TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ...

168

TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANIMI

Zonal Topraklar (Yerli Topraklar)Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü koþullarýna göre oluþmuþ ve normal profil özelliðine sahip toprak-

lardýr.

Türkiye’de Baþlýca Toprak Tipleri

Zonal Topraklar• Kahverengi orman topraklarý• Kýrmýzý Renkli Akdeniz topraklarý

(Terra-rossa)• Kahverengi bozkýr topraklarý• Kestane renkli bozkýr topraklarý• Çernezyom (Kara topraklar)

Ýntrazonal Topraklar• Vertisoller• Tuzlu topraklar

Azonal Topraklar• Alüvyal topraklar• Kolüvyal topraklar• Regosoller

TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ VARLIÐI

169

Karasal iklim þartlarýnýn görüldüðü alanlarda çayýr bitki örtüsü altýn-da oluþan çernezyom topraklarýnýn bulunduðu bölgelerde gür otlak-lar olduðu için çoðunlukla büyükbaþ hayvancýlýk yapýlýr. KuzeyAnadolu’da yaygýndýr.

Çernezyom (Kara Topraklar)

Yýllýk yaðýþýn 400 mm’nin altýnda olduðu bozkýr sahalarýnda oluþantopraklardýr. Bozkýr sahalarýnda bitki örtüsü fakir olduðu için butopraklar organik madde bakýmýndan fazla zengin deðildir. Kahve-rengi bozkýr topraklarý genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancý-lýk yapmak için deðerlendirilir. Bu topraklar baþta Ýç Anadolu Bölgesiolmak üzere iç kesimlerde yaygýndýr. Yýllýk yaðýþýn 400-600 mm’ler civarýnda olduðu bozkýr sahalarýndaorganik madde miktarý kahverengi bozkýr topraklarýna göre dahazengin olan kestane renkli bozkýr topraklarý vardýr. Bu topraklardada genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk yapýlýr.

Kahverengi Bozkýr Topraklarý

Kalker ana kaya üzerinde bulunan uvala ve polye tabanlarýnda bulu-nan organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayan topraklardýr.Terra-rossa topraklarý bünyelerinde bulundurduklarý demirin oksitlen-mesinden dolayý kýrmýzý renklidir. Zeytincilik, baðcýlýk ve turunçgilyetiþtirmeye uygun topraklardýr. Özellikle Akdeniz ve Ege böl-gelerinde yaygýn olan bu topraklar, Güney Marmara Bölümü’nde degörülür.

Kýrmýzý Renkli Akdeniz Topraklarý (Terra-Rossa)

Orman örtüsü altýnda geliþmiþ topraklar olup, organik madde yönün-den zengin olduklarý için koyu renklidir. Yýllýk yaðýþýn fazla olduðuyerlerde aþýrý yýkanmanýn etkisiyle asitli ve kireçsiz orman topraklarýyaygýndýr. Kahverengi orman topraklarýndan yýkanmýþlýk düzeyi yük-sek olanlar, çay ve kivi tarýmýna uygundur.Karadeniz Bölgesi’nde Kuzey Anadolu Daðlarý’nýn denize bakan ku-zey yamaçlarý, Trakya’da Istrancalar, Ýç Batý Anadolu Bölümü’ndekiyüksek daðlýk alanlar kahverengi orman topraklarýnýn en yaygýn ol-duðu alanlardýr.

Kahverengi Orman Topraðý

BÖLÜM: 7 TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ VARLIÐI

170

Ýntrazonal Topraklar (Yerli Topraklar)Bu topraklar, topografya ve ana materyalin etkisiyle oluþmuþ topraklardýr. Bu topraklarda horizonlaþma tam

geliþmemiþ olup, çoðunlukla A ve C horizonlarýna sahiptirler.

Azonal TopraklarAzonal topraklar dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerin oluþturduðu horizonlarý olmayan topraklardýr.

Akarsuyun taþýdýðý maddeleri gücünün azaldýðý yerlerde biriktirme-siyle oluþur. Alüvyal topraklar; deltalarda, taban seviyesi ovalarýndave birikinti konilerinde yaygýndýr. Akarsuyun geçtiði bölgenin özellik-lerine baðlý olarak alüvyal topraklar kil, kum veya kalker aðýrlýklý ola-bilir. Alüvyal topraklarda horizonlar geliþmemiþtir. Toprak yüzeyiakarsu ve sel sularýnýn getirdiði alüvyonlarla sürekli yenilenir. Mine-ral ve organik madde yönünden zengin olan bu topraklarda tarýmsalverim yüksektir. Bu topraklarýn görüldüðü baþlýca alanlar;• Akdeniz Bölgesi’nde, Çukurova ve Silifke Deltalarýyla, Amik Ovasý• Karadeniz Bölgesi’nde, Bafra ve Çarþamba deltalarýyla iç kýsýmlar-

da Erbaa ve Niksar ovalarý• Ege Bölgesi’nde Bakýrçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük

Menderes ovalarý• Doðu Anadolu Bölgesi’nde Erzurum ve Muþ ovalarýalüvyal topraklarýn geniþ yer kapladýðý alanlardýr.

Alüvyal Topraklar (Entisoller)

Yýllýk yaðýþ miktarýnýn az, buharlaþmanýn fazla olduðu kapalý havzave eski göl tabanlarýnda yaygýn olarak görülen topraklardýr. Tuzoranýnýn yüksekliði tarýmý engeller. Türkiye’de Tuz Gölü çevresi veKonya Ovasý’nda yaygýndýr.

Tuzlu Topraklar

Vertisollerin bulunduðu yörelerde yaðýþ azlýðý nedeniyle topraktanem eksikliði vardýr. Vertisol topraklar sulamayla verimli tarým arazi-lerine dönüþtürülebilir. Kil oranýnýn yüksek olmasý iþlenmesini zor-laþtýrýr. Trakya’da karakepir topraðý olarak adlandýrýlan vertisollerinyaygýn olduðu arazilerde buðday ve ayçiceði tarýmý yapýlýr.

Vertisoller


171

Volkanizma sonucu yeryüzüne çýkan kum boyutlu malzeme ile akar-sularýn getirdiði alüvyonlar ve yamaçlardaki kolüvyal depolarüzerinde oluþan topraklardýr. Regosollerde kum fazla olduðu için yaðýþ sularý çok çabuk topraðasýzar. Doðu Anadolu’da Yukarý Murat-Van Bölümü’ndeki volkanikdaðlarýn çevresinde bu topraklar yaygýndýr.

Regosoller

Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca sellenme sularýnýn sürük-lediði malzemelerin daðlarýn eteklerinde birikmesi sonucu oluþur. Butopraklar aðaç tarýmýna uygundur. Eðimli yamaçlarda bulunmalarý butopraklarýn su tutma kapasitelerinin düþük olmasýna neden olmuþtur.

Kolüvyal Topraklar


Toprak kullanýmýna bazý örnekler

Tarým Hayvancýlýk Çamur banyosu

Seramik Çimento Ormancýlýk

TÜRKÝYE’DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA

172

Çimento, cam, seramik, tuðla, biriket, fayans üreti-minde hammadde ya doðrudan toprak veya topraktan el-de edilen maddelerdir.

Topraðýn Tarýmda KullanýmýTürkiye’de tarým arazileri, genellikle arazi kullanýlmayeteðine göre kullanýlmamakta ve iþlenmemesi ge-reken alanlar tarýma açýlmaktadýr. Ýþlenmemesi ge-reken (mera ve orman alanlarý) eðimli alanlar tarlatarýma açýlýnca verim hýzla düþmekte, erozyon art-maktadýr.

Kaybedilmesi durumunda kýsa sürede yerine koy-manýn mümkün olmadýðý doðal kaynaklardan biriolan topraklarýn tarým dýþý kullanýmý, aðýr metallerlekirlenmesi ve hatalý tarým politikalarý yüzünden ülke-mizde 1980’li yýllarda baþlayan tarýmsal ürün ithala-tý, 2000’li yýllardan günümüze hýzla artýrmýþtýr.

Türkiye’de tarýmsal üretimin cins ve miktarýný büyükölçüde kýsýtlayan sýð topraklarýn önemli yer tutmasýülkemiz tarýmý için dezavantajdýr. Toprak derinliðiniarttýrmak için yapýlabilecekler ise sýnýrlýdýr. Bu tiparazilerde çayýr ve mera bitkileri yetiþtirip, hayvancý-lýk yapmak en uygun yoldur.

Tarýmsal üretim sadece elde edilen tarým ürünleriy-le sýnýrlý deðildir. Tarým dýþý sektörlere hammaddesaðlamasý, dýþ satým yoluyla döviz girdisi saðlama-sý, tarým ürünleri ithaline son vererek döviz kaybýnýönlemesi, istihdam yaratmasý gibi özellikleriyle çokönemli bir sektördür.

Ülkelerin sanayileþme sürecinde tarýma dayalý sa-nayiler ilk geliþen sektörlerdendir. Fakat ülkelerinsanayileþmesine baðlý olarak nasýl tarým sektörütoplam ekonomik faaliyetler içerisinde geri sýralar-da kalýyorsa, tarýma dayalý sanayiler de imalat sek-törü içinde aðýrlýðý azalan bir sektör halini alýr.

Tarým topraklarý rüzgâr erozyonu, su erozyonu sa-nayileþme ve turizm sebebiyle sürekli kayba uðra-maktadýr.

Türkiye’de sulu tarýma geçilen yörelerde toprakbünyesi ve geçirgenliðine uygun sulama yapýlma-masý buralarda çoraklaþma sorununu gündeme ge-tirmiþtir.

Türkiye’de toplam hane halký içinde tarýmsal faali-yette bulunan hane halký oranýnýn en yüksek olduðualan % 81 ile Kuzeydoðu Anadolu’dur. En düþük ol-duðu alan % 43 ile Marmara Bölgesi’dir.

Türkiye’de iklim, yeryüzü þekilleri ve toprak çeþitlili-ðinin fazla olmasý tarým ürünü çeþitliliðini arttýrmýþtýr.

Grafik: VII. Genel Tarým Sayýmý sonuçlarýna göre arazi kullaným tür-lerinin daðýlýmý

Koruluk ve orman arazisi

Sebze ve çiçekbahçeleri arazisiTarýma elveriþli iken tarýmdakullanýlmayan arazi

Sürekli çayýr ve mera(otlak) arazisi

Meyve ve diðer uzunömürlü bitkilerin arazisi

Nadas arazisi

Tarla arazisi

Tarýma uygun olmayan arazi

% 14

% 23

% 6% 4% 1% 3

% 27

% 22

Çizelge: DÝE’nin 28 mayýs- 30 Eylül 2001 tarihleri arasýnda uygu-ladýðý VII. Genel Tarým sayýmý sonuçlarýna göre: Türkiye’de arazikullanýmý

1) Kavaklýk, söðütlük dahil 2) Örtü altý dahil 3) Fundalýk ve makilik

dahil 4) Taþlýk, bataklýk, çorak arazi, yerleþim arazisi, mezarlýk, har-

manyeri vb dahil

Arazi Alan (ha) Oran (%)

Tarla arazisi

Nadas arazisi

Meyve ve diðeruzun ömürlü bitkilerin arazisi (1)

Sebze ve çiçekbahçeleri arazisi (2)

Tarýma elveriþliiken kullanýlmayanarazi

Sürekli çayýr vemera (otlak) arazi

Koruluk ve ormanarazisi (3)

Tarýma uygunolmayan araziler (4)

TOPLAM

15.234.178

3.745.178

2.588.185,5

588.527,9

1.946.155

14.619.569,8

18.478.440,6

9.677.272,4

66.878.178,2

22,78

5,60

3,87

0,88

2,91

21,86

27,63

14,47

100


173

Arazi kullanýmýný etkileyen faktörlerDoðal yapý: Doðal yapý (topografya, iklim, jeomor-

foloji, toprak yapýsý, su kaynaklarý, bitki ve hayvan varlýðý)arazi kullanýmýnýn en önemli belirleyicisidir.

Demografik yapý ve deðiþim:• Hýzlý nüfus artýþý sonucu artan nüfusun yerleþim

alaný talebi ve beslenme gereksinimi

• Göçlerin kentsel ve kýrsal alana etkileri

Yasal ve kurumsal etkiler• Merkezi yönetimler ile yerel yönetimler arasýnda

koordinasyon eksikliði

• Planlama ve uygulamada yetki çatýþmasý

• Hukuk dýþý arazi kullanýmlarýna verilen imaraflarý

• Sürekli deðiþen yasal düzenlemeler

• Yasalarýn içeriðinin ekosistemin sürdürülebilirliðiile çeliþmesi (örneðin sulak alanlarýn devlet eliy-le kurutularak tarýma açýlmasý)

Ekonomik etkenler• Uluslararasý ve ulusal ekonomik eðilimler, poli-

tikalar ve yatýrým tercihlerinin ekosistem deðer-lerini gözetmemesi

• Gelir düzeyindeki artýþ ve tüketim alýþkanlýk-larýnýn deðiþmesi

Altyapý yatýrýmlarýSulama, kentsel kullaným, ulaþým ve enerji yatýrýmlarý

Plansýz kullaným

Örgütsüz tarým ve þehir toplumunun arazi kullanýmýsonucu plansýz ve rastgele kullanýmlarýn ön plana çýk-masý

Türkiye’de arazi kullanýmýna iliþkin temel sorunlar

Herhangi bir arazinin en uygun kullanýlma þeklininbelirlenebilmesi için öncelikle arazi kullaným, kabiliyetsýnýflamasýnýn yapýlmasý gerekmektedir. Böyle bir sýnýflamaarazi kullanma planlarýnýn yapýlmasý ve tarýmsal geliþmeninprogramlanmasý içinde zorunludur.

Tarýmsal üretimin tür ve miktarýný önemli ölçüdekýsýtlayan sýð topraklarýn ülke genelinde büyük yertutmasý

Arazi kullaným kararlarýna temel oluþturacak nitelik-te doðru ve güncel veri ve toprak haritalarýnýn yeter-siz oluþu.

Ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte arazi kullanýmý po-litikalarýnýn yetersizliði

Arazi kullanýmý ile ilgili kurumlar arasý koordinasyoneksikliði

Mevcut arazi kullanýmýnda doðal coðrafya koþullarý-na uygun olmayan kullanýmlarýn bulunmasý (arazikullanýcýlarýn bilgisizliðinden, rantýn ve kýsa vadelikazanýmlarýn ön plana çýkmasýndan)

Hazine arazilerinin yasal boþluklardan yararlanýlýpkullanýlmasý

Kentleþme sürecindeki hýzlý geliþme sonucu yerle-þim alanlarýnýn tarým, otlak ve orman alanlarýnadoðru plansýzca geliþmesi

Arazi kullaným kararlarýnýn politik kaygýlardan etki-lenmesi

Miras hukukunun etkili olduðu parsel bölünmelerininönüne geçilememesi

Bazý tarým ürünleri ve istedikleri toprak þartlarý Pamuk: Genellikle derin, orta derecede su tutan, iyidrene olabilen, fazla kumlu ve killi olmayan topraklarýsever.

Çay: Orta derecede derin, geçirimli ve yeraltý su se-viyesi derinde olan, killi-kumlu ve volkanik kökenli la-teritik topraklar çayda en kaliteli ürün alýnabilecektopraklardýr.

Yumrulu bitkiler (soðan, patates): kumlu ya dahafif bünyeli topraklarda iyi yetiþir.


174

Hayvancýlýk

Türkiye’de kýrsal kesimde ailelerin büyük kýsmý hay-vancýlýðý bitkisel üretim ile birlikte sürdürmektedir.

Hayvancýlýðýn geliþtirilmesi için besicilik ve ahýr hay-vancýlýðý yaygýnlaþtýrýlmalý, hayvan soylarý ile çayýrve meralar ýslah edilmeli, erken ve aþýrý otlatýlmaönlenmeli, yem bitkileri üretimi artýrýlmalý ve sanayiyemi üretimine aðýrlýk verilmelidir.

OrmancýlýkTürkiye’de orman içi ve orman kenarýnda binlerce

köy bulunmaktadýr. Bu köylerde tarým alanlarý son dere-ce sýnýrlýdýr. Bu yüzden ormanlar, bu köylerin insanlarýn-ca geçim alaný olarak görülmekte, kayýt dýþý aðaç kesimi-nin önü alýnamamaktadýr. Orman köylerine yönelik kýrsalkalkýnma projelerine aðýrlýk verilmeli, alternatif geçimkaynaklarý saðlanmalý, ucuz yakacak temin edilmeli,özellikle genç aðaçlarýn olduðu ormanlarda hayvan otla-týlmasýna izin verilmemelidir.

Türkiye’de Coðrafi Bölgelere göre orman varlýðý(Orman Bakanlýðý- 2000)

Orman varlýðýmýz coðrafi bölgelere eþitsiz daðýlmýþ-týr. Ormanlarýmýzýn % 75’ten çoðu yýllýk yaðýþýndaha fazla olmasýndan dolayý denize kýyýsý olan böl-gelerimizdedir.

Yýllýk yaðýþý en fazla ve yaðýþ rejimi düzenli olan Ka-radeniz Bölgesi orman bakýmýndan en zengin böl-gedir. Karadeniz Bölgesi’ni çok az bir farkla AkdenizBölgesi takip etmektedir. Yazlarý en sýcak ve enkurak bölgemiz olan Güneydoðu Anadolu Bölgesiise orman bakýmýndan en fakir bölgemizdir.

ORMANLARDAN FAYDALANMA

Ormanlardan eldeedilen ürünler

Hizmet çeþitleri

Ana ormanürünleri

Orman yanürünleri

– Kereste– Kontrplak– Parke– Mobilya– Kâðýt– Karoser– Ambalaj– Sunta– Tomruk

– Reçine– Sýðla– Keçiboynuzu– Ihlamur– Defne yapraðý– Çam kozalaðý

– Su rejimini düzenler, sel ve taþkýnlarýn etkisini azaltýr.

– Su ve rüzgâra karþý topraðý koruma

– Ýklimi düzenleme– Doðayý güzelleþtirme– Ýçerisinde flora ve faunayý

koruyarak ekolojik dengeyisaðlama

Bölgeler Toplam orman alaný içindebölgenin oraný (%)

Karadeniz 24.90

Akdeniz 24.18

Ege 16.75

Marmara 12.76

Doðu Anadolu 10.83

Ýç Anadolu 7.54

Güneydoðu Anadolu 3.04

Kýlkeçisi daha çok maki ve çalý-lýklarýn yaygýn olduðu engebeliyörelerde beslenir. Türkiye’deözellikle Taþeli ve Teke platosu,Menteþe yöresi, Hakkâri Bölümükýl keçisinin en çok beslendiðiyerlerdir.

Doðal çevrenin fazla bozulmadýðýçiçekli bitkiler, çam ormanlarý vemeyve bahçelerinin yaygýn oldu-ðu yerler arýcýlýða uygundur.

Ýpek böcekçiliði dut aðaçlarýnýnyaygýn olduðu yerlerde yapýlýr. Gü-ney Marmara Bölümü Ýpekböcek-çiliðinin en fazla yapýldýðý yerdir.

Çayýrlarýn yaygýn olduðu yerlerdedaha çok sýðýr beslenir. KaradenizBölgesi ile Erzurum-Kars Bölü-mü’nde çayýrlar yaygýn olduðuiçin mera hayvancýlýðý daha çoksýðýr beslenmesi þeklinde yapýlýr.

Engebenin fazla olmadýðý bozkýralanlarýnda daha çok koyun bes-lenir. Ýç Anadolu, GüneydoðuAnadolu, Ýç Ege, Trakya ve DoðuAnadolu’daki tektonik ovalar ko-yunun en çok beslendiði yerlerdir.


175

Topraðýn sanayide kullanýmý

Seramik, çömlek, porselen, tuðla, kiremit, çimento,cam üretiminde topraktan elde edilen kil, kireçtaþý, alçý-taþý, kum gibi maddeler kullanýlýr.

.

Ýlk çimento fabrikasý 1910 yýlýnda Kocaeli (Darýca)da açýlmýþtýr. Bunu 1911 yýlýnda Eskihisar, 1938’de Anka-ra, Ýstanbul (Zeytinburnu ve Kartal) çimento fabrikalarý iz-lemiþtir. Zaman içinde ülkemizin çeþitli yerlerinde yeni çi-mento fabrikalarý açýlmýþtýr. Ýzmir (Çimentaþ), Eskiþehir,Tarsus, Çorum, Kýrklareli, Gaziantep, Bursa, Ýstanbul(Akçimento), Isparta (Göltaþ) Mersin (Çimse), Kars, Aðrý,Van, Ýskenderun, Siirt (Kurtalan), Þanlýurfa çimento fab-rikasý kurulan baþlýca illerimizdir.

Günümüzde 25 milyon ton civarýnda üretim kapasi-tesine sahip 50’ye yakýn çimento fabrikasý vardýr.

Türkiye’de geliþmiþ bir diðer sanayi kolu inþaat sek-töründe kullanýlan kiremit ve tuðla fabrikalarýdýr.

Tuðla fabrikalarý Ege Bölgesi’nde Ýzmir-Salihli ara-sýnda, Manisa, Aydýn, Uþak, Kütahya, Afyon’da yer alýr.Ayrýca kil hammaddesinin piþirilmesi ile tuðla yapýmýAdapazarý, Eskiþehir, Bafra’da yaygýndýr. Bartýn, Bolu,Giresun, Çorum’da büyük kapasiteli tuðla fabrikalarý var-dýr. Geliþmiþ sanayi kollarýndan biri de þiþe-cam üretimi-dir. Bu alandaki ilk fabrika Ýstanbul Paþabahçe’deki sayý-labilir. 1936 yýlýnda kurulmuþ bu fabrikada çeþitli camkristal eþya üretimi uzun yýllar yapýldý. Gebze-Çayýro-va’da kurulan pencere camý yapan fabrika ile Ýzmit, Ada-pazarý ve Antalya’da (oto camý) cam üreten fabrikalar bu-lunur.

Türkiye’de hammaddesi yaygýn olarak bulunan kali-teli kaolen ve diðer killerden seramik üretimi yapýlýr. Ýnþa-at sektörünün geliþmesi ile fayans, yer döþemesi, banyo,tuvalet vb. gibi sýhhi araç üretimi toplu konut projelerinde-ki artýþlarla geliþmektedir. Baþlýca seramik fabrikalarý Ýs-tanbul, Ýzmit, Bilecik (Bozüyük), Çanakkale (Çan) Ýzmirve Kütahya’dadýr.

Selçuklu ve Osmanlý yapýlarýnda çimentonun bulun-masýndan önce Horosan harcý adý verilen bir baðla-yýcý kullanýlmýþtýr. Bu harcýn bileþiminde piþmiþ top-rak tozu, kuvarz kumu, kireç, kil hatta yumurta akýnýnkullanýldýðý bilinmektedir. Deðiþik tip bitkisel ve hay-vansal hammadde (keçi kýlý, palmiye lifi, saman vb)harca yaklaþýk % 3 oranýnda katýlmýþtýr.

Süleymaniye Külliyesi’nin onarýmýnda eskiye sadýk kalý-narak Horosan kullanýldý.

Çimento fabrikasý

Topraðýn ateþle buluþmasý(Seramik yapýmý)

Tuðla

Nepalli biriket iþçisiÇömlek yapýmý


176

ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ

Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldu-runuz.

1.

Yukarýdaki harita numaralanmýþ yörelerden ............toprak derinliði ........... yöreye göre az olduðu içinyöredeki araziler çayýr ve mera bitkileri yetiþtirip,hayvancýlýk yapmak için en uygundur.

2.

GAP ile sulu tarýma açýlan ....... ve .......... yörelerdetoprak bünyesi ve geçirgenliðine uygun sulamayapýlmamasý buralarda tarým arazilerinin aþýrýtuzlanmasý anlamýna gelen ................ sorununugündeme getirmiþtir.

3. Orta derecede derin, geçirimli ve yeraltý su seviyesiderinde olan, killi-kumlu ve lateritik topraklarýnbulunduðu ................ yöresi Türkiye’de çay tarýmýn-da en kaliteli ürün alýnabilen yöredir.

4.

Haritada numaralanmýþ yörelerden ........... ve .........yöreler toplam hane halký içinde tarýmsal faaliyettebulunan hane halký oranýnýn en yüksek, ........... ve........ yöreler ise en düþük olduðu yörelerdir.

5.

Haritada numaralanmýþ yörelerden doðal çevreninfazla bozulmadýðý ................. ve.................. yörelerarýcýlýða uygunken .................. yörede sanayileþmeve kentleþmenin yoðun olmasý arýcýlýk yapmayý zor-laþtýrýr.

6. Tarým alaný haline getirilmemesi gereken eðimlialanlardaki çayýr ve meralar ile ormanlýk alanlartarla tarýmýna açýlýnca bu alanlarda ................ hýzlaartmaktadýr.

7. Türkiye’de tarým alanlarýnýn mirasla parçalanýp kü-çük parçalara ayrýlmasý tarýmsal verimin .................,tarýmsal mekanizasyonun ...................... neden ol-maktadýr.

8.

Haritada numaralanmýþ yörelerden ........... ve........... yörelerde tarým arazileri daha çok turizm se-bebiyle, ......... yörede ise kentleþme ve sanayileþ-me sonucu yok olmaktadýr.

9. Hakkâri Bölümü’nde engebeliliðin fazla olmasýküçükbaþ hayvancýlýðýn daha çok ............... beslen-mesi þeklinde olmasýna neden olmuþtur.

III

III

III

III

I

II

III IV

IIIIII

IV

II

I

177

Türkiye’de toprak tipleri ve toprak kullanýmý ile ilgiliolarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý “doðru” (☺) ve“yanlýþ” ( )þeklinde gruplandýrýnýz.

10. Türkiye’de topraklar genel olarak zonal, azonal veintrazonal olmak üzere üç ana grupta alýnýr.☺

11. Zonal topraklar, iklim ve bitki örtüsüne baðlý olarakhorizonlaþma gösterecek þekilde yayýlýrlar.☺

12. Kuzey Anadolu Daðlarý’nýn denize bakan yamaçla-rýnda ormanlýk alanlar altýnda oluþan, bozkýr toprak-larý organik madde bakýmýndan zengin olduklarýn-dan renkleri koyudur.☺

13. Akdeniz ve Ege bölgeleriyle, Güney Marmara Bölü-mü’nde kalker ana kaya üzerinde yayýlma gösterenkil ve demiroksitler yönünde zengin topraklara terrarossa denir.☺

14. Türkiye’de vadi tabanlarý, delta ovalarý ve hafifeðimli yamaçlarda çökelmiþ depo dolgularýndanmeydana gelen topraklarda horizonlar geliþmiþtir.☺

15. Türkiye’nin kuzeydoðusunda çayýr bitki örtüsü altýn-da geliþen topraklara çernezyom denir.☺

16. Tuz Gölü çevresi ve Konya Ovasý’nýn bazý yer-lerinde kapalý havza ve eski göl tabanlarýnda oluþantuz oraný yüksek topraklarýn tarýmsal potansiyelifazladýr.☺

17. Maki ve çalýlýklarýn yaygýn olduðu yerlerde koyun,bozkýr alanlarýnda kýl keçisi yaygýn olarak beslenir.☺

18. Çay, fazla yýkanmýþ kireçsiz topraklarda, antepfýstý-ðý kurak bölgelerin kireçli topraklarýnda daha iyi ye-tiþmekte ve daha fazla verim alýnmaktadýr.

