TRKYE CUMHURYET UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

TOMRS UYARIN YKCL

Esma KADIZADE

DOKTORA TEZ

ADANA / 2011

TRKYE CUMHURYET UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

TOMRS UYARIN YKCL

Esma KADIZADE

Danman:Prof.Dr.Mustafa APAYDIN

DOKTORA TEZ

ADANA / 2011

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne,

Bu alma, jrimiz tarafndan .......... Anabilim / Anasanat Dalnda YKSEK LSANS / DOKTORA /SANATTA YETERLK TEZ olarak kabul edilmitir.

(mza) Bakan:Unvan, Ad Soyad(Danman)

(mza) ye:Unvan, Ad Soyad

(mza) ye:Unvan, Ad Soyad

(mza) ye:Unvan, Ad Soyad

(mza) ye:Unvan, Ad Soyad

ONAYYukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.

...../..../....Unvan, Ad Soyad

Enstit MdrNot:Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

iii ZET TOMRS UYARIN YKCL Esma KADIZADE Doktora Tezi, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Danman: Prof. Dr. Mustafa Apaydn Mays 2011, 376 sayfa

Bu doktora tezi Trk edebiyatnda yk alannda verdii eserleriyle ne kan Tomris Uyarn ykcln aratrmak amacyla ortaya konmutur, bylece yazarn Trk yksnde gelinen noktada ne kadar var olduu belirlenmitir. Tezin giriinde ksa yknn tanm yaplarak dier trlerden ayrlan ynleri belirlenmi sonra yknn Trk ve Dnya edebiyatnda geirdii tarihi sre ve 1950 kuanda yk anlatlmtr. 1950 kua ykclerinden olan Tomris Uyar, toplam on bir yk kitab ile yz drt yk yazmtr. yk kitaplarndan sadece birisi uzun yk iken geriye kalanlarn hepsi ksa yk zellii tayan durum ykleridir. Uyarn yklerinde en nemli unsur kurgudur; mekn zaman kiiler ve bak as ise kurgunun oluumuna katkda bulunan dier unsurlardr. Tomris Uyar genel olarak yklerinde biim ve ierie ayn derecede nem verse de 1980 sonrasnda yazd ikinci dnem yklerinde kendini tekrar etmemek adna biimsel kayglar n plandadr. Tomris Uyar, yklerinde bireyin i dnyasna eilmi, bireyin yalnzln, toplum tarafndan sktrlmln ve kmazlarn anlatmtr. Yazar yklerinde bireysel temalara yer verse de arka planda toplumsal sorunlar her zaman var olmutur. Bireyin zellikle kadnlarn yaad toplumla girdii kmaza eilmitir. Tomris Uyarn kk insann sradan hayatn ele ald yklerinde genellikle kadnlarn n planda olduunu, erkeklerin ise kadnlara oranla daha az karmza ktn, ocuklarn ise duygusal yanlaryla hep var olduunu syleyebiliriz. Kiiler hem fiziksel hem psikolojik zellikleriyle bir btn olarak deerlendirilirken, kadnlarn ve ocuklarn ruhsal portrelerini oluturmada ok baarldr. Tomris Uyar, yklerinde birinci ve nc tekil kiili anlatcy kullanmtr. Kurguyu glendirmek iin bir ykde dnml olarak her iki anlatcya yer verdii yklerinin says olduka fazladr. Yazar, baz yklerinde mesafesini korurken baz yklerinde varln hissettirmi ve nesnelliini koruyamamtr.

iv yklerde mekn deien stanbul ve evresidir. Baz yklerinde Anadolunun ky ve kasabalarna az da olsa yer vermitir. Ka unsuru olarak ada ve yurtd da mekn olarak kullanlmtr. Mekn zellikle bireyin i dnyasn yanstmak iin kurgulayan yazar, yk kiileriyle zdeim kurabileceimiz meknlar izmitir. yklerinde yaamdan bir kesit sunma iddiasnda olan sanat ksa yknn kurallarna uygun olarak ksa zaman dilimlerini kullanmtr. Zaman kurgularken genellikle akronik zaman tercih etmi geriye dnlerle yk kiilerinin gemileri hakknda bilgiler vermitir. Tomris Uyar kurguyu olutururken kulland anlatm tekniklerinden bilinak ile imdiyi ve gemii bir arada yaatma imkn yaratmtr. Tomris Uyar yklerinde Trkenin btn inceliklerini kullanan, konuma dilinin zelliklerini yanstan yaln bir dil tercih etmitir. Mizah slubunun yannda tasvir ve benzetme gelerinin de bir araya gelmesiyle yklerinde gl bir slup oluturmutur. 1950 kuann nemli yk yazarlar arasnda yer alan sanat, hem kendi kuan hem de 1950 kua sonrasnda yetien sanatlar etkilemi bir kurgu ustasdr. Bu tez almas Tomris Uyarn Trk yk edebiyatndaki yerini tespit etme amac tamtr.

Anahtar Kelimeler: Tomris Uyar, ksa yk, 1950 kua, yeniliki Trk yks, edebiyat

v ABSTRACT TOMRS UYAR AS A STORY WRTER Esma KADIZADE Ph.D.Thesis, Department of Turkish Literature Supervisor: Prof.Dr. Mustafa APAYDIN Mays 2011, 376 pages

This thesis investigates the written work of Tomris Uyar who has attracted much attention with her contributions to Turkish Literature, especially as a story writer. In addition, the definition of the short story is discussed from various aspects. History of Turkish short story writing is analyzed along with world literature with an emphasis on 1950s Turkey. Tomris Uyar had published eleven story books mainly consisting of short stories. Only one of her stories was a long story among a hundred and four stories. Although she had given much importance to content, in her late art, she had focused on style for the sake of avoiding self repetition. She had analyzed the inner world of the individuals, their loneliness, alienation from the society, and dilemmas. Especially conflicts of women were emphasized. While the individual being the primary focus, the social problems were also underlined in the background. In her stories, about the common life of middle class, women were given the leading role. Men were encountered less frequently and kids existed mainly with their emotional side. Individuals were described both physically and psychologically however women and kids were most successfully represented from the psychological perspective. Typical points of view are the first person and the third person omniscient in Tomris Uyars stories. She usually interchanged between both points of views in order to enhance the content. She sometimes kept her distance in relation to the events of the story, while failing to stay objective in some stories. Locations of the stories were mainly Istanbul and its changing surrounding. Rarely some Anatolian villages were also mentioned. Some islands or abroad were used

vi as the symbols of escape. Location was used to reflect the inner world of the individual and the story was developed such that the individual was identified with the location. She presented fragments from life, and utilized short periods of time following the rules of the short story. She developed her stories at achronic time while referring back to the past to present flashbacks of the individuals. One of her story telling techniques was stream of consciousness which provided streaming the present time and the past time synchronously. Tomris Uyar used a plain collegial language with short and striking statements. She had a strong style combining figures of speech, portrayal and humour. She is one of the most important writers of 1950s Turkey and she has influenced many forthcoming artists. This thesis presents Tomris Uayrs career in Turkish Short Story Writing and Turkish Literature.

Key Words: Tomris Uyar, Short Story, 1950s Generation, Avant-Garde Turkish Short Story, Turkish Literature.

vii NSZ

Dnya edebiyatnda ykden ksa ykye gei srecinin genel bir deerlendirmesini yaparak baladmz almamzda ksa yknn snrlarn ksaca belirleyip bu trn genel zelliklerinden hareketle, dier trlerden ayrlan ynlerini tespit ettik. Trk edebiyatnda II. Merutiyet sonrasndan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar tr olarak belli bal isimlerin nclnde ilerleyen yk, 1950 kua sanatlaryla en gzel rneklerini vererek varln srdrmtr. almamzda bu dneme ksa bir k tuttuktan sonra 1950 kua sanatlarndan, 1941-2003 yllar arasnda on bir yk kitab yaymlayan; yklerinin dnda gnlk ve eviri kitaplaryla, sreli yaynlaryla yazd yazlarnda okuruyla buluan Tomris Uyar ykc kimliiyle ele alnp incelendi. almamzda, edeb metin odakl bir edebiyat aratrmas erevesinde, edebi metni yine kendi bnyesinde barndrd zelliklerle aklamay tercih eden bir metot kullanmay uygun grdk. Tomris Uyarn on bir yk kitabn temel alarak, gnlklerinde ve Papirs, Soyut, Yeni Dergi gibi daha birok sreli yaynlarda yk ve edebiyat hakknda yazd yazlardan da yola karak almamz gerekletirdik. almamzn Giri blmnde bir ksa yk yazar olan Tomris Uyarn yklerini incelemeden nce, Dnya ve Trk edebiyatlarnda ksa yknn tarihi geliimini, ksa yknn tr olarak kuramsal arka plann anlatmaya altk. Birinci blmde ise Tomris Uyarn hayatn ve eserlerini tantmaya altk. Yazarn hayatn sekiz balk altnda deerlendirdik. Bu balklar; Ailesi, Doumu ve ocukluk Yllar, Ortaokul ve Lise Yllar, Evlilikleri, Yurtd, Siyasi ve Sosyal Hayat, Edeb Hayat, Olgunluk Yllar ve lmdr. Eserlerini ise ykleri, evirileri, Gnlkleri olmak zere blm halinde ksaca tanttk. kinci blm ise yazarn ykclnn kapsaml bir ekilde ele alnarak incelendii, tezimizin ana blmn oluturan ksmdr. Bu blm sekiz alt balkta toplanmtr. Tomris Uyarn yk Kitaplarnn Kronolojik Sralanmas; Tomris Uyarn yklerinde Kurgu; Tomris Uyarn yklerinde Bak As; Tomris Uyarn yklerinde Mekn; Tomris Uyarn yklerinde Zaman Tomris Uyarn yklerinde Kiiler; Tomris Uyarn yklerinde slup ve son olarak Tomris Uyarn yklerinde erik eklinde ana balklara ayrlmtr.

viii lk blmde Tomris Uyarn yk kitaplar hakknda kendisinin ve dier yazarlarn dnceleri ile btn yklerinin tematik olarak ksa bir tantm yaplmtr. kinci alt blmde yklerin kurgu bakmndan gsterdii zelliklerin ortaya konulmasna ayrlmtr. yklerinin zmlenmesinde nemli yeri olan kurgu balk altnda, Kurguda Aydnlanma An, Kurguda Ayrntlarn nemi ve Kurgulama Yntemleri olmak zere tasnif edilmitir. Bu blmler de kendi iinde detaylandrlmtr. Kurgulama Yntemleri ise Anlatm Teknikleri, Mizanpaj Teknikleri, Modern ve Postmodern Unsurlar balklar altnda incelenmitir. Kurgulama yntemleri yklerdeki younluklarna gre oktan aza doru sralanmtr. nc alt blmde ise Tomris Uyarn yklerindeki bak as sorunu ele alnmtr. Bak as, Anlatcnn Kimlii, Anlatm Konumu ve Anlatm Tutumu olmak zere balkta incelenmitir. Drdnc alt blmde yklerin mekn unsurlar deerlendirilirken; Tomris Uyarn yklerinde Meknn yklerindeki levi, Meknn Kurgulan, Meknn Yabanclamas aklandktan sonra Kapal/ Meknlar, Ak/D Meknlar olmak zere mekn unsurlar ayr ayr tahlil edilmitir. Bu blmde zellikle stanbulun d mekn olarak seilmesi yazarn stanbul imgesi oluturduunun gstergesidir. Beinci alt blmde Tomris Uyarn yklerinde zaman zerinde durulmutur. yklerinde reel zamann kullanlp kullanlmad, olay zamannn sresi ve zamann kurgulannn nasl gerekletirildii bu blmde deerlendirilmitir. Altnc alt blmde, Tomris Uyarn yklerindeki kiiletirme yntemleri, kiilerin kurgulanmas ve kii kadrosu zerinde durulmutur. Daha sonra kii kadrosu cinsiyetlerine, sosyoekonomik yaplarna ve toplumsal snflandrmalara gre tasnif edilerek incelenmitir. slup blm almann yedinci alt blmn oluturmaktadr. Bu blmde Tomris Uyarn ykleri slup zellikleri bakmndan incelenmitir. Yazarn anlatm ksmlarndaki slubu, benzetme ve tasvirlerindeki slubu, mizah slubu incelenerek deerlendirilmitir. Sekizinci alt balk olan ierik ise yknn btn teknik zellikleri verildikten sonra yazarn tercih ettii younlua gre temalarn incelenmesinden oluur. Tomris Uyarn yklerinin ierii, Kadn ve Toplum, letiimsizlik, G, Bunalm, Ka, Dostluk, Cinsellik, ntihar, Toplumsal Yozlama, Bireyin ldrme stei olmak zere on balk altnda deerlendirilmitir.

ix almamz Sonu, Kaynaka ve Ekler ile sona ermektedir. Sonu blmnde Tomris Uyarn ykcl almann bizi ynlendirdii lde deerlendirilmitir. Bu doktora almas, ukurova niversitesi Aratrma Fonunun FEF2008D10 nolu projeye salad maddi destekle gerekletirilmitir. Doktora eitim ve retimim sresince dzenli ve prensipli almamda, bilimsel dnle esere yaklaabilme yetisi kazanabilmemde bana gsterdii sabr, inan ve zveri iin, tez danmanm deerli hocam Sayn Prof. Dr. Mustafa Apaydna, almalarmla ilgili yaklamlarnda bana hep yeni bir yol, yeni bir bak kazandran hocam Sayn Yard. Do. Bedri Aydoana, gler yzyle almalarma her zaman destek veren Sayn Yard Do Munise Yldrma ve Yard. Do Sema etine, moral ve enerjisiyle her zaman yanmda hissettiim Trk Dili Okutman Sayn Nee Apaydna teekkr ediyorum. Hayatm boyunca engin dnceleriyle yolumu aydnlatan, beni ben yapan deerleri kazanmama vesile olan, yaam koum, Sayn Prof. Dr. Nazir Dumanlya ve hep yreimin bir kesinde iimi stan canm annem Gnee; Mersindeki almalarma destek olan kaynpederim Murat Kadzadeye, her zaman yanmda olan kaynvalidem Seher Kadzadeye, hayatmn bu zorlu, uzun srecinde hayallerimin peinde benimle birlikte ylmadan koan sevgili eim nsal Kadzadeye, en yorgun zamanlarmda gler yzyle beni mutlu eden nal Kadzadeye, pozitif enerjisiyle bana hep bir umut olan Tural Kadzade ve yllar sonra bu kitabn deerini anlayacak olan biricik olum Nazir Hakan Kadzadeye teekkr ederim. almalarm konusunda beni her zaman yreklendiren canm ablam Dr. Aya Dumanl zcana, beni hayata balayan, mutluluk iksirim Dr. Sema Dumanl Oktara, glyle evimize bahar getiren kk kardeim Hilale, iimizden biri olularyla enitelerim Dr Erdal zcan ve Alper Oktara, rehber retmenim, canm dostum Tuba Dursuna, kardeim gibi sevdiim Muhammet Hkme, yapt yemeklerle bana tezim sresince zaman kazandrd iin, annemin Mersin ubesi olan Zll ortancoluna teekkr bir bor biliyorum. Mersin Toroslar Lisesindeki btn retmen arkadalarma ve edebiyat zmreme; almalarm srasnda beni pasta ve brekleriyle besleyen Hatice Kalyan Yeile, istatistik almalarma yardmc olan Metin Dikyar ve lker Krlye, Okulumuzun mdr yardmclarndan, odalarn doktora almama tahsis eden mit Egemen, Murat Tekdemirkoparana, bilgisayar konusunda k olan Ali Sarya ve gler yzyle smail Tebellee, ileri grllyle bilimsel almalarn daima arkasnda

x olan ve beni almalarm boyunca motive eden, okulumuzun bamdr yardmcs Ali Eydemire ve okul mdrmz Erol Aktaa teekkr bir bor bilirim. stanbuldaki kaynak almalarmda bana elinden gelen btn imkanlar sunan Altunbey ailesine, H.Turgut Uyara en iten teekkrlerimi sunuyorum..En ok da bu almay hazrlamama vesile olan Tomris Uyara

