187

XXI – Velike društvene grupe i međugrupni odnosi: Teorija socijalnog identiteta: socijalna kategorizacija-socijalni identitet-socijalno poređenje Teorija socijalnog identiteta kao teorija međugrupnog ponašanja Temeljna kritika "individualizma" i "redukcionizma" u socijalnoj psihologiji, posebno u izučavanju međugrupnog ponašanja i odnosa, došla je upravo iz redova evropskih socijalnih psihologa (na pr. Israel & Tajfel, 1972; Billig, 1976; Tajfel, 1981; Moscovici, 1972, Turner, 1987). Svi modeli koji naglašavaju ulogu neposrednih interpersonalnih odnosa, kako u procesu formiranja tako i u funkcionisanju socijalnih grupa, pokazali su se nepogodnim za objašnjenje procesa socijalne identifikacije koji posreduje nastanak i međusobne odnose velikih društvenih grupa. Van dometa socijalno-psihološke analize ostaju na ovaj način, naime, društvene grupe koje nastaju na osnovu velikih skupina populacije ili socijalnih kategorija ljudi, za koje je, takođe, karakteristično osećanje zajedničke pripadnosti, ili čiji članovi dele sličnu sudbinu, mada među njima ne postoji međusobna interakcija, često ni prostorna vezanost, niti bilo kakav oblik neposrednih kontakata i uticaja.

Mada ne moraju da zadovoljavaju većinu teorijskih kriterijuma grupne pripadnosti koji su ranije navedeni, nesumnjivo je da velike skupine ljudi, kao što su nacije, etničke grupe, države, različite regionalne (teritorijalne) zajednice, rase, socijalne klase, polovi i sl., mogu da funkcionišu kao grupe u socijalno-psihološkom smislu. Ovi entiteti su istorijski i kulturalno zasnovani i prethode međusobnim odnosima njihovih individualnih pripadnika (pa čak i njihovom samom postojanju); nametnute su svojim članovima opštim socijalnim konsenzusom bez obzira na to da li zadovoljavaju njihove individualne potrebe; nemaju uvek izgrađenu strukturu, tj. jasno određene položaje i uloge svojih članova; često ni jasne norme koje regulišu ponašanje; ne podrazumevaju uvek usklađenu socijalnu akciju njihovih pripadnika u interesu ostvarivanja zajedničkog cilja. Pa ipak, očigledno je da njihovi pripadnici, kako kaže Turner, ".imaju tendenciju da sebe definišu i da budu od strane drugih određeni kao poseban socijalni entitet", "..pod određenim uslovima...velika većina će osećati da psihološki pripada članstvu te grupe, da deli slične emocije i stavove..."; a takođe, "... će nastojati da se ponašaju na kolektivan ili jedinstven način u odnosu na svoju socijalnu okolinu" (Turner, 1984., s. 521; Turner & Giles, ibid., s. 6 – podvlačenja moja).

Socijalno-psihološka definicija grupne pripadnosti

Nastojeći da objasni specifičnosti međugrupnog ponašanja (zakonitosti socijalnog ponašanja i odnosa između velikih društvenih grupa) i njegovo razlikovanje u odnosu na međuindividualno ponašanje Tajfel (1981) polazi od jedne, u osnovi, socijalno-psihološke definicije grupne pripadnosti.

Pri tom se Tajfel poziva na analogiju sa definicijm "nacije" koji je ponudio istoričar Emerson (1960): "Najjednostavnija tvrdnja koja se može dati o naciji jeste da je to skup ljudi koji osećaju da su nacija; i moguće je da će kada se okonča celokupna tanana analiza to biti i zaključna tvrdnja” (s. 102) U ovakvoj,