☺

19. GAP ile birlikte sulu tarýma açýlan GüneydoðuAnadolu Bölgesi’nin bazý yörelerinde toprak tipi vetoprak geçirgenliðine uygun sulama yapýlmamasýtarým arazilerinde çoraklaþma sorununu gündemegetirmiþtir.☺

20. Çernezyom topraklarýnýn yaygýn olarak bulunduðuKuzeydoðu Anadolu daha çok büyükbaþ hayvancý-lýk amaçlý deðerlendirilmektedir.☺

21. Türkiye’de eðimin fazla olduðu tarým arazilerindetoprak derinliði fazla olmadýðý için bu alanlarýn çayýrve mera alaný olarak deðerlendirilmesi, tarýma açýl-mamasý gerekir.☺

22. Doðu Karadeniz ve Hakkâri bölümlerinde tarýmdamakineleþme zordur. Çünkü bu bölümlerde engebeve yükselti fazladýr.☺

23. Türkiye’de endüstriyel bitki tarýmý kýyý kesimlerinegöre iç kesimlerde daha fazladýr.☺

24. Yumrulu bitkiler içinde olan patates ve soðan kumluyani hafif bünyeli topraklarý sever.☺

25. Tomruk, parke, mobilya, sunta, kâðýt asýl ormanürünleri içindedir.☺

26. Türkiye’de volkanik arazi üzerindeki topraklar özel-likle Doðu Anadolu ve Ýç Anadolu bölgelerindeyaygýndýr.☺

27. Türkiye’de alüvyal topraklar sadece akarsularýn de-nize döküldüðü aðýz kýsýmlarýndaki delta ovalarýndagörülür.

☺

28. Regosoller kumlu topraklar olduðu için bu toprak-larýn yaygýn olduðu yerlerde yaðýþlarýn topraða sýz-masý kolaydýr.☺


178

BÖLÜM7 TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANIMI

TEST1

2. Akdeniz ikliminin hüküm sürdüðü subtropikalkuþakta çoðunlukla kýzýlçam ve maki bitkiörtüsü altýnda geliþme gösteren toprak tipiaþaðýdakilerden hangisidir?

A) AlüvyalB) Kahverengi bozkýrC) Kahverengi ormanD) ÇernezyomE) Terra-Rossa

6. I. Yaðýþýn az olduðu alanlarda görülür.

II. Toprak yüzeyi akarsu ve sel sularýnýn getirdiðialüvyonlarla sürekli yenilenir.

III. Kil oranýnýn yüksek olmasý iþlenmesini zorlaþtýrýr.

IV. Trakya’da bu topraklar karakepir olarak adlandý-rýlýr.

Yukarýda verilen özelliklerden hangileri vertisol-lere ait deðildir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) II ve III E) III ve IV

1.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindekitarým arazileri daha çok tahýllardan buðday vearpaya ayrýlmýþtýr?

A) I B) II C) III D) IV E) V

II

I

IIIIV

V

3.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangilerindetarým arazilerinin basamaklandýrma ihtiyacý enfazladýr?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV

II

I

III

IV

4. Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþantopraklara çernezyom denir.

Buna göre, haritada numaralanmýþ alanlardanhangisinde çernezyom topraklar daha yaygýndýr?


II

I

III IV

V

5.

Haritada numaralanmýþ alanlardan hangisindetarýmda makineleþme daha kolaydýr?


III

III

IVV

179

BÖLÜM: 7 TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANIMI

8. Volkanizma sonucu yeryüzüne çýkan kum boyut-lu malzeme ile akarsularýn getirdiði alüvyonlarve yamaçlar üzerinde oluþan topraklar aþaðýda-kilerden hangisidir?

A) Regosoller B) Kolüvyal topraklarC) Vertisoller D) Çernezyom

E) Terra-Rossa

11. Topraða baðlý bir hammadde olan kil aþaðýdakisanayi ürünlerinden hangisinin üretiminde kul-lanýlmaz?

A) Seramik B) Porselen C) TuðlaD) Cam E) Çimento

13. Türkiye’de mera hayvancýlýðýnýn genelliklebüyükbaþ hayvancýlýk þeklinde yapýldýðýErzurum, Kars ve Ardahan çevresinde aþaðýdakitoprak tiplerinden hangisi yaygýndýr?

A) ÇernezyomB) Kahverengi bozkýrC) Kahverengi ormanD) Tuzlu toprakE) Vertisol

9. Ýntrazonal topraklar topografya ve ana materyallerinetkisiyle oluþmuþlardýr. Bu topraklarda horizonlaþ-ma tam geliþmemiþ olup, çoðunlukla A ve C hori-zonlarýna sahiptirler.

Aþaðýda verilen toprak tiplerinden hangisi intra-zonal bir topraktýr?

A) Çernezyom B) Alüvyal toprakC) Regosoller D) Kolüvyal toprak

E) Vertisoller

12. I. Regosoller

II. Kolüvyal topraklar

III. Çernezyom

IV. Kahverengi orman topraklarý

Yukarýdaki toprak tiplerinden hangilerinin hori-zonlarý geliþmemiþtir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve IID) II ve III E) III ve IV

14.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindekitopraklar tarýmdan daha çok büyükbaþ hayvan-cýlýk yapmak için deðerlendirilmektedir?


II

I

III IV

V

7.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindetarým arzilerinin nadasa býrakýlma gereksinimien fazladýr?


II

I

III

IV

V

10.

Fazla yýkanmýþ ve kireçsiz topraklarý seven birtarým ürünü yukarýdaki haritada numaralanmýþyörelerden hangisinde en uygun koþullarý bulur?


I

II

III

IV V

180

BÖLÜM7

TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAKKULLANIMI

TEST2

1. Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca ufalananmalzemenin daðlarýn eteklerinde birikmesi ileoluþan topraklara kolüvyal topraklar denir.

Su tutma kapasitesi düþük olan bu topraklar genel-likle aðaç tarýmýnýn bulunduðu alanlarla ormanlýksahalarda bulunur.

Haritada numaralandýrýlmýþ alanlardan hangisin-de kolüvyal topraklarýn bulunma olasýlýðý dahaazdýr?


III

III

IV

2.

Yukarýdaki haritada taralý alanlarda hakim olantoprak türünü Türkiye’de aþaðýdaki yörelerdenhangisinde de görebiliriz?

A) Menteþe yöresindeB) Rize yöresindeC) Ergene Ovasý’ndaD) Konya Ovasý’ndaE) Iðdýr yöresinde

0°

23° 27.

23° 27.

3. I. Delta ovalarýnda

II. Devamlý erozyona uðrayan yamaçlarda

III. Tektonik ovalarýn tabanýnda

IV. Genç volkan konileri üzerinde

Türkiye’de yukarýda verilen alanlardan hangile-rinde toprak tabakasýnýn daha ince olmasý bekle-nir?


4. I. Deltayý oluþturan akarsular üzerinde yeni baraj-larýn yapýlmasýyla

II. Delta ovasýnda nöbetleþe tarýmýn yapýlmasýyla

III. Delta ovasýnda yapýlan tarýmsal faaliyetlerde zi-rai ilaç kullanýmýnýn sürekli artýrýlmasýyla

Azonal topraklardan alüvyal topraklarla kaplý birdelta ovasýnda yukarýdakilerden hangileriningerçekleþmesi bu delta ovasýnýn tarýmsal verim-liliðini azaltýr?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve IID) I ve III E) II ve III

5.

Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindezonal topraklar içinde en verimli olan çernezyomtopraklar yaygýn olduðu halde iklim þartlarýnýntarýmsal faaliyetleri kýsýtlayan özelliklerinedeniyle insanlar daha çok büyükbaþ hay-vancýlýða yönelmiþtir?


I

IIIII

IV

V

181

BÖLÜM: 7 TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ VE TOPRAK KULLANIMI

9. Antep fýstýðý, kurak bölgelerin kireçli topraklarýnda,çay fazla yýkanmýþ kireçsiz topraklarda daha iyi ye-tiþir ve daha fazla verim alýnýr.

Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangisi çay tarýmýna, hangisi antep fýstýðýtarýmýna daha uygundur?


III

III IV

7. I. Daðlarýn kýyý çizgisine paralel ve yakýn olduðu ký-yýlarda

II. Gelgit genliði fazla olan kenar denizlerde

III. Birikinti konilerinde

IV. Eski göl tabanlarýnda

Azonal topraklardan olan alüvyal topraklar yuka-rýdaki alanlardan hangilerinde daha az görülür?


6. I. Taþ doðuran toprak

II. Karakepir

III. Kýrmýzý toprak

Ýntrazonal topraklardan olan vertisolleri adlan-dýrmak için yukarýdaki terimlerden hangileri kul-lanýlabilir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I ve II E) II ve III

8. Kuzey Anadolu Daðlarý’nýn denize bakan yamaç-larýnda geniþ yapraklý ormanlarýn altýnda görü-len topraklarla ilgili aþaðýdakilerden hangisi söy-lenemez?

A) Organik madde bakýmýndan zengindir.B) Koyu renklidir.C) Yýkanmanýn fazla olduðu yerlerde asitli ve kireç-

sizdir.D) Çay ve kivi yetiþtirmek için uygundur.E) Kil oraný fazla olduðu için iþlenmesi zordur.

10. Akarsularýn taþýyýp biriktirdiði matkeryallerdenoluþan alüvyal topraklar, aþaðýdaki alanlardanhangisinde yaygýn deðildir?

A) Taban seviyesi ovalarýndaB) Birikinti ovalarýndaC) Delta ovalarýndaD) Eski göl tabanlarýndaE) Karstik yamaçlarda

12. Türkiye’de en geniþ alan kaplayan toprak tipiaþaðýdakilerden hangisidir?

A) ÇernezyomB) Kestane ve kahverengi bozkýr topraklarýC) Terra-RossaD) Kahverengi orman topraklarýE) Kolüvyal topraklar

11. Aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisinin yaygýnolduðu yöreler turunçgil, baðcýlýk ve zeytintarýmýna daha uygundur?

A) TerraRossa B) Çernezyom C) VertisolD) Regosol E) Podzol

182

BÖLÜM: 7 DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER

15. Daðlýk bir alandan etek düzlüðüne ulaþan bir akar-suyun yatak eðiminin birden azalmasýyla azonaltopraklardan oluþan birikinti konileri oluþur.

Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerin yüzey þekil-lerdi göz önüne alýndýðýnda, hangilerinde birikin-ti konisi oluþumu daha zordur?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV

I II

III IV

17. I. Terra-Rossa

II. Laterit

III. Çernezyom

IV. Regosol

Yukarýda verilen toprak tiplerinden hangileriarazi yüzeyinde bulunan demirin oksitlenmesin-den kýrmýzý renklidir?


16.

Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþanorganik maddelerin ayrýþmasý sonucu oluþanhumus bakýmýndan zengin topraklar olan çer-nezyomlara haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangilerinde rastlanmaz?


I

II

III

IV

18.

Makilerin tahrip edildiði, topraðýn inceldiði alanlardagenelde diz boyu yüksekliðinde dikenli çalýlardanoluþan garig adý verilen bitki topluluklarý oluþur.

Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yöreler-den hangilerinde garig bitki örtüsüne rastlan-maz?


I

IIIII

IV

13. Aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisinde hori-zonlar yoktur?

A) Kahverengi orman topraklarýB) Alüvyal topraklarC) Kara topraklarD) Kestane renkli bozkýr topraklarýE) Kýrmýzý Akdeniz topraklarý

14. Türkiye’de aþaðýdaki bölümlerden hangisindekolüvyal topraklarýn daha yaygýn olmasý bekle-nir?

A) Ergene Bölümü’ndeB) Konya Bölümü’ndeC) Yukarý Sakarya Bölümü’ndeD) Hakkâri Bölümü’ndeE) Orta Fýrat Bölümü’nde

183

DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝBÝTKÝLER

Türkiye’de Endemizm ve Endemik BitkilerEndemik, Latince’de yerli anlamýna gelen endomos

kelimesinden türemiþtir. Bitki coðrafyasýnda bir ülke veyaalana ait yerel, az görülen türlere endemik bitkiler denir.

Endemik bitkinin bulunduðu yer, bir bölge, ada, ya-rýmada, dað veya bir vadi olabilir. Yani endemik bir bitki-nin alaný çok dar ya da çok geniþ olabilir. Önemli olan bubitkinin yayýlýþýnýn sadece belirli bir alaný ilgilendirmesidir.Belirli bir bölgeyi ilgilendirmiyorsa endemizmden bahse-dilemez.

Endemizm geçmiþ jeolojik devirlerde yayýlýþ gösterenbitki türlerinin deðiþen klimatik ve ekolojik koþullar sonucuyayýlýþ alanlarýnýn daralmasý ve günümüzde sadece bellialanlarda toplanmasýdýr. Bu yüzden çevresinden doðal en-gellerle yalýtýlmýþ alanlarda çok fazla endemik bitki vardýr.

Örneðin:Madagaskar adasýnda endemiklik oraný % 66

– Yeni Zellenda’da endemiklik oraný % 72

– Hawai adalarýnda endemiklik oraný % 90’dýr.

Eðer bir bölge çok yakýn bir jeolojik zamanda oluþ-muþ ve çevresinden doðal engellerle yalýtýlmamýþ ise bu-rada oturmuþ bir ekosistemin dolayýsýyla yerel bir faunave floranýn varlýðýndan söz edemiyorsak, buradaki bitkitopluluklarýnda Avustralya, Madagaskar, Hawai, Yeni Zel-landa gibi yüksek oranda bir endemiklik oranýndan sözedemeyiz. Türkiye florasýnda yaklaþýk 12.000 bitki türübulunmaktadýr. Bu bitkilerin yaklaþýk 3800 ’ü endemikolup sadece ülkemizde yaþamaktadýr. Ülkemizdeki en-demik türlerin % 60 kadarý Akdeniz, Doðu Anadolu ve ÝçAnadolu bölgelerinde bulunmaktadýr.

Türkiye florasýndaki endemik bitkilerin yedi coðrafi bölgemize daðýlýmý

Türkiye’de endemik bitkilerin yaklaþýk % 80 ’i 1000-2000 metre yükseltiler arasýnda yayýlýþ göstermekte veönemli kýsmý ( % 21’i) kireçli kayalarý tercih etmektedir.

Türkiye’nin üç kýta arasýnda doðal bir köprü olmasýçeþitli coðrafi özellikleri ve coðrafi farklýlýklarýnýn getirdiðiiklim çeþitliliði sayesinde Dünya’da benzerine az rastla-nan bir bitki çeþitliliði vardýr. Türkiye, Akdeniz, Ýran-Turanve Avrupa-Sibirya gen merkezli bitkilerin kesiþme alanýn-dadýr.

Akdeniz Bölgesi’nde Amanoslar ve Antalya Bölü-mü’ndeki daðlar, Ege Bölgesi’nde Menteþe yöresi, Ulu-dað, Kazdaðý, Erciyes Daðý endemik türlerce en zenginalanlardýr. Bu alanlardaki daðlarýn çevresi genellikle ova-lar ile çevrili olduðundan, bu daðlardaki endemikler nis-beten dar yayýlýþa sahiptirler. Halbuki Türkiye’nin doðu-sundaki daðlar oldukça yüksek sayýda endemiðe sahipiseler de, batýdakilere göre buradaki daðlar daha devam-lý olduðu için, Doðu Anadolu’da yetiþen endemiklerin ço-ðu bir daða özgü olmaktan çok, daha geniþ yayýlýþa sa-hiptir.

