TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA ZİRAÎ...

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA

ZİRAÎ HAYAT

(Yüksek Lisans Tezi)

Hazırlayan

Ali ÇAKMAK

İstanbul 2005

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA

ZİRAÎ HAYAT

(Yüksek Lisans Tezi)

Hazırlayan

Ali ÇAKMAK

Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Osman G. ÖZGÜDENLİ

İstanbul 2005

II

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... II

ÖNSÖZ ...................................................................................................................V

KISALTMALAR...................................................................................................VI

KAYNAKLAR .................................................................................................... VII

GİRİŞ .......................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

ZİRAAT ARAÇ-GEREÇLERİ VE ZİRAAT TEKNİKLERİ

A. SULAMA .................................................................................................5

B. SU DOLABI............................................................................................14

C. GÜBRELEME ........................................................................................17

D. SABAN VE TARLA SÜRME................................................................21

E. TOHUM ..................................................................................................25

F. BEL, ORAK, KAZMA, KÜREK, BUDAMA BIÇAĞI .........................27

G. BAHÇE ZİRAATI ..................................................................................29

H. AŞILAMA ..............................................................................................32

İ. BAĞCI-BAĞ BEKÇİSİ ...........................................................................32

J. HARMAN ................................................................................................33

K. DEĞİRMEN....................................................................................37

L. MENGENE-HÂNE.................................................................................45

M. STOKLAMA VE AMBAR....................................................................47

N. GIDA SAKLAMA YÖNTEMLERİ.......................................................50

O. ZARARLI HAŞERAT VE BUNLARLA MÜCADELE ......................51

III

İKİNCİ BÖLÜM

YETİŞTİRİLEN ZİRAAT ÜRÜNLERİ

A. TAHILLAR.............................................................................................56

1. Buğday ............................................................................................56

2. Arpa ................................................................................................64

3. Çavdar.............................................................................................65

4. Yulaf ...............................................................................................66

5. Mısır ve Darı ...................................................................................66

6. Pirinç...............................................................................................67

B. YAĞ BİTKİLERİ....................................................................................69

1. Keten...............................................................................................69

2. Susam..............................................................................................70

3. Zeytin ..............................................................................................70

C. PAMUK ..................................................................................................72

D. HAŞHAŞ VE HİNT KENEVİRİ............................................................74

E. ŞEKER ....................................................................................................77

F. BAKLAGİLLER .....................................................................................83

1. Bakla ...............................................................................................83

2. Burçak.............................................................................................83

3. Fasulye ve Börülce..........................................................................84

4. Mercimek ........................................................................................85

5. Nohut ..............................................................................................85

G. TURPGİLLER ........................................................................................86

1. Turp.................................................................................................86

2. Şalgam ............................................................................................87

3. Havuç ..............................................................................................87

4. Kereviz............................................................................................88

H. SOĞANLI SEBZELER (ZAMBAKGİLLER) .......................................88

1. Soğan ..............................................................................................88

2. Sarımsak..........................................................................................89

3. Pırasa...............................................................................................90

İ. KABAKGİLLE ........................................................................................91

1. Kabak ..............................................................................................91

IV

2. Hıyar ...............................................................................................92

3. Kavun..............................................................................................93

4. Karpuz.............................................................................................95

5. Ebucehil Karpuzu ...........................................................................96

J. DİĞER SEBZELER.................................................................................97

K. BAZI BAHARATLAR VE TOHUMLAR.............................................98

L. MEYVELER .........................................................................................101

1. Alıç................................................................................................102

2. Armut ............................................................................................103

3. Ayva..............................................................................................104

4. Badem ...........................................................................................105

5. Ceviz .............................................................................................107

6. Dut ................................................................................................108

7. Elma ..............................................................................................109

8. Erik................................................................................................111

9. Fındık ............................................................................................111

10. Fıstık ..........................................................................................112

11. Hurma .........................................................................................112

12. İncir.............................................................................................113

13. Kayısı ..........................................................................................115

14. Keçiboynuzu ...............................................................................115

15. Kestane........................................................................................116

16. Nar ..............................................................................................116

17. Sumak .........................................................................................117

18. Şeftali ..........................................................................................118

19. Turunçgiller ................................................................................118

20. Üzüm...........................................................................................119

M. AĞAÇ VE ORMAN ZİRAATI ...........................................................124

N. ÇİÇEK ZİRAATI..................................................................................132

SONUÇ................................................................................................................141

BİBLİYOGRAFYA.............................................................................................142

EKLER..........................................................................................................149-158

V

ÖNSÖZ

Türkiye Selçuklu devleti orta iklim kuşağında, geniş bir alana yayılmış ve çeşitli

etnik kökene sahip insan topluluklarını bir çatı altında toplamıştı. Selçuklular, İslâm

ülkelerine hâkim olmalarıyla İslâm medeniyetiyle, Anadolu’nun fethiyle de binlerce

yıllık Anadolu medeniyetiyle etkileşime girmişlerdir. Şüphesiz, Türkiye Selçuklularının

kendine özgü bu yapısı içerisinde, ziraat hayatını da payına düşeni almıştır. Biz belki de

bu konuda ilk müstakil araştırma olan bu çalışmamızda, Türkiye Selçukluları

zamanındaki ziraat hayatını ortaya koymaya çalıştık.

Az olan bu devrin kaynakları içinde, vekayinâmelerden, özellikle ziraat teknikleri

ile ilgili fazla bilgi elde edemedik. Özellikle Mevlânânın eserleri başta olmak üzere

devrin edebî kaynakları ziraat konusunda çok bilgi sahibi olmamızı sağladı. Ayrıca

neşredilmiş vakfiye, kitâbe, mülk-nâme, temlik-nâme gibi vesikalar özellikle ziraî

yapıların tespitinde önemli rol oynadı. Batılı seyyahlardan beklediğimiz oranda bilgi

edinemesek de, seyahatnameler ve coğrafya eserlerinde verdikleri bilgilerle dönemin

ziraî hayatını tespit etmemizde önemli bilgiler sağladı.

Bu çalışma iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci bölümde Türkiye Selçukluları

zamanında kullanılan ziraat araç ve gereçleri ile uygulanan ziraî teknikler incelenmiştir.

İkinci bölüm ise Türkiye Selçukluları zamanındaki ziraat ürünlerine ayrılmıştır.

Çalışmamızın ismi zaraî hayat olmasına rağmen, kısıtlı zaman, köy hayatı ve ziraatla

ilgili vergiler gibi konulara, çalışmamızda yeterince yer vermemizi engellemiştir. Bu

konuları ileriki çalışmalarımıza bırakmayı uygun gördük.

Özellikle tez konusunun tespit edilmesinde, çalışmanın her safhasında yardım ve

tavsiyelerini esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Osman Gazi Özgüdenli’ye

teşekkür etmek isterim. Konumuzla ilgili İngilizce ve Fransızca eserlerin tercümesini

yapan kardeşim Salih Çakmak’a, Farsça eserlerin tercümesini yapan Gökhan Alkaya ve

İ. Murat Soyer’e ve Arapça eserlerin tercümesini yapan Mustafa Kaçmaz’a teşekkür

ederim.

Ali ÇAKMAK

VI

KISALTMALAR

A. : Arapça

b. : bin

Bkz., bkz. : Bakınız

Cm : santimetre

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

E.Ü.S.B.E. : Ege Üniversitesi Otsal Bilimler Enstitüsü

Far. : Farsça

h. : hicrî yıl

kg : kilogram

km : kilometre

Krş. : karşılaştırınız

m. : miladî yıl

M.Ü. : Marmara Üniversitesi

öl. : Ölüm yılı

nşr. : neşreden

takr. : takriben

TDKY : Türk Dil Kurumu Yayını

TTKY : Türk Tarih Kurumu Yayını

Türkçe.trc. : Türkçe tercüme

(t.) : tarihi yok

vb. : ve benzeri

yay. : yayınlayan

VII

KAYNAKLAR

Türkiye Selçukluları tarihi, yerli kaynakların azlığı ve yetersizliği yüzünden, birçok

mesele henüz karanlıklar içindedir. Selçukluların yalnız siyasî tarihi değil, sosyal, dinî,

kültürel faaliyetlerini de aydınlatmak için, bize kadar gelen kaynaklar yeterli değildir.

Bir devletin tarihini incelerken, bizzat onun bıraktığı kaynak ve vesikalar şüphesiz

birinci derecede önemlidir. Halbuki çeşitli sebepler yüzünden Selçuklulardan az malzeme

intikal etmiş bulunmaktadır. Bunlar arasında Türkiye Selçukluları döneminde ziraî

hayatın; kullanılan teknikler, araç gereç ve yetiştirilen ürünlerin belirlenmesi açısından

çeşitli vasıfta kaynaklardan faydalanılmağa çalışılmıştır. Bu kaynak taraması sırasında

içinde vakayinâmelerin yanı sıra edebî eserler, mektuplar, menakıb-nâmeler, fütüvvet-

nâme, vakfiyeler, seyahatnâmeler ve coğrafî eserler önemli yer tutmuştur.

Vekâyinâmeler:

Türkiye Selçukluları devri kaynakları arasında yer alan en önemli eserlerden birisi

İbn Bîbî’nin kaleme aldığı el-Evâmirü'l-'Alâ'iye fi'1-umûr il-'alâ'iye’dir. Müellif İran

asıllıdır. I. Alâeddin Keykubâd zamanında Konya’ya gelerek Selçuklu devletinin

hizmetine giren bir ailenin çocuğudur. İbn Bibî Türkiye Selçukluları devrinin canlı

şahitleri arasındadır ve eserini 679 /1281 yılı sonlarında yazmıştır. Bu eser siyasî tarihin

yanı sıra saban, aşılama, harman, meyveler, ağaç ve çiçek konuları için çalışmamızın

başta gelen kaynaklarından biridir.1.

Türkiye Selçukluları devrininde yaşamış müelliflerden biri de Kerîmüddîn

Mahmûd b. Muhammed Aksarayî'dir. Aksarayî de Selçuklu Devleti'nin hizmetinde

bulunmuş ve eseri Müsameretü‘l-ahbâr ve Müsayeretü‘l-ahyrı'ı 723/l323 yılında

yazmıştır. Bu eser bazı ziraat aletleri, harman, ambar, zararlı haşarat, meyve, ağaç ve

çiçek konularında çalışmamıza kaynak olmuştur 2.

1 İbn Bîbî, el-Evamilü'l-alaiyye fi'l-umuri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara

1996. 2 Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmud-i, Müsameretü’l-Ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk, Ankara 2000.

VIII

Konumuzla ilgili selçuklu kaynaklardan biri de Farsça Anonim Selçuk-nâme

adıyla bilinen eserdir. 765/ 1363-1364 yılına kadarki olayları ihtiva eden Selçıık-

nâme’de bazı tahıl fiyatlarını vermesi dışında ziraat hakkında çok az bilgi

bulunmaktadır3.

Büyük İslâm tarihçilerinden biri olan İbnü’l Esir (öl. 1233)'in eseri el-Kâınil fi'l-

târih olağan üstü durumlarda tespit edilmiş bazı tahıl fiyatları ve ziraatı olumsuz

etkileyen; kuraklık, çekirge istilası gibi bazı durumların tespiti açısından çalışmamıza

kaynak olmuştur4.

Gregorius Ebu'l-Ferec (/1226-1286), daha ziyade Barhebraeus adıyla tanınan ve

baba tarafından Yahudi olan tarihçi, kendi zamanında Süryanî edebiyatının en önde

gelen isimlerinden biridir. Müellif İbnü’l-İbrî olarak da tanınır. Onun Süryanice yazdığı

eserinden, kısıtlı da olsa, Anadolu’nun iklimi ve buğday stoklaşması konularında ki

bilgilerden yararlanılmıştır5.

Konumuzla ilgili kaynaklardan biri Bizanslı tarihçi Niketas Khoniates'in eseri

Historia, çalışmamız için bazı meyve, sebzenin tespiti açısından faydalı olmuştur. Niketas

saray memuriyetlerinde ve idarî görevlerde bulundu ve 1213'de İznik'de öldü. Türk

tarihi açısından Niketas'ın eseri Türkiye Selçuklu sultanı I. Mes'ûd (1116-1155) devliyle,

Sultan II. Kılıç-Arslan (1155-1192) hakkında verdiği bilgiler bakımından önemli

kaynaktır6.

Edebî Kaynaklar:

Konumuzla ilgili en önemli kaynaklar Mevlânâ Celâleddîn Rumî (1207-1273)'nin

eserleridir. Bu eserler ziraat teknikleri, ziraat aletlerinin tespiti, yetişen ürünler ve bu

ürünlerin kullanım şekilleri hakkında önemli da bilgiler vermektedir. Bu yönüyle

Mevlânâ, dönemin ziraat hayatını tasvir etmeye gayret ettiğimiz çalışmamızın temel

3 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, nşr. ve Türkçe trc. Feridun Nafiz Uzluk,

Ankara 1952. 4 İbnü’l Esîr, İslâm Tarihi. el-Kâmil fi‘t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet Ağırakça-

Abdülkerim Özaydın, İstanbul 1987. 5 Abû’l-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden İngilizce’ye trc. Ernet

A. Wallıs Budge, Türkçe’ye trc. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999. 6 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc. Fikret Işıltan,

Ankara 1995.

IX

kaynağı olmuştur. Çalışmamız sırasında kullandığımız Mevlânâ'nın eserlerinden birisi

Dîvânı'dır7.

Abdülbakî Gölpınarlı, Mevlânâ'nın dîvân’ını Konya Müzesinde bulunan

Osmanoğlu Hasan tarafından 1367-1368 yıllarında yazılan nüshayı esas alarak Türkçe

tercümesini yayınlamıştır. Yedi cilt hâlinde Kültür Bakanlığı’nca yayınlanan bu

tercüme konumuz açısından çok faydalı olmuştur.

Mevlânâ'nın çalışmamıza konu olan ve adeta iskeletini oluşturan diğer eserleri

Mesnevi8, sözlerinin toplandığı Fîhi mâ fih9 ve yedi öğütten oluşan Mecâlis-i

Sab’a’dır10.

Sultan Veled (1226-1312)'in İbtidâ-nâme (Veled-nâme)11, Maârif12 adlı

eserlerinden yararlandık. Bu eserlerle Sultan Veled, babası Mevlânâ kadar olmasa da

sulama, aşılama gibi bazı konulardaki müşküllerin halledilmesinde çalışmamıza önemli

ölçüde kaynaklık etmiştir.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın ilk ve önemli temsilcilerinden olan Yunus

Emre (1240-1—1320-1) Anadolu’nun siyasî ve ekonomik meseleler yüzünden bunalım

içerisinde olduğu bir çağda yaşamıştır. Yunus Emre’nin çalışmamız sırasında

kullandığımız divân’ı13 değirmen, su dolabı, gül ziraatı gibi pek çok konuda

çalışmamıza tahminlerimizin üstünde kaynaklık etmiştir.

Mevlânâ Celâleddîn Rumî ve etrafındakiler hakkında yazılmış önemli

kaynaklardan biri Risâleyî Sipehsâlâr14 adlı eserdir. Bu eser Mecdeddîn Ferîdûn b.

Ahmed Sipehsâlâr (öl. takr. 1312) tarafından kaleme alınmıştır. Bu eser özellikle pirinç

konusunda çalışmamıza kaynaklık etmiştir.

Menakıb-nâmeler:

7 Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-ı Kebîr, hazırlayan: Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1992. 8 Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled İzbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölpınarlı, I-VI, İstanbul

2001. 9 Mevlânâ Celaleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul 1959. 10 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Öğüt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, İstanbul 2001. 11 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1976. 12 Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarcıoğlu, İstanbul 1984³. 13 Yunus Emre, Yunus Emre Divanı, haz. Mustafa Taşçı, I-IV, Ankara 1997. 14 Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etrafındakiler, Risale, Türkçe terc. Tahsin Yazıcı,

İstanbul 1997.

X

Mevlânâ’nın tanınmış biyografı Şemseddîn Ahmed el-Eflâkî el-Ârifî (öl. 1360)

tarafından h. 718-754/m. 1318/9-1353 tarihleri arasında kaleme alman Menakibü'l-

ârifîn15 çalışmamızın önde gelen kaynaklarından biridir. Ancak Ahmed Eflâkî,

Sipehsâlâr’ın Risâlesi’ni büyük ölçüde iktibas etmiştir.

Çalışmamız sırasında kullandığımız menakıb-nâne türündeki bir eser de Vilâyet-

nâme’dir16. Hacı Bektaş-ı Velî ve Bektaşilerle ilgili önemli kaynaklardan olan eser,

saban, tahıllar, baklagiller gibi bazı konularda çalışmamıza kaynaklık etmiştir.

Dönemimizden bir asırdan fazla bir zaman sonra yazılmış olmasına rağmen, Elvan

Çelebi’nin kaleme aldığı Menâkıbu’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiye17, Baba İlyâs-ı

Horasânî ve sülâlesinin menkabevî tarihini ihtiva etmesi bakımından kaynaklarımız

arasına girmektedir.

Münşeat Mecmuaları:

Faydalandığımız kaynaklardan biri olan Mevlânâ'nın, Mektublar18adı altında

yayınlanan eseridir.

İlhanlı veziri Reşidüddîn Fazlullah-ı Hemedânî (1248-1318)'in eserlerinden biri de

Mukatebât-ı (veya Münşe'ât-ı) Reşîdî19 başlığı altındaki mektuplarıdır. Reşîdüddîn

muhtelif emirlere, oğullarına ve öteki memurlara devlet işleri konusuyla nasihatleri da

ihtiva eden mektuplar yazmıştır. Bu eser Anadolu'nun iktisadî tarihi yanı sıra meslekler

ile ilgili bilgiler de içermektedir. Çalışmamıza, sulama ve Anadolu’da yetişen bazı

meyvelerle ilgili kaynaklık etmiştir.

O. Turan'ın yayınladığı Resmî vesikalar ile ilgili eserin20 bir kısmını da münşeat

mecmuaları teşkil eder. Ayrıca bu eserde menşur, fetih-nâme ve muahede-nâmelerde

bulunmaktadır. Ancak adı geçen eserde konumuz açısından pek bilgi içermemektedir.

Fütüvvetnâmeler:

15 Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, I-II, Türkçe terc. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1989. 16 Vilâyet-nâme (Menakıb-ı Hünker Hacı Bektaş-ı Velî), hazırlayan: Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul 1958. 17 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiye – Baba İlyâs-ı Horasânî ve

Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz. İsmail E. Erünsal, Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 1995. 18 Mevlânâ Celaleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1999. 19 Reşidüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, Mukatebât-ı Reşîdî, nşr. Muhammed Şefi, Lahore

1947. 20 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara 1988

XI

XIII. yüzyılda ve Anadolu'da yazıldığı öne sürülen Türkçe bir eser, Fütüvvet-

nâmedir. Müellifi Çoban oğlu Halil'in oğlu Yahya Burgazî olarak kabul edilmektedir.

Eser muhtemelen Halep-Antalya bölgesinde yazılmış olmalıdır. Bu eser hangi meslek

sahiplerine fütüvvet verilmeyeceğini açıklamasıyla çalışmamıza konu olmuştur.

Tasavvufî eserler:

Faydalandığımız tasavvufî eserlerden biri, Hacı Bektaş-ı Velî’nin Makalat21 adlı

eseridir. Harman, bostan korkuluğu gibi konularda eserimize kaynaklık etmiştir. Hacı

Bektaş Velî’nin, bir diğer tasavvufî eseri de Besmele tefsiri’dir 22.

Seyahatnameler:

Selçuklu Anadolusu, doğulu ve batılı birçok seyyahın yol güzergahına denk

gelmiştir. Ancak bu seyyahların eserlerinin, konumuza beklediğimizin altında kaynaklık

etmiş olduklarını söylemek yeride olur. Bunların içinde Türkiye Selçukluları’nın

kuruluşundan hemen önce 1045-1052 yıllarında yaptığı seyahat sırasında Güneydoğu

Anadolu'dan geçmiş olan doğulu seyyah Nâsır-ı Husrev 23 orman ziraatında bazı üretim

teknikleri açısından çalışmamıza kaynaklık etmiştir. XIII. yüzyılın ortalarına doğru ve

ikinci yarısında Selçuklu Anadolusu’na seyahat eden Batılı seyyahlar William Von

Rubruck (1353-1355924 ve Marco Polo (1254-takr. 1324)25dur. Bu seyyahlar ülkenin

demografik yapısı ve dinî hayat hakkında yer yer önemli malumat verirken konumuzla

ilgili birkaç küçük konu dışında, hemen hiç bilgi vermemektedirler. Doğulu

seyyahlardan İbn Battuta26 ise konumuzla ilgili olarak birçok yönlerden faydalı bilgiler

vermiştir.

Coğrafî Eserler:

21 Hacı Bektaş Veli, Makâlât, Esat Coşan, sadeleştiren Hüseyin Özbay, Ankara 1996. 22 Hacı Bektaş Veli, Besmele Tefsiri, hazırlayan Rüştü Şardağ, Ankara 1969. 23 Nâsır-ı Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, İstanbul 1985. 24 Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Türkçe terc. Ergin Ayan,

İstanbul 2001. 25 Marco Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi – Harikalar Kitabı, Türkçe terc. Işıl Ergüden, I-II, İstanbul 2003. 26 İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe

terc. A. Sait Aykut, I-II, İstanbul 2004.

XII

Coğrafî eserlere gelince, bunlardan da faydalandıklarımız içerisinde ziraî hayatla

ilgili çok az bilgi vardır. Bu coğrafyacılardan biri İbn Sa‘îd (öl. 685/1286)27 özellikle

değirmenlerin yerinin tespiti, meyveler ve yetiştirildikleri yerin tespiti bakımından

çalışmamıza kaynaklık etmiştir. Zekeriyâ Kazvînî (takr. 1203-1283)28; Anadolu iklimi

hakkında az da olsa bilgi veriyor. Ebû'l-Fidâ (1273-1331)29 eserini İbn Sa‘îd’den

yararlanarak yazmıştır. Özellikle meyveler ve yetiştirildikleri yarin tespiti açısından

çalışmamıza kaynaklık etmiştir. Hamdullah Mustevfî (öl. 1350)30 ise daha çok

Anadolu'da yetişen meyveler ve diğer ürünleri kaydetmektedir. El-Ömerî (öl. 1349)31

ise, eserinde Anadolu’da yetişen bazı tahıl ürünlerinin ve meyvelerin fiyatları kaydeder.

Özellikle nar hakkında ayrıntılı bilgiler verir.

Vakfiyeler:

Resmi vesikalar arasında Türkiye Selçukluları dönemine ait olup bize kadar

gelebilen ve tarihe kaynak olmak bakımından çok büyük ehemmiyetleri olan vakıf

vesikalarına sahip bulunuyoruz. Dönemimizle ilgili yarli kaynakların azlığı ve resmî

vesikaların yok denecek boyutta olduğu göz önüne alınınca, vakfiyelerin Türkiye

Selçukluları tarihi bakımından birinci derecede ehemmiyet kazanacakları kendiliğinden

anlaşılır. Vakfiyeler konumuz açısından önemli bazı ziraî yapıların tespitinde,

yetiştirilen ürünlerin belirlenmesinde önemli ölçüde yararlı olmuştur. Vakfiyelerle ilgili

olarak; O. Turan, A. Temir, R. Yınanç, B. Yediyıldız, İ. Kayaoğlu, H. Sahillioğlu, A.

H. Bayat, K. Şahin, M. Cevdet, S. Bayram ve A.H. Karabacak değerli yayınlar

yapmışlardır.. Türkiye Selçukluları hakkındaki resmî vesikalar, kitabeler, mülk-nâme,

köy satışı ve temlik-nâmelerle ilgili yayınlar da çalışmamız açısından faydalı olmuştur.

Bu çalışmalar metin içerisinde ve bibliyografyada ayrıca gösterileceğinden burada

belirtmeğe gerek duymadık.

27 İbn Sa‘îd, Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Mağribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, nşr. Hınıs-Havan

Kırnıt, Tirvan 1985. 28 Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud Kazvînî, Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sadır, Beyrut (t.). 29 Ebû’l-Fidâ, İmadüddîn el-Melikü'l-Müeyyed İsmail b. Ali, Geographie d'Aboulfeda: Takvimü'l-Büldan,

terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985. 30 Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini Hamdullah Mustevfî, Nuzhat al-Qulub, terc. Guy Le Strange, ed. Fuat

Sezgin, Frankfurt 1993. 31 El-Ömerî, Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî mamâlik’ül-emsâr,

nşr. Franz Taeschner, Leipzik, 1929.

1

GİRİŞ

Birinci Haçlı Seferi’nin kronikleri Orta Anadolu’da genel bir yıkımdan söz

ederler; ancak anlattıkları, XIII. yüzyılda bu ülkeyi gören ve yaşadıkları çağın ölçülerine

göre büyük bir refahtan bahseden diğer seyyahların gözlemleriyle çelişir. Selçuklular

döneminde, Anadolu’nun büyük ölçüde eski bolluğa kavuştuğu açıktır32.

XII. yüzyılda sınır bölgeleri doğal olarak en sıkıntılı yerlerdi. Bizanslılar, bu

bölgelerde hâlâ yaşamakta olan köylü bulabildiklerinde, onları tekrar kendilerine tâbi

kılmışlar, daha iç bölgelerde ve yeniden fethedip sağlamca ellerinde tuttuklarına

inandıkları topraklarda iskan etmişlerdi33. Ama bu arada Selçuklular da tarıma

ayırdıkları topraklara, esir ettikleri veya cezbettikleri sınır bölgesi halklarını

yerleştiriyorlardı. Sultan I. Gıyâseddîn Keyhusrev’in ilk hükümdarlık döneminde (1192-

1197) Bizans ile arası açılmış ve buraya bir sefer tertiplemişti. Selçuklu sultanı,

Menderes nehri boyunca Frigya’daki Antioch (Antiokheia) şehrine kadar ilerlediği bu

seferde, özellikle Karia ve Tantalus halkından beş bin kişiyi esir alarak bunları nüfusu

azalmış olan Akşehir bölgesine yerleştirmiş, ziraat aletleri ve tohum bağışlamış ve beş

yıl vergiden muaf tutmuştu34. İskân edilen köylülerin bir bölümünün, kendilerinden

daha az vergi alan bir rejimi yeğlemiş olması veya Bizanslı vergi memurlarıyla büyük

toprak sahiplerinin yaptıklarını düşünerek, kendilerine sunulan yaşam koşullarını

karşılaştırarak tercihlerini Selçuklulardan yana kullanmış olmaları muhtemeldir35.

Peki Anadolu’nun yerli halkının durumu böyleyken, Türkiye Selçukluları

Devletinin kurulusu esnasında Anadolu’ya gelenler yalnızca göçebe-savaşçı Türkler

miydi? Erdoğan Merçil, Anadolu’ya gelen Türkler’in en azından kendi ihtiyaçlarını

32 C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çevr. Erol Üyepazacı, İstanbul 2002², s. 112. 33 C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 113. 34 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2002, s. 240: Erdoğan Merçil, Türkiye

Selçukluları’nda Meslekler, Ankara 200, s. 47. 35 C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 113.

2

karşılayacak kadar serbest meslek sahibini ihtiva ettiğini belirtmektedir36. Nitekim,

Faruk Sümer, bu konuda yazdığı bir makalede, Anadolu’ya gelen Türkler’in ziraî

hayatla tanışık olduklarını izah etmektedir. Türkler’in yerleşik hayat ve faaliyetleri ile

yakın bir münasebet kurmalarını Gök-Türkler çağına bağlamaktadır. Gök-Türkler’in

göçebe olmakla beraber, çiftçiliğe ehemmiyet verdiği görülür. Gök-Türk hükümdarı

Kapgan Kagan (691-716), barış anlaşmasının yapılabilmesi için ileri sürdüğü şartlar

arasında; Çin’den bir milyon kile darı, üç bin adet çiftçilik aleti ve çok miktarda demir

istemişti37. X. Yüzyıl İslâm müellifleri, Türklerin önemli bir kolu olan Oğuzların, bir

bölümünün göçebe, bir bölümünün yarı göçebe, bir bölümü de şehir ve köy hayatı

sürdüklerini söylemektedir38. Nitekim, Vilâyet-nâme’nin bir kaydına göre, Aksaraylı

Mollâ Sadeddîn denilen bir bilgin, bir yıl Kayseri’ye giderken Açuksaray Köyü’ne

vardı. Halk yaylaya çıkmıştı, köy ıssızdi39. Görülen odur ki, halkın yarı göçebe durumu

en azından yer yer Selçuklu Anadolusu’nda da devam etmekteydi. Tabiatıyla bu durum

yetiştirilen ürün profilini etkilemiş olmalıdır.

Köylerle ilgili, İbn Sa‘îd, Selçuklu devletinde 36.000’i harap olmuş 400.000 köy

olduğunu kaydediyor. Bu rakamlar abartılı olabilir. Söz konusu rakamı olduğu gibi

kabul etmesek dahi, bir gösterge olmadığını da söylemek yanlış olur40. El-Ömerî’nin

XIV. yüzyılda birçok beylik için verdiği köy sayısından, özellikle Batı Anadolu’da

kırsal alanların nüfusunun yoğun olduğu anlaşılmaktadır41.

Toprağın dağılımına gelince, daha Anadolu'da yaptıkları ilk fetihlerden itibaren

Selçuklular, vaktiyle Horasan'a indiklerinde zengin toprak sahipleriyle halk kitleleri

arasında gördükleri büyük uçurumu, Bizans aristokrat toprak sahipleriyle yerli ahali

arasında da gördüler. Bu sebeple herhangi bir sosyal krizden sakınmak maksadıyla,

kendi geleneklerine de uygun olan mîrî toprak rejimi ile askerî iktâlar sistemini

uygulamaya başladılar. Hatta XIII. yüzyıla kadar feodal bir sistemin oluşmasına da 36 E. Merçil, Meslekler, s. 2. 37 Faruk Sümer, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, 96, (1960), s. 568. 38 Faruk Sümer, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, s. 574. 39 Vilâyet-nâme (Menakıb-ı Hünker Hacı Bektaş-ı Veli), hazırlayan: Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul 1958,

s. 57. 40 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 115. 41 El-Ömerî, Denizli’de bulunan köylerin ve çiftliklerin adedinin dört yüz civarında olduğunu söyler. Bkz.

Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî mamâlik al-am-sâr, nşr. Franz

Taeschner, Leipzik, 1929, s. 44; Türkçe Türkçe terc., Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, Ankara 1991², s. 195. Ayrıca bkz. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 115.

3

engel olabildiler42. Fetholunan bütün topraklar, İslâm hukuku gereğince doğrudan

doğruya devletin malı telakki ediliyordu. Bununla birlikte bazı şartlar altında

özel mülkiyet de kabul olunmuştu, ama bu tip mülkiyet önemli bir miktar teşkil

etmiyordu. Özel mülkiyet bahçeleri, bağları ve şehirlerle köylerin yakınlarında

bulunan buğday ve arpa tarlalarını içine alıyordu43. Bu özel mülkiyetin yanında

başka bir çeşit mülkiyet daha vardı ki, devlet hizmetindeki bazı şahıslara

hükümetçe temlik edilmişti44. Dîvanî malikâne diye adlandırılan bu çeşit toprak

mülkiyeti ne satılabilir, ne bağışlanabilir ne de miras yoluyla intikal edebilirdi.

Selçukluların bu toprak hukukunun zaman zaman sarsıntılara uğradığı müşahede

edilmektedir45. XIII. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren ise toprak rejimi bozulmaya

ve özel mülkiyet veya vakıflar gelişmeye başlamıştı46.

Ziraata etki eden bir başka unsur da iklimdir. Anadolu orta iklim kuşağı içinde yer

alan ve oldukça kütlevi bir kara parçasıdır. Anadolu sene içinde esas itibariyle iki farklı

hava kütlesinin tesiri altındadır. Kışın kutbi, yazın ise tropikal menşeyli hava

kütlelerinin tesiri altına girer. Yükselti ve büyük seviye farklarına, sıra dağların

uzanışına, kara ve denizlerin dağılışına, kontinentaliteye bağlı olarak yayılış sahaları ve

hususîyetleri itibariyle büyük değişiklikler göstermesi yetiştirilen mahsulün

çeşitliliğinin başlıca sebeplerinden biridir. Türkiye, bugün olduğu gibi, Selçuklu ziraî

hayatını doğrudan etkileyen üç büyük iklim bölgesine ayrılmaktaydı; Akdeniz,

Karadeniz ve step iklimleri47.

Özellikle kuru tarımın yapıldığı alanlarda, bahar ve yaz yağmurlarının olumlu

etkisi bilinmektedir. Anadolu’nun yağış karakteri, zaman zaman azlığıyla, zaman zaman

da çokluğuyla çiftçileri zor durumda bırakabilmekteydi48. Yağışların etkisi bu

şekildeyken, kış mevsiminin sertliği de ziraatı olumsuz etkileyen bir başka etkendir. Kar

yağışları toprağın su ihtiyacını karşılamak için oldukça önemliyken, özellikle soğuk ve

42 Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk

Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 2000³, s. 37. 43 Osman Turan, “Türkiye Selçuklularında Toprak Hukuku, Mîrî Topraklar ve Hususî Mülkiyet

Şekilleri”, Belleten, 48, (1948), s. 551. Ayrıca bkz. İleride sulama. 44 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 553. 45 Ocak, Babaîler İsyanı, s. 38. 46 Ocak, Babaîler İsyanı, s. 38-39. 47 Süha Göney, Türkiye Ziraatının Coğrafi Esasları, İstanbul 1987, s. 19 48 Bkz. İleride sulama.

4

don, ilk baharda, çiçek açan ve filiz veren mahsulü olumsuz etkiler. Yine hasadı son

bahara kalan ürünler de bu durumdan payını almaktadır49. Nitekim, XIII. yüzyıl

coğrafyacısı Zekeriyâ Kazvînî, Anadolu’nun kışlarının uzun ve şiddetli olduğunu

insanları ve hayvanları kırıp geçirdiğini kaydetmektedir50. El-Ömerî de aynı doğrultuda

Rum (Anadolu) diyarında kışların çok soğuk olduğunu belirtmektedir51. Ayrıca,

568/1172 Eylül ayında Sivas’ta, zamansız bir şekilde yağmur ve kar yağması üzerine

havalar aniden soğumuş, asmalar, zeytin ağaçları, pamuk ve susam gibi ürünler

soğuktan kavrularak mahvolmuştur52. Yine, 633/1235 yılının kasımından 1236

şubatının ortasına kadar bağları, meyve ağaçlarını ve Fırat nehrini donduran şiddetli bir

kış olmuştu53. Ziraata zarar veren bir yağış biçimi de doludur. 623/1226 yılında Musul

ve el-Cezîre bölgesinde şiddetli bir dolu bütün ekinleri mahvetmiştir54.

49 Bkz. İleride üzüm. 50 Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sadır, Beyrut (t.), s. 530, 532. 51 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 184. 52 Süryani Mihail, Süryani Patrık Mihail’in Vekâyi-Nâmesi, Türkçe terc. Hrant D. Andreasyan, (TTK

adına tercüme edilmiş henüz yayımlanmamıştır.), s. 204. 53 Gregory Abû’l-Farac (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden İngilizceye trc. Ernet

A. Wallıs Budge, Türkçeye trc. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999, II, s. 535. 54 İbnü’l Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil Fi’t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet Ağırakça, Abdülkerim

Özaydın, İstanbul 1987, XII, s. 435.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

ZİRAAT ARAÇ-GEREÇLERİ VE ZİRAAT TEKNİKLERİ

A. SULAMA

Akdeniz iklimi şartlarında büyük ölçüde Tabiî tarım üretiminin belli başlı

unsurlarından biri, ikili rotasyon sistemi, yani toprağın yapısı ve düzensiz yağmurların

etkisini önlemek için toprağın bir kısmının nadasa bırakılması usulüdür55. Bu durumda

sulama, ziraatın en önemli unsurudur. Ziraat yapılan alanlarda verimi arttırmak için

sulama yapılır ve bu iş için umumîyetle kanallar kullanılırdı. Verimsiz topraklardan

bile, sulandığında iyi ürün almak mümkün olabiliyordu. İslâm coğrafyasında, sulak

araziden alınan öşürle, susuz araziden alınan öşür arasındaki farklılık da sulamanın

getirdiği verimlilikten kaynaklanıyordu56. Türkiye Selçukluları döneminde de sulamaya

aynı önem verilmekteydi. Özellikle, hususî mülkiyete sahip topraklarda sulama

sistemleri daha gelişmiş olmalı idi. Muhtemelen, özel çalışmalara ve uzun vadeli itinaya

muhtaç olan, bağ, bahçe ve meyveliklerin yetişmesi için Selçuklu Devleti, şehir ve

kasabalar civarında özel mülkiyete izin verilmişti57. Bu durum vakfiyelerde, şehir ve

kasabalar civarındaki yerlerin hep Müslüman ve Hıristiyan reayanın mülkü olarak

gösterilmesinden de anlaşılır. Bu topraklardan, arazinin verim kabiliyetine, nehir, kanal

veya dolapla sulama vaziyetine göre değişen miktarda örfî ve şer’î vergiler

alınmaktaydı58. Kaynaklardan, özellikle nüfuzlu kişilerin bağ sahibi olabildiği de

55 Ünal Nalbantoğlu, “Osmanlı Toplumunda Tarım Teknolojisi, Artı-Ürün ve Kent Ekonomisi”, Türkiye

İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1979), ed. Osman Okyar, Ankara 1979, s. 39. 56 Sait Polat, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimai ve İktisadi Hayat, (M.Ü. Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora tezi), İstanbul 1997, s. 137. 57 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 560; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I (1243-1453),

İstanbul 1974, s. 18. 58 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 560; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I (1243-1453),

s. 18.

6

anlaşılmaktadır. Bu kişilerden bazıları, Hüsâmeddîn Çelebi59, Emîr Necmeddîn

Dizdâr60, Saraç Celâleddîn61’dir. Bu örnekleri vakfiye kayıtlarından daha da çoğaltmak

mümkündür. Kiramana Hatun’un bağ sahibi olarak zikredilmesi, kadınların da mülk

sahibi olabildiğini göstermektedir62.

Anlaşılan odur ki, bağ, bahçe ve meyvelikler daha sistemli sulanmakta idi.

Kaynaklara göre bu dönemde, akar sular bağdan bağa dolaşıp63, gül bahçeleri

yetiştirmekte, çiçekleri ve meyveleri canlandırmakta64, elma ve narları çoğaltmakta

idi65. Mevlânâ’nın, “Bu güzel dala su ver de tazelendir! Şimdi ikisi de yeşil ama sonuna

bak. Bu sonunda bir şeye yaramaz, öbürü ise meyve verir. Bağın suyu buna helâldir,

ona haram. Aradaki farkı sonunda görürsün vesselâm. Adalet nedir? Ağaçlara su

vermek. Zülüm nedir? Dikeni sulamak. Adalet, bir nimeti yerine koymaktır, her su

çeken tohumu sulamak değil” şeklindeki beyitleri de bu yöndedir66. Ayrıca Mevlânâ,

“Madem ki fidan diktin onu sula” demektedir67.

59 Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, Türkçe terc. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1989, I, 123, 231, 617, II, s.

47, 161, 175. Hüsâmeddîn Çelebi, Mevlânâ’nın en önemli müridi ve ölümünden sonra, dergâhının

posnişinini devralan kişidir. Bkz. Eflâkî, s.XLVIII. 60 Eflâkî, II, s. 303. 61 Refet Yinanç, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 22, (1991), s. 35. 62 Eflâkî, I, s. 351. Kiramana Hatun, Sultan Veled’in süt annesi olarak kaydedilmiştir. Bkz. Eflâkî, II, s.

230-231. Vakfiye kayıtlarından Konya’da mülkü bulunan, Salihe ve Melek Hatun, Abdullah kızı Meryem

gibi bir çok kadın mülk sahibine rastlanmaktadır. Bkz. Osman Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III,

Celâleddîn Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, (1948), s. 141. Kadınların mülk sahibi

olabilmesi, hususî mülkiyetin varlığı konusunda önemli bir bilgidir. Zira, Osmanlı Devleti

uygulamalarından anlaşıldığına göre, kadınlara ikta sahibi olma imkânı verilmiyor idi. Selçuklu

Devletinin de benzer uygulamalar yaptığını düşünürsek, Kiramana Hatun’un ikta sahibi değil hususî mülk

sahibi olduğu daha doğru olmalıdır. Osmanlı Devleti, Kocası ölen kadının erkek evladı yoksa, elinden

tarla arazisini alır ve başka bir köylüye aktarır. Eğer dul kadın, oğulları çalışma çağına gelinceye kadar

ırgatla idare edebilirse, onu bîve adıyla işletmenin sahibi tanıyabilirdi. Bkz. Halil İnalcık, Osmanlı

İmparatorluğu toplum ve ekonomi, İstanbul 1993, s. 3. 63 Mevlânâ, Mevlânâ’nın Rubaileri, Türkçe terc. Nuri Gençosman, İstanbul 1997, s. 163. 64 Eflâkî,I, s. 256. 65 Eflâkî, I, s. 592. 66 Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled İzbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul

2001,V, s. 90. 67 Mesnevi, IV, s. 62.

7

Vergi uygulamalarının dışında sulama sisteminin belli bir maliyeti olmalıydı.

Vakfiye kayıtlarında, artan gelirden evkâfın sulanması için de pay ayrıldığı

görülmektedir68.

Sulamaya verilen önemi vakfiye kayıtlarında suların da zikredilmesinden

anlıyoruz. Vakfiye kayıtlarında çaylar69, dereler70, nehirler71 diğer mülkler gibi ayrı ayrı

zikredilmiştir.

Vakfiye kayıtlarından görülüyor ki, Anadolu’nun bir çok yerinde, arklar, sulama

harkları, sulama kanalları ve su dolapları ile donatılmış ziraat alanları hiç de az değildi.

Ancak, anlaşılan odur ki, Türkler, sulama amaçlı yararlanıyorsa, köyün içinde veya

yakınında akan sulara da ark demişlerdi; kazma ile açıp su getirdikleri hendek için de,

ark sözünü kullanmışlardı72. Bu arkların bazıları şunlardır:

Kayseriyye yolunda (caddesinde) iki kıta yerin tamamı ve bu arazinin kaynakları,

çayları73.

Aksaray kazasının, Selimiye veya Selma nahiyesinin Kerfeli (Gerveli) köyü

mülkleri arasında zikredilen dereler, akan nehirler, sulama harkları, çeşmeleri74.

Sivas’ta vakıf mülkleri arasında zikredilen, nehirler, çaylar ve su membaları 75.

Amasya’ya bağlı İl-Arslan köyü mülkleri arasında zikredilen, kanallar76.

Sivas’ta Sahib Ata Vakfı mülkleri arasında zikredilen, suların mecrası.77.

Sivas Dâruşşifâ’sı mülkleri arasında zikredilen, nehirler ve sulama kanalları78.

68 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 40-41. 69 Sadi Bayram-Ahmet Hamdi Karabacak, “Sahib Âta Fahrü’d-Dîn Ali’nin Konya, İmaret ve Sivas

Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, 13, (1981), s. 59; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 70 Halil Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, Vakıflar Dergisi, 13, (1969), s. 68. 71 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 69; Ali

Haydar Bayat, “Anadolu Selçuklu Hastahâne Vakfiyelerinin Tek Örneği Olarak Sivas Darüşşifası

Vakfiyesi”, Türk Kültürü, 33, (1991), s. 13. 72 Bahaddîn Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, Ankara 1985, II, s. 49-50. 73 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 74 H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 68. 75 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 76 Osman Turan, “II. İzzeddîn Keykâvus’e Aid Bir Temlik-nâme”, Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul

1955, s. 172. 77 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. Bu tabirle yine ark kastedilmiş olmalıdır. 78 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13.

8

Amasya-Taşova-Alp-Arslan beldesi Nurattin Alp-Arslan er-Rufâî vakfiyesi

mülkleri arasında zikredilen, nehirler ve sulama kanalları79.

Celâleddîn Karatay vakfiyesi mülkleri arasında zikredilen dereler80.

Caca Oğlu vakfiyesinde, Kırşehir civarında Kızılca değirmeni adlı yerdeki

üzümlüğü sulayan kanal zikredilmektedir81.

Sulama kanallarına cetvel denildiği de oluyordu82. Kanalların suyu, akar suların

önünü bentlerle keserek kanallara sevk edilmesi ile sağlanmakta idi: “Eğer bir su

kumluk, çorak ve dikenlik bir araziye doğru akarsa, ondan bir fayda hasıl olmaz. Fakat,

bu suyun bu tarafını bağlarsan, aynı su, güllük, elmalık, çiçeklik bir yere doğru akar ve

bundan pek çok faydalar hasıl olur”83

İbn Battûta, “Bikri (Birgi)'de yaz mevsiminin en sıcak günlerini yaşıyorduk.

Muhyiddîn adlı müderris, akşam namazından sonra bana haber saldı. Bahçede bir

köşede, çardak altında buldum onu. Orada bir havuz vardı. Su, kenarları çinilerle kaplı

beyaz mermerden yapılmış bir arktan geliyordu buraya” demektedir84. Görülen odur ki

ark yapım tekniği oldukça ilerlemiştir.

Sulama için nehirlerden açılan kanallarda çalışanlara kârîz-ken denilmekteydi85.

Sular iyi aksın, ekinler yeşersin, göversin diye her yıl arklar temizlenir, taranır ve

kanalların içinde oluşmuş çamurlar temizlenirdi: “Su iyi aksın, ekinler yeşersin,

göversin diye her yıl arkları taramazlar mı, çamurunu temizlemezler mi? Sen de şu

ekmeği ark temizleyenlere, ark açanlara ver de abıhayat elde et, bütün cüzü’lerin

dirilsin”86.

79 Sadi Bayram, “Amasya-Taşova-Alparslan Beldesi Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai’nin 655

H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996 H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Velî Silsile-

nâmesi”, Vakıflar Dergisi, 23, (1994), s. 41. 80 Turan, “Celâleddîn Karatay Vakıfları”, s. 147. 81 Ahmet Temir, Kırşehir Emîr Caca Oğlu Nur El-Dîn’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi,

Ankara 1989, s. 119. 82 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 83 Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarcıoğlu, İstanbul 1984³, s. 131. 84 Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe terc. A. Sait Aykut,

İstanbul 2004, I, s. 419. 85 E. Merçil, Meslekler, s. 104. 86 Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-ı Kebîr, hazırlayan Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1992, II, s. 14.

Yediyıldız, su yollarının tamiri için, ihtiyacı olduğu zaman, vakıf olarak halkın hizmetine sunulmuş

binaların tamır ve restorasyonu ile meşgul olan meremmâtî’ye teslim etmek şartıyle, vakıf paralarının

9

Anadolu’da, bilhassa İlhanlı veziri Reşîdeddîn zamanında, kanallar açıldığını

tespit edebiliyoruz. Bu devirde Sivas’ta dört yer altı kanalı (kâriz) inşa ettirilmişti.

Kendi has parası ile inşa ettirdiği bu kanallara “Kanâvât-i Reşidiyye” denilmekteydi.

Vezir Reşîdeddîn, Diyarıbekir’deki görevlilere, Dicle’den açacağı kanallar hakkında ve

oğlu Hoca Celâleddîn’e Malatya yanında Fırat’tan açılacak kanallar hakkında emirler

göndermişti. Bu inşa sahasının planları da (Resim 1/A-B) eklemişti 87.

Vakfiye kayıtlarından anlaşılan odur ki sular üzerinde de ortak mülkiyet söz

konusudur. Bu durum suyun taşıdığı kıymet ve coğrafi mecburiyetlerden ileri geliyor

olmalıydı. Kaynaklarda, mevcut olan suların sulama hakkı, içme hakkı gibi tabirler

geçmektedir88. Mevlânâ’nın bir beyiti Türkiye Selçukluları döneminde bu ortak

kullanım dolayısı ile kavgaların çıktığını göstermektedir: “Yağmur suyu, bahçeyi yüz

türlü renklerle bezer. hâlbuki oluk, komşuları birbirine düşürür, kavga çıkarır”89. Suların

kendisine emenet edildiği mu’temed-i meremmâtî adlı görevliden bahşetmektedir. Bkz. Bahattin

Yediyıldız, “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, 17, (1983), s. 58. 87 Mukatebât-ı Reşîdî, nşr. Muhammed Şefî, Lahore 1947, s.235-240; Krş. Zeki Velidi Togan,

“Reşîdeddîn’in Mektuplarında Anadolu’nun İktisadî ve Malî Hayatına Ait Kayıtlar”, İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/1-4, (1953-1954), s. 35-37. Kanal açma işinin plan üzerinde

kalmayıp bilfiil gerçekleşmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ekli olan plana göre bu kanal Dicle’den Cezîre-i

İbn Omar (Cizre) yanında açılacaktır. Kanalın sağında Reşidiyye, Mecdiyye, İbrahimiyye, Humamiyye,

Rukdiyye, Sultaniyye, solunda Celaliyye, Latifiyye, Kayra-i Ali, Muhammediyye, Ahmediyye ve

şihabiyye şeklinde kendisinin ve oğullarının adıyla adlandırılan köyler göstermiştir… Her halde bu

kanallar bizzat Dicleden değil de Habur’dan açılmış olsa gerektir. Reşidiyye bugün bu nehir üzerinde

mevcut Zahu’dan Musul’a giden yol üzerinde bulunmaktadır… Malatya’da yapılacak kanal planına göre

ise, Fırat nehrinin yukarı tarafında sekiz köy kurulacak; onun aşağı kısmında da biri “Reşidiyye”, diğeri

“Celaliyye” olmak üzere kendisi ve oğlu namına iki köy kurulacaktır. Ekli planda yeni kanalın batısında

Gazanabad, Mahmudabad, Sultanabad, Mubarekabad, Şahadad adlarıyla beş köy; kanalın sol sahilinde

Devletabad, Saadetabad ve Zaferabad namlarıyla üç köy gösterilmiştir. Her köyün yanında da büyük

kanaldan çıkarılan ve aynı köyün adını taşıyan birer nehir, yani kanal resmi çizmiştir. Malatya’nın

yanında Gazan Han zamanında yapılacak olan bu imar işlerinin bilfiil yapılmış olduğu Olcaytu

zamanında yazılan vasiyetnamede Malatya’da Reşîdeddîn’in kendisine ait olmak üzere gösterilen 100

feddanlık çiftlik kaydından anlaşıldığı gibi, bugün Malatya’nın tam yanında “Aşağı Mahmudiye” ve

“Yukarı Mahmudiye” isimli köylerin bulunmasıyla da sabit olmaktadır. Bkz. Togan, “Anadolu’ya Ait

Kayıtlar”, s. 38-39. 88 H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 69; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; A.H.

Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13. 89 Mesnevi, V, s. 204-205.

10

ortak kullanımı konusu, beylikler dönemi kaynakları incelendiğinde daha iyi

anlaşılacaktır90.

Sulamanın daha çok bağ, bahçe ve meyveliklerde yapıldığını kabul etmek doğru

olacaktır. Ancak Mevlânâ’nın bir beyiti tahıl üretiminde de sulama yapıldığını

göstermektedir: “Testi değiştiyse ırmağın suyu değişmedi ya; ekin gibi onun arı-duru

suyunu içmeye bak”91

Seyyahlar da, Anadolu’da ziraî sulamanın yapıldığını zikrederler. Nâsır-ı Husrev,

“Âmid, şehrinin ortasında bir kaynak vardır ki sert taştan çıkar, beş değirmen çevirecek

kadar ve çok güzel bir sudur. Kimsecikler nereden geldiğini bilmez. Şehirde ağaçlar,

bahçeler, hep o suyla sulanır” der92. Su kaynaklarının, diğer mülkler gibi

vakfedilmelerinden, Selçuklular döneminde de aynı önemi koruduklarını görmektedir93.

Hamdullah Mustevfî, “Mardin’in bahçeleri suyunu Sur (Şür) nehrinden alıyor”

demektedir94.

Türkiye Selçukluları dönemde kuyular da sulama maksadı ile kullanılmaktaydı.

Vakfiye müştemilâtı içerisinde su kaynakları sıralanırken kuyular da zikredilmektedir95.

İbn Battûta, “İznik’te şehir içinde bahçeler, tarlalar, evler var. Her insanın evi tarlası ve

bahçesi toplu hâlde, yan yana. Suyu da hemen yakında olan kuyulardan geliyor”

demektedir96. Ahmed Eflâkî ise, “Ramazanın ilk günüydü. Mevlânâ, birden bire

dostların arasından kayboldu. Muayyen yerlerde ne kadar aradılarsa da hiç kinse ondan

bir haber getirmedi. Meğer Mevlânâ, medresenin bahçesinde bulunan kuyuya girmiş,

90 Candaroğlu sülalesinden Kaya Bey’in Balıkesir’in Edremit nahiyesinde 876/1471 yılının öncesinde ki

15 yıllık bir dönem içinde yapıldığını tahmin edilen câmiin vakıfları arasında, İçbeyi köyü arazisinde bir

bahçe ile buradan geçen sudan haftada bir gün ikindiye kadar ve Cuma geceleri gecenin yarısına kadar bu

bahçeyi sulama hakkı zikredilmektedir. Bkz. Sezai Sevim, “Candaroğlu Sülalesinden Kaya Bey’in

Balıkesir’deki Câmisi ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 23, (1994), s. 22. 91 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1976, s. 159. 92 Nâsır-ı Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, İstanbul 1985, s. 13. 93 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13. 94 Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini Hamdullah Mustevfî, Nuzhat-al-Qulub, terc. Guy Le Strange, ed. Fuat

Sezgin, Frankfurt 1993, s. 105. 95 İsmet Kayaoğlu “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 13, (1981), s. 10; Bayram-Karabacak,

“Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; Turan, “Temlik-nâme”, s. 172; S.

Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası

Vakfiyesi”, s. 13. 96 İbn Battûta, I, s. 431.

11

hazreti Yusuf gibi orada itikafa çekilmişti” demektedir97. Bu dönemde kuyulara pek çok

yerde rastlandığı anlaşılmaktadır. Su bugün olduğu gibi kuyunun içinden kovalarla

çekilmekteydi. Mevlânâ, “Ey Bahâeddîn kırk kişinin kuyudan çektiği kovayı bir kişi

çekemez” demektedir98. Yunus Erme’nin bir dizesi de kuyularda çalışan kovaları tasvir

etmektedir:

“Deniz kanarında ova kuyuda işleyen kova

İsa ağzından dua oluban ben işe geldüm”99

Görülen odur ki kuyudan çekilen kovalarla ekinler ve meyveler sulanmaktadır.

“Yay okla şeytanı oklar, bir yere mıhlarsa ekinleri, meyveleri sulamak için kova, suyla

dolu”100 Muhtemelen teneke veya tahtadan yapılmış olan kovalar zamanla aşınıp

kullanım dışı kalabiliyordu: “Kova çıksa bile içinde ancak kuyu suyu bulunur;

karanlıklarda, aşağılarda çürür, delinir, parçalanır gider”101.

Bir diğer su kaynağı da vakfiyelerde zikredilen “gölcükler” ve “havuzlar” idi102.

Bunlar yağmur sularının biriktirildiği sunî oluşumlar olmalıdır: “Hani gökten yağmur

yağar da ırmak, havuz, arı-duru su, habbe-habbe kabarır. Derken yere siner, yeri de

kabartır, o kabarcıklardan da yeni ay doğar gibi güller, menekşeler, nesrinler, sümbüller

biter”103.

Türkiye Selçukluları zamanında bütün bu sulama sistemlerine olmasına rağmen,

Anadolu’nun çoğu yerinde kuru tarım yapılmış olmalıdır. Kuru tarımın yapıldığı

alanlarda ise ürünlerin yetişmesi yağmurların yağmasına ve toprağın doğal yolla

sulanmasına bağlı idi. Mevlânâ’nın beyitleri bu durumu ortaya koymaktadır: “Ekinlere

benziyoruz cancağızım; şu meydanda yetişmiş, yeşermiş, yağmur bulutunu arıyoruz,

onu beklemedeyiz biz”104, “Bu bulutlar çalışıp çabalar buğday bitirirler. Hak onu bitirip

bal gibi tatlı bir hâle koyar”105. Karın da, toprağın su ihtiyacını karşılamadaki önemi

bilinmekte idi: “Karla buz, sana yok gibi görünmez mi? Ama nar, elma, armut onun 97 Eflâkî, I, s. 628. 98 Eflâkî, I, s. 166. 99 Yunus Emre Dîvânı, haz. Mustafa Taşçı, Ankara 1997, II, s. 306. 100 Mesnevi, V, s. 343. 101 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 337. 102 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; S. Bayram, “Seyyid

Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41. 103 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 236. 104 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 8. 105 Mesnevi, I, s. 298.

12

yüzünden ne hâle geldi, nasıl gelişti; onu gör”106. Mevlânâ, mevsimine göre yağmurun

etkisini söyle anlatır: “Yağmur vardır âlemi beslemek için yağar. Yağmur vardır, âlemi

perişan etmek için yağar. Bahar yağmurlarının faydası şaşılacak bir derecededir. Güz

yağmurları, bağa sıtma getirir. Bahar yağmuru, naz ü naim ile besler yetiştirir. Güz

yağmuruysa bozar sarartır. Kış, yel ve güneş de böyledir. Bunların tesirleri de zamana

göre ve ayrı ayrıdır. Bunu böyle bil ipin ucunu yakala”107. Kaynaklarda, çorak

topraklara ekilen tohumların ise mahsul vermediği zikredilmektedir108.

Görülen odur ki yağmurun, ziraat alanlarında, özellikle kuru tarım yapılan

bölgelerde, ziraatçının hayatında önemli bir yeri var idi. Yağmur yağmadığı dönemlerde

ise ziraat olumsuz etkilenmekte idi. Selçuklular zamanında Doğu Anadolu’da kuraklık

sebebiyle 1092 yılında şiddetli bir kıtlık yaşandığı tespit edilmektedir. Nitekim,

sefaletin büyümesinden üzüntü duyan bir zengin, İran’dan develerle buğday getirterek,

çocuklardan başlamak üzere herkese yardım etmişti109. 1100 yılında bütün el-Cezîre’de

ve özellikle Urfa’da toprağı taş kesen müthiş bir kuraklık yaşanmış. Nehirler, çeşmeler,

bağlar-bahçeler kurumuşdu110. İbnü’l-Esîr ise, aynı olay ile ilgili olarak, buğday

fiyatlarının yükseldiğini ilave eder111. 1133-35 yılları arasında yine pek çok yörede ve

Anadolu’da hüküm süren kuraklık insanları açlık felaketiyle karşı karşıya bırakmıştı112.

Süryani Mihail 1175 olaylarını verirken dört yıllık büyük bir kuraklıktan sonra ot ve

mahsulün yetişmeye başladığını kaydeder113. 1178 yılına dair bilgilerden 1171’de

başlayan kuraklığın devam ettiği anlaşılmaktadır114.

Anadolu’da, iklim koşullarından daha az etkilenecek büyük kaynaklardan su

sağlanması, günümüzde dahi çözülememiş olduğu düşünülürse, Selçuklu çiftçisinin

tabiat şartlarına bu denli teslim olması doğal karşılanmalıdır. Selçuklu çiftçisinin

kuraklıkla mücadelesi, inanç sistemi içerisinde de yer bulmuş idi. Çiftçilerin kuraklık

106 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 173. 107 Mesnevi, I, s. 163. 108 Mesnevi, I, s. 39,297. 109 Gülay Öğün Bezer, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da ve Civar Bölgelerde Kıtlık”, Türk Kültürü

İncelemeleri Dergisi, 3, (2000), s. 9. 110 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162),

Türkçe terc. H. D. Andreasyan, Ankara 2000³, s. 202. 111 İbnü’l Esîr, X, s. 248. 112 İbnü’l Esîr, X, s. 493. 113 Süryani Mihail, s. 233. 114 Süryani Mihail, s. 252; İbnü’l Esîr, XI, s. 361. Ayrıca bkz. Bezer, “Kıtlık”, s. 11.

13

karşısında, yağmur duasına çıktığı, oruç tutuğu, kurban kestiği ve namaz kıldığı

anlaşılmaktadır115.

Kaynaklara göre Mevlânâ’nın ölümünden sonra, Konya’da birden bire şiddetli bir

kurak olmuştu ve hiç yağmur yağmamıştı. Bunun için Mevlânâ’nın feracesi ile yağmur

duasına çıkmışlardı116. Ahmed Eflâkî kuraklık ve yağmur duası ile ilgili pek çok kayda

yer vermiştir. Bunlar bazı abartmalar içerse, de kuraklığın Selçuklu halkının hayatındaki

yerini belirtmesi bakımından önemlidir: “Konya şehrinde bir müddet su kıtlığı oldu.

Yağmur hiç yağmadı. Çukurlardaki sular çekilip kayboldu. Şehrin bilginleri, şeyhleri ve

emîrleri bütün halkla, su istemek için, şehirden dışarı yağmur duasına çıktılar.

Kurbanlar kestiler, ağlayıp sızladılar, fakat duaları kabul olmadı. Sıcak ve güneş

kaynayan cehennem gibi dünyayı yakıyordu. Bitkiler tamamıyla kurumuştu… neticede

Çelebi hazretleri Mevlânâ’nın türbesine gidip namaz kıldı, dua etti ve yağmur

yağdı…”117.

Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Bir yıl, Konya başkentinde yağmur kıtlığı olmuştu.

Korkunç bir pahalılık oldu. Şehir halkı sıkıntıya girmişti. Birkaç defa yağmur duasına

çıktılar, fakat hiç yağmur yağmadı. Sultan Veled’den yardım istediler. O kadar yağmur

yağdı ki, dağlardan inen sellerden Konya sahraları denize döndü”118. “Başka bir defa

Çelebi hazretleri Ladik şehrini şereflendirmişti. Birkaç gün o ülkenin büyükleri ile

eğlendiler. birden bire bir kıtlık oldu. Hiç yağmur yağmadı. Şehrin halkı hep birden

yağmur duasına çıktılar, fakat yağmur yağmadı. Otlar tamamıyla kurumaya yüz tuttu ve

güneşin hararetinden yandı. Kıtlığın sebebini Çelebi’den bildiler. Çelebi, sizin

maksadınız yağmurun yağması ve onun semeresini elde etmektir. Siz kendi işinize

gidiniz. Biz göğün su emri olan Hüdâvendigârımızdan kül renkli toprak mensuplarının

susuzluğu için yağmur isteriz”119 kayıtlarına göre de, sıklıkla yağmur duası yöntemine

başvurulmakta idi.

115 Eflâkî, I, s. 532. 116 Eflâkî, II, s. 25. 117 Eflâkî, II, s. 164-165. 118 Eflâkî, II, s. 206. 119 Eflâkî, II, s. 274-275.

14

B. SU DOLABI

Türkiye Selçukuları devrinde, sulama sistemi içerisinde su dolapları önemli bir yer

tutmakta idi. Bu dönemde su dolabına “sâkiye” denilmekte idi120. Su dolaplarının temel

amacı suyu yükseğe çıkarmaktır. Yükseğe çıkan su, kanallar ve oluklar vasıtası ile

tarlalara ve evlere ulaşabilirdi. Su dolabının, bağ ve bahçeye su çekerek bereket

kazandırması şöyle tasvir edilir:

“O bahçedendir şu gül yanaklar; o dolaptan kavuşur suya gül bahçesi”121.

“Bostana su çekiyorum, bu yüzden dönmeden hoşlanıyorum ben; çünkü çorak

yerden, hatta taştan kumdan bile can suyuyla meyveler biter”122

“Derviş olan bil bağlaya tolaplayın çok ağlaya

Her kanda tolap varisa anda bâg u bostân olur”123.

Selçuklu öncesi Anadolusu’nda değişik çalışma sistemine sahip su dolaplarının

kullanıldığı bilinmektedir124. Kaynaklarda rastladığımız su dolapları genelde akarsu

üzerine kurulmuş ve akarsuyun gücü ile dönmekte idi. “Dolap gibi akarsuyla

savaşmazsan…”125, “Dolabın dönüşünü ne vakte dek göreceksin? Başını çevir de hızlı

ve coşkun coşkun akan suyu da gör”126, “Su içinde olsan, o su sanki tatlı bir şarap olur

bana. Hayalini içtikçe hep inler, dolap gibi dönerim”127. Bu tip dolaplarda daire

şeklindeki çarkın kenarına aynı yönde kovalar ilave edildiği anlaşılmaktadır: “Mademki

kovasın sen, dolabın çevresinde dönedur”128. Bu kovalar akarsudan aldıkları suyu çarkın

en yüksek noktasına kadar taşıyıp, burada oluğa boşaltmakta, bu esnada sürtünmeden

dolayı da epeyce gürültü çıkarmakta idiler129. Bu şekilde çalışan su dolapları yakın

zamana kadar Anadolu’da kullanılmaktaydı (Resim 2)130.

Ahmed Eflâkî su dolabının çalışmasını şöyle anlatır: “Mevlânâ Bahâeddîn-i

Bahri hazretleri şöyle rivâyet etti: Sonbaharın sonlarında ve kışın başlarında idi. Bir gün

120 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 121 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 120. 122 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 80. 123 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 153. 124 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, İstanbul 1995, II/3, s. 189-201. 125 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 398. 126 Mesnevi, V, s. 238. 127 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 307. 128 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 147. 129 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 46. 130 Albert Gabriel, Monuments Turcs, D’Anatolie II, Paris 1934, Bkz. Ekler.

15

Mevlânâ benim bostan dolabıma teşrif etmişlerdi. O günlerde su donmaya başlamıştı.

Mevlânâ elbiselerini çıkarıp havuza girdi ve orada bir hayli gecikti. Huzurum kaçtı,

onun arkasından dışarı çıktım; Onun havuza girip oluğun ağzında oturduğunu, mübarek

başına suyun aktığını, gırtlağına kadar soğuk suya gömüldüğünü gördüm”131 Görülen

odur ki; su dolabından çekilen suyun oluklar vasıtası ile bir havuzda biriktirildiği de

oluyor idi. Oturan bir insan gırtlağına kadar suyun içinde kaldığına göre, bu havuzun

derinliği yaklaşık 50-80 cm olmalı idi. Kış aylarında da dolabın çalıştırılması ilginç bir

bilgidir.

Çalışma sistemi hakkında ayrıntılı bilgi bulamamamıza rağmen, kaynaklarda

hayvan gücü ile çalışan su dolapları da zikredilmiştir: “Öküz değilsin ki boş yere dolap

döndüreceksin”132.

Yunus Emre’nin bir şiiri, su dolabının dönerken sürtünmeden dolayı nasıl ses

çıkardığını, kovaların sıra ile boşalmasıyla suyunun nasıl kesik kesik aktığını, dülgerler

tarafından nasıl imal edildiğini, dolabın taşkın su ile nasıl boğuştuğunu, dönerken suyu

alçaktan alıp yüksekten döktüğünü tasvir etmektedir:

“Dolap niçün inilersin Dagdan kesdiler hizenüm

Derdüm vardur inilerem Düzdiler dürlü düzenüm

Ben Mevla’ya aşık oldum Eylenem aylak ozanum

Derdüm vardur inilerem Derdüm vardur inilerem

Benüm adum dertli dolap Beni kodılar taşkına

Suyum akar yalap yalap Tuşmadum benden coşkına

Böyle emreylemiş Çalap Muhammed Ali ışkına


Beni bir dagda budılar Dülgerler budagum yoldı

Kolum kanadım kırdılar Her azam yirine kondi

Dolaba layık gördiler Bu inildüm hak’dan geldi


131 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 528. 132 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 319.

16

Balta zahm urdı ezeli Suyum alçakdan çekerem

Soldı benzimün gazeli Dönüp yüksekten dökerem

Sorman bana bu su’ali Görün şu ben ne çekerem


Ben bir dagun agacıyım

Ne tatlıyam ne acıyam

Ben Mevla’ya ve duacıyam

Derdüm vardur inilerem”133

Dolaplar genellikle ahşaptan yapılmakta idi. Ancak demirden yapıldığı da olmakta

idi: “…Ne de demirden yapılma bir dolapsın sen…”134. Zaman zaman meydana gelen

akar su taşkınları su dolaplarına zarar vermekte idi. Ahmed Eflâkî, Konya’da bir mızrak

boyu yükselen suların dolapların ve değirmenlerin çarklarını yıktığını söyler135. İbnü’l

Esîr ise 1079-80 yılı olaylarını anlatırken, Fırat’ın sularının dokuz arşın yükseldiğini ve

su dolaplarını bozduğunu kaydeder136.

Kaynaklara göre, bu dönemde sulama sisteminin önemli araçlarından olan su

dolabına Anadolu’nun birçok bölgesinde rastlanmakta idi. İbn Battûta, “Niğde şehrinin

içine ve dışına konan dolaplarla ırmaktan alınan su bağ ve bostanlara götürülüyor”137

demektedir. Amasya’yı anlatırken ise, “Burası büyük bir ırmak kenarında, çevresi bağ

ve bostanlarla kaplı, meyvelik ve ağaçlık bir şehir. Irmak üzerine kurulan dolaplarla

çekilen su, evleri ve bostanları sulamaktadır”138 der. Kaynaklarda rastladığımız

Anadolu’da ki diğer su dolapları şunlardır: “Konya şehrinin dışında, tabakçılar kapısı

yanında bulunan su çeken dolap”139, “Konya’nın dışında, Sirahorlu köyünde beş

133 Yunus Emre Dîvânı, IV, s. 130-131. 134 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 453. 135 Eflâkî, II, s. 280. 136 İbnü’l Esîr, X, s. 112. 137 İbn Battûta, I, s. 415. 138 İbn Battûta, I, s. 417. 139 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 114.

17

dolap”140, “Sivas içinde Attarlar çarşısında, Attarlar mescidi yakınında, bitişik üç

dükkânın bir tarafında su dolabı vardır”141.

C. GÜBRELEME

Toprağın verimini korumanın yollarından biri de gübrelemedir. DLT’de; deve

gübresi (mayak), koyun gübresi (Koy-mayakı), at gübresi (yundak) zikredilmektedir142.

Selçuklulardam önce Anadolu’da muhtelif gübreleme tekniklerinin kullanıldığı

bilinmektedir143. Dolayısıyla Türkiye Selçukluları döneminde gübrelemenin önemi

bilinmekte idi. Mevlânâ gübrenin toprağa etkisini beyitlerinde söyle anlatır: “Onun

önüne ölüyü getirsen, o ölü dirilir. Bostana dökülen gübre, mahsulü geliştirir”144.

Özellikle bağ, bahçe ve bostanlarda gübreleme işlemi daha düzenli uygulanmakta idi:

“Tatlı meyve; dalların yaprakların arasında gizlidir. Ebedi yaşayış, ölümün içindedir.

Gübre, bir suretle toprağın gıdası olmuş, yer; o gıda ile bir meyve doğurmuştur”145. Bu

dönemde gübreleme büyük ölçüde dışkı üzerine kurulmuş idi: “Fakat gübre olup

bostanın gönlüne giren pislik, yok olur gider de pislikten kurtulur, kavunun karpuzun

lezzetini arttırır o”146.

Selçuklu hükümdarı II. Keykâvûs’un, Subaşı Ebi’l-Müslim b. Ebi’l-Fevaris’e

sattığı Aksaray kazasının Selimiye veya Selma nahiyesinin Kerfeli (Gerveli) köyü

mülkleri arasında gübrelikler dimen ( مند ) (dimne çöplük, gübrelik sözünün çoğuludur) 147 zikredilmektedir. Sivas Dâruşşifâ’sı ve Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî vakfı mülkleri 140 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 116. 141 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 54. 142 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 302. 143 Roma çiftçisinin başlıca gübre kaynağı, ahır veya çiftlik avlusu gübresi teşkil ediyordu. Bu gübrenin

değeri, kısmen ahır samanından ileri geliyordu. Bu saman, besin maddesi içermesinin dışında, idrar

emmek, dışkıyı bir arada tutmak ve ayrışma sırasında organik madde sağlamak gibi üçlü bir etkisi vardı.

Ayrıca, tarlalarda sürünün yatırılması da bilinen bir uygulama idi. Tahılların başlıca ekim mevsimi güz

olup, bu ürünler için gübre Eylül’de tarlalara taşınır ve bir yağmurdan sonra serilip sürülerek toprağa

karıştırılırdı. Daha önce taşınacak olursa, güneşte yanar ve değerini kaybederdi. Plinius, ekimden önce

gübrelemenin mutlak önemi üzerinde ısrar etmektedir ve ilkbahar ekimi için gübrenin kıştan yayılması ve

tohumun toprak sürülüp gübre karıştıktan sonra gerektiğini ekliyor. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının

Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 144 Mesnevi, V, s. 193. 145 Mesnevi, VI, s. 282. 146 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 1. 147 H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 68.

18

arasında sayılan “çöplükler”148 aynı anlamda kullanılan bir kelime olmalıdır. Gübrelik

Mevlânâ’nın şiirinde de yer bulmuştur: “… şu ekmeği gübre hâline sokma, a inciyi

gübreliğe düşürmüş adamcağız”149. Ayrıca Mevlânâ süprüntülük, küllük, gübrelik

kelimelerini aynı anlamda kullanmıştır: “Peygamber: Onu (münafıkların yaptıkları

mescidi) yıkın! Süprüntülük, küllük, gübrelik yapın buyurdu”150.

Görülen odur ki gübrelik; gübre, ev atıkları süprüntüler ve külün biriktirildiği bir

yer olmalıdır. Vakfiyelerin mülkleri arasında sayılmasından, sabit bir mekâna sahip

olduğunu düşündüğümüz bu yapının mimari özelliklerini dönemimiz kaynaklarından

çıkaramıyoruz. Ancak, Çin tarımında kullanılan ve gübreliğe benzer nitelikte bir yapı

olduğunu düşündüğümüz gübre evini incelemek bize bu konuda bir fikir verebilir151.

Muhakkak ki ev lağımı da gübre olarak kullanılmakta idi. Kaynaklarda bu yönde bir

bilgiye rastlamasak ta, İran coğrafyasında ev lağımının gübrelemede kullanıldığı

bilinmektedir152.

Türkiye Selçukluları döneminde toprağın verimini korumak için güvercin gübresi

de kullanılmakta idi. Gübrenin toplanması maksadıyla da yabanî güvercinlerin tünemesi

için, muhtemelen kerpiçten, güvercinlikler yapılmakta idi. Mevlânâ’nın bir beyiti de

güvercinlerin barınması için güvercin burçlarının kurulduğunu göstermektedir:

“Can güvercinlerine bir güvercinlik kurdum; uç bu yana a can kuşu, yüzlerce

sağlam burcum var benim”153

Nitekim, Caca Oğlu vakfiyesinin müştemilâtı sayılırken, Kırşehir’e tâbi Kara

Ağaç Barık adlı köydeki güvercin burcu da zikredilmiştir154. Ayrıca, Kara Gova ve Göç

148 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi” s. 41. 149 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 97. 150 Mesnevi, II, s. 231. 151 Her çiftçi hânesinin yanında bir gübre evi bulunacak, rüzgar ve yağmurdan korunması için bunun

alçak dam saçağı olacak; açık havaya terkedilmiş gübre verim kabiliyetini kaybedecektir. Evin içinde bir

çukur kazılmış, etrafı, sızmayı önlemek üzere tuğla ile kaplanmıştır. Bunun içine süprüntüler, küller ve

harmandan kalan kabuklar ve saman tozları, saman kırıkları ve düşmüş yapraklar girer ve bütün bunlar

çukurda toplanmış halde sıvı gübre ile yanıp zenginleşir ve orada mümkün olduğu kadar uzun süre

tutulur. Zira, taze gübrenin doğrudan toprağa konulmasının bitkileri yakacağına inanılırdı. Bkz. Burhan

Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 78. 152 A. K. S Lambton, Landlord and Peasant in Persia, London-Newyork-Toronto 1953, s. 362. 153 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 437, 445. 154 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 118.

19

Özü köylerinin burçları da vakfiyenin mülkleri arasında sayılmıştır155. Güvercin kuleleri

diğer vakfiye kayıtlarında da yer almaktadır156. Vakfedilen bu binalar, tıpkı bir

değirmen veya ahır gibi, ticarî değer taşıyan kalıcı yapılar idi. Bu binaların mimari

yapısı ile ilgili ayrıntılı bilgiye ancak XX. yüzyılın başlarında kaleme alınan bazı

araştırmalarda rastlayabiliyoruz157. Bu teknik Otadoğu coğrafyasında yaygın idi.

Nitekim, İsfahân’da armut ağaçları ve kavun yetiştirmek için güvercin gübresi

kullanılmakta idi158.

Gübre için bütün çiftlik hayvanlarının dışkılarından yararlanılmış olmalıdır.

Nitekim, Mevlânâ eşek gübresinden bahseder: “Baş çeker (eşek), yol almaz; nazlanır,

arpa yemez… kapıma tezek yığınından bir tepe dikmekten başka bir hizmeti yoktur

bana”159. Roma kaynakları, güvercin gübresinden sonra insan dışkısının gübrelerin en

iyisi olduğunu, bundan sonra keçi, koyun ve eşek gübresinin geldiğini, at gübresinin en

az değerli olmakla birlikte hububat tarlasına iyi geldiğini söylemektedir160.

Selçuklular döneminde toprağın takviyesi için çok eski bir yöntem olan yeşil

gübre de kullanılmakta idi. Ahmed Eflâkî, yabanî otların sürülerek toprağa

karıştırıldığını şöyle anlatılır: “Nitekim, boyunduruğu da öküzün boynuna, ram

olması ve tam bir sükunetle toprağı sürmesi için koyarlar ki o bilgin toprak, tohumu

kabul etsin, kuru diken ve ot yerine türlü taneler ve güzel kokulu çiçekler versin ve

o killerden güller bitsin”161. Bu gübreleme yönteminde, önce yabanî otlar kesilip

tarlada çürümeye terkedilmiş ya da toprak sürülerek bunlar gömülmüş olmalı idi. 155 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 127. 156 Turan, “Celâleddîn Karatay Vakıfları”, s. 147; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi” s. 41. 157 Diyarbakır her zaman için, ağırlığı bir eşek yükünün sınırına varabilen karpuzlarıyla ün yapmıştır.

Bostanlar bu fevkalade sonuçları, güvercinlerin tersinin sağladığı bir gübre sayesinde elde ederler.

Böylece de civar kırlarda, özelliklede Dicle’nin sol kıyısında, hayli ilginç bir geleneksel tipe göre

tasarlanmış birçok güvercinliğe rastlanır. İran’ın meşhur güvercinlikleri, kule şeklinde inşa edilmiş olup

bilhassa İsfahân’ın banliyösünde bazen görkemli bir karakter gösterir. Diyarbakır güvercinlikleri daha

basit, dikdörtgen şekilli olmakla birlikte, çok sayıda güvercini barındıracak kadar geniştirler. Alt kat,

dikdörtgenin uzun yanına paralel duvarlarla birkaç bölmeye ayrılmış olup duvarlar birkaç kat yuva ve

dallardan yapılmış tünekleri taşır. Zeminde biriken güvercin tersi belli zamanlarda toplanır ve çok faal bir

ticarete konu olur (Resim 3). Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 303, s. XXII. 158 A. K. S Lambton, s. 362. 159 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 208. 160 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 161 Eflâkî, II, s. 68.

20

Selçuklular döneminde, toprağın verimini arttırmak için hayati önem taşıyan

tezek, bugün olduğu gibi, ziraî değerinin yanında tali önem taşımasına rağmen, yakacak

olarak da kullanılmakta idi: “Hamam sıcaktır ama o sıcaklığı, külhanda yanan ot, odun,

tezek gibi şeylerdir”162. Mevlânâ’nın bir beyiti de, tezeğin güneşte kurutulduktan sonra

küfelerle taşınıp yakacak olarak kullanıldığını göstermektedir: “Gerçi tezek, ateşi

alevler, kuvvetlendirir ama akla göre bu altın, hiçte hoşa gitmeyen fışkıdır, tezektir.

Ateşten dem vuran güneş, yas fışkıyı ateşe atılmaya değer bir hâle getirir. Mal topladım

diyen ne diyor yani? Bu kadar fışkı! Bu kadar tezek getirdim diyor! Bu söz rezilliği

arttıran bir sözdür ama külhandakiler, aralarında bununla övünürler! Sen akşama kadar

altı küfe tezek getirdin… Hâlbuki ben, hiç zahmet çekmeden tam yirmi küfe tezek

taşıdım, derler”163.

Niğde Sungur Bey câmiinde bulunan Karamanoğlu Kasım Han (öl. 1480)

zamanına ait bir vergi kitabesinden, bu bölgede “güherçile”164 üretildiği anlaşılır.

Ancak, bu maddenin o dönemde gübre olarak kullanılıp kullanılmadığı

belirtilmemektedir165.

Hasattan sonra anızın yakılması da eski bir uygulama olup, Roma döneminde

kendini devam ettirmiştir166. Selçuklu Anadolusu’nda da, ekin biçildikten sonra, tarlada

kalan sap anlamına gelen anızın, bazı yerlerde yakıldığı anlaşılmaktadır. Bu “anızı

ateşleme” işine İranlı’lar “ateş-i dinhan” derlerdi167. Mevlânâ’nın beyitleri, Selçuklular

döneminde de anız yakma tekniğinin kullanıldığını göstermektedir: “Bahçe gibi yüz

kere yandım, tekrar baharın lütfüyle parladım, her iki hâlde de Tanrı’nın sanatına

hayranım ben”168. Asım Efendi’ye göre bu ateşleme tarlaya daha da kuvvet verirdi169.

Nitekim, Selçuklular döneminde de bu faaliyetin amacının tarlaya gübre sağlamak

162 Mevlânâ Celâleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul 1959, s. 9. 163 Mesnevi, IV, s. 21. 164 Güherçile: [Far.] Tarımda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullanılan, barut gibi patlayıcı maddelerin

yapımına yarayan, beyaz renkte ve ince billurlar durumunda birleşik bir madde, potasyum nitrat. Bkz.

Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, s. I, 902. 165 Walter Hinz, “Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitebeleri”, Türkçe terc. Fikret Işıltan, Belleten,

XIII/52, (1949), s. 781. 166 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 167 Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, İstanbul 1943, I, s. 28; III, s. 26; B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II,

s. 30. 168 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 127. 169 Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I, s. 28.

21

olduğu anlaşılmaktadır: “Ot gibi kupkuru bir hâle geldin mi güzelce yan; yan da

yanışından ışıklar belirsin. Yana yana küle döndün mü, külün kimya kesilsin”170.

D. SABAN VE TARLA SÜRME

Anadolu’daki ziraat sahaları genel olarak sabanla sürülmeye müsaittir. Nitekim,

Hitit döneminde dahi sabanın kullanıldığı ve sabanların çekilmesi için sığırlardan güç

hayvanı olarak faydalanıldığı bilinmektedir171. Türkiye Selçukluları ziraatında da

toprağı sürmenin önemi biliniyordu ve toprak genellikle, çeşitli kısımları ile saban ve

öküz yardımıyla sürülüyor idi. Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ Şems, bilginler

toplantısında bilgi saçıyordu. Dedi ki: Boyunduruğu da öküzün boynuna, ram

olması ve tam bir sükunetle toprağı sürmesi için koyarlar ki o bilgin toprak, tohumu

kabul etsin, kuru diken ve ot yerine türlü taneler ve güzel kokulu çiçekler versin ve

o killerden güller bitsin” şeklindeki kaydından toprağı sürmenin amacının bilindiği

anlaşılmaktadır172. Nitekim, öküzün boyunduruğa konması, tarla sürerken sabanın

kullandığını gösteriyor. Ayrıca, Mevlânâ, “Bu yer, böyle çirkin ve yıkık bir hâle

gelmedikçe nasıl olur da gül bahçesi, buğday tarlası hâline gelir? Düzeni alt üst

olmadıkça nasıl olurda bostanlık, ekinlik olur; mahsul ve meyve yetiştirir?”173

şeklindeki kaydıyla, bu dönemde toprağı sürmenin amacını anlatır. Toprağın

sürülmesi genellikle öküzlerle olur. Ancak bu iş için atlar da kullanılmış

olmalıdır174. Tarla ve bahçeler sürülürken evleklere175 ayrıldığı görülmektedir:

“Bahçede soğan, sarımsak vesaire gibi sebzelerin her birine ayrı bir evlek vardır.

Her biri kendi cinciyledir, kendi evleğindedir… Yetişip olmak için orada rutubetten

gıdalanır durur”176. Tahıl tarlalarında da evleklere ayırma işlemi uygulanmış

olmalıdır.

170 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 3. 171 Göney, Coğrafi Esaslar, s. 68-69. 172 Eflâkî, II, s. 68. 173 Mesnevi, IV, s. 189. 174 Mesnevi, I, s. 116; Öküze boyunduruk vurulması ve torağın sürülmesi için ayrıca bkz. Mesnevi, II, s.

125; VI, s. 196; Refet Yinanç, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi ve Vakıfları”,

Vakıflar Dergisi, 15, (1982), s. 12. 175 Tarlanın, tohum ekmek için saban iziyle bölünen bölümlerinden her biri. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY,

Ankara 1998, I, 746. 176 Mesnevi, IV, s. 89.

22

Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde gerek görenek, gerekse ekonomik koşullar

gereği çok değişik tipte sabana rastlanması bu aracın her çeşidinin bu topraklarda

bilindiğinin delilidir. Esasen, bu aletin gelişmesinde önemli rol oynamış olan

Romalıların, sınırlarını Anadolu’nun çok ilerisine sürmüş olmaları ve işgal ettikleri

alanlarda istikrarlı bir devlet nizamı kurmuş olmaları itibariyle, çeşitli saban tekniklerini

de beraberlerinde getirmeleri doğaldır. Ancak, ekonomik nedenler, bu ek parçaları

işleyecek uzman ellerin ücretini ödemeyi çoğu kez imkânsız kıldığından, büyük bir kitle

bunlardan zorunlu olarak sarfı nazar edip tabiatın kendisine uzattığı kıvrık dalları

olduğu gibi kullanma yoluna gitmiş olmalıdır177. Anadolu, kışın yağmurların yağdığı

yazın da toprağın kuruduğu bir iklim tipine sahiptir. Bu durumda bitkiler için çok

gerekli, derinlerde birikmiş olan nemi kurutmamak için toprağı derin kazan ve deviren

saban yerine sadece çizmekle yetinen sabanla yetinilmiş olabileceği de

düşünülmektedir178. Ancak, Anadolu ikliminin çeşitliliği ve tarla sürme mevsimi

düşünüldüğünde bu görüş doğru olmayabilir. Zira, sonbahar sonu ve ilk bahar çift

sürmek için en uygun mevsim olmuştur. Bazen sonbaharda sürülmüş tarla kışın,

ilkbaharda ve yazın öylece kalır ve üzerindeki toprak bu müddet zarfında dağılmış

olurdu179. Dolayısıyla toprak sürüldüğü bu bahar mevsimlerinde nem kaybetmemiş olur.

Mevlânâ’nın bir beyitinden de ekim mevsimin bahar olduğu anlaşılır: “Bahar zamanı,

ekin ekmekten gafil kişi bu zamanın kıymetini ne bilsin”180.

Bahaeddin Ögel’e göre, sabanın ağaç kısmı Anadolu ve Kazan Türkçe’sinde

saban ağacı deyişiyle adlandırılırdı. Koşuma yarayan ağaç oka da, saban oku adı

verilirdi. Sabanın elle tutulan yeri için de yaygın olarak tutak, dutak deyimi kullanılır.181

Sabanları genellikle sap ile gövdenin yekpare olup ok’un ayrıca bağlandığı

“kürek tipi”; ok ile gövdenin tek parçadan olup sap (tutak-eğek)’in ayrıca bağlandığı

“çapa tipi” olmak üzere iki ana tipe ayırmak mümkündür. Anadolu’da tespit

edebildiğimiz kadarıyla, birinci, yani kürek tipindedir (Resim 4-5). Her ikisi de kulaklı

iki saban tipi verir182.

177 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 277. 178 S. Polat, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimai ve İktisadi Hayat, s. 138-139. 179 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 180 Mesnevi, I, s. 147. 181 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 13. 182 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 273, s. XXI.

23

Saban imali için, eskiden olduğu gibi, bugünde doğal olarak kıvrık bir sert

karaağaç dalından yararlanılmaktadır. Uç-çüt demiri’nin gerektirdiği uzman işçiliği

ödeyemeyenler, ökçe’nin alt ucunu sivriltip olduğu gibi kullanmak yolunu

tutmaktadırlar. Böylece oluşan hafif saban toprağın derinliğine nüfuz edemeyip

yüzeysel bir iz açmakla kalır. Buna “karasaban” adı verilmiştir. “Kara” sıfatının sabanın

yapıldığı ağaçtan gelmiş olması düşünülebilir. Bu saban toprağı devirmez. Tarlayı

homojen olarak sürebilmek için muhtelif istikametlerde sürmek lazımdır. Hafif olup iki

öküz veya manda tarafından kolaylıkla çekilebilir183. Kaynaklardan Osmanlı döneminde

de bu saban tipinin kullanıldığı anlaşılmaktadır (Resim 6)184. Bazı yerlerde köylüler

saban demirinin şeklini değiştirir ve devirmek için tahta ve önüne kesici demir ilave

ederler. Bu çeşit tadil görenlere köylüler “solak saban” demektedirler185.

Selçuklular döneminde, saban gibi bir çift öküze sahip olmak da kolay

olmamıştır. Rahatoğlu vakfiyesinde, gelirden Dâru’r-rehâ sakinlerine çift sürmeye

mahsus öküz verildiği zikredilmektedir186. Ancak bazı olağan üstü durumlardaöküz

fiyatlarının çok düştüğü görülür. Sultan İzzettin Keykâvûs (1211-1220)’un, Tefur

Leon’un ülkesine yaptığı seferden sonra ülkesine bol ganimetle dönmüş idi. Bunun

sonucunda fiyatlar düşmüş Kayseri’de bir baş inek veya öküz iki dirheme satılır

olmuştu187. Olağanüstü bir zamana ait olan bu fiyat sair zamanlarda daha yüksek

olmalıdır.

Tarih boyunca öküz çiftçinin hayatında önemli bir yer tutmuştur188. Bu durum

Türkiye Selçukluları zamanı içinde geçerli idi. Kaynaklardan, köylülerin öküzlerinin

183 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 184 Özdemir Mutlu, IV. Mehmed’in Edirne Şenliği-(1675), Ankara 1987, Bkz. Ekler. 185 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 186 Kayaoğlu “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 8. Harpten önce (I. Dünya savaşı) Türk çiftçileri tarlasını

müştereken sürerlerdi. Bu işleri ihtiyarlar idare eder ve bunların emriyle ekilecek tarlalar sıraya konurdu.

Evvela yetim, dul, hastaların tarlaları sonra da diğerlerinin tarlaları müştereken sürülürdü. Bkz. Burhan

Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 187 İbn Bîbî, el-Evamilü'l-alaiyye fi'l-umuri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara

1996, I, s. 188. 188 Çiftçinin boğa seçerken uyacağı değişmez prensipleri var idi. Roma döneminde, satın alınacak bir

hayvan genç, sağlam yapılı, iri ve uzun boynuzlu olup sonuncular uzun ve siyahça ve kuvvetli olacaktır;

alın geniş ve kıvırcık saçlı, kulak kıllı, göz ve dudaklar koyu renkli, burun delikleri geriye yatık ve geniş

yayılmış, boyun uzun ve aceleli, boyun derisi bol neredeyse dizlere sarkık, göğüs geniş, omuzlar iri

olmalı idi. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 155-156.

24

olduğu anlaşılmaktadır189. Ayrıca, Vilâyet-nâme’nin, “Hünkar’ın (Hacı Bektaş-ı Veli)

tekkesindeki çiftlikte iki öküz vardı. Erçek ismindeki çiftçi, bu iki öküzlere öylesine

hizmet ederdi ki dille tarif edilemez. Yerlerini o kadar yumuşak bir hâle getirirdi ki

kendisi soyunur, çırılçıplak yuvarlanır, bir yanına bir şey batarsa onu bulur, atardı.

Yemlerini fazla verirdi. Günün birinde, çift sürerken kızdı, öküzün birini üvendire ile

dürttü, gövdesini kanattı. Öküz Tanrı kudretiyle dile gelip Erçek dedi, evvelce

hizmetimde kusur bulmazdın, beni hoş tutardın, bana hizmet ederdin. Şimdi kocaldım,

gücüm kuvvetim kalmadı, beni üvendireyle dürttün, kanattın. Yarın sabah Sarı Saltuk,

kırk abdalla gelir, beni kurban eder…”190 kaydına göre, çiftçi, öküzünü, yemini fazlaca

veriyordu, rahatına, adeta kendi sağlığından daha çok önem vermekte idi. Çünkü

ziraatın temeli, sabanı süren çiftçi ve sabanı çeken öküze dayanmakta idi. Burada

çiftçinin kullandığı bir alet olan üvendire dikkat çekicidir. Görülen odur ki üvendire

bugün olduğu gibi sabanın kısımlarından birisidir. Üvendire, bir ucunda sivri çivisi,

öbür ucunda da sabanın çamurunu kazımaya mahsus bir yassı demir bulunan bir

değnektir (Şekil 1)191. Boyunduruğa gelmede zorluk çıkaran öküzün dövüldüğü de

oluyordu192. Çiftçi bu işi de üvendireyle yapıyor olmalı idi.

Elvan Çelebi, öküzün yediği yemi şöyle anlatır:

“İki öküz on iki mud193 buğday

On katın yir herise ola say”194

Öküze verilen kıymet, o genç ve güçlü olduğu sürece geçerli idi. Yaşlanan

öküzlerin kesilerek et ihtiyacı içim kullanıldığına ve öküzle tarla süren çiftçiye başka bir

örnekte şudur: “Saru İsmail bir gün Menteşe ilinde Tavaz'da gezerken bir çiftçiye

rastladı. İki öküzü vardı, çift sürmedeydi. Saru İsmail gelince öküzlerden biri dile geldi,

erenler şahı Saru İsmail Padişah dedi. Saru İsmail öküzün yanına geldi, nedir hâlin diye

189 Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan Zaviyesi”, Tarih Enstütüsü Dergisi, İstanbul 1978/9, s. 139. 190 Vilâyet-nâme, s. 47. 191 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 311-315. 192 Mesnevi, V, s. 254. 193 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre arasında değişir. Bkz. Walther Hinz, İslâm’da Ölçü

Sistemleri, Türkçe terc. Sevim Acar, İstanbul 1990, s. 57. 194 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiye – Baba İlyâs-ı Horasânî ve Sülâlesinin

Menkabevî tarihi, haz. İsmail E. Erünsal, Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 1995, s. 36.

25

sordu. Öküz, kocadım, gücüm kuvvetim kalmadı, beni boğazlamaya götürecekler, er

hak aşkına kurtar beni dedi. Saru İsmail o öküzü sahibinden satın aldı, azâd etti”195.

Çift öküzlerinin bakımına özen gösterildiğini ve diğer hayvanlardan daha bol

yem verildiğini söylemiştik. Ancak sair zamanlarda çift öküzünün diğer

hayvanlara katılarak bakıldığı da oluyordu: “Hacı Bektaş, Kadıncık'ın evinde

yerleştiği zamanlar, Sulucakaraöyük’te ancak yedi ev vardı. Bu yüzden sığırları,

güdücüye vermezlerdi, nöbetle güderlerdi. Bir gün nöbet, İdris'e geldi. O gün de

Mollâ İdris'in önemli bir işi vardı. Kadıncık dedi, nöbet bana geldi ama bugün

bir işim var, işim bitinceye dek sığır gütmesi için para ile bir adam tutmak

istedim, onu da bulamadım, bilmem ne yapacağım? Hünkâr, İdris'in bu sözünü

duyunca İdris dedi, gam çekme, sen var git işine; bugünlük sığırları ben

güderim, Tanrı izin verirse bir zarar gelmez, İdris, size zahmet olur, reva

görmem dediyse de Hünkâr'ın zoruyla razı oldu. Sığırları toplayıp getirdi,

kendisi işine gitti. Sığırlar, otlaya otlaya Mucur yolundaki Bektaş’ın bulunduğu

yere geldi, Hünkar da onlarla beraber oraya vardı. O sırada İdrisin kardeşi Saru,

öküzlerini çiftten getirip sığıra kattı”196 Çift sürme dışında kalan zamanlarda bu

öküzlerin, diğer hayvanlara katılarak bakıldığı da oluyordu. Muhtemelen

kaybolmasını önlemek üzere bazen öküzlere çan da takılmakta idi: “…şimdi

öküzlerin kuyruğuna çan oldu a Müslümanlar”197.

E. TOHUM

Türk çiftçisi tohumu el ile serpip karasabanla kapatırdı198. Selçuklular döneminde

de tarla önce sürülüp sonra ekiliyordu: “Ekin günü, ektiğini gizleme günüdür; tohumu

toprağa saçma günüdür”199. Karasabanla kapatılan tohumun bir kısmı pek derine

gittiğinden toprağın üzerine çıkamaz200. Mevlânâ bu durumu söyle zikreder: “Tarak

değil ki o bir saç teli yüzünden kırılıversin; tohum değil ki o, yer, onu sıksın,

bitirmesin”201. Bir kısmı da kapanmadan tarlanın üzerinde kalır, karınca ve kuşlar taşır;

195 Vilâyet-nâme, s. 83. 196 Vilâyet-nâme, s. 31. 197 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 450. 198 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 199 Mesnevi, VI, s. 279. 200 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 201 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 36.

26

ancak bir kısmı lazım olan derinliğe gider. Bunun için köylü tohumu bir buçuk hatta iki

misli ata idi202. Bu tohum zayiatını Yunus Emre şöyle tasvir etmektedir:

“Miskin Âdem oglanını benzetmişler ekinciye

Kimi biter kimi yiter yire tohum saçmış gibi”203

Tohumun el ile serpilerek tırmıkla kapatılmasıda uygulanan bir yöntemdir204.

Tohum miktarına çok tesiri olan bu yöntem, Selçuklular zamanında kısıtlı alanlarda

uygulanmış olmalıdır.

Rahatoğlu vakfiyesinde, gelirden Dâru’r-rehâ sakinlerine tohumluk buğday

dağıtıldığı zikredilmektedir205. Çiftçilerin, muhtelif sebeplerle tohumsuz kaldıkları

olabiliyordu. Nitekim, Gâzân Han devrinde de ziraî alet almaya gücü yetmeyen

çiftçilere ziraî alet ve tohum verildiği bilinmektedir206.

Sivas Dâruşşifâ’sı vakfiyesinin müştemilâtı içerisinde ise “tohum işleri”

zikredilmektedir207. Ne işe yaradığı açık olmayan bu yerin tohum ıslahı için kullanıldığı

veya meyve sebze tohumlarının kurutulup saklandığı yer olduğu düşünülebilir. Nitekim,

tohumluk olarak ayrılan bazı tohumlar beslenmek için saklananlardan farklı olarak,

kabukları ayrılmadan saklanmakta idi: “Hani tohumu, kabuksuz olarak yere ekersen baş

vermez, tutmaz; fakat kabuğuyla ekersen tutar, büyür ağaç olur”208. Ayrıca tohumun

belirli bir saklama ömrü olduğu anlaşılır209.

Bu dönemde meyveler de çekirdekleri ekilerek çoğaltılabiliyordu: “Küçük bir

taneyi yere gömüyor ve Tanrı’ya havale ediyorlar, Tanrı o taneyi bir ağaç yapıyor, ağaç

sonra sayısız meyveler veriyor”210, “Yere attıkları her çekirdek ve her bir tohum şeklen

ölür ve kaybolursa da bir müddet sonra dirilip ağaç olur”211. Mevlânâ doğal etkilerle

bitkilerin çoğalmasını şöyle anlatır: “Şu yel, çiçeğin tozcuklarıyla tohumları erkeğin

organına, toprağa götürür de o dalla toprak gebe kalır; yeller sanki erkek Arap atlarıdır

202 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 203 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 490. 204 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 205 Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 12. 206 Osman G. Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, ( 694/1295-703/134), M.Ü. Türkiyat Araştırmaları

Ens. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000, s. 231. 207 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 11. 208 Fîhi mâ fih, s. 16. 209 Bkz. Zararlı haşarat. 210 Eflâkî, I, s. 333. 211 Eflâkî, I, s. 337.

27

da dallar, dişileri”212. İncelediğimiz kaynaklardan ekilen tahıldan hangi oranda verim

alındığını tespit etmek güçtür. Ancak bire karşılık on, yirmi hatta altmış devşirilebildiği

zikredilmektedir213. Kaynaklar abartılı bir ifadeyle, yedi başak bitiren her başağında yüz

buğday olan tohumdan da söz eder214. Urfalı Mateos, 1068-69 yılında karın çokluğu

yüzünden şiddetli kıtlık olduğunu söylemektedir. Aynı müellif ertesi sene her tür

mahsulün bir “mot” (kile) tohuma mukabil yüz misli mahsul alındığını ekler215. Ancak

bu oranlar tohumun cinsine olduğu kadar toprak ve iklim şartlarına da bağlı olmalıdır.

Nitekim, bir beyitinde Mevlânâ, verim oranını çok daha düşük olarak zikretmektedir:

“Köylünün çoğu, tarladan elde ettiği tohumu yine eker. Yediğinden fazlasını yine

tohumluk yapar. Çünkü tekrar mahsul elde edeceğinden şüphe etmez. Tohumu o yerden

elde ettiği için yine o yere saçmaktan çekinmez”216. Ayrıca, kaynaklarda fesleğen,

süsen, ağustos gülü, marul, şalgam, kabak, şeftali ve hurma tohumlarının zikri

geçmektedir217.

F. BEL, ORAK, KAZMA, KÜREK, BUDAMA BIÇAĞI

Kaynaklardan anlaşıldığına göre, çiftçiler de diğer meslek sahipleri gibi kendine

has aletler kullanmaktaydı218. Genellikle, yumuşak ve nemli toprakları çapalamak ve

kazmak için bel ve kazma başlıca alet idi. Bu aletler toprağı derin kazarak altını üstüne

getirmek için de kullanılmış olmalıdır219. Tarlanın dağlık, sarp yerlerde olması hâlinde

buralarda öküz yürütmek ve sabanla toprağı sürmek mümkün olmaz. Dolayısıyla da

buralarda sabanın yerini kazma, bel ve çapa tutmuş olmalıdır220 (Şekil 2). A. K. S.

Lambton, bu aletlerin sabanın yerini almasının bir sebebini de, her bölgede çift öküzünü

besleyecek kadar yem olmamasına bağlamaktadır221. Kaynaklarda rastladığımız

212 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 73. 213 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 97,276. 214 Mevlânâ Celâleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul 1999, s. 20,33,45. 215 Süryani Mihail, s. 110. 216 Mesnevi, V, s. 124. 217 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136- 376. 218 Mesnevi, II, s. 24. 219 Bu işe Anadolu’da “hopur etmek” denilmektedir.Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür

Kökenleri, II/3, s. 311. 220 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 312, 321. 221 A. K. S Lambton, s. 360.

28

kadarıyla bel, ekin ekme sırasında tarlanın bellenmesi işine de yarıyordu222. Ancak,

daha çok bahçıvanlar tarafından, meyve ağaçlarının dibindeki toprağı havalandırmak

için kullanılmakta idi: “Bahçıvan gibi boynuna beli vurmuşsun; hurma salkımı elde

etmek için tikenin etrafında dönmedesin”223. Aynı doğrultuda bir bilgiye Burgazî’de

rastlamaktayız, müellif fütüvvet ehlinin bir işle meşgul olması gerektiğini söylerken,

Halife Ebû bekir’i örnek vererek, “…gazadan fariğ olıcak bel ile ağaç dilberin düzerdi,

yani bahçıvanlık kılardı” diyordu224. Nitekim, üzüm bağlarının da bellendiği

bilinmektedir225. Aynı şekilde kazma ve kürek de bahçelerin temizlenmesi için

kullanılmış olmalıdır: “Meselâ bir padişah, kölelerinden birini bahçe temizlemeye

gönderirken, bunu yapması için eline bir kazma veya bir kürek verir…”226. Bel, kazma,

kürek gibi ziraat aletleri kısmen metalden yapınmış olup ucuz olmamalı idi. Bu nedenle

ödünç alınması söz konusu idi227. Bu duruma Mevlânâ’nın eserlerinde de

rastlanmaktadır: “Bu çeşit aşıktan başkasından el istesen tutar, sana ayak verir, ayak

istersen baş; ödünç bel istersen bel yerine balta verir sana”228. Yunus Emre’nin

dizelerinde de kazmaya rastlamaktadır:

“Tenün toprak tozar yolca nefsüm iltür beni önce

Gördüm nefsün burcı yüce kazma oldum kazar odum

Kaza kaza indüm yire gör bu nefsi yüzi kara

Hürmeti yok Peygambere bendlerini bozar oldum”229.

Çiftçilerin kullandığı el aletlerinden biri de orak idi. Kaynaklardan anlaşıldığına

göre, ekinin biçilmesi için orak kullanılmakta idi: “Göğüs, ateşle dolu bir mangala

benziyor. Ekin kemale geldi, artık orak zamanı” 230. Ot biçmek için de orak kullanılmış

222 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 7. 223 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 450. 224 Abdülbaki Gölpınarlı, “Burgâzî ve Fütüvvet-Nâme’si”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi

Mecmuası, XV/1-4, (1953-1954), s. 126. 225 Vilâyet-nâme, s. 51. Bel için ayrıca bkz. Bahçe ziraatı. 226 Sultan Veled, Maârif, s. 91. 227 Bu duruma başka coğrafyalarda da rastlanmaktadır. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür

Kökenleri, II/3, s. 100. 228 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 78. Kazma ve bel için Ayrıca bkz. Mesnevi, III, s. 175; IV, s. 206. 229 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 304. 230 Mesnevi, VI, s. 329. Orak için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 7, IV, s. 242; İbn Bîbî, I, s. 368; Kerîmüddîn

Mahmud-i Aksarayî, Müsameretü’l-ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk, Ankara 2000, s. 174; Dîvân-ı

Kebîr, II, s. 445, III, s. 367.

29

olmalıdır. Mevlânâ’nın zikrettiği bir menkıbe de bize orağın kullanımı ile ilgili bir fikir

verir: “Musa, tohum ekti, ekin bitti, kemale gelip başaklandı, güzelce düzgünce

gelişti… Orağı alıp biçmeye başladı. Gaybdan kulağına bir ses geldi: Neden ekiyor,

biçiyorsun da kemale gelince kesiyor biçiyorsun? Musa dedi ki: Yarabbi burada tanede

var, saman da… Onun için kesiyorum”231. Selçuklular döneminde ne tür oraklar

kullanıldığına incelediğimiz kaynaklarda rastlayamadık. Ancak bu tür ziraî araçların

zaman içinde çok az değiştiğini düşünürsek, Anadolu’da yapılan etnografya çalışmaları

bize bir fikir verebilir232.

Kaynaklarda rastladığımız bir başka tarım aleti de üzüm çotuğunu budamaya

yarayan bıçaktır. Ancak bu bıçağın şekli tarif edilmemiştir233.

G. BAHÇE ZİRAATI

Selçuklu Devleti, özel çalışmalara ve uzun vadeli itinaya muhtaç olan bağ, bahçe

ve meyveliklerin yetişmesi için, şehir ve kasabalar civarında özel mülkiyete izin vermiş

idi234. Bahçelerdeki faaliyetin, burada ki hemen her işle ilgilenen bahçıvanlara

dayandığı anlaşılmaktadır. Bahçıvan, Selçuklular döneminde de bugün yaptığı işi

yapıyordu235. Nitekim, sanatını bilen bahçıvan, bahçe ve meyve gelişsin, güzelleşsin

diye bahçedeki otları yolar236, fidanlar yücelsin, meyve versin diye zayıf ve zararlı

dalları budardı237. Meyveli bir ağaç görürse onu dadı gibi besler nerede acı ve kuru bir

ağaç görürse keserdi238. Bahçıvanın özel olarak ilgilendiği ağaç, diğerlerinden daha

çabuk büyürdü239. Bu dönemde budamanın faydası da bilinmekte idi: “Bir bahçıvan

şefkatinin çokluğundan, zararlı olan zayıf dalları, yerine iyi ve sağlam dallar bitmesi

için keser. Böylece o cılız ve hasta dalların, öbür kuvvetli dallara zararı dokunmaz.

231 Mesnevi, IV, s. 242. 232 Orağın, Deste orağı, pırnat orağı, ot orağı olmak üzere üç çeşidi görülür. Deste orağının ucu ay

şeklinde olup sapları elle toplayacak şekilde biçer. Pırnat orağının ağzı açık olur. Ot orağı ise bahçelerde

ot biçmeye yarar. Sapları kısa ve ağzı küçük olur. Bkz. Hamit Zübeyr Koşay, “Pulur Etnografya ve

Folklor Araştırmaları”, ODTU Keban Projesi Yayınları Serisi, II/2, (1977), s. 14. 233 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 328. 234 Bkz. Sulama. 235 E. Merçil, Meslekler, s. 43-44. 236 Mesnevi, I, s. 308. 237 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 423; Sultan Veled, Maârif, s. 155-156. 238 Mesnevi, II, s. 206-207. 239 Sultan Veled, Maârif, s. 162.

30

Onların yüzünden bu dallar meyvesiz kalmaz. Belki daha olgun ve daha fazla meyve

verir”240. Mevlânâ, “Kendine gel de o kötü dalı kes, buda. Bu güzel dala su ver de

tazelendir” demektedir241. Bahçe ziraatı içerisinde uygulana bir tekniğe de yine

Mevlânâ’nın şiirinde rastlıyoruz: “İnsan bedeni zayıftır, arık bir ağaca benzer. Gaybdan

gelen şeyler bir ağaca peydahlanırsa, dalların çekemeyip kırılmasından korkulur.

Ayakta, düz durabilmesi için direkler, payandalar gerekir o ağaca”242. Görülen odur ki,

zayıf ağaçlar ya da dalları taşıyamayacağı kadar meyve veren ağaçlar payandalarla

desteklenmekte idi. Bahçelerde yetişen meyveler genellikle silkelenerek toplanıyor

idi243.

Yine Türkiye Selçukluları döneminde, bahçıvan bahçeye girip ağaçlara bakınca,

dalların ucundaki meyveleri görmeden, “Bu hurmadır, şu incirdir, öbürü nardır, öteki

armut, beriki de elmadır” diye hüküm verebilirdi244. Ayrıca Selçuklu devrinde de

bahçıvanlar meyveleri aşılardı245. Bahçıvanın adeta bütün hayatı bahçenin içinde

geçmekte idi246. Bahçeyi hırsızlardan da korumakla görevli olduğu anlaşılan bahçıvan,

bu iş için koca bir sopa kullandığı da oluyordu247. Bahçıvan yemek yemek için dahi

bahçeden ayrılmıyordu. Bir bahçıvan, bahçesine gelen şerîfe, “Ey şerîf eve git. Kuşluk

öğünü için yufka ekmeği pişirmiştim. Evin kapısını vur, Kaymaz’a söyle, o yufka

ekmeği ile kazı getirsin” demektedir248.

Bahçıvan gül bahçesine de bakmakta idi249. Bahçıvanın kullandığı aletlerden biri

beldir250. Hüsâmeddîn Çelebi’nin müritlerinden biri usta bir bahçıvan olan Şeyh

Muhammed idi251. Yunus Emre de kendisinin bir bahçıvan olduğunu söylemektedir:

“Dostıla birliğe yiten buyruğu neyise dutan

Mülk bezeyüp dünya düzen ol bâgçevân heman benem”252

240 Sultan Veled, Maârif, s. 71. 241 Mesnevi, V, s. 90. 242 Mevlânâ, Mektuplar, s. 175. 243 Mesnevi, III, s. 219; Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 117. 244 Fîhi mâ fih, s. 191. 245 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 384. 246 Fîhi mâ fih, s. 191. 247 Mesnevi, II, s. 167. 248 Mesnevi, II, s. 168. Kaymaz insan ismidir.Bkz. Mesnevi, II, s. 321. 249 Fîhi mâ fih, s. 335. 250 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 450. 251 Eflâkî, II, s. 187.

31

Bahçıvanlar ayrıca bahçelerde kovan yaparak bal da elde ederlerdi. Ahmed

Eflâkî’nin naklettiğine göre Sultan Veled, Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağına gelince şunlar

olmuş idi: Çelebi bahçıvanına, “Filan kovandan taze bal çıkarıp getir” diye emretti.