188

široko i fleksibilno postavljenoj, definiciji kriterijum samo-opažanja - ili kriterijum identiteta - ističe se kao najznačajniji. Pripadnicima neke nacije, u psihološkom smislu, smatraju se oni koji sami sebe, uz veliki stepen međusobne saglasnosti, svrstavaju u istu nacionalnu grupu, i kada su, konsenzualno, svrstani na isti način od strane drugih. Ovaj unutrašnji ili psihološki kriterijum može, ali ne mora, da se slaže sa spoljašnjim, objektivnim, kriterijumima nacionalne pripadnosti, kriterijumima koje primenjuje neki spoljašnji posmatrač (na pr. Crnogorski identitet - mada se ukazuje na, objektivno istorijsko srpsko poreklo, neki od njih smatraju se posebnom nacijom, a neki ne). Različite objektivne - istorijske, političke, socijalne i ekonomske – okolnosti mogle su da uslove nastanak ovakvog socijalnog konsenzusa u pogledu toga ko je "u" a ko "izvan" grupe, ali to za psihološku definiciju grupne pripadosti nije važno. Relevantna je samo socijalna kategorizacija na osnovu koje sami pripadnici društva konstruišu "socijalnu realnost", tj. kriterijumi grupne pripadnosti koje primenjuju oni "iznutra". Ovakvo, psihološko, određenje onoga šta je “grupa” može da uključi od jedne do tri komponente: kognitivnu komponentu (znanje da neko pripada grupi); evaluativnu (pojam grupe i članstva u njoj može imati pozitivno ili negativno vrednosno značenje); i emocionalnu komponentu (kognitivni i evaluativni aspekti grupe i članstva u njoj mogu biti praćeni emocijama – ljubav ili mržnja, dopadanje ili nedopadanje – koje su usmerene prema sopstvenoj grupi i prema drugim grupama koje su sa ovom u određenom odnosu).

Prema ovom shvatanju, znači, da bi neka kategorija ili skup ljudi predstavljao grupu oni moraju sebe jasno da prepoznaju i definišu kao poseban socijalni entitet - kao "mi" naspram "njih". Ono što je za određenje “grupe” važno jeste subjektivni kriterijum grupne pripadnosti (identifikacija sa grupom). Pri tom, osećanje grupne pripadnosti ne mora da bude uslovljeno postojanjem ličnih kontakata između svih ili većine članova grupe. Međutim, razvoj i uslovi stvaranja ovakvog osećanja grupne pripadnosti veoma značajno utiču na ponašanje prema pripadnicima sopstvene i drugih relevantnih grupa. Socijalno ponašanje se kvalitativno značajno menja pošto oni uslovljavaju pretvaranje međuinidivdualnog u međugrupno ponašanje. Za Tajfela (i teoretičare socijalnog identiteta) ovakav pristup definiciji grupe predstavlja polazište za analizu socijalnih i socijalno-psiholoških uslova koji determinišu nastanak konsenzusa u pogledu grupne pripadnosti i efekata koje to može imati na socijalno ponašanje (na odnose prema članovima svoje i drugih društvenih grupa). “Ovakav konsenzus, jednom uspostavljen, predstavlja one socijalno-psihološke aspekte društvene stvarnosti koji, u interakciji sa socijalnim, političkim i ekonomskim događajima, određuju sadašnju i buduću sudbinu grupe i njenih odnosa sa drugim grupama” (ibid, s. 230).

Pojam socijalnog identiteta, koji je u središtu ove teorije, direktno se

odnosi na psihološki proces posredstvom kojeg se prvobitno neutralne socijalne kategorije pretvaraju u ljudske grupe kao psihološke entitete, a iz socijalne realnosti nastaje psihološka realnost. Zato se kaže da, za razliku od tradicionalnog socijalno-psihološkog pristupa koji se bavio pojedincem u grupi,

189

ovaj pristup teži da istraži, kako to slikovito prikazuju Hogg & Adams, grupu u pojedincu.

Osnovne pretpostavke teorije socijalnog identiteta

Uvodeći pojam socijalnog identiteta Tajfel je na specifičan način

pokušao da objasni problem samo-definicije (pojma o Ja) pojedinca u socijalnom kontekstu. Njegov pristup (i pristup socijalnog identiteta u celini) zasnovan je na određenim pretpostavkama o prirodi ljudi i društva i njihovoj međusobnoj povezanosti; najvažnije među njima jesu:

1. Čovekova predstava o svome Ja (pojam o Ja: totalitet samo-opisa i samo-procena) utkana je u mnoštvo njegovih samo-idenitifikacija (na pr. samoidentifikacija “vojnik” uključuje samo-opise kao što su lojalan, čvrst, agresivan, hrabar isl., a “sin” – nežan, požrtvovan, voli majku i sl.), itd. Ove samoidentifikacije mogu biti u sklopu dva podsistema identiteta: a. u sklopu socijalnog identiteta ili b. personalnog identiteta – koji čine dva dela celokupne predstave o sebi. Socijalni identitet: ljudi zasnivaju subjektivni pojam o sebi velikim delom na osnovu svog objektivnog pripadništva pojedinim socijalnim kategorijama (nacija, pol, zanimanje i sl.). Personalni identitet – čine identifikacije i opisi koji su lične prirode, specifični atributi pojedinca zasnovani u međuindividualnim odnosima.

Pristup socijalnog identiteta usmeren je primarno na socijalni identitet. On pretpostavlja da pod određenim okolnostima socijalni identitet postaje izraženiji nego personalni u određivanju nečijeg pojma o sebi i da to proizvodi kvalitativno drugačije ponašanje – grupno ponašanje. Postoji, ustvari, kontinuum samo-koncepcija koji se proteže od isključivo socijalnih do isključivo personalnih identiteta i to je povezano sa kontinuumom ponašanja koje se proteže od isključivo grupnog ponašanja (etnocentrizma) do idiosinkratičkog interpersonalnog ponašanja (oba ekstrema su, naravno samo teorijski moguća). 2. Pojedinac, bar u ovoj vrsti kulture, teži da postigne u osnovi

zadovoljavajući (pozitivan) pojam ili predstavu o sebi; usvajanje osobenog (pozitivnog) socijalnog identiteta je jedan od uslova da se takva slika stekne. Fundamentalna individualna motivacija za samo-poštovanjem zadovoljava se u kontekstu međugrupnih odnosa na taj način što se vrši poređenje između grupa u društvu i naglašavaju one različitosti (dimenzije razlikovanja) između sopstvene i drugih grupa na osnovu kojih sopstvena grupa zadobija prednost.

3. Svako društvo je hijerarhijski strukturirano prema jednom broju socijalnih kategorija koje se međusobno razlikuju prema kriterijumima moći, statusa, ili prestiža;

4. Stoga su socijalni identiteti ili samo-definicije pojedinaca zavisni od toga kojim grupama oni pripadaju (ili sa kojima se identifikuju), odnosno od položaja tih grupa u datoj društvenoj strukturi moći, statusa i prestiža. Činjenica da je on član brojnih socijalnih grupa znači

190

da to članstvo može – na pozitivan ili na negativan način – da doprinese predstavi koju on ima o sebi.

5. Interakcija između ovakve socijalno-uslovljene vrednosne diferencijacije, na jednoj strani i kognitivne “mehanike” kategorizacije na drugoj strani, posebno je važna za sve situacije u kojima postoji podela grupa na “mi” i “oni”. Socijalni identiteti (tj. grupa kao kognitivni entitet koji ima neko vrednosno značenje za pojedinca u određenom periodu vremena) posreduju između socijalnih kategorija kao objektivnih statističkih ili istorijskih entiteta i ponašanja pojedinca kao člana grupe, stvarajući, pod određenim okolnostima, osobeno grupno ponašanje.

Osnovni pojmovi teorije socijalnog identiteta

Tajfel uvodi četiri povezana pojma koji čine osnovu njegove teorije:

socijalna kategorizacija, socijalni identitet, socijalno poređenje i psihološka grupna posebnost (distinktivnost).

a. Socijalna kategorizacija – Da bi smo došli do pojma socijalne

kategorizacije treba reći da ova teorija naglašava se da je svako društvo sastavljeno od socijalnih kategorija koje se nalaze međusobno u određenim odnosima moći, statusa i prestiža. Ovi odnosi čine određenu socijalnu strukturu.

“Socijalne kategorije” = odnose se na činjenicu podele ljudi na osnovu

nacionalnosti, rase, klase, zanimanja, pola, religije itd.; kategorije ne postoje nezavisno: smislene su jedino kada su jedne suprotstavljene drugima koje predstavljaju kontrast i kada omogućavaju razlikovanje (na pr. belo-crno). Pojedinac je objektivno član mnogih socijalnih kategorija istovremeno (mada, pri tom, ne može istovremeno da bude član kontrastnih kategorija - na pr. Protestant i Katolik u Irskoj, belac i crnac i sl). Stoga, on ima pred sobom “repertoar” različitih mogućih identiteta; ali, samo neke od socijalnih kategorija kojima objektivno pripada – postaće osnova njegovog socijalog identiteta (tj. predstave o sebi). Od čega zavisi koje će to kategorije biti? Da bismo na to pitanje odgovorili valja znati da se u svakom društvu pojedine socijalne kategorije nalaze u određenim međusobnim odnosima – pre svega, odnosima moći i statusa.

“Odnosi moći, statusa, prestiža” = odnose se na činjenicu da neke

socijalne kategorije u društvu imaju veću moć, prestiž, viši status, itd. nego druge; one se nalaze u hijerarhijskom odnosu prema ovim objektivnim kriterijumima razlikovanja. Sledstveno tome one obezbeđuju svojim pripadnicima različitu osnovu za uspostavljanje predstave o sebi, tj. različitu osnovu njihovog samo-vrednovanja i samo-poštovanja.

“Socijalna struktura” = Priroda ovih socijalnih kategorija i njihov odnos u

nekom društvu čine osobenu socijalnu strukturu tog društva - koja prethodi

191

(data je) pojedinačnim ljudskim bićima koja se u njemu rađaju. Socijalna struktura nije statična, već je u neprestanoj promeni (postepenoj ili nagloj) i kretanju, što je posledica ekonomskih, istorijskih, itd. procesa: menjaju se i nastaju nove kategorije, njihov međusobni odnos se menja. Sledstveno tome, menjaju se i socijalni identiteti ljudi.

Pojam “Socijalna kategorizacija”= odnosi se, u stvari, na subjektivnu

kategorizaciju ljudi u nekom društvu. Ljudi teže da klasifikuju ne samo sebe već i sve druge ljude u određene kategorije i to nikada ne čine na nepristrasan i objektivan način (na koji se recimo klasifikuju ptice). Socijalna kategorizacija se uvek vrši s obzirom na sebe samog. Mi smo takođe ljudi i stoga kategorizacija drugih ima direktne implikacije za nas same; ona nešto govori i o nama samima, odnosno o odnosima između kategorija kojima pripadamo mi i drugi. Mi težimo da klasifikujemo druge na osnovu njihove sličnosti ili razlika u odnosu na nas same; pri tom stalno druge opažamo ili kao članove iste kategorije kojoj i sami pripadamo (svoja grupa) ili kao članove kategorije koja je različita od naše (tuđa grupa). Istovremeno, mi i sami sebe kategorizujemo, naglašavajući (i prenaglašavajući) sličnosti sa članovima svoje i razlike u odnosu na pripadnike tuđe grupe. Ove sličnosti i razlike naglašavaju se ne prema svim, već prema prototipskim karakteristikama članova ovih grupa - onima koje generalno definišu grupu u celini. Članovi svoje i drugih grupa se, pri tom, opažaju ne kao pojedinačne osobe (sa posebnim individualnim karakteristikama po kojima se međusobno razlikuju) već prvenstveno kao predstavnici grupa (i karakteristika grupa) kojima pripadaju.

Socijalna kategorizacija = sistem orijentacija koja pomaže pojedincu da psihološki stvori i definiše svoje mesto u društvu.

b. Socijalni identitet = odnosi se na činjenicu da ljudi zasnivaju svoj

identitet (osećanje svog Ja, pojam o Ja) velikim delom na osnovu članstva u socijalnim grupama i kategorijama kojima pripadaju. Socijalni identitet jeste jedan od veoma važnih izvora samo-vrednovanja i samo-poštovanja pojedinca. On je povezan sa pojedinčevom svešću da pripada određenim socijalnim grupama i značaju (u emotivnom i evaluativnom smislu) koji pridaje toj pripadnosti.

Defiinicija: “Onaj deo pojedinčevog pojma o sebi koji proističe iz

njegovog znanja o sopstvenoj pripadnosti nekoj socijalnoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrednosnim i emocionalnim značajem koji se toj vrsti pripadnosti pridaje”.

Socijalni identiteti, u smislu takvih socijalnih kategorija kao što su

nacionalnost, religija, pol, profesija, etnicitet ili politička orijentacija – su internalizovani i čine potencijalno važan deo pojedinčeve predstave o sebi. Oni čine okvire posredstvom kojih ljudi posmatraju sebe i svet oko sebe.

Neki od ovih grupnih pripadništava su značajnija od drugih, a njihova se značajnost može vremenom menjati u zavisnosti od različitih socijalnih situacija. Prihvatanjem nekih socijalnih kategorija kao osnove slike o sebi, tj njihovim

192

usvajanjem kao osnove sopstvenog samo-vrednovanja – u prenosnom smislu reči, formira se grupa u pojedincu. Ovi psihološki procesi – subjektivna važnost pripadnosti nekim grupama - utiču na prevođenje međuindividualnog u grupno ponašanje, kao i na različite oblike međugrupnog ponašanja. Pojam socijalnog identiteta odnosi se, upravo, na psihološki proces koji utiče na “prevođenje” socijalnih kategorija u ljudske grupe (naslov Tajfelove knjige: “Human Groups & Social Categories”), na stvaranje psihološke realnosti iz socijalne realnosti. Umesto pojedinca u grupi – grupa u pojedincu. Relevantan za objašnjenje socijalnog ponašanja ljudi i grupa.

“Pozitivan socijalni identitet” – važna pretpostavka teorije socijalnog identiteta, kako je rečeno, jeste da pojedinci imaju potrebu da postignu pozitivan socijalni identitet.

Ni jedna grupa, međutim, ne živi sama u društvu, već u sklopu drugih grupa. Pozitivan socijalni identitet ima smisla samo u odnosu ili u poređenju sa drugim grupama.

c. Socijalno poređenje = Proces socijalne kategorizacije, kako vidimo,

sam po sebi podstiče samo-evaluaciju pojedinca kroz proces tzv. socijalnog poređenja. Naime, nečije samo-poštovanje koje proističe iz njegove pripadnosti nekoj grupi zavisi od ishoda poređenja sopstvene i “tuđih” grupa.

Pojam “socijalnog poređenja” predstavlja proširenje Festingerove (1954) teorije socijalnog poređenja, prema kojoj pojedinci vrednuju (i postaju sigurni u) svoja uverenja, stavove i sposobnosti upoređujući ih sa onima koje imaju drugi ljudi. Festingerov pojam odnosi se na poređenje pojedinaca unutar grupe (između onih koji su međusobno slični) i ima kao rezultat konformizam i uniformnost ponašanja. Značenje koje teoretičari socijalnog identiteta pridaju terminu “socijalno poređenje” nešto je drugačiji. Oni smatraju da je svo naše znanje socijalno derivirano posredstvom socijalnog poređenja, uključujući i ono o fizičkom svetu: nečije poverenje u istinitost svojih stanovišta stvara se uspostavljanjem konsenzusa – saglasnosti među ljudima.

Kada je o međugrupnom socijalnom poređenju reč, tj. poređenju između pojedinca kao člana svoje grupe i drugih koji su članovi drugih grupa (ili između svoje i tuđe grupe u celini) – postoji težnja da se maksimiziraju međugrupne osobenosti – tj. da se podvuče što više razlika između grupa na što većem broju dimenzija (kriterijuma) po kojima se one mogu razlikovati. Pošto su dimenzije socijalnog poređenja pretežno evaluativne, ovo naglašavanje razlika ide u pravcu naglašavanja i podvlačenja prednosti sopstvene grupe. Upoređujući sopstvenu od drugih grupa na dimenziji na kojoj je sopstvena grupa na pozitivnom polu, sopstvena grupa stiče pozitivnu različitost a njeni članovi pozitivan socijalni identitet (stvara kod pojedinca osećanje sopstvene vrednosti i poštovanja).

Procesi kategorizacije i socijalnog poređenja deluju zajedno i stvaraju specifičan oblik ponašanja – grupno ponašanje. Ono obuhvata međugrupnu diferencijaciju i diskriminaciju, favorizovanje sopstvene grupe, opažanje vrednosne superiornosti svoje grupe u odnosu na tuđe, stereotipno opažanje svoje, tuđih grupa i sebe samoga, konformiranje grupnim nprmama, afektivna preferencija svoje u odnosu na tuđe grupe itd. Kategorizacija vodi stereotipnom

193

opažanju svoje, tuđih grupa i sebe samoga, kao i određen stepen prenaglašavanja međugrupnih razlika. Socijalno poređenje je odgovorno za selektivnost efekta prenaglašavanja (prenaglašavanje postoji uglavnom kod dimenzija poređenja kojima se obezbeđuje sopstvena prednost) i stepen preuveličavanja međugrupnih razlika i unutargrupnih sličnosti.

Suština teorije socijalnog identiteta U okviru modela socijalnog identiteta problem pojedinčeve samo-definicije

u širem socijalnom kontekstu razmatra se pozivanjem na pojam socijalnog identiteta, koji je, u današnjem značenju, uveo Tajfel (1972). On je pošao od pretpostavke da u okviru savremenih društava (i kultura) postoji univerzalna potreba ljudi da steknu samo-poštovanje i da obezbede poštovanje od strane drugih - tj. težnja da postignu jednu u osnovi zadovoljavajuću predstavu o sebi. Važan činilac pojedinčevog samo-određenja predstavlja činjenica da je on pripadnik brojnih socijalnih grupa koje mogu, u pozitivnom ili u negativnom smislu, da doprinesu ovoj predstavi. U osnovi ovog diferenciranog (samo)vrednovanja pojedinca, u zavisnosti od njegove pripadnosti nekoj grupi (ili grupama), leži sistem socijalne kategorizacije koji je specifičan za određeno društvo ili grupu. Socijalnu kategorizaciju čini proces subjektivne klasifikacije socijalnih objekata u grupe (kognitivna podela društva na grupe od strane njegovih pripadnika) koje je praćeno određenim sistemom vrednovanja svake od njih. Ove socijalne kategorije, stoga, postaju "ekvivalnetne s obzirom na pojedinčeve postupke, namere i sisteme uverenja." (Tajfel, 1981, s. 254). Socijalna kategorizacija, u stvari, predstavlja sistem orijentacija koji pojedincu pomaže da, u psihološkom smislu, odredi svoje mesto u širem društvu. Usvajanje vrednosno obojenog razlikovanja sopstvene od drugih grupa deo je opšteg procesa socijalizacije i utiče značajno na pojedinčev socijalni identitet. Socijalni identitet odnosi se, prema Tajfelu, na : “Onaj deo pojedinčevog pojma o sebi koji proističe iz njegovog znanja o sopstvenoj pripadnosti nekoj socijalnoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrednosnim i emocionalnim značajem koji se toj vrsti pripadnosti pridaje (Ibid, s. 255).

Prema teoriji socijalnog identiteta, znači, neki aspekti predstave koje čovek ima o sebi stvaraju se na osnovu njegovog sudelovanja u članstvu pojedinih socijalnih grupa ili kategorija. Ljudi sebe definišu u velikoj meri na osnovu svoje grupne pripadnosti i, pri tom, teže da ostvare pozitivan socijalni identitet - samo-definiciju u smislu pripadništva pozitivno-vrednovanoj grupi. Sledstveno tome, neka od ovih grupnih pripadništva bivaju za pojedinca važnija od drugih, a njihova značajnost može varirati u zavisnosti od društvenog trenutka ili od osobenosti različitih socijalnih situacija (Videti: Tajfel, 1981, s.255). Socijalne grupe, pak, stiču "evaluativnu značajnost" tek u kontekstu njihovih odnosa sa drugim grupama. Stoga je, prema ovoj teoriji, socijalno poređenje između grupa od krucijalne važnosti za procenu socijalnog identiteta. Tek u među-grupnim relacijama, kroz poređenje sopstvene sa drugim grupama u društvu i kroz uspostavljanje pozitivne različitosti i osobenosti u odnosu na njih,

194

"pozitivni aspekti socijalnog identiteta" koje mu grupa obezbeđuje za pojedinca imaju smisla.

Ovakva teorijska koncepcija pretpostavlja da pojedinci nemaju uvek stabilne socijalne identifikcije bilo koje vrste, niti se saznajni, vrednosni i emocionalni aspekti ovih identiteta ispoljavaju uvek u istoj meri.

Postoji kontinuum između isključivo personalnog i isključivo socijalnog identiteta.

Personalni identitet Socijalni identitet Pod određenim društvenim okolnostima (socijalnim situacijama)

pojedinčev socijalni identitet postaje značajniji za samo-određenje nego personalni, ili neke vrste socijalnih identiteta (subjektivnih osećanja grupne pripadnosti) jačaju na račun drugih. U tom slučaju i njegovo ponašanje postaje kvalitativno drugačije, a menja se i stil interakcije sa drugim ljudima. On se može ophoditi prema drugima kao prema individualnim ličnostima, ili samo kao prema predstavnicima određenih grupa - ponašanje, znači, varira na kontinuumu između isključivo interpersonalnog i isključivo intergrupnog ponašanja (ekstremni polovi su samo teorijski mogući).

Interpersonalno Međugrupno Specifičan sadržaj ponašanja zavisi od toga koja posebna socijalna ili

personalna identifikacija je subjektivno postala značajna u datoj situaciji Kako se pojedinci “približavaju” međugrupnom polu ponašanje se kvalitativno menja: Što je situacija bliža međugrupnom ekstremu – to će ponašanje svih članova jedne grupe (ingroup) prema pripadnicima druge grupe (outgroup) biti uniformnije (stereotipnije); što je bliža interpersonalnom ekstremu – ponašanje će biti varijabilnije (idiosinkratičko). Takođe, što je situacija bliža međugrupnom ekstremu – pripadnici druge grupe (outgroup) se tretiraju nediskriminativno (nediferencirano) bez obzira na individualne razlike među njima. Kontinuum Personalni pol Grupni pol 1. Pojam o sebi Personalni identitet Socijalni identitet 2. Opažanje pojedinaca Idiosinkratičko Stereotipno 3. Socijalno ponašanje Međuindividualno Među i intragrupno

U zavisnosti, pak, od vrste socijalnog identiteta koji preovlađuje u datom

trenutku, sve pojedinčeve socijalne percepcije i interakcije biće obojene tim specifičnim kriterijumom subjektivne grupne pripadnosti (bilo da je to etnička pripadnost, nacionalnost, klasa, pol, itd.); to znači da će on većinu situacija

195

opažati kao relevantne sa ovog stanovišta i u njima se ponašati upravo u smislu referentne grupne identifikacije. Teorija, takođe, postulira da će specifične društvene okolnosti u kojima se posebno ističe neki oblik grupne pripadnosti (na pr. etnička) i koje nagone pojedince da se ponašaju u ovom smislu, dovesti do toga da kod njih ojačaju neke grupne identifikacije koje prvobitno nisu bile značajne, i čak da se revitalizuju one koje su ranije bile potisnute i latentne. Katkada i spolja, opštim konsenzusom, nametnuta socijalna definicija koja neku kategoriju ljudi označava kao na neki način "različitu" može uticati da se razvije određen grupni identitet (kao što je na pr. manjinski identitet).

Tajfel na sledeći način izlaže posledice koje ovakav proces uspostavljanja

socijalnog identiteta ima na osećanje pripadanja ili identifikaciju sa grupom i lojalnost grupi.

"(a) može se pretpostaviti da će pojedinac težiti da ostane član neke grupe, odnosno da se učlani u nove grupe ako te grupe mogu doprineti na neki način pozitivnim aspektima njegovog socijalnog identiteta, tj. onim njegovim aspektima iz kojih on crpe neki stepen zadovoljstva.

(b) ako neka grupa ne zadovoljava ovakve zahteve, pojedinac će težiti da je napusti, sem ukoliko: (i) je napuštanje grupe nemoguće iz nekih “objektivnih” razloga, ili (ii) je to u suprotnosti sa značajnim vrednostima koje su i same deo njegove poželjne predstave o sebi.

(c) ako napuštanje grupe predstavlja teškoću ili nije moguće, tada su za pojedinca moguća najmanje dva rešenja: (i) da promeni interperatciju atributa grupe na taj način da se njene nepoželjne karakteristike (na pr. nizak status) ili opravdaju ili učine prihvatljivim kroz reinterpretaciju; ili (ii) da ih prