Tokat'ın Kültürü ve Tokat'taki Türk Boyları- Mürsel Bayram

TOKAT’IN KÜLTÜRÜ

VE TOKAT’TAKİ TÜRK

BOYLARI

Mürsel Bayram

Konya 2007

1

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................................ i

GİRİŞ................................................................................................................... ii

BİRİNCİ BÖLÜM

1.TOKAT TARİHİ............................................................................................. 1

1.1.Tarih Öncesi Devirlerde Tokat................................................................... 1

1.1.1.Taş Devri.................................................................................................... 2

1.1.1.a)Eski Taş Devri........................................................................................ 2

1.1.1.b)Orta Taş Devri....................................................................................... 2

1.1.1.c)Yeni Taş Devri........................................................................................ 2

1.1.2.Kalkolitik Devir......................................................................................... 3

2

1.1.3.Tunç Devri................................................................................................. 5

1.1.3.a)Maşat Höyük.......................................................................................... 5

1.1.3.b)Hattiler.................................................................................................... 6

1.2.Türklerden Önce Tokat............................................................................... 8

1.2.1.Hititler........................................................................................................ 8

1.2.2.Frigler......................................................................................................... 10

1.2.3.Pers İmparatorluğu................................................................................... 11

1.2.4.Roma İmparatorluğu................................................................................. 12

1.2.5.Bizans.......................................................................................................... 12

1.2.6.Komana Pontika........................................................................................ 12

1.2.6.a)Komana Pontika’daki Dini ve Kültürel Hayat.................................... 14

1.3.Türk Hakimiyetinde Tokat.......................................................................... 17

1.3.1.Malazgirt Zaferi ve Türklerin Anadolu’ya Gelişi.................................. 18

1.3.2.Selçuklu ve Danişmendliler Devri............................................................ 19

1.3.3.İlhanlılar Devri........................................................................................... 21

1.3.4.Eretna Beyliği Devri................................................................................... 21

1.3.5.Osmanlı Devri............................................................................................. 22

1.3.6.Milli Mücadele ve Tokat............................................................................ 23

İKİNCİ BÖLÜM

2.TOKATKÜLTÜRÜ........................................................................................ 30

2.1.Halk Edebiyatı Ürünleri ve Geleneksel Giyim Kuşam............................. 31

2.1.1.Halk Edebiyatı Ürünleri............................................................................ 32

2.1.1.a)Atasözleri................................................................................................. 32

2.1.1.b)Bilmeceler................................................................................................ 35

3

2.1.1.c)Tekerlemeler............................................................................................ 37

2.1.1.d)Maniler.................................................................................................... 38

2.1.1.e)Ninniler.................................................................................................... 39

2.1.1.f)Türküler................................................................................................... 42

2.1.2.Geleneksel Giyim Kuşam.......................................................................... 51

2.1.2.a)Tokat Yöresinde Giyilen Erkek ve Kadın Kıyafetleri......................... 53

2.1.2.a.1.Erkek Kıyafetleri.................................................................................. 53

2.1.2.a.1.a)Başa Giyilenler................................................................................... 53

2.1.2.a.1.b)Bedene Giyilenler.............................................................................. 54

2.1.2.a.1.c)Ayağa Giyilenler.............................................................................. 56

2.1.2.a.2.Kadın Kıyafetleri................................................................................ 57

2.1.2.a.2.a)Bedene Giyilenler............................................................................ 57

2.1.2.a.2.b)Başa Giyilenler................................................................................ 60

2.1.2.a.2.c)Takılar.............................................................................................. 61

2.1.2.a.2.d)Ayağa Giyilenler............................................................................. 62

2.2.Evlilik Adetleri............................................................................................ 62

2.3.El Sanatları ve Yemekler............................................................................ 78

2.3.1.El Sanatları............................................................................................... 78

2.3.1.a)Yazmacılık............................................................................................. 79

2.3.1.b)Dokumacılık.......................................................................................... 83

2.3.1.c)Bakırcılık................................................................................................ 86

2.3.2.Tokat Yemekleri........................................................................................ 93

2.3.2.a)Çorbalar.................................................................................................. 94

2.3.2.b)Etli Kurubaklagil Yemekleri................................................................. 94

2.3.2.c)Sebze Yemekleri...................................................................................... 95

2.3.2.d)Unlu Hamurlu Yemekler....................................................................... 95

4

2.3.2.e)Çörek , Börek ve Tatlılar....................................................................... 95

2.3.2.f)Tokat Kebabı........................................................................................... 95

2.3.2.g)Keşkek..................................................................................................... 97

2.3.2.h)Bat............................................................................................................ 97

2.3.2.i)Bakla Dolması.......................................................................................... 98

2.3.2.j)Madımak.................................................................................................. 98

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3.İLÇELERİN TARİH VE KÜLTÜRÜ............................................................ 99

3.1.1.Almus........................................................................................................... 99

3.1.1.a)Tarihi........................................................................................................ 100

3.1.1.b)Kültürü.................................................................................................... 101

3.1.2.Artova.......................................................................................................... 106

3.1.2.a)Tarihi........................................................................................................ 107

3.1.2.b)Kültürü..................................................................................................... 111

3.1.3.Başçiftlik...................................................................................................... 113

3.1.3.a)Tarihi........................................................................................................ 113

3.1.3.b)Kültürü..................................................................................................... 117

3.2.1.Erbaa............................................................................................................ 118

3.2.1.a)Tarihi........................................................................................................ 119

3.2.1.b)Kültürü..................................................................................................... 120

3.2.2.Niksar........................................................................................................... 122

3.2.2.a)Tarihi........................................................................................................ 122

3.2.2.b)Kültürü..................................................................................................... 124

3.2.3.Pazar............................................................................................................ 126

5

3.2.3a)Tarihi......................................................................................................... 126

3.2.4.Reşadiye....................................................................................................... 127

3.2.4.a)Tarihi........................................................................................................ 128

3.2.4.b)Kültürü..................................................................................................... 130

3.3.1.Sulusaray..................................................................................................... 130

3.3.1.a)Tarihi........................................................................................................ 131

3.3.1.b)Kültürü..................................................................................................... 132

3.3.2.Turhal.......................................................................................................... 133

3.3.2.a)Tarihi....................................................................................................... 134

3.3.2.b)Kültürü.................................................................................................... 135

3.3.3.Yeşilyurt...................................................................................................... 135

3.3.3.a)Tarihi........................................................................................................ 136

3.3.3.b)Kültürü.................................................................................................... 139

3.3.4.Zile............................................................................................................... 140

3.3.4.a)Tarihi....................................................................................................... 140

3.3.4.b)Kültürü.................................................................................................... 147

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4.TOKAT’TAKİ TÜRK BOYLARI.................................................................. 143

4.1.Türkler............................................................................................................ 143

4.1.1.Türk Kelimesi.............................................................................................. 143

4.1.2.Türklerin Tarihi.......................................................................................... 144

4.1.2.a)Hunlar....................................................................................................... 145

4.1.2.b)Göktürkler................................................................................................ 146

4.1.2.c)Uygurlar.................................................................................................... 147

6

4.1.2.d)Türkler ve İslamiyet................................................................................ 147

4.2.Türk Boyları................................................................................................... 152

4.2.1.Avşarlar....................................................................................................... 152

4.2.2.Balkar-Karaçaylar...................................................................................... 155

4.2.3.Bayat Boyu.................................................................................................. 156

4.2.4.Çavuldur Boyu............................................................................................ 159

4.2.5.Kaçarlar....................................................................................................... 160

4.2.6.Kayı Boyu.................................................................................................... 162

4.2.7.Kınık Boyu................................................................................................... 164

4.2.8.Kıpçaklar...................................................................................................... 166

4.2.9.Oğuzlar.......................................................................................................... 168

4.2.10.Özbekler...................................................................................................... 175

4.2.11.Peçenekler................................................................................................... 177

4.2.12.Tatarlar........................................................................................................ 180

4.2.13.Varsaklar..................................................................................................... 181

4.2.14.Yakutlar....................................................................................................... 182

4.2.15.Yörükler....................................................................................................... 183

4.2.16.Yüeçiler........................................................................................................ 184

4.2.17.Modern Türk Ulusları................................................................................ 185

4.2.18.Tarihte Türk Ulus ve Kavimleri................................................................ 187

4.2.19.Türk Kökenli Küçük Gruplar.................................................................... 189

4.3.Tokat’taki Türk Boyları.................................................................................. 189

4.3.1.Avşarlar......................................................................................................... 190

4.3.2.Balkar Türkleri............................................................................................. 192

4.3.3.Beydili Türkmenleri...................................................................................... 193

4.3.4.Dodurga Boyu................................................................................................ 197

7

4.3.5.Eymür Boyu................................................................................................... 198

4.3.6.İğdir Boyu...................................................................................................... 199

4.3.7.Kafkas Türkleri............................................................................................. 200

4.3.8.Karapapak Türkleri...................................................................................... 202

4.3.9.Karkın Boyu................................................................................................... 202

4.3.10.Kınık Boyu................................................................................................. 203

4.3.11.Kızık Boyu.................................................................................................. 203

4.3.12.Kumuklar.................................................................................................... 205

4.3.13.Salur Boyu.................................................................................................. 206

SONUÇ.................................................................................................................. 207

KAYNAKLAR........................................................................................................ 209

BİBLİYOGRAFYA............................................................................................. 212

8

ÖNSÖZ

1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra akın akın Anadolu’ya gelen Türk boyları,bir çok Anadolu şehri gibi Tokat’ı da yurt edinmişlerdir.Tokat’taki tarihi ve kültürel mirasın çoğu ,buraya gelip yerleşen muhtelif Türk boylarının eseridir.Türkiye geneline veya bazı vilayetlere yönelik etnisite araştırmaları mevcutken Tokat’taki etnik grupları ve bilhassa da Türk boylarını konu alan bir araştırmanın olmayışı, bu çalışmamızı gerekli kıldı.Yaptığımız araştırma, hem Tokat’taki Türk boylarını hem de Tokat’ın kültürünü ihtiva etmektedir.

Evvela bu araştırma için bize rehberlik yaparak teşvik ve desteğini esirgemeyen değerli danışmanımız Yrd.Doç.Dr. Ahmet Ali Arslan’a teşekkürü bir borç bilirim.Ayrıca muhtelif hususlarda görüş ve fikirlerinden istifade ettiğim babam İhsan Bayram’a ve internet kaynaklarına ulaşmamda yardımcı olan arkadaşlarım Mustafa Türker Ertürk ve Mehmet Koçyiğit’e müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.

9

Mürsel Bayram

Mayıs 2007

GİRİŞ

Bu araştırmamızda , yüzyıllardır Türk yurtlarından biri olan Tokat’ın kültürünü

ve Tokat genelinde meskun Türk boylarını inceleyeceğiz.Bunların yanısıra

Tokat’ın tarihini ve genel olarak Türk boylarını da ele alacağız.Zira bir yerin

kültürünü anlamak için o yerin tarihini bilmek gerekir.Bu maksatla Tokat’ta izleri

bulunan bütün medeniyet ve devletleri teferruatıyla sunacağız.Tarih öncesi

devirlerden başlayarak Milli Mücadele dönemine kadar Tokat’ın tarih

sahnesindeki yerini belirlemeye çalışacağız.Ayrıca Maşat Höyük ve Komana

Pontika gibi antik yerleşim birimlerine değineceğiz.Çünki bu yerler Tokat’taki

uygarlığın başlangıçlarını teşkil etmektedirler.

Tokat’ın kültürünü araştırırken istifade ettiğimiz başlıca kaynak , Tokat

Valiliği’nin çıkardığı Tokat 2007 İl Yıllığı idi.Halk edebiyatı ürünleri,geleneksel

giyim kuşam,evlilik adetleri,el sanatları ve yöresel yemekler şeklinde taksim

ettiğimiz kültür bölümü, hem Tokat’ın hem de Anadolunun kültürünü anlamamıza

yardımcı olacaktır.

10

Üçüncü bölümde Tokat’a bağlı ilçelerin tarih ve kültürlerini konu alacağız.Her ne

kadar Tokat’ın tarih ve kültürünü işlerken sadece Tokat merkeze ait bir kültürden

bahsetmesek de her ilçenin konumu itibariyle farklı tarih ve kültüre sahip oması

sebebiyle böyle bir bölüm ayırmayı uygun gördük.

Dördüncü bölüm olan Tokat’taki Türk boylarını incelerken evvela genel itibariyle

Türkleri ve Türk boylarını ele alacağız.Bölümün Türkler ayağında Türk

kelimesinin menşei, eski Türk devletlerinden bazıları ve Türklerin İslamiyetle

tanışmasını konu alarak müteakip ayaklar için bir ön bilgi sunma

düşüncesindeyiz.Tokat’taki Türk boylarına geçmeden önce de dünya üzerinde

mevcut olan veya tarihte yaşamış Türk boylarını incelemeye çalışacağız.Türk

boyları ayağının sonundaki listeler ise bir ek bilgi niteliğindedir.Tokat’taki Türk

boylarını araştırırken gerek basılı yayın gerekse internet vasıtasıyla muhtelif

kaynaklara müracaat ettik.Bilhassa Malazgirt muharebesinin öncesi ve sonrasında

cereyan eden göç hareketlerini, bu göçlerin güzergah ve istikametlerini

irdeledik.Ayrıca Osmanlı’nın iskan siyasetine ilişkin eserlerle konuyu daha iyi

anlamaya çalıştık.Toponomi (adbilim) ve etnoloji araştırmalarından Tokat’taki

etnik yapı hakkında genel ve istatistiki bilgiler elde ettik.Umuyoruz ki bu çalışma

konusunda tek olması hasebiyle akademik sahada bir katkı sağlayacaktır.

Mürsel Bayram

11

1.TOKAT TARİHİ

Anadolu'nun Orta Karadeniz bölgesinde yer alan Tokat, engebeli arazi yapısı

içinde, Yeşilırmak, Kelkit ve Çekerek Suyu gibi ırmakların hayat verdiği ovalarla

tarih boyunca insanların yerleşmelerine sahne olmuştur. Hem Doğu-Batı yolu

üzerinde olması hem de iç bölgeleri güney Karadeniz'e bağlayan yolları taşıması

nedeniyle oluşan jeopolitik fonksiyonu, insanlık tarihi boyunca bu yörenin önemli

yerleşim alanlarından biri olmasını sağlamıştır. Tokat’ın bu engin tarihini

incelerken tarih öncesi devirlere de kısaca değinmek faydalı olacaktır.

1.1. Tarih Öncesi Devirlerde Tokat

M.Ö. 3200 yılında yazının bulunuşu ile o dönemlerin insanları hakkında

bilgilerimiz hızla artmıştır . Bilim adamları da insanlık tarihini yazılı yazısız

belgelere göre incelemektedirler . Bunun için yazının bulunuşuna kadar geçen

döneme tarih öncesi devirler , yazının bulunuşundan sonraki döneme de tarih

devirleri adı verilmiştir . Tarih öncesi devirler , Taş ve Maden devri olmak üzere

ikiye ayrılır . Taş devrinde insanlar yaptıkları aletlerde malzeme olarak taş

12

kullanmışlardır . Maden Devrinde de buldukları madenlerden araç yapımında

faydalanmışlardır . 32

1.1.1. Taş Devri

1.1.1-A Eski Taş (Paleolitik , Epipaleolitik ,Kabataş) Devri

Türkiye'de Eski Taş Devri MÖ.600.000-MÖ.10.000 arasıdır.Bu devri yaşayan

insan toplulukları ilkel bir göçebe hayat sürmüşlerdir. Ağaç kovuklarında,

mağaralarda ve nehir yataklarında yaşayan insanlar tabiatta hazır bulduklarıyla,

avcılık ve balıkçılıkla geçinmişlerdir.

1.1.1-B Orta Taş (Mezolitik , Yontma Taş) Devri

Türkiye'de Ortataş Devri MÖ.10.000-8000 arasıdır.İnsanlığın toplayıcılık ve

avcılıktan üretime geçiş yaptığı dönemdir.Hayvanlar evcilleştirilmiştir.

1.1.1-C Yeni Taş (Neolitik, Cilalı Taş) Devri

Türkiye'de Yenitaş Devri MÖ.8000- MÖ.5500 arasıdır.Tarım hayatı

başlamış,köyler kurularak yerleşik hayata geçilmiştir. Tokat’ta Eski,Orta ve Yeni

Taş Devrine ait henüz yeterli bulgular mevcut değildir.Zira, Tokat’ın 6000 yıllık

bir tarihe sahip olduğu yönündeki tespitlere bakacak olursak Tokat’ın Kalkolitik

Devirde yerleşim yeri olarak kullanılmaya başladığını söyleyebiliriz.Şu da var ki

32 www.wikipedia.org 30.03.2007 16:54

13

http://www.wikipedia.org/

Tokat’taki bazı tabi oluşumların tarihi 3-4 milyon yıl öncesine

gidebilmektedir.Mesela Pazar ilçesindeki Ballıca Mağarasının oluşumunun

Villafranchian Devrine yani 3.4 milyon yıl öncesine dayandığı

kaydedilmektedir.33

1.1.2. Kalkolitik (Taş-Bakır) Devri

Türkiye'de Kalkolitik Devir MÖ.5500 MÖ.2500 arasıdır. Taş devrinin

sonlarına doğru maden keşfedilmiştir. İlk kullanılan maden bakırdır.

Orta Karadeniz Bölgesi maden yatakları, Eskiçağ tarihinde büyük bir öneme

sahiptir. Nitekim bölgede Pontik Grubu (Amasya, Tokat ve Sivas kesimi) olarak

adlandırılan Karadeniz Bölgesi yatakları Geç Kalkolitik Çağ'dan itibaren

işletilmeye başlanmıştır. Bölgede madencilik çalışmalarının yapıldığı önemli

kesimlerden birisi Tokat yakınlarındaki Kozlu'dur. Burada M.Ö. V.Bin yılın ilk

yarısında bakır elde etmek için çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Buralarda

madencilik çalışmalarını kanıtlayan üfleç ve havanlarla, cüruf artıklarına

rastlanmıştır. Erbaa Horoztepe gibi antik yerleşmelerde metal buluntularda

ulaşılan yüksek kalite, bölgedeki erken madencilik çalışmalarının çok ileri bir

düzeyde olduğunu kanıtlamaktadır. Eskiçağ dünyasında da Orta Karadeniz

Bölgesi, demir madenciliği bakımından tanınmaktaydı. Nitekim, Antik Çağ

yazarları demir ya da çeliğin keşfini ve ilk kullanımını Paphlagonia ve Kolkhis

arasındaki bir bölgede yaşadıkları bilinen Khalybelere atfetmektedirler. Bu

kesimde üretimi yapılan madenler hem Anadolu'da ve hem de kıyıda Sinope

(Sinop) ve Amisos (Samsun) gibi limanlardan Akdeniz dünyasına ihraç

edilmekteydi.34

33

? www.ntvmsnbc.com 29.03.2007 21:13

34 www.sa.metu.edu.tr 30.03.2007 17:20

14

http://www.sa.metu.edu.tr/

http://www.ntvmsnbc.com/

Tokat’ın Artova ilçesi sınırları içerisinde yer alan Boyunpınar Köyünde

Kalkolitik Döneme ait bir höyük bulunmaktadır. 1952 yılında yapılan bir

araştırma da höyüğün ilk üç katmanı altında kalkolitik dönem kültür ve sanatına

ait çanak çömlekler bulunmuştur. Ayrıca Boyunpınar Köyü Özündürük mevkiinde

yumuşak kayaların oyulmasıyla oluşmuş, sığınak ve ibadet amacıyla kullanılmış 3

katlı yer altı yerleşim merkezi ortaya çıkartılmıştır.

Tokat ve çevresinde, özellikle Maşathöyük ve Horoztepe’de yapılan arkeolojik

kazılarda ele geçen buluntular da yörenin Kalkolitik Çağdan beri yerleşim alanı

olduğunu göstermiştir. MÖ. XVII.yüzyılda Hititlerin egemenliği altında kalan

yöre, MÖ.XV. ve VIII.yüzyıllar arasında Kaşkalar tarafından istilaya uğramış ve

yakılıp yıkılmıştır. Ege göç kavimleriyle Batı Anadolu’yu istila eden Frigler

Tokat yöresindeki Çekerek, Tozanlı, Kelkit Çayı boylarında kurulu Hitit

kentlerini işgal etmişlerdir. Maşathöyük’te Frig dönemine ait yapılar ve çeşitli

buluntular ele geçmiştir.

1.1.3. Tunç Devri

Türkiye'de Tunç Devri MÖ.2500- MÖ.1200 arasıdır. Bu dönemde site denilen

ilk yönetim örgütleri (devlet) oluşturulmuştur. Milâttan önce 3000-1200

yıllarındaki eski Anadolu uygarlıklarının yarattıkları maden endüstrisinin, tunç

üretiminde kalayı severek ve bilinçli bir şekilde kullanmış oldukları bilinen tarihî

bir gerçektir. Böylece ana element olan bakıra, alaşım için kalayın karışımı,

Anadolu'da bir büyük çağa Tunç Çağı olarak adını vermiştir. Sözü edilen çağın en

güzel örnekleri Horoztepe'de (Tokat-Erbaa) bulunmuştur.

15

Tokat'ta Turhal-Ulutepe ve Erbaa-Horoztepe kazıları ile Tokat ilinde

gerçekleştirilmiş yüzey araştırmalarında ele geçmiş çanak-çömlek ve küçük

eserler, İlk Tunç Çağı II öncesinde bölgenin mevcut maddi kültür kalıntılarını

değerlendirerek özgün kültürel yapının nasıl geliştiğini anlamamıza yardımcı

olmaktadır. Bu amaca yönelik olarak bölgenin kazılmış ve kazılmamış

yerleşmelerinin ele geçmiş buluntuları değerlendirilmelidir.Bir araya toplanan

buluntuların sınıflandırma ve incelemeleri hedeflenen amaca ulaşmak için bir araç

olacaktır. Ele geçmiş buluntulara dayanarak Tokat ve civarının kültürel yapısı ve

kronolojik düzeni hakkında bilgi edinmek mümkündür. Ayrıca, bu amaçlara

ulaştıktan sonra ortaya çıkan değerlerin Anadolu içi ve dışı bölgelerle olası

bağlantıları ile İlk Tunç Çağı II öncesi Orta Tokat kültürünün Anadolu ve

Karadeniz Havzası'ndaki yeri tespit edilmiş olacaktır.

1.1.3-A Maşat Höyük

Tokat'ın Zile İlçesi Yalınyazı Kasabasında yer alan Masat Höyük'de

M.Ö.3000'de Eski Tunç Çağı, M.Ö. 2000'de Hitit çağı, M.Ö. 1000'de Frig Çağını

yaşayan 3 dönem mevcuttur. Maşat Höyük’te Kayseri'de Hitit imparatorluğuna

bağlı bir uç beyinin sarayı bulunmuştur. Pişmiş toprak, metal ve cam eserlerin

yanında Hitit Hiyeroglif (Resim Yazısı) yazısı ile yazılmış tablet en önemli

eserdir.

Höyük kısmının başlangıçta Hitit devrinde inşa edildiği ve buraya

''Anziliya", "Zilâ" adlarının verildiğini, Zile'nin 15 km Güneybatı'sında

önemli bir Hitit yerleşim merkezi olan Maşat Höyük'ten çıkartılan tabletleri

değerlendiren Prof. Dr. Sedat Alp'ten öğrenmiş bulunuyoruz.35 Zile ovasına hâkim

35 "Alp, Sedat: Maşat-Höyük'te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında". Belleten Dergisi Cilt : XLI, Sayı : 164, 8. Sh:637 - 646. Ankara - 1977

16

bir mevkide yer alan Anziliya höyüğü, üzerinde Romalılar devrine ait kale

surlarını taşıdığı ve kazı yapılamadığı için halen gizemini korumaktadır. Bu

arada, "Zile" adının menşei hakkında da bilgi vererek konuya devam etmenin daha

yararlı olacağına inanmaktayız. Yukarıda söz ettiğimiz gibi Maşat Höyük

(Tapigga)'ten çıkartılan Hitit tabletlerinde, Kuzey'de Tapigga'ya yakın başka bir

kentten, yâni Anziliya'dan bahsedilmektedir. Prof. Dr. Sedat Alp, şimdiki Zile

adının buradan geldiğini; Anziliya adının Hitit çağında aynı zamanda "Zilâ" olarak

da geçtiğini ve bunun Klâsik çağdaki "Zelâ" adıyla uyum sağladığını belirterek dil

bakımından Zilâ'dan Anzili yada Anziliya'ya bir köprü kurmanın olanaksız

olmadığını kaydetmektedir. Bu açıklamalara göre, bugünkü "Zile" adının Anziliya,

Zilâ ve Zelâ'dan dönüşerek ortaya çıktığını söyleyebilmekteyiz.

1.1.3-B Hattiler

Hattiler, Hitit göçlerinden önce aynı yerlerde uygarlık kurmuş ve Hititler'i

büyük ölçüde etkilemiştir .Yaklaşık MÖ 2500-1700 yılları arasında Anadolu'da

büyük bir uygarlık oluşturmuş Hattiler hakkında bilgilerimiz sınırlıdır.Hattiler

Anadolu'nun yerli halkı olarak kabul edilmekle beraber, göçlerle geldikleri de

savunulmaktadır.

Yapılan araştırmalar Hititler'in uygarlık ve inanç/mitoloji bakımından

Hattiler'in tesirinde kaldıklarını göstermiştir.Hititler kendilerini başka isimle

anmalarına rağmen, ülkelerine Hatti ülkesi demeleri ve din ile ilgili tabletlerde

rahibin Hatti dilinde konuştuğunu belirtmeleri bu etkiyi göstermektedir.

Hatti uygarlığına ait bir buluntu yeri olan, Erbaa ilçe sınırları içerisindeki

Horoztepe de M.Ö. 3000 yılına ait bir mezar ortaya çıkartılmıştır. Bu mezarlıkta

ana tanrıçaya ait idoller ve tören zilleri , madeni ve altın süs eşyaları bulunmuştur.

17

Bu eşyalar arasında en önemli olanı altın ve bronz dan yapılmış çocuğunu emziren

kadın heykelciğidir. . Bu paha biçilmez eser halen Ankara Anadolu Medeniyetleri

Müzesinde teşhir edilmektedir. Daha sonraki yıllarda Horoztepe de yapılan kazılar

sonucunda M.Ö. 4000 yıllarına ait bulgular ele geçirilmiştir. Ancak buluntuların

büyük bölümü yurt dışına kaçırılmıştır.Bu bölgede yapılan kaçak kazılar sonucu

çıkartılan eserler halen dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir.

Burada yürütülen kazılar, tunç, altın, gümüş ve altın ile gümüşün tabii karışımı

olan elektrondan yapılmış ölü hediyeleri ve dinsel anlamdaki kadın ve boğa

heykelcikleri, güneş kursları, özellikle, İç Karadeniz bölgesinde geniş araziye

sahip yerli beylerin öteki dünya tasavvurları ve madencilikte eriştikleri seviye

hakkında bilgi sunmaktadır.36 Horoztepe doğal maden yataklarına sahip bölgenin,

ilk çağlarda, (M.Ö. 3. binin ortası) Güneydoğu bölgelerinin (Kuzey Suriye

Mezopotamya) yüksek şehir uygarlıkları ile ticaret ilişkileri kurduğunu kanıtlayan

eserlerin sahibidir. Assur Kolonileri çağının maden ticaretine bu dönemin yerli

uygarlığı kaynaklık etmiştir. Hatti halkı, hayvan biçimli tanrıların kültünü

geliştirmiş, özellikle de boğa en önemli simge olmuştur. Boğa ile gök/güneş

kurslarının birlikteliği Hattilerdeki boğa/gök ilişkisini düşündürtmüştür.37

Hattiler Hititler'le kaynaşmış, Hatti uygarlığı Hitit uygarlığı içinde yaşamaya

devam etmiştir.Erbaa Horoztepe ve Zile Maşathöyük’teki buluntular hem bu

kaynaşmanın en güzel örneklerini sunmakta hem de Tokat ve civarının bir çok

medeniyete ev sahipliği yaptığını kanıtlamaktadır.

36 Amiral Fahri ÇOKER (E.) - Türk Tarih Kurumu, Kuruluş Amacı ve Çalışmaları ,Sh. 160-162 37 www.hermetics.org 30.03.2007 00:10

18

http://www.hermetics.org/

1.2 TÜRKLERDEN ÖNCE TOKAT

M.Ö. 1950 yılından itibaren Anadolu yazılı tarih dönemine girdi. Asur Ticaret

Kolonileri döneminde (M.Ö. 1950-1750) Asurlular ile Anadolu'daki Geç

Hattilerin oluşturduğu şehir devletleri arasında zengin bir ticaret ve kültür

alışverişi yaşandı. Sayıları yirmiye yaklaşan pazarlar (Karum) kuruldu.

1.2.1 Hititler

Hititler, M.Ö. 1750 yılında Anadolu'nun merkezi sistemle yönetilen ilk

devletini kurdular. Eski Hitit Krallığı adı verilen bu devletin başkenti Hattuşaş-

Boğazköy'dü. Zamanla zayıflayan Eski Hitit Krallığı, M.Ö. II. binin ikinci

yarısında yeniden kuvvetlendi ve bir imparatorluk durumuna geldi. Hitit

İmparatorluğu M.Ö. 1200'lerde Ege göçlerinin etkisiyle yıkıldı. Saldırılardan

kaçan Hititlerin bir bölümü, Toroslarda Hitit Beylikleri olarak varlıklarını M.Ö.

700 yıllarına kadar sürdürdüler.38 Zile Maşathöyük ve Erbaa Horoztepe’de yapılan

arkeolojik kazılardan elde edilen eserler Hititlerin Tokat’taki mevcudiyet ve

medeniyetlerine delil teşkil etmektedir.

Büyük Hitit İmparatorluğu batıdan gelen Balkan kavimleri önünde dağılıp

güney doğuya göçerken, Balkan asıllı Frig kavimleri, 500 yıl sürecek

uygarlıklarını Anadoluda kurmaya başlarlar. Sonraları. doğudan güçlü Pers,

batıdan Büyük İskender istilası Anadoluyu baştan sona aşar. M.Ö. 4. yüzyıla

geldiğimizde, bölgenin eski halkı Hatti'ler, Hitit'ler, Hurri'ler Mitanni'ler, Frig'ler

zaman içinde yeni kavimlerle kaynaşmış, terk ettikleri kentler üzerine, Pers,

38 www.ansiklopedi.gen.tr 11.04.2007 22:14

19

http://www.ansiklopedi.gen.tr/

Helenistik ve Pontus kentleri kurulmaya başlanmıştır. Tokat ilindeki Kelkit,

Yeşilırmak ve Çekerek nehirleri boyunca kurulu Hitit ve Frig yerleşim alanları,

M.Ö. 2500-400 arasında, yüksek düzeyde sanat ve kültür yaşamına sahip

olmuştur. Tokat’ta bu yaşamın izlerine rastlamak mümkündür.

1.2.2 Frigler

Hitit İmparatorluğu’nun çökmeye başladığı yıllarda, Anadolu kuzeydoğudan

Kafkaslar, batıdan boğazlar üzerinden gelen bir takım göçmenlerin etkisi altına

girmeye başlamıştı. Kuzeydoğudan gelenlere Muşkiler deniyordu ve Elazığ

yöresine yerleşmişlerdi. Batıdan gelenler ise Frig adını taşıyorlardı. Bunlar da

Çanakkale Boğazını aşıp Marmara Denizi’nin güney ve güneydoğu kıyılarına

yerleşmişlerdi. Her iki halk da beylerinin etrafında kümelenmiş çeşitli boylardan

oluşuyordu. Yavaş yavaş Orta Anadolu’ya doğru harekete geçen bu boylardan

Frigler MÖ 10. yüzyıl içinde Polatlı yöresine, yani sonraları başkent yaptıkları

Gordion’a varmışlardı.

Uzun bir karanlık dönemden sonra MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısında merkezi bir

devlet durumuna gelen Frigler’in adı en çok duyulmuş kralları Gordios ve

Midas’tır. Frig toplumu ile ilgili fazla bir bilgi bulunmamakla beraber Homeros

onları savaşçı bir ulus olarak tanımlar. Göçebe kökenleri nedeniyle, usta süvari

oldukları anlaşılan Frigler, ucu öne eğik serpuşlar takar, bir kollarında küçük

kalkan ve uzun bir mızrak taşırlardı.

20

Hint Avrupa kökenli bir dil kullanan Friglerin, Fenike’den alınmış bir harf

yazıları vardı. Okunur olmakla birlikte, henüz anlaşılamayan Frig diline ilişkin

yazıtlar daha çok kaya anıtları üzerine kazınmıştır.

Frigler dokumacılık, marangozluk ve madencilikte çok ustaydılar. Gordion

tümülüslerinde bulunan, çivi kullanmadan bir birine geçmelerle tutturulan panolar

ve mobilyalar, çoğu kez Frig motiflerinden oluşan oyma ve kakmalarla

süslenmiştir. Frigler seramik yapımında da başarılıydı. Ancak, Kızılırmak’ın doğu

ve batısındaki farklı etnik öğelere göre farklı teknikte kaplar yapılmıştır. Aynı

zamanda mimarlık yönleri de gelişmiş olan Frigler’in marangozluk bilgilerini de

katarak anıtsal binalar inşa etmişlerdir. Bunların en güzel örnekleri Truva’da açığa

çıkarılmıştır. Ünlü kral, Midas Kimmerlerle girdiği savaş sonucunda aldığı

yenilgiye dayanamayarak intihar etmiş, Kimmerlerin akınlarıyla iyice zayıflayan

Frigler önce kısmen Lidya egemenliği altına girmiş, daha sonra Orta Anadolu’nun

çeşitli yörelerine dağılarak MÖ 546’daki Pers istilasına kadar egemenliklerini

sürdürebilmişlerdir. Tüm Anadolu’da olduğu gibi Tokat’ta tespiti yapılmış bütün

Hitit yerleşimlerinin üzerinde Frig medeniyetine ait izleri görmek mümkündür.

1.2.3 Pers İmparatorluğu

İsa'dan önce 5.yy'da Persler II. Keyhüsrev önderliğinde birleşerek kuzeydeki

Medleri yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Keyhüsrev fetih

hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri

fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Ermenistan'ı, Lidya'yı ve

Krezus'ün servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir.

21

M.Ö. 6. yüzyıl ortalarından, 4. yüzyılın sonuna kadar Pers egemenliğine giren

Anadolu'da Tokat ve çevresini yöneten güçlü Satrapları M.Ö. 333 de Büyük

İskender'in hızlı ve hırslı istilası ile şaşkına dönen mağrur Pers kralları teslim

olurken, Anadolu'da helenistik çağ başlamaktadır. 300 yıl süren ve sanat

etkinliklerinin zirveye çıktığı bu dönem daha sonra Roma'ya miras kalacaktır.Tabi

bundan Tokat da nasibini alacaktır.

1.2.4 Roma İmparatorluğu

M. Ö. 1. yüzyılda küçük Asya fethine girişen Roma imparatorları, batıdan

başlayarak, Anadolu'nun iki önemli yerleşme bölgesi olan, Kayseri Kapadokya'sı

ile kuzeyde Tokat'ın (Comana) merkezi olduğu Pontika Kapadokya'sını ele

geçirirler. Ancak yörede güçlü bir devlet kuran Pontus kralları Mithridat' lar

Roma'ya şiddetle direnmişlerdir. M.Ö. 47 de, Sezar orduları ile Zile’ye gelir. 5

saat süren savaş sonunda Pontus kralı 2. Pharnakes'i yener. "Geldim, gördüm,

yendim." dediği, tarihe mal olan sözcükle de Zile'deki başarısını özetler. Tokat

(Comana),Niksar (Neocaesarea), Sulusaray (Sebastopolis), Zile(Zela) M.S. 5.

yüzyıla kadar birer Roma eyalet şehri olarak varlıklarını idame etmişlerdir.

1.2.5 Bizans

4. Yüzyıl sonunda Roma imparatorluğu yıkılır. Doğuda devam eden yeni

Bizans imparatorluğu, Roma devlet düzenine sahip çıkar. Ancak genç Roma

kültür ve sanatını hiristiyan dini ile yorumlar, kendine özgü, yepyeni bir uygarlığı

tüm Anadoluya yayar. 1000 yıl gibi uzun süren Bizans egemenliği, hristiyanlığı

22

Anadolu'da himaye etmiş, kurumlaştırmıştır.Pontika Kapadokyası'nın piskoposluk

merkezleri olan Tokat ve Niksar bu devrin mümessilleridir.

1.2.6. Komana Pontika

Bugünkü Tokat ili’nin yakınlarında yer alan Gömenek Kalesi’nin bulunduğu

yerde kurulmuş olan Komana kenti, Kapadokya’daki Komana ile karıştırılmamak

için Komana Pontika adı ile anılmıştır. Komana büyük ihtimalle Pontus Krallığı

için banka görevi görmüştür. Kutsal alanda düzenlenen festivaller, zengin pazar

yeri, kutsal fahişeleri ve kenti çevreleyen verimli arazisi ile Anadolu’nun tüm

bölgelerinden ziyaretçi akınına uğramış olmalıdır. Komana ilk olarak 19. yüzyılda

Avrupalı gezginler tarafından ziyaret edilmiş ve Tokat’ın 9 km kuzeydoğusunda,

İris nehri (Yeşilırmak) yanındaki Hamamtepe höyüğü kentin merkezi olarak tesbit

edilmiştir.

Komana yöresi bir çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır.Hatti ve Hitit

egemenliğinin ardından Frigler bölgede hüküm sürmüş,Karadeniz’den gelen

Kimmerlerin Frig egemenliğine son vermesi ile de yöreye MÖ.VI.yüzyılda

Medler, daha sonra da Persler hakim olmuşlardır. Pers yönetimi sırasında Büyük

Kapadokya Satraplığı’nın sınırları içerisinde kalmıştır. Bu dönemde yöredeki

başlıca yerleşme, dinsel ve ticari açıdan büyük önem taşıyan Komana’ydı.

Daha sonra Kapadokya’nın kuzeyindeki Pontus Kapadokiası’na bağlanan yöre

MÖ.IV.yüzyıl sonlarında Makedonyalıların egemenliği altına girmiştir.Büyük

İskender’in ölümünden sonra, komutanları arasındaki anlaşmazlıktan doğan

karışıklık sırasında Pers kökenli I.Mithradetes, MÖ.IV.yüzyıl başlarında yöreyi de

içerisine alan topraklarda Pontus Krallığını kurmuştur. Giderek güçlenen Pontus

23

Kralları Niksar, Turhal ve Zile’de Gazafilaklia denen güçlü kaleler, Komana ve

Erbaa’da da tapınaklar yapmışlardır.

Karadeniz kıyılarında güçlenen, zamanla Anadolu’nun büyük bir bölümünü

egemenlik içine alan Pontus Krallığı, Anadolu’yu istila eden Roma ordularına

karşı uzun yıllar süren savaşmışlar, bu savaşlar sonucunda da MÖ.I.yüzyılda yöre

kesin olarak Romalıların eline geçmiştir. Pontus’un güçlü direnişini kırmak için

Roma, en güçlü generallerini Küçük Asya’ya göndermiş, Amiral Triarius, Sulla,

V.Flaccus, Lucullus ve Pompeius büyük mücadeleler vermişlerdir. MÖ. 47’de J.

Sezar Zile’ye gelmiş ve Roma’ya başkaldıran Pontus asıllı Basforos kralı

II.Pharnake’nin orduları ile Altıağaç mevkiinde karşılaşmış ve büyük zafer

kazanmıştır. Sezar “Veni, Vidi, Vici” (Geldim, gördüm, yendim) diyerek

Roma’ya bildirmiştir. 400 yıl süren Roma egemenliği sırasında Tokat ve

yöresinde ticaret, bayındırlık ve ulaşım gelişmiş, kentler imar edilmiş, Komana,

Niksar, Zile ve Sulusaray’ın önemi artmıştır.

Roma İmparatorluğu’nun 395’te ikiye ayrılmasından sonra Doğu Roma

(Bizans) sınırları içerisinde kalan yöre, bu dönemde VIII.yüzyıldan sonra Arap

akınlarına uğramış, Bizanslılar ile Araplar arasında birkaç kez el değiştirmiştir.39

1071 yılına geldiğimizde, 600 yıldır devam eden Bizans gücünün, Selçuklu ve

Danışment Türkleri karşısında gerilemeye başladığını görüyoruz.

1.2.6-A Komana Pontika’daki Dini ve Kültürel Hayat

39 Erciyas,Burcu, Tokat İli Komana Antik Kenti ,Tokat, 2006

24

Karadeniz Bölgesinin iç kesimlerinde, günümüz Tokat sınırları içerisinde,

Hellenistik Dönemde faaliyet gösteren iki tane tapınak devleti bulunmaktaydı.

Bunlardan daha büyük olanı,Komana, ana tanrıça Ma'ya ithafen yapılmış,

Kapadokya tipi bir mabeddi.Mabed çevresindeki topraklar tapınağa ait olup 6000

adet serf tarafından işleniyordu.Komana tapınak devleti aynı zamanda polis

statüsünde bulunmakta ve yıl boyunca çevreden gelen ziyaretçiler tarafından bir

ticaret merkezi olarak da kullanılmakta idi.Buradan yörenin ticari gelişmişliğini

görebiliriz.

Komana'daki kutlama ve ibadet yöntemleri Kapadokya'daki Ma mabedindekiler

ile benzerlik göstermekte idi. Hatta Strabo'ya göre Komana Pontika

Kapadokya'daki mabedin bir kopyasıydı.40Bu benzerlik dikkate şayandır.

Orada neredeyse aynı türde dini törenler bulunur; kehanet alma şekli aynıdır;

özellikle de ilk kralların yönetiminde olduğu gibi, rahipler aynı şekilde saygın bir

yere sahiplerdir; yılda iki kere, tanrıça heykelinin kentte gezdirildiği Exodi olarak

anılan festivalde rahip tanrıçanın tacını giyerek kraldan sonraki en saygın şereflere

tabi olurdu.Bu bilgiler Komana tapınak devletinin teokratikliğine işarettir.

Pontus Krallığı döneminde Komana ve diğer tapınak devleti Zela kendi

topraklarını işleyen, ve festival zamanlarında sayısız ziyaretçiye ev sahipliği

yapan bağımsız devletler niteliğindeydiler. Bu bağımsızlıklarına rağman Pontus

Krallığı döneminde diğer kentlerle aynı tipte şehir sikkeleri basmışlardır.

Pontus Krallığı çöktükten ve VI. Mitradates kaçtıktan sonra Komana tapınak

devleti bir prenslik haline gelmiş ve Pompey tarafından M.Ö. 1. yüzyılın

ortalarında Archelaus'a devredilmiştir. Archelaus’u M.Ö. 47 yılında Caesar

tarafından görevden alındıktan sonra oğlu izlemiştir. Kapadokya kökenli, Bitinyalı

40 STRABON (Amasyalı tarihçi), Antik Anadolu Coğrafyası,Geographika: XIII - XIII – XIV,Mütercim: Prof. Dr. Adnan Pekman

25

Lykomedes Archelaus'un oğlundan prensliği devralmış, Augustus tarafından

göreve getirilen Medeius, Cleon, Dyteutus sırayla Komana'da görev yapmıştır.

Dyteutus'un ölümü ile Komana Pontus Galaticus bölgesine dahil edilmiştir. Bu

zamana kadar rahipler önemli ölçüde güçlerini yitirmiş ancak tapınak işlevine

devam etmiştir. Maurice Tiberius döneminde (M.S. 582-602) kent imparatorluk

alanına katılmıştır. Bölge Pontus Kralları dönemi ve imparator Maurice idaresini

kapsayan dönem arasında, bir süre de ager publicus statüsünde

bulunmuştur.Verilen bu statü, yörenin imparatorluk nezdindeki değerinin bir

kanıtıdır. .

Pontus Kralları yönetiminde ve Roma İmparatorluk dönemleri boyunca

Komana'nın toprakları genişlemiştir. Romalı Pompey kenti prenslik yaptığında

topraklarına 2 schoeni veya 60 stades eklemiştir. Böylelikle kent alanının çapı

yaklaşık 4 kmye ulaşmıştır .Roma imparatorlarından Caesar veya Antony,

Komana rahiplerine 4 schoeni değerinde toprak daha vermiştir. Bu yeni topraklar

büyük olasılıkla kentin doğu, güney ve batı taraflarına eklenmiş olmalıdır. Bu

alanlar Zelitis ve Megalopolitis olarak bilinir. Kuzey tarafının ise, Magnopolis ve

Neocaesareia kentlerinin çok yakında bulunması sebebi ile, sınırlı kalmış olduğu

varsayılabilir. Augustus döneminde kentin alanının daha da genişleyerek

bölgedeki civitateslerin büyüklüğüne ulaştığı bilinmektedir. Komana M.S. 34-35

yıllarında Pontus Galaticus bölgesine eklendiğinde ise Magnopolitis kenti de

büyük olasılıkla Komana Pontika'ya dahil edilmiştir.Bu ilhak bize

Magnopolitis’in Komana Pontika’dan daha küçük bir yerleşim birimi olduğunu

gösterir.

Kent Titus dönemine kadar hem Hierocaesareia hem de Komana olarak

anılmıştır. Tapınağın çöküşünü Hristiyanlığın yayılması hızlandırmıştır.

Çevresindeki topraklar çok daha küçük ama merkezi bir yerleşim olan Daximon'a

dahil edilmiştir.Tabi ki tapınağın çökmesiyle beraber Komana’da hayat bitti

denilemez.

26

Tapınak devletinin ana tanrıçası Ma'nın resmi imparator Caligula devrinden

itibaren sikkeler üzerinde yeralmıştır. Tapınağın mimari görüntüsüne ait eldeki tek

veri Caracalla, Septimius Severus ve daha sonra Trajan sikkeleridir . Bu sikkelerin

üzerinde tetrastil bir tapınak tasvir edilmektedir. Tokat il merkezindeki Ali Paşa

Camiinin inşasında kullanılmış 8 adet gri sütunun tapınağa ait olabileceği

düşünülmektedir. Ayrıca yine Tokat kent merkezinde bulunan Ulu Camii ve

Garipler Camii'lerinde kullanılmış olan sütun ve sütun başlıklarının da Komana

Antik kentinden getirilmiş olması olasılıklıdır.Zira mezkur sütunlar

Komana’dakilere benzemektedir.

1.3 TÜRK HAKİMİYETİNDE TOKAT

Uzun bir dönem müddetince Roma ve Bizans hakimiyetinde kalan Tokat,

Danişmend ve Selçuklu Türklerinin siyasi üstünlükleriyle birlikte

Maveraünnehir'den gelen Türk İslâm kültürü ile tanışmıştır. 900 yıldan beri de

Türk Egemenliği altındadır.

1.3.1 Malazgirt Zaferi ve Türklerin Anadolu’ya Gelişi

Türklere Anadolu’yu kazandıran, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alparslan ile

Bizans İmparatoru Romen Diyojen kuvvetleri arasında, 26 Ağustos 1071

tarihinde, Doğu Anadolu’da Malazgirt Ovasında meydana gelen Malazgirt

Muharebesi dinî, millî, siyasî, askerî neticeleri ve Türk-İslâm tarihinin en büyük

zaferlerinden biri olması bakımından önemlidir.

27

Türklerin yeni yurt edinmesini sağlayan Malazgirt Zaferinden sonra, on beş yıl

içinde, Anadolu ele geçirildi. Bu zaferle, Anadolu’nun tapusu, Türklerin eline

geçti. Bu bakımdan, Malazgirt Zaferi, Türk ve dünya tarihinde bir dönüm noktası

oldu.

Anadolu’ya, burayı vatan edinen Selçuklu Türkleri ile diğer Türk boyları

yerleştirildi. Bozkır kültüründen, İslâm medeniyeti dairesine bütünüyle giren

Türklerin dünya görüşü daha da gelişti. Doğudan gelen göçebe Türkler,

Anadolu’da yerleşik medeniyete geçirildi. Şehirler kurup geliştirerek kültür, sanat,

sosyal müesseseler tesis edildi. Kıymetli mîmarî eserlerle, bu yerleşim merkezleri

süslendi.

Zaferden sonra birkaç yıl içinde neredeyse tüm Anadolu, Selçuklular tarafından

ele geçirildi. 1075'de Selçuklu hanedanından Kutalmışoğlu Süleyman Şah İznik'i

alarak başkent yapmış, 1081'de Çaka Bey'in müstakil kuvvetleri İzmir'i alarak ve

hemen bir donanma inşa ederek, Ege Denizi'nde ve Çanakkale Boğazı'nda Bizans

İmparatorluğu'nu tehdit etmeye başlamışlardı. Bu ilk Türk ilerleyişi 1095'teki

Haçlı Seferi'ne kadar sürdü. Haçlı orduları karşısında Türkler Orta Anadolu'ya

çekilerek Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurdular ve Batı Anadolu Anadolu

Beylikleri dönemine kadar sürecek şekilde yeniden Bizans denetimine geçti.41

Tarihçiler Bizanslılar'ın çöküşünün bu savaş sonrasında başladığı konusunda

hemfikirdirler. Türkler için ise Malazgirt Savaşı 'Türkler'e Anadolu kapılarını

açan savaş' olarak tarihe geçmiştir. Ayrıca Malazgirt Savaşı Haçlı Seferleri'nin

41 Meydan Larousse Gençlik Ansiklopedisi, İstanbul, 1979, s.114

28

temel nedenlerinden biri olarak görülür.42 Batı, Bizanslılar'ın doğudaki

hristiyanlığı artık koruyamadığını bu savaş sonrasında anlamıştır.

1.3.2 Selçuklu ve Danişmendliler Devri

Selçuklular zamanında Anadolu'nun 6. büyük kenti olan Tokat, 12. yüzyılda

Bizans ve Haçlı orduları, 1243 yılından itibaren de Moğol baskısı altında olmasına

rağmen İlhanlı egemenliği sonuna kadar gelişmesini sürdürmüş, antik dönemlerde

olduğu gibi ekonomi ve ticareti gelişmiş, doğu batı yönündeki büyük ticaret

kervanlarının konakladığı hanlar, kervansaraylar ile düzenli yol ve köprüler inşa

edilmiştir.

Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melik Şah'ın komutanlarından Gümüştekin

Ahmet Gazi, 1071 Malazgirt Savaşından sonra orduları ile Anadolu'ya geldi. Önce

Sivas'ı ve 1095 yılında da Niksar'ı başkent yaptı. Daha sonra Tokat, Zile, Turhal,

Zonusa'yı birliğine kattı. Anadolu Selçuklu Devleti'nden ayrı, bağımsız bir devlet

kuran Danişmendoğulları daha sonra Kayseri ve Malatya'yı da alarak güçlendiler.

Güneye inerek Antakya Bohemont Prensliğine, Akdeniz'de de Kilikya krallığına

son verdiler. Anadolu'nun Türkleşmesinde önemli başarılan olan Melik Ahmet

Gazi, Trabzon-Rum Krallığı 'na, Haçlı ordularına karşı mücadele vermiş, kardeş

Türk devleti olan Anadolu Selçukluları ile de zaman zaman çatışmalara

girmiştir.Danişmend eserlerinin çoğu Niksar ve Tokat'ta bulunmaktadır.

Danişmend oğullarının Tokat yöresindeki egemenliği Selçuklu Sultanı 2.

Kılıçarslan'a kadar sürmüştür.

12. asır ortalarına kadar süren Selçuklu, Danişmend çekişmesine son veren

2.Kılçarslan tüm Danişmend birliğini kendine katar ve 1186 yılında Türklerin

42 Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı Dergisi,Ağustos,2004,s:23

29

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dani%C5%9Fmendo%C4%9Fullar%C4%B1&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Anadolu_Sel%C3%A7uklu_Devleti

feodal devlet anlayışına uyarak ülkesini 11 oğlu arasında paylaştırır. Tokat,

oğullarından Rükneddin Süleyman'a düşer. Ancak kardeşler arası uyuşmazlıkların

tehlikeli boyutlara ulaştığını gören Süleyman Şah, yeniden devlet bütünlüğünü

sağlar. Anadolu Selçuklu devletinin en önemli ve güçlü zamanı Tokat'ta 6 yıl

emirlik yapan Alaaddin Keykubat'ın dönemidir. 1220 yılında tahta çıkan Alaettin

Keykubat ülke sınırlarını genişletir. Kentleri imar eder, huzur ve güveni sağlar.

1236 yılında Kayseri'de yediği av etinden zehirlenip ölen Alaaddin Keykubat'ın

yerine oğlu 1. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçer. Genç sultanın dirayetsizliği,

emirlerle uyuşamama nedeni ile göç kafileleri ve nihayet önü güçlükle alman

Babai ayaklanmaları devleti zayıflatmış ve Moğolların ülkeye girmesini

önleyememiştir. 1243 Kösedağ Savaşı devletin kötü kaderini belirlemiş ve ülke

Moğol baskısı altında kalmıştır. Bu olumsuz gelişmeleri durdurmak için Selçuklu

sultanlarıyla Moğol hanları arasında kilit adam olan Pervane Muineddin

Süleyman, birliği sağlamak yerine, kişisel ihtirasları ile olayları daha da çıkmaza

sokmuş, nihayet 13. yy sonlarında Anadolu Selçuklu Devleti İlhanlı Moğollarının

egemenliği altına girmiştir. Pervane Süleyman iktidarında olan Tokat'ta, bugün

Gök Medrese diye anılan çinileri ile ünlü Pervane Külliyesi inşa edilmiştir.

1.3.3 İlhanlılar Devri

Cengiz İmparatorluğu parçalandıktan sonra 1256 yılında kurulan İlhanlı

Devleti Türk ve İran kültürü altındaydı. Anadolu Selçuklu devletine son veren ve

yarım yüzyıla yakın Orta ve Doğu Anadolu'ya egemen olan İlhanlılar bölgedeki

siyasi ve ekonomik üstünlüklerinin yanı sıra Tokat, Zile ve Niksar'da eserler

bırakmışlardır.

