TORKiYE 1$ BANKASI KOLTOR YAYINLARI

Genel Yaym No : 203 Edeblyat Dlzlsl 53

Her Hakk1 Sakhd1r

Kapak Dilzeni Fahri KARAGOZOGLU

lkinci Bask1 10.000

Ajar1s - Ti.irk 1981 ANKARA

iC::iNDEKiLER

Ba�larken, 7

0� Baba Torik, 9

Sanpapa, 19

Bogazi�i $mgir Mmgir, 29

Siimbiilzade'nin Oliimii, 41

Turk Kirm1z1s1 Kayiklar, 51

Deli Sarayh, 61

Kanhca' da Bir Sadrazam, 69

800 Teneke Kavurma, 79

t�li C::ocuk, 93

$air Leyla Sokag1, 107

Sultan Mecit'in Kedileri, 121

Kitaplardaki Resimler, 131

Vah $air Vah Sana, 143

Oliim Canhhk Demektir, 155

Me�ruta Yah, 167

Gi:iksu $emsiyeleri, 181

Gi:iksu'da Ayna Var, 193

1nce Saat, 207

Gaddar Ali�o, 217

Bir Kedi Ni�in ve Nas1l

Vaftiz Edilir? 229

Ben Bir Kii�iik Sultarum, 243

Ahmet Rasim' e Kar�1 Salah B

Fot Mir Peto Pota, 267

Arnavutki:iy 1979, 283

1stinye'de Gondollar, 297

Bir Edebiyat1mam1, 311

Biilbiiliye, 327

Bir $amar Olay1, 339

Bir N ane $ekerci, 349

tshak Ku�u Garip Garip Oter,

Beykoz' da Bir imparatori�e, �

Kandilli Alabandas1, 387

Karavezir Yahs1, 403

Bogazi�i'nin Gizli Tarihi, 411

Yahya Kemal t� Ba�mda, 421

Piyanolu Ases, 435

Kaynak�a, 451

SALAH Bi RSEL

v • •

BOGAZl

BA�LARKEN

�mg1I, cmg1I dillerimiz. �imdi ba�lar zillerimiz.

Bu kitap Bogazici'nin insan haritas1m verir.

Ona Bogazici'nin Gizli Tarihi desek de olur.

Padi�ahlar, sultanlar, �ehzadeler, sadrazamlar,

damad-1 �ehriyariler, vezirler, ferikler, ferik elmalan s1ra

s1ra dizilip Bogaz'1 seyreder.

Onlar seyreder, halk da onlann seyrini seyreder.

Bogaz'da ya�amak icin yahs1 olmak gerekir. Yah icin

de padi�ah bendeligine yatmak gerekir. Nice bende ve

yararh kul olamam1� ki�iler Bogaz'1 ancak v1d1v1d1lardan

tamr.

Dunya gormemi� ozanlarla ibadullahm irileri de, olsa olsa, eski - pusku yahlarda ya da kiralarda yu

varlamrlar.

Bir de levantenler, Goksu Frenkleri, zimmiler, zim

milerin dul kanlan vard1r ki, onlar da Bogaz'm umugune

sanlm1�lard1r.

Daha gecmi� yuzyrllara bakacak olursak, bostancr

larr da goruruz. Onlar da Bogaz'rn kacrrrlmasrnr onle·

mek icln burdadrrlar.

Uzun lafrn kestirmesi Bogaz'rn tango rengi bu �ap

�ap insan kalabalrgrndan gelir. Ev, ko�k, yalr, konak,

kryrsaray ... Bunlar yutturmacadan ba�ka bir �ey degi!dir.

Ecel terzisi gelip insanlara urba bicmeye kal·

kr�sa ademogullarr yine de ortalo.rda salrnmaktan

geri durmazlar.

Oiyecegim, insanlar bir yerlerde ya�adr mr, onlarr

artrk kimseler yok edemez.

Bir Frenk yazarr, Flaubert, bir de �unu der :

- Tarihteki ki�iler, bir sanatcrnrn kafasrnda yara

trlan ki�ilerden daha ilginctir.

Hadi yallah, Bogazici'ne.

Uc; Baba Torik

S1k1 durun: 1898 y1h Temmuz'unday1z.

Vaktaki Bogaz'da i lk yaz ba�gdsterip i nsanlann yi.ireklerinde �itlenbikler, papatyalar, kanaryalar a�ar, uzun ve ayakta duran gezilere dayanacak giysi ler, papu�lar da uykularmdan silkinip haz1-rola ge�erler.

Te�ekki.ir Fatih Sultan Mehmet'e ve onun sava�kan gazilerine ki , di.inyay1 kesip onarm1� i.inli.i usta marangozlarla gelerek �u i s tanbul i l in i ve Bogaz �ehrini a�m1�lard1r. Arna �oklan , Bogaz'1n kim oldugunu , bu kocamandan kocaman ke�i-yolunun ne i�e yarad1gm1 pek bilmez.

Bogaz en taze, en �inli , en tangolu yi.izi.ini.i haziran , temmuz, agustos ve eyli.il aylannda gdsterir. Ay1� 1klan, seyiryerleri , saz �dlenleri ile s1ynk zamparalar her kd�eden fa�1ldar.

B ogaz, hadi Kandil l i'den ba�layarak deyeli m , zi.imri.it ye�il i , krom ye�i l i , kobalt ye�il i , Ti.irk ye�i l i , nefti , �imen ye�i l i , l imon ki.ifi.i, ki.illenmi� �agla rengi , Veronez ye�i l i , Viktorya ye�ili ve daha 88 ye�ile boyanm1� aga�lar, �i�ekler ve bdceklerle agzma kadar doludur. Ti.ir li.i �a�kml!k veren korular arasmda da denizdudag1 yal !lar co�mayanlan co�turur, ko�mayanlan ko�turur.

Demek isteriz ki , yazm ortal!k yerinde durdugumuza gore, yi.izi.i ve oturumu yumu�ak bir piyadeye atlay1p , -ddki.inti.i K1z Kulesi sagda kalacak- B i.iyi.ik Ag1z'dan, o dev ag1zdan i�eri dalmakta bi.iyi.ik yarar vard1r. Soguksu'ya , Altmkum'a degin Bogaz 'm bi.iti.in tepe ve ta�lanm dag1tacak olursak, i�imiz gi.ivercin yumurtas1 bi.iyi.ikli.igi.inde elmaslarla dd�enmi� olur.

Kay1ga zuma, kaba-di.idi.ik, grift, k1mata, Balaban neyi , g1c1k, nevbe, nefir, fifre , tef ve si l istre almay1 da unutmaya gelmez. Ki.irekler f1�-f1� yi.iri.irken, bunlar bizim a�amalanmm , yani ri.itbelerimizi yi.ikseltir.

Ne k i , ondan once, Galata Kulesi ' nden Bogaz'a bir goz atal im ki , bakahm Bogaz yerinde mi , degil mi? Degilse yak yere bagda�1m1z1 bozmaya kal k1�maya1 Im.

Kulpsuz ve ag1zs1z bir gi.igi.imi.i and1ran 56 metre boyundaki Galata Kules i 'ne varmak iej:in Hal iej:'ten, Fermeneci ler 'in ordan, kendimizi bir mil kadar geriye ej:ekmemiz gerekir. Boylece denizden de 1 00 metre yi.ikselmi� oluruz.

Galata Kulesi merdiven demektir.

Daha sokakta on basamaklI bir merdiven vard1r ki , onu ej:Ikmadan Kule'nin iej:ine girilemez. iej:eride i se bizi be� merdiven daha bekler. Bunlar birbiri i.izerine sal land1rdm1� be� sahanhga ula�1r. i l k katm merdiveni ta�tansa, otekiler tahtadand1r. Birinden otekine geej:mek iej:in sahanl iklan dola�maktan ba�ka ej:are yoktur.

Merdivenlerin ti.imi.i 96 basamakt1r. Be�inci sahanhktan sonra i.iej: kath tahta bi r merdiven -ki bu da 45 ad1md1r- bizi ahp bi.iyi.ik bir odaya ej:Ikanr. 1898 ydmda oldugumuza gore buranm ad1 da oda degil "sal"d1r. Frenkej:e bildiklerini bel l i etmek isteyenler de, hiej: bilmediklerini ortaya koyarak salle derler. B urada yangm gozci.ileri , gi.ini.in 24 saati , iej:i -d1�1 yoldan azgmhk olan i stanbullular 'm ej:Ikaracaklan yangmlan kollarlar. Biz , i sterseniz onlara al d1rmadan, odanm ortasmdaki helezon biej:imli bir merdivenden -ki bu da 40 ad1md1r- kendimizi daha yukan kald1ra1 Im. Bu kez, iej:inde Ayasof ya Cam ii ' nden yi.iri.iti.ilmi.i� bir saatten ba�ka bir �ey bul unmayan bir kamaraya toslam1� oluruz. Kuleyi gezmeye gelenler, etraf1 demir parmakhkla ej:evrili bir ej:anakhga burdan geej:erler. Daha yukarda ise gi.ivercinlik diyebilecegimiz bir ko�k vard1r. B u d a 2 1 basamak i ster.

Nedir, ori.imcek ag1 gibi dart yanmdan odaya ej:akd m1� olan nobetej:iler oraya ej:1kmam1za evetl ik gostermeyeceklerdir. Gosterirlerse de ri.izgar oylesine i.ifi.iri.ir, oylesine vuru�-km� patlat1r ki bir

10

dakika duramay1z vesselam. Dstelik tepeye ula�mak ir;in 202 ad1m tirmanm1� oluruz ki , bu, hesab1 biraz kan�t1nr. (:tinkti 1 979 y1l mda buraya gelenler kar�1lannda sadece 1 95 basamak bulacaklard1r.

1 979 yolculan Kule'de 1 2 kata da rastlayacaklard1r. Oysa Kule eski y11larda J O katt1r. Ne var, on kat da istanbul 'un tabak gibi gortinmesine engel degildir. Hakir Evliya (:elebi , 1 630 y11larmda, havaya kag1t ur;uran, eline ip baglay1p Kule'ye tirmanan cambazlan dikizlemek ir;i n , birkar; kez buraya gel mi� ve i stanbul 'u , dahas 1 , Uludag' 1 tam bumunun ucunda bulmu�tur. Kule'den dtirbtinle bak1ld1g1 vakit Bursa'rnn r;ar�1s1 da gortintir ama Evliyam1z, buna kimseyi inand1ramayacag1 ir;in boyle bir i�e kalk1�mam1�t1r.

Dogrusu tarihr;iler, her �eye r;abukr;a merak1 kalkanlar, ozel l ikle de istanbul 'a gelen gezmenler, Uludag 'm istanbul 'dan kolayca gortildtigtine iyisinden inanm1�lard1r. Pierre Loti , istanbul 'a 1 9 1 0 y1lmdaki geli�inde, Fatih 'te ev ararken, onun Uludag' 1 gortir bir yerde olmasma btiytik bir bnem verir. 1 547- 1 554 y11larmda istanbul ' da ilk Frans 1z elr;isi olarak gorev yapan Pierre Gi l les d' Alby i se istanbul 'un Topografyas1 ve Eski Yaplllan adll kitabmda bakm ne der:

- Gal ata'nm en tist yerinde r;ok ytiksek bir kule vardir ki , buraya r;1kan 300 ayak uzunlugundaki yoku�ta pekr;ok binalar vard1r. Kulenin arkasmdaki tepe 200 ayak kadar geni�l ikte, 2 .000 ayak kadar da uzunlukta bir dtizltikttir. B uradan ve tepenin yamar;lanndan Hal ir; , Bogazir;i , Marmara, istanbul 'un yedi tepesi , Bitinya (Bursa) bolgesi ve y1l i n her gtinti karla orttil ti bulunan Ul udag seyredil ir.

Ayni ytizy1lda, 1 560 y11larmda, istanbul 'un kalaballk m1 kalabal 1 k bir semtinde ev tutan B usbecq de Marmara'nm yunus ballklanrn , B ursa'nm da Uludag'm1 gorebilecek bir yer ser;mi�tir. Ne ki , Tiirkiye Mektuplan yazarmm bu dilegi kursagmda kallr. K1sa bir sure sonra, penceresinden kom�u evleri de dikizledigi anla�1-l mca, evin ontine tahta perdeler r;eki l ir ve B usbecq ' in hem Uludag manzaras1 hem de taze havas1 koktinden kesilir.

11

I 835- I 839 y11Iarmda Turk ordusunda ogretmen olarak gorev alan Feldmare�al Helmuth von Moltke de, ti

rinden ba�ka, her gece , yats1dan sonra nevbetler vurulmakta, gece r;1kan yangmlar ibadullaha davullarla duyurulmaktad1r. Yangm gozctileri de "Yektir, Al lah Yek" r;1gn�lanyla bu nevbetlere kar� 1-l 1k verirler.

Yangm nobetr;ilerinin bulundugu oda dart metre boyundad1r. 1 4 pencere, oday1 flrdolay1 r;evirir. Mirat-l istanbul yazan Mehmet Raif Efendi bu pencerelerden gortinen istanbul ve doga parr;alanrnn dtinyada e�ini;1 bulunmad1g1rn soyler. Bir sanatr;mm du� dagarc1gma boyle bir �ey dti�memi�tir.

Biz bu kitapta Bogaz'm �mg1nrn ve mmgmrn anlat1yoruz. Kule 'nin dogu ve kuzey-dogusundaki pencerelere goztimtizti uydurursak A�ag1-Bogaz' 1 sur;ustti yakalayabil i riz . Arna i sterseni z bu i�i bugtin buraya bi zden once gel mi� olan ve istanbul 'un, ozell i kle de Bogaz'm topografyas1rn r;1karmay1 dert edinen Mehmet Raif Efendi 'ye b1rakal 1m.

Hazretin goztine tak1lan i lk yap1 , dikdortgen bir;imindeki dam1 ve kur�un kubbeleriyle Tophane Karakolu Camii 'd ir. Mehmet Raif Efendi bir yere ilk bakt1gmda, cam i , mescit ve minareden ba�ka bir �ey gormediginden, gozti , daha sonra, i ki�er �erefeli iki minaresi bulunan Tophane Camii 'ne kayar. Bu camiyi S ultan Mahmut Han-1 Sani Hazretleri yaptirm1�tir ki, Mahmudiye ad1yla tanm1r. Raif Efendi , Tophane Caddesi 'ndeki Tophane-i A mi re Mti�irligi binasma da kar;amak bir bak1� zula ettikten sonra, Htinkar Ko�kti 'ne degin , stirgit olan parmakl 1 k ir;inde toparlaklar ve top kundaklan i le baygm bir alana yonelir. Parmakllgm sag yarn izlenecek olursa, Tophane (:e�mesi 'ne vanlir ki bir;imi a�ag1 yukan dortgendir. Sag yakadaki damlann tizerinden Tophane Saat Kulesi 'nin tist kesimi de gortiltir ama, bizim Hazret � imdi oraya degi l , sag yandaki K1I 1r;alipa�a Camii �erifi ' ne bak1yordur. Oradan da gozlerin i , sol yandaki Cihangir Camii ' ne uzatacakt1r.

Sonra da -annesinin ona sevgisi r;oktur- bugtin burada Bogaz' 1 gozlemlemek ir;in bulundugunu arnmsayarak , Dsktidar 'dan (:engelkoy'e degin btittin Anadolu k1y1sm1 tarayacakt1r. Bu arada Kulel i ' deki Mekteb-i idadi-i Harbiye i le Mekteb-i idadi-i T1bbiye-i �ahane 'nin san ve ytiksek yap1lannda 1 0- 1 5 saniye gozlerini

13

dinlendirdikten sonra r;ok sanatl 1 ve r;ok sexy Beylerbeyi Saray1 'rn dikiz edecektir. Sonra da Beylerbeyi Camii 'ne atlay1p: "Beylerbeyi Cami-i �erifi bu k1y1 tizerinde arnlmas1 gereken ytice ve kutlu yerlerden biridir" stizme soztinti tmgirdatacakt1r.

Mehmet Raif Efendi 'nin pencereden bakmca Tophane ile Anadolu k1y1sm1 gormesi , gozlem ir;in altmc1 pencereyi ser;memizdendir. Eger onu, altmc1 pencere yerine, be�inci pencerenin ontine getirecek olursak, bu kez de Dolmabahr;e ile Be�i kta� sirtlanrn orten Fmd1kll evlerinin tizerinden, Ortakoy'e egemen tepelere kondurulmu� stislti yazllklarm damlanyla birer parr;asm1 gorme olanagm1 elde edebilir.

S1raselviler ' deki Alman Hastanesi ' nin solundaki yap1larm arasmdan da - 1 898 y1lmda oldugumuzu unutmaym- Y dd1z admdaki "Mutluluk Saray1" gorkeml i ytiztinti bu pencereden btiytilttir. Gerr;i bu pencereden, Yeni (:ar�1 Mahal lesi 'nin (Tophane'nin tistti) evleri arasmda Gotik mi mari uslfibu ile dokttirtilmti� ingi l iz Protestan Kil isesi , Ayazpa�a'daki Prusya (Almanya) Elr;i l ik binas 1 , silahhane olarak kullarnlan Mar;ka K1�las 1 ile sonradan futbol alanma donti�ttirtilecek olan Taksim K1�las1 da gortintir ama bunlann bize pek geregi yoktur.

Dordtincti pencereden gortinen fil ml er in -Y tiksekkaldm m 'm ba�mdaki Beyoglu Tekkesi, isver; , Hollanda ve Fransa elr;i l ikleriseyri de "hayret ferma"dir ama, bunlarm da oyktimtizle al1�-veri�i oldugu i leri stirtilemez.

Yalrnz Kule'nin gtiney ve gtiney-dogudaki yedinci penceresinden bakacak ol ursak, Dsktidar �ehrini enseleriz ki, �imdi Mehmet Raif Efendi de onu yapmaktad1r. Amanm, ben �a�t1 m , bizim Hazret ' in gozti bu kez de i skele Meydarn 'ndaki Yeni Valde Camii 'ne -ki Hadikat-iil Cevamt 'de Cami-i Val ide-i Cedit di ye arnl ir- tak1ld 1 . Ordan , hadi hop, K1z Kulesi 'ne bakan sirt tizerindeki Ayazma Camii 'ne, ordan da Ayazma Camii ' ni n yanmda, ztimrtit agar;lann arkasma gizlenmi� Eski Val ide Camii 'ne -ki bunun Nur Banfi Camii gibi yedi ad1 daha vardir- kondu.

Mehmet Raif Efendi , bu i�leri bitirdikten sonra da gozleri n i , sagda, denize b i r ur;urumla inen kayal 1gm bir kenanna oturtul-

mu� , ho� gidi�l i evlerin damlan tizerinden, Karacaahmet Mezarl 1g1 'nm servilerine r;evirir ki , yedinci pencerenin btittin r;ekicil igini bir anda yok eder.

Aman , aman burada Mehmet Efendi 'yi kolundan tutup pencereden r;ekmeliyiz. B unu yapmayacak olursak, o da her yerde Uludag gorme hastallgma kap1lan yabanc1lar g ib i �u sozlere meydan verecektir:

- Ba�mda gtimti� bir tar; oldugu halde bir sevi agirba�l l 1 1g1 i le ma vi ttillere btirtinerek, bir incelik ve ululuk gtiltictigtine donti�en Uludag, kendisin i yoklamaya gelenleri saatlerce kendinden ger;irir. Hele bunun Marmara bolgesine dti�en �iirl i ve ruh ok�ay1c1 golgesi o kadar tatl 1 , o kadar btiytileyicidir k i , insanm kendinden ger;memesi olamaz.

Kule'nin gtiney-dogudaki sekizinci penceresinden i se Seli mi ye'nin r;ifte minareli Cami-i �erifi i l e bunun hemen sagmda, dart btiytik kulesiyle Selimiye K1�la-i Hiimayunu, onun sagmda geni� bir meydan ve yeni olarak diki lmekte olan Mekteb-i Ttbbiye-i Sahane. onun biraz otesinde Haydarpa�a Hastanesi , onun hemen yarn ba�mda ingil iz mezarl1g1 gortinecektir. ingil izlerin K1nm Sava� 1 'nda olen erleri ir;in ytikselttikleri stitun da buradad1r. Bizim Hazret, onun ir;in "Seyrine doyulmaz ve e�i bulunmaz bir levha" soztinti kullanmaktan r;ekinmeyecektir. Bu pencerenin gorti� alarnnm en sagmda ise, sevimli ve gtiler; ytiztiyle Kad1koy yer allr.

bteki pencerelerin Bogaz'la bir i l i �kisi olmad1g1 ir;in bizim burada Mehmet Raif Efendi 'ye bir te�ekktir r;ekerek Kule'den d1�an flrlamam1z ve Galata'daki Mumhane iskelesi 'nden bir kay1ga atlay1p -art1k geciktirmeye gelmez- Bogaz'a ar;1Imam1z gerekir.

Arna ondan once, karmcaya bile palan vuran Ahmet (:elebi 'yi Galata Kulesi 'nden ur;ural 1m k i dtinyada ur;madan ve ur;urmadan hir;bir �ey yap1lamayacag1 bir kez daha anla�l lsm.

B unun ir;in , bir o yarnm1za, bir bu yarnm1za bak1p alt1 ay, bir gtiz stirel i m , gel ip IV. Murat r;agma ( 1 623- 1 640) dinel iverel im.

Tarihlere " i l k Ur;an Turk" diye ger;en Hezarfen Ahmet (:elebi gosteri saatinden once, Ok Meydani 'nda kollarma kartal-kanatlar

ger;irerek, havada sekiz-dokuz kez pervaz etmi� ; kendini ur;u�a yakm bir duruma getinni�tir. Lodos rtizgannm: "Seri gel biz seninle oluruz" dedigi anda da Galata Kulesi 'nin tepesine r;1karak Sarayburnu'ndaki Sinanpa�a Kd�kti'ne dogru bir pata r;akm1�t1r. Kd�kte, ur;u� gdsterisini bekleyen o kumral sar;Ii , o kur�uni ela gdzlti , o zeka kumkumas1 Padi�ah da habercinin gelip Ahmet (:elebi 'nin ur;u�a ham oldugunu bildirdigi zaman �u kar�l 1 1g1 kondurmu�tur:

- Ya nice durursunuz? (:abuk ur;u� hazirl lg1rn gdrtin .

B in htinerli Ahmet (:elebi de yol iznini alir almaz kendini Ku-le'den a�ag1 b1rak1verir.

Biz dokuz kapmm ipini r;ekmeden kalemi ele almay1z.

Sokaklarm ytizti istanbull ular ' a kesmi�tir.

B urnu yere dti�se egil ip almazlann gdzleri bile Galata Kules i 'ndedir.

Ur; B aba Torik !

Hezarfen Ahmet Efendi, i l k in, Kanuni Stileyman' m 1 553 y l l 1 Kas1m aymm yirmi yedisinde Halep'te dlen oglu �ehzade Cihangir ' in arns1 ir;in yapt1rd1g1 Cihangir Camii'ne ydnelirse de, sonradan birr;ok kanat raconlanyla, beden gemisinin pruvas1rn Dsktidar ' a dogrultmanm tistesinden gelir.

A�ag1da istanbul , r;ama�ir y1kamay1 durdurmu�, onu gdzltiyordur.

Ur; Baba Torik !

S inanpa�a Kd�kti 'nde IV. Murat, arkasmda ayaklann m tozuna ad1 ger;en pa�a kullan , (:elebi 'nin havada oyul ganarak marullanmasma ytiz bin sikke flori altm1 degerinde bak1�lar gdnderiyordur.

Ur; Baba Tori k !

ibadullah denen, agz1 var d i l i yok yarat 1k, ytireginde p1tp1tlar, Haymana beygiri gibi orta yerde f 1nl fml ddntiyordur.

Ur; Baba Torik !

IV. Murat "Daglar Delisi", "Celali ", "Bad-1 Saba", "Sar;Ii Doru", "Mercan", "Htima", "Guzi", "Evren", "Kap1agas1 Dursun",

"Kay1�oglu Dorusu' ' , "Aga Alacas1", "�am Alacas1" , "Ethem" , "Cebeli Doru" , "A�kar-1 Behram" admdaki hepsi ayn guzellikte canciger atlarm1 du�unuyor, onlarm da bir gun w;up w;amayacag1rn hesabmdan ger;iriyordur.

Ur; B aba Torik !

Torigimiz �imdi ur;u�unu butu nlemi � , Dskudar'da Doganc1lar ad1 verilen semte tam doksandan ini� yapm1�t1r. Bundan sonrasm1 Evliya (:elebi 'den dinleyel im. (:unku bu olaym yuzy11lara kalan tek gorgu tarng1 odur:

- Sultan Murat Han, Hezaifen Ahmet (:elebi 'ye bir kese altm bag1�layarak "Bu adam pek korkulacak bir adamd1r. Her ne i steni lse el inden geli yor. B oyle kimselerin ya�amas1 dogru degildir" diye Cezayir'e surmu�ttir. Anda mer hum oldu.

Gelgelelim o y11 larda Hezarfen Ahmet (:elebi 'den ba�ka bir i kinci " i lk Ur;an Turk" daha vard1r. 0 da Lagarl Hasan (:elebi 'dir. Yalrnz Lagarl, ur;mak ir;in kartall an degi l , yirminci yuzyl lm ftizelerini omek alacakt1r. B i r ba�ka deyi�le Lagarl i l k T urk ftizecisidir.

Sahnede yine IV. Murat vard1r. Bir de IV. Murat 'm guzel yuzlu klZI Kaya Sultan. (:unku bu ur;ma olaymdan birkar; saat once dunyaya giri�ini yapm1�t1r. Lagarl'nin ftize denemesi de o gecenin �enlikleri arasma s1k1�t1r1lm1�t1r.

Hasan (:elebi hunerini sergilemek ir;in elli okka barut macunundan yedi koll u bir fi�ek yapm1� , Sarayburnu'nda Padi�ah 'm onunde fi�egine kurulmu�tur. bgrencileri f iti l i ate�lerken o da Hunkar 'a numaras1rn yeti�tirmi�tir:

- Padi�ah1 m ! Seni Tannya 1smarlad1m. isa Peygamberle konu�maya gidiyorum.

Par yarnp par ttitmeye ba�layan f i�ekler deniz yuzunu aydml 1ga bogmu�tur. Lagarl de, bu aydmllk ortasmda gokyuzu yolculuguna r;1km1�t1r. Barutun itme gucu bir sure sonra ttikenince de kollanna bagll olan kartal-kanatlan ar;1p Sinanpa�a Ko�ku'nun onlerinde, denize inmi �tir. Oradan yuze yuze, yan r;1plak bir halde padi�ah katma eri�mi�, yeri operek �u sozleri kaldirm1�t1r.

- Padi�ah1m , i sa Peygamber sana selam soyledi .

Lagarl'ye de Hezarfen'e yapt1g1 gibi bir kese akr;e bag1�larnr. Dsttine tistltik yetmi� akr;e ile de sipahi yazdmllr. Ahmet (:elebi gibi stirgtine gonderilmeyi�i de padi�ahm sevgi l i kull an arasmda olmasmdand1r. Nedir, Evliya (:elebi onun sonu kar�1smda yine de eyvah edecektir:

- Sonra K mm'da Selamet-Giray Han'a gidip orada old ti. La-garl yakm dostumuzdu. A llah rahmet eyleye.

0 y11lar Evliya (:elebi y11Iand1r.

A kim tasm1 att1ran olaylar hep o r;agda olmu�tur.

Nas1r Habip Magri bl hangi ta�m tizerine alt1 elif, ti

San papa

Dordtincti Murat, Revan ' 1 ele ger;irdikten sonra, Emir Giine Yusuf Han ' 1 istanbul 'a geti rmi� , Emirgan 'da bir bahr;e yapt1rarak, onun yemesine ir;mesine birakm1�t1r.

Bahr;edeki btittin yap1lar Acem ytizltidtir. Dort duvan billur bir hamam1 da vard1r. B tilbtillerin yuvalarmda yavrulanrn fot fot beslemeleri ta buradan gortintir. 0 zamanlar agz1 laf yapan herkes Emir Giine bahr;esinden ar;ar. B ahr;e si lme gtilltikttir. Pulat yap11l Sultan Murat' m oltimtinden sonra 1 640 y1lmda, Osmanl 1 tahtma r;oken Deli ibrahim de bahr;enin gtizelli gine vurgundur. Sadrazam Kemanke� Kara Mustafa Pa�a bahr;eyi padi�ah mallanna katmak ir;in Yusuf Han' 1 oldtirtmekten ba�ka r;are bulamaz. B unun ir;in saglam bir nedeni de vard1r. Yusuf Han ' m iran'a kar;abilme olas1-l 1g1rn , oh ki oh, koktinden kaz1yacaktir. Ne ki , Sultan ibrahim , Emir Giine'nin 1 4 Temmuz 1 64 1 gtinti idam edilmesinden sonra buray 1 , ir;indeki gorkemli sarayla birlikte sadrazamma bag1�lamay1 yeg tutar.

IV. Murat r;agmm ( 1 623- 1 640) dillere destan i ki bahr;esi de (:engelkoy'deki Hasbahr;e ile Murat ' m klZI Kaya Sultan 'm bag1-d1r. Kuzguncuk' tan Dsktidar'a giderken Nakka� Pa�a bahr;esini ve Oktizlimarn 'rn ger;er ger;mez, kar�m1za r;1kan bagda Sultan'm bir kasn da vard1r.

Ger;mi� y1 1 larda Bogaz r;ir;ek ve meyve bahr;esi demektir.

Bah\:eler daha \:Ok setler, sofalar halindedir. Hendese bi\:imlerinden, bak1�1mlanndan ka\:1hr. B ah\:elere su arklanyla havuzlar da ozenle oturtulur. Son ytizy1lda bahk bi\:iminde havuzlara da rastlamr. F1skiyeler ise ttirlti ttirltidtir.

Stinbti l , karanfil , Hile buralann ba�hca \:i\:egidir. Gtil de \:Ok\:a gortiltir. I I I . Ahmet \:agmda ( 1 703- 1730) 229 Hile ttirti say1lm1�t1r. Vefa ' l i Mehmet B ey ' in yeti�tirdigi Nize-i Rummani adh Hi le de en pahal 1s1d1r.

8 u \:agda hemen herkes Hile kuyumcusudur. Damat ibrahim Pa�a'nm ttirettigi soylenen ibrahimi admdaki Hile eflatun tizerine beyaz benekleriyle \:Ok gontil yarar. Alk 1� alan lfilelerden Tac-1 Kayser de gtimti�e \:alar. Peymane-i Gtilgtin i se at� rengindedir.