Esma KADIZADE ADANA, 2011

xi NDEKLER Sayfa ZET.................iii ABSTRACT............v NSZ......vii KISALTMALAR.............xvi EKLER LSTES........xviii

1. BLM GR 1.1.Ksa yk ve zellikleri......1 1.2.Ksa yknn Dier Trlerle likisi...................3 1.3.ykden Ksa ykye Tarihi Sre.....6 1.4.Trk Edebiyatnda yk........10 1.5.1950 Kua ve Ksa yk.........15

2. BLM TOMRS UYARIN HAYATI VE ESERLER.......22 2.1.Ailesi.......22 2.2.Doumu ve ocukluk Yllar.......23 2.3.Ortaokul ve Lise Yllar.......24 2.4.Evlilikleri........26 2.4.1. ki ocuun Evlilikleri/ lk Tamer ve Tomris Uyar..26 2.4.2. Her eyin Eit Olarak Paylald Bir Beraberlik Cemal Sreya ve R.Tomris....27 2.4.3. Hayatnn Geri Kalann Adad Evlilii/Turgut Uyar- Tomris Uyar ve Oullar Hayri Turgut Uyar..........28 2.5.Yurtdnda......31 2.6.Siyasi ve Sosyal Hayat........31 2.7.Edebiyat Hayat.......33 2.8.Olgunluk Yllar ve lm......36

xii 2.9.Tomris Uyarn Eserleri......38 2.9.1. ykleri......38 2.9.2. Gnlkleri......40 2.9.3. evirileri.....43

3.BLM TOMRS UYARIN YKCL...........50 3.1. Tomris Uyarn yk Kitaplarnn Kronolojik Sralamas......50 3.1.1.pek ve Bakr.........51 3.1.2.demeler ve ahmeran Hikyesi........63 3.1.3.Dizboyu Papatyalar..........72 3.1.4.Yrekte Buka....................76 3.1.5.Yaz Dleri D Klar.......80 3.1.6.Gecegezen Kzlar.............86 3.1.7.Yaza Yolculuk.....91 3.1.8.Sekizinci Gnah.......96 3.1.9.Otuzlarn Kadn....102 3.1.10.Aramzdaki ey.......105 3.1.11.Gzel Yaz Defteri.......111 3.2. Tomris Uyarn yklerinde Kurgu.......114 3.2.1.Kurguda Aydnlanma An......114 3.2.1.1.Diyalog Teknii le Aydnlanma.......116 3.2.1.2. Monolog Teknii ile Aydnlanma.....118 3.2.1.3.Tasvir ya da Aklama Teknii ile Aydnlanma...........................120 3.2.2.Kurguda Ayrntlarn nemi.............................121 3.2.3.Kurgulama Yntemleri..............................125 3.2.3.1.Anlatm Teknikleri........................126 3.2.3.1.1.Diyalog Teknii--eylem..................................126 3.2.3.1.2. Monolog.............................................129 3.2.3.1.3.Mektup Teknii.......130 3.2.3.1.4.Bilin Ak.........133 3.2.3.1.5.Leitmotif Teknii................136 3.2.3.1.6. Diyalog....137

xiii 3.2.3.1.7.Gnlk Teknii.......138 3.2.3.2.Modern ve Postmodern Unsurlar..............138 3.2.3.2.1.Metinleraraslk..............138 3.2.3.2.1.1.Edebi Alnt.....139 3.2.3.2.1.2.Montaj/Kolaj...141 3.2.3.2.1.3.Kendi Metnine Gndermede Bulunma.......................................144 3.2.3.2.2.stkurmaca (Metafiction)..........145 3.2.3.2.3.ok Katmanllk- oulcu Kullanm.....150 3.2.3.3.Mizanpaj Teknikleri..........152 3.2.3.3.1.Parantez i Bilgiler.........152 3.2.3.3.2.Dipnot Teknii........153 3.2.3.3.3.iirsel Dizgi.....155 3.2.3.3.4. Farkl Yaz Tarzlar........156 3.2.3.3.5.Tiyatral zellikler...........157 3.2.3.3.6.yk Balklar ve Alt Balklar.......................................158 3.3. Tomris Uyarn yklerinde Bak As..............161 3.3.1.Anlatcnn Kimlii............162 3.3.1.1.nc Tekil Kiinin Anlatc Olduu ykler...162 3.3.1.2.Birinci Tekil Kiinin Anlatc Olduu ykler........164 3.3.1.3.Birden ok Anlatcnn Bulunduu ykler....166 3.3.2. Anlatm Konumu......170 3.3.2.1.Hkim (Tanrsal) Bak As............171 3.3.2.2.Gzlemci Bak As.........174 3.3.2.3.Anlatcnn Silikletirilmesi.......177 3.3.3.Anlatcnn Tutumu.......179 3.4. Tomris Uyarn yklerinde Mekn..181 3.4.1.Meknn yklerdeki levi...182 3.4.2.Meknn Kurgulan.........185 3.4.3.Meknn Yabanclamas.......189 3.4.4.Kapal/ Meknlar.........192 3.4.5.Ak/D Meknlar.....200 3.5. Tomris Uyarn yklerinde Zaman.204 3.5.1.Hikyelerde Reel Zaman Unsuru..204 3.5.2.Olay Zamannn Sresi..207

xiv 3.5.3.Zamann Kurgulanmas.....211 3.5.3.1.Kronolojik ykler...215 3.5.3.2. Akronik ykler..........217 3.6. Tomris Uyarn yklerinde Kiiler.....223 3.6.1.Kiileri Tantma Teknikleri....225 3.6.2.yk Kiilerinin Kurgulanmas.....228 3.6.3.Tipler......233 3.6.3.1.Cinsiyetlerine Gre Kiiler............234 3.6.3.1.1.Kadnlar..........234 3.6.3.1.1.1.Kz ocuklar..........234 3.6.3.1.1.2.Gen Kadnlar......238 3.6.3.1.1.3.Orta Yal ve Yal Kadnlar....242 3.6.3.1.2.Erkekler..........252 3.6.3.1.2.1.Erkek ocuklar...........253 3.6.3.1.2.2.Gen Erkekler......254 3.6.3.1.2.3 Orta Yal-Yal Erkekler........256 3.6.3.1.3.Ecinseller...261 3.6.3.2.Sosyoekonomik Durumlarna Gre Kiiler ..............................262 3.6.3.2.1.Sanat........................................262 3.6.3.2.2.Doktorlar.........263 3.6.3.2.3.Yazarlar......264 3.6.3.2.4.Radyo Sunucusu.....................................264 3.6.3.2.5.Tccarlar.........265 3.6.3.2.6.iler.......266 3.6.3.2.7.Memurlar........274 3.6.3.2.8.Dkn Hayat Kadnlar.....274 3.6.3.3.Toplumsal Snflandrmalar...............275 3.6.3.3.1.Kyller..........275 3.6.3.3.2.ehirliler.....................................276 3.6.3.3.3. Yabanc Uyruklular...........277 3.7.Tomris Uyar n yklerinde slup ...........................................279 3.7.1.Kelime....280 3.7.2. Cmle...........................................................281 3.7.3.Anlatm Ksmlarnn slubu........................................................282

xv 3.7.3.1.Anlatmda Mesafe Unsuru.........282 3.7.3.2.Standart Dilden Sapmalar..........................................................283 3.7.3.3.Tasvirler.....285 3.7.4.Anlatm Tekniklerindeki slubu.......................................................288 3.7.5.Mizah slubu.....290 3.7.6.Benzetmeler...............293 3.8. Tomris Uyarn yklerinde erik..........................296 3.8.1. Kadn ve Toplum..............................................297 3.8.1.1.Toplumsal Deerler Arasnda Skan Kad..n......298 3.8.1.2.Kadn-Erkek likilerinde Cinsel Tabular.....................................300 3.8.1.3.Evlilik Kurumu ve Kadn...302 3.8.1.4. Evliliklerde Aldatma ........305 3.8.1.5.Evliliklerde Boanma ...............................................307 3.8.1.6.Hayat Kadnlar ve Toplumsal Bask................................................308 3.8.1.7.Sanat ve Sanat.....310 3.8.2. letiimsizlik..........311 3.8.3.G.........318 3.8.4.Bunalm......323 3.8.5.Ka.......327 3.8.6.Dostluk.......331 3.8.7.Cinsellik......336 3.8.8.ntihar.....339 3.8.9.Toplumsal Yozlama......341 3.8.10. Bireyin ldrme stei...........................................344 3.8.11. Brokrasi.....345 SONU......348 KAYNAKA....352 EKLER..368 ZGEM.......376

xvi KISALTMALAR LSTES

Age agm ags A Bk ev DP GK GYD Hzl B st OK H S S SG Ya YB

:Ad Geen Eser :Ad Geen Makale :Ad Geen Sylei :Aramzdaki ey :Baknz :eviren :Dizboyu Papatyalar :Gecegezen Kzlar :Gzel Yaz Defteri :Hazrlayan :pek ve Bakr: :stanbul :Otuzlarn Kadn :demeler ve ahmeran Hikyesi :Sayfa Numaras :Say Numaras :Sekizinci Gnah :Yaynclk :Yrekte Buka

YDDK :Yaz Dleri D Klar YY :Yaza Yolculuk

xvii EKLER LSTES

Sayfa EK 1. Tomris Uyarn Evinden Grntler.....368 EK 2. Tomris Uyarn Bir renci Mektubuna Cevab................................373

1 1.BLM

GR

1.1. Ksa yk ve zellikleri Herkese kabul edilen bir tanm olmayan ksa yk zerine eitli yaklamlar mevcuttur. Ksa yk (Alm.Kurzgeschichte, ng. Short Story, Trke: ksa yk) dz yaz biiminde yazlm ok ksa ve kurgusal bir anlat (Friedman, 1989, s.30) dr. yk bir gzlemden, izlenim ya da tasarmdan yola karak bir olayn, bir durumun, bir kesitin, bir ann anlatmdr (Anda, 2008, s.19). Wells, ksa yky yarm saat iinde okunabilen ksa bir kurmaca metin olarak tanmlarken; ehov bir ykde balang ve son olmadn, fakat yknn banda duvara asl bir silahtan sz edilmise, bu silah eninde sonunda patlatlmal dncesini savunur (Bates, 2005). fadelerin geneline bakarsak gerek szck gerek zaman bakmndan ksalan yk zerine tek bir tanmlama yapmann mmkn olmadn grrz. Ancak genel zelliklerinden yola klarak yknn snrlarn izebiliriz kansndaym. Ksa yky aklarken ncelikle ksa kavram zerinde durmak gerekir, nk ksa kavram hem yknn ieriindeki, hem de niceliindeki ksal vurgular (Erden, 1998). Yani 5000 szckle 15000 szck arasnda kalan metinler eklinde yaplan tanmlamada, ykdeki szck saysnn azln, uzun betimlemelere yer verilmediini vb. karrz. yknn ieriindeki ksalk ise anlamdaki younluu ve sanatsal etkiyi arttrmay salar. Aslnda ksa yk, glklerle boumaktan holananlar ve yirmi sayfalk bir yaz ortaya karmak iin yz eli sayfay yazmay gze alanlar iin bire birdir (Pritchett, 1998, s.37). Ksa yk, ann anlatmdr. Aslnda ykde tm anlatm aralarnn en aza indirgenmesi sebebiyle zaman aknda da bu uygulanr. Geriye dnlerle gemi hatrlatlsa da asl kurgu ksa bir zaman diliminin zerine kurulur. Ksa yknn temalar olduka eitlidir, herkesin bana gelebilecek olaylar ilenir. Ancak gndelik olayn zihinlerde iz brakabilmesi yknn kurgu ve dramatik unsurlaryla salanr. Ksa ykde, metin iinde grnmeyen, okuyucunun sezgi yoluyla

alglayabilecei ksmla, metin arasnda gl bir iliki kurulmaldr. Hemingway,

2 anlatda gizlenmi bu yorum zorunluluunu, kitlesi su zerinde yalnzca 1/8 orannda grnd iin aysberg yntemi diye adlandrmtr (zer,1999). Anlatnn merkezini yk kiisinin stlendii eylemler, buz dann grnen ksmn oluturur. Ancak anlatlan eylemden yola klarak, okurun da katlmyla, buz dann grnmeyen ksmna ulalr. lk bakta yknn ifade ettii anlamn tesinde yer alan ve aklanmayan bu gizli anlamn; yknn okunma srecinde, Poe, bir belirsizlik iermesi gerektiini savunur. Bu belirsizlik btn gelerin anlaml bir biimde, yerli yerinde oluturulmas, ykde hibir rastlantsal genin bulunmamas ile giderilip, zmlenir (ztokat,1999). En ufak bir parann karlmas, anlamn bozulmasna yol at gibi, rastlantsal bir biimde gereksiz ifadelerin de yapya katlmas modern yknn kusursuzluunu bozacaktr. ykde tek etki yaratabilmek iin yknn bir oturuta okunup bitebilecek kadar ksa olmas, olay karakter ve durumlarn o etki zerinde kurgulanmas son olarak ykdeki iirsel younluun ayn zamanda btnln salanmas gerekir (zer, 1999). Trn belirleyici yn bilinle oluturulmu olmasdr. Bilinle oluturulmas sanatsal becerinin, ustaln varln ortaya koyar. Ksa yknn en belirgin zellikleri; ksalk, younluk ve birliktir; Bu zelliklerden birincisi ap (ya da boyutlar), ikincisi teknii (ya da anlatm aracn) ncs de konuyu (ya da etkiyi) gsterir (Miller, Slote,1990, s.24,29). Anlat, ksa olduu iin, her ey az ve z biimde aktarlr; bu nedenle, ksa ykde karakterleri ortaya koymak, mekn ve aksesuarlar betimlemek, kurguyu oluturmak iin uzun satrlara yer verilmez. Btn bunlar bazen yazar tarafndan satr aralarnda sylenirken bazen de yk kiisi tarafndan sadece hissettirilir ya da davranlarda yanstlr. Dil ve slup konusunda gzlemlenen younluk, yknn birok esinde de grlr. yknn ksa oluu da ister istemez youn olmasn gerektirir. yk yazar tek bir olay anlatr; ounlukla okuru avucuna alacak arpclkta, insan gereinin beklenmedik bir grnm, artc bir biimde sunacak gte bir olay. yklemenin gc kstlanan konuyla doru orantldr. Snrlama arttka yklemenin gc snanr ve biimsel aba younlar. Sona doru artan gerilim ya da tersine gerilimin sona doru zlmesi ancak ykde sanatlar nk kurgu hassas bir eklenim gerektirir (ztokat, 1999, s.38). Ksa yklerde grlen younluk ve yeinlik (szck seiminin grn) dnda dier nemli zellikler; Poeya gre sreklilik, tekrar ve gerilim unsurlardr. Bu zellikler kurguyu glendirir. Ksa ykde grlen bu younluk okuyucunun da dikkatini younlatrmasna ve metni ok dikkatli okumasna yol aar.