1.3.4 Eretna Beyliği Devri

30

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0lhanl%C4%B1_Devleti&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0lhanl%C4%B1_Devleti&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C4%B1yasettin_Keyh%C3%BCsrev&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Alaettin_Keykubat&action=edit

İlhanlı Devleti'nin son yıllarında Anadolu valisi Timurtaş, Mısır'a kaçmış ve

yerine yakını Ertana (Eretna) Beyini bırakmıştı. Bir süre sonra 1340 yılında Emir

Ertana bölgede bağımsız bir hükümdarlık kurdu. Tokat'ı egemenlik alanı içinde

alan ve halkın "Köse Peygamber" diye sevdiği Emir Ertana 1352 yılında ölünce,

emirlerin kavgaları ve ayaklanmaları yönetimi zayıflattı. Parçalanmaya başlayan

Ertana ülkesi Tokat ve Niksar yörelerinde Tacettinoğulları, Hacı Kutluşah ve

diğer beylerin egemenlik çatışmaları ile çökmeye başladı. Nihayet 2. Ertana

hükümdarı Alaattin Ali, kendi döneminde bu huzursuzlukları önlemeye çalışan

devlet adamıydı. Kadı Burhanettin büyük mücadeleler sonunda yönetime karşı

bağımsızlığını ilan etti. Bu büyük beyliği Sivas'tan yönetmeye başlayan Kadı

Burhanettin, kendisine bağımlı olmak istemeyen Tokat, Niksar, Zile ve Turhal

emirleri ile şiddetli çatışmalara girdi, Tokat'ı sık sık kuşattı ise de başarılı olamadı.

Aynı zamanda şair olan Kadı Burhanettin, Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıt

ile savaştı. 1398'de de Akkoyunlu hükümdarı ile girdiği savaşta öldürüldü. Kadı

Burhanettin ile emirler arasında bitmez tükenmez çatışmalardan usanan Tokal

halkı, Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt'a başvurarak illerinin Osmanlı birliğine

katılmasını istediler.

1.3.5 Osmanlı Devri

Evliya Çelebi'nin uzun uzun anlattığı gibi "Tokat'ın bağ. bahçe ve ovaları

Osmanlı Ordularının konaklama ve gıda ambarı olmuş, bakırcılık, ipekçilik,

pamuklu dokuma ile çeşitli sanayi ve el sanatları gelişmiş, iş hanları ve çarşıları

Bağdat, Bursa ve Halep'tekiler ile kıyaslanır olmuştur." ifadeleri bunun kanıtıdır.

1392 yılında Osmanlı Beyliği'ne katılan Tokat'ın adı Dârü'n Nasr olarak

değiştirilmiştir. Bundan kısa bir süre sonra Anadolu'ya giren Timur orduları Tokat

kalesini kuşatmış, ancak elde edemeyince kentte büyük tahribat yapmıştır. Fetret

Devri dediğimiz dönemde Şehzade Çelebi Mehmet'in Amasya ve Tokat

31

yörelerinde ayaklanmaları bastırması, Osmanlı Devleti'nde yeniden dirlik ve

düzenlik sağlanması ile Tokat 5 asır boyunca Osmanlı birliği içinde kalmıştır.

Timur, Şah İsmail kuşatmaları, uzun Hasan, Şah İsmail, Karayazıcı, Celali ve

diğer ayaklanmaların yakıp yıktığı Tokat, su taşkınları ve yer sarsıntılarının

yaptığı hasara rağmen önemini ve gelişimini yitirmemiştir. Başta dokumacılık,

yazmacılık, bakırcılık ve dericilik olmak üzere sanayi ve ticaret gelişmiş, 14 bü-

yük han, birçok camii ve medresenin yanı sıra saraylar, hamamlar, köprüler ve

çeşmeler yapılmıştır. Yabancı seyyahların ve Evliya Celebi'nin güzellik ve

nimetlerini anlatmakla bitiremedikleri bir şehir olan Tokat, 1617 yılında Valide

Sultanlara Voyvodalık olmuş, Osmanlı sultanlarının gelip gördüğü orduları ile

konakladığı siyasi, kültürel ve ekonomik bir merkez olmuştur. Tokat, Sivas

Beylerbeyliği'nin sancak merkezi olarak, Osmanlı İmparatorluğu 'nda önde gelen

kentlerden biri olmuştur. Gerileme devrinde kervan yollarından uzak kalan ve bir

iç kent haline gelen Tokat,'Avrupa'da gelişen sanayi ve teknoloji ile savaşlardan

olumsuz etkilenmiş, giderek bölgeler arası ticaret merkezi olma özelliğini

kaybetmiştir.

1863'te nahiye, 1878'de Mutasarrıflık. 1920'de müstakil Liva olan Tokat,

Cumhuriyet'in ilanına kadar kendi kabuğuna çekilmiştir.43

1.3.6 Milli Mücadele ve Tokat

Bilindiği gibi 19. yüzyılın ikinci yarısında sanayinin gelişmesi, sömürgecilik ve

diplomatik ilişkilerin hızlanmasına neden oldu. Bu durum ise aynı zamanda büyük

devletler arasında siyasi rekabet, ekonomik çıkar çatışmaları ve anlaşmazlıkları

meydana getirdi. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti'ne "Hasta Adam" gözüyle

43 www.tokat.gov.tr 14.04.2007 22:34

32

http://www.tokat.gov.tr/

http://tr.wikipedia.org/wiki/Timur

bakıyor ve onu sömürülecek bir devlet; Türk Milleti'ni de idare edilmeye muhtaç

bir millet olarak görüyordu.

Osmanlı Devleti'ne gelince; Birinci Dünya Savaşından önce 1911 yılında

girdiği Trablusgarb Savaşı'nda son Afrika topraklarını İtaya'ya kaptırmış, 1912-

1913 yıllarındaki Balkan Savaşları'nda aldığı mağlubiyetle de Rumeli'deki

nüfuzunu kaybetmiştir.

Çanakkale Savaşına rağmen I. Dünya Savaşı'ndan da yenik ayrılan Osmanlı

Devleti, Mondros Mütarekesi gibi haysiyet kırıcı bir antlaşmayı imzalamak

mecburiyetinde bırakılmıştır.Türk Milleti'ne esaret zinciri vurmaya yönelik

mütarekenin imzalanmasıyla Osmanlı Devleti artık resmen değilse bile, fiilen

yıkılmış sayılmakta idi.Ancak, bütün bu olumsuzluklara rağmen, millet

egemenliğine dayalı yeni bir Türk Devleti kurma fikri ile yola çıkan Mustafa

Kemal Atatürk, Türk Milleti'nin kurtuluşu yönünde hiç bir zaman ümitsizliğe

kapılmadı. O, Türk Milleti'nin vatanı, bağımsızlığı, bayrağı, namusu... gibi kutsal

saydığı değerleri korumada her türlü fedakârlıktan kaçınmayacağını çok iyi

biliyordu.

Türk Milleti'ne olan güvenini her fırsatta ifade eden Mustafa Kemal Atatürk,

19 Mayıs 1919 günü Samsun'a çıkarak Kurtuluş Savaşı yolunda ilk adımı atmış

oldu. Samsun'da başlayan bu yolculuk Kavak, Havza, Amasya ve Tokat

istikametinde devam edecektir.

Tokat, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Sivas vilayetine bağlı bir sancak

merkezi durumunda idi. Bu tarihlerde nüfusu yüz bini aşan Tokat Sancağı'nda,

33

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kurtulu%C5%9F_Sava%C5%9F%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mondros_M%C3%BCtarekesi

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87anakkale_Sava%C5%9F%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Balkan_Sava%C5%9Flar%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Trablusgarb_Sava%C5%9F%C4%B1&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Birinci_D%C3%BCnya_Sava%C5%9F%C4%B1

Türkler çoğunlukta, Rum ve Ermeniler ise azınlık durumunda idi. Zile, Reşadiye,

Niksar ve Erbaa Tokat'a bağlı kazalardı.

Mondros Mütarekesi'nin imzalandığı günlerde ve hemen sonrasında

Anadolu'da baş gösteren sıkıntı, şüphesiz Tokat Sancağı halkını da üzmüş ve

gelecek hakkında endişeye düşürmüştür. Bilhassa, Tokat'ta azınlık durumunda

olan Rumların, merkezi Samsun olmak üzere Tokat'ı da içine alan bölgede Pontus

Devleti kurmak istemeleri, Tokat halkının tedirginliğini daha da artırmakta idi. Bu

durum karşısında Tokat'ta yaşayan Müslümanlar tedbir amacı ile 25 Şubat 1919

tarihinde "Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" Tokat şubesini

kurdular. Bu şubenin bir ay sonra da merkezi İstanbul'da olan "Vilayeti Şarkiye

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne" bağlandığı bilinmektedir.15 Mayıs 1919'da

Yunanlıların İzmir'i işgal etmeleri Tokat halkı tarafından tepkiyle karşılanır. Tokat

ve kazalarında Redd-i İlhak Cemiyetleri kuruldu. Yunan işgalini protesto etmek

amacıyla da 20 Haziran 1919 günü Niksar'da miting yapıldı. Niksar halkı nümayiş

(miting) sonunda alınan kararları "Redd-i İlhak Cemiyeti Reisi Mahir" imzasıyla

itilaf Devletleri temsilcileri ile A.B.D. Cumhurbaşkanı Wilson'a gönderir. Bu

kararlarda "Biz Türk olan her vatan parçasının Türk kalmasını istiyoruz. Siz de

buna söz vermiş idiniz. Şimdi ise sözünüzde durmadığınızı görüyoruz. Anadolu'ya

uzatılacak bir tecavüz bizi öldürmek için uzatılan bir adımdır. İnsaniyet ve adalet

namına suikastten vazgeçiniz." denilmektedir.

Bu arada, 1. Dünya Savaşı'ndan dönen ihtiyat Zabitleri Tokat'ta "İhtiyat

Zabitleri Teavün Cemiyeti" adı altında bir cemiyet kurdular. Bu cemiyeti kuranlar

hem kendi aralarında yardımlaşmayı sağlamak hem de memleket davalarıyla

ilgilenmek amacıyla ortaya çıkmışlardır. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin

çalışmalarını yeterli görmeyen ihtiyat Zabitleri: "Memleketin derin yaralarını

saracak vatanperver adamları göremiyoruz. Kuvvetli bir heyet yoktur ki, Tokat'ı

bu hususta tanıtabilsin. Kendilerini idareden aciz adamlar, bu tehlikeli zamanlarda

34

Tokat halkım nasıl yönetecekler?" diyerek Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti İdari Hey

eti'ne gençlerin de alınmasını istemişlerdi. Sonunda istekleri yerine getirilerek

gençlerin de Müdafa-i Hukuk Cemiyeti'ne girmeleri sağlanmıştır. Bu durum

Tokat'taki mücadele azmine daha da güç kazandırmıştır.

9. Ordu Müfettişi olarak Anadolu'ya gönderilen Mustafa Kemal Paşa, 26/27

Haziran 1919 gecesini Tokat'ta geçirdi ve ertesi sabah Sivas'a hareket etti.

Mustafa Kemal Tokat'a geldiğinde Belediye binasında şehrin ileri gelenleriyle bir

toplantı yaparak memleketin durumu hakkında genel bilgi verdikten sonra Milli

Mücadele'nin kaçınılmaz olduğu konusunda Tokatlıları ikna etti. Tabii bu arada

Mustafa Kemal Paşa'nın bazı engellerle karşılaştığımı belirtmek gerekir. Mesela,

Sivas'a hareketi sırasında Sivas Valisi Reşit Paşa, Mustafa Kemal'i tevkif etmesi

için özel olarak görevlendirilir. Ancak Mustafa Kemal Paşa, tedbirliliği ve ince

zekâsı sayesinde bu engelleri aşmayı başarmıştır.

23 Temmuz 1919'da toplanan Erzurum Kongresi'nde vatanın bütünlüğü ve

milletin istiklâli ile ilgili kararların alındığı bilinmektedir. Bu kongreye Tokat'tan

Rıfat (Hamamcıoğlu) Bey ile Sabri Efendi (Emekli Askeri Kâtip) katılmışlardır.

Rıfat Bey, kongrede yaptığı konuşmada davalarının "Hak ve istiklal" davası

olduğunu belirtmiştir. Sivas Kongresi'ne Tokat'tan temsilci katılmamasına

rağmen, Erzurum Kongresi'nde Temsil Heyeti üyeliğine seçilen Bekir Sami

Bey'in Tokatlı olmasından dolayı Tokat'ın Sivas Kongresi'nde temsil edilmiş

olduğunu söyleyebiliriz.

Sivas Kongresi sona erdikten hemen sonra Temsil Heyeti, Damat Ferid Paşa

hükümetini istifaya zorlamak amacıyla İstanbul ile haberleşmeyi kesme kararı

aldı. Alınan bu karara Tokat da aynen uymuştur. 12 Ocak 1920'de açılan son

35

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sivas_Kongresi

Osmanlı Mebusan Meclisi'nde Tokat, Ahmet ve Şevki Beyler ile Ömer Fevzi

Efendi tarafından temsil edilmiştir.

İstanbul'un İngilizler tarafından işgal edilmesi ve İngilizlerin Meclis-i

Mebusan'ı basarak bazı Mebusları tutuklayıp sürgüne göndermeleri, diğer illerde

olduğu gibi Tokat'ta da nefretle karşılandı. Türk Milleti'ne yapılan bu haksızlıkları

protesto etmek için Tokat ve kazalarında mitingler tertip edildi. Ayrıca, bu vahim

olayı kınamak amacıyla itilaf Devletleri mümessillerine telgraflar çekildi.

İstanbul'un işgali ve Mebuslar Meclisi'nin dağıtılmasından sonra artık

İstanbul'un dışında yeni bir hükümet kurma fikri iyice kuvvet kazanmaya başladı.

Nihayet, 23 Nisan 1920'de Ankara'da açılan TBMM İstanbul'u tanımadığını ilan

etmek suretiyle Türk Milleti'nin kurtarılması görevini üzerine almış oldu. Açılan

bu yeni mecliste Tokat'ı temsil eden milletvekilleri ise; Rıfat (Hamamcıoğlu) Bey,

Hamdi (Mütevellioğlu) Bey, Mustafa Vasfi (Süsoy) Bey, Nazım (Eski Harput

Valisi) Bey ve İzzet (Gençağaoğlu) Bey'dir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılması kararını tepkiyle karşılayan İstanbul

Hükümeti, Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi'ye 11 Nisan 1920'de bir fetva

verdirerek bu yolla Kuva-yı Milliye ruhunu yok etmeye çalıştı. Anadolu'nun her

tarafına duyurulan bu fetva bazı bölgelerde etkisini göstererek isyanların

çıkmasına sebep oldu. Nitekim, 14 Mayıs 1920 günü Postacı Nazım adında biri,

Sivas'ın Yıldızeli kazasına bağlı Kaman köyünde isyan etti. Bu isyana karşı tedbir

maksadıyla Tokat'ta 50 kişilik Kuva-yı Milliye kuruldu. Ayrıca Köprübaşı, Niksar

Yolu, Çay, Beybağı ve Erenler mahallelerinde dışarıdan gelebilecek bir tehlikeye

karşı kuvvet bulunduruldu. Bu arada Niksar ve nahiyelerinden de yardım sağlandı.

36

9 Mayıs 1920'de Postacı Nazım Yenihan Kaymakamlığı'na gönderdiği

mektupta: "Kavak'ta verilen söze itimadan milletçe muhafaza sükuna karar

verilmişken, 50 kişilik bir müfrezenin sevk edilmesinden arada itimat kalmadı.

İsteklerimize tahriri cevap alamaz isek muhafaza sükunu mevcut kuvvetimizle

ihlâl edeceğiz" diyordu. Bu isyanın bastırılması için Mustafa Kemal, Zile'de

bulunan 3. Kolordu Komutanı Sefahattin Bey'i görevlendirdi. Merkezi Amasya'da

bulunan 5. Kafkas tümeni Komutanı Yarbay Cemil Cahit (Toydemir) 3.

Kolordu'dan aldığı emir üzerine bir tabur askeri Zile yoluyla Artova'ya, bir başka

taburu da Tokat'tan Yıldızeli'ne gönderdi. Ancak, gönderilen bu birlikler asiler

karşısında başırılı olamadılar. Bu durumdan iyice cesaret alan asiler Zile'yi işgal

ettiler. Tümen komutanı Yarbay Cemil Cahit, Yıldızeli'nde bulunan askeri birliğin

de desteği ile Zile'ye girdi ve burayı işgalden kurtardı. Suçlular ve asiler

yakalanarak ağır şekilde cezalandırıldı. Postacı Nazım, Samsun bölgesinde

yakalanarak Amasya'ya getirildi ve idam edildi.

Tokat bölgesinde, TBMM kuvvetlerim uğraştıran bir başka isyan ise

Aynacıoğlu Hasan tarafından çıkarılan isyandır. Aynacıoğlu çetesi, Akdağ

Mağdeni doğusunda bulunan Ayvalıközü'nde Binbaşı Çolak İbrahim Bey

kumandasında 2. Kuvva-i Seyyare tarafından dağıtılmasına rağmen Aynacıoğlu

Hasan, Hükümet kuvvetlerini bir süre uğraştırdı. Nihayet 1921'de Batı Anadolu'da

Yunanlılarla savaşmak şartı ile teslim oldu.

Bu olayların dışında Tokat ve kazalarında başka çete olayları da

görülmektedir. Bunlar arasında Molla Veli (Artova'nın Çıkrık Köyü), Kürt Bekir

(Kazova'nın Munamah Köyü), Koca Molla (Olukalan Köyü), Deli Şükrü (Şıhlar

Köyü), Ali Çavuş (Fadlı Köyü), İzzet (Erbaa Beldağı Köyü) çeteleri başta

gelmektedir. Bu çetelerden bazılarının Tokat'ta Rum isyanını bastırmasında

hükümete yardımcı oldukları da inkâr edilemez.

37

Anadolu'da Kuva-i Milliye hareketini engellemek ve tamamen ortadan

kaldırmak amacıyla İstanbul Hükümeti 'nin kışkırtmaları sonucunda çıkan

isyanlardan başka bunlardan daha tehlikeli bir durumda olan Rum çeteleri hemen

sonra tedhiş hareketlerine başladılar.44 Karadeniz bölgesinde başlayan

Pontusçuluk hareketi. Fener Rum Patrikanesi tarafından kışkırtılıyor ve Yunan

hükümetince de destekleniyordu. Merzifon Amerikan Koleji'nde okuyan Rum

öğrencileri 1904 yılında gizli Pontus Cemiyeti'ni kurdular. 1908'de de çalışmasını

genişleten Pontus Cemiyeti, "Müdafaa-i Meşruta" ve "Mukaddes Anadolu Rum

Cemiyeti" gibi cemiyetler tarafından destekleniyordu. Bunlardan Müdaiaa-i

Meşruta Cemiyeti'nin bir şubesi de Tokat'ta açıldı. Mondros Mütarekesi'nden

sonra iyice azıtan Rumlar, bilhassa Tokat'ın Erbaa, Niksar ve Reşadiye

kazalarında faaliyette bulunuyorlardı. Rum çetelerinin bu bölgelerde köyleri

bastıkları, ırza geçtikleri, Müslümanları öldürdükleri, evleri yakıp malları gasp

ettikleri bilinmektedir.45

TBMM hükümeti, 1921'de Rum çetelerine karşı giriştiği mücadelede büyük

ölçüde başarılı oldu. Tokat temsilcilerinden Rıfat Bey, 18 Mayıs 1922 günü

meclise verdiği önerge ile Dahiliye Vekilinden Pontusçuluk hakkında açıklama

yapmasını istedi. Karadeniz'deki Rumların büyük bir kısmı memleketin başka

bölgelerine gönderilmek sureti ile Pontusçuluk hareketi önemli ölçüde çözüme

kavuştu. Böylece Tokat'ta etnik bütünlük sağlanmış oldu.

2. TOKAT KÜLTÜRÜ

6000 yıllık tarihi boyunca üzerinde barındırdığı medeniyetlerin izlerini taşıyan

Tokat, çok çeşitli ve zengin bir kültürel yapı ile yoğrulmuştur.6000 yıllık tarihi

boyunca üzerinde barındırdığı medeniyetlerin izlerini taşıyan Tokat; çok çeşitli ve 44 Doğanay,Rahmi, Milli Mücadele’de Karadeniz,Ankara,2001, s.6045 www.tokat.gov.tr 15.04.2007 22:09

38


zengin bir kültürel yapı ile yoğrulmuştur. Hititlerden günümüze kadar üzerinde

yaşamış tüm medeniyetlerin izlerini ilimizde bulmak mümkündür. Maşat höyükte

ki Hitit şehri, Roma, Bizans döneminden kalma Sebastopolis yerleşim bölgesi,

Tokat Kalesi, Taş Han, Bey Sokağı, Hıdırlık köprüsü, Ali Paşa hamamı ve Ali

Paşa Camii gibi daha bir çoklarını sayabileceğimiz tarihi ve kültürel

zenginliklerimiz ilimizi daha da güzelleştirmektedir. Yüzyıllardır bozulmadan

günümüze ulaşan gelenek ve göreneklerimiz, yemek kültürümüz, giyim

kültürümüz, folklorik değerlerimiz, bakırcılık, yazmacılık, halı kilim ve kumaş

dokumacılığı günümüzde de aynı disiplin ve aynı hevesle yapıla gelmektedir.

Reşadiye’de bulunan Selemen Yayla Pazarında hala değiş tokuş usulü alışveriş

yapılmaktadır.

Tokat türküleri tüm ülkemizde zevkle dinlenen türkülerimizdir. Bu

türkülerimizde aşkı, hüznü, kederi, neşeyi, felaketi, hoşgörüyü kısacası halkın

tüm yaşam şeklini bulmamız mümkündür. “Sabahın seherinde ötüyor bülbül, Hey

on beşli on beşli , burçak tarlası, Tokat yaylası “ gibi türkülerimiz ülkemiz

folklorunda önemli bir yer tutmaktadır.

Günümüzde yeni bir teknoloji ve şehir kültürünün hızla gelişmiş olduğu

çağımızda, ilimizde hala orta Asya kültürünün gelenek ve göreneklerinin

bozulmadan devam ediyor olması önemli bir olgudur. Düğün geleneği, oda

oyunları, maniler, orta oyunları, batıl inançlar, sosyal ve toplumsal dirliğin ayakta

kalmasını sağlayan ahlaki ve insani adetler hala sosyal hayatımıza yön

vermektedir.

2.1 Halk Edebiyatı Ürünleri Ve Geleneksel Giyim Kuşam

39

Halkımızın sevincini, hüznünü, sıkıntılarını, mutluluğunu motif motif işleyen

folklorik değerlerimiz, Omuz halayı, Geyik oyunu, Ellik halayı, Çekirge oyunu,

Tokat ağırlaması, Maşat Halayı ve Semah oyunu gibi daha onlarcası bulunan

oyunlarımızın her birinin arkasında bir sosyal olgu yatmaktadır. Orta Asya Türk

giyim kültürünün hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar gelmesi ve bu

kültürün bazı köylerimizde hala devam etmesi Tokat’a bir ayrıcalık katmaktadır.

Bindallı, Şalvar, Çarşaf, Yazma, Çorap Tokat kadın kıyafetlerinin en

önemlileridir. Kadife atlas üzerine gümüş telle işlenmiş belden yukarısı dar alt

kısmı geniş Bindallı denilen boy elbisesine özellikle kırsal kesimlerde sık sık

rastlamak mümkündür. Bele takılan gümüş kemer bu kıyafetin bir aksesuarıdır.

Tokat’ın mahalli erkek kıyafetlerinde en çok dikkat çeken cepkendir. Önceleri

gündüz kıyafeti olarak , sonraları düğünlerde ve özel günlerde giyilen cepken

yelek boyunda önü düğmesiz etrafı sarma ve ortası kasnak işi ipek ile süslü

altına gömlek giyilen bir kıyafettir. Ayrıca yakasız gömlek , pantolon ve bele

sarılan kuşak, Tokatlı erkeklerin mahalli giyim şeklidir.

2.1.1 Halk Edebiyatı Ürünleri

2.1.1-A Atasözleri

Atasözleri ince Türk zekasının ve manevi varlığın dile getirdiği büyük

terbiyevi ve yol gösterici deyimler olup nesilden nesle intikal ettirilerek bunun

hikmetlerinden ve uyarılarından faydalanılmalıdır.

Bazı Ata sözlerimiz Şunlardır.

40

· Azabdan alma maya,ya daş olur ya gaya.

· Açma kutuyu söyletme kötüyü.

· Babası oğluna bağ bağışlamış,oğlu da bir cımbı üzüm vermemiş.

· Bekara karı boşmak kolay gelir.

· Bir dirhem et bin ayıp örter..

· Cahil çalımını satar,beş para etmediğini bilmez.

· Çağırılan yere erinme,çağırılmayan yerde görünme.

· Çiğ yiyenin karnı ağrır.

· Dadanmış kudurmuştan beterdir.

· Deveyi yardan aşıran bir tutam ottur.

· Denizin olduğu yerde dere çağlamaz.

· Deveciyle konuşan kapıyı büyük açar.

· Dünya bir handır,herkes sırasıyla gelir,kalır ve geçer.

· Elden vefa,zehirden şifa olmaz.

· Edebi ve hayayı edepsiz ve hayasızdan öğrenki unutmayasın.

· El yarası iyi olur,dil yarası iyi olmaz.

· Elden yiyen yolda acıkır.

· Fırtına eken dolusuna katlanmalıdır.

· Gençlikten kocalığına can,varlıktan yokluğuna mal sakla.

· Gökten ne yağdıda yer kabul etmedi.

41

· Koca ceviz kocadıkça ışkın verir budadıkça.

· Gönülsüz göğlere yaramaz.

· Güttüğü üç dene davar,ıslığı dağları tutar.

· Kuraklıktan kıtlık olmaz.

· Garı vardır gişiyi yeşil yaprak eder,garı vardır gişiyi gara toprak eder.

· Görünen köy kılavuz istemez.

· Güneş yarasaya çirkin gözükür.

· Hizmetçiden karı,ıhlamurdan odun olmaz.

· Hatibi konuşturan dinleyenleridir.

· İyiliğe iyilik her adam işi,kötülüğe iyilik er adam işi.

· İyi makas kendi kendini biler.

· İki kerpiç koysan bacan olur,kime varsan kocan olur.

· Katığının kadrini bilmeyen aç kalır.

· Kurt kocayınca köpeklerin maskarası olur.

· Kazan yuvarlanmış kapağını bulmuş.

· Kuldan bela gelmaz Hak yazmadıkça,Hak bela yazmaz kul azmadıkça.

· Latife latif gerekir.

· Leb demeden leblebiyi anlamalı.

· Lokmanı çiğneğmeden yutmayasın!

· Mal canın yongasıdır.

· Meramın üzüm yemek değil,bekçi dövmek.

42

· Ne gelirse başına dilinden gelir.

· Ne doğrarsan aşına o gelir kaşığına.

· Ne deyim yüzü güzeli severim huyu güzeli.

· yuna gider.

· Ortak çok olunca zarar azalır.

· Öğünürse baht öğünsün.

· Öz ağlayınca göz ağlamaz.

· Parmağı uzun olan değil kısmeti olan bal yer.

· Para ile iman kimdedir bilinmez.

· Sarmısağı gelin etmişler,kırk gün kokusu çıkmamış.

· Sekizinde ne ise sekseninde de o olur.

· Suyun sessiz akanından insanından yere bakanından korkulur.

· Sırrını açma dostuna,oda söyler dostunun dostuna.

· Sen ağa ben ağa bu ineği kim sağa.

· Tokat’tan aldım bakırı incitmeyin fukarayı fakırı.

· Taktirde yazılan tedbirle bozulmaz.

· Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.

· Tok açın halinden anlamaz.

· Unumu eledim,eleğimi duvara astım.

· Üzümünü ye bağını sorma.

· Var eli herkes öper.

43

· Vurduğunu öldür,yedirdiğini doyur.

· Yağ gelen yerden bal esirgenmez.

· Yüksek yerde yatma yer alır, alçak yerde yatma sel alır.

· Zengin arabasını dağdan aşırır, fakir düz yolda şaşırır.

· Zamansız öten horozun başını keserler.

2.1.1-B Bilmeceler

Benim bir halbur civcivim var,akşam atar sabah toplarım (Yıldız)

Bir sinide iki tavuk,biri sıcak biri soğuk (Güneş-ay)

Yerde gezer izi yok,havada gezer sesi yok;eti haram sütü helal canı var kanı

yok(Güneş)

Dam üstünde kurtlu mitil (Kar)

Nazlı gitse izi yok,hızlı gitse tozu yok (Gölge)

Teptim tekerlendi,öptüm şekerlendi,bal ile bağdem bir güzel adem(Kavun)

Yeşil ektim kırmızı bitti,bir günde yetişir ne yenir ne içilir.(Kına)

Ey bulutlar bulutlar,Yusufu yedi kurtlar. Ben bir şekil kuş gördüm. Tepesinden

yumurtlar(Buğday)

Dam başında teke bağlı,boynuzları köke bağlı(Kabak)

Kat kat ama katmer değil,kırmızı ama elma değil,yenir ama meyva değil.(Soğan)

Allah yapar yapısını,demir açar kapısını.(Karpuz)

44

Felek beni taşladı. Kızgın külde haşladı(Kestane)

Ey millice millice. Dalları düğmelice. Bunu bilmeyene beş sille

vurmalıca(Yüzellik)

Gelin kalktı,cama dayandı,cam kırıldı,kana boyandı.(Karadut)

Ekmeden biter,dünyaya yeter.(Tuz)

Bit gibi burnu var. Küpgibi karnı var.(Nohut)

Minareden attım yayıldı. Suya düştü bayıldı.(Pamuk)

Karşıdan baktım al.Yanına vardım bal.(Kiraz)

Yeşil koltuğa oturmuş bir peri.Aldır yeşildir gözleri. Güzel güzel konuşurken,sana

çeker hançeri.(Gül)

İlik ilik ilmeli. İlik gözü düğmeli. Ya bunu bilmeli. Ya kırk köyü vermeli.(Üzüm)

Ben dağıdım,başı püsküllü beyidim,felek beni şaşırdı,ahırlara düşürdü.(Çalı

süpürgesi)

Hey havai havai yüksek yapan yuvayı,değme bir kuş yapamaz. Onun yaptığı

yuvayı.(Örümcek)

Karşıdan baktım bir taş, yanına vardım dört ayak bir baş(Kaplumbağa)

Ezan okur namaz kılmaz,karı alır nikah kıymaz.(Horoz)

Yazı yazar hoca değil,ağaca çıkar adam değil,boynuzu var öküz değil.(Salyangoz)

Yedi delikli tohmak, bunu bilmeyen ahmak.(Baş)

İki delikli bir kapı,bilmeyenin yok aklı.(İbrik)

Geriden tanıdım dağ gibi,elime aldım gal gibi.(davul)

Taştandır demirdendir. Yediği hamurdandır. Bütün dünyayı doyurur. Kendi

doymaz nedendir.(Fırın)

45

Giydim bozu,gezdim düzü.Bir ağzı kırk gözü var.(Çarık)

Uzun oluk,suyu soluk.(Zurna)

Çam ağacını oyarlar.İçine tıntın koyarlar.Ağlama tıntınım ağlama şimdi kulağını

burarlar.(Saz)

Hak yaratmış beş yemiş,beşi bir birini görmemiş. İkisi günde olmuş,üçü gün yüzü

görmemiş.(Namaz)

Alvarda gel, yalvarda gel. Koklamadık gül alda gel.(Dünür)

Hey var getir var getir. Gelmezse yalvar getir. Yeni billur içinde kesilmeyen nar

getir.(Kız)

2.1.1-C Tekerlemeler

Biz koştura koştura,siz eştire eştire,

Biz bal küpüne,siz katran küpüne,

Biz binelim yağız ata,siz binin uyuz ata,

Karşıdan kaz gelir,eti size az gelir,

Ne kolay soruyoruz,ne karşılık alıyoruz,

İyi açın gözünüzü, iyi ölçün sözünüzü,

Oyunumuz bir bilmecedir, gülmece güldürmecedir,

Karşıdan atlı gelir, çiftesi tatlı gelir,

Şimdi geldik taşlamaya, sizi biraz haşlamaya,

46

Hep şaşırıyorsunuz, aka kara diyorsunuz,

Bilemediniz, bilemediniz, bilmecemizi çözemediniz.

Üşüdüm üşüdüm üş oldum, bir torbada keş oldum.

Keşimi kedi aldı, bana bir tarak verdi.

Tarağımı çoban aldı, bana bir koyun verdi.

Koyunumu kurt aldı, o bana çarık verdi.

Çarığımı sara sara, indim bir ince suya.

İnce sudan kanlar akar, ikide bir bana bakar.

Büyüğüne selam verdim, küçüğü canımı yakar.

2.1.1-D Maniler

Halk deyişlerinin en ince ve çok açık ifade şekli olan ve genellikle bir kıta ve yedi

heceyle söylenen Tokat manileri halk edebiyatımızda çok zengin bir kaynak teşkil

etmektedir.

Manilerimizden bazıları aşağıda sunulmuştur.

Dağ başları Kar mı dır?

Geçitleri Dar mı dır?

Tokat’ın Dilberleri

Geçilecek Yar mı dır?

47

Deryaya gelen beyler

Gurbet gönlü kim eyler

Tokat’tan ayrılmışım

İki gözüm kan ağlar

Tokat bir bağ içinde

Gülü bardağ içinde

Tokat’tan yar sevenin

Yüreği yağ içinde

Altın Yüzük var benim

Parmağımda dar benim

Şu Tokat’ın içinde

Kömür gözlü yar benim

2.1.1-E Ninniler

Pisi pisi mav dedi

Bir kaşıcık yağ dedi

Yağ olmazsa bal olsun

Benim yavrum sağ olsun.

48

Dandini dan kuşu

Çalılıktır yuvası

Mama getir babası

Halka şeker parası

Dandini dandini danadan

Eksilmesin aradan

Bağışlasın yaradan

Bir ay doğmuş anadan

Dandini dandini dastana

Danalar girdi bostana

Kov bostancı danayı

Yemesin lahanayı.

Lahanayı yemez kökünü yer

Bazen ziftin bekini yer

Uyusunda büyüsün ninni

Tıpış tıpış yürüsün ninni.

49

Dandini dandini dan ister

Benden bir bostan ister

Altına etmiş don ister

Nenni nenni yavrum nenni.

Oğlum oğlum at oğlum

Beyaz ipek sat oğlum

Kızlar dokusun onu

Sen üstünde yat oğlum.

Kızım kızım ak kızım

Çık kapıdan bak kızım

O beyaz tombul ele

Elvan kına yak kızım.

Kızım kızım nen eder

Samur saç gel gel eder

Kızım çıkmış pencereden

Babasına el eder.

Kızım şehla bakışlı

50

Gögsü elvan nakışlı

Bahçede gül içinde

Ceylan gibi sekişli.

Ninni ninni ninnisine

Yavrum gider teyzesine

Teyzesi bir hatun kadın

Gül doldurur çevresine ninni.

Dandini dandini dan olur

Ayvalar bahçede ham olur

Kızım çıkma kapıya

Beyler görür kan olur ninni.

Hu hu hu hu hu Allah

Sen uykular ver Allah

Yavrum uyur inşallah

Uyusun yavrum ninni.

Hu derim hu hu der Allah

Sen uykular ver Allah

51

Oğlum büyük inşallah

Uyusunda büyüsün ninni.

Ninni yavrum ninni ninni

Ninni oğlum ninni ninni

Ninni gızım ninni ninni.

Ninni yavrum ninni ninni

Ninni oğlum ninni ninni

Ninni gızım ninni ninni.

Ninni ninni uyu nenni

Ninni ninni büyü nenni

Ninni ninni yürü nenni.

Uyu benim yavrum nenni

Uyu benim oğlum nenni

Uyu benim gızım nenni.

Uyu yavrum uyu nenni

Uyu oğlum uyu nenni

52

Uyu gızım uyu neni

2.1.1-F Türküler

Tarih ve kültür hazinesi olan ilimizde Destan, Koşma, Divan, Semai, Garip,

Derbeder, Hurşit, Sağma gibi havalar düğün, sinsin havaları,halay havaları davar

sürme havaları ve kırık havalar mevcuttur.

Yandım Tohat Yandım Senin Elinden

Tohadın her yanı al yeşil dağlar

Lale sümbül dolu bahçeler bağlar

Yol verin geçeyim dumanlı dağlar

Yandım tohat yandım senin elinden

Bana bir gül vermedin gonca gülünden

Bülbül gonmuş sulusohah daşına

Eşin arar gezer gendü başına

Sürmelermi çekmiş gara gaşına


53


Şehirler içinde seni övmeli

Güzellerin çohtur gözü sürmeli

İpek manto giyer göğsü düğmeli



Yar Sen Almuslu Musun

Başındaki yazmayıda

Sarıya mı boyadın

Neden sararıp soldun da

Sevdaya mı uğradın

İşliğimin yakasıda

Sıra sıra nakış yar

Kurban olam boyunada

O ne biçim bakış yar

54

Tokattan mı geliyonda

Yar sen Almuslu musun?

Ben sana varacağımda

Söyle namuslu musun?

Yola yolladım senide

Yollar yollasın seni

Hızır elinden tutsunda

Bana yollasın seni

Hey On Beşli On Beşli

Hey on beşli on beşli

Tokat yolları taşlı

On beşliler gidiyor

Kızların gözü yaşlı.

Giderim elinizden

Kurtulam dilinizden

Yeşil baş ördek olsam

55

Su içmem gölünüzden.

Gidiyom gidemiyom

Sevdim terkedemiyom

Sevdiğim pek gönüllü

Gönlünü edemiyom.

Tokat yolu kaldırım

Düştüm beni kaldırın

Hediyemin uğruna

Vurun beni öldürün.

Gidiyom bende bende

Bir arzum kaldı sende

Yaprak gibi sarardım

Seni gördüğüm yerde

Aslan yarim kız senin adın hediye

Ben dolandım sende dolan gel beriye

Fistan aldım endazesi onyediye

Azmı geldi gönderdiğim hediye.

56

Müdürün Uzun Kürkü

Reşadiye ilçemizin Büşürüm köyünden çok güzel zurna çalan çakır usta ramazan

davulunu çalmak üzere elli beş yıl evvel Reşadiye Bereketli kasabasına gider. O

zaman nahiye olan Bereketli de biraz kilolu, kalın mercekli gözlük kullandığı için

halk arasında kör müdür diye anılan Amasya lı bir nahiye müdürü vardır. Çakır

usta sahur davulunu coşku içinde çalarak ramazanı yarılamıştır. İşte bu sırada

nahiyede çakır ustanın bir kadınla ilişki kurduğu söylentisi yayılır ve bundan

dolayı müdür çakır ustayı nahiyeden uzaklaştırır. Hem emeğine karşılık umut

bağladığı fitreler ve diğer armağanlar hem de yeni kurduğu ilişkisinden ayrı

kalması sonucunda tepkisini türküye dökmüştür.

Müdür beyin uzun kürkü

Yeni çıktı bu türkü

Ne kızıyon kör müdür

Söylenecek bu türkü de yanıyom ben

Çakır zurnayı vurdu

Duyanlar ayağı durdu

Şişman karınlı müdür

Fitre sanamı kaldı da yanıyom ben

57

Yanmada güzelim yanıyom ben

Mendil de salla geliyom ben

Bir yosmanın uğruna da

Veremde oldum ölüyom ben.

Aşma kırandan aşma

Ben seni tanıyorum

Her kırandan aşanı

Hep seni sanıyorum da yanıyom ben

Amasya evrileceksin

Evrilip çevrileceksin

Şişman karınlı müdür

Kökünden devrileceksin de yanıyom ben

Şu çakırın zurnası

Zuhurlukta ötüyor

Bereketli de kör müdür

Yeni kanun tutuyor da yanıyom ben

58

Deli Şükrü

Konaklar yaptırdım uzun çarşıya

Camlı pencereleri karşı karşıya

Haber anlatamadım Reşit Paşa ya

Gelme emmim gelme dönmem geriye

Beni sürgün ettiler Angıldere ye.

Kıratımda kişir kişir kişniyor

Beş bacım var evde nakış işliyor

Hamdi kardeşim bilmem n işliyor

Kıratımı çekin binek taşına

Elim yetişmiyor eğer kaşına

Selam söylen Hamdi kardaşıma

Deli Şükrü derler namım varıdı

Mağripten maşrıba şanım varıdı

Zaimoğlunda da ahım varidi.

59

Burçak Tarlası

Sabahınan kalktım ezan sesi var,

Ezan da sesi değil yar yar burçak yası var,

Varın bakın şu adamın kaç tarlası var,

Amanın kızlar ne zorumuş burçak yolması

Burçak tarlasında yar yar gelin olması

Eğdirme fesini yar yar kalkar da giderim

Evini başına yar yar yıkar da giderim

Sabahınan kalktım südü pişirdim

Südün de kaymağını yar yar yere taşırdım

Kolumu salladım değdi dikene

İntizar eyledim yar yar burçak ekene

İlahi kaynana ömrün tükene

60

Kolumu salladım değdi pıtırak

Öğlen olmadıki yar yar ecük oturak

Akşam olmadıki kaçak da kurtulak

Bugün Ben Bir Güzel Gördüm

Bugün ben bir güzel gördüm bakar cennet sarayından

Salındı bahçeye girdi çiçekler selama durdu

Bahçenin kapısın açtım sanırsın cennete düştüm

Bahçenin kapısı daldır dalında öten bülbüldür

Kamaştı gözümün nuru onun hüsnü cemalinden

Mor menekşe boyun eğdi gül kızardı hicabından

Sevdim coştum helallaştım buse aldım yanağından

Emrah da bir edna kuldur bağışla geç günahından

Sabahın Seherinde

61

Sabahın seherinde ötüyor kuşlar

Balınan yoğrulmuş o sırma saçlar

Gudretten çekilmiş garadır gaşlar

İşte bu gönlümün cananı geldi

Seher vakti keklik çıkar yazıya

Sallandıkça püskül değer dabana

Gorharım sevdiğim vara yabana

İşte bu gönlümün cananı geldi

Yarim gine şekerlendin ballandın

Alınan yeşil geydin sallandın

Gırılsın golların gine dillendin

İşte bu gönlümün cananı geldi.46

2.1.2 Geleneksel Giyim-Kuşam

Bilindiği gibi giyim insanlık tarihi kadar eskidir. İlk çağlarda tabiattın

etkilerinden korunmak için doğmuş olan, daha sonra kültür ve uygarlık

46 Kaynak: T.C. Tokat Valiliği, Tokat 2006 İl Yıllığı, ss.205-262

62

seviyesinin gelişmesiyle sosyal ihtiyaçlarını karşılamak, süslenmek amacıyla

insanlar giyinmeye başlamışlardır.

Giyim tarihi incelendiğinde giyimin eski devirlerden günümüze kadar pek çok

evreler geçirdiği görülmektedir. İnsanlar bulundukları uygarlık seviyelerine göre

giyim şekilleri yaratmış, kendi örf, adet, inanç ve yaşam tarzlarına göre

giyimlerini şekillendirmişlerdir.

Aslında giyim doğal çevrenin koşulları ile biçimlenmesine karşın toplumsal

özellikleri boy ve aşiretlere göre değer kazanmıştır. Giysilerin sosyolojik,

psikolojik ve tarihsel oluşumunda doğal evrenin kendisiyle doğrudan ilişkisi

yoktur. Ancak coğrafi bölgeler içinde değerlendirmek gerekmektedir. Böylece

ulusal giysiler, yerel giysiler aşiret (boy) giysileri olarak bölümlere ayrılabilir. Bu

nedenle bölgesel giysilerde topografik etkenler sosyal etkenlerden daha önemlidir.

Gelenekler aşiretlere göre giysileri belirlemiştir. Ortak yönleri olan toplumlarla

işaretleşmek için en azından bazı ortak simgeleri bulunmaktadır. Bunun yanı sıra

soyu, aileyi, boy ve obaları belirten simgelerde yer almaktadır.

Giysi kullanımı korunmak amacıyla doğmuş olsa da giysi parçaları tesadüfi

oluşmamıştır. bir toplum içindeki yerleşik ilkeler hangi giyim eşyalarının veya

terkibinin kimler tarafından hangi durumlarda giyilebileceği, giyilmesi gerektiği

veya giyilmesi zorunlu olduğunu belirtmektedir. İnsanlar belirli giysi terkiplerini

giyerek hangi tür sosyal durumlara katıldıklarını dolaylı olarak belirtmektedir.

Aynı zamanda cinsiyet, yaş, medeni hal, aşiret soy ve benzeri kimlikleri hakkında

da işaret vermektedirler.

63

Geleneksel giysilerde ortak değerler ve özde birlik vardır. Farklılıklar

ayrıntılardır. Her kuşak geleneksel giyimi kendinden önceki kuşağı izleyerek

öğrenir.

Kadınlarda daha güzel görünme arzularına bağlı olarak giyim eşyalarını,

erkeklere nazaran her devirde her yerde daha zengin ve daha teferruatlı olmuştur.

Erkeklerin sürekli ev dışında iş hayatında olmaları kıyafet devrimi ile modern

giysileri tercih etmeleri kadınların duygusallığı, eşyalarına olan bağlılığı en

önemlisi saklama güdüleri giysilerin günümüze kadar ulaşabilmesini sağlamıştır.

Türk giyim ve kuşamı, uzun geçmişi, yayıldığı coğrafi alan, kültür etkileşimi

ve inanç sistemlerinin etkisi ile olmuştur. Bu değişim içerisinde tüm dönemlerde

kadının en önemli tören giysisi kuşkusuz gelinlik olmuştur. Gelinlik için seçilen

model, renk, kumaş değişse de anlamı hep aynı kalmıştır. Giysilerde en çok

kullanılan kırmızı, yeşil sarı, mavi renklerdir. Al-yeşil; Al-emir Allah’ın Emri, al

duvak; bekaret, murat, mürüvvet, yeşil murat, gök rengi, gök yüzü, ululuk,

gövermek, yeşermek, Sarı; hasret, kötülük, felaket, hastalık, Turuncu; uğur, Kara;

yas, kötülük, kötü ruh, kir, haram, Mor ise incinme ve kırgınlık simgesi olarak

kullanılmıştır.

Gelinlik; yaşanılan hayat tarzına (şehir, kırsal kesim kendilerine özgü) gelenek ve

göreneklerine göre değişik dokuma, işleme, renk (kırmızı, mor, mavi, pembe) ve

süslemelerle zenginleşmiş ancak günümüzde temizliğin saflığın simgesi olan

beyaz renk kullanılmaktadır. Kına gecelerinde al gelinlik giydirilip al duvak

örtülmektedir. Geline allar giydirilip al duvakla örtülmesi, gelini kötülüklerden ve

nazardan korumak için yine damadın sırtına al mendil sarılması da damadın

kötülüklerden korunduğuna inanılmaktadır. Şehirlerde ise kına gecelerinde mor,

bordo, kadifelerin üzerine sırma ile işli çeşitli bitki motiflerinin yer aldığı bindallı

tercih edilmektedir.

64

2.1.2-A Tokat Yöresinde Giyilen Erkek ve Kadın Kıyafetleri ,

Aksesuar ve Takıları

2.1.2-A.1 Erkek Kıyafetleri

a) Başa Giyilenler

1. Terlik: Bez, pamuklu dokuma veya beyaz etaminden tepesi büzdürülerek

hazırlanır. Üzeri renkli nakış iplikleriyle zikzak formlarda, baş çevresi ise 4-5 cm.

eninde işlenir. Nakışlar arasına küçük püsküller dikilir. Tepesine renkli birkaç

püskül bir arada dikilip ortasında uçları püsküllü üç boncuk sallandırılır.

2. Fes: Kırmızı renklidir, yünden, keçeden yapılır. Çevresine kırmızı, yeşil, sarı

renkli ipek poşu sarıldıktan sonra püsküllü uçları sağ ve sol tarafa sarkıtılır.

b) Bedene Giyilenler

1. İşlik, Göynek: Zıvganın üzerine yeleğin altına giyilen bir giysidir. El dokuma

tezgahlarında sarı, kırmızı, beyaz ipliklerle 40-45 cm. genişliğinde yol yol

dokunan kumaşlardan veya üzerine siyah baskı yapılarak hazırlanan kumaşlardan

beden ve kol ek parçalarla genişletilir. Genellikle üçgen şeklinde olan bu parçalar

kuş veya muska şeklini alır ön ve arka beden tek enden bütün olarak dikilir. Kol

dokumanın yarı eninden düz kesilir ve bedene tutturulur yaka sonradan açılı.

Boyu kalça hizasındadır. Önü açık ve düğmelidir, kolları uzun ve manşetlidir.

Öndeki ilik düğmelere yakın mesafelerde ince pililer vardır. İki parmak

65

genişliğinde yakası vardır. Yaka kenarları kol kenarları ve ilik kısımları kırmızı

renkli veya siyah renkli su taşıyla süslüdür.

2.Aba: Dokuma tezgahlarında 40-45 cm. genişliğinde yünden dokunan ve kalın

olan bir kumaştır. Omuzu dikişsiz (kesiksiz) çalışıldığından ön ve arka bedenler

beraber kesilir. Boyu kalçaya kadar uzun ve yanları yırtmaçlıdır. Kol altından

itibaren etek ucuna kadar yan bedene ek parça ile genişlik verilir. 2-3 parmak

genişliğinde yakası olan abanın önü hafif kruvaze kesimlidir. Birit düğme ile

kapatılır. 2 yanda aplike cepleri vardır, kolları uzun olup, bilek hizasındadır.

Oyuntusuz düz kol takılışı tekniği uygulanır. Kol altına kuş dikilerek rahat hareket

sağlanır, kol ucuna da yırtmaç yapılır ve biye-ilik ile kapatılır. Önü kapatan ilik

düğmeye yakın mesafeye, yaka ucu ve etek ucu arasında kalan kısma 2-3 sıra,

kolların üst tarafına 4’er ince pili yapılır. Eskiden mervür yerine kaytan dikilerek

süslenirdi. Kol ağzı ve yaka kenarına kaytan geçirilerek veya makine dikişi ile

süsleme yapılmaktadır. Yine ön ve arkada kendi kumaşıyla roba yapılar, kol

ucuna ve cep kapaklarına dilimli parçalar dikilip, makine dikişi ile süslenir rengi

siyah ve kahverengidir.

3.Cepken: Koyu renk kadife veya çuha kumaştan yapılır. Çocuklar tarafından

giyilen bir giysidir. Boyu bele kadardır, kolları uzundur. Kol ve bedenin birleştiği

kısma kuş ilave edilir. Bedenin önü açık olup belden sonrası yuvarlaklaştırılarak

etek ucuyla birleştirilir. Bedenin ve kolun kenarlarına kaytan ve şerit harçlar

geçirilerek süslenir. Arka ve ön beden çeşitli harçlarla desenlendirilerek süslenir.

4.Yelek: Gömleğin üzerine giyilen bir giysidir. Aba ve zıvganın kumaşından

dikilir, içi astarlıdır, önü ilik ve düğme ile kapatılır, yaka kısmı omuzdan itibaren

göğse kadar “U” şeklinde oyuntuludur. Kolsuzdur, sağ ve sol tarafında cepleri

vardır abanın altına giyilir.

5. Zıvga : El dokuması depme tekniğiyle dokunan 40-45 cm. genişliğindeki siyah

ve kahverengi renkli bir şayaktır. Ağ kısmı yukarıda ve oyuntuludur. Ağ oyuntu

uzunluğuna 80-90 cm. (ön+arka) boyunda ve 40-45 cm. eninde bir parça geçirilir,

66

böylece zıvganın ağı bele kadar genişletilmiş ve geniş bir potur oluşturmuş olur.

Belde meydana gelen bolluk 4 cm. genişliğinde uçkur ile büzülür ve uçkur

geçirilir. Zıvganın baldır ve paça arasındaki bölümü 40-45 cm.lik dokunan

kumaşla çalışıldığından dardır. Yanlarında bel kalça arasında cepleri vardır. Yan

dikişlerinin üzeri, cep ağızları ve paçanın iç tarafı zıvganın renginde ipek kaytanla

süslüdür. Bazı kesimlerde şalvarada rastlanmakta Erbaa ilçesinde kilot pantolon,

Reşadiye ilçesinde ise zıvganın ön diz kısımları mavi renkli şeritlerle zikzaklı

süslemelidir.

6. Zıvga Bağı: Çarpana sistemi ile kırmızı, mavi, yeşil, sarı kök boyalı iplerle 2

cm. genişliğinde ve 120 cm. uzunluğunda dokunan her iki ucu çeşitli renk

ponponlarla ve boncuklarla boğumlu bir şekilde süslenen ve bele bağlanan bir

kolondur.

7. Kuşak: Erkek kıyafetinde üçgen yapılarak bir karış genişliğinde kalıncaya kadar

katlanan kuşağın ucu sol tarafta sıkıca tutulup diğer ucu sağ taraftan çevrilerek

bele sarılı kısmın üst tarafına sıkıştırılır. Beli sıkı ve dik tutmaya yarar. Kırmızı,

yeşil, sarı renklerden oluşan çizglili desenli ve kare biçiminde bir dokumadır.

8. Mendil: Kırmızı veya beyaz zeminli baş örtüsünden küçük bir kumaştır.

Kenarları pul ve boncuklarla süslü olup üçgen katlanarak damat sırtına tutturulan

mendilin üçgen kısmı kaneviçe tekniği ile çeşitli çiçek motifleriyle işlidir.

9. Para kesesi: Çeşitli renk ipliklerle ve sık iğne tekniği ile örülen kenarları

bağcıklarla büzülen bağcık iplerinin uçları parça kumaşlarla zenginleştirilen bir

aksesuardır. Para kesesi kuşağın içine sokulur, bağları dışa sarkıtılarak kullanlır.

10. Köstek: Genellikle saatlerin ucuna takılan altın, gümüş ve çeşitli madenlerden

yapılan bir zincirdir. Yeleğin ön ceplerinde iki sıra olarak göğüs boşluğuna

sallandırılır.

67

c) Ayağa Giyilenler

1. a- Çarık: Tuz veya şap ile terbiye edildikten sonra kurutulan manda veya öküz

derisinden yapılan çarık için en makbul deri mandanın sırt kesiminden elde edilir.

Deri ayak altından başlayarak parmak üstlerini örtecek biçimde toplanır yanlarına

delikler açılır, bu deliklerden geçirilen ince sırımlarla ayağa giyilen çarık bağlanır.

Çarık yalınayak giyilmez, Çarık giymeden önce çorap giyilir. Ayrıca bağsız olan

çarıklarda bağ yerine toka geçirilerek tokalı çarık diye adlandırılan çarıkta

giyilmektedir.

b- Yemeni - Çapula: Koyunun kuyruk altında bulunan tüysüz derisi kullanılarak

yapılan konçlu ve kaba görüntülü bir giysidir.

2. a- Çorap: Kırmızı, mavi, yeşil, turuncu renkli kök boyalı yün iplerle beş şişle

örülen çorapların değişik motifleri vardır. Bağcıkları püsküllüdür, boyu dize

kadardır, zıvganın paçaları çorabın içine sokulur, çoraplar ayrıca beyaz yün iplerle

kendinden motifli olarak dokunmaktadır.

b- Dolak: Beyaz yünden ince bir şekilde dokunan dolağın üzeri çeşitli desenlerle

işlenerek süslenmiştir. Kış mevsiminde çorap üzerine parmak ucundan başlayarak

sarılan ve uçlarındaki ipliklerle bağlanan bir giysidir.

2.1.2-A.2 Kadın Kıyafetleri

a) Bedene Giyilenler

1. İç saya iç göynek: Beyaz etaminden veya beyaz pamuklu kumaştan, yakası “V”

şeklinde oyulmuş yaka kenarları çeşitli renk ipliklerle zikzak şeklinde

süslenmiştir. Boyu ayak bileği hizasına kadardır. Yanlarında 15-20 cm. boyunca

68

yırtmaçları vardır. Etek ucu ve yırtmaç hizasında kalan kısmı çeşitli renk ipliklerle

nakış tekniğiyle desenlendirilerek süslenmiştir. Dış sayanın altına giyilen bir

giysidir. Ayrıca çeşitli renkli, çiçekli basma kumaşlardan dikilen boyu kalça

hizasına kadar olan uzun kollu ön ortası ilik düğme ile kapatılan iç göyneğin kol

ağzı manşetli olup, yaka çevresi ince biye ile temizlenir. Bol değildir. Kol altına

kuş ilave edilir.

2. Dış saya-Üç peş-Bindallı: Kadife etamin veya kalın dokuma pamukla

kumaşlardan yapıldığı gibi kutnu kumaştan da yapılmaktadır. İç sayanın üzerine

giyilir. Arkada bir önde iki eteği olduğu için üç peş adını alır, Yaka açıklığı

boyundan başlayarak bele kadar düz iner, ön ortanın kapanma payı yoktur ve etek

ucuna doğru genişler. Dış sayanın boyu iç sayadan uzundur. Etek ucunun iki yanı

yırtmaçlıdır. Yırtmaç hizası ve etek ucu arasında kalan kısım nakışla veya siyah

kaytanla süslüdür. Dış sayanın omuzları dikişsizdir. Ön ve arka parçaları bütün

halinde kesilir, kol uzun bir dikdörtgen biçimindedir. Bedenin yan dikişleri

birleştirilmeden önce kolları dikilir ve kol altına kuş “Peyk” parça konulur. Kol

ağzına ve kol takılan kısma bir karış nakış yapılır. Ayrıca sırt kısmada nakış

yapılır. Dış sayanın arka baldır topuk arası olan bölüm çeşitli renk ipliklerle nakış

tekniğiyle işlenmiştir.

Kadife ve atlas kutnu kumaştan (ipekli kırmızı zemin üzerine sarı çizgili kumaş)

yapılan üçpeşlerin yakası “V” kesimlidir. Kolları geniş kol uçları serbesttir. yaka

kenarları, omuzları ve etek uçlarına tek renk ipekli kumaşlardan (sarı, yeşil,

kırmızı) üçgen şeklinde veya düz şeritler halinde süslük denilen parçalar dikilir,

renkli su taşlarıyla süsleme yapılır.

Çeşitli renk (kırmızı, yeşil, mor, sarı, pembe) kumaşlardan yapılan üçpeşlerin

yapımı beyaz iç saya gibidir. Ancak kolları ve arka kısmı çeşitli zıt renk

kumaşlarla aplike yapılarak ve boncuklarla süslenerek yapılmaktadır.

Bindallı elbiselerde (Lacivert, bordo, mor) kadife kumaşlardan yapılır, boyu ayak

bileğine kadar uzundur. Sim ipliklerle çeşitli çiçek desenleriyle işlenmiş ve

genellikle nişan elbisesi olarak kullanılan bir giysidir.

69

3. Şalvar: Atlas denilen kutnu, ipek, saten veya basmadan dikilen şalvarın ağı

kısadır. Üçgen şeklinde ek bir parça olan “Ağ parçası” ile genişlik sağlanır. Bel ve

paçaları uçkurla büzdürülür, boyu bilek hizasına kadardır.

Beyaz pamuklu kumaştan yapılan şalvarın bilek hizasından itibaren bir karış

boyunda nakış tekniğiyle çeşitli renk ipliklerle işlemelidir.

Kutnu kumaştan yapılan şalvarlar iki parça çalışılmıştır. Diz ve bilek arasına siyah

kumaş kullanılmıştır. Astarlı dikilenleri de vardır. Bu tür şalvar giyildiğinde iç

don kullanılmaz, diğer giyim parçalarının altından pek görülmez, diz altına kadar

inenleri de vardır.

5. Önlük, şal öynük: Kadınların iş yaparken kıyafetinin kirlenmemesi için

kullandığı koruyucu bir örtüdür. Dokuma tezgahlarında yün iplerle iki parça

halinde dokunur, el dikişi ile birleştirilerek dikdörtgen şeklinde olur. Dokuma

sırasında çeşitli renk ipliklerle işlenir. Kenarlı tığ oyası ile örülerek ponponlarla

zenginleştirilir. Bel bağı dikilerek ön tarafa bağlanır, boyu dış sayadan kısadır.

Beyaz boncuklarla ve pullarla süslü olanları da vardır.

Kumaştan dikilen (simli parlak) önlükler basma ile astarlanır. Kadife üçpeşlerin

süslenmesi gibi tek renk kumaşlarla kenarları süslenir.

6. Arkalık, saçak: El tezgahlarında dokunan renkli yün arkalık sarı kırmızı, beyaz

kırmızı, sarı beyaz çizgilidir. Saçakları 40-50 cm. uzunluğunda arka kısma

gelecek şekilde bele sarılır saçak kısımları mavi boncuklarla süslüdür.

7. Boncuklu bel bağı, püskül: Mavi beyaz boncuklar arasında yün iplikler

düğümlenerek model oluşturulur. Hazırlanan saçakların alt ucunda kalan yün

iplikleri çoğaltılır ve püskül haline getirilir. Püskül ipliklerinin her birine küçük ve

renkli boncuklar bağlanır veya dikilir. Yünden hazırlanan bir kolon üzerine

saçaklar yan yana getirilerek tutturulur. 9, 12, 16 saçaklı olanları vardır. Boncuklu

bel bağı belin arkasına arkalığın (saçağın) üstüne gelecek şekilde bağlanır.

70

8. Yağlık: 25x35 ebadında boğaz ve yaka kısmı kapatacak şekilde bağcıkla

arkadan bağlanan bir giysi parçasıdır. Ön kısmı boncuk işi çeşitli renk ipliklerle

kaneviçe tekniğiyle işlemelidir.

9. Tuzluk: 18x20 cm. ölçülerinde şal dokuma kumaştan veya sık dokulu yün

örgülerden yapılan ön yüzü nakışlı ve boncuklu süslü bir torbadır. Belden

bağlandığı gibi boyuna çapraz geçirilerek yandan da sarkıtılır.

b)Başa Giyilenler

1. a- Semerli fes, parçalı fes: Kadınlarda başa giyilen bir giysidir. Yünden ve

keçeden yapılır. Önce, büyükçe torba gibi olan keçe boyama, drinkleme,

zamklama işlemleriyle külah şekli verilir. Başa giyilecek hale getirilmesi için

kalıplanır. Fesin tepesine bombe yapılarak iki parçadan çalışıldığı görüntüsü

verilir. Fesin tepesini oluşturacak kısım 3-4 cm. genişliğinde avuç içine alınır, bu

kısmın içine ters yüzden yün, pamuk, saman ve ot doldurulur. Doldurulan kısma

hilal şekli verilerek dikilir. Alnı kapatacak kısma siyah renk kumaştan alınlık

yapılır, su taşlarıyla iki üç sıra süslenir, üzerine gümüş paralar balık sırtı gibi 10-

15 tane dikilir. Ayrıca elde iplerle hazırlanan kirpikler fesin ön içinden geçirilerek

dikilir. Fesin düşmemesi için boncuklarla süslü yapılan bağcık şakak kısmından

geçirilir.

b- Terek alı: Kırmızı kadife ile veya hazır fötrle kaplanarak hazırlanan tahta

çemberli festir. Önce üste çemberin kenarları dikilir, ortası büzgü ile döndürülerek

şekillendirilir, alına tel çaputu denilen yeşil mavi zeminli çiçek desenli basma

veya jarse kumaşla kaplanır. 10-15 adet altın veya gümüş paralar fesin ön

kısmına ortaya büyük yanlara ise küçükler üst üste gelecek şekilde balık sırtı gibi

dizilerek tutturulur. Altınlarla kumaş arasına boncuklar iplikle oya yapar gibi

dikilerek dikiş kapatılır. Bu süslemeye “tel” denir. Fesin düşmemesi, sabit

durması için şakak kısmına dikilen ip arkadan saçların altından geçirilerek

71

tutturulur veya boncuklarla hazırlanan oya yine şakak kısmına dikilerek çene

altından geçirilir. Buna da çene bağı denir.

2. a- Findi, Elmalı yazma: Siyah zeminli, tülbentten daha kalın, değirmi, pamuklu

bir dokuma üzerine koyu kırmızı veya bordo renkli elmaya benzer desenler

basıldığı için findi veya elmalı yazma denilmektedir. Fesin üzerine üçgen şeklinde

katlanarak uçları çene altından geçirilerek tepeden bağlanır. Kenarları filkete

tekniği ile yapılan pul oyası ile dikilir. Arkaya gelen üçgen kısmı üç sıra “V”

şeklinde yeşil kırmızı, mavi renk ipliklerle filkete tekniğiyle işlenir ve pullarla

süslenir.

b- Çit-yazma: Üstü çiçekli desenlerle, baskılı kenarları çeşitli oyalarla süslü bir

baş örtüsüdür. Zemini beyaz kenarları iğne oyası, boncuk oyası işlemeli pamuklu

bez olan baş örtüleri de oldukça yaygındır.

3. Saçlık, saç bağı: Kadınlarda fesin arkasına tutturularak veya saç örülürken içine

yerleştirilerek örülen ve bele kadar sarkıtılan, saç örgü aralarını süsleyen bir

takıdır. Yapımında çeşitli irilikte beyaz mavi boncuklar yün bağcıklara geçirilir ve

uzun şeritler halinde hazırlanır, uçları renkli ponponlarla süslenir.

c)Takılar

1. Sakalduruk, Yanaklık: Festen yanağa kadar sarkan fes süsüdür, gümüşten

yapılmış bir takıdır.

2. Hamaylı: Üçgen veya silindir şeklindedir, kenarları gümüş paralarla süslüdür.

Zincirle boyuna takılır. İçinde muska ve nazarlık bulunmaktadır.

3. Bilezik: Kolları süsleyen gümüş ve altından yapılmış bir takıdır.

72

4. Gerdanlık: Çoğu değerli taş ve madenlerden yada altın paradan yapılarak

boyuna takılan bir takıdır.

d) Ayağa Giyilenler

1. Çorap: Alaçorap diye de bilinen bir kıyafet parçasıdır. Kırmızı, mavi, yeşil,

turuncu renkli kök boyalı ipekle 5 şişle elde dürülen çorapların değişik motifleri

vardır. Bağcıkları püsküllüdür. Bilekten itibaren şalvarın altında kalmaktadır.

Beyaz yün ipliklerle kendinden motifli olarak dokunan çoraplarda giyilmektedir.

2.2 EVLİLİK ADETLERİ

İlimizde evlenme yaşı erkeklerde 20 - 30 yaş kadınlarda ise 16-20 yaşlar

arası değişmektedir. Erkek evlenme isteğini annesine, yengesine, teyze veya

halasına söyler ve onun babasına söylemesini bekler. Pilav pişirtip içine kaşık

saplar. Babasının ayakkabısını kapı eşiğine çiviler. Ev içinde asabi ve geçimsiz bir

tablo da çizerse baba artık bu çocuğu evermeli diye düşünür. Kızlar da ise durum

biraz daha kısıtlıdır. Kız aile içinde evlilik konusunda biraz çekingen

davranmaktadır. Kızda evlenme isteğini evde bulunan bayanlardan birine

söylemek sureti ile belli etmektedir.

İlimizde denişik (değişme-berdel) şeklinde evlenme oranı nispeten azdır.

Bu çeşit evliliklerde eşlerin bir birini beğenmesi olduğu gibi başlıktan kurtulma

ve düğünün masrafından kurtulma isteği de etkili olmaktadır.

73

Yöremizde kız kaçırma şeklinde evlenmeye pek rastlanmamakta ve bu

durum hoş karşılanmamaktadır.

İlimizde iç güveyi şeklinde evlenmeye bakış açısını '' İç güveyden

halliceyim'' sözü ifade etmektedir. Zaman zaman memuriyet için gelenler

çocuklarını Tokatlı ailelere iç güveyi verdikleri olmuştur.

Eğer bir erkeğin çocuğu varsa ve eşi ölmüşse yetişkin baldızıyla

çocuklar "Elin eline kalmasın" diye evlenebilir. Fakat bu çeşit evlilikler tercih

edilmez.

Yakın akrabayla evlilik yapılıyorsa bile günümüzde pek tercih

edilmemektedir.

Süt kardeş ile evlilik "Süt kardeşin öz kardeşten sayılır" dendiği için

yapılmamaktadır.

Dul kadın veya dul erkekle evlilik olmaktadır.

İlimizde dıştan evlilik serbesttir. İl dışına ve köy dışına kız verilip

alınmaktadır.

Evlenemeyen kız ve erkeklerin bahtlarını açmak için çeşitli davranışlar

sergilediği görülmektedir.

- Çevrede bulunan tekkelere çabut, tülbent bağlanır. Mum yakılır. Böyle

şansı açıldığına inanılır

- Hıdrellezden bir gün evvel evli veya nişanlı konu komşudan alyans

veya düğme alınır. Bu alınanlar bir tutam ot bir bardak su ile sırlı bir çömlek

içine konulur. Ağzı temiz bir bezle bağlanarak önce hiç kullanılmamış bir kilitle

74

kilitlenir. Hazırlanan çömlek akşam gül ağacı dibine konulmaktadır. Hıdrellez

günü sabah gün doğmak üzere çömlek konulan yerden alınır kilit kısmeti açılmak

istenen şahsın başında açılarak kısmeti açılmış olur. Daha sonra her eşya veren

için micek çekilerek bir mani okunur. Böylece hem eğlenilir, hem bir kaynaşma

olur hem de bahtının açılacağına inanılmaktadır.

- Member taşına gidilir kısmetini açmak isteyen taşın üzerine çıkarak

hoplar böylece kısmetini açmış olur.

- Nişanlanan kişilerin yüzük şeritleri alınıp saklanarak kısmet açılacağına

inanılır.

- Kına gecesinde yakılan kınadan bekar olanlarda yakınır ki kısmetimiz

açılsın diye.

Tokat ilinde alınacak gelin aklı başında olmalı eli yüzü düzgün olmalı hürmetli

olmalı iyi bir aileden gelmeli, hamarat olmalı, ekonomik durumu iyi ve işi olup

olmamasına da bakılabilmektedir. Damatta ise içki kumar olmayacak iyi bir

aileden gelecek işi olacak evine sahip olacak gibi özellikler aranmaktadır. Aile

büyükleri çocuklara eş seçiminde esas söz sahipleridir. Genelde kadın tavsiye eder

erkekte düşünüp onaylarsa o iş olur. Kısaca hane reisi onaylamadan iş olmaz. Her

ne kadar böyle dense bile günümüzde oğlanla kız anlaşmadan bu iş olmamaktadır.

Kız aramaya genellikle yakın akraba kadınları ve anne katılmaktadır. Kız

aramada düğünlerde toplantılarda görülen kızların tavsiye edilmesi komşuların

tavsiyesi etkili olmaktadır. Beğenilen kız görülmeye -haber verilse dahi- sabah

erken saatlerde gidilmektedir. Bu davranışta amaç kız evini ev haliyle ve kızı

makyajsız görme isteğidir. Kız görmeye gidilirken oğlan anası iki rekat namaz

kılar ki işimiz hayra dönsün diye. Görülen kız beğenilirse oğlana düğünde veya

sokakta gösterilir.

75

Eğer kız istenecek ise önce bir aracı ile kız evinin ağzı aranır olumlu ise

kız istenmeye gidilir. Kız istemeye oğlanın orta yaşlı kadın akrabaları gider.

Zaman zaman annenin gittiği de olmaktadır. Yöremizde ilk istenişte kız

verilmemektedir. Eğer cevap olumsuz ise ilk istenişte belirtilmektedir. Eğer ılımlı

ise birkaç sefer gidiş geliş olmaktadır. "Kız evi naz evi" denmektedir. Bunun

nedeni oğlan tarafını sorup araştırma ve akrabalarla ortak bir karara varma

isteğidir. Kız istemede '' Allahın emri peygamberin kavli ile kızınıza dünürüz''

denir. Kız tarafı eğer razıysa "Allah yazdıysa olur " der.

Kız verildikten sonra sıra söz kesmeye gelir. Söz kesmeye imam ve

ailenin büyük erkekleri gider. Söz kesmeye gidenlere kahve ikram edilir. Söz

kesmede şerbetin ne zaman içileceği konuşulur. Söz kesmede nişan yüzüğü

takılabilir fakat hiçbirşeyin takılmadığıda olmaktadır.

Şerbet içme günü söz kesildiği gün kararlaştırılmaktadır. Şerbet içme genelde

cuma akşamı yapılmaktadır. Şerbet içmede kullanılacak şerbet boyası, kahve,

şeker birkaç gün evvel kız evine gönderilir. Kız evi bunları getirene bahşiş verir.

Şerbet içme sadece erkeklerin katıldığı bir kutlamadır. Şerbet içmede şerbeti

dağıtan kişi bardak batmıyor, şerbet donmuş gibi bahanelerle oğlan evinden

bahşiş alınır. Şerbet içmede hoca dua okur ve şerbet içme biter. Şerbet içmede

oğlana duyurmak için ufak bir eşya alınmakta ve bu eşya damada açık artırma

usulüyle satılmaktadır. Damat bu aldığı eşyaları ertesi günü kız evine yollar fakat

yinede o eşya gelinle çehizine konulmak sureti ile geri gelmektedir. Kız evi

damattan gelen bu eşyaya karşılık süslenerek bir tepsi üzerine yerleştirilmiş bir

sürahi şerbeti damata gönderirler. Damat bu tepsiyi getirene bahşiş verir. Şerbetle

içmeden düğüne kadar geçen sürede "göz aydına " gelen herkese kahve ve şerbet

ikram edilmesi adettendir.

76

Şerbet içildikten sonra sırada nişan vardır. Nişana karar verildikten sonra

okuyucularla nişana çağrı yapılmaktadır. Okuyucu falan kişinin selamı var şu gün

falan saatte kız evinde veya salondaysa salonda nişan var diye davet eder.

Yöremizde okuyucu düğünün tamamı için tutularak ücretlendirildiği gibi

köylerimizde köy bekçisi veya höpörlörlede davet yapılmaktadır.

Belirli bir nişan günü yoktur. Nişana gelen davetliler eğer erkek

tarafından ise altın veya para takar eğer kız tarafından ise kızın eksikleri varsa

onları getirmek sureti ile düğün yapanlara yardım etmiş olunmaktadır. İlimizde

misafirperverliğe büyük önem verilmekte ve hala güzel bir toplumsal değer olarak

yaşatılmaktadır. Nişanlarda köy dışından gelen misafirler konuk evlerinde

ağırlanmaktadır. Nişandan birkaç gün evvel toplanılarak bu konuk evleri

kararlaştırılmaktadır. Nişan yapılırken nişanlık olarak kıza nişan elbisesi, iç

çamaşırı, makyaj mazemesi, kolonya, ayakkabı, terlik, hırka, tülbent, eşarp, entari,

ve takılar alınır. Bu alınan malzemeler bir bohçe içerisinde kız evine birkaç gün

evvelden gönderilmektedir.

Nişanda daha çok kadınlar tef çalarak oyunlar oynayarak eğlenmektedir.

Davetlilerin sayısı artıca takı merasimine geçilir. Takı ve hediyenin ağırlığı

davetlinin yakınlık derecesi ve maddi durumuna göre değişmektedir. Nişanda

gelin kayınvalidesinden izin alarak oynar ve uzun uzadıya oynamaz kısa bir süre

oynar ve oturur. Kız sağdıçla birlikte takı müddetince bekler ve takı bittikten

sonra kaynanasından başlayarak tüm davetlilerin elini öper. Nişan eğlenceleri

kadınlar arasında geçmekteyken son yıllarda damatta bu törene katılmaktadır.

Nişana gelen davetlilerin dağılmasıyla sona ermektedir.

Nişanlı gençler birbirlerini tanımak amaçlı görüşebilmekte ve bu genelde

kız evinde gerçekleşmektedir. Bu ziyaretlere oğlan anne ve babasıyla

77

katılmaktadır. Mehir veya ağırlık konusu nişanla söz arası birgün

konuşulmaktadır. Başlık kısaca kız tarafının maddi durumu iyi değilse onları

onure etmek için verilmektedir. Başlığa bakıldığında adet olma özelliğinin

olduğunu ve bu özelliğin gün geçtikçe azaldığını görmekteyiz. Başlık para veya

altın olarak ödenmektedir. Ağırlık ise damat tarafının yeni ev için aldıklarına

denmektedir. Ağırlığa "kalın" dendiğide olmaktadır. Ağırlık içindede erkek

tarafının yeni en için aldığı herşey bulunmaktadır. Ağırlık genellikle düğünden

önce kız evine götürülmektedir.

Düğün için konuşulan takılar nişanda takılacağı gibi genelde düğün

içinde de takılmaktadır. Nişanla düğün arası bir zamanda resmi nikah

yapılmaktadır. Dini nikahta ise imam, gelin vekili, damat ve aile büyükleri

bulunmaktadır. Eğer dini nikahta mehir (evlenen kadına güvence olarak verilen

paua veya ziynetlerin tümü)sözkonusu olursa damat ya peşin öder yada vaat eder.

Eğer mehir verilmişse bu gelinin öz malı sayılmaktadır. Dini nikahta bağlanmak

(dini nikah anında eğer parmakta yüzük saat oynatılır, kilit kilitlenir,ip

düğümlenmesi erkeği kadına karşı soğuklaştıracağına olan inanç) sözkonusu

olacağından genelde nikah anı saklı tutulmaktadır. Mehir altın veya para olarak

verilmekte ve kız gelin giderken kızın çehiz sandığı veya çantasına

konulmaktadır. İmam nikahı sırasında ödenenler, kıza ve oğlana alınanlar bir

senete yazılır ve imza altına alınır. Bu senetin bir nüshası kız bir nüshasıda erkek

tarafında kalmaktadır.

İlimizde hayırlı işin fazla uzatılması hoş karşılanmamaktadır. Maddi

durum elveriyorsa en kısa sürede düğün yapılmasında fayda vardır denmektedir.

İki bayram arasında - ramazan ve kurban bayramları- düğün yapılmamaktadır.

Eğer nişan ve düğün arasına bayram veya hıdrellez girerse yapılması gereken

şeyler vardır.

78

Ramazan Bayramı: Gelin kız için bayramlık elbise, şeker, kolonyağı

alınarak gelin evin gönderilir.

Kurban Bayramında: Bayramlık elbise ve boynuzlarına bir beşibirlik

takılmış koç alınarak kız evine gönderilir.

Nevruz (Sultan Nevruz): Sultan nevruzda ise kız evine baş harfi "S" ile

başlayan simit, susamlı çörek, süt gibi şeyler bir bakır sini içerisinde kız evine

gönderilir. Kız evi bu günlerde hediye getirenlere bahşiş vermektedir.

Nişanlılık yarı evlik sayıldığından bozulmasıda toplum tarafından hoş

karşılanmamaktadır. Yinede seyrekte olsa nişanın bozulduğu olmaktadır. Nişan

iki ailenin çeyiz, başlık, ağırlık gibi konularda anlaşamamasından bozulmaktadır.

Eğer nişanı kız tarafı bozuyorsa -buna "çıkı atma" denir- tüm hediye ve takıları

oğlan evine gönderir. Eğer oğlan tarafı bozuyorsa kız istese hiçbirşey vermeye

bilir. Nişanlısından ayrılanın -bilhassa kızın- evlenmesi ilki kadar kolay

olmamaktadır.

Evlilikte toplumsal yapının temel taşı olan aile kurulacağından yeni ev

için iki tarafa da temel yükümlülükler düşmektedir. Yeni ev için erkek tarafı salon

takımı, yatak, ayna, halı, koltuk takımı alır. Kız tarafı ise mutfak ve yatak odasını

yapar. Çeyiz olarak ta yatak takımları, karyola örtüleri, iç çamaşır, perde , bakır

eşya alır. Kızın yeni ev için yaptığı el işleri "sandık eşyası" olalarak anılmaktadır.

Kız çocuğu doğduğu günden beri çeyizi hazırlanmaktadır. Bu nedenle "Kız

beşikte çeyiz sandıkta" denmektedir.

Erkek tarafı ev eşyalarını hazırlayınca ve kendini düğüne hazır hissedince

kız tarafına gelerek düğün tarihini belirleme isteğini belirtir. Kız tarafınında

hazırlıkları konuşularak ortak bir tarihte anlaşma sağlanır. Düğün günü karara

bağlandıktan sonra urba düzme günü konuşulur. Buna "düzgün düzme"

denmektedir. Düzgün düzmeye kızın genç akrabaları annesi ve oğlan tarafından

79

ise oğlanın ağbisi amcası katılmaktadır. Burada gelinlik kıza yazlık ve kışlık

olmak üzere iki kat elbise, iç çamaşırı, manto, havlu, hamam takım - tarak, lif,

sabun konan oval tabak, gümüş takunya- kızın ailesine ufak hediyeler alınır.

Burada kız babasına hediye alınmaz çünki bu hoş karşılanmaz. Düzgün düzmede

alınanların masrafını erkek tarafı karşılamaktadır. Kız tarafı ise damat için damat

elbisesi iç giysiler gömlek ayakkabı gibi töreler alır.

Düzgün düzmede kumaş alınmışsa bunlar köy yeri ise bilen bir kadın

eğer şehirde ise terzi tarafından dikilmektedir. Gelinlik biçileceği günü kızın

arkadaşları ve kadınlar terziye giderler terzi işe başlarken makas kesmiyor diye

bahşiş ister ve orada bulunanlar terziye bahşiş verir.

İlimizde belirli bir düğün günü yoktur. Fakat Cuma akşamı inancı bu

uygulamada da kendi ağırlığını hissettirmektedir. Şöyle ki; düğünler ya cuma

akşamı başlamalı yada cuma akşamı bitmelidir. Biz bu araştırmamızda düğünün

en çok uygulanan formu olan perşembe günü öğleden sonra başlayıp pazar akşamı

biten ve geleneksel olana en yatkın olanını belirtip düğün uygulamalarını da o

şekilde sıralamanın işimizi kolaylaştırmanın yanında konunun daha anlaşılır

olmasını da sağlayacağına inanmaktayız. Konu folklor (halkbilimi) olunca her ne

kadarda mutlak doğruya ulaşılmak istense de eksik kalan veya gün be gün

değişime uğrayan uygulamalar bu tek doğruya ulaşma işini imkansız kılmaktadır.

Düğün tarihi belli olduktan sonra aile büyükleri ve yakın komşuların

katıldığı "danışık toplantısı" yapılmaktadır. Bu toplantıda okuyucuların kimler

olacağı, konuk evleri, oduna gidecekler, yiğitbaşının kim olacağı, düğün kahyası

gibi düğünün tüm olayları konuşulmakta ve gerekenlere görevleri

bildirilmektedir.

80

Düğün başlamadan 8-10 gün evvel okuyucu çıkmaktadır. Okuyucu

erkek tarafından ise her iki evin adetlerini eğer kız tarafından ise sadece kendi

adetlerini saymaktadır. Kız tarafında çeyiz asma, ara gecesi, gelin hamamı, kına

gecesi ve gelin alma söz konusu olmaktadır ve kız evinin okuyucusu sadece bu

günleri bildirmektedir. Erkek evinin okuyucusu ise bu adetlere ek olarak erkek

evinin geleneklerini de saymaktadır. Erkek evinde ise danışık yemeği, bayrak

kaldırma, damat hamamı, erkek kınası, güvey dolandırma ve gelin almanın

tarihlerini ve saatini söylemektedir.

Düğün başlamadan 8-10 gün evvel çeyiz asılmaktadır. Çeyiz görmeye

gelenler kızın işine yarayacağını düşündükleri hediyelerle gelmektedirler.Çeyiz

asıldıktan 3-4 gün sonra ara gecesi yapılmaktadır. Ara gecesi kız ve onun yakın

arkadaşları arasında ve çeyizin asılı bulunduğu odada gerçekleşen bir

uygulamadır. Ara gecesinde kız ve arkadaşları sazlı sözlü bir eğlence

tertiplemektedirler.

Kız çeyizini görmeye erkek tarafı da gelmektedir. Çeyiz görmeye

gelenlerin yaptığı gibi erkek tarafı da yanlarında hediyeleri ile çeyiz görmeye

gelirler. Çeyiz toplanmadan evvel erkek tarafından bir kişi kız tarafından da bir

kişi belirlenir ve bu kişiler gelinin tüm çeyizini ortalama fiyatları ile yazarlar.Fiyat

yazım işi sonlanınca çeyiz toplanarak sandıklara doldurulur.

Düğün perşembe başlamaktadır ve düğünün ilk başladığı an bayrak

kaldırmadır. Salavatlar eşliğinde bayrak kaldırılarak düğün başlatılmış olmaktadır.

Bayrak kaldırmada bayrak uzunca bir cereğin ucuna takılır.Tepesi soğan, elma,

tavuk tüysü takılarak süslenir. Bayrak cereği düğün evinin üzerinden görülecek

şekilde çivilenmektedir. Ama günümüzde apartman önlerine ip ile bağlanarak da

81

düğün evi belirlenir. Düğün müddetince bu bayrak düğün evinde asılı

kalmaktadır.

Düğünlerde bir bayraktar olmaktadır. Bayraktar orada oynayan halay

çeken gençlere sigara tutulması çay ikram edilmesi, eğer açsalar sofra

hazırlanması, mehtere bakılması, damat gezerken elinde bayrakla önde gidilmesi,

gelin alayının önünde gidilmesi, düğün bittiği akşam mehterlerin evine götürerek

agırlanması gibi görevleri vardır. Bayraktar olanın bu ve benzeri uygulamalardan

pek fazla kârı olmamaktadır. Bu yaptıklarını komşuluk hatırı için yapmaktadır.

İlimizde sağdıç olmaktadır. Sağdıç çocuk sağdıç olacağı gibi evli veya

bekar gençlerden de olmaktadır. Sağdıç eğer evliyse damata göz kulak olmak,

ona yol göstermek gibi eğitici bir fonksiyon üstlenmektedir.

Düğün Cuma günü normal seyrinde sürmekte ve oyunlar oynanarak

devam etmektedir. Akşama kadar davul çalmakta ve oyunla geçmektedir. Gece

gençler arasında düğün evinde orta oyunlarda oynanmaktadır.

Cumartesi günü gelin hamamı ve damat hamamı yapılmaktadır. Köy

dışından gelen misafirler mehter tarafından karşılanarak konuk evlerine

götürülmektedir. Gelen misafirler mehtere bahşiş vermektedirler. Düğün kahyası

gidip bir ihtiyaçlarının olup olmadığını sormaktadır. Gelen davetlilere yemek

verilmekte yemek bitiminde herkes siniye töre adında para bırakmaktadırlar.

Kız evinin diğer bir uygulaması ise gelin hamamıdır. Gelin hamamı cuma

veya cumartesi günü olmaktadır. Gelin hamamına tüm tanıdıklar çagrılmaktadır.

82

Gelin hamamı için hamama veya çermik, kaplıca, yunak varsa yunağa

gidilmektedir. Bizim anlatacak olduğumuz İl merkezideki uygulamadır.Gelin

hamamı da bu gün yapılmaktadır. Gelin hamamına "düğün hamamı" denildiğide

olmaktadır. Okuyucu hamama çagrıyı " Hanımımın selamı var suyu sabunu

bizden falan gün gelin hamamı var" diye yapmaktadır. Gelin hamamından bir gün

evvel dolma börek çörek yapılmaktadır. Hamam sabahı herkes toplandıktan sonra

bindallı giyinmiş olan gelin salona arkadaşlarıyla girmekte ve girişte bulunan

havuzun etrafında üç kez döndükten sonra orada bulunanların ellerini öpmektedir.

Hamam eğlencesi olurken oğlan tarafı mevsime göre Tokat kebabı veya yiyecek

birşeyler göndererek orada bulunanlara ikram ettiği olmaktadır. Hamam

eğlenceleride sazlı sözlü olmaktadır. Hamamda saz çalan kadınlara orada hazır

bulunanlar tarafından bahşişler verilmektedir.

Damat hamamı da aynı gün olmaktadır. Fakat damat hamamı pazar günü

gelin indikten sonra da olduğu olmaktadır. Bizim anlatacak olduğumuz cumartesi

günü ve bol katılımlı olan damat hamamıdır. Damat hamama gidince herkes

katılmaktadır. Damat, sabah hamama arkadaşları nezaretinde ve büyük bir

kalabalık tarafından götürülmektedir. Damat hamamda iken dışarıda kalabalık

tarafından çeşitli oyunlar oynanmaktadır. Orada damat traş edilir. Damat hamadan

çıkarken dualarla bakır bir sini içerisinde ve tüm parçalar sağ taraftan başlanaral

giydirilir. Köylerde daha sonra damat ata bindirilir. Damat ata binince töre

bağlama işlemi başlar ve bu eve kadar sürer. Töre genellikle bir bez çit gibi bir

kumaş türü olmaktadır. Töreler bağlana bağlana öyle bir hal almaktadır ki damat

at üzerinde gözükmemktedir. Damat evin önüne gelince tekrar dua töreni

olmaktadır. Damat ve sağdıç el öperler. Damat ve sağdıç el öperken töre verilir.

Bu geleneğe damat oturtma ve güveyi donatmada denmektedir.

Cumartesi günü kız evi için önemli bir gündür diyebiliriz. Kız düğünüde

sayılacak kına gecesi bu gece yapılmakadır. Kına gecesinde kullanılacak kına ve

83

dağıtılacak çerezler oğlan evi tarafından kız evine gönderilmektedir. Kız evi

kınayı getirene bahşiş vermektedir.

Akşam erkek evinde toplanan akrabaları davul zurna eşliğinde kız evine

giderler. Yolda çeşitli oyunlar oynanmaktadır. Kız evinde ise kızın yakın

akrabalaları toplanmıştır. Oğlan evinden gelenlerin önüne sırık veya ip tutularak

yolları kesilir ve bahşiş alınır. Gelen konuklar içeri alınır. Mehter dışarıda

kalmaktadır. Mehter dışarıda çeşili havalar çalamakta ve gençler eğlenmektedir.

Bu şekilde müzikte içeri girmiş olmaktadır. Genellikle kına gecelerinde tef

kullanılmaktadır. Tefle ağır havalar çalınmaktadır. Önce oyunlar oynanmakta

daha sonra gelin ağlatılmak için çeşitli ilahi ve deyişler okunmaktadır. Herkes

toplandıktan sonra elinde kına tepsisi olan ve genelde yakın akrabadan seçilen bir

kadın önde içinde mumlar yanan kına tepsisini elinde tutarak ve gelin bu kadının

arkasında salona alkışlar eşliğinde girerler. Gelin sagdıcı varsa sağdıçı ile sağdıçı

yoksa bir akranı ile salonda bulunanların tümünün elini kaynanasından başlamak

sureti ile öpmektedir. Gelinin el öpme işi bittikten sonra kendisi için hazırlanan

köşedeki yerine oturmaktadır. Gelin başı içinde gül desenleri bulunan al bir oyalı

örtü ile örtülmektedir. Gençler çeşitli oyunlar oynar. Saat ilerledikçe oyun ve

eğlence havası kendini bir matem bir yas havasına bırakmaktadır. Kına yakıcı

kadın kına türküleri söyleyerek kına yakma işine başlar. Yöremizde çok çeşitli

kına türküleri söylenmektedir.

Kınamı kardılar hamur ettiler

Yollara döktüler çamur ettiler

Benim kız adımı gelin ettiler

Anam sütün helal eyle

Ağla anam ağla el ettin beni

84

Gözümün yaşını sel ettin benim

Helal eyle helal eyle

Anam hakkın helal eyle

Babam Tokat'a vardımı

Tokat kınası aldımı

Gelin olduğun bildimi

Şen babam evin şen olsun

Gidiyorum haberin olsun

Çekin atımın başını

Silin gözümün yaşını

Çağırın bey kardaşımı



Elek içinde valası

Kağıt içinde kınası

Hanıya bu kızın anası



85

Gül dibinde gül var mı?

Nar dibinde nar var mı?

Bu gece kalacağım

Evinizde yer var mı?

Şen ol anam şen ol

Evin barkın şen olsun

Kına türkülerinden de anlaşılacağı üzere kızın evden ayrılışı yeni bir hayata

başlayış ve önceki hayatının yok sayılışı şeklinde olmaktadır. Zaten halkımız

doğum, sünnet, askerlik gibi geçiş dönemlerini çok önemli sayarken aynı zamanda

önceki hayatı da yok saymaktadırlar. Kına gecesi de kız için böyle görülmektedir.

Kına gecesi kızın baba evindeki son gecesi olması münasebeti ile böyle hüzünlü

bir hava estirilmektedir. Kına yakılması işlemi de bu kına türküleri eşliğinde

olmaktadır.

Kına askere gidecek delikanlıya, kurbanlık koça, gelinlik kız ve oğlana

yakılması da verilen manayı göstermektedir. Gelin kınası yakılırken kına

ezilmiyor, kına sürülmüyor gibi şeyler söylenmek sureti ile erkek tarafından

bahşiş alınmaktadır. Kına yakılınca gelin eli al bir bezle sarılmaktadır.

Gelinlik çağı geçmiş kızlar ve yettiğince isteyen herkes kına yakmaktadır.

Kınadan bir kısım oğlan yakınacağı için oğlan evine gönderilmektedir. Damadın

kınasını yiğitbaşı yakmaktadır. Gelen misafirler kına bittikten sonra

86

dağılmaktadır. Kızın yakın arkadaşları ve yakınları kızın kalan eşyalarını da

sandıklara yerleştirmek için toplarlar. Kızın eşyaları toplanınca kız gitmeye hazır

demektir. O akşam kızın arkadaşları kızla birlikte kalmaktadırlar. Damat ise

çoğunlukla tek parmağına ve avuç içine kına yakmaktadır.

Kız nişanlandıktan sonra örtünme şeklini değiştirmektedir. Kız nişanlılıkta

ve evliliğin ilk zamanlarında "yaşmak çalmak" dediğimiz özel bir baş bağlama

metodu kullanmaktadır. Damat ise düğün boyunca " Kefiye" denen üçgen

biçiminde bağlanmış ipek bir bezi omzuna atkı şeklinde atarak diğer insanlardan

ayrılmaktadır. Bu damat adayının kolayca tanınması için yapılmaktadır.

Pazar günü sabah erkek evinde gelin almak için hazırlıklar yapılmaktadır.

Gelen misafirler ve çevrede bulunanlar gelin almaya gitmek için

toplanmaktadırlar. Gelin atla, faytonla veya arabayla alınmaktadır. Gelin almak

için erkek evinin önünde toplanmakta ve gelin alayı oluşturulmaktadır. Gelin

almak için oğlan evinden önde bayraktar daha sonra mehter, mehterin ardından bir

gurup genç ve tüm toplananlar oyunlarla yola çıkar ve kız evine giderler. Kız

evine girmeden önce bir oyunda kız evi önünde oynanmaktadır. Kız evinde

oyunlar oynanırken evin büyüklerinden birkaç kişide kız evine girmek ister fakat

daha önceden kilitlenen kapıyı açtırmaları gerekmektedir. Kapı açtırmak için

erkek tarafına bahşiş verilmesi gerekmektedir. Verilecek bahşiş uzun uzadıya

pazarlıklardan sonra belirlenmektedir. Bahşiş verildikten sonra gelinin erkek

kardeşi veya kardeşi yerine tanıdığı bir akrabası gelin kuşağını bağlaması

gerekmektedir. Gelin kuşağı kırmızı bir şerittir ve " Evine bağlı olsun" veya buna

benzer bir niyetle bağlanmaktadır.

Kapı açıldıktan sonra eşyaları yüklemeye sıra gelmiştir. Eşyalar yüklenirken

özellikle çocuklar sandık, yatak gibi eşyalar üzerine oturarak erkek tarafından

bahşiş almaktadırlar. Bu işlemler sürerken mehterde gelin çıkarma havaları

çalmaktadır.

87

Gelin alayı geldiği gibi yanlarına gelini de alarak yola koyulmaktadır. Gelin

atta ise atının başını aile büyüklerinden biri çekmektedir. Eee "Gelin ata binmiş ya

nasip demiş" denmez mi?.... Düğün alayı damat evine doğru ilerlerken damat

genellikle gelinin ineceği yere hakim bir yere çıkmak sureti ile alayı

beklemektedir. Gelin kapıya gelince orada bulunanlar gelin attan inmiyor diye

bağırılmaktadır. Kaynana ve kayın valide gelinin bu davranışına karşılık ona bir

şey verirler veya vaat eder. Bu verilenler yöreye ve vaat edenin maddi durumuna

göre değişmektedir. Gelin salavatlar eşliğinde attan veya her ne ile geldiyse ondan

inmektedir. Gelin inerken damat gelinin başından madeni para ve elma şeker gibi

tatlı şeyler atar. Gelin eve yollanınca kaynana gelin benden korksun diye çömlek

kırar, dili tatlı olsun diye eşiğe yağ bal sürülmektedir. Gelin attan inince kucağına

oğlan çocuğu verilir. Gelin birkaç kadın tarafından alınarak gelin odasın

götürülmektedir. Damat daha sonra gelerek gelinle biraz konuşur. Daha sonra

damat gelini alarak orada toplanan kadınların yanına gitmektedir. Buna koltuk

yapma veya koltuğa çıkma denmektedir. Gelinle damat orada bekleyen ve gelini

görmek isteyen kadınların yanına gelirler. Orada bulunanların ellerini öperler.

Damat daha sonra oradan ayrılarak bir komşu evine gider. Düğün alayı gelinin

eşyalarınıda yanında getirmişlerdir. Gelin eşyalarının indirilmesi işlemi bittikten

sonra sıra düğün yemeğine gelmiştir. Düğün yemeği komşularla yardımlaşarak

hazırlanmaktadır. İlimizde düğün yemeği denecek bölüm gelin almadan gelenlere

verilmektedir. Verilen bu yemekler:Düğün Çorbası,Pehlili Pilav,Etli Dolma,Un

Helvasıdır.

İlimizde düğün müddetince halay vb. oyunlar oynandığı gibi akşamları

orta oyunları da çıkartılmaktadır. Yöremizde deve oyunu köroğlan oyunu, sınırtaşı

oyunu, değirmen oyunu, demirci- körük oyunu gibi birçok orta oyunlar

oynanmaktadır.

88

İlimizde düğünleri neşeli kılmak için düğün görevlilerine, düğün

yakınlarına, veya misafirlerden hatası bulunanlara cezalar verilmektedir.

Yemekler soğuk geldi, vaktinde gelmedi, oda sorumlusu izin almadan çıktı v.b

bahanelerle kişiler suçlanmaktadır. Bu haksızlığı affettirmek için çeşitli cezalar

verilir. Tabii orda bir suç ve cezada varsa itirazlarda olacak. Hal böyle olurda olay

mahkemelik olmaz mı? Hemen orada temsili bir mahkeme kurulur ve suçlu

suçsuz ayırt olur. Ama bu mahkeme sahtedir fakat cezalar mutlak yerine

getirilmelidir. Cezalar ise genelde düğünün mantığına uygun ziyafet verme

cezalarıdır. Kişilerin ıslatma, merdivene sarılma gibi gülünç duruma düşürücü

cezalara çarptırıldığı da olmaktadır.

Damat ve düğündekiler akşama kadar eğlenir. Akşam topluca camiiye

yatsı namazına gidilmektedir. Camiiye giderken ve gelirken çeşitli oyunların

oynandığı ve duaların okunduğu olmaktadır. Camiiden geldikten sonra damat

orada bulunanlar ve anne babasının elini öperek gerdeğe girer. Tabii

yumruklardan kurtulabilirse. Geriye kalan gençlere yemek verildiği de olmaktadır.

Bayraktarın son görevi ise mehteri alır evine götürür ve onlara bir ziyafet çeker.

Damat burada geline hoşgeldin der. Gelin yüzünü açmak istemezse

damat yüz görümlüğünü takar. Yüz görümlüğü kişinin ekonomik gücüne göre

değişmektedir. Burada iki rekat namaz kılar. İlimizde bekarete değer

verilmektedir. Gelinle gelen gelin yengesi geç saatlere kadar bekleyerek çarşafa

bakar ve öyle ayrılır oğlan evinden. Bekleyen bu yenge için gelinin sigortası

denmektedir.

Damatla gelinin gerdek sabahı hiç çıkmadığı da olmaktadır. Fakat

çıksalar bile gelin hiç konuşmamaktadır. Buna gelinlik yapmakta denmektedir.

Gelinlik yapmak veya söylemezlik adeti geline kayınbaba ve kaynananın bir

hediye vererek konuş demesine kadar sürmektedir.

89

Yöremizde gelinle damat aile içinde yüksek sesle ve isimlerini

söyleyerek konuşmamaktadır. Düğün bittikten sonra haftasına gelinle damat kızın

baba evine giderler. Burada da damat konuşmaz yemez içmez. Kayınbabası

damata saat veya benzeri bir hediye vererek onu konuşturur. Bu ziyaretler normal

seyirle devam etmektedir.

2.3 El Sanatları ve Yemekler

2.3.1 El Sanatları

Her toplumun kendine özgü kültür birikimi, gelenek ve görenekleri, dili,

karakteri olduğu gibi zanaatları da vardır. Müzik, oyun, edebiyatın yanı sıra

özellikle zanaatlar o toplumun kendine has değerleridir. Kültürel birikimin renk,

biçim ve çeşitli tekniklerle en içten ve en güzel yansıması zanaatlar, bir kişinin

olmadığı için anonim olma özelliği taşırlar. Zanaatlar bizim kültürel kişiliğimizin

en canlı belgeleridir. Gerek önceki dönemlerden kalan ve gerekse Orta Asya’dan

getirdiğimiz kültürümüzde zanaatların önemli yeri vardır.

Etiler zamanından beri birçok tarih devirlerine sahne olan Tokat, doğu-batı ve

kuzey-güney arasında ulaşımı sağlayan önemli yolların kavşağı olmuştur. Bu

konumundan dolayı zanaatçı çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Keçecilik,

kazzaz ve ipekçilik, mumculuk, boyacılık, sabunculuk, bezcilik ve taşçılık gibi

zanaatlar toplumun ihtiyaçları karşısında yetersiz kalmasından dolayı artık

günümüzde kaybolmuş olan sanatlarımızdandır. Ancak yazmacılık, bakırcılık,

90

kalaycılık, dokumacılık (kumaş, kilim, cicim, halı, çorap), mutaflık, semercilik,

çarıkçılık, yemenicilik, dericilik, küpçülük, süpürgecilik, demircilik, tenekecilik,

iğne oyacılığı, müzik aletleri yapımcılığı(davul, zurna, bağlama, kaval) oymacılık,

yayıkçılık, kuyumculuk ve folklorik elbise işlemeciliği gibi el sanatları halen

günümüzde il, ilçe ve köylerimizde yapılmakta ve yaşatılmaktadır.

2.3.1-A Yazmacılık

İnsanoğlunun bir örtünme aracı olarak kullandığı giyim eşyaları, medeniyetle

birlikte estetik duygularla yapılmaya başlanmış ve sanatsal bir nitelik kazanmıştır.

Bu tür sanatlardan bir tanesi de yazmacılıktır.

Günümüzde çeşitli nedenlerle şekil değiştirerek yaşama savaşı veren bir el sanatı

türü olan yazmacılık, türünün en güzel örneklerini Tokat’ta vermiştir.

Yazma; oyulmuş ahşap kalıplar kullanarak çeşitli boyalarla, genellikle pamuklu

bazen de ipek kumaşlar üzerine elle çizilip resmedilerek veya basılarak yapılan bir

kumaş süsleme sanatıdır.

Bu el sanatının örnekleri çoğunlukla kadınların baş bağlamada kullandıkları baş

örtülerinde görülür. Ayrıca bohça, sofra örtüsü, yorgan yüzü olarak da

kullanılmaktadır.

Yazmalar genel olarak iki türde yapılır.

91

Kalem işi yazma ve baskı işi yazma. Kalem işi yazma fırça ile kumaş boyandığı

için daha çok resim sanatına yakındır ve örnekleri çok azdır.

Baskı işi yazmalar üretime elverişlidir, örnekleri çoğaltılabilir. Bunun için

yazmacılık denilince baskı işi yazma akla gelmektedir.

Baskı işi yazmaları; sulak yerde yetişmiş ıhlamur ağacından yapılmış ağaç

kalıplar kullanılarak yapılmaktadır. Ihlamur ağacı yumuşak, kolay oyulabilir,

dayanıklı, iyi zamk tutan bir ağaç cinsi olduğu için kalıp hazırlamaya çok

uygundur. Bu ağaç üzerine desen sabit kalemle çizilir ve küçük “nakış bul” adı

verilen bir bıçakla oyularak desen ortaya çıkarılır. Kaç desen ve renk

kullanılacaksa o kadar kalıp hazırlanır.

Desen özelliğine göre; tek renkli desenler için tek kalıp hazırlanır. Elvan veya

Elvan Baskı denilen çok renkli baskı içinse kullanılan her renk için ayrı bir kalıp

hazırlanır. Bunun için kalıp oymacılık zor ama zevkli bir çalışmadır.

Kalıp oymacılık gibi yazmacılık da zor ve zevkli bir çalışmadır. Tokat’ta her

bölgede kullanılan, her çeşit yazma basılmaktadır. Ancak Tokat yazmalarının en

önemli özelliği Elvan Baskı oluşudur. Renkleri ve desenleri eşsiz güzelliktedir.

Tokat’a ait iki özgün desen vardır. bunlardan biri “Tokat İçi Dolusu” diğeri

“Tokat Elmalısı” desenleridir. Bu desenlerden başka “Çengelköy” deseni de

İstanbul menşeli bir desen olmasına rağmen Tokat’ta kullanılmaktadır.

92

Tokat’a ait Tokat içi dolusu ve Tokat elmalısı desenleri Tokat alı ya da Tokat

kırmızısı denilen al bir zemin veya bu rengin karartılmışı olan kırmızı-mor bir

zemin üzerine basılır.

Tokat içi dolusu deseninin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Üzümlüsü”dür.

Buna “Tokat Morlusu” da denir. Bu desen de çiçek motifi üzüm salkımı

şeklindedir.

Tokat Elmalısı siyah zemine kırmızı veya kırmızı mor alarak basılmış elma

motifleridir. Bu desen Zile dolaylarında kullanılmaktadır.

Bu desenin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Yarım Elmalısı” dır. Renkler

aynı olmakla birlikte elma motifleri küçük bozuk şekiller haline gelmiştir. Buna

Aynalı da denilmektedir.

Tokat’a ait olmayan ancak Tokat’ta kullanılan bir desen “Çengelköy” desenidir.

bu desen siyah zemin üzerine ve zemini tamamen dolduracak şekilde sarı, yeşil,

kırmızı renklerle basılır. Bu desen Tozanlı köylerinde kullanılmaktadır.

Tokat yazmalarında zemindeki al rengi sağlayan Alizarın red boyadır. Bu modern

teknoloji ile Almanya’da yapılan bir boyadır. Ancak bitki kökünden elde

edilmektedir.

93

Ali-zar’in (Alm.): Ruberythrinsöure adlı bitkiden gelen eski doğal sentetik kırmızı

kök boya maddesi Anthrachinonsulfasaurem Natruim ile Natrıunhydroxyd ve

Kalıunchlorat karıştırılarak elde edilir.

Alizarin red boya bugün talep olmadığı için fabrikası tarafından üretimden

kaldırılmıştır.

Bu boya kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği çok zordur. Sabırlı titiz

bir sanatçının çalışmasına benzer. Boyanın az veya çok verilmesi, bekleme ve

kaynama süresi hep dikkat ve titizlik gerektirir.

Alizarin kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği kısaca şöyledir;

Önce Amerikan, mermer şahı vb. kumaşlar yıkanıp apresi giderilir, kurutulur.

tezgah üzerinde kumaşa desenin dış çevreleri ve desen üzerindeki “tırnak”lar

siyah renkle basılarak belirlenir.

Şap ve kara boya (güherçile) karışımı ile kumaşın zemin boyasının astar boyası

vurulur. Bu astar boyalı karışım miktarına göre yazmalar kırmızı veya kırmızı-

mor olur. Bunlar ahırlarda cereklere asılarak 15 gün bekletilir. Günümüzde

amonyak verilmiş odalarda bir gün bekletilir.

Alizarin, ardıç kozaları, cehri ile hazırlanmış su dolu kazanlara kumaşlar basılır,

altına odun ateşi yakılır. Isısı çok iyi ayarlanarak ve kumaşlar devamlı hareket

ettirilerek boyayı emmesi sağlanır. Kumaşların boyayı emmesine alizarin kesme

denir ve kumaşlar soğuk sularla durulanıp kurutulur. Kuruyunca üzerine elvanları

renk, renk vurulur ve kurutulur.

94

Görüldüğü gibi çok zahmetli bir çalışmadır. Ancak çıkan desenin renkleri pırıl,

pırıldır ve solmaz.

Tokat yazmaları renk, motif ve teknik özellikleri olan yazmalardır. Ancak bugün

renk ve teknik özellikler yönünden Tokat yazmacılığı değişikliğe uğramıştır.

Alizarin boyanın kalkması ile renk maddesi olarak başka boyalar

kullanılmaktadır. Ancak bu boyalar kök boya özelliği taşımadığı için yukarıdaki

işlemleri gerektirmemektedir ve solmazlık özelliğini eski yazmalar niteliğinde

taşımamaktadır. Ayrıca Tokat Alı rengini de vermemektedir.

Teknolojinin gelişmesi ile ağaç baskı tekniği de değişmiş seri üretime daha

elverişli ve daha kolay olan serigrafi kullanılmaya başlanmıştır. Böylece Tokat’ın

özgün yazmaları renk ve teknik özelliğini kaybetmiştir. Ancak yine de yaşama

savaşı vermektedir.

2.3.1-B Dokumacılık

İnsanoğlu yaradılışından itibaren başlayan yaşam mücadelesinde, giyim eşyalarına

büyük önem vermiştir. Giyim kuşama verdiği bu önemi ilerleyen yıllardaki yeni

kazanımlarıyla daha estetik ve sanatsal bir özelliğe kavuşturmuştur. Kimi zaman

hemcinsleri içinde ayrıcalık kazanmak, kimi zaman da karşı cinsin ilgisini çekmek

için, hep güzeli, farklıyı aramış ve bu konu çokça gündemi işgal etmiştir. Öyle ki

bu amaçla kıtalararası ticari bir aktivite sağlanmış, bu uğurda can pahasına

açmaya çalıştığı yolları, (İpek yolu) ihdas etmiştir. Bunun yan etkisi olarak bir çok

sektörde gelişmeler olmuş, kültürel bağlar kurulmuştur.

95

Coğrafi konumu ve ülkelerarası ulaşım yollarının kavşak noktası olması bir

çok medeniyetin gelişip, filizlendiği Tokat’ta dönemin en nadide tekstil

ürünlerinin de üretimine imkan sağlamıştır. Sadece üretim noktasında kalmayıp

şehirde konaklayan ve ticaret için Tokat’a gelen (Uzakdoğu, Afrika ve Avrupa)

değişik renk ve kültürdeki yabancıların giyim, kuşamlarından ustalıkla faydalanıp,

yeni ürün ve modellerin ortaya çıkarılması sağlanmıştır. Üretilen bu yeni model

ve ürünler yine bu yolla diğer ülkelere taşınarak dünya tekstilinin gelişiminde

önemli rol oynamıştır.

Evliya Çelebi Tokat dokumacılığını anlatırken Tokat’ta imal edilen kumaşların

Hindistan’da dahi yapılmadığını,çok parlak olduğunu ve bu eserlerin övülmeye

layık olduğunu şöyle ifade eder:

“Beyaz pembe bezi... diyar-ı lahorda (Hindistan) yapılmaz. Güya

Altın gibi mücelladır. Kalemkar basma, yorgan yüzü, munakkaş

perdeleri... gayet memduhdur.” 47

Bu konu Tokat’ı gezmiş Avrupalı seyyahların dikkatini çekmiştir. Fransız

seyyah Jean Baptiste Tavernier Tokat’tan geçen Ticaret yollarının ehemmiyetine

binaen şunları kaydeder :

“Tokat’ın en dikkate değer yanı Doğunun büyük transit merkezlerinden biri

oluşudur. İran, Diyarbakır, Bağdat, İstanbul, İzmir vs. yerlerden hiç ardı

arkası kesilmeden akan kervanlar, buradan geçerler.”48

47 Evliya Çelebi,Seyahatname, Cilt:5, s.7048 Tavernier,Jean,Le Six Voyages de J. B. Tavernier , 2. cilt, Paris, 1676,s.305

96

Joseph Tournefort ise; “Tokat Küçük Asya Ticaretinin merkezi sayılmalıdır.” der. 49Ayrıca İran başta olmak üzere ithal edilen ham ipeğin işlenip kumaş, kazzaziye,

dikiş ipliği, düğme olarak 4000 kg. kullanıldığını kalanın ihraç edildiğini anlatır.

18. yy. da Kırım-Fransız Konsolosluğu yapan Charles de Peyysonel kitabında

Fransız kumaşlarının satışında en büyük darbeyi Tokat’ta üretilen kumaşların

sebep olduğuna sadece Kırım, Rusya ve Kafkasya’ya 500.000 top Tokat Kumaşı

satıldığını anlatır. Bu konuda sayısız örnek vermek mümkündür.

17. yy başlarında Valide Sultanlara has Voyvodalık olan Tokat tekstil başta

olmak üzere diğer sektörlerin gelişmesinde mesafe sağlamıştır. Valide Sultanlar

başta olmak üzere tüm saray mensuplarının giysi ihtiyacının önemli kısmı Tokat

atölyelerinde üretilmiştir. Birçok ülke saraylarına da hediye olarak gönderilmiştir.

Zümrüt taşlar ile kaplı olan altın kuşaktan ipekli kumaşlara kadar bir çok tekstil

ürününün Tokat’ta üretilip saraylarda kullanılmıştır.

Günümüzde halen bez dokumacılığı Merkez - Günevi Köyünde devam

etmektedir.

Kilim, cicim ve halı dokumacılığı birçok köyümüzde sürdürülürken, çorap

dokumacılığı özellikle Reşadiye ilçesinin Tozanlı Köylerinde yoğun bir şekilde

yapılmaktadır.

2.3.1-C Bakırcılık

49 Tournefort, Joseph, Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005,s.96

97

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu bakırcılık sanatını dünyaya

duyuran ve sevdiren merkezlerin başında, Tokat’ta yapılan bakır eşya üretimi

gelmektedir. 16. yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesi’nde en zengin bakır yataklarına

sahip Küre madenlerinden elde edilen bakır, bronz top dökümü dışında sosyal

alanda kullanılmak üzere diğer şehirlerdeki atölyelerde olduğu gibi Tokat

atölyelerinde de işlenmekteydi. Çok önemli ticaret yolları üzerinde bulunan Tokat

bu bölgenin en büyük ticaret şehriydi. Orta Anadolu Bölgesi’nden gelen yollar,

Tokat üzerinden Karadeniz’de bulunan liman kentlerine açılmaktaydı. Kuzeybatı

İran ve Doğu Anadolu Bölgesi’nden gelen ticaret yolları da Bursa-İstanbul veya

İzmir yönüne gitmek üzere Tokat’tan ayrılıyordu.

Bölgede zengin olarak bulunan bakır yataklarından elde edilen bakır,

Tokat’taki atölyeler tarafından işlendiğinden, bakırcı ve kazancıların oluşturduğu

iş kolu büyük bir sanayi halini almıştı. Bu iş kolunun Orta Çağdan beri çalıştığı ve

bakır kap-kaçağı geleneksel olarak ürettikleri sanılmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde de bu iş kolunun faal olduğunu, arşiv

belgelerinden öğrenmekteyiz. 1568 yılında Küre Kadısı’na yazılan bir fermanda

özetle şunlar yazılmıştır.

“Tokat’taki kazancılar bakır almak için madene geldiklerinde, sancak

kadılarından ellerinde izin belgeleri getirmeleri ve giderken de ne kadar

bakır aldıklarına dair ellerine belge verilmesi... ”

Tokat’ın bakır işletmekteki ünü ve Tokat bakırının çok geniş bir bölgede kullanım

alanı bulmuş olması, destanlara konu olmuştur. Nitekim Köroğlu Destanı’na mal

edilen şu dizeler, Tokat bakırcılığının Anadolu’da kazanmış olduğu ünü açıkça

ifade etmektedir:

98

“Tokat kervanından aldım bakırı,

İncitmeyin fukarayı, fakiri”

Tokat atölyelerinde yapılan bakır kap-kaçak üretiminin 17. yüzyılı ikinci

yarısında yüksek bir seviyeye ulaştığını Evliya Çelebinin yazmış olduğu şu

cümleden de anlıyoruz.

“... Kazancı karından sahan ve tencereleri, kalemkâr evani işleri gayet

memduhtur... ”50

17. yüzyılın ikinci yarısı da Tokat bakırcılığının çok büyük bir sanayi halini

almasında ve Anadolu bakır metalurji tarihinde haklı bir üne kavuşmasının

temelinde, başka bölgelerden getirilen bakırın Tokat’ta bulunan “kalhaneler”de

eritilerek tasfiye edilmesinin çok büyük bir etkisi vardır. Doğu Anadolu

Bölgesi’nin en zengin bakır yataklarına sahip Ergani’den çıkarılan bakırın oldukça

masraflı ve zor koşullar altında Tokat’a getirilerek buradaki kalhanelerde tasfiye

edilmesinin en büyük sebebi ise, Ergani çevresinde orman alanlarının artık

ortadan kalkması ve madeni eritecek odun kömürünün elde edilememesinden

kaynaklanmaktaydı. Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek elde edilen saf bakırın

bir kısmı yine kervanlarla, Amasya üzerinden Samsun’a buradan da deniz yoluyla

İstanbul’a gönderilmiş, bir kısmı da şehirde genişlemeye devam eden bakır eşya

üretiminin ihtiyacını karşılamak için tüccarlara ayrılmıştır. Örneğin 1743 yılına ait

bir belge, kazancı esnafına satılan bakır konusunda açıkça bilgi vermektedir.

50 Evliya Çelebi,Seyahatname,Cilt 5, s.71

99

“Tokat’ta bulunan kazancı esnafının devletten satın aldıkları bakırın

parasını bir birlerine kefil olarak geriye kalanını ödemeyi taahhüt ettikleri

halde, şimdiye kadar ödemediklerinden, bir an önce yerinde tahsil

edilmesi... ”

Anadolu’yu İzmir’den başlayarak Erzurum’a kadar dolaşan ünlü seyyah Josehp

P. De Tournefort, 1701 yılında gözlemlerine dayanarak Tokat’taki bakır eşya

üretiminin nasıl gelişmekte olduğunu şöyle anlatmaktadır:

“... Tokat’ın asıl büyük ticareti bakır eşya alanındadır. Tencere, tas, fener

ve şamdanlar çok güzeldir. Gümüşhane ve Kastamonu’dan getirilen

bakırdan imal ettikleri bu eşyayı İstanbul ve Mısır’a ihraç ederler... ”51

1741 yılına ait bir arşiv belgesinden, Tokat’ta bulunan kalhanelerin hangi

semtlerde yer almış olduğunu öğrenmekteyiz:

“... Tokat çarşısındaki bakır kalhane ocakları yangın tehlikesine karşı Medine

Fukarasının vakfı menziliyle Mevlevîhâne Dervişinin Vakıf bahçelerine inşa

edilerek işletmesi vakfa verilmekteyse de, sözü edilen yerlerde inşa edilen

ocakların yıktırılması... ”

Tokat’taki bakırcı ve kazancılığın çok canlı ve kazançlı bir iş kolu haline

dönüşmesinde, kentte bulunan kalhanelerin bu iş koluna ucuz, bol ve çok kaliteli

hammadde sağlanmasından kaynaklanıyordu. 19. yüzyılın ilk yarısında

kalhanelerde 1000 kadar işçi çalışmakta ve yılda 1000 ton civarında bakır

üretilmekteydi.

51 Tournefort, Joseph, Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005,s.78

100

Bakır eşya üretiminin Tokat’ın en büyük iş kolu haline dönüştüğünü, 18. yüzyılın

sonlarında coğrafyacı İnciciyan’ın bizzat gözlemlerine dayanarak yazmış olduğu

şu ilginç cümleleri de doğrulamaktadır.

“... Tokat’ı bakırcı veya kazancı şehri olarak tanımlamak yerinde olacaktır;

çünkü orada yapılan bu imalat nefaseti ile bütün Osmanlı ülkelerinde

şöhret kazanmış olup, Tokat’ın bakır kapları, sinileri, kazanları ve diğer

eşyaları Erzurum’a, İstanbul’a, Amasya’ya, Samsun’a ve diğer şehirlere

gönderilir... ”52

Aşağıda özet olarak sunduğumuz 1785 yılına ait bir arşiv belgesi, Tokat

atölyelerinde üretilerek Samsun limanına gönderilen bakır eşya miktarının ulaştığı

boyutları açıkça göstermektedir.

“... Tokat atölyelerinde üretilen 47. 000 küsur kantar (yaklaşık 2. 651. 176 ton)

bakır eşyanın Samsun’a gönderilmesi... ”

Bakırcılıkla ilgili iş alanının Tokat’ın en büyük sanayi kuruluşu haline gelmiş

olduğunu, yabancı seyyahlar da belirtmektedir. 1808 yılında Tokat’ı dolaşan

James Morier şunları yazmaktadır:

“... Tokat’ta faaliyette bulunan 300 imalathanenin, bütün Türkiye’de

satılan mamulleri ile şehre ününü veren tek sanayi dalıdır... ”53

52 Ğugios İnciciyan , Desutyun Hamarod Hin Yev Nor Aşkharhakrutyan,Venedik,1791,s.14453 Morier,James,A Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in 1808-9,London,1812, s.512

101

http://www.1911encyclopedia.org/Constantinople

http://www.1911encyclopedia.org/Asia_Minor

http://www.1911encyclopedia.org/Armenia

http://www.1911encyclopedia.org/Persia

Tokat Şeriye Sicilleri’nde, 1828 yılında, kentte 33 bakırcı, 55 kazancı, 7 dökmeci

ve 14 kalaycı esnafının bulunduğu belirtilmektedir.

Bakır eşya üretiminin Tokat’ın en büyük sanayi dalı haline geldiğini, Fransa’nın

Trabzon konsolosu V. Fontanier de belirtmiştir. 1826 yılında şiddetli bir vebanın

hüküm sürdüğü bir sırada Tokat’a gelen konsolosun, veba korkusundan hemen

herkesin kırsal bölgeler kaçarak terk ettiği ıssız şehirde, bir tek bakırcıların

çalıştığını şöyle yazmaktadır:

“... Tokat’ta tek hayat belirtisi, kepenkler indirilmiş dükkanlarda çalışmaya devam

eden bakırcıların çekiç seslerinden ibarettir... ”

Tokat bakırcıları Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki barut, boya vb.

imalathanelerinin ihtiyaç duyduğu kazanları da yapmıştır. Örneğin, 1830 yılında

Tokat bakırcıları, Konya’da kullanılacak 500 barut kazanı yapmışlardır.

1835 yılında Tokat’ta bakırcılığın önemine değinen ünlü seyyah C. Texier ise

şunları yazmaktadır.

“... Tokat, Keban bakır yataklarının ambarıdır, maden ham olarak bu kente

işlenmek üzere getirilir. Halkın büyük bir çoğunluğu bakır eşyalar, büyük

tencereler, mangallar, mutfak kapları yapmakla uğraşır ve bu ev eşyalarını

İstanbul’a kadar ihraç ederler... ”54

Aynı yıllarda Tokat’ta bulunan W. F. Ainsworth da bakırcılık konusunda bilgi

verirken, kente Ergani’den getirilen ham bakırın tasfiye edildiği kalhanelerden söz

54 Texier,Charles,Asie Mineur,Paris,1865, s.120

102

etmekte ve bu işin son yıllarda Viyana’dan gelen bir uzmanın denetimi altında

yapılıdığına değinmektedir. Yine aynı yıllarda Tokat’a gelen F. R. Chesney’in

verdiği bilgiye göre, Tokat’ta bulunan iki kalhanede Ergani’den getirilen bakır

tasfiye edilmekte ve elde edilen bakır Samsun Limanından deniz yoluyla

İstanbul’a gönderilmektedir.

Tokat kalhanelerinin 1840/41 yıllarında daha modern teknolojik koşullara ayak

uydurularak değiştirilmesi, bakır eşya üretiminin artmasına ve Avrupa’ya ihraç

edilmesine yol açmıştır. Öyle ki artan talep karşısında işleyecek bakır bulmakta

güçlük çeken üretici, 1853 yılında Babıâli’ye başvurarak, kendilerine daha fazla

bakır tahsis edilmesini istemişlerdir. bakır eşya üreticilerine yıllık 25. 6 tonluk bir

kontenjanın ayrılmasıyla, geçici de olsa bakır bulma güçlüğü aşılabilmiştir.

Tokat kalhanelerinin değişen teknolojik koşullara göre çalıştığını, Türkiye

madenleri üzerinde araştırmalarıyla tanınan Pierre de Tchihatcheff’in 1850 yılında

yazmış olduğu şu cümle de doğrulamaktadır. :

“... Tokat kalhaneleri, Anadolu’da gerçekten ileri teknolojiyle çalışan tek

metalurjik tesistir…”55

Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek başka bölgelere gönderilen bakır hakkında

H. J. Lennep 1864 yılında oldukça ayrıntılı bilgi vermektedir:

“... Kentin güneybatı yönündeki dış mahallesinde bulunan kalhanede bakır

tasfiye edilmekte ve devlet tarafından bakırcılara dağıtılmaktaydı. Ancak

şimdi bakır işlenmeye hazır hale getirildikten sonra İstanbul’a

55Pierre de Tchihatcheff ,Asie Mineure; description physique, statistique et archeologique de cette cant , Paris,1869,Cilt:4, s.907

103

gönderildiğinden, Tokat’taki bakırcılar için dağıtılan miktar yeterli

olmamakta ve dükkanlardaki üretimin sürekliliğini sağlayamamaktadır. Bu

kalhane bir Alman mühendis ile madenci tarafından kurulmuş ileri

teknolojiyle çalışan güvenilir bir işletmedir. Ancak mühendis başkente

şikayet edilip görevden alındığından, kalhanenin işletilmesi bugün

Türklerin elinde bulunmaktadır. İşletme için ödenen ücretler çok yüksek,

işletmeden elde edilen bakır çok iyi kalite olduğu halde, gelen işlenmemiş

bakır yeterli olmadığından, kalhane sürekli olarak çalışmamakta, burada

bulunan görevlilere ise iş yapmadan para ödenmektedir. Maden yatakları

Ergani yakınındadır, her yer bakır cevheriyle dolu olduğu halde yakıt

kıttır. Bakır cevherinin işlenmesinde sürecin bir kısmı çıkarıldığı yerde

tamamlanmakta, sonra develerle süreç tamamlanmak üzere Tokat’a

taşınmaktadır. Tokat ile maden arasındaki yolda özellikle kışın ulaşım

koşulları çok güçtür. Sürücülere çok düşük taşıma ücreti ödenmesi ve

düzenli ödeme yapılmaması nedeniyle, taşınabilen bakır cevheri miktarı

kalhaneyi ancak yılın yarısında çalıştırabilecek kadardır... ” 56

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren değişen ekonomik ve teknolojik koşullara

paralel olarak, Tokat kalhaneleri de eski canlı ve başarılı faaliyetlerini devam

ettirememeye başladı. Dünya bakır fiyatlarındaki düşüş, Ergani’den develerle

Tokat’a getirilerek eritilen bakırın çok yüksek fiyatlara mal olması zararına

çalışma sonucunu doğurduğundan, Tokat kalhaneleri 1880 yılından itibaren

kapanmaya başlamıştır. Nitekim 1890 yılında Tokat’taki sanayi ile ilgili bilgi

veren Vital Cuinet, kentte bulunan kalhanelerin en büyüklerinin son 3 yıldan beri

kapalı olduğunu yazmaktadır.

Ünlü Tokat atölyelerinde büyük bir beceriyle yapılan bakraç ve taslarda hem

dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bakır

56H.J. Lennep ,L’albume d’Est, Paris,1882, s:86

104

tepsilerin ön yüzüne dövme ve kazıma tekniğiyle yapılan yazı, bitki ve geometrik

motiflerden oluşan bezemeler, olağanüstü bir sanat zevkini yansıtmaktadır. Büyük

bir özenle bu tür bezemelerin yapıldığı tepsiler, gerçek anlamda bakırdan yapılmış

bir tabloya dönüşmüştür. Yüzlerce yıldan beri üretilen ve yetkin biçimini alan

armut gövdeli Tokat ibrikleri, Orta Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu

Bölgesi’ndeki atölyelerde üretilen ibriklerden ayrımlı özelliklere sahiptir.

İbriklerin gövdesi düz veya delikli olmasına karşın, kapağı diğer bölgelerdeki

atölyelerde üretilen ibrik kapaklarından farklılık gösterir. Tokat ibriklerindeki

basık kapağın hoca sarığına benzemesinden dolayı, bölgede “Hoca İbriği” olarak

da adlandırılmaktadır. Ayrıca Eskiçağ’da ünlü Frig onfoloslu kap formunu

geleneksel olarak devam ettiren en büyük merkezlerden biri de, Tokat

atölyeleridir. Tokat hamam taşının biçimiyle Frig onfoloslu tasları arasında

şaşılacak kadar büyük bir benzerlik görülmektedir.

Tokat kalhanelerinin kapanmasından sonra, kentin en büyük iş kolunu oluşturan

bakır eşya üretimi de gerilemeye başlamıştır. Gerek Anadolu, gerekse Avrupa’ya

ihraç edilen bakır eşya üretiminin Tokat’a sağladığı büyük gelir kaynağının

azalması sonucunda kent artık eski canlılığını ve refahını kaybetmeye başlamıştır.

Seyyah ve araştırıcılar tarafından büyük bir övgüyle anlatılan atölyeleri artık

günümüzde Tokat’ta görmek mümkün değildir. Şehrin sanayi çarşısına taşınan

birkaç bakırcı ve kazancı dükkanı, eski bakırcılık geleneğini devam

ettirmektedirler. Tokat bakırcılarının yapmış oldukları ibrik, hamamtası, bakraç ve

kazanlar, bu bölgede halen yaygın olarak kullanılmaktadır.57

2.3.2 Tokat Yemekleri

57 www.tokat.gov.tr 29.03.2007 21:04

105


İlimizin yemek kültürü de oldukça zengin ve iştah açıcıdır. Tokat Kebabı, etli

dolma, bakla dolması, keşkek, gendüme çorbası , bacaklı çorba, cevizli çörek,

bezli sucuk, bat gibi yemekler Tokat’a has yemeklerin başlıcalarıdır.

Geleneksel Tokat evlerinin en büyük özelliği, büyük odalarından birinin

mutfak olmasıdır. Mutfağa halk ağızı ile “İşevi” veya “akşana” denir. Taban

döşemesi bal peteğini andıran kiremit tuğla ile kaplıdır. Odanın bir köşesinde

yemek yapmaya ve çamaşır kazanını kaynatmaya yarayan yer ocağı bulunurken;

diğer tarafta kurutulmuş yiyecek, konserve, salça, peynir, yaprak saklanan kiler

bulunur. Ayrıca kuru baklagil ve tahılın saklandığı bölmeli ambar vardır. Bağ

evlerinde kebap fırını, üzüm suyu0nun çıkarıldığı şirehane, geleneksel Tokat

mutfağının en belirgin özelliğidir.

Bugün bile Tokat’ta yemekler çoğunlukla yer sofrasında yenilir. Mutfak

kalabalık ailelerde oturma odasıdır. Tokat’ın çok zengin mutfağı vardır.

2.3.2-A Çorbalar

Bacaklı çorba, bütün çorba, keş, oğmaç çorbası, topallaklı helle, püşürük çorba,

keşbo çorba, katıklı(ayranlı), kelem çorbası, kamalı çorba

2.3.2-B Etli Kurubaklagil Yemekleri

Keşkek, bat, coştu yemeği, iç yemeği, basta, büryan, karışık yahni, ferfene,

dolma köfte, Tokat kebabı

106

2.3.2-C Sebze Yemekleri

Nivik, madımak, bakla dolması, pakali, gelin parmağı, ısırgan yağlı aşı,

baldıran

2.3.2-D Unlu Hamurlu Yemekler

Şipsi, papa, siron, olibah, tülü köfte, kulak, cadı

2.3.2-D Çörekler ve Börekler

Kavlak börek, mısır böreği, pırasa böreği, yaş börek, hamba, Almus böreği, taş

ekmeği, çarşaf böregi

2.3.2-E Tatlılar

Güdül, kumak, hasurda, sini çevirme

107

Bunların dışında Tokat pastırması, elbiseli sucuk, ilimizde bolca yetişen

kuşburnudan elde edilen reçel, marmelat, nektar gibi yiyecekler de ilimizin

mutfak özelliklerinden bazılarıdır.

2.3.2-F Tokat Kebabı

Taze kuzu eti, kuyruk yağı, patlıcan, domates, yeşil biber, patates, soğan,

sarımsak ve özel pişirilmiş kebap pidesi kullanılarak yapılan ilimize has enfes bir

yemektir. Özel kebap ocaklarında yapılır. Küçük parçalar halinde kesilen etler

baharat, biber ve soğanla terbiye edildikten sonra hafif yağlanmış şişlere takılmak

üzere bekletilir. Şişlerin en başına et ve sebzelerin düşmemesi için patlıcanın sap

kısmı takılır. Şiş üzerine bir et bir sebze ve sebze aralarına bir parça kuyruk yağı

ve bir iki diş sarımsak dizilir. Patlıcanların kabuğu alınmaz yarıdan kesilmiş ve

uzun selvi doğranmış patlıcanlar önceden hafifçe tuzlanmalıdır. Birkaç şişe de

etler müstakil olarak takılır.

Kebap ocağının ortasında bulunan yatay demire şişler asılır. Fırının iki

tarafında bulunan yatay bölümde yanan odunların ateşi ile pişmeye bırakılır.

Fırının alt kısmında bulunan şaç tepsiye damlayan yağlar toplanır. Özel pişirilmiş

pideler bir tepsiye yayılır. Pişen etler ve sebzeler bunun üzerine sıyrılır. Tepsinin

ortasına pişen domatesler konulur. Üzerine toplanan yağlardan gezdirilerek

servise alınır.

2.3.2-G Keşkek

108

Bütün yarma, nohut, kemikli et, yağ, tuz, kara biber. İlikli kemikli et akşamdan

çemenlenir ve bekletilir. Keşkeğin pişeceği tencereye etler alınır, üzerine tuz ilave

edilir ve pişmeye bırakılır. Suyu azalınca et pişmemişse tekrar su konulur ve

pişmeye devam edilir. Et piştiğinde suyu yeterli ise tekrar su verilmez.

Ayıklanmış ve yıkanmış yarma ve nohut katılır. Tuz ilave edilir. Baharatları atılır.

Ağır ateşte pişmeye bırakılır. Yarmaları ve nohudu istenilen derecede pişmemişse

tekrar su verilir. Yarı pişmiş durumda iken yağı eklenir ve pişmesi tamamlanır.

Taze etle olabileceği gibi kurutulmuş etle de pişebilir. Sıcak sıcak sofraya

alınır. Tahta kaşıkla piştiği tencereden yenilmesi tercihlidir. Tabaklara dağıtım

yapılmaz. Kış sabah kahvaltısında ve öğle vaktinde tercih edilir. Yanında

ayran,kuşburnu ezmesi ve turşu tercih edilir.

2.3.2-H Bat

Yeşil mercimek, yeşil soğan, yeşil biber, maydanoz, kuru soğan, domates

salçası, dere otu, reyhan, domates, kıyılmış ceviz, ince bulgur, tuz, kimyon ve kara

biber malzemelerinden yapılır.

Yeşil mercimek önce haşlanır, suyu süzülmeden soğumaya bırakılır, yukarıdaki

malzemeler doğranarak soğumuş olan mercimeğe katılır. Biraz su ilave edilir.

Hafif ve besin değeri yüksek bir soğuk yemek olarak servise sunulur.

2.3.2-I Bakla Dolması

109

İç bakla, ince bulgur, domates salçası, reyhan, kuru soğan, maydanoz, tuz, kara

biber, yağ ve parçalanmış et malzemelerinden yapılır.

Bakla önce ıslatılarak ikiye kesilir, kabuğu soyulur. İnce bulgur ve diğer

malzemeler birbirine karıştırılarak dolma içi hazırlanır. Daha önce salamura

yapılmış asma yaprağına irice sarılır. İçine parça et konmuş kazana dolmalar

dizilir. Üzerine kıyılarak yağda öldürülmüş dörtlü ilave edilerek, kısık ateşte

pişirilir.

2.3.2-J Madımak

Tokat’ın yemek kültürünün en güzel örneklerinden biri olan madımak, çayır ve

meralardan toplanır. Ayıklandıktan sonra yıkanır. İnce ince doğranıp, tekrar

yıkanarak süzgeçten geçirilir. Bir kazanda kıyılmış soğan, yağ ve pastırma ile

karıştırılıp, soğan ölünceye kadar beklenir. Daha sonra madımak konur. Biraz

bekledikten sonra bulgur ve su ilave edilir. Tuz atılarak iyice pişinceye kadar

beklenir.58

58 Kaynak:Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı,s.246

110

3.İLÇELERİN TARİH VE KÜLTÜRÜ

Bu bölümde Tokat’a bağlı ilçelerin tarih ve kültürlerini işlemeye

çalışacağız.Ancak 1. ve 2. Bölümde esasında sadece Tokat merkez ilçesinin tarih

ve kültürünü incelemediğimiz için sunduğumuz bilgiler Tokat’ın genelini ihtiva

etmekteydi.Bu bağlamda 3. Bölümde biraz daha teferruata inmiş olacağız.Şu da

111

var ki her ilçenin kendine has bir tarihi ve kültürel bir mirasa sahip olması

hasebiyle araştırmamızda bu farklılıkları tespit edip bir sonraki bölümün yani

Tokat’taki Türk boylarının dağılımının daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır.İlçeleri

alfabetik sıra dahilinde ele alacağız.

3.1. Almus

Almus, Tokat’a 36 Km mesafede şirin bir ilçe olup, doğusunda Reşadiye İlçesi

ve Sivas İli Hafik İlçesi, batısında Tokat İli, kuzeyinde Niksar İlçesi, güneyinde

Sivas İli bulunmaktadır.Başlangıçta köy ve nahiye iken idari taksimatta bucak

merkezi olmuş, 1 Mart 1954'te ilçe olmuştur.İlçenin en belirleyici özelliği 1966’da

su tutulmaya başlanan 3130 Ha. yüzölçüme sahip Almuz Baraj Gölüdür.Bu baraj

ilçenin tabi ve iktisadi yapısına olumlu tesir etmektedir.Baraj sayesinde ilçede bir

çok mesire ve piknik mekanı oluşmuş ,bu da ilçeyi cazip hale getirmiştir.Olta

balıkçılığına müsait olan baraj gölünün etrafında bir çok sosyal müessese hizmet

vermektedir.Civar vilayetlerden dahi insanların geldiği Almus’ta mavi ve yeşilin

her tonuna rastlamanın mümkün olması belki de bu göl sayesindedir.Ayrıca

yaylalar ve buralarda yapılan muhtelif festivaller yörenin kültürel zenginliğine ve

insanlarının geleneklerine bağlılığına bir işarettir.

3.1.1. Tarihi

Almus’un tarihine ait bilgiler sınırlı olmakla birlikte Vakıflar Dergisi’nin bir

sayısında Almus’a ait tarihi kayıtlara dayanılarak şu bilgiler veriliyor:

112

“Fatih Sultan Mehmet devrinde Rum eyaletinin bir kısmında mevcut

seraskerliklerin şöylece dağıldığı görülmektedir. Amasya müstakil bir

seraskerlik bölgesi sayıldığı halde,1972 kayıtlarına göre Tokat-Yıldız-

Tozanlı ile birlikte tek bir seraskerlik ,Gavurni-Kafirni (Şimdiki

Almus) ayrı bir seraskerlik hüviyetindedir.Eyalet -i Rum’daki l400’lü

yıllara ait kalelerden bahsedilirken Tozanlı Nahiyesinde bir kale kaydı

bulunmaktadır. Burasının Akarçay (Meğelli) Kasabası yaylasının

üzerinde bulunan ve Akıncı Kalesi diye adlandırılan yer olması

kuvvetle muhtemeldir.’’59

Yukarıdaki bilgilere dayanarak Almus ‘un bulunduğu mıntıkanın yani Tozanlı

‘nın mevcudiyetini 1453’den öncelerine kadar götürmek mümkün olabilmekte,

ancak bundan öncelerine ait devirler hakkında kayda dayanan bilgi

bulunmamaktadır.Yeri gelmişken Tozanlı hakkında da bilgi vermek yörenin

tarihini anlamak açısından faydalı olacaktır. Tozanlı; Almus,Hafik, Koyulhisar,

Reşadiye ve Doğanşar ilçeleri arasında kalan yerleşim merkezlerinin coğrafî

adıdır. 1485’lerden 1970’e kadar Tozanlı’nın merkezi İpsile idi. Antik dönemde

Hypsele şeklinde geçen kelime,60 İpsile şeklinde telaffuz edilerek günümüze kadar

gelmiştir. Kaynaklar ile araştırma ve tetkik eserlerde Epsile, İpsile ve bazen de

yanlış olarak İbsala şeklinde geçmekte. Bizans döneminden kalan bir para

üzerinde ise Imsile yazısı bulunmaktadır.61İpsile’nin Doğanşar ilçesini ifade ettiği

kuvvetle muhtemel olmakla birlikte Tozanlı mıntıkasının Almus’u da kapsıyor

olması buranın tarihini antik dönemlere kadar götürmemizi mümkün kılmaktadır.

Bugün ilçe hudutları dahilinde eski tarihe ışık tutacak kalıntılara, topraktan

pişmiş mezar lahitleri,küp kırıklarına rastlamak mümkün olmaktadır. Buna göre

Almus ve civarının Bizans ve ondan öncesi Roma İmparatorluğu devirlerinde

59 Vakıflar Dergisi,Cilt :6,s.5560 Denizli, Hikmet; Sivas Tarihi ve Anıtları, Sh.30761 www.tozanli.org 06.05.2007 16:27

113

http://www.tozanli.org/

meskun bir alan olduğu söylenebilir.Yerleşme alanlarının daha ziyade dere

civarlarına veya tepelere dağıldığını kalıntıların buralarda bulunuşu teyit

etmektedir. Bu mevzuda araştırma yapılmakla birlikte Almus’ta eski devirle ait

buluntuların istenen düzeyde fazla olmayışı yörenin 1. Derece deprem bölgesi

olmasıyla da alakalıdır.

3.1.2. Kültürü

Tarihi hakkında pek fazla kayıt bulunmayan Almus’un kültürünü araştırırken

elimizdeki en büyük argüman ,Almus’un çoğunluk olarak alevi vatandaşlardan

oluşması ve sıraç veya kızılbaş olarak tarif edilen bu insanların hala eski

geleneklerini devam ettiriyor olmalarıdır.Eski Türkler’deki birçok inanç ve kültün

devam ettiği Almus’ta en fazla inceleyeceğimiz yöre Hubyar köyü ve civarıdır.

Zira Almus’un kültürüne yön veren bu yörenin sahip olduğu gelenek ve

inançlardır.

Almus’un bilhassa Hubyar yöresinde uygulanan gelenekler, Göktürk, Oğuz ve

daha eski Türk inançlarından gelmektedir. Orta-Asya Türkleri’nin inancını dört

temel noktada toplayabiliriz.Gök-Tanri kültü, Atalar kültü, Tabiat Kültleri ve

IX.yüzyıldan itibaren bu kültlere eklemlenen Şamanizm inancı; tüm bu inançlar

öylesine birbirine girmiş ki, ayırmak imkansiz hale gelmiştir.

Atalar Kültü; ölmüş büyüklere tazim, atalara saygı, "baba hukuku"nun inanç

sahasındaki belirtisi olarak görülmektedir.

114

Hemen hemen bütün kuzey ve Orta-Asya kavimlerinde bulunduğu görülen ve

Ata-erkil aile yapısının bir sonucu olarak yorumlanan atalar kültü, tarihi nisbeten

iyi bilinen en eski Türk topluluklarından Hunlar zamanında tesbit edilmektedir.

Hunlarda yılda bir kere umumi bir merasim düzenlenerek ataların ruhlarına

kurban kesiliyordu.

Hubyar köyündeki defin geleneklerine baktığımız zaman yine eski Türk

adetlerin izlerini görürüz.Hubyarlıların kendi internet sitelerinde bu konuya ilişkin

şu bilgiler yer almaktadır.

‘ İnsan öldükten sonra evinin büyük odasında orta bir yere cenaze

konur, üzerine cecim örtülür etrafına yakın akrabaları (kadınlar) ve

köyün diğer kadınları toplanarak ağıtlar yakılır.Ölü mezara

götürülürken arkasından su dökülür ve tüm köy halkı evlerinde

bulunan depo edilmiş içme sularını dökerler “umup umacağın bu

olsun” diye. Yaşamları boyunca atı çok seven insanların ölümü

esnasında atı var ise atı eğerlenip cenaze mezarlığa götürülürken

cenazenin önünden at götürülür ve mezarlığa kadar götürülür. Ölen

kişi gömülürken eğer çok sevdiği bir eşyası var ise o eşyası cenaze ile

mezara konur. Mezarlıktan dönen kişiler ölü evine yemek yemeye

giderler. Yemek için önceden bir koç kesilir, pişirilir ve yapılan

yemekler insanlara yedirilir. Buna “kazma kürek” ekmeği denir. Ölü

evinde kuran okutulup ev boşaltılır. Ölü evinde birkaç gün yakın

akrabaları kalır. Ölünün yıkandığı yerde ki genelde burası kapı önüdür.

Üç gün boyunca akşamları ateş yakılır. İnanca göre bu ateş ahretine

çıra tutmak (kişiyi ahrette aydınlatmak) amacıyla yapılır. İnsanlar

kendi çocuklarından yakınırken “sanki ahretime çıramı (ışık mı)

yakacak” diye yakınırlar.

115

Orta Asya Şamanist Türkler’de de ölen için duyulan acı, çeşitli

şekillerde ve birtakım törenlerle ifade edilirdi. Hubyar Köyün’deki bu

gelenekte eski Türk izlerini taşımaktadır.’62

Sıraç Topluluklarında iki türlü cenaze kaldırılmaktadır. Bunlardan ilki ve

yaygın olanı Sünni inançlı insanların kaldırdığı şekilde Kuran’la v.b. şekilde

kaldırılanıdır. İkinci şekil ise tüm Hubyarlı Sıraç topluluklarında eskilerde olduğu

gibi halen de günümüzde de Orta Asya Türkmen geleneklerine göre kaldırılanıdır.

Bu şekle göre; Kişi öldükten sonra köyde bulunan dede ya da sofu kişinin

öldüğünü köy ahalisine duyurtur. Bundan sonra ağıt v.b törenler yapıldıktan sonra

ölü kişinin üzerine yeni elbiseleri giydirilir. Diğer taraftan eşilen mezara bir döşek

serilir , yastık konulur. Ölü kişi bir salla mezarlığa getirilir. Önceden hazırlanan

döşeğin üzerine konulur. Üzerine yorganı örtülür. Ve mezar toprakla kapatılır.

Sofu veya Dede Türkçe deyişlerini ve dualarını okurlar. Bu topluluklarda Kuran

okunmaz , mezar taşlarında fatiha veya benzeri kelimeler yer almaz. Arapça bir

kelime hiç yer almaz. Sıraç topluluklarının küçümsenemeyecek bir sayıda olan

köylerinde cenazeler bu şekilde kaldırılmaktadır. Hubyar köyü başta olmak üzere

diğer birçok köyünde ise Sünni inançta olduğu gibi kaldırılmaktadır. Burada

Hubyar köyü ile birlikte diğer köylerin bu konuda asimilasyona uğradığı söz

konusudur,çünki bu uygulamayla kendilerine müslüman denilmeyeceğinden

endişe etmektedirler.Ancak bazı köyler akşam veya sabah gün doğarken ölülerini

defnetmek suretiyle kimseye bildirmeden bu geleneğe devam etmektedir.

Devam ettirilen bir diğer kült ise ateş kültüdür. Ocak ve Ateş Kültü;

Türklerde Atalar Kültü ile irtibatlı olup, ateşin ilk atalarının yaktığına inanılır.

Yeni ev kuranların ya da yeni evlilerin ocağı, baba evinden götürülen ateşle

odunlar tutuşturularak yakılır.Yeni yanan ocağa da “Allah-Muhammed Ya Ali”

62 www.hubyar.org 06.05.2007 16:34

116

http://www.hubyar.org/

diye sağına, soluna ve ortasına niyaz edilir. Davlumbazlı ocak olmayan evde;

tasavvufda “küre” denilen sobalar kutsal sayılır ve ateş yakıldığı için bunlara

niyaz edilir. Cuma akşamları ocağın başında Atalara dua edilir, Kuran okunur,

toplu yemek yenerek sofra duası ve duvaziman okunur

Bir diğer inanış ise güneş ve ay ile ilgilidir.Sıraçlar’da; Ay tutulunca önüne

haremi çıktığına inanılır, teneke çalınır, saz çalınır. Güneş kız imiş, Ay erkek.

Güneş gündüzleri gezer ve kendisine bakana iğne batırırmış. Sabahları güneşe

karşı dua edilir. Akşamları aya karşı dua edilir. Dokuzlar Tepesine (Tekeli Dağı)

güneşin doğuşunu izlemek için geceden gidilir. Güneşin bin bir güçlükle ve

engellemelere rağmen doğduğu düşünülür. Bu doğumun çabuk olması için dualar

edilir. Doğduktan sonra da güneşe dualar edilir.

Almus’taki inanış ve bu inanışın kültürel yansımasında Şamanizmin izlerine de

rastlamak mümkün.Şamanist Türkler gökte ve yerde gerçekleşen çeşitli doğa

olayları, Tanrıların işi olduğuna inanırlardı. Aleviler de; Gök Gürlemesi Hz.

Ali’nin narasına, Şimşeği atı Düldül’ün nal izine, yıldırımı kamçısı olduğuna

inanmaktadırlar ki, bu inanç motifi eski bir Türk kültüdür. Türkler gök gürlediği

zaman bağırarak göğe doğru ok fırlatırlardı. Yıldırımdan korunmak için, teneke

çalıp gürültü çıkarırlardı ki kötü ruhlar gitsin. Yıldırım düşen yerden kötü ruhları

kovmak için Şaman özel bir ayin töreni yapıp kurban kesilirdi.Bugün bu

uygulamaları devam ettiren Almus köyleri mevcuttur.

Almus’taki evlilik ve doğum gelenekleri de eski Türk inançlarıyla paralellik

arzetmektedir.Eski Türkler’in inancına göre, insanın ruhu (kut), doğmadan önce

gökte bulunur ve çocuğun ruhu annenin bedenine girer.Manas Destanı’nda kısır

kadınlara çocuk veren “ardıçlı mezar”dan bahsedilmektedir. Hubyar Köyü’nde

çocuğu olmayan kadınlar Sersem diye adlandırılan kutsal yere gider ve ağaca bez,

117

beşik bağlayarak dilekte bulunurlar. Almus’ta dikkat çeken bir diğer gelenek ise

kirveliktir.Bu konuda 100. Yılında Almus adlı kitapta şunlar kaydediliyor:

‘...Tokat’ın Almus ilçesinde ve köylerinde de “kirve” tabiri kullanılır

ve kirvelerin çocuklarının birbirleriyle evlenmeleri kesinlikle

yasaktır...’ 63

Başta da belirttiğimiz gibi Almus ilçesinin kültürünü incelerken Hubyar ve

civarına ağırlık vereceğimizi ,zira buranın Almus kültürünün temelini teşkil

ettiğini vurguladık.Ancak mevzunun daha iyi anlaşılabilmesi için Hubyar köyüne

adını veren Hubyar Sultan hakkında da bazı bilgiler vermek gerekmektedir.Bu

eren hakkındaki bilgilere dayanarak Almus’un ve bilhassa Hubyar yöresinin

kültürel yapısını ve bu yapının nereden geldiğini anlayabiliriz.

Hubyar Sultan adlı erenin türbesi Almus ilçesi sınırları içerisinde bulunan

Hubyar Tekke Köyü’ndedir.Gerek bu ocak soyundan dedelere göre ve gerekse de

talipler arasında Hubyar Sultan’ın Ahmet Yesevi soyundan olduğu kuşaktan

kuşağa söylenegelmektedir.64 Ocak talipleri Sıraç toplulukları olarak da

bilinmektedir. Bu ocağın Tokat ve çevresindeki en nüfuzlu Alevi ocağı olduğunu

söylemek mümkündür. Bu ocak mensuplarının en önemli özellikleri ata

geleneklerinin titiz bir şekilde günümüze kadar yaşatılması olmuştur. Eski

Türkmen âdet ve geleneklerinin ibadet, cenaze vb. uygulamalarının birçoğu daha

yakın zamana kadar aynen uygulanmaktaydı. Ancak âdet ve geleneklerde kentlere

doğru yaşanan göç olgusu nedeniyle zayıflama olduğu da bilinmektedir. Eski

Türklerdeki Gök Tanrı İnancı, Atalar kültü, doğa kültleri gibi unsurlardan oluşan

inanç sisteminin yaşamasının bir sonucu olarak Hubyar Sultan’ın bulunduğu

köyün içi ve yakınlarında birçok kutsal ziyaret bulunmaktadır .63 Ulu, E., 100. Yılında Almus, İst., 1987, s. 113.64 www.hbektas.gazi.edu.tr 06.05.2007 18:53

118

http://www.hbektas.gazi.edu.tr/

3.2. Artova

Artova,Tokat merkeze 38 km. mesafede , 5610 (2000 yılı) nüfuslu küçük bir

ilçedir.1921’de bir bucak merkezi olarak Sulusaray’a bağlanan Artova ,1923

depreminden büyük zarar gördüğü için şu an merkeze bağlı bir bucak olan

Çamlıbel kazasına bağlanmış,1 Haziran 1944’te ise ilçe statüsü kazanmıştır.

3.2.1.Tarihi

Artova ilçesini içine alan bölgenin tarihi M.Ö.5000 yıllarına kadar

dayanmaktadır. Bu bölge, tarihte 14 devlete ve birçok beyliğe tanıklık

etmiştir .65Sırasıyla Hatti, Hitit, Frig, Med, Pers, Roma, Bizans, Arap, Selçuklu,

Moğol, İlhanlı ve Osmanlı hakimiyetinde kalan yöreye zaman içerisinde muhtelif

isimlerin verildiğini görüyoruz. Selçuklu ve Osmanlı devrinde Artukabad olarak

bilinen mıntıkaya ayrıca Artukova, Arıkova ve Altınova da denilmiştir.

İlçenin kuruluşuyla ilgili muhtelif görüşler olmakla birlikte Artova yöresinin bir

yerleşim birimi olarak ne zaman iskan edilmeye başlandığını tespit etmemiz

esasında mümkündür. Zira Artova’ya bağlı Boyunpınar köyünde 1952 yılında

yapılan bir araştırma ile Kalkolitik Devre ait bir höyük bulunmuştur.Bu höyükten

ele geçen çanak çömlekler Kalkolitik devrin kültür ve sanatını yansıtan eserlerden

oluşuyor.Ayrıca yine Boyunpınar köyü Özündürük mekiinde yumuşak kayaların

oyulmasıyla sığınak ve ibadet amacıyla kullanılmış 3 katlı yer altı yerleşim

65 Yiğit,Ercan Yesari,Artova İlçesinin 5000 Yıllık Uygarlık Tarihi,Tokat,2006

119

merkezi ortaya çıkarılmıştır.Bu bulgulara dayanarak Artova ve civarının tarih

öncesi devirlerde dahi meskun olduğunu söyleyebiliriz.

Tarih boyunca bir çok medeniyete ev sahipliği yapan yöre ,Malazgirt Meydan

Muharebesini müteakiben Türkleşen Anadolu meskenlerinden biri

olmuştur.Artova’nın fethini gerçekleştiren Emir Artuk Bey’in bu ilçeye adının

verilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.Bu konuda bir çok kayıt

bulunmaktadır.Malazgirt’in ardından Anadolu’yu yurt edinen Türkler bazı harabe

ve boş köylerde imara başlamış ve buralara muhtelif sebeplere binaen yeni isimler

verilmiştir.Artova ise Artuk Bey’in adını almıştır,şöyle ki:

‘... Tamamen boş ve harabe olan köylere yerleşebilmek için Türkler

hemen imar faaliyetlerine başlıyorlar.Yeniden kurulan bu köy ve

kasabaların adlandırılmasında tabiat ve coğrafyaya uygun isimler;

Bozte-pe, Kızıl-tepe, Yeşil-köy, Akça-köy, Tepe-köy,Kara-bağ

veriliyor. Yine fetihte emeği geçen beğlerin adları da yeni yerlere

verilmiştir. Örneğin, Artova Emir Artuk Beyin, Sandıklı Emir Sanduk

Beyin,Saruhanlı, Karamürsel, Karaman, Orhan-Veli ve Karacabey

gibi yerlerde isimlerini kurucu beylerden almıştır. ...’66

Selçuklu devletinin yıkılmasıyla birlikte Osmanlı hakimiyetine giren yörenin

yine Artıkabad şeklinde isimlendirildiğini görüyoruz.Ayrıca Başbakanlık

Osmanlı Arşivlerinden elde ettiğimiz bir ferman Artova’nın o dönemde büyük

oranda alevi olduğunu,hatta bazı kişilerin İran ile münasebetlerinin olduğunu

görüyoruz.1579 tarihinde 3. Murad'ın Artıkabad ve Zile kadılarına yolladığı

hükmün bir kısmı şu şekilde:

66 www.sevgi.us/tarih-mitoloji 07.05.2007 19:27

120

http://www.sevgi.us/tarih-mitoloji

‘Sen ki Artıkâbâd kadısısın mektub gönderib Rafızi ve ilhâd (Ebu

Bekir, Ömer ve Osman’ın halifeliğini tanımayan, gerçek inançtan

dönen) ile meşhûr olub Yukaru Cânib (İran’da Safavîler ile

muâmeleleri olanları serr tefahhus (inceden ince araştırma) eylemek

bâbında hükm–i hümâyûnın gönderilmeğin emr–i şerifim mûcibince

tefahhus (araştırma) olındıkda Arab nâm karyeden Emir Ali Oğlu

Mansur Halîfe nâmına olub ve karye–i mezbûreden (yukarıda adı

geçen köy) Şâh ali bin Mansur ve Mehmed bin Kulı nâm kimesneleri

şer’–i şarife mahkemeye ihzâr idüb (çağırıp) mezkûr (yukarıda adı

geçen) Mansur’dan suâl olındıkda Mansur ve İsmail ve Hasan ve diğer

Hasan Halîfe nâm kimesneler bizim emrimizde cem’ olub bin beşyüz

kese flori Yukaru Cânibden (İran’dan) gelen Emir Ali Halîfe’nin

âdemi Şâh Bende’ye teslim itdik...’67

Belgeden anlaşıldığı üzere Artıkâbâd’ın Arap köyünden bazı kişilere verilmek

üzere İrân’dan (Şah Tahmasb) 1500 Flori (11.yy’dan önce Floransa –İtalya’da–

basılan altın para üzerinde zambak resmi bulunuyordu) geldiği, bunların kime

olduğu araştırılması, gerçek olduğu takdirde bu kişiler hakkında icap eden

müeyyidenin tatbik edilmesi için Zile kadısı görevlendirilmektedir. Belgede geçen

Arap köyü bugün Tokat merkeze bağlıdır.Ancak anlaşılıyor ki o dönemde

Artova’nın mülki yüzölçümü bugünkinden daha büyüktü.Ayrıca Artıkabad’ın

kadı sahibi olacak kadar mühim bir yerleşim birimi olduğu da aşikardır.

67 B.O.A. Mühimme Defteri cilt:40, s.212

121

Artova’nın Osmanlı tarihindeki bir diğer mühim yeri ise Dulkadiroğulları

Beyliğinin yıkılmasına mevkisel anlamda katkı sağlamış olmasıdır.

Dulkadiroğulları Beyliğinin başında bulunan Şehsuvaroğlu Ali Bey Artova’da

öldürülmüştür.Bu olay Dulkadirlerin Osmanlı’ya bağlanması anlamına

gelmektedir ki bunun için seçilen mekan Artova olmuştur:

‘...İran seferi bahanesiyle Tokat'a çağırılan Ali Bey,Artukova'da (Artova)

oğulları ile birlikte 1522'de katledildi. Böylece Dulkadiroğulları

Beyliği tamamen Osmanlılara bağlandı...’68

Evliya Çelebi Artova’dan Arıkova olarak bahsetmektedir. Evliya Çelebi

Seyahatnamesi’nde Sivas’tan kuzey istikametine giderken

Arıkova(Artova)kasabasına uğradıklarını kaydetmektedir:

‘...Şimale doğru giderek Çamlıbel dağından,Sivas Eyaleti toprağında

mahsulü çok,mamur ve müzeyyen kasaba misali köylerden geçtik.

Arıkova (Artova) Kasabasına geldik. Oradan da yine şimale giderek

Şeyh Nusrettin Tekkesine uğradık...’

Bütün bu bilgiler ışığında Artova’nın tarih öncesi dönemden başlayarak bir çok

devlet ve medeniyete şahit olduğu ve bilhassa Selçuklu ve Osmanlı devrinde

kayda değer bir yerleşim birimi olduğu anlaşılmaktadır.Osmanlı devrinde Evliya

Çelebi’nin de dediği gibi bir kasaba hüviyetinde olan Artova,1923’te bir deprem

68 www.maliye.gov.tr 07.05.2007 20:01

122

http://www.maliye.gov.tr/

yaşamış ve gördüğü zarardan ötürü Çamlıbel’e bağlanarak mülki taksimatta yer

almış,nihayet 1944’te ilçe olabilmiştir.

3.2.2. Kültürü

Yukarıda belirttiğimiz üzere Artova’nın bir yerleşim birimi olarak

kullanılmaya başlanması prehistorik devirlere kadar dayanmaktadır.Bu engin

tarihin bırakmış olduğu kültürel miras da şüphesiz en az bu tarih kadar geniş

olacaktır.Ancak Artova’nın kültürü,Tokat merkeze yakınlığından ötürü 2.

Bölümde sunduğumuz Tokat kültürüyle paralellik arzetmektedir.Gerek evlilik

adetleri ve halk edebiyatı ürünleri, gerek yöresel mutfak bakımından daha önce

anlattığımız gelenek ve teamüller Tokat’la benzer yapıdadır.Biz burada bazı

kültürel hususiyetlere değinmekle yetineceğiz.

Malazgirt Meydan Muharebesi’nin ardından Emir Artuk Bey’in Artova civarını

fethetmesiyle birlikte burada tam anlamıyla bir Türk kültürü şekillenmiştir.Artova

haritasına bakıldığı zaman bu kültürün yerleşik izlerini görmek mümkündür.Zira

Artova’nın bir çok köy ve mezrasına Oğuz boylarının isimleri verilmiştir.Mesela

Salur,İğdir ve Alayundlu köyleri bunu teyid etmektedir.Türklüğe ait ne varsa bu

köylerde kültürel manada yaşanmaktadır.Eski Türklerdeki inanışların hala

yaşadığına şahit olmaktayız.Örneğin Türk kütüründe ‘kurt’ mühim bir yer

tutar.Kurt motifleri Türklerde bir çok amaca yönelik olarak

kullanılagelmiştir.Bilhassa nazardan korunmak için kurt kafası kullanılır.Bu

konuda Yaşar Kalafat şunları kaydetmektedir:

123

‘...Gıyaben de nazar değebilir. Sadece canlı ve cansız mala değil

insanlara bilhassa çocuk ve kadınlar nazar olabilirler. Nazara uğrayan

mal mülk zarar görünebilirken, insanlar hastalanıp ölebilirler. Nazar

için yarı ölümdür, denildiği olur. Nazardan korunmak için bostanlara

kurt kafası dikilir... ’69

Bu tür bir uygulamanın Artova’da da yapıldığı yönündeki araştırmamız Kalafat

tarafından teyid edilmektedir:

‘... Karabağlı Karapapah Türkleri Nevruzda tarlaya ‘Kurt Kafası’

dikip bereketi cezbetmek için Onun etrafında dönerler. Kurt kafasının

koruyuculuğuna da inanılır. Bu uygulama Artova-Tokat’ta da

vardır...’ 70

Yaşar Kalafat’ın Karapapak Türklerinin kurt inancı hakkında verdiği bilgilere

dayanarak Artova’da da Karapapakların olduğu kanaatine varabiliriz.Zira 1904’te

bir çok Karapapak ailesi Türkiye’ye yerleşmek için başvurmuş ve bunların bir

kısmı Tokat’a yerleştirilmiştir.Bu göç hadisesine ve bazı inanış benzerliğine

istinaden Artova’da kültürel hayatta daha ziyade Karapapak Türklerinin müessir

olduklarına hükmedebiliriz.

69 Kalafat,Yaşar, Göktürklerden Günümüze Türk Halk İnançlarında Kurt ,www.tdtkb.org70 a.g.e, ayrıca bkz. S.Sakaoğlu, ;Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin İzlerir; Beşinci Milletler arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 25-28 Eylül 1985, Türk Edebiyatı C.I. sh. 256-262

124

Şu da bir gerçek ki Artova iktisadi manada fazla gelişim gösterememiş,yaşadığı

1923 depreminin yaralarını sarmakla uğraşırken bir yandan da ekonomik ve

endüstriyel gelişim çabalarına girmiştir.Tüm bu gelişmemişlik ve buna bağlı

problemlerden ötürü dışarıya açılamamıştır.Bu durum esasında kültürel birikimini

muhafaza etme noktasında olumlu sayılabilir,ancak sahip olunan kültürel

zenginliklerin sergilenmesi ve dışa açılımı konusunda olumsuz neticeler

doğurmuştur.

3.3.Başçiftlik

Başçiftlik daha önce Reşadiye’ye bağlı iken 1998’de ilçe olmuş küçük ve genç

bir yerleşim birimidir.Karadeniz sahilinden takriben 85 km içeridedir. Canik

Dağları'nın Güney eteklerinde, bir anlamda, Kuzey Anadolu dağlarına yaslanmış

vaziyettedir.Bu dağların üzerinde bazı köyleri bulunmakta ve yaylaları da bu dağ

silsilesi üzerinde olup, Kümbet Kırı'na doğru uzanır. Bu açılardan Ordu İli'ne

hudut bulunur. Doğu yönünden Reşadiye, diğer yönlerden de Niksar ilçesiyle

çevrilidir. İlçe köyleri engebelik bir konum gösterir. Dağlık ve engebeli alanları

çoğunluktadır.

3.3.1.Tarihi

Başçiftlik İlçesinin kuruluş tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur. Kuruluş tarihi

yaklaşık 400 senenin üzerinde olduğu tahmin edilmektedir.Rivayete göre ilçe

Fatih Sultan Mehmet'in Trabzon-Rum,Pontus devleti üzerine açtığı sefer sonucu

kurulmuştur.

125

Başçiftlik’in daha önce Niksar ilçesinin doğu bölümüne rastlayan ve Ayvazönü

mevkiine yakın bir yerde ilk yerleşimini yaptığı bilinir. Hatta o zamanki Başçiftlik

mezarlığı çok yakın zamanlara kadar aynı adla anılmakta idi. Söz konusu mezarlık

yakın zamanlarda Niksar Belediyesinin arsa parselleri ve şahısların buralara sahip

çıkması sonucu dağıtılmıştır. Tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, o zamanki

sosyal durum ve Niksar çevresindeki bataklıklar ve o sıcak havada oluşan

sivrisinekler burada yasayan halkı rahatsız etmiştir.Ancak bu husustaki bilgiler

rivayetten ibarettir:

‘...O zamanki Başçiftlik halkından olan bazı şahıslar bulundukları

yerden doğuya doğru gittiklerinde geniş ormanlıklar ve soğuk

akarsular arasında bugünkü Başçiftlik ilçesinin merkez camisinin

bulunduğu yerde geniş bir alan bulmuşlardır. Geri döndüklerinde

halklarına: “ Öyle bir yer bulduk ki otu sümbül kuşu bülbül” diye

methetmişlerdir. Bunun üzerine köy halkından beş hanenin buraya

yerleştiğini daha sonrada göçmeyerek ikameti devam ettirdiği

söylenir. İsminin de buradaki beş haneden dönüşerek Beşçiftlik

olduğu, daha sonra da Başçiftlik 'e dönüştüğü rivayet edilir...’71

Bu yöreyi gezen Evliya Çelebi’nin Başçiftlik’i ziyaret ettiğini ve o zamanlar

buranın bir köy hüviyetinde olduğunu Seyahatname’deki bir tariften

anlıyoruz.Ayrıca Evliya Çelebi bu civardaki bir kaleden de bahsetmektedir:

‘...Kale, Ş.Karahisar hakinde subaşılıktır, Koyluhisar

nevahisindendir. Paşa efendimizi burada bulunup Ş.Karahisar

71 www.basciftlik.com 10.05.2007 00:22

126

http://www.basciftlik.com/

meyvelerinden hediye verdik, Gördüğümüz acaibi bir bir naklettik.

Kalenin methettiğimiz metanetine taaccüb etti. Buradan kalkarak

Başçiftlik karyesine geldik. Karahisar hakinde, İskefsur kazasında,

Erzurum ile Sivas eyaletleri hududunda abadan bir karyedir...’

Bu anlatıma göre 1647’de bu yörede Başçiftlik isimli bir köy mevcuttur ve bu

köy o zamanki mülki taksimatta Erzurum ve Sivas eyaletlerine sınırdır. Başçiftlik

hakkındaki bir diğer tarihi belge ise Yusuf Bey isimli şahsın Başçiftlik’te inşa

ettirdiği zaviye için yazdırdığı vakfiyedir:

‘...890 Şevval Gurresi ( 20.10.1485) Abdullah oğlu Sinaneddin

Yusuf Bey`in Niksar`a bağlı Başçiftlik de Allah rızası için yeni

inşa ettirdiği zaviyeyi fukara, miskin, ulemâ, şeyh ve zaviyeye inen

bütün misafirler için vakfetmiştir. 582 numaralı defterin 168. sayfa,

113 sırasına kayıtlıdır. 1967 numaralı defterde de yeni Türkçesi

bulunmaktadır.

Söz konusu zaviyenin ilelebed devamı için de ; İnce Sofi, Sarı

Danişmendlü, Hatip, Hasan Halife, Babuç Köylerinin mezrasını,

Başçiftlik adı ile bilinen Çiftliğin tamamı, Taşlık, Karabalçık,

İbrahim Kırığı ve Dulugünayı adıyla bilinen yerleri,Hallaç İbrahim

arazisi altındaki suyu vakfetmiş ve mütevelliliğe zaviye şeyhini

getirmiştir...’72

72 www.sadibayram.com 10.05.2007 00:51

127

http://www.sadibayram.com/

Bu kayıtlara göre 1485 yılında Başçiftlik adıyla bilinen bir yerleşim birimi

vardır ve yazılan vakfiyeye göre Başçiftlik’te yerleşik hayatın oturmuş, arazi

isimlerinin de halen kullanılmakta olduğu görülmektedir. Abdullah oğlu

Sinaneddin Yusuf Bey`in Başçiftlik’te yaptırdığı zaviye ise çok amaçlı kullanım

için yaptırılmıştı. Bu bilgiler Başçiftlik’in köklü bir yerleşim yeri ve yol güzergahı

olduğunun açık bir göstergesidir. Tarihi İpek yolunun da Başçiftlik’ten geçtiği

hesaba katılırsa ilçenin kuruluş tarihi çok daha eskilere dayanmaktadır.

Ali Rıza Atasoy’un 1950 yılında basılan kitabında da Başçiftlik hakkında bazı

bilgiler mevcut. Bu bilgiler hem Başçiftlik’in tarihine hem de o zamanki sosyal

durumuna ışık tutmaktadır:

‘...Kasabanın (Reşadiye) kuzey batısında beş saat uzakta (yaya

olarak) 350 haneli büyük ve eski bir köydür. Denizden yüksekliği

1500 metredir. 2000 nüfuslu ve resmi okulunda 2 öğretmen vardır.

Sokakları kısmen kaldırımlıdır... Tarihi kısımda Evliya Çelebi

seyahatnamesinde yazıldığı veçhile vaktiyle Erzurum Eyaletinin

hududu Başçiftlik‘ten başlamakta olduğundan burasının çok eski

bir köy olduğu anlaşılmaktadır. Erzurum Eyaletine tayin olunan

Defterdarzade Mehmet Paşa’yı Erzurum memur ve ayanı

Başçiftlik’te karşılayarak kurbanlar kesilmiş, kendisine hediyeler

takdim edilmiştir. Esasen vaktiyle şark orduları Niksar menzilinden

kalktıktan sonra Başçiftlik’e gelirler, buradan sonra ovacık içinden

ve Hasan Şeyh köyünden, Baydarlı’dan geçerek yaz mevsiminde

Erdemkırı üzerinden ve kış mevsiminde de Çavdar köyü üzerinden

geçtikten sonra Koylehisar menziline varırlardı...73

73 Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950, ss.607-608

128

Tüm bu bilgi ve belgeleri bir araya getirecek olursak Başçiftlik’in en az 600

yıllık bir tarihinin olduğunu söyleyebiliriz.Tarihi İpek Yolu’nun ve Osmanlı

ordularının uğrak yeri olan Başçiftlik’te haliyle bu tarihi süreçten gelen zengin

bir kültürün olması icap etmektedir.

3.3.2. Kültürü

Avşar Türklerinin çoğunlukta olduğu Başçiftlik’te kültürel yapı Türk gelenek-

göreneklerinin izlerini taşımaktadır.Şu da var ki ilçe kırsal alanda kurulu olup

istihdam imkanı fazla olmadığı için sürekli göç vermektedir.Nüfusun çoğunluğu

kadın ve yaşlılardan oluşmaktadır. Ekonomisi büyük ölçüde hayvancılık ve

halıcılığa bağlıdır.Ancak 1990 Körfez Krizinden sonra halıcılık

gerilemiştir.74Halıcılığı zikretmemizin sebebi 1985’ten beri düzenlenen Halı

Festivalleridir. Bugüne kadar 5 defa düzenlenen bu festivaller ilçenin kültürel

dokusunu zenginleştiren unsurların belki en başta gelenidir. Halk bu vesileyle bir

araya gelip kaynaşmaktadır. Başçiftlik’teki diğer bir kültürel faaliyet ise Başçiftlik

Kültür ve Sanat Şenlikleridir.Belediye tarafından ilki 2006 Temmuz ayında

düzenlenen bu şenlik, muhtelif mahalli sanatçıların da iştirakiyle halkın bir

anlamda bütünleşmesini sağlamıştır.

Başçiftlik halkı geleneklerine bağlı insanlardır. Başta da belirttiğimiz üzere

Avşarların hakim olduğu Başçiftlik’te adetler Türk kültürünün numunelerini

yansıtır.Mesela evlilik görücü usulüyle yapılır.Askere önem verilir.Kullanılan şive

kendilerine özgüdür.Başçiftlik insanlarının hasletleri hakkında yine Atasoy’a

kulak verelim:

74 www.tokatkulturturizm.gov.tr 10.05.2007 01:42

129

...Köye su getirmek gibi hayrat yapan kadınlar vardır...

Başçiftlikliler zeki ve çalışkandırlar. Dere kenarlarında büyük

kavaklıklar tesis etmişlerdir. Yaylaları Perşembe yaylasına

yakındır. İçlerinde pek çok sanatkarlar vardır. Bir çokları sahildeki

şehirlere giderek çalışıp para kazanırlar...Meşhur alimlerden Hasan

Hoca ve Yusuf Hoca bu köydendir... 75

3.2.1.Erbaa

Erbaa ilçesi Yeşil ırmak Havzası üzerinde kurulmuş şirin bir ilçedir. Konumu

itibari ile Karadeniz ve İç Anadolu bölgeleri arasında bir geçiş alanıdır. Kuzeyden

Samsun’un Çarşamba ilçesi ile Ordu ilinin Akkuş ilçesi, batıdan Amasya’nın

Taşova ilçesi, doğudan Tokat’ın Niksar ilçesi güneyden Tokat merkez ve

Güneybatıdan Turhal ilçesi ile çevrilidir. İlçenin üzerinde bulunduğu ovanın

Kuzeyinde Canik Dağı içerisinde değerlendirilen Karınca dağı, Güneyinde

Sakarat ve Boğalı dağları, doğu ve batısında da bu dağların uzantıları

bulunmaktadır. İlçe merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 248 m.dir

3.2.1.A.Tarihi

Bu günkü Erbaa'nın tarihte ilçe olarak yer alması yaklaşık yüz yıllık bir

geçmişe dayanmaktadır. Bu haliyle çok yeni bir yerleşim birimi sayılabilir. Buna

karşılık, İmbat deresinin ilçe merkezinden ayırdığı Horoztepe ile, çevredeki bazı

köylerin tarihi geçmişi çok daha eski zamanlara uzanmaktadır. Şu halde Erbaa'ya

ilişkin tarihçeyi, sadece ilçe merkezinin geçirdiği evrelere değil, ilçe topraklarının

75 A.g.e, s.608

130

tamamını içine alan bölgeye oturtmak gerekmektedir. Erbaa'nın tarihi, bilhassa

Amasya-Niksar ile daha sonra Tokat tarihleriyle iç içedir. "Erbaa" kelimesi,

Arapça olup "dört" anlamına gelmektedir. Resmi kayıtlarda 18. yüzyılın

başlarından itibaren Erbaa adının kullanıldığı görülmektedir. Bir ara bu kelime

"Nevahi-i Erbaa" şeklinde kullanılmıştır. O dönemlerde Niksar Amasya arasında

en önemli yerleşim birimleri ; Erek, Karayaka, Sonusa (Uluköy) ve Taşabat

(Taşova) idi. Nüfus yönünden ancak birer nahiye büyüklüğünde ve aynı bölgede

olmalarından hepsine birden Nevahi-i Erbaa yani "dört nahiye" deniliyordu. Hatta

tahakkuk eden vergiler de bu isimle kaydediliyordu. H.1256/M.1840 da, Erbaa

adıyla maruf dört nahiyenin (Erek, :Karayaka, Sonusa, Taşabat) vergisi 47ı243

kuruş olarak resmi evraka geçmiştir. 76Buna göre Erbaa; Erek, Karayaka, Sonusa

ve Taşâbat'ın genel bir adı olmuş, dördü birden sanki bir kaza (ilçe) görünümünü

almıştır. Hatta resmiyette Kaza-i Erbaa tabiri de kullanılmıştır. 1872 yılında tesis

bulunan Erbaa Kaymakamlığı, 1892 yılında Tokat’a bağlanmıştır ve bağlılık halen

devam etmektedir.

Kelkit vadisinin Şark seferleri sırasındaki önemine binaen Fatih Sultan Mehmet

ve Yavuz Sultan Selim müteaddid defa bu yörede bulunmuştur.Ayrıca Bidevi

hapishanesi ve buraya atılan meşhur eşkıyalar da Erbaa’nın tarihindeki önemli

anekdotlardandır. 77

3.2.1.B. Kültürü

Tarih kısmında da belirttiğimimiz üzere Erbaa tarih öncesi devirlere kadar

dayanan bir geçmişe sahip.Tabi olarak bu engin tarihten tevarüs edilen bir kültür

birikimi ve sosyal yapı mevcut.Anadolu’da saf Türk kültürünün yaşayıp

76 www.erbaa.bel.tr 21.05.2007 23:1977 www.erbaa.net 21.05.2007 22:25

131

http://www.erbaa.net/

http://www.erbaa.bel.tr/

yaşatıldığı Erbaa’da halkın gelenek-göreneklerine bağlılığı ve bu değerleri

muhafaza etme iradesi ilçe merkezi dahil olmak üzere her köşesinde müşahade

edilmektedir.Bir Erbaa’lı olarak bizzat bu kültürün şahidi olduğumuzu

söyleyebiliriz.Bu araştırmamızda Erbaa bu yönden şanslı.

Erbaa’da halkın kaynaşması ve birbiriyle dayanışması ilçedeki kültürel ve

sosyal dokunun sağlamlığını yansıtmaktadır.Bilhassa düğün ve cenaze gibi

toplumsal birleşmelerde bu dayanışma ruhunu ve geleneksel yapıya bağlılığı

müşahade etmek mümkün olmaktadır.

Yörede evlilikler genellikle görücü usulüyle yapılmaktadır.Çok eşli evliliğe de

rastlamak mümkünse de tek eşli evlilik tercih edilmektedir.Köyler arası kız alıp

vermeler oldukça yaygındır.Bu da başta belirttiğimiz gibi yörenin kaynaşmasını

ve bir birlerine olan itimadını yansıtmaktadır.Düğünlerde muhtelif adetler

uygulanmaktadır.Bu adetlerin bir kısmı Tokat merkezdekilere benzemekle birlikte

farklı tarafları da mevcuttur.Mesela düğün ziyafetinde evvela bir yemek yenir

ardından diğer tabak sofraya konulur.Yani sofrada sadece bir tabak bulunur.Önce

o bitirilir sonra başka yemek gelir.Bu uygulama belki de Tokat yöresinde sadece

Erbaa’da vardır.

Yeri gelmişken Erbaa’nın zengin mutfağından bahsetmemek olmaz.Yörenin

yemeklerini şu şekilde sıralamak mümkün:

1-Çorbalar: Yayla Çorbası,Katıklı Çorba ,Tarhana Çorbası, Kara Çorba,Kavurma

hellesi,Zoğal Çorbası,Mercimek Çorbası,İşkembe Çorbası,Hamurlu

Çorba,Şehriye çorbası,Dutmaç Çorbası,Toyga Çorbası,Erişte Çorbası, Mısır

Çorbası

132

2-Yemekler: Bulgur ve Pirinç pilavı-Keşkek(Gendüme)-Nohut Yahnisi-Patates

Kızartması-Patates Yahnisi-Patlıcan Boranısı-Patlıcan Dolması-Kuru Fasülye-

Biber Dolması-Biber Kızartmasi-Lahana Kavurması-Pancar Yemekleri-Köfteler-

Karnıyarık-Soğan, fasülye ve diğer piyazlar,Patlıcan Musakka-Ispanak

Yemekleri-Boranılı-Hazır ve kesilmiş makarna-Mantı-Bat-Lahana ve üzüm

yaprağı dolmaları.

3-Ekmek ve Börekler: Sinilerde sade börek(Çandır Böreği),cevizli burma

böreği,sade kara fırın ekmekleri, cevizli ekmek ve börekler,mısır unundan

güdül,saç ekmeği,pağaç,bayramlarda yapılan cevizli,çökellikli,haşhaşlı

yağlılar,parmak,bişi,katmer,su böreği,çarşaf böreği, fetil,gömbe,göm.

4-Tatlılar: Kek-sipsili pasta-irmik tatlısı-baklavalar-baklavalar-kadayıflar-un

helvaları-reçeller-yufka tatlıları-pekmezler-kabak tatlıları-Birde bunların yanında

turşular bulunur.Lahana-salatalık-domates-biber-patlıcan-fasulye turşuları.

5-Bileki: Mısır unu ile yapılan bir tür gıdadır.

6-Kuş Burnu Pekmezi: Erbaa kuş burnu meyvesi bakımından çok zengin bir

yapıya sahiptir.Yöremizde kuş burnunun reçeli herkes tarafından

yapılmaktadır.Genelde bağ bahçe kenarlarında,dağlarda bol miktarda rastlanan

kuş burnu Eylül ayının sonlarına doğru toplanır .78

78 a.g.k. 21.05.2007 23:11

133

3.2.2.Niksar

Tokat il merkezine 60 km mesafede yer alan Niksar ilçesi’nin güney

doğusunda Reşadiye, Kuzey batısında Erbaa , güneyinde Almus, güney batısında

Tokat, kuzeyinde Ordu Vilayeti sınırları bulunmaktadır.Canik dağlarının

Kelkit vadisine inen eteklerinde kurulan ve Yeşilırmağın en büyük kolu olan

Kelkit çayı vadisi boyunca doğu-batı doğrultusunda uzanan Niksar ;İç

Anadoluyu (Erzincan-Reşadiye-Niksar-Erbaa-Amasya yoluyla ) batıya bağlayan

yol kavşakları üzerinde bulunmaktadır.

3.2.2.A Tarihi

Niksar, Kelkit Irmağı ile Canik dağları’nın kucaklaştığı, Karadeniz sahilleri ile

Orta Anadolu bozkırlarının buluştuğu yerde, Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan yol

üzerinde bulunduğu için tarih boyunca hem ekonomik,hem de siyasi olarak

önemli bir mevkii oluşmuştur.

Bu özellikleri ile hem stratejik bir bölge, hem de insanların çok hoşuna giden bir

iklim ve verimli topraklar Niksar’ı cazibe merkezi haline getirmiştir. İşte bu

cazibe de koskoca bir tarihin hiç ara vermeden bu şehirde yaşanmasına sebep

olmuştur.

134

Niksar eski çağlarda Pontus adını taşıyan bölgenin içinde yer alıyordu. Yerleşme

izlerine M.Ö.III.yy.da rastlanmaktadır. Bugünkü Niksar’ın yerinde bulunan ve adı

bilinen en eski kent Hellenistik Kaberia’dır. Pontus kralı Mithridates VI’nın

M.Ö.b71.yılında Roma Orduları Komutanı 1. Lucullus’la yaptığı savaştaki

yenilgisiyle bütün Pontus Ülkesiyle birlikte Roma İmparatorluğu’nun emrine

girdi.M.S.14-37 yıllarında Roma İmparatorluğu Tiberius zamanında, kentin

isminin Neokaiseria olarak değiştirildiğini görüyoruz.79 Hıristiyanlığın yayılış

dönemlerinde Neokaiseria önemli bir merkez olmuştur.M.S.344-499 yıllarında

meydana gelen iki büyük depremle kent tamamen yıkılmıştır.

XI.yy.ın sonuna kadar Bizans İmparatorluğuna bağlı kalan şehir bu tarihten

sonra Melik Danişmend Gazi tarafından Danişmendliler Beyliğine katılmış ve bu

beyliğe bir süre başkentlik yaparak Niksar adını almıştır.

1175’te II. Kılıçarslan zamanında Selçuklu topraklarına katılan Niksar, Moğol

istilası ile 1341’de önce Eretna Devleti’nin, daha sonra da Tacettinoğulları

Beyliği’nin hakimiyetine girmiş ve bu beyliğin merkezi olmuştur. 1387 yılında

Niksar’ı ele geçiren Kadı Burhaneddin’in bir savaşta öldürülmesi üzerine bölge

halkı Yıldırım Beyazıt’tan yardım istemiş ve Yıldırım Beyazıt’ın oğlu Süleyman

Çelebi Niksar’ı 1398’de Osmanlı ‘ya katmıştır.Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon

seferi, Yavuz ve Kanuni’nin doğu seferleri sırasında uğradıkları tarihi şehir,

Osmanlılar’ın son yıllarında Tokat sancağına bağlı bir kaza merkezi olarak

varlığını sürdürdü.

Tarihi geçmişinin simgesi olarak Roma,Bizans,Selçuklu,Danişmendli ve Osmanlı

Devletlerinden kalma pek çok eser hala şehrin tabi bir parçası olarak

ayaktadır.İstiklal Savaşı sırasında Rum ve Ermeni çetelerinin baskılarıyla

79 www.niksar.gov.tr 22.05.2007 01:39

135

http://www.niksar.gov.tr/

karşılaşan Niksar, diğer taraftan memleketimizi işgal eden düşmanlara karşı, 16

haziran 1919’da İzmir’in işgalini protesto amacıyla Anadolu’daki ilk mitinglerden

birini gerçekleştirerek Cumhuriyetten bugüne kadar varlığını sürdürmüştür.

3.2.2.B Kültürü

Tarih boyunca sayısız medeniyete ev sahipliği yapan Niksar, bir o kadar da

kültürel miras ve teamülün yaşadığı eşsiz Anadolu kentlerinden birisidir.Sahip

olduğu kültürel birikimi muhafaza etmek adına bir çok faaliyetin de yapıldığı

ilçede en fazla dikkat çeken etkinlik Çamiçi Yayla Şenlikleridir.Niksar Çamiçi

Yayla Şenlikleri adı altında Orta Anadolu ve Karadeniz’i kapsayan, ilmi toplantı,

bilgi ve şiir şölenlerinin yer aldığı, örf, adet ve geleneklerin yaşatılmasına yönelik

etkinlikler düzenlenmektedir.Bu şenliklere civar vilayetlerden de iştirak ediliyor

olması yörenin sosyo-kültürel zenginliğine işaret etmektedir.Kaldı ki Niksar bir

çok ünlü de çıkarmıştır.Mesela yenilikçi şairlerimizden Cahit Külebi ve eski

Anayasa Mahkemesi başkanlarından Yekta Güngör Özden Niksarlıdır.

Niksar’ın bir diğer kültürel tarafı ise günümüze dek sürdürülmüş olan bazı el

sanatlarıdır. Yörede el halısı, kilim ,sandık, kaval, zurna ve süpürge imalatı gibi

muhtelif el sanatları mevcut olup hem iktisadi hem kültürel sahada bu ürünlerin

cazibesi devam etmektedir.

Niksar’ın müzik folkloru da oldukça zengindir. Yörede halk sazlarının çoğu

kullanır.Toplantılarda eski ve günümüz halk şairlerinden deyişler

okunur.Toplantılarda başlıca tef,bağlama,çöğür ve kemane çalınır.Halk

müziğinden komşu illerin müziğiyle benzerlikler görülür.Yörede tezeneli

sazlardan divan,bağlama ,cura,çöğür;üflemeli sazlardan dilli-dilsiz çeşitli boy

136

kaval ve düdük,kaba ve orta boy zurna;yaylı sazlardan kemane ve

kemençe ;vurmalılardan davul,tef,kaşık ve zilli maşa çalınır.

Geleneksel Niksar evlerinin en büyük özelliği, evin en büyük odalarından

birisinin mutfak olarak kullanılmasıdır.Mutfağa halk ağzıyla “Aşevi” veya

“Aşkana” denir.Odanın bir köşesinde yemek yapmaya ve çamaşır kazanı

kaynatmaya yarayan yer ocağı bulunurken; diğer tarafta kurutulmuş yiyecek,

konserve saklandığı bölmeli tahtadan yapılmış ambar vardır. Mutfak ailelerde

oturma odasıdır.Yöre oldukça zengin bir mutfağa sahiptir:

1-Çorbalar : Bacaklı, zoğallı ve erikli çorba; Mısır ve Gendirme Toygası;Tarhana,

Kör Toyga, Katıklı Düğün, Helle ve tutmaç çorbası.

2-Yemekler: Tokat kebabı, yaprak sarması, cevizli bat, baklalı yaprak dolması,

madımak, kabak kabuğu kavurması, pancar, pehli.

3-Hamur İşleri : Çökelekli,katmer,cızlak,cevizli çörek,bişi,leylek giliği, yufka,

muhacir ve çarşaf böreği.

4-Pilavlar : Keşkek,mercimekli ve fasulyeli bulgur pilavı.

5-Tatlılar : Kuşburnu reçeli, dut pekmezi, kalburbastı, cevizli baklava,yufka, irmik

ve lokma tatlısı.80

3.2.3.Pazar

Pazar Orta Karadeniz’den doğu Karadeniz’e geçiş noktasında bölgenin iç

kesimlerinde yer alan küçük bir ilçe merkezidir. Kıyıya paralel olarak doğu batı

yönünde sırası ile Kelkit,Yeşilırmak ( Tozanlı) ve Çekerek kollarının oluşturduğu

80 www.niksar.gov.tr 22.05.2007 02:11

137

http://www.niksar.gov.tr/

bir vadi üzerinde yer almaktadir. Tokat’ın 26.km batısındadır.Pazar ilçesine bağli

2 kasaba ,17 köy vardır.

3.2.3.A Tarihi

Esasında Tokat merkezle yakınlığından dolayı hemen hemen aynı tarihi paylaşan

Pazar ,ilk çağlardan beri krallıklar ve İpek Yolu üzerinde olduğu için

mütemadiyen istilalara,yağma ve yangınlara maruz kalmış bu sebeple eskiye ait

pek eser kalmamıştır.Günümüze kadar gelmeyi başaran en önemli belki de tek

yapı Mahperi Hatun Kervansarayı’dır. Kervansaray Selçuklu Sultanı I. Alaeddin

Keykubad'ın birinci eşi Mahperi Hatun tarafından M.1238-39 yılında

yaptırılmıştır. Konya'yı Sinop'a bağlayan kervan yolu üzerinde yer almaktadır.Bir

çok medeniyete ev sahipliği yapan ilçe tarih boyunca

Dazimontis,Kazabad,Kazova,Ayna Pazarı,Aynalı Pazar, Eğrişehir,Avnibey

Pazarı, Ayan Pazarı ve son olarak Pazar isimlerini almıştır. Evliye Çelebi’nin

anlattığına göre Pazar Osmanlı devrinde önemli bir yere sahiptir.İsminin daha çok

‘Pazar’ ünvanını almasının sebebi ise buranın bir pazar yeri olarak ün salmış

olmasıdır:

“Hicri 1061 yılında Kazova toprağında Tokat’a yakın 150 akçalık bir

kazadır. Buraya Cumapazarı derler, Kadısı, Sipahi kethüdayeri,

Yeniçeri Serdarı, Şehir Subaşısı vardır. Camisi, mamur bir hanı, çarşısı

ve pazarı vardır. Haftada etraftan buraya nice bin adam gelip, alım

satım ve Pazar eyledikleri için adına Aynapazar derler.” 81

81 Evliya Çelebi,Seyahatname,cilt:5, s.57

138

İlçenin en kaydadeğer yılları Selçuklu ve Osmanlı devrindedir.Mahperi Hatun

kervansarayının buraya yapılmış olması yörenin Selçuklu devleti devrindeki

jeopolitik, sosyo-ekonomik ve kültürel ehemmiyetine işaret etmektedir.1514

yılında Kemah seferine çıkan Yavuz Sultan Selim Amasya –Artova yoluyla

Pazar’a gelmiş,burada bir süre konaklamış,sefer planları tamamlandıktan sonra

Pazar’dan ayrılıp Kemah seferine devam etmiştir.1635 yılında Revan Seferi

dönüşü 4. Murad da Pazar’a gelerek burada konaklamıştır.Tarihi hakkında yeterli

araştırma ve esere ulaşamadığımız Pazar, 1957 yılında belde, 4 temmuz 1987

günü kabul edilen kanunla ilçe olmuştur.82

3.2.4. Reşadiye

Tokat il merkezine 89 km uzaklıkta, Kelkit Çayı kıyısındadır. Bu yeni ilçe

merkezi 1906 yılında Sivas Valisi Reşit Akif Paşa’nın talimatı ile kurulmuştur.

Yaklaşık 400 yıldan, yüzyıl başına kadarki tarihi kayıtlarda, Erzurum Vilayetinin

Şarki Karahisar sancağına bağlı, İskefsir nahiyesi olarak geçen Reşadiye’nin eski

kuruluş merkezi bugün de tam olarak tespit edilememiştir. Reşadiyeli Prof. Dr.

Atasoy’un bu konuda yaptığı araştırmalara göre, eski kaza merkezi İskefsir Kalesi

denilen Uluköy ve Keçiköy başındaki tepede Kale düzü mevkiindedir.83

3.2.4.A Tarihi

Reşadiye, M.Ö. 6. Yüzyılda Pers Şehinşahı 2. Kurus’un Kapadokya ‘yı işgal

etmesinden sonra sırasıyla Büyük İskender, ve Pontus devletinin egemenliğine

82 www.pazar.gov.tr 22.05.2007 02:5683 Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950

139

http://www.pazar.gov.tr/

girmiştir. M.Ö. 2. Yüzyıldan itibaren Anadolu’yu istila eden Romalılar, Pontus

Kapadokya’sının kralları Mithridat’ların sert direnişleriyle karşılaşmışlar, yıllarca

süren mücadeleler sonucunda doğu, batı arasında en önemli geçiş yeri olan Kelkit

Vadisini de ele geçirmişlerdir. (M.Ö.46) Roma İmparatorluğunun ikiye

ayrılmasıyla M.S. 395 den sonra yaklaşık 700 yıl Bizans egemenliğinde kalan

Reşadiye, Koyulhisar’dan başlayarak Niksar ve Erbaa’ya kadar uzanan vadi

içinde yer alan pek çok savunma ve denetim kalelerinden biri olmuştur. Bizans

döneminde 7. ve 10. yüzyıllar arasında, yoğun Arap akıncıların saldırılarına

uğrayan kent 11. yüzyılda Danişment, 12. yüzyılda Seçuklu Türkleri eline geçti.

Zaman, zaman Trabzon Rum Krallığının denetimine giren Reşadiye İlhanlılar,

Ertena ve Kadı Burhanettin’den sonra 1392 yılında Yıldırım Beyazıt tarafından

Osmanlı birliğine bağlandı. Osmanlı imparatorluğunun yükselme devrindeki doğu

seferinde Tokat’ta kışlayan ordular Kelkit vadisinde devamlı Reşadiye’den

geçmişlerdir. 841461 Yılında Fatih Sultan Mehmet Koyulhisar kalesini

Akkoyunlular’dan, Trabzon’u Rum krallığından aldığı zaman Reşadiye’den

geçmiştir. Ayrıca Yavuz Sultan Selim 1514 de İran seferinde, Sultan 4. Murat

Revan seferinde doğuya giderken yine Reşadiye’den geçmişlerdir.

Evliya Çelebi 1644 yılında Erzurum’a giderken Niksar’dan sonra uğradığı

Reşadiye’den söz etmektedir.

“...Niksar’dan altı saatte Başçiftlik’e gelmiş, burada Sivas eyaleti

tamam olmuş, Erzurum eyaleti başlamıştır... Buradan alessabah kalkıp,

Erzurum eyaletinde İskefsir kazasına kadem bastığımız gibi ikiyüzyedi

kurban edip Erzurum ayanlarından çavuşlar kethüdası, defteremini

84 Hammer Tarihi ve Tac-üt Tevarih’te bu mevzuya dair bilgiler mevcut.

140

timar defterdarı ve sair erbabı divan, cümle istikbale gelip her biri

zikıymet cevahir ve avani hedaye getirdiler...85”

1644 Yıllarında Erzurum’a bağlı iken daha sonraları Sivas vilayetine bağlanan

İskefsir 1906 yılında bugünkü yerinde kaza olarak kurulmuş ve İskefsir olan adı ,

Sultan Mehmet Reşad’a ithafen Reşadiye olarak değiştirilmiş, cumhuriyetten

sonraki taksimatta Tokat vilayetine bağlanmıştır. 1939 Yılı yer sarsıntısında

yıkılan ilçe, yeniden aynı yerinde kurulmuştur.

3.2.4.B Kültürü

Tarih kısmında belirttiğimiz üzere köklü bir geçmişe sahip olan Reşadiye,bu

engin tarihten intikal eden kültür birikimini muhafaza etmeyi başarmış nadide

Anadolu şehirlerinden biridir.Zaten örf ve adetlerine son derece bağlı olan halk

yaşanan 1939 depremiyle birlikte bir biriyle kaynaşmasını artırmış ve

geleneklerinden ödün vermeden bugünlere gelmiştir.

Bir dönem Erzurum eyaletine bağlı olan Reşadiye’de diğer ilçelerden farklı

olarak Doğu Anadolu kültürünün izlerini görmek mümkündür.Verimli arazisi ,

tabi güzellikleri ve bilhassa kaplıca turizmi sayesinde tarihte olduğu gibi bugün

de bir sosyo-kültürel cazibe merkezi olmayı hak etmektedir.Reşadiye’deki bir

diğer dikkat çekici kültürel olgu ise yaylalarındaki etkinliklerdir.Her sene

85Evliya Çelebi Seyahatnamesi,cilt:2,s.194

141

muhtelif şenlik ve festivallerin tertib edildiği bu yaylalar bize geçmişten gelen

kültürün izlerini bulma fırsatını sunmaktadır.Örneğin Selemen yaylasında hala

değiş tokuş (takas) usulüyle alışveriş yapılmaktadır.86Bu geleneğin köklerini ilk

çağlara kadar götürmek mümkünse de bir Türk yurdu olan Reşadiye'de hadd-i

zatında Türk kültürünün yaşatıldığı daha makul bir gerçektir.

3.3.1.Sulusaray

Sulusaray Tokat il merkezine 69 km, Artova İlçe merkezine 30 km, Yeşilyurt İlçe

merkezine 11 km uzaklıkta, 20 Mayıs 1990 tarihinde yeni ilçe olmuş yerleşim

yeridir. İlçe etrafı dağlarla çevrili bir ova üzerinde, Çekerek ırmağı kenarındadır.

3.3.1.A Tarihi

İlçe olarak genç sayabileceğimiz Sulusaray’ın tarihi ilk çağlara kadar

gitmektedir.Arkeolojik kazılar sonucu gün yüzüne çıkarılan antik Sebastopolis

kentinin kuruluş tarihi henüz kesin olarak bilinmemektedir. Bazı kaynaklarda

M.Ö.1. Yüzyılda kurulmuş olduğu kayıt edilmektedir.87 Roma İmparatoru Trajan

zamanında (M.S. 98-117) Pontus Galaticus’la, Polemoniacus eyaletlerinden

ayrılarak Capadokia eyaletine dahil edilmiştir. Bu konudaki kitabe Capadokia

Valisi Arrian adına şehrin ileri gelenleri ve halkı tarafından dikilmiştir.

Sebastopolis kelime olarak Yunancadır.Sebasto,büyük,azametli; polis, şehir

anlamında olup, büyük azametli şehir demektir.Bazı kaynaklarda Heraclepolis

86 Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı,Tokat,s.20087 www.tokat.gov.tr 24.05.2007 00:03

142


http://tr.wikipedia.org/wiki/Tokat_(il)

olarak geçmektedir ki bu konuda şehrin kuzeyindeki Çekerek Irmağı üzerinde

kurulu köprüde bir kitabe yer almakta olduğu belirtilmektedir. Heraclepolis,

Herakles şehri anlamına gelmektedir. Heracles Yunan ve Roma mitolojisinde

gücü kuvveti simgeleyen yarı tanrı bir varlıktır.Bu anlamı ile Sebastopolis ile aynı

manayı ifade eder.

Vitali Cuinet’e göre Sulusaray Pompe tarafından kurulmuştur. 88Mithridat

Eupator’un savaşlar sonucu Pompe’ye yenilip Sulusaray’ı yakıp yıktığı zaman

kendisi tarafından tekrar burasını imar edip Nicopolis ve Sebastopolis şehri olarak

kurduğunu, halen toprak altında kalan kent Timur Anadolu’ya geldiğinde halkın

kendisine karşı koymaları nedeniyle tekrar yakılıp yıkıldığı zannedilmektedir.Bu

harabeler üzerine kurulan Sulusaray ilçesi ismini muhtemelen saray harabeleri

arasından kaynayan kükürtlü bir sudan almaktadır. Önceki yıllarda düzenli kazı ve

kurtarma çalışması yapılmamıştır. Ancak 1987 yılında Tokat Müze Müdürlüğünce

yapılan kurtarma ve sondaj kazıları sonucunda elde edilen verilerle daha önce

ortaya çıkmış bulunan mimari parçalar değerlendirildiğinde kentin Hellenistik,

Roma ve Bizans döneminde önemli bir yerleşim alanı olduğu anlaşılmaktadır.

Comana Pontika da (Antik Tokat) yapılan yüzeysel araştırmalar sonucu elde

edilen buluntular ile büyük benzerlik göstermektedir.İlçede 1987 yılında yapılan

kazılar esnasında bulunan tarihi eserlerin bir kısmı Tokat Müzesinde

sergilenmektedir. Bir kısmı ilçede bulunan açık hava müzesinde muhafaza

edilmektedir.

Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde de işlevsel önem taşıyan Sulusaray Mart 1921

de Tokat’a bağlı bir merkez olarak mülki taksimatta yer almıştır. 1923

depreminden sonra Sulusaray’ın büyük hasar görmesi ile ilçe merkezi

88Cuinet,Vitali, La Turkie d’Asie Geographie Administrati ve Statistikue Destoriptive et Raisonnee de Chakue Province de L’asi Mineure ,Paris,1892 (Bu eser Cuinet’in 1880-1892 yılları arasındaki gezi ve tetkiklerini ihtiva etmektedir.)

143

http://tr.wikipedia.org/wiki/1923



Sulusaray’dan alınarak Tokat iline bağlı Çamlıbel Bucağına nakledilmiştir. Bir

süre sonra 1 haziran 1944’de Artova’ya nakli yapılarak İlçe merkezi mülki

taksimat’ta yerini Artova’ya bırakmıştır.Daha sonra Sulusaray 04.07.1987

tarihinde Yeşilyurt ilçe olması ile Yeşilyurt’a kasaba olarak bağlı

kalmıştır.1990’da ise ilçe hüviyeti kazanmıştır. 89

3.3.1.B Kültürü

Nüfus ve yüzölçüm bakımından küçük bir ilçe olan Sulusaray, bu niceliksel

küçüklüğünün tam tersine niteliksel bir büyüklükte tarihi ve kültürel geçmişe

sahiptir.Tarih öncesi devirlerden bu yana bir çok uygarlığa şahit olan ve Roma

İmparatorluğu gibi devasa bir devletin zamanla önemli bir medeniyet beşiği haline

gelen Sulusaray, günümüze kadar muhafaza etmeyi başardığı kültür

nümuneleriyle tarih sayfalarına adını yazdırmış bir şehirdir.Ancak sahip olduğu

bu hazineyi teşhir etme hususunda aynı başarıyı gösterdiğini söylemek zor.Büyük

uygarlık ve kültürlerin imzasını taşıyan bir şehrin yeterince tanınıp

tanıtılmamasının faturası maalesef kültürel mirasımıza karşı ilgisizliğimizin bir

neticesi olarak en bariz şekliyle Sulusaray Antik Sebastopolis kentinde

görülmektedir.Beynelmilel bir turizm potansiyeli taşıyan bir ilçemiz bugün hak

ettiği mevkide değil.

Belirttiğimiz üzere sahip olduğu kültür birikimini kullanamayan Sulusaray, içe

kapanık bir kültür modeli arzetmektedir.Bölgeye sınır olması hasebiyle ilçede

daha ziyade İç Anadolu kültürünün hakim olduğu gözlenmektedir.Türk

geleneklerine bağlı muhafazakar bir yapı sergileyen halk, şehirlilikten çok bir

kasabalılık ilişkisi içindedir.Kullandıkları şive de Tokat merkezde kullanılan

şiveden bazı farklılıklar arzetmektedir.Mesela ‘değil’ için ‘daal’, şeker için ‘şakar’

,’Bekir’ için ‘Bakır’ denildiğine şahit olduk.

89 Resmi Gazete,20 Mayıs 1990, sayı:20523,Kanun no:3644

144


3.3.2.Turhal

Yeşilırmak havzasında, Karadeniz bölgesinin orta bölümünün yerleşime en

müsait yerinde kurulan Turhal ,İç Anadolu'yu Karadeniz'e , Doğu Anadolu'yu

batıya bağlayan yolların kesiştiği yerde kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk

yıllarındaki nüfusuyla küçük bir yerleşim yeri iken 1944 yılında ilçe olan

Turhal ; bugün yüzbini aşan nüfusu, konumu ekonomik yapısı ile ülkemizin en

hareketli yerleşim yerlerinden birisi haline gelmiş, adı geleceğin vilayetleri

arasında geçer olmuştur.

3.3.2.A Tarihi

Antik çağlarda Pontus Galatikus, ustus polemoniakus, Komona Pontik gibi adlarla

anılmış olan Turhal'ın tarihinin binlerce yıl ötelere gittiği anlaşılmaktadır. M.Ö.

3000 yıllarında Mezapotamya'da yaşayan Sümer alfabesi ile yazılmış iki

kitabenin Turhal Kalesinde bulunduğundan söz edilmesi, Turhal'ın tarihinin 5000

yıl önceye gittiğini göstermektedir. Kesin olmamakla beraber Turhal, Kasiura,

Gayura, Turnalit isimleri taşımıştır.

Turhal Binlerce yıldan beri ilgi odağında olmasının neticesinde sayısız savaşların

sonucunda farklı yönetimlerde kalmıştır. M.Ö. 745 yıllarında Asurlular M.Ö.

7000 yılarında Kimmerler, M.Ö. 612 yıllarında Medler, M.Ö. 546 yıllarında ise

İran asıllı Persler bu çevreyi (yöreyi) yönetimleri altına almışlardır.90İskender'in

ortadoğu seferi ardından büyük bir baskı dönemi yaşayan Anadolu eyaletleri,

90 Universal Genel Kültür Ansiklopedisi,İstanbul,Mayıs 1989,s.4

145

komutanlar arasında bölüşülmüş; Pers soylularından Ariaretes, Gaziura'yı

(Turhal) başkent yapmıştır.Bizans sınırları içerisinde olduğu yıllarda küçük bir

yerleşim birimi olan Turhal, Beylikler döneminde Eratna Beyliği sınırları içinde

idi. 1399'da ilk kez Osmanlıların eline geçti. Ankara savaşından sonra Timur'un

çekilmesi ile birlikte 1413'te kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı. 19. yy 'ın

II. yarısında yöreyi etkileyen en önemli olay göçmenlerin gelişi idi. 1854-1878

Kırım savaşı, 1855-1859 Şeyh Şamil ayaklanması ve 1877-1878 Osmanlı-Rus

savaşından sonra Anadolu'ya gelen Balkan ve Kafkas göçmenlerinin bir bölümü

Turhal yöresine yerleştirilmişlerdir.Mütareke ve milli mücadele yıllarında Turhal,

Mustafa Kemal önderliğinde tüm varlığını ortaya koymuş, Kurtuluş Savaşında

yüzlerce şehit vermiştir.

Turhal 1892 Yılında belediye olmuş ve 1.9.1944 tarihine kadar Tokat’a bağlı

bucak olarak yer almıştır. Bu tarihten itibaren ilçe merkezi haline gelmiştir.

1923’lerde 300 haneli bir bucak iken 19 Ekim 1934’de Şeker Fabrikası

açılmasıyla ekonomik ve sosyal açıdan hızla gelişmeye başlamıştır. Son Nüfus

sayımına göre merkez ilçe nüfusu 100.000‘e yaklaşmış ve bir çok il’den nüfusça

daha büyük bir ilçe olmuştur.91

3.3.2.B Kültürü

Tokat merkeze yakınlığı sebebiyle kültürel açıdan fazla farklılık arzetmez.Ancak

Kırım ve Osmanlı-Rus savaşlarından sonra yöreye yerleşen Balkan ve Kafkas

Türklerinin kendilerine has kültürleri muhafaza edilmektedir.Bilhassa Kıpçak ve

Karaçay Türklerinin yoğun olduğu Turhal merkez ve köylerinde milli örf ve

adetlere bağlılık devam etmektedir.Tokat merkezden daha sosyal olduğunu

91 www.turhal.bel.tr 24.05.2007 01:49

146

http://www.turhal.bel.tr/

gözlemlediğimiz Turhal halkı, bu durumu bir bakıma ekonomik gelişmişliğe

borçludur diyebiliriz.

3.3.3.Yeşilyurt

Tokat merkeze 56 km mesafede kurulmuş nispeten yeni bir ilçedir.İlçenin

temelini “Musaköy” oluşturmaktadır. 13 hane tarafından kurulan İlçenin; 1864

Kafkas göçmenleri, 1877 - 1878 Osmanlı Rus harbi nedeni ile Kars-

Erzurum,Bayburt ve Artvin yöresinden gelen göçmenlerin iskanları ile hane

sayısının 80’e ulaşmış, 15.02.1932 tarihinde Sivas Samsun TCDD Yollarının

faaliyete geçmesi, istasyon binasının yapımı ile yük indirme bindirme merkezi

olması, çevrede yapılaşmanın başlaması ile nüfus hızla artmıştır.

3.3.3.A Tarihi

İlçenin coğrafi konumu, tarihi merkezlere olan yakınlığı, tarihi ve ören yerlerinin

varlığı Roma ve Danişmend gibi uygarlıklara sahne olduğunu

göstermektedir.Ancak bir yerleşim merkezi olarak kullanılmaya başlanması bu

yüzyıl içerisinde gerçekleşmiştir.

Yeşilyurt ilçesinden de geçen Sivas-Samsun T.C.D.D hattı 15 şubat 1932

tarihinde ulaşıma açılmış ,1936-1937 yıllarında tüm çevre köylerin

147

yararlanabilmesi için, köy arazilerinin uygun yerine (şimdiki ilçe merkezinin

bulunduğu yere) istasyon binası inşa edilmiş ve istasyona yakın köylere ''Arabacı

Musa Köy''ismi verilmiş.İstasyondan çevre köyler trenle yolculuk ve yük

taşımacılığı yaparken,yakın köylerden Damlalı (Kösrük) köyünden Yusuf Er

(Topal Yusuf),Aziz Ertaştan ve Hafız Efendi istasyon binasına yakın bir yere

kerpiçten bir bina inşa ederler ve burasını tren yolcularının alış-veriş

yapabilecekleri dükkan olarak işletirler.Bu bina ilçenin ilk yapısı olmuştur(1938).

Bu bakkal dükkanını işletenlerden Aziz Ertaş askere gidince yerine o zamanlar 15

yaş civarında olan Bekir Ertaş bakar. Bu arada Kazova'dan gelme Mehmet

Yıldızdal (Büyük Kürt Mehmet) istasyona yakın yere bir bina inşa eder ve bu

ikinci bina olur.Aynı dönemlerde Karacaören köyünden Ömer Çavuş

(Yılmaz),Damlalı köyünden Osman Çavuş (Erdir),Salih Sevim,Hafız Ahmet

(Şener) ile Bekir Sarıcan ve İsmail Misafir gelerek yerleşmişlerdir. Yıl 1942’de

hane sayısı 4-5 iken, Yıl 1944-1945’lerde 15-16 haneye ulaşır.

Daha önce Artova ilçe merkezi şimdiki Çamlıbel Beldesi imiş.İlçe merkezinin

buradan alınıp demiryolu üzerindeki köylerden birine nakledilmesi gündeme

geldiğinde encümen üyesi Kerim Turgut ve Bahri Koçak (Bahri Dede) çevre

köyleri dolaşarak, ilçenin Arabacımusa Köyüne verilmesi için imza

toplamışlar,buna rağmen ilçelik Artova ismiyle beraber demiryolu üzerinde

bulunan Kızılcaköyü'ne verilmiştir.

T.C.D.D Yolları ilk ilçemiz topraklarından geçtiği dönemlerdeki istasyon şefi

Hayri Yalım bey zamana göre ileri görüşlü birisi imiş ve bu istasyon çevresinin

ileride gelişeceğini,büyük bir yerleşim yeri olacağını tahmin etmiştir. Aynı

düşünceyi paylaşan ve hayata geçirmeye çalışan diğer bir kişide Hüseyin

148

Torunoğlu olmuştur.Torunoğlu ileri görüşlü biri olup, aynı zamanda üç dönem

Muhtarlık yapmıştır.

Torunoğlu ve arkadaşlarının gayretiyle hızlı bir gelişme başlamış,Toprak

Mahsulleri Ofisi açılmış,pancar ekimi izni alınmış,pancar kantarı yapılmış,Tarım

Kredi Kooperatifi faaliyete geçirilmiş ve hızlı bir nüfus artışı ile köy görünümünü

geride bırakıp kasabalığa doğru ilerlemiştir.

İbrahim Efendi tarafından okuma yazma kursları açılarak,vatandaşlara okuma

yazma öğretilmiş,1949-1950 öğretim yılında iki sınıflı ve lojmanlı ilk okul

açılmış, bu yerin adı kurulduğunda Arabacı Musa Köy olduğundan ilk okula

Arabacı Musa Köyü İlk Okulu adı verilmiştir.

Torunoğlu (son muhtarlık döneminde) heyeti ile birlikte merkezimizi,kasaba

yapmaya çalışmış,hatta dönemin Artova Kaymakamı Özlem Aydın ile birlikte bu

iş için Ankara'ya gitmişlerdir.Bu girişim olumlu sonuç vermiş ve 1972 yılında

merkezimiz kasaba yapılımıştır.Yapılan seçimler sonucu H.Hüsnü Şahin ilk

belediye başkanı olmuş,kısa süre içerisinde su,kanalizasyon ve elektrik şebekesi

gibi alt yapı hizmetleri gerçekleşmiştir.

1972 yılında jandarma Karakolu hizmete açılmıştır.1972-1973 öğretim yılında

Arabacı Musa Kasabası Orta Okulu kiralık binada hizmete açılmış,1977-1978

yılında yeni lise binası hizmete açıldığı için,orta okulda lise binasına

taşınmış,böylece lise ve orta okul birlikte eğitim öğretim yapmaya başlamıştır.

149

Kasabanın nüfusu hızla artmış,bu nedenle 1981 yılında üç mahalleye ayrılmış

bunlar; Şehitler Mahallesi,İstasyon binasının batısında kalan bölgeye Gazi Osman

Paşa Mahallesi,doğusunda kalan bölgeye ise 100.Yıl mahallesi adı verilmiştir.

1984 yılında kasabayı ziyaret eden dönemin köy işleri bakanı Münir Güney

kasabamızı beğenmiş bu duygularını ise buranın isminin''Yeşilyurt''olarak

değiştirilmesini Belediye başkanına ve çevresindekilere tavsiye ederek dile

getirmiştir.Daha sonra kasabanın adı Yeşilyurt olarak değiştirilmiştir.

1984 ile 1986 yılları arasında göçmen konutları inşa edilmiş ve Afganistan'dan

ülkemize gelen Türkmen göçmenleri bu konutlara yerleştirilmiştir. Bunların

vatandaşlığa alınmaları ile kasabanın nüfusu artmıştır.(114 hane.yaklaşık 500 kişi)

Bu konutların bulunduğu mahalleye ise dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren‘in

ismi Evren paşa mahallesi adı verilmiştir.Nüfusun artmasıyla ortaya çıkan ihtiyacı

karşılamak için 100.yıl mah.sinde Milli Hakimiyet İlk okulu inşa edilmiş, bu okul

1986-1987 öğretim yılında öğrenime açılmıştır.

Kasabanın hızlı büyümesi ve hükümetin kamu hizmetlerini yaklaştırma politikası

kasabada,ilçe olma düşüncesini doğurmuştur.Halkın ileri gelenlerinin gayretleri

ile ilçe olma düşüncesi resmen ilgililere teklif edilmiş,Başbakan merhum Turgut

Özal zamanında, kasaba 1987 yılında ilçe olmuştur. 92

3.3.3.B Kültürü

Hala kasabalılık psikolojisinin devam ettiği bir ilçe olan Yeşilyurt 1984-86 yılları

arasında Afaganistan’dan gelen Türkmenlerin yerleştirilmesiyle bir kültürel

92www.tokatkultur.com.tr 24.05.2007 04:36

150

http://www.tokatkultur.com.tr/

çeşitlilik kazanmıştır.Daha çok dericilikle uğraşan bu göçmenler Yeşilyurt

halkıyla kaynaşmış,aynı zamanda geleneksel giyim-kuşam tarzlarını ve

kendilerine özgü adetleri muhafaza etmeye devam etmişlerdir.Mesela yemek

yerken çatal kaşık kullanmama,gelin almaya deveyle gitme vs. adetler hala

uygulanmaktadır.

3.3.4.Zile

Tokat ilinin 70 km batısında yer alan Zile ilçesinin doğusunda Turhal ilçesi,

güneyinde Artova ilçesi ve Yozgat iline bağlı Kadışehri ilçesi, batısında Yozgat

ilinin Çekerek ilçesi ve Amasya'nın Göynücek ilçesi, kuzeyinde ise Amasya ili

bulunmaktadır. Düz bir ova üzerinde kurulmuş olan Zile’nin hemen önünden

Yeşil Irmağın bir kolu olan Hotan deresi geçmektedir.

3.3.4.A Tarihi

Geçmişi hakkındaki mevcut birçok kayıtların yanında, yapılan arkeolojik

araştırmalar gösteriyor ki ilçe Tunç ve Demir Çağları'ndan beri iskana açıktır.

MÖ.50. yıllarında yaşayan ve coğrafyanın piri sayılan Amasyalı Strabon,bu şehrin

Ninova (Asur Krallığı'nın başkenti) melikesi Semiramis tarafından MÖ.1600

yıllarında kurulduğunu kaydeder.93Bu tarihi kayda göre Zile’nin 3600 yıllık bir

geçmişi bulunmaktadır. Bu uzun geçmişi içinde; Hitit,Frig,Pers,Pontus,Roma ve

93 Strabon,Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika : XIII - XIII - XIV) (Mütercim:Prof.Dr.Adnan Pekman)

151

Bizans kültürlerinin tesiri altında kalan Zile’de bugün çeşitli devirlere ait olmak

üzere Hititlere, Selçuklulara, Friglere, Perslere, Romalılara, İlhanlılara,

Danişmendlilere, Ertanlılara ve Osmanlılara ait tarihi eserleri görmek

mümkündür. Tarihi eserler içinde Zile Kalesi, kalenin doğu yönündeki kayaların

oyulmasıyla yapılan ve Roma döneminden kaldığı anlaşılan Tiyatro (Anfitiyatro),

Kalenin kuzey-doğu tarafında bulunan Kaya Mezarlığı, Maşat Höyük, , Anzavur

Mağaraları, Kuruçay’daki Manastır harabeleri görülmeye değer tarihi eserler

arasındadır.94

Roma hakimiyetine karşı ayaklanan Pontus Kralı Mithridat VII.’in ölümü üzerine

yerine geçen oğlu II. Pharnake ile Roma diktatörlerinden Julius Sezar arasında

Zile’de tarihi bir savaş yapılmıştır. Sonuçta, II.Pharnake’yi yenilgiye uğratan

Sezar, zaferin sevincini Zile’den Roma’ya yazdığı kısa ama anlamı büyük olan

mektupla bildirmiş ve mektubundaki “Veni-Vidi-Vici” “Geldim-Gördüm-

Yendim” sözlerini bir taşa yazdırmıştır.Yakın zamana kadar Kale’de olduğu

söylenen bu taşın,nerede olduğu bilinmemektedir.

11. yüzyıl başlarında Bizans'ın Armeniakon Theması'nın sınırları içerisinde yer

alan yöreye aynı yüzyılın ikinci yarısında Türkmenler gelmeye başladı.

Danişmendliler'in ve Anadolu Selçukluları'nın egemenliği altında kalan yöre, 13.

yüzyıl ortalarında Baba İshak Ayaklanması'ndan etkilendi. İlhanlılar'ın denetimi

altındayken Moğol valileri tarafından yağmalandı. Eretna Beyliği, Kadı

Burhaneddin Devleti ve Akkoyunlular tarafından yönetildikten sonra

Osmanlılar'ın eline geçti. Ankara Savaşı'nı (1402) kazanan Timur'un kısa süreli

denetiminin ardından 1413'te yeniden Osmanlı topraklarına katıldı. Celali

Ayaklanmaları'ndan büyük ölçüde etkilendi. Osmanlı İmparatorluğu'nun eyalet

yönetiminde "Eyalet-i Suğra" ya dahil olup Sivas vilayetinin Tokat Sancağı'na

bağlı bulunuyordu. 1872 yılında kaza merkezi, 1923 mülki ve idari taksimatında

94 www.tokatkultur.com.tr 24.05.2007 20:59

152

http://www.tokatkultur.com.tr/

Tokat ili’ne bağlı ilçe statüsüne kavuşan Zile, 1855 ve 1922 yıllarında iki büyük

yangın geçirmiştir.

Zile ismi tarih boyunca Zela, Zelitis, Zelid, Anzila, Gırgıriye (Karkariye),Zeyli,

Silas olarak çeşitli değişikliklere uğramıştır.

3.3.4.B Kültürü

Zile İlçe merkezinde evler, yakın zamana kadar kerpiç ağaç karışımı ahşap bir

stilde yapılmakta idi. Bugün bu evlerin büyük çoğunluğu koruma altına alınarak

"sit alanı" haline getirilmiştir. Ancak son yıllarda yurdumuzun her yerinde

görüldüğü gibi, şehrimizde de ahşap mimarî stildeki evlerin yanında, betonarme

ve çok katlı apartmanların yapımı da gittikçe artmaktadır. Ayrıca İlçede geçmişte

çok yaygın olan geleneksel aile tipi son yıllarda çekirdek aile tipine dönüşmeye

başlamıştır. Ancak bazı köylerde ataerkil aile yapısı halen devam etmektedir.

Örf ve adetlerine oldukça bağlı olan ilçe halkının akraba ilişkileri ve sosyal

yaşamlarındaki yardımlaşma gelenekleri halen sürmektedir. Bu birleşme ve

dayanışmayı bilhassa düğünlerde, seçimlerde ve ölümlerde görmek mümkündür.

Zile halkı gelenek ve göreneklerine, örf ve adetlerine sıkı sıkıya bağlı, kapalı bir

kenttir. Günümüze kadar bu yapının devam ettirilmesinde rol oynayan en önemli

faktörlerden birisi de Zile'nin göç alan değil göç veren bir kent konumunda

olmasıdır. Zile'den dışarıya göç olayı yaşanmaktadır. Bugün Türkiye'nin neresine

giderseniz gidin mutlaka Zileli ile karşılaşırsınız. Turhal ilçesinin % 40'ı Zileli'dir.

En fazla göç Turhal'a olmaktadır.

153

İlçe ve köylerinde genelde tek evlilik söz konusu olup, yaygın olan görücü usulü

evlilik ve düğün yapma âdeti halen devam etmektedir. Kız istemeden gelin

almaya kadar geçen sürede yöresel özellikler gösteren birçok âdetler, günümüzde

her alanda görülen gelişmelere ve değişmelere rağmen önemini ve özelliklerini

hala korumaktadır. Yakın zamana kadar alınan başlık parası genelde kaldırılmıştır.

Günlük kıyafet olarak giyilmeye devam edilen yöresel özellikler taşıyan giysiler,

bazı köylerde otantik yapısı içinde yaşamaya devam etmektedir.

İlçe ve köylerinde undan yapılan helle çorbası, erişte, makarna, baharda çevreden

toplanan ve şifa niyetiyle yenilen kaba pancar ve madımak yemekleri en çok

bilinen yöresel yemeklerdir. Ayrıca bazı köylerde de çerkez pastası, hıngel, çılbır,

kuskus ve haşıl yemekleri meşhurdur. Sonbaharda yabani kuşburnu meyvesinden

yapılan ve tıbben sağlık için birçok yararları olduğu bilinen kuşburnu reçeli,

kansızlığa iyi gelen duru pekmez, çökelekli, ev ziyaretlerinde, piknik de ve kadın

hamamlarında mutlaka yapılıp yenilen Zile Bat'ı ilçe halkı ile özdeşleşmiştir.

İlçede milli bayramlar çok heyecanlı ve oldukça kalabalık bir biçimde kutlanır.

İlçe halkının hemen hemen tümünün katıldığı millli bayram kutlamalarında esnaf

teşekkülleri kendi iş yeri özelliklerini sergileyerek bayrama ayrı bir renk

katmaktadırlar.Aynı heyecan ve coşku ile kutlanan dini bayramlarda da

bayramlaşma ve büyükleri ziyaret ayrı bir özellik taşımaktadır. Hanımların günler

önce başlayarak yaptıkları bayram temizliği küçük büyük ayırt edilmeksizin

herkese yeni giyecekler alınması (bayramlık) ve bayramda gelen misafirlere ikram

etmek için çeşitli tatlılar yapılması gelenek haline gelmiştir.

4.1.TÜRKLER

154

Tarihte bir çok medeniyete imza atmış olan Türkler, sahip oldukları hasletlerle

zamanla Dünya’ya hükmeder hale gelmişlerdir.Tokat’taki Türk Boyları bahsine

geçmeden evvel bu muazzam milletin tarih sahnesindeki yerini ve ayrıldığı

boyları bilmek faydalı olacaktır.Yazımıza Türk kelimesinin etimolojisiyle

başlayacağız.

4.1.1 Türk Kelimesi

Türk sözcüğünün aslı "türümek" eyleminden gelmektedir. Bu eylemden

türetilmiş, kişi ve insan anlamında “törük” ve hece düşmesiyle "Türk" sözcüğü

ortaya çıkmıştır. Nitekim Anadolu'da bir kısım göçebeler de yürümekten yörük

adını almışlardır. Türk sözcüğü, ayrıca, çeşitli kaynaklarda; "töre sahibi, olgun

kimse, güçlü, terk edilmiş, usta demirci ve deniz kıyısında oturan adam"

manalarında kullanılmaktadır.Orta Asya'ya dayanan bazı kaynaklarda Türk

kelimesinin "gökten gelen" manasında kullanıldığı da görülmektedir.95

4.1.2 Türklerin Tarihi

İlk kez Türk adı inkar edilemeyecek bir biçimde Göktürkler tarafından

kullanılmıştır. Bu da 6'ncı yüzyılın başıdır. Göktürkler kendi alfabelerine

sahiptiler ayrıca Orhun yazıtlarında da bir milletten söz ettikleri, millet anlayışına

sahip oldukları açıkca görülmektedir.

95 www.vikipedi.org 24.05.2007 02:35

155

http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6kt%C3%BCrkler

http://tr.wikipedia.org/wiki/Y%C3%B6r%C3%BCk

http://tr.wikipedia.org/wiki/Anadolu

http://www.vikipedi.org/

Haitililer, Truvalılar, Sümerler ve Etrüksler gibi birçok halkın da Türk olduğu

iddia edilmiştir. Bunlar iddialar arasından en öne çıkanı Truvalılardır. Mitolojide

Truvalıların atası olarak Turkos gösterilir. 96Ayrıca Truvalıların ata önem

vermeleri, kalkanlarında at sembolleri kullanmaları, kıyafetlerinde simetrik Türk

desenlerine çok benzer desenler kullanmaları da bu iddiayı güçlendirmektedir.

Fatih Sultan Mehmet ve Mustafa Kemal Atatürk de Truvalıların Türk olduğunu

iddia etmiştir.Atatürk tarafından ortaya atılan Güneş Dil Teorisi ise Türk tarihini

insanlığın başlangıcına dayandırmaktadır. Ayrıca Atatürk Mu kıtası hakkındaki

birçok kitabı okumuş ve Türklerin kökenini Mu kıtası olabileceğini söylemiştir.

Tahsin Mayatepe' yi Mu kıtası hakkında araştırma yapması için Güney

Amerika'ya göndermiştir.97

4.1.2.A Hunlar

Tarihte değinilen ilk Türk boyu MÖ 8’inci yüzyılda ortaya çıkan Hunlardır. Çin

kaynakları Hunları Hiung-nu olarak anarlar. At sırtında göçlerin tarihte ilk

örnekleri bu dönemde başlar. Batıya yönelen Hunlar olağanüstü hazırlık düzeyleri

ve şaşırtıcı hareket yetenekleriyle zaman içinde kendileriyle aynı atçılık

disiplinine sahip olan Germenler ve yüksek bir kültür düzeyindeki Romalılar

üzerinde üstünlük kurmuşlardır. 98

İlk Türk imparatorlukları, göçebe Türk kavimlerinin zaman zaman birleşerek,

bazen çok kısa ömürlü olan Bozkır imparatorlukları kurmaya başlamaları ile

96 www.wikipedia.org 25.05.2007 21:2897 www.turkleronline.com 25.05.2007 21:2398 www.ozturkler.com 25.05.2007 21:25

156

http://www.ozturkler.com/

http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCney_Amerika

http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCney_Amerika

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tahsin_Mayatepe&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mu_k%C4%B1tas%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_Dil_Teorisi

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Etr%C3%BCksler&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCmerler

http://tr.wikipedia.org/wiki/Truval%C4%B1lar

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Haitililer&action=edit

http://www.turkleronline.com/


meydana gelmiştir. Bu birleşme sayesinde geliştirdikleri güç ile diğer Asyalı

halklar için büyük bir tehlike olmaya başlamışlardır. Çin Hükümdarı Shi Huang

Ti, Çin'in verimli topraklarını bu sonu gelmeyen Hun-Türk saldırılarına karşı daha

iyi koruyabilmek için Çin Seddi'ni inşa ettirmeye başlamıştır. Çin Seddi'nin

tamamlanması ile, Türk kavimlerinden oluşan bir bodun oldukları düşünülen,

Hiung-nu halkı (Hunlar) batıya doğru yönelmiştir. Bu batı hareketi esnasında

İskitleri de peşlerine takarak Avrupa'ya kadar gitmişlerdir. Avrupa'da yayılan

Hun-korkusu, bütün Avrupa halklarını harekete geçirmiştir. Avrupa'nın o zamana

kadar en çok korku saçan Doğu-Gotlar Cermen kavimi Hunlardan kaçarken

Roma’yı yakıp yüzyıllarca bir Cihan-devleti olmuş olan Roma İmparatorluğunu

yıkmışlardır.

Hunların Avrupa’ya girmeleri ile harekete geçirdikleri Avrupa halklarının büyük

göç'ü Avrupa’ya bugüne kadar değişmemiş olan etnik coğrafyayı vermiştir.Ama

amaçları Roma imparatorluğunu ele geçirmek değil sadece kaçmak olduğundan

dolayı, kaçmaya devam edip İtalya'nın en güney noktasına varıp sonra hatta

Sicilya adasına geçip orda bir Kraliyet kurmuşlardır. Bunun haricinde

Anglosaksonlar Britanya adasına, ve doğu Avrupalı Slav kavimleri güney

Avrupa'ya kaçmışlardır. Hunların Avrupa’ya varışı, Avrupa'nın etnik coğrafyasına

bugüne kadar değişmeyen yeni bir görünüm vermiştir.

4.1.2.B Göktürkler

M.S. 552’de Bumin Kaan’ın kurduğu Göktürk İmparatorluğu yaygın bir

diplomatik ilişkiler dizisi oluşturmuştu. Göktürkler yedinci yüzyılda Çin

egemenliği altına düşmüş olmakla birlikte Kutluk adlı kahramanlarının

yönetiminde 532’de yeniden bağımsızlıklarına kavuşmuşlar, 716 yılında

Kutluk’un oğlu Bilge Kaan imparator olarak kardeşi Kültekin ve babasının

157

http://tr.wikipedia.org/wiki/Roma_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0skitler

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Shi_Huang_Ti&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Shi_Huang_Ti&action=edit

deneyimli veziri Tonyukuk ile birlikte ülkesini yüksek bir yaşam düzeyine

ulaştırmıştı. 99Bu durum 745 yılına kadar sürmüştü. Bu dönemden kalan Orhun

yazıtları Tonyukuk’un (ölümü: 720), Kültekin’in (ölümü: 731) ve Bilge Kaan’ın

(ölümü: 734) mezar taşlarından oluşmaktadır.

4.1.2.C Uygurlar

Göktürk İmparatorluğu 745 yılında aynı etnik kökenden gelen Uygurlarca

yıkılmış, böylece Göktürk bayrağı altındaki bütün Türkler Uygurlara

bağlanmışlardır. Bölgenin Türkistan olarak tanınması Uygurlar nedeniyledir.

1229’da Moğollar Uygur yönetimine son vermişler, ancak Uygurlar varlıklarını

onların üst kültürel ve politik tabakası olarak sürdürmüşlerdir.

4.1.3 Türkler ve İslamiyet

Türkler ve Müslümanlar arasındaki ilk ilişkiler sekizinci yüzyılda başlamış ve

kimi Türk boyları İslam dinine geçmişlerse de Emevilerin (661-750) Arap yanlısı

politikaları bu ilişkileri bir ölçüde sınırlandırmıştır. Abbasi hanedanına egemenliği

ellerine geçirmeleri için destek veren Emevilere karşı o dönemde girişilen politik

99 www.ulkuocaklari.org.tr 25.05.2007 21:27

158

http://www.ulkuocaklari.org.tr/

çekişmelerin en büyük bölümü bölgedeki Müslüman Türkler ile İranlılar (MS

750) arasında geçmiş, pek çok Müslüman Türk Abbasi yönetiminde yer almış, bu

nedenle İslam dinine duyulan ilgi Ceyhan Irmağı ötesindeki Türkler arasında

büyük artış göstermiştir. Bu ilgi dönemin Halifelerinden Muktesim’in 835 yılında

salt Türklerden oluşan elit bir ordu kurmasıyla daha da pekişmiştir. İslam dininin

Orta Asya bozkırlarına yayılmasında ticaretin de önemli bir rolü vardır.

Kervanlara katılan Türk dervişleri Türklerin İslam dinine geçmelerinde

azımsanmayacak bir görev üstlenmişlerdir. Türkler onuncu yüzyılda Müslüman

olarak politik birliğe kavuşmuşlardır. Bu gelişmelerin ardından Karahanlar ilk

Müslüman Türk Devletini kurmuşlardır.

İslamiyeti kabul etmeleriyle birlikte millet olma sürecini tamamlayan Türkler

kısa sürede İslamiyeti bir "dünya dini" haline getirmiş,hakimiyeti altında olsun ya

da olmasın tüm müslüman azınlıkları koruyup kollama görevini üstlenmişlerdir.

Tarihte hiçbir millete nasip olmayacak kadar köklü ve güçlü imparatorluklar

kuran Türk Milleti, bu gücünü hiç şüphesiz İslam dininden almıştır.

Türkleri islamiyete yakınlaştıran en önemli sebep, tevhid inancı olmuştur. Allah'ın

birliği inancı Türkler’de çok yaygın olan bir inançtı. Din adamlarını huzuruna

çağıran Mengü Kağan, "biz tek Tanrı’nın varlığına, onun sayesinde yaşadığımıza

ve onun emri ile öldüğümüze inanıyoruz" demişti.100

Türklerde Allah'ın birliği inancı "Kök Tengri" (Gök-Kainat Tanrısı) olarak

isimlendirilmişti. Türkler’in inançları ile islam inancı arasındaki benzerlik sadece

bununla sınırlı değildi. İslamiyet öncesi Türkler ahiret gününe, öldükten sonra

dirilmeye, kaza ve kadere inanırlar ve kurban keserlerdi. Zina ve eşcinsellik

100 Kocabaş,Süleyman,Adil Türk İdaresi,s.15

159

kesinlikle yasaktı ve hırsızlık ağır ceza ile cezalandırılırdı.101 Türklerin İslamiyeti

kabul etmelerinde İslam öncesi Türklerin inançları ile İslamiyet arasındaki büyük

benzerlikler önemli rol oynamıştır. Bu benzerlikleri kavradıkça İslamiyete her

geçen gün yakınlık duyan Türkler, Emevi Valisi'nin Horasan'da İslamiyeti

yaymak için cami ve medrese açmasına hiçbir tepki göstermemiştir. Bu

yakınlaşma süreci Arap Müslümanlarla Türklerin ortak düşmanları olan Çinlilere

karşı omuz omuza mücadele etmesiyle doruk noktasına ulaşmıştır.

Türkler’in İslam dini ve müslüman Araplarla tanışmasına vesile olan "Talas

Savaşı"nda Çin Ordusu karşısında zorlanan Müslümanların yardımına Türk

süvarileri yetişmiştir. Savaşı izleyen Karluk beyinin emriyle savaş alanına giren

Türk süvarileri karşısında neye uğradıklarını şaşıran Çinliler Talas Savaşı’nda

yenilgiye uğramışlardır. Bu savaşın ardından islamiyet Maveraünnehr’de kalıcı

hale gelmiş ve Türkler de uzun zaman Çin tehlikesinden kurtulmuşlardır.

Bölgeye adım atan Müslüman Araplar, Türklerin yüksek ahlaklarını, idarecilik ve

savaştaki üstün meziyetlerini yakından tanıma imkanı bulmuşlardır. Bu savaş

sonucunda, Türklerin islamiyete girmesiyle bu dinin kısa sürede bir "dünya dini"

olacağı inancı doğmuştur. Türklerin müslüman Arapları, Arapların da Türkleri

tanımasına neden olan "Talas Savaşı" dünya tarihi için bir dönüm noktası

olmuştur.

Talas Savaşı’nın ardından kitleler halinde İslam dinine geçen Türkler, iddia

edilenlerin aksine hiçbir zorlama ile karşılaşmamışlardır:

101 Danışmend , İ. Hami, Türk Irkı Neden Müslüman Oldu, s.17

160

"Türkler, İslamiyeti samimi olarak, kendi istekleriyle, hiçbir

zorlama ve dış baskı olmaksızın kitle halinde kabul edince,

tarihlerinin yeni bir devresine ayak basmış oluyorlardı…

Türkler müslüman olmak suretiyle Türklüklerini kemale

erdirmiş, adeta tamamlamışlardı."102

İslamiyeti kabul etmeyip çeşitli uzakdoğu dinlerinin etkisi altında kalan Türkler,

bu dinlerden olumsuz şekilde etkilenmiştir.İslamiyeti kabul etmeyen Türk boyları,

tarih boyunca milli kültürlerini kaybetmeye mahkum olmuşlardır. Nitekim

Budizmi kabul eden Tabgaçlar, Museviliği kabul eden Hazarlar bugün

Türklüklerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir.

Türklerin islamiyeti kabulünden çok önce M.S 375 yılında Avrupa’ya ayak basan

ilk Türkler olarak tarihe geçen Hunlar, siyasi ve askeri açıdan uzun yıllar

kendinden söz ettirmiş ancak çeşitli uzakdoğu dinlerinin etkisi altında kaldıkları

için Türklüklerini kaybetmişlerdir. Büyük bir kısmı Hristiyanlaşan bu Hun

Türkleri sosyal asimilasyona uğrayarak milli varlıklarını kaybetmişlerdir. 103

İslamiyeti kabul eden Türkler tüm dünyaya Türk-İslam adalet ve hoşgörüsünü

götürmekle kalmamış, hakimiyeti altında 30’dan fazla din ve ırktan insanı

koruyup kollamayı kendisine vazife bilmiştir. Türkler İslam dünyasının önderlik

görevini ilk olarak Selçuklu Devleti zamanında kazanmışlardı. Selçuklu devleti ve

102 Öztuna,Yılmaz,Türk Tarihinden Yapraklar,s.47103 Kocabaş,Süleyman,Adil Türk İdaresi,s.17

161

onun mirası üzerine korulan Osmanlı Devleti, sınırları içerisinde olsun ya da

olmasın islam ülkelerine yapılan saldırıları kendi ülkesine yapılan bir saldırı

olarak kabul ediyordu. Yavuz Sultan Selim Mısır’da hüküm süren Memlüklü

Devleti’ne son vermesi üzerine islam dünyasının önderliği manevi olarak da

Türklere geçti ve tüm islam dünyasının başkenti İstanbul oldu.

Mısır’ın ardından Kuzey Afrika ülkeleri de birer birer Osmanlı sınırlarına dahil

edildi. İspanyol işgaline uğrayan Cezayir’e çıkarma yapan Barbaros Hayrettin

Paşa bölge halkının sevgi gösterileriyle karşılandı. Türklerin Cezayir’e adım

atışıyla birlikte İspanyolların ve İspanyollarla işbirliği içerisinde bulunan

Cezayirli yöneticilerin halka yapmış oldukları zulüm son buldu.Cezayir’le birlikte

Tunus, Fas, Libya, Irak, Körfez Ülkeleri ve Yemen’de Osmanlı topraklarına dahil

edildi.

Türkler hakimiyeti altındaki topraklarda hiçbir zaman emperyalist bir yaklaşım

içerisinde olmadı. Özellikle halkı müslüman olan ülkelerdeki insanlar, her alanda

Türklerle eşit haklara sahipti. Arap halkları İslamiyete yapmış oldukları

hizmetlerden dolayı Osmanlı Sultanlarına ve Türklere büyük sempati duyuyorlar

ve "kavm-i necib" olarak isimlendiriyorlardı. 4. yüzyıl Türk idaresi altında

yaşayan Araplar, her türlü iç ve dış saldırıya karşı güven içinde bir yaşam

sürdüler.

19. asırda bölgedeki doğal kaynaklara göz diken Batı ülkelerinin kışkırtmalarıyla

Arap ülkelerinde esen bağımsızlık rüzgarı iddia edilenin aksine huzur ve güven

ortamı sağlamadı. "Türkler Arap ülkelerinde sömürgecidir" iddiasıyla Arapları

162

kışkırtılan Batılı güçler, 2. Dünya Savaşı sonuna kadar bu ülkeleri emperyalist

çıkarları doğrultusunda kullanmışlardır.104

4.2.Türk Boyları

Tokat ilindeki Türk boylarını ele almadan evvel genel olarak Türk boylarını

tanımanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.Bu maksatla alfabetik sıra dahilinde Türk

boylarının genel tariflerini ,tarihi serüvenlerini ve günümüzdeki durumlarını ele

almaya çalışacağız.

4.2.1.Avşarlar (Afşarlar)

Avşarlar on birinci yüzyıldan itibaren, mühim roller oynamak suretiyle, adlarını

zamanımıza kadar yaşatmış bir Oğuz boyudur. Bozokların Yıldızhanoğulları

kolundandırlar.Geçmişleri hakkındaki bilgiler 11. ve 12. asırlarda etkin

olduklarını gösteriyor:

‘ ...Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan önce, diğer Oğuz boyları

ile beraber, Kıpçak çölünde yaşarlardı. 1135-1136 yıllarında, reisleri

Arslanoğlu Yakub Bey kumandasında gelerek Huzistan’a yerleştiler.

Yakub’dan sonra Afşarların başına Aydoğdu bin Küşdoğan geçti.

Şumla lakabıyla anılan bu bey, Büyük Selçuklu Devleti’nin

zayıflamasından faydalanarak, Huzistan’da Selçuklu hakimiyetine son

verdi ise de, 1159’da Irak Selçukluları sultanı Melikşah gelerek tekrar

Huzistan’a hakim oldu...’105

104 www.turk-islamkulturu.com 25.05.2007 21:31105 www.turkmania.com 25.05.2007 22.01

163

http://www.turkmania.com/

http://www.turk-islamkulturu.com/

Bu devrede, Şumla da Melikşah’ın hizmetine girdi. 1194 yılında, Abbasî halifesi

En-Nasır li-Dinillah, veziri İbn-ül-Kassab kumandasında Huzistan bölgesine bir

ordu gönderdi. İbn-ül-Kassab, Huzistan’ın başşehri Tuster’i ve birçok kaleleri

zaptettikten sonra, Şumla’nın ailesini ve çocuklarını toplayıp Bağdat’a götürdü.

Böylece Huzistan’daki, Avşar Şumla ve oğullarının hakimiyeti sona erip, ülke,

halifenin topraklarına katıldı.Diğer taraftan Malazgirt Savaşı'ndan sonra,

Anadolu’ya Türkmenlerle beraber göç eden Afşarlar, Selçuklu Devleti’nin uç

bölgelerine yerleştirilmişlerdi106.Nitekim, Anadolu’da yerleşim yerleri arasında

Avşar adı, Kayılardan sonra ikinci sırada gelmektedir. Bu yer adları, Avşarların,

Türkiye’nin fetih ve iskanında Kayı ve Kınıklar gibi birinci derecede rol

oynadıklarını göstermektedir. Yine kaynaklara göre, Karamanoğulları Beyliğini

kuran ailenin, Avşar boyuna mensup olduğu belirtilmektedir. 107Osmanlı ve İran

tarihinde önemli rol oynayan Avşarlar, Anadolu’ya on üçüncü yüzyılda göç

edenlerdir. Bu ikinci göç hareketi sırasında Anadolu’ya gelen Avşarların bir

bölümü, Akkoyunlular'ın İran’ı ele geçirmesi üzerine, Mansur Bey önderliğinde

İran’a giderek Huzistan’a yerleşti. Anadolu’da kalanlar ise; daha çok Malatya ve

Doğu Anadolu’da bulunuyorlardı. Bunlardan büyük bir bölümü, on altıncı yüzyıl

başlarında İran’a göçerek Urmiye’den Herat’a kadar olan geniş bir bölgede

yerleştiler ve Nadir Şah, 1736’da, bunlardan Afşarlar hanedanını kurdu.İran

Afşarları; Mansur Bey Afşarları, İmanlu Afşarları, Alplu Afşarları, Usalu

Afşarları, Eberlu Afşarları olmak üzere, başlıca beş büyük oba idi.Safevî

hükümdarı Birinci Şah İsmail, Afşarları sınır koruyucusu olarak Horasan’a

yerleştirdi. Safevîler'in zayıfladığı bir dönemde, Afşarların lideri Nadir; Afşar,

Celayir ve diğer Türkmenleri etrafında topladı ve İkinci Tahmasp’ın hizmetine

girdi. İran topraklarından Afganları çıkarınca, nüfuzu arttı. Sonra İkinci

Tahmasb’ı tahttan indirerek yerine Üçüncü Abbas’ı şah yaptı. Kendisini de

saltanat vekilliğine getirdi. 1736’da da kendi şahlığını ilan etti. 1737’de

Hindistan seferine çıkarak Delhi’ye kadar ilerledi. Bir suikasttan sonra, idareyi

sertleştiren Nadir Şah, Afşar ve Kaçar Beyleri tarafından öldürüldü. Horasan’ı

106 www.msxlabs.com 25.05.2007 21:48107 www.avsarobasi.com 25.05.2007 21:55

164

http://www.avsarobasi.com/

http://Www.msxlabs.com/

yöneten torunu Şahruh’un ölümünden sonra, İran Afşar yönetimi de sona

erdi.İran Afşarları, günümüzde, Urmiye gölünün kuzey batısında Hemedan,

Kirmanşah, Nişabur, Kerman’ın güneyinde dağınık halde yaşamaktadırlar.

Avşarların etnik,dini ve ahlaki yapıları hep incelenegelmiştir:

‘...Afşarlar, halis Türk olup, İran’dakiler hariç hepsi Sünnî ve

Hanefîdirler. Afşarlar, güler yüzlü, iyimser, hayat dolu, sakin ve

terbiyeli insanlardır. Kadınları çok çalışkandır. Ünlü Afşar kilimleri,

bu çalışkan kadınların el emeğidir. Günümüzde yerleşik olmalarına

rağmen, bir kısmı, âdetlerini devam ettirmektedirler...’108

Bugün Kayseri’nin Pınarbaşı kazasının merkez nahiyesine bağlı bir kısım köyler

ile, aynı kazanın Pazarören nahiyesi köylerinden pek çoğu, Sarız kazası ve

Tomarza’nın Toklar nahiyesi köylerinin yarısından fazlası, Avşarlara aittir.

Ayrıca Adana’ya bağlı mağara kazası köylerinden Ayvad ve Ağdaş alanı köyleri

de, Avşarlar tarafından iskân edildiği gibi, Çukurova’da mevcut bazı Avşar

köylerinden başka Tokat,Kastamonu, Bolu, Muğla, Isparta ve Antalya

yörelerinde pek çok Avşar köy adına rastlanır.109

4.2.2.Balkarlar

108 www.turkleronline.com 25.05.2007 21:51109 www.dallog.com 25.05.2007 21:45

165

http://www.dallog.com/


Balkarlar Kuzey Kafkasya'daki Kabartay-Balkar Özerk Cumhuriyetinde yaşayan

Türk boyudur. Taulular (Dağlılar) veya Malkarlar diye de tanınırlar.

Balkarların menşei hakkında, değişik görüşler vardır. Bazı araştırmacılar, Balkar

adının Bulgar'dan kaynaklandığını ileri sürmektedirler. Ekseri araştırmacılara göre

ise uzun müddet göçebe bir hayat süren ve Karaçaylılarla birlikte yaşayan

Balkarlar, adlarının, Kırım'dan göç ettikleri sırada kendilerine önderlik eden

"Malkar" adında bir beyden geldiğine inanırlar. Menşelerinin, Hazar Türkleri'ne

dayandığını ileri sürenler de vardır. Bu görüşü savunanlara göre Balkarlar, 10 ve

11. yüzyıllara kadar bağımsız yaşamış, daha sonra Ruslar veya Osetler tarafından

Kafkasya'ya sürülmüşlerdir. 110

Balkarlar, Altınordu ve Kırım hanlıklarının hakimiyeti altında kaldıktan sonra, 15.

yüzyıl sonlarında, Kırım Hanlığıyla birlikte Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine

girdiler. Balkarlar arasında, giderek İslamiyet yayıldı. Uzun müddet Osmanlı

himayesinde huzur ve güven içinde yaşayan Balkarlar, 1827 senesinde Rus

hakimiyetine girdiler. 1917 Ekim devriminden sonra, Karaçaylılarla birlikte

Kuzey Kafkasya Bağımsız Cumhuriyeti içinde yer aldılar. Kızılordu, 1921'de bu

devlete son verince Balkarlar, Kabartay Bölgesine, Karaçaylar ise Karaçay-Çerkes

Özerk Bölgesine yerleştirildiler. İkinci Dünya Savaşı sırasında Balkarlar ve

Karaçaylılar birleşerek Sovyet hükümetine karşı çete savaşları başlattılar. Savaş

sonrasında, Almanlarla işbirliği yaptıkları için, Orta Asya'ya ve Sibirya'ya

sürüldüler. Yaşadıkları bölge olan Balkariye de, Gürcistan Sovyet Cumhuriyetine

katıldı. 1957 senesinde çıkartılan bir kanunla, Balkarların büyük bir kısmı, Orta

Asya'dan geri getirildiler. Kabartay Balkar Özerk Cumhuriyetine yerleştirildiler.

Nüfusları 66.000 civarında olan Balkarlar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri

Birliği'nin dağılışından bu yana, kendilerine has bir yeni sistem içinde hayatlarını

sürdürmektedirler.

Balkarlar, Malkar til (Malkar dili) ve Tau til (Dağlı dili) olarak adlandırdıkları,

110 www.akintarih.com 25.05.2007 22:13

166

http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/1827

http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Hazar_T%C3%BCrkleri

http://www.akintarih.com/

Kıpçakça kökenli bir dil konuşurlar. Balkarca'nın, dilbilgisi bakımından

Karaçayca ile ortak özellikleri vardır. 1926 senesine kadar İslam harflerini

kullanan Balkarlar, daha sonra Latin alfabesini ve 1940'ta da Kiril alfabesini

benimsediler. Gelişmiş bir yazılı edebiyatları olmamasına rağmen, zengin bir

sözlü edebiyatları vardır.111

4.2.3.Bayat Boyu (Bayatlar)

Oğuz boylarından biri olan Bayatlar, Bozokların Gün-Hanoğulları koluna bağlıdır.

"Devleti ve nimeti bol, devlet ve nimet sahibi" manâsına gelen Bayat boyunun

ongunu (sembolü), şahin; şölenlerdeki et payları, "sağkarı yağrın" (sağ kürek

kemiği) kısmıdır.

‘...Oğuzların sağ kolunda bulunan Bayat boyu, ekseri Oğuz

hanlarının çıktığı dört Bozok boyundan biridir. Diğer Oğuz boyları

gibi Sirüderya (Seyhun) Nehri kıyılarında ve kuzeydeki bozkırlarda

yaşayan Bayat boyu, İslamiyet'ten önceki tarihinde, Korkut Ata

(Dede Korkut) ile temsil edilmiştir. Bayat boyundan Kara Hoca'nın

oğlu Korkut Ata, akıllı, bilgili ve keramet sahibi bir insandı. "Ala atlı

kiş tonlu" Kayı İnal Yavku ile ondan sonra gelen hükümdarlar

devrinde çıkan birçok zor siyasî meseleler, Korkut Ata'nın dirayeti

sayesinde halledilmiştir...’112

Diğer Oğuz boyları gibi, İslamiyet'i kabul eden Bayat boyunun bir kısmı, 11.

yüzyılda Selçuklu hükümdarları idaresinde, Horasan ve İran üzerinden Anadolu

ve Suriye'ye geldiler. Anadolu'ya gelenlerin bir kısmı, uçlara yerleştiler. Bir kısmı

111 Tavul, Ufuk-Kalafat ,Yaşar; Karaçay-Balkarlar: Tarih, Toplum ve Kültür ,Ankara, Haziran 2003112 www.turkcu.net 25.05.2007 22:23

167

http://www.turkcu.net/

ise göçebeliği bırakarak, Batı ve Orta Anadolu'da köyler kurdular. Bu bölgelerde

görülen ve bazısı günümüze kadar gelmiş olan yer adları, Bayat boyunun

Anadolu'ya yerleştiği devirlere aittir.Orta Asya'da kalan, Bayat boyuna mensup

bir kısım oymaklar ise, 13. yüzyılda Moğol istilasından kaçarak, Doğu Anadolu,

Suriye ve Irak'a geldiler. 14. yüzyılda Kuzey Suriye'de, Bozok kolunun Avşar ve

Beydilli boylarıyla birlikte yaşadılar. Hareket halinde olmalarıyla birlikte

Bayatların siyasi manada bir çok mühim rol oynadığını görüyoruz.

‘...Yaz aylarında, yaylak olarak, Anadolu içlerine göçtüler.

Kuzey Suriye'de bulunan, Avşar ve Beğdilli boylarıyla birlikte 40.000

çadırdan fazla olan Türkmenlerin Bozok kolunu meydana getiren

Bayatlar, bazı siyasî hadiselere katıldılar. Büyük bir ihtimalle

Dulkadiroğulları Beyliğini kurdular. Maraş ve Elbistan bölgesinin

yeniden iskânına katıldılar. 15. yüzyılın başlarında, Kara Tatarlardan

boşalan Yozgat ve komşu yörelerde, Bozok oymakları yurt tuttu.

Bunlar arasında, kalabalık sayıda Bayatlar da vardı. Bu Bayatlar, kışın

Kuzey Suriye'ye gittikleri için, Şam Bayatı adını aldılar. Şam

Bayatı'nın, bir kısım Akçalu (Ağçolu) ve Akçakoyunlu (Ağçakoyunlu)

boylarının kollarıyla birlikte, Kaçar boyunu teşkil ettiler. 15. yüzyılın

sonlarına doğru Kuzey Azerbaycan'daki Gence yöresine giden

Kaçarların bir kısmı, 17. yüzyılın başlarında İran'ın Esterabad yöresine

göç ettirildi. 18. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak, 1925 senesine

kadar İran'ı idare eden Kaçar Hanedanı, Şam Bayatı'ndan olması

mümkündür...’113

Bozok'ta (Yozgat ve civarı) kalan Şam Bayatı kolu ise, çiftçilik yaptığı arazide

köyler kurarak, tamamen yerleşik hayata geçtiler. Bayatların önemli bir kolu da,

15. yüzyılın sonunda Akkoyunlu fethi üzerine, İran'a göç etti. Bunların bir kısmı

Azerbaycan'da, önemli bir kısmı da Hemedan'ın güneydoğusundaki Kezzaz ve 113 www.turkoloji.cu.edu.tr 25.05.2007 22:30

168

http://www.turkoloji.cu.edu.tr/

Girihrud yöresinde yerleşti.Akkoyunlu Devleti'nin yıkılmasından sonra İran'a

hakim olan Safevîler'in hizmetinde, birçok Türkmen topluluğu gibi, önemli

miktarda Bayat da vardı. Cins atlar yetiştiren ve 10.000 çadırdan ibaret olan bu

Bayatların beyleri, Şah Abbas tarafından Azerbaycan'daki sancaklara tayin edildi.

Böylece, bu yörede yaşayan Bayatlar dağıldı.Aynı yüzyılda Horasan'da Nişabur

bölgesinde de Bayatlar yaşıyordu. Ancak, bu Bayatların Türk olmayıp Moğol

asıllı oldukları anlaşıldı. Onlara, Kara Bayat adı verildi. Asıl Bayatları bunlardan

ayırt etmek için, Akbayat veya Özbayat denildi.19. yüzyılın başlarında

Akbayatların, Azerbaycan'da 5000 kişi, Tahran çevresinde 3000 kişi, Şiraz

taraflarında 3000 kişi olmak üzere üç kol halinde yaşadıkları tespit edildi. 114Karabayatlar ise Nişabur dolaylarında oturuyorlardı. Suriye ve Doğu

Anadolu'nun Osmanlı Devleti topraklarına katılmasından sonra, bir kısım Bayatlar

da diğer Türkmenler gibi geleneksel göçebe hayatlarını sürdürdüler. Yerleşik

hayata geçenler de, köy hayatı içinde uzunca bir müddet yaylaya çıkma geleneğini

bırakmadılar. Fakat, Osmanlı toplum yapısı içinde kaynaştılar. Boy adlarıyla

anılmaz oldular.

Kanuni Sultan Süleyman Han devrinde, Kuzey Suriye'deki ana Bayat kolu, yirmi

obadan meydana gelmişti. Fakat bu obaların nüfusları fazla değildi. 16. yüzyılın

ikinci yarısında boyun başında bulunan Bozca adlı boy beyi ailesi, boy halkından

birçok kimseyi de yanına alarak İran'a gitti. Bunlar, orada Bozcalı adıyla anıldılar

ve varlıklarını geçen yüzyılın sonlarına kadar korudular.

Anadolu'da kalan Bayatlar, Pehlivanlı ve Reyhanlı gibi güçlü obalar olarak

hayatlarını sürdürdüler. 17. yüzyılda Bayat obalarından çoğu Pehlivanlıların, geri

kalanları da Reyhanlıların etrafında toplandılar. Böylece, 18. yüzyılda

Pehlivanlılar, 15.000 çadıra sahip güçlü bir oymak halinde Bozok'ta oturdular.

Reyhanlılar ise 3000 çadıra yükselerek, yaz mevsimini Sivas'ın güneyindeki Yeni

İl'de, kışı da Amik Ovasında geçirdiler. 19. yüzyılda Pehlivanlıların çoğu, Yozgat-

Ankara arasındaki yörede yerleştiler. Reyhanlılar ise 1865 senesinde Amik

114 www.dallog.com 25.05.2007 22:33

169


Ovasında yerleştirildiler. Böylece, Reyhanlı kasabası meydana geldi. Bayat

boyunun Kuzu Güdenli oymağı, Kayseri'nin Bucakkışla yöresinde toprağa

bağlandı.Irak'ın Kerkük bölgesinde yerleşmiş olan Bayatların, geçen yüzyılın

başlarında, 2000 çadır kadar olduğu tespit edildi. Bu bayatların, İran

Bayatlarından olması muhtemeldir.

Anadolu'nun Türk yurdu haline getirilmesinde ve İslamiyet'in yayılmasında büyük

hizmetleri olan Bayat boyundan, büyük şahsiyetler yetişti. Oğuz elinin büyük

manevî şahsiyeti Dede Korkut (Korkut Ata), şair Fuzulî, Cem Sultan adına

Osmanlı Hanedanının eski atalarına dair Câm-ı Cem-Âyin adlı eseri yazan

Mahmud oğlu Hasan, Bayat boyundan yetişen ünlü şahsiyetlerdir.115

4.2.4.Çavuldur Boyu ( Çavuldurlar)

Yirmi dört Oğuz boyundan biri olan Çavuldurlar ,Üçokların Gök Han Oğulları

koluna bağlı olup, alâmet olarak sungur/akdoğan kuşunu kullanırlardı. “Nâmuslu

ve ünü uzaklara yayılmış” manâsına gelen “Çavuldur” kelimesi bazı kaynaklarda

“Çavundur” şeklinde geçer. 116Çavuldur boyu, 10. yüzyılda diğer Oğuz boylarıyla

birlikte yurtlarından Mangışlak / Siyahkûh Yarımadasına göç etti. Bir kısım

Çavuldur mensubu, Mangışlak’ta kalırken, bir kısmı Selçuklular'la birlikte

Anadolu’ya geldi. Bunlardan Emir Çavuldur, Sultan Alparslan’ın; Çavuldur Caka

da Danişmend Gâzi'nin Anadolu fetihlerine komutan olarak iştirak ettiler. Bu

akınlarla gelen Çavuldurlardan Anadolu’ya gelip yerleşenler de oldu. Kurdukları

köylere, boylarının adlarını verdiler. Bu isimle Anadolu’da, 16. yüzyılda on altı,

20. yüzyıl ortalarında on yedi köyün varlığı tespit edilmiştir. 117Mangışlak

Yarımadasında kalan Çavuldur boyu mensupları ise, 16. yüzyılda Kalmukların

baskısıyla Kafkasya’nın kuzeyine göç ettiler

115 www.ulkuocaklari.org.tr 25.05.2007 22:32116 www.flashmedia.com 26.05.2007 18:53117 Sakaoğlu,Saim, Türk Ad Bilimi I Giriş, Ankara 2001, s.13.

170

http://www.flashmedia.com/


4.2.5.Kaçarlar

Kaçarlar Türkistan, Âzerbaycan, İran ve Anadolu’da yaşayan bir Türkmen

kabîlesi ve İran’da (1796-1925) tarihlerinde iktidar olmuş bir hanedandır. Kaçar

adı, Türkçe kaçmak kelimesinden türetilmiştir.Moğollar (1206-1320) devrinden

beri, Hazar Denizi kıyılarında otururlardı. İlhanlılardan Hülâgu Hanın (1256-

1264), Alamut Batınîlerine ve Suriye’ye karşı giriştiği seferlere katılan Kaçarlar;

Irak, Suriye ve Anadolu’ya kadar yayıldılar. İlhanlı Devleti yıkıldığı zaman,

Suriye hududuna yerleştiler. Timur Han, Suriye’yi ele geçirince, onları esas

vatanları olan Türkistan’a yolladı. On altıncı yüzyılın başında kurulan Safevî

Devleti'nin (1502-1732) kurucusu Şah İsmail’i (1502-1524) destekleyen Kaçarlar;

bu devirde vezirlik, başkumandanlık, beylerbeylik dahil, devlet kademelerinde

vazife aldılar. 118Safevîlerin yıkılmasıyla, 18. yüzyılda, Afşarlar (1736-1749) ile

mücadele ettiler. Afşarlı Nâdir Şah'a (1736-1747) düşmanca davranan Kaçarlar,

Kuzey İran üzerinden Âzerbaycan’a yayıldılar. Kaçarlı Mehmed Ağanın

Âzerbaycan valiliği sırasında, İran’daki hakimiyetleri kuvvetlendi. Zendlere

(1749-1796) karşı 1779’da, Şiraz’da zafer kazanan Mehmed Ağa, İsfahan

bölgesini alarak, şahlığını ilan etti. Bu gelişmeler Kaçarların siyasi manevra

kabiliyetlerinin yüksekliğine işaret etmektedir:

‘...1796’da Zendlerin hakimiyetine son veren Mehmed Ağa, İran’ı

bütünüyle zaptetti.Böylece, 1796’da kurulan Kaçar Devleti, Ruslarla

mücadele edip, 19. yüzyılda Avrupa devletleriyle diplomatik

münasebetler kurdu. Feth Ali Şah (1797-1834) devrinde, Fransa ve

İngiltere’nin yanına çekilmek istenen İran’daki Kaçar Devleti, Çarlık

Rusyası'nın Hint Okyanusuna inme politikasına karşı, ordusunu

kuvvetlendirerek, Avrupa’dan teknik eleman, silâh ve malzeme

getirtti...’ 119

118 www.turan.org 26.05.2007 20:58119 www.msxlabs.com 26.05.2007 21:00

171

http://www.msxlabs.com/

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/nadirsah.htm

http://www.dallog.com/boylar/afsar.htm

http://www.dallog.com/kurumlar/beylerbeyi.htm

http://www.dallog.com/kurumlar/vezir.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/sahismail1.htm

http://www.dallog.com/devletler/safevi.htm


http://www.dallog.com/kavramlar/turkistan.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/timurhan.htm

http://www.turan.org/

Feth Ali Şah, İran-Rus Harbi (1826-1828) sonunda imzalanan Türkmençay

Antlaşması ile, İran ve Kafkaslar havalisindeki haklarını Rusya’ya vererek, Hazar

Denizindeki Rus hakimiyetini kabul etti. Muhammed Şah (1834-1848) devrinde,

Kuzey İran’da Acem asıllı Elbab Ali Muhammed’in talebesi İslâm düşmanı

Bahâullah’ın kurduğu “Bahâîlik” ortaya çıktı. Bahâîler, Kaçarlı iktidarını tehdit

edip, isyanlar çıkardı. Nâsireddin Şah (1848-1896), Bahaîleri kılıçtan geçirdi ise

de, bir fedai tarafından öldürüldü. Doğu’nun fethedilmesi için Afganistan ve

Herat’taki mücadeleler, Hindistan’daki Gürgâniyye (Babür) Devleti'nin (1526-

1858) İngilizler tarafından yıkılmasına kadar devam etti.Rusya, İngiltere ve

Fransa’nın, İran bölgesindeki rekabeti, Kaçarlar Devleti üzerinde Avrupa

devletlerinin iktisadî hakimiyetini arttırdı. Muzaffereddin Şah (1896-1907)

devrinde, liberalizm ve meşrutiyet verilmesini isteyenlerin hareketleri karşısında,

1 Ocak 1907’de Meclis-i Şûrâ-yi Millî açıldı. Muzaffereddin Şah'tan sonra tahta

geçen Muhammed Ali Şah (1907-1909), Meşrutiyet Anayasasını ilan etmesine

rağmen, tatbik ettirmemesi üzerine, Âzerbaycan ve diğer eyaletlerde, Kaçarlı

Hanedanına karşı, silâhlı mücadeleler ile isyanlar başladı. Muhammed Ali Şahın,

Rus ve İngiliz kontrolündeki iktidarına ihtilalciler son verince, yerine oğlu Ahmed

Şah (1909-1925) geçti. Birinci Dünya Harbinde tarafsız kalan Kaçarlar

Hanedanının ülkesi, Ruslar ve İngilizler tarafından muharebe alanı olarak

kullanılıp, buradan Osmanlı Devleti'ne saldırılar tertiplendi. 120Harp sonrasında,

İran’da mahallî isyanlar ve ayrılma taraftarı hareketler gelişti. Bolşevik Rus

orduları Kuzey İran’a girdi. İngilizler, Ahmed Şah'ı 1923’te Londra’ya götürünce,

yerine, saltanat nâibi ve ordu başkumandanı Ali Rıza Han vekalet etti. 1924’te

İran Millî Meclisini elde eden Ali Rıza Han, 1925’te kanlı bir darbe yaparak,

Kaçarlar Hanedanına son verip, Pehlevî hükümetini (1925-1979) kurdu. Pehlevî

hükümeti devrinde, Kaçarlar Hanedanından ve kabilesinden birçok devlet

adamına vazife verildi.Kaçarlar, bugün, Türkistan, Âzerbaycan ve kalabalık bir

şekilde Esterâbat dahil İran’da yaşamaktadır.

120 www.dallog.com 26.05.2007 21:15

172

http://www.dallog.com/kavramlar/han.htm

http://www.dallog.com/kavramlar/naiplik.htm

http://www.dallog.com/devletler/osmanli/osmanli.htm

http://www.dallog.com/devletler/babur.htm


4.2.6.Kayı Boyu (Kayılar)

Oğuzların Bozok kolundan, Osmanlıların da mensup olduğu bir boydur.Kayı

kelimesi; “muhkem, kuvvet ve kudret sahibi” demektir. Kayı boyunun damgası,

iki ok ve bir yaydan ibaretti. Oğuz Han oğlu Gün Han oğlu Kayı’nın, bu boyun

ceddi olduğu söylenir. Yirmi sene hükümdarlık yapan Kayı’nın nesli, uzun yıllar

bu makamda kalmıştır. Bu sebeple Kayı boyu, Oğuz boyları arasında ilk sırada

gösterilmektedir. Dede Korkut da eserinde, gelecekte hanlığın geri Kayı'ya

döneceğini bildirerek, Osmanlılar'ı haber vermiştir.121Kayılar, Selçuklular'la

birlikte, fetih esnasında ve daha sonraları Anadolu’ya gelip, değişik bölgelerde

yerleştiler. Osmanlı Devletinin kuruluşunda, esas nüveyi teşkil ettiler.

‘...Sultan İkinci Murad, soyunun bu boya mensubiyetini göstermek için,

sikkelerine, Kayı boyuna ait iki ok ve bir yaydan müteşekkil damgayı

koydurmuştur. Sonraki padişahların bastırdıkları sikkelerde

görülmeyen Kayı damgasının, Kanunî’ye kadar çeşitli eşya ve silâhlar

üzerine konulmultur...’122

Kayı boyuna mensup Karakeçili göçebe oymağı, eski zamanlardan beri her yıl,

Söğüt’teki Ertuğrul Gâzi Türbesini ziyaret etmekte ve bununla ilgili şenlikler

yapmaktaydı. Sultan İkinci Abdülhamid Han, bu ziyaret ve şenliklere resmî bir

hüviyet kazandırdı. Kendi oymağı saydığı Karakeçili gençlerinden, Ertuğrul

Alayını teşkil ettirdi. Bu oymak mensuplarını, ziyarete gelen Alman imparatoruna,

“akrabalarım” diyerek takdim etti.

121 www.osmanlimedeniyeti.com 26.05.2007 21:04122 a.g. site 27.05.2007 00:16

173

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/abdulhamidhan2.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/ertugrulgazi.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/kanuni.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/muradhan2.htm

http://www.dallog.com/devletler/selcuk/selcuk.htm


http://www.osmanlimedeniyeti.com/

“Ertuğrul’un ocağında uyandım,Şehidlerin kanlarıyla boyandım.” 123

Beytiyle başlayan bir marş bestelenip, yıllarca dillerde söylenip, gönüllerde

yaşatıldı.Bugün, Kayı boyu mensupları, genellikle; Eskişehir, Mihalıççık,

Orhaneli, Isparta, Burdur, Fethiye, Muğla, Aydın ve Ödemiş civarındaki köylerde

yerleşmişlerdir.

4.2.7.Kınık Boyu (Kınıklar)

Kınıklar,Selçuklu Hanedanının mensup olduğu Oğuz boyudur. Yirmi dört Oğuz

boyundan biridir. Üç-ok boylarındandır.Kınıklar, Selçuklular'ın kuruluşunda ve

Anadolu’nun fethinde büyük rol oynadılar.Kınıklar hakkında araştırmalarda

bulunan Roux şunları kaydediyor:

“...950’ye doğru bu yirmi iki ya da yirmi dört Oğuz kavminden birisi,

kutsal kuşları erkek ve çakırdoğan olan Kınıklar, Müslümanlar

tarafından kurulduğu söylenen, ama Sovyetler’in yaptıkları

kazılardan çıkan sonuçlara bakıldığında çok daha önceden kurulmuş

olması gereken Cent (Perowsk yakını) bölgesinde Seyhun Irmağı’nın

aşağı yakasının sağ kıyısına yerleşirler. O sıralarda bölge

Samaniler’in denetimi altındadır ya da çok yakın ilişki içindedirler.

Kınıklar’in şefinin adı Selçuk ya da Salçuk’tur, ‘Küçük Sal’ ya da

‘Küçük Sel’ anlamına gelmektedir, çünkü bir nehri aşmayı

başarmıştır (Sirderya). Selçuk’un üç oğlu vardır, hepsinin ilk adı

Arslan’dır, birinin ikinci adı İsrail, ötekinin Mikail üçüncüsünün de

Musa’dır; kimisi bu adların İncil ve Yahudilikten esinlenerek (çünkü

Selçuk’un babası Dudak, Musevi Hazarlar’ın hizmetinde çalışmıştır)

kimisi de Hıristiyanlık dininden esinlenerek koyulduğunu iddia

123 www.level.com.tr 26.05.2007 21:09

174


http://www.level.com.tr/

etmektedir. Buna karşın bunların üzerinde tektanrılı İbrahim

dinlerinin etkisinin çok az olduğu belirtilmelidir, çünkü kardeşler

içinde en başarılı olan Arslan-Mikail oğullarına tamamen ‘putatapar’

inanıştan gelen adlar verir; Tuğrul, Doğan, Çağrı, Atmaca.

Ye’cüc’ün oğlu bir Türk’ten geldiklerini ispatlamaya çalışan zorlama

soyağaçlarına gelince bu çok daha geç dönemlerde ortaya çıkmıştır

ve İslam etkisi altındadır.” 124

On üçüncü yüzyılda kalabalık bir kitle hâlinde Suriye’de bulunan Türkmen grubu

arasında, Kınıklar da bulunuyordu. Diğer boylarla birlikte Kınıklar da,

Memlûklar'ın yanında yer alarak Çukurova’nın fethine katıldılar.125 Çukurova’da,

Ceyhan Irmağından Gâvur Dağına kadar uzanan bölgede ve bugünkü Osmaniye

kazası ile Ceyhan kazasının bir kısım topraklarını içine alan bölgede yurt

tuttular.On dördüncü yüzyılın son yarısında, Memlûklarla araları açıldı. 1378’de

üzerlerine gelen Memlûk ordusunu, diğer Üç-oklu Türkmenlerle beraber yendiler.

Fakat Memlûklar, Üç-ok boyları arasına tefrika (bölünme) soktular.126 1383’te

Kınıklar, Yüreğirlere saldırdılar. Daha sonra, Kadı Burhâneddin’in ülkesinde

kargaşalıklar çıkardılar. Bu hâdiselerden sonra, Kınıkların adı, siyasî sahnede

gözükmez oldu. Kınıklar, Osmanlı fethinin ilk yıllarında toprağa bağlandılar.

Kınıklara ait yerleşim birimleri bazı zaman aralıklarında harabe haline gelmiştir:

‘...On dokuzuncu yüzyıla kadar, Çukurova’da Kınık adını taşıyan bir

kaza vardı. Muhtemelen, bugünkü Toprakkale, eski Kınık Kalesi

olmalıdır. Kalenin kuzey doğusunda yer alan kasabada, 1522’de iki

mahalle, 1547’de beş mahalle vardı. Ayrıca, kazaya yetmiş beş köy ve

mezra bağlı idi. Kınık kasabası ve köyleri, 17. yüzyılda harap

oldu...’127

124 Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, S. 251125 www.starhack.org 27.05.2007 00:20126 www.turkleronline.com 26.05.2007 21:32127 www.ozturkler.com 26.05.2007 21:43

175



http://www.dallog.com/beylikler/kbad.htm

http://www.dallog.com/devletler/memluk.htm


http://www.starhack.org/

On altıncı yüzyılda Halep’te, Ankara’da ve Aydın’da Kınık boyuna mensup

toplulukların yaşadığı bilinmektedir. On yedinci yüzyılda, Sivas’ta da bir Kınık

cemaatinin mevcudiyeti görülmektedir. Bugün Anadolu’da, Kınık adını taşıyan

pek çok köy ve İzmir’e bağlı Kınık kasabası vardır.

4.2.8.Kıpçaklar ( Kumanlar)

Kıpçaklar,Avrupalıların “Kuman” adını verdikleri kuzey Türkleridir.

Kıpçakları, Bizanslılar “Kumanos”, Macarlar “Kun”, Ruslar “Polovets”, Almanlar

“Falben” adıyla bilirler. İslamî kaynaklar ise “Kıpçak” (Kıfşak, Hıfşak) diye

zikrederler. Genellikle, beyaz tenli, sarı saçlı ve mavi gözlüdürler. Batı

Göktürkleri'nin bir kolu olduğu söylenen Kıpçakların, Kimek, Yimek, Kanglı ve

Oğuz gibi Türk boyları ile irtibatları vardır.128 Karahıtayların baskını ile,

Güneybatı Sibirya’da İrtiş ve Ural nehirleri arasındaki yurtlarından, 11. yüzyılda

çıkarıldılar. Volga üzerinden batıya göçtüler. Özi (Dinyeper) Nehrine kadar

Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara hakim oldular. Buralar “Deşt-i Kıpçak”

şeklinde kendi isimleriyle anıldı. Bölgede yaşayan Bulgar, Alan, Burtas, Ulah,

Mordva ve Hazarlar'ı hakimiyetleri altına aldılar. Rus sınırında yerleşen

Karakalpaklarla savaştılar. Ruslarla, uzun yıllar (1061-1220) süren savaşlar

yaptılar. Esir aldıkları Rusları, Kırım’daki Bizanslı tacirler vasıtasıyla Akdeniz

ülkelerine sattılar. Bilhassa Rus knezleri arasındaki mücadelelerde yardıma

çağrılmaları sebebiyle, akınlarını büsbütün arttırdılar. On ikinci yüzyıl boyunca

Ruslarla savaştılar. Rusların meşhur İgör Destanı, 1185’te Kıpçaklara karşı

düzenledikleri, fakat yenildikleri seferi konu almaktadır. Beylikler hâlinde

yaşayan Kıpçaklar, çevreyi bu şekilde kontrol altında tutmalarına rağmen birlik

sağlayamadılar. 129

128 www.dallog.com 26.05.2007 21:50 129 Togan,A.Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. s. 159

176

http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/T%C3%BCrkler


http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Kumanlar

1222 yılında Moğollar, Kafkasları Derbent geçidinden aşarak Kıpçaklar üzerine

yürüdüler. Ancak Kıpçak Başbuğları, Rus knezleri ile işbirliği yapıp, Moğolları

Kalka Nehrine kadar sürdü. 1223’te yapılan Kalka Meydan Muharebesinde ise

Rus knezleri ve Kıpçaklar müthiş bir bozguna uğradılar. Birçok Rus köy ve şehri

yakılıp yıkıldı. 1236’da Batu Han, batı seferine çıktı. Rusları yendikten sonra İdil

ile Özi nehirleri arasındaki bozkırlarda yaşayan Kıpçakları dağıttı (1239).

Kıpçaklardan bir kısmı, Özi’nin batısına gidip kitleler hâlinde Macaristan’a

girdiler. Bir kısmı ise, Orda İdil (Volga) sahasına yani Bulgar Türklerinin yurduna

ulaştılar. Bulgar Türkleri, Kıpçaklarla kaynaşıp Kazan Türklerini meydana

getirdiler. Batu Han, Macaristan’ı da itaatine aldıktan sonra, ordularını İdil’e

kadar çekti ve Aşağı İdil boyunda, Altınordu Devleti'nin temelini attı (1242).

Moğollarla etkileşime geçen Kıpçaklar onların kültürlerine tesir edip aynı

zamanda Müslümanlaşmalarını sağlamışlardır.

‘...Yerli Kıpçak Türkleri, işgalci Moğolları, kısa zamanda kültürlerinin

etkisi altında erittiler. Devlet adeta bir Kıpçak devleti hâlini aldı.

Moğolların sadece adı kaldı. Türkçe konuşup Türkçe yazmaya

başladılar. Bilhassa Batu’nun oğlu Berke Hanın Müslüman olması,

Moğollar arasında İslâmiyet'in hızla yayılmasına yol açtı. İslâmiyet,

922 yılında Bulgar Hanı Almas Hanın Müslüman olarak Abbasî

halifelerine tâbi olmasından sonra, bölgedeki Türk boylarının ortak

dini hâline geldi...’ 130

Yüzyıllarca, Rusları, Sibirya soğuğuna mahkûm eden Kıpçak Türklerinin hakim

olduğu Altınordu Hanlığı, Timurlular'la giriştiği mücadele sonunda zayıf düştü.

Altınordu’nun hakim olduğu bölgelerde, Kazan (1437-1552) ve Kırım (1430-

130 a.g.site 21:45

177

1783) hanlıkları kuruldu. Bu hanlıkların nüfusu, Kıpçak Türklerinden meydana

geliyordu. Kazan Hanlığı'ndaki taht kavgaları, Rusları iyice güçlendirdi. 1552’de

Korkunç İvan, Kazan Hanlığını yıktı. 1783’te Kırım Hanlığı, Rusya hakimiyetine

girdi. Osmanlılar'ın zayıf dönemlerini iyi kullanan Ruslar, işgal ettikleri

bölgelerdeki cami ve medreseleri yakıp yıktılar. Birçok Müslüman, Osmanlı

topraklarına göç etti. Geride kalanlar, Rusların korkunç zulümlerine maruz

kaldılar.131 1917 Bolşevik ihtilali ve sonrasında din tamamen yasaklandı. Fakat

bölgede meskûn olan Müslüman ahali, benliğini İslâmiyet sayesinde korudu.

1990’lara doğru dinî inançların serbest bırakılması ile bölgede İslâmiyet, eski

günlerine kavuşma yolunda hızla ilerlemektedir. Macaristan ve Romanya gibi

ülkelere gidip yerleşen Kıpçaklar, Hıristiyanlaşarak benliklerini kaybettiler. On

ikinci yüzyıl ve sonrasında, Mısır’daki Eyyubî ve Memlûklu devletlerine satılan

Kıpçak çocukları, zamanla devletin idaresini ele geçirdiler. 1250-1382 yıllarında,

Mısır’ı Kıpçak asıllı Memlûk hükümdarları idare ettiler. Kıpçak Türkleri,

kendilerine mahsus bir lehçe ile konuşurlardı.Bu lehçenin Ermenice ile benzer

yanlarının olduğunu iddia edenler vardır.132 Macaristan ve Mısır’da Kıpçak

lehçesinde kitaplar yazmışlardır. Kırım’da ticaretle uğraşan Kıpçak Türkleri ile

irtibat kuran İtalyanlar, Codex Cumanicus adıyla ticareti ilgilendiren Kıpçakça bir

lügat kitabı hazırladılar. Ayrıca, Alman misyonerleri, bu kitabı dinî yönden

tamamlayan ilâhiler kısmını yazdılar. 133

4.2.9.Oğuzlar, Oğuz Boyu

Bugün; Türkiye, Balkanlar, Âzerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan’da yaşayan

Türklerin ataları olan büyük bir Türk boyudur. Oğuzlara, Türkmenler de

denir.Oğuz kelimesinin türeyişiyle ilgili çeşitli fikirler ileri sürülmüştür.

131 www.ozturkler.com 26.05.2007 12:49132 Aynakulova,Gülnisa,Gregoryen Kıpçaklara Dair, Belleten, Cilt LXIX, Ağustos 2005, Sayı: 255

133 www.karadenizim.net 26.05.2007 21:38

178

http://www.karadenizim.net/

Kelimenin boy, kabile mânâsına gelen “Ok” ve çokluk eki olan “z”nin

birleşmesinden “Ok-uz” (oklar, koylar) anlamında olduğu ileri sürüldüğü gibi,

oyrat (haşarı, yaramaz) kelimesinin eş anlamlısı olduğunu iddiâ edenler de vardır.

Ancak kelime, Anadolu ağızlarında “halim selim, ağırbaşlı” mânâlarına da

kullanılmaktadır. Arap kaynaklarında ise “guz” veya “uz” şeklinde

geçmektedir.134İlk zamanlar Üçok ve Bozok adlarıyla iki ana kola ayrılmış olan

Oğuzlar, daha sonraki devirlerde, Dokuz Oğuz, Altı Oğuz, Üç Oğuz adlarında

boylara da ayrıldılar. Oğuzlar, yirmi dört boydan meydana gelmişti. Bunlardan on

ikisi Bozok, on ikisi Üçok koluna bağlıydı. Tarihçiler, hazırladıkları cetvellerde

Oğuz boylarının adlarını, sembollerini ve ongunlarını (armalarını) göstermişlerdir.

Buna göre, Bozoklar; Kayı, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazır, Dodurga, Döğer,

Yaparlu, Afşar, Begdili, Kızık, Kargın; Üçoklar ise; Bayındır, Peçenek, Çavuldur,

Çepnî, Salur, Eymur, Ala Yundlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva, Kınık boylarına

ayrılmışlardı. Bugün Türkiye’de yirmi dört Oğuz boyuna ait işaret ve yer adlarına

çok rastlanmaktadır.

Oğuz adına ilk defa Yenisey Kitabelerinde rastlanmaktadır. Barlık Irmağı

yöresinde bulunan bu kitabelerde; “Altı Oğuz budunda” sözü yer almaktadır. Öz

Yiğen Alp Turan adlı bir beye ait olan bu kitabelerin yazıldığı devirde, Oğuzlar,

Göktürkler'in hakimiyeti altında altı boy hâlinde Barlık Irmağı kıyılarında

yaşamakta idiler.Bu birlikte yaşama hususunda Prof.Dr. Faruk Sümer şunları

kaydeder:

“Oğuz boylarının Arap ve diğer bazı kavimlerde olduğu gibi,

münferiden bir hayat geçirdikleri veya tek başına siyasî bir harekette

bulundukları nadir olarak görülür. Onlar daima el halinde (yani üç-dört

oymak bir arada) yaşamayı severler ki, bu husus siyasî başarılarında

mühim bir âmil olmuştur.”135

134 Banguoğlu, Tahsin. (1988), Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, TDAY-Belleten 1959: 1-26.

179

http://www.dallog.com/devletler/gokturk/gokturk.htm

Altıncı yüzyıldan itibaren Göktürklerin idaresinde toplanan Türk kabilelerinden

bir kısmı gibi Oğuzlar da kendi aralarında birlik kurarak Tula-Selenga ırmakları

bölgesinde Dokuz-Oğuz Kağanlığını meydana getirdiler. Göktürk kağanlığının,

Kutlug Şad (İlteriş Kağan) tarafından 682’de ikinci defa kurulmasından sonra,

Göktürkler, hâkimiyetlerini kabul etmeyen Oğuzlar üzerine yürüdüler. Tula

Irmağı kıyısında yapılan kanlı bir savaşta, Oğuzlar yenildiler. Fakat, Göktürklerin

hâkimiyetini kabul etmediler. İlteriş Kağan, Oğuzlar üzerine birçok sefer

düzenledi ve Baz Kağanı öldürdü. Oğuzların merkezi Ötüken ve çevresini ele

geçirdi. Bu yenilgi karşısında İlteriş Kağan’ın hâkimiyetini kabul etmek zorunda

kalan Oğuzlar, Göktürklerin Kırgız seferine katıldılar. Göktürk hakanlarından

Bilge Kağan zamanında isyan ettiler. Bir sene içinde bir kaç defa harbe giren

Oğuzlar; yenilerek, geri çekildiler. Daha sonra Dokuz-Tatarlar ile ittifak kurarak

Göktürklerle mücadele ettilerse de yine bozguna uğrayarak, Çin taraflarına göç

ettiler. Bir müddet sonra tekrar eski yurtlarına döndüler. Bu mücadelelerde

zayıflayan Göktürkler, 745’te Uygurlar tarafından yıkıldı. Bu esnada Uygurlara

yardım eden Oğuzlar, Uygur Devletinin dayandığı başlıca boylardan biri oldu. 136Uygurlarla birlikte Basmıl ve Karluklar'a karşı savaştılar. Fakat zaman zaman

Uygurlara karşı da isyan etmekten geri durmadılar. Eski müttefikleri Dokuz-

Tatarlar ile birleşerek Uygur Kağanı Moyunçur’a karşı cephe aldılar. Zaman

zaman Çin’e gittiler. Daha sonra Çin’den çıkarak eski yurtlarına döndüler. Uygur

Devletinin yıkılması üzerine batıya göçerek Sir Derya (Seyhun) kıyılarına ve onun

kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler. Onuncu yüzyılda, göçebe hayatı yanında,

yerleşik bir hayat sürmeye de başladılar. Göçebe Oğuzlar, daha ziyade koyun, at,

deve, sığır yetiştiriciliği ve ticaretle uğraşıyorlardı. Yerleşik Oğuzlar ise, Sabran

(Karacuk), Suğnak, Karnak, Sütkent gibi şehirlerde oturuyorlardı. Onuncu asırda

henüz Müslüman olmamış olan Oğuzlar, inanışları gereği bir takım ibadet ve

âyinleri yerine getiriyorlardı. Ancak yaşayış bakımından İslâmiyet'e uygun

tarafları vardı. Soy temizliğine ehemmiyet verirlerdi. Bilhassa zina gibi suçların

135 Sümer,Faruk,Oğuzlar :Tarihleri,BoyTeşkilatı,Destanları,İstanbul,1999,s.164136 www.ulkuocaklari.org.tr 27.05.2007 00:28

180

http://www.dallog.com/devletler/karluk.htm

http://www.dallog.com/devletler/uygur.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/bilgekagan.htm

http://www.dallog.com/kavramlar/hakan.htm

http://www.dallog.com/devletler/kirgiz.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/ilteriskagan.htm


cezası ölümdü.

Onuncu asrın başlarında Oğuzlar, Mâverâünnehir çevresinde yerleşip, Yabgu

denilen hükümdarın idare ettiği bir devlet kurdular. Devlet ve millet işlerinin bir

mecliste istişare edildiği ve subaşı denilen ordu kumandanı, Yabgu’nun vekili ve

nâibi olan tegin, İnal ve Tarkan unvanlarını taşıyan memurlar vardı. Oğuzların bu

sıradaki başşehirleri, Sir Derya kıyısındaki Yeni Kent idi. Yabgu Devleti

zamanında Oğuzlar, Üçok ve Bozok diye iki kısma ayrılmışlardı.Onuncu asrın

sonlarında İslâm dînini kabul ederek iyice güçlenen Oğuzlar, komşuları

Peçenekler ve Hazarlar ile savaşlar yaparak onları yendiler. Fakat 11. yüzyılın

ortalarında, Oğuzların İslâm dînini kabul etmemiş olan bir kısmı, Kıpçaklar'ın

baskısıyla yurtlarını terk ederek Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylarına, oradan

da Balkanlara indiler. İslâm dînine girmedikleri için etraflarını saran Hıristiyan

devletlerin baskısıyla kısa zamanda benliklerini kaybederek, örf, an’ane ve

geleneklerini unuttular. Eriyip, yok oldular. Geri kalanları da Bizans hizmetine

girdiler. 1071’de yapılan Malazgirt Meydan Muharebesi'ne Bizanslıların yanında

katıldılar. Fakat çok geçmeden Selçuklular tarafına geçtiler.İslâm dînini kabul

eden Selçuk Bey’in idaresindeki Oğuz boyları ise, Oğuz Yabgu Devleti

hükümdarının, kendilerine kötülük yapacağından çekinerek, yurtlarından ayrılıp

İslâm diyarı olan Horasan taraflarına gittiler. Mâverâünnehir’de kalan diğer Oğuz

boyları da, Kıpçakların hücum ve baskıları sonunda dağıldılar. Böylece Oğuzlar

Devleti yıkıldı. 137Yerlerinde kalan Oğuzlar ise Karaçuk dağları bölgesinde,

Mangışlak’da ve Seyhun Nehri kıyılarında yerleştiler. Daha sonra Karahıtayların

ve Karlukların baskısı netîcesinde, Horasan’a gelip Selçuklulara tâbi

oldular.Selçuk’un büyük oğlu Arslan İsrâil, Horasan’da hâkimiyet kurup, diğer

Oğuz boylarını idaresi altında topladı. Daha sonraları, Tuğrul ve Çağrı Beyler

idaresindeki Selçuklular, Sâmânoğulları ile ittifak kurarak, Karahanlılar'a ve

Gazneliler'e karşı mücadele ettiler. Selçukluların başarılı idareleri sebebiyle

pekçok Oğuz boyu onların hâkimiyetinde toplandı. Birçokları yerleşik hayata

geçti.Selçuklu Devletinin kurulmasında esas rolü oynayan Oğuzlar ve diğer Oğuz

boyları, 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren akın akın İran, Irak, Anadolu ve

137 a.g.site 00:36

181

http://www.dallog.com/devletler/gazneliler.htm

http://www.dallog.com/devletler/karahanlilar.htm

http://www.dallog.com/tdsa/cagribey.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/tugrulbey.htm

http://www.dallog.com/devletler/ogyab.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/selcukbey.htm


http://www.dallog.com/savaslar/malazgirt.htm

http://www.dallog.com/boylar/kipcak.htm

http://www.dallog.com/devletler/hazar.htm

http://www.dallog.com/boylar/pecenek.htm

http://www.dallog.com/kavramlar/tarkan.htm

http://www.dallog.com/kavramlar/naiplik.htm

Suriye’ye doğru yayıldılar. Selçuklu Devletinin sınırlarını Ceyhun Nehrinden

Akdeniz’e kadar genişlettiler. İslâmiyet'i kabul etmeden önce dünyevî maksatlar

ve kuru cihangirlik için çalışan, harp eden ve soylarının temizliğiyle tanınan

Oğuzlar, İslâm dînini kabul ettikten sonra, Allahü teâlânın yüce dîni olan

İslâmiyet'i yaymaya gayret ettiler. Gittikleri yerlerde doğruluğun, adaletin, ilmin

ve medeniyetin savunuculuğunu yaptılar. İnsanlara hizmet etmek, ilmin ve

medeniyetin yayılmasını sağlamak için pekçok cami, medrese, kervansaray,

hamam ve köprü yaptırdılar. Büyük Selçuklu, Türkiye Selçukluları,

Akkoyunlular, Salgurlular, Artukoğulları, Karamanoğulları, Ramazanoğulları,

Dulkadiroğulları ve Osmanlı devletlerini kurarak İslâm dîninin yayılmasına

hizmet ettiler. İslâmiyet'in ve Müslümanların yok edilmesi için çalışan Haçlılara

karşı parlak zaferler kazandılar. İslâmiyet'e, ilme ve adalete karşı olan ortaçağ

Avrupa’sına pekçok yenilikleri götürdüler.138 Dokuz yüz sene boyunca, kurdukları

devletlerin sınırları içinde yaşayan bütün unsurlara karşı İslâm dîninin emirleri

doğrultusunda hareket ederek, hizmet ettiler. Bugün Türkiye, Âzerbaycan, İran,

Türkmenistan, Afganistan, Irak ve Suriye’de yaşayan Türkler, Oğuzların

neslindendir. Oğuz teşkilâtı ve yirmi dört boy şu şekildedir:

1.Bozoklar

1.A)Günhan

(simgeleri şahin)

Kayı

Bayat

138 www.turkleronline.com 27.05.2007 00:44

182

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kay%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eahin

http://www.dallog.com/savaslar/hacliseferi.htm


http://www.dallog.com/beylikler/dulkadir.htm

http://www.dallog.com/beylikler/ramazan.htm

http://www.dallog.com/beylikler/karaman.htm

http://www.dallog.com/beylikler/artuklu.htm

http://www.dallog.com/atabeylik/salgur.htm

http://www.dallog.com/devletler/akkoyunlu.htm

http://www.dallog.com/devletler/selcuk/aselcuk.htm


http://www.dallog.com/kurumlar/kervansaray.htm

http://www.dallog.com/kurumlar/medrese.htm


Alkaevli

Karaevli

Çayaka

1.B)Ayhan

(simgeleri kartal)

Yazır

Döger

Dodurga

Yaparlı

1.C)Yıldızhan

(simgeleri tilki)

Avşar, (Afşar)

Kızık

Begdili

Kargın

2.Üçoklar

2.A)Gökhan

(simgeleri kurt)

Bayındır

Peçenek

183

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pe%C3%A7enek

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bay%C4%B1nd%C4%B1r

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kurt

http://tr.wikipedia.org/wiki/Av%C5%9Far

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tilki

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kartal

Çavuldur

Çepni

2.B)Dağhan

(simgeleri kılıç)

Salur

Eymür

Alayuntlu

Yüregir

2.C)Denizhan

(simgeleri çakırdoğan)

Iğdir

Büğdüz

Yıva

Kınık 139

4.2.10.Özbekler (Şeybaniler)

On dördüncü yüzyıldan itibaren Orta Asya’da hakimiyet kuran, bugün çoğunlukla

Özbekistan Cumhuriyetinde yaşayan Türk boyudur.Özbek halkının tarihinin ilk

dönemlerine ait bilgi yoktur. Özbeklere bu ad, ilk olarak 1313-1340 yılları

arasında hüküm süren, Altınordu Hükümdarı Gıyâseddin Muhammed Özbek

tarafından verildi. Daha sonraları, 1412-1468 yılları arasında hüküm süren Ebü’l-

Hayr’a bağlı Müslüman-Türklerin adı oldu.Timur Han'ın 1405’te ölümünden


184

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/timurhan.htm

http://www.dallog.com/devletler/altinordu.htm

http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1n%C4%B1k


http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%87ak%C4%B1rdo%C4%9Fan&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1l%C4%B1%C3%A7

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87epni

sonra zayıflayan Timur İmparatorluğu parçalanmaya başladı. Bu sırada Aral

Gölünün ve Seyhun Irmağının kuzeyindeki bölgede dağınık olarak yaşayan

Özbekler, Ebü’l-Hayr’ın idaresinde toplanarak, 1428’de onu kendilerine han ilan

ettiler. Kısa zamanda kuvvetlenip, çevredeki diğer boyları da hakimiyetleri altına

aldılar. Timurlulardan, Harezm’i alıp, Urgenc’i zaptettiler. Siriderya (Seyhun)

Irmağı kıyısındaki Sığnak, Arkuk, Suzak, Akkurgan, Özkent gibi şehirleri

ülkelerine kattılar ve bunlardan Sığnak’ı başşehir yaptılar. Türkistan taraflarına

seferler düzenledilerse de, Kalmuklara yenilerek Sığnak’a çekildiler. Özbeklerin

bu zayıf durumundan istifade eden Karay ve Canibek adlı başbuğlar, Özbeklerden

bir kısmını etraflarında toplayıp, Çağatay Hanı Esenboğa’ya başvurarak,

kendilerine yurt vermesini istediler. Esenboğa, onları, Çağatay Moğol

İmparatorluğunun sınır bölgelerine yerleştirdi. Canibek ve Karay’a tâbi olarak

Özbeklerden ayrılan göçebe boylara, daha sonra Kazak veya Kırgız Kazakları adı

verildi. Kırgız Kazaklarını yeniden hakimiyeti altına almaya çalışan Ebü’l-Hayr,

1468’de bir savaşta vefat etti. Ebü’l-Hayr’ın vefatından sonra, Özbekler, Çağatay

Moğol hükümdarı Yunus Hana yenilerek dağıldılar. Yunus Han, Ebü’l-Hayr’ın

oğlu Şah Budak’ı öldürttü. Dağınık halde bulunan Özbekler, bu hadise üzerine

Şah Budak’ın oğlu Muhammed Şeybek’in (Şeybânî) etrafında tekrar toplanarak

güneye doğru inmeye başladılar.

Bu tarihten itibaren Şeybânîler adıyla da anılan Özbekler, ilk zamanlar, Çağatay

Hanı Mahmud Hanın himayesine girerek Türkistan’a yerleştiler. 1500 yılında

Timuroğulları Devletindeki iç karışıklıktan yararlanarak, Buhara’yı zaptedip,

Timur Hanedanına son verdiler. Mâverâünnehir tahtına, Muhammed Şeybânî

geçti. Bu tarihten sonraki gelişmeler onları çok güçlü bir devlet haline getirdi:

‘...Timur soyundan gelen Hüseyin Baykara’nın hüküm sürdüğü

Harezm’i ve Hüseyin Safi’nin idare ettiği Hîve’yi de ele geçiren

Özbekler, Çağatay Hükümdarı Yunus Hanın torunu Babür ile

uğraştılar. Yapılan bir savaşta, Babür’ü mağlup ederek Taşkent’e

çekilmek zorunda bıraktılar. Horasan tarafına da seferler düzenleyip,

185

http://www.dallog.com/hanliklar/hive.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/huseyinbaykara.htm


http://www.dallog.com/devletler/timur.htm

Belh ve Herat’ı ele geçirdiler. Çağatayların elinde bulunan Taşkent’i

de zapteden Özbekler, Çağatay Hanı Mahmud Han ile kardeşi Ahmed

Hanı esir aldılar. Böylece Türkistan, Mâverâünnehir, Fergana ve

Horasan bölgelerine hakim olup, Orta Asya’nın en güçlü devleti hâline

geldiler...’140

Özbekler, on altıncı yüzyıl boyunca İran’daki Şiî-Safevîler'le devamlı olarak

savaştılar. Osmanlılar ve Hindistan’daki Babürlüler'le iyi münasebetler kurmaya

çalıştılar. 17 ve 18. yüzyılın ortalarına kadar Astırhanlar Hanlığı'nın hakimiyeti

altında kaldılar. 1740’ta, Nâdir Şah tarafından, Astırhanlar (Astrahan) Hanlığı

yıkıldı.Nâdir Şahın vefatından sonra, hakimiyet Canoğullarının yerine

Mangıthanlar sülâlesine geçti. Canoğullarının hakimiyeti, 1860 yılına kadar

devam etti. 1860’tan itibaren Türkistan içlerine doğru ilerleyen Rusların

himayesinde, yarı bağımsız olarak devam eden Buhara Hanlığı'nın hakimiyetinde

kalan Özbekler, Rusların baskısı altında yaşadılar. Harekete geçen Özbeklerin

çabaları sonuçsuz kaldı:

‘...1917’deki komünist ihtilalden sonra, Rus esaretine karşı harekete

geçtiler. Buhara, 1920’de Ruslar tarafından tamamen işgal edilince,

Mangıthanlar sülalesi de ortadan kalktı. Kadın-erkek, ihtiyar-çocuk

demeden insanların kurşuna dizilmesi, cami ve mescitlerin kapatılıp

din adamlarının şehit edilmesinden sonra, Buhara Halk Cumhuriyeti

kuruldu. Bu cumhuriyet de 1924’te ortadan kaldırıldı...’141

Bugün Özbekler, 1991’de bağımsızlığını kazanan Özbekistan Cumhuriyeti'nde

yaşamaktadırlar. 1984’te 17.5 milyon olan Özbekistan nüfusunun, 12 milyonu

Özbeklerden meydana geliyordu. Ayrıca, Tacikistan’da 1 milyon,

140 www.dallog.com 27.05.2007 00:39141 www.turan.org 27.05.2007 00:48

186

http://www.turan.org/

http://www.dallog.com/hanliklar/buhara.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/nadirsah.htm

http://www.dallog.com/hanliklar/astrahan.htm

http://www.dallog.com/devletler/babur.htm




Türkmenistan’da 240 bin, Kırgızistan’da 450 bin, Kazakistan’da 2 milyon 400 bin

kadar Özbek yaşamaktadır. Böylece Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki toplam

Özbek sayısı, 16 milyonu bulmaktadır.142

4.2.11.Peçenekler

Oğuzların Üç-ok koluna mensupturlar.İslâm kaynaklarında “Beçene, Beçenek,

Biçene”; Anadolu ağzında “Peçeneke, Beçenek” olan boyun adı, “iyi çalışır,

gayret gösterir” mânâsındadır. Peçeneklere Bizanslılar “Patzinak”, Lâtinler

“Bissenus”, Ruslar “Peçennyeg”, Macarlar “Beşennyö”, Ermenilerin “Badzinag”

dedikleri, kaynaklarda yazılıdır. 143Asıl yurtları, Orta Asya’da, Seyhun (Siriderya)

ile İdil (Volga) nehirleri arasındadır.Dokuzuncu yüzyılda Hazar Hakanlığı ve

Oğuzlar'ın baskılarıyla, asıl yurtlarını terk edip, batıya göç etmeye başladılar.

Yayılma istikametleri Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara doğru idi. Hazar

Hakanlığı, Rus Knezlikleri, Bizanslılar ve Balkan kavimleriyle mücadele ettiler.

860-880 yılları arasında Don-Kuban nehirleri boyuna gelen Peçenekler, Macarları

bu havaliden uzaklaştırdılar. Don Nehrinden, Dinyeper’in batısına kadar

yayıldılar.

915’te, Rusların ataları olan Kiyef Rus Knezliği’ne, ilk Peçenek akını yapıldı.

Rusları, Karadeniz kıyılarına indirmemek için, 915’ten 1036 yılına kadar, on biri

büyük olmak üzere pek çok akın yaptılar. Peçeneklerin, Rusları Karadeniz’e

indirmemeleri, Bizanslıların menfaatineydi. Bizanslılar, 1018 yılına kadar,

Peçeneklerle dost geçinmeye çalıştılar. 1026, 1035, 1036’da, Balkanlara akın

tertip ettiler.Peçeneklerin iç mücadelesinde, önce Kegen’in, sonra da Turak’ın

Hıristiyan olmasıyla, millî felaketleri başladı. Peçenekler, arasında 1048 yılında

başlayan Hıristiyanlaşma, Balkanlarda sıkışmalarıyla hızlandı. Hıristiyanlaşan

142 www.kultur.gov.tr 25.05.2007 18:30143

www.ulkuocaklari.org.tr 27.05.2007 00:54

187

http://www.dallog.com/boylar/oguz.htm

http://www.dallog.com/devletler/hazar.htm

http://www.dallog.com/buyutec/ermeni.htm


http://www.kultur.gov.tr/

Peçenekler, millî benliklerini unutup, Türklüklerini kaybettiler.144 Bizanslılar,

Peçenekleri yurtlarından alıp, başka yerlere iskân siyaseti takip ettiler. Bizans

ordusuna da asker alındılar.1071 Malazgirt Muharebesi'nde, Bizans ordusundaki

Peçenekler, Selçuklular safına geçmeleriyle, Sultan Alparslan’ın zafer

kazanmasında yardımcı oldular. 1176 Miryokefalon Meydan Muharebesi'nde de

Anadolu Selçukluları safına geçtiler. Balkanlardaki Peçenekler, Anadolu’da

Marmara kıyılarına kadar gelen soydaşı Selçuklularla münasebet kurdular.

Peçenekler, Trakya’da Bizans kuvvetlerini üst üste yenerek, Edirne ve Keşan’a

hakim olarak, Çekmece’ye kadar geldiler. Oğuzların Üç-ok kolu Çavuldur boyuna

mensup olan İzmir Beyi Çaka Bey’in, kuvvetli bir donanma kurarak, Bizans’a ait

adaları zaptetmesi, iki soydaş boyun, Bizans’a karşı ittifakına sebep oldu.

Bizans’a karşı Peçenek, Çavuldur ittifakı, entrika yüzünden bütünüyle

gerçekleşemedi. Bizanslılar, Peçeneklere karşı Kıpçaklarla anlaştı. Bizans’a kırk

bin atlı ile yardıma gelen Kıpçaklar, Bizans ordusuyla beraber olup, Meriç Irmağı

ağzında ve Enez yakınında Peçeneklerle karşılaştılar. 29 Nisan 1091 tarihinde

Luvinyum Muharebesinde, Peçenekler yenildiler. Luvinyum Muharebesi,

Peçeneklerin siyasî tarihinin sonu oldu. Peçeneklerden kırk bin aile, Arnavutluk

kuzeyindeki Ohri Gölünün doğusuna yerleştiler.145

Balkanlara dağılan Peçenekler, Müslüman olmadıklarından, Anadolu ve

Hindistan’daki soydaşları gibi Türklüklerini muhafaza edemeyip, Slavlaştılar.

Asıl çoğunluğu, Karadeniz’in kuzeyi ve Balkanlarda olmasına rağmen,

günümüzde buralarda, Peçenek hatırasına rastlanmamaktadır. Anadolu’da,

Peçeneklere ait coğrafî adlar hâlâ mevcuttur. Ankara vilayeti, Şereflikoçhisar

kazası yakınındaki Peçeneközü vadisi, Maraş’ın Elbistan kazasında iki, Konya

bölgesinde de dört yer adı, Peçeneklerin Anadolu’ya geldiklerinin hatırasıdır.

4.2.12.Salur Boyu (Salurlar, Salurlular)

144 www.wikipedia.org 27.05.2007 00:15145 www.patzinakia.ro 27.05.2007 01:00

188

http://www.dallog.com/boylar/kipcak.htm

http://www.dallog.com/kavramlar/turkdenizcilik.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/cakabey.htm

http://www.dallog.com/beylikler/izmir.htm

http://www.dallog.com/boylar/cavuldur.htm

http://www.dallog.com/devletler/selcuk/aselcuk.htm

http://www.dallog.com/savaslar/miryokefalon.htm

http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/alparslan.htm


http://www.dallog.com/savaslar/malazgirt.htm

http://www.patzinakia.ro/


Oğuzların Üçok koluna mensup bir Türk boyudur.On üçüncü yüzyılda İran’ın

Fars bölgesinde Salgurlular (Fars) Atabegliğini kurdular. Horasan ve Kirman’dan

gelen diğer Türk boylarıyla, nüfuzlarını arttırdılar. Atabegliğin 1286 yılında

Moğollar tarafından ortadan kaldırılmasından sonra, Salurlar, Salur Türkmenleri

adıyla anılmaya başladılar. Bölgede kalanlar, Merv ve Serahs civarında hayatlarını

devam ettirdiler. Batıya göç edenlerse, Anadolu’da kurulan Mengücükler,

Eretnalılar ve Türkiye Selçukluları'nın hizmetine girdiler. Salurlulardan Kadı

Burhâneddin, Eretnalıların zayıflamasından istifadeyle, Sivas ve Kayseri

bölgesinde kendi adıyla anılan bir devlet kurdu (1381). Osmanlılar zamanında

Salurlular, Sivas, Erzincan, Tokat, Amasya, Adana ve Trablusşam bölgesinde

hayatiyetlerini devam ettirdilerse de, sonraları diğer Türkmen boyları arasına

karıştılar. Bugün Anadolu’da, Salur adını taşıyan birçok yerleşim birimi

bulunmaktadır.146

4.2.13.Tatarlar

Türkistan’ın doğusundan, Cengiz İmparatorluğu zamanında Kırım ve Anadolu’ya

yayılan bir kavimdir. Muhtelif zamanlarda, muhtelif mânâlarda kullanılan Tatar

kelimesi, daha ziyade Moğolları ve Türkleri ifade etmiştir. Tatar kelimesine, ilk

olarak Orhun Kitabeleri'nde, İstemi Han'ın bir merasimine gelenler listesinde

rastlanmaktadır. Aynı şekilde Kültigin ve Bilge Kağan kitabelerinde de Tatarlar,

çeşitli vesilelerle anılır. Bu kitabelerde Otuz-Tatarlar olarak geçen kavim, Göktürk

ve Uygur kitabelerinde Dokuz-Tatarlar şeklinde geçer. Bayan-Çur Kağan

kitabesinde, Uygurlar'la Tatarların yaptıkları savaşlar anlatılır. Farklı devirlerde

yazılan yukarıdaki kitabelere bakılırsa, Otuz-Tatarların Moğol, Dokuz-Tatarların

ise Türk olmaları muhtemeldir.Türk ve Moğol menşeli olmak üzere iki grup

olarak kabul edilen Tatarların, Asya’dan batıya yayılmaları, iki dalga hâlinde

olmuştur. Atilla zamanındaki savaşlar esnasında batıya gitmişlerse de, çoğunluğu

146 www.turktarih.net 26.05.2007 19:54

189

http://www.turktarih.net/

geriye dönmüş ve bir kısmı, Kuzey Kafkasya ve Karadeniz’de Bulgar birliğini

kurmuşlardır. Altıncı asırda, bu birlik dağılmış ve Balkanlar’a doğru

göçmüşlerdir. İkinci dalga ise, Cengiz Hanın savaşları esnasında vuku bulmuştur.

Moğol İmparatorluğunun dağılmasından sonra, batıya gelen Türk çoğunluklu

Tatarlar, Altınordu Devleti'ni kurmuşlardır.Moğolların Ortadoğu’ya yayılmaları

esnasında, geniş bir Moğol ve Türk topluluğu da Anadolu’ya gelmiştir. Tarihî

kaynaklarda Tatar olarak anılan bu zümrenin beyleri, İlhanlıların hizmetine

girmişlerdir.

‘...Anadolu’ya gelmiş olan Tatarlar, elli iki oymağa ayrılmışlardı. Orta

Anadolu ve Doğu Anadolu’nun batı kesimlerinde zengin otlaklara

sahiptiler. Hayvancılık sayesinde rahat bir hayat süren Tatarlar, vergi

de vermiyorlardı. Yıldırım Bayezid Han'ın Anadolu’yu fethi sırasında

Osmanlı hizmeti altına giren Tatarlar, menfaatlerini her zaman kuvvetli

bir hükümdarın emri altında olmakta görmüşlerdir...’ 147

Ankara Savaşı'ndan sonra Timur Han tarafından, Anadolu’dan göçe zorlanan Kara

Tatarların büyük bir kısmı sürülmüştür. Anadolu’da kalabilenler de, zamanla

Türkleşmişlerdir.Göç etmeyip, Anadolu’da kalanlar, Fetret Devri'nde şehzadeler

arasındaki mücadelede, önemli rol oynamışlardır. Sultan Çelebi Mehmed Han

(1413-1421), iktidarı ele geçirdikten sonra, bunları Filibe civarında

yerleştirmiştir.Tatarların Türk olanları, günümüzde Rusya’nın ve dünyanın

muhtelif bölgelerine yayılmışlardır. Tataristan, Başkırdistan, Çuvaşistan,

Astırhan, Batı Sibirya, Ukrayna, Kafkasya, Türkistan ve Kırım’da toplu veya

dağınık halde yaşamaktadırlar. Bu bölgelerin dışında Finlandiya, Mançurya, Kore,

Japonya, ABD, Birleşik Almanya ve Türkiye’de Tatarlar bulunmaktadır. Ancak,

Mançurya, Kore ve Japonya’daki Tatarların ekseriyeti, Türkiye’ye göç


190


etmişlerdir.Zamanımızda, özellikle Eskişehir civarında yaşayan ve Tatar olarak

bilinenler ise, Kırım’dan göçmüş Türklerdir.

4.2.14.Varsak Boyu (Varsaklar)

Oğuzlar'ın Üçok koluna bağlı bir Türk Boyudur.Ulaş, Elvanlı ve Kusun gibi

obalara ayrılırlardı. On üçüncü asırda, Anadolu’ya gelerek, Tarsus-Mersin

civarındaki dağlık araziye yerleştiler. Osmanlı-Karamanlı mücadelesinde,

Karamanoğulları tarafında yer aldılar. Memlûklar'la da komşu olduklarından,

zaman zaman Karamanlılara karşı da tavır aldılar.148 Varsakların bir kısmı, Çelebi

Sultan Mehmed zamanında, Osmanlı idaresi altına alındı.Ancak Osmanlı

otoritesinin zayıfladığı zaman karşı tutumlarda bulunmuşlardır:

‘... XVII. yüzyılın sonlarına doğru sahneye çıkan ve Osmanlı

İmparatorluğu'nda merkezi hükümetin nüfuz ve otoritesinin

zayıfladığı bir dönemde etkinliğini arttıran Kozanoğulları'nın büyük

bir kısmını Varsaklar oluşturmaktadır....’ 149

Osmanlı-Akkoyunlu savaşında, bir kısım Varsaklar, Akkoyunlu tarafını tuttu.

Savaş sonunda, Uzun Hasan’la birlikte İran’a gittiler (1473). Anadolu’da

kalanları, Fatih Sultan Mehmed Han'a tâbiiyetlerini arz ettiler. İkinci Bayezid’e

karşı Cem Sultan'ı destekleyen Varsaklar, Yenişehir Savaşından sonra, bu işten

vazgeçtiler. Osmanlı-Memlûk mücadelesinde, Memlûklar lehine hareket edip, İçel

sancak beyliğini ele geçirdiler. Ancak, Sadrazam Davud Paşa, bunları denetim

altına alarak, çoğunluğunu, Karaman, Kırşehir, Antalya, Aydın ve Maraş tarafına

148 www.turkforumuz.biz 27.05.2007 00:58149

Gökbel,Ahmet, İnanç ve Adetleriyle Yahyalı'da Varsak Türkmenleri, Yahyalı, 1997, s.22-45.

191

http://www.turkforumuz.biz/

sürgün edip yerleştirdi (1487). Bu durum, Varsakların bir daha devlet aleyhine

birleşmelerine imkân vermedi. 150

4.2.15.Yakutlar

Sibirya’nın kuzeydoğusunda yaşayan bir Türk boyu.Sahalar adıyla da bilinen

Yakutların, Gulıganlarla (Kurıkanlar) Tunguzların karışmasından meydana

geldiği tahmin edilmektedir. Kurıkanların, 7. yüzyılda Çin sarayına hediyeler

verdikleri, Göktürk Devleti'ni ikinci defa kuran İlteriş Kağan'a karşı çıktıkları

bilinmektedir. Yakutlar, 10. yüzyıldan sonra, Moğol istilaları yüzünden yurtlarını

terk ederek, Selenga Irmağının aşağı kıyılarında, Angara ve Lena ırmaklarının

yukarı bölgelerine göçtüler.On yedinci asrın başlarında Ruslar, Asya’yı ele

geçirme tasavvurlarını gerçekleştirmek üzere, Yakutların ülkesine girmeye

başladılar. 1620-1630 yılları arasında tamamen işgal ettiler. Yakutlar, zaman

zaman ayaklandılar ise de, bir netice elde edemediler. Bu tarihten sonra

Yakutların büyük çoğunluğu, Rusların etkisiyle Hıristiyanlaştı. Buna rağmen

Şaman inançlarını da devam ettirmişlerdir. 151

İyi at yetiştirmeleriyle tanınan ve zengin insanlar olan Yakutlar, Rusların zulmü

altında fakirleştiler. Yakutistan, Çarlık Rusya’sında siyasî suçluların sürgün

edildiği bir ülke durumuna geldi. Diğer bölgelerden Rus nüfus göçürülerek,

Yakutistan'da iskân edildi. Sürgünler, Yakut ülkesinde, Batı kültürünü ve

muhtariyet (özerklik) fikrini yaydılar. On dokuzuncu asırda, kültürlü kimseler

yetişti. 1900’lü yılların başından 1917 ihtilâline kadar, bağımsızlık mücadelelerine

devam ettiler. 1920-1921’de kurulan Yakut Millî Hükümeti, komünistlere karşı

savaştı. Fakat, Moskova’nın güçlü ordusu karşısında mağlup oldular. Ruslarla

150 www.varsak.net - www.varsaklar.dernegi.com 27.05.2007 02:32151 www.wikipedia.org 27.05.2007 01:13

192


http://www.varsaklar.dernegi.com/

http://www.varsak.net/

yapılan barış neticesinde Yakutistan, Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyetini

kurdular (1922). Fakat Ruslar, 3.062.000 km2'yi bulan Yakutistan’ı, kolonizatör

Ruslarla iskân ederek, Yakut nüfusunun oranını devamlı düşürmektedir. 1970

sayımına göre Yakutların nüfusu, 602.000 idi. 1992’de, 944.000’e yükselmiştir.

4.2.16.Yörükler

Anadolu ve Rumeli’de göçebe olarak yaşayan, geçimlerini hayvancılıkla sağlayan

ve mevsimlere göre ova veya yaylalarda kurdukları çadırlarda oturan Oğuz

Türklerine verilen ad. Bunlara, Türkmenler adı da verilir. “Cesur, muhârip, iyi

yürüyen, eli ayağı sağlam” gibi mânâları ifade eden “Yörük” kelimesi yerine,

“yürük” kelimesi de kullanılır. Umumî olarak konar-göçer hayat yaşayan bütün

topluluklar için kullanılan bu isim, daha çok göçebe Oğuz boyları için bir alem

(özel isim) olarak kullanılır hale gelmiştir. 152Yörükler mensup oldukları Oğuz

boylarına göre isim alırlar: Kayı, Bayat, Karaevli, Yazır, Döğer, Dodurga,

Yaparlı, Avşar, Kızık, Beğdili, Karkın, Bayındır, Peçenek (Beçenek), Çavundur,

Çepni, Salur, Eymir, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Buğdüz ve Kınık isimleri yörük

boylarına ait isimlerdir. Bugün Anadolu’daki birçok mezra, köy ve kasaba,

isimlerini bu yörük boylarının isimlerinden almıştır. Yörükler, umumiyetle Orta,

Güney ve Batı Anadolu’da yerleşmişlerdir. Bugün, Sivas, Ankara, Bolu,

Kastamonu, Balıkesir, Manisa, Kütahya, Afyon, Uşak, İzmir, Aydın Antalya,

Konya, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Adana, Hatay, Gaziantep ve Maraş illerinin

bulunduğu geniş bir sahaya yayılmışlardır. Büyük gruplar hâlinde yaşayan

Yörükler, ayrıca birçok tâli kollara ayrılmışlar ve çeşitli yerlere dağılmışlardır.

Bunlardan Ankara, Tokat, Kırşehir bölgesinde yaşayan Ulu-yörük topluluğu ve

Ankara Yörükleri, Orta Anadolu yaylalarında yaşamaktadırlar. 153

152 www.dallog.com 27.05.2007 01:43153 www.msxlabs.com 27.05.2007 01:33

193

http://www.msxlabs.com/


4.2.17.Yüe-çiler (Yüeçiler)

Eski Türk kavimlerindendir. Çince kaynaklarda “Yüeh-ch’ih” olarak geçer.Yüe-

çilere, tarihî kayıtlarda, ilk defa M.Ö. 3. yüzyılda rastlanır. Çin’in kuzeyine

hakimdiler. Anayurtları, Orta Asya’da Tanrı Dağları ile Kan-su havalisiydi.

Büyük ve Küçük Yüe-çiler olmak üzere ikiye ayrılırlardı. M.Ö. 3. yüzyılda Çin’in

Şansi ve Kan-su eyaletlerinde, kuvvetli bir devlet kurdular. Çinlilerle sıkı

münasebette bulundular. Çin kültürünü benimsediler. Millî kıyafet ve dilleriyle,

Çinlilere benzediler. Hunlar'ın meşhur imparatorlarından Mete, Yüe-çileri, M.Ö.

203 yılında mağlup etti. Yüe-çiler devleti yıkıldı. Çin’den çıkarak, Orta Asya’ya

göçtüler. Makedonyalı İskender’in, Baktria (Belh) bölgesinde kurduğu Grek

hakimiyetine, M.Ö. 166’da son verdiler. M.Ö. 129’da, Türkistan’a yerleştiler.

Türkistan’da kuvvetli bir devlet kurdular. İran’ın doğusunu ele geçirerek, Partlarla

komşu oldular. Partlara M.Ö. 127’de yenilince, beş ayrı beyliğe ayrıldılar. Bir asır

birlik olamadılar. Kuşan Beyi Kucula, merkezleri Belh olmak üzere, Yüe-çiler’i,

M.Ö. 25’te birleştirdi. Yüe-çilere, Kuşanlar denmeye başladı. Yüe-çiler, önce Çin

kültürünü, sonra da Budizm inancını benimsediler. Bundan sonra, Türklük

vasıflarını, benliklerini kaybedip, tarihten silindiler.154

4.2.18.Modern Türk Uluslarının Listesi

1. Azerbeycan (Azeriler)

2.Balkarlar

154 www.dallog.com 27.05.2007 01.24

194

http://www.dallog.com/devletler/kusanlar.htm


http://www.dallog.com/tdsa/hukumdarlar/mete.htm

http://www.dallog.com/devletler/bhun.htm


3.Başkirler

4.Gagavuzlar (ortodoks Hristiyanlar)

5.Karaerler (Karaimler)

6.Karakalpaklar

7.Karaçaylar

8.Kumikler (Kumüklar)

9.Kazaklar

10.Kırgızlar

11.Krım-Tatarları

12.Nogaylar

13.Krımçaklar (yahudiler)

14.Altaylar

15.Kakaslar

16.Dolganlar

17.Yakutlar (ortodoks Hristiyanlar)

18.Sorlar

19.Tuvinler (Budistler)

20.Tofalar (diğer adları: Karagaşlar,Karakaşlar)

21.Tatarlar

22.Çuvaşlar (ortodoks Hristiyanlar)

23.Türkiye Türkleri

195

24.Türkmenler

25.Uygurlar

26.Özbekler

27.Mesetler

4.2.19. Tarihte Türk Ulusları ve Kavimleri

1.Turuklar

2.Hunlar (Hunlar genel olarak bir Türk ulusu olmasına rağmen; ilerleyen süreç

içersinde etnik olarak başka uluslara karısmışlar, ama dillerini muhafaza

etmişlerdir.)

3.Tölözler (Türk-Moğol karışımı bir ulus)

4.Avarlar (Avarlar dili Türkçe ağırlıklı karışık bir ulus idi. Yeni Avarlar ise

bugün daha çok Avrupai-Moğol karışımı bir ırk izlenimi veriyor.)

5.Hun-Bulgarlar ("Wolgabulgarları" ya da "Protobulgarlar" olarak da

tanımlanırlar. Modern Bulgarlar, Slav ve Türk uluslarının karışımından ortaya

çıkmıs bir ulustur. İlk Çar’ların, Han’ların dilleri Türk dili idi.)

6.Göktürkler (Kök-Turuk ya da Kök-Türk; i.s. 552’den itibaren)

7.Tarduşlar

8.On-Oklar

9.Sabirler

10.Turkutlar

11.Türgeşler

196

12.Çiğiller

13.Yenisey-Kırgızları

14.Kerul-Tatarları

15.Az’lar

16.Ogurlar ya da Uğurlar

17.Oğuzlar

a)Sekiz-Oğuzlar

b)Dokuz-Oğuzlar

c)Otuz-Oğuzlar

d)Toguz-Oğuzlar

e)Üç-Oğuzlar

18.Kutrigurlar

19.Utrigurlar

20.On ogurlar ya da On Uğurlar

21.Naimanlar

22.Merkitler (moğollaşmis Türkler)

23.Keraitler (moğollaşmis Türkler)

24.Kimekler (ya da: Kimaklar)

25.Kangliler

26.Peçenekler

27.Hazarlar

197

28.Kıpçaklar (Polovlar ya da Kumanlar olarak da tanınırlar) Macarca

konuşan Romanya’daki Szekler Kumanların varisleri olarak kabul edilebilir.

29.Selçuklular

30.Osmanlılar

4.2.20.Türk kökenli küçük gruplar

1.Biltir

2.Kamassin

3.Sagay ya da Şagay

4.Çulimer

5.Kaça

6.Ğoybal, Koybal ya da Goybal

7.Kızıl ya da Ğızıl155

4.3.Tokat’taki Türk Boyları

Anadolu’ya yoğun Türk göçlerinin başladığı 1071 senesinden bu yana bir çok

Türk boyunun iskan yeri tercihi olan Tokat, günümüzde de bu etnik yapısını

155 www.turkleronline.com 27.05.2007 01:29

198


muhafaza etmektedir.Toponomik (adbilimsel) açıdan bakıldığında Tokat’taki bir

çok yerleşim biriminin bir Türk boyunun veya Türk tarihinde mühim rol oynayan

bir şahsın ismini taşıdığı görülür.Mesela Artova ilçesi Selçuklu emirlerinden

Artuk beyin;Erek(şimdiki Erbaa ilçesi) Avşar obalarından Herek’in;Artova’ya

bağlı Salur ,İğdir ve Alayuntlu köyleri,Reşadiye’nin Eymür köyü,Niksar’ın

Ahmeddanişmend ve Aydoğmuş köyleri muhtelif Türk boy ve şahsiyetlerinin

adını taşımaktadır.Bu isimler,buralara gelip yerleşen Türklerin hatırası ve canlı

delilleridir.Kaldı ki Anadolu’da bir çok köy ismi değiştirilirken bu köylerin

isimlerinin aynı kalması bu yörelerin Türk tarihinde ne denli mühim rol

oynadıklarının bir göstergesidir.

4.3.1.Avşarlar

Avşar boyu (daha ziyade İran coğrafyasında, Afşar şeklinde de yazılır) Oğuz

Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Bozoklar kolundan (sağ kolundan)

Oğuz Kağan'ın oğlu Yıldız Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir. Avşar, Yıldız

Han'ın bir oğludur.156Avşarlar da kendi aralarında birçok obya ayrılır.Biz

Tokat’taki Avşar obalarından bahsedeceğiz.

Aydoğmuş Beyli , Halep bölgesindeki Köpekli Avşarı’nın en önemli obalarından

biridir. Adı, 15. Yy başlarında Kuzey Suriye’de yaşayan Köpekli Avşarları’nın

beylerinden Ay-Doğmuş’tan gelmektedir. Aydoğmuşlular, daha sonra Sis

Avşarlarının obalarından birini meydana getirmişlerdir. Halep bölgesindeki

Aydoğmuş Beğli Avşarı, 1526 yılında 49 hane nüfusa sahip olup Haleb’in

doğusunda bulunuyordu.Sis Afşarı obaları göç edip dağılmışlardır.Niksar’a bağlı

Aydoğmuş köyü, onlardan bazı bölüklerin burada yerleştiğini gösteriyor.


199

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Y%C4%B1ld%C4%B1z_Han&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/O%C4%9Fuz_Ka%C4%9Fan

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bozoklar

http://tr.wikipedia.org/wiki/O%C4%9Fuz_T%C3%BCrkleri



Bostancılıyan da yine Sis Avşarı obalarındandır. Bostancı cemaati Tokat’ın

muhtelif mıntıkalarında meskun haldedir.

Herek Oğulları, Herek Uşağı, Hörki, Harikan, Herecli, Herekli, Herikli, Hereke,

Hareke, Heriki, Herekyan adlarıyla da tanınan Harikli,Sis Avşarlarından

Doyranlı’ya mensuptur. Sis bölgesinden dağılan Herikliler, Anadolu’nun muhtelif

yörelerine iskan edilmişlerdir. Erbaa ilçesinin eski adının Herek olması onların

buradaki varlıklarıyla ilgili bize bilgi vermektedir. 157

İmanlı-Oğlu, İmanlı Yürüğü, Afşar İmanlı, İfraz-ı İmanlı, Kara Gündüzlü, Afşar

Yörüğü gibi adlarla da anılan İmanca cemaatinin de Tokat’ta meskun olduğu

görülmektedir.

Tokat’taki Avşarların varlığını temsil eden başlıca yerleşim birimi Avşarağzı

köyüdür. İsmini Avşar boyundan alan ve sakinlerinin tamamı Avşar olan bu köy,

Osmanlı- Rus harbinde Erzurum İli Oltu İlçesi’ne bağlı ,eski ismiyle Kotik ,şu

anki ismiyle Turnalı Köyünden mal ve can güvenliklerinin tehlikeye girmesi

sebebiyle devlet tarafından zorunlu iskana tabi tutularak buraya gelmiş olan

Türklerden müteşekkildir.

157 www.erbaa.net 24.05.2007 13:56

200

http://www.erbaa.net/

Avşarların Tokat’taki bir diğer önemli iskan merkezi ise Başçiftlik

ilçesidir.Yrd.Doç.Dr. Ahmed Ali Arslan’ın burada tesbit ettiği 300 Avşar soyadı,

bu ilçenin genel itibariyle Avşar Türklerinden müteşekkil olduğunun delilidir.

4.3.2.Balkar Türkleri

Eskiden Kuzey Kafkasya'nın Terkski vilayeti ile Çerek, Çegem ve Baksan

ırmakları boyunda yerleşik olan Balkar Türkleri, Sovyetler Birliği döneminde

Kabardey-Balkar Özerk Cumhuriyeti sınırlan içine alındılar.Başlangıçtan itibaren

Karaçay Turklerliyle beraber olan ve sadece yerleştikleri coğrafyaya izafeten

kendilerini 'Malkar' diye adlandıran Balkar Türkleri, yine kendi aralarında 'Taul'

(Dağlı) adını da kullanmaktadır. 158

Balkarların Kafkasya'da yerleşmeleri kolay olmadı. Bir yandan Ruslarla, diğer

taraftan Kafkaslardaki yerli halklarla aralarında cereyan eden çatışmalar,

Balkarları büyük ölçüde yıprattı. 15'inci yüzyılda Kabardeylerin baskısı sonucu,

Balkar Türkleri Karaçaylardan ayrıldı. Elbruz Dağı'nın batısında Karaçaylar

kalırken, doğusundakiler Balkar adıyla tanındı.

Balkarlar, 2'inci Dünya Savaşı sonrası gönderildikleri sürgünden, ancak büyük

kayıplarla geriye dönebildiler.Balkar Türkleri bugün 5 kola ayrılmaktadır. Bunlar;

Bezengiy (Bizingi), Hulamlı, Çegemli, Urusbeyli ve Baksanlı'dır. Lehçe olarak

Balkarlar, Karaçaylar gibi Kıpçak-Kuman Türkçesine mensuptur.Balkar

Türklerinin 1926'da 33 bin 300 olan nüfusları 1939'da 42 bin 700, 1959'da 42 bin

400, 1970te 59 bin 500 ve 1979'da 66 bin 40O'dü. 1999 itibarıyla sayıları 130 bin


201


civarında olan Balkar Türklerinin yüzde 88'i Kabarday-Balkar özerk

Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır.Karaçay ve Balkar Türklerinin 5 bine yakın

bölümü Tokat’a bağlı Çilehane, Arpacı ve Karaçay beldelerinde ,ayrıca

Türkiye'nin muhtelif illerinde yaşamaktadır.159

4.3.3.Beydili Türkmenleri

Oğuzların Boz-Ok kolunun Yıldız-Han Oğullarından olan Beydili boyu; Kaşgarlı,

Reşid ud-din ve Yazıcı-Oğlu’nun yapıtlarında Oğuz boyları listesinde yer

almaktadır. Beydili’nin anlamı “Sözü değerli, büyükler gibi aziz” anlamındadır.

Onkunu Tavşancıl kuşudur. Et bölüşümünde sünüğü “sağ umaca”dır. Kendine

özgü özel damgası vardır. Beğdili, Oğuzların hükümdar çıkaran beş boyundan

biridir. Prof. Dr. Faruk Sümer, Harizmşahlar hanedanının bu boydan olduğunu

söylemektedir. Osmanlı Tapu Tahrir Defterleri’nde 23 Beğdili yer adına

rastlanılmıştır. Beğdililer oymaklarının bir kısmı, Safevi Devleti kuruluşuna

katılmışlardır. Beydili oymak ve obaları H IV. –H VI. Yüzyıllarda Boz-Ulus ve

Yeni-İl, Kuzey Suriye, İran, İç-İl bölgelerinde yerleşik ya da göçer olarak

varlıklarını sürdürmüşlerdir.160

Selçuklu ve Osmanlı toprak düzeni çerçevesinde, Beydili oymak beyleri

kendilerine bağlı aşiretleri ile birlikte yerleşik düzene geçerler. Beydili boyundan

olan Hobyar Sultan’da bu dönemde bugünkü Tokat’ın Almus İlçesine bağlı kendi

adıyla anılan köye yerleşmiştir. Anlatılanlara göre; Hubyar Sultan, Kemah-

Erzincan yöresinde savaşlara katılmıştır. İzmir’in Kemal Paşa (Nif) ilçesine bağlı

159 www.ozturkler.com 25.06.2007 23:58160 Sümer,Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Boy, Teşkilat ve Destanları, Ana yay. 3. Basım 1980 İst. S. 210–211 ve “Safevi

Devletinin Kuruluşu ve Gelişiminde Anadolu Türklerinin Rolü” Güven. Mat.yay.Ankara.1976

202


kendi adıyla köy kuran Hamza Baba’da Harezm beylerinden Saruhanoğulları ile

savaşlara katılmıştır. Daha sonra Manisa bölgesi Saruhanoğullar’ına “ikta” olarak

verilmiştir. Hobyar ya da Hubyar Sultan’ın gerçek adı “Ahmet”tir. Sivas-Tokat-

Amasya bölgesinde, 200’ü aşkın köyü kapsayan Beydili aşiretlerinin, 13.

yüzyıldan bu güne kadar inanç merkezi olan “Hubyar Sultan Ocağı”, geleneksel

“Atalar Kültü”ne bağlı Oğuzların yaşayan töresel organizmasıdır. Bu durumda

Hubyar Sultan’ın dini önderden daha çok bir Türkmen Beyi olduğunu

göstermektedir. Tokat-Sivas arasındaki Tekeli Dağı yöresi Hubyar Sultan’ın

kurduğu zaviyeye bağışlanmıştır. Bugün Tunceli’de hala efsanevi dini önder

olarak yaşatılan ve kutsanan Tujik Dağı’nın doruğunda ki Sultan Baba türbesi,

Celaleddin Harezmşah’dır.

Beydili topluluklarının bir bölümü 16. yüzyılda yerleşik düzene geçmesine

karşın çoğunluğu göçer durumdadır. Rum Eyaleti 387 Numaralı 1530 Tarihli

Defter-i Hakânî, Tokat-Sivas Livası kayıtında Sıraçlar hakında şu ibareler vardır:

“Dede, Sarraçlu cema’ati bölüğü kethudası”, “Sarraç köyü-Zile kazası”161 Bu

durumda gösteriyor ki, o dönemde Beğdili Sıraçlarının başlarında “Dede” ünvanlı

önder olan örgütlü bir topluluk vardır. 13. yüz yılda Tokat-Sivas yöresine gelen

Beğdili boyunun Hubyar oymağı olup; daha sonra diğer oba ve oymaklar

gelmişlerdir. Beydili beylerini Hubyar Sultan karşılamış, onlarda aşiretleri ile

dergâhın talipleri olmuşlardır. Çok daha sonra gelen Beğdili oymakları da aynı

geleneği devam ettirmişlerdir. Beğdili Sırac (Sarac-Sarraç) oymağı da Hubyar

Sultan Ocağı’na bağlıdır. Tokat Hubyar Köyü’nün 1709 tarihli vesikalarda

toprağa bağımlı bir yerleşim birimi olduğu belirtilmektedir.162Beğdili boyu obaları

18. yüzyılı başından itibaren Ankara’dan Sivas’a değin yerleşik tarım toplumuna

161 “Defter-i Hakan-i Dizisi: III, 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri, (937/1530), II, Amasya, Çorumlu, Sivas-Tokat, Sonisa-Niksar, Kara-hisar-ı Şarki, Canik, Trabzon, Kemah, Bayburt, Malatya, Gerger-Kahta ve Divriği-Darende Livaları” Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı yay. Anka.1997162 Orhonlu,Cengiz: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı” Eren Yay.İstanbul,1987 s.38

203

geçerler. Sivas eyaletinde bulunan İlbeyli aşireti 1840’da muhtelif köyler teşkil

edecek surette çoktan yerleşmiş idi.163

Tokat ve Sivas yörelerindeki Beydili mensubu köylüler dedelerinin

Osmanlı Ordusu ile Rumeli’ye seferlere gittikleri anlatılmaktadır.

Beydili Sıraçlarının bu dönemdeki önderi Kenan Şeyh’dir. Tokat ve

çevre illerinde erkek adı olarak “Satılmış” adına çok rastlanılmaktadır

ki ; bu ad Beydili beylerinden Pir-Budak oğlu Satılmış’dan

gelmektedir. 18. Yüz yılın ilk yıllarından itibaren Bolu’dan Sivas’a

kadar ki bölge; emniyet ve asayışın olmadığı, leventlerin ve başıbozuk

zümrelerin, eşkıyaların köyleri yağmaladığı, yerel yöneticilerin halka

zülüm ettikleri bir dönem başlar.164

Ahmet Refik, Anadolu’dan Türk Aşiretleri’nin 1559 ile 1786 döneminde

Rakka çöllerine ve diğer yerlere sürgünleriyle ilgili yayınladığı Osmanlı belgeleri,

kan ve zülüm kokmaktadır ve bu durum içler acısı bir uygulamadır. Ankara’dan

Giresun Keşap’a kadar ki bölge 16. ve 18. yüzyılda Oğuz Türkmen aşiretleri’nin

yaşadığı bir coğrafyadır. Osmanlı yönetimi 400 yıl bu bölgede şiddet ve zülüm

uygular. Çeşitli boylara mensup bu Türkmenler yerlerinden yurtlarından edilerek,

yerlerine Doğu ve Güneydoğu’dan getirilen Sünni Kürt aşiretleri yerleştirilir.

Gönderildikleri yerlerden kaçan Türk Aşiretleri eski yurtlarına dönerek Orman

içlerinde ve dağlık yörelerde yaşamışlardır. Konya, Ankara, Kırıkkale, Kırşehir,

Çorum, Amasya, Tokat, Yozgat, Sivas bölgesinden sürgün edilerek zorla iskâna

tabi tutulan Türkmenlerin hepsi Kızılbaş Aşiretleridir. Bunların çoğu Rakka gibi

163 a.g.e. s.113164 Refik,Ahmet: “Anadolu’da Türk Aşiretleri (966–1200)” Enderun Kitabeci İst.1989 s.84

204

sürgün yerlerinden kaçarak Kürt yörelerine sığınmışlar ve süreç içinde

Kürtleşmişlerdir. Keskin’de bulunan Hasan Dede Ocağı 165, yine aynı yörede

Haydar Baba (Haydari Sultan) Ocağı ve Koçu Baba Ocağı dönemin Beydili Boyu

Türkmen’lerinin inanç merkezleridir. Hasan Dede Ocağı talipleri Beydilli

aşiretinin Kuyumcu, Köçekli, Gündeşli obalarıdır.166Yunus Koçak, “Hasan Dede”

adlı eserinde bu durumu ortaya koymaktadır.167

Koçu Baba evlatlarından İbrahim Ulusoy’un bize anlatımları bu dönemde

ki olayları aydınlatmaktadır. Yeni İl (Sivas) Bölgesinden de Beydili Kızılbaş

oymakları ile diğer Türkmen Kızılbaş aşiretleri Rakka’ya sürgüne gönderilmiştir.

Amasya-Tokat-Yozgat-Sivas bölgesinde Beydili Boyunun önemli Kızılbaş

aşiretinden olan Sıraçlar da iskâna zorlandığı için 16.yy. başlarından 19. yüz yıl

sonlarına kadar Osmanlılarla sürekli çekişme içinde olmuşlardır. Sıraç

Aşiretleri’nin dini ve siyasi lideri Kurtoğlu Vel Baba 1864 yılında Hakk’a

yürüyünce yerine eşi Anabacı Sultan Anşa (Ayşe) Bacı geçer. Anşa Bacı’yı

“Kızılbaşlık Propagandası “ yapıyor diye mutasarrıf olarak görev yapan

Kazova’da Haruk çiftliği sahibi Bekir Sami Paşa’ ya şikayet ederler. 16 Şevval

1311 (10 Nisan 1894) tarihinde durum bir raporla Ankara Valisi Mehmet

Memduh tarafından Padişah Sultan Abdülhamit’e “Kızılbaş Aleviler” olduklarını

ve “siyasi bir mesele ihdas edebilecekleri”ni bildirilir. Bu İstihbarat Raporuna

kitabında yer veren Enver Behnan Şapolyo; “Memduh Paşa’nın bu raporundan

anlaşıldığına göre, Kızılbaşları tetkik edip anlayamanıştır. Öz Türk olan bu halkı

padişaha zararlı bir unsur, İslamiyet’ten ayrılmış bir zümre olarak

göstermektedir.” demekte ve Hubyarlı (Sarac) Beydili boyundan olduğu

belirtilmektedir.

165 Öz,Baki . “Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları”, Can Yay. İst.2001 s.89

166 Şapolyo,Enver Behnan : “Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi” Türkiye Yayınevi İst.1964 s. 273 ve 278

167 Koçak,Yunus : “Hasan Dede Hayatı ve Öğretisi” Hasan Dede belediyesi Kültür Yayınları no:3

205

Anşa Bacı altı çocuğu ve ileri gelen akrabaları ile önce Tokat’ta sorgulanır.

Samsun’dan gemiyle İstanbul’a getirilirler. Orada tekrar soruşturmaya tabi

tutulurlar. Soruşturma esnasında Anşa Bacı’ın talibi ve Çakmak köylü olan

Tersane Komutanı Osman Paşa, Anşa Bacı’ya yardım eder. Soruşturma

neticelenir, Padişah II. Abdülhamit’in emriyle Anşa Bacı ve oğulları ve damadı

Köseoğlu İbrahim, Suriye’nin Şam kentine sürgüne gönderilirler. Anşa Bacı

yanındakilerle beraber üç yıl zorunlu olarak Şam da sürgünde tutulmuştur. Bu üç

yıl içerisinde Kerbela’yı Necef’i ziyaret etmişlerdir. Sürgün cezaları bitip Tokat-

Zile – Acısu Köyü’nün yolunu tutan Anşa Bacı ve yanındakilerin geleceği

haberini duyan binlerce kişi Anşa Bacı’yı Amasya’da karşılamışlar ve kalabalık

bir halk kitlesiyle Anşa Bacı ve evlatları Acısu Köyü’ne dönmüşlerdir. Anşa

Bacı’nın yaşadığı bu sürgün hayatı ve işkence dönemi mazlumun yanında yer alan

Alevi kitlesini daha çok etkilemiş ve Anşa Bacı’nın etkinliği ve sevenleri daha

çok artmıştır. Anşa Bacı çocuklarının da küçük yaşta olması sebepiyle Aşiretin

başına geçmiş ve Acısu Köyü’nde bulunan Hubyar Ocağına tabi posta oturmuştur.

Bugün Anşa Bacı Ocağı ve Cemevi; Beydili Sıraç Aşireti’in inanç merkezidir.168

4.3.4.Dodurga Boyu

Dodurga boyu ,Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Bozoklar

kolundan (sağ kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Ay Han'ın soyundandır. "Dodurga"

kelimesi egemen anlamında kullanılmıştır. Tarih içinde Moğol unsurların da dahil

olmuş bulunduğu bir boydur.169

Tokat’ın Dodurga köyü bu boyun mensupları ile bağlantılandırılabilecek şekilde

Dodurga ismini taşımaktadır. 1960 yıllarında bazı yerleşim yerlerinin adı

168 Kenanoğlu,Ali- Onarlı,İsmail : “HUBYAR SULTAN OCAĞI VE BEĞDİLİ SIRAÇ TOPLULUKLARI’’ adlı makale169 www.wikipedia.org 28.05.2007 01:17

206

http://tr.wikipedia.org/wiki/Dodurga%2C_%C3%87orum

http://tr.wikipedia.org/wiki/Mo%C4%9Fol

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ay_Han&action=edit


http://tr.wikipedia.org/wiki/Bozoklar



değiştirilmiş, bu köyün adı aynı kalmıştır. İğdir, Salur, Kargın, Kızık vb. gibi

adların da Oğuz boylarından olması bu tezimizi doğrular niteliktedir.

Oğuzların Anadolu’ya yoğun göçü 1071 yılından sonra olmuştur. Ancak 1071

yılından önce Kınık ve Dodurga Boylarının bu yöreye gelmiş olması kuvvetle

muhtemeldir. Zira Osmanlı döneminde boy adları değil, bey adları esas

alınmıştır. Bu kıstas ve ayırım dikkate alınırsa yörede Oğuz boyları’nın isimlerini

taşıyan köylerin bulunması ( Kızık, Salur, İğdir, Dodurga, Kargın) ( Kaman,

Hoday, Üreğil, ) Oğuzların bölgeye Selçuklular döneminde yerleşmeye

başladığını işaret etmektedir.

4.3.5.Eymür Boyu

Varlıklı anlamına gelen Eymür , Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuz Türklerinin

24 boyundan biridir. Bu boyların Üçoklar kolundan (sol kolundan) Oğuz Kağan'ın

oğlu Dağ Han'ın soyuna mensuptur170.Reşadiye’nin Eymür köyü bu boydan

gelenlerin kurduğu Anadolu köylerinden biridir.

4.3.6.İğdir Boyu

Türk boyları Anadolu’ya 1071 Malazgirt savaşı öncesi ve sonrasında iki yönden

girmişlerdir.Birincisi Alparslan’ın oğlu Melikşah zamanında güneyden giren Irak

ve Suriye Halep Türkmenleri, ikincisi ise İran Azerbaycan üzerinden Erzurum-

Erzincan yolu ile gelen Türk boylarıdır. İğdir boyu ve mensubu olduğu üç oklar

170 a.g.site 22.05.2007 13:42

207

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Da%C4%9F_Han&action=edit


http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9C%C3%A7oklar


http://tr.wikipedia.org/wiki/O%C4%9Fuz_Ka%C4%9Fan_Destan%C4%B1

kolunun hareketleri yönünde tarihi kesin bir bilgi yoktur. Doğan Avcıoğlu’nun

Türklerin Tarihi ile Prof. Dr. Faruk Sümer’in Oğuzlar (Türkmenler) eseri

çalışmamıza yön verirken İğdir’lilerin de bu akınlarla anadoluya girdiklerini

tahmin ediyoruz.

Bu boyun Tokat’taki varlığını temsil eden Artova ilçesine bağlı İğdir köyünü

Diyarbakır -Harput (Mamurat-ül Elaziz) üzerinden gelen Kuzey Irak

Türkmenlerinin oluşturmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Zira bu hat üzerinde

bulunan Malatya’nın Hekimhan ilçesine bağlı İğdir köyleri mevcuttur ve bu

köylerin başını çeken İğdir isimli köyden Aşut oğlu denilen kabile göç ederek

Tokat ilinin Kazova yöresine yani bugünki Pazar ilçesi civarına

yerleşmişlerdir.Bu göç hareketinin başlangıç noktası ve takip ettiği istikamet ,

mezkur ihtimali kuvvetlendirmektedir.Diğer bir ihtimale göre de Moğolların

Anadolu’yu istilası ile Tokat’ı feth eden Danişmend beyin kuvvetlerine

bağlı gelerek köye yerleşmişlerdir.

Anadolu’ya gelen Kınık, Yıva, Büğdüz, İğdir, Eymür, Bayındır, Avşar,

Beğdili, Kayı, Bayat, Kızık, Yüregir (Üreğir), Dodurga vs. gibi Oğuz boyları

göçebe bir hayat sürüyorlardı. Hayvanları ile kendilerinin yaşantılarının devamı

için otlak ve ganimet peşinde mücadele ediyorlardı.Hayvanları için otlak kendileri

için verimli, korumalı arazi işgali için Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dağınık

halde köyler kurarak yerleşik düzene geçtikleri Tokat’taki mevcut köy adlarından

anlaşılıyor.

4.3.7.Kafkasya Türkleri

208

Kuzey Kafkasya'dan. Türklerin yoğun bulundukları bölgelerden biri olan Kuzey

Kafkasya'ya ilk Rus akını, 1768'de oldu. Kuzey Kafkasya halkı, önce Türklerle

birlikte Ruslara karşı savaştı; fakat düşmanın sayıca fazla olması yüzünden

yenilerek, 10 000 kişilik bir kafile halinde Anadolu'ya göç ettiler. 1780-1800

arasında göç edenlerin sayısı 30 000'i buldu. 1812-1815'te 15 000, 1829'da 12 000

Kuzey Kafkasyalı Türk, Anadolu'ya göç etti. 1829-1859 yılarında Ruslara karşı

yapılan bağımsızlık savaşlarındaki yenilgiler, Anadolu'ya yeni göçlerin yapılması

sonucunu doğurdu; 1855-1863 yılları arasında 295 000 kişi Türkiye'ye göç etti.

1864'te Batı Kafkasya ve Kuban havalisindeki Türkler, bir ay içinde yurtlarını terk

etmek zorunda bırakıldılar. Bir milyondan fazla göçmenin büyük bir kısmı,

yollarda öldü; ancak 600 000'i Trabzon, Samsun, Köstence ve Varna limanlarına

gelebildi. Bir kısmı Akdeniz ve Ege limanlarına ve İç Anadolu'ya gönderildi.

Göçmenlere yardım amacıyla, büyük şehirlerde yardım komisyonları kuruldu.

Rumeli limanlarına inen bir kısım göçmenler, Niş, Priştine ve Kosova havalisine,

Edirne ve İslimye taraflarına, Vidin eyaletine, Sofya ve Berkofça sancaklarına,

Ziştovi, Niğbolu ve Lofça'ya yerleştirildiler. Rumeli'ye yerleşen Kafkas

göçmenlerinin sayısı 175 000'i buldu. Anadolu'ya gelenlerin bir kısmı Tokat'a

yerleştirildiler. Sonu gelmeyen göçler devam ettiği sırada, 1877 Osmanlı-Rus

Savaşı (93 Harbi) patlak verdi. Yeniden 500 000 kişi Kafkasya'dan Anadolu'ya

göç etti. 1886'da 4000 kişi daha Türkiye'ye göç etti ve İzmit civarına

yerleştirildi.171

4.3.8.Karapapak Türkleri

Karapapak (Kendi adlandırmaları; Karapapah, Karapapahlar, Qarapapax,

Terekeme) Türkleri; Borçalı-Kazak boyundan gelen, Kıpçak Kuman, Bulgar ve

171 www.byturk.us 25.05.2007 18:30

209

http://www.byturk.us/

Hazar Türkleri'nin Ön-Asya'daki koludur. Borçalı ve Kazak diye iki kola

ayrılırlar. Kafkasya'da ve yakın bölgelerde dağınık bir vaziyette yaşayan

Karapapak Türkleri'ne, siyah astragan kalpak giydikleri için komşuları bu adı

vermişlerdir. Karapapaklar bazen Karakalpaklarla karıştırılır. Ama herhangi bir

bağıntısı bulunmamaktadır.

Terekeme terimi Arapça Türkmen kelimesinin çoğulu Terakime'den

gelmektedir.Çıldır ve Ardahan’daki Karapapaklar (ve Terekemeler) önceden

Güney Gürcistan´da’da, Kazak Şemsettin Hanlığı'nın Kazak ve Borçalı

bölgelerindeki Debed ve Borçalı nehirleri boyunca yaşarlardı. 1828 yılında

imzalanan Türkmençay Anlaşması’ndan sonra bir bölümü Kars’a ve bir bölümü

de Azerbaycanı'nın Sulduz bölgesine, Ushnu’nun doğusuna göç etti. Karapapaklar

ayrıca Hazar Denizi kıyısında, Gamri Uzun’dan Derbent’e uzanan ovada

yaşardı.90-100 hanelik bir Terekeme grubu, 1904 yılında Türkiye’ye yerleşmek

için başvuruda bulundu. Bir kısmı o zaman Rusların elinde bulundurduğu Kars’a,

bir kısmı Ardahan’a geldi; diğerleri Adana’ya, geri kalanlar ise 1914 yılında

Tokat ve Sivas yöresine yerleşti.Von Hellwald’ın (1878-99) kaydettiğine göre,

Rus işgalinden önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Karapapak

yaşıyordu.

Rusların 1877’de Kars’ı işgal etmelerinden sonra, içlere doğru çekilen

Karapapaklar Tokat ve Zile’de köyler oluşturmuşlardır. Bunlardan biri olan

Acıyurt, 1877’den bu yana Karapapak nüfusuna sahiptir. Karapapaklar,

Türkçe'nin Azeri ağzının Karapapak şivesini kullanır. Tokat’ta bu şive hala güçlü

konuşulmaktadır.

210

http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeri

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk%C3%A7e

http://tr.wikipedia.org/wiki/Zile

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tokat

http://tr.wikipedia.org/wiki/Adana

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ardahan

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kars

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ruslar

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye

http://tr.wikipedia.org/wiki/Derbent

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hazar_Denizi

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ushnu&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulduz&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaycan%C4%B1&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kars

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%BCrkmen%C3%A7ay_Anla%C5%9Fmas%C4%B1&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bor%C3%A7al%C4%B1

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Debed&action=edit


http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazak

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C3%BCrcistan%C2%B4da&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ardahan

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C4%B1ld%C4%B1r

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkmen

http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7a

http://tr.wikipedia.org/wiki/Terekeme

http://tr.wikipedia.org/wiki/Karakalpak

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Astragan&action=edit

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kafkasya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazak


4.3.9.Karkın Boyu

Karkın, 24 Oğuz boyundan birisidir. Boz-Ok koluna mensup olan Karkınlar,

Afşarlar gibi Yıldız Han oğullarındandır ve Afşar’ın küçük kardeşidir. Kaşgarlı

Mahmut, eserinde Karkın ve Kızıkları, Halaç adıyla anıp, Oğuzlardan saymamıştı.

Kızıklar, nüfusu oldukça az ve pek etkin olmayan bir boy iken Karkınlar, hem

Orta Asya’da hemde Anadolu’da faal bir boy idi.

Alevilikte önemli bir isim sayılan ve 13. Asırda yaşamış olan Dede Karkın da bu

boydan idi. Dede Karkın, Seyyid Ebu’l-Vefa Bağdadi’nin (ölümü 1105) Irak’ta

kurduğu bir Türk tarikatı olan Vefaiyye tarikatına mensuptu. Moğol İstilası

önünden kaçarak Harzem Türkleriyle birlikte Anadolu’ya gelen Dede Karkın,

böylece Vefaiyye tarikatını da Anadolu’ya getirmiş oldu.Bu boyun Tokat’taki en

mühim mümessili Karkın köyüdür.

4.3.10.Kınık Boyu

Aziz ve değerli manalarına gelen Kınık , Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir.

Bu boyun mensupları Üçoklar kolundan (sol kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Deniz

Han'ın soyundan gelirler. Selçuklu hanedanı da bu boydandır.172Tokat’ın Kınık

köyü bu boyun Tokat’taki varlığına işaret etrmektedir.


211

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sel%C3%A7uklu

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Deniz_Han&action=edit

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Deniz_Han&action=edit





4.3.11.Kızık Boyu

Faruk Sümer’in belirttiğine göre , bu boyun adı tarihi kaynaklarda geçmemekle

beraber tahrir defterlerinde ve diğer arşiv vesikalarında Kızık'tan

bahsedilmektedir. Tahrir defterlerinde Kızıklar'a ait 28 yer adı görülmektedir ki,

bunlardan pek çoğu şimdi de mevcuttur. Bu Kızık yer adlarından beşinin

Ankara'nın Çubuk ve Ayaş kazalarında görülmesi, bu bölgeye Kızık boyuna

mensup oldukça mühim bir zümrenin yerleştiğini gösteriyor.XVI. yüzyılda

Kızıklar'a ait ancak bir oymağa rast gelinebilmiştir ki, bu da Halep Türkmenleri

arasında bulunmaktadır. Kanuni devrine ait eski defterlerden Kızık oymağı biri

162, diğeri de 16 vergi evi olan iki kola ayrılmıştır. Oymağın nüfusu zamanla

artmış ve 987 tarihinde 667 vergi nüfusuna, yani 468 evli ve 232 bekara

yükselmiştir. Nüfusu gittikçe artmakta devam eden bu Kızık oymağının mühim

bir kısmı XVII. Yüzyılda Antep bölgesinde yerleşmiş ve yerleşen bu kısım

Oturak-Kızık adı ile anılmıştır. Oturak-Kızıklar Sultan İbrahim (1639-1648)

devrinde Antep bölgesindeki Oğurca, Damlaluca, Çay-Kuyu, Sakal, Kara-Dinek,

Yalan-kaz, Üç Kilise ve Taşlıca adlı köyler ile Antep şehrinde ve yine Antep'e

bağlı diğer bazı köy ve kasabalarda yaşıyorlardı. Bunlardan başka Mihmadlu ve

Boz-Atlu obalarının da Kızıklar'a ait olduğunu biliyoruz. Oturak-Kızıklar'ın

yerleşmiş oldukları yerler XIX. Yüzyılın sonlarına kadar kendi adları ile anılan

idari bir yöre halinde kalmıştır. Bugün onların yerleştikleri köylerin birçoğu eski

adları ile mevcudiyetini muhafaza etmektedir. Sultan İbrahim devrinde Kızıklar'ın

yerleşik hayata geçmemiş olanları Göçer Kızık adını taşımakta ve 149 vergi

nüfusuna sahip bulunmaktadır. Gerek Oturak-Kızıklar'ın,gerek Göçer-Kızıklar'ın

(1101 miladi) 1690 yılında Avusturya seferine çağırıldık-larını görüyoruz. Sefere

çağırılan Oturak-Kızıklar'ın başında Kara-Kethüda oğlu Bekir Beğ, Göçer-

Kızıklar'ın ise, Hacı Zekerriyya oğlu Asaf Beğ ve Kızık Mehmed oğlu gibi beğler

bulunuyordu.XVIII. yüzyıla ait vesikalarda Kızıklar Pehlivanlular'ın başında

bulunduğu Haremeyn uş-şerfeyn aşiretlerinden biri olarak zikredilmektedir.

Bunlar Göçer-Kızıklar idi. Yine Kızıklar'dan bir kolun XVII. Yüzyıl başlarında

212

Orta-Anadolu'ya geldiği anlaşılmakta ise de, bunun akibeti hakkında şimdilik hiç

bir bilgiye sahip değiliz.XVI. yüzyılda Kızıklar'ın bir kolu da Dimaşk (Şam)

bölgesinde yaşamakta idi. Kanuni devrinde bu Kızık kolu 66 vergi evi olarak

gösterilmiştir.173

Faruk Sümer’in derlediği nazım şeklindeki bir Kızık hikayesi Tokat yöresinin

Kızık boyu tarafından yurt edinildiğini göstermektedir:

‘...Boy mühürü kullanulu yazışmalada.

Hayvanlanı belli etmek için demirden damga yapmışla.

Obalamız belli olsun diye kilimlemize dokumuşla.

Oğuz boylarınlarından bir soydur, Kızık boyu.

Goca Kızığın soyuda çoğalu diğer boyla gibi.

Dar gelü anayurdu.

Kızık boyu da nasibini alu bunladan.

Erzincan, Tokat arası bir yerü yurt edünüle.

Erzincan, Tokat civarında yurt edününen Kızıklıların soyu

çoğalu...174

Tokat’a bağlı Kızık köyü ,Kızıkların Tokat’taki varlıklarına işaret

etmektedir.

4.3.12.Kumuklar

173 Sümer,Faruk ,OĞUZLAR - Türkmenler(Tarihleri, Boy teşkilatı, Destanları) Ana Yayınları 3.Baskı 1980174 Sümer,Faruk ,OĞUZLAR - Türkmenler(Tarihleri, Boy teşkilatı, Destanları) Ana Yayınları 3.Baskı 1980

213

Kumuk Türkleri Kuzey Kafkasya'daki Kumuk ovasının ve Dağıstan'ın dağlık

kesiminin yerli halklarındandır.Etnik bakımdan Kıpçak ve Oğuz boylarının bu

sahada kaynaşmasından meydana geldikleri ileri sürülen Kumuk Türklerinin

dillerindeki Kıpçak ve Oğuz grubu özellikleri bu görüşü desteklemektedir.Kumuk

Türkleri, bugün büyük çoğunluğu (1992 tahminine göre 250000 kişi) Rusya

Federasyonuna bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyetinde, geriye kalan kısmı

(yaklaşık 50000 kişi) Çeçen ve Osetya Özerk Cumhuriyetlerinde yaşayan,

Azerbaycan Türklerinden sonra Kafkaslardaki en kalabalık Türk kavmidir.

Kumukların bir kısmı, Çarlık Rusyasının Kuzey Kafkasya'yı istilâsı yıllarında ve

bilhassa Şeyh Şamil'in esir düşmesinden sonra Osmanlı Devletine sığınmışlardır.

Bir grup Kumuk, 1861 yılında Rus baskısından kaçmak için Temirhanşura

yakınlarında bulunan Borgan Yurt'taki memleketlerini terk etti. Samsun yoluyla

Tokat'a geldiler. Diğerleri, sonraki üç yıl içinde geldiler.Araştırmalara göre

Türkiye’deki Kumukların büyük çoğunluğu Tokat ve köylerinde

meskundur.Tokat’taki Kumuk Türklerinin nüsusunun takriben 807 kişi olduğu

kaydedilmektedir.Bunlar hâlen belli başlı olarak Tokat'ın Üçgözen ve Kuşoturağı

köyünde yaşamaktadırlar. 175 Üçgözen köyüne bakıldığında, Kumukların,

göçmenlerde genellikle görülen varlığını sürdürme azmiyle topluluk duygularını

güçlendirdikleri ve elde edilen başarıların tüm köy için bir gurur kaynağı haline

geldiği anlaşılıyor. Bazı Kafkasya gelenekleri, özellikle sevgiyle ve temizlikle

ilgili olanlar muhafaza edilmişitir. Köylüler kendi müziklerini ve halk danslarını

hala yaşatıyorlar; bu durum düğünlerde en tipik şekilde kendini göstermektedir.

Ayrıca Kafkasya'da kalanlarla temasların kesilmesinden dolayı büyük üzüntü

duyduklarını dile getirmektedirler.

4.3.13.Salur Boyu

175 Peter Alfrod Andrews, "Türkiye'de Etnik Gruplar", Ant Yayınları, Aralık 1992, s.123-12

214

Salur boyu Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Üçoklar kolundan

(sol kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Dağ Han'ın soyuna dahildir."Salur" kelimesi

kılıç sallayan anlamında kullanılmıştır.176

Bu soydan gelenlerden bir grup, Artova’ya bağlı Salur köyünü kuranlar ve

günümüzde Salur soyadını taşıyanlardır.

SONUÇ

Yaptığımız araştırma neticesinde Tokat’ın tarihi ve kültürel birikiminin ciltler

dolusu kitaba sığmayacak kadar zengin olduğunu müşahade ettik.

Takriben 6000 yıllık bir geçmiş olan Tokat’ta sayısız medeniyetin izine rastlamak

mümkün.Tarih öncesi devirlerde yerleşim birimi olarak kullanılan Maşat Höyük

ve Horoztepe,Roma ve Bizans döneminden kalma Komana Pontika antik kenti ve

Sulusaray ilçesindeki prehistorik devre ait Sebastopolis bunlardan sadece bir

kaçı.1071 Malazgirt Zaferine kadar Hatti,Hitit,Frig,Asur,Med,Pers,Roma ve

Bizans hakimiyetinde kalan Tokat,bu tarihten sonra yoğun Türk göçü sebebiyle

bir Türk yurdu haline gelmiş ve bu güne kadar muhafaza edilen bir Türk

kültürüyle yoğrulmaya başlamıştır.


215

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Da%C4%9F_Han&action=edit





Anadolu Selçuklu,Danişmend,Eretna ve Kadı Burhaneddin gibi devlet ve

beyliklerin ardından Selçuklu hakimiyetine giren Tokat’ın bu dönemde jeopolitik

açıdan önem kazandığını görüyoruz.Tokat merkeze bağlı Kervansaray köyü ve

Pazar ilçesindeki Mahperi Hatun Kervansarayı ve daha bir çok

han,hamam,cami,köprü vesairenin Selçuklu devrinde inşa edildiği görülmektedir.

Osmanlı döneminde en çok el sanatlarıyla meşhur olan Tokat’ın bilhassa

bakırcılık ve dokumacılıkta İstanbul ve Diyarbakır gibi büyük şehirlerle yarış

ettiği görülmektedir.İran-İstanbul hattının kavşak noktası olmasından dolayı bu

dönemde ticari ve iktisadi manada büyük gelişim göstermiştir.Maalesef zamanla

pabucu dama atılan zanaatler sebebiyle Cumhuriyet devrinden sonra Tokat’ın bu

iktisadi gelişimi inkıtaya uğramıştır.

Milli Mücadelede ayrı bir yeri olan Tokat, düşmanın yurdu istilasıyla birlikte

teyakkuza geçmiş,İstiklal Harbi öncesindeki ilk mitinglerden biri Niksar ilçesinde

yapılmış ve muharebelerde bir çok şehit vermiştir.

Kültürel anlamda Türklüğün prototipi olmayı hak eden Tokat,yaşattığı örf ve

adetleriyle Orta Asya ve İslam kültürünün tam bir sentezini sunmaktadır.Hey On

Beşli gibi Türkiye’ye mal olmuş türküleri ve Anadolu mutfağının zenginliğini

simgeleyen bir yemek kültürü ile Tokat’ın Türk tarih ve kültüründeki yeri ve

öneminin ne denli büyük olduğu anlaşılmaktadır.

216

Toponomik(adbilimsel) açıdan baktığımızda Tokat’taki bir yerleşim biriminin bir

Türk boyunun veya Türk tarihinde mühim rol oynamış bir şahsiyetin adını taşıdığı

görülmektedir.Ali Açıkel’in Artukabad Kazasındaki Yer Adları isimli eserini

incelediğimiz vakit sadece Artova’daki köy ve mezraların 10’u aşkın Türk

boyunun adını taşıdığını gördük. Salur, İğdir, Eymür, Alayuntlu,

Ahmeddanişmend ve Aydoğmuş gibi isimler bugün Tokat’ın barındırdığı Türk

nüfusun saflığına işaret etmektedir.Ayrıca Başçiftlik ilçesinde çok sayıda kişinin

Avşar soyadını taşıması,Erbaa’nın eski ismi (H)erek’in bir Avşar obasını ifade

ediyor olması,Afganistan,Kuzey Irak,Kafkasya ve Kırımdan gelen Türklerin

Tokat’a yerleştirilmesi ,bu yöredeki etnik yapının Türk yoğunluklu olduğunun

açık delilleridir.

KAYNAKLAR

Alp,Sedat;Maşat Höyük’te Keşfedilen Hitit Tablerlerinin Işığı Altında Yukarı

Yeşilırmak Coğrafyası Hakkında,Belleten,Cilt:XLI,Sayı:164

Andrews, Peter Alfred;Türkiye'de Etnik Gruplar, Ant Yayınları, Aralık 1992

Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950

Aynakulova,Gülnisa,Gregoryen Kıpçaklara Dair, Belleten, Cilt LXIX, Ağustos

2005, Sayı: 255

Banguoğlu, Tahsin (1988), Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, TDAY-Belleten 1959: 1-

26.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Mühimme Defteri ,Cilt:40

217

Cuinet,Vitali, La Turkie d’Asie Geographie Administrati ve Statistikue

Destoriptive et Raisonnee de Chakue Province de L’asi Mineure ,Paris,1892

Çoker,Fahri,Türk Tarih Kurumu,Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara

Doğanay,Rahmi,Milli Mücadele’de Karadeniz,Ankara,2001

Erciyas,Burcu,Tokat İli Komana Antik Kenti,Tokat,2006

Evliya Çelebi Seyahatnamesi,İstanbul,1985

Fontanier,V.,Gezi Notları,İstanbul,1998

Gökbel,Ahmet;İnanç ve Adetleriyle Yahyalı'da Varsak Türkmenleri, Yahyalı,

1997

İnciciyan , Ğugios,Desutyun Hamarod Hin Yev Nor Aşkharhakrutyan,

Venedik,1791

Koçak,Yunus : “Hasan Dede Hayatı ve Öğretisi”, Hasan Dede Belediyesi Kültür

Yayınları , No:3

Lennep,H.J., L’Albume d’Est,Paris,1882

Meydan Larousse Gençlik Ansiklopedisi,İstanbul,1979

Morier,James,A Journey Through Persia,Armenia and Asia Minor to Constantinople in 1808-09,Londra,1812

Orhonlu,Cengiz;Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı, İstanbul,1987

Öz,Baki ;Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları, Can Yay. İst.2001

Pierre de Tchihatcheff ,Asie Mineure; Description Physique, Statistique et

Archeologique de Cette Cant , Paris,1869

Refik , Ahmet; Anadolu’da Türk Aşiretleri (966–1200), Enderun Kitabevi

İstanbul,1989

218

Sakaoğlu,Saim ;Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin İzlerir; Beşinci Milletler arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 25-28 Eylül 1985, Türk Edebiyatı C.I

Sakaoğlu,Saim, Türk Ad Bilimi I Giriş, Ankara 2001

Strabon,Antik Anadolu Coğrafyası,Geographika XII-XIII-XIV,(Mütercim Adnan Pekman)

Sümer,Faruk;Oğuzlar :Tarihleri,BoyTeşkilatı,Destanları,İstanbul,1999

Sümer,Faruk;Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişiminde Anadolu Türklerinin

Rolü” ,Ankara,1976

Şapolyo,Enver Behnan : “Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi” Türkiye Yayınevi

İst.1964

Tavernier,Jean Baptiste,Le Six Voyages de J. B. Tavernier,Paris,1676

Tavul, Ufuk-Kalafat ,Yaşar; Karaçay-Balkarlar: Tarih, Toplum ve Kültür ,

Ankara, Haziran 2003

Texier,Charles,Asie Mineur,Paris,1865

Togan,Zeki Velidi;Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul ,1981

T.C. Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı

Tornefort,Joseph;Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005

Turan,Osman;Selçuklular Zamanında Türkiye,İstanbul,2004

Ulu, E., 100. Yılında Almus, İst., 1987

Universal Genel Kültür Ansiklopedisi,İstanbul,Mayıs 1989

Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Dergisi,Ağustos 2004 Sayısı

Vakıflar Dergisi,Cilt :6

Yiğit,Ercan Yesari,Artova İlçesinin 5000 Yıllık Uygarlık Tarihi,Tokat,2006

219

Faydalanılan İnternet Siteleri:

www.akintarih.com

www.ansiklopedi.gen.tr

www.avsarobasi.comwww.basciftlik.com www.dallog.comwww.erbaa.bel.trwwwerbaa.net www.flashmedia.comwww.hbektas.gazi.edu.tr

www.hermetics.org

www.hubyar.org

www.karadenizim.net

www.kultur.gov.tr

www.level.com.tr

www.msxlabs.com

www.niksar.gov.tr

www.ntvmsnbc.com

www.osmanlimedeniyeti.com

www.ozturkler.com

www.patzinakia.ro

www.sa.metu.edu.tr

www.sadibayram.com

www.sevgi.us/tarih-mitoloji

www.starhack.org

220

http://www.starhack.org/

http://www.sevgi.us/tarih-mitoloji

http://www.sadibayram.com/

http://www.sa.metu.edu.tr/

http://www.patzinakia.ro/


http://www.osmanlimedeniyeti.com/

http://www.ntvmsnbc.com/

http://Www.msxlabs.com/

http://www.level.com.tr/

http://www.karadenizim.net/

http://www.hubyar.org/

http://www.hermetics.org/

http://www.hbektas.gazi.edu.tr/

http://www.flashmedia.com/

http://www.erbaa.bel.tr/

http://www.basciftlik.com/

http://www.avsarobasi.com/

http://www.ansiklopedi.gen.tr/

http://www.akintarih.com/

www.tokat.gov.tr

www.tokatkulturturizm.gov.tr

www.tozanli.org

www.turan.org

www.turhal.bel.tr

www.turkcu.net www.turk-islamkulturu.com

www.turkleronline.com

www.turkmania.com www.turkoloji.cu.edu.trwww.turktarih.net

www.ulkuocaklari.org.tr

www.varsak.net

www.wikipedia.org

BİBLİYOGRAFYA

Açıkel,Ali;Artukabad Kazası Yer Adları(1455-1600),Hacettepe Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:20,Sayı:2 ,Ankara 2003

Açıkel,Ali,Tanzimat Döneminde Tokat Kazasının İdari ve Nüfus Yapısındaki Değişiklikler(1839-1880),Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , Cilt:27,No:2,Sivas, Aralık 2003

Emecan ,Feridun; “İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası”, Kitapevi

yay. İstanbul,2001

221


http://www.varsak.net/



http://www.turkoloji.cu.edu.tr/

http://www.turkmania.com/


http://www.turk-islamkulturu.com/

http://www.turhal.bel.tr/

http://www.tozanli.org/


Halaçoğlu,Yusuf ; HVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu, İskân Siyaseti ve

Aşiretlerin Yerleştirilmesi: Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara,1997

Kafesoğlu,,İbrahim; Türk Milli Kültürü, Ankara 1977

Karataş, Cuma ; “Son Güçebe Baraklar: Tarih, Yaşam, Folklor”, Bumerang Yay.

İstanbul,1998

Kenanoğlu,Ali-Onarlı,İsmail ;“Hubyar Sultan Ocağı ve Beğdili Sıraç

Toplulukları” adlı yayınlanmamış eser

Kurat,A.N.; IV-XVII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri

ve Devletleri, Ankara 1972

Onarlı,İsmail; “Alevi Araştırmaları Üstüne”, Şahkulu Sultan Dergisi Sayı;1 ,

Şahkulu Sultan Külliyesi Vakfı Yay.,İstanbul,Ekim 1998

Onarlı,İsmail; “Şeyh Hasan Aşireti-Anayurttan Anadolu’ya” , Aydüşü Yay.

İstanbul, 2001

Onarlı,İsmail; “Hamza Baba” ,Can Yay. İst.anbul,2001

Orhonlu,Cengiz; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı”, Eren

Yay.,İstanbul,1987

Ögel,B.; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara 1979

Tanyıldız,Güler ;“Beydili’yi Ararken”, Yeni Hayat Dergisi , Sayı: 62,

İstanbul,Aralık 1999

Tokadî ,Hüseyin; Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu , 2-6

Temmuz 1986 ,Tokat.

Türkay,Cevdet; “Başbakanlık Arşiv Belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğunda

Oymak, Aşiret ve Cemaatler”, İşaret Yay. İstanbul, 2001

Yalman ,Ali Rıza ;“Cenupta Türkmen Oymakları”, Haz. Sabahat Emir, Kül

Bak.Yay. Cilt: I ,Ankara, 1977

222

Tokat'ın Kültürü ve Tokat'taki Türk Boyları- Mürsel Bayram

Documents

Transcript of Tokat'ın Kültürü ve Tokat'taki Türk Boyları- Mürsel Bayram