Bahçıvan kovanı açtı birkaç petek beyaz bal çıkarıp huzura getirdi. Çelebi yine “bal

getir” diye emretti. Aynı kovandan beş altı paket bal daha getirdi. O “yine getir” diye

buyurdu. Bunun üzerine bahçıvan “bu sondur” dedi253. Yunus Emre ise, bağında kovanı

olduğunu şöyle anlatır:

“Geldüm bitmez sağınçdan usandum yaz u kışdan

Bostanlar başın buldum bostanum yağma olsun

Yunus ne hoş demişsin bal u şeker yemişsin

Ballar balını buldum kovanum yağma olsun” 254

Bununla birlikte, şüphesiz bal üretilen tek yer bahçeler değil idi. Mevlânâ, “Bal

arıları, dağlarda, kovanlarda, ağaçlarda baldan şeker ambarları doldurur” diyerek

dağlarda da bal üretildiğini söyler255. Bahçelerdeki kovanlardan sadece bal değil, bal

mumu da elde edilirdi256. 252 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 267. 253 Eflâkî, II, s. 164. Misafirlere bal ikram edilmesi âdetini Mevlânâ söyle açıklamıştır: Hazreti Ali’nin üç

yüce âdeti vardı ki herkesin saadeti bu üç âdette idi. Bunlardan birincisi bir misafir geldiğinde önüne bal

çıkarmak, ikincisi fakirlere, zavallılara şalvar giydirmek; üçüncüsü ise mescitlere çerağ göndermekti.

Kendisinin yakınları bu üç âdetin sırrını ondan sordular. O “damaklarının tatlılaşıp benim hakkımda dua

etmeleri için fakir misafirlere süzülmüş bal ikram ediyorum. Belki bununla ölümün acılığı da benim

damağımda tatlılaşir.Bkz. Eflâkî, I, s. 272-273. 254 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 356. 255 Mesnevi, VI, s. 3. Nâsır-ı Husrev, “Bitlis şehrine vardım. Oradan bal aldık. Bize sattıkları hesaba göre

yüz batmanı bir dînâra satılıyordu. Bu şehirde adam vardır ki dediler, bir yılda üç yüz, dört yüz tulum balı

olur” diyerek bal üretiminin ne kadar bol olduğunu anlatmaktadır. (Bkz. Nâsır-ı Husrev, s. 10). El-Ömerî,

Rum (Anadolu) ülkesinin ballarını anlatırken aynı doğrultuda bilgiler vererek, “Bu ülkenin balı da kar

gibi beyaz, şeker gibi tatlı, ne çok yakıcı tatlı, ne de az tatlıdır. Gerçekten, yenecek bal burada bulunur”

der. ( Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 21; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 183). Aynı müellif Rum (Anadolu) ülkesinde bal fiyatlarını, “Azami büyüklükteki

rıtlları ve asgari değerdeki dirhemleri ile bir rıtl balın kıymeti üç dirhemi geçmez” şeklinde kaydeder.

(Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar

I, s. 184). 256 Fîhi mâ fih, s. 191. Elde ettikleri bu bal ve balmumundan çok farklı şekillerde istifade edilmekteydi.

Niksarlı Ahi Pehlivan Zaviyesinde her cuma gecesi bal helvası yapılır idi. Ayrıca cuma, bayram, regaip,

berat ve kadir gecelerinde zaviyeyi daha iyi aydınlatmak için, senede iki batman bal mumu satın alınıyor

idi. (Bkz. Bahattin B. Yediyıldız, “Niksarlı Ahi Pehlivan’ın Dârü’s-sülehası” Türk Tarih ve Kültüründe

32

H. AŞILAMA

Cinsin ıslahı için ağaç ve çiçeklerin aşılanması tekniği çok eskiden beri

bilinmekte idi257. Aşısız fidan yabanî ağaç idi258. Kaynaklarımızdan Türkiye

Selçukluları döneminde de aşı tekniğinin kullanıldığını görüyoruz. Mevlânâ bir

beyitinde, “Güzel bir ağaç dalı, kötü bir ağaca aşılansa o güzellik kötü ağacın tabiatını

da güzelleştirir”259 demektedir. Görülüyor ki aşılama için dal kullanılmıştır. Dalla

yapılan bu aşılama “kalem aşısı” olmalıdır. Aşılama tekniği, özellikle de aşı mevsimi ile

ilgili daha ayrıntılı bilgiye Sultan Veled’de rastlıyoruz: “…Meselâ bahar mevsimi de

her şey üzerine aynı etkiyi yapar. Fakat bir yerde gül, bir yerde diken biter. Meyvelerin

bazısı tatlı, olur bazısı acı olur… Meselâ, bahçıvan acı olan zerdaliyi kesip, onun yerine

tatlı şeftaliyi aşılar. Buna bahar mevsimi ve mart ayı tesir ederse bu şeftali büyür ve

gelişir”260. Görülüyor ki aşılanmayan yabanî ağaçlar acı, aşılanan ağaçlar ise tatlı meyve

vermekte idi. Bugün de olduğu gibi aşılama tabiat canlanmadan, sonbaharda, özellikle

mart ayından önce yapılmakta idi. Mart ayı ve bahar mevsimi ise aşının tutmasını

sağlıyor idi. İbn Bîbî de Ağırnas’ı anlatırken “Karşısına öyle bir yer çıktı ki eğer

cennetin bekçisi görse, orayı cennetten ayırt edemez, oradaki meyve ağaçlarını alıp

aşılamak için cennet bahçesine götürürdü”261 diyerek aşılamanın bu dönemde bilindiğini

gösterir.

İ. BAĞCI-BAĞ BEKÇİSİ

Bağcı, üzüm yetiştiren kişiydi. Bağcı aynı zamanda bağın sahibi de

olabiliyordu262. Mevlânâ’nın anlattığına göre bağcının meşakkatli bir hayatı vardı:

“(Köylü) Orada bağcının sığındığı bir bucak var . Bağcı o bucakta kurtları bekler. Kurt

gelirse öldürmek için eline yayını, okunu alır, bekler durur. Sen de o zahmeti

çekebilirsen ne ala, orası senin olsun fakat bu işi başaramazsan kendine başka bir iş ara

Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 288). Ayrıca, hava geçirmez özelliği bilindiği

için, taze tutulmak istenen şeyler içine konularak da baldan faydalanılıyordu. (Bkz. Eflâkî, II, s. 86). 257 Kalem, yaprak, göz, kabuk aşısı bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 395. 258 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 396. 259 Mesnevi, II, s. 43,206-207. 260 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 384. 261 İbn Bîbî, s. 362. 262 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 17.

33

deyince, şehirli dedi ki: ‘Sana yüzlerce hizmette bulunayım sen tek yer ver. O yayı, oku

da ver elime. Ben uyumam üzümleri beklerim. Kurt gelirse tam kellesinden vururum…’

O bucak boşaltılınca, şehirli çoluk çocuğu ile beraber o daracık, o dönüp kımıldamaya

bile imkânsız yere gitti. Sivrisinekler ile pireler kurt gibi o viranede onların başına

üşüşmüş, onları yaralayıp duruyordu”263. Görülüyor ki bağcının görevlerinden biri de

üzümleri yabanî hayvanlardan korumak idi. Yabanı hayvanlara karşı ok ve yay

kullanıyor idi.

Bağ mahsulünden elde edilen geliri tam olarak tespit edemememize rağmen,

Mevlânâ’nın müritlerinden Fahreddîn-i Divdest bağının bir yıllık ürününü dokuz bin

dirheme sattığı bilinmektedir264.

J. HARMAN

Ekinler biçildikten sonra uygulanan işlem, tanelerini saptan ayırma idi. Büyük

Selçuklular döneminin başlarında, Uygurların harman için kullandığı “ürktün”, “örtkün”

şeklinde kullanılmaya devam edildiği anlaşılmaktadır265. Kuzey Altay Türkçesi’nde

“ürtün” şeklinde görülür. Eylül ayına da, ürtün ay, “Harman ayı” derlerdi266. Bu işlem

için kullanılan “Harman dövme” tabiri Kaşgarlı Mahmûd’da şu şekilde geçer: “Harman

dövmek, çayır kuşunun işi değildir”267. Bu terim, Selçuklular döneminde de aynı

anlamda kullanılmış olmalıdır: “Ne vakit ay harmanında başak döveceğiz…”268.

Harman dövmek için Selçuklu köylerinde harman yerlerinin ayrıldığı görülür269.

Ayrıca kaynaklarda geçen diğer harman yerleri şunlardır: “Kayseri’ye bağlı Bâlâkasi

köyünde, Bâlâkasi bostanlarının yanında, Bâlâkasi harman yeri…”270 ve “İskilib’de,…

Büke adıyla tanınmış olan arazinin, sınırları Ermeniler adı verilen harman yerine

263 Mesnevi, III, s. 50-52. 264 Eflâkî, II, s. 173. 265 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 33. 266 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 36. 267 Divanü Lûgat-it-Türk, Türkçe terc. Besim Atalay, Ankara 1986, I, s. 586; Krş. B. Ögel, Türk Kültür

Tarihine Giriş, II, s. 34. 268 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 286. 269 H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 62-63; Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”,

s. 10. 270 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 9.

34

uzanır”271. Kaynaklarda harman yarinin yapısı ve özellikleri açıklanmamakla birlikte

tarih boyunca çok az değişim göstermiş olduğu düşünülebilir272.

Tanelerin saptan ayrılması işlemi insan eli, hayvan ayağı ve yine hayvan gücüne

dayanan aletlerle yapılmış olmalı idi273. Kaynaklarda harmanda hayvanların kullanıldığı

zikredilmiştir: “Ey felek! Bir hile ile senin öküzünü harmandan çıkaramazsam eşek

olayım”274. Bu iş için özellikle öküz kullanılmakta idi. Bu işlem bir öküz boyunduruğu

ve bir kızak vasıtası ile yapılmakta idi. Kaynaklardan bu iş için kullanılan kızağa döven

denildiği anlaşılmaktadır: “Velhasıl o her zaman döven öküzü gibi kendi etrafında

dönüyor…”275. Günümüz Anadolusu’nda kullanılmaya devam edilen döven, taş veya

demirle pürüzlendirilmiş bir levhadan imal edilip bir öküz boyunduruğu ile çekildiğinde

taneyi saptan ayırır. Sürücü üstüne çıkar veya buraya bir ağılık konulur276.

Harman dövme işleminden sonra sıra ekini savurma işlemine gelir. Kaşgarlı

Mahmûd, bunu “Adam ekin savurdu” şeklinde zikreder. Müellif harman yerinde

rüzgarla savrulan her şey için de böyle denildiğini kaydetmektedir277. Kaynaklarda

Selçuklular döneminde de tanenin rüzgarda savrularak samandan ayrıldığı

görülmektedir: “Bu şimal rüzgarları, bu seher ve bu batı yeli nasıl olur da lütuftan

ihsandan uzak olur. Ekinciler ekin devşirme zamanı harman başında Tanrı’dan rüzgar

istemezler mi? İsterler… Buğdaydan samanı ayırmak, buğdayı ambara koymak, yahut

kuyulara gömmek için rüzgar isterler. Rüzgar gecikti mi hepsinin de Tanrı’ya

271 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 125. 272 Roma kaynaklarına göre, harman alanı bir ağır merdane ile tasfiye edilecek, elle yoğrulup vurulacak

ve bağlayıcı kille pekiştirilecektir. Aksi halde yabanî otlar çıkar veya ufalanarak yarıklar hasıl eder. Çoğu

kez toprak altında minicik fare evini kurar ve kilerini inşa eder veya kör köstebek odalar kazar, deliklerde

kara kurbağa ve topraktan doğan sayısız baş belası bulunur idi. Harman yeri ise, az çok yüksekte bir yerde

olacak şöyle ki rüzgar, üzerinden esebilsin. Boyutu hasat miktarına göre saptanacaktır. Tercihen yuvarlak

olup merkezi hafifçe yüksek olacaktır. Şöyle ki yağmur yağdığında su dolmayıp en kısa yoldan akıp

gitsin. Sağlam çamurdan yapılıp iyi sıkıştırılacak ve özellikle kilden ise sıcaktan çatlayıp araya tanelerin

gitmesi yada su alıp fare ve karıncalara kapı açması önlenecektir. Bazı çiftçiler zemini taş döşeyerek

oluşturulur idi. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 344 -346. 273 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 345. 274 İbn Bîbî, II, s. 172. 275 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 212. 276 Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s.637; Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3,

s. 346-47. 277 Divanü Lûgat-it-Türk, II, s. 82; Krş. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 354.

35

yalvarmaya başladığını görürsün”278, “Biz harman çeçi gibi yerlere saçılmışız; buğdayla

saman karmakarışık bizde; can yelinden bir esinti ver de buğdayı samandan ayır”279,

“… harmanlar, ovada yeli bekler.”280, “…yel esmeyince ekinler samandan ayrılmaz”281.

Bu savurma işlemi için yaba denilen çok dişli kürek kullanılmış olmalıdır282. Yabayla

havaya fırlatılan karışımı rüzgar, ağırlık farkı dolayısı ile, tane ve saman yığınları

hâlinde ayrılır.

Savurma işi bittikten sonra, çeçi içine karışmış olan taş, toprak ve sair istenmeyen

maddelerden ayırmak için de kalbur283 kullanılmış olmalıdır: “Ben ayırıcıyım. Benden

bir saman çöpü bile geçmesin diye kalbur gibi her şeyi eler, ayırt ederim”284. Mevlânâ

kalburun kullanılmasını bir beyitinde şöyle tarif eder: “Onun elinde bir kalburum ben,

beni oynatır, döndürür. Kalburu ele almak, sallayıp döndürmek onun işidir, kalbur

olmak da benim işim”285. Harmanın dışında, kalburun kullanıldığı bir yer de unun

elenmesi olmalıdır: “Hani kepek, kalburun üstündedir de un altında kalmıştır…”286.

Görülen odur ki, kalbur değirmende öğütülen tahıldan kepeği ayırmak için de

kullanılmaktadır. Caca Oğlu vakfiyesinde kalburcular (Muğarbilin) sokağının zikri

geçmektedir287. Bu sokaktaki dükkânlarda kalbur üretilip satılıyor olmalıdır. Sadreddîn

Konevî vakfı için vakfedilen bağlar arasında “Kalburcu Bağın”nın da adı

geçmektedir288. Yunus Emre Dîvânı’nda, zikri geçen elek de aynı amaç için kullanılan

bir araç olmalıdır:

“Gönül kuşı uçar ğündüz dolanmaz

Balı sularun ayağı bulanmaz

Elekden eleğe konup elenmez

278 Mesnevi, IV, s. 12. 279 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 12. 280 Mevlânâ, Mektupla, s. 191. 281 Hacı Bektaş Veli, Makâlât, Esat Coşan, sadeleştiren Hüseyin Özbay, Ankara 1996, s. 2. 282 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 40, 41; Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri,

II/3, s. 354. 283 Tahıl ve başka iri taneli maddeleri elemek için kullanılan büyük delikli veya seyrek telli elek. Bkz.

Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s.1164. 284 Mesnevi, II, s. 159. 285 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 138. 286 Fîhi mâ fih, s. 89. 287 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 117. 288 E. Merçil, Meslekler, s. 179.

36

Değirmene varup un olmayınca”289

Eleğin de kalbur gibi tahıl tanelerinden ve undan yabancı maddeleri ayırmak için

kullanılan bir araç olduğu anlaşılmaktadır: “Dünya bir elektir, bizse ona konmuş unuz

sanki; elekten geçtin mi kılçıksın, samansın”290.

Vilâyet-nâme’de harman işlemi ile ilgili ayrıntılar şöyle zikredilmiştir: “Hacı

Bektaş, bir gün, Sulucakaraöyük'ün doğu tarafına çıkmıştı. Köylüler, ekini biçerlerdi,

Kırşehri'nden şahne gelir, ölçerdi, ondan sonra onları çeç ederler, üstünü sapla

örterlerdi. Gene, âdet olduğu gibi buğday, arpa ve çavdar döğüp savurmuşlar, çeç

etmişler, yağmur bozmasın diye üstünü sapla örtmüşlerdi. Hacı Bektaş, eteğini açıp

harman sahiplerinden bir şey istedi, bir şeyimiz yok dediler. Hünkâr, bir şey olmasın

dedi, geri döndü. Çeç sahipleri, çeçlerini açtılar, gördüler ki ne kadar arpa, buğday,

mercimek, nohut varsa hepsi taş olmuş”291. Şahnenin gelme sebebi vergi miktarını

belirlemek olmalıdır. Çeç, harmanda samandan temizlenmiş hububat yığınına

denilmekte idi. Çeç edilen tahıllar buradan ambarlara kaldırılacağı gibi, direk satıldığı

da olmakta idi. “Aklı olana bir işaret yeter; bir avuç buğdayda harmanı bildirmeye

yeter”292, Sultan Veled, “Bir avuç buğday büyük bir harmanın ne olduğunu gösterir…”

demektedir293. Çeçi yağmurdan korumak için üzerinin tahıl sapları ile örtülmesi ise

ilginç bir uygulamadır. Harman yığınlarının yağmur ve sellerden zarar gördüğü

Mevlânâ’nın bir beyitinden de anlaşılmaktadır: “Ansızın sel geldi, bütün harmanı sürdü

götürdü…”294.

Selçuklu Anadolusu’nda harman yığınları için tek tehlike yağmur değildir: “Ahi

Mehmed Seyyıdâbâdîden söyle rivâyet ettiler ki: Harman zamanı idi. Büyük bir buğday

harmanım vardı. Büyük bir buğday yığını çıkmıştı. Bu sırada birden bire Moğol askerî

Konya sahrasını kapladı, harmanları darma dağınık edip yağmaya verdi. Mevlânâ

hazretleri bana bir fereci giydirmişti. Hizmetçiye ‘o mübarek fereceyi buğday yığının

üzerine at da uğuru ile buğday yığınımıza bir şey olmasın, diye emrettim.’ Tanrı daha

iyi bilir ve (Şahit olarak da o kafidir) ki, yakın ve uzak bütün komşularımızın

buğdaylarını yağma ettiler; fakat ne biri bizimkinin etrafında dolaştı, ne bir saman çöpü

289 Yunus Emre Dîvânı, IV, s. 206. 290 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 362. 291 Vilâyet-nâme, s. 34. 292 Mevlânâ, Mektuplar, s. 180. 293 Eflâkî, II, s. 219. 294 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 124.

37

kayboldu ve ne de bir tane götürdüler. Sonra hepsini şehre taşıdım ve sofra sofra

misafirlere ikram ettim. Şehre inince doğru Mevlânâ’ya gittim. Gülerek beni karşıladı

ve eğer Ahi isteseydi onların hepsi kurtulurdu dedi”295. Yukarıda da belirttiğimiz gibi,

bir harman zamanı vardı ve herkes ekini aynı zamanda harman ediyordu. Harman işinde

hizmetçilerini çalıştıranlar da var idi.

Çiftçilere harman zamanı yardım edenlerden biri de huşe-çîn denilen başak

toplayıcılar idi296. Nitekim, onlar için bazı kayıtlar vardır, “Sen harman sahibisin ben

başak toplayıcı” ve “Başak devşirenler geçip gittiler de şu başak devşiren otura kaldı;

Öyle ağırlaştı, öyle ağırlaştı ki harmandaki yığına döndü”297. Öte yandan Bahattin

Ögel’e göre, “Ekin biçtikten sonra demetlere giremeyen ve tarlada kalan başakla,

bunları toplama zahmetine katlanan fakir köylülerin hakkı görülmüştür. Artık başakları

toplayanlara da; Türkler arasında başakçı adı verilmiş idi. İhtiyacı olanlar, bu arada,

tarladaki saman döküntülerini de toplayabilirler idi. Tabiî olarak bu başaklama işi,

yalnızca buğday tarlalarında değil, bağ ve bostan bozumu ile meyveler toplandıktan

sonra da bahçede yapılıyordu …bu arada özel olarak tutulmuş veya orakçı başakçılar

da düşünülebilir”298. Başakçıya XIV. yüzyil kaynaklarında da rastlanmaktadır:

“Ziyana verür harman issi işin,

Ki başakçıya karşu satar başın”299.

K. DEĞİRMEN

Çiftçilerin elde ettiği ürünün öğütülmesi, un hâline getirilmesi için değirmen

kullanılıyor idi. Türklerin, değirmeni Anadolu’ya gelmeden önce de tanıdıkları

anlaşılmaktadır300. Nitekim, Kırgız ülkesindeki kazılarda hububat öğütmeye

yarayan birçok el değirmeni bulunmuştur301.

295 Eflâkî, I, s. 600. 296 E. Merçil, Meslekler, s. 49. 297 Mesnevi, VI, s. 367; Dîvân-ı Kebîr, I, s. 259. Ayrıca bkz. E. Merçil, Meslekler, s. 49. 298 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 30-32. 299 Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, II, s. 110. 300 Kaşgarlı Mahmûd değirmeni Türkçe bölümüne yazmıştır. “Değirmende doğan sıçan gök

gürültüsünden korkmaz” şeklinde bir atasözü verir. Ayrıca değirmenin kısımları ile ilgili bilgilerede yer

verir. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 363. 301 Tuncer Baykara, “Eski Türk Ziraat Hayatı Üzerine Bazı Bilgiler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 6,

(1991), s. 13.

38

Değirmenler; insan, su, hayvan ve rüzgar gücü ile çalışmakta idi.

Kaynaklarda ancak su ve hayvan gücü ile çalışanlara rastlayabildik302. Kaynakladan

edindiğimiz genel izlenim, rüzgar değirmeninin Türkiye Selçukluları döneminde

kullanılmadığı yönündedir: “Değirmen de kesin olarak suyla döner. Çünkü susuz

denemiştir kendini”303, “…senin bedenin bir değirmen onu döndüren su da kandır.

Su olmazsa değirmen nasıl döner?”304, “Değirmen taşı döner amma bizim de

gıdamız o yüzdendir, ekmekçinin kazancı da o yüzden; fakat değirmen bunu

bilmez, ne diye döndüğünü anlamaz. Onu sudur döndüren, oda döner durur; fakat

Tanrı, suyu kesti mi yerinden bile kımıldayamaz”305. Hatta değirmenin enerji

kaynağı olan su mevsimsel şartlar gereği, kuruduğu zaman, değirmenin tekrar

çalışabilmesi için baharı beklemek gerekebiliyor idi: “Dünya değirmeninden su

kesildi; a bahar, suyu koy ver de gene dönsün şu değirmen”306. Günümüzde dahi

Anadoluda kullanılan el değirmenleri hakkında ise kaynaklarda bilgiye

rastlayamadık.

Anadolu’da yapılan araştırmalarda, değirmen çarklarının çoğunlukla yatay

(dikey eksenli) olduğu görülmüştür. Yatay çarklı (dikey eksenli) değirmenlerin

Bizans Anadolusu’nda da yaygın olduğu bilinmekte idi (Şekil 3)307. Yatay çarklı

değirmen kullanılmasının sebeplerinden biri çalışma sisteminin basitliği olmalı idi.

Bu sistemde çapraşık ve pahalı dişli tertibatlı dikey çarklı sisteme göre kuvvetin

yönünü değiştirmeye gerek yoktur. Çark kuvveti bir mil sayesinde taşa iletir.

Değirmenlerde kullanılan mil de kaynaklarda yer bulmaktadır: “Seni ne kadar

uzaklaştırdılar da iş değirmen taşlarına mil oldu gitti”308. Diğer bir sebep de

Anadolu’da akarsuların rejiminin düzensiz akması olmalıdır. Yatay çark sisteminde

düzensiz ve az akan suyu daha verimli kullanma imkânı var idi.

302 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 281. 303 Fîhi mâ fih, s. 150. 304 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 100. 305 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 39. 306 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 120. 307 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 367, 369. 308 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 44. Değirmen taşına ortası dört köşe delikli bir haç şeklinde demir sıkıca çakılır,

milin dört köşe ucu buna çakılıp mili döndürür. Değirmen taşının ortasında bulunan ve onu döndüren haç

şeklindeki aygıta “baltacık, balta, baltancuk” denilir. Bütün bunlardan ana şaftın doğruca taşa değil,

haçvari ara demire geçtiği anlaşılıyor. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 371.

39

Dikey çarklı (yatay eksenli) değirmenlerde suyun etkisi çarkın birkaç

noktasından olabilir. Şekil 4’de görülen alttan tahrik, genellikle nehir çarklarında

vakidir. Burada itici güç suyun itme gücüdür. Nehir kıyılarındaki bağ ve bahçenin

sulanmasında da kullanılmakta idi. Üstten tahrikte ise suyun esas itibariyle ağırlığı

biraz da basıncı etkili olur. Bunlarda hareketin taşlara intikali yine şekil 4’deki

gibidir309.

Eflâkî’nin, “Yine ulu arkadaşlardan nakledilmiştir ki: bir gün Şeyh

Sadreddîn hazretleri, kadı Siraceddîn ve diğer bilginler, fakirler ve Ârifler hep

birlikte Meram mescidini ve bağları gezmek üzere şehirden dışarı çıkmışlardı.

Mevlânâ hazretleri de o cemaatin arasında bulunmakla onlara şeref vermeyi layık

görmüştü. Bir müddet sonra Mevlânâ kalkıp bir değirmene girdi. Orada bir hayli

durdu. Bu cemaatin beklemesi haddi aştı. Şeyh Sadreddîn hazretleri ve Kadı

Siraceddîn onu aramak üzere değirmene girdiler. Mevlânâ’nın değirmen taşı

karşısında raksettiğini gördüler. Mevlânâ, Tanrı hakkı için bu taş Subbuh, Kuddus

diyor, buyurdu. Şeyh Sadreddîn, ben ve Kadı Siraceddîn o anda hissedilir bir

şekilde değirmen taşından Subbuh, Kuddus sesinin kulağımıza geldiğini duyduk

Mevlânâ da bu gazele başladı, dedi. Şiir: Gönül buğday tanesi gibidir. Biz de

değirmeniz. Değirmen bu dönüşün neden olduğunu nasıl bilir. Vücut taş,

düşünceler de onu çeviren su gibidir. Taş, macerayı su bilir. Su ise, değirmenciye

sor der, çünkü bu suyu yukarıdan değirmene salıveren odur. Değirmenci sana, ey

ekmek yiyen, eğer bu dönmezse ekmekçi ne yapar der. Macera uzun olacak sus!

Tandırdan sor da o sana bunu söylesin”310 kaydına göre Konya’nın dışındaki

kırsalda da değirmenler bulunmakta idi. Değirmen, içine üç kişi sığacak kadar geniş

ve en azından kapalı bir bina olmalı idi. Değirmenci suyu üstten bıraktığına göre,

bu yatay (dikey eksenli) çarklı, ya da üstten tahrikli dikey (yatay eksenli) bir

değirmen olmalıdır. Bu tip değirmenler akar suyun üzerinde kurulmaz, su kanallarla

değirmene taşınır idi. Nitekim, Kırşehir çevresindeki ökse adlı yerdeki üzümlüğün

sınırlarından biri Abd el-Gânî değirmenine su temin eden kanala kadar uzanmakta

309 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 369, 370. 310 Eflâkî, I, s. 400; XV. Yüzyıla ait bir vakfiyeden, Meram’da, iki taşlı Ahi İlyas değirmeninin olduğu

anlaşılmaktadır. Bu değirmen Mevlânâ’nın girdiği değirmen olmasa bile, Meram’da değirmenlerin

olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. Yunus Küçükdağ, “Konya Mevlânâ Değahı ve Türbe Hamamı’na Dair İki

Mevlevi Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 23, (1994), s. 81, 86.

40

idi311. Genç değirmeni adlı yerdeki arazinin sınırı da Lala değirmenini sulayan

kanala kadar uzanmakta idi312. Mevlânâ kanallı değirmenleri şöyle anlatır: “Bu

suyun akışı, değirmen için değil, değirmene sizin için gitmektedir. Fakat değirmene

ihtiyacınız kalmadığı için değirmenci, suyu yatağına koy verdi, asıl dereye

akıttı”313. Anlaşılan odur ki değirmenci, değirmeni çalıştırmak istediği zaman suyu

bölüp bir kısmını kanala vermekte, işi bittiği zaman ise kanalın ağzını kapatarak

suyu yatağına bırakmakta idi. Bu tekniğin kullanılma sebeplerinden birisi akar

suyun kenarında arazisi olmayanların suyu daha içeriye taşımak ihtiyacı olabileceği

gibi; asıl sebep akarsudaki rejim değişikliklerini en aza indirmek ve yapacağı

türbinle çarka gelen suyun tazyikini arttırmak olmalı idi. Kaynaklarda suyun

değirmenin üstünden boşaltıldığı belirtilmektedir: “…su, değirmen oluğundan

döküldükçe taş döner, aşağıdan bir ezgi tutturur”314, “Gönül buğdaya benziyor,

bizse değirmeniz sanki; değirmen nerden bilecek bu dönüş niçin? Beden sanki taş,

suyu da düşünceler; Taş der ki: Olayı su bilir. Su da, değirmenciye sor; şu suyu

aşağıya akıtan o. Değirmenci der ki: A ekmek yiyen, şu değirmen dönmeseydi kim

ekmekçi olurdu”315, “A Tebrîz’li Şems, ırmağı akıt da döndür değirmen taşını”316.

Türkiye Selçukluları döneminde, akarsuyun üzerinde kurulan dikey çarklı

(yatay eksenli), alttan tahrikli değirmenler de kullanılmakta idi: “Ârif Çelebi…

kendini sofanın penceresinden, dışarıda akan büyük ırmağa doğru attı. O günlerde

nehrin suyu o kadar taşkındı ki bütün bostan dolaplarının ve değirmenlerin

çarklarını yıkmıştı”317. Ayrıca İbn Sa‘îd, Samsun’un içinden geçen nehir üzerinde

birçok değirmen olduğunu söyler318. Değirmen çarklarının yapımı için, ahşap da

kullanılmış olabileceği gibi, demir de kullanılmış idi: “A değirmen dolabı, dönüşün

hangi su yüzünden? Bir kerecik söyle bari; ne de demirden yapılma bir dolapsın

sen”319. Türkiye Selçukluları dönemi değirmenlerinde bir veya birden çok taş 311 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 108. 312 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 112. 313 Mesnevi, I, s. 248. 314 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 310. 315 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 142. 316 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 205. 317 Eflâkî, II, s. 280. 318 Claude Cahen, “Ibn Sa‘îd Sur l’Asie Mineure Seldjugide”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları

Dergisi, 6, (1996), s. 49. 319 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 453.

41

bulunabiliyor. Beytekin köyündeki Bahrıyefor adıyla bilinen değirmen bir gözlü

idi320. Sivas haricindeki Bekir ve Berrü’d-dîn adı ile tanınan değirmen ise iki gözlü

idi321.

Diğer bir değirmen çeşidi de, hayvan gücü ile çalışan değirmenler idi.

Kaynaklarda bu çeşit değirmenin de zikri geçmektedir. Mevlânâ, “Eğer din yolunda

gidersen, uzun zaman bir köy veya kervansaraya ulaşamaz ve bir ize rastlamazsın.

Kulağına bir köpek veya horoz sesi de gelmez. Bu öyle acayip bir yoldur ki, ne

kadar zaman gitsen yine öküz ve eşek gibi ilk hareket ettiğin yerde kalırsın”322

diyerek bu değirmenlerin öküz ve eşekle döndürüldüğünü belirtir. Bu iş için

kullanılan hayvanların, muhtemelen aynı yerde sürekli döndükleri için

huysuzlanmasınlar diye gözleri bağlanmakta idi: “Akl-ı kül şehrine karşı bu

duygular, gözleri bağlı değirmen eşeğine benzer”323. Değirmen taşını döndüren

eşeğe “harâs” denilmekte idi.324

Belki sadece hasat sonrası gibi bazı dönemlerde değirmenler gece gündüz

çalışmakta idi: “Değirmen taşı durup dinlenmeden gece gündüz inleyip sızlanarak

döner durur”325. Değirmeni işleten bir değirmencinin olabildiği gibi, ürün sahipleri

de bu faaliyete katılmakta idiler: “Hele a kardeş, …değil mi ki değirmenle işin yok,

ne diye durursun değirmende?”326, “Buğdayı almaksızın değirmene gidenin ancak

saçı, sakalı ağarır, başka bir şey elde edemez”327.

Bazı değirmenlerin müşterek mülkiyet esasına göre kullanıldığını

görmekteyiz328. Nöbetle kullanılan bu değirmenlerde bazı ürün sahiplerine sıra gece

de gelebiliyordu: “Nöbet gecesi gelmedikçe şu değirmenden buğdayını götürmeye

kalkışma; çünkü nice değirmenler görürsün ki suyu yoktur”329. Değirmenlerin

320 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 9. 321 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 322 Eflâkî, II, s. 109. 323 Mesnevi, III, s. 42. 324 E. Merçil, Meslekler, s. 48. 325 Mesnevi, VI, s. 75. 326 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 271. 327 Mesnevi, VI, s. 353. 328 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107, 117. 329 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 40.

42

bitişiğinde ürün sahiplerinin hayvanları için ahır ve muhtemelen ürünlerin geçici

olarak saklanması için ambar da bulunmakta idi330.

Yatay (dikey eksenli) ya da dikey (yatay eksenli) çarklı bütün değirmenlerin,

bina içi yani ürün öğütme sistemi aynı prensip çerçevesinde çalışıyor olmalı idi.

Yunus Emre Dîvânı’nda değirmenin un öğütme sistemi ile ilgili bilgiye rastlıyoruz:

“Bu dünyanun misali benzer bir değirmene

Gaflet anun sepedi bu halk ögünen una

Dünya bir değirmendür ol Çalab’a fermendur

Azrail’dür demişler ol unı ögüdene

Olokdur Hak varlıgı Evliyadur çarh igi

Çarhı çarha benzetmiş şükr anı benzedene

Andan ol çarhun yiri ol çakıldak ipleri

Endişendür bulaşuk kaygula perişane

Dün-gön öter çakırdak değirmen döner anı

Adlar seni dün ü gün geçti ömür ziyana

Bu yır altun taş gibi niçe kaim olmişdur

Bu gök üstün taş gibi nice aga vü döne

Bir niçeler tutmışlar dün-gün nevbet önerler

Bir niçeler göymezler önürdüler rindane

Toza bulaşmış yatur yaşu yitmiş kocalar

Nevbet irse yönerür hem pire hem cüvane

Otlukdur kabrun senün gür azabından sakın

Mustafa böyle didi inanursan Kur’an’a

Niçe bu temsilleri söyleyesin yüriyup

Yunus sen sa’y idegör derdün içün dermene”331

Öğütme işlemi, ürünün genellikle ters bir piramide benzeyen “sepet”e

konulması ile başlar (Bkz. Resim 5-6). Yunus’un gördüğü değirmenin de “olok”lu

bir değirmen olması, yatay çarklı değirmenlerin Anadolu’da daha yaygın olduğu

fikrini desteklemektedir. “Çarh iği” ise, değirmen taşının ortasında bulunan ve

yukarıdaki yukarıda ki üst taşa geçen eksendir332. Değirmen taşının miline “kutub” 330 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 9. 331 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 404. 332 Üst kısmı erkekle birleşen, alt kısmı tunca oturan, çarkın ortasından geçen ve çarkın dönme gücünü üst

taşa ileten 140-480 cm uzunluğunda 20x25 veya 20x20 cm kalınlığında dut veya meşe ağacından yapılan

43

da denilmekte idi333. Şiirde görüldüğü gibi değirmenin kısımlarından biri de

“Çakıldak” idi. “Çakıldak” değirmen taşı üstünde, buğdayı muntazam tahta parçası

olarak tanımlanabilir. Değirmen sepetinin boğazına takılan ve tahılın dökülmeden

değirmen taşlarının arasına gitmesini sağlayan tahta oluğa iliştirilmiş 30-40 cm

uzunluğunda bir sopa idi. Şiirde zikredildiği gibi “Çakıldak”in diğer ucu da bir iple

sepetin kenarına sabitlenir. Bahsettiğimiz oluğun boşta kalan ucu da bir iple aynı

yere sabitlenir. Böylece taşın dönmesiyle taşa çarpan “Çakıldak” titreşimi oluğa

iletir ve buğdayın muntazam olarak akması sağlanır. Bazı durumlarda ipin bir ucuna

ağırlık takılmıştır (Bzz. Resim 7-8). Değirmende umumîyetle arpa ve buğday

öğütülmekte idi: “…sürme gibi toz hâline getirdi; değirmen taşının altındaki

arpaya, buğdaya döndürdü; un hâline getirdi”334. Kaynaklarda, darı ve diğer tahıl

ürünlerinin öğütüldüğüne rastlayamadık. Selçuklular döneminde, muhtelif ağırlıkta

ve büyüklükte değirmen taşları kullanılmış olmalıdır. Ancak bu taşların kolay temin

edildiği ve nispeten ucuz olduğu anlaşılmaktadır: “Değirmen taşı yüz batman

ağırlığında olsa, bir dirhem ağırlığındaki lâl, değer bakımından, ondan ağırdır” 335.

E. Merçil, “Kırşehir’deki değirmenlerden biri Konstantin adıyla tanınmıştır.

Kayseri’de bugün mevcut olmayan Deksadic adlı bir köyün sınırında da Kirkor

adını taşıyan bir değirmen zikrediliyor. Bu değirmenlerin adından anlaşıldığına

göre muhtemelen bunları işleten değirmenciler gayr-i Müslim olmalıdır”

demektedir336. Ancak bu bilgiyi bütün Selçuklu Türkiye’si için genellemek doğru

olmaz. Kaynaklara göre, Kayseri’de Menzisun (Mançusun) Köyü fellahları

tarafından patika yolun ortasında bulunan harabe kalenin eteğinde değirmenler imar

edilmiş idi337. Selçuklular döneminde de Anadolu’da değirmen imar edilmeye

devam edilmiştir. Ayrıca kaynaklardan tespit edebildiğimiz kadarı ile, Müslüman

ismi taşıyan ve adlarından Müslüman reayadan olduğunu anladığımız kişilerin

arazisinde yer alan pek çok değirmen de vardır.

Kaynaklarda rastladığımız değirmenler:

araçtır. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 365. 333 Vilâyet-nâme, s. 139. 334 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 34. 335 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 330. 336 E. Merçil, Meslekler, s. 48. 337 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 12; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 36.

44

Akin adı ile tanınmış değirmen,338 Kırşehir

Karak adlı değirmen, Kırşehir etrafında ökse mahallesinde idi. mescide

vakfedilmiş değirmen toprağına kadar uzanmakta idi339.

Lala adı ile tanınmış değirmen, Kırşehir’de Kassarin adlı yerde ırmağa bitişik

idi340.

Reis değirmenleri, Kırşehir’in dışında bulunmakta idi. Müşterek değirmenin yarı

hissesi vakfedilmiş idi341.

Reis adı verilen değirmen, Ökse adlı yerde bulunmakta idi. Tamamı vakfedilmiş

idi342.

Mûshak (موسحق) adı ile tanınmış iki değirmen, Kırşehir’de idi343 .

Kara Ali değirmeni, Kırşehir’de idi344.

Abd el-Gânî değirmeni, Kırşehir çevresindeki ökse adlı yerde idi345.

Genç değirmeni, Kırşehir’de Kassarin adlı yerde idi346.

Handan değirmeni, Kırşehir’de, Hilya adlı yerde idi347.

Kızılca değirmeni, Kırşehir civarında idi348.

Sallak değirmeni, Kırşehir’in dışında idi349.

Kostantin değirmeni, Kırşehir’de idi 350.

Çardaklu mevkiindeki değirmen351.

Harburluk adlı yerdeki değirmen, Koşhisar çevresinde idi352.

Carık değirmeni, Soycak adlı köye sınır idi353. 338 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 339 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 340 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 341 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 342 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 131. 343 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 344 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 108. 345 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 108. 346 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 112. 347 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 113. 348 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 119. 349 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 121. 350 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 124. 351 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 131;144. 352 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 131;144. 353 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 143.

45

Kızılca Mahmûd savması adlı yerdeki değirmen354.

Hâcî Mahmûd savması adlı yerdeki değirmen, Kırşehir etrafında idi355.

Kaya değirmeni adı verilen iki değirmen (Kırşehir)356.

Soycak adı verilen değirmen (Kırşehir)357.

Gazanç adı ile tanınan değirmen (Kırşehir)358.

Ekodefteros (veya Ekutfetros (?) diye okunabilen) köyündeki değirmen359.

Bekir ve Berrü’d-dîn nam kimselerin adlarıyla maruf iki taşlı değirmen, Sivas

haricinde idi360.

Hamzanın değirmeni adı ile bilinen değirmen (Sivas) 361.

Kirkor (veya Kerkör آرآور ) adı ili tanınan değirmen (Kayseri)362.

Herisfor (veya Bahriyefor حرسفور) adıyla tanınan değirmen, Konya’ya bağlı

Cenne beldesi dışında Bey-Tegin köyünde idi363.

L. MENGENE-HÂNE

Mengene-hâne üzüm ve yağ bitkilerinin işlendiği bir sanayi işletmesi olmalıdır.

Anadolu’da tarih boyunca farklı yağ sıkma teknikleri kullanılmıştır. Bunlar genel olarak

kollu (levyeli) cendere, vidalı cendere ve yağ değirmenleri olarak incelenebilir364. Caca

Oğlu vakfiyesi mülkleri arasında Kunduracı Rûzbe Mahallesi’ndeki mengene-hâne ve

yine Kırşehir civarındaki Hacı Mûsâ Mahallesi’nde bulunan müşterek mengene-hânenin

yarı hissesi yer almakta idi365. Müşterek kullanılmasından da anlaşılıyor ki, burası

değirmenlerde olduğu gibi bir çeşit atölye olmalıdır. Ancak Selçuklular dönemi

kaynaklarında bu atölyenin çalışma sistemi hakkında bilgiye rastlayamadık. Gerek

Selçuklu öncesi Anadolu’da gerekse sonraki dönemde bu tür kurumların nasıl çalıştığı

354 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 144. 355 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107. 356 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 1144;146. 357 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 144. 358 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 145. 359 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57. 360 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 361 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 362 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 36. 363 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 9. 364 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 160. 365 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 113,119.

46

bilinmektedir366. Yıldırım Bayezit’in Bursa vakfiyesinde, Kocaeli sahilinde keten beziri

değirmeni yer almakta idi367. Sultan II. İzzeddîn Keykâvûs’a ait bir temlik-nâmede

şahitlerden biri de Cendereci Hacı Mehmed idi368. Zikri geçen cendereci, mengene-

hâneyi işleten kişi olmalıdır.

Öte yandan E. Merçil, Mevlânâ’nın bir beyitine dayanarak, “Üzümsün sen,

üzüm sıkıcı; süz, sık fakat elini bulaştırma” cenderecinin üzüm sıkan kişi olduğunu

kaydeder. Araştırmacı, “Nice koruk var ki şu cibre sıkılan yerde (ma’sara) pekmez

olmuş gitmiş”369 beyitine göre cenderecinin çalıştığı yere masara denildiğini söyler370.

Ancak, kaynaklarda tasvir edilen üzüm sıkma tekniğinin bir ziraat işletmesi

izlenimi vermeyen, tamamen insan gücüne dayanan bir faaliyet olduğu anlaşılır: “Üzüm

cibresiyim ben; üzüm gibi yumruktan, tekmeden başka bir şey istemem”371, “…fakat ne

küpün çevresinde döndüm dolaştım, ne üzüm cibresi sıktım”372, “Gâh avucunda sıkarsın

beni, gâh ayağının altında ezersin; evet hakkın var, sıkılmamış ezilmemiş üzüm şarap

olmaz ki”373. Görülen odur ki bu faaliyet, tekneye konan üzümlerin elle ayakla

ezilmesinden oluşmakta idi: “Hepsi de sanki üzüm tanesi, gönlümse sanki üzüm sıkacak

tekneye benzer”374. Ayrıca bu iş için bir çok kişi bir araya gelmekte idi: “Senin için

366 Osmanlı sayım defterleri, Kayseri’nin Konaklar Köyü’ndeki bir bezirhâneden bahsetmektedir.

Konaklar Köyü’ndeki bir bezirhâne 1960’ların başına değin çalışmakta idi. Çalışma sistemi iki ayrı

kısımda incelenebilir. Yaklaşık dikine duran 7 metre boyunda vida ile bu vidaya ortasından dönmeyi

sağlayacak bir düzenekle bağlı yaklaşık 13 metre boyunda iki sıra ve üst üste konmuş dört yada altı kalın

çam gövdesi biçiminde anlatılabilir. Vida, meşe yada fırınlanmış ceviz ağacı gövdesinden elle oyularak

vida hâline getirilmiş 6.30 metre uzunluğunda ahşap bir malzeme (iğ). İğin alt ucu bir topaç ucu gibi

yuvarlaktır ve “kiriş başı” adını alır. Kiriş başı gözükmez, çünkü buraya 750 ile 1000 kg arasında

değişebilen ağılıkta bir kaya parçası bağlıdır (batman). Bu kısım bütünüyle taş örgü ile yapılmış bir

çukurun içinde bulunur (batmanlık). … bu mekanizma at veya mandaların yardımı çalışmaktadır. Burada

bezirin dışında ceviz, fındık, haşhaş ve zeytinde presleniyor idi. bu ve diğer sıkma teknikleri için Bkz.

Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 160-170. 367 Ekrem Hakkı Ayverdi, “Yıldırım Bâyezit’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnâmesi”, Vakıflar Dergisi,

8, (1969), s. 40. 368 Turan, “Temlik-nâme”, s. 175. 369 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 294; E. Merçil, Meslekler, s. 41. 370 E. Merçil, Meslekler, s. 41. 371 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 306. 372 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 95. 373 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 319. 374 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 374.

47

üzüm sıkanların aralarına katılmışım, aşk teknesine girmişim; üzümlerini ezeyim diye

durmadan ayak vurmadayım”375. Muhtemelen bu bir araya geliş, hasattan sonra imece

usulü bir toplanma idi.

Öte yandan kaynaklarda geçen yağ çıkarılan değirmen de mengene-hâne için

düşünülebilir: “Değirmen beygiri koşar, döner durur. Maksadı da dayak yemekten

kurtulmaktır. Su çekmekten, yahut susamdan şırlayan yağı çıkarmaktan haberi bile

yoktur”376.

Kaynaklarda, Selçuklular döneminde zeytinyağının377 ve beziryağının378

kullanıldığı geçer. Ayrıca fıstık ve cevizden de yağ elde edildiği bilinmektedir: “fıstığı,

yahut cevizi kırmadıkça ne içi meydana çıkar, ne ondan bir yağ çıkarılır”379.

M. STOKLAMA VE AMBAR

Hasattan sonra mahsulün muhafazası her zaman önemli bir sorun olmuştur. Hasat

edilen mahsul en azından bir sonraki mahsule kadar yetmelidir. Bu en ilkel tarım

toplumlarının bile çözmek zorunda oldukları bir sorundur. Mahsuller arasında en önemli

olanı da tahılın stok edilmesidir. Anadolu’da Hititlerden daha eskiye inen kültür

seviyelerinde hububat stoklarına tesadüf edilmiştir380. Stoklama sorunu sadece köylü ve

şehirli halkı değil devleti de ilgilendirmekte idi. Bu sadece devleti etkin şekilde

yönetmek ve büyük orduları idame etmek için değil, aynı zamanda halka kıtlık

zamanında medar olabilmek içindir381.

375 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 100. 376 Mesnevi, VI, s. 174-175. 377 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 287; Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 9; Turan, “Celâleddîn

Karatay Vakıfları”, s. 142; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42; Mesnevi,

VI, s. 352. 378 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56. 379 Mesnevi, VI, s. 202. 380 Özellikle nehirlerden toplanan yuvarlak çakıl taşları, daire şeklinde bir zemin üzerinde dikkatle

dizilmekte ve killi bir toprakla kapatılmaktadır. Bu suretle hububat saklana ambarlar meydana

getirilmiştir. Bkz. Göney, Coğrafi Esaslar, s. 70. 381 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. Çin metinlerinde, “Devlet her üç yıllık

mahsulden bir yıllık fazlasını tasarruf etme kabiliyetinde olmalıdır. Böylece doğal afetlere rağmen halk

sefalet veya tahribe maruz kalmaz. Dokuz yıllık yedeği olmayan devlet için yeteri kadar besin maddesi

yok; altı yıllık stoku olmayana tehlikede; üç yıllık stoku olmayana da ümitsiz bir darboğazdadır” denir.

Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 79

48

Sürekli bir savaş ve mücadele ile geçen tarihinde, Türkiye Selçuklularının nasıl bir

gıda stoklama politikası uyguladığını bilemiyoruz. Ancak olağan üstü durumlarda nasıl

zahire temin edildiğini Sultan Veled şöyle anlatır: “…Meselâ bir kimse bir kaleyi zahire

ile doldurmak istese, buğday, hububat ve diğer bir takım zahireyi getirmeleri için her bir

tarafa haberciler, memurlar ve bir takım adamlar gönderir. Ambar dolunca maksat hasıl

olmuştur ve artık zahire istemeğe gitmezler; belki zahire istemeğe giden bu adamlar

zahirenin etrafında toplanıp otururlar…”382. Görülüyor ki kalelerde zahire ambarları

mevcut idi. Bu ambarlar savaş sırasında ordunun ihtiyacını karşılayacağı gibi,

bahsedilen coğrafyada meydana gelen pek çok kıtlıkta da halkın ihtiyaçlarını karşılamış

olmalıdır. 587/1191 yılında Müslümanlarla Haçlılar arasında cereyan eden bir savaşın

ayrıntıları dolayısıyla, bu tarihte Antakya havalisinde şiddetli bir kıtlık yaşandığını

öğreniyoruz. Buna göre; Bagras kalesine baskın düzenleyen Antakyalılar 12000

mekûke383 buğday ele geçirmişlerdi. Kaynakların ifadesine göre bu ganimet, çok

şiddetli bir kıtlık zamanına dank geldiği için pek makbule geçmiştir384. Ayrıca

kaynaklardan 1277 senesinde Kayseri şehrinde, tahıl ambarları olduğu

anlaşılmaktadır385. Sivas Dârüşşifâsı’nda, fazla tahılın saklandığı bir mahzenin olduğu

bilinmektedir386.

Tahıl ambarlarının başlıca koşulu tanelerin kuru ve serin kalmasının sağlanmasıdır.

Ambar tanelerin fazla ısınıp rutubetlenmesini dolayısıyla da böcek ve mikro

organizmalara yem olmasını önleyecek nitelikte olmalıdır387. Selçuklu Türkiyesi’nde

mahsulün muhafazası için bazı depolama tekniklerinin kullanıldığını görüyoruz: “…o

kadar buğday aldım ki ambarlar ve çuvallar doldu …”388. En dikkat çeken depolama

yöntemi kuyu-çukur yöntemidir389.

382 Sultan Veled, Maârif, s. 96. 383 XIII. yüzyılda Musul makkûkü 14.6 kg buğdaya idi. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 54. 384 Abû’l-Farac, II, s. 457-5-458. 385 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88. 386 M. Cevdet, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, 1, (1938), s. 38. 387 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. 388 Eflâkî, II, s. 26. 389 Kuyu tane ile doldurulur ve sıkıca kapanır, sızdırmaz şekilde örtülür. Tanelerin neşrettikleri karbon

dioksit, böcek ve sülfeleri öldürür ve taneler fazla ısınmazlar. Bu kuyulara dünyanın bütün kuru

alanlarında rastlanır.kuyularda buğday elli, darı yüz yıl kalabilir. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının

Kültür Kökenleri, II/3, s. 79.

49

Sultan II. İzzeddîn Keykâvûs’un, Ebi Salim oğlu Yağı-basan oğlu Ebi’l-Hasan

Ali’ye sattığı Amasya’ya bağlı İl-arslan köyünün mülkleri arasında “Yer altı buğday

ambarı” da vardır390. Ayrıca Mevlânâ’nın bir beyiti de bu depolama tekniği hakkında

bize bilgi vermektedir: “…Buğdaydan samanı ayırmak, buğdayı ambara koymak, yahut

kuyulara gömmek için rüzgar isterler”391.

Görüldüğü gibi harmandan sonra buğday samanı ayrılmış hâlde kuyulara

dolduruluyor392. Saman, buğdayla aynı ambarda depolanmamakta idi: “Anlayışlı hâkim

bile buğdayı saman ambarına göndermez”393. Vakfiye kayıtlarında da samanlıklar

zikredilmektedir394. Bu ambarlara depolanan saman hayvan yemi olarak kullanılmış

olmalıdır. Ayrıca vakfiye kayıtlarında yem-hânelere (masara) rastlıyoruz395. Bu

binalarda da hayvan yemi olarak kullanılan ot nevinden ürünler saklanıyor olmalıdır.

Rastladığımız tek ambar şekli kuyu-çukur ambarı değildir. Duvarları olan

ambarlarda vardır: “Duvarların yardımı olmasa evler, ambarlar neden meydana

gelirdi?”396.

Her mahsul ayrı bir ambarda depolanmakta idi. Vakfiyelerde zahire ambarı ve

bakliyat ambarına rastlamaktayız397. Ayrıca, Niksarlı Ahi Pehlivân vakfiyesinde,

Kırşehir’in dışında değirmene bitişik bir pirinç deposu olduğu bilgisine rastlıyoruz398.

Mevlânâ’nın bir beyitinde ise şeker ambarından söz edilmektedir399. Farklı ürünlerin

saklandığı bu ambarların arasında teknik farklar var mıdır? Bilemiyoruz. Hayvansal

ürünlerde farklı ambarlarda saklanmalıdır. Bazı ambarlarda peynir saklandığını

390 Turan, “Temlik-nâme”, s. 172. 391 Mesnevi, IV, s. 12. 392 Kabuğu soyulmamış tanenin dokuz yıl, kabuğu soyulmuş olanların sadece üç yıl saklanabileceği tespit

edilmiştir. Az çok bütün dünyada taneyi kabuğu ile birlikte ambarlayıp gerektiğinde tüketeceği kadarının

kabuğunu soyup öğütülmesi bir mutad köylü uygulamasıdır;çoğu kez, daha uzun bir koruma için tahıl

başağı ile saklanır. Ancak bunun sakıncası, daha çok hacim işgal etmesidir. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye

Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. 393 Mesnevi, IV, s. 30. Ayrıca bkz. B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 286. 394 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13. 395 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 396 Mesnevi, VI, s. 44. 397 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 398 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 285. 399 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 72.

50

biliyoruz400. Bu ambarlarda kullanılan araçlardan biri ölçek idi: “Ambarımın ölçeği

senin çuvalında bulundu diye seni hırsız tutumda memurlara teslim ettim”401.

Bilhassa hububatın muhafaza edildiği depoları koruyan bir meslek sahibi

ambarcılılardır. Sahib Ata’nın Konya İmaret vakfiyesinde bu meslek sahibi, Ambârî

Şemseddîn’in zikri geçmektedir. Akşehir’de Ambardar Kerîm (veya iplikçi) câmii

738/1337-38 tarihinde Ambardar Kerîm adına yaptırılmıştır402.

İbn Bîbî ise devlet görevlisi olduğu anlaşılan bir ambardardan bahsetmektedir. Vezir

Şemseddîn Ifahânî görevden azledildikten sonra o gece Konya’da ambardarın evine

götürülmüştür. İmaretlerin erzakını kilerde muhafaza etmekle görevli şahsa da ambârî

(veya kilârî) denilmektedir.403

N. GIDA SAKLAMA YÖNTEMLERİ

El-Ömerî, kış hazırlıkları çerçevesinde, yiyeceklerin saklanmasını şöyle anlatır:

“Rum diyarı çok soğuk olur. Onun için buralarda yaşayan kişiler kışa hazırlıklı olurlar.

Yazdan kış yiyeceklerini depo ederler. Özel olarak tike, sucuk, şarap gibilerini hazırlar,

kışın evlerine kapanır, yer içerler”404. Yiyecekleri saklama yollarından biri de turşu

yapılmasıdır. Ahmed Eflâkî’nin, “Seyyid (Seyyid-i Sırdan Burhanü’l-hak ve’d-dîn el-

Hüseyin et-Tırmizi) hazretleri turşu arzu ettiği vakit: Şalgam turşusu faydalıdır ve

turşularında en iyisidir”405. Mevlânâ’nın eserlerinde de turşu geçmektedir. Anlaşılan

turşuya “açar” da denilmekte idi406. Yunus Emre’de de turşu zikradilmiştir:

“Balık kavaga çıkmış zift turşısın yimege”407

Türkiye Selçukluları devrinde yiyecekler değişik kapların içine konularak

saklanmakta idi. Bu kaplardan biri “kese” idi. Kesenin içine hoşaf, yemek (kızarmış etli

pilav), yoğurt, ayran, şerbet, tirit, herise, meyve gibi yiyecekler konulmakta idi408.

Kullanılan kaplardan biri de tulum idi. İbn Battûta, yaylada bulundukları bir sırada, 400 Mesnevi, III, s. 119. 401 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 262. 402 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39 ; E. Merçil, Meslekler, s. 164. 403 E. Merçil, Meslekler, s. 164. 404 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 184. 405 Eflâkî, I, s. 64. 406 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 233, 258. 407 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 511. 408 E. Merçil, Meslekler, s. 79.

51

Birgi hükümdarının, kendilerine, koyun tulumları içinde un, pirinç ve yağ gönderdiğini

söyler409. Tulumun içinde şarap410 ve bal411 da saklanmakta idi. Yiyecek saklamak için

küp ve testi de kullanılmakta idi. Şerbet koymak için testiler kullanılmakta idi412.

Küplerin içinde ise şarap413, şerbet414 ve helva415 saklanmakta idi. Bu testiler ve küpler

genelde topraktan yapılmakta idi416. Küpün ağzı ise samanlı balçıkla sıvanmakta idi417.

Ziraî ürünler saklanırken saplarının kopmamasına dikkat ediliyor idi: “Bir bitkinin

sapını da bitkinin iyiliği ve çok yaşaması için bitki ile bir tutarlar”418. Bu uygulamanın

sebebi ürünlerin daha geç bozulmasını sağlamak olmalıdır.

Meyveler kurutularak saklanıyor idi. İbn Battûta, Mudurnu’dan Kastamonu’ya

gidişlerindeki olayları şöyle anlatmaktadır: “Köylerden birinde, rehberin kız kardeşinin

evine indiğimiz vakit, getirilen yemeği, kuru erik, elma, kayısı, şeftali gibi yemişlerle

beraber suda yumuşatıp yediğini söyleyelim!”419.

O. ZARARLI HAŞERAT VE BUNLARLA MÜCADELE

Türkiye Selçukluları döneminde ziraî mücadele imkânları kısıtlı olmalıdır. Bu tür

tarım uygulamalarında mahsulün verimini etkileyen unsurlardan birinin zararlı haşarat

olması kaçınılmazdır. Çekirgelerin ürünlere verdiği zarar ise, kabul edilebilir boyutların

çok üzerinde, felaket nitelinde olduğu görülmektedir:

623/1226 yılında kuraklık sebebiyle zaten çok az yetişen mahsul çekirge istilâsıyla

büsbütün mahvolunca Irak, Musul, el-Cezîre ve Diyârbekir ile çevre illerde yiyecek

maddelerinin azalması ve fiyatların yükselmesine paralel olarak kıtlık meydana

gelmiştir420.

409 İbn Battûta, I, s. 421. 410 Eflâkî, II, s. 58-59. 411 Nâsır-ı Husrev, s. 10. 412 Eflâkî, I, s. 225. 413 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Öğüt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, İstanbul 2001, s. 50. 414 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Öğüt, s. 50. 415 Eflâkî, II, s. 335. 416 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a, s. 50. 417 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 246. 418 Eflâkî, II, s. 221. 419 İbn Battûta, I, s. 436. 420 Süryani Mihail, s. 298; İbnü’l Esîr, XII, s. 384.

52

514/1120 yılı mayıs ayında ekinlerin göğerdiği sırada Malatya çevresinde, bölgeyi

istilâ eden çekirge mahsulün bir kısmını mahvetti. Bunlar her ne kadar bölgeyi terk

etmişlerse de, yumurtalarını bırakmış oldukları için bir sonraki yıl tekrar ortaya çıkıp bu

defa da ağaçlar ile asmalara büyük zarar vermişlerdir421.

528/1133-34 yılında Antakya bölgesinden başlayarak Urfa ve sonrada Malatya’ya

kadar yayılan bir çekirge istilâsı görülmektedir. Antakya bölgesinin ekinlerini yiyen

çekirge Urfaya’da akın etti. 529/1135 yılı mayısında Malatya’da görülmekle birlikte

fazla bir zarar vermeden bölgeyi terk etti422.

Çekirgeler 580-81/1185 yılında Doğu Anadolu’da büyük tahribat yapmıştır.

Çekirge istilâsı bu defa öyle bir açlık ve kıtlığa sebep olmuştur ki, insanlar ölü eti

yemek zorunda kaldılar. Açlığın pençesinde kıvranan aileler çocuklarını satmaktan

başka çare bulamadılar. Bu afet 1195 yılına kadar her yıl yaşanmak suretiyle zarar

devam etti. Hububat ve bağlar bu yüzden yok olurken, fiyatlar da fahiş şekilde

yükselmeye devam etti423. 615-16/1219 yılında Malatya havalisinde büyük dağları ve

ovaları kapladığı söylenen sarı çekirge üç-dört yıl süreyle ekinleri tahrip edip meyve

ağaçlarını yemiştir424.

Mevlânâ da bir beyitinde çekirgeden bahseder: “Kendine gel, filan adam filan yıl

ekin ekti de mahsulünü çekirgeler yedi. Ben niye ekeyim, burası korkulu bir yer…

Neden elimdeki buğdayı yere saçayım deme. Ekin ekmeyi terk etmeyen, işten güçten

kalmayan ekti de sen, kör gibi durup dururken ambarlar doldurdu”425. Çekirgelerin

mahsule verdikleri zarar bazı çiftçileri ziraattan alıkoyacak boyutta idi. bu durum

değişik kaynaklarda da zikredilmektedir: “Meselâ birisi buğday eker, buğdayın

bitmesini umar elbet; umar ama bu umuda ya bir ziyan gelirse, ya bir afete uğrarsa diye

bir korku da vardır”426.

Mevlânâ diğer bir beyitinde yine çekirgeden bahseder: “Buyruk çekirgelerin

tarlamı biçerse ekinimi senin için elden çıkarmazsam hayvanların otu olayım”427.

421 Süryani Mihail, s. 70. 422 Bezer, “Kıtlık”, s. 15. 423 Süryani Mihail, s. 291. 424 Süryani Mihail, s. 298. 425 Mesnevi, III, s. 393. 426 Fîhi mâ fih, s. 64. 427 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 351.

53

Mahsule zarar veren diğer bir haşere da faredir. Fareler tarlalara, dükkânlara,

bahçıvan kulübelerine428, mutfaklara429 ve ambarlara430 zarar verebiliyorlardı. Fareler

özellikle de ambarlarda saklanan buğdaya zarar vermekte idi: “Biz bu ambarda buğday

biriktirmeden, toplanan buğdayı yine kaybetmekteyiz. Biz, bu vahşi mahluklar

topluluğu, düşünmüyoruz ki buğdayın noksanlaşması farenin hilesindendir. Fare

ambarımızı deldikçe, hilesinden ambar harab olmuştur. Ey can, önce farenin şerrini

defet, sonra buğday biriktirmeye çalış, çabala!”431. Farenin zarar verdiği mahsullerden

biri de mercimek idi432.

Umumîyetle farenin toprağın altında yaşadığı düşünülmektedir: “Kişiye fare

dedim, çünkü yeri, yurdu topraktır. Farenin de geçim yeri topraktan ibarettir. Yolları,

izleri bilmez değil, bilir ama yer altındakileri bilir. O, her yanda toprağı delmiş, delik

deşik etmiştir. Fare gibi nefis, ancak lokma ufalar. Tanrı fareye de miktarınca akıl

vermiştir”433. Fareye karşı tek mücadele yolu olarak da kedilerin kullanıldığı anlaşılır434.

Bu gün olduğu gibi fareye sıçan da denilmekte idi: “Bir sıçancağız sandığı deldi,

kedinin uykuya dalması küstahlaştırdı onu”435.

Muhtemelen farelerin yol açtığı zarara karşı çaresizlik onu felsefe tartışmalarına

dahi konu etmiştir: “Bir gün Cend ve Hocend’den gelmiş olan birkaç ilim talibi,

Mevlânâ’dan, bu suret âleminde bu fare ne işe yarar diye sordular… Mevlânâ eğer fare

olmasaydı yılan dünyayı ve insanları harab ederdi. Yılan yumurtalarını fare yiyip yok

eder der”436.

Diğer bir ziraî zararlı da köstebek idi: “Köstebeğin yemek içmek için göze ihtiyacı

yoktur. Onun için Tanrı onu gözsüz yarattı. Köstebek, gözsüz de pekala yaşayabilir.

Terü taze toprakta göze ne ihtiyacı var?”437. Görülen odur ki köstebekler ambarlara da

zarar vermekte idi: “Bir kör fare kızmış; nimetler gelenin ambarına ne ziyan gelir

428 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 115. 429 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 18. 430 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 198. 431 Mesnevi, I, s. 30-31. 432 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 119. 433 Mesnevi, II, s. 251. 434 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 119. 435 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 167. 436 Eflâkî, I, s. 516. 437 Mesnevi, II, s. 252.

54

ki?”438. Ayrıca günümüzde olduğu gibi tarlaları delik deşik edip bitkilerin köklerini

yemiş olmalıdır439.

Diğer bir zararlı da kurtlar idi. Kurtların bahçelerdeki elmalara440, bağlarda üzüm

yapraklarına441 ve tahtalara442 zarar verdiğine kaynaklarda rastlanmaktadır.

Selçuklular dönemimde vereceği zarardan çekinilen bir haşere de buğday biti

(sitophilüs granarius)443 idi: “Saç da hırsızdan da emin olsun, buğday bitinden de…”444.

Bitlerin tohumluk mahsule de zarar verdiği anlaşılır: “Bir adam ekin ekince ambarı

boşalır ama bu işin iyiliği tarlada belli olur. Fakat tohumu ambara kor, biriktirirse

zaman geçtikçe bitler, fareler o tohumu yiyip bitirirler”445.

Sinekler, sivrisinekler446 ve karıncalar da zararlı haşarat arasında sayılmalıdır.

“Hepsi de karınca gibi, onun harmanının çevresine toplanmıştı”447, “Can karıncaya

benzer, beden de bir buğday tanesine. Karınca, o buğday tanesini her an çeker durur”448.

Karıncalar, özellikle harmandaki buğdaya musallat olduğu anlaşılmaktadır.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre, günümüzde olduğu gibi kuşlarda ürünlere zarar

vermekte idi. Kuzgunlar harmanlar buğday yerlerdi449. Ayrıca bağlarda kara kuzgun,

karga, bülbül gibi kuşlara rastlanmakta idi. 450 Ekinleri kuşlardan korumak için bekçiler

kullanılmakta idi. Bu konuda, Mesnevi’de geçen bir hikâye şöyledir: “Bir çocuk ekin

bekçiliği yapar ve yanındaki defi çalarak kuşları kaçırır …Kuşlar, o küçük defin sesini

duyup tarladan kaçarlar, ekinlerde zararlı kuşlardan kurtulurdu. Kerem sahibi Sultan

Mahmûd’un yolu, o taraflara düştü, koca otağı, o tarafta kurdu. Bir de horoz gibi önde

438 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 353. 439 Mesnevi, V, s. 7. 440 Mesnevi, IV, s. 152. 441 Mesnevi, IV, s. 205. 442 Fîhi mâ fih, s. 120. 443 Yarım kanatlılardan, vücudu yeşil, başı siyah, ekinlere zararlı bir böcek, ekin biti. Bkz. Türkçe Sözlük,

TDKY, Ankara 1998, s.I, 350. 444 Mesnevi, V, s. 127. 445 Mesnevi, I, s. 179. 446 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 211; Mesnevi, II, s. 178. 447 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 274. 448 Mesnevi, VI, s. 233. 449 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 365. 450 Mesnevi, I, s. 152, VI, s. 5; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 163.

55

giden esrik bir deve vardı ki nöbet davulunu sırtına yüklemişti. O deve, tarlaya

giriverdi. Çocuk, ekinleri korumak için o küçük defi çalmaya başladı”451.

Selçuklular döneminde kuşlarla mücadele etmek amacıyla ziraat alanlarına

korkuluklar dikilmekte idi. Korkuluğun şekli kaynaklarda tarif ediliyor: “sende

sarhoşların başı varsa külahtan vazgeç, bir baş elde etmeye bak; bostandaki

korkulukların da külahları vardır ama başları yoktur” 452. Bu dönemde korkuluk olarak

eşek başı ve sığır başı dikildiği de oluyordu. Bu uygulamanın tek amacı kuşları

mahsulden uzak tutmak değil, aynı zamanda mahsulü kötü nazardan da korumak idi453.

Bazı yabanî otlarla mücadele edildiği düşünülebilir. Bunlardan biri olan delice

(Lolium temulentum)454 tohumlarının ekmeklere karışabildiği bilinmektedir455.

İKİNCİ BÖLÜM

451 Mesnevi, III, s. 334. 452 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 52. 453 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 322; Eflâkî, II, s. 221; Hacı Bektaş Veli, Makâlât, s. 24. 454 Buğdaygillerden, genellikle buğday tarlalarında yetişen, tohumu zehirli, yabanî bir bitki. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, 546. 455 Mesnevi, I, 72.

56

YETİŞTİRİLEN ZİRAAT ÜRÜNLERİ

A. TAHILLAR

1. Buğday (Triticum):

Buğday yiyecek kültürünün ana maddesidir. Buğday, Orta Asya’nın en soğuk ve

elverişsiz bölgelerinde oturan Türk kavimleri tarafından dahi ekilen bir tahıl idi456.

Anadolu’da ise Hititler zamanından beri hububat ziraatı, oldukça geniş sahalar kaplıyor

idi. Buğday ziraatı yanında, arpa yetiştiriciliği de yapılıyor idi457. Bizans Anadolusu da

önemli bir tahıl yetiştirme alanı idi458. Coğrafî şartlar göz önüne alındığında, Selçuklu

Türkiyesi’nde önemli buğday üretim merkezlerinin; Konya, Ankara, Eskişehir, Niğde,

Nevşehir, Kırşehir, Yozgat, Sivas ve Kayseri illerinin bulundu saha olduğu

anlaşılmaktadır. Şüphesiz diğer bölgelerde de elverişli şartlarda hububat ziraatı

yapılmaktaydı459. Kaynaklarda sıkça zikredilen buğdayın Selçuklu toplumunun en çok

yetiştirdiği ürünlerden biri olduğu anlaşılmaktadır460. Nitekim, Hamdullah Mustevfî,

Kars’ta tahıl ziraatının yapıldığını ve bu ürünün mükemmel yetiştiğini söylemektedir461.

Ayrıca Sivas, Angora (Ankara), Erzincan, Arak, Aksaray, Malatya, Mardin gibi

şehirleri tanıtırken, buralarda da zengin hububat ziraatının yapıldığını zikretmektedir462.

Yine müellif, Konya’da da tahıl ürünlerinin bol ve çok güzel yetiştiğini

kaydetmektedir463. Nitekim, Eflâkî’nin bir kaydına göre, Ahi Mehmed Seyyid Âbâdî,

Konya sahrasında, yakınındaki ve uzağındaki birçok komşusuyla birlikte buğday

yetiştirmekteydi. O bu iş için hizmetçi de kullanmakta idi464.

456 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 159. 457 Göney, Coğrafi Esaslar, s. 69. 458 Tamara Talbot Rice, Bizas’ta Günlük Yaşam, Türkçe terc. Bilgi Altınok, İstanbul (t.), s. 180. 459 S. Polat, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimai ve İktisadi Hayat, s. 133. 460 Mesnevi, I, s. 142, 280, II, s. 278, V, s. 151; Sultan Veled, Maârif, s. 119; Sultan Veled, İbtidâ-nâme,

s. 44. 461 Hamdullah Mustevfî, s. 94. 462 Hamdullah Mustevfî, s. 95, 96, 99, 105. 463 Hamdullah Mustevfî, 98. 464 Eflâkî, I, s. 600-601.

57

Orta Anadolu havalisindeki işlek ticaret yolları tarlaların arasından geçiyordu465.

Kaynaklarda rastladığımız bir başka bilgi de, iklim şartlarının müsait olmadığını

düşündüğümüz Karadeniz bölgesinde de buğday ve arpa yetiştirilmesidir. İbn Battûta;

“Kastamonu Sultanı Süleyman Padişah ayrıca Kastamonu’ya yarım gün uzaklıktaki bir

kasabanın buğday ve arpa hasadının tamamen bana hibe edilmesi hususunda da emir

buyurdu! Ne yazık ki, burada fiyatlar pek düşüktü; müşteri bulamadım ve ürünü bize

arkadaşlık eden bir hacıya bıraktım!” demektedir466. Fiyatların bu kadar düşük

olmasından buğday ve arpanın bu bölgede bol yetiştiği düşünülebilir. Ayrıca,

çalışanlarına yetiştirdiği ürünlerden aynî maaş veren vakfiye kayıtları da Selçuklu

Türkiyesi’nde tahıl yetiştirilen bölgeleri tespit etmemiz için fikir verebilir. Buna göre

Sivas, Amasya, Tokat, Niksar, Divriği, Turhal ve Suşehri bölgelerinde buğday

yetiştirilmekte idi467. XV. yüzyıl seyyahlarından Clavijo, da Erzincan’ı anlatırken, bütün

ovanın üzüm bağları ve buğday bahçeleriyle dolu olduğunu söyler468.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre, bu dönemde Kırşehir’de buğday, arpa ve çavdar

gibi tahıl ürünleri yetişmekteydi. Nitekim, Vilâyet-nâme’de, “Hacı Bektaş, bir gün,

Sulucakaraöyük'ün doğu tarafına çıkmıştı. Köylüler, ekini biçerlerdi, Kırşehri'nden

şahne gelir, ölçerdi, ondan sonra onları çeç ederler, üstünü sapla örterlerdi. Gene, âdet

olduğu gibi buğday, arpa ve çavdan dövüp savurmuşlar, çeç etmişler, yağmur bozmasın

diye üstünü sapla örtmüşlerdi”469 kaydı yer almaktadır. Yine aynı kaynakta bu yönde

başka bir bilgiye daha rastlamaktayız: “Yunus, ekincilikle geçinir, yoksul bir adamdı.

Bir yıl kıtlık olmuştu, ekin bitmemişti. Hacı Bektaş'ın vasfını o da duymuştu. Gideyim,

biraz bir şey isteyeyim dedi. Bir öküze alıç yükledi, vara vara Karaöyük'e geldi,

Hünkâr'a, yoksul bir adamım, ekinimden bir şey alamadım, yemişimi alın, karşılığını

lütfedin ehlimle, ayalimle aşkınıza yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, alıcı yediler. Bir iki

465 İbn Sa‘îd Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Mağribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, nşr. Hınıs-Havan

Kırnıt, Tirvan 1985, s. 119. 466 İbn Battûta, I, s. 440. 467 Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 10-12; Yinanç, “Hilafet Gazi”, s. 13; S. Bayram, “Seyyid

Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 36; B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 288; İsmet Kayaoğlu,

“Turumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 12, (1978), s. 105-106. Ayrıca bkz. Sadi S. Kucur, Sivas, Tokat

ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları –Vakfiyelere Göre-, (M.Ü. Türkiyat Araştırmaları

Enstitüsü Basılmamış Doktora tezi), İstanbul 1993 s. 16-24, 38-46, 89-97. 468 Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen İspanyol Sefir Clavijo’nun

Seyahat ve Sefaret İzlenimleri 1404-1406, Türkçe terc. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1993, s. 81. 469 Vilâyet-nâme, s. 34.

58

gün sonra Yunus, memleketine dönmeyi kararlaştırdı. Hünkâr, bir derviş gönderdi,

sorun dedi, buğday mı verelim, nefes mi? Yunus'a sordular, ben nefesi ne yapayım,

bana buğday gerek dedi. Hünkâr'a bildirdiler. Buyurdu ki: Her alıcın çekirdeği başına

on nefes verelim. Yunus'a, bunu söylediler, ehlim var, ayalim var, bana buğday gerek

dedi. Bunun üzerine öküzüne buğday yüklediler, yola düştü. Fakat köyün aşağısına

gelince hamamın öte yanındaki yokuşu çıkar çıkmaz ne olmayacak iş ettim ben dedi,

vilâyet erine vardım, bana nasip sundu, her alıcın çekirdeği başına on nefes verdi, kabul

etmedim. Verilen buğday birkaç günde yenir, biter. Bu yüzden o nasiplerden mahrum

kaldım. Döneyim, tekrar varayım, belki gene himmet eder. Bu fikirle dönüp tekrar

tekkeye gelip buğdayı indirdi, erenler dedi, bana himmet ettiği nasibi versin”470.

Kaynaklarda Selçuklu Türkiyesi’nde hangi tür buğdayların yetiştiği hususunda

herhangi bir bilgiye rastlayamıyoruz. Bununla birlikte, kara buğdayın (Fagopyrum

esculentum) Anadolu Türklerinin beslenme ve hayvancılık kültüründe önemli bir yer

tutmuş olduğu bilinmektedir471. Nitekim, kaynaklarımızdan kalite olarak farklı ürünler

yetiştiği de anlaşılır: “Alım satımda da ambardaki buğdaydan bir avuç buğday

gösterirler. O bir avuç buğdayı gördün mü. Geri kalanını da bilirsin, değirmen dönünce

nasıl bir un olacağını anlarsın”472. Buğdayın kalitesi elde edilen una göre belirlenmekte

idi. Muhtemelen un bugün de olduğu gibi, beyaz ve saf oluşuna göre kalitelendirilmekte

idi: “Hünkâr'ı (Hacı Bektaş) görmeyi arzulayınca hâlis beyaz buğday unundan, ihtiyar

anasına çörekler yaptırır, onları alır, Hünkâr'a götürür”473.

Türkiye Selçukluları zamanında buğday ziraatıyla uğraşanlara “ekinci” denildiği

anlaşılmaktadır: “Ekinciyim, gideyim, buğday alayım da ekeyim dedim”474. Olgunlaşıp

biçilecek duruma gelen buğday ağırlaşıp başağını önüne eğmesinden anlaşılıyor olmalı

idi475. Buğday, sadece un olarak değil, bulgur hâline getirilerek de tüketilmiş olmalı idi:

“Savaş bu, bulgur aşı değil ki yenlerini sıvayıp girişesin. Bulgur aşı kaşıklamaya

benzemez, gel de burada kılıcı gör”476. Buğday hiç işlenmeden de yemeklere

470 Vilâyet-nâme, s. 48. 471 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 163. 472 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 11. 473 Vilâyet-nâme, s. 78. 474 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 240. 475 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 251. 476 Mesnevi, V, s. 307.

59

katılabiliyordu: “Babam iki buğday tanesinin belasından cennetten çıktı; cennet

havasındaysan nasıl harişe yersin sen”477.

Buğday ziraatı sonunda elde edilen ürünlerden biri de saman idi: “Biri buğday

elde etmek için ekin ekerse sonumda saman da elde eder. Fakat saman ekersen buğday

elde edemezsin ki”478, “Bir saman denginin kime ait olduğunda kavgaya düşülse,

buğday kimin? Sen ona bak! Çünkü saman da buğday sahibinindir”479.

Saman genellikle hayvancılıkta kullanılmakta idi. Samanın kullanıldığı yerlerden

biri de bina yapımı idi: “Yürü aşevinin damı için samanlı balçık hazırla”480.

Kaynaklarda, balçığa saman karıştırma sebebi, balçığın çatlamasını engellemek olarak

açıklanır481. Samanın bu dönemde çok miktarda kullanılması köy isimlerinde de kendini

göstermiştir: Sivas Dârüşşifâsı mülkleri arasında kaydedilen Malatya’nın “Saman”

köyü482 ve Sahib Ata Vakfiyesi’nde kaydedilen Sivas’ta “Saman Harman” adlı köy483.

Tahıl üretimi iklim şartları, çekirge istilâsı ve savaş gibi olaylardan doğrudan

etkilenmekte idi. Aynı etki fiyatların dalgalanmasına neden olmakta idi. Şüphesiz tahıl

üretimi içinde en önemli yeri buğday tutmakta idi. Kaynaklarda daha ziyade buğday

fiyatının kaydedildiği görülmektedir. Arz talep dengesine göre buğday fiyatlarının

sürekli değişmesini Mevlânâ şöyle anlatır: “Hani buğday bir yıl altın pahasınadır, bir yıl

toprak pahasına; şekliyse neyse odur gene. Demek ki buğdayın şeklindeki değer, aşka

göre meydana geliyor”484. Ancak kaynaklarda olağan durumlardaki tahıl fiyatları çok az

zikredilmiştir. El-Ömerî, “Germiyân ilinde ortalama fiyatlara gelince, bir mudd buğday,

on beş dirhemdir. Arpada böyledir, yahut bundan biraz az fiyat eder” demektedir485.

Daha ziyade olağan üstü durumlardaki buğday fiyatlarının kaydedilmiş olduğunu

477 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 257. Harişe, keşkektir. Keşkek, pişmiş sığır eti buğdayla haşlanır, bir gece kalır,

ertesi gün tokmakla güzelce dövülür, üstüne biberli yağ haşlanır, bu suretle harişe hazırlanmış olur. Bkz.

Dîvân-ı Kebîr, s. 704. 478 Mesnevi, II, s. 170. 479 Mesnevi, II, s. 249. 480 Mesnevi, II, s. 141. 481 Eflâkî, I, s. 625-626. 482 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 23,37. 483 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. 484 Fîhi mâ fih, s. 119. 485 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 38; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 194.

60

görmekteyiz. Bu durum zaman içerisinde buğdayın aldığı değeri takip etmemizi

engellese de; bir fikir vermesi açısından, kaynaklarda rastladığınız birkaç fiyat şöyledir:

493-494/1100 yılında bütün el-Cezîre’de ve özellikle Urfa havalisinde toprağı taş

kesen müthiş bir kuraklık yaşandı. Nehirler, çeşmeler, bağlar-bahçeler kurudu. Pek çok

insan açlıktan dolayı hayatını kaybetti486. İbnü’l-Esîr ise, aynı hadise ile ilgili fiyatların

fahiş şekilde yükseldiğine işaret ederken; buğdayın bir kürr (ton)unun yetmiş dînâra,

hatta daha fazlasına yükseldiğini kaydeder487. Aynı müellif 476/1083-84 yılında

ucuzluk olduğunu, birinci sınıf buğdayın tonunun on dînâr ettiğini söyleyerek

kıyaslama imkânı vermektedir488.

1178-1179 senesinde Suriye, el-Cezîre, Irak, Diyarbekir, Musul, el-Cibâl, Ahlat ve

diğer yerlerde bir damla yağmur düşmedi ve bunun sonunda kıtlık baş göstermişti.

Bütün ülkeler aynı felakete uğramıştı. Dımaşk’ta bir çuval – 12 Musul mekkûkü489

buğday 20 dînâr-ı Sûrî’ye490 satıldı. Musul’da ise arpanın 3 mekkûkü bir dînâr-ı emîrîye

satılmakta idi. Diğer yerlerde de fiyatlar böyleydi491. 1195 yılında çekirge buğdayı

mahvetti Malatya’da buğdayın büyük gepiza’sı 16 sultanlık dînâra satılıyordu492.

1258 yılında Sultan İzzeddîn, Malatya’yı Balasoğlu Şerefüddîn Ahmed’e

vermişti. Balasoğlu Malatya halkı tarafından karşılanmamıştı. Çünkü bunlar

Rükneddîn’e biat etmişlerdi. O da Malatyalılara karşı harp açtı. Halk bu yüzden bütün

kışı eziyet içinde geçirdi ve ortalıkta kıtlık baş gösterdi. Bir buğday gepizasi (?) sultanın

sikkelerinden 120 tane ile satılıyordu493.

676/1277 yılının bahar mevsiminde Şam padişahı Melik ez-Zahir (Baybars)

Moğol ordusunun arkasından Kayseri’ye gelerek saltanat tahtına oturdu. Sayısız

ordusuyla on gün Kayseri’de kaldı. O sırada yollar kesilmiş olduğu için tahıl fiyatı öyle

yükseldi ki, bir mud494 tahıl 40 bin dirheme bulunamaz oldu. Tahıl bulunmadığı için bir

486 Urfalı Mateos, s. 202. 487 İbnü’l Esîr, X, s. 287. 488 İbnü’l Esîr, X, s. 124. 489 XIII. Yüzyılda Musul makkûkü 14.6 kg buğdaya idi. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 54. 490 Dînâr, altın darbı açısından 4.233 g eşittir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 13. Dînâr-ı Suri’de yaklaşık

bu değerde olmalıdır. 491 İbnü’l Esîr, XI, s. 361. 492 Süryani Mihail, s. 291. 493 Abu’l-Farac, II, s. 563. 494 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre arasında değişmektedir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s.

57.

61

menn495 kuru üzümü 10 dirheme satın alıp, dört ayaklı hayvanların yem ihtiyacı için

kullandılar. Bu durumda Sultan Baybars, tahıl ambarını açmalarına, halkın yiyeceğine

veya hayvan yemine el koymasına izin vermedi496.

Geyhatu, Moğolların umumî valisi olarak sekiz yıl Anadolu’da bulunduğu sırada,

Konya’dan Ilgın’a gitmek istemiş (1291) ve Ilgın yöresinde bir çiftçinin buğday ektiği

ve tohum saçtığını görmüştü. Daha sonra o atından inerek çiftçinin eteğinden tohumları

kendi eteğine alarak tarlaya saçtı. Geyhatu bu işlemi yaparken Türkçe olarak, “yükü beş

akçaya, yükü beş akçaya” demişti. Muhtemelen o, bir yük buğdayın beş akçaya

satıldığını ifade etmek istemiş olmalıdır497. El-Ömerî ise Rum (Anadolu) memleketinde

hububatın değeri Şam ve Mısır’daki kıymetinden daha ucuz veya aynıdır demaktadir498.

Mevlânâ öldükten sonra (672/1273) çok yağmur yağdığı için her zamankinden

daha çok verim alınmıştır. Fahraddîn-i Divest, “Bağın mahsulünü 9 bin dirheme sattım

ve o kadar buğday aldım ki ambarlar çuvallar doldu” demektedir499. Bu bilgiden

buğdayın, bostan ürünleri karşısındaki değerini mukayese edebiliriz.

Tahıl ürünlerinden mamul yiyeceklerin fiyatları da, bize tahıl ürünlerinin fiyatını

tahmin imkânı verebilir. Bu yiyeceklerden biri ekmektir. Ahmed Eflâkî’nin kaydına

göre, Mevlânâ Şemseddîn Konya’ya geldiği zaman (H. 642) yüz yirmi pul bir dirhem

tutuyordu. Beyaz ve güzel bir ekmek de bir pula satılıyordu500. İbn Battûta,

Kastamonu’da on kişiye yetecek ekmeği iki dirheme satın aldıklarını anlatıyor501. Fiyatı

495 833 gramlık ağırlık ölçüsü. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 26. 496 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I (1243-

1453), s. 37. 497 Feridun Nafiz Uzluk, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, Ankara 1952, s. 56-57;

Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 603. 498 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 27; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 183. 499 Eflâkî, II, s. 26. 500 Eflâkî, II, s. 39, 49. Beyaz ekmek için ayrıca bkz. Müjgan Cumbul, “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ve

Dîvân-ı Kebîr’inde Yemekler”, Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri (31 Ekim-1 Kasım 1981), Ankara

1982, s. 74. 501 İbn Battûta, I, s. 439; Krş. Mehmet Şeker, İbn Batûta’ya Göre Anadolu’lun Sosyal-Kültürel Ve İktisadi

Hayatı İle Ahilik, Ankara, 1993, s. 63. Ancak ekmek fiyatları da tahıl fiyatları gibi günün şartlarına göre

dalgalanmalar gösterebiliyor olmalı idi. Nitekim, 444/1052 tarihinde, İsfahân’da, kıtlık zamanında 1,5

menn buğday veya 3 menn arpa ekmeği 1 dirhem ederken, normal zamanlarda 1 dirheme 8 menn ekmek

alınabiliyor idi. Bkz. Osaman G. Özgüdenli, “Bir Ortaçağ Şehrinin Anatonisi: İsfahân (650-1500), Nâme-

i Aşina, V/11, (2003), s. 66.

62

hakkında bilgi tespit edebildiğimiz bir diğer yiyecek maddesi ise helvadır. Mesnevi de

geçen bir olaydan anlaşıldığına göre, bir tabak helva yarım dînâra satın

alınabiliyordu502. İbn Battûta’nın bir kaydına göre ise Mevlânâ ve talebelerinin yanına

gelen biri, başının üstündeki tepsideki helva dilimlerinden her birini bir kuruşa

satmaktadır503.

Türkiye Selçukluları zamanında olumsuz bazı etkilerle tahıl üretimimin, ihtiyacı

karşılamadığı olabiliyordu. Kıtlık yaşanan bu dönemlerde buğday ithal edildiği de

oluyor idi. Süryani Mihail, 566/1171 yılından itibaren başlayan ve Anadolu’yu da

etkisine alan dört yıllık büyük kıtlık yaşandığı anlaşılmaktadır504. Müellif 570-571/1175

olaylarını verirken dört yıllık büyük kuraklıktan sonra ot ve mahsulün yetişmeye

başladığını kaydeder505. Ertesi yılın (1176) olayları arasında ise, kuraklığın bittiğini;

buna rağmen mahsulün yetişmemesi yüzünden açlığın devam ettiğini söylemektedir.

Kudüs’te, Dımaşk’da, Halep’te ve Tuz Gölü’nde bir kile506 buğday üç altın dînâra

satılıyordu. Müellif, Arap kervanlarının develerle buğday getirmeye başladıklarını

söylemektedir. Ancak Arap kervanlarının hangi ülkeden geldiğini belirtmemektedir.507.

Yine Selçuklular zamanında 484-485/1092 yılında şiddetli bir kıtlık yaşandığı tespit

edilmektedir. Nitekim, sefaletin büyüklüğünden müteessir olan bir zengin, İran’dan

develerle buğday getirterek, felaketten herkesten çok etkilenen çocuklardan başlamak

suretiyle, herkese yardım etmişti508. Bazı kıtlık yıllarında Bizans’tan da zahire alındığı

bilinmekte idi509. Ancak iklim şartları ve siyasî ortamın müsait olduğu zamanlarda tahıl

üretimi iç piyasadaki ihtiyacı karşılıyor olmalıydı. Bu ihtiyaç için; Sivas içinde

Bahâe’d-dîn Ezferdat mahallesinde, buğday pazarı510, Konya içinde buğday çarşısı511

bulunmakta idi. İç piyasaya hitap eden bu tip çarşıların yanında artı ürünün bir kısmı da

dış ticarette kullanılmış olabilirdi. Nitekim, kaynaklarda geçen bazı bilgiler bu konuda

502 Mesnevi, II, s. 31. 503 İbn Battûta, I, s. 413. 504 Süryani Mihail, s. 299,233. 505 Süryani Mihail, s. 233. 506 Kile, mud’un yerine de kullanılabiliyordu. Osmanlı döneminde, İstanbulda buğdayla kile, 20 okka,

yani 25. 656 kg olarak hesaplanırdı. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 49-51. 507 Süryani Mihail, s. 247. 508 Bezer, “Kıtlık”, s. 9. 509 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I (1243-1453), s. 26. 510 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 35,56. 511 Turan, “Celâleddîn Karatay Vakıfları”, s. 141.

63

ipuçları vermektedir: “Bir reis vardı, adına, Kara Reis derlerdi. Karadeniz’de gemi

işletirdi. O sırada gene gemisine buğday yüklemiş, açılmıştı. Tam denizin ortasında

şiddetli bir yel esmeye başladı. Deniz köpürdü, dalgalandı. Geminin batmasına bir şey

kalmadı. Gemidekiler, ne yükleri varsa denize atmaya koyuldular. Mallarından

geçmişler, başlarının kurtulmasına razı olmuşlardı. Buğdayı da dökmeye kalktılar. Tam

bu fikirdelerken bir de baktılar ki denizden, çırçıplak bir abdal çıkageldi, gemiye bindi,

Kara Reis'in yanına oturdu. Kara Reis, bu gelen abdalın, gerçek er olduğunu anladı.

Elini öptü, gerçeğim dedi, himmet et, bu yoksullarını şu müşkülden kurtar. Abdal,

reisim dedi, gam yeme, beni sana erenler gönderdi. Buyurdu ki buğdayı denize

döksünler, biz alırız, değeri neyse veririz. Bu söz üzerine buğdayı tamamıyla denize

döktüler. Abdal, Reisin eline yapıştı, gel reisim dedi, seni erenlerin katına götüreyim,

erenlerin safa-nazarını al, buğdayın da değeri ne ise alırsın. Reis razı oldu. İkisi de

denize daldılar. Denizin dibine varınca Reis gördü ki orda, öylesine yüce bir köşk

yapılmış ki dille anlatılmasına imkân yok. Kasrın dışında büyük bir alan var. Dökülen

buğdayın hepsi de oraya yığılmış, çeç yapılmış. Abdal köşke girdi… Oturan erenlerin

biri, bana dedi, Hacı Bektaş Hünkâr derler, makamım Kırşehri yakınında

Sulucakaraöyük'tür. İstersen beni orada bulursun; bu aziz de Hızır peygamberdir. Derken

Reis'e bir kese altın verdi. Abdala emretti, abdal, Reisin elini aldı, gemisine çıkardı.

Geminin başını Rûm ülkesine çevirdi. Gemi yola düştü. Sağ-esen kurtuldu”512.

Olaylardan sonra geminin başının Rum ülkesine çevrilmesinden ilk yönünün farklı

olduğu anlaşılmaktadır. Bu yönün İstanbul olduğu düşünülebilir. Nitekim, Osmanlı

devleti zamanında da İstanbul’un iaşesini sağlamak için Karadeniz yolu kullanılmakta

idi. İhtiyaç duyulduğunda doğuda Erzurum’a kadar olan bölgelerden sevkıyat yapıldığı

bilinmektedir513.

2. Arpa (Hordeum Vulgare):

Kaynaklarda sıkça zikredilmesinden arpanın da Selçuklu Türkiyesi’nde bolca

yetiştiğini düşünebiliriz. Arpa çok dayanıklı bir bitkidir. Az rutubetli, çok sıcak ve

soğuk yerlerde de yetişir. Bu sebeple dağ başlarına ve yüksek yerlere de, arpa

ekilebilir514. Selçuklu kaynaklarından bu dönemde hangi tür arpaların yetiştirildiğini 512 Vilâyet-nâme, s. 70-71. 513 Osmanlı devleti zamanında Karadeniz’de çalışan gemiler 7000 İstanbul kilesi kapasitede idiler. Bkz.

M.S Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi II, İstanbul 1999, s. 568-569. 514 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 143.

64

öğrenemiyoruz515. Arpa da buğday gibi değirmende öğütülüp un hâline

getirilebiliyordu: “Değirmen taşının altındaki arpaya, buğdaya döndürdü; un hâline

getirdi”516. Un hâline gelen arpadan ekmek de yapılıyordu. Yunus arpa unundan ekmek

mayalanmasını söyle anlatır:

“Dünyadan gönlini çeke eli arpa eke

Unına yarı kül kata güneşte kurutmak gerek

Acab anı niçe nefsi yiye dilerse yiyleye

Kaçan kim iftar eyleye üç günde bir itmek gerek”517

Arpa unu, buğday unu bulunamadığı zamanlarda kullanılmış olmalıdır.Ahmed

Eflâkî, Seyyid-i Sırdan Burhanü’l-hak ve’d-dîn el-Hüseyin et-Tırmizî’nin başı ve

ayakları çıplak on iki sene ormanlarda ve dağlarda dolaştığını ve arpa unu ile dolu bir

dağarcığı olduğunukaydetmektedir518.

Her ne kadar arpadan da buğday gibi un elde edilse de, arpa buğdaya nispetle daha

az değer taşımakta idi: “Güzel ve tatlı buğday olmasaydı, buğday gösterip arpa satan ne

yapardı” 519. “Buğday gösterip arpa satan, yüzüne pudra sürmüş, kara yüzlü”520, “Hiç

buğday ektin de arpa verdiğini gördün mü?”521. “Buğday dövüldü; un oldu mu, gene

buğdaydır, buğday unudur; hiç kimse ona arpa oldu diyemez”522.

Arpa ekmeği o kadar kıymetli değil idi. Daha da kıymetsizi, içine kepek

karıştırılmış arpa ekmeği ve sadece kepekten yapılan ekmek olmalı idi: “Arpa ekmeği

bile hakikaten haramdır. Nefsin önüne kepekle karışık ekmek koy”523. “Gerçekten hem

haram, hem de yazık arpa ekmeğine, sen nefsin önüne kepek ekmeği koy”524. Türkiye

515 Ancak Osmanlı kaynaklarında, “iki veya üç sıralı arpa” lardan söz edilmiş ve bunlara, “küçük arpa”

(Hordeum distichon) adını vermişlerdi. Altı veya sekiz sıralı başakları olanları da vardı (Hordeum

hexsastichon). Buna Anadolu’da kış arpası adı veriliyordu. Osmanlı kaynaklarında ise, buna buna büyük

arpa adı veriliyordu. Bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 143-144. 516 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 34. 517 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 201. 518 Eflâkî, I, s. 62. 519 Mesnevi, II, s. 225. 520 Sultan Veled, Maârif, s. 82. 521 Mesnevi, I, s. 132. 522 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 44. 523 Mesnevi, V, s. 287. 524 Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etrafındakiler, Risale, Türkçe terc. Tahsin Yazıcı,

İstanbul 1997, s. 49; Eflâkî, I, s. 72.

65

Selçukluları döneminde arpanın değersiz görülmesi Mevlânâ’nın bir beyitinden de

anlaşılır: “Kul, köle olanların şahadeti iki arpa tanesine bile değmez!”525 .

Arpa daha çok hayvan yemi olarak kullanılmış olmalıdır. Bu durum kaynaklarda

söyle geçmektedir: “Ey çocuğum biz yük çeken bir deve gibiyiz; şimdi bizi, birkaç gün

arpa vermek için besiye çekmişler ki beslenelim ve bir bayram günü olan, Tanrıya

kavuştuğumuz günde kurban olalım”526. “Kim saman ve arpa yese kurban olur”527.

Mesnevide, geçen bir olaydan da arpanın hayvan yemi olarak kullanıldığı görülür: “Bir

saka vardı onun bir eşeği vardı. Mihnetten çem gibi iki büklüm olmuştu. Arpa ne, kuru

otu bile bulamıyordu…”528. Yine Mesnevi’de anlatılan bir olaydan arpanın hayvanlara

nasıl yedirildiğini öğrenebilmekteyiz: “Hizmetçiye, ahıra git, hayvana saman ve arpa

ver dedi… Sofi, önce arpayı ısla çünkü eşek karttır, dişleri sağlam değil dedi. …Sofi,

arpaya az saman karıştır dedi…” 529.

3. Çavdar (Secale Cereale):

Selçuklu Türkiyesi’nde yetişen diğer bir tahıl ürünüde çavdar idi. “Hacı Bektaş,

Kayseri'den Ürgüp'e gelirken yolda, Sineson adlı bir Hıristiyan köyüne ulaşmıştı.

Hıristiyanlar, çavdar ekmeği pişirmişlerdi. İçlerinden bir kadın, başına bir tekne almış,

ekmek götürmedeydi. Hünkâr'ı görünce hemen tekneyi başından indirmiş; derviş, lütfet,

bir parça al ye; bizim yerimizde buğday bitmez” demiş idi530. Görülen odur ki buğday

yetişmeyen yerlerde çavdar alternatif olmakta idi. Türkler Anadolu’ya gelmeden önce

çavdarı tanımış olmalıdırlar. Kaşgarlı Mahmûd, eserinde, çavdar ile ilgili bir Türk

atasözü vermiştir: “Çavdar başağının seyreği iyidir”. Müellif, sonrada şöyle bir

açıklamada bulunur: “Çünkü, seyrek olan başağın taneleri büyük olur”531.

4. Yulaf (Avena Sativa):

Selçuklu Türkiyesi’nde, daha çok hayvan yemi olarak kullanıldığı anlaşılan

ürünlerden biri de yulaf idi. El-Ömerî, “Kastamonu sultanı Süleyman Padişah aynı gün

525 Mesnevi, I, s. 304. 526 Eflâkî, I, s. 66-67. 527 Eflâkî, I, s. 263. 528 Mesnevi, V, s. 194. 529 Mesnevi, II, s. 17. 530Vilâyet-nâme, s. 23-24. 531 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 384; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 199.

66

yaman mı yaman bir doru kısrakla giysi hediye etti; harcırah ve yulaf göndermeyi ihmal

etmedi”532 diyerek, Kastamonu bölgesinde yulaf bulunabildiğini göstermektedir.

5. Mısır (Zea Mays), Darı (Panicum):

Kaynaklarda zikredilmesinden, Selçuklu Türkiyesi’nde mısır ve darının yetiştiği

anlaşılmaktadır533. Ancak bu gün de olduğu gibi mısırın, yetiştiği bölgede tüketildiği ve

ekonomik değer taşımadığı muhtemeldir534. Mısır un hâline getirilip ekmek olarak

kullanılmakta idi: “Şiirim mısır ekmeğine benzer; gece, gelir geçerse yiyemezsin.

Tazeyken yemeye bak; üstüne toz konmadan ye onu”535. Mısırın özellikle kümes

hayvanlarına yem olarak kullanılmış olduğu da anlaşılmaktadır. “(Köpek, horoza) Sen

buğday da yiyebilirsin, arpa da, darı, mısır gibi başka şeyler de…” 536. Darı ise bir tür

buğday (Panicum) olarak algılanabileceği gibi, bazı bölgelerde mısıra da darı

deniliyor537. Süryani Mihail, 1068-69 yılının kış mevsiminde Meyyafarikin şehrinde

oturan büyük bir emîr Nasırdol (Nasırü’d-devle) kuşlar için tarlalara ve dağlara kırk

kur538 buğday, arpa ve darı, hayvanlar için de büyük miktarda ot atılmasını emrettiğini

kaydetmektedir539. Ayrıca Hacı Bektaş Veli’nin, Ahmed Yesevi’nin huzurunda, darı

çeçinin üstünde namaz kıldığı rivâyet edilmektedir540.

6. Pirinç (Oryza sativa):

Pirincin Anadolu’da yetişmesi oldukça eskidir. Hititler zamanında pirinç

bilinmektedir541. Kaynaklardan Selçuklu Türkiyesi’nde sulak yerlerde pirinç ziraatı

yapıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim, El-Ömerî, Germiyân İli’nde bir de Şarköy şehri

vardır. Burada pirinçten başka bir şey yetişmez denmektedir542. Amasya’ya tâbi İl-

532 İbn Battûta, I, s. 440. 533 Eflâkî, II, s. 237-238; Dîvân-ı Kebîr, I, s. 327, VI, s. 190. 534 Anadoluda başlıca üç mısır çeşidi vardı. Sert mısır (Z. Mindurata). Beyaz ve sarı, atdişi mısır (Z. M.

İndendata). Parlak mısır (Z. M. Everta). Bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 215. 535 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 134. 536 Mesnevi, III, s. 270. 537 Darı için bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 530. 538 Yaklaşık 2.9 tonluk bir ağırlık. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 52-53. 539 Süryani Mihail, s. 109-110. 540 Vilâyet-nâme, s. 15-16. 541 Göney, Coğrafi Esaslar, s. 71. 542 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 36; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

67

Arslan Köyünün mülkleri sayılırken bataklıklar ve Rahatoğlu vakfiyesi mülkleri

arasında, Sivas haricinde Kızılca Köy mevkiinde bulunan bir parça bataklık yer

kaydedilmiştir. Bu arazilerde pirinç ziraatı yapılmış olası muhtemeldir543. Vakfiye

kayıtlarında Kırşehir’in dışında köylerden ve tarlalardan gelen mahsulü depolamak ve

işlemek için şehrin dışında inşa edilmiş birbirine bitişik bir pirinç ambarı ile bir

değirmenin sayılmasından bu bölgede de pirinç yetiştirildiği anlaşılmaktadır544. Pirinç

depoları ile zikredilen değirmenlerde ise bugün olduğu gibi pirinç unu elde edildiği

düşünülebilir. Ayrıca Selçuklular döneminde Aksaray’ın köylerinden birinin Çeltik

adını taşımasından bu bölgede pirinç ziraatının yapılmış olduğu düşünülebilir545.

Türkiye Selçukluları zamanında pirinç tüketiminin oldukça yaygın olması da

ziraatının yaygın olduğunu düşündürtmektedir. Amasya, Nûreddîn Alp-Aslan er-Rufâî

vakfiyesinde, “Vakfiye gelirlerinden her gün etten dört ölçek ve bir ölçek pirinç ve

buğdaydan iki ölçek satın alınmalıdır. O miktar kifayet etmezse etin ve pirincin miktarı

arttırılır” denilmektedir546.

Sipehsalar, “Şemseddîn-i Tebrîzî, Rum (Anadolu) vilayetine yöneldi, şehir şehir

arayarak (belalardan) korunmuş olan Konya’ya kadar geldi. Konya’ya geldiği vakit,

gece idi. Pirinç-furuşan (pirinççiler) hanına indi” demektedir547. Görülen odur ki

Konya’da pirinç ticareti yapılan hanlar bulunmakta idi.

Ayrıca “Muîneddîn Pervâne’nin damadı kıymetli Sadr-ı ‘Âlî Mevlânâ Mecdeddîn-

i Atabek bir gün Mevlânâ’nın medresesinde çile çıkarabilmek için ricada bulundu.

Mevlânâ ona izin verdi. O da medresenin bir hücresinde hâlvete girdi. Bir kaç gün sonra

açlık ona galebe etti; çünkü Mecdeddîn naz ve rahat içinde yaşamaya alışmıştı. Yanında

kendisinin bir dert ortağı ve sırdaşı vardı… Bir gece hücrelerinden çıkıp dostlarından

birinin evine gidip ona açlıklarını anlattılar. O da bunlar için yağlı bir ördek ve biberli

bir pilav hazırladı… Sabah Mevlânâ hazretleri âdetleri veçhile hücrenin kapısına

gelerek mübarek parmaklarını kapıya koyduktan sonra kokladı ve; ‘tuhaf şey! Bu

Araştırmalar I, s. 193. 543 Turan, “Temlik-nâme”, s. 172; Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 544 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 286. 545 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 21,36. Bu köy Aksaray’ın 15 km güney doğusunda bugünde aynı adı

taşıyan köydür. Bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 21. 546 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 547 Sipehsâlâr s. 123-124. Ahmed Eflâkî, Sipehsâlâr’dan farklı olarak bu hanın şekerciler hanı olduğunu

söyler. Bkz. Eflâkî, I, s. 91.

68

hücreden ördek ve pirinç kokusu geliyor, riyazet kokusu gelmiyor’ dedi”548.

Kaynaklarda zikredilen bu olaydan, pirinçle yapılan yemeklerin makbul ve özel

yemekler arasında yer aldığı da anlaşılmaktadır. Nitekim, etli pilavın konu edildiği bir

başka olayı yine Ahmed Eflâkî kaydeder: “Bahâeddîn-i Bahri, Mevlânâ’ya yemek

hazırlamayı düşünür. Hizmetçi, ‘şimdi yemek yedik ve kapları yıkamak için tencereye

sıcak su koydum’ der. Mevlânâ, ‘hizmetçi tencereyi getirsin’ dedi. Sonra sahan ve

kaseyi istedi, kendi eliyle tencereden kaseye biraz koydu. Bu koyduğunun kızartılmış

etli pilav olduğunu gördüm”549.

Yine Ahmed Eflâkî’nin naklettiği bir olay pirince elit sofralarda sıkça rastlandığını

gösterir. “Bir gece Muîneddîn Pervâne Mevlânâ’yı davet etmişti. Bütün şeriat ve tarikat

uluları da bu toplantıda hazır oldular. Semâdan sonra büyük bir sofra kuruldu.

Muîneddîn’in işaretiyle altın bir kase içine altın dolu bir keseyi yerleştirdiler ve bunu

pirincin altına gizlediler. Mevlânâ’yı imtihan etmek ve onun ne yapacağını görmek için

bu pirinç tabağını önüne koydular”550. Ayrıca XV. yüzyıl seyyahlarından Clavijo,

Erzincan’da önlerine konan tencerenin et ve pirinçle dolu olduğunu söylemektedir551.

Bu örnekler aynı zamanda bize pirincin bugün olduğu gibi daha çok etle birlikte

tüketildiğini göstermektedir.

Kaynaklarda, günümüzde olduğu gibi tüketilmeden önce pirinçten taş ve toprağın

ayıklandığı ve pirincin mercimekten daha kıymetli olduğu da zikredilmektedir552.

B. YAĞ BİTKİLERİ

1. Keten (Linnumusitatissimum):

Keten, lifleri dokumacılıkta, tohumları ise sıkılmak suretiyle bezir yağı elde

edilmesinde kullanılır553. Kaynaklardan Kırşehir’de ketencilere ait bir çarşı (سوق ااکتانين)

548 Eflâkî, I, s. 362. Bu kısım Sipehsâlâr, tarafından “O aziz kişi onlara kaz ve pirinç pilavı hazırladı”

demektedir. Bkz. Sipehsâlâr s. 101. 549 Eflâkî, I, s. 377-378. 550 Eflâkî, I, s. 207. 551 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen İspanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret İzlenimleri 1404-1406, s. 78. 552 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 176, 293. Pirinç için Ayrıca bkz. Mesnevi, V, s. 40. 553 Turhan Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDKY, Ankara 1997, s. 172; Türkçe Sözlük, TDKY,

Ankara 1998, I, s. 287. 553 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I. Şenseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten,

XI/42, (1947), s. 203.

69

olduğu anlaşılmaktadır554. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin zikrettiği Şeyh Ebu Bekr-i

Kettanî de bu meslekle uğraşıyor olmalıdır555. Türkiye Selçuklu hükümdarı III.

Gıyâseddîn Keyhüsrev’in valisi Cibra’il b. Caca tarafından 671/1271-72 senesinde

Kırşehir’de vakıf olarak yaptırılan medresenin giriş kapısı üzerinde bulunan

tarihlenmemiş Farsça kitabede, “Keten ekme tamgası kaldırılmıştır”556 şeklindeki

ifadeden bu bölge de keten ziraatının yapıldığını düşünmek mümkündür. Ayrıca, Niğde

Sungur Bey Câmiindeki kitabeden 1470 yıllarında Niğde ve çevresinde keten ziraatının

yapıldığı anlaşılmaktadır557.

Vakfiye kayıtlarında, Altun-Aba medresesinin ders, namaz ve temizlik yerlerinde

yakılmak üzere, yaz ayları için bir, kış ayları için iki ritl558 kadar bezir ve şâ‘bânın

ortası, regâib ve ramazan aksamları gibi mübarek gecelerde aydınlatılması için bir

buçuk ritl mum alınmasını kaydetmektedir. Bundan aydınlık için halkın bezir yağı

kullandığı ve mumun ise bir derece lüks teşkil ettiği anlaşılmaktadır.559

Sahib Ata’nın Sivas Gök Medrese vakfiyesinde, abdest alınacak yeri aydınlatmaya

kafi gelecek kadar bezir yağından kandil asılması şart kılınmıştır560.

2. Susam (Sesamum Indicum):

Özellikle yağı için yetiştirildiği anlaşılan ürünlerden biri de susam idi. Süryani

Mihail, 1172 yılının Eylül ayında, Anadolu ve çevresinde yağmur ve kar yağmasıyla

aniden bir soğuk olduğunu ve diğer ürünler gibi susamın da bozulup, ateşle yanmış gibi

kömür hâline geldiğini kaydeder561.

554 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 34. Tercümede “bezciler pazarı” olarak geçmektedir. Bkz. A. Temir,

Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 112. Ancak E. Merçil, “ketenciler çarşısı” olduğunu söylemektedir. Bkz.

Meslekler, s. 24-25. 555 Eflâkî, I, s. 384-385. 556 Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 779. Ketân-i kâşte esas manasıyla “ekilmiş keten” demektir. Herhalde

mahalli hâkimler keten ekilmesine, Anadolu’nun diğer mahallerinde pamuk ziraatında olduğu gibi, bir

hususî vergi vazetmiş olacaklardır. Bkz. Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 780. 557 Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 781. 558 Rıtl-ı Rumî, Ortaçağda muhtemelen 321.428 g kadar idi. Ancak Anadolu’da bir çok rıtl ağırlığı tespit

edilmiştir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 39. 559 Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 203. 560 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 561 Süryani Mihail, s. 225.