Türkiye’nin bitkisel (floristik) zenginliðinin baþlý-ca sebepleri• Ýklim farklýlýklarý (Akdeniz , Karadeniz, Karasal)

• Büyük yükselti farklýlýklarý

• Üç fitocoðrafik bölgenin (Avrupa-Sibirya, Ýran-Tu-ran, Akdeniz) buluþtuðu yerde olmasý

• jeolojik ve jeomorfolojik çeþitlilik

• Buzul çaðlarýnda Anadolu’nun bitkiler için sýðýnakolmasý

• Zengin su kaynaklarýna (deniz, göl, akarsu) sahipolmasýdýr.

Bölge Adý Endemik Bitki Sayýsý

Akdeniz Bölgesi 862

Ege Bölgesi 171

Doðu Anadolu Bölgesi 471

Marmara Bölgesi 102

Ýç Anadolu Bölgesi 335

G. Doðu Anadolu Bölgesi 64

Karadeniz Bölgesi 277

Eski jeolojik devirlerde Ku-zey Yarýmküre’de çok ge-niþ yayýlýþ alanýna sahipolan mamut aðacý bugünsadece Kaliforniya’da “Si-erra Neveda” daðlarýndabulunur. Bu aðaçlar Tersi-yer’in sonunda Ýstanbul’unçok yakýnýnda da yaþamýþ-týr.


184

Türkiye’deki endemik tür sayýsý diðer Avrupa ülkele-ri ile karþýlaþtýrýldýðýnda daha iyi anlaþýlýr. Avrupa ülkeleriarasýnda en çok endemik türe sahip ülke Yunanistan olup750 civarýnda endemik bitki vardýr. Ýtalya’da 712, Ýspanyave Sýrbistan’da bu sayý 400- 500 arasýndadýr.

Türkiye, Ýran, Ýtalya, Ýspanya, Yunanistan, Fransa daki bitki ve ende-mik sayýlarý

Türkiye’deki endemik türlerin en önemlilerinden bir-kaçý Kazdaðýnda ormanlar oluþturan Kazdaðý Göknarý(Abies egui- trojani) Eðirdir güneyindeki kasnak meþesi(Quercus Vulcanio), Köyceyiz- Dalaman arasýnda yaygýnolan sýðla aðacý (Liguidambar orientalis), Datça yarýma-dasýnda bulunan Datça hurmasý (Phonix theophrasti)’dýr.

Türkiye’de özellikle pleistosen’deki iklim þartlarýnagöre yetiþmiþ ve yayýlma olanaðý bulmuþ, fakat günü-müzde özellikle daðlýk alanlarda lokal bir yayýlýþ gösterençeþitli flora bölgelerine ait bitkiler görülür. Örnek olarakKaradeniz fitocoðrafyasýnda Akdeniz bitki topluluklarý,Amanos, Dedegöl, Aðrý, Nemrut, Munzur daðlarýnda gö-rülen ýlýman ve nemli bölge bitkileri verilebilir.

Türkiye’deki bazý endemik türler

Kardelen Yabani siklamen

Ters lale Kazdaðý göknarý

Kasnak meþesi Sýðla aðacý

Devedikeni Narin acýçiðdem

Herdemtaze Kurtkulaðý

Piramidal orkide Anzer çayý

Türkiye’de endemik türler sanayileþme, nüfus artýþý,kentleþme, orman yangýnlarý, tarla açmalar, aþýrý otlatma-lar, sulak alanlarýn kurutulmasý, tarýmda kullanýlan müca-dele ilaçlarý sonucu oluþan kirlenmeler, doðal kaynaklarýnaþýrý ve bilinçsiz kullanýmý gibi insan etkileri sonucundaçeþitli derecelerden tehlikelerle karþý karþýyadýr. Biyoçe-þitliliðin varlýðýný koruyabilmesi ekosistemlerin saðlýklý va-roluþunu saðlar. Örnek olarak bir türün kaybolmasý eko-sistemin kendisinin çöküþüne neden olacak bir þekildetürlerin yok edilmesine varabilecek farklý etkiler yapabilir.Bu durum ekosistem içinde her türün belirli bir rolü olma-sýna baðlýdýr.

Ülke Yüzölçüm BitkiTürleri

EndemikBitki Türleri

Türkiye 814.000 12.000 3378Ýran 1.648.196 8.000 1880Ýspanya 504.782 5.000 500Yunanistan 131.990 5.000 745Fransa 551.500 4.650 135Ýtalya 301.277 5.600 712


185


1. Haritada verilen bilgilere göre, Dünya’nýn hangi alanlarýnda biyoçeþitlilik fazladýr?....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Yeryüzünün belirtilen bölgelerinde biyoçeþitliliðin fazla olmasýnýn sebeplerini yazýnýz.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ETKÝNLÝK

OKUMA PARÇASI

BÝTKÝLER TIBBÝ REZERVDÝR ve KORUNMALIDIR

Bitkiler, geleneksel, destekleyici ve alternatif týp kapsamýnda doðrudan ilaç veya ilaç yapýmýnda kullanýlan hammaddekaynaðý olarak kullanýlmaktadýr. Dünya Saðlýk Örgütü’nün tahminlerine göre dünya nüfusunun % 80’i ilk saðlýk ihtiyaç-larý için bitkisel kökenli ilaçlara baðýmlýdýr. 20 bin ile 70 bin arasýnda bitki türü týbbi amaçlarla kullanýlmaktadýr. Bitkile-rin kullanýldýðý geleneksel tedavilerin pazarý yýllýk 60 milyar ABD dolarý civarýndadýr ve bu pazar hýzla büyümektedir. Sa-dece yaðmur ormanlarýnýn florasýný oluþturan bitkilerle ilgili ilaç endüstrisinin yýllýk gelirlerinin 43 milyon dolar olduðu ifa-de edilmektedir.

Biyolojik çeþitlilik kaynaðý olarak orman ekosistemleri týbbi bitkiler üretimine katký saðlamaktadýr. Dolayýsýyla hem gü-nümüz hemde genetik rezerv olarak gelecekte ortaya çýkacak farmakolojik faydalarýyla ekonomik deðere sahiptir.Günümüzde týbbi amaçlarla kullanýlmayan ancak týbbi faydalarý gelecekte keþfedilecek bitkilerde olabilir. Ýnsanlýk hiçkullanmasa dahi týbbi bitki ekosistemlerinin bütünlüðü ve devamlýlýðý için bu bitkilerin varlýðýnýn sürmesini ister.

Bu yüzden ülkeler; biyolojik çeþitliliðin korunmasý ve biyolojik kaynaklarýn sürekli ve dengeli kullanýmýný desteklemelidir.

186

Dünya Koruma Birliði (IUCN)-Araþtýrmalarýna Göre Bitki Türlerinin Teh-likede Olduðu 10 Ülke (2003)

Bolu Ýlinin Bitki örtüsü Ýncelemesi

Bolu bitki örtüsü ormandýr. 10.051 km2 ’lik il toprak-larýnýn yarýdan fazlasýný (% 53) orman örtüsü oluþturur.Bolu’da insan çoðu yerde kendini bitkilerden oluþmuþ birtünel içinde bulur ve bu durum il içinde uzun süre devameder. Karadere, Seben ve Aladað ormanlarý flora ve fa-una bakýmýndan zengindir.

584.000 hektarlýk alana yayýlmýþ Bolu ormanlarýTürkiye ormanlarýn % 2,9‘unu oluþturur. % 92,3’ü baltalýk,% 8,7’si koruluktur. Koruluk ormanlarýýn % 69’u iðne yap-raklý, % 16,5’u karýþýk geniþ yapraklý, % 14,5’u karýþýkyapraklý aðaçlardan oluþur.

Karadeniz kýyýlarýna yakýn dar bir þeritte maki olarakadlandýrabileceðimiz bir kýsmý kýþýn da yeþilliðini koruyanbodur aðaçlar vardýr. Katran ardýcý, sumak, taflan, çeþitlifundalar, kýzýlcýk, böðürtlen, sarmaþýk türleri bu toplulu-ðun baþlýcalarýdýr. Dað sýralarý zengin ormanlarla kaplý-dýr. Baþlýca aðaçlar ise baþta kayýn olmak üzere, gürgen,ýhlamur, kýzýlaðaç, meþe, diþbudak yabani fýndýk, beyazsöðüt, titrek kavaktýr. Bu aðaç örtüsünün altý zengin ottopluluklarý ile kaplýdýr. Ýkinci dað sýralarýnýn denize bakanyamaçlarý sýk orman örtüsü ile kaplý olup hakim türler ka-yýn, gürgen, kestane, ýhlamur, diþbudak, meþe, kýzýlaðaç, karaaðaç, kavak, köknar, sarýçamdýr. Güneye ba-

kan yamaçlarda orman örtüsü seyrekleþtiði gibi türlerdedeðiþme ve orman altý bitki örtüsünde de azalma görülür.

Üçüncü bölümü oluþturan Köroðlu daðlarýnda yaðýþazlýðý daha kurakçýl bir orman örtüsünün oluþmasýna ne-den olmuþtur. Köroðlu daðlarýnda alçaklarda kayýn vegürgen aðaçlarý bulunur. Yükseklerde 1450 metrelere ka-dar karaçam daha yükseklerde sarýçam ve köknar aðaç-larý görülür. Güney yamaçlarda ormanlar daha az olup,akarsu vadileri boyunca uzanýr. Genellikle bazý meþe tür-lerinden oluþan bu ormanlar daha güneyde yerini bozkýrbitkilerine býrakýr.

Adana Ýlinin Bitki Örtüsü Ýncelemesi

Adana çevresindeki bitki örtüsü, Akdeniz iklimine aitbitkilerdir. 700-800 metreye kadar bodur aðaçlar ve çalý-lardan oluþan makiler görülür. Ancak özellikle yerleþim vetarým alanlarýnýn yer aldýðý alçak düzlüklerde doðal bitkiörtüsü insan eliyle büyük ölçüde tahribe uðramýþ çoðuyerde tamamen ortadan kalkmýþtýr. Daha önceleri bu yer-lerin doðal bitki örtüsünü sýcak ve kurak þartlara dayanýk-lý kýzýlçam ve bazý meþe ormanlarý oluþtururken, bugünAkdeniz bölgesinde geniþ yayýlma gösteren makiler, ký-zýlçam ve karaçam ormanlarýnýn yok edilmesiyle ortayaçýkmýþtýr. Ormanlarýn ortadan kaldýrýlmadýklarý yerlerdehemen kýyý gerisinden baþlayan ve 800 metreye kadar çý-kan maki topluluklarý içinde rastlanan küçük kýzýlçam or-man kalýntýlarý bunun kanýtýdýr. 800 metreden baþlayanormanlar alçaklarda yayvan yapraklý (çoðunlukla meþe)daha yükseklerde ise iðne yapraklý (çoðunlukla sedir)aðaçlardan oluþur. Yaz mevsiminin kuraklýðý ve uzunluðubitki örtüsündeki çeþitliliði azaltýr. 2800 metrelerden son-ra yavaþ yavaþ seyrelen sedir topluluklarý yerini Alpin bit-kilerine býrakýr.

ÜlkeTehlike

altýndaki toplamtür sayýsý

Tehlike altýndabulunan floranýn

oraný (%)ABD 4669 29

Avustralya 2245 14

Güney Afrika 2215 11,5

Türkiye 1876 22

Meksika 1593 6

Brezilya 1358 2,5

Panama 1302 13

Hindistan 1236 8

Ýspanya 985 19,5

Peru 906 5


187

Fýstýk Çamý

Fýstýk çamýnýn Türkiye ve Avrupa Kýtasý’ndaki yayýlýþ alanlarý

Özellikle Ege ve Akdeniz’ de yaygýndýr. 15-20 m. bo-yundadýr. Genç aðaçlar yuvarlak, yaþlý aðaçlar daðýnýkþemsiye gibi bir yapýya sahiptir. Düzgün bir gövdeye ve bugövdeden dik olarak çýkan yatay duruþlu dallara sahiptir.

Yetiþme yeri bakýmýndan fazla seçici deðildir.Fakir,kumlu, kireçli ve killi topraklarda, kurak ve güneþli iklim-lerde yetiþir. Soðuk ve sert iklim koþullarýnda geliþemez.Iþýk isteði fazladýr.

Kýzýlçam

Kýzýlçamýn Türkiye’deki baþlýca yayýlýþ alanlarý

Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniþ yayýlýþ göster-mekle birlikte Batý ve Orta Karadeniz bölümlerinde lokalyayýlýþ gösterir. Kýzýlçam, 4.156.186 hektarlýk alanla ülke-mizin en geniþ yayýlýþ alanýna sahip çam türüdür.

Deniz seviyesinden 1000-2000 m yükseltiye kadarulaþabilen, ýþýðý seven, çabuk büyüyen bir çam türüdür.Kabuk genç aðaçlarda düzgün, boz renkte iken yaþlýlar-da derince yarýlýr, esmer kýrmýzýmsý renk alýr ve kalýndýr.


Türkiye Ormanlarý ve Ormanlarýmýzda En Yaygýn Bulunan Aðaçlar ve Özellikleri

Türkiye ormanlarý

188

Karaçam

Karaçamýn Türkiye’deki yayýlýþ alaný

Bütün kýyý bölgelerimizin daðlýk kesimlerinde saf yada karýþýk ormanlar kurar, hatta step bölgelerine kadarsokulur. 35-40 metreye kadar boylanabilir. Yaþlý aðaçlar-da gövde derin çatlaklýdýr kalýn ve esmer kabuklarý vardýr.Ýðne yapraklarýnýn koyu yeþil rengi ile diðer çam türlerin-den ayrýlýr.

Meþe

Meþe yayýlýþ alaný

Türkiye’nin hemen her bölgesinde çeþitli meþe tür-leri bulunur. Genel olarak yýllýk yaðýþ miktarýnýn 350mm’nin üzerinde olduðu ve su tutma kapasitesi yüksek,yeteri kadar kil ihtiva eden topraklarý sever.