3 Hikyenin dier nemli bir zellii de yazarn konu karsndaki tutumudur. Yazar, dier anlat trlerinde olduu gibi arbal, belli bir mesafeden bakmaz, konu ile btnlemitir artk. Ksa yk, klasik yknn yer, zaman, kii, plan gibi kavramlarn ykarak ounlukla durum (kesit) yks anlayyla yazlr. Klasik anlayn serim ve zm blmlerinin atld ksa yk, younluundan dolay uzunca bir yknn iinden karlm yeni bir zet yk havas verir. (Gler, 2003, s.83-91) yknn giri ya da n aklama gibi bir balangcnn olmamas nedeniyle okur daha nce olanlar tahmin etmek durumundadr. Ksa yk anmsama tekniini kullanarak ykdeki boluklarn, yk kiisi tarafndan doldurulmasn salar. Anlatc bu ynyle etkin deildir. Sonu blmnn yani zmn olmad ksa yklerde sonun ak ulu brakld grlr. Ortaya konan soruna bir zm getirilmez. Yazar yksn bitirip, nokta koyduu yerden itibaren yk tm etkisiyle okurda srer, artk yky tamamlamak, soru iaretlerine cevap bulmak okura kalr. Bu ynyle ksa yk, iki ekilde sonlanr, ya doruk noktasnda, okuyucunun gerilimi yaad anda ya da doruk noktasndan sonra gelen bir sonla. Ksa ykde okurun katlma zorunluluunun olduu en nemli blmlerden birisi de balktr. Balklar okuru ekmek ayn zamanda yk ile balantsn kurmak iin sunulan puzzlen bir paras gibidir. 1.2.Ksa yknn Dier Trlerle likisi Ksa yk diye yazyordu Elizabeth Bowen 1959da romana gre bir stnlk tar ve akrabalk asndan iire daha yakn der, nk daha youn olmak zorundadr, gr asndan daha zengin olabilir ve (roman kanlmaz olarak arlk ykleyen) verilerle aklamalarla ve zmlemelerle dolu deildir. Burada kesinlikle anlat yasalarnn dnda kaldn deil sylemek istediim: Ksa yk bu yasalar gzetmek zorundadr ama kendi koullarnda. Daha az sayda kii, daha az sayda sahne, her eyin tesinde daha az sayda olay gereklidir; biim ve eylem, yalnlatrma adna belli bir ereve iinde alnr. Temelde o elektrik-imge ykl akm yknn hibir noktasnda kopuklua uramamaldr (Hammck,1996, s.64).

4 Ksa yk ile en ok karlatrlan, snrlar tam olarak izilmeye allan tr romandr. Sadece nicel farkllklarn dnda nemli ayrmlar tar. Romanda yaam btnyle irdelersiniz, insann karmak yapsnda, gelgitlerini, isteklerini, kayplarn dile getirerek, bir dnya yaratrsnz. Bu ynyle roman yaamn tamamn btn ayrntlaryla anlatmaya alr. Ksa ykde, kk bir para dnda zaman akmayabilir. nk yk btnn sadece bir ksmn oluturur. Anlatlan da sadece yaamn bir kesitidir. Bu yzden yk tek bilinmeyenli bir denklem kurmaya benzer; roman ise ok bilinmeyenli denklemler dizgesi yardmyla zlen ve ara kurulularn son yapttan daha nemli olduu deiik kurall bir problemi andrr; yk bir gizdir (muamma); roman ise bir tr bilmece ya da bulmacadr (Eikhenbaum, 1995, s.176). yk ve roman arasndaki dier fark ise karakterlerdir. Romanda karakterin btn ayrntlar verilirken, ykde kadn, erkek, yal kadn, gibi genelleme belirten isimlerle yz yze geliriz. Ksa ykde, romann tersine karakter ou zaman olaydan nce gelir. Okuyucuda unutulmayacak izler braksa da, byyp olgunlaamaz, buna zaman bulamaz, yalnzca olgunlamaya giden yolda ilk okunu yaar (zer,1999, s.107). Romanda kurgu karakter zerine kurulur. Ksa ykde her ey ilk cmlede balar veya biter. lk cmlede doru bir k yaplmazsa zerinde uramak yknn okura etkisini azaltr. Sadece ykde gerekli olan ans ve ilhamken, romanda yazarn, zaman, odaklanp younlamaya, btn detaylar grp yanstacak gze ihtiyac vardr. Ksa yk ok gibidir. Tek atnz vardr. Ynnn ve hznn doru olmas gerekir. Mkemmel bir gerilim, okuyucunun salam bilei. Ksa ykde hata yapacak zamannz ve yeriniz yoktur (Allende, 1997, s.67). Ksa yknn de romann da okumalarnn ardndan okuyucunun kazand edinimler farkl farkldr. Roman bittikten sonra btn ayrntlar hatrlamamz mmkn deilken, ksa yknn bir oturuta okunmas, tek etkiye sahip olmas gibi sebeplerle zihinde tutulmas daha kolaydr. Uzun yk; Aslnda nuvel Boccaccionun yaratt trden dz yaz anlat, bir ksa yk biimiydi. Decameron (1471) bu tr yklerin toplanmasndan oluur. Almanlar bu trn en retken uygulayclar oldular. Bu trn genel zellikleri, destans nitelii ve tek bir olayla, durumla (ya da elikiyle) ilgilenmesiydi. Nuvel tek bir olay zerinde younlar, bunu rastlantyla aktaryormu izlenimi verirdi. Olayda beklenmedik bir dnm noktasnn bulunmas gerekirdi; bylece mantkl bir karm bile olsa, sonu okuru artrd. ou nuvel somut bir simge de ierirdi, anlatnn znde yatan deimez

5 bir noktayd. Gnmzde bu terim daha ok uzun yky ksa ykden ya da ksa roman, eksiksiz bir romandan ayrmak iin kullanlr (Salman ve Hakyemez, 1997: s.9). Ksa ykde eylemin balangcnn olmamas, okurun nce olanlar tahmin etmesini gerektirir. Bu noktada ksa ykde yalnzca anmsama tekniinden yararlanlrken, nuvelde anlatcnn aklamalarndan, iki kiinin karlkl konumasndan ya da bir kiinin gemii hatrlamasndan faydalanlr. Yani nuvelde boluklar okur tarafndan deil yk kiisi tarafndan doldurulur. Kiilerin karakterize edilmesini salayan unsurlar aza indirilirken, yinelenmelerle vurgulamalar yaplr. Ksa ykde mekn kii ile birlikte verilir. Eylemde bulunan kiiden bamsz olarak mekn ise nuvelde karmza kar. Roman, ksa yk ve uzun yky ortaya ktklar dnemlere gre deerlendirecek olursak daha doru bir tr ayrm yapm oluruz: Roman yava deien, ahlak merkezli, hiyerarik daha az bireyci bir toplumun anlatm aracdr. Uzun yk deiimi hzlan, yerleik deerlerin sorgulanmaya baland daha bireyci bir toplumda yazlmaya balanmtr. Ksa yk ise toplumun ok hzl deitii kaosa doru yol ald, kukuculuun artt dnemlerin anlatm biimidir (zer, 1999: s.109). Uzun yllar ksa yknn tiyatro oyunlar baladlar, lirik kouk ve sonelerle benzerlikler tad sylendi. Son yllarda ise aslnda ksa ykde, uzun betimlemelere yer verilmediinden betimsel olmad, daha ok dramatik unsurlarn bulunduu grld. Bu ynyle sinemadaki, sinematik elere yakn olan ksa yknn yukarda belirtilen trlere deil de sinemaya olan benzerlii tartld. A.E.Coppard; ksa yk ve sinemann ayn sanat dalnn davurumlar olduunu ileri srmtr. Bu sanat dal zenle betimlenmi hareketler, hzl sahneler ve arpc imgeler kullanlr, gereksiz betimlemeler ve aklamalardan da zellikle kanr. Elizabeth Bowen; da ayn grtedir. kisi arasnda da benzerlikler bulunmaktadr hibiri belli bir gelenekten gelmez; bu nedenle ikisi de zgrdr ve kendi ilerindeki zgn dzeneklere gre hareket ederler ve ikisinin de ileyebilecei sonsuz malzemeleri vardr. amzn yolunu arm

romantizmidir (Bates, 2005, s.10). Ksa ykde de, sinemada da paralar birletirmek okura ya da izleyiciye der. Bu nedenle okurun ayrntlar iyi takip etmesi gerekir. Pek ok ksa yk, okur zerinde romann brakt etkiden ok lirik iirin etkisine yakn bir iz brakr. zellikle ehovun ou yksnde grebiliriz, bu etkiyi. iirdeki ilham, ksa ykde tecelli anlar olarak nitelendirilir. Bu tecelli anlarn bunlarn en

6 krlgan ve en uucu anlar olduunun farknda olarak, ar bir zenle kaydetmesi gerektiine inanyordu (Walter, 1997, s.44). Ksa ykde dil olabildiince younlatrlm ve anlam derinletirilmitir. Bu ynyle yk iire yaklar: Nitekim Poedan Faulknera, teknik adan romandan ok iire yakn dtne inanmlardr. Gerek lirik iirde, gerekse ksa ykde anlam younluu, doku zenginlii biim skl vardr. Bir ykde her satr, her szck, her hareket, hatta yapnn kendisi bile ikili bir anlam tayabilir. Yazara tannan kk alanda pek ok ey baarlr (Miller, 1990: s.26). Sonuta tr olarak tamamen farkl olan iir ve ksa yk her bir kelimeye yklenen anlam younluu dolaysyla birbirlerine benzerler. 1.3.ykden Ksa ykye Tarihi Sre Tarihi eski dnemlerinden, M. 2500 yllarndan kalan Msr piramitleri Keops oullarnn babalarn anlat ile nasl elendirdiklerini anlatr. sann doumundan 300 yl kadar nce Jonah ve Ruth gibi Eski Ahit (Old Testament) ykleri ile karlarz (Thrall, Hibbard ve Holman, 1997: s.25). Yunanllar ve Romallar ilk klasiklerinde episodes (ykck) ve olaylar aktardlar. Bu antik alarda ksa ykler daha uzun ve saygn metinler olarak karmza karlar. r: Apeliusun Altn Eekindeki Eros Psyche gibi. Ortaalarda anlatma istei; kimi zaman hayvan ykleriyle, kimi zaman destanlarla dile getirilmitir. ngilterede 1250 yllarnda Gesta Romanorumda yaklak iki yz nl masals yk (tale)den (Thrall, 1997, s.25) olumutur. Dnya edebiyatnn ilk hikyecisi saylan talyan asll Boccacionun Decameron (1348-1351)u yz ykden olumu, birok dile evrilmitir. 1390 ylnda ise ngilterede Chaucer, Canterbury Talesi yazmtr. Marguerite da Nawaren Heptametonu (1559) Fransz yksnn etik ve estetik temelini atan ana metin olarak tanmlanmtr (ztokat, 1999: s.38). Bu yzylda yazarlarn ilgi gsterdikleri anlat teknii, anlat iinde anlatdr. Bu teknii de bin bir gece masallarndan almlardr. XV. ve XVII. yzyllar aras dnemlerde ksa yk; Gller Savann, hanedanlk kavgalarnn arasnda kaybolurken, epik ve trajediler dikkat ekmi, bu dnemde t ya da ders veren kurmaca metinlerin ardndan XVIII. yyda roman tr ortaya kmtr. ngiliz orta snflarnda blm blm yaynlanan bu romanlara olan ilgi artnca, ksa yknn ilerlemesi ister istemez durmutur.

7 XIX. yzylda artk tm snflara hitap eden, kitap biiminde yaymlanan ksa yk, bazen t veren trel ykler, bazen Douyu anlatan masallar olarak beeniye sunulmu ancak ok abuk tketilir olmutur. Bu yzyln balarnda ksa yknn temellerini oluturacak iki yazardan biri Rusyada dieri Amerikada dnyaya gelir. Gogol (1809-1852) ile Pukinin yakn arkadal, edebiyat yaamnda etkilenmelere yol amtr. Gogoln o dnemde yk yazmas, halka yaklamas soylular kesiminin tepkisini ekmitir. Yazar brokrasiyi eletiren eserleri yznden ok bask grm, halkna ihanetle sulanmtr. Paltoda sradan insanlarn yaadklar aclar, maruz kaldklar hakszlklar ve yaadklar yoksulluklar tm gereklikleriyle gzler nne sermitir. Rus edebiyatna ve dnya edebiyatna sradan insanlarn gereki bir biimde girmesi ilk kez Gogol ile gerekletirmitir. lk ksa yk yazar ve kuramclarndan olan Poe (1809-1849), Amerikada romantik akmn nclerindendir. Amerikan ksa yks 18201860 yllar arasnda ilk ayak seslerini duyurmutur. 1842 ylnda Edgar Poe, Nathaniel Hawtornenun Twice-Told Tales (ki Kez Anlatlan ykler) adl eseri iin yazd incelemesinde tek etki yaratmak iin yknn bir oturuta okunacak kadar ksa olmas, az szckle youn bir anlatm oluturmas gerektiini belirtmitir (ztokat, 1999: s.88). Kuramsal bir yaklama ulaan ksa yk iin ilk kez 1860 ve 1870li yllarda tale (ksa yaz) yerine short story ad kullanlmaya balamtr. 1885 ylnda Edgar Allan Poedan sonra gelen kuramc Brander Matthews ksa ykde; zgnlk, btnlk, szck ekonomisi, parlak bir biem, aksiyon (hareket), form(biim), inandrclk, farazi (dlem) olmak zere sekiz genin bulunmas gerektiini aklarken, zgnlk gesini temel aldn belirtir (ztokat, 1999: s.88). Ksa yknn zelliklerinin bu yllarda eitli yazarlar tarafndan daha da detaylandrld grlmektedir. Poenun baars, kendi duygusal yaps ve sanatsal yeteneinden

kaynaklanmaktadr. Ancak bu baarsn dedektif yklerinde ve olaanst yklerde kullanr. Dedektif ykleri korku ykleri gibidir. Dedektif yklerinin gnmz ksa yk trne en nemli katks, okuyucunun olay rgsn anlamlandrmada aktif katlmn salamasdr. Bylece younlama ve atma yoluyla uzun bir yky ksaltma yolu bulunur. Bu yklerin belli bir kurgusu vardr. Temel noktalar anlatnn sonuna doru bir anlk aydnlanma yaratlmas, olaylarn akla kavumas, geleneksel doruk noktasndan farkl olarak sonulandrlmasdr.

8 Ksa yknn modern anlamda ulat noktaya; Romantik dnem ve Viktorya ana ait romanlarn olay-olu merkezinde odaklanmak yerine, Woolfun varolu anlar gibi varlk zerine odaklanarak gelinmitir. ngilterede yaznn ann gereklerini yanstamamas, sade ve somut bir dil kullanlmamas yknn gelimesine engel tekil etmitir. yknn etik deerlerden, sosyal snflardan kurtulmas 1890l yllardan sonra olacaktr. Poedan sonra gelen Amerikan yk yazarlar, Bret Harte (1837-1902), Ambrose Bierce (1842-1914), O.Henry (1862-1910), Jack London (1876-1916), Stephen Crane (1871-1900) dir. Yzyln sonlarna doru, O. Henry; artc sonla biten ykleriyle, Bret Harte toplumsal eletirileriyle, Ambrose Bierce, yklerinde ve yaamndaki kartlklarn atmasyla, Stephen Crane, gl sezgileriyle ksa ykye katkda bulunurlar. XIX. yzylda yk tarihinin iki nemli yol acs hemen hemen ayn dnemlerde dnyaya gelirler: Maupassant (1850-1893) ve ehov (1860-1904). Az szle ok ey anlatma sanatnn en usta uygulayclar olmulardr. Buna karn dolaysz, doal bir slup kullanmlardr. Hayat ve insanlar olduklar gibi canl, gzlerinin alglad gibi yaanr klmlardr. Kyl kkenli olduklar iin ikisi de kyl tipini izmede ustadrlar. Ana temalarda birbirlerine yaklaan yazarlar, uygulamada birbirlerinden ayrlrlar. ehov insann trajedisini anlatr. Onun izdii kiiler hznl olsalar da bir yerde yaama sevincini kaybetmezler. Kiilerin tipik zelliklerini izme konusundaki baars, gereki gzlemlerindeki etkileyici anlatm yksn tamamlayan

unsurlardandr. Ksa yknn sezdirme yoluyla aktarmlar, yk bittikten sonra okuyucunun zihninde devam eden ak ulu sonlar, ehovun kaleminden itinayla dklr. Maupassantn, ehova gre iletileri daha dorudandr; karmak, gizli bir anlam bulamazsnz. yknn estetik zevk veren yaps sizi bilmediiniz yk meknlara alp gtrr; Maupassant terden sz ederken, siz yalnzca teri grmez, onu hisseder ve kokusunu duyarsnz, ekici ve batan kartan bir kadn anlattnda ise sayfa bile gznzn nnde titremeye balar (Bates, 2005, s.74). Usta kalemlerin birikimleri ile bu dnemde Gerekiliin etkisi Doalcln ortaya k, ehovun yaama kesiti (slice of life) ykleri rneiyle birleerek ciddi yazarlar iin yknn forml almaya zorlam ve ngilterede S.Maugham ile K.Mansfield, Amerikada S.Anderson, ile E.Hemingway yaamn kendisinin karmak yapszln yanstan son derece btnleik ykler retmeye balamlardr (Thrall,

9 1997, s.24). Biimsel yenilikleri ile Hemingway, dolayl anlatm ile Mansfield ksa ykye katkda bulunmulardr. Ksa ykde, rlanda yazn George Moore (1873-1958), Joyce (1882-1941), OFlaherty, Frank OConnor gibi isimler rlanda yksnn temelini olutururlar. Joyce, Dubliners adl yk kitabyla ada ksa ykde nemli deiiklikleri ortaya koymutur. yklerinde iir, mzikalite i ie gemitir. Sz oyunlar yapmadan oluturulan betimlemeler, duygusal bir younluk tamaktadr. zgnl, yapay kurgulardan, ince zek rnlerinden deil, yaam duyabilmekten, zmseyebilmekten geiyordu. Ksa yk Mansfieldden sonra kadn yazarlarn da ilgisini eken bir tr haline gelmitir. Lawrence, S.Anderson gibi artk yapay durumlar kurgulayan geleneksel ksa ykden uzaklap kendi insann betimler. nk ksa yk son yirmi yldr yaama yakndan bakmal dncesini gder. Yllarca hep kurgu zerinde durulmasna karn ngiliz kurmacasnn yapayln ve ksa yk alannda kaplad yerin azln sadece bu temel ile bir noktaya gelinemeyecei anlalmtr. nceden ama yaam yazarn biimlendirmesiyken artk yazar eitli bak alarn yaama yneltmektedir (Bates, 2005, s.74). Gogol, Turgenyev, Maupassant, Flaubert, ehov, Joyce, Crane, Bierce, ve Gorki gibi yazarlarn eserlerinin yllardr kalc olmasnn nedeni az betimleme yapp dolayl yollardan anlatarak bazen iire bazen mzie yaklarken okuyucuya deneyim ve duygularn sunmalardr. Sonu olarak bu uzun sren geliim izgisi deerlendirildiinde, ksa yky sadece bir kiiye ya da bir millete mal etmek mmkn deildir. Uzak bir gemiten doarak, gcn szl gelenekten alp, hem Douda hem Batda, btn devirlerde, insann edeb yaamnn bir paras olarak var olan yk; zmzdeki anlatma ve dinleme gdsnden baka zgl bir kaynaa sahip deildir. Ancak, yukarda belirttiimiz yazarlar tarafndan bilinli bir sanat biimi eklinde belirlenmi ve bu gelime Amerikada yle gl ve abuk salanmtr ki, ada ksa yk Amerikan sanat biimi olarak deerlendirilmitir. Bu uzun sren geliim izgisi

deerlendirildiinde ksa yky sadece bir kiiye ya da bir millete mal etmek mmkn deildir. Uzak bir gemiten doarak, gcn szl gelenekten alp, hem Douda hem Batda btn devirlerde, insann yaznsal yaamnn bir paras olarak var olan yk; zmzdeki anlatma ve dinleme gdsnden baka zgl bir kaynaa sahip deildir.

10 1.4.Trk Edebiyatnda yk Tanzimat ile edebiyatmza giren batl trlerden birisi de ykdr. Modern anlamda yk oluturulana kadar yazlan, ara dnem eserleri; ne klasik edebiyatn etkisinden kurtulabilmi ne de tam anlamyla batl tarzda yazlabilmilerdir. Bunlardan 18. yzyln sonunda (1797) Aziz Efendinin, Muhayyelt- Aziz Efendi adl eseri deiimin ilk rnei saylr. Eserin birinci basks 1852de yapldktan sonra 1873e kadar bask daha yaplmtr. Arlkl olarak Bin Bir Gece, Bin Bir Gndz trnden masallar andran, eski yk geleneini devam ettiren Muhayyelt; sade bir dil kullanma gayreti ve 18. yzyl stanbulunu mekn olarak semesi, o dnemin sosyal yaamn yanstmas ynyle, bizlere bir takm yenilikler sunmutur. Ahmet Mithata, Emin Nihata yol ac olsa da yazar, genel anlamda bu eseriyle ana tanklk edememitir. lk ykler ise Ahmet Mithat Efendinin 1870 ylnda yaymlad

Kssadan Hisse ile Letif-i Rivyttr. Kssadan Hisse; Fenelondan ve Aisopostan alntlar yoluyla oluturulmutur. ou yk, biri dram ve romandan meydana gelen Letif-i Rivyt serisinde ise yazar, fkradan yk trne gei yapmtr. Letif-i Rivyt, Ahmet Mithat Efendinin 1870-1894 yllar arasnda yaymlad yirmi be kitaptan seilmi, otuz yk ve romandan meydana gelmitir. Letif-i Rivyt'n drdnc cz'nn banda yer alan "Kariin-i Kirama Suret-i Mahsusada Teekkr" balkl yazsnda yazar metinlerin yaynlanma srecini yle aklamtr: Letaif-i Rivayatn birinci cildini nereylediim zaman bunun yalnz ciltten ibaret olacan iln eylemi ve ol vechle birinci cildi Suizan ve Esaret ismiyle [] ikinci cildi Genlik ve Teehhl ismiyle [] nc cildi dahi Felsefe-i Zenan ismiyle [] tab ve ihra etmitim. bu hikyelerin gerek tasvirinde ve gerek tahririnde kendimin dahi muhterif olduum nevaks ve nekays ile beraber mahzar- rabet olmas karin-i kirama arz- teekkre beni mecbur etmi olduu gibi nc cildi ktktan yani Letaif-i Rivayata hitam verildikten sonra temad-i tevecchlerini kendimce medar- mefharet ve belki deta saadet bildiim baz zevt- l-kadr bu hikyelerin arkasn kesmeyerek yine Letaif-i Rivayat namyla devam edilmesini gerek tahriren ve gerek ifahen emretmi ve eeri esas kararm derdest-i tahrir bulunan sair hikyat dier namlar ile neretmek idiyse de asl maksat asar- naizanemi meydan- intiara koymak olduuna gre [] Letif-i Rivayatn nc ciltten ilerisini dahi peyderpey

11 tab ve ihra edeceimi vaat ile ibu drdnc cildin tahrir ve tabna iptidar eyledim (Ahmet Mithat, 2001: s.87). Ahmet Mithatn belirttiine gre, bu seri aslnda kitaptan meydana gelmesi planlanm, fakat bu kitapta yer alan yklerin ilgi grmesi zerine yazar baka adlarla ve mstakil olarak yaymlayaca eserlerini de Letif-i Rivayat bal altnda toplamtr. Dolaysyla Letif-i Rivayat ortak ad, bu eserlerin de ortak bir tema veya dnce etrafnda oluturulduu anlamna gelmez. Kitap yirmi dokuz metinden olumutur. Yazar-anlatcnn metinlerin banda uyarlama yaptna ilikin verdii bilgiler dndaki dier metinlerin telif olduklar dnlmektedir. Yazar bu yklerinde, slup kaygsnn bulunmay, yer yer araya girip ak kesmesi, bize meddah yklerini hatrlatsa da ereve yknn iinde mstakil ykye yer vererek, kendine yeni bir yntem belirlemeyi baarmtr. Zaman iinde ekillenen yeni dnya grne bal olarak hrriyet kavram, evlilik meseleleri, eitim retim gibi sorunsallara yer verirken, o dnem aydnlarnn da zerinde durduu halk bilgilendirme amac tamtr. 1872 ylnda ise Emin Nihat, yedi uzun ykden oluan Msameretnameyi cz cz yaymlanmaya balamtr. Emin Nihatn bu eseri de ilk yk rnekleri arasnda saylmaktadr. Yazar, arkadalaryla bir araya gelip sohbet ederlerken, her birinin genlikte bandan geen bir olay anlatmasna karar verdiklerini, eserini bu ekilde oluturduunu aklamtr. Ama yine halk bilgilendirmektir. Kitabn yeni harflerle basmndaki Msameretnameye Dair balkl yazsnda Dr. Sabahattin an, Msameretnamenin ilk hikye rneklerinden biri olmas yannda, yap bakmndan i ie gemi olay rgsyle yazlmas ve Douda ve Batda bir gelenein devam olmas (an, 2003, s.9,22) bakmndan nem tadn belirtmitir. Bu gelenekle belirtilmek istenen nokta, ereve yk tekniidir. Fakat Msameretnamenin bu eserlerdeki teknii birebir uygulad sylenemez; nk eserde her metnin sonundaki ve dier metnin bandaki baz ksa bilgiler dnda ereve yky geniletecek veriler gremeyiz. Bu yap, yazarn ereve dnda ayrca geni bir yklemeye yer vermek istememesinden de kaynaklanm olabilir. Msameretnamenin, ntiha-y Msameretname Hatime balkl son

blmnde ise ereve yk bir aklamayla biter. Bu aklama kitapta yer alan cz ve iinde bulunan yk says ile ilgilidir: bu Msameretname on cilt olmak zere yedi para sergzetten ibaret olup cz-i evvelin zeylinde on adet fkrat gsterilmi idiyse de nn tahriri

12 malumlar olmak cihetiyle erbab- kalemden baz zevat- fazilet-simat tarafndan taahht olunmu idi. Eser-i kemteranemin ikmal ve nail-i nazar- itibar olabilmesi, ancak zevat- marnileyhimin himem-i al-i-rakam-

edibanelerinden muntazr olduu halde hernaslsa taahhdat- mebhuseden hibirisi keide-i sahife-i husul olamamas ibu Msameretnameyi mahsul-i hame-i acz-cameye mnhasr brakmtr. Mamafih u daire-i aczbahirede vakayi-i gayr- mesturenin tasviri dahi na-mmkn deilse de gerek tercme gerek telif olarak kraathane-i yadigra vaz olunan asar- ahire, esatirane-meal olanlardan kat- nazar cmlesi bi-hakkn hayret efza-y karin-i ruzigar ve Msameretname eshab-i sergzetini bile hayran ve lal edecek derecelerde muteber ve kymettardr (Emin Nihat, 2003, s.474). Yazar burada kendisine sz verenlerin szlerini tutmadklarn, on tane olmas gereken hikyelerin yedide kaldn ve kendisi de o srada yaymlanan bu tarz telif ve tercme eserleri daha deerli bulduu iin tamamlamaya gerek duymadn belirtmitir. Msameretnamede vurgulanan nokta yazarn yaratmaya alt gerekliktir. Ksaca ara dnem eserlerinde en ok vurgulanan mesele anlatlanlarn inandrclk ve gereklik boyutudur. Trn Batdaki rneklerinde daha ok anlatm, ksalk, kurgu gibi biim zellikleri ne karlrken, bizde Letif-i Rivayat, Msameretname gibi ilk dnem yaptlarnda can alc nokta gerekliin belirtilmesidir. Oysa Bat edebiyatlar balamnda gerekilikten sz ederken yknn, artk sradanlaan gerekiliine bir tepkiyi de beraberinde getirdii grlmtr. Batl eserlerde ierik geleneksel zellik tarken, bizde yeni temalar etrafnda geleneksel olann sorgulamas yaplr. Batl anlamda ksa yk trnn bizde ilk rneklerini Samipaazade Sezai vermitir. 1890 ylnda Kk eyler adyla yaymlanan eser, biri eviri olan sekiz metinden olumutur. Yazar artk rastlantlardan, doatesi glerden, meddah tarz yklerin, halk eitmek amac tayan niteliklerinden tamamyla syrlmtr. Batdaki rnekleri gibi ksa ykler kaleme almtr. Sezai kitabnn Mukaddime blmnde yk tr ve ykcl hakknda bilgi vermitir: En mufassal, en mkemmel kitaplarda baz kk eyler noksandr ki, o kk eylerin edebiyata ehemmiyeti pek byktr (2003) Yazar, yk kitabna verdii isimden de anlalaca zere, kk eylerin yani ayrntlarn nemini belirtmitir.

13 erik ynnden ise yazar, insan daha iyi anlayp gzlemleyebilmek adna bilimsel gelimelerden faydalanarak gereki bir tavr sergilerken, slup bakmndan da iirsel bir tablo izmitir. Bu ynyle Sezai, batl akmlardan natralizm ve realizmin etkisinde kaldn belirtse de yklerinde romantizmin de izleri grlmektedir. Kk eyler adl eserdeki ykleri ekil bakmndan inceleyecek olursak, mukaddime ve sonsz yerine yk ile paralel bir balk grmekteyiz. Ayrca klasik yk girii yerine kimi ykleri (Dn) diyalogla balam; sonu blmleri de ani bir srprizle noktalanmtr. Hi balkl ykde kahramann her grd yerde glmsedii iin kendisine k olduunu sand, bu nedenle de evlenme, mutlu olma dlemleri kurduu gen kzn glmsemesinin aslnda st dudann ksa olmasndan ileri geldiini renmesi anlatlr (Samipaazade Sezai, 2003, s.18). yk boyunca aklanmayan bu ayrntnn yknn sonunda brakt etki, Samipaazade Sezainin kitabn nsznde sylediklerini uyguladn ortaya koyar. Yazar ayrca yklerinde kapal sonulara yer vermitir, daha nceki yk kitaplarnda olduu gibi ders verme amac yoktur. Btn bu zellikleriyle Sezai, gei dneminden sonra, baty iyi tanm, batl yk tekniklerine yaklam ve bu teknikleri uygulamay kendi yklerinde baarmtr. Nabizade Nzm(1862-1893) yaymlad dokuz yk kitabyla edebiyatmzda natralizmin ilk rneklerini vermi. Yazarn uzun yk olarak nitelendirdii Karabibik adl eseri Anadolu kylsn anlatan eser olma nitelii ile Cumhuriyet dneminde yaygnlaacak olan ky gerekiliinin de ncs saylr. Edebiyatmzda yk tr Servet-i Fnn dneminde (1896-1901) artk daha da olgunlar. yky bu aamaya getiren yazarmz Halit Ziya Uaklgildir. Yazar daha genlik yllarnda ilk yk denemelerini yapm ve yz elli iki ksa yksn, drt uzun yksn on be ayr kitapta toplamtr. 1900l yllarda Halit Ziyann baarsnda aratrmac kimliinin nemli bir yeri vardr: Kk insanlar, konaklara ve yallara yerletirilmi emekileri, onlarn smrln arpan bir yrein sesiyle anlatm yazar. Kiisel dramlar ileyite kendinden nceki btn ykleri amtr (leri, 1975, s.6). yklerinde klasik bir olay rgs vardr. Ana temalar lm, ak, yalnzlktr. Yazar yklerinde inanlarn dramlarn dnyaya baklarn ustalkla anlatm, Servet-i Fnnda ve yazarn romanlarnda grlen adal dile yklerinde pek fazla rastlamayz. nsan psikolojisine nem veren yazar gerekilik anlayyla yazd olay ykleri bugn de hala nemini korumaktadr.

14 Servet-i Fnn edebiyatnn dnda kalan ancak yklerini bu dnemde yaynlayan yazarmz Hseyin Rahmi Grpnar, uzun yk nitelii tayan k adl eserini 1889da okurlarna sunmutur. Yazar, yklerinde zellikle stanbulun konaklarnda, kenar mahallelerinde yaayan insanlarn skntlarn, gelenek

greneklerini, batl inanlarn dile getirirken, halk anlayla konuma dilini de yanstmtr. Kk hanm kk beylerden, mrebbiyelere, yanamalara kadar toplumun her kademesinden insan olduu gibi yazya aktarmtr. II. Merutiyetin ilan ile 1911 ylndan sonra edebiyatmzda Milli Edebiyat akm ortaya kar, buna bal olarak dilde sadeleme hareketi ve ulusal bir edebiyat oluturma almalar balar. Bu dnemde Maupassant yk tekniinin nemli temsilcilerinden mer Seyfettin, yz krkn zerindeki yksn sekiz cilt halinde yaymlanr. Yaad dnemin siyasal akmlarn ele alan yazar bazen toplumun ve bireyin kt ynlerinin eletirilerini bazen de sadece gnlk olaylar ve gzlemlerini kaleme alr. mer Seyfettinin, konuma diliyle yazd ykleri bir yandan milli edebiyatn gelimesini salarken, bir yandan da yk trnn modern anlamda rneklerini ortaya koyar. Gerei olduu gibi sade bir dille anlatmas, yklerinde yer yer ocukluk anlarndan, tarihten, ou zaman da gnlk hayattan ald konularla gelitirdii yk tr ile 20.yy Trk yk edebiyatnn kurucular arasnda yer almtr. Yakup Kadri Karaosmanolu (1889-1974) ise, yine bu dnemde daha ok romanlaryla gndeme gelse de zellikle gzleme dayal gerekilik anlayyla yazd Milli Sava ykleri (1947) adl eseri ile Anadolu insannn sava karsndaki tutumunu anlatrken Nabizadenin geleneini srdrr. yklerinde gzleme yer veren, Anadolu kylsnn yaamn tm

gerekliiyle anlatan, sade dil anlayyla yazan bir dier nemli isim (1888-1965) Refik Halit Karaydr. Karay ile Anadolu insan Memleket Hikyelerinde aydn zmre edebiyatndaki yerini alr. Ayrca yazarn gzlem gc, konuma dilindeki akcl nemlidir (leri, 1975, s.5). Dnemin dier yk yazarlar arasnda Halide Edip, Reat Nuri ve Peyami Safay sayabiliriz. Milli Mcadele yllarnn duygu ve dncelerini besledii yllarn ardndan Cumhuriyet aydn yeni araylara ynelmitir. Batllama hareketinin hzland, yeni dncelerin oluturulduu bu dnemde gerekiliin farkl boyutlar, alglamalar gndeme gelmitir.

15 1.5.1950 Kua ve Ksa yk 1923-1950li yllar arasnda ksa yk, stanbul snrlarnn dna kar. Gerekilik ve natralizmden, toplumcu gerekilie uzanan bu srete dnemin yazarlar toplumun sorunlarna duyarllkla yaklarlar. Duygu ve dncelerini yknn iine aktararak, trn gelimesine faydal olurlar. Bu yllarda ksa yknn gelimesinde nemli yazarn ad anlmtr: Memduh evket Esendal, Sabahattin Ali ve Sait Faik. Memduh evket Esendal (1883-1952), sradan insanlarn yaamlarndaki gnlk olaylar gzlemleyerek yeni bir yk anlay gelitirmitir. Memduh evket Esendal ve mer Seyfettin ile iyice yaygnlaan Maupassant tarz yk ise geerliliini yitirmi, o gne kadar btn ykclerimizin uygulad serim-dm-zm anlay artk yklm; ehov tarz ykye geilmitir. Esendal ykclnde dil ilk kez yapay bir edebiyat dili olmaktan kurtarlm, yaln syleyiiyle, gndelik bir yaamdan edinmi; olay dizisi rastlantsal ya da abartl zelliklerden kopartlarak olaanla zdeletirilmitir (leri, 1975, s.5). Yazar, yaln syleyiinin yannda olay rgsn nemsemeyii, kk insann gnlk yaamna ynelmesi ile durum yksne yaklamtr. Toplumsal ve bireysel sorunlara gzlem ve eletirilerinde olduka iyimser bir tablo izen yazar, her zaman yapc eletirilerden yana olmutur. yklerinde, bildiriden ok bak aktarlr, yknn tutarll ypratlmaz. Dil, konu, politik bak btnyle yenilikidir. Btn bu almlaryla kendinden nceki yklere benzemeyen bir yksel yap kurar (leri, 1975, s.5). yk ile ilgili teknik konularda ehovla benzeen Memduh evket, toplumsal konularda sert eletirilerden kamas ynyle ehovdan ayrlr. Toplum ve insan sorunlarna eletirel bir gzle yaklaan Sabahattin Ali (19061948), Anadolu insannn iinde yaad olumsuzluklarla, zorluklarla dolu yaamn gzlemleyerek yklerini oluturmutur. Toplumsal sorunlara yol aan toplumsal dzeni eletirmitir. Bylece Sabahattin Ali kendinden sonraki eletirel gereki yklere de nclk etmitir. yklerindeki kahramanlarn ounu toplumun ezilen, horlanan, smrlen kesiminden semi, toplumun deiik kesimlerindeki ekonomik smrnn insan ve insan deerleri nasl ortadan kaldrdn anlatmtr. Kimi yklerinde ise tek parti yneticilerini, brokrasiyi eletirmitir. Toplumcu gerekiliin ilk ncs olan yazar;

16 d dnya ile uyum salayamayan kiilerin kmazlarn irdeleyen baz yklerinde romantik eilimler de gstermi. Niteliksel adan farkllklara sahip olsa da yklerinde klasik bir vaka dzeninin hkim olduu sylenebilir. Yaad dnem itibariyle mer Seyfettin, Refik Halit, Sadri Ertem gibi tecrbeleri hazr bulan Sabahattin Ali, Trk ykcln Orhan Kemal, Yaar Kemal, Kemal Tahir ve Samim Kocagz izgisiyle devam edecek yeni bir mecraya srklemitir (Korkmaz, 1997, s.79). Ayn dnemde Kenan Hulusi, Nahit Srr rik, Reat Enis, Bekir Stk Kunt Reat Nuri, Osman Cemal Kaygl gibi yazarlarmz da yk trnde eserler vermilerdir. Sait Faik (1906-1954), Sabahattin Alideki eletirel-gereki izgiden ayrlarak, kentli sradan insann yaamna ynelmi, sorunlar gz ard etmeyen, duygusal, romantik anlatmyla dikkatleri zerine ekmitir; Sait Faik, hikyelerinde stanbulda yaayan aznlklar zellikle de Rum meyhanecilerle balklar, stanbul kentinin doasn, kalabalk iinde bireyin yalnzln, dlerini, umutlarn alabildiine arpc bir slupla anlatr (Grsel, 1985, s.623). Sait Faik, Trk ykclnde dnm noktasdr. Yazar, sahip olduu snrsz insan sevgisini ve iirsellii yklerine aktarm, kendine zg bir yk teknii kurmutur. ada ykde gerekst motiflerin kullanlmas ilk onunla olur. te yandan kurgusal anlamda yk trnn snrlarn geniletmesi de gz ard edilemez. 1946 ylnda siroza yakalandn rendikten sonra yaad lm korkusu, yazar sradan insann yaamna gtrm, bu insanlarn kimi zaman renkli dnyalarn kimi zaman da hznl grntleri anlatmtr. zellikle Lzumsuz Adamda modern ksa yknn temellerini atan yapy kurmu, ykdeki fazlalklar atmtr. Olay ve konu btnlne nem vermek yerine anlara ynelmitir. Anlamn younlat, bazen iirsel bir syleyie bazen gnlk konuma diline uzanan yklerinde Sait Faiki bir kahvede ya da sahil kasabasnda bir kede oturmu bizi seyrederken yakalamak mmkndr. Ksacas 19501954 yllar Sait Faikin yllardr. Ondan etkilenmeyen sanat yok gibidir. Leyla Erbil, ilk kitab Hallan ilk blmn ona adar, yllar sonra da Keke birinci blm de ona adasaymm! der (Erbil, 1997, s.6). Ferit Edg, Gogoln Paltosundan gelenlere atfta bulunmutur: Ben de benim kuamn yk yazarlarnn byk ounluu da, Sait Faikten geliyoruz. (Edg, 1997, s.27) eklinde dncelerini ifade ederken, bu dnemden sonrasnda da durum deimez. Prof. Dr. nci

17 Enginn ise Sait Faik iin, 19501970 genliinin neredeyse tapt bir yazard der (2001, s.303). Trk edebiyatnda zellikle Cumhuriyet dneminden sonra ykde belirginleen iki izgiden birincisi Anadolu gereklerine ve ky sorunlarna ynelenler ki Sabahattin Ali ile tam olarak toplumcu gerekilik noktasna ular. Mahmut Makaln Bizim Ky adl kitabyla gn na kan ve ky enstitl yazarlarla glenen ky edebiyat da bu srada gndeme gelir. Orhan Kemal, Kemal Tahir, Samim Kocagz, Kemal Bilbaar gibi yazarlar Sabahattin Ali izgisinde devam ederler. kinci izgi de Sait Faikin at yoldur. Oktay Akbal, Necati Cumal gibi isimler ise Sait Faikin yk anlayn srdrrler. Her iki yk anlayndan etkilenen ykclerimiz de vardr. Halikarnas Balks, Umran Nazif, Haldun Taner, Aziz Nesin, Tark Bura, Mehmet Seyda gibi. ok partili dneme geiten 1960 devrimine kadar geen srede yknn devamn salayp, ykmze katkda bulunan yazarlar arasnda Oktay Akbal, Halikarnas Balks, Haldun Taner, Aziz Nesini de grrz. Bu yazarlar ksa ykye tr olarak yaygnlk kazandrdklar gibi iledikleri konu ve temalarla da bu tr zenginletirmilerdir. Yeni yzyla tanacak olan yk zellikle 1950 Kuann byk katklaryla g bulur. II. Dnya Savann aclar, ykselen sanayi ile birlikte dnya genelinde, hayata gvenini kaybeden insan, Tanr fikrinden kopar, yabanclama serveninde yalnzlar. Bunun yannda Cumhuriyet Halk Partisinden iktidar youn halk destei ile ele geiren Demokratik Parti kendisine umut balayanlar ok gemeden hayal krklna uratr. Muhalif aydnlar sk takibe alnr, tutuklanr, srgn edilir. (Mert, 2003, s.58) Bu yllar sadece yk alannda deil, iir alannda da yeni, farkl bir anlayn grld bir dnemdir. II. Yeni ad verilen iirin oluumunda Sait Faikin, Alemdada Var Bir Ylan adl eseri ve gerekstclk; Feyyaz Kayacann, iedeki Adam adl eseri, soyut anlatm ile etkili olmulardr (Bezirci, 1996, s.41). Gerekstclk, Dadaclk, Simgecilik akmlar iire etki ederken;

Varoluculuun beraberinde getirdii bunalm yalnzlk, braklmlk, umutsuzluk gibi temalar da, Camus, Kafka, Sartredan yaplan evirilerin artmasyla ska kullanlr olmutur. Yeniliki iir ve yk anlaynn kaynaklarnn byk lde birbirini takip ettii, edebiyatmzda yknn iirin oluumuna katkda bulunduu bir dnem yaanr.

18 Dnem ykclerinin, kendinden nceki dnemle oluturduklar tartmalar nemli edebiyat dergilerinin yaymlanmasn salamtr. 1947 ylnda, Salim engil ynetimde, Seilmi Hikyeler ad altnda Ankarada yaymlanan bu dergi sadece ykyle ilgilidir. 1957den sonra dergi ayn kii tarafndan farkl ieriklere sahip olarak Dost adnda yeni bir dergiye brakr, yerini. 1950li yllarn ikinci yarsnda; bu kuan Mavi dergisinde bir araya geldii grlr. Kuan ykcleri rnlerini Mavi, a, Seilmi Hikyeler, Yeni Ufuklar ve Yeditepe dergilerinde yaymlar. Onlar iin nemli olan d gereklik deil, i gereklik yani insann i dnyasdr (Mert, 2003, s.58). Bu yzden 50 Kua yk iin zel bir dil oluturmak isterler. Sait Faikin Alemdada Var Bir Ylandan gelen bu kapal dil, soyut, simgesel ve imge doludur. Mavi dergisi, 1954 ylnda Attila lhann katlmyla ehre deitirir; etik ve estetik deerlerin sosyal realizm temelinde youn olarak tartld Mavi Hareketine zemin hazrlar. Bu hareket iinde yer alan Attila lhan, Ahmet Oktay, Hilmi Yavuz, Ouz Arkanl, Demir zl ve Ferit Edg gibi yazarlar eski gerekileri ve 1940 kua yazarlar olan ncleri sorgulamaya balarlar (Dirlikyapan, 2010, s.44). 1956da Ocak ayndan sonra, 1950 Kuann dier bir yayn olan; a dergisi stanbulda Adnan zyalnerin evresindeki yazarlar bir araya getirir. nsan artk sosyo-tarihsel artlar iinde ele almayan kuak, belli artlar ve sre sonunda aresiz dm insan anlatr. Bu da insan evrelendii dnyadan koparak varolu sorunlar ile ba baa brakr. 1950 kua, Onat Kutlarn dnda, Ferit Edg, Orhan Duru, Adnan zyalner vb. isimlerle bugn de yazmay srdrrler. Bu dnemin nemli isimlerinden Yaar Kemal, Fakir Baykurt, Talip Apaydnn yannda Sait Faikin at yoldan devam eden ironi ve kara mizahyla Vsat O. Bener (1922), ilk kadn ykclerimizden Nezihe Meri, Bilge Karasu, Tahsin Ycel, kendilerine zg deiik sluplaryla n plana karlar. Yeni bir gereklik anlayyla, bireyin i dnyasna inerek, bilinaltndaki gelgitlere eilirler ve edebiyat bir dil sorunu olarak deerlendirirler. Orhan Burianla Vedat Gnyolun Ufuklar adyla birlikte kurduklar dier bir dergi, Orhan Buriann lmnden sonra 1953te Yeni Ufuklar adyla eletiri trne katklaryla yayn hayatna yn vermitir. Bu dnemde yeniliki ynelimlere yn veren, baka dergiler de vardr. Farkl ykclere yer veren Yenilik, iir dnda yk tartmalarna yer veren Yeditepe dergisini sayabiliriz.

19 Edebi hareketlilik, bu dnemde sadece dergilerle deil, kamusal yaamda da etkisini gsterir. air ve ykclerin bir araya gelip, rnlerini okurlara sunarak, tepkilerini birebir lme frsat bulduklar edebiyat matineleri, nemli etkinliklerdir. 1950ler stanbulunun entelektel yaamna, Edebiyat Matinelerinin getirdii deiiklii vurgulamadan atfta bulunmak anlamsz olur. Sait Faik Abasyanktan balayarak, Haldun Taneri, Sabahattin Kudret Aksal, Atilla lhan uzaktan da olsa, ilk kez gryor, seslerini ilk kez iitiyordum (Yavuz, 2001) Gen kuan, eski kua tanmas ve belki bir hesaplamaya girmesi asndan bu matinelerin nemi byktr. Kentin nem kazand ve farkl anlamlar yklendii 1950li yllarda, bir yandan edebiyat matineleri ve dnemin yeniliki gen edebiyatlarnn kendilerinden nceki kuaa ynelik tepkileri srerken, bir yandan da 1950lerin Trkiyesine ho zelliklere sahip bir bohem yaant kendini gstermeye balamtr (Dirlikyapan, 2010, s.35). Farkl dnceler ortaya koyan, bat edebiyatn tanyan, bir nceki kua eletiren bu kuak iin bu sadece basit bir gece yaants deildir. Eskiden bohem meknlarda oturulup sadece iki iilmezdi. Buralarda youn bir kltr alverii vard. air, yeni bir iir yazmsa cebinden kartp, arkadalarna okurdu. Bir ykc, yeni bir yk yazmsa okurdu Bir takm oluumlar hakknda tartmalar vard. Baylanda iki masa yan yana getirilir; diyelim Hegel hakknda bir tartma balar, bu tartma akam meyhanede ayn heyecanla, ayn younlukla srerdi. Bohem meknlar adeta bir kltr formuydu (Oktay 1991, s.130). Bu bir yaam biimidir, her alandan sanaty bir araya getirip, bilgiyi paylamak asndan nem tar. 1950 kuann daha nceki dnemlere gre edebiyat alannda yaptklar almalar art gstermitir. 19401950 yllarnda be edebiyat dergisi yaymlanrken, 19501960 yllar arasnda bu say on bire kadar kmtr (Doan, 1997). Bu dnemde yazarlarn dnceleri, konular daha zgrce tartmalar ve bunlar yazya dkmeleriyle birlikte dergilerinde yaymlama frsat bulmulardr. Sadece dergi deil bu art, kitap saysnda da grlmtr. 1950 ylnda 337 edebiyat yapt yaymlanrken 1960 ylnda bu say 827e ykselmitir (zerdim, 1974). Yine bu dnemde, kurulan yaynevleri; Ata, Atlas, de, Dn, Seilmi Hikyeler, Yeditepe kltrel alanda yaanan deiimlerin yannda yayn hayatndaki atlmlarn da mihenk noktasn oluturmutur. 1950 kua ykclerinin edebiyatlarnn oluumundaki etmenlerden dieri de Batl yazarlar ve akmlardr. zellikle eviriler yoluyla bize ulaan varoluuluk ve

20 gerekstclk akmlar hakkndaki bilgilerin ykler zerindeki etkisi oktur. (Yusuf Atlgan, Ferit Edg, Leyla Erbil, Demir zl gibi). Varoluuluk, bireycilik ve karamsarlk olarak anlalmtr; ancak tartlan ey varoluuluun kendisi deil, popler imgesidir (Direk, 2002, s.448). Bu imgelerden biri de bireye, bireyin i atmalarna yneliktir. Bireye ynelen yazar, onu bunalm, karamsarlk, umutsuzluk iinde grr. Sonu olarak dnemin dier bir tartma konusu olan bunalmn temeli siyasi ve sosyal yaamn olumsuzluklar yannda batl akmlara dayanmaktadr. Biimsel yenilikler ilk olarak cmlede grlr. yk kiilerinin ruh hallerini anlatan, yarda braklm, tamamlanmam vb. cmlelerdir bunlar. Bylece okur, yazar tarafndan yaratma srecine dhil edilmek istenir. Dilde deformasyon, devrik cmleler, zgn benzetmeler, iir kadar youn yklerin oluumunu salamtr (Dirlikyapan, 2010, s.141). Serim-dm-zm blmlerinin olmad; imdi ile gemiin, hayal ile gerein ayn dzlemde kesitii, birden fazla bak asnn i ie getii, okuyucuda ok etkisi uyandracak kurgusal deiimler de biimsel yenilikler arasnda yer alr. Bireye ynelen yazar, bireyin i dnyasn ifade edebilmek iin eitli araylara girmitir. mgeler, bilin ak, i konuma, soyutlamalar bu dnemin yksn tamamlayan teknik unsurlar oluturmutur. 1950 kua yklerinde genellikle bunalml tipler, intihar eden ve edemeyen yk kiileri yer alrken; huzursuzluun izleri, cinsellik, anlamszlk, hilik, saldrganlk, ldrme istei gibi temalar ilenmitir. Sonu olarak 1950 kua, zellikle 27 Mays 1960 Devriminden sonra 1950 Kua yazarlar, siyasal grlerini bazen sert bir ekilde dile getirirken, bazen de edebiyatn iinde eriterek, daha yumuak bir biimde ortaya koyarlar. Hatta bir ksm, toplumcu sanattan kimi zaman toplumcu gereki izgiye yaklaan eserler kaleme almlardr. nk bu yazarlar, gerek siyasi ve toplumsal adan gerek edebiyat asndan nemli bir dneme tanklk etmilerdir. Yarm yzyl akn bir zaman dilimi gemesine karn, bu kua hala okunur klan; bu kadar farkl niteliklere sahip ykclerin bir arada bulunmasdr ayrca kendilerinden ncekileri tamamen ktdr diye yarglamamalar, eletirmek kadar takdir etmeyi de bilmeleridir. Edebiyatn farkl dallarnda yaran fakat birbirlerini daima destekleyen bu kuan yazarlarnn adlar siyasi karlarla kullanlmam, edebi deiim ve geliimleri ise edebiyattan dn vermeden izleyen bir kuak olmay baarmlardr. Sahip olduklar

21 kltr birikimiyle ksa yky modern anlamda, hem kuramsal altyapy

salamlatrarak hem de batl kaynaklardan yola karak biim ve ierik ynnden en st seviyeye karmlardr. Ayrca toplumsal yapdaki deime yknn nn am; yazarlar da bunu eviriler, dnyay tanma ve yorumlama yoluyla devam ettirmitir.

22 2.BLM

TOMRS UYARIN HAYATI VE ESERLER

2.1.Ailesi Tomris Uyarn annesi hukuku Celile Girgin, Selanikte 1917de dnyaya gelen, ilkokulu stanbula g eden ailesinin yannda okuyan, kltrl bir Cumhuriyet kadndr. Babas da hukuku ve yazar Ali Fuad Gediktir. Babas Ali Fuad Bey ada bir adamdr. Babasnn, Celile Hanma k olmasna ramen, Celile Hanmn toplumun davranlarna anlay gstermeyii, ona ayak uyduramay Ali Beyle ev iinde srekli tartmalarna, einin bu sra dl birbirileriyle kavga etmelerine neden olur ve boanrlar. Dolaysyla bu tartmalarn hazrlad ayrln sebebi Trabzonlu olan Ali Bey ile Celile Hanmn aralarndaki kltr ve gelenek fark deildir nk Ali Bey de okumu, yurtdnda yaam modern bir erkektir. H.T.Uyar (kiisel iletiim, 18.03.2010) Olu H.Turgut Uyar, Tomris Uyarn ailesi ile ilgili duygularn yle anlatr: Annem annesini ok severdi ama pek konumazd. Bykbabam lehine bir ey duymasam da anlalan bykanneme ok ektirmi; dolaysyla annemin gen kzl da olduka zor gemi. Boanmalarndan sonra anneannem baya gen yata, bykbabam ise doksanlarda ld. H.T.Uyar (kiisel iletiim, 18.03.2010) Tomris Uyar, yllar sonra annesini kaybetmesinin ardndan babasn sorgular. Tomris Uyarn dedesi (babasnn babas), CHP Trabzon milletvekillerinden Sleyman Srr Gediktir. Babaannesi ise Refiye Hanmdr; kendisinden krk ya

byk kocasna yedi ocuk dourduktan sonra lr. Sleyman Bey, karsnn gencecik lmnn ardndan da yllarca mebusluk yapar. Tomris Uyarn babaannesi hakkndaki dnceleri olumsuzdur; Babaannemin iyi yrekli bir kadn olduu sylenemez. Krp geirirmi ortal. Konuklar gnln kazanmak iin armaan olarak kzlck sopas getirirlermi. O sopalarla ocuklarn, beslemelerini kyasya dvermi (Uyar, 2003, s.24) eklinde anlatr. Ancak dedesini sever. ocukluunda Tomris Uyarn sinemayla tanmasn salayan dedesidir. Yazarn dier dedesi (annesinin babas) ise, bir di doktoru olan Ruhi Beydir. Hayri Turgut onu yle anlatr: Dedem ayrca yksek dereceli masondu. Annem masonluktan nefret ederdi. Babam ilk kalasn krdnda salk yurduna annemle

23 gidip gelirler. Oradaki grevlilerden birisi annemin Ruhi beyin torunu olduunu anlaynca, Neden sylemediniz? Bilseydik size zel oda ayarlardk.derler. Annem orann da masonlarn yeri olduunu renince ok sinirlenir. H.T.Uyar (kiisel iletiim, 18.03.2010) Anneannesi iirle ilgilenen bir Bektai kzdr. Celile Hanm einden boannca, anneanne ve dede iki torununa bakmak zere kzlarna destek olurlar. H.T.Uyarn yllar sonra Tomris Uyarn anneannesi ile ilgili izlenimleri u ekildedir: ocukluumdan hatrladm kadaryla zor bir kadnd. Son yllarda zihinsel problemleri vard. Zor bir insan olarak annemi ok uratrd. Hatta son zamanlarnda kimseyle kyaslanamayacak kadar ok dert at, annemin bana der. H.T.Uyar (kiisel iletiim, 18.03.2010) ok geni bir aileye sahip olmayan Tomris Uyar, iki kuak ncesinden itibaren okumu, kltrl, edebiyat ile hemhal olmu bir aile ortamnda byyecektir. Sanatsal yn, edebi zevki bu yetime koullarnda geliecektir. 2.2.Doumu ve ocukluk Yllar Tomris Uyar, 15 Mart 1941 ylnda stanbulda dnyaya gelir. Yazarn ocukluk dnemi stanbulda geer. Annemin dediine gre bebekken her yaz denize girermiim ama benim anmsadm ilk, Kalamta bir sandaldan denize girip yzm. Sanrm be yandaydm. stanbulun denizi neredeyse girilmezleene kadar Modada, Boazda, Karadeniz kysnda, Marmarada, Egede yzdm; hepsinin rengini kokusunu iime ektim doyasya. Denizsiz bir yerde tatil yapmak bana hala anlamsz geliyor. (Yazarn notlarndan) Yazarn deniz tutkusunun yannda kedilere olan ilgi ve alakas da olduka fazladr: Denize duyulan sevginin zgrlkle, bamszlkla ilgisi olduu hep ileri srlmtr. Bir baka tutkumdan, kediciliimden yola karak bu grn dayanaksz saylamayacan belirtmem gerek. Kedi kadar bamsz, kendiyle bark bir hayvan daha var mdr bilmem. Hukuk renimi grrken kedisine noter adn takan babam kadar engin bir dgcm olmadndan ilk kedilerime Yumuk ve Gm adlarn takmtm. Cahideye kadar ve ondan sonra tek kedim olmad evimde. T.Uyar, (Kiisel notlar) Tomris Uyar, kk yalardan balayarak arkadalarn erkeklerden setiini syler, lkokuldaki snf arkadalarm Yaln, Gven, Erhan (zeki, uslu ocuklar) ile 29

24 Melih (tam bir babelas) arasnda beni benimsemeleri dnda hibir ortaklaalk yoktu dorusu. T.Uyar, ( Kiisel Notlar) Edebiyat ve hukuk sosyolojisi zerine kitap yazm bir babann kz olarak edebiyat gelenei olan bir ailede yetiir: Savclk, hkimlik en sonunda da avukatlk yapan babasnn geliri ailesini hibir zaman ok rahat yaatmaz; ama son derece sosyal bir yaam srdrmelerine yeter. Yahya Kemal, Reat Nuri Gntekin, Peyami Safa gibi yazarlar anne ve babasnn dostlar olduklar iin henz okul a balamadan tanr. O gnlere dndnde Yahya Kemalin bakmszl, Reat Nurinin srekli sigara iii, Yusuf Ziyann imanl sisli kopuk grntler olarak gzlerinin nnden geer. Edebiyatla dolu ilkokul yaamn sonunda artk Tevfik Fikretten Nedime dek eski edebiyat ustalarn ezbere bilir hale gelir (zdamar, 1987, s.30). lkrenimini 1952 ylnda Taksimdeki Yeni Kolejde bitirir. 2.3. Ortaokul ve Lise Yllar Tomris Uyar, ortaokulu 1957de High Schoolda tamamlar. Yazar olmaya gen yata ngiliz Kz Ortaokulunda iken karar veren Tomris Uyarn, ailesinde herkesin edebiyatla ilgilenmesi bu kararnda etkili olur; Anneannem bir Bektai kzyd ve iirle yakndan ilgileniyordu. Bykbabam iir yazar, annem de eviriler yapard; babamnsa yaymlanm kitaplar vard (zkan, 2002, s.8) der. Kitap okunan, yaz yazlan bir ailede byyen Tomris Uyar, anneannem bana Tevfik Fikret okurdu (Uyar, 1987, s.11) diye anlatr. Yazmaya eviri ile balayan yazar, ilk evirilerini ortaokul ikinci snfta yaptn syler. Galiba kendim yazmay hemen gze alamyordum. evirileri titizlikle seerek ana dilimi en iyi biimde kullanmann yollarn aradm (zdamar, 1987, s.28). Yazar, ortaokuldayken, babas tberkloz geirir. Onunla hastalndan dolay ok yakn bir iliki iinde olamadn belirten yazar, hasta olmasayd da ilikimiz bu kadar olacakt. Belki de hastal onun bana olan uzakln daha kolay kabullenmemi salad (zdamar, 1987, s.28) ifadesinde bulunur. Annesi sevgi dolu ancak bamszlna dkn bir kadndr ve birbirine zt yaratlm asla anlaamam bu iki insan, o on drt yandayken ayrlrlar. Anneanne ve dedesiyle geirilen sakin bir gen kzlk dnemi balar sonra. Yal ama kltrl insanlar olduklar iin yine de renkli bir yaam srer (zdamar, 1987, s.28). Bykbabas yazar en ok etkileyen kiidir, bu

25 yzden yklerinde dede figr nemlidir. Bir di doktoru olan dedesi Ruhi Bey, iir yazan, sinemaya dkn, ayn zamanda da musikiye hayran bir insandr. Devrin nl Trk mzii sanatlar baz geceler onlarn evinde bir araya gelirler ve hep birlikte Dede Efendinin ve Hac Arif Beyin eserlerini geerler (zdamar, 1987, s.30). Maddi sknt iinde olduklar o yllarda yazar, bu skntlardan kurtulabilmek iin evden kamay nasl dlediini anlatr. Her gece bebei Anahiti ve krmz giysisini kk bir sepete koyup sokak kapsnn nne oturur. Her gece byk babas gelip onu evde kalmaya ikna edene dek. Ksa bir sre sonra oturduklar evin yanndaki kaak inaat yznden evleri yklacak hale geldiinde kama arzusu iyice iddetlenir (zdamar, 1987, s.30). Ortaokul yllarnda, Taksimde oturduklar bu evde, alt ay lmle yz yze yaadklarn anlatan Tomris Uyar, evin yanndaki kaak bir yap yznden evin duvarlarnn atladn, oturma odasndaki atlaktan sokan grndn ocuk duyarllyla anlatr: Annem elinde bir kurun kalem, her gn cetvelle lyordu, atlaklarn geniliini. Bir gn nceden bu yana ne kadar alm diye. Baka bir eve kamyorduk, kiraclar karmtk, annem alamayacak kadar hastayd. Bir yal anneanneyle bir zamanlar dedemin yannda alm saral bir yanamaya bakmak zorundaydk. Gelir kaynaklar tkenmiti. Kardeimle ben zel okullara gidiyorduk. Ufak bir deprem hepimizin sonu demekti. ok g bir alt ayd (zdamar, 1987, s.30). Yazar, yllar sonra korkarak uyanmalarn, deprem oluyormu gibi sanmalarn, kapal, dar alanlara dayanamayn, o skntl gnlerine balamaktadr. Hep byk sulamalar, byk aldanmalar, byk balamalar sz konusu. Kardeimin ocukluu ailenin iyice dalp, zld bir dneme rastlad. Kimi zaman el stnde tutuldu gereksiz yere, kimi zaman da gzetilmedi hi bakmsz kald. Evin hmndan ou kez ben korurdum onu. Bebekken ok sevdii kftesini piirip yedirir altn deitirirdim. Delikanllnda gizlerini paylatm. O yzden aramzdaki sekiz yllk ya ayrm, ona bugn de anaca duygular beslememi engellemiyor. Kan-ba denen kavrama hibir zaman inanmadm. Bilerek seerek sevmek istedim balanacaklarm, dostluk kuracaklarm. Ama karmdaki gen gzelim iki kz bebein -ikizlerin- babas, aile sorumluluu yklenmeye alan bir adam, bir erkek artk. ocuumun days. Kan-ba ou kere birbirimize katt bizi; gerginlikler, krlmalar, hesaplamalarBelki ancak imdi tanyabiliriz birbirimizi (Uyar, 2003, s.81).

26 Tomris Uyar, bu gergin ev ortamlarnda kendini edebiyata snrken bulur. Ortaokul yllarnda, btn dnya klasiklerini okuyup bitirir. Liseye Arnavutky Amerikan Kolejinde devam eder. Edebiyat almalar yine en byk destei olur. Zengin olanaklarn martt gen kzlarla birlikte okumann ezikliini duyar, youn bir biimde. Onlardan daha baarl olmas da o eziklii yaamasna engel deildir. Belki de hala pahal giyinmemekte diretmesi o yllarda bir tepkidir. Sonunda kolejden mezun olurken kazand yurtd burslarn Vatan dildir, ben Trkeden uzak yaayamam diye geri evirir (zdamar, 1987, s.30). 1961de Arnavutky Amerikan Kolejini bitiren yazarn lisede okurken kurgu inceliklerini reten iki retmeni vardr. Semeli olan bu derslerin retmenleri Vildan Acuner ve Dr. Davidson kendilerini edebiyat rencilere sevdirmeye adarlar. Tatil gnlerinde dileyen rencilerle dersler yaparlar. Yazar da hafta sonlarn bu derslerde geirir. Yazar, beni gncel edebiyatla tantran ilk retmenim Vildan Acunerdi. Onun snfa getirdii edebiyat dergilerinden (bata a-dergisi) edebiyatn dergilerle soluduunu anladm der. T.Uyar, (Kiisel Notlar) Kolejden sonra ktisat Fakltesinin Gazetecilik Enstitsnde okumay seii yaknlarn artr ama o Ekonomi bilmekle yazarlk arasnda ok yakn ba olduuna, baz olgular kavratabilmek iin yazarn nce ekonomi bilmesi gerektiine inanr. (zdamar, 1987, s.30) Bu iki yllk okulu semesinin en nemli nedeni ise evliliktir. niversiteye, bir an nce mezun olup okul arkada lk Tamerle evlenebilmek iin gider. H.T.Uyar, (kiisel iletiim, 18.03.2010) 2.4. Evlilikleri 2.4.1. ki ocuun Evlilikleri/ lk Tamer ve Tomris Uyar Tomris Uyar, 1963te niversiteyi bitirir. Kolejden tand lk Tamer ile evlenir. Artk Tomris Uyar, bir Antep gelinidir. lk Tamer ile birlikte balayna iki aylna Antepe giderler. Einin ailesi ile tanan yazar, Antep ile ilgili gzel hatralarla dner, oray ok sever. H.T.Uyar (kiisel iletiim, 18.03.2010) Kk evirilerle balayan yazarlk evlilikle ciddi bir hale gelir. Yazar, birlikte yaptklar evirilere kout olarak ilk yklerini de o yllarda yazmaya balar. Ancak evliliklerinde yrmeyen bir eyler vardr. Srekli hareket iinde dzenli

27 bir evlilik hayatn srdrrken bir yandan da geinebilmek iin almak zorunluluu gnden gne daha ypratc olur. Bu iki ocuun evlilii gibidir. Kendisinin ar sorumluluk duygusuyla yklendii ana rol gnden gne daha ok yorucu olur. Ancak bir gn bir kz ocuklar olunca kiilikleri arasndaki fark dnmemeye alrlar. Hamileliinin son aylarnda annesinin

beklenmedik lm Tomris Uyar derinden sarsar. Henz bu acy unutamamken ikinci darbe ldrc olur. Bir buuk aylk kzn emzirirken st boulmas sonucu kk kz hayata veda eder. ocuun lmnden sonra evliliklerini srdrmenin bir anlam kalmaz. 1965 ylna Tomris Uyar, dul bir kadn olarak girer (zdamar, 1987, s.31). 2.4.2. Her eyin Eit Olarak Paylald Bir Beraberlik/ Cemal Sreya ve R.Tomris Cemal Sreyann 1964te stanbula tayini kar. Cemal Sreya ile Tomris Uyarin arkadalklar, Cemal Sreyann halasnn yannda kalaca bu dnemde balar. Tomris Uyar, o tarihte R.Tomris imzasyla eviriler yapar. lk Tamerle de evlilii srmektedir. lk Tamer ise tiyatro ile ilgilenir. Dostlar, Baylanda bir araya gelince, sanat, edebiyat ve tiyatro sohbetleri yaplr. Cemal Sreya da i k aralarna katlr. Tomris Uyar, geirdii kt gnlerinin ardndan Cemal Sreya ile birlikte yaamaya karar verirler. Kazanc Yokuunda bir ev tutup, oraya yerleirler. Her eyin eit olarak paylald bir beraberlik. Ev ilerinden fikir tartmalarna, meyhanelerden almalara, her yerde her alanda eitlik (Perinek ve Duruel, 2008, s.153). Tomris Uyarn kendisinden yaa byk olan Cemal Sreya ile birlikteliin nedeni belki de srtna yklenen sorumluluklardan kamaktr. Cemal Sreya, Tomris Uyara kar her zaman efkat dolu, dnceli davranlar iindedir. Ayrca edebiyat ve air oluu ayn dilden konumalarn salayan en nemli unsurdur. Cemal Sreya, dzenli bir hayat sren, evden ie, iten eve gelen bir brokrattr; Tomris Uyar bu zellikleri biraz deitirmek istercesine her akam erkenden eve gelen Cemal Sreyaya biraz ge gelmesini, gezip dolamasn nerir. Her zaman akam 6da evde olan air bu neriyi kabul eder. Birinci gn on be dakika, ikinci gn yirmi dakika eve ge gelir. nc gn yarm saat gecikince Tomris Uyar arr. Balkona kt srada bir de bakar ki, Cemal Sreya