70

Mevlânâ, “Değirmen beygiri koşar, döner durur. Maksadı da dayak yemeden

kurtulmaktır. Su çekmekten, yahut susamdan şırlayan yağı çıkarmaktan haberi bile

yoktur562” diyerek, susamdan nasıl yağ çıkarıldığını anlatır.

Vilâyet-nâme, Hacı Bektaş Veli’nin Horasan pirleri önünde susam yaprağı

üzerinde namaz kıldığını kaydeder563. Bu kayıttan Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce

de susamı tanıdıkları anlaşılmaktadır. Nitekim, Kaşgarlı Mahmûd, XI. yüzyılda,

Oğuzların susam için genellikle “yağ ügüri”, yani yağlık tane veya tohum dediklerini

kaydeder564.

3. Zeytin (Olea evropea):

Selçuklu hâkimiyeti altında bazı bölgelerde yetiştirildiği anlaşılan zeytin, Selçuklu

toplumunda geniş bir tüketim alanı bulunuyordu. Süryani Mihail, 1123 yılında,

Gerger’de565 zeytinliklerin bulunduğunu zikretmektedir566. Yine aynı müellif, 1172

yılında, Anadolu ve çevresinde şiddetli soğuklar nedeniyle diğer ürünlerin yanında

zeytin ağaçlarının da zarar gördüğünü kaydetmektedir567. Hamdullah Mustevfî ise

Sincar’da568 pek çok bahçe olduğunu ve o bahçelerde yetişen ürünlerden birinin de

zeytin olduğunu zikreder569.

Zeytinin tüketim şekillerinden biri günümüzde olduğu gibi gıda olarak

kullanılması idi. Burgazî’nin, “Ahînün taâmında acı nesne olmaya, zeytunyağı,

mercimek ola”570 kaydından zeytin yağının gıda olarak kullanıldığı görülmektedir.

Vilâyet-nâme’deki, “Erbaîn’de dervişler, dar bir odada, yahut kutlu bir yerde kırk gün

kalırlar. Bu müddet içinde az yerler, az uyurlar, az içerler. Hattâ bazıları ilk günü kırk,

ikinci günü otuz dokuz, üçüncü günü otuz sekiz zeytin yemek ve her gün bir zeytin

562 Mesnevi, VI, s. 174-175. 563 Vilâyet-nâme, s. 9. 564 Divanü Lûgat-it-Türk, I, 54; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 340. 565 Kahta’nın kuzeyinde, Fırat’ın batı sahilinde, günümüzde Adıyaman’ın aynı adı taşıyan ilçesi. Bkz.

Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 163,167,175; Faik Sabri Duran, Büyük Atlas, Kanaat/Petek

Yayıncılık, İstanbul 1985, s. 21. 566 Süryani Mihail, s. 69. 567 Süryani Mihail, s. 225. 568 Meyyafarikin’in aşağısında, Mardinle aynı enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104; Dicle’nin batı

kıyısında, Nusaybin’e yakın bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 383, 406. 569 Hamdullah Mustevfî, s. 104. 570 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 131.

71

eksilterek kırkıncı günü bir zeytinle gıdalanmak suretiyle şiddetli bir riyâzete

girerler”571 şeklindeki kayıttan zeytinin sadece yağ olarak değil tane olarak da

tüketildiği görülmektedir.

Selçuklular Zamanında zeytinin bir diğer kullanım alanının da aydınlanma olduğu

anlaşılmaktadır. Nitekim, Rahatoğlu vakfiyesinde, nazırın vasıfları tarif edilirken,

“Hadim ve aşçı yardımcısı ile birlikte öğle akşam verilecek yemeklerle odun, kömür,

zeytinyağı, iç yağı çerağ, kandil, vb. işlerde çalışması şart kılındı” 572 şeklindeki kayıtta

bunu göstermektedir. Nitekim, Celâleddîn Karatay vakıflarının gider kalemlerinden biri

de zeytin yağı alımıdır573. Burada zeytin yağının hangi amaçla kullanıldığı

belirtilmemekle birlikte, aydınlanma amaçlı olmalıdır. Ancak er-Rufâî’nin vakfiyesinde,

“Gelirden kandil için zeytinyağı ihtiyaç oldukça satın alına”574 şeklindeki kayıttan bu

durum daha açık görülmektedir. Ayrıca, Mevlânâ’nın ve Sultan Veled’in beyitlerinden

de, zeytin yağından aydınlanma amaçlı görülmektedir:

“Ruh bir zeytinyağıdır ki kandilin ışığına ışık katar”575.

“Kafa (tepe), zeytinyağı ile dolu olsa gene faydası yok; sonucu sabah olur,

kandilin yok olur gider”576.

“Zeytin yağı ve fitili konmamış kandil ne çok bir aydınlık verir ne az!”577.

“Kandil Tanrı’nın velisidir. Onun gönlü, saf bir zeytinyağı gibidir”578.

“Ama kimin kandili, zeytinyağsız uyanıp aydınlanabilir?”579.

“Onun ışığı zeytinyağıyladır, fitilledir”580.

B. PAMUK (Gossypium)

Selçuklu Anadolusu’nda oldukça bol ve kaliteli pamuk yetiştirildiği

anlaşılmaktadır. Hamdullah Mustevfî, Sivas, Angora (Ankara) ve Erzincan da pamuk

571 Vilâyet-nâme, s. 141 572 Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 9. 573 Turan, “Celâleddîn Karatay Vakıfları”, s. 142. 574 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 575 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 148. 576 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 6. 577 Mesnevi, VI, s. 352. 578 Sultan Veled, Maârif, s. 40. 579 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 23. 580 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 167.

72

yetiştirildiğini kaydetmektedir581. Nitekim, İbn Battûta, Erzincan’ı anlatırken, burada

Erzencânî diye bilinen nefis kumaşlar dokunduğunu söyler582. Marco Polo da

Erzincan’da dünyanın en iyi bokeran’larının yapıldığını söyler583. Ayrıca İbn Battûta,

Lâdik (Denizli)’den söz ederken, “Burada dünyada eşi benzeri olmayan altın işlemeli

pamuk elbiseler dokunur. Yöre pamuğunun kaliteli oluşu ve iyi eğrilmesi uzun süre

dayanmasını sağlıyor. Bu kumaşlar buranın adıyla, Lâdikî, Dûngûzlî şeklinde

tanınmıştır. Şehirde Hıristiyan nüfusunun çokluğu nedeniyle bu işi yapanların ekseriyeti

Rum kadınlarından oluşuyor. Bunlar sultana cizye ve benzeri adlarla vergiler

veriyorlar”584 diyerek Selçuklu hâkimiyetinden hemen sonra, burada pamuk

yetiştirildiğini belirtmektedir. Yine Marco Polo; Laias, Muş ve Mardin’de çok büyük

miktarda pamuk yetiştirildiğini kaydetmektedir585. Seyyid Nûreddîn Alp-Arslan er-

Rufâî’nin 655/1257 tarihli vakfiyesinde, her sene mahsulden vakıf çalışanlarını maaş

olarak buğday ve atılmış pamuk verilmesine dair kayıttan, Amasya ve çevresinde de

pamuk yetiştirildiği düşünülebilir586. Pamuğun bu dönemde çokça yetiştirilmesi köy

isimlerinde de kendini göstermiştir: Bunlardan biri, Mübârizeddîn Er-Tokuş Vakfı

mülklerinden olan Isparta Uluborlu’da bulunan 74 evli Pamuklu köyüdür587. Bir diğeri

ise Seyyid Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî vakfiyesinde zikri geçen Pamuközü

köyüdür588. Mevlânâ’nın beyitlerinden de Türkiye Selçukluları döneminde pamuk

ziraatının yapıldığı anlaşılabilir:

581 Hamdullah Mustevfî, S. 95. 582 İbn Battûta, I, s. 418. 583 Marco Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi – Harikalar Kitabı, Türkçe terc. Işıl Ergüden, I, İstanbul 2003, s.

77. 584 İbn Battûta, I, s. 408; Krş. Mehmet Şeker, İbn Batûta’ya Göre Anadolu’lun Sosyal-kültürel ve iktisadi

Hayatı ile Ahilik, Ankara, 1993, s. 16, 24. 585 Marco Polo, s. 74, 84. 586 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 587 Osman Turan, “Selçuklu devri vakfiyeleri II, Mübârizeddîn Er-Tokuş ve Vakfiyesi”, Belleten, XI/43,

(1947), s. 423, 425. 588 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41; Amasya-merkez Suluova sınırına

yakın Boğaz köyün kuzey-doğusunda Ormanözü-Pamuklu mahallesi için; Çocukluğu Zuday’da geçmiş

(vakfiyenin yapıldığı yer) matematik öğretmeni emekli albay, Murat Dedeoğlu’ndan aldığım bilgilerden;

“1927-30 yıllarından önce … bölgede pamuk ekildiği, kadınların o tarihlerde tuman adı verilen giysilerini

kendilerinin dokuduğu söylemiştir” demektedir. Bkz S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi”, s. 36, 38.

73

“Yaz gibi hani. Yazın pamuk biter de o kalır, fakat yaz hatırlanmaz olur”589.

Pamuk ile ilgili ilginç bir bilgiye de Burgazî’nin fütüvvet-nâmesinde rastlıyoruz.

Burgazî, Tanrı, cennetten atılan Âdem Peygamber’e, örtünmesi üzere yaprak verdiği

için incire üç hediye verdi, “…Üçucı Âdem Peygamber aleyhisselâm yaprağını üzicek

südi tamdı anı pamuk kıldı ta kıyâmete değin Âdem oğlanınun sırrın örtem anunla didi.

Çün südden panbuk bitti, Tangrı taâla Cebrâîl’e buyurdı, panbuğı uçmakta kodı,

çekirdeğin taşra dünyaya getürdi”590, “Şit Peygamber aleyhisselâma, Cebrâîl

aleyhisselâma cullahlığı getürdi, öğretdi, ol panbuk çekirdeğini getürdi, Âdem ekdi,

pamuk bitti”591. “Cebrâîl aleyhisselâm hidmemet kuşagın kuşandı. Ol encir südinden

biten pamukdan tuman getürdi”592 demektedir. Ahilik geleneğinde, her mesleğin bir

pirinin olduğu inanışı bilinmektedir593. Nitekim, Burgazî’nin pamuk hakkında verdiği

bilgilerden, pamuk ziraatıyla uğraşan kişilere hitap ettiğini düşünmek yanlış olmaz. Bu

bağlamda, Abdülbaki Gölpınarlı’nın, bu eserin Anadolu’da, muhtemelen Halep-Antalya

bölgesinde yazılmış olabileceğini söylemesi594, bu bölgede de pamuk ziraatının

yapılmış olabileceğini düşündürtmektedir.

Kaynaklarda rastladığımız “kattân” da pamukla ilgili olduğu anlaşılan

mesleklerdendir. E. Merçil’in pamuk temizleyicisi veya eğiricisi olarak açıkladığı595

kattân, pamuk tüccarı olarak da düşünülebilir. Sahib Ata vakfiyesinde ismi geçen

Konyalı pamukçu Sirâcü’d-dîn ve Kattân Şemsü’d-dîn bu meslektendir596. Yine

Mevlânâ’nın halifelerinden Ulu Ârif Çelebi’nin itibarlı dostlarından Nâsıreddîn Kattânî-

i Mesnevî de bu meslektendir597. Kırşehir’de bu meslek erbabının toplu olarak

çalıştıkları bir pamukçu hanının varlığı bilinmektedir598. Ayrıca Ahmed Eflâkî,

Konya’da, Penbe-furûşân (pamukçular) Medresesi’nden söz etmektedir599.

589 Mesnevi, VI, s. 144. 590 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 116. 591 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 117. 592 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 119. 593 Adnan Gülerman-Sevda Taştekil, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı

Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993, s. 10. 594 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 79. 595 E. Merçil, Meslekler, s. 23. 596 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39. 597 Eflâkî, II, s. 298-299. 598 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 112. 599 Eflâkî, I, s. 91.

74

C. HAŞHAŞ (Papaver somniferum) ve HİNT KENEVİRİ (Cannabis sativa)

Haşhaş ziraatının, Anadolu’nun batı bölgesinde Firigyalılar zamanında başladığı

bilinmektedir. Firigyalılar zamanında haşhaş yetiştiğine dair elimizde az da olsa bilgi

bulunmaktadır600.

Selçuklular döneminde de haşhaş ziraatı yapılmakta idi. Mevlânâ’nın, “Şarabından

bir kadeh sun, yahut da bağından bir avuç afyon601 ver”602 şeklindeki beyiti bu dönemde

haşhaş bağlarının varlığını ortaya koymaktadır. Mevlânâ bir başka beytinde, haşhaşın

ovada yetiştiğini imâ eder603. O, aynı zamanda haşhaşı diğer tarım ürünleri ile birlikte

zikreder: “Baharın eli, soğanı, safranı, haşhaşı nasıl çıkarır, kışın sırrını nasıl meydana

korsa öyle”604

Ahmed Eflâkî’nin, “Yine arkadaşların reisi İbn İsfehsâlâr diye tanınan Çelebi

Celâleddîn hikâye etti: Gençliğimde ağır bir uyku bana zahmet veriyordu. Daima başımı

ağır hissediyorum. Mevlânâ hazretlerine uykumun çokluğundan şikâyet ettim. Mevlânâ

buyurdu, çok haşhaş getirdiler. Onun sütünü alıp aç karnıma bana içirdiler. O gün bu

gün o ağırlıktan üzerimde eser kalmadı. Onun ihanetiyle beynimdeki buharlar kaybolup

başım hafifledi”605 şeklindeki kaydından Selçuklu toplumunda haşhaşın tedavi amaçlı

da kullanılabildiği görülmektedir.

Ancak haşhaşın Selçuklu toplumunda daha ziyade uyuşturucu madde olarak

kullanıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Bir gün, bir cemaat, haşhaşın

haram olduğu hakkında konuşuyordu, orada bulunanlardan Mevlânâ Şemseddîn: ‘Bizim

dostlarımız en adî bir otcağızla bile neşeleniyorlar… Bizim dostlarımız sonsuz ve temiz

olan âlemden niçin zevk almasınlar da gitsin, insanları aptal ve hiçbir şeyi anlamayacak

hâle getiren haşhaştan zevk alsınlar’ dedi. Bunun üzerine bir adam: ‘Kuran’da şarabın

haram olduğuna dair ayet bulunduğu hâlde bu otcağızın haram olduğuna dair bir şey

600 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, II/3, s. 404. 601 Olgunlaşmamış haşhaş kapsüllerine yapılan çizintilerden sızan, sonradan katılaşan süt. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 30. 602 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 295. 603 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53. 604 Mesnevi, V, s. 149. 605 Eflâkî, I, s. 363,465; Sipehsâlâr, s. 103.

75

yoktur’ diye itirazda bulundu”606 şeklindeki kaydından da toplum içinde haşhaş

kullanımının ne kadar yaygın olduğu görülür.

Mevlânâ eserlerinde haşhaşın uyuşturucu etkisinden sık sık söz etmektedir:

“Sen afyona benzersin, daima uyutursun. Şaraba benzersin, aklı, bilgiyi

giderirsin”607,

“Şarap mı içti esrar mı, yoksa afyon mu yuttu anlamak istiyordu”608,

“Bu gece afyon yutma; yeyip içmeyi bırak”609,

“Hiçbir şeyden haberimiz olmasın, bir ilaç bul; şaraba kat afyonu”610,

“Sus, söz makamını az ara; çünkü bu makam, afyon huyludur; o adamı uyutur-

gider”611,

“Fakat bu ayrılıktan da öylesine şaşkınım ki sanki afyon çiğniyorum”612,

“Marulla haşhaş kozalağı yiyenin, öpmeyle, kucaklamayla ne işi var; bunlar için

gam mı yer?”613.

Bu kayıtlardan haşhaşın çiğnemek, yutmak ve şaraba katmak suretiyle bol

miktarda kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Genellikle uyuşturucu olarak kullanıldığı anlaşılan haşhaşın tohumlarından

muhtemelen yağ da elde edilmekteydi: “Haşhaş gibi kırılıp döküldüğün gün, bu meşale

nerdendir, görürsün”614. Selçuklu süsleme sanatlarında da haşhaş motiflerinin sıkça

kullanıldığı görülmektedir (Resim 11-12 )615.

Uyuşturucu madde elde edilen bir başka tarım ürünü de Hint keneviri idi. Mevlânâ

eserlerinde esrardan616 sıkça bahsetmektedir:

“Bu sersem ne söylüyor, yoksa birisi buna esrar yutturdu da aklını aldı”617,

606 Eflâkî, II, s. 52. 607 Mesnevi, II, s. 211. 608 Mesnevi, IV, s. 22. 609 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 245. 610 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 107. 611 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 252. 612 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 401. 613 Mevlânâ, Mektuplar, s. 35. Afyon için ayrıca bkz. Mesnevi, II, s. 21; Eflâkî, II, s. 52. 614 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 291. 615 Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, İstanbul 1998, s. 98. 616 Hint kenevirinden çıkarılan ve kullanılacak miktara göre uyarıcı, sarhoş edici veya uyuşturucu etkileri

olan bir madde. Bkz. Türkçe Sözlük; TDKY, Ankara 1998, I, s. 997. 617 Mesnevi, III, s. 118.

76

“Tanrı bir avuç yeşil ota, esrara öyle bir hassa vermiştir ki bir zaman olsun insanı

kendinden alır!”618,

“Öylesine şaşırmış ki ne afyona ihtiyacı var, ne esrara, ne de üzümden meydana

gelen şaraba”619 .

İbn Battûta’nın anlattıklarından, Anadolu’da hem emirler hem de halk arasında

esrar kullanımının yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Müellif, “Alanya’da Halk, İmam-ı

A‘zam Ebû Hanîfe hazretlerinin mezhebindendir. Hepsi Ehl-i Sünnet’tir. Aralarında ne

Kaderi ne Rafıdî (Râfizî) ne Mu‘tezili ne Hâricî ne de başka bir sapkın bulunmaktadır.

Yüce Allâh onları bu faziletleriyle diğer insanlardan üstün kılmıştır. Ama haşiş (esrar)

yemekten çekinmiyorlar!”620 demektedir. İbn Battûta’nın Anadolu’da esrar kullanımı ile

ilgili anlattığı bir başka olay da şudur: “Gazi Çelebi621, cesur ve yiğit bir hükümdarmış.

Ama “haşiş” kullanmakta ileri gittiği, bu yönde bir zaafı olduğu belirtiliyor. Hatta esrar

yüzünden öldüğünü söyleyenler de var! Anlatılana göre, bir gün bu mereti fazla

kaçırmış ve ava çıkıp bir ceylanın peşine düşmüş. Hayvancağız, sık ağaçlı dallı budaklı

bir yere girince o da hızla dalmış ardından… ve başını bir ağaca çarpmış, can vermiş!

İşte bu hadiseden sonra Sultan Süleyman, Sanûb’u (Sinop) ele geçirerek oğlu İbrahim

Bek’i oraya atamıştır. Bu adamın da önceki gibi fazla esrar aldığı söyleniyor. Hakikaten

bütün Anadolu ahalisi bu maddeyi kullanmakta hiçbir sakınca görmemektedir! Ben bir

gün Sanûb Câmii’nin önünden geçerken oradaki peykelerde oturan insanlar arasında

kumandanların bulunduğunu gördüm. Hizmetkâr, önlerinde kınaya benzer bir maddeyle

dolu bir kabı dolaştırıp duruyor; ileri gelen kumandanlar da kaşık kaşık götürüyordu bu

kaptan! Yedikleri şeyin ne olduğunu bilmiyordum. Yanımdakilere sordum; esrar

olduğunu söyledi biri!”622

E. ŞEKER

Şeker kamışı yetiştiriciliği, uzun müddet Musonlar Asyası’na mahsus bir ziraat

olarak kalmıştır. Bu memleketlerde yetiştirilen şeker kamışından elde edilen sıvı,

güneşte veya ateş üzerinde koyulaştırılarak kullanılıyordu. Fakat ilk defa kimyasal

yollarla şekerin tasviye edilmesi ve bu yolla rafine şeker elde edilmesi, Basra

618 Mesnevi, IV, s. 216. 619 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 401. 620 İbn Battûta, I, s. 402. 621 Anadolu Selçuklu vezirlerinden Muinüddîn Süleyman Pervane. Bkz. İbn Battûta, I, s. 459. 622 İbn Battûta, I, s. 443.

77

Körfezi’nin kuzeyinde, Ahfaz eyaletinde uygulanmıştır623. Abbâsiler devrinde, bu

bölgede şeker kamışı ziraatı ve sanayinin çok geliştiği ve Asya’nın şeker ihtiyacını

karşılamaya başladığı bilinmektedir. Şeker kamışı ziraatı Akdeniz memleketlerine

İslâmiyet’le ve Arap hâkimiyetiyle birlikte yayılmıştır. Nil vadisinde ki ziraat

sahalarında, şeker kamışı yetiştiriciliği süratle artmıştır624. Nitekim, bahsedilen

coğrafyaya komşu olan Selçuklu toplumunun, en azından tüketici olarak, şeker ziraatı

ve sanayinden etkilenmiş olabileceğini düşünmek yanlış olmaz.

Selçuklular dönemi kaynaklarda sıklıkla bahsedilen şekerin, beslenme kültüründe

önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Ahmed Eflâkî’nin, “Rum kadılarından olan

Kemâleddîn-i Kâbi rivâyet etti ki: “656/ 1258 senesinde Konya’ya gitmiştim. Aziz

dostlarla müşâvere ettim ve Mevlânâ hazretlerine semâ verip mutlaka onun müritliğini

kazanmak istiyorum” dedim. Bütün Konya’da aradılar, otuz zembil nebât şekerinden

fazla bulamadılar. Birkaç sepet nebât daha kattılar. Çünkü o tarihte herkes zevk ve sefa

içinde idi. Toplantıların semâların ve şenliklerin çokluğundan bu gibi lüks tatlılar

Konya halkına ve onun mülhakatına kâfi gelmiyordu. Kalktım sultanın karısı olan

Tokatlı Gumaç Hatun’un yanına gidip, durumu anlattım. Gumaç Hatun on zembil nebât

şekeri daha verdi. Ben böyle bir toplantının ihtiyacını bu kadar şeker şerbetinin nasıl

karşılayacağını düşünüyordum. Sonra ayak takımı için bal şerbeti yapmalarını

düşündüm”625 kaydı bu durumu göstermektedir. Şekerin baldan daha kıymetli sayılması

ilginçtir. Başka bir yerde Ahmed Eflâkî, şekerin helva yapımında kullanıldığından

bahsetmektedir: “Kocası Kâbe-i Muazzama’ya gitmiş olan bir kadın: Kurban

bayramının arifesi gecesinde çokça helva yaparak fakirlere, zavallılara, himayeye

muhtaç olanlara ve komşularına birer sadaka olarak verdi. Şekerli helva ile dolu büyük

bir siniyi de müritler yesinler ve kocasına hayır dua etmekle yardım etsinler diye

Mevlânâ hazretlerine gönderdi”626.

Mevlânâ şiirinde şekerin Anadolu’ya büyük kervanlarla Mısır’dan geldiğini

bildirmektedir:

623 Süha Göney, Sıcak Bölgelerde Ziraat Hayatı, İstanbul 1986, s. 136-137. 624 Süha Göney, Sıcak Bölgelerde Ziraat Hayatı, s. 136-137. 625 Eflâkî, I, s. 192-195. 626 Eflâkî, I, s. 182. Şeker için ayrıca bkz. Mesnevi, II s. 175, 186, III, s. 316, VI, s. 15; Dîvân-ı Kebîr,

VII, s. 243; Mevlânâ, Mektuplar, s. 192; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 72; Eflâkî, I, s. 429, 484, II, s. 206,

312, 378; Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin Vasiyetnamesi, Tertipleten İ.Ö., Yıldız Yayınları, Ankara (t.), s. 9.

78

“Mısırdan Rum ülkesine şeker çekip duruyoruz”627

“Bir şeker alıcısı, Mısır’dan kervan geldi diye haber verdi. Yüz deve, hepsinde

şeker kamışı yüklü; Ya Rabbi ne güzel armağan”628. Bir başka yerlerde de: “Mısır’dan

şeker kervanı erişti, dama, kaleye çan sesleri gelmede”629, “Mısır’dan kantarlarla şeker

gelmede”630, “A çarşı tâciri, Mısır’dan şeker geldi”631, “Mısır’a gittim; bir şeker satın

aldım”632 gibi ifadeler yer almaktadır. Bir Ceneviz gemisi de 1289 yılında

İskenderiye’den Alâiye’ye şeker getirmişti633.

Bu dönemde kervanlarla getirilen şekerin depolandığı ve toptan satışının yapıldığı

hanların ve çarşıların olduğu bilinmektedir. Nitekim, Şemseddîn-i Tebrîzî, Konya

şehrine ulaşınca meşhur olduğu vecihle (şeker-furûşân = şekerciler) hanına inmişti, bir

hücre tutmuş, hücrenin kapısına da halk kendisini büyük bir tâcir sansın diye iki-üç

dînâr kıymetinde nadir bir kilit takmıştı. Anahtarı da kıymetli bir atkının köşesine

düğümleyerek omzuna atmıştı634. Yine İtibarlı, zengin ve dindâr bir tâcir Tebrîz

şehrinden gelip (şeker-furûşân = şekerciler) hanına inmişti635. Konyalı şeker satıcı

(şeker-furûş) Hasan b. Şa‘bân hicri 617 yılının Receb’inin gurresinde / Eylül 1220’de

Şeker-furûş mescidini yaptırmıştı636.

Şeker ve şeker kamışı satanların kendilerine ait pazarları da var idi: “Ey şeker

dudaklı dost, anadan doğduğun günden itibaren şeker pazarına ne de kesat düştü,

627 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 18. 628 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 357. 629 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 466. 630 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 348. 631 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 62. 632 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 2. 633 W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, Türkçe terc. E.Z. Karal, Ankara 1975, s. 610. 634 Eflâkî, I, s. 91. Ancak, Ahmed Eflâkî daha sonra bu hanı şeker-rîzân hanı olarak da zikrediyor:

“Mevlânâ Şemseddîn hazretleri 642 senesinin Cemazi’ül-ahirinin 28. Cumartesi günü sabahleyin

Konya’nın Şeker-rîzân hanına indi”. Nitekim, “Sipehsâlârın, Şemseddîn Tebrîzî’den Konya’ya varınca

Pirinç-furûşân (pirinççiler) hanına indi” demesi, bu konuda bir çelişki ortaya koymaktadır. Bkz.

Sipehsâlâr s. 123-124. 635 Eflâkî, I, s. 101. 636İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s. 541-542; Zeki

Atçeken, Konya’daki Selçuklu Yapılarının Osmanlı Devrinde Bakımı ve Kullanılması, Ankara 1998, s.

48-49.

79

yazık”637, “Bizden sararmış yüzle, ciğer parçaları işle. Şeker kamışı satanların pazarı

başkadır”638.

Ayrıca Mevlânâ şeker satanların dükkânlarından da söz etmektedir639. Sultan

Veled ise şekerin aktarlar tarafından satıldığını belirtmektedir. Nitekim, aktarlar şekeri

ambarlarda stoklayıp, satacakları kadarını tablalara koyarak satmakta idiler: “Hani

aktar, ambarlarda pek çok olan şekerden, ambarda bulunanları göstersin diye azıcığını

tablalara kor da dükkâna getirir ya, onun gibi.”640, “Aktar gibi hani; o da her ambardan

dükkâna, pazara getirir ama kınadan, ödağacından, şekerden, gülsuyundan, miskten,

ambardan azıcığını getirir, çoğunu değil; hepsini birden getirmez, Ambarlardaysa

onların çoğu vardır, onlarla ambarlar doludur; her birinden iki yüz eşek yükü vardır.

Ama tablalarına, her birinden, tablasının alacağı kadarını kor. Tablalardaki azdır” 641.

Mevlânâ da şeker ambarlarından bahsetmektedir: “Hayvanın şeker ambarından ne

haberi var?”642.

Türkiye Selçukluları döneminde şeker muhtelif ağırlık ölçüleri ile satılabiliyordu.

Yukarda belirtildiği gibi Kemâleddîn-i Kâbî, Konya’da kantar643 ile şeker toplamakta

idi. Ayrıca, Mevlânâ’nın “o şekerden bir kantar da bu yana getir”644 şeklindeki

ifadesinden de şeker satışlarındaki ağırlık ölçülerinden birinin kantar olduğu

anlaşılmaktadır. Şeker için bir diğer ağırlık ölçüsünün, Mevlânâ’nın, “O şarabın bir

yudumcağızı, yüz batman hazır şeker pahasına”645 ve Sultan Veled’in, “Şeker bir

batman ağırlığında ve kalıp hâlinde olur”646 şeklindeki ifadelerinden batman647 olduğu

anlaşılmaktadır. Şeker dirhem ile de satılmış olmalıdır: “Toprak yemeyi âdet edinmiş

olan birisi bir aktara gidip kelle şekeri almak istedi. O hilebaz ve gönlü bozuk aktarın

terazisinde dirhem ve taş yerine toprak vardı. Dedi ki: benim terazimin dirhemi

topraktır. Şeker almaya niyetin varsa, sabret de dirhem bulayım. Adam “Mühim bir işim

637 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 19. 638 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 64. 639 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 325,328, III, s. 334; Eflâkî, I, s. 168. 640 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 11. 641 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 12. 642 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 72. 643 56.433 kg ağırlık. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 33. 644 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 278. 645 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 114. 646 Sultan Veled, Maârif, s. 244-245. 647 Batman, menn ile aynı anlamdandır. 833 gramlık ağırlık ölçüsü. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 26.

80

var, şeker almam lazım… dirhemin olursa olsun, zararı yok” dedi. Aktar, terazinin

dirhem gözüne dirhem vazifesini gören taş yerine toprak parçası koydu. Şekeri kesip

kıracak bir aleti olmadığı için biraz gecikti, müşteriyi de orada bıraktı”648. Ayrıca

aktarlar şekeri kile ile gümüş para karşılığında da satabiliyorlardı: “Evet, aktarın yanına

geldin mi, şekeri çoktur ama kaç parayla geldin, ona bakar, o kadar şeker verir. Burada

da gümüş para himmettir, inançtır. İnanç ve himmet miktarınca artar -durur söz- şeker

almaya geldin mi çuvalına bakarlar, ne kadarsa o kadar tartarlar; bir kile yahut iki kile

verirler”649. Şeker muhtelif ağırlık ölçüleri ile satılırken ambalaj olarak kağıda da

konulabiliyordu: “Şekerciler şekeri, eczacılar ilacı kağıda korlar”650. Ayrıca, şekerin

tazesi bayatı, “Taze şeker satandan dilenmeye giriş”651 ve pahalısı ucuzu, “Pahalı,

değerli şekere değersiz, ucuz şeker dedi”652 olabiliyordu.

Şeker çeşitlerinden biri akîde şekeri idi. Mevlânâ, “Akîdeyi bu çeşit, tatlı yapın;

bu ağdadan böyle şekerleştim ben” diyerek akîde şekerinden bahsetmektedir653. Bugün

de akîde şekeri dediğimiz şekerin bilindiği anlaşılmaktadır. Ahmed Eflâkî’nin,

“Mevlânâ’nın bulunduğu bir düğünde, davetlilerden biri. ‘Badem şekeri yok mudur?

Getirsinler’ diye bağırdı . Mevlânâ, ‘Şeker var fakat tuzaklarla beraber’ dedi” şeklindeki

kaydı, Selçuklular devrinde badem şekerinin de mevcut olduğunu gösterir654. Nitekim,

Mevlânâ’nın beyitlerinde de badem şekerine rastlanmaktadır: “şeker getiren badem

şekerlemesi yer”655. Badem şekerine lûzine olarak da zikredilmektedir656. Mevlânâ

ayrıca “teberzed” şekerinden bahsedmektedir657. Ayrıca toz şeker de yapıldığı

648 Mesnevi, IV, s. 52-53. 649 Fîhi mâ fih, s. 24. 650 Fîhi mâ fih, s. 24. 651 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 243. 652 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 76. 653 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 233. 654 Eflâkî, I, s. 486; Cumbul, “Yemekler”, s. 78. 655 Mesnevi, I, s. 120. 656 Eflâkî, I, s. 214. 657 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 243. Teberzed şekeri, şeker kamışından yapılan ak renkte, pek sağlam bir şeker,

bkz. Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 703.

81

görülebilmektedir658. Şeker, helva yapımında kullanılıyor659 ve sütle de tüketiliyor

idi660.

Selçuklular döneminde şeker ile ilgili bir konu da Anadolu’da şeker-hâne (şeker

imalathânesi) nin mevcut olup olmadığıdır. Şeker-hâne (شآر خانه) nin varlığını ortaya

atan ilk bilim adamı Prof. Dr. Osman Turan’dır. O, “İbn Bîbî’de Alâiiyye düzlüğünde

bir “şeker-hâne” olduğunu ve Alâeddîn Keykubâd tarafından yaptırıldığını”

bildirmektedir. Araştırmacı, “bu o zaman bu sahillerde limon ve portakal gibi şeker

kamışının da mevcut bulunmasıyla mümkündür” demektedir661. Prof. İsmet

Kayaoğlu’da, İbn Bîbî’deki bu kaydı aynı doğrultuda yorumlar662. Ancak Prof. Dr.

Faruk Sümer, şikâr-hânenin (av köşkü) şeker-hâne şeklinde anlaşıldığını

belirtmektedir663. Görüşleri bu şekilde özetleyen Erdoğan Merçil’de, İbn Bîbî’de ki

kayıtla ilgili olarak Faruk Sümer’i haklı bulmaktadır. Öte yandan Mısır’dan işlenmemiş

şeker (şeker kamışı) geldiğini de dikkate almaktadır664.

Nitekim, kaynaklarda Anadolu’da şeker kamışı yetiştiğine dair bir kayda

rastlanmamaktadır. Yunus Emre’nin şiirinden Anadolu’da şeker kamışının tanındığı

anlaşılmaktadır:

“Ol dost bana ümmi dimiş hem adumi Yunus komiş

Dilüm şeker gövdem kamış bu söyleyen nemdür benüm”665

“Vatan oldı diken gurbet gülistan

Agu içmek yig oldı ney-şekerden” 666

Anadolu’da yetişmediği de anlaşılmaktadır:

“Şeker sevme ki ol Mısır’da biter

Neyi kim sever ise anda yiter”667

658 Mesnevi, II, s. 22; Sultan Veled, Maârif, s. 121. 659 Mesnevi, III, s. 282. 660 Eflâkî, II, s. 143-144. 661 O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965, s. 267. 662 İsmet Kayaoğlu, “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”, Ankara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, XXIV/24, (1981), s. 370. 663 F. Sümer, Yabanlu Pazarı, Selçuklular devrinde Milletler-arası Büyük bir Fuar, İstanbul 1985, s. 9. 664 E. Merçil, Meslekler, s. 65. 665 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 234. 666 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 347. 667 Yunus Emre Dîvânı, III, s. 143. Şeker kamışı için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, II. s. 84, IV, s. 4;

Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 7, 155; Mesnevi, I, s. 22, III, s. 282, 316, IV, s. 100, 108, 305.

82

Anadolu’ya şeker kamışı kervanlarla gelmekte idi. “Mısır’dan yüzlerce katar şeker

kamışıyla geldik, şeker kamışı ezmekten başka hiçbir işe-güce koyulma artık”668,

“Şehirde şeker ucuzlamıştır. Gayb Yusufları ordularını çekmede, şeker denkleri

getirmede. Mısır’dan gelen develerin yüzü bizim tarafa yönelmiş, ey dudu kuşları şenlik

seslerini duyun! Şehrimiz, yarın şeker dolacak. Şeker zaten ucuz ama daha da

ucuzlayacak… Şeker kamışı dövün, iş ancak bundan ibaret. Canlar feda edin, işte

sevgili!”669.

Kervanlarla taşınan şeker kamışları denk670 hâline getiriliyor idi: “Yüz yerde şeker

denkleri kalem gibi bellerini bağlamışlar. Ordu kurmuşlar sanki”671. Denklerin çuvallara

doldurulduğu da oluyor idi: “Bugün, şeker kamışı denklerinden çuvallar yırtıldı gitti”672.

Şekerin neden işlenmeden Anadolu’ya getirildiği sorulması gereken bir sorudur.

Çünkü nakliye masrafı düşünülürse, işlenmiş şeker ile şeker kamışı arasında ciddi

ağırlık fark olmalıdır.

Kaynaklardan da anlaşıldığı gibi şeker kamışı ezilerek ve muhtemelen daha birçok

işlemden geçirilerek şeker elde edilebiliyordu. Bu işçilik masrafına girmemek için şeker

kamışının işlenmeden ihraç edildiği düşünebilir. Bu durumda Anadolu’da şeker

imalatının yapıldığı yerlerin olması da normaldir: “Şeker parçası olduğunu bildin mi,

şeker yapılan ve satılan yere layık olduğunu da bilirsin”673. Bu imalathânelerde ustaların

yanında vasıfsız kişiler de çalışabiliyordu: “Köyde de karınları toktu artık, köylüye de.

Öyle usta olmadan şeker yapmaya da doymuşlardı hatta”674. Yunus Emre de şeker

kamışından şeker elde edilmesinden söz eder:

“Cânum ışkum külhânıdur tartınmadun ur odınu

Kamış suyı şeker olur od bıragıcak külhâna”675

Ayrıca şeker kamışından testi örülerek676 ve ney yapılarak677 da yan ürünler de

elde ediliyor idi. 668 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 191. 669 Mesnevi, V, s. 208. 670 Yük hayvanlarının sağ ve soluna konulan iki parçasından her biri. Bkz. Türkçe Sözlük; TDKY, Ankara

1998, I, s. 559. 671 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 221. 672 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 225. 673 Mesnevi, IV, s. 30. 674 Mesnevi, III, s. 47. 675 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 377. 676 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 9.

83

F. BAKLAGİLLER

1. Bakla (Faba sativa, Faba vulgaris):

Bakla Selçuklu Anadolusu’nda yetişen bitkilerden biri idi. Nitekim, Selçuklu

vakfiye kayıtlarında Sivas’ta, baklalıkların olduğu kaydedilmiştir. Baklalığa “mebkale”

denilmekte idi678. Kaynaklardan anlaşıldığına göre, bakla attarlarda bulunabilen bir bitki

idi: “Bir attarın dükkânında, bir bakla tanesi hurma tablasına düşse veya birkaç hurma

bakla tablasına karışsa, attar derhal onları birbirinden ayırır ve her taneyi kendi cinsi

arasına kor”679. Anadolu Beylikleri ile birlikte Anadolu’da yazılmış olan Türkçe

kitaplarda da, baklaya geniş ölçüde yer verilmiştir680.

2. Burçak (Vicia):

Bugün Anadolu’da altmış kadar burçak türü, yabanî olarak yetişmektedir681. Halk

arasında culband, fiğ, koca fiğ, küşne adları ile adlandırılmaktadır. Yeşil veya kuru

olarak hayvanlara yedirilen, baklagillerden çok değerli bir yem bitkisidir682. Burçağa

Anadolu’da “firenk mercimeği” de denilmektedir683.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre, Türkiye Selçukluları zamanında da Anadolu’da

burçak yetiştirilmekte idi: “Hünkâr (Hacı Bektaş Veli), bir toplulukla Develi iline,

seyrana vardı. O ilde Akçakoca Sultan adında bir eren vardı. Bir gece, o erene konuk

olup sohbet etmek istedi, bir adam gönderdi. Akçakoca'nın kötü huylu bir karısı vardı,

gelen adama, ne diye rahatsızlık veriyorsunuz, sizin elinizden rahatımız kaçtı,

maksadınız Akça'yı görmekse varın bulun, burçak yolmadadır, buluşup görüşün, sonra

yolunuza gidin dedi… Gelince gördüler ki Akçakoca, iki büklüm, burçak yolmada”684.

Görülen odur ki burçak ziraatı buğun olduğu gibi büyük emek gerektiriyordu. XVI.

677 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 29. 678 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. 679 Sultan Veled, Maârif, s. 86. Bakla için ayrıca bkz. Vilâyet-nâme, s. XVII. 680 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 258. 681 T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 54. 682 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 165. 683 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 423 684 Vilâyet-nâme, s. 37, 116, IX-X.

84

yüzyıl kaynaklarından Ankara’da burçak yetiştiği anlaşılmaktadır. Aynı bölgede

Selçuklular döneminde de burçak yetiştirildiği düşünülebir 685.

3. Fasulye (Phaseolus vulgaris) ve Börülce (Vigna sinensis):

Fasulye ve börülcenin, Selçuklu Anadolusu’nda yetişen bitkilerden biri olduğu

anlaşılmaktadır. Nitekim, Selçuklu kaynaklarında fasulye ve börülceye yer verilmiştir:

“Bul şeker madenini de sütün fasulyenin içinde eriyip mahvoluşu gibi sende o şekere

gark ol, eri, geç kendinden”686, “İçinde börülce bulunan, fasulye bulunan yerden bahar

çağı, senin şeker kamışların biter”687, “Ben şeker gibiyim, bal gibi sense ekşi ol

diyorsun bana. Börülceyi alda fasulye yap bakalım”688.

Niketas’ın bir kaydından, Bizans Anadolusu’nda fasulyenin de yetiştirilmekte

olduğu anlaşılmaktadır: “Bu adam (Logothetes Tu Dromu) bundan başka taze fasulyeye

de hiç dayamazdı. Fasulye tarlalarından, fidanların üzerinde ancak bir çakalın avından

arta kalabilecek kadar az mahsul kalıncaya, yani onları hemen hemen boş bırakıncaya

kadar tıkınırdı. Kilikya seferi esnasında (Manuel Tomnenos devrinde) bir keresinde

çadırı bir ırmak kenarında kurulmuştu. Buradan karşı kıyıda bir fasulye tarlası

bulunduğunu görmüştü. Derhal giysilerini çıkararak suya atlamış, karşıya yüzerek

fidanlardaki taze fasulyeleri çoğunu toplayarak yemişti. Ancak bununla da yetinmemiş,

fidanların geri kalanlarını sökerek bunları bir demet hâlinde sırtına yüklemiş ve yüzerek

çadırına dönmüştü. Çadırında hemen yere oturarak fasulye fidanlarının üzerinde

bulunan fasulyeleri teker teker toplamış bunları sanki çoktan beri aç kalmışçasına büyük

bir iştah ile gövdesine indirmişti”689.

4. Mercimek (Lens culinaris):

Yeryüzünde mevcut elli sekiz mercimek cinsinden yarıya yakını Anadolu’da

yetiştirilmektedir690. Nitekim, Türkiye Selçukluları zamanında da mercimeğin bol ve

ucuz olduğu anlaşılmaktadır. Mevlânâ, eserlerinde mercimek ekiminden ve mahsul elde

685 Kamil Şahin, “Ankara’da Melike Hatun Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 22, (1991), s. 79. 686 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 7. 687 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 171. 688 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 246. Fasulye için ayrıca bkz. Cumbul, “Yemekler”, s. 77. 689 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc. Fikret Işıltan,

Ankara 1995, s. 79. 690 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 423.

85

edilmesinden söz etmektedir691. Vilâyet-nâme’de de, Kırşehir-Sulucakaraöyük’de

mercimek çeçlerinden söz edilmektedir692.

Ahmed Eflâkî, “Yine Sutan Veled buyurdu ki: bir gün iki fakih babamı ziyarete

gelmişler ve hediye olarak da bir parça mercimek getirmişlerdi. Onlar bu hediyenin

azlığından ötürü utanıyorlardı”693 demektedir. Görülen odur ki, mercimek bu zamanda

pek değer taşımıyordu. Bunun sebebi bolca yetişmesi olmalıdır.

Mercimeğin yemek alışkanlığı içerisinde de önemli bir yer tutuğu görülür. İbn

Battûta, Eğridir sultanın yanında (Dündar Bey oğlu Ebû İshâk Bey) gördüklerini şöyle

nakleder: “Küçük tabaklara konulmuş şeker ve yağla ezilmiş, mercimekten yapılma

“serid” (tirit) ilk servisti. Onlar, ‘uğurlu olur’ diyerek oruçlarını tiritle açarlar. Bu

iftarlığın Peygamberimiz -Allah’ın selamı ve rahmeti onu kuşatsın- tarafından diğer

yemeklere tercih edildiğini ileri sürerek şöyle diyorlar: “Biz onun güzel âdetine uyarak

yemeğe tiritle başlıyoruz”694.

Tiritin dışında mercimeğin çorbası da bilinmekte idi: “Şükürler olsun diye cevap

verir, ne çorbası yedin? diye sorarım. O, meselâ, mercimek çorbası diye cevap verir”695.

Burgazî ise ahinin düsturlarını sayarken, “Taamında mercimek ola” demektedir696.

5. Nohut (Cicer arietinum):

Bütün dünyada mevcut yirmi bir yabanî cinsinden beşi Anadolu’da bulunur.

Anadolu nohudu, evsaf bakımından bütün nohutların üzerindedir697. Türkiye

Selçukluları zamanında da nohut ekimi yaygın olmalıdır. Vilâyet-nâme’nin bir

kaydından, Kırşehir Sulucakaraöyük’de nohut ziraatının yapıldığı anlaşılmaktadır698.

Mevlânâ, nohudun bostanda sular içip yeşermesini ve pişip yemek olmasını söyle

anlatır: “Bir bak…nohut tencerede ateşten zebun oldu mu yukarıya doğru sıçramaya

başlar. Tencere kaynamaya başlayınca nohut, tencerenin üstüne fırlamaya, yüzlerce

coşkunluk göstermeye koyulur. ‘Neden beni ateşe attın, kaynatıyorsun… madem ki

691 Mesnevi, V, s. 331. 692 Vilâyet-nâme, s. 34. 693 Eflâkî, I, s. 332. 694 İbn Battûta, I, s. 407. 695 Mesnevi, I, ss. 269. 696 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 131. Mercimek için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 181, II, s. 22. 697 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 422. 698 Vilâyet-nâme, s. 34.

86

satın aldın niye bu hâllere uğratıyorsun’ der. Nohut pişiren kadın da nohuda kepçeyle

vurup, der ki: ‘Yok… Güzelce kayna, tencereden çıkmaya kalkışma. Seni sevdiğimden,

senden hoşlandığımdan kaynatıyorum seni… Bir zevke, bir çeşniye sahip olma. Gıda

hâline gel, yen, cana karış diye kaynatıyorum. Bu imtihan seni horlamak için değil!

Bostanda sular içtin de, yeşerdin, terü taze bir hâle geldin ya... İşte o su içiş, bu ateşe

düşmen içindi’ der ki: Ey nohut, baharın otladın, yeştin… Şimdi zahmet ve eziyet, sana

konuk oldu hoş tut da. Ey nohut, belalara düş kayna, piş de ne varlığın kalsın, ne sen

kal! O bostanda güldüyse can ve göz bostanının gülü olduğundan güldün. Su ve toprak

bahçesinden ayrıldıysan lokma oldun, dirilerin vücuduna girdin. Sen bu kaynamada

beni yayıp yoğuran bir mimara benziyorsun. Vur bana kepçeyle… Ne de güzel

vuruyorsun”699. Ayrıca, İlhanlılar döneminde bir bakkalın sattıkları arasında nohut da

bulunmakta idi700.

G. TURPGİLLER

1. Turp ( Raphanus sativus):

Kaşgarlı Mahmûd XI. yüzyılda Türklerin “tadı bozulmuş turp” dediklerini

kaydetmiştir. Türkler Anadolu’ya gelmeden de turpu tanıdıkları anlaşılmaktadır701.

Kaynaklarda çok az zikri germesine rağmen702 turp Selçuklu Anadolusu’nda da yetişen

sebzelerden biri olmalıdır.

Nitekim, XIV. yüzyıl kaynaklarında turpların hepsi için, turb kelimesini

kullanılmaktadır703.

2. Şalgam (Brassica rapa):

Ahmed Eflâkî’nin, “Seyyid (Seyyid-i Sırdan Burhanü‘l-hak ve’ddin el-Hüseyin et-

Tırmizzi) hazretleri turşu arzu ettiği vakit: ‘Şalgam turşusu faydalıdır ve turşuların da en

iyisidir. Şalgamı çiy yemek göze aydınlık verir’ dedi”704 kaydına göre Anadolu’da

şalgam bol bulunan bir sebze olmalı idi. Çünkü genellikle çiğ ve taze olarak

699 Mesnevi, II, s. 341-343. Ayrıca bkz. Mesnevi, II, s. 249. 700 Osman G. Özgüdenli, “İlhanlı Devrine ait Anonim Bir Münşe’at Mecmû’ası: Risāla Al-Şāhibiyya”,

Belleten, LXIII/238, (1999), s. 737. 701 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 305; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 246. 702 Mesnevi, V, s. 315. 703 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 247. 704 Eflâkî, I, s. 64.

87

tüketilemeyecek kadar çok olan ürünlerden turşu yapılmaktadır. Bu esnada Kayseri’de

yaşayan Seyyid’in çiğ şalgamın faydasından bahsetmesinden, bu bölgede de şalgam

ziraatının yapıldığı düşünülebilir. Turşu olarak ve çiğ tüketilmesinin dışında,

kaynaklardan anlaşıldığına göre şalgam tencerede pişirilerek de tüketilmekte idi705.

Ayrıca Konya’da da şalgam yetiştiği anlaşılmaktadır706. Nitekim, Selçuklu öncesi

Anadolu’da şalgam yaygın ve ucuz idi707. Kaynaklarda şalgam tohumundan ve bu

tohumların bitmesinden de söz edilmektedir708. Mevlânâ, sebze bahçesinden

bahsederken, bahçede şalgam evleğinin de varolduğunu zikretmektedir: “Şalgam

evleğine girip ağzını açma da onunla aynı tabiatta, aynı huya sahip olma!”709.

Türkler XI. yüzyılda, şalgama, çamgur veya çamur diyorlardı710. Aynı şekilde,

Anadolu köylerinde, örnek olarak Sivas’ta da, şalgama, camgur, cangur deniyordu711.

3. Havuç (Daucus carota):

Kaynaklardan anlaşıldığına göre Türkiye Selçukluları zamanında bolca yetişen

sebzelerden biri de havuç idi. Ahmed Eflâkî’nin, “Kiramana Hatun Sultan Veled’in süt

annesi idi. Garip kerametlerle şöhret bulmuştu. Mevlânâ hazretleri, Veled ve Alaaddîn’i

dini ilimleri tahsil etmek üzere Şam’a gönderdi ve bunun üzerine de uzun bir müddet

seçtiği sıralarda bir gün Kiramana Hatun yalnız oturmuş havuç ve şalgam temizliyor

ve…”712 kaydından anlaşıldığına göre Konya’da havuç günlük beslenmede rastlanan bir

sebze idi. Nitekim, Mevlânâ’nın Fîhi mâ fih adlı eserinde “Bir köylü şehre geldi, bir

şehirliye konuk oldu. Şehirli ona helva getirdi. Köylü iştahla yedi. Sonra da ‘a şehirli’

dedi, ‘ben gece-gündüz havuç yemeye alışmıştım; şimdi helvayı tattım, havucun tadı

gözümden düştü. Her zaman helvada bulamam; elimde bulunandan gönlüm soğudu; ne

yapayım ben şimdi?’ Köylü helvayı tattı ya, artık şehre kapılır; çünkü şehirli gönlünü

705 Fîhi mâ fih, s. 12. 706 Bkz. Havuç. 707 Süryani Mar Yeşua VI. yüzyılda Urfa’da yaşanan bir kıtlığı anlatırken “…evinde ekmeği olan kimse

yoktu. Ekmek almaya yetecek birkaç kuruş dilendikleri zaman bununla lahana, şalgam ve ebegümeci

alarak çiğ-çiğ yiyorlardı. Bu yüzden şehir ve köylerde, her şeyle birlikte sebze kıtlığı da vardı”

demektedir. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 430. 708 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136. 709 Mesnevi, IV, s. 89. 710 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 244. 711 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 244. 712 Eflâkî, II, s. 230-231.

88

çaldı onun; çaresiz o da gönlünün peşine düşer gelir”713 şeklinde kaydettiği olaydan da

Anadolu’da havucun bol olduğu ve beslenme sistemi içerisinde önemli bir yer tuttuğu

anlaşılmaktadır. Havucun pekmezle kaynatılarak tüketildiği de bilinmektedir714. Sultan

Veled de, İbtidâ-nâme adlı eserinde havuçtan bahsetmektedir715.

Oğuzlar, XI. yüzyılda havuca keşür demekte idiler716. XIV. yüzyılda kaynaklarıda

da havuç görülüyordu. Anadolu köylerinde çoğu zaman havuca, keşir, keşür, kişir

demekte idi. Gezer sözü de görülmüyor değildir. Osmanlı kitaplarında ise havuç için

yerkökü daha çok geçer.717.

4. Kereviz (Apium graveolens):

Kaynaklarda çok az zikredilmiş olmasına rağmen Selçuklu döneminde adı geçen

yumru köklü sebzelerden bir diğeri de kerevizdir.718

H. SOĞANLI SEBZELER (ZAMBAKGİLLER)

1. Soğan (Allium sativum):

Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce de soğanı tanıdıkları bilinmektedir719.

Mevlânâ’nın, “Çünkü üstünlük bakımından soğan ekmek, safran ekmeye benzemez”720

beyitine göre Anadolu’da soğan ekimi yapılıyor olmalı idi. Ayrıca, Mevlânâ, soğan ve

sarımsak bahçesinden de bahsetmektedir: “Bahçede soğan, sarımsak vesaire gibi

sebzelerin her birine ayrı bir evlek vardır”721. Nitekim, Mevlânâ’nın diğer eserlerinden

de Selçuklu kültüründe, soğanın sıklıkla tüketildiği anlaşılmaktadır: “Sarımsak yiyenin

ağzından soğan kokusu gelebilir mi?”722, “Misten bahsetme… Ağzından soğan kokusu

gelmede, sırrını açığa vurmada! Sen daima gülbeşeker yedim diyorsun ama nefesinden

gelip duran sarımsak kokusu, ‘gevelenmebe’ demekte!” 723.

713 Fîhi mâ fih, s. 161-162. 714 Mesnevi, V, s. 204. 715 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 97. 716 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 431; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 243 717 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 242-244. 718 Mesnevi, I, s. 29. 719 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 249. 720 Mevlânâ, Mektuplar, s. 33. 721 Mesnevi, IV, s. 89. 722 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 74. 723 Mesnevi, IV, s. 145. Ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, III, s. 462; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 81.

89

2. Sarımsak (Allium cepa):

Anadolu’nun en eski bitkilerinden birinin sarımsak olduğu bilinmektedir724.

Türkler Anadolu’ya gelmeden önce de sarımsağı tanıyorlardı. Kaşgarlı Mahmûd,

Türklerin sarımsağa “sarmusak” veya “samursak” dediğini yazmaktadır725.

Kaynaklardan, Selçuklu toplumunda sarımsağın sıklıkla kullanıldığı

anlaşılmaktadır. Nitekim, bu durum yer adlarında da kendini göstermektedir. Sivas

Dâruşşifâsı’nın, arazilerinin sınırlarından birinin Sarımsaklı Su olduğu

kaydedilmiştir726. Ahmed Eflâkî’nin, “Fahreddîn-i Sivâsî yüksek ateşli tehlikeli bir

sıtmaya yakalanmıştı. Mevlânâ hazretleri kendisini ziyarete gitti. Onu bu hâlde görünce

sarımsak taneleri tedarik etmelerini ve onları dövüp hastaya yedirmelerini emretti…

Hasta hemen o gece terleyip iyileşti”727 kaydından sarımsağın bazı durumlarda şifa

maksadıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yine Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ üç diş

sarımsak ve eğer bunu yiyemeyen kimse olursa, üç bademin üzerine yazardı. Yemesi

için sıtmalıya verdi. Bir sıtmalıya yine böyle yaptı. O, üç günde iyi oldu”728 kaydı da bu

doğrultudadır.

Sarımsak sadece ilaç olarak değil, günlük beslenme kültürü içerisinde de yer

tutmalı idi. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Yine Ârif Çelebi’nin annesi Kirake Hatun

rivâyet etti ki: Mevlânâ hazretlerinin bir aya yakın iftar etmediğini gördüm. Ben yeni

gelin olmuştum. Muallimim de Mevlânâ hazretleri idi. Bir gün Mevlânâ benden ‘Fatma

hanın evinizde yoğurt var mı?’ diye sordu. Ben ‘Evet var, fakat son derece ekşidir’

dedim. Mevlânâ ‘onu büyük bir kaseye koy’ buyurdu. Ben kaseye koyduğum yoğurdu

getirip Mevlânâ’nın önüne koydum. Mevlânâ ‘Yirmi beş sarımsak döv, içine dök de

lezzetli olsun’ dedi.ben gece yarısı Mevlânâ’nın geldiğini gördüm. Benden yoğurdu

istedi ve alıp yoğurdun içine bayat ekmekleri doğradı. Sonra o kasedeki tiridi tamamıyla

724 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 416. 725 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 527; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 251. 726 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 22. Sarımsaklısu, Kızılırmak’ın kollarından Karasuya katılan Sarımsaklı,

Eğri Dağ eteğinden çıkan bir deredir. Bugün aynı adı taşıyan Gesi bucağına bağlı bir köy vardır. Pınarbaşı

ilçesinin Aziziye’den önceki adı da Sarmısaklı idi. Sarımsaklı köy tahrir defteri kayıtlarında da görülür.

Kanuni Sultan Süleyman İran seferine giderken ordu, Kayseri-Sivas yolu üzerinde sarımsaklı suyunun

kenarında konaklamıştır. Bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 22. 727 Eflâkî, I, s. 362. 728 Eflâkî, I, s. 298-299.

90

yedi. Ben o yoğurttan bir parça ağzıma koydum, yoğurdun keskinliğinden derhal dilim

kabardı”729 ve “Bahâeddîn-i Bâhri şöyle rivâyet etti ki: Mevlânâ ile birlikte ılıcaya

gitmiştim. Mevlânâ tam on gün ılıcada oturdu ve hiç de iftar etmedi. Birden bire bir

Türk, büyük bir kase yoğurt getirdi. Mevlânâ bu yoğurdun içine çokça sarımsak koyup

bununla iftar etti”730 kayıtları sarımsağım bu dönemde sıkça tüketildiğini

göstermektedir. Sarımsak, bugün olduğu gibi, ezilerek yemeklere katılıyor olmalı idi:

“Bulamacı yiyince sarımsak gibi dövdü ezdi beni”731. Hatta sarımsağın sadece ekmekle

yendiği dahi oluyor idi732.

Ahmed Eflâkî’ye göre, Mevlânâ’nın çiğ sarımsak yemesinin sebebi Peygamberin

tavsiyesi idi: “Mevlânâ hazretleri, Haydar ( Hz. Ali) gibi sarımsağı çok severdi. On-on

beş beklide yirmi-otuz günde bir iftar ederdi. İftarda çiğ sarımsak tanelerini yer ve

Mustafa hazretleri, müminlerin emîri Ali’ye her zaman ‘sarımsağı çiğ ye derdi’

buyururdu”733.

Mevlânâ’nın bir beyiti sarımsağın ticaretinin de yapıldığını göstermektedir:

“Müşteri dedi o sana; sarımsak pek çok; bırak, satın alma sarımsağı”734.

3. Pırasa (Allium porrum):

Az da olsa kaynaklarda zikri geçen bitkilerden biri de pırasadır.735 Mevlânâ’nın

beyitlerinden anlaşıldığına göre pırasa, Selçuklu toplumunda değer verilen bir sebze

değil idi: “Eğer bir dal pırasa ve bir parça ekmekle yetinebilirsen il âlem (mağrur)

bıyıklarına pırasa kadar değer vermezsin!”736, “Aşk gayreti, zümrüdü bile insanın

gözüne pırasa kadar adi gösterir”737.

İ. KABAKGİLLER

1. Kabak (Cucurbita):

729 Eflâkî, I, s. 437. 730 Eflâkî, I, s. 479. 731 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 452. 732 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 111. 733 Eflâkî, I, s. 437. 734 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 570. Sarımsak için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 35, Eflâkî, I, s. 262, 495. 735 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 363; VI, s. 237; VII, s. 78. 736 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 12. 737 Mesnevi, IV, s. 71.

91

Türkiye Selçukluları zamanında, bostanlarda yetiştirilen bir üründe kabak idi.

Zira, bu dönem kaynaklarında kabak tohumunun ekildiği ve kabak yetiştirildiği

söylenmektedir738. Ahmed Eflâkî’nin naklettiğine göre, Amasya’da da kabak

bulunabiliyordu: “Seyyid Ahmed Kûçek-i Rufâî bir gün Amasya şehrinde Ârif Çelebi

hazretlerinin ziyaretine gelmişti… Seyyid Ahmed’e mensup olanlardan bir cemaat içeri

girdi ve ellerinde büyük bir kabak olduğu hâlde okumağa başladı ve semâya katıldılar.

Semâda çok heyecan gösterip deliliklerde bulundular. Seyyid Ahmed özür dileme

makamında: ‘Âriflerin sultanı ve sultanların ârifleri mazur görsün; zira, bizim deliler

çok zamanlar böyle kabak sesiyle semâ ederler’ dedi. Çelebi hazretleri de: ‘Çok güzel

dervişlerin yaptıkları bütün işler hoş görülür ve sevilir, fakat şurası gariptir ki sizin

müritler boş kabakla raks ediyor, bizim dostlar ise dolu kabakla semâ yapıyorlar’

dedi”739

Bu zamanda en çok rastlanan kabak çeşidi asma kabağı (Lagenaria vulgaris)

olmalı idi. Zira, Mevlânâ’nın bir çok beyitinde bu yönde bilgiye rastlamaktayız: “Kabak

gibi her şeyin üzerine çıktın. Nerde sende savaşta direnecek ayak? Ağaçlara, duvarlara

dayandın, kabak gibi yukarı çıktın a kelceğiz!”740, “Böylesine bir topluluğa kabak geldi

çattı da ipe tırmandı; nerden gördü, nerden bildi, nerden öğrendi bunu? O, çıkıp giden,

uzayıp ağan ipi verenden bildi, ondan öğrendi”741, “Yahut da mücevherle bezenmiş bir

bıçağı kırık bir kabağa mıh yapmışsın da diyorsun ki iş görüyorum; kabağı ona

asıyorum, şu bıçağı öyle bırakmıyorum ya. Acınacak gülünecek işler değil de nedir

bunlar? O kabak, bir pul değerindeki bir tahta, yahut demir çiviye de asılabilirken yüz

dînârlık bıçağı bu işe kullanmak, akıl işimidir ki?”742. Anlaşılan odur ki, duvar, çardak

gibi yerlere tırmanan bu kabak olgunlaşınca kendi ağılığını taşıyamadığı için çivilere

asılmakta idi.

Rastladığımız kabak türlerinden biri de “su kabağı” (Lagenaria siceraria)743 idi:

“Önce bineğin, usul boylu servidir ama sonunda kupkuru, içi boş bir hâle gelirsin! A su

738 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136. 739 Eflâkî, II, s. 315. 740 Mesnevi, VI, s. 99. 741 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 73. 742 Fîhi mâ fih, s. 12. 743 Alt bölümü şişkin, birçok yerde kurutulup su kabı olarak kullanılan bir asma kabağı. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2038.

92

kabağı, yeşil rengin çabuk sararır, çünkü o renk iğreti bir boyadır, aslında yok ki”744.

Yine Mevlânâ’nın beyitlerinden anlaşıldığına göre günümüzde de olduğu gibi içi

boşaltılan su kabağı içeceklerin saklanması için de kullanılıyor idi: “Şarap dolu bir

kabak mı kesildi yoksa”745, “Bilmem ki o eski kabakta sevgilinin ne çeşit şarabı

var!”746, “Kim bilir, bu hasetçinin kabağında ne var?” 747

Türklerin daha XI. Yüzyılda kabak yetiştirdikleri bilinmektedir. Kaşgarlı

Mahmûd’a göre, Türkler, kabak tarlası için kabaklık derlerdi748. Ayrıca, Anadolu

beyliklerinden itibaren, Anadolu’da yazılmış olan Türkçe kitapların hepsinde kabak, her

zaman için “kabak” sözü ile tanıtılmıştır. Yalnızca yenen kabakları, diğerlerinden

ayırmak için “yenür kabak” gibi sözlerin konması da unutulmamıştır749.

2. Hıyar (Cucumis sativus):

Kabakgillerden bir bitki olan hıyar da, Selçuklu Anadolusu’nda sıklıkla

yetiştiriliyor olmalı idi. Nitekim, dönemin kaynaklarında hıyar ziraatı ayrıntıları ile

anlatılmaktadır: “Emîr Necmeddîn Dîzdâr’ın yakınlarından olan yakın dost Şeyh

Kerîmeddîn-i Kal‘a rivâyet etti ki: Bir sene Emîr Necmeddîn iyi bir bostan yapmıştı ve

daha yeni bostana fide dikmiştiler. Birden bire Çelebi Ârif hazretleri bizim bostanı

şereflendirdi. Necmeddîn Dîzdâr ve onun emirleri Gavale kalesinden aşağı koştular.

Çelebi hazretlerine erişip baş koydular. Uzun bir sohbetten sonra Çelebi: ‘Kerîmeddîn

bu bostandan dostlar için teberruken birkaç hıyar getirmez misin?’ diye buyurdu. Ben

de: ‘Hüdâvendigâr (emriniz) başımın gözümün üstüne, fakat daha dün dikmişlerdir.

Taze hıyar bir ay sonra ancak çıkar’ dedim. Bunun üzerine o: ‘Çok söyleme de git getir’

diye buyurdu. Ben de yavaşça dışarı çıktım, bostana girdim. Bir de baktım ki bir

fidandan dört zarif hıyar var. Derhal secdeye kapandım, dördünü kesip Çelebi

hazretlerine getirdim. Orada bulunan ulu kişiler baş koyup hayrette kaldılar. Çelebi

hazretleri: ‘Bu kadar küçük hıyar değil, o tohuma kaçmış sarı hıyarları getir; çünkü

onun tohumları bana lazımdır’. Tekrar dışarı çıktım. Bostanda ocaklarda iki büyük

744 Mesnevi, VI, s. 100. 745 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 155. 746 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 216. Kabak için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, I, s. 15, VII, s. 667; Mesnevi, V, s.

111. 747 Mesnevi, II, s. 207. 748 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 503; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 220-221. 749 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 221.

93

tohumlu hıyar buldum. Alıp Çelebi hazretlerine getirdim. Bu salatalıklar bizim

Kerîmeddîn’in himmetiyle bitti. Yoksa bu zamanda hıyar nerede? Çünkü yüce Tanrı

gayb ve yokluk âleminden hayırlı kulları için binlerce hıyar ve nar yaratmaya

kadirdir”750. Hıyar ziraatının yapıldığı tarlaya bostan denilmekte idi. Bostanın

ekilmesine ise “bostan yapmak” denilmekte idi. Muhtemelen tohumlar daha küçük

tarlalarda dikilip fidan hâline gelince bostana dikilmekte idi. Fidanların normal şartlar

altında bir ay içinde ürün vermesinden de bostanlarda sulu ve gübreli ziraatın

yapıldığını düşünülebiliriz. Tohum ise aynı bostandaki iyice olgunlaşmış ve sararmış

hıyarlardan elde edilmekte idi.

Arıca, Hacı Bektaş Veli’nin, bir gün, mescit önündeki bir taşın üstüne oturup,

elindeki bıçakla bir hıyarı kesip yediği nakledilmektedir. Buradan Kırşehir’de de hıyar

yetiştirildiği anlaşılmaktadır751. Sürünücü bir bitki olan hıyar, daha iyi güneş alması

için, bazı bölgelerde çardaklara da tırmandırılabilmekte idi. Ancak görülen odur ki bu

zamanda, hıyar ilikleri yerde bırakılmakta idi: “Şu hıyar, şu kavun, kervandaki yaya

hacılar gibi ayakları sürçerek yorgun argın geliyor”752

Hıyar, Anadolu beylikleri döneminde Türkçe olarak yazılmış kaynaklarının

hepsinde hıyar adı ile anılmıştır753.

3. Kavun (Cucum):

Kaynaklarda bahsi geçen, kabakgillerden bir diğer meyvede kavundur754.

Reşîdeddîn’in mektuplarında, kış ayında toplanan hasılatın listesinde, Mardin’den

kavun kaydedilmiştir755. Ahmed Eflâkî’nin “Mevlânâ Şemseddîn zaman zaman kendi

müritlerinden ve aşıklarından kavun isterdi. Tabiî, onlarda tatlı kavunlar getirirlerdi. O

750 Eflâkî, II, s. 305. 751 Vilâyet-nâme, s. 34. 752 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 73. 753 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 231. 754 Mustafa Kafalı, kaynak belirtmeden “Anadolu’da yurt tutmak ve vatan kurmak arzusuyla,

Türkistan’dan göçerek yeni vatanlarına giren Türklerin beraberlerinde bol miktarda hububat ile sayısız

büyük ve küçük baş hayvan sürüleri, at sürüleri ve yük hayvanları ile birlikte kavun, karpuz, ay çiçeği,

pamuk, pirinç, çin-darı (bir mısır cinsi) gibi ziraî mahsuller getirerek Anadolu ziraatına katkıda

bulunmuşlardır” der. Bkz. “Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi”, Töre Dergisi, 40, (1974), s. 34. Krş. E.

Uyumaz, “Meyveler”, s. 4. 755 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42.

94

da yerdi. Kabuklarını onların başına vurur ve: Ey ölüler ne getirdiniz derdi”756 kaydına

göre, Konya ve civarında kavun yetiştiğini söyleyebiliriz. Nitekim, Vilâyet-nâme’nin

“Hacı Bektaş-ı Velî, çok zamanlar, Hızır Peygamberle buluşurdu. Bir gün, Kayseri'nin

yukarı taraflarında Saklan kalesi yakınlarında gene Hızır'la buluştu, bir bostana girdiler.

Orada gezinirlerken baktılar ki ileride bir bostancı durmakta. Hünkâr’ın, Rûm ülkesine

geldiği mevsim, ilkbahar mevsimiydi, âlemin bezendiği zamandı. Hızır'la o bostanda bir

taş dibine oturdular. Hünkâr, bostan dikene, ‘kardeş’ dedi, bize bir kavun getir de

yiyelim. Bostancı, ‘Tanrı izin verirse bitsin, olsun da beraberce yeriz’ dedi. Hünkâr,

‘diktiğin yeri bir dolaş bakalım’ dedi, ‘belki bitmiştir’. Bostancı, ‘Sultanım’ dedi, ‘ben

diktiğim şeyi bilmez miyim?’ Hızır Peygamber, ‘öyle deme, erin sözünü kırma’ deyince

bostancıya bir inanç geldi. Gitti, bostan ektiği yerlere bir baktı. Bir de ne görsün? Üç

tane güzelim kavun, burcu burcu kokmakta. Hemen ikisini kopardı, getirip birini Hızır

Peygamberin önüne, öbürünü Hünkâr'ın önüne koydu”757 kaydı menkibevî bir nitelik

taşısa da, Kayseri de bulunan bostanlarda kavun yetiştirildiğini ortaya koymaktadır.

Ayrıca Denizli’de de kavun yetiştirildiği bilinmektedir758.

Mevlânâ’nın beyitleri olgun kavunları insanların, ham kavunları ise hayvanların

yediğini göstermektedir: “Can bostanında yetişen turfanda kavun, nasıl olur da her

öküzün, her eşeğin nasibi olur. O güzelim, o eşsiz meyveleri aklı başında, yiğit erler

yer”759, “Eşek müşteri olup bir şey alsa elbette ham kavun alır”760.

Kaşgarlı Mahmûd’un, “Kavun yağma edilirse, sahibi onu iki eli ile yakalar”

şeklindeki kaydı, Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce kavunu tanıdıklarını

göstermektedir. Bu müellife göre, XI. yüzyıl Türkçesinde kavun tarlası genel olarak

“kagunluk” adı ile anılıyordu761.

4. Karpuz (Citrullus vulgaris):

Kaynaklarda bahsi geçen, kabakgillerden bir diğer meyve de karpuzdur762.

Türkiye Selçukluları zamanında Niksar ve çevresinde karpuz yetiştirildiği

756 Eflâkî, II, s. 62. 757 Vilâyet-nâme, s. 22-23. 758 Bkz. Karpuz. 759 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 69. 760 Mesnevi, II, s. 160. Kavun için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 426; Eflâkî, II, s. 48. 761 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 504; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 228, 230. 762 Salih Göney, Selçuklular zamanında Anadolu’da ziraatın gelişmesinde Türkmenlerin Orta-Asya’dan

95

anlaşılmaktadır. Çünkü Niksarlı Ahi Pehlivân’ın Dârü’s-Sulehâsı’nda sabah

kahvaltılarında tüketilmek üzere zeytin ve peynirin yanı sıra başka katık olarak karpuz,

üzüm ve benzeri meyvelerin satın alındığından bahsedilmektedir. Hatta mevsimine göre

meyvenin eksik edilmemesi şart koşulmuştur763. Ayrıca, Mardin’de de karpuz

yetiştirildiği bilinmektedir764.

Vilâyet-nâme’nin “Germiyân ilinin Denizli şehrinden bir harami vardı. Yıllarca

yollar kesmiş, canlar yakmış, kanlar dökmüştü. Günün birinde, kalbine bir yumuşaklık

geldi; niceye bir can yakacağım dedi, tövbe edersem elbette Tanrı tövbemi kabul eder;

fakat bir ere baş vurayım da himmetini alayım, tövbemin kabul edilip edilmediğini

öğreneyim. Bu düşünceyle kalktı, doğruca Sulucakaraöyük'e vardı, Hünkâr'a Hacı

Bektaş Veli’ye hâlini arz etti. Hünkâr, bir bostan ek, yetişen mahsulü gelene, geçene

yedir dedi, eline bir de kuru değnek verdi, bunu da dedi, bostana dik, bu değnek, ne

vakit yeşerir, yapraklanırsa bil ki o vakit Tanrı, tövbeni kabul etmiştir. Harami,

Hünkâr'ın elini öptü, memleketine geldi. Bir bağ satın aldı, oraya kavun, karpuz, hasılı

her çeşit yemiş ekti. Suladı, budadı, hepsini yetiştirdi. Kuru değneği de, bahçeye

dikti…” kaydına göre Denizli ve çevresinde de karpuz yetiştirilmekteydi 765.

Yunus Emre de dizelerinde karpuzdan söz etmektedir:

“Olmaz sözi demezem ben ma’rifet ehline

Zira, disem inanmaz ağaçta bitti karpuz”766

Mevlânâ ise beyitlerinde kapuzun hastaları bile iştahlandırdığını ve olgunlaşınca,

vakti geçirilmeden yenmesi gerektiğini belirtir: “Hastanın isteği yatışmıştır. Hatırı

yalnız iyileşmektedir. Ama ekmek, elma ve karpuz görünce onu yemek ister, bu istekle

zarar korkusu, savaşa girişir”767, “Kavun, karpuz oldu sulandı mı yarmazsan telef olur

gider”768.

gelirken başta buğday olmak üzere çeşitli hububat cinslerini beraberlerinde getirmelerinin yanı sıra,

kavun, karpuz ziraatını yaydıklarını belirtmektedir. Bkz. Coğrafi Esaslar, s. 173. 763 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 287. 764 Emine Uyumaz, “XI-XIV. Yüzyıllarda Anadolu’da Yetişen Meyveler”, Basıma hazır makale. s. 4. 765 Vilâyet-nâme, s. 55-56. 766 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 161. 767 Mesnevi, V, s. 35. 768 Mesnevi, V, s. 302.

96

Ayrıca Mevlânâ’nın bir beyitinden anlaşıldığına göre kavun, karpuz bostanlarına

nazar değmemesi amacıyla eşek başı dikilmekte idi: “Ey Hak ziyası Hüsâmeddîn, bu

eşek başını kavun, karpuz bostanına getir”769.

5. Ebucehil Karpuzu (Citrullus colocynthis):

Kaynaklarda sıkça zikri geçen kabakgillerden bir diğer bitki de ebucehil

karpuzudur. Ebucehil karpuzu kabakgillerden, elma büyüklüğündeki meyvesi çok acı ve

iç sürdürücü, ishal yapıcı, meyveleri musil olarak kullanılan bir bitkidir. Ayrıca acı

hıyar, acı elma, it hıyarı diye de bilinmektedir.770. Mevlânâ ve Sutan Veled eserlerinde

ebucehil karpuzundan bahsetmektedirler: “Ebucehil karpuzu, sevgili yüzünden hurma

kesilir, ev, evdeki dost yüzünden ova olur”771, “Ebucehil karpuzu eken, şeker kamışı

biçemez” 772, “Yüzlerce çeşit ağacın var; her ağaç başka meyve vermede. Biri

ekşi meyve veriyor, öbürü tatlı; biri turunç, öbürüyse tümden incir. Biri

Ebûcehilkarpuzu vermede, öbürü hurma. Biri çirkin meyve verir, öbürü güzel”773.

Ayrıca Sultan Veled Maârif’inde educehil karpuzunun ne kadar acı bir bitki

olduğunu da tarif eder: “Bir şeker parçasını dövüp un hâline getirsen o, şekerlikten

çıkmaz. Ebucehil karpuzunu ne kadar dövüp un hâline getirsen o yine acıdır”774,

“Toprak, safra hastalığına tutulan bir kimse için ebucehil karpuzu gibi acıdır”775,

Ebucehil Karpuzunun ekimi de yapılıyor idi: “Abu Cehil karpuzu eken, şeker kamışı

biçemez”776.

J. DİĞER SEBZELER

Türkiye Selçukluları ziraatında sebze yetiştiriciliğinin de önemli bir yer tuttuğu

anlaşılmaktadır. Genellikle taze olarak tüketilmesi gereken sebzenin dışarıdan

769 Mesnevi, IV, s. 305. 770 Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 668; T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 18. 771 Mesnevi, III, s. 43. 772 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 429. 773 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 392. 774 Sultan Veled, Maârif, s. 121. 775 Sultan Veled, Maârif, s. 145. 776 Dîvân-ı Kebîr, V, 429.

97

getirilmesi zordur. Bu nedenle iklim koşulları elverdikçe, ihtiyaç olan bölgede

yetiştirilmesi gerekmektedir. Nitekim, Sivas Darüşşifâsı vakfiyesinde, Konya’nın

dışında bulunan sebze bahçesi kaydedilmektedir777. Ayrıca, aynı vakfın sınırları içinde

yedi sakıs ve sebzelik bahçe olduğu zikredilmektedir778. Sahib Ata vakfı mülkleri

arasında, “Konya dışında Ahmet han köyü yolu üzerinde merhum Nizâmüd-dîn

Hurşîdi’l-Burul sebzeliği diye bilinen sebzeliğin tamamının şuyulu yarı hissesinin

tamamı ve Bâhaü’d-dîn Ranza sebzeliği diye meşhur sebzelik”779 zikredilmektedir. İbn

Battûta, Mudurnu ile Kastamonu arasında kendisine rehberlik etmesini istediği,

Arapça bilen adama, sebze, tuz ve kuru gıda alması için para vermekte idi780.

Kaynaklarda zikri geçen sebzelerden biri marul (Lactuca sativa) dur. Sultan Veled

marul tohumunun bitip yetişmesinden bahsetmektedir781. Mevlânâ’nın şiirinde de

marula rastlanmaktadır: “Marulla haşhaş kozalağı yiyenin, öpmeyle,

kucaklamayla ne işi var; bunlar için gam mı yer?”782.

Mevlânâ beyitlerinde patlıcana (Solanum melongena) da rastlanmaktadır:

“patlıcanın ekşiyle münasebeti vardır”783.

Mevlânâ’nın, “Beni ıspanak say da istersen ekşi pişir, istersen tatlı”784

beyitinden Anadolu’da ıspanağın (Spinacia oleracea) da bulunduğu ve çeşitli

şekillerde pişirildiği anlaşılmaktadır.

Melana’nın zikrettiği sebzelerden biri de lahana (Brassica oleracea)dır785.

Nitekim, lahananın anavatanı Akdeniz memleketleri, bilhassa Anadolu,

Kafkasya ve Yakındoğu olarak kabul edilir786.

Tere (Lepidium) yaprakları baharlı lezzetinden dolayı salatalarda da

kullanılan bir bitkidir787. Mevlânâ’nın şiirinden anlaşıldığına göre tere satan

777 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 8. 778 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13. 779 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 780 İbn Battûta, I, s. 436. 781 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136. 782 Mevlânâ, Mektuplar, s. 35. 783 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 209. 784 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 123. 785 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 596. 786 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 429. 787 T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 171.

98

kişiler vardır788. Bunların aynı zamanda Selçuklu toplumunda tere yetiştiren

kişiler olduğu düşünülebilir. Tereciler mahalle aralarında bile bulunmakta idi:

“Mahallesinde tere satan, bu aklı bile almaz”789. Tere ekmekle katık olarak da

tüketilebiliyordu: “Tere ve ekmekle yetindiğin zaman”790. Mevlânâ’nın, “Bahar

gelince fındıkla haşhaş ovaya geldi, nane ile tere ırmak kıyısına”791 beyitinden

terenin sulak yerlerde yetiştirildiği görülmektedir.

K. BAZI BAHARATLAR VE TOHUMLAR

Kaynaklarda rastlanan baharatlardan biri biberdir. Ahmed Eflâkî’nin

“Muîneddîn Pervâne’nin damadı kıymetli Sadrıâli Mevlânâ Mecdeddîn-i Atabek bir gün

Mevlânâ’nın medreselerinde çile çıkarması için ricada bulundu. Mevlânâ ona izin verdi.

O da medresenin bir hücresinde hâlvete girdi. Bir kaç gün sonra açlık ona galebe etti;

çünkü Mecdeddîn naz ve rahat içinde yaşamaya alışmıştı. Yanında kendisinin bir dert

ortağı ve sırdaşı vardı … Bir gece hücrelerinden çıkıp dostlarından birinin evine gidip

ona açlıklarını anlattılar. O da bunlar için yağlı bir ördek ve biberli bir pilav hazırladı…

Sabah Mevlânâ hazretleri âdetleri veçhile hücrenin kapısına gelerek mübarek

parmaklarını kapıya koyduktan sonra kokladı ve; tuhaf şey! Bu hücreden ördek ve

pirinç kokusu geliyor, riyazet kokusu geliyor” şeklindeki kaydından Türkiye

Selçukluları zamanında yemeklere biber katıldığı anlaşılmaktadır792. Ayrıca aktarların

biber sattıkları görülmektedir: “Aktar, çeşit çeşit, tablaların, ilaçların üstüne bir tas kor.

Her ambardan bir avuç şey vardır. Tasta, bir avuç biber, bir avuç sakız, ambarın sonu

yoktur; fakat tablasına bundan başkası sığmaz”793.

Kekik794, kimyon795, nane796 gibi baharatlar da kaynaklarda geçmektedir.

788 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 12; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 273; Sipehsâlâr, s. 102. 789 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 345. 790 Sultan Veled, Sultan Veled’in Arapça Şiirleri, Türkçe terc. Veyis Değirmençay, Erzurum 1997, s. 29. 791 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53. 792 Eflâkî, I, s. 362. Bu kısım Sipehsâlâr tarafından “O aziz kişi onlara kaz ve pirinç pilavı hazırladı”

şeklinde kaydedilmektedir. Bkz. Sipehsâlâr s. 101. 793 Fîhi mâ fih, s. 52. 794 Vilâyet-nâme, s. 80. 795 Mesnevi, I, s. 256. 796 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 214, V, s. 53.

99

Zencefil için ise, İbn Bîbî, Sultan Alaaddîn’in Erzurum’u fethi olaylarını

anlatırken Sultanın sofrasında şarap testileri ve ibrikleri “zencefil karışık” tatlı suyla

birlikte dolaştırıldığını söylemektedir797.

Tohumu ilaç olarak kullanılan bitkilerden biri helile (Teminalia)’dir. İlaçlara

kaynaştırıcı olarak da kullanıldığı görülmektedir: “İlaca kendi elinle bir avuç helile

atmazsan ne hap, hap olur, ne de pişip yoğrulur”798. Helile şekerle de karıştırılmakta idi:

“Heliyle, şekere karışmış, hâllihamur olmuş, acı tadı kalmamıştı artık!”799. Kara

helilenin kabızlık giderici olarak kullanıldığı görülmektedir800. Ahmed Eflâkî’nin

kaydına göre ise Mevlânâ acılık vermesi için ağzında sarı helile bulunduruyordu801.

Tohumları mülâyemet verici olarak kullanılmakta olan bitkilerden biri de

mahmûde (Convolvulus scammonia) idi802.

Tohumu nazara karşı koruyucu olarak, ataşe atılarak tütsü yapılmak için sıkça

kullanıldığı anlaşılan bitkilerden biri de üzerliktir (Peganum harmala): “Kemgöz

değmesin diye beni tümden yakar-gidersin değer; çünkü üzerlik tohumuyum ben”803.

Üzerlik köy adlarında da yer bulmuştur. Kesik Köprü ve Ribatı vakıfları arasında zikri

geçen Yüzerlik (Üzerlik) köyü bunun bir örneğidir804.

Çörek otu (Nigella damascena), günümüzde Anadolu’da ekimi de yapılan ve

ekmek, pide ve çöreklerin üzerine koku vermek için konmaktadır805. Ancak Selçuklu

Anadolusu’nda çörek otunun yine nazara karşı tütsü yapmak için kullanıldığı

anlaşılmaktadır: “Yan yakıl a badem, cana karşı âdeta üzerlik tohumusun, çöre otusun;

kem göze karşı kıymasın sen”806, “Gelişine nazar değmesin, ateşe üzerlik, çöre otu

atalım; üzerlik de nedir, çöre otu da ne oluyor ki? Öd ağacı gibi kendimizi atalım

ateşe”807.

797 İbn Bîbî, I, s. 411. 798 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 38. 799 Mesnevi, IV, s. 149. 800 Mesnevi, I, s. 5. 801 Eflâkî, I, s. 369; Sipehsâlâr, s. 91. Helile için artıca bkz. Sultan Veled, Maârif, s. 46. 802 Mesnevi, VI, s. 254. 803 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 438. Ayrıca bkz. Mesnevi, II, s. 127, 261; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 146, III, s. 146;

Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 160. 804 Refet Yinanç, İlk Selçuklu Vakfiyeleri, Ankara 1979, (Basılmamış Doçentlik Tezi), s. 20. 805 T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 77. 806 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 369. 807 Mesnevi, V, s. 80, VI, s. 78; Dîvân-ı Kebîr, III, s. 146. Ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, II, s. 401, IV, s. 331;

100

Anadolu’da bilindiği anlaşılan ziraî ürünlerden biri de sakız idi. Ahmed

Eflâkî’nin “Umur Paşa, Çelebi’yi rüyasında gördükten sonra, karar verip Sakız adasını

fethetti. Orada o kadar sakız çıkardılar ki anlatılamaz. Sakız adasını haraç kesip kendi

hassesi hâline getirdi” şeklindeki kaydı da bu durumu göstermektedir808. Ayrıca

aktarlarda tabaklara konan sakızların satıldığı görülmektedir809. Sakız üretimin, Bizans

Anadolusu’nda da mevcut olduğu bilinmektedir810.

Mevlânâ’nın, “Helvanın layığı şekerdir, sirkenin layığı kebre otu”811 şeklindeki

bir beytinden sirke yapımında kullanılan kebre otunun (Foeniculum vulgare)812 da

bilindiği anlaşılmaktadır.

Türkiye Selçukluları zamanında bilinen bitkisel ürünlerden biri de kına idi.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre kına aktarların ambarlarında bolca bulunmakta idi.

Aktarlar kınayı pazarlarda ve dükkânlarında tablalara koyarak satmakta idi813. Yunus

Emre de şiirinde kınadan bahsetmektedir:

“Elleridür kınalu hem karavaşları tapulu

Kargu gibi uzun boylu gül yüzlü hatunlar yoktur”814

Sıkça kullanıldığı anlaşılan kına, ithal yoluyla gelebileceği gibi, Anadolu’da

yetişebilen kına ağacı (Lawsonia inermiş)’ndan815 da elde edilmiş olabileceği

düşünülebilir.

Türkiye Selçukluları zamanında kahvede bilinmekte idi816. Ancak muhtemelen,

bugün olduğu gibi ithal ediliyordu.

L. MEYVELER

Eflâkî, II, s. 302. 808 Eflâkî, II, s. 345. 809 Fîhi mâ fih, s. 52. 810 Speros Vryonis, “Bizans Devri Anadolu tarihindeki Problemler”, Türkçe terc. Ekrem Memiş, Tarih

İncelemeleri Dergisi, 7, (1992), s. 323. 811 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 353. 812 Rezene, bokluk otu için bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 231. 813 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 11, 12. 814 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 103. Kına için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, V, s. 478. 815 Beyaz çiçekli, basit yapraklı ve dikenli bir ağaçtır. Güney Anadolu’nun bazı bölgelerinde yetiştirilir.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 173. 816 Dîvân-ı Kebîr, VI, 32, VII, s. 44, 59, 277, 602; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 262; Sultan Veled,

Rubailer, s. 52.

101

İnsan beslenmesinde önemli bir yer tutan meyve, iklimin ve coğrafi koşulların

elverişli olmasından dolayı Selçuklu Anadolusu’nda bol ve çeşitli idi. Bu bolluk ve

çeşitliliğin bir sebebinin de meyve ağaçlarının mülkiyetinin kişiye özel olması olduğu

da düşünülebilir. C. Cahen, “Ebû’l-Fidâ’nın Malatya yöresindeki meyve ağaçlarının

mülkiyetinin, diğer Müslüman ülkelerin aksine kişilere ait olmasına şaşmasını” oldukça

ilginç bulmuştur817. Ancak Malatya’daki bu uygulamanın bütün Anadolu’ya mal

edilemeyeceği gibi, Ebû’l-Fidâ’nın, Malatya’daki meyveler halka ait olduğunu ve

sahipleri olmadığını da kastetmiş olabileceği de düşünülebilir818. Nitekim, Ebû’l-Fidâ,

el-Ömerî’nin, “Germiyân iline en yakın, Cebeli Kassis dağı büyük ve elde edilmesi zor

ve türlü yemiş ağaçlarına havi, meyveli ağaçlardır. Dağın tepesi ve etekleri meskundur.

İnsan, bu dağda günlerce azıksız susuz Allah’ın vermiş olduğu yemişlerden yiyerek

gezebilir. Bu ağaçların hepsi Allah’ın vermiş olduğu Hüda nimetidir. İnsan eliyle

dikilmiş değildir. Kimsenin mülkü olmayıp etrafına duvar hudut çekilmemiştir.

Yiyenlere alıp götürenlere mubahtır. Kim gider de yemişleri devşirir ve hangi ağaca el

korsa o ağaç mülkü gibi olur”819 şeklindeki kaydı gibi bir durumla da karşılaşmış

olabilir. Ancak meyve bahçelerinin özel mülkiyete sahip olduğu bilinmektedir. Özel

çalışmalara ve uzun vadeli itinaya muhtaç olan, bağ, bahçe ve meyveliklerin yetişmesi

için Selçuklu Devleti şehir ve kasabalar civarında özel mülkiyete izin vermiş idi. Bu

durum vakfiyelerde şehir ve kasabalar civarındaki yerlerin hep Müslüman ve Hıristiyan

reayanın mülkü olarak gösterilmesinden de anlaşılır820.

Kaynaklardan anlaşıldığına göre Anadolu’nun bazı bölgelerinde meyve ziraatı

halkın birinci derecede geçim kaynağı durumunda idi. Nitekim, İbn Bîbî’nin kaydına

göre, Sultan I. İzzeddîn Keykâvûs (1211-1220) Halep seferine çıkınca yolda Tel-bâşer

kalesini kuşatmıştı. On gün süren kuşatmadan sonra kale halkı direnmeye devam edince

sultan her sipahiye keskin birer balta verdirip kalenin dışındaki ağaçları kestirmeye

başladı. Bunu gören halk melikin huzuruna çıkıp “Bizim geçim kaynağımız bu

ağaçların meyvesidir. Rum askerleri geçim kaynağımızı kahır baltalarıyla kurutunca

817 C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 114. 818 İmadüddîn el-Melikü'l-Müeyyed İsmail b. Ali Ebû’l-Fidâ, Geographie d'Aboulfeda: Takvimü'l-

Büldan, terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985, s. 138. 819 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 35; Türkçe terc. Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 191. 820 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 559. Ayrıca bkz. Sulama.

102

çoluk çocuğumuzun nafakasını nereden temin edeceğiz” deyince, Melik anlaşma

istemek zorunda kaldı821.

Meyvenin bu önemi şüphesiz çiftçinin verdiği artı ürünü iç ve diş piyasada

değerlendirmesinden kaynaklanıyordu. Nitekim, İbn Sa‘îd, Aksaray’dan Konya’ya bir

sürü meyvenin öküz arabalarıyla götürüldüğünü söylemektedir822.

Anadolu’daki büyük beyliklerle çevredeki ülkeler arasında da ticaret yapıldığı,

meselâ çok meşhur olan Denizli’nin nar şarapları, Konya’nın Suriye ve Mısır’a

gönderilen kaysıları olduğu bilinmektedir823.

1. Alıç (Crataegus):

Anadolu’da yetiştiği görülen meyvelerden biri de alıç824 idi. Alıç, Mevlânâ’nın bir

beyitinde şöyle geçmektedir: “Kuru üzüm, ceviz, alıç kalmadı: onun aşkı yeter bana”825.

Ayrıca Vilâyet-nâme’de geçen, “Yunus (Yunus Emre), ekincilikle geçinen, yoksul bir

adamdı. Bir yıl kıtlık olmuştu, ekin bitmemişti. Hacı Bektaş'ın vasfını o da duymuştu.

Gideyim, biraz bir şey isteyeyim dedi. Bir öküze alıç yükledi, vara vara Karaöyük'e

geldi, Hünkâr'a, yoksul bir adamım, ekinimden bir şey alamadım, yemişimi alın,

karşılığını lütfedin ehlimle, ayalimle aşkınıza yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, alıcı

yediler” şeklindeki kayıttan da Anadolu’da alıç yetiştiği anlaşılmaktadır826.

2. Armut (Pirus communis):

821 İbn Bîbî, I, s. 205-206. 822 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 46. Ebû’l-Fidâ ise bu bilgiyi tekrarlayarak, “Aksaray’dan Konya’ya meyveler

ihraç ediliyordu. Meyveler katırlara yüklenerek götürülüyordu. Tarlalardan ve vadilerden geçilerek

gidiliyordu” demektedir. Bkz. Ebû’l-Fidâ, s. 137. 823 Göney, Coğrafi Esaslar, s. 79. 824 Dalları genellikle dikenli, meyvesi sarı, kırmızı, koyu kırmızı veya siyah renktedir. Ekseri türlerin

meyvesi yenir ve sonbaharda iplere dizilerek pazarlarda satılır. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları

Sözlüğü, s. 29. Ayrıca bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 2279-280. 825 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 634. 826 Vilâyet-nâme, s. 48.

103

Türkler Anadolu’ya gelmeden önce de armudu biliyorlardı827. İbn Sa‘îd, “Akşehir,

bir sürü iyi sulanmış bahçeleri vardır. Büyük ve lezzetli armutlar yetişir”828 demektedir.

Suruc’da da armut yetiştiği bilinmektedir829. Reşîdeddîn’in mektuplarında ise, kış

ayında toplanan hasılatın listesinde Erzincan’dan 500 menn armut geleceği

kaydedilmiştir830. Vilâyet-nâme’de, Kalecik-Kırşehir yolu üzerinde, Kızılırmak'ın öte

yanında, Armutlu denen bir yer olduğu kaydedilmektedir831. Muhtemelen burada da

armut yetiştirilmekte idi.

Caca Oğlu vakfiyesine göre, Kiçi Hüseyin adı ile tanınmış olan çiftliğin bir sınırı

Türkçe’de “o kim armut” adiyle anılan bir armut ağaçlığıdır832. Görünüşe göre

Kırşehir’de müstakil olarak armut yetiştirmek için bahçeler tanzim edilmiştir. Bu planlı

ziraat faaliyeti şüphesiz ticarî amaçla yapılmıştır.

Müneccimbaşı da armut ile ilgili şu bilgiler kaydeder: “Rükneddîn IV. Kılıç

Aslan, ağabeyi II. İzzeddîn’in Moğollara yenilip kaçmasının ardından Borgulu/Uluborlu

kalesinden çıkartılıp tahta oturtuldu. Muîneddîn Pervâne, Baycu Noyan ve adamlarına

ziyafet verdi. Baycu Noyan’ın yanında Hoca Noyan adında büyük bir emîr vardı. Zâlim

ve kötü bir kimse idi. Pervâne, Sahib Nizâmeddîn ile anlaşıp Hoca Noyan’ı içki

sırasında zehirleme konusunda anlaştılar. Nizameddîn kendi eliyle bir armudu soyup bir

dilimini Hoca Noyan’a verdi. Çadırına dönünce zehir etkisini gösterdi. Baycu Noyan bu

konuda Nizameddîn’i suçladı ve onun öldürülmesini emretti” Olayların geçtiği 1256-57

yılı kışını Baycu Noyan Aksaray’da kışladığına göre ziyafette muhtemelen orada

verilmiştir.Bu bilgileri birleştirdiğimizde Aksaray civarında da armut yetiştirildiği

düşünülebilir833.

Mevlânâ ve Sultan Veled’in eserlerinde de armuda rastlamaktayız834. Ekseri

meyvelerde olduğu gibi armutta silkelenerek toplanıyordu. Silkelemeden yelin

düşürdüğü armutlarda oluyordu.835 Bunlar iyice olgunlaşan meyveler olmalıdır. 827 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 282. 828 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45. 829 Ebû’l-Fidâ, s. 137-138. 830 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42. 831 Vilâyet-nâme, s. 54. 832 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 122. 833 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-düvel Selçuklular tarihi: Horasan-Irak, Kirman ve

Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, İzmir 2001, s. 99; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. İbn Bîbî’de

eserinde bu olaydan söz eder. Bkz. İbn Bîbî, II, s. 150. 834 Mesnevi, I, s. 189, III, s. 286; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 456; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 101, 173.

104

Bir tür yaban armudu olan ahlat836 da kaynaklarda yer almaktadır.

Ayrıca Bizans kaynağı olan Niketas Khoniates’de armut (ahlat) ile ilgili şu bilgi

yer almaktadır: “Bizans imparatoru I. Manuel Komnenos (1143-1180) Miryokepolon

Savaşı’nın (1176) ardından bir ahlat ağacının gölgesinde yorgunlunu atmaya

çalışıyordu”837. Adı geçen savaşın yapıldığı yer konusunda farklı görüşler olsa da

Eskişehir, Kütahya, Denizli civarında bu meyvenin yetiştiğini söyleyebiliriz838.

Bu dönemle ilgili incelediğimiz kaynaklarda yabanî armut ahlattan başka armut

cinsine rastlayamadık. Ancak Osmanlı kaynaklarındaki tafsilatlı bilginin incelenmesi,

dönemimiz hakkında da fikir verir839.

3. Ayva (Cydonia vulgaris):

Ayvanın anayurdunun Kafkasya ile Kuzeydoğu Anadolu ve hazar denizi kıyıları

olduğu bilinmektedir840. XI. yüzyıl Türkleri ayvaya, avya diyorlardı841. Kaşgarlı

Mahmûd’un kaydettiği “Ekşi ayva dişi kamaştırır” şeklindeki atasözünden anlaşılıyor ki

Türkler arasında ayvanın eski bir geçmişi vardır842. Kaynaklarda ayvanın Suruc ve

Akşehir’de yetiştiğine dair bilgiler yer almaktadır843. İbn Sa‘îd de, Akşehir’de

mükemmel ayvalar yetiştiğini kaydetmektedir844. Sahib Ata vakfiyesinde kaydedilmiş

yer adlarından birinin, Sivas-Zara’da bulunan, Ayva semti olması, bu bölgede de

835 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 17, VII, s. 356. 836 Ahlat, gülgillerden, kendi kendine yetişen, üzerine armut aşılanan ağaç, yaban armudu (pirus pirester)

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 48. Türkiye’de dalları dikenli ve dalları dikensiz iki alt

türü yetişir. Olgun meyveleri taze halde veya kurutulduktan sonra yenir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki

Adları Sözlüğü, s. 23-24. 837 Niketas, s. 127; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. 838 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. 839 1676 tarihli bir fermânda İstanbul’a getirilen armutların iki boy kutu içinde ambalajlanma zorunluluğu

getirilmiş, ancak sonradan küçük boy ambalajın mâliyeti fazla yüklediği anlaşıldığından sadece büyük

boy standart kutularda getirilip tartılması buyrulmuş. Cinsleri de Gemlik armudu, Gökbaşlı armut, İğneci

armudu, Örenkuş armudu, Zerdemori armut, Mürendî armut, Yerbasmaz armudu, Karamoru armut,

Bozdoğan armudu ve Aydın armudu olarak tarif adilmiştir. Bkz. Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür

Kökenleri, I, s. 475. 840 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 283. 841 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 114. 842 Divanü Lûgat-it-Türk, II, s. 311; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 283. 843 Nâsır-ı Husrev, s. 177; Ebû’l-Fidâ, s. 138; E. Merçil, Meslekler, s. 59. 844 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45.

105

ayvanın yetiştirilmiş olduğunu düşündürtmektedir845. Mevlânâ da eserlerinde ayvadan

söz etmektedir: “Nar, ayvaya şu betin-benzin ne diye sarı deyip durmada; o da diyor ki;

içimde sakladığım inci taneleri sararttı-soldurdu beni”846. Sultan Veled ise ayvanın

iyileştirici, hararet kesici etkisine değinmektedir: “Çocuk hararete düşer, o hâlde de bal

isterse baba, sevgisi yüzünden ona aksini söyler. Yüzünü ekşitir de, ekşi daha iyidir;

sana her şeyden daha iyi gelecek şey meyvelerdir der. Oğul der; ayva iyileştirir seni;

başka meyvelerden de zarar gelir sana”847.

Selçuklu toplumunda ayva, pekmezin içine katılarak da tüketilmekte idi:

“Pekmezin içinde ne kaynatılırsa pekmez lezzetini alır. Havuç, elma, ayva, ve ceviz

pekmezle kaynatılsa hepsinden de pekmez lezzetini alırsın”848.

4. Badem (Amygdalus communis):

Kaynaklarda sık rastlanan meyvelerden biri de bademdir. Bademin Kilikya ve

Karadeniz bölgesinde yetiştiği bilinmektedir849. İbn Bîbî, “I. Alâeddîn Keykubâd

zamanında (1220-1237) Kogonya (Şebinkarahisar) meliki şehrin ihtiyaçlarını

karşılamak için derin su sarnıçları, üç ev dolusu yağ, bal, şeker, tuz, odunun yanı sıra

badem de depo ettiğinden” bahsetmektedir850. Dolayısıyla adı geçen bölge veya

civarında badem yetiştiği düşünülebilir. Sahib Ata vakfiyesinde, Kırşehir’e bağlı

Kılıcan adındaki köyün hudutlarından biri olarak “Bademözü Köyü”

kaydedilmektedir851. Dolayısıyla bu bölgede de badem yetiştiği düşünülebilir. Ayrıca

Hamdullah Mustevfî, “Şimşat’da852 bir ağaç yetişir. Bu ağacın meyvesi bademe benzer.

Kabuğu ile yenilebilir. Baldan daha hoş ve çok lezzetlidir. Kimse bu meyvenin adını

bilmiyor”853 diyerek bademe yakın olduğu muhtemel bir meyveden bahsetmektedir.

845 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 36,60. 846 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 72. Ayrıca bkz. Mesnevi, II, s. 63; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 342. 847 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 231. 848 Mesnevi, V, s. 204. 849 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 2. 850 İbn Bîbî, I, s. 370. 851 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 34. Badem için ayrıca bkz. Kemal Eraslan, “Baba

İlyâs-i Horasânî’ye Ait Halvatle İlgili Manzum Bir Risâle”, TM, 20, (1997), s. 136,154. 852 Doğu Karadeniz bölgesinde bir yer. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 97. 853 Hamdullah Mustevfî, s. 97.

106

Bademin, olgunlaşınca kabuklarının inceldiğini söyleyen Mevlânâ da bademin

yetişmesini görmüş olmalıdır854.

Selçuklu toplumunda badem yaygın bir kullanım alanı bulmakta idi. Badem

meyvesi yaş ve kuru bir yemiş olarak tüketilmiş olabileceği gibi, yağından da istifade

edilmekte idi. Kaynaklarda bu yönde pek çok kayda rastlanmaktadır: “Badem yağı,

bademden çıkar”855, “Kazara sirkengübin safrayı artırdı. Badem yağı da kuruluk tesirini

göstermeye başladı”856, “Bilirsin ki ben şekerin tadıyım bademlerin yağı”857, “Badem

yağını görmek, onun kuruluğu gidermesiyle olur”858, “Bademin içini ve yağını,

bademden ayrı sanan ve kabul edenlere benzer. Meselâ, bademleri böyle kabul

etmesinin sebebi de şudur. Bademler birbirinden ayrıdır; sayılabilir ve avucunda

toplayıp sıkarsan bir ses çıkarır. Hâlbuki bademin içi ve yağı bu özelliklere sahip

değildir. O hâlde bunlar bademden sesi, sayıyı anladıkları, asıl bademin ne olduğunu

bilmedikleri bellidir”859.

Kaynaklarda bademin şeker yapılarak da tüketildiği anlaşılmaktadır. Ahmed

Eflâkî’nin, “Mevlânâ’nın bulunduğu bir düğünde, davetlilerden biri ‘Badem şekeri yok

mudur? Getirsinler’ diye bağırdı . Mevlânâ, ‘şeker var fakat tuzaklarla beraber’ dedi”

şeklindeki kaydı, bu durumu göstermektedir860. Ayrıca Mesnevi’de de, badem

şekerlemesinden söz edilmektedir861. Yine, bademden helva da yapılmakta idi. Mevlânâ

badem helvasını, “Onun cevizlerle, bademlerle, şekerlerle yoğrulmuş badem helvası,

hem dilimi, damağımı tatlılaştırır, hem gözlerime nur verir” şeklinde tarif eder862.

Ahmed Eflâkî’nin “Yine nakledilmiştir ki: Mevlânâ üç diş sarımsak ve eğer bunu

yiyemeyen kimseler olursa üç bademin üzerine yazardı yemesi için sıtmalıya verirdi”863

şeklindeki kaydından bademin tedavi maksatlı da kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca

854 Mesnevi, III, s. 112; V, s. 98. Badem için ayrıca bkz. İbn Bîbî, I, s. 220, 236; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 265,

IV, s. 73; Mesnevi, IV, s. 286; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 13; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 93. 855 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 446. 856 Mesnevi, I, s. 5. 857 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 107. 858 Sultan Veled, Maârif, s. 46. 859 Sultan Veled, Maârif, s. 11. 860 Eflâkî, I, s. 486. 861 Mesnevi, III, s. 329. 862 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 108. Badem helvası için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, II, s. 94, VII, s. 194, 547;

Mesnevi, II, s. 88. 863 Eflâkî, I, s. 298.

107

Mevlânâ’nın, “Arı-duru şarap geldi; ardından da meze olarak badem geldi, bal geldi,

şeker geldi”864, “Mezesi aşağılık kişilerinki gibi şeker ve badem”865 şeklindeki

beyitlerinden, bademin meze olarak da tüketildiği görülür.

5. Ceviz (Juglans regia):

Kaynaklardan anlaşıldığına göre Anadolu’da yetişen meyvelerden biri de

cevizdir. İbn Battûta, cevizden bahsederken, “İznik’te şehrin içinde meyvenin her

türlüsü ve ceviz bulunur. Cevize “k” harfiyle “koz” diyorlar, Araplar gibi “côz” yahut

“cevz” demiyorlar”866 demektedir. Yunus Emre Dîvânı’nda da koz kelimesine

rastlanmaktadır:

“Çıkdum erik talına anda yidüm üzümi

Bostân ısı kakıyup dir ne yirsun kozumı”867.

Bu doğrultuda vakfiye kayıtlarında, Sivas’ta Koz Viran Köyü’nün868

zikredilmesinden bu bölgede de ceviz yetiştiği düşünülebilir.

İbn Battûta ayrıca, “Kastamonu’da, kışın bir dirhemle kestane ile ceviz aldık mı

hepimiz yesek de artıyordu!”869 diyerek bu bölgede cevizin ucuz ve bol olduğunu

belirtmektedir. Aynı müellifin, “Bikri (Birgi) hükümdarı yaz mevsiminde, şiddetli sıcak

nedeniyle civardaki yaylalardan birine çıkmıştı. Güneş batarken hükümdarın kalmakta

olduğu yüksek noktaya geldik. Bir ceviz ağacının altına, su kenarına çadırımızı

kurduk”870 şeklindeki kaydından, dağlık bölgelerde muhtemelen kendi başına yetişen ve

sahipsiz ceviz ağaçlarının bulunduğu görülmektedir. Vilâyet-nâme’nin “Hacı Bektaş,

Saru İsmail’e, ceviz ağacından tabut yapar, beni tabuta kor, ondan sonra gömersiniz

diye vasiyet etti”871 şeklindeki kaydından Hacı Bektaş Veli’nin yaşadığı Kırşehir

bölgesinde cevizin bilindiği ve kereste olarak da kullanılabildiği anlaşılmaktadır.

864 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 273. 865 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 336. 866 İbn Battûta, I, s. 431. 867 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 510. 868 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 16. 869 İbn Battûta, I, s. 439. 870 İbn Battûta, I, s. 420. 871 Vilâyet-nâme, s. 90.

108

Mevlânâ bir beyitinde ceviz fidanının elde edilmesinden de söz etmektedir:

“Cevizler çok ama içleri boş! İçsiz tohum fidan olur mu?”872 Ayrıca kaynaklardan

anlaşıldığına göre ceviz, bir kişinin ağaca çıkarak silkmesiyle toplanmakta idi873. Ceviz

genellikle çerez olarak tüketilmekte idi. Özellikle çocuklar kuru üzümle cevizi çok

sevmekte idiler874. Ancak Mevlânâ’nın, “Cevizlerimiz bu değirmende kırıldı, derdimize

ait ne söylersen azdır”875, “Fıstığı, yahut cevizi kırmadıkça ne içi meydana çıkar, ne

ondan bir yağ çıkarılır”876 beyitlerinden anlaşıldığına göre, değirmenlerde877 ezilip yağı

çıkarılmakta idi. ceviz helva yapımında da kullanılıyordu878. Ayrıca ceviz, pekmezle

kaynatılarak da tüketilebiliyordu879.

6. Dut (Morus):

Dut ağacı yalnızca bir meyve olarak değil; ipek böceği yetiştirme işinde de

kullanılıyordu. Nâsır-ı Husrev’in verdiği bilgiye göre, Menbic’de şehrin mahallelerine

ipek böceği yetiştirmek için dut ağaçları ekilmiştir880. El-Ömerî’ye göre Balıkesir’de bol

miktarda ipek çıkar. Buradan Hindistan memleketlerine naklederler. Buranın ipeği ve

kumaşı Rumların İstanbul’daki ipek ve kumaşına uyar881. Bu durumda Balıkesir’de dut

yetiştiriliyor olmalıdır. Selçuklular devrinde Sivas’ta ve Anadolu’nun diğer bölgelerinde

de kazzâz (ipekçi, ipek satan)’ların varlığı bilinmektedir882. Aynı şekilde ipekle

bağlantılı dutun da yaygın olduğu düşünülebilir. Nitekim, Marco Polo, Konya, Kayseri

ve Sivas’ı da içine alan Türkiye bölgesinden bahsederken, koyu kırmızı ve diğer

renklerdeki, çok güzel ve çok zengin çok büyük miktarda ipekli kumaşların burada imal

872 Mesnevi, II, s. 261. 873 Mesnevi, IV, s. 62. 874 Mesnevi, II, s. 16, IV, s. 208, V, s. 108; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 235. 875 Mesnevi, VI, s. 51. 876 Mesnevi, VI, s. 202. 877 Bkz. Mengene-hâne. 878 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 108, II, s. 94; Mesnevi, II, s. 88. 879 Mesnevi, V, s. 204. Ceviz için ayrıca Bkz. Mesnevi, III, s. 19, III, s. 112, V, s. 98; Fîhi mâ fih, s. 131,

209; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 97; Sultan Veled, Maârif, s. 49; Eflâkî, I, s. 441. 880 Nâsır-ı Husrev, s. 177-178. 881 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 45; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 199. 882 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56; A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13;

H. Sahillioğlu, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 65.

109

edildiğini söyler883. Sahib Ata vakfiyesinde Anadolu (Rum) beldelerinden biri olarak

kaydedilen Dutlu şehri de bu bölgede dut yetiştirildiğini düşündürtmektedir884. Vilâyet-

nâme’de, “Hacı Bektaş Velî, Hoca Ahmed Yesevî'den izin alıp yola düştü. Orada

bulunan erenlerden biri, ortada yanan ateşten bir odun alıp Rûm ülkesine doğru attı,

Rûm'daki erenler ve gerçeklerden biri, bu odunu tutsun, Türkistan erenlerinin, Rûm'a er

gönderdikleri, erenlere malûm olsun dedi. O odun, dut ağacıydı, Konya'da, Emîr Cem

Sultan'ın halîfesi Hak Ahmed Sultan, dutu, Hacı Bektaş Tekkesinin önüne dikti. O ağaç,

hâlâ durur, yukarı ucu, yanıktır”885 şeklindeki kayıttan da Kırşehir’de de dut ağacına

rastlandığı görülmektedir. Ayrıca Vilâyet-nâme’de dut pekmezi de zikredilmektedir886.

7. Elma (Pirus malus):

Ahlat ve Erzincan’da elma yetişmekte idi887. İbn Battûta, Mudurnu’dan

Kastamonu’ya gidişleri sırasında uğradıkları köyde elma da yediklerini söyler 888. İbn

Sa‘îd de, Akşehir’in bir sürü iyi sulanmış bahçesi bulunduğunu ve başlıca ürünlerin,

renkli ve tadı güzel elmalar olduğunu söyler889. Vilâyet-nâme’de yer alan “Kalecik890

civarında, Çırak adlı bir adam vardı. Hacı Bektaş Veli’yi ziyaret edip himmetini almayı

istedi. Bir yük, elma alıp yola düştü”891 şeklindeki kayıttan, bu bölgede de elma yetiştiği

anlaşılmaktadır. Konya’ya tâbi Ermenek bölgesindeki köylerden birinin adı, Elmacık

883 Marco Polo, s. 75. Nitekim, 1219 yılında Alâeddîn Keykubâd için yapılmış olduğu anlaşılan, kırmızı

ipek üzerine altın telle yapılmış ve Lyon muzesinde bulunduğu bilinen bir halı da bu bilgiyi

doğrulamaktadır. Bkz. Osman Turan, “Selçuklular Zamanında Sivas Şehri”, Ankara Üniversitesi Dil

Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, CIX, (1951), s. 450. XV. yüzyıl seyyahlarından Clavijo, Ağrı Dağı

eteklerinde bazı böceklerin bulunduğunu ve bunlarla ipeklerin kırmızıya boyandığını söyler. Bkz. Clavijo,

Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdîne Gönderilen İspanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret

İzlenimleri 1404-1406, s. 90; Yine kumaş boyamada kullanıldığı bilinen Anadoluda çıkarıldıktan sonra

Cenovalı ve Venedikli tüccarlar vasıtasıyla ihrac ediliyor idi. Bkz. Wilhelm Von Rubruk, Moğolların

Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Türkçe terc. Ergin Ayan, İstanbul 2001, s. 140. 884 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 36,57. Dutlu Şehri, Sivas’a yakın bir yer olmalıdır.

Bkz. Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57. 885 Vilâyet-nâme, s. 16-17, 108. 886 Vilâyet-nâme, s. 95. 887 E. Merçil, Meslekler, s. 58; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 888 İbn Battûta, I, s. 436. 889 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45. 890 Bugün Ankara’nın bir ilçesi. Bkz. F. S. Duran, Büyük Atlas, s. 29. 891 Vilâyet-nâme, s. 54.

110

Köyü’dür892. Mevlânâ, “Bahçeye gir de elma devşir şimdi. Hem de o elmaları devşir ki

Rum ülkesinden kestiler mi, güzelim kokusu, ta Çin, Maçin ülkesine dek yayılır. Gel de

elma harmanına gir, lâ’l renkli elmaları döşek edin, yastık yap”893 şeklindeki

beyitlerinde, Anadolu (Rum) ülkesinde yetişen elmaları tarif etmektedir.

Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ arkadaşlarla beraber Ilıca’ya teşrif etmişti. Ilıca’ya

ulaştıkları vakit Mevlânâ’nın Arkadaşlarıyla yalnız kalması için Çelebi Emîr Âlem

hazretleri daha önce koşarak bütün insanları hamamdan dışarı çıkardı. Çelebi emretti:

Kırmızı ve beyaz elmalar getirip onlarla havuzu doldurdular. Mevlânâ hazretleri içeri

girdiği vakit havuzun elmalarla dopdolu olduğunu gördü”894 kaydından Anadolu'da

elmanın bol bulunabildiği görülmektedir. İbn Bîbî de, I. Alâeddîn Keykubâd’ın tahta

çıkması için (1220) için düzenlenen kutlamalarda verilen ziyafetlerde tüketilen

meyveler arasında elmanın da bulunduğundan bahsetmektedir895.

Mevlânâ eserlerinde elmalıktan896 da bahsetmektedir. Ayrıca bağcının

mahsulünü sattığını ve bunu yaparken de elmalardan örnek gösterdiğini belirtir897. Yine

Mevlânâ, yarısı kırmızı, yarısı sarı elmadan898 ve ekşi kızıl elmadan899 da söz eder.

Bezen taşlanarak da toplanan900 elma, pekmezle kaynatılarak da tüketilebiliyordu901.

Menâkıbu’l-kudsiyye’de de elma geçmektedir902.

892 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 116. 893 Dîvân-ı Kebîr, VI. S. 255. 894 Eflâkî, I, s. 521. 895 İbn Bîbî, I, s. 236. 896 Mesnevi, V, s. 121. 897 Mesnevi, V, s. 174. 898 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 122. 899 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 72. 900 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 250. 901 Mesnevi, V, s. 204. Elma için ayrıca bkz. Mesnevi, II, s. 63, III, s. 286, IV, s. 166, VI, s. 105; Dîvân-ı

Kebîr, I, s. 15, II, s. 170, 327, 456; IV, s. 234, 301; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 122, s. 342; Sultan Veled,

İbtidâ-nâme, s. 101, 173; Sultan Veled, Maârif, s. 49. 902 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-kudsiyye, s. 93.

111

8. Erik (Grumus domestika):

Anadolu’da yetişen meyveler arasında erik de yer almakta idi. Ebû’l-Fidâ’ya

göre Suruc’da erik yetişmekte idi903. Hamdullah Mustevfî’de Konya’da yetişen ürünleri

sayarken “Sarı erik, özellikle çok hoş ve çok lezzetlidir” demektedir904. İbn Battûta,

Mudurnu’dan Kastamonu’ya gidişleri sırasında uğradıkları köyde kendilerine kuru erik

ikram edildiğini ve suda yumuşatıp yediğini söyler905. Mevlânâ’nın eserlerinde de erik

geçmektedir906.Yunus Emre de şiirinde erikten söz eder:

“Çıkdum erik talına anda yidüm üzümi

Bostân ısı kakıyup dir ne yirsun kozumı”907.

9. Fındık (Corylus avellana):

Türkler Anadolu’ya gelmeden öncede fındığı bilmekte idiler908. Anadolu’da

fındığın ilk olarak Doğu Karadeniz kıyılarında yetiştirilmiş olduğu bilinmektedir909. Bu

bölgede yetişen fındık 900-1200 yılları arasında Bizans halkı tarafından tüketilmekte

idi910. Ebû’l-Fidâ, Hizan’da birçok ağaç olduğunu ve bu ağaçların başlıcalarının fındık

ağaçları olduğunu kaydeder911. Mevlânâ, “Bahar gelince fındıkla haşhaş ovaya geldi,

nane ile tere ırmak kıyısına”912 diyerek, Selçuklular döneminde fındığın görülebildiğini

belirtmektedir. Ayrıca Mevlânâ, fındıktan bahsederken, “Ceviz de fındık da kabuğunun

içindeyken şakırdar, ses verir. Kabuk azıcık çatlasa, kırılıp yarısı düşse şakırtısı azalır.

Tümden kırılsa hiç ses vermez. İç ne kadar inceyse kabuk, o kadar katı olur, sert olur.

Çünkü için bekçisidir kabuk”913 demektedir.

903 Ebû’l-Fidâ, s. 52. 904 Hamdullah Mustevfî, s. 98. 905 İbn Battûta, I, s. 436. 906 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 207, VII, s. 41. 907 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 510. 908 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 294. 909 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 492. 910 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 911 Ebû’l-Fidâ, s. 58. 912 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53. 913 Fîhi mâ fih, s. 209. Fındık için ayrıca bkz. İbn Bîbî, I, s. 236; Mesnevi, II, s. 27; Eflâkî, I, s. 290.

112

10. Fıstık:

Kaşgarlı Mahmûd’un haber verdiğine göre XI. yüzyılda Orta Asya Türkleri,

fıstığa bitrik demekte idiler914. Anadolu’da ise Fıstığa, “fıstık” denilmekte idi. Beylikler

çağından beri yazılmış olan ilk Türkçe eserlerde bile fıstık, “fıstık” olarak yazılmıştı915.

Fıstık kaynaklarda Anadolu’nun meşhur meyveleri arasında yer almaktadır916.

Selçuklular döneminde helvacıların dükkânlarının, şeker ve fıstıkla dolu olduğu

belirtilmektedir917. Ayrıca Mevlânâ, bir beyitinde, aşıklara saçmak için şeker ve fıstık

hazırlandığını belirtmektedir918. İbn Bîbî şamfıstığından da söz eder919. Yine

Mevlânâ’nın bir beyitinden anlaşıldığına göre fıstık yağ elde edilmek için de

kullanılıyordu: “Fıstığı, yahut cevizi kırmadıkça ne içi meydana çıkar, ne ondan bir yağ

çıkarılır”920. Mevlânâ’nın fıstık geçen birkaç beyitinde şöyledir: “Ceviz, fıstık, badem

bile, olunca kabukları incelir”921, “Kabuk kalın olursa iç küçülür, zayıflar. İç kemale

geldi, güzelleşti, güzelleşti, büyüyüp oldu mu kabuk incelir.hamlıktan kurtulup yetişen,

olan cevize, bademe, ve fıstığa, şu üç meyveye bir bak”922.

11. Hurma (Phoenix dactylifera):

Uzun bir sıcak döneme ihtiyaç duyduğu için Anadolu’da doğal yetişme alanı

bulamayan, ancak batı ve güney bölgelerde birkaç yabanî türünün yetiştiği hurmanın923,

Selçuklu toplumunda bilindiği görülmektedir. Bu özel durumun dayanıklı bir meyve

olan hurmanın, ithalinin kolay olmasından kaynaklandığı düşünülebilir.

Mevlânâ ve Sultan Veled, eserlerinde hurmadan bahsetmektedirler: “Çünkü o

taneler günün birinde yer altından baş gösterir, boy atar, bir hurmalık olur”924, “Bil ki

hurma devşirmek için ağacının tikenini kimsecikler yolmaz”925, “Tortu güçlüktür, sâfi

914 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 476; Krş. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 296. 915 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, II, s. 296. 916 C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 54; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 917 Dîvân-ı Kebîr, V. s. 53. 918 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 34. 919 İbn Bîbî, I, s. 236. 920 Mesnevi, VI, s. 202. 921 Mesnevi, III, s. 112. 922 Mesnevi, V, s. 98. Fıstık için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, III, s. 346, VII, s. 434. 923 Bk T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 136. 924 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 64. 925 Mesnevi, IV, s. 329.

113

da kolaylık. Sâf, hurmaya benzer, tortu da hurma çağlasına926, “Şeftali çekirdeğinden,

hurma çekirdeğinden ağaç çıkar ki onlara benzemez”927, “Hurma fidanı diktiysen hurma

devşirirsin”928.

Yine, Mevlânâ’nın eserlerinde hurma şarabının da bilindiği görülmektedir:

“Fakat küplerin hiçbirinde şarap bulamadı. Hurma şarabiyle dolu olan küpler, balla

dolmuştu”929, “Bir insan, şer’an murdar olan hurma şarabı içse kendinde değilse şeriat,

onu mazur tutar”930, “Senin nefsin, mezeyle, hurma şarabıyla sarhoşsa bil ki gayp

salkımını görmemiştir”931.

12. İncir (Ficus carica):

Selçuklu Anadolusu’nda yetişen meyvelerden biri de incir idi. İbn Battûta,

“Sanûp’da (Sinop) yetişen meyvelerin çoğu üzüm ve incirdir”932 der. Ebû’l-Fidâ ise,

Siirt’te doğal olarak sulanın, yapay hiçbir şey olamayan bahçelerde incir yetişir”933

demektedir. Aynı şekilde, Hamdullah Mustevfî ise Sincar934’da bir sürü bahçe olduğunu

ve o bahçelerde, yetişen ürünlerden birinin de incir olduğunu söyler935. Reşîdeddîn’in

mektuplarında ise, kış ayında toplanan hasılatın listesinde, Mardin’den 600 menn incir

geleceği kaydedilmiştir936. Ayrıca Antalya-Isparta yolu üzerinde de incir yetiştirildiği

muhtemeldir937. Ahmed Eflâkîni’nin “Dostların ulularından biri, kardeşlerin bağından

bir sepet incir gelmişti. Mevlânâ inciri aldı “hayli güzel incir, fakat kemiği var” buyurup

926 Mesnevi, V, s. 33. 927 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 376. 928 Mesnevi, s. 199. Hurma için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 282, IV, s. 117, VI, 105; Dîvân-ı Kebîr, IV, s.

73, VI, s. 342; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 392; Eflâkî, I, s. 332, II, s. 144. 929 Mesnevi, II, s. 262. 930 Mesnevi, III, s. 53. 931 Mesnevi, V, s. 201. 932 İbn Battûta, I, s. 442. 933 Ebû’l-Fidâ, s. 63. 934 Meyyafarikin’in aşağısında, Mardînle aynı enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104. Dicle’nin batı

kıyısında, Nusaybin’e yakın bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 383,406. 935 Hamdullah Mustevfî, s. 104. 936 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42. 937 Antalya-Isparta yolu üzerinde Burdura bağlı Bucak’ın kuzeyinde “İncir Köyü” diye bilinen bir

yerleşim birimi vardır ve II. Gıyaseddîn Keyhüsrev (1237-1246) tarafından burada “İncir Han” diye bir

han inşa ettirilmiştir. Bkz. Kemal Özergin, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi,

Mart (1965), s. 152.

114

yere bıraktı. O derviş “incirin nasıl kemiği olur” diye hayrette kaldı. Yavaşça kalktı o

incirleri alıp gitti. Bir an sonra tekrar geldi. O incirden diğer bir sepet daha getirdi. Ve

Mevlânâ’nın önüne koydu. Mevlânâ bir tane alıp iftar etti. Ve “bu incirin kemiği hiç

yoktur” buyurup Şeyh Muhammed Hâdime, inciri mecliste bulunanlara dağıtmasına

emretti. Arkadaşlar bu müşkül karşısında hayrette kalmışlardı. O derviş dışarı çıkıp

gittiği sırada, orada bulunanlar da onun arkasından dışarı çıkıp, inciri nereden

topladığını ondan sordular. O “Vallahi bir dostum verdi. Onun bahçıvanını bağda

bulamadım. Onun müsaadesi olmaksızın bir sepet incir toplayıp Mevlânâ hazretlerine

getirdim. Fakat niyetim, bahçıvanı gördüğümde topladığım incirin fiyatını vermekti.

Mevlânâ hazretleri velayet nuru ile bunu anladı ve bu sepetten yemedi. İşte incirin

kemiği bu idi. Bu defa ol dostun bağına geldim, ondan iyi incir alıp fiyatını ödedim ve

helâlık istedim. O da kabul etti. İşte bu incirden Mevlânâ yedi ve iltifatlarda bulunda”

dedi”938 şeklindeki kaydından, Konya bağlarında da incir yetiştiğini ve sepete konularak

taşınan incirler para karşılığı satılabildiği görülmektedir. İncir satan (İncir-furûş)

Mevlânâ’nın eserlerinde de rastlanmaktadır:

“İncir satana inciri satmaktan başka ne yaraşır sevgilim!”939

“Kardeş, incir satsana incir satmaktan daha iyi ne iş olabilir”940.

Selçuklular döneminde incire verilen bu önem Burgazî’nin verdiği menkıbe

niteliğindeki bir olayda şöyle anlatılır: “(Tanrı, cennetten atılan Âdem Peygamber’e,

örtünmesi için yaprak verdiği için incire üç hediye verdi) Evvel yakmağa harâm kıldım,

har kim encir ağacı yaka, nesne bişüre, ol bişen nesne dahi haram olur elbette ve anun

tütini gözlere ziyan kılur ve ikinci her bir iklimde bir yemişi yerler, illâ seni yiç

yirmeyeler. Ebu-Derde (Derdâ) Radiyallâhu anh ayıttı: Bir gün Resul hazretlerine,

sellâllahu aleyhi ve selem, bir tabak incir geturdiler, Resul hazretleri, sellâllahu aleyhi

ve selem yidi, sahâbelere dahi vardi. Dahi buyurdi kim yin enciri kim bevesir rıyhın

giderur, nıkris rencine kefaretdür. Pes cümle ahiler gerekdür kim encir gibi ola. Üçinci

Âdem Peygamber aleyhisselâm yaprağını üzicek südi tamdı anı pamuk kıldı tâ kıyâmete

değin Âdem oğlanınun sırrın örten anunla didi. Çün südden panbuk bitti”941

938 Eflâkî, I, s. 525. 939 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 4. 940 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 28. İncir satıcı için ayrıca bkz. E. Merçil, Meslekler, s. 55. 941 Gölpınarlı, “Burgazi”, s. 116. İncir için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 46, VI, s. 321; Dîvân-ı Kebîr, III, s.

49, IV, s. 73, 177; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 392.

115

13. Kayısı (Prunus armeniaca):

Anadolu’da bol yetişen ve anlaşılan en ünlü meyvelerinden birisi kayısıdır.

Reşîdeddîn’in mektuplarında, kış ayında toplanan hasılatın listesinde Erzincan’dan 200

men, Mardin’den 500 menn kayısı geleceği kaydedilmiştir942. Ebû’l-Fidâ, “Konya’da

Kamâruddîn adı verilen bir kaysı türü vardır” demektedir943. Aynı şekilde İbn Sa‘îd’de

“Konya’da Kamâruddîn denilen, büyük ve bademli kayısılar yetişir” der 944. İbn

Battûta’nın Konya’yı tarif eden, “Konya’nın meyvesi boldur. Sayısız nehir ve çayları,

eşsiz bahçeleri var. Burada daha önce bahsettiğimiz Kamâruddîn denilen kaysı türü

yetiştirilir, Mısır ve Suriye’ye ihraç edilir” 945 şeklindeki kaydından, Kamâruddîn

denilen kaysı türünün ihraç edildiğini de görmekteyiz. Yine aynı müellifin,

“Antalya’nın bağları ve bahçeleri çoktur, meyveleri lezizdir. Ahalinin Kamâruddîn adını

verdikleri bir çeşit kayısı çok nefistir. Bademi lezzetli olduğu için kurutulur, Mısıra

gönderilir, Kahire çarşılarında, nadir ve pahalı kuruyemişlerden biri olarak saygın yerini

bulur”946 diyerek yine bir ihraç ürünü olan Kamâruddîn denilen kaysı türünün

Antalya’da da yetiştiğini belirtir. İbn Battûta, Mudurnu’dan Kastamonu arasında da

kayısıya rastladığını söyler947. Ahmed Eflâkî’ye göre, kaysı dikimi yapılmaktadır ve bir

yılı aşkın sürede olgunlaşıp meyve vermektedir948. Ayrıca kurutulan kaysılar, kaselerde

ıslatılarak yenilmekte idi949.

14. Keçiboynuzu (Ceratonia siliqua):

Anadolu’da yetişen ancak pek sevilmediği anlaşılan meyvelerden biri de

keçiboynuzu idi. Keçiboynuzunun Kilikya bölgesinde yetiştiği bilinmektedir950.

Mevlânâ’nın, “Sınamayı denedin mi işte o zaman din mescidin keçi boynuzuyla

dolu demektir!”951, “Bittiğim yer yıkılır, viran olur. Ben keçiboynuzuyum… Bittiğim

942 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42. 943 Ebû’l-Fidâ, s. 137. 944 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45. 945 İbn Battûta, I, s. 412. 946 İbn Battûta, I, s. 403. 947 İbn Battûta, I, s. 436. 948 Eflâkî, I, s. 597. 949 Eflâkî, II, s. 333. 950 Mehmet Ersan, Türkity Selçukluları Zamanında Anadulu’da Ermeniler, E.Ü.S.B.E. Tarih Anabilim

dalı, Basılmamış Doktora tezi, İzmir 1995, s. 219; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 4. 951 Mesnevi, IV, s. 31.

116

yer perişan olur; şu suyun, toprağın yakıcısıyım ben! Onu kökünden sök çıkar… Çünkü

biter boy verirse seni de kökünden söker, mahveder, mescidini de!”952 şeklindeki

beyitlerinden keçiboynuzunun, suyu ve toprağı bitirdiği için sevilmediği

anlaşılmaktadır.

15. Kestane (Castanea sabva):

İbn Battûta, “İznik şehrinde, kestane de gayet bol ve ucuz. Onlar kestaneyi “n”

harfiyle telaffuz ediyorlar. Araplar gibi “katsal” demiyorlar” demektedir953. Müellif

ayrıca, “Kastamonu’da, kışın bir dirhemle kestane ile ceviz aldık mı hepimiz yesek de

artıyordu!” der954.

16. Nar (Punica granatum):

Nar hakkında en ayrıntılı bilgiyi El-Ömerî vermektedir. Müellif Denizliyi

anlatırken, “Bu şehir Tunguzlu (Denizli) vaziyeti itibariyle Şam’a benzer. Ama suyu ve

meyvesi Şam’dakinden daha çoktur. Fakat müteaddit köyleri çok denilecek derecede

ekilmiş çiftlikleri var. Burada meyvelerden en çok çeşitli renklerde nar vardır. Bu nar

bir dirheme satılır. Hepside çekirdeksizdir. Bu narlar pek çok, pek ucuz ve yemesi de

pek tatlıdır. Suyu sıkılır. Ondan bir pekmez yapılır ki bal ile yan yana konulsa

birbirlerine pek benzediklerinden hangisinin pekmez ve bal olduğu ayırt edilemez.

Bunlardan bir türlü şarap yapılıyor ki, üzüm şarabından daha ziyade sarhoşluk verir ve

daha ziyade hurma şarabına benzer. Üzüm şarabı bu memleketin ahalisinin yanlarında

pek çok olmakla beraber ahali en çok bu nar şarabını kullanır”955. Nar fiyatı, nar

pekmezi ve nar şarabı hakkında ayrıntılı bilgi verir.

Denizli dışında Suruc, Siirt, Mardin ve Sincar’da nar yetiştiği bilinmektedir956.

Ayrıca İbn Battûta, “Bursa’dan Yezdik (İznik) şehrine yöneldik şehre varmadan önce

geceyi Küle (Güle) kasabasında bir ahi yiğidinin zaviyesinde geçirdik. Tekrar yola

çıkarak iki tarafı tatlı ve ekşi nar ağaçlarıyla kaplı bir ırmak boyunca tam gün

952 Mesnevi, IV, s. 113-114. 953 İbn Battûta, I, s. 431. 954 İbn Battûta, I, s. 439. 955 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin s. 41; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 195. 956 Ebû’l-Fidâ, s. 52, 63; E. Merçil, Meslekler, s. 58.

117

ilerledik”957 diyerek Anadolu’da narın ne kadar yaygın yetiştiğini söylerken, “ekşi nar”

ve “tatlı nar” cinslerinin varlığını da belirtir.

Mevlânâ ve Sultan Veled’in şiirlerinde de “ekşi nar” ve “atlı nar” geçmektedir:

“Safrası çok kişi, mizacının kötülüğü yüzünden tatlı nardan hoşlanmaz, kaçar canı ekşi

nar ister fakat mayhoş nar yemesi daha iyidir onun”958, “Gönlümü ekşi tatlı nar gibi kan

kesilmiş, tane tane bir hâle getirmiş gördüm”959, “Şeker neden ekşi nara

benzeyecek?”960.

Mevlânâ’nın beyitlerinde nar şarabı da geçmektedir: “Narı, şarabı yapmak için

sıkarsan nar eksilmez ki961, “Mamurluğu, sersemliği ölüm şarabından bil; bırak

menekşe şarabını, vazgeç nar şarabından”962.

Mevlânâ, nar satın alanlara, “Nar alıyorsan gülen (çatlak) narı al ki onun gülmesi,

sana tanesi olduğu haber versin” tavsiyesinde bulunmaktadır963. Ayrıca, İlhanlılar

döneminde bir bakkalın sattıkları arasında nar da bulunmaktadır964. Selçuklu süsleme

sanatlarında da narın oldukça sık kullanıldığı görülür (Resim 13)965-( Resim 14)966.

17. Sumak (Rhus coriafia):

Selçuklu Anadolusu’nda yetiştiği anlaşılan meyvelerden biri de sumaktır967.

Hamdullah Mustevfî, Sincar’da bir çok bahçe olduğunu ve bu bahçede yetişen

meyvelerin birinin sumak olduğunu söyler968. Sumak Mevlânâ’nın eserlerinde de

957 İbn Battûta, I, s. 430. Nar için ayrıca bkz. Mesnevi, III, s. 337; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 338, 456; III, s.

196; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 17, 314; Eflâkî, II, s. 231. 958 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 69. 959 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 301. 960 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 72. 961 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 146. 962 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 187. 963 Mesnevi, I, s. 57. “Gülen nar” için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, I, s. 274, IV, s. 72, VII, s. 295. 964 Osman G. Özgüdenli, “İlhanlı Devrine Ait Anonim Bir Münşe’at Mecmû’ası: Risāla Al-Şāhibiyya”, s.

737. 965 Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, İstanbul 1998, s. 49. 966 “The Titles of Kubad Abad Palace”, Skylife, Şubat 2002,

http://www.thy.com.tr/skylife/en/2002_2/konu4.htm 967 Çalı görünümlü bir ağaççıktır. Meyvesi küremsi şekilli, tüylü, olgunlukta kırmızı renklı ve ekşi

lezzetlidir. Olgun meyveleri somak ekşisi adı altında baharat, meyvelerin su ile kaynatılmasından somak

pekmezi elde edilir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 249-250. 968 Hamdullah Mustevfî, s. 104.

118

geçmektedir969. Ayrıca, İlhanlılar döneminde bir bakkalın sattıkları arasında sumak da

bulunmaktadır970.

18. Şeftali (Pesica vulgaris):

Kaynaklarda, Akşehir, Eskişehir civarı ve Mudurnu-Kastamonu arsında şeftali

yetiştiğine dair kayıtlar yer almaktadır971. Sultan Veled’in, “Meselâ, bahçıvan acı olan

zerdaliyi kesip onun yerine tatlı şeftaliyi aşılar. Buna bahar mevsimi ve mart ayı tesir

ederse bu şeftali büyür ve gelişir” kayıttan bahçelerde şeftali ziraatı yapıldığı, zerdalinin

de bilindiği görülmektedir972. Ayrıca Mevlânâ, bir beyitinde, “Şeftali ağacının dalları ne

diye kısadır, ne diye alçaktır? Şeftali toplayana şeftalilerini vermek için değil mi?”

diyerek şeftali ağacını tarif etmektedir973.

19. Turunçgiller:

Anadolu’da, özellikle güney ve batı bölgelerde turunçgillerden çeşitli meyveler

yetişmekte idi. Ebû’l-Fidâ, “Antalya’da, bolca su ve meyve bahçesi bulunur. Bu

bahçelerde birçok ekşi bitkiler yetişir. Bunlar portakal (Citrus aurantium) ve limondur

(Citrus limonum)” demektedir 974. İbn Battûta, Birgi hükümdarının sarayında “Limon

suyundan yapılmış, içine büyük tatlı parçaları atılmış bir tür şerbetle dolu altın ve

gümüş taslar getirildi” demektedir975. Bu kayıttan Birgi veya yakın bölgelerde limon

yetiştirildiği düşünülebilir. İbn Bîbî’nin, “Sultan Alâeddîn (1220-1237) Antalya’ya gitti.

Hazan mevsimi renk ve güzellik saçıyordu. Hiçbir yerde ilk bahar dahi o güzellikte

olamazdı. Narenciye ağaçları meyve vermişti. Firuze renkli dalları altın toplarla

dolmuştu. Yanan lambalara benzeyen erguvanların çokluğundan. Bağlar gül bahçesine

dönmüştü” kaydından da Antalya’da narenciye ürünleri yetiştiği görülür976. Fakat El-

969 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 333. 970 Osman G. Özgüdenli, “İlhanlı Devrine Ait Anonim Bir Münşe’at Mecmû’ası: Risāla al-Şāhibiyya”, s.

737. 971 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45; İbn Battûta, I, s. 436. 972 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 384. 973 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 72. Şeftali için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, II, s. 374; Mevlânâ’nın Rubaileri, s.

342; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 376. 974 Ebû’l-Fidâ, s. 133. 975 İbn Battûta, I, s. 422. 976 İbn Bîbî, I, s. 372; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 398. Narenciye için ayrıca bkz. Mesnevi,

V, s. 79, 210; Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 310, V, s. 207; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 392.

119

Ömerî, farklı bir bilgi vermektedir. Ona göre, “Anadolu (Rum)’da hemen-hemen her

meyve yetişir; ancak deniz kıyılarında az miktarda yetişen narenciyelerden bir kısmı

müstesna ekşi portakal, limon gibilerine rastlanmaz”977. Ancak El-Ömerî, narenciye

yetişen bölgeleri görmediği için bu yorumu yapmış olmalıdır.

20. Üzüm (Vitis):

Anadolu’da üzümün yetişmesi oldukça eskidir. Hitit döneminde de Anadolu’da

üzüm’ün yetiştirildiği bilinmektedir978. Nitekim, üzüm, Türkiye Selçukluları dönemi

kaynaklarda en çok adı geçen ve Anadolu’nun hemen her yerinde yetiştiği anlaşılan bir

meyvedir. Nâsır-ı Husrev, Erzen şehrine “Ermanuş üzümü” denilen bir üzümden

bahseder ve bu üzümün Farsların âzer ayında iki yüz batman üzümü bir dînâra

sattıklarını bildirmektedir979. Hamdullah Mustevfî, Arzancan (Erzincan), Aqsara

(Aksaray), Konya980, Malatya981, Sincar982’da çok güzel üzüm olduğunu söyler. Ayrıca,

Nusaybin’de983 üzüm olduğunu ve şarabının kötü olmadığını kaydeder984. Siirt’te de

üzüm yetiştiği bilinmektedir985. İbn Battûta, Yeznik (İznik) şehrinde yetişen “bekâr

üzümünün” benzerini başka yerde görmediğini, kocaman ve çok tatlı, rengi açık,

kabuğu ince olup, bir üzüm tanesinin tek çekirdeği olduğunu söyler986. Aynı müellif,

Sanûp (Sinop) ve Ayasuluk (Selçuk)’da da üzüm yetiştiğini kaydeder987. Ayrıca,

Reşîdeddîn’in mektuplarında, kış ayında toplanan hasılatın listesinde Mardin’den 1000

977 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.22; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 183. 978 Burhan Oğuz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, I, s. 465. 979 Nâsır-ı Husrev, s. 11. 980 İbn Said’de Konya’da uzum yetiştiğini bildirmektedir. Bkz. Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 45; İbn Bîbî, Konya

şehrinden bahsederken, Büyük nüfusla ve zenginlikle donanmış, uzunluğu ve genişliği arasında bir

günlük yol olan, her tarafın da üzüm bağları ve meyve ağaçları dikilmiş olduğunu kaydetmektedir. Bkz.

İbn Bîbî, I, s. 271. 981 Süryani Mihail de 1120 yılında Malatya’da, çekirgelerin üzüm asmalarına da zarar verdiğini

kaydetmektedir. Bkz. Süryani Mihail, s. 70. 982 Meyyafarikin’in aşağısında, Mardin ile aynı enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104. Dicle’nin batı

kıyısında, Nusaybin’e yakın bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 383,406. 983 Meyyafarikim’in aşağısında Sancar’a yakın. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 105. 984 Hamdullah Mustevfî, s. 95-99, 104-105. 985 Ebû’l-Fidâ, s. 63. 986 İbn Battûta, I, s. 431. 987 İbn Battûta, I, s. 442, 424-425.

120

menn üzüm geleceği kaydedilmiştir988. Üzüm yetişen yörelerden biri de Niksar ve

çevresi olmalıdır. Çünkü Niksarlı Ahi Pehlivân’ın Dârü’s-Sulehâsı’nda sabah

kahvaltılarında tüketilmek üzere zeytin ve peynirin yanı sıra başka katık olarak karpuz,

üzüm ve benzeri meyveler satın alınması kaydedilmektedir. Hatta mevsimine göre

meyvenin eksik edilmemesi şart koşulmuştur989. Âmid’de de üzm bağları olduğu ise İbn

Bîbî’nin kalenin muhasarası ile ilgili verdiği şu bilgiden anlaşılmaktadır: “Sultanın

kullarının her birinin bir kucak üzüm çubuğuyla kalenin giriş kapısına giderek üzüm

çubuğunu oraya yığmalarını, ondan sonra kapı yanıp işler yoluna girinceye kadar neft

atanların (neffatan) ve mancınıkların neft atmaları buyruldu. Ertesi gün sipahiler,

balyalanmış üzüm çubuklarını kalenin kapısına çekmeye başladılar. Yukarıdan harekete

geçirilen ok, sapan, taş atan (koşk encir) aletlere aldırış etmemişler. Kapının önü üzüm

çubuğuyla dolunca işin ehli, eli çabuk, korkusuz, neft atıcılar, Nemrut ateşi yakıp, üzüm

çubuklarının dumanını göklere çıkardılar. Kapı yanıp demirleri yere döküldü”990. Yine

aynı müellifin kayıtlarında bu dönemde Niğde’de de üzüm yetiştirildiği

anlaşılmaktadır991. Harput’ta üzüm yetiştiğini yine İbn Bîbî’nin, “I. Alâeddîn

Keykubâd’ın, Şam melikleri ile arası açılmış ve yapılan savaşlarda Şam melikleri

Harput Kalesi’ne sığınmışlardı kalede fazla zahire bulunmaması yüzünden yiyecek

sıkıntısı olmuş ve üzüm yemekten bıkıp toprak yalamaya başlamışlardı” kaydından

anlaşılmaktadır992. Aksarayî’nin, “676/1277 yılının bahar mevsiminde Şam padişahı

Melik ez-Zâhir (Baybars) Moğol ordusunun arkasından Kayseri’ye gelerek saltanat

tahtına oturdu. Sayısız ordusuyla on gün Kayseri’de kaldı. O sırada yollar kesilmiş

olduğu için tahıl (galle) fiyatı öyle yükseldi ki, bir mud993 tahıl 40 bin dirheme

bulunamaz oldu. Tahıl bulunmadığı için bir menn kuru üzümü 10 dirheme satın alıp,

dört ayaklı hayvanların yem ihtiyacı için kullandılar. O durumda Baybars, tahıl

ambarını açmalarına, hiçbir yaratığa, halkın yiyeceğine veya hayvan yemine el

koymasına izin vermedi” kaydından da Kayser’de üzüm yetiştiği görülür994. XV. yüzyıl

988 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42. 989 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 287. 990 İbn Bîbî, II, s. 46. 991 İbn Bîbî, I, s. 136. 992 İbn Bîbî, I, s. 1439. 993 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre arasında değişir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 57. 994 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88.

121

seyyahlarından Clavijo, da Erzincan’ı anlatırken bütün ovanın üzüm bağları ve buğday

bahçeleriyle dolu olduğunu söyler995.

Vakfiyelerde, mülk veya mülklerin sınırı olarak kaydedilen bağlar ve üzümlükler

de, Selçuklu Anadolusu’nda üzümün ne kadar bol olduğunu göstermektedir. Bunlar

şöyle sıralanabilir: Sahib Ata vakfının, Konya dışında Baba Mehilas yakınında kâim bin

adet tevek996 ihtiva eden bağ997. Sivas Dârüşşifâsı mülklerinden birinin hududu, Konya

dışında saraç Cemâlü’d-dîn Mehmed’in üzüm bağı ile sınırlı idi998. Caca Oğlu vakfının

Kırşehir’deki mülkleri, Kırşehir etrafında Hâcî Mahmûd savması adlı yerde bulunan

konağın, bahçesinin, üzümlüğün tamamı, Kırşehir’in etrafında مر کو کسرو adlı yerdeki

üzümlüğün tamamı, Kırşehir’in çevresinde ökse adlı yöredeki üzümlüğün tamamı,

Obruk adlı yerdeki üzümlüğün tamamı, Hâcî Mahmûd savması adını taşıyan

mahalledeki üzümlüğün tamamı, Kırşehir etrafında Ökse adlı yerdeki üzümlüğün

tamamı, Savcak köyünde Kutlaba adlı yerdeki üzümlüğün tamamı, Kakune adlı yardeki

üzümlüğün tamamı, Kasarsin nehri adı verilen yerdeki üzümlüğün tamamı, Kırşehir

etrafında Hasan Hanı adı verilen yerdeki üzümlüğün tamamı sınırı, üzümleri sulayan

kanala kadar, Linkad mevkiindeki üzümlük, Temren adlı üzümlükle sırdır, Köse Ali

adlı yerdeki üzümlük, Hilya adlı yerde, Salah Müşrif adı verilen bağın tamamı olup

sınırı, Şucâeddîn üzümlüğüne kadar, Hilya adlı yerdeki üzümlüğün tamamı, Kid adlı

yerdeki üzümlüğün tamamı, Kırşehir civarında kızılca değirmeni adlı yerdeki

üzümlüğün yarısı, üzümlüğü sulayan kanala kadar, Büke adıyla tanınmış olan arazinin

tamamı olup, sınırı, papas üzümlüğüne kadar uzanır999.

Mevlânâ’nın bir beyitinden anlaşıldığına göre bu üzüm bağları çitten duvarlarla

çevrilebiliyordu1000.

Kaynaklarda geçen üzümle ilgili terimlerden biri de “üzüm çotuğu”1001dur1002.

Anlaşılan odur ki bu dönemde üzüm çotuğunun ucu yenilebiliyordu1003. 995 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen İspanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret İzlenimleri 1404-1406, s. 81. 996 Üzüm kütüğü, çotuk. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2210. 997 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39. 998 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 8; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 35. 999 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 107-110, 113, 119, 125. Üzüm için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 185, II,

s. 16, 100, 283, 286, III, s. 168; Yunus Emre Dîvânı, II, s. 510. 1000 Mesnevi, I, s. 138. 1001 Üzüm kütüğü, tevek. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 500. 1002 Mesnevi, IV, s. 2, V, s. 323; Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 329.

122

Henüz olgunlaşmamış ekşi üzüme “koruk” denmekte idi: “Her koruk, güneşin

tesiriyle üzüm oldu, şekerleşti”1004, “Hiçbir üzüm tekrar dönüp koruk olmaz. Hiçbir

olmuş meyve tekrar turfanda hâline gelmez”1005.

Üzümün olgunlaşma ve hasat edilme mevsimi ise günümüzdeki gibi sonbahar idi.

Sultan Veled sonbaharda üzümlerin suyunun kan gibi olduğunu söyler1006. Ahmed

Eflâkî’nin, “Bir gün arkadaşlarla birlikte bağlara gezmeye gitmiştik. Sonbaharın

başlarında idi. Bağlarda üzümler sona ermişti. Pekmez kaynatıyorlardı”1007 şeklindeki

kaydından üzümden pekmez yapıldığı görüldüğü gibi, üzüm hasadı sonbaharın başına

denk geldiği de anlaşılmaktadır. Nitekim, Mevlânâ’nın, “Donmuş, soğuk çalmış üzümü

donukluğu gitsin diye soğuk suya atarlar”1008 şeklindeki beyitinden üzüm hasadının

soğuk aylara kalabildi anlaşılmaktadır.

Hasattan sonra üzüm taze meyve olarak tüketilmiş olabileceği gibi, kurutularak da

tüketildiği muhakkaktır. Nitekim, kaynaklarda “kuru üzüm” sıkça geçmektedir1009.

Ancak üzümlerin çoğu önce bir sıkma işlemine tâbi tutulmuş olmalıdır1010. Mevlânâ

eserlerinde üzüm sıkıcılardan söz etmektedir1011. Mevlânâ bir beyitinde üzüm sıkma

işlemini şöyle tasvir eder: “Senin için üzüm sıkanların arasına katılmışım, aşk teknesine

girmişim; üzümleri ezeyim diye durmadan ayak vurayım. Sen yalnız ayaklarımı

görüyorsun, üzümü görmüyorsun, bir kadeh şıra al, iç de anla ki ben üzüm

sıkmadayım”1012. Üzüm sıkma işi bu işe özel bir teknenin içinde yapılmış olmalıdır:

“Hepsi de sanki üzüm tanesi, gönlümse cibre sıkılacak tekneye benzer”1013. “Can bağını

verdim de üzüm sıkılan tekneyi satın aldım, bu alış veriş senedini de şarap kadehine

yazdım”1014. Bu teknenin içine konan üzümler bir veya birden çok kişinin el ve ayakları

ile ezilmekte idi: “Üzüm cibresiyim ben; üzüm gibi yumruktan, tekmeden başka bir şey

1003 Mesnevi, V, s. 218. 1004 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 19. 1005 Mesnevi, II, s. 100. Koruk için ayrıca bkz.; Sultan Veled, Maârif, s. 42, s. 11. 1006 Sultan Veled, Rubailer, s. 42. 1007 Eflâkî, II, s. 250. 1008 Mesnevi, III, s. 342. 1009 Mesnevi, IV, s. 25, 208, V, s. 108; İbtidâ-nâme, s. 235. 1010 Bu sıkma işleminin mengene-hânelerde yapılabildiğini belirtmiştik. Bkz. Mengene-hâne. 1011 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 35. 1012 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 100. 1013 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 374. 1014 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 318.

123

istemem”1015, “Senin himayende şu iki tehlikeden kurtuldu: asılmaktan ve ayak altında

ezilmekten üzüm”1016, “Üzüm gibi ayaklar altında tepeleniyorum”1017. “Gâh avucunda

sıkarsın beni, gâh ayağının altında ezerdin; evet, hakkın var, sıkılmamış ezilmemiş

üzüm şarap olmaz ki”1018. Bu sıkma işlemiyle, önce şıra elde edilmekteydi1019. Bu

işlemler sonun da elde edilmesi umulan ürünlerden biri üzüm sirkesi idi. Nitekim,

kaynaklarda üzüm sirkesi sıklıkla zikredilmektedir1020. Ayrıca, Reşîdeddîn’in

mektuplarında, kış ayında toplanan hasılatın listesinde Bitlis’ten 500 menn sirke

geleceği kaydedilmiştir1021. Ancak bu sirkenin neyden yapıldığı belirtilmemiştir.

Üzümün sıkılması ile asıl amaçlanan şarap yapımı olmalıdır. Üzüm suyu önce

şarap hâline gelsin diye küplere konulmakta idi: “Üzüm, şarap olmak isterse bir zaman

küpte kalıp kaynaması, köpürmesi gerek”1022.

Kaynaklarda kırmızı şarap1023, kızıl şarap1024, yakut renkli şarap1025 tortulu

şarap1026, kuru üzümden çekilme şarap1027 ve ham şarap1028 zikredilmektedir. Türkiye

Selçukluları zamanın da şarabın taşıdığı ticarî değeri bilemiyoruz. Ancak, 1083 yılında

Malatya’da, kıtlık zuhur ettiği için, iki litre şarabın bir dînâra satıldığı bilinmektedir1029.

Ahmed Eflâkî’nin kayıtlarından Selçuklu toplumunda şarap içenlerin olduğu

anlaşılmaktadır1030. Müellifin “Şems, Mevlânâ’ya ‘şimdi şarap olsaydı su yerine onu

1015 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 306. 1016 İbn Bîbî, II, s. 113. 1017 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 184. Üzüm sıkma işlemi için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, I, s. 95, II, s. 364,

VII, s. 49. 1018 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 319. 1019 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 104, 228; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 76. Selçuklular döneminde üretilen üzüm

şurubu için ayrıca bkz. Delpbine Roger, “The History and Culture of Food and Drink in Asia”, The

Cambridge history of Judaism, ed. Kennet F. Kiple, Cambridge 2001, II, s. 1147. 1020 Mesnevi, I, s. 208; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 205, VII, s. 277. 1021 Reşîdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Krş. Togan, “Anadolu’ya Ait Kayıtlar”, s. 42. 1022 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 152, III, s. 114. Ayrıca bkz. Mesnevi, III, s. 328. 1023 Mesnevi, VI, s. 312. 1024 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 33. 1025 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 175. 1026 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 219. 1027 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 256. 1028 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 429. 1029 Süryani Mihail, s. 38. 1030 Eflâkî, I, s. 168, 195, 627, II, s. 289.

124

içerdim. Ben onsuz yapamam’ deyince Mevlânâ hemen kalkıp gitti ve Yahudi

mahallesinden bir testi şarap doldurup getirdi, önüne koydu”1031 şeklindeki kaydı

özellikle gayrimüslim mahallelerinde şarabın daha rahat bulunabildiğini göstermektedir.

Ancak Vilâyet-nâme’de bu olay oldukça farklı kaydedilmektedir. Buna göre

kendisinden şarap isteyen Şems’e Mevlânâ şöyle der: “Bizler yedi kazânun bağlarını

dökdirüp kütüklerini ateşe yakdırduk ki bundan şarâb olur, içerler de içenler dürlü

dürlü fısk u fesâd iderler diyü, şimdi bu etrafda şarâb bulunması mümkin değüldür.

Şems-i Tebrîz buyurdı: Kal'a derûnunda Aleksi nâm keferenün hânesinde bir çenbersüz

fuçı vardur, içi şarâb doludur, iki desti al, var, doldur, getür didi... Mollâ Hünkâr

destileri doldurup gine eteği altına alup revân oldı. Yolda gider-iken çarşu içinde iki

birden kayup yüzi koyun düşüp destileri dahi kırı-lup şarab akdi. Derhâl vilâyet halkı

başına üşüp sen yedi kazânun bağlarını sökdirdün ve ateşe yakdırdun ki bundan şarap

hâsıl olup içerler, fısk u fesâd iderler diyü, şimdi kendin gizlüce şarab alup içersin,

buyurun şer'-i şerife seminle varup murafaa olalum. Elinden tutup şer'a getürmeğe bir

azîm cem'iyyet oldı. Bu hâl Şems-i Tebrîz'e ma'lûm olup derhâl çarşuya geldi. Gördi ki

halk Mollâ'nun üzerine üşüp gulüvvidüp şer'a götürürler. Şems-i Tebrîz didi ki: Ey

âdemler, durun bakalum, hâl nicedür. Anlar didiler ki: Hey dede sultan, bu bizüm

bağlarumuzı söküp çıkardı, üzüm yemeğe hasret olduk, şimdi kendüsi gizlüce şarabı

alup içer, murafaa içün şer'a da'vet iderüz, da'vâmuz fasl-oluna. Şems-i Tebrîz didi ki:

Durun, şu şarâba ben dahi bir nazar ideyim, şâyed şarâb olmaya. Eğilüp şarâba nazar

idüp didi ki: Hey din karındaşları, bu şarâb değüldür, dut pekmezidür. Anlar dahi

eğilüp bakdılar ki ağızlarına alup tahkıyk ki şarâb değüldür, sahîh dut pekmezidür,

cümle görüp bildiler, Mollâ'nun elüne ayağına düşdiler, bilmedük, hatâ itdük, afv

buyurun didiler”1032. Selçuklu Anadolusu’nda üzüm ziraatını önemli ölçüde etkilemiş

olması gereken bu olay diğer bilgilerle çelişse de, araştırılması gereken bir konudur.

M. AĞAÇ VE ORMAN ZİRAATI

Selçuklular döneminde orman ziraatının, genel ziraat içerisinde önemli bir yer

tuttuğu anlaşılmaktadır. Bu ziraatı yakacak ihtiyacını karşılamak için odun temini ve

kereste üretimi olarak ikiye ayırmak mümkündür. Vakfiye müştemilâtı sayılırken

1031 Eflâkî, II, s. 42. 1032 Vilâyet-nâme, s. 95. Üzüm şarabı için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 235, III, s. 372; Dîvân-ı Kebîr, III, s.

336; V, s. 436; Sultan Veled, Maârif, s. 173.

125

odunluklar ve kerestelikler ayrı ayrı zikredilmiştir1033. Aşağı yukarı her köyün odun

ihtiyacını karşılayacağı bir koruluğu vardı. Köyler vakfedildiği zaman mutlaka o köyün

odun ihtiyacını karşılayacak korular da vakfedilmekte idi1034. Odun ihtiyacını

karşılamak üzere, kereste üretimi için uygun olmayan ağaçlar kullanılmış olmalıdır.

Keza yakacak ihtiyacı için kalitesi düşük, değersiz ağaçlar kullanılmaktaydı.

Kendiliğinden kırılan kuru ağaçlar1035, kurt düşmüş ağaçlar sökülüp ateşe

atılmaktadır1036. İyi dalların kuvvetlenip dal budak vermesi için kötü dallar budanmakta

idi1037. Şüphesiz bu kötü dallar da yakacak olarak kullanılmakta idi. Kereste imalatı için

nitelikli ağaçlar kullanılmış olmalıdır. Bunun için ormanlardan yararlanıldığı gibi, ağaç

yetiştirmek üzere fidanlıklar da ayrılmıştır. Nitekim, Caca Oğlu vakfiyesin mülkleri

arasında tatlı sular ile, sulak toprakları içine alan Kadı İsmâil adıyla tanınan bir

fidanlıktan söz edilmektedir1038.

Mevlânâ yakacak odun hazırlamayı şöyle anlatır: “Gördün mü karakış ne dedi?

Harman gibi odun yığ, kış soğuk yapmazsa ikisinin de, kışın da, odunun da soğukluğu

bana, vebali boynuma dedi. Soğuk, baş çekti, şiddetlendi mi ateşe odun at; odunu

sakınıyor musun, odun mu daha iyi beden mi, sağlık mı?” 1039.

Köylerde herkes kendi odun ihtiyacını kendisi karşılıyor olmalıdır. Ancak

şehirlerde durum farklıdır. Şemseddîn Atun-Aba medresesi için odun satın alınmaktadır.

Gereken odun miktarını mütevellî ve nâzır belirlemekteydi1040. Niksarlı Ahi Pehlivân

Zaviyesi’nde de her gün belli miktarda odun satın alınıyordu1041. Amasya’da, Seyyid

Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî zaviyesine odun getiren kişiye her sene sekiz ölçek

buğday, her gün iki çanak yemek, ekmek ve meskûk bir dirhem verilmekte idi1042.

Ayrıca hamamlarda ve ekmek fırınlarında odun yakılmaktadır1043. Oluşan bu yakacak

1033 A.H. Bayat, “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, s. 13; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; Kayaoğlu,

“Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 10. 1034 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 123, 127. 1035 Mesnevi, II, s. 206-207; Sultan Veled, Maârif, s. 69. 1036 Mesnevi, II, s. 97. 1037 Mesnevi, VI, s. 92. 1038 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 123. Fidanlık için ayrıca bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 1039 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 311. 1040 Osman Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 20. 1041 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 287. 1042 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 1043 Fîhi mâ fih, s. 9; Eflâkî, I, s. 592.

126

odun ihtiyacını karşılamak üzere çalışan meslek erbapları vardır1044. Oduncuların toplu

hâlde ve birbirine bitişik dükkânlarının bulunduğu pazarları var idi. Odun pazarlarından

biri Konya’da Sultan Kapısı yolunda idi1045. Diğer bir örnek Sivas’ta Karaca

mahallesinde, birbirine bitişik oduncu dükkânları bulunuyordu1046. Ayrıca Kırşehir’e

tâbi köylerden birinin ismi Oduncu İni (Hattab İni) idi1047.

Oduncular sattıkları odunun naklinde deve veya eşek kullanmaktaydılar1048.

Odunları sırtında taşıdıkları da oluyordu1049. Bir kişinin sırtında taşıyabildiği odun

miktarı, “arka yükü” olarak tabir edilmekte idi1050. Odun taşıyıcılara, hime-keş deniliyor

olmalı idi1051. Yunus, Taptuk Emre’nin tekkesine odun çeker, arkasıyla getirirdi. Yaş

ağaç kesmez, eğri odun getirmezdi1052. Mevlânâ’nın beyitlerinde odunların testere ve

balta ile kesildiğini göstermektedir:“Ağaç, bir yerden bir yere gidebilseydi, ne testere

eziyeti çekerdi, ne balta yaraları alırdı”1053, “Balta; ağaçların, dalların çokluğundan,

sıklığından hiç korkar mı? Hapsini paramparça eder kesip biçer”1054, “O ağaç baltadan

titrer, şu ağaç seher yelinden!”1055.

Bu konuda bir örneği de Sultan Veled vermektedir: “….Ağacın gövdesini,

kesildiği zaman balta sallayabilir” 1056.

Odun fiyatları hakkında elimizde fazla bilgi yoktur. İbn Battûta “Kastamonu’da,

kış mevsiminin en soğuk günlerini geçirdiğimiz hâlde bir yük odun tek dirheme satın

alınabiliyordu” demektedir1057. Bu fiyat değerlendirilirken, Kastamonu’nun orman

bakımından tıpkı bugün olduğu gibi zengin bir yöre olduğu unutulmamalıdır. Diğer

yörelerde bu fiyat daha yüksek olmalıdır.

1044 E. Merçil, Meslekler, s. 174-175. 1045 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 34,38; Konyalı, Konya Tarihi, s. 813. 1046 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 1047 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 1048 Mesnevi, II, s. 50; V, s. 194. 1049 Mesnevi, IV, s. 57. 1050 Vilâyet-nâme, s. 44,69. 1051 B. Yediyıldız, “Vakıf Istılahları”, s. 57. 1052 Vilâyet-nâme, s. 49. 1053 Dîvân-ı Kebîr, III, s. 205-206. 1054 Mesnevi, I, s. 266. 1055 Mesnevi, III, s. 390. 1056 Sultan Veled, Maârif, s. 117. 1057 İbn Battûta, I, s. 439.

127

Selçuklular döneminde bazı ağaçlar yüksek ticarî değer taşıyordu. Bununla ilgili

İbn Bîbî’de şu bilgiye rastlıyoruz: Sultan II. İzzeddîn Keykâvûs, Antalya’ya varınca

(654/1256 ?) yoksullukla karşı karşıya geldi. Bir gün efkar dağıtmak için Antalya sarayı

etrafında dolaşırken duvarda gözüne kare şeklinde bir yarık çarptı. Kendi kendine,

“Bana öyle geliyor ki, eğer bu yarık açılırsa, orada atalarımın evlatlarının zor durumda

kaldıkları zaman kullanmaları için koyduğu bol miktarda mal var” dedi. Sultanın

emriyle uzun müddet uğraşıp o kapıyı açtılar. Orada kurşunla kapatılmış sandıklar

gördüler .Onları açınca yüz bin gümüş alâyî dirhem ve on bin kırmızı dînâr buldular.

Bunlardan başka tomar hâlinde kağıtların; öd, abanoz, sandal ve şimşir dallarının haddi

hesabı yoktu1058. Görüldüğü gibi bu ağaçlar mücevher kadar değerlidir. Bunların dışında

kaliteli kereste elde edilen ağaçlarında ticarî değerleri yüksektir.

Gereken nitelikte kereste her zaman bulunamıyor olmalı idi. Ahmed Eflâkî,

Mevlânâ’nın müritlerinden, Şeyh Bedreddîn-i Neccâr-i Mevlevi, başından geçeni şöyle

anlatır. “Yeni buluğa ermiş bir çocuktum. Mahir dülgerlerin (neccâr-ı hâzık) yanında, o

evlerin yapımında onlarla beraber çalışıyordum. Ustalar tabhânenin damını örtüler.

Büyük sofanın damını yapmaya çalışıyorlardı. Ağaçların hepsini ölçtükleri vakit

onlardan bir direğin yarım arşın (yarım gez) kısa olduğunu gördüler. Bunun yerine

şehirde başka bir ağaç aradılarsa da bulamadılar. Ustalar ne yapacaklarını şaşırdılar.

Mevlânâ, birden bire semâdan çıkıp: ‘Ustalar ne düşünüyorlar?’ diye bizim odamıza

geldi .Hepsi baş koyup bu ağacın kısa olduğunu söylediler. Mevlânâ, ‘Hayır, hayır

böyle güzel bir ağaç kısa olamaz. Herhalde siz onu yanlış ölçtünüz’ der. Benim ustam

ayağa kalkıp Mevlânâ’nın önünde tekrar ölçtü, fakat ağaç eskiden ne idiyse yine oydu.

Bunun üzerine Mevlânâ yaklaşarak ağacı okşadı ve ‘Böyle düzgün bir ağaç nasıl kısa

olur? Bu dülgerlerimizin ölçüde yaptıkları hatadır’ dedi ve sonra ‘Şimdi gel bir daha

ölç’ dedi. Ustalar aynı arşın (gez) ile tekrar ölçtüler, bir de baktılar ki ağaç, diğer

ağaçlardan yarım arşından (yarım gez) fazla uzundur”1059. Görüldüğü gibi o dönemde,

özellikle Konya’da istenilen evsafta kereste bulmak zordur. Bunda Konya ve çevresinin

coğrafî özelliklerinin de etkisi olmalıdır. Yukarıda belirttiğimiz sulak yerlerin

fidanlıklara ayrılması bu ihtiyacın bir sonucu olmalıdır. Karadeniz, Akdeniz gibi büyük

1058 İbn Bîbî, II, s. 149. 1059 Eflâkî, I, s. 26; Bu dönemde dülgerler keser, testere, törpü gibi aletler kullanıyorlar idi. Bkz. Fîhi mâ

fih, s. 92.

128

ormanların yetişmesi için daha uygun coğrafya ve iklim şartlarına sahip bölgelerde

durum farklı olmalıdır.

Nitekim, Amasya’dan Sinop’a dağların arasından altı gün süren yol çamlarla

örtülü idi. Burada bol miktarda kereste üretilmekte idi. Sinop askerî tersanesine gerekli

olan kereste bu dağlardan su ile indirilmekte idi1060. Bu bilgi kerestenin değerini anlama

açısından önemlidir. Askerî tersanelerde kullanılan kereste ticarî değer yanında stratejik

değer de taşımış olmalıdır. Nitekim, XV. yüzyıl seyyahlarından Clavijo, İnebolu’da kale

civarında, yörenin en güzel keresteleri bulunduğunu ve bunlarla gemi ve sair eşya

yapıldığını söyler1061.

İbn Battûta, “Kahire, İskenderiye ve Suriye tüccarları Antalya’ya gelip alışveriş

ederler . Kerestesi bol olduğu için buradan yüklenen balyalar İskenderiye, Dimyat ve

öteki Mısır limanlarına gönderilir” demektedir1062. Keza Marki körfezinden

Aleksandra’ya ve diğer şehirlere ihraç edilirdi1063. Balıkesir’de yetişen ladin buradan

Hıristiyan memleketlere nakledilir1064.

Orman ziraatçılarının geçim kaynaklarından biri de kömürcülüktür.

Karamanoğulları atası (Karaman) Kemereddîn vilayeti olarak meşhur Ermen(ek)

civarındaki kömürcü Türkmenlerinden idi ve daima o dağlardan Larende’ye kömür

taşıyarak çocuklarının geçimini sağlıyor idi1065. Ayrıca Rahatoğlu vakfiyesinde, odun ve

kömür işlerinden bahsedilmektedir1066.

Kömürün kullanıldığı yeri Yunus Emre şöyle anlatmakta idi:

“Bir niçeye virdum emir devlet ile südi ömür

Yanan kömür kızan demür örse çeküç salan benem”1067

Kömürün yanında elde edilen bir orman ürünü de Mevlânâ’nın zikrettiği çıra

olmalıdır1068.

1060 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 49. 1061 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen İspanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret İzlenimleri 1404-1406, s. 66. 1062 İbn Battûta, I, s. 402. 1063 Ebû’l-Fidâ, s. 42. 1064 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin s. 48; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 199. 1065 E. Merçil, Meslekler, s. 169. 1066 Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 9. 1067 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 267. 1068 Mesnevi, I, s. 67.

129

Bu dönemde bir diğer orman faaliyeti de katran üretimidir. Aksarayî, “Katran

yapan kimseyi uyarıyorum : Eğer sana onun sıcağı zarar vermezse, dumanı zarar

verir”1069 diyerek, katran yapımıyla uğraşanların varlığını teyit ettiği gibi katranın nasıl

üretildiği hakkında da bize fikir verir. Görülüyor ki katran üretme tekniği yüzyıllar

boyunca değişmemiştir1070.

Nâsır-ı Husrev, Üveys-i Karnî’nin yaptırdığı rivâyet edilen mescidin bulunduğu

yere vardığında gördüklerini şöyle anlatır. “Orada dağlarda dolaşan ve servi ağacı gibi

uzun dallar kesen adamlar gördüm. Bunları ne yapıyorsunuz? dedim. Bu sopanın bir

ucunu ateşe sokarız, öbür ucundan katran damlar. Bütün katranı bir kuyuya toplarız.

Sonra o kuyudan çıkarır, kaplara doldurur, her tarafa götürürüz dediler” 1071.

Yunus Emre’nin dizeleri katranın günlük hayatta kullanıldığını göstermektedir:

“Sakın katran kabını koyma balı

Ki nâzük yirdeür dostun visâli”1072.

Orman ürünleri arasında kamış (Phragmites australis)’ı da zikredebiliriz. Kamışın

Selçuklu Anadolusu’nda özellikle su kenarlarında bolca yetiştiği anlaşılmaktadır. İbn

Battûta, Kulhisar (Gölhisar)’dan bahsederken buradaki gölde bol miktarda kamış

bulunduğunu söyler1073. Aynı müellif, Bursa’dan İznik’e giderken şehre sekiz mil

mesafede her yanı kamışlarla örtülü bir göl olduğunu da belirtir1074. Ahmed Eflâkî ise,

Konya dışındaki Ilıca’da bir kamışlık olduğunu kaydeder1075. Bu kamışlar muhtemelen

hasır yapımında kullanılmış olmalıdır: “Bir kişi kamışları yere döşese, fakat örüp hasır

1069 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 127. 1070 Katran, ardıç (bir tür selvi) ve çam ağaçlarından yapılır. “Katran”, hayvan yaralarına, araba

tekerleklerine, ağaçlara musallat olan haşaratın itlafı için ve pazarlarda satılmak için yapılır. Katran

yapımı için, önce icap ettiği miktarda ardıç veya çam çırası hazırlar. Ormanın bir kösesine “katran

harmanı” denen bir çukur kazılır. Bundan sonra rüzgarın estiği yöne bir çukur kazılır bu çukurun içine bir

küp yahut odun tekne yerleştirilir. Tam küpün ağız hizasına harmandan oluk açılır.Harmanın içine tıpkı

kömür ocaklarında olduğu gibi çıralar birbiri üstüne dizilir.bir koni medyada gelir. Üstü hava almayacak

şekilde kapatılır ve yakılır. Kızdıkça fırın içinde havasız kalan çıralar erimeye başlar. Katran olukta

küpün içine akar. Bkz. Ali Rıza Yalgın, “Uludağ Türkmen Etnografyası (6) Halk Çalışmaları”, Türk

Folklor Araştırmaları, 11, (1950), s. 168-169. 1071 Nâsır-ı Husrev, s. 10. Burası Meyefarikin’e bağlıdır. Bkz. Nâsır-ı Husrev, s. 10. 1072 Yunus Emre Dîvânı, III, s. 140. 1073 İbn Battûta, I, s. 407. 1074 İbn Battûta, I, s. 430. 1075 Eflâkî, II, s. 28-29.

130

yapmasa nasıl durur? Bir yal geldi mi alır uçuru verir”1076. Ayrıca ney yapımında da

kamış kullanıldığı anlaşılmaktadır: “Dinle bu ney nasıl şikayet ediyor, nasıl anlatıyor:

beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımdan erkek kadın herkes ağlayıp inledi”1077.

Anadolu’da Taptuklu Türk şeyhleri adlı ibahiye’de bir kavmin çam ağacına

taptığını rivâyet edilir1078. Türkiye Selçukluları döneminde, Türk zümreleri arasında

çam ağacına ibâdet edenlerin bulunmasıyla da, ağacın toplum hayatında mühim bir yer

işgal ettiği görülür.

Mevlânâ, meyvesiz ağaçlardan bahsederken çam fıstığı, servi, şimşir, kavak

ağaçlarını sayar. Onun gözlemine göre meyvesiz ağaçların dalları yukarı doğru uzanır,

meyvelilerin ki ise aşağı sarkar1079.

Kaynaklarda tespit edebildiğimiz bazı ağaç isimleri şunlardır:

Abanoz ağacı1080, Mevlânâ’nın söylediğine göre, tahtası gece gibi kapkaradır1081.

Ardıç ağacı (Juniperus), Vilâyet-nâme’ye göre Salucakaraoyük’de, Hırkadağı

üstünde bir tane var idi1082.

Ban ağacı (Salix viminalis)1083.

Çam ağacı (Pinus), Kırşehir’de Caca Oğlu vakfiyesi mülklerinden biri çamlığa

sınırdır.1084 Mevlânâ çam kozalağını insan kalbine benzetir1085. Çam yapraklarının su

verilmiş kılıç gibi bitmekte olduğunu söyler1086.

Çınar ağacı (Platanus orientalis), Amasya-Sinop’a dağların arasından altı günlük

yol bu ağaçlarla örtülüdür1087.

Ilgın ağacı (Tamarix)1088.

1076 Mesnevi, VI, s. 44. 1077 İbn Battûta, I, s. 1. 1078 Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 216. 1079 Eflâkî, I, s. 163. 1080 İbn Bîbî, II, s. 149, Dîvân-ı Kebîr, I, s. 36. 1081 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 362. 1082 Vilâyet-nâme, s. 57. 1083 Veyis Değirmençay, Sultan Veled’in Arapça Şiirleri, Erzurum 1997, s. 35. Sorgun, civir, sepetçi

söğüdü olarakta bilinir Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 248. 1084 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 125, Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 264. 1085 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 438. 1086 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 416. 1087 Cahen, “İbn Sa‘îd”, s. 49; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 358; Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 129; Turan,

“Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 216.

131

Kavak ağacı (Populus), vakfiyelerde Kavak Köyü ve Saru Kavak Köyü1089 adlı

köy isimleri kaydedilmiştir. Vilâyet-nâme’ye göre Kırşehir’de bu ağaca rastlanır1090.

Kaynaklarda rastladığımız bir kavak cinside Ak kavak (Populus alba)’tır1091.

Kara ağaç (Ulmus), Kırşehir’in köylerinden biri Kara Ağaç Barık adındı

taşımaktadır1092.

Ladin ağacı (Picea orientalis), Balıkesir’de yetişir1093. Ladin zamkının Kıbrıs’a

ihraç edildiği bilinmektedir1094.

Meşe ağacı (Quercus)1095: Bir tür meşe ağacından (Quercus infectoria) elde edilen

meşe mazısının Kıbrıs’a ihraç edildiği bilinmektedir1096.

Öd ağacı (Aguilaria agallocha): kaynaklarda sıkça geçen bir ağaç türüdür.

Umumîyetle ateşe atılarak veya buhurdanlıkta yakılarak, güzel kokusundan istifade

edilmekte idi1097. Şekerle karıştırılarak tütsülendiği de oluyor idi1098. Öd ağacı

aktarlarda satılmakta idi1099. Sahtekar satıcılar tarafından öd ağacı yerine, kokusuz

yapan ağaçlarına öd ağacı rengi verilerek satılmasından, bu ağacın oldukça kıymet

taşıdığı düşünülebilir1100. Yunus Emre de şiirinde öd ağacından bahseder: 1088 Mesnevi, I, s. 97. Anadolu’da yaygın bir türdür. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 138. 1089 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 26; Turan, “Celâleddîn Karatay Vakıfları”, s. 147; A. Temir, Caca Oğlu

Vakfiyesi, s. 127. Ayrıca bkz. Yunus Emre Dîvânı, II, s. 511. 1090 Vilâyet-nâme, s. 52. 1091 Sadeddîn Köpek’in acayip siyaseti ve garip hikayelerinden biri için şunu anlatırlar: bir zaman bir

savaş sırasında askerlerin yük develerinden biri, bir çiftçinin ekinine girmiş. Ekini yerken yarısını

ayaklarıyla harab etmiş. Durumu gören çiftçi feryat ederek Köpeğin otağının kapısına gelerek durumu

bildirdi. Köpek, hemen devenin sahibini bulmalarını buyurdu. Deveyi ordugahta gezdirdiler, sahibi ortaya

çıkmayınca,emretti, deveyi o tarlanın kenarındaki ak kavağa astılar. Bkz. İbn Bîbî, II, s. 31. 1092 A. Temir, Caca Oğlu Vakfiyesi, s. 105. Türkiye’de ulmus glabra, ulmus laevis, ulmus minor türleri

yaşamaktadır. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 153. 1093 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.48/ Trk, Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında

Araştırmalar I, s. 199. 1094 Gülay Öğün Bezer, “Kıbrıs’ta İslâm Hâkimiyeti ve Selçuklular Zamanında Kıbrıs İle Ticaret ve

ilişkileri” Dünden Bu Güne Kıbrıs Meselesi, İstanbul 2001, s. 10. 1095 Mesnevi, IV, s. 111. 1096 Bezer, “Kıbrıs İle Ticaret”, s. 10. 1097 Mesnevi, I, s. 27, II, s. 143; Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 438; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 65; İbn Bîbî, II, s.

149. 1098 Mesnevi, IV, s. 22. 1099 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 11. 1100 Mesnevi, VI, s. 376.

132

“Öd ağacı gibi yanar vücudum

Dütünüm göklere seher yilidür”1101.

Palmiye ağacı, Ebû’l-Fidâ’ya göre Sicar bu ağacın yetiştiği tek Mezopotamya

şehridir1102.

Pelit ağacı (Quercus), Yunus Emre’nın dizelerinde söyle geçmektedir:

“Güzin it dünyada bir eyü yoldaş

Ki bu nefsun pelidi çekmeye baş”1103.

“Şeytanları sen kör et

Merdut olsun o pelit…”1104.

Sandal ağacı (Arbutus unedo)1105.

Servi ağacı (Cupressus sempervirens), Mevlânâ serviliklerden söz eder1106.

Söğüt ağacı (Salix), kaynaklar göre, söğüt hafif ve dalları esnek bir ağaçtır.

Özellikle ırmak kıyılarında söğütler bulunmakta idi1107.

Şimşir ağacı (Boxus sempervirens), kaynaklara göre yaprakları sık ve terü taze

idi1108.

N. ÇİÇEK ZİRAATI

Eski Türk bahçelerinin Çin, Hint ve İran bahçe sanatlarından etkilendiği, XI-XIII.

yüzyıllara ait Afganistan, Özbekistan ve Diyarbakır’daki bazı saray kalıntılarından

anlaşılmaktadır. Türkler Anadolu’ya yarleştikten sonra da bahçe ve yeşile önem

vermeyi sürdürmüşlerdir1109. En önemli bahçe veya bahçeler Sultanlara ait idiler.

Bunlardan en önemlisi Konya’da şehrinin hemen kenarında ve göle kadar uzanıyor idi.

Bu bahçelerde gül başta olmak üzere her türlü çiçek de bulunuyor idi.1110 Bu

doğrultuda, Türkiye Selçukluları döneminde oldukça yoğun olarak ziraatının yapıldığı

1101 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 103. 1102 Ebû’l-Fidâ, s. 59. 1103 Yunus Emre Dîvânı, III, s. 136. 1104 Yunus Emre Dîvânı, IV, s. 180. 1105 Mesnevi, I, s. 97; İbn Bîbî, II, s. 149. Türkiye’de “Koca yemiş” olarak da bilinir. Bkz. T. Baytop,

Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 180, 235. 1106 Mesnevi, VI, s. 361; Dîvân-ı Kebîr, I, s. 92. 1107 Mesnevi, I, s. 309, V, s. 292 ; Rubailer s. 329 ; Dîvân-ı Kebîr, II, s. 358,384,445 VI, s. 96. 1108 İbn Bîbî, I, s. 142, II, s. 149; Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 293. 1109 Gönül Evyapan, “Bahçe”, DİA, IV, s. 478. 1110 Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 69.

133

anlaşılan bir ürün de çiçek idi. Bu ziraat içinde en önemli yeri gül (Rosa) tutmakta idi.

Bugün Türkiye’de 25 kadar gül türü yabanî olarak yetişmektedir. Bunun yanı sıra

yüzlerce kültür çeşidi de süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir1111. Bu zenginliğin

Selçuklular döneminde de var olduğu anlaşılmaktadır. Gülün, gül ziraat alanlarında

yetiştirilip, para karşılığında satıldığını en güzel Yunus Emre’nin bir şiirinde görüyoruz:

“Evvel bahar irmeyice

Gül bagçede bitmez imiş

Kızıl gül açılmayınca

Bülbül figan etmez imiş

Bülbül heves eder ötmege

Gülile bile yatmaga

Bâgbân1112 kasd ider satnaga

Gül kadrini bilmez imiş

Bire bâgbân satma güli

Harâmdur akçesi pûli

Aglatma âşık bülbüli

Gözi yaşı dinmez imiş”1113

Görülen odur ki bağda gül yetiştirenlere “bâgbân” deniliyor idi. Yunus Emre gül

bahçesinden bahsettiği bir başka şiiri de şöyledir:

“Bizüm ilün bagçeleri turmaz öter bülbülleri

Açılmış taze gülleri gülistanum solmaz benüm”1114

Nitekim, Mevlânâ da eserlerinde gül bahçesinden söz etmektedir: “Gül bahçesinin

kapısını kırdım; o bahçeden gizlice çalıp duruyorum o gülleri”1115, “Birisi, gezip

eğlenmek üzere gül bahçesine gitti, bahçıvanın yüzü teferrüç yeri oldu”1116, “Bağımdaki

ister servi, ister gül bahçesi olsun”1117, “Bağda idim, acele gül topluyordum, bir taraftan

1111 T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 123. 1112 Gül ve dinlenme bahçelerinin bakımıyla meşgul alan bahçıvan. Bkz. B. Yediyıldız, “Vakıf

Istılahları”, s. 56. 1113 Yunus Emre Dîvânı, IV, s. 102. 1114 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 308. 1115 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 425. 1116 Mesnevi, I, s. 223. 1117 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 54.

134

da bahçıvan görür diye korkuyordum”1118. Mevlânâ gül bahçelerinde sulamanın da

yapıldığını belirtir1119. Mevlânâ ayrıca gül mevsiminin ilkbahar olduğunu söyler1120.

Ahmed Eflâkî’nin “Yine Mevlânâ Mesnevî Hˇân Sıraceddîn rivâyet etti ki: bir gün

çelebi Hüsâmeddîn’in bahçesine gitmiştim. Bir mendil kırmızı gül topladım ve uğur

sayarak eve getirdim. Mevlânâ da Çelebinin evinde imiş. Ben son derece dehşet ve

hayretten mendili unuttum. Kapının dibinde bir yere çekilip uzakta oturdum. Mevlânâ

bana bakarak: ‘bahçeden gelen, teberruken gül, helvacı dükkânından gelen de bir parça

helva getirir’ buyurdu”1121 kaydına göre de Selçuklular döneminde bahçelerde gül

yetiştirildiği anlaşılmaktadır.

Bu gün de olduğu gibi, Anadolu’da yaygın olarak yetişme imkânı bulduğunu

düşündüğümüz gül için, Hamdullah Mustevfî, İran bölgesinin en güzel-hoş gülleri

Nusaybin’de1122 yetişir, demektedir1123. Vilâyet-nâme’deki “O zamanlar, Kırşehri'nin

adı, Gülşehri'ydi”1124 şeklindeki kayıt da burada gül yetiştirildiğini düşündürtmektedir.

Gülşehri, Menâkıbu’l-Kudsiyye’de de geçmektedir:

“Sözlerini kabul kıldı şeyh

Kırı gülşehr kıldı geldi şeyh”1125

Selçuklu toplumunda, gül birçok kullanım alanı bulmakta idi. Bunlardan biri

gülün gülsuyu olarak tüketilmesiydi. İbn Battûta’nın, “Bursa’da Aşûre gecesi

Şemseddîn zaviyesinde vaîz Mecduddîn’in geç bir saatte verdiği vaazı dinliyorduk. Bir

derviş feryat edip kendinden geçti! Hemen üzerine gülsuyu döktülerse de ayılmadı.

Tekrar döktüler yine fayda etmedi”1126 kaydından gülsuyunun ferahlatıcı olarak

kullanıldığı görülmektedir. Nitekim, Vilâyet-nâme’de de bayılanları ayıltmak için

gülsuyunun kullanıldığından bahsedilmektedir: “Mollâ Sadeddîn, bunu gördü, aklı

başından gitti, sekinin altına düştü. Mollâ'ya ne oldu diye başına üstüler. Elini ayağını

1118 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 196. Gül bahçesi için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, I, s. 13, 94, VII, s. 72, 343;

İbn Bîbî, I, s. 142; Mesnevi, III, s. 216, 238, IV, s. 297, Sultan Veled, Maârif, s. 28. 1119 Sultan Veled, Maârif, s. 131. 1120 Mesnevi, III, s. 20. 1121 Eflâkî, I, s. 175. 1122 Meyyafarikin’in aşağısında Sincar’a yakın. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 105. 1123 Hamdullah Mustevfî, s. 105. 1124 Vilâyet-nâme, s. 50. 1125 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-kudsiyye, s. 102. 1126 İbn Battûta, I, s. 429.

135

ovdular, yüzüne gülsuyu serptiler”1127. Ayrıca İbn Battûta, “Ladik’de, hamamdan

çıktığımızda bizlere gülsuyu ikram ettiler” demektedir1128.

Ahmed Eflâkî’nin, “Konya’nın bütün hanımları her cuma akşamı sultanın has

naibi olan Emîneddîn Mikâîl’in hanımın huzurunda toplanırlar ve mutlaka hünkarı

davet etmesi için yalvarırlardı… Mevlânâ onların yanlarına gelir, ortalarına otururdu,

kadınların hepsi o kutbun etrafında halka olurlardı ve Mevlânâ’nın üzerine pek çok gül

yaprağı dökerlerdi… Mevlânâ hazretleri bunların arasında gül ve gül suyu içinde tere

boğulurdu”1129 kaydından Konya’da da gülsuyunun kullanıldığı görülmektedir. Yine

Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ Şems hazretleri şehitlik saâdetleri derecesiyle müşerref

olunca, o gafil alçaklar onu bir kuyuya atmışlar. Sultan Veled hazretleri bir gece

Mevlânâ şemsi rüyasında gördü. Şems rüyasında ona: ‘Falan yerde uyumuşum dedi’

Sultan Veled gece yarısı kendisi ile içli dışlı olan müritleri topladı. Hep birlikte gidip

Şems’in mübarek vücudunu dışarı çıkardılar. Gülsuyu, misk ve amber sürerek

Mevlânâ’nın medresesinin mimarı Bedreddîn’in yanına gömdüler”1130 kaydından,

Selçuklu toplumunda, hiç olmazsa bazı durumlarda, ölülerin gülsuyu dökülerek define

hazırlandığı görülmektedir. Selçuklu toplumunda parfümeri olarak da gülsuyu

kullanılabiyor idi: “Gülsuyu isen seni başa sürer, koyuna serperler”1131. Gülsuyu

yiyeceklere de katılabiliyordu. Nitekim, Baba İlyâs Horosânî’nin hâlvete çekilen

müritleri yaptıkları yiyeceklerde gülsuyu da kullanmakta idiler1132.

Gülün yiyecek olarak kullanıldığı bir yöntem de “gülbeşeker”1133 yapını idi: “Ey

gül bahçesinden kaçıp da şekerle karışan gül, gül bahçesinden nasıl oldu da

ayrıldın”1134, “Gül gibi gülbeşekere kavuşur, o lezzetle lezzetlenirler”1135, “O

gülbeşekere tamah ettim de mahsustan hasta oldum”1136, “Onlara gülbeşeker gibi gelir,

tatlı tatlı yerler, hazmederler”1137, “Bana güç kuvvet veren gülbeşeker”1138.

1127 Vilâyet-nâme, s. 57. 1128 İbn Battûta, I, s. 409. 1129 Eflâkî, I, s. 531. 1130 Eflâkî, II, s. 117. 1131 Mesnevi, II, s. 22. 1132 Eraslan, “Baba İlyâs”, s. 135-136, 152, 154. 1133 Gül çiçeği ve şeker ile yapılan macun kıvamında bir çeşit reçel. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara

1998, I, s. 902. 1134 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 13. 1135 Mesnevi, I, s. 191. 1136 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 72.

136

Gülsuyu yapanlar, bunları şişelere koyarak dükkânlarda satardı, “Kendine gel, şu

kaptan, gül suyu yapan ustanın şişesinden, bir yolunu bulup ter gibi sız da kurtul”1139.

Mevlânâ, “Ne diye gül suyu satılan dükkânı açtın öyleyse?”1140 diyerek de gülsuyu

satılan dükkândan bahsetmektedir. Ayrıca aktarlar da gülsuyu satmakta idiler: “Aktar

gibi hani; o da her ambardan dükkâna, pazara getirir ama kınadan, ödağacından,

şekerden, gülsuyundan, miskten, amberden azıcığını getirir, çoğunu değil; hepsini birden

getirmez”1141.

Selçuklu Türkiyesi’nde gül yetiştiriciliğinin oldukça gelişmiş olduğu

anlaşılmaktadır. Nitekim gül cinsleri hakkında geniş bilgiye sahip idiler. Ahmed

Eflâkî’nin, “Mevlânâ’nın, Kira Hatun adındaki karısı rivâyet etti: Mevlânâ’ya gayb

âlemine mensup altı heybetli adan bir deste gül hediye getirmişlerdi… Ben o gülden

birkaç parça alıp, bu ne cins güldür, biz hiç görmemişiz. Bu nerenin gülüdür ve adı

nedir? diye atar dükkânına gönderdim. Bütün atarlar o gülün tazeliğinden, renginden ve

kokusundan şaşakaldılar… O, attarlar içinde itibarlı, daima ticaretle Hindistan’a giden,

acayip ve garip mallar getiren Şerefeddîn-i Hindî adında bir tâcir vardı. Gülü ona

gösterdikleri vakit o ‘Bu gül Hindistan gülüdür. Hususîyle orada, Serendip havalisinde

yetişir’ dedi”1142 kaydından da bu durum görülmektedir.

Kaynaklarda tespit ettiğimiz bazı gül cinsleri:

Sadberk Gülü veya Van gülü (R. Centifolia)1143 : “O gül bahçesinin sevgisinin

gölgesinde ölürsem toprağımdan yüz binlerce sadberk gülü biter”1144, “O isterse ölüm

tatlı, diken ve neşter, nergis ve Van gülü olur”1145.

Kırmızı gül (R. Gallica): Ahmed Eflâkî, “Ârif Çelebi, Ladik Nazırının oğluna,

Hoca Ömer hamamında karşılaştıkları zaman bir deste kırmızı gül vermişti”1146

demektedir. Yunus Emre’nin zikrettiği kızıl gül de aynı türden olmalıdır.

1137 Mesnevi, III, s. 190. 1138 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 142. 1139 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 13. 1140 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 7. 1141 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 12. 1142 Eflâkî, I, s. 96-97. 1143 Has gül, hokka gülü, katkatı gülü, okka gülü oalarak da bilinir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları

Sözlüğü, s. 123. 1144 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 343. 1145 Eflâkî, II, s. 375. Kırmızı gül için ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 16. 1146 Eflâkî, II, s. 336.

137

“Bülbül de âşık olmış kızıl gülün yüzine

Gördüm erenler yüzin hezâr destan oldum ben”1147.

Mevlânâ, “Kırmızı gül ancak bir yılda yetişir gül verir”1148 demektedir.

Sarı gül ( R. banksiana veya R. hemisphearice olmalıdır.): İbn Bîbî, “Misk ve

amber kutuları, çiğin suladığı sarı ve kırmızı güllerin kokusuyla doldu”1149 demektedir.

Mevlânâ da sarı gülden bahsetmektedir1150.

Ağustos gülü: Sultan Veled, ağustos gülünün tohumundan çiçekler bittiğini

söylemektedir1151.

Sarmaşık gülü (R. banksiana)1152.

Katmerli gül1153.

Pembe gül1154.

Beyaz gül (R. alba) Ebû’l-Fidâ, Nizip’te beyaz gül var hiç kımızı gül yok

demektedir1155.

Anladığımız kadarıyla ziraatı yapılan tek çiçek gül değil idi. Kaynaklarda nergis

bahçelerinden, “Yasemin, Van Gülü’ne söylemez misin diyor, böyle bir nergis, kimin

nergis bahçesinde yetişir?”1156, “Güzellerin nergis gözleri yol vuruyor; fakat bu nergise

kimin nergis bahçesinden su gelmede”1157; reyhan, yasemin tarlalarından, “Baharın

güzelliğini görmemiz gerekirse onun çimende, yaylalarda, ağaçlarda, gül bahçesinde,

reyhan ve yasemin tarlalarında, goncalarla, renkli yapraklarda, olgun ve tatlı

meyvelerde seyredin…”1158; lâleliklerden, “Bahar zamanı köy pek hoş olur, lâlelik

kesilir”1159 şeklinde bahsedilmektedir. Ayrıca, fesleğen, süsen ve lâlenin ekiminin

1147 Yunus Emre Dîvânı, II, s. 364. 1148 Mesnevi, I, s. 208. 1149 İbn Bîbî, I, s. 168. 1150 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 123, II, s. 104. 1151 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136. Ayrıca bkz. Dîvân-ı Kebîr, I, s. 23, Mesnevi, III, s. 337, III, s. 115. 1152 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 247. 1153 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 141; Yaprakları kat kat olan güllere verilen isim olmalıdır. Bkz T. Baytop,

Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 123, Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 1239. 1154 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 50. 1155 Ebû’l-Fidâ, s. 58. 1156 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 16. 1157 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 301. 1158 Sultan Veled, Maârif, s. 28. 1159 Mesnevi, III, s. 20, 238, IV, s. 70.

138

yapıldığı zikredilmektedir: “Birisi, evin çevresine güller, fesleğenler eker; evin

bahçesini güllük- gülistanlık yapar. Ne vakit bakarsa gül görür, fesleğen görür”1160,

“Güneşte otlar fakat, fakat hakikatte lâle eker”1161, “Fesleğen, süsen, ağustos gülü,

marul, şalgam, kabak tohumları, bu tohumlardan biten çiçekler, sebzeler, hiç

birbirine benzer mi, bunlar bitip yeşermeyi kimden öğrendi?”1162. Nitekim, İbn

Battûta, “Ayasuluk (Selçuk)’da ırmağın iki tarafını cins ağaç, asma çardakları ve

yasemin yetiştirilen tarlalar kaplıyor”1163 demektedir.

Kaynaklarda tespit ettiğimiz diğer çiçek türleri şunlardır:

Erguvan (Cercis siliguastrum)1164: İbn Bîbî, Antalya’yı anlatırken “Hazan

mevsimi, yanan lambalara benzeyen erguvanların çokluğundan bağlar gül bahçesine

dönmüştü” demektedir1165.

Fesleğen (Ocimum basilicum)1166: Fesleğen diğer adı “reyhan”la da kaynaklarda

yer bulmaktadır1167.

Itır (Pelargonium radicula)1168.

Karanfil (Caryophyllus aromatıcus)1169.

Lâle (Tulipa gesneriana) 1170: Kaynaklarda la‘l renkli lâle1171, kırmızı renkli

lâle1172, erguvan renkli lâle1173 ve dağ lâlesi1174 şeklinde zikredilmektedir.

1160 Fîhi mâ fih, s. 174. 1161 Mesnevi, V, s. 221. 1162 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 136. 1163 İbn Battûta, I, s. 424-425. 1164 Mesnevi, V, s. 203. Baklagillerden, eflatunla kırmızı arası renkte çiçek açan, güzel bir süs ağacıdır.

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 719. 1165 İbn Bîbî, I, s. 372. Ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 203, Dîvân-ı Kebîr, III, s. 315, VI, s. 5, VII, s. 273. 1166 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 253; Mesnevi, II, s. 143, IV, s. 76, 297; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 490;

Eflâkî, II, s. 214. Beyaz veya pembe çiçekli, özel ve kuvvetli kokulu, otsu ve bir yıllık bir bitkidir. Bkz. T.

Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 106. 1167 İbn Bîbî, I, s. 157; Dîvân-ı Kebîr, I, s. 94, VII, s. 473; Mesnevi, V, s. 77, 203. 1168 Mesnevi, II, s. 143; Eflâkî, II, s. 148. Sardunyagillerden, yaprakları güzel kokulu, çiçekleri türlü

reklerde bir süs bitkisidir. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 1029. 1169 Mesnevi, V, s. 203; Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 28. 1170 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 566; Mesnevi, II, s. 127, III, s. 289, V, s. 77; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 467,

490. 1171 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 153. 1172 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53. 1173 Dîvân-ı Kebîr, VI, s. 276.

139

Menekşe (Viola tricolor)1175.

Nar çiçeğinin de süs bitkisi olarak düşünülmekte idi1176.

Nergis (Narcisus) 1177.

Nesrin1178.

Nilüfer (Nymphaea alba)1179.

Sümbül (Hyacinthus orientalis) 1180: Mevlânâ sümbülün balçıkta yetişebildiğini

belirtmektedir1181.

Süsen (İris) 1182: Kaynaklarda kılıç yapraklı ve yüz dilli olarak tarif

edilmektedir.1183

Şebboy (Cheiranthus cheiri)1184.

Şakayık (Paeonia mascula)1185.

Yasemin (Jasminium)1186: Mevlânâ, şiirinde yasemini üç yapraklı olarak tarif

etmiştir: “Gül, o güzelliğiyle, yasemin, o latif üç yaprağıyla senin yüzünü görse”1187.

Ayrıca ak yaseminden de bahseder1188.

1174 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 387. 1175 Mesnevi, II, 127, V, s. 149; Dîvân-ı Kebîr, III, s. 236, IV, s. 50; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 316; Sultan

Veled, Rubailer, s. 58. 1176 Dîvân-ı Kebîr, II, s. 346, IV, s. 405; Fîhi mâ fih, s. 161. 1177 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 59; İbn Bîbî, I, s. 157; Dîvân-ı Kebîr, III, s. 236, VII, s. 28;

Mesnevi, III, s. 115, 337; Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 41; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. 1178 Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 296; Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 173; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. 1179 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 94, IV, s. 14. Beyaz çiçekli bir su bitkisidir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları

Sözlüğü, s. 215. 1180 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 153; III, s. 236; VII, s. 566; Mesnevi, I, s. 151; V, s. 77; Mevlânâ’nın Rubaileri, s.

41; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. Çok yıllık, soğanlı, otsu, mavi ve kuvvetli kokulu çiçekli bir bitkidir.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 251. 1181 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53. 1182 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 219, IV, s. 296; Mesnevi, VI, s. 59; Vilâyet-nâme, s. 102. 1183 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 220, V, s. 475, VII, s. 594. 1184 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 477. Turpgillerden, güzel kokulu, dar yapraklı, değişik renkli çiçekleri olan, çok

yıllık ve otsu bir süs bitkisi. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2079. 1185 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 72. Düğün çiçeğigillerden, çiçekleri türlü renkte, çok yıllık güzel bir süs bitkisi.

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2069. 1186 Dîvân-ı Kebîr, V, s. 53, VII, s. 473; Mesnevi, I, s. 151, II, s. 127, III, s. 89, V, s. 203; İbn Bîbî, I, s.

142, Sultan Veled, Rubailer, s. 58; Vilâyet-nâme, s. 105. Kışın yaprak döken veya dökmeyen, beyaz veya

sarı renkli ve kokulu çiçekli, çalı veya tırmanıcı bitkiler. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s.

281.

140

Zakkum (Nerium oleander)1189.

Zambak (Lilium)1190.

Kaynaklarda geçen, Selçuklu Anadolusu’nda ticarî değer taşıdığı anlaşılan

bitkilerden biri de Safran (Crocus sativus) çiçeğidir. Bazı yiyeceklere tat ve koku

vermekte kullanıldığı anlaşılan safranın bahçelerde ayrı evleklerde yetiştirildiği

görülmektedir: “Sen safran evleğisin, safran ol… Başka sebzelere karışıp uzlaşma! Ey

safran, sudan gıda al da safran ol… Zerdeye gir!”1191. Nitekim, Mevlânâ, Safran

ekmenin soğan ekmekten daha üstün olduğunu söyleyerek, bu dönemde safran

ziraatının yapıldığını belirtir1192. İbn Battûta, Keynûk (Gönük) kasabasını anlatırken,

“Bu kasabanın çevresinde ne meyvelik ne de bağ var! Safrandan başka bir şey

üretilmiyor. İhtiyar kadın da bizi safran almaya gelen tüccarlardan sanarak epeyce

safran getirdi yanımıza!” demektedir1193. Korykos1194 çevresinde yetişen ve ihraç ürünü

olan safran, özellikle boya ve baharat, ayrıca tıpta merhem ve güzel koku yapımında

kullanılıyordu1195. Safranın zerde1196 yapımında da kullanıldığı bilinmektedir. Nitekim,

Sahib Ata vakfiyesinde, “Bayramlarda safranlı zerde pilav yapılacak” kaydı yer

almaktadır1197. Ayrıca Vilâyet-nâme’nın, “O gün, Sadreddîn'in (Sadreddîn-i Konevî)

tekkesinde topluluk vardı, pilâvlar zerdeler pişmiş, türlü türlü yemekler hazırlanmıştı.

Konya'da ne kadar yoksul varsa oraya toplanmıştı” şeklindeki kaydından da bu durum

görülmektedir1198. Niksarlı Ahi Pehlivân’ın Dârü’s-Sulehâsı’nda, her sene regâib, berat

ve kadir geceleri zaviyeye için alınan malzeme arasında safran da sayılmaktadır1199. 1187 Dîvân-ı Kebîr, I, s. 129. 1188 Dîvân-ı Kebîr, VII, s. 217. 1189 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 199; Sultan Veled, Maârif, s. 121. 1190 Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 323. Soğanlı çok yıllık, otsu, beyaz, kırmızı veya pembe çiçekli bitkiler.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, s. 289. 1191 Mesnevi, IV, s. 89. 1192 Mevlânâ, Mektuplar, s. 33. Ayrıca bkz. Mesnevi, V, 149. 1193 İbn Battûta, I, s. 433. 1194 Kilikya’da bir yer. Bkz. Ersan, s. 219. 1195 Ersan, s. 219. 1196 Safranla renk ve koku verilen bir çeşit şekerli pirinç peltesi. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara

1998, II, s. 2506. 1197 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56. 1198 Vilâyet-nâme, s. 27. 1199 B. Yediyıldız, “Niksarlı”, s. 288. Safran için ayrıca bkz. Mesnevi, I, s. 203; Dîvân-ı Kebîr, IV, s. 35;

Mevlânâ’nın Rubaileri, s. 328; Sultan Veled, Rubailer, s. 36.

141

SONUÇ

Türkiye Selçukları döneminde ziraî hayatla ilgili olarak 50’den fazla ziraî ürün,

bunun yanı sıra 20’ye yakın ağaç ve 25’ten fazla çiçek adı tespit ettik. Bu ürünlerin bir

kısmının üretim ve tüketim süreçleri hakkında kaynaklardan yeterli bilgi elde etmemize

rağmen, bazılarının sadece ismini bulabildik. Nitekim, bu ürünlerin yetiştirilmesi ve

tüketime hazırlanması esnasında sulama, gübreleme, tarla sürme, değirmende öğütme

ve depolama gibi ziraî tekniklerden yararlanıldığı görülmektedir. Tespit ettiğimiz bazı

ziraat teknikler zamanımıza kadar varlığını korumuştur.

Bağ, bostan hatta değirmen ve su dolabı sahiplerinin, gayrimüslim reaya yanında

çoğunlukla Türk ve Müslüman ismi taşıyan halk olduğu göze çarpmaktadır. Bu durum

yazılanların aksine Selçukluları Anadolusu’nda Türk İslam toplumunun ziraî hayatta

çoğunluğa sahip olduğunu göstermektedir.

142

BİBLİYOGRAFYA

Abû’l-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden

İngilizceye trc. Ernet A. Wallis Budge, Türkçeye trc. Ömer Rıza Doğrul,

Ankara 1999.

Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I (1243-1453), İstanbul 1974.

Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmud-i, Müsameretü’l-Ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk,

Ankara 2000.

Atçeken, Zeki, Konya’daki Selçuklu Yapılarının Osmanlı Devrinde Bakımı ve

Kullanılması, Ankara 1998.

Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, nşr. ve Türkçe trc. Feridun

Nafiz Uzluk, Ankara 1952.

Ayverdi, Ekrem Hakkı, “Yıldırım Bâyezit’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnâmesi”,

Vakıflar Dergisi, 8, (1969), s. 37-46.

Bayat, Ali Haydar, “Anadolu Selçuklu Hastahane Vakfiyelerinin Tek Örneği Olarak

Sivas Darüşşifası Vakfiyesi”, Türk Kültürü, XXIX/333, (1991), s. 5-19.

Baykara, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985.

Baykara, Tuncer, “Eski Türk Ziraat Hayatı Üzerine Bazı Bilgiler”, Tarih İncelemeleri

Dergisi, 6, (1991), s. 1-23.

Bayram, Sadi-Karabacak, Ahmet Hamdi, “Sahib Âta Fahrü’d-dîn Ali’nin Konya, İmaret

ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, 13, (1981), s. 31-69.

Bayram, Sadi, “Amasya-Taşova-Alp-Arslan Beldesi Seyyid Nureddîn Alp-Arslan Er-

Rufai’nin 655 H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996

H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Velî Silsile-nâmesi”, Vakıflar Dergisi, 23,

(1994), s. 31-74.

Baytop, Turhan, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDKY, Ankara 1997.

Bezer, Gülay Öğün, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da ve Civar Bölgelerde Kıtlık”,

Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 3, (2000), s. 7-22.

Bezer, Gülay Öğün, “Kıbrıs’ta İslâm Hakimiyeti ve Selçuklular Zamanında Kıbrıs İle

Ticaret ve İlişkileri” Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, İstanbul 2001, s. 1-10.

Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, çevr. Erol Üyepazacı, İstanbul 2002².

Cahen, Claude, “Ibn Sa‛îd sur l’Asie Mineure Seldjugide”, Ankara Üniversitesi Tarih

Araştırmaları Dergisi, VI/10-11, (1998), s. 41-50.

143

Cevdet, M., “Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, 1, (1938).

Clavijo, Ruy Gonzales, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen İspanyol Sefir

Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret İzlenimleri 1404-1406, Türkçe terc. Ömer

Rıza Doğrul, İstanbul 1993.

Cumbul, Müjgan, “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde ve Dîvân-ı Kebîr’inde Yemekler”, Türk

Mutfağı Sempozyumu Bildirileri (31 Ekim-1 Kasım 1981), Ankara 1982, s.

69-85.

Duran, Faik Sabri, Büyük Atlas, Kanaat/Petek Yayıncılık, İstanbul 1985.

Ebû’l-Fidâ, İmadüddîn el-Melikü'l-Müeyyed İsmail b. Ali, Geographie d'Aboulfeda:

Takvimü'l-Büldan, terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985.

Eflâkî, Ahmet, Âriflerin Menkıbeleri, I-II, Türkçe terc. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1989.

Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiye – Baba İlyâs-ı Horasânî ve

Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, hazırlayan İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar

Ocak, Ankara 1995.

Eraslan, Kemel, “Baba İlyâs-i Horasânî’ye Ait Halvetle İlgili Maznun Bir Risale”,

Türkiyat Mecmuası, 20, (1997), s. 131-194.

Ersan, Mehmet, Türkiye Selçukluları Zamanında Anadolu’da Ermeniler, E.Ü.S.B.E.

Tarih Anabilim dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1995.

Evyapan, Gönül, “Bahçe”, DİA, IV, s. 477-781.

Gabriel, Albert, Monuments Turcs d’Anatolıe II, Paris 1934.

Gölpınarlı, Abdülbaki, “Burgâzî ve Fütüvvet-Nâme’si”, İstanbul Üniversitesi İktisat

Fakültesi Mecmuası, XV/1-4, (1953-1954), s. 76-153.

Göney, Süha, Sıcak Bölgelerde Ziraat Hayatı, İstanbul 1986.

Göney, Süha, Türkiye Ziraatının Coğrafi Esasları, İstanbul 1987.

Gülerman, Adnan-Taştekil, Sevda, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve

Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993.

Hacı Bektaş Veli, Makâlât, Esat Coşan, sadeleştiren: Hüseyin Özbay, Ankara 1996.

Hacı Bektaş Veli, Besmele Tefsiri, hazırlayan Rüştü Şardağ, Ankara 1969.

Hacı Bektaş Veli, Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin Vasiyetnâmesi, tertipleten İ.Ö., Yıldız

Yayınları, Ankara (t.).

Hamdullah Mustevfi, Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini, Nuzhat-al-Qulub, terc. Guy Le

Strange, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1993.

Heyd, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, Türkçe terc. E.Z. Karal, Ankara 1975.

144

Hinz, Walter, “Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitebeleri”, Türkçe terc. Fikret Işıltan,

Belleten, XIII/52, (1949), s.771-794.

Hinz, Walter, İslâm’da Ölçü Sistemleri, Türkçe terc. Sevim Acar, İstanbul 1990.

İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe terc.

A. Sait Aykut, I-II, İstanbul 2004.

İbn Bîbî, el-Evâmilü'l-alâiyye fi'l-umûri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel

Öztürk, Ankara 1996.

İbn Sa‘îd, Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Mağribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, nşr.

Hınıs-Havan Kırnıt, Tirvan 1985.

İbnü’l Esîr, İslâm Tarihi. el-Kâmil fi‘t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet Ağırakça-

Abdülkerim Özaydın, X-XII, İstanbul 1987.

İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu. Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1993.

İmlâ Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.

Kafalı, Mustafa, “Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi”, Töre Dergisi, VI/40, (1974), s.

28-37.

Kaşgarlı Mahmûd, Divanü Lûgat-it-Türk, Türkçe terc. Besim Atalay, Ankara 1986.

Kayaoğlu, İsmet, “Turumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 12, (1978), s. 91-112.

Kayaoğlu, İsmet, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 13, (1981), s. 1-29.

Kayaoğlu, İsmet, “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”, Ankara Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV/24, (1981), s. 359-373.

Kazvînî, Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud, Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru

Sadır, Beyrut (t.).

Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964.

Koşay, Hamit Zübeyr, “Pulur, Etnografya ve Folklor Araştırmaları”, ODTÜ Keban

Projesi Yayınları Serisi, II/2, (1977).

Kucur, Sadi S., Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları –

Vakfiyelere Göre-, (M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış

Doktora tezi), İstanbul 1993.

Küçükdağ, Yunus, “Konya Mevlânâ Dergahı ve Türbe Hamamı’na Dair İki Mevlevi

Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 23, (1994), s. 75-89.

Kütükoğlu, M. S., “Osmanlı İktisadî Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi. II, İstanbul 1999,

s. 513-650.

Lambton, A. K. S., Landlord and Peasant in Persia, London-Newyork-Toronto 1953.

145

Marco Polo, Dünyanın Hikaye Edilişi – Harikalar Kitabı, Türkçe terc. Işıl Ergüden, I-II,

İstanbul 2003.

Merçil, Erdoğan, Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Ankara 2000.

Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled İzbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölpınarlı,

I-VI, İstanbul 2001.

Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-ı Kebîr, hazırlayan Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1992.

Mevlânâ Celaleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul

1959.

Mevlânâ Celaleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul

1999.

Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Öğüt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, İstanbul 2001.

Mevlânâ, Mevlânâ’nın Rubaileri, Türkçe terc. Nuri Gençosman, İstanbul 1997.

Mutlu, Özdemir, IV. Mehmed’in Edirne Şenliği-(1675), Ankara 1987.

Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-düvel. Selçuklular Tarihi: Horasan-Irak,

Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, İzmir 2001.

Nalbantoğlu, Ünal, “Osmanlı Toplumunda Tarım Teknolojisi, Artı-Ürün ve Kent

Ekonomisi”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1979), ed.

Osman Okyar, Ankara 1979, s. 33-70.

Nâsır-ı Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, İstanbul 1985.

Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc.

Fikret Işıltan, Ankara 1995.

Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da

İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 2000³.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Emirci Sultan Zaviyesi”, Tarih Enstütüsü Dergisi, 9, (1978), s.

129-208.

Oğuz, Burhan, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri: I Giriş, Beslenme Teknikleri,

İstanbul 1976.

Oğuz, Burhan, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri: II/3 Tarım Hayvancılık Meteoroloji,

İstanbul 1995.

Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, Ankara 1985.

Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, İstanbul 1998.

Özergin, Kemal, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, XV/20,

(1965), s. 141-170.

146

Özgüdenli, Osman G., Gâzân Han ve Reformları, (694/1295-703/134), M.Ü. Türkiyat

Araştırmaları Ens. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000.

Özgüdenli, Osman G., “İlhanlı Devrine ait Anonim Bir Münşe’at Mecmû’ası: Risāla

Al-Şāhibiyya”, Belleten, LXIII/238, (1999), s. 725-743.

Özgüdenli, Osaman G., “Bir Orta İran Çağ Şehrinin Anatomisi: İsfahân (650-1500),

Nâme-i Aşina, Ortak Kültür Mirasının Arayışında, V/11, (2003), s. 57-95.

Polat, Sait, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimai ve İktisadi Hayat,

(M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora tezi), İstanbul

1997.

Reşidüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, Mukatebât-ı Reşîdî, nşr. Muhammed Şefi, Lahore

1947.

Rice, Tamara Talbot, Bizas’ta Günlük Yaşam, Türkçe terc. Bilgi Altınok, İstanbul (t.)

Roger, Delpbine, “The History and Culture of Food and Drink in Asia”, The Cambridge

history of Judaism, ed. Kennet F. Kiple, Cambridge 2001.

Rubruk, Wilhelm Von, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Türkçe terc.

Ergin Ayan, İstanbul 2001.

Sahillioğlu, Halil, “İkinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, Vakıflar Dergisi, 13, (1969),

s. 57-65.

Sevim, Sezai, “Candaroğlu Sülalesinden Kaya Bey’in Balıkesir’deki Camisi ve

Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 23, (1994), s. 297-309.

Sipehsâlâr, Ferîdûn bin Ahmed-i, Mevlânâ ve Etrafındakiler, Risale, Türkçe terc.

Tahsin Yazıcı, İstanbul 1997.

Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarcıoğlu, İstanbul 1984³.

Sultan Veled, İbtidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölpınarlı, Ankara 1976.

Sultan Veled, Rubailer, Türkçe terc. Veyis Değirmençay, Erzurum 1996.

Sultan Veled, Sultan Veled’in Arapça Şiirleri, Türkçe terc. Veyis Değirmençay,

Erzurum 1997.

Sümer, Faruk, Yabanlu Pazarı, Selçuklular devrinde Milletler-arası Büyük Bir Fuar,

İstanbul 1985.

Sümer, Faruk, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, XXIV/96,

(1960), s. 567-594.

Süryani Mihail, Süryani Patrık Mihail’in Vekâyi-Nâmesi , Türkçe terc. Hrant D.

Andreasyan, (TTK adına tercüme edilmiş henüz yayımlanmamıştır).

147

Şahin, Kamil, “Ankara’da Melike Hatun Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 22, (1991), s. 77-

82.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I, Ankara 1943.

Temir, Ahmet, Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Dîn’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca

Vakfiyesi, Ankara 1989.

“The Titles of Kubad Abad Palace”, Skylife, Şubat 2002,

http://www.thy.com.tr/skylife/en/2002_2/konu4.htm

Togan, Zeki Velidi, “Reşideddîn’in Mektuplarında Anadolu’nun İktisadî ve Malî

Hayatına Ait Kayıtlar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası,

XV/1-4, (1953-1954), s. 33-50.

Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965.

Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2002.

Turan, Osman, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I. Şenseddîn Altun-Aba, Vakfiyesi ve

Hayatı”, Belleten, XI/42, (1947), s. 197-236.

Turan, Osman, “Selçuklu devri vakfiyeleri II, Mübârizeddîn Er-Tokuş ve Vakfiyesi”,

Belleten, XI/43, (1947), s. 415-430.

Turan, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celâleddîn Karatay, Vakıfları ve

Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, (1948), s. 17-172.

Turan, Osman, “II. İzzeddîn Keykâvus’e Aid Bir Temlik-nâme”, Zeki Velidi Togan’a

Armağan, İstanbul 1955, s. 157-183.

Turan, Osman, “Selçuklular Zamanında Sivas Şehri”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih

Coğrafya Fakültesi Dergisi, IX/4, (1951), s. 447-457.

Turan, Osman, “Türkiye Selçuklularında Toprak Hukuku, Mîrî Topraklar ve Hususi

Mülkiyet Şekilleri”, Belleten, XII/47, (1948), s. 549-574.

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1993.

El-Ömerî, Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî

mamâlik’ül-emsâr, nşr. Franz Taeschner, Leipzik 1929.

Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli

(1136-1162), terc. H. D. Andreasyan, Ankara 2000³.

Uyumaz, Emine, “XI-XIV. Yüzyıllarda Anadolu’da Yetişen Meyveler”, Basıma hazır

makale.

Vilâyet-nâme (Menakıb-ı Hünker Hacı Bektaş-ı Veli), hazırlayan: Abdulbaki Gölpınarlı,

İstanbul 1958.

148

Vryonis, Speros, “Bizans Devri Anadolu tarihindeki Problemler”, Türkçe terc. Ekrem

Memiş, Tarih İncelemeleri Dergisi, 7, (1992), s. 303-326.

Yalgın, Ali Rıza, “Uludağ Türkmen Etnografyası (6) Halk Çalışmaları”, Türk Folklor

Araştırmaları, 11, (1950), s. 168-199.

Yediyıldız, Bahattin, “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, 17, (1983), s. 55-

60.

Yediyıldız, Bahattin, “Niksarlı Ahi Pehlivân’ın Dârü’s-sülehası” Türk Tarih ve

Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 281-

290.

Yinanç, Refet, İlk Selçuklu Vakfiyeleri, A.Ü.D.T.C.F. Basılmamış Doçentlik Tezi,

Ankara 1979,.

Yinanç, Refet, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi ve

Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 15, (1982), s. 5-15.

Yinanç, Refet, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 22, (1991), s. 15-42.

Yunus Emre, Yunus Emre Divanı, hazırlayan Mustafa Taşçı, I-IV, Ankara 1997.

Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, I, Ankara 1991².

149

Resim 1/A – Malatya’da Gazan Han’ın açtırdığı kanalın planı

Resim 1/B – Reşideddin’in Dicle’de açtığı kanalların planı

150

Resim – 2 Yeşil ırmak – Amasya 1934

Res

Resim-3 Diyarbakır’da bir güvercinlik

151

Resim 4 – Kütahya 1954

Resim 5 – İnönü 1954

152

Resim 6 – 1720 Şenliği’nde Ekmekçi esnafı bir gösteriyle geçerken. ( Vehbî, nr. 3594 )

153

Resim 7 – Değirmen ve sepeti ( Rize/Kalkandere 2004)

Resim 8 – Değirmen ve sepeti ( Rize/Kalkandere 2004)

154

Resim 9 – Değirmen ve çakıldak ( Rize/Kalkandere 2004 )

Resim 10 – Değirmen ve çakıldak ( Rize/Kalkandere 2004 )

155

Şekil 1 – Üvendire

Şekil 2 – Karahüyük köyü-Kültepe

156

Şekil 3 – Yatay çarklı, dikey eksenli değirmen

Şekil 4 – Dikey çarklı, yatay eksenli değirmen

157

Resim 11 – Kubadabad Saray’ından çini

Resim 12 – Kubadabad Saray’ından çini

158

Resim 13 – Kubadabad sarayından çini

Resim 14 – Erzurum Çifte Minareli Medrese

TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA ZİRAÎ...

Documents

Transcript of TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA ZİRAÎ...