Meþe, yeryüzünde 300 kadar türü arasýnda yaz-kýþyapraklarýný dökmeyenleri de bulunan kerestesi dayanýk-lý bir orman aðacýdýr. 25 m boya, 2 m çapa eriþebilen ge-niþ tepeli aðaçlardan, 3-5 m boya sahip çalýmsý türlerinekadar farklý boyutlarda meþe türleri vardýr. Kökleri derin-lere kadar iner. Palamut adý verilen meyveleri bir kadehiçinde yer alýr.

Kazdaðý göknarý Göknar kozalaðý

Göknarýn Türkiye’de yayýlýþ alaný

Göknar, Kuzey Yarýmküre’de ýlýman iklim bölgeleri-nin, yüksek daðlýk kesimlerinde doðal olarak yetiþir. Yaz-kýþ yeþil, boyu uzun bir orman aðacýdýr. Genel olarakgövde çatallanmadan uzanýr, dallar gövdeye paralel ola-rak dizilmiþtir. Kozalaklarý yukarý doðru dik durur. Bu özel-liði ile kozalaklarý aþaðý bakan ladinlerden ayrýlýr. Köklerikuvvetli ve kazýk köktür. Göknar türleri genellikle yarý göl-ge ortamlarda iyi geliþir.

Nemli ve verimli topraklarý sevmesine raðmen,nemli, kumlu veya killi topraklarda da iyi geliþir. Kireçlitopraklarý sevmez. Havanýn baðýl neminin yüksek, yazaylarýnýn yaðýþlý ve serin olmasýný ister.

Ardýç Ardýç kuþu


189

Ardýç yayýlýþ alaný

Ardýcýn sürüngen çalýlardan büyük aðaçlara kadarçok çeþitli türleri vardýr. Hemen hemen bütün bölgelerimi-zin yüksek daðlýk kesimlerinde doðal yayýlýþ gösterir.

Ardýç aðacý tohumlarýný yere döker ancak bu to-humlar bir ardýç kuþu (karatavuk) tarafýndan yenmedikçehiçbir iþe yaramaz. Ardýç kuþunun sindirim sisteminde ar-dýç aðacýnýn tohumlarýnýn kabuklarý açýlýr ve çimlenebilirözellik kazanýr. Son zamanlarda yapýlan bilimsel çalýþma-larla ardýç kuþuna gereksinim duyulmadan ardýç tohum-larýnýn kimyasal yollarla çimlendirilmesi baþarýlmýþtýr.

Kýzýlaðaç

Kýzýlaðaç, Trakya, Marmara denizi çevresi, Batý ka-radeniz ve Doðu Karadeniz’de saf ve karýþýk olarak yayý-lýþ gösterir. Boyu 20m. yi aþabilir. Esmer kabuklu, seyrekdallý bir aðaçtýr. Daha çok serin bölgelerde ve nemli dereyataklarýnýn bulunduðu yerlerde görülür.

Köklerinde bulunan havanýn serbest azotunu baðla-yan yumrular nedeniyle kýzýlaðaç topluluklarý bulunduk-larý yerlerdeki topraklarý azotça zenginleþtir.

Sarýçam

Sarýçamýn Türkiye ve Avrupa Kýtasý’ndaki yayýlýþ alaný

Türkiye’de Batý ve Doðu Karadeniz’de güneye ba-kan yamaçlarda ve Doðu Anadolu’da Sarýkamýþ’ta yaygýnolarak bulunmakla birlikte iç ve güney bölgelerimizde deküçük topluluklar halinde bulunur. Düþük sýcaklýklara vekazýk kökleri sayesinde rüzgârlara karþý dayanýklýdýr. Nis-bi nemi düþük alanlarda ve kuru topraklarda geliþemez.

Adýný, levhalar halinde ayrýlan gövde kabuðununsarýmsý renginden alýr. Narin gövdeli, sivri tepeli ve incedallý bir aðaçtýr. Yetiþkin aðaçlar 40 m’yi aþar

Ladin

Ladin yayýlýþ alaný

Kuzey Yarým Küre’nin soðuk ve nemli bölgelerindeyayýlýþ gösteren ladinin 40 deðiþik türü vardýr. Uzaktanbakýldýðýnda göknara benzese de piramide benzer tepe-si ve sarkýk dallarý ile ondan ayýrt edilebilir. Boyu 40-50m’ye ulaþabilir. Ýðne yapraklarý kýsa, sivri uçlu ve kesitlidört köþedir. Olgunlaþmýþ kozalaðýnýn pullarý daðýlmaz.


190

Türkiye’de Doðu karadeniz daðlarýnýn denize bakanyüksek yamaçlarýnda saf ya da karýþýk ormanlar kuranDoðu ladini’dir. Ülkemizde 146.300 hektar saf ladin orma-ný bulunmaktadýr.

Kayýn

Kayýnýn yayýlýþ alaný

Kayýn aðaçlarý daha çok kuzey bölgelerimizde do-ðal yayýlýþ gösterir. Akdeniz Bölgesi’nde Amanoslardaküçük topluluklar halinde bulunur. Saf ya da göknar, la-din, çam, meþelerle karýþýk geniþ ormanlar kurar. Ülke-mizde 713.842 hektar koru ve 1555 hektar baltalýk kayýnormaný vardýr. 40 m boya ulaþabilen kayýnlarýn düzgün vesilindirik gövdeleri vardýr.

Kestanenin 6-9 cm uzunluktaki dalgalý kenarlý elipsþeklindeki yapraklarý sonbaharda kýrmýzý renk alýr. Yaðlýmeyveleri doðada yaban hayvanlarý için önemli bir besinkaynaðýdýr.

Kestane

Kestanenin Türkiye ve Avrupa Kýtasý’ndaki yayýlýþ alaný

Kestanenin meyvelerini olgunlaþtýrabilmesi için çi-çek açmadan hasada günlük sýcaklýk toplamýnýn 2000-2300 °C olmasý gerekir. Kestane kýþýn düþük sýcaklýklara(-30 °Cye kadar) dayanabilir. Ancak ilkbaharýn geç vesonbaharýn ilk donlarýna hassastýr. Kestane yazýn yükseksýcaklýklardan deðil ancak yaðýþsýz geçen mevsimlerdekuraklýktan etkilenir. Yýllýk yaðýþ toplamý 600-1200 mmolan yerlerde sulamaya ihtiyaç duymaz. Kazýk köklü biraðaçtýr, yetiþtiði yerde topraðýn gevþek yapýlý ve derin ol-masý gerekir.

Ihlamur

Ihlamur


191

Ihlamur, Marmara, Batý Karadeniz, Orta Toroslar, veKuzey Anadolu’da yayýlýþ gösterir. Özellikle kuzey ve ba-tý bölgelerimizdeki ormanlarýmýzda rastlanan sýk dallý ge-niþ tepeli aðaçlardýr. Boylarý 20-30 m’ye kadar ulaþabilir.Sarkýk çiçek demetleri sarýmsý bir renge ve karekteristikkokuya sahiptir. Çok geç açan bu çiçekler (haziran-tem-muz) kurutularak çay gibi içilir.

TÜRKÝYE’DE GÖRÜLEN BAÞLICA BÝTKÝTOPLULUKLARI

Türkiye’ nin yaklaþýk % 27,64 ü ormanlarla kaplýdýr.Bu ormanlarýn önemli bir kýsmý Kuzey Anadolu daðlarý ileToroslarýn denize bakan yamaçlarýndadýr.

Ormanlarýmýzda iðne ve geniþ yapraklý ormanlar ol-mak üzere iki farklý aðaç grubu vardýr.

Ýðne yapraklý aðaçlar bütün yýl yeþil kalýrlar. Baþlýcaiðne yapraklý aðaçlar kýzýlçam, karaçam, sarýçam, gök-nar, ladin, servidir. Kýþýn yapraklarýný döken geniþ yap-raklý aðaçlarýn baþlýcalarý meþe, kayýn, gürgen, kestane,kýzýlaðaç, kavak, ýhlamur, akçaaðaç, ve diþbudaktýr.

Türkiye ormanlarý

OrmanKaradeniz Bölgesi OrmanlarýYýllýk yaðýþýn fazla olduðu Karadeniz Bölgesi kýyýla-

rýnda ormanlar deniz seviyesinden baþlayýp 2000 metreyüksekliklere kadar olan alanlarda yer yer daralýp geniþ-leyerek bir kuþak dahilinde devam eder. Deniz seviyesi-ne yakýn alanlarda bazý maki türlerini de (sandal, menen-giç, kocayemiþ) içine alýr.

Kuzey Anadolu daðlarýnda 2000 m’ler civarý ormanüst sýnýrýdýr. Bu yükseltilerde aðaçlar ortadan kalkar alpinçayýrlar baþlar. Kuzey Anadolu daðlarýnýn kuzey yamaç-larýnda 200 m’den baþlayan kayýn, kestane, ýhlamur, gür-gen, meþe, kýzýlaðaç, akçaaðaç gibi yapraklarýný dökenaðaçlar 1200 m’ye koru ormanlarý þeklinde çýkar. 1200m’lerden sonra kýyýdaki daðlýk alanlarýn Kuzey yamaçla-rýnda Batý ve Orta Karadeniz’de karaçam ve göknarlar

yoðunlaþýrken, Doðu Karadeniz’de göknar, sarýçam veladinler yoðundur.

Kuzey Anadolu daðlarýnýn güney yamaçlarýnda veikinci sýralar üzerindeki alçak kesimlerde kuru ormanlarhakimdir. Burada aþaðý seviyelerde çeþitli meþeler yay-gýnken, 600-800 m’den 1000 m’ye kadar olan kesimdeyapraklarýný döken (kayýn, gürgen, kýzýlaðaç, ýhlamur)aðaçlar üst kesimlerde sarýçam, ardýç, karaçam ve gök-narlar vardýr.

Akdeniz-Karadeniz kýyýlarýmýz arasýnda (Antalya-Ayancýk) bitki örtüsüprofili

Marmara ve Ege OrmanlarýMarmara Bölgesi’nde ormanlar Kocaeli, Samanlý

daðlarý Bursa, Biga, Koru Daðý ve Istranca yöreleri gibiyaðýþýn arttýðý yörelerde özellikle Kuzey yamaçlarda yo-ðundur. Marmara Bölgesi’nde alpin çayýr kuþaðý sadeceUludað’da görülür. Uludað’ýn kuzey kesimlerinde nemliormanlar, güney kesimlerinde kuru ormanlar bulunur.Kazdaðý ve çevresinde kayýn ve karaçam ormanlarý ya-nýnda 1200 m’den sonra Kazdaðý göknarý ile ünlüdür. Ku-rakçýl orman karakteri gösteren Ege Bölgesi ormanlarýise çoðunlukla Kýyý Ege’deki horstlaþma sonucu oluþandaðlar üzerinde meþe ve ardýç türleri yanýnda kýzýlçamaðaçlarý yaygýndýr. Kozak kütlesi, Madranbaba ve Beþ-parmak daðlarýnda fýstýk çamlarý yoðundur.

Datça Yarýmadasý’nýn doðusu, Marmaris ve Köyce-ðiz çevresinde alçak kesimlerde sýðla aðacý ormanlarýyaygýndýr.

Akdeniz OrmanlarýDalaman çayý vadisinin doðusundan Ýskenderun

Körfezi doðusuna kadar devam eden Batý ve Orta Toros-lar ve Amanoslar üzerindedir. Bu daðlarda 700-800 m’yekadar maki topluluklarý vardýr. Bu yükseltilerden 2100m’ye kadar ormanlar devam eder. Orman alt sýnýrýnda ký-zýlçam, meþe türleri hakimken üst sýnýrýnda sedir, göknar,ardýçlar yaygýndýr. (özellikle Lübnan sediri, Toros göknarý)

TorosDaðlarý

Antalya

SultanDaðlarý

IlgazDaðlarý

ÝsfendiyarDaðlarý

Ayancýk

Kýzýlçam

Karaçam

Sarýçam

Göknar

Sedir Alpin çayýrlar

Step

Maki

Meþe

Kayýn

0 75km

3000

2000

1000

0

GB NE


192

Ýç Bölge OrmanlarýDoðu Anadolu, Ýç Anadolu ve Güneydoðu Anadolu

orman alanlarý bakýmýndan fakirdir. Özellikle GüneydoðuAnadolu orman alaný en az olan bölgemizdir. Bu bölgedeyýllýk yaðýþýn azlýðý ile kurak devrenin uzun sürmesi or-man geliþmesini önlemiþtir.

Ýç Anadolu’da daha çok meþe, ardýç ve karaçamaðaçlarýndan oluþan ormanlar Melendiz, Erciyes, Hasan-daðý ve Yozgat - Sivas arasýndaki Akdaðlar üzerindedir.Doðu Anadolu’daki ormanlarda en çok görülen aðaç me-þelerdir. Tunceli, Bingöl, Hakkâri çevresinde yoðunluk ka-zanan ormanlar 850m. den baþlayýp 2400 - 2600m ye ka-dar çýkar. Sarýkamýþ çevresi Türkiye’de orman üst sýnýrý-nýn en yüksek olduðu (2800m.) yerdir. Burada sarýçamormanlarý yoðunluk kazanýr.

MakiAkdeniz ikliminin hakim olduðu yerlerde kýzýlçam or-

manlarýnýn tahrip edildiði sahil kuþaðýnda geniþ alan kap-layan ince gövdeli, sert, yapraklarý kalýn, cilalý ve kadifegibi tüylü olan, sürekli yeþil, boylarý 1-4 m’ye kadar olançalýmsý ya da aðaçcýk þeklinde bitki topluluklarýna makidenir. Maki formasyonu yaygýn olarak Akdeniz, Ege veMarmara bölgelerinde görülür. Makinin üst sýnýrý Akdenizkýyýlarýndan Ege ve Marmara kýyýlarýna doðru alçalýr, türsayýsý ise azalýr. Maki içinde yabani zeytin, mersin, me-nengiç, keçiboynuzu, katýrtýrnaðý, katran ardýcý, kermezmeþesi, pýrnal meþesi, erguvan, defne, zakkum, tesbih,akçakesme baþlýca bitkilerdir.