28 kapnn nnde oturmu vaktin dolmasn bekliyor.leri nedeniyle evden ayr olduunda gittii yerlerden Tomris Uyara mektuplar yazar. Tomris Uyar ile mektuplarnn bir ksmn Cemal Sreya imha eder. Tomris Uyarda kalanlar ise yazarn vasiyeti zerine olu H.T.Uyar imha eder. H.T.Uyar, (kiisel iletiim, 18.03.2010) Papirs birlikte karmaya karar verdikten sonra dergi iin youn bir alma temposuna girerler. Papirs ilk dneminde maddi ve manevi zorluklar aarak baarl bir yayn hayat ortaya koyar. 1966 ylnn sonlarnda, beraberlikte anlamazlklar balaynca, dergide de yollar ayrlr. Cemal Sreya ile birliktelii sona eren Tomris Uyar: Ben bu ite ehliyetli deilim demek ki, baz eyler srekli yanlgyla sonulanyorsa yalnzca karndaki insan sulamak hakszlk deil mi? diye kendisini sorgular. likilerinde btn sorumluluklar kendisi yklenen yazar; karmdakine de bir eyler yapma, yorulma, sklma hakkn tansam belki yrrd eklinde dnr (zdamar, 1987, s.31). Ayrln ardndan, Tomris Uyar unlar anlatr; Beni brakt ama rahat etmedi. Ona gre bana sahip olunamazd. Senden ayrldm anda, senin hakknda, hikyen hakknda sevdiimi belirtecek hibir ey sylemeyeceim, benim azmdan kimse duymayacak dedi ve dorusu hi yazmad (Perinek, Duruel, 2008, s.156). 2.4.3. Hayatnn Geri Kalann Adad Evlilii/ Turgut Uyar-Tomris Uyar ve Oullar Hayri Turgut Uyar Tomris Uyar, 1967 ylnda Turgut Uyarla evlenir. Turgut Uyar, 1966 ylnda eski ei Yezdan Hanmdan ayrlr. Tomris Uyar, airle Ankarada Sanatseverler Derneinde tantn (1962), asl tanma ve yaknlamalarnn ise, airin ilk einden ayrld, kendisinin de Cemal Sreyadan ayrlmak zere olduu dnemde (1966) olduunu syler. 1966 ylnda ben zaten Cemal Sreyadan ayrlmak zereydim. O da einden ayrlmt. stanbula gelmiti ocuklaryla. Burada tantk. Asl tanmamz herhalde o, nk o zaman daha yakn oturup konuma frsatn bulduk ve mektuplamaya baladk (Altan, 2005, s.13). 1968de balayan mutlu evlilikleri, aralarnda on be ya fark olmasna karn 1969da ocuklar H.Turgut Uyarn doumuyla iyice perinlenir. Olunun kendi adn tamasn isteyen Turgut Uyarn bu ricasn, Tomris Uyar da kabul eder. Olunun bir

29 yana kadar geen dneminde olduka zor gnler geiren yazar, onun da kollarnda lmesinden korksa bile bu korkusunun stesinden gelir. Ondan sonra kk Turgut hayatlarnn odak noktas haline gelir. Onun iin kent merkezine uzak baheli bir eve tanrlar ve tm sosyal yaamdan da koparlar (zdamar, 1987, s.31). H.T.Uyar, o yllar yle anlatr: Bizim Etilere tanmamzn nedeni baka ocuklarla kaynamam iindi. Be ile on drt yalarm arasdr. Sonra ortaokulu Caalolunda okudum. yl okula servisle gidip geldim. Ortaokul sonunda annem: Artk servis iin bydn, okula yryerek gidip geleceksin dedi. Eminnnden Caaloluna her gn yrrdm, tabii stanbul, eski stanbuldu o zamanlar. Annem ok korumac deildi. Her trl zorluklarla karlasn dncesindeydi. 1984te lise bitince, Taksime geldik, yol derdi de bitmi oldu. Ben devlet okulunda okudum. Annem toplumun deiik kesimlerinden kiilerle tansn derdi. Kendisi kolejde okumasna karn, kapal gruplar sevmezdi. Nerede okuduun sadece bir tesadftr, bunlarla ne vnmek ne de yerinmek gerekmez derdi. H.T.Uyar, (kiisel iletiim, 18.03.2010) H.T.Uyarn ocukluk yllarnda, Tomris Uyar, yazar olarak almalarn daha da artrr; hatta Turgut Uyar ile birlikte Lucretustan yaptklar eviri TDK dlne layk grlr. Tomris Uyarn ev ilerinde, yardmcs yoktur ama kocas her trl ev iini onunla paylar. Belki evde kusursuz bir dzen istedii iin bu dayanmay gsterir. Ama yaamlarndaki bu inisiz ksz dzen giderek, Tomris Uyar garip bir biimde rahatsz etmeye balar. Yemek saatleri, gidilecek yerler, dostlar, her ey byk bir dzenle belirlenir ve yazar giderek bir hapishanede yaad duygusuna kaplmaya balar. Gn getike evlilikleri ypranr, aralarndaki byk ya fark byk kuak farkna dnr. Turgut Uyar daha ok eve kapanr, bylece hayatn daha da dnda kalr. Kocas yalnzca onunla birlikte olmay sever ve o soka grmeyen bir kule gibi evde tek grtkleri insan komular ve en yakn dostlar air Edip Cansever olur (zdamar, 1987, s.31). Turgut Uyar evden karmay baaran tek insandr, zor gnlerinde hep Tomris Uyarn yannda olur. Her 15 Martta Tomris Uyara ithaf ettii bir iirle kapsn alar. Tomris Uyar, Edip Canseverin birinci lm yldnmnde duygularn yle anlatr:

30 Btn yazarlar yz olmayan bir okur kitlesine seslendiklerini bilirler de yine de ou zaman zel bir yz iin yazarlar, onun verecei tepkidir nemli olan. Bir yk m yazdm, hemen Edip Canseveri arardm onunla paylamak isterdim ykm. Edip bir iir mi yazd, ne gzel: lest Pasajda kutlamaya ne dersin? Birbirimizi pohpohlamaya dayal deildi eletirilerimiz ama olduka benzer kanallarda ses aradmzdan ortaya kan yeni yaptn baars mthi bir ortak mutluluk kayna oluyordu. Sevgililik ya da ak duygusu ne yazk ki zamanla yara alabiliyor, rselenebiliyor, bitebiliyor. Bitmeyen tek akn gerek ve lirik bir dostluk olduunu, ikirciksiz, apak sevgiyi Edip Cansever tattrd bana. Her doum gnmde tek kopya olarak yazlm, istersem yaymlayabileceim izniyle armaan edilmi iirleriyle yaammda ve yazmda srdam, esin kaynam oldu. Tek ihaneti lmesiydi. der. (28 Mays 1987, Cumhuriyet gazetesi) Ayn dnemler Turgut Uyarn hastalklarnn ve Tomris Uyara ballnn rahatszlk verecek seviyeye ulat zamanlardr. Einin kendine duyduu tutkulu ballk giderek stnde bir bask oluturur; o duyarl insan bunu hisseder; hissettike daha da hrnlar ve iyice o iki kiilik yalnzlna gmlr. Ancak o gnlerde o inziva yaam bir karabasana dnr. Turgut Uyarn zincirleme kazalar geirip yataa mahkm olmas ortak yaamlarn tam bir kszla srkler. Ona bakmak iin aylarca evden kmaz ve giderek daha ok ypranr. Kocasnn gzlerinin nnde gnden gne kmesini ise aresizlik ve acyla izler (zdamar, 1987, s.31). Tomris Uyar, einin iyilemek iin aba gstermediinin farkndadr. yiletii zaman onu terk edeceimi biliyordu! Sanki lmeye karar vermiti. der (zdamar, 1987, s.31). Turgut Uyar, teknolojiye ve bilim dallarna merakl olduu kadar tbba da ok meraklyd, kendi hastalnn siroz olduu tehisini ok nceden koyar (Altan, 2005, s.239). Ancak genlii hastanelerde geen Turgut Uyar, artk vcudu serumdan baka bir ey kabul etmez hale geldikten sonra hastaneye gtrlr. Dala iflas ettii iin karacierin de nne geilemez. Ancak yazarn btn abalar Turgut Uyarn ac sonunun nne geemez. Turgut Uyar, 22 Austos 1985 tarihinde lr.

31 2.5. Tomris Uyar Yurtdnda 1977-78 yllarnda bir ay sre ile Amerikaya davet edilir. Amac oradaki yazarlarla tanmaktr. 12 Austos-12 Kasm 1978 de The Art Institute of Chicagoya katlr. Washintonda kongrelere gider. Bu dnemi Gndkmnde anlatr. Tomris Uyar, Amerika kadar uzun sreli olmasa da Finlandiyaya yazar toplantlarna katlmak iin gider; Lahti International Writers Reunonsa katlr. 1620 Haziran 1991 de tekrar gittii Finlandiyada bu kez Litaratre and Memory konulu toplantya katlr. Sk sk gittii Almanyada ise dzenlenen okuma gnlerine katkda bulunur. 25.09.1987 tarihinde, 10.10.1987 tarihinde, 22.10.1990 tarihinde, 23.05.1991 tarihinde, eitli programlara katlmc olarak davet edilir. 1 Bu lkelerin dnda Tomris Uyar, gezi amacyla Napoliye de gitmitir. 2.6. Tomris Uyarn Siyasi ve Sosyal Hayat Genliinden beri siyasi ve sosyal konularda aktif olan Tomris Uyar, kolejdeyken talebe birliindedir. Daha sonra ise Trkiye Yazarlar Sendikasnda fiili olarak grev alr. Menderes iktidarnn polise saldrtt grubun iindedir. 1968de niversitede okuyan Tomris Uyar, yirmi yedi yandadr. 60larda politik olarak daha aktiftir. 12 Marttan sonra Ecevitin seim kazandna sevinir, ancak o da hsranla sonulanr. Bask ortamnda lke skntl bir dnemden geerken evlere bomba atlmaktadr. 70lerde ise toplantlara katlmaz, bu dnemde siyasal adan daha pasiftir. Tomris Uyar, politik konulara da duygusal tepki gstermeyi ihmal etmez. Hakszla kar her zaman duyarl yapsyla yerinde tepkiler vermenin gerekliliini savunur. 1 Aralk 1982 tarihinde aralarnda Tomris Uyarn da bulunduu Yazarlar Sendikasna mensup on yedi yazar hakknda dava alr, sekiz ile on be yl hapis cezas istenir. Mahkeme sonucunda Yazarlar Sendikasnn yneticilerinin tutuksuz

yarglanmalarna karar verilirken, Yaar Kemal, Tomris Uyar, Turgut Uyar, Adalet Aaolu, Orhan Arburnu gibi yazarlar hakknda da kovuturmaya yer olmad karar verilir. 1 Mays lkemizde yasal ve ynsal olarak kutlanmaldr dncesi ile sendikalarn stanbul Valiliine 1988 ylnda yaptklar bavuru reddedilir. Tomris Uyar

1

Katlm belgelerine yazarn yurtd arivinden ulalmtr.

32 da bu giriime destek verenler iinde yer alr. 12 Eyllden beri 1 Mays ile ilgili fiili engellerin demokrasi iin bir tehdit oluturduunu belirtir. Tomris Uyar ile birlikte on kadn yazar, 1 Austos 1989da Atatrk Kltr Merkezi nnde kitaplarnn zerine siyah boya dkerek cezaevlerindeki (Alk grevi cinayeti) uygulamay protesto ederler. 1 Austos Genelgesinin geri ekilmesi, cezaevlerindeki yaam hakkn nde tutarak ynetimi insan haklarn savunmaya arrlar. 30 Haziran 1990 tarihinde, ilerinde Tomris Uyarn da bulunduu, edebiyat dnyasndan ok sayda yazar ve airin bir araya geldii, Dnceye zgrlk yry gerekletirilir. Yry gazeteci ve yazarlarn tutukluluunu protesto amacyla dzenlenmitir. Bu yryle ilgili Leyla Erbil; Trkiye Yazarlar Sendikas gibi bir rgtten kaynaklanmay bu yryn en byk zelliidir()Ben otuz be senedir bu evredeyim, dernekten rgtten bamsz olarak edebiyatlarn tek tek toplumsal vicdann gerektirdii saduyuyu gstererek byle bir ie kalktklarn ilk kez gryorum der (Nokta,1 Temmuz 1990, s.11). Tomris Uyar, sosyal hayatta yaplan hakszlklara kardr. Onu uyumsuz yapan en nemli yan budur. 11 ubat 1995 tarihinde sanat duyarlln gsteren Tomris Uyar, bir grup arkada ile BLSAKta dzenledikleri basn toplantsnda hazrlanan bildiriyi sunar. Toplantda yazar Metin Kaan ve televizyon spikeri Alp Budaycnn tecavz haberlerine Murathan Mungann zel hayat ve eserleriyle iin iine kartrlmasn eletirirler (Milliyet,11.02.1995, s.12). Hayat Kirletenlere Protesto balkl gazete haberinde bu bildiri yaymlanr. Konu ile ilgili onur zedeleyici haber ve yazlar knanr.. H.T.Uyar, annesini yle anlatr: O camiada pek grlmeyen hakkn aramak konusunda baya dilidir. Uramaya demez denilen eylerde bile en yakn arkada dahi olsa sonuna kadar gider H.T.Uyar, (kiisel iletiim, 18.03.2010). Turgut Uyarn lmn alkolizme balayan onu milletinden ve topraklarndan kopmak gibi sama sapan nedenlerle sulayan Attila lhana, bata Tomris Uyar olmak zere, edebiyat evresi tepki gsterir. Aziz Nesin, 3 Aralk 1989 tarihinde yaplan Trkiye Yazarlar Sendikas Genel Kurulunda yapt konumada ilerinde Tomris Uyarn da olduu baz yazarlara ar ithamlarda bulunur. Bunun gerekesi de Tomris Uyarn, Aziz Nesini, Trkiye Yazarlar Sendikasnn telif haklar sorunuyla ilgilenmemesi ve hapse den yazarlar iin knama telgraf ekmekten baka bir ey yapmamas gibi nedenlerle daha nce

33 eletirmi olmasdr. Aziz Nesin 2000e Doru dergisinde yaymlanan bu konumasnda Tomris Uyar, bu szleri edebildiine gre kendinde utanma yoktur. Elini vicdanna deil sarholukla baka yerine koymu olmaldr (Cumhuriyet, 24 Ocak 1992) szlerini sarfeder. Bunun zerine Tomris Uyar da hakaret davas aar, davay kazanr. milyon lira tazminat alr. Tomris Uyar emein mutlaka, kk de olsa bir karl olmaldr, dncesindedir. Doan Hzlan, 1980li yllarn sonuna doru, Bu Hafta adl haftalk bir sanat dergisi karmay planlar. Bu neriyi Tomris Uyar ile birlikte Selim leri, Ferit Edg ve Cemal Sreyaya da gtrr. Kabul edilince almalara balarlar, her hafta toplanrlar. Bu i iin ayda krk bin lira ve dergiye verecekleri yazlar iin de telif creti alacaklar sylenir. Ancak bir trl szleme imzalanamaz, Tomris Uyar bunun stne bir de derginin kmayaca haberini bakasndan alnca Doan Hzlana dava aar. Tomris Uyar, dergilere verecekleri yazlar da belli bir miktar karlnda yapma kararn arkadalaryla alrlar ve bu karar Papirs dergisinde yazl olarak aklarlar. Siyasi ve sosyal yaam boyunca doru bildiinin arkasndan giden, direnen, sorgulayan, hakszn ve hakszln karsnda yer alan bir yazardr. 2.7. Tomris Uyarn Edeb Hayat Tomris Uyar, edebiyata eviri ile balar. lk kez ortaokul ikinci snfta eviri yapmaya balar. Liseye geldiinde ise edebiyat retmeni Vildan Acunerin de desteiyle kurmaca zerine eilir. Bir yandan da o dnemlerde zellikl