Bah\:elerde selviler de \:Oktur. Hele Polonyah gezgin S i meon' un demesine gore 1 608 y 1lmda istanbul 'da her bah\:e bir selvil ik tir. Arna kestane, 1hlamur, \:am, \:mar, incir, me�e, manolya, zakku m, f 1st1k agacmdan tu tun da kiraz, �eftali , frenk elmas 1 , nar ve ayvaya degin her ttirlti aga\: vard1r.

I I I . Murat Bogaz bah\:elerinin dtizenlenmesi , gtizelle�mesi i\:in btiytik \:abalar gostermi�tir. Bah\:elerdeki ve seyiryerlerindeki btilbtilleri \:Ogaltan da odur. B unun i\:in M1m Val is i ibrahim Pa�a'ya haber salarak, oradan btilbtil ve zaganos getirtmi�tir. K1-nm 'da Kefe'den lale soganlan , Edime'den gtil fidanlan aldlftm1�llr. Onun \:agmda ( 1574- 1 595) istanbul 'a bir kez 500.000 tane stinbtil sogam geldigi de bilinir. Murat bunlarla da yetinmemi� , ingiltere'den de, e�ine az rastlamr \:i\:ek tohumlan istetmi�tir. Bunun i\:in i ngiltere'ye bir kurul gondermeyi b i le goze ahr.

Sanpapa denir �eftal i , B eylerbeyi Bah\:es i 'nde yeti�ir. Beylerbeyi 'nde Jal renginde, gtizel kokulu , misket elmas1 btiytikltigtinde bir �eftali daha vardlf ki bu kadar olur. Mayho�pa�a denen �eftali ise Tarabya Kasn'nm bah\:esine ozgtidtir. Al renktedir ve sanpapadan daha btiytikttir.

X IX . ytizy1hn i kinci yansmda Anadoluhisan'nda Hekimba�1 Sal ih Efendi ' nin bah\:esindeki �eftal i ler arasmda en tinltisti de B ostani Ztihre denilenidir ki bir yiyen bir daha ay1lmaz. Bah\:ede Cebeli l tibnan , Varna, Turbe �eftali lerine de rastlamr.

20

Buras1 Bogaz 'm en tok-doyum bahis:esidir.

Sultan Mahmut-u Adl i 'nin ais:t1g1 Mekteb-i T1bbiye'yi ilk bitirenlerden biri olan Salih Efendi , l 848'de Abdtilmecit'in padi�ahl lgmda Sertabib-i Hazret-i �ehriyari (Hekimba�1) olmu� . bir ara da uluslararas1 karantina drgtittintin tiiziigiinii dtizenleyen yarkurulda, Htiktimet-i Seniye tiyesi olarak bulunmu�tur.

tan'dan getirti lmi� Karadtinya iiziimii, Odemiften getirti lmi� izmir Siyah 1 , Tokat'tan getirtilmi� Kabak iiziimii de yeti�ir. B unlardan ba�ka �am iiziimii ya da Parmak iiziimii, Erenkdy Siyah1 , Ti lk ikuyrugu , Yerli Kara da pek boldur.

- Ben koskoca Osmanh Padi�ah1 oldugum halde bOyle gdntil ais:an bir bag1m yok.

Gelin gdrtin ,

Burada Mazhar Pa�a'nm Bqikta�'taki is:iis:ek bahis:esinden de sdz ais:mak gerekir. Pa�anm is:iis:ekleri dtinyanm yak1�1g1d1T. Jaune Royal denilen vazolardan ba�kasma ytiz vermezler. Onlarm bir e�ini bulsamz bulsamz Tarabya Kasn'nm bahis:esinde bulabi lirsiniz. Orada da is: iis:egin her is:e�idi vardJT. Tepelere degin uzanan bahis:ede akar sular da boldur. Agais:Jarm is:ogu da gtingdrmti�. dev boylu bitkilerdir. Bahis:enin bir kd�esi de k u�lara, hayvanlara aynlm1�t1T.

Mazhar Pa�a Sultan Ham it'e s1k s1k bahis:esinin is:iis:eklerini yollar. 0 da ona Saray yemeklerinden bir tepsi donatarak gdnderir. Kimi zaman da dzel olarak pi�irttigi ytikstik dolmas1 , ke�kek gibi padi�ah agzma yak1�1T a�lan gdndermekten btiytik mutluluk duyar. Buna kar�1hk Pa�a'nm o geceki yemegini de Mabeyne aldJTt.Jr. B unlan kendi yemezse de adamlarma yedirir. Bdylelikle Saray a�is:Ilan i le Mazhar Pa�a'nm a�is:Ilarm1 yan�t1Tm1� olur.

Dogrusu, 1 878-1 888 y11Jan arasmda on y!I i stanbul �ehreminl ig i 'nde konak tutan P�a'ya Sultan Hamit 'in sars!lmaz bir sevgisi vardJT. Pa�a'y1 un-ufak eden curnaller geldikis:e, onlan el altmdan kendisine gdnderir. Pa�a da dti�manlanm belleyerek onlarm biitiin vidalanm gev�etir.

Bir kez Zaptiye Nazm Kamil Bey de kendisini curnale yat1Tm1�t1T. Curnalden bir ik i gun sonra da, hiis: bir �ey olmam1� gibi Pa�a 'y1 yoklamaya gitmi�tir. Laf arasmda Zaptiye Nazm Galatasaray'da okuyan ogullarmm okul parasm1 veremedigini sdylemi� . Pa�a da, kendi ayhgmdan kesilmek tizere vezneden 500 l ira getirtip Kamil Bey'e vermi�tir. 0 da kal km1�. Mazhar Pa�a'nm etegine dogru giderek bin te�ekktir etmi�tir.

Curnal olaymdan haberli bir dost da o SJTada odada bulunuyordur. Kamil Bey is:ekip gittikten sonra Pa�a'ya is: 1k1�1r:

- Boyle adamlara niis:in yard1mda bulunuluyor?

- Bu gi bilere ac1mak gerekir. Bunlara ancak bdyle kar�1hk ve-rilebil i r.

Pa�a dogu�tan eliais:1k bir k i�idir. Ayhgm1 hiis: biriktirmez, oldugu gibi savurur. Bu ytizden , ais:1kta kald1g1 zamanlar --0 is:agda za-

man zaman kalafata is:ekilmeyen kamu gorevl i si yok gibidir- is:ok s1kmt1 is:eker. Arna yeni bir goreve getirildigi vakit yine eski tutumunu surdurur.

Abdulhamit de onun saga sola bol bol para dag1tt1gm1 bildiginden ara s1ra P�a'ya -Abdulhamit' in bu yanlan da vardir- para armaganlan yagd1nr. �u var ki Pa�a onun bir bolugunu daha Sarayda iken rastlad1klarma pe�ke� is:eker.

Pa�a'nm biris:ok ailelere kendi kesesinden ayl lk baglad1g1 da olmu�tur. Bunlarm adlanm ozel defterine yazar, ayhklanm hiis: aksatmadan oder.

Osman Nuri Ergin ' in istanbul Sehreminleri adh kitabmda yazd1gma gore ramazanlarda Pa�a'nm Be�iktaftaki konag1 da gorulecek �eydir. Her ak�am be� sof ra k urulur. 24 k i�il iginin ba�ma kendi geis:er. bteki sof ralarda da ev halkmdan biri vardir. Her ak�am iftara gelenlerin say1s1 yuzun altma du�mez. Vekiller, vezirler, gorevinden almm1� vali ve mutasarnflar ramazanda bir iki ak�am P�a'nm iftarma gelirler. Y dd1z'daki mabeyinciler, katipler, yaverler de bundan geri kalmaz. iftara gelenler arasmda �eyhler, dervi�ler, din bilginleri de say1s1zd1r. Pa�a bunlara di�kiras1 vermeyi de unutmaz.

Denilebil ir ki, i stanbul 'da P�a'nm armagamm almam1� tek ki�i yoktur. Bir kez hastahgm1 yoklamaya gelen Saray Ba�musahibine -onu Abdulhamit gondermi�tir- mineli bir saat pe�ke� etmi�tir ki Sultan Hamit, bunu gorunce, baygmhklarla yat1p kalm1�tir:

- Ramazanda iftara gelen Sadrazam 'a benim verdigim saat bundan is:ok adi id i . Mazhar P�a 'nm comertligine kar�1 utamr duruma geldim.

Mazhar Pa�a'da yerle�ik bir vitrin hastahg1 vard1r. S ultan Hamit saghgm1 sormaya bir gun de Gidi� Muduru Hac1 Mahmut Efendi'yi gonderir:

- Hac1 bilirim sen armagan kabul etmezsi n . Haydi kalk sen git . Pa�a'ya benden selam soyle. Her gun kendisine birini gonderip hatmm sormak i sterim ama kimi gondermi� olsam i l le de bir armaganla onurlandmyor. Oysa ben pek bilirim ki Pa�a oteki vekil-

ler gibi zengin degildir. Kendilerini zarara sokmu� olmamak iis: in hatJT sormaktan vazgeis:iyorum.

Hac1 Mahmut , Pa�a'ya gidip tisttindeki sdzleri oraya bJTakJT.

Pa�a der k i :

- Biz topumuz Padi�ah bendesi , kap1 yolda�1y1z . Bu verilen �eyler iki taraf iis: in bir amdJT. Ben bdyle gdrdtim, bdyle gideri m. Eger kar�11 Ikta bulunmayacak olursam hastalanm m.

Hac1 Mahmut da Pa�a'ya o gtine de gin Padi�ah ' tan ba�ka k imseden bir �ey almad1gm1 andlarla sdyler. Gelgeleli m ki gelgele l im, Hac1 kitap merakl!s1d1T. Evinde is:ok degerli bir kitaphg1 da vardJT. Dereden tepeden ais:arken Mazhar Pa�a bir sure once Haf 1z Osman hatt1yla altm varak tizerine yaz!lm1� bir enam satm ald1gmdan sdz eder. Sonra da gider, enam1 getirerek Hac1 'ya verir. Mahmut Efendi , Hafiz Osman' m elinden is:1km1�. bdylesine stislti ve degerli bir enam gdrmedigini ais:1ga vurmak zorunda kahr, enam1 da ytiztine, gdztine stirmeye ba�lar.

Mazhar Pa�a bu kez �dyle der:

- Azizim Mahmut Efendi , ben bunu kitaphkta saklayarak gtinaha giriyorum . Sen dinin yasaklarma s1ms1k1 bagh bir ki�isi n . B u enamm manevi degerini iyi bil irsin . A l oku d a sevaba gir beni de gtinahtan kurtar.

Hac1 Mahmut Efendi armagam kabul ederek dptip ba�ma koyar. Saraya ddndtigti vakit de -Saray d1�mdan armagan alanlar bunu S ultan Hamit'e haber vermekle ytiktimltidtirler- Padi�ah 'a durumu ais:1klar:

- Mazhar Pa�a beni de minnet altmda b1Takt1 . Hac1 Mahmut kulun da vezirin armaganmdan kendini kurtaramad1 .

Mazhar Pa�a'nmki gibi herkese ais:1k evlerden biri de Meclis- i Vala Reisi Sadik Pa�a'nm yahs1d1T.

Rifat Pa�a. Akif Pa�a yeti�tirmesi oldugundan , Koca Re�it Pa�a da Akif Pa�a'nm can dti�mam Pertev Pa�a'nm -bunu Ethem Pertev P�a'yla kan�tJTmaym- kap1smda biiyiidiigiinden ad1 Tanzimat' la bir amlan Sadrazam'm yolunu begenmez ve onu s1k s1k ele�tirirmi� :

- Devlet hastal!ktan yeni kalkm1� adam gibidir. Onu hafif i lais:larla iyile�tirmek varken Re�it Pa�a Hazretleri sert i lais:la ayaga kaldirmaya kalk1�1yor.

Ne var, devlet i leri gelenleriyle ho� geis:inmek ah�kanhgmda oldugundan da Re�it Pa�a'nm ytiztine kar�1 yine de s1k1f1k 1hk pol i t ikas1 gtidermi� .

Meclis-i Vala Reisi ' ni n huyunu ais:1ga vuran bir dykti de anlat!lm1�t1r.

Rifat Pa�a bir gun Serkurena Hamdi Pa�a'nm karde�i Ramiz Bey'e rastlar. Elini tutarak, hal ve hatmm sordugu s1rada Ramiz Bey: "Bizim birader bu sabah serkurenahk gdrevinden bag1�land1 ," deyince, �ip�ak elini b1rak1p yanmdan aynhr.

Pa�a'nm ba�mdan Viyana Elis: i l igi ile Hariciye Nazirhg1 da geis:mi�tir. Cevdet Pa�a Tezakir 'de onun iis: in �dyle der:

-

kanl! i ken alacal! bulacah dtinyadan is:ekip gitmi�tir. 0 gece Cevdet Pa�a, Fuat Pa�a'nm yanmdad1r. Keis:ecizade kargalar demeginden , yani vtikela toplulugundan bdyle birinin eksilmi� olmasma biiyiik hay1flar gdstermeye ba�laymca, Cevdet Pa�a da �u i ncileri ddkttirmti�ttir:

- Bence bunun en tiztilecek yam bdyle bir ais:1k evin kapanmas1dir ki, bir daha da ais:Ilmamak tizere kapand1 . Geris:i oglu Rauf Beyefendi babasmm yerini tutar ama, bdyle bir evi is:ekip is:eviremez.

Bogazi�i �ingir Mingir

Turk ulusuna padi�ahhgm1 1 6 1 7- 1 6 1 8 y11Jarmda bag1�lam1� olan I . Mustafa, Bogaz'da deniz gezisine is:1kt1g1 vakit sandalma atm1 da bindinnek istemi�tir.

B u, Asya ile Avrupa'y1 birbirinden ayJTan Bogaz uzunlugunu, nefti , mor, tir�e korular arasmda yukunu yukan y1gmadan akan lacivert , ye�il , san , mor, eflatun, f1st1ki , menek�e yakamozlu Bogaz sularm1 atma da gdstermek i steginden degildir. Onun gdnlu , sevdigi �eylerin bir an iis: in bile, yanmdan uzakla�tmlmasma katlanamaz. Topkap1 Saray 1'na ddnu�te, sandalm1 yatak odasma is: 1karmaga kalk1�mas1 da bundandJT. Buna kar�1hk, san san altmlar yuregi ne s1kmt1 verdigi iis: in de onlan bal lklara flrlatmaktan, hiis:mihiis: , geri kalmaz.

Bogaz, koynuna i lk , Osmanll padi�ahlarm1 alm1�t1T. Kanuni Sultan Suleyman, Bogaz'dan geis:erse ye�il ba�tardesiyle geis:er. I I I . Mehmet' in de kendine dzgu bir ba�tardesi vardJT ki , Kaptan-1 Derya Cagalazade Sinan Pa�a ona uis: fener salland1Tm1�t1T. I I I . Murat ise Bogaz' 1 Kaptan ibrahim Pa�a'nm ba�tardesiyle tarar. Gittigi her yere de Osman l l tahtma oturdugu gun (22 Aral lk 1 574) bogdurttugu b� erkek karde�ini taw. Onlarm tabutlanm sandalm arkasma baglatJT, Bogaz akmt1smda hora tepen tabutlan seyretmeden ne�vesini bulamaz. iis:i 1�1ldad1g1 vakit i se, ustunde, turuncu kadifeden yap1lm1�, uzun kol lu, dnu tek �eritl i , iis:i nohudi astarl l kaftam olur. Kimi zaman da iis:i mavi atlas kapl 1 , san bir kaftanla gdrunur. 1 583 y1lmda da, Bogaz'da Timur Han'm armagam , sJTma

i�leme kadif e kaftanla tur atm1�t1r. Bu yirtmais:ll kaftarun d1�1 ye�il kadif edendir. Kol ag1zlanna, is: iis:ek ve yaprak biis:iminde, san sirmalar d iki lmi� . aralarma da ye�il-pembe, mavi-turuncu ipek i�lemeli susler oturtulmu�tur. I I I . Murat kimi gunlerde de, d1�1 kur�uni renkte, B uhara derisinden, ba�tan geis:me, uzun kollu kurkunu de giyer. Bunun sol yanmda, kal bin in ustune gelen yerde, be� kement resmi vardir k i bunlar, karde�lerini bogdurttugu kementlerin ta kendisidir.

San Sel im' in Bogaz'1 kulais:lamas1 i se, K1llis: Ali P�a'nm ba�tardesiyle olur. Karde�i . 1 7 ya�mdaki �ehzade Mehmet' i , Hotin seferinde, 1 2 Ocak 1 62 1 Sall gunu, bir dedikodu uzerine dldurten Genis: Osman da Bogaz'a gelirse, dlu karde�inin elinden tutarak gelir.

Revan seferinde uis: karde�ini (�ehzade Bayaz1t, �ehzate Suleyman, �ehzade Kas1m) bogdurtan Sultan IV. Murat da, Beykoz'a avlanmaya gittigi vakit, aym i�i yapar. Bir gun �ehzade B ayaz1t 'm dlusunu yanmda getirirse, bir ba�ka gun Kas 1m ' m , bir ba�ka gun de Suleyman' m dlusune is:agn is:1kanr. Beykoz

drr. 0 gtin huzurda Hekimba�1 Emir

Dort dortltik donat!lm1� degerli atlar sundu. Ve daha ba�ka say!lamaz armaganlarla k ullugunu geregi gibi gosterdi . Padi�ah ' m yanmdaki bende ve hademelerden , yerine ve �anma gore, armagan almayan kalmad1 . Sonsuz ihsanlarla herkesin gonlti ho� oldu . Ctimlesi dualar ederek �ad ve handan aynld!lar.

B e�ikta� B ahis:esi 'ne is:e�itli zamanlarda yeni yeni ya11Jar ve ko�kler kat1 Jm1�. buras1 padi�ahlarm yazlarm1 geis:irecekleri bir yer hal ine getiri lmi�tir. Avc1 Sultan Mehmet burada, 1 679 y!lmda, denizdudagmda yeni bir yah yaptirm1�t1r. Bu arada, y1k!lm1� olan Hazine, Kiler, Ztiltiflti ve Baltac1 kogu�lan da yenilenmi�tir. Dahas1 , harem iis: in de Dolmabahis:e iistiine yeni bir kasir kondurulmu�tur. Bunlan yapabilmek iis: in de, halkm gelip geis:tigi yoldan ve saray bostanmdan pekis:ok yer kirp!lm1�tir.

Defterdar San Mehmet Pa�a Ziibde-i Vekaiyat 'ta bu baymdirl !k i�lerini �oyle anlatir:

- Padi�ah Hazretleri Be�ikta� semtine meyletmi� ve deniz kenarmda yeni bir ko�k yap!lmasm1 buyurmu�tur. May1s aymda ( 1 679 y1h) gerekli ihtiyais:Jarm tedarik ine ba�lanm1� ve bir y!I sonra da binas1 tamamlanm1�tJr. Saray renk renk yayg!larla do�endikten sonra, Padi�ah Hazretleri gidip gordtiklerinde pek begenmemi�ler, ne kadar masraf edi ldigi sorulunca 1 .246 kese i le 47 584 akis:e sarfedildigi ortaya is:1km1�t1r. Herkese ne kadar para verdigi sorularak dikkatle iade edilmesi iis: in Mirahur i smail Aga ve �ehremini Efendi , katipleriyle gorevlendirilmi�tir. Topkap1 Saray1 'nm d1� kap1smda oturulmu� ve herkesin verdigi e�ya yerlerinde yoklamp hak sahiplerinin haklan veri lmi�ti r. Daha sonra, ke�finden 22 1 kese i le 54. 1 89 akis:as1 gelirden dti�tilerek 1 .046 kese* i le 54.649 akis:a, e�ya sahiplerine iade edilmi�tir.

* Kese: SelanikiTarihi'nde, XVI. ylizyil sonlarmda, on bin altmm bir kese sayild1g1 yaz1hd1r. Bin ak.ya da yirmi duka ya da sultani alum eder. ismail Hakk1 Uzun.yar�Il1 ise Osmanlz Devleti'nin Merke-:. ve Bahriye Tqkilat1 adh kitabmda keseyi �byle tammlar. "Fatih .yagmda bir kese otuz bin ak.ya ve I 537 tarihinde bir kese yirmi bin ak.ya ve 1660 yilmda Eyyubi Efendi bUt.yesinde bir kese k irk bin ak.ya ya da her bir kese 500 kuru� ve 1688 tarihinden sonra yani 1719 y1hnda ise 3/416 kuru� (Divani kese) yani elli bin ak.ya, bir kese sayilm1� ve bir kuru� 120 ak.yaya e� tutulmu�tur. En sonu Rumi kese olarak da bir kese ak.ya 500 kuru� olarak kabul edilmi�tir.

32

Ata Tarihi 'ne gore, I I . Sultan Mustafa da (padi�ahhg1 1 695-1 703) Be�ikta� K1y1saray1 ' na (Sahilsaray ), deniz kenarmda, Bal !khane ad1 ile yeni bir daire eklemi�tir. �emdanizade Suleyman Efendi ise kendi tarihinde I . Mahmut'un (padi�ahhg1 1 730- 1 754) Be�iktafm su ve havasmdan ve de manzarasmdan buyuk memnunluklar ald1gm1 soyledikten sonra �unu ais:1klar:

- i�bu 1 748 y1h iis: inde �ehremini Yusuf Efendi marifetiyle Be� i ktafta Arap i skelesi 'nde bulunan cami geni�letildi ve bina olundu ve denize yakm ko�kler ve sofalar ve odalar ve divanhaneler ve bir daire-i latife yap1ld1.

�emdanizade, I . Mahmut'un 1 748 y1h Temmuz'unda da Be�ikta� Saray1 'nda oturmakta oldugunu bel i rtir. 0 gunlerden birinde is:ar�1 bekis:ileri Kurtler' inden ve Dskudar baglan Kurtler' inden, biris:ok Kurt si lahlamp is:ar�1da gorunmu� ve dukkanlan kapatirlarken kol ve kolluk uzerlerine vard1kta kar�1 koymakla yakalanamad1klan haberi Sadrazam Apdullah P�a'ya ul�t1kta, hemen adamlanyla olay yerine yeti�mi�tir. Arna arahkta, bitpazan kol lugu i le Bayaz1t ve Parmakkap1 kolluklan fitneyi defettiklerinden bunu goren Sadrazam Be�ikta� S aray1 'na vanp Padi�ah 'a durumu arz etmi�tir. Padi�ah da kendisine sofa kaph samur kurkle bir mucevher hanis:er, Yeniis:eri Agas 1 'na da yine kurk ile hanis:er, uis: kolluga yuz ell i �er altm, salmaya elli altm ve is:ar�1hlara da ik i yuz elli k uru� vermi�tir.

Hazine-i Hassa Ba�katibi Salahi Efendi 'nin tuttugu gunluge gore Sultan I . Mustafa 1 735 y11larmda da Be�ikta� Kasn'ndad1r. Bir gun Harem Kasn'nda kahve iis:ip dinlendikten sonra Beylerbeyi ' ne geis:mi�. bir sure Bag Kasn 'nda egle�mi�tir. Daha sonra da Beylerbeyi Saray1 'nm haremine almm1� bolme denizin ayna gibi duru sularma tam ayar altmlar at1p dilsizlerine, cucelerine ve de gozdelerine kap1�malan iis: in i�aret is:akm1�t1r. Onlar da giysileri i le suya at!I 1p altmlan yagma etmi�lerdir. 0 gun a�ure gunudur. Salahi Efendi ' ni n deyi�ini kullanmak gerekirse Efendimiz altm avma pekis:ok gulmu�lerdir. Arna ik indiden soma, Harem den "Nef si nefisi Humayunlan" ile adamlan iis: in iki bu yuk ma�raba amberli ve miskli a�ure gelince padi�ah gulucukleri , kuis:uklu buyuklu, her-

33

kesin ytiztinde m1z1ka �almaya ba�lam1�t1r.

I . Mahmut'tan a�m1�ken , onun Kanhca'ya da btiytik yakmhk gdsterdigini a�1ga vurahm . Sadik Aga i le Htiseyin Aga adlarmda iki karde�in burada yapt1rtt1g1 yal1 lara aral1k , aral1k ugramay1 da savsaklamaz. 0, Gdksu'yu da s1k s1k onurlandmr. 1 742 y1lmda Sadrazam Hekimoglu Ali Pa�a'nm Gdksu'daki yahsm1 da birka� kez hacamat etmi� . buradan Rumelihisan i le Anadoluhisan ' ndan yayhma baglanan sektirme gtilleleri seyrederek "safayap" olm u�tur. Bu yahda hanende ve sazendeleri �1rlatt1g1 da vard1r. Kimi zaman da Gdksu (:aym 'nda pehlivan gtire�tirir, ya da soytanlarmm koskoca aga�lara kurulu salmcaklarda sanatlanm gdstermelerine yol verir. Gdksu Kasn yap1ld1ktan ( 1 75 1 ) sonra salonlardan birine bir salmcak kurdurmu�. maskaralanm oraya ta�1m1�t1r.

Ddnelim yine Be�iktaf 1m1za. I I I . Selim �agmda ( 1 789- 1 807) i stanbul'a getirilen mimar Melling de Be�ikta� Saray1'na denizdudagmda bir kasir ((:inili Kd�k'tin yanma) i le bir Valdesultan dairesi eklemi� ve bu ik i yap1y1 bir galeri ile birle�tirmi�tir. Aynca deniz kenarmdaki kasrm dntine, 300 ayak uzunlugunda parmakhkh bir nht1m da uzatm1�t1r. Mel l ing Voyage Pittoresque de Constantinople (Muhte�em i stanbul Albtimti) adh kitabmda Be�ikta� K1y1saray1' ru �dyle dillendirir:

- S ultan Seli m' in pek sevdigi bir yerdir. Denizdudagmda ti� kasirdan olu�ur. Dogu uyu�ukl ugunun dingin ligi ve zevkleri i�inde, bir padi�ahm �anma denk yap1lm1� ve dd�enmi�tir. insan, uzand1g1 sedirden, k1p1rdamadan , pencereden uzatl lm1� bir kam1�la bah k tutabi l i r. Avrupah'y1 a�maz bu . Duvarlar �e�itli stis ve �i�ek resimleriyle dolu . Her dairesi tazelik ve latifli k i�inde . Ytize gtilen, insanm i�ini a�an tarhlarla harem dairelerinden aynlm1�t1r. Harem daireleri ddrt tan edir ki , denizden bakl lmca gdrtilmez. Denizdudagmdaki kasirlar arkadakileri gizler. Bu binalarda d1� stisleme diye bir �ey de yoktur. Sanki s1radan evler. .. Onlarm btittin stisti , s1ms1k1 kapanm1� kafeslerin ardmda, i�indedir. Padi�ah1 bu saraya getiren, ya da buradan ahp ahp diledigi yere gdttiren kay1klarm hamlacllan i le bostancllar harem dairelerini , hi�mihi�. gdrmemi�lerdir.

34

Be�ikta� K1y1saray1 i stanbul • daki obi.ir yazl i k saraylar gibi i.i�, pek pek dart ay oturulabilecek yerlerdir. 1 826 y1l mda II . Sultan Mahmut kanh bi r �ehir sava�1yla yeni�erileri ortadan kaldird1ktan sonra Be�ikta� 'taki bu dagm1k di.izen yah ve ko�klerin topunu y1kt1rm1� , yerlerine yaz-k1� oturulabilecek, yeni bi.iyi.ik bir yah kondurmu�tur. Bu i�i de Saray Miman Kirkor Amira Balyan 'a vermi�tir.

Balyan ailesi Osmanlilara bir�ok yap1 kazand1rm1� mimar bir ailedir. 1 875 yi lmda yanan Saraybumu'ndaki eski saray, Amavutkoy'i.indeki Yalidesul tan Saray1 , Hal i�'te, Defterdar Saray 1 , yeni�erilerin yakt1g1 eski Beylerbeyi Saray1 hep Amira Usta'nm el inden �1km1�t1r. Sultan Mahmut, S ultan Mecit , Sultan Aziz �aglarmda yap1lan yap1larm �ogu da Amira Balyan' m oglu Karabet A mira Bal yan'm imzas1m ta�1r. B unlar arasmda Sahpazan K1y1saray1 ( Eski Mecl is i Mebusan ), Ortakoy Camii , eski

i lkin, ocak aymda, Venedik' l ilerin buyrugu altmdaki Zanta Adas1 'nm denize gomuldugunu haber vereli m k i , bu yl lm oyle yufka y11lardan olmad1g1 bel l i olsun . Bu yllm her �eyden once, usta tutulmas1 gereken bir olay1 da I l l . Sel i m'in 24 �ubat Per�embe gunu Hattat Yesari Efendi 'ye 1 2 .500 kuru� zula etmesidir. Padi�ah1m1z, Efendi miz altmlarm ucunu gostermeden once, unlti yaz1 ustasma, padi�ahlarm da s1cak sevdigini ortaya koyacak ate�li sozler f1slam1 � , sonra da �u baklay1 agzmdan r;1karm1�t1r:

- Ayna! Jkavak'taki yeni kasn ma, eger sen yazarsan, �eyh Gal ip' in bir kasidesini yazacaksm. (Burada hangi kaside oldugu bel i rtil mi�tir.) "Vakit dar" diye yazmazsan ba�kasmm yaz1sm1 istemem. Arna hatmm ir;i n , ne kadar zahmetse, katlarn n .

Sanatr;1larm tuz ve ekmek hakkm1 gosteren I l l . Sel im' in bu davrarn�ma bin te�ekkur postalad1ktan sonra, gozlerimizi ayrn y1-lm nisan ayma r;evirmeliyiz. (:unku o aym on yedisi Ramazan'm da yirmi ur;udur. Meyhaneler de -bu nasd i� demeyin- o gun ar;d m1�t1r. Ne k i , bizim i lgi mizi r;ekecek asll ay hazirand1r. I l l . Sel im 6 Haziran Pazartesi gunu Goksu Kasn 'nda gorunur k i bu, yanm gor;ttir. Ertesi aym be�inci gunu de Yu�a'ya -yabancllar ona Dev Dag1 derler- bini� olacak, Bogaz toplarmm sektirme gulleleri seyredilecektir. Ondan be� gun soma da 1 1 1 . Sel im Kuleli 'dedir. Kuleli deyip ger;meyeli m , o gun orada Yenir;eri Agas1 Arapzade A hmet Aga gorevinden almacak, yerine Sekbanba�1 Sait Efendi b1rakdacakt1r.

1 9 Temmuz da onemli bir gundur. I l l . Sel i m r;agmda tutulmu� bir gunltige gore, o gun de istanbul Kad1SJ , ibniler piri , Cevdet Efendi gorevinden uzakla�tmlm1� , yerine, alt1 tane kad1 eskisi varken, kibar gulduruculerden �emsettin Mol la getirilmi�tir. Bu olaya gunltik yazan da dama diyecek ve gunltigune �u r;1gl1g1 du�ecektir.

- Dalkavuga gosterilen r;abay1 seyreyle.

B unun hemen ertesi gunu ise, Defterdarburnu'ndaki -Ortakoy i le Kurur;e�me aras1- Ne�etabad Saray1 ' na bini� olur. Padi�ah oradayken de Kaptan-1 Derya Huseyin Pa�a'nm -ki Esma S ul tan' m kocas1d1r- Karakar;an'1 ele ger;irdigi , Lambro denilen hay1-

nm ka\:t1g1 , ama on bir teknesinin tesl i m almd1g1 ve Manya'daki kulelerinin y1ktmld1g1 haberi gelir.

B urada dikkat isteri m , �arap yeniden yasak edil mi�tir. Mi.isli. imanlara �arap satmamas1 i\:in kaf ir yi.izli.i reayanm kulag1 iyice bi.iki.ilmi.i�, sarho� yakalanan birka\: er de -oh olsun- bogdurulmu�tur.

Onoan LI\: gun sonra da, alaturka saat i kiyi I 2 dakika ge\:e. Di.irrizade Seyit Mehmet Arif Efendi , i kinci kez �eyhi.ilislamhga getiril mi�tir. Me�ihat i�lerin i , �unun bunun el ine b1rakt1g1 i\:in gorevinden al man �eyhi.ilislam Mekki Efendi de -ona da oh olsunBogaz'daki yalisma kapanmaya gonderil mi�ti r.

Aym gun, I I I . Selim hi\:bir �ey olmam1� gibi, sandalla Dski.idar Kavak Saray1 'na goni.il eglendirmeye gelir (Bi.iyi.ik padi�ahlar boyledi r) . Dort gun sonra da bini� Sul taniye'ye yoneltil i r. Ondan ik i gun sonra da yani 2 Agustos 1 792 ·de Sebek Bah\:esi 'nde Tatar Ham adm1 ta�1yan, baht1 tersine donmi.i�, Girayzade Bahtgiray'a bir �olen \:ekilir. Ne var, o gun orada, I I I . Sel i m yerine vezirlerin en eskisi oldugu i\:in "�eyh-i.il V i.izera" ad1yla andan Sadrazam Damat Melek Mehmet Pa�a bulunur. Arahkta, Bahtgiray Han Si.ili. ik li.i\:e�me'de bir saraya yerle�tirilmi� , kendisine dart ba�1 baymd1r taym \:Ikanlm1�t1r.

7 Agustos'ta I I I . Sel i m (:ubuklu'dad1r. Aym gun ba'de'z-zuhr -yani ogleden sonra- Bahtgiray Han konagmdan kaldm! Jp -i�te ben buna �a�anm- di.imenli yedi \:ifte i le Dol mabah\:e oni.inde bekleyen bir sefineye bindiri l ir, yanma yakmlan da yamanarak, Bozcaada'ya si.iri.ili.ir.

Ondan bir hafta sonra ise, I I I . Sel i m Goksu 'yu kucaklayacak , oradan da Pa�al imarn 'na ge\:erek cirit oyunlarm1 seyredecektir. Ertesi gun de bini�* 8 i.iyi.ikdere 'yedir. 2 Eyli.il ' de onu, yeniden Goksu Kasn' nda gori.iri.iz. Ger\:ekte bu kas1r da onun kesildigi ko�klerden biridir. Bundan bir y 1l once de, 3 1 Agustos 1 79 1 gi.ini.i, bu ko�ke onur yagd1rm1� . geceyi orada ge\:irmi�tir. Yanmdaki devlet bi.iyi.iklerine de kendi yal i larmda -demek herkesin bir yalis1 var- yatma izni \:Ikm1�t1r.

* Bini� : at, araba ya da sandalla glinU bir lik yapilan gezi.

37

iki gun sonra da, yani 4 Eyltil gtinti , Kurw;e�me'deki T1makr;1 Yal 1 s 1 'na -Esma Sultan Yal 1s1- yanm ga

- Karabah , daha dogrusu Kara Abah Mehmet Baba (Bu sozci.ik halk agzmda Karabah bi\:imini alm1�t1r. Onu , incelterek Kara Ball demek dogru olmaz kamsmday1m.) Kanuni Sultan S i.ileyman \:agmda o dolaylarda ya�ayan ve Bekta�i tarikatmdan olan bir ki�iyd i . Anla�1ld1gma gore, daha Dolmabah\:e mevcut degilken bu semtin Kabata� yakasmda olup, ihtimal Mehmet Baba tarafmdan kurulan bah\:e Karabah Bah\:esi adm1 ta�1yordu. Sonradan bu bah\:e padi�ahlara gc\:mi� . onun bostanc1larma da Karabah Bostanc1-lar1 denilmi�ti . I . Ah met \:agmda denizin doldurulmas1yla Dolmabah\:e bostanc1larma Karabah Bostanc1lar1, ocaklarma da Karabah Ocag1 denildigi kabul olunabil ir. Bah\:e ci varmda eskiden beri bulunan namazgahm 1 579'da yenilendigi ve yeni leyen k i�inin de Karabah bostanc1larmdan Usta Hi.iseyin oldugunu bah\:edeki yazlttan ogreniyoruz.

IV. Mehmet ' in , uzun gezilere dayamr, \:Ok gi.izel bir kadirgas1 da vard1r. �imdi de onu anlatahm k.i agzm1z sulansm . Bakahm agzmdan bal ak1tan biz miyiz, yoksa kadirganm kendisi mi? Efendim, kadirganm boyu 40 metredir. 40 ki.irekle \:ekilir. Her ki.irege de LI\: ki�i \:bkmi.i�ti.ir. Geminin k 1\:mda, bir de padi�ah ko�ki.i dikkati \:eker. Kerner bi\:imindedir.

I I I . Ahmet ' in Fil ika-i Htimayun ' u da stislti mti stisltidtir. Bogaz'dan ya da Hali\: 'ten ge\:erken, altm yald1zlan bakir mangir bi le gormemi� yoksullarm gozlerini daglar ki bu \:agdan sbz eden tarih\:iler ii ki n o kay1gm adm1 anar.

S uttin bunlar Bogaz'm �mg1nm parlat1r. Mmgmm da ardmdan getirtir. Arna biz art1k �mgm , mmg1n kesip, bir aga\: altmda �eker�erbet bir uyku \:ekeli m . Bakal i m Bogaz, yann ne gosterir.

Siimbiilzade 'nin oliimii

�i mdi yeniden �mgmm1z1 , mmg1r1m1ZJ takm1p II . Sultan Mahmut'un kay1gma borda edel im.

Rengi beyaz, kenarlan da yald1zlld1r. 8 umu da yald1zlar ir;inde ytizer. Sivri mi sivri bumun tisttinde, ir;eri dogru, btiytik ve gorklti bir yanm-ay btiktiltir. K1r;ta padi�ah ko�kti . Dort yald1zl1 stitunla bir tavandan olu�uyordur. Ko�ktin yanlan ince oymalarla stislti. Stitunlar arasmda k1rm1ZJ renkte ag1r kua�lardan perdeler. Stitunlara s1rma sar;aklarla bagll . Ko�ktin ir;inde tir�e renkli atlas ve ku�ttiyti minderler. I I . Mahmut bu p1ynm p1ynm minderlerde ayni kuma�tan yast1klara dayanarak oturur.

Kay1k 1 6 ktireklidir. Mahmud-u AdlT'nin bundan ba�ka, yedi r;ifte piyadeye, fi l i kaya bindigi de olur. 1 828- 1 829 Rus Sava�1 'nda, �eker Bayram1'n1 kutlamak ir;in yedi r;ifte yald1zl1 bir kay1kla Tarabya Karargah1 'ndan , Btiytikdere (:aym 'na geldigi Hac1 ilyas Efendi 'nin Letaif-i Enderun 'unda yaz11Jd1r. I I. Mahmut o gtinlerde, Donanmay1 yoklamaya gittiginde de Kaptan Pa�a'nm fi li kasma binmi�tir. 0, Bogaz'da be� r;ifte btiytik tebdi l kay1g1 i le de gortintir. Bir gun Reistilktittap Seyit Mehmet Pertev Pa�a' rn n --daha Edirne'ye stirtiltip ba�1 omuzlarmm tizerinden almmam1�t1r- Nakkaftaki yallsma gel mi� , kay1ktan r;1karken ayag1 kaym1� , denize dti�tti dti�ecek, Pa�a'rnn r;evik bir davrarn�1yla kurtulmu�tur.

Sultan Mahmut, s1k s1k, sevdigi devlet adamlarmm ya11 larma da damlar. Kimi zaman ogle yemegini yiyip geri doner. Kimi zaman

41

da bir i ki gece kallr. 1 837 y1lmda Hariciye Naz1n i ken olen Hulusi Ahmet Pa§a'nm Bal tali marn 'ndaki yallsma da 2 Nisan 1 832 Cumartesi gi.ini.i gitmi§ , Pazartesi g i.ini.i donmi.i§ti.ir. 16 Ekim 1 835 Cuma gi.ini.i de yine Reisi.ilki.ittap Akif Pa§a'nm -bir si.ire sonra ingil iz uyruklu Churchill admdaki ki§in in , avda bir mi.isl i.iman r;ocugunu sar;ma i le yaralamas1yla dovi.ilmesi ve Tersane'de hapsolunmas1 olay1 yi.izi.inden , ingil iz Elr;i ligi 'nin gonli.ini.i almak ir;in gorevinden uzakla§t1nlacaktir- Boyac1koy'deki yallsma, yanmda Kurena Seyler ve Katip Efendiler, ak§am yemegine gitmi § , Pa§a'rnn oglu Necip Bey 'e degerli ta§larla si.isl i.i bir kutu , damad1 Ali R1za Efendi 'ye hocal 1k ruusu vermi§tir.

0 y1l I I . Mahmut Darphane Nazm Ali R1za Efendi 'yi de Vanikoy'deki yallsmda onurlandirm1§t1r. Ogl u Besim Bey'e de yine degerli ta§larla yi.ikli.i bir kutu pe§ke§ etmi§tir. Ne ki , bu onurlandirma hir;bir i§e yaramayacak , Ali R1za Efendi , ertesi y1l , yallsmdan kovdugu bir U§ak el iyle, Ayasof ya Camii 'nde, minber dibinde k al1b1 dinlendirmeye itilecektir. 0 ak§am , I . Abdi.ilhamit' in muhasiplerinden Halepli H1z1ragazade Mehmet Arif Aga'rnn oglu §air Sait Bey de Ali R1za Efendi 'nin iftanna r;agnll olmakla bo§ kuyulara yuvarlarnp hasta di.i§ecektir.

Tophane Naz1n Saip Efendi 'nin Bahai Korfezi 'nde (Kanl 1ca) bulunan yal 1s1 da I I . Mahmut'a yabanc1 degildir. B u yall sonradan Vezir Vecihi Efendi 'ye ger;mi§tir. Sultan Aziz r;agmda Sadaret Mi.iste§arl 1g1 'nda ve Mabeyn Ba§kati pli gi 'nde bul unan Refik Bey de Saip Efendi 'nin ogludur.

Sultan Mahmut Bogaz'daki kasirlan da s1k s1k yoklar. Aral 1 k , aral1k Me§ruta Yal 1 'ya gelir, yald1zll salonda r;ubugunu ti.itti.iri.ir. Hac1 i lyas Efendi saray olaylanrn anlatan kitabmda Padi§ahm 1 8 1 5 y1l mda bir gi.in Sebek Kasn ' na gittigini de soyler. Sultan Mahmut biraz dinlendikten sonra sazla eglenmek ister. Sesi hazin , r;allm1 gi.izin olan H1z1ragazade Mehmet Arif Aga'rnn oglu §air Sait Bey de -ki o vakitler Rikab-1 Hi.imayun r;avu§larmdandirPadi§ah' m di.inyasm1 geni§leten §ark1lar dokti.iri.ir.

I I . Mahmut, Y 1ld1z, Tarabya, Kalender, icadiye, (:engelkoy kasirlarmda da uzun gi.inler ger;irmi§tir. Ya§ammm son y11lannda ise,

42

yaz ak�amlan , �emsipa�a Kasn 'na gelmeyi ah�kanhk hal ine getirir. Burada, Bogaz'a ve Marmara 'ya kar� 1 . t;armakt;ur olur. Mabeyinciler t;okluk, gece yanlarma dogru, onu , yan s1zm1� bir halde sultanhk sandal ma bindirir, Be�ikta� Saray1 ' na get;irirler. Onu o gi.inlerde Bogaz'da, Sebek onlerinde, bir kay1k it;inde goren bir yabanc1 �oyle diyecektir:

- Kay1k yakla�t1g1 vakit Sultan Mahmut 'u iyice set;tim . Esrar ya da it;ki etkisi altmda m1yd1 , bilmiyorum. Y i.izi.i t;ok k m11lt1s1zd1 . Gozleri bi r bo�luga bakar gibiydi . Kay1gm ba�mda ve k 1t;mda fesli ve i.iniformal ! subaylar duruyordu.

Laf 1 t;okt;a dola�t1 rmamak gerekirse -hit; dola�llrmamak olmaz- Bogaz'da padi�ahlara ozgi.i gezi yerlerinden biri de Kandi l l i Baht;e'dir. Deniz i.isti.inde kur�unl u bir yal !y1 , hemen yam ba�mda Kubbe Odas1 'm, hemen yam ba�mda Kafesli Kasr ' 1 , hemen yam ba�mda tahtani �ad1rvanh Kasr ' 1 , Valdesultan Odas 1 'm , B i.ilbi.il Ko�ki.i'ni.i, Caferpa�a Kasn 'm, Av Odas 1 'm, Bostanc1lar Mest;it'ini bannd1ran bu baht;e bi rt;ok padi�ah1 g1d1m g1d1m etmi�tir.

Kandil l i Baht;e, XVI . yi.izy1hn ikinci yansmda, I I I . Murat'm buyruguyla di.izenlenmi�tir. Tepeye dogru set set yi.ikselen baht;ede lal eler, si.imbi.iller f 1k f 1k kaynar.

0 y11larda Oski.idar Baht;esi , Fener Baht;esi , Haydar Pa�a Baht;esi de penguenlerin yi.izi.i�leri g ibi hayranl !k uyandmr. Bunlarm ti.imi.i de has baht;edir. Y i.izlerce baht;1vam , ah1rlan ve ah1r u�aklan vard1r. Harem 'le Salacak arasmdaki Oski.idar Baht;esi 'ni , Kanuni Sultan Si.ileyman , Mimar Sinan'a di.izenletmi�tir. Bir de saray yapt1rtm1�t1r ki duvarlan ba�tanba�a Hi.irrem Sultan' m k 1�k 1rtmas1yla bogdurttugu, hay1rh ci vanlarm en bi.iyi.igi.i, oz oglu �ehzade Mustafa'nm fotograflanyla doludur. Bunlar Cennet Yolu f ilminde -Elia Kazan ' m f ilmi- James Dean'in bi.iti.in perdeyi kaplayan s inemaskop surat1 gibi t;ok yakm t;ekimle saptanm1�t1r ki �ehzade Mustafa'nm bir gozi.i bir duvan harmanlarsa, oteki gozi.i de obi.ir duvan doldurur. Muhte�em S ul tan S i.ileyman bu resimlere bakt1kt;a pek ho�foro� olur ve kendisine neden "Muhte�em" denildigini, nit;in herkeslerin s1gmag1 oldugunu daha iyi t;akar.

43

I I I . Murat ise bu saray1 sonradan onartm1� . k imi eklemeler yapt1rtm1�t1r. XVI I . yuzy1l tarih�ilerinden Eremya (:elebi Komurcuyan , IV. Murat'm Bagdat Seferi 'nden donu�te buraya bir ko�k daha kondurdugunu yazar. Osmanh tahtma tuner tunemez celal i k u�.* e�k1yaku� . askerku� . dart dortli.ik b ir kan dokucu padi�ah kesilen Murat burada oturdugu vakit Topkap1 Saray1 'na gidi� gel i � Ah1rkap1'dan olur. �u da bilinmeli k i , Komurcuyan , sandalla k1y1dan ge�erken , beyaz bir ti.iii.in ko�ku fJrdolay1 �evirdigini sanm1� . burada, s 1cak m1 s1cak bir yaz gunu, �oyle yan gel ip gev�eyemedigine bin hay1f gostermi�tir.

Kanun i , hasekisi Han�erli Sultan' m ad1m ta�1yan yerdeki batakhg1 da kurutmu� . ustune de S ultaniye Ko�ku'nu at1vermi�tir. Beykoz dolaylarmdaki bu ko�kun kar�1smdaki aga�tan amber kokulu bir yag da s1zar ki , turli.i merak ile yugrulmu� bir k i�i olan Komurcuyan buradan ge�erken, dayanamam1� . yagdan birka� kez el ine ve yuzune surmu�tur.

incirkoy'deki padi�ah yahs1 da yine Kanuni ' ni n bir yap1t1d1r. Frans1z El�isi Bay Nointel 29 Temmuz 1 673 cumartesi gunu bu bini� ko�kunu gormeye gitmi� . oradan buyuk goz sevin�leri alm1�t1r. Deniz dudagmda, sutunlar us tune oturtulan yal 1 , hemen hemen Tarabya'nm kar�1sma du�mektedir. Bay Nointel , s1caklan kar�1lamak i�in u� gun once Tarabya'ya go� ettiginden -ger�ekte Beyoglu ve Galata'da ba� gosteren vebadan ka�1yordur- buraya sandalla , kolayca ge�ivermi�tir.

Yalmm i�i ve d 1� 1 �ini ile kaphd1r. Yalniz, yap1mmm uzerinden en az I 00 y1 l ge�tigi i�i n , �iniler yer yer dokulmu�tur. Pencere kanatlan iran i�i k u�uk resimlerle susli.idur. Yalm m bir de mermer, somaki ve grani t sutunlu bir dehlizi vard1r ki yap1ya ayn bir guzel l i k katar.

Yahya bek�il ik eden bostanc1 -bu i�leri hep bostanc1lar yaparFransa Pa�atoru 'na padi�ahm yatak odasm1 da gezdirmi�tir. Pa�ator, padi�ahm gece yatarken orti.indugu ipek orti.ileri gordugu vakit, akh yerinden s1�ram1� . bu yuzden de, i ki hafta sonra, buraya yeniden damlam1�t1r. Nointel ' in yanmda bulunan el�i l ik gorevlisi

* KU�: OldUren, celalikU�; celali bldUren, e�k1ya bldUren.

44

Antoine Galland, bu kez yahy1 ta�1yan si.itunlardan birinin bir Bizans yaz1t1 oldugunu da sezer. S i.itunun i.isti.inde, hi\:bir \:izgisi bozulmam1� bir Rum maskesi de gormi.i�ti.ir. Bir fl\:I i\:indeki i.izi.imleri \:igneyen LI\: adamla, f l\:ldan �arap \:eken bir dordi.inci.i adam gori.inmektedir ama bunlar biraz s i l ik\:edir. Saylangoz, gelincik gibi bir si.iri.i hayvancag1z da bel l i beli rsizdir. Asma dallan da oyle . Galland, Kanuni Sultan S i.il eyman \:agmda istanbul 'a gelen ve istanbul i.izerine i ki dolu kitap yazan A lby 'l i Pierre G il les' in bu si.itundan hi\: soz a\:mam1� olmasma bi.iyi.ik �a�kmhklar gosterir ve bunu Gi l les 'in bu si.itunu gormemi� olmasma verir.

Dogrus u, Fransa Pa�atoru (el\:isi) yalmz incirkoy yahsma degil , Bogaz'daki bi.iti.in padi�ah kas1r ve bah\:elerine de kesi l ir. Padi�ah kasn Be�iktafta ise Gi.il�enabad adm1 ahr. Defterdarburnu'nda ise Ne�etabad diye amhr. Sahpazan 'nda Emnabad olan ko� k . Amavutkoy'de izzetabad'a, Bebek'te Hi.imayunabad'a doni.i�i.ir. Anadolu yakasmda ise yeni yeni adlar ahr. Kandil l i 'de Nevabad, Beylerbeyi ' nde, i stavroz Bah\:esi 'nin i.isti.inde, �evkabad, Beylerbeyi i le (:engelkoy arasmda Ferahabad olur. (:ubuklu 'da i se Feyzabad, Dski.idar'da da, �emsipa�a'da da �erefabad vard1r. Kanhca Tepesi ise Mihrabad'a a\:ar kucagm1 .

Tarabya'daki kas1r da XVI . yi.izyddan kalmad1r. Padi�ah-1 Alempenah I I . Selim (padi�ahhg1 1 566- 1 574) Bogaz gezilerinden birinde Tarabya'da konak tutmu� . deniz k 1y1smda bir servinin al tmda k1zartdm1� bahklar yedikten sonra, veziri Sokullu Mehmet Pa�a'ya orada bir ko�k yapt1rmasm1 buyurmu�tur. Sokullu da geceyi gi.indi.ize katarak hi.inkarm dilegini ger\:ekle�tirmi� , ortaya \:1-kan yap1ya da Tarabiye Ko�ki.i adm1 vermi�tir.

Gelin gori.in, XIX. yi.izydda ozell ikle de yi.izydm ikinci yansmda, bu ko�k ya da yahlarm k imileri ortadan si l inecek, yerine yenileri yapdacakt1r. 0 \:agdaki yah ve kas1rlar da �u adlarla amhr: Ydd1z, Amavutkoy, N ispetiye ( Bebek 'te) , Kalender, Sebek , Tarabya, Maslak, Emirgan, Baltaliman i, Beykoz, Tokat, Goksu, Ki.i\:i.ik (:amhca, B i.iyi.ik (:amhca, Valdebag1 (Baglarba� 1 'nda,) Haydarpa�a. Kurbahdere.

45

B u yi.izy1lda, Bogaz'da yeni yeni k1y1saraylar da gori.inmi.i§ti.ir. I I . Mahmut Be§ikta§ K1y1saray 1'ndan ba§ka, I I I . Sel im 'in onartt1-g1 eski (:1ragan Saray1 arsasmda, batl11 bir anlayi§la r;izilmi§ bir plan i.izerine yeni bir saray yaptirtacak , Sultan Aziz de onu y1kt1-np yerine, I 9 Ocak 1 9 1 0'da yanan, kalmt1lan ise bugi.in hala ol dugu gibi duran daha gorkemli bi r k1y1saray konduracakt1r.

I I . Mahmut, B eylerbeyi 'ndeki eski i stavroz Yal 1s1 arsasmda da Beylerbeyi Saray1 'na meydan verecektir. S ul tan Aziz ise onu y1ktmp yerine -Bogaz Kopri.isi.i'ni.in makasa ald1g1- bugi.inki.i Beylerbeyi Saray1 'r n dikecektir. Sultan Aziz' in yapt1rd 1g1 bu iki saray Mimar Serkis Balyan' m eli nden r;1km1§t1r.

I I. Mahmut'un yapt1rd1g1 Be§ikta§ K1y1saray1 'rn ise Sultan Mee it y1ktirm1§ , yerine Mi mar Karabet Balyan 'a Dolmabahr;e Saray1 'rn yaptmrn§tlr. Yap1m1 I 855'te biten saray i.ir; bur;uk mil yon altma -kimi kaynaklara gore be§ mi lyon altm- r;1km1§ ve iyisinden hazinenin bel ini r;okertmi§tir. Saraym ir;i de italyan ve Frans1z mimarlarma do§etti ril mi§tir.

Saray i lk y1 1larda yine Be§ikta§ K1y1saray1 diye arnllrsa da, zamanla Dolmabahr;e Saray1 denilmeye ba§lanm1§t1r. Bu y11Iarm olaylanrn anlatan Cevdet Pa§a bile Tezakir adl1 kitabmda bir yerde Be§ikta§ Saray1 demi§se, bir ba§ka yerde Dolmabahr;e Saray1 'na ye§il l§lk yakm1§t1r.

Abdi.ilmecit, Saray1 i l k gezdigi gi.in §Oyle diyecektir:

- Pek tekel li.ifli.i oldu . Daha sadece olabi l i rdi .

Orada bulunan Tophane Mi.i§i.iri.i Rodozluzade Damat Fethi Ahmet Pa§a da -Sultan Mecit' in ablas1 Atiye Sultan' la evlidirTi.irkiye'de i lk askeri mi.izenin temelini att1g1rn filan unutarak hemen el ini yag ki.ipi.ine -ayrn §eyi I I . Mahmut'un k lZI Saliha Sultan 'la evli Kaptan-1 Der ya Rifat Pa§a da yapar- uzatml§tir:

- Efendimize gore bu hir;bir §ey degi l .

- Yok , yok . . . (:ok gorkemli olduguna benim kalbim de tarnk-l1k etti .

Sultan Mecit si.irekli olarak Be§ikta§ Saray 1 'nda (Dolmabahr;e Saray1) oturmu§tur. Sultan Aziz de Topkap1 Saray1 'nda "cal is-i

taht-1 al i -Baht-1 Osmanl'' olunca yani Osmanll tahtma bagda� kurunca hemen Dolmabahr;e Saray1 'na ko�mu� -veliahtllg1 da orada ger;mi�tir- ve tahttan indiri l inceye degin oradan r;1kmam1�t1r.

I I . Mahmut da Be�ikta� K1y1saray1 'r n yi.ikselttikten sonra Topkap1 Saray 1 'nda pek oturmam1�, son y11Ianrn , hemen hemen Be�ikta� , (:1ragan ve Beylerbeyi saraylarmda ger;irmi�tir.

0 y11lar Sultan Mahmut'un kalbinin k1nkl 1klarla dolu oldugu y11lard1r. Gerr;ekte, Osmanll tahtma oturdugu gi.inden beri onun kalbi boyuna yara allr. 1 809 y1lmda yi.iregi ni delenler arasmda da Beyli kr;i izzet Bey onde gelir.

izzet Bey bilgil i ve yetenekli bir k i�iyse de Alemdar Pa�a zamanmda, sultanllgm ozgi.irli.igi.ine dokunan bir belgeye imza atmak aymazllgm1 gostermi�tir. Dsteli k beige de onun kaleminden r;1km1�t1r. Rusyalu' larla gori.i�mek i.izere gorevlendiri ldi ginde de Padi�ahm verdigi yollugu az1msayacak , i.isti.ine i.istli.ik Padi�aha uluorta sovi.ip saymaya kalk1�acakt1r. Bu i� ler Padi�ahm ir;indeki erik kurusunu depre�tirmi�se de, genr;li gi ne verilerek bag1�lanm1�t1r.

Zaman la, izzet Bey �1mankllklanrn daha da art1nr.

Sultan Mahmut, islam ulusunu gazaya heveslendirmek ir;in Cihat'm bi.iti.in Mi.isli.imanlara farz oldugunu bildiren buyrugunu Bab1ali 'ye gonderdigi vakit, izzet Bey bu buyrugu da sarakaya almaktan r;ekinmeyecektir:

- Bakal 1 m , bu kez �eyh bir;imi ne va1zlar veri l iyor.

Eh, bu sbz de izzet Bey' in gorevden al mmasma yetmezse , art1k hir;bir �ey onu yerinden k1m1ldatamaz.

Sultan Mahmut da bunu di.i�i.inmi.i�ti.ir.

i lk in Hazreti gorevinden kovmu� , 1 809 �aban 'mm yirmi altmc1 gi.ini.i de govdesini ba�mdan i ki ye ayirtm1�t1r.

Ertesi y1l Mahmud-u Adli 'nin kalbi , Tepedel enl i Ali Pa�a kar�1smda da, bi.iyi.ik yanklara ugrar. 0 gi.inlerde Yanya Mutasarnf1 olan Tepedelenli , Arnavutlugun Toskal 1k bolgesini ele ger;irmi� , orada derebeyl ige kalk1�m1�t1r. Nedir, Osmanll Ordusu Rusyalu

47

i le sava� hal inde oldugundan Padi�ah, Al i Pa�a'nm yokedilme i�ini elveri�li bir zamana birakmi�lir.

1 809- 1 8 1 0 yih olaylarmi sergiledigimize gore , � imdi izin verirseni z , biz de Si.imbi.ilzade Vehbi 'yi oldi.irecegiz. Herkes birbirinin girtlagma basarken, bizim bo� durmamiz olmaz.

Si.imbi.ilzade bir ozandir.

Ya�ami boyunca yergilerin i , gi.ilmece-gi.ildi.irmecelerini saga, sola flrlatmi�lir. Seksen ya� donemecini aldigi sirada da, e�ini dostunu evine toplami� , onlan gi.izelce yedirip i�irdikten sonra, di� kirasi olarak, �u sozleri kaman�o etmi�tir:

- Oli.im yakmdir. Bugi.inlerde olmezsem cinnet ve korli.ige ugranm. Eskiden lip okudugumdan bil irim, bedenimde bir hal var ki lip kurahna gore i�i �aktim .

i� in tuhafi , Si.imbi.ilzade b u toplantidan i.i� gun sonra ke�ileri ka�mr. Gozleri gormez olur. Bu durumda ise, yedi yil yatalak kahr. Ama biz bunlan bir yana iteli m de kendi cinayetimize bakah m.

Ey okur, burada bize S i.imbi.ilzade'nin nasil oldi.iri.ildi.igi.in i.i , oli.irken samur k i.i r k giydiri lmi� g ibi sevinip sevinmedigin i , ba�ucunda ka�i gozi.i solmayacak gi.izeller bulunup bulunmadigim sorma. Dzgi.in kalbimizi oyalayacak , onurumuzu artiracak bir i � gormek istedikse de, dilegimiz kursagimizda kaldi . Her �eyi yi.izi.imi.ize, gozi.imi.ize bula�tirdik . Oldi.irme sanatmm a�mi ate�e bile oturtamadik.

Maskarahk topukta yi.izi.iyor.

Biz k im, insanlarm amamm kesmek kim?

Oldi.irmek i�i n , oldi.iri.ilecek k i�iyi iyi kantarlamak gerek. Tatar eli , gori.ir gozi.i yerinde olmayanlan bitirmeye kalki�anlar, sonunda, bizim gibi , hayiflar i.ilkesine vizite vermeye gider.

Uzun lafm k isasi , biz, oldi.irme i zni cebimizde, S i.imbi.ilzade'nin evine dogru yakla�irken ne olsun begenirsiniz? Si.imbi.ilzade, bizden atik ve bizden tetik davranarak, ruhunu beden yuvasmdan � ikarmi� , kendi elcegiziyle g i.il l i.ik cennetine iletmi�tir.

Ah Beyoglu , vah Beyoglu , sur; bizimdir. Alt1patlanmm r;ekir-' Viva Zapata 'daki Anthony Quinn gibi , doludizgin Siimbiilzade'ye at kald1racag1m1za, birtak1m gereksiz oykiilerle vakit ger;irdi k .

Okurlanm1zdan n e kadar bziir dilesek azd1r.

(:iinkii Ahmet Mithat Efendi 'nin deyi�iyle soylemek gerekirse erbab-1 miitalaa cinayet i�ini becermekte toyluk gosterenlerden, hir;mi hir;, ho�lanmaz.

Ne ki , bu i�te Siimbiilzade'nin de bir sur;u oldugu kabul edi lmelidir. 0 da, bizim geli p nagant1m1z1 �akagma dayamam1za meydan vermemi�tir. Oysa, oldiiriilmek istenen bir k i�inin, cinayet saatini beklemeden kendi kendine olmesi kadar biiyiik ay1p olamaz.

Neler anlatacakt1k , neler anlatt1k !

Sanmm, biz daha o Turk k1rm1z1s1 kay1klan bile dogru diiriist �1rlatamad1k.

49

Tiirk Kirnuz1s1 Kay1klar

Bogazir;i koy ve demir yeridir.

Haritarnza bakm .

B u a�na-fi �nel i yol i.izerinde b i r si.iri.i burun vard1r ki , onlan bilmeden Bogaz'a giri lmez.

Yukan-Bogaz'da, Rumelifeneri 'nin gi.ineyinde Papaz B urnu, onun a�ag1smda Karibr;e Bumu, onun a�ag1smda (:all B umu, Rumelikavag1 'nm altmda Tel l i tabya Burnu, Sanyer 'de Mesar B umu, Tarabya'nm altmda Lanet B umu, Baltali marn 'nm gi.ineyinde �eytan B urnu , Kurur;e�me ile Ortakoy arasmda Defterdar B urnu B ogaz' m merakllsma hemen ense tra�larm1 gosterir. Anadolukavag1 'nm kuzeyinde ise Poyraz Bumu, Fil Bumu, (:ilingir Bu mu, Yeros B umu yer allr. Kavak 'm gi.ineyine gelince , Macar B umu, onun a�ag1smda Servi Bumu, Beykoz'da Karaca 8 urun, Pa�abahr;e i le (:ubuklu arasmda Burunbahr;e B umu bir di.iziye si l istre r;alar.

(Ah , bu sil istre seslerine kulak veri n . Onlar, bir hengamda, bi zi m sersemsepet Salah Birsel 'i b1c1r b1c1r di.i�lere salm1�, evrenin earn , i nsanllgm fincarn olan usunu gel-git etmi�tir) .

Bogaz bir de kay1k demektir.

1 835 y1lmm son gi.inlerinde istanbul 'a gelen ve dokuz ay kadar kalan ingil iz yazarlarmdan Bayan Julia Pardoe, padi�ah kay1klarmdan tutun da, solpi.ik ve pej mi.irde kay1klara varmca, bi.iti.in sandallara tutulmu�tur. Kay1klarm kalk1k burunlarmm akmt1ya dogru bat1p r;1kt1gm1 gordi.ikr;e, onlan , parlayan ti.iylerini duru suyun ir;in-

de dinlendiren deniz ku�lan sarnr. Theophile Gautier i se , Venedik gondolunu , Ti.irk kay1g1 yanmda, kaba-saba bir sandukaya benzetir. Goldolculara da, Ti.irk kay1kr;1larmm tersine , "sefil serseriler" gozi.iyle bakar. Helmuth von Moltke' ye gelince , o da Bogaz kay1klanndan daha gi.izel bir �ey olamayacag1 i nancmdad1r. (:okluk , B i.iyi.ikdere'deki bir yal mm penceresinden seyrettigi kay1klan �oyle anlatir:

- B unlann hafif i skeletlerin i n i.isti.i, nice tahtalarla kaplanm1� , ir;leri , d1�lan ziftle kalafat edi lmi�tir. ir; k1s 1m ince beyaz tahta i le kaplld1r. Her vakit temiz tutulur ve y1karnr. Ki.ireklerin ba� tarafmda, alt ur;la denge saglamak , boylece i� i kolayla�tirmak ir;i n , kalm bir topar; vard1r. Kay1gm arka k1sm1 geni�tir. One dogru gittikr;e daral ir ve keskin demir bir ur;la son bulur. Eger yolcu, dogrudan dogruya yere oturursa, -r;i.inki.i ancak bilgisiz Frenkler arkadaki tahtaya oturur- kay1k tam denge halindedir. Kay1kr;1 , kay1gm agirllk merkezindedir. Onu elinin en ki.ir;i.ik bir k 1m1lt1s1yla harekete getirir. En koti.i havalarda bi le , azgm dalgalan bu ti.iy gibi ta�1tla yanp ger;mekten korkmazlar. B i.iyi.ikdere'den istanbul 'a olan yol i.ir; Alman mil i ni a�kmd1r. B i r bur;uk saatte allrnr. B una akmt1 da yard1m eder. Doni.i� i se , en azmdan i.ir; bur;uk saat i ster. Kay1kr;1lar hep iri -yand1r. Giysi leri de birbirine benzer: geni� bir pamuklu �alvar, yanm-ipek bir gomlek. Tra�l1 ba�larmda da ki.ir;i.ik kirm1z1 bir takke. K1�m bile boyle giyinirler. Bu adamlar, hir; durmamacasma 7-8 mil yol all rlar.

Moltke ile Pardoe'dan be�-alt1 y1l once Ti.irk iye'yi tarnm1� olan Mi.i�avir Pa�a -Adolphus Slade- ise bu kay1kr;1larm ustal1g1rn anlatmakla bitiremez. B ir , iki ki.irek �1pirt1s1yla pek s1k1�1k ve pek meret yerlerden s1ynlabilen kay1kr;1lar onu kesik kurdelaya dondi.irmi.i�lerdir. Mi.i�avir Pa�a -ki Ti.irk Donanrnas1 'nda da gorev alm1�tir- kay1klarm si.isi.i ir;in de �unlan soyler:

- Kay1klar Ti.irk oymac1l 1k sanatmm bir yi.izi.ini.i yans1t1r. Bordalan , ki.ipe�teleri , yelkenleri bile pek ince si.islerle bezenmi�tir. Ti.irklerin nakka� adm1 verdikleri boyac1lar, sonradan bu hatlan altm yald1zlar ve r;e�itli boyalarla i �lerler.

Dogrusu , o y11larda kay1k\:11 i k istanbul 'da sanattan da i leridir. Us ta nakka�lar, yalmz ki.irek i.izerine \:ah�an k i.irek\:i ler, yald1zc1-lar ve piyadelere en bi.iyi.ili.i boyutlan veren ustalar ibadullaht1r.

Beyaz kay1klar daha \:Ok son yi.izy11 larda gori.ini.ir. Tahi n rengi kay1klarla, vemik si.iri.ilerek a\:1k san ya da koyu sanya doni.i�ti.iri.ilen kay1klar da son yi.izy1hn i�idir. Vemikli kay1klarm -ozellikle de piyadelerin- kenarlarma bir-iki s1ra koyu lacivert, mor, siyah, ye�il ya da som yald1z �eritler \:ek ilir. Daha eski yi.izy11lardaki kay1klar ise Ti.irk k irmms1 ya da ye�il renktedir.

Arna ger\:ek si.is i.i , siz gel in de padi�ah kay1klarmda gori.in . Bunlar e lvan boyalarla yald1zlamp e n iyi kuma�larla do�enir. Kalafatlarma da \:Ok onem verilir. Y I lda on bir kez kalafat gorenleri bile vard1r. Padi�ah kay1k lan ko�kli.i ya da ko�ksi.iz olur. Ko�kl i.iler de kapah ya da a\:1k olmak i.izere iki ti.irli.idi.ir. A\:lk olanlarm sadece i.istleri orti.ili.idi.ir. Ko�kler k ay1klarm kl\: tarafmda bulunur. Ne k i , daha eski y 11larda, kay1gm ortahk yerine oturtulmu� olanlarma da rastlamr. Kay1klarm ba� tarafmda i se tahtadan ya da gi.imi.i�ten bir kartal ya da bir deniz ku�u bulunur. Bunlara bu yi.izden "Ku�lu Kay1k"da denir. Bunlarm yelkenleri de olur. (:okluk da \:if t yelkenl idi rler.

Sultan Mecit ' in kay1g1 da perdel i -ko�kli.idi.ir. Ba� tarafmda kanatlan a\:lk, yald1zh bir kartal yer alm1�t1r. Kay1gm d1�1 da meyve ve yaprak bi\:iminde si.islerle \:at1puma edilmi�tir. �air Leyla Saz, bu kay1g1 bize �oyle betimleyecektir:

- Kay1k \:Ok uzun, beyaza boyanm1 � , d1� kenarlan gi.ivez i.izerine altm yald1zla si.isli.iydi.i . Seki z k i�i alabilecek olan ko�ki.in i\:i s 1rma sa\:aklarla si.isli.i gi.ivez atlasla do�eliydi . Tavanma da 1�1k sa\:aklan bi\:iminde bi.izi.ilmi.i� gi.ivez atlas ge\:iril mi�ti . Bunun ortas1 da yald1zh bir gi.ine�le m1hlanm1�t1 . Direkleri ve dammm kenarmdaki oyma parmakhk ve tepesindeki gi.ine� pan) pan) yald1zhyd 1 . Kay1gm taa bumuna yakm bir yerinde de yald1zh bir ku� gordi.im samyorum. Kay1gm i\:i yald1zlanm1� oymah tahta i le si.isli.iydi.i. D1�mdaki gi.ivez i.izerine yald 1zli kenar, buruna dogru i ncelerek, orada birle�ip alta dogru k 1vnlm1�t 1 .

Leyla Saz, Abdtilmecit' in dordtincti klZI Mtinire Sultan'm dtigtintine gitmek tizere bindigi bu kay1g m ktirekr;ilerini de �oyle tarnmlar:

- G tivez r;uha tizerine, san sirma btikme ile r;ok s1k i�lenmi� cepkenl i , mintanl 1 , bol dizlikli 14 r;ift kay1kr;1 , iki elleri bir ktirekte , r;ift r;ift, hep birden r;ok dtizenli olarak ayakta ktirek r;ekiyor. 0 kl 1 1gm ye�il tizerine i�lenmi�ini giyinmi� i ki Reis de kendi yerlerinde, elleri dtimenin yekesinde oldugu halde ayakta duruyorlard 1 .

Ne�etabad Saray1 'nm ir; stislemelerini yenileyen ve Saraym yanma Avrupa ush1bunda yeni bir ko�k konduran, Saraym bahr;esini de leylak , akasya ve gtillerle ytiz akl1gma kavu�turan Mimar Mell ing ise, I I I . Sel im' in Bogaz'da padi�ah kay1g1 ile yapt1g1 bir geziyi en hurda ayrmt1larma degin saptam1�t1r. Mell ing'e gore , ir;inde 1 50 bostanc1 bulunan alt1 btiytik sandal , padi�ah kafilesine yol ar;ar. B unlar m sag ve solundaki i ki kay1kta Hasekiagalar1 vard1r. Bostanc1lann gerisinden Padi�ahm sang1rn ta�1yan "sank sandal 1" gelir. 8 unun ardmda ise alt1 kay1k ytirtir. Her birinde bir mabeyinci etrafa hava at1yordur. Oyle oturuyorlardir ki sirtlarm1 Padi�aha degi l , halka dontik tutuyorlard1r. Padi�aha ozgti kay1klar ise ik i tanedir. ik isi de ti

laragasm1 ancak K1zkulesi 'nin oni.inden ge(j:ilirken atdan toplar kendine getirebil i r. Arna, Kulenin dibine dizilen bostanc1lar Padi�ah1 selamlamak i(j:in iki kat egildiklerinde, bundan o da kendine bir pay (j:Ikarmasm1 bilir.

Hi.inkarlarm (j:e�it (j:e�it kay1klar1 , piyadeleri ve fil ikalan vard1r. Haluk Y. �ehsuvaroglu , Abdi.ilaziz'in 1 6 tane kay1g1 oldugunu soyler. Bunlardan ikisi 1 3 (j:ifte ko�kli.idi.ir. ik isi yedi (j:ifte, biri dort (j:ifte, dordi.i de i.i(j: (j:iftedir. Arna o, (j:Okluk be� (j:ifteye biner. Yalniz, Fransa imparatori(j:esi Eugenie 1 869 y1h sonbaharmda bi.iyi.ik bir tantana ve taraka ile istanbul 'a geldigi vakit S ultan Aziz onu 1 3 (j:ifte ile kar�1lam1�t1r. Tahttan indiril i p Topkap1 Saray1 'na ta�md1g1 gi.in i se i.i(j: (j:ifteye bindirilecektir k i , sultanhgmm ger(j:ekten U(j:Up gittigini onunla daha iyi (j:akacakt1r.

Abdi.ilhamit, padi�ahhgmm i lk aylarmda birka(j: kez, cuma selamhgma gitmek i.izere sandala binmi�se de sonralan kay1klara ti.imden arka dondi.igi.inden onun ne kay1g1, ne de may1g1 vard1r. Bir defasmda Sultan Aziz 'den kalma 1 3 (j:ifteyi onartarak, istanbul 'da konuk olarak bulunan Alman imparatoru Wil helm 'e sunmay1 di.i�i.inmi.i�se de, son anda bir ihban degerlendirerek bundan vazge(j:mi�tir. B una kar�1hk Sultan Rqat, Bogaz'da boyuna sandallarla dolaw.

Efendim Hazretleri" diye amlanlar -ula.lar- i.i«;er, sadece "Saadetli.i Efendim"e yatanlarla (ula sanileri) gaze girmi� keratalar -mi.imeyyizler- ise i ki�er «;ifteyle seyrederler.

Kaplan Pa�alar da " Kara Kancaba�" ya da "Ye�il Kancaba�" denilen yedi «;iftelerde gori.ini.ir. Karadeniz Bogaz1 Nazm 'nm kay1g1 ise be� «;iftedi r. B unlarm "kabanarin" diye ozel bir adlan da vardir.

El«;i l ik kay1klannm ki.irek say1sm1 da Bab1ali saptar. El«;iler be� «;iftede balon kesi l i rler. Ne ki , ingi l iz A mirali Nelson 'un Brueys Kontu komutasmdaki Frans1z donanmasm1 1 798 agustosunda iskenderiye 'ni n kuzeydogusundaki Ebuk ir Korfezi ' nde bi.iyi.ik bir yeni lgiye ugratmasmdan sonra ingiliz El«;isi 7 «;ifte kullanmaya ba�lam1�t1r. Julia Pardoe onu gbz kama�t1r1c1 bir yedi «;iftede gormi.i�ti.ir. El«;i kay1kta gazete okuyordur. Ba�mda da kendisini bi.iti.in oteki el«;ilerden hemen ayiran eflatun bir f es vard1r.

Boyle bir oyki.ini.in ayaklarma 1 860 yllmda Frans1z El«;isi Marki de la Vallatte de yatar. Yedi «;ifte i le Bogaz ' 1 harmanlar k i , gorenler padi�ahm ge«;tigini samr. Ne k i , o siralar Paris ' te Ti.irk El«;isi olarak bulunan Ahmet Vefik Pa�a buna bir kar�11Jk olmak i.izere Fransa imparatoru I l l . Napoleon'un beyaz boyah arabasmm t1pk1sm1 yapt1rm1�t1r. B ununla sokaklarda geziyor, Paris li ler de imparatorun arabas1 sanarak tela�a d i.i�i.iyordur. B unun i.izerine Fransa Hi.iki.imeti , Osmanh Hariciye Nazirl 1g1 'na ba�vurarak, arabanm degi�tiril mesinin Pa�aya bildiri l mesini rica eder. Hariciye Nazir-1 Jg1 da durumu yaz1 i le Ahmet Vefik Pa�a'ya aktarn. Pa�a, di.iri.imi.ini.i hi«; degi�tirmez ve Hariciye Nazirl i g1 'na �u kar�11Jk yaz1sm1 yollar:

- Frans1z Hariciye Nazm kendi el«;ilerinin Bogazi«;i 'nde bindigi kay1g1 gormi.iyor da Osmanll el«;isinin Paris'te gezdigi arabay1 m1 gori.iyor? El«;i o kay1g1 ortadan kaldmrsa, bu araba da kendiliginden kalkar.

(:aresiz kalan Frans1zlar Marki de la Valette'e kay1g1 kald1rt1r. Ahmet Vefik Pa�a da arabasm 1 s iyaha boyatarak i�i kapat1r.

Saray kadmlarmm bindigi kay1klar sadece bunlar degildir.

B unlara bir de piyadeleri eklemek gerekir. Piyadeler daha r;ok gezintilerde kullarnllr. i ki , i.ir;, dart ve be� r;ifte k i.irekli olurlar. B i.iyi.iklerine, dokuz oturakll olanlarma zangor; denir. Piyadeler en ince yap1l 1 kay1klard1r. Uzun ve dardirlar. Abdi.ilhak �i nasi Hisar 'a gore di.i� kurmak, di.i�i.incelere dalmak ir;in bunlardan daha uygun be�ik yoktur. Bu be�ikleri de hi lal i , pembezar gomlekli , ate� . al , vi�ne-r;i.iri.igi.i, kahverengi saltall hamlac1lar (birinci ki.irek) , sigoryac1lar ( iki nci ki.irek) ve de mangac1lar (i.ir;i.inci.i, dordi.inci.i ve be�inci ki.irek) sallar.

Bu oynak ve ti.iy gibi kay1klarm kenanna seri lmi� olan ve hemen suya di.i�ecek duygusunu veren sirma sar;akl 1 al r;uha, B ogaz'm bi.iti.in renklerini kendine r;eker. XIX . yi.izy1lda i stanbul 'da gorev yapan Amerikan Elr;isi Cox , piyadelere en uygun yolcularm Ti.irk kadmlan oldugu karnsmdad1r. Ona gore, Ti.irk kadm1 oturdugu yerden hir; mi hir; k 1p1rdamaz. Kay1gm dengesi de, boylece, hir;bir bir;imde bozulmu� olmaz.

Piyadeler, kimi zaman, pereme ad1yla da arnllr. Arna bunlar daha r;ok kira kay1kland1r. Piyadelerden de, az-biraz kabad1r. Gel in gori.in ki , uzun m u uzun b i r ger;mi�leri vard1r. Taa Bizans'a degin dayarnrlar. Bunlan n, gerekti ginde tak1lan bi r direkleri , i.ir;gen bir;iminde de "huri" yeklenleri bulunur. Peremeler dolmu� olarak da kullarnl1r. Son y11larda ise peremeler olsun, piyadeler olsun, yerlerini sandallara b1rakm1�lard1r. Abdi.ilhak �inasi sandallarm Sultan Hamit r;agmdan sonra yaygml1k kazand1gm1 soyleyecektir.

XIX. yi.izy1lda Bogaz' 1 bir de yan� kikleri ya da futalar kaplar. Abdi.ilmecit ve Abdi.ilaziz r;aglannda �ehzadelerin bir si.iri.i kay1g1 yanmda bir de kik.leri vard1r. �ehsuvarogl u, amiral lerin de k ikleri bulundugunu belirtir. Kiklerin ba�omuzlanndaki y1ld1zlar onlarm a�malanrn gosterir. Bir ylld1z, tugamiral ; iki yl ld1z, ti.imamiral ve koramiral ; i.ir; ylld1z, oramiraldir. B i.iyi.ik amiral lerin kiklerinde aynca, ba�tan k1r;a, bir pus eninde, Jal rengi bir ti ri z, bir r;ota bulunur. Kiklerde bir de "yat ki.iregi" r;ekilir. Yat denildi mi , bi.iti.in k i.irekr;iler yatar, ki.irekleri oyle r;ekerler. K1y1dan bakanlar da, kiklerin ir;inde, ki mseleri goremeyerek �avullarlar.

57

Ge\:en yi.izyllm sonlarmda en iyi futalan da, Bebek 'te � imdiler y1kllm1� olan karakolun az ilersinde, denizden i\:erlek bi r yalmm altmdaki i�l iginde Corci Usta yapar. Corci Us ta, M1s1rh Halim Pa�a'nm Londra'dan getirttigi bir kiki ornek alarak oyle futalar dokti.irmi.i�ti.ir k i , istanbul 'daki yabancllar bile bunlarm ingi l iz futalarmdan daha i.isti.in olduklarma kahplarm1 basm1�lard1r.

Bogaz'daki bag, bah\:e ve bostanlarda yeti�en sebze ve meyvalar, Bogaz dalyanlarmda tutulan bahklar da �ehre pazar kay1klan ile ta�m1r. (:i.inki.i Bogaz vapurlan ancak 1 854 y1lmdan sonra i�lemeye ba�lam1�t1r.

XVI I . yi.izy1lm sonlarmda Bogazi\:i , Hali\: ve Marmara'daki kay1k iskelelerinin say1s1 pek kabankt1r. Bunlara borda eden pazar kay1klan da bin be� yi.ize yakla�1r. Bunlar Bogaz koyleri arasmda yolcu da t�1r. Her biri 50-60 ki�i ahr. Yolcular kay1gm i\:indeki k i l ime otururlar. Arna kay1gm bordasma oturup bacaklarm1 d1�an sark1tan, ayaklarm1 kay1gm d1�ma, boylu boyunca uzat1lm1� smga yaslayanlar da vard1r. 8 u gibiler, 3-4 saat si.iren yolculuk i\:in on para eksik verirler. Kay1k i\:i yolculan ise, aym yer i\:in 30 para oder. Pazar kay1klan Saray i\:in de yap1hr. Saray e�yalan , saray dalkavuklan , saray atlan bir yerden bir yere ta�macaksa bunlarla t�m1r. Saray mmkas1 da bunlarla git-gel olur.

Pazar kay1klan 1 3 metre uzunlugunda ve 2 ,5 metre geni�ligindedir. Ba� ve �awtma diye amlan en uzun ki.iregi 6 ,5 metredi r. Ag1rhg1 da 80 ki lodur. Alli hamlac1 \:eker k i , ba�larma bir de reis \:Oker. A . Cabir Vada Bogaziri Konu�uyor adh yap1tmda Sanyer pazar kay1gmm tuzlu bahk f I\:dann1, Beykoz kay1gmm sepet\:i \:Ubuklanm, Yenikoy kay1gmm da bahklan istanbul'a ta�1makta ba�hca ara\: olarak k ullamld1gm1 yazar. Kanhca kay1g1 da bo�u 1 6- 1 7 k i lo , dolusu 60-70 k ilo ya da bo�u 8 ki lo , dolusu 2 0 k ilo \:eken f1-\:Ilarla Goztepe suyunu istanbul ' a U\:urur.

S uyun soguklugunu korumak i\:in de f1\:Ilar geceden doldurulur ve gi.in a\:Ilmaya ba�lamazdan i ki saat once kay1klar yola \:Ikanhr A . Cabir Vada i�in bundan sonrasm1 da �oyle dile getirir:

- Kay1gm iskeleye (Hal i\: ' teki iskelelerden biri) yana�masmdan sonra, f I\:darm depolara ta�mmasm1 i.istlenmi� olan hammal -

Jar, ii kin bu f 1�1lara el at1 p, yi.izi.ini.i yeni-yeni gdstermeye koyulan gi.ine�in s1cakhgmdan korumak i�in, onlan sokaklarm gdlgeli yanlarmdan iletirler. Kapal i�ar� 1 'daki Kuyumcular Sokag1 ' na ko�ut sokaktaki sucu Mihran , di.ikkanm bodrumuna yerle�tirdigi ki.iplerin destegiyle, sularm dogal soguklugunu ak�ama degin korumay1 ba�arn. Bu di.ikkandan i�ilen su , kaynagmdaki tad1 ta�1d1gmdan pek�ok mi.i�teri �eker.

Pazar kay1klan , bagl i bulundugu kdyi.in mahd1r. Oradaki caminin ya da ki l isen in , ya da iyi l iksever bir ki�inin vakf1d1r. B i.iyi.ikdere 'nin pazar kay1gmm 1 76 1 y1 lmda dlen ve Rumel ihisan 'na gdmi.ilen mal iye k alemi hulefasmdan Mustafa Efendi yapt1rm1�t1r k i , nas1l olup da yi.izy11lara kar�1 koydugu bilinmemektedir. Anadoluhisan 'nm pazar kay1g1 ise Yasemin admda iyil iksever bir hatunun vakf1d1r. Kendisi Fatih Sultan Mehmet Camii kar�1smdaki okulun bah�esinde yatmaktadir k i , bu o kulu da kendisi yapt1rtm1�t1r.

Kanhca'nm pazar kay1g1 ise caminin vakf1d1r. Cami de Sultan Si.ileyman �agmda Erzurum ve B agdat val i l iklerinde bulunan iskender Pa�a'nm bir haynd1r. Avlusunda oglu Ahmet Pa�a i le birl ikte yatmaktad1r. Sanyer pazar kay1g1 da yine bir hatunun vakf 1-dir ve de cami vakf ma baghd1r. Camiyi sorarsamz, o da Ali Kethi.ida eliyle yapt1r1 lm1� ve 1 720 yi lmda Kethi.ida Mehmet Aga ona onanm koydurmu� ve bir tugla minare eklemi�tir.

Arna biz, Bogaz'dakilerin kalbini iskender aynas1 eyleyen bu kay1klan bir an durdurahm.

Gizl iden gizl iye si l istre sesleri duyulmaya ba�lam1�t 1r.

Bogaz kimi zaman , �evresine pek �aktirmasa da sil i strelere yatar.

Bir saatte 4 kez o si l i streler ka�ar yine gelir. Alt! saat gider Bogaz sulan kurur ve alt1 saat gelir, bi.iyi.ik kulak sevin�leri olur. Alt1 saatten sonraki i.i� saatte , az az gider, az az gelir. On alt1 saatten sonra 24 saat bi.iti.inleninceye degin k1s1 ld1k�a k1s 1hr.

Yani Bogaz bir de bell i belirsiz si l istre sesleridir.

59

Deli Sarayh

Si l i stre sesleri duyulmaya ba§lad1gma gore, §imdi biraz da felegini §a§lfml§ kendimizden sbz ar;abil iri z.

Ben Bogazir;i 'ni di.i§i.indi.im m i.i, gozleri min oni.ine deniz dudag1 bir yall gelir. Yalmm tarar;asmda da, al dibali bir kadm , kemikten bir h int tarag1yla pemperi§an sar;Iarm1 tarar. Nedir, Anadoluhisan' ndaki Marki Necip Bey yal1s1 , Yenikoy'deki Muhayye§ yal1-s 1 , (:engelkoy'deki Muazzez Hamm yal1s1 i le daha birkar; yall bir yana b1rak1l1rsa, yalllarda tarar;a adma bir §ey bulunmad1gm1 bildigimden kendimi pek ciddiye almam. Arna bu i mgenin nerelerden geli p kafama tak1ld1gm1 ara§tffmaktan da bir an geri durmam. Dogrusu , bi l inr;alt1 deni len o zirzop bilgisayar, insana oyle oyunlar oynar k i , akll keskinler bile i§ in ir;inden kolay kolay s1ynlamaz. B i r palamar ki yi.iz bin kular;.

- Ku§kusuz, derim kendi kendi me, ger;mi § gi.inlerden birinde yandan r;arkl1 larla Bogaz'1 ger;erken bir tarar;a yavrusunda ya da bir balkoncukta, boyleleyin bir hatuncag1z gormi.i§ olmal 1y1m. Seiki de, §ehirdeki evlerden bir inin penceresinde gori.inti.iledi g im bir k 1z , ba§ml y1kad1ktan sonra, sar;Iarm1 gi.ine§te san§mla§tffmak ir;i n , Bogaz'da bellegime takllm1§ tarar;alardan birine kurulmak istemi§tir.

Kimi zaman da §byle di.i§i.ini.iri.im:

- Bu imge, ola ki, §air Ni gar Harnm'dan esmektedir bana. Oyle ya, Abdi.ilhak �inasi Hisar ' rn ayna kar§1smda sar;Iarm1 r;ozerken beti mledigi bu §air-kadm, pekala kafamdaki bir r;atlaktan -ka-

famda Himalaya boyunda bir si.iri.i yank vardir- i\:eri si.izi.ili.ip oray1 allak bullak etmi� olabi l ir.

Ne bileyi m , bu kuruntunun kaynag1 belki de Nigar Hamm'm Hayat1mm Hikayesi ad1yla , dli.imi.inden 41 yi l sonra yaymlanan, o bir avu\: gi.inli.igi.ini.in -ah , o gi.inli.igi.in ti.imi.i yaymlansm diye ne kadar bekledim!- kapagmda gdrdi.igi.im ve kendisine pek pek otuz be� ya� verdigim resi mdir. Gelgelel im , Ni gar Han im'm o fotografisinde, sa\:lan \:all si.ipi.irgesi bir kadm gdri.ilmez. Tersine , sokaga \:lkmak i.izere takm1� tak1�t1rm1� , ba�1na hotozunu ve ya�magm1 oturtmu � . Orhan Yel i 'nin deyi�iyle "ciddi mi ciddi " bir bayanm yi.iz \:izgileri vard1r. bte yandan, o y11larda, bir Amerikan dergis inde, Sunday Magazine 'de, yer alan Nigar Hamm yalismm resmine bak1lacak olursa, onda da, tara\:a mara\:a diye bir �ey olmad1g1 saptanabil ir.

Uzun lafm k 1sas 1 , benim Kanlica'dan Emirgan'a, Emirgan'dan (:engelkdy'e , (:engelkdy'den Yenimahalle'ye fat, fut atlamamdan pek ho�la�mayan Bogazi\:i , bana ti.irli.i ti.irli.i oyunlar oynamak i\:i n , portakal sans 1 , \:ini mavisi , pembemsi beyaz, kan�1k erguvani , sedefi , ye�i l ebrul i , hi.innabi , van ii ya moru ya da firfirimsi boyalanm gdzlerime f1�k1rt1r. i � . bu noktaya gel ince, ben de Bogazi \:i 'ni , gizli a�klanm anlatmak isteyip de bir ti.irli.i anlatamayan , anlatmaktan \:ekinen, anlatmay1 gereksiz sayan bir sarayliya, bir cariyeye, gi.ingdrmi.i� bir hammefendiye benzeti rim . 0 benim kdti.i akl im da, bu kez, Nigar Hamm'la, kendisini , yal ismm i.ist kat odasmda, si.islerini \:dzi.ip \:lkanrken gdri.inti.ileyen Abdi.ilhak �inasi arasmda gizli bir sevi olup olmad1gm1 ara�tirmaya koyulur.

Ger\:i