Maki içinde yer alan baþlýca bitkiler

Erguvan Zakkum

Defne Sandal

Tesbih aðacý Katran ardýcý

GarigGarig formasyonu ise Akdeniz Ýkliminin etkili olduðu

fakat eðimin fazlalýðýna baðlý topraðýn ince, yaðýþýn az ol-duðu yerlerde makilerin tahrip edilmesi sonucu oluþanmakiye göre daha kurakçýl bitki topluluklarýdýr.

Lavanta Süpürge çalýsý

Yasemin


193

Baþlýca garig türleri laden, yasemin, funda, süpürgeçalýsý lavanta çiçeðidir. Psödomaki (yalancý maki) Kara-deniz kýyýlarýnda ormanlarýn tahrip edildiði yerlerde bulu-nan çalýlara denir.

Bozkýr

Geven Yavþan otu (Basur otu)

Gelincik Yumak otu

Peygamber çiçeði Kýlýç otu

Türkiye’de yýllýk yaðýþýn az olduðu yarý kurak alan-larda ilkbahar yaðýþlarýyla yeþeren, yaz kuraklýðýnýn etki-siyle sararan ülkenin bütününde geniþ alan kaplayan otformasyonuna bozkýr (step) denir. Step sahalarýnda ya-ðýþ az, mevsimler arasý sýcaklýk farký Akdeniz ve Karade-niz iklim alanlarýna göre fazladýr. Step sahalarýnýn bir kýs-

mý yýllýk yaðýþýn az olmasý sonucu doðal olarak oluþmuþ-ken, bir kýsmý ormanlarýn insanlar tarafýndan tahribi sonu-cu ortaya çýkmýþ antropojen step alanlarýdýr.

Ýç Anadolu’da Konya, Ereðli havzalarý, Tuz Gölüçevreleri asýl step sahasýdýr. Bu alanlarda yaðýþlar 250mm’nin altýna düþer. Asýl step sahalarýnýn bitkileri kendi-lerini kurak koþullara son derece adapte etmiþtir. Asýlstep alanlarýndaki bitkiler keçe gibi tüylü, dikenli, az yap-raklýlardýr.

Asýl step sahalarý dýþýnda ormanlarýn tahribi sonucuortaya çýkan step alanlarý (antropojen step) Türkiye’deçok daha geniþ alan kaplar.

Step bitkilerinin bir bölümü kýsa ömürlü iken, bir bö-lümü yaþamýný yýl boyunca devam ettirir. Step bitkileri da-ha çok soðanlý, yumrulu, dikenli ve kokuludurlar.

Step sahalarýnda yaygýn olan bitkiler geven, yavþanotu, yumak otu, üzerlik, gelincik, sýðýrkuyruðu, kýlýç otu,çayýr üçgülü, sütleðen, peygamber çiçeðidir.

Çayýr

Çayýrlar çoðunlukla daðlarýn yüksek kesimlerindeorman üst sýnýrýndan sonra görülür. Step sahalarýna göreot örtüsü daha gürdür (1 m’yi bulur) ve yaz boyu yeþil ka-lýr. Kuzey Anadolu daðlarý, Toroslarýn yüksek kýsýmlarý veKars-Ardahan yaylalarý çayýrlarýn en yaygýn olduðu yer-lerdir.

Alpin çayýr alanlarýnda sýcaklýk ortalamalarý aðaçyetiþmesini engeller, yýlýn önemli bölümünde karla kaplý-dýr. Türkiye’de alpin çayýr kuþaðýnda daha çok büyükbaþhayvancýlak yapýlýr.


194


OKUMA PARÇASI

TÜRKÝYE’NÝN BÝYOLOJÝK ÇEÞÝTLÝLÝÐÝNE YÖNELÝK TEHDÝTLER

• Kýrsal alanlarda, hýzlý nüfus artýþýndan kaynaklanan ekonomik baský ve mevzuat boþluklarý nedeniyle tarým alan-larýnýn parselizasyonunda yaþanan sorunlar, çiftçilerin gelirlerinin düþmesine neden olmaktadýr. Bu durum, küçükçiftçileri, arazi kazanmak için orman açma, aþýrý otlatma ile meralarýn tahribi ve bitkilerin aþýrý toplanmasý gibi bi-yolojik çeþitliliði tahrip eden faaliyetlere yöneltmektedir.

• Ticari kazancýn ön planda tutulduðu ormancýlýk politikalarýndaki sürdürülemez uygulamalar biyolojik çeþitliliðiolumsuz etkilemektedir.

• Bozkýr (step) alanlarýnda; geleneksel ve sürdürülebilir olmayan tarým yöntemleri, verimli toprak elde etmek içinmeralarýn tahrip edilmesi biyolojik çeþitliliðe yönelik en büyük tehditler arasýndadýr. Anýz yakma topraktaki mikro-roganizmalarý yok etmekte, birçok küçük hayvanýn ve böceklerin yok olmasýna neden olarak toprak yapýsýný boz-maktadýr.

• Tarýmsal faaliyetler 5,1 milyon hektarda 5. ve 6. sýnýf topraklarda gerçekleþmektedir. Bu arazilerin çoðu yasadýþýorman kesimi ve mera açýlmasý sonucu elde edilmiþtir. Kontrolsüz aþýrý otlatma, hassas step ekosistemlerinitahrip etmeye devam ederken, yaþamlarý hayvancýlýða baðlý olan köylerin üzerinde ekonomik baský oluþturmak-tadýr.

• Özellikle kentsel alanlar çevresinde kýrsal kesimden gelen göçlerle beraber, endüstriyel ve evsel yapýlanmalarýnkontrolsüz ve plansýz yayýlmasý sonucu verimli tarým alanlarý yol olmakta, doðal habitatlar yok olmaktadýr.

• Özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerinde kýyý alanlarýnda arazi spekülasyonlarý ikinci konut patlamasýyla sonuçlan-maktadýr. Çevresel bozulmayý önlemeye yönelik kurumsal yapýnýn etkinleþtirilemeyiþi ve mevzuattaki eksikliklerbiyolojik çeþitliliðin en büyük tehdidi olan doðal habitat kaybýna neden olmaktadýr. Kýyý habitatlarýnýn tahripedilmesi, birçok alanda karasal ve denizel ortamlardaki birçok hayvan ve bitki türünün kaybolmasýna nedenolmaktadýr.

• Aþýrý balýkçýlýk, yaban hayvanlarý ve kuþlarýn toplanmasý ve avcýlýk, kontrolsüz týbbi bitki ve soðanlarýn sökülme-si süreçlerindeki yetersiz kontrol ve takipsizlik birçok türün yaþamýný sürdürmesini engelleyen en büyük tehditlerarasýndadýr.

• Tarýmsal alanda, çevre olgusu göz önünde bulundurmaksýzýn daðýtýlan teþvikler, aþýrý kimyasal madde ve gübrekullanýmý ile yanlýþ sulama projelerinin uygulanmasý ekolojik zararlara neden olmaktadýr.

• Hatalý ve aþýrý sulama nedeniyle, tarým alanlarýnýn tuzlanmasý biyolojik çeþitliliðin kaybýna neden olmaktadýr.

• 1980’lerden itibaren turizm sektörüne verilen teþvikler, büyük kitle turizmi yatýrýmlarýnýn inþaasýnda patlamayaratarak bütün kýyý habitatlarý, kumullar, lagünler, kýyý ormanlarý ve verimli tarým alanlarýnýn geri dönüþümsüzolarak tahrip edilmesine neden olmuþtur.

• Türkiye’de çevre koruma programlarýnda uzman ve teknik eleman sayýsý yetersizdir. Ayrýca hükümet deðiþiklik-lerinde yaþanan eleman deðiþiklikleri,personel tayinleri biyolojik çeþitliliði koruma konusunun gerektirdiði deney-im faktörünü etkilemektedir.

TÜBÝTAKVizyon 2006 Projesi Çevre ve

Sürdürülebilir Kalkýnma Paneli

Dr. Filiz Demirayak

195

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER

1.

Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangi-lerinde yapýlan seracýlýk faaliyetlerinde jeoter-mal sular kullanýlamaz?


2. I. Kýzýlçam ormanlarýnýn tahrip edildiði Akdeniz ik-liminin görüldüðü yerlerde maki bitki örtüsü gö-rülür.

II. Makilerin tahrip edildiði, topraðýn inceldiði alan-larda genelde diz boyu yüksekliðinde dikenli ça-lýlardan oluþan psödömaki görülür.

III. Karadeniz kýyýlarýnda ormanlarýn tahrip edildiðiyerlerde görülen, bitki örtüsüne yalancý maki denir.

IV. Ýç Anadolu ve Doðu Anadolu bölgelerinin bazýyöreleri ile Trakya’da bulunan ormanlýk alanlarýntahrip edilmesi sonucu oluþan bozkýrlara antro-pojen bozkýr denir.

Türkiye’de görülün bitki örtüleriyle ilgili olarakverilen yukarýdaki ifadelerden hangileri doðru-dur?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I, II ve III E) I, III ve IV

3. Türkiye’de görülen toprak tipleri ve daðýlýþýüzerinde aþaðýdakilerden hangisi etkili deðildir?

A) Ana kayaB) Topoðrafya þartlarýC) Jeolojik yapýD) ÝklimE) Bitki örtüsü

4.

Haritada taranarak gösterilmiþ yörelerde görü-len toprak tipinin özellikleriyle ilgili aþaðýdakiler-den hangisi söylenemez?

A) Organik madde bakýmýndan fakirdir.B) Yýllýk yaðýþýn az olduðu yörelerin topraðýdýr.C) Genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk

yapýlarak deðerlendirilir.D) Arazi yüzeyindeki demirin oksitlenmesi topraða

kýrmýzý renk vermiþtir.E) Bozkýr sahalarýn topraðýdýr.

ÇÖZÜM

Jeolojik yapýnýn Türkiye’de görülen toprak tipleri üze-rinde etkisi yoktur.

Yanýt C

ÇÖZÜM

Türkiye’de görülen bitki örtüleriyle ilgili olarak verilenbilgilerden sadece II. doðru deðildir. Çünkü makilerintahrip edildiði ya da topraðýn inceldiði alanlarda psö-dömaki deðil garig bitki örtüsü görülür.

Yanýt E

ÇÖZÜM

I. ve II. yöreler jeolojik yapýnýn kýrýklý olmasýna baðlýolarak jeotermal potansiyelin yüksek olduðu alanlar-dýr. Taþeli ve Çukurova’daki III. ve IV. yörelerde jeolo-jik yapý kýrýklý olmadýðý için jeotermal kaynaklar yok-tur.

Yanýt E

IVIII

III

196

5. Türkiye’de aþaðýdaki göllerden hangisininyaygýn olduðu yörelerde çözünebilen kayaçlaryaygýndýr?

A) Tektonik B) Lagün C) SirkD) Maar E) Obruk

6. Türkiye’de aþaðýdaki topraklardan hangisininyaygýn olduðu alanlarda yaz yaðýþlarý sayesindeoluþan gür otlaklar nedeniyle büyükbaþ hay-vancýlýk yaygýn olarak yapýlýr?

A) Çernezyom B) Laterit C) PodzolD) Terra-Rossa E) Kestane renkli step

7. I. Ova yüzeyi ile gölün bulunduðu alan arasýndayükselti farkýnýn fazla olmasý

II. Gölün gidegeninin bulunmamasý

III. Gölün tektonik oluþumlu derin bir göl olmasý

IV. Gölü çok sayýda akarsuyun ve kaynak sularýnýnbeslemesi

Yukarýdakilerden hangisi bir gölün tarýmsalsulama amaçlý kullanýmýný engeller veya zor-laþtýrýr?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I, II ve III E) II, III ve IV

8. Azonal topraklardan alüvyal topraklarla kaplýaraziler aþaðýdaki bölümlerden hangisinde dahageniþ alan kaplar?

A) HakkâriB) AdanaC) Yýldýz Daðlarý (Istranca)D) Doðu KaradenizE) Yukarý Kýzýlýrmak

ÇÖZÜM

Adana Bölümü’nde Çukurova ve Silifke deltalarý ileAmik Tektonik Ovasý alüvyal topraklarla kaplýdýr.

Yanýt B

ÇÖZÜM

Gölün gidegeninin olmamasý sularýnýn tatlý olmasýnýengellediði için, ova yüzeyi ile gölün bulunduðu alanarasýnda yükselti farkýnýn fazla olmasý ise gölün sula-rýnýn ova yüzeyine çýkarýlmasýný zorlaþtýracaðý içintarýmsal sulamayý zorlaþtýrýr.

Yanýt A

ÇÖZÜM

Türkiye’de Kuzeydoðu Anadolu’da çayýr bitki örtüsüaltýnda oluþan çernezyomlarýn yaygýn olduðu yer-lerde büyükbaþ hayvancýlýk yaygýn olarak yapýlýr.

Yanýt A

ÇÖZÜM

Obruk gölleri karstik bölgelerde yer altý boþluklarýnýnçökmesi sonucu oluþan çukurlarda oluþan göllerdir.

Yanýt E

ÇÖZÜM

Haritada taralý olarak gösterilen bozkýr iklimi görülenyörelerde yýllýk yaðýþ genel olarak 400 mm’nin altýn-da olduðu için kahverengi bozkýr topraðý görülür. A,B, C ve E seçenekleri bu topraðýn görüldüðü yörele-rin özelliðidir.

Arazi yüzeyindeki demirin oksitlenmesinin topraðakýrmýzý renk vermesi ise Akdeniz Bölgesi’nde kireçtaþlarý üzerinde oluþmuþ terra-rossa topraklarýnýnözelliðidir.

Yanýt D


197

9. Aþaðýdaki akarsulardan hangisinin kaynakkýsmý ile aðýz kýsmý arasýnda yükselti farký dahaazdýr?

A) Kýzýlýrmak B) Bakýrçay C) FýratD) Dicle E) Çoruh

10. Aþaðýdaki bitki örtülerinden hangisi Türkiye’degörülmez?

A) Savan B) Garig C) BozkýrD) Alpin çayýr E) Psödomaki

11. Türkiye’de azonal topraklardan olan alüvyaltopraklara aþaðýdaki alanlardan hangisindedaha çok rastlarýz?

A) Geniþ tabanlý vadilerdeB) Kanyon vadi yamaçlarýndaC) Boðaz vadi yamaçlarýndaD) Çentik vadi yamaçlarýndaE) Ýki akarsu havzasýný ayýran sýrtlarda

12. Aþaðýdaki bölümlerden hangisinde buzul aþýn-dýrmasý sonucu oluþan çukurlarýn sularla dol-masý sonucu oluþmuþ sirk gölleri bulunmaz?

A) Doðu KaradenizB) HakkâriC) Yukarý FýratD) Yukarý Murat-VanE) Ergene

13. Aþaðýdaki göllerden hangisi daha önce yakýnýn-daki denize ait bir koy ya da körfez deðildir?

A) KüçükçekmeceB) BafaC) KöyceðizD) ÝznikE) Durusu (Terkos)

14. Türkiye’de aþaðýdaki toprak tiplerindenhangisinin yaygýn olduðu yörelerde karasallýkþiddeti daha fazladýr?

A) Terra-RossaB) Kahverengi bozkýrC) ÇernezyomD) Kestane renkli bozkýrE) Regosol

ÇÖZÜM

Ýznik Gölü, Güney Marmara Bölümü’nde tektonik olu-þumlu bir göldür.

Yanýt D

ÇÖZÜM

Ergene Bölümü’nde buzul faaliyetinin olduðu yerlerbulunmadýðý için buzul gölleri bulunmaz.

Yanýt E

ÇÖZÜM

Akarsularýn yatak eðimlerinin azaldýðý yerlerdegörülen geniþ tabanlý vadilerde alüvyal topraklaryaygýn olarak görülür.

Yanýt A

ÇÖZÜM

Savan; 10° ile 20° enlemleri arasýnda görülen arala-rýnda tek tük aðaçlarýn olduðu uzun boylu otluklardýr.Türkiye, Orta Kuþak ülkesi olduðu için savan bitki ör-tüsüne rastlanmaz.

Yanýt A

ÇÖZÜM

Bakýrçay, Kýyý Ege Bölümü’nde bir graben içinde ak-týðý için kaynak kýsmý ile aðýz kýsmý arasýnda yüksel-ti farký azdýr.

Yanýt B


198

15. Yýllýk yaðýþ miktarýnýn az, buharlaþmanýn fazlaolduðu kapalý havza ve eski göl tabanlarýndabulunan intrazonal toprak aþaðýdakilerdenhangisidir?

A) VertisolB) Tuzlu topraklarC) Kolüvyal toprakD) ÇernezyomE) Kahverengi orman topraðý

16. Türkiye’de aþaðýdaki zonal toprak tiplerindenhangisinin yaygýn olduðu alanlarda yýllýk yaðýþmiktarý en fazladýr?

A) Kýrmýzý AkdenizB) ÇernezyomC) Kahverengi bozkýrD) Kahverengi ormanE) Terra-Rossa

17. Aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisinde kiloraný fazla olduðu için iþlenme zordur?

A) RegosollerB) Kolüvyal topraklarC) VertisollerD) Kahverengi bozkýr topraklarýE) Çernezyom

18. Aþaðýdaki aðaç türlerinden hangisinin Türki-ye’deki yayýlým alaný daha geniþtir?

A) Meþe B) Kýzýlçam C) KayýnD) Fýstýk çamý E) Sarýçam

ÇÖZÜM

Meþe, ülkemizin hemen her bölgesinde türlerine bað-lý olarak yayýlýþ gösterir.

Yanýt A

ÇÖZÜM

Anadolu’da taþ doðuran toprak olarak adlandýrýlanintrazonal topraklardan vertisollerde kil oranýnýn fazlaolmasý iþlenmeyi zorlaþtýrýr.

Yanýt C

ÇÖZÜM

Türkiye’de yýllýk yaðýþ miktarýnýn en çok olduðu yer-ler Kuzey Anadolu Daðlarý’nýn denize bakan kuzeyyamaçlarýdýr. Buralarda 1000-1500 metre yükseltile-re kadar kahverengi orman topraklarý yaygýndýr.

Yanýt D

ÇÖZÜM

Tuz Gölü çevresinde ve Konya Ovasý’nda yaygýnolan tuzlu topraklar yýllýk yaðýþ miktarýnýn az, buhar-laþmanýn fazla olduðu kapalý havza ve eski göl ta-banlarýnda bulunur.

Yanýt B

ÇÖZÜM

Çernezyom topraklar Türkiye’de karasallýk þiddetininen çok olduðu Erzurum-Kars Bölümü’nde yaygýndýr.

Yanýt C


199

ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ

Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldu-runuz.

1. ................... geçmiþ jeolojik dönemlerde daha geniþyayýlýþ gösteren bitki türlerinin deðiþen klimatik veekolojik koþullar sonucu yayýlýþ alanýnýn daralmasýve günümüzde sadece belli alanlarda toplan-masýdýr.

2. Türkiye’de endemik bitki sayýsýnýn en çok olduðubölge ..................... Bölgesi’dir.

3. Türkiye’nin geçirdiði çevresel deðiþimler, özelliklekuaternerdeki ................... deðiþikliklerinin bitkitopluluklarý üzerindeki etkisi fazladýr.

4. ......... Gölü çevresinde tuz oranýnýn oldukça fazlaolduðu topraklar üzerinde halofit (tuzcul) bitkileryaygýndýr.

5. Yazlarý sýcak ve kurak, kýþlarý ýlýk ve yaðýþlý olaraktanýmlanan Akdeniz ikliminin belirgin temsilcileri..................... ormanlar ve .................. eleman-larýdýr.

6. Batý ve Orta Toroslarda yüksek kesimlerde................., .................. ve ................... aðaçlarýn-dan oluþan iðne yapraklý orman formasyonu geniþyer tutar.

7. Maki formasyonunun bozulduðu alanlar çoðu yerde...................... topluluklarý ile kaplanmýþtýr.

8. Türkiye’de çok kýsa mesafelerde önemli iklim fark-lýlýklarýnýn olmasý ................. çeþitliliðini artýrmýþtýr.

9. Kuzeydoðu Anadolu’da karasallýk þiddetinin fazlaolmasý, düþük sýcaklýklara dayanabilen ...................ve .......... gibi aðaç türlerinin burada lokal yayýlýþgöstermesine yol açmýþtýr.

10. Türkiye’nin ................... kýyýlarýnda vejatasyon süre-si 200 günden fazladýr ve bu deðer Türkiye’deki enuzun vejetasyon süresidir.

11. ................... ......................’da vejetasyon süresi140 günün altýndadýr ve bu deðer Türkiye’deki enkýsa vejetasyon süresidir.

12. ................... ve ...................... bölgelerinin kuzeykesimleri bir kuþak halinde uzanan ormanlarlakaplýdýr.

13. Nemli ormanlarýn hakim elemanlarý arasýnda................., .................., ..................., .................gibi kýþýn yapraklarýný döken yayvan yapraklýaðaçlar yer alýr.

14. ................... doðal engellerle karþýlaþtýklarýzaman,yayýlýþlarý kesintiye uðrar ve genelde toplu-luklar parçalanarak farklýlaþýr. Parçalanan yaþamalanlarý sonucunda gen yapýlarý deðiþerek yeni tür-ler oluþur.

15. ................... Marmara Bölgesi’ndeki en önemliendemizm sahalarýndan biridir.

16. Türkiye’de geçmiþ jeolojik dönemlerde özelliklekuaternerde gerçekleþen iklim deðiþikliklerinedeniyle günlük aðacý bugün sadece ........................................ kesimlerinde bazý vadi içlerinde yaþamalaný bulmuþtur.

17. Bir alanýn ..................... oraný o alanýn jeolojikanlamda ne kadar eski olduðuna, izolasyon derece-sine, izolasyon süresine ve topografik özelliklerebaðlý olarak deðiþiklik gösterir. Bölge jeolojik olarakne kadar eski ise, orada eskiye ait flora ve faunaizleri bulma ihtimali o kadar yüksektir.

18. Avrupa ülkeleri arasýnda Türkiye’den sonra en çokendemik türe sahip ülke ...................... ‘dýr.

19. Türkiye’de endemik türlerin % 80‘i 1000-2000 metreyükseltileri arasýnda yayýlýþ gösterir ve önemli kýsmý....................... kayalarý tercih etmektedir.

20. ..................., ...................... ve ..................... adalarýgibi çevresinden doðal engellerle yalýtýlmýþ alanlar-da çok fazla endemik bitki vardýr.

200

BÖLÜM7 DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER

TEST3

2. Göknar, nemli ve yarý nemli topraklarý sevmesineraðmen, nemli, kumlu veya killi topraklarda daha iyigeliþir. Kireçli topraklarý sevmez.

Buna göre, haritada numaralanmýþ alanlardanhangisinde kireçli topraklar yaygýn olduðu içingöknara uygun deðildir?


IVIIII

V

II

1. Bitki coðrafyasýnda bir ülke veya alana ait yerel, azgörülen türlere endemik bitkiler denir.

I. Endemik bir bitkinin alaný çok dar ya da çokgeniþ olabilir.

II. Endemizm geçmiþ jeolojik devirlerde geniþ biralanda yayýlýþ gösteren bitki türlerinin deðiþenklimatik ve ekolojik koþullar sonucu yayýlýþ alan-larýnýn daralmasý ve günümüzde sadece bellialanlarda toplanmasýdýr.

III. Bir bölge çok yakýn bir jeolojik zamanda oluþ-muþ ve çevresinden doðal engellerle yalýtýlmýþise burada endemizm oraný yüksektir.

Endemizmle ilgili olarak yukarýda verilenlerdenhangileri doðrudur?


6. I. Samanlý daðlarý, Bursa yöresi, Biga Yarýmadasý,Korudaðý ve Istranca yöreleri gibi yaðýþýn arttýðýyörelerde özellikle kuzey yamaçlar ormanbakýmýndan zengindir.

II. Alpin çayýr kuþaðý sadece Ergene Havzasý’ndagörülür.

III. Marmara Denizi çevresinde maki bitki örtüsügörülür.

Marmara Bölgesi’nin bitki örtüsü özellikleriyleilgili yukarýdakilerden hangileri söylenemez?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I ve II E) II ve III

3. Türkiye’de bitkisel zenginliðin fazla olmasýnýnsebepleri arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yok-tur?

A) Birbirine yakýn mesafelerde büyük yükselti fark-larý

B) Jeolojik ve jeomorfolojik çeþitliliðin fazla olmasýC) Buzul çaðlarýnda Anadolu’nun bitkiler için sýðý-

nak olmasýD) Zengin su kaynaklarýna sahip olmasýE) Aktif fay hatlarýnýn bulunmasý

5. Türkiye’de endemik türlerinin sayýsýnýn azal-masýnda aþaðýdakilerden hangisi etkili deðildir?

A) SanayileþmeB) Nüfus artýþýC) Doðal sit alanlarýnýn fazla olmasýD) Sulak alanlarýn kurutulmasýE) Doðal kaynaklarýn aþýrý ve bilinçsiz kullanýlmasý

4.

Haritada yayýlýþ alaný gösterilen aðaç türü ile il-gili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez?

A) Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniþ yayýlýþ gös-termekle birlikte, Karadeniz ve Marmara bölgele-rinde lokal yayýlýþ gösterir.

B) Türkiye’de en geniþ yayýlýþ alanýna sahip çam tü-rüdür.

C) Iþýðý seven ve çabuk büyüyen bir çam türüdür.D) Doðu Karadeniz kýyýlarýna uygun deðildir.E) Yýkanmýþlýk oraný yüksek topraklarý sever.

201


7. I. Ýklim farklýlýklarý

II. Yerþekillerinin çeþitliliði

III. Ýç denizlere kýyýsý olan bir ülke olmasý

IV. Kýsa mesafelerde büyük yükselti farklarýnýn ol-masý

Türkiye’nin bitkisel zenginliðinin fazla olmasýnýnnedenleri arasýnda yukarýdakilerden hangilerivardýr?

A) Yalnýz I B) I ve II C) II ve IIID) III ve IV E) I, II ve IV

12. I. Kýzýlçam

II. Sarýçam

III. Karaçam

Akdeniz Bölgesi’nde 700-800 metre yükseltilerekadar görülen maki, yukarýdaki aðaçlardan han-gilerinin yaygýn olarak bulunduðu ormanlarýntahrip edilmesi sonucu sonradan oluþmuþtur?


8. I. Çayýrlar çoðunlukla daðlarýn yamaç kýsýmlarýn-da orman üst sýnýrýndan sonra görülür.

II. Kuzey Anadolu Daðlarý, Toroslarýn yüksek ký-sýmlarý ve Kars-Ardahan yaylalarý çayýrlarýn enyaygýn olduðu yerlerdir.

III. Türkiye’de Alpin çayýr kuþaðýnda mera hayvan-cýlýðý çoðunlukla küçükbaþ hayvancýlýk þeklindeyapýlýr.

Türkiye’de çayýr bitki örtüsünün görüldüðü alan-lar ve özellikleriyle ilgili yukarýdakilerden hangi-leri doðrudur?


10. Yýllýk yaðýþýn azlýðý ile kurak mevsimin uzun sür-mesinin orman geliþimini önlemesi sebebiyle or-man varlýðý en az olan bölgemiz aþaðýdakilerdenhangisidir?

A) Güneydoðu Anadolu BölgesiB) Doðu Anadolu BölgesiC) Ýç Anadolu BölgesiD) Akdeniz BölgesiE) Marmara Bölgesi

11. Türkiye’de yýllýk yaðýþýn az olduðu yarý kurak alan-larda ilkbahar yaðýþlarýyla yeþeren, yaz kuraklýðýnýnetkisiyle sararan, Türkiye’de geniþ alan kaplayan otformasyonudur.

Yukarýda baþlýca özelliði verilen bitki örtüsü aþa-ðýdakilerden hangisidir?

A) Maki B) Bozkýr C) ÇayýrD) Orman E) Psödomaki

13. Step bitkilerinin özellikleriyle ilgili aþaðýdakiler-den hangisi söylenemez?

A) Step sahalarýn bir kýsmý yýllýk yaðýþýn az olmasýsonucu doðal olarak oluþmuþtur.

B) Step bitkilerinin bir bölümü kýsa ömürlü iken, birbölümü yaþamýný yý boyunca devam ettirir.

C) Asýl step sahalarý dýþýnda ormanlarýn tahribi so-nucu antropojen stepler oluþur.

D) Step bitki örtüsünün görüldüðü alanlarda çoðun-lukla sýðýr beslenir.

E) Asýl step sahalarýnýn bitkileri kendilerini kurak ko-þullara son derece iyi adapte etmiþlerdir.

9. Çayýrlar genellikle daðlarýn yüksek kýsýmlarýnda or-man üst sýnýrýndan sonra görülür.

Haritada numaralanmýþ alanlarýn hangilerindeyükselti deðerleri alpin çayýr kuþaðý bulunmasý-ný engeller?

A) Yalnýz I B) I ve II C) I ve IIID) II ve III E) III ve IV

IVIII

I

V II

202


17.

Yukarýdaki haritada görülen aðaç türü Türkiye’ninhemen hemen her bölgesinde yýllýk yaðýþ miktarýnýn350 mm’nin üzerinde olduðu ve su tutma kapasitesiyüksek alanlarda görülür.

Buna göre, harita yayýlýþ alaný ve bazý özellikleriverilen aðaç türü aþaðýdakilerden hangisidir?

A) Göknar B) Ladin C) KýzýlçamD) Meþe E) Karaçam

18. Aþaðýdaki haritada yayýlýþ alaný gösterilen aðaçKuzey Yarýmküre’nin ýlýman iklim alanlarýnda bulu-nan yüksek daðlýk kesimlerde doðal olarak yetiþen,yaz-kýþ yeþil, boyu uzun bir orman aðacýdýr.

Buna göre, harita yayýlýþ alaný gösterilen aðaçtürü aþaðýdakilerden hangisidir?

A) Göknar B) Kýzýlçam C) KaraçamD) Meþe E) Fýstýkçamý

19. Aþaðýdaki haritada gösterilen aðaç türü Batý ve Do-ðu Karadeniz’de güneye bakan yamaçlarda ve Do-ðu Anadolu’da Sarýkamýþ’ta yaygýn olarak bulunur.Düþük sýcaklýklara ve kazýk kökleri sayesinderüzgârlara karþý dayanýklýdýr.

Harita yayýlýþ alaný ve bazý özellikleri verilenaðaç türü aþaðýdakilerden hangisidir?

A) Kýzýlçam B) Karaçam C) SarýçamD) Fýstýkçamý E) Ihlamur

16. Aþaðýdaki bölgelerden hangisinde alpin çayýrkuþaðý daha az alan kaplar?

A) Ýç AnadoluB) Doðu AnadoluC) KaradenizD) AkdenizE) Marmara

15. Eðer bir bölge çok yakýn bir jeolojik zamanda oluþ-muþ ya da çevresinden doðal engellerle yalýtýlma-mýþ ise burada yüksek oranda bir endemiklik ora-nýndan söz edemeyiz.

Buna göre, aþaðýdaki alanlardan hangisindekibitki topluluklarýnda endemizm oraný düþüktür?

A) Avustralya B) Madagaskar C) HawaiD) Hollanda E) Yeni Zellanda

20. Asýl step sahalarý dýþýnda ormanlarýn tahribisonucu ortaya çýkan step alanlarý aþaðýdakiler-den hangisidir?

A) Çayýr B) Bozkýr C) Antropojen stepD) Psödomaki E) Garig

14. Akdeniz ikliminin etkili olduðu fakat eðimin faz-lalýðýna baðlý olarak toprak katmanýnýn ince, ya-ðýþýn az olduðu yerlerde makilerin tahrip edilme-si sonucu oluþan kurakçýl bitki topluluðu aþaðý-dakilerden hangisidir?

A) Psödomaki B) Bozkýr C) StepD) Çayýr E) Garig

203

BÖLÜM7 DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER

TEST4

1. Aþaðýdaki bitki türlerinden hangisi baþka birbitki örtüsünün tahribi sonucu oluþmamýþtýr?

A) Antropojen bozkýr alanlarýB) MakiC) GarigD) Psödomaki (yalancý maki)E) Kýzýlçam ve karaçam ormanlarý

4. Karadeniz Bölgesi’nde yer yer görülebilen kýzýlçam,sandal ve sedir aðaçlarý Akdeniz iklimine ait bitkiler-dir.

Karadeniz Bölgesi’ndeki bu türler aþaðýdaki bit-ki gruplarýndan hangisine örnek verilebilir?

A) Relikt B) Endemik C) GarigD) Psödomaki E) Antropojen bozkýr

5. Türkiye’deki iðne yapraklý aðaçlar yýl boyunca yeþil-liklerini korurlar. Geniþ yapraklý aðaçlar ise kýþýnyapraklarýný dökerler.

Aþaðýdaki aðaç türlerinden hangisi yýl boyuncayeþildir?

A) Meþe B) Kayýn C) GürgenD) Göknar E) Ihlamur

2.

Yukarýdaki haritada numaralandýrýlmýþ yörelerve görülebilecek bitki örtüsü eþleþtirmelerinden-hangisi doðru deðildir?

A) I. yöre → Yalancý makiB) II. yöre → GarigC) III. yöre → Antropojen bozkýrD) IV. yöre → MakiE) V. yöre → Garig

IV

IIII

V

II

3. • 30° - 40° enlemleri arasýnda kýzýlçam ormanlarý-nýn tahrip edildiði kýyý kuþaðýnda görülür.

• Genellikle 1-3 metre boyunda aðaç ve aðaçcýk-lardan oluþur.

• Yapraklarý kalýn, sert, cilalý ve keçe gibi tüylüdür.

Yukarýda bazý özellikleri verilen bitki örtüsü aþa-ðýdakilerden hangisidir?

A) Bozkýr B) Step C) MakiD) Garig E) Savan

6.

Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangi-lerinde alpin çayýrlara rastlanmaz?


IVIII

I

VII

7. I. Hayvan otlatma

II. Yakacak ihtiyacý

III. Sanayileþme

IV. Ýklimin kuraklaþmasý

Yukarýda verilen ve bitki örtüsünün tahrip olma-sýna neden olan faktörlerden hangileri beþerifaktörlerdendir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz IIID) I, II ve III E) II, III ve IIV

204


9. Türkiye’de bitki örtüsünün daðýlýþýný gösterenbir haritadan, aþaðýdakilerden hangisiyle ilgilidaha çok bilgi edinilebilir?

A) Hakim rüzgâr yönüyleB) Topoðrafik yapýylaC) Ýklim tipleriyleD) Jeolojik yapýylaE) Jeotermal potansiyelle

10. Türkiye’de bitki örtüsünün daðýlýþýný gösterenbir haritadan aþaðýdakilerden hangisiyle ilgilibilgi edinilemez?

A) Yaðýþ miktarýylaB) Sýcaklýk þartlarýylaC) Yaðýþ rejimiyleD) Ýklim tipleriyleE) Fay hatlarýyla

8. Yeryüzünde çok geniþ alanlarda görülen bitkilerekozmopolit bitkiler denir.

Aþaðýdaki bitkilerden hangisi Türkiye’de görü-len kozmopolit bitkiler arasýndadýr?

A) Ýspir meþesiB) Sýðla aðacýC) Datça hurmasýD) Kazdaðý göknarýE) Kýzýlçam

14. Türkiye’de, Dünya’da baþka hiçbir yerde görülme-yen endemik bitkiler bulunur. Yapýlan araþtýrmalarülkemizdeki bitkilerin üçte birinin endemik olduðunugöstermektedir.

Aþaðýdaki bitkilerden hangisi Türkiye’de görü-len endemik bitkilerden deðildir?

A) Istranca meþesiB) Datça hurmasýC) KeçiboynuzuD) Kazdaðý köknarýE) Ýspir meþesi

11. Flora konusunda araþtýrma yapan bir bilim adamýgittiði X yöresinde geven, üzerlik, yavþan otu, sýðýrkuyruðu gibi bitkileri daha sonra gittiði Y yöresindeise mersin, keçiboynuzu, kermez meþesi, sandal vedefne gibi bitkileri görmektedir.

Buna göre, X ve Y yörelerine aþaðýdakilerdenhangileri örnek olarak verilebilir?

X yöresi Y yöresi————– ————–

A) Eskiþehir SivasB) Sivas MardinC) Rize ZonguldakD) Karaman AdanaE) Iðdýr Þanlýurfa

12.

Kurak bölgelerin kireçli topraklarýný seven birbitki için haritada numaralandýrýlmýþ yörelerdenhangisi daha uygundur?


IV

IIII

V

II

13. Türkiye’de bozkýr alanlarýnýn hepsi doðal bozkýr ala-ný deðildir. Ýç kesimlerde insanlarýn ormanlarý tahripetmesi sonucu oluþan bozkýrlara antropojen bozkýradý verilir.

I. Menteþe yöresi

II. Rize yöresi

III. Sivas yöresi

IV. Ergene yöresi

Yukarýdaki yörelerden hangilerinde antropojenbozkýrlar daha yaygýn görülür?


205

Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uy-gun kelimeleri yazýnýz.

1. Türkiye’de III. ve IV. jeolojik zamanda oluþmuþ, gü-nümüzdeki iklim þartlarýnda yetiþmesi mümkün ol-mayan ve ....................... diye adlandýrýlan bitki tür-leri mevcuttur.

2. Türkiye’de bitkilerin yaklaþýk üçte biri dünyanýn baþ-ka yerinde görülmeyen ve ................... olarak ad-landýrýlan bitkilerdir.

3. ............... Akdeniz ikliminin görüldüðü yerlerde, ký-zýlçamlarýn tahrip edildiði kýyý kuþaðýnda geniþ alan-lar kaplayan, daima yeþil kalan, bodur aðaç ve çalý-lardan oluþur.

4. Karadeniz Bölgesi kýyýlarýnda ormanlarýn tahrip edil-diði yerlerde rastlanan çalýlara .................. denir.

5. Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan top-raklara ....................... denir ve bu topraklar Erzu-rum-Kars çevresinde yaygýndýr.

6. Marmara Bölgesi’nin güney kesimi ile Ege ve Akde-niz bölgelerinde yaygýn olarak görülen ........................................ topraklarý organik madde bakýmýndanfazla zengin deðildir.

7. Alüvyal, kolüvyal ve regosol topraklar ......................topraklar arasýndadýr.

8. Türkiye’nin iç kýsýmlarýnda ormanlarýn insanlar tara-fýndan tahrip edilmesiyle oluþan bozkýr alanlarýna..................... bozkýr adý verilir.

9. Denizli (Sarayköy) ve Aydýn (Germencik) da.................... kökenli elektrik enerjisi üretimi yapýlýr.

10. Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniþ alanlar kaplayan1000-1200 metre yüksekliðe kadar ulaþan, ýþýðý se-ven, hýzlý büyüyen bir çam türü olan .....................dünyadaki en geniþ yayýlýþ alaný Türkiye’dedir.

Aþaðýdaki ifadeleri “doðru” (☺☺) ya da “yanlýþ”( ) olarak belirleyiniz.

11. Organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayankýrmýzý Akdeniz topraklarýnýn bulunduðu yerler tu-runçgil, baðcýlýk ve zeytin tarýmý için en uygundur.

☺

12. Çernezyom topraklarda toprak yüzeyi, akarsularýntaþýyýp getirdiði malzeme ile sürekli yenilenmekte-dir.

☺

13. Datça hurmasý, Kazdaðý köknarý, Ýspir meþesi Tür-kiye’deki endemik bitkilere örnektir.

☺

14. Yozgat-Sivas çevresinde ormanlarýn insanlar tara-fýndan tahrip edilmesiyle oluþan antropojen bozkýr-lar vardýr.

☺

15. Kapalý havza veya eski göl tabanlarýnda oluþan ver-tisollerin tuz oraný yüksektir.

☺

........................ ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI

10. SINIFLAR 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI SORULARI

ADI SOYADI :...........................................................

SINIF-NO :...........................................................

206

16. Bir yöredeki topraklarda bulunan organik maddemiktarý öncelikle ana kayaya baðlýdýr.

☺

17. Kýyý Ege Bölümü’nde grabenler içinde doðudan ba-týya doðru akan akarsularda rafting sporu yapýlmak-tadýr.

☺

18. Maki üst sýnýrý Marmara Denizi kýyýlarýndan Ege veAkdeniz kýyýlarýna doðru yükselir.

☺

19. Batý Toroslarda karstik kaynaklar, tektonik hareket-lerin yaygýn olduðu yerlerde ise fay kaynaklarý yay-gýndýr.

☺

20. Karadeniz’de 200 metrenin altýndaki derinliklerdekükürtlü hidrojen gazýndan dolayý canlý yaþayamaz.

☺

21. Türkiye’deki toprak tipleri ve daðýlýþý üzerindeaþaðýdakilerden hangisi etkili deðildir?

A) Jeolojik yapý B) ÝklimC) Ana kaya D) Bitki örtüsü

E) Topoðrafik yapý

22. Batý ve Orta Toroslarda maki üst sýnýrýnýn Boz-daðlara göre daha yüksek olmasýnýn nedeni aþa-ðýdakilerden hangisidir?

A) Ýnsan etkisiB) Daðlarýn kýyý çizgisine göre konumunun farklý ol-

masýC) Yaðýþ miktarýD) Toprak türü

E) Enlem23. Türkiye’de doðduðu yerden denize ulaþtýðý yere

kadar menderesler yaparak akan bir akarsu üze-rinde yapýlan barajdan aþaðýdaki alanlardanhangisinde faydalanmak zordur?

A) Ýçme suyu elde etmeB) Tarýmsal sulamaC) Taþkýn kontrolüD) Enerji üretimiE) Balýkçýlýk

24. Aþaðýdakilerden hangisi Akdeniz ikliminin gö-rüldüðü yerlerde, kýzýlçamlarýn tahrip edildiði ký-yý kuþaðýnda geniþ alanlar kaplayan, daima yeþilkalan, bodur aðaç ve çalýlardan oluþan bitki ör-tüsü içinde bir tür deðildir?

A) Keçiboynuzu B) SandalC) Mersin D) Kermez meþesi

E) Kýzýlçam

25. I. Gediz

II. Çoruh

III. Yeþilýrmak

Yukarýdaki akarsularýn hidroelektrik potansiyelien yüksek olandan en düþük olana doðru sýrala-nýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - III - ID) III - I - II E) III - II - I

NOT BAREMÝ

1-10 arasý sorular : 6 puan

11 - 15 arasý sorular : 8 puan

Sýnav süresi 20 dakikadýr.

Coðrafya Öðretmeni

Veysel Boynueðri


TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ...

Documents

Transcript of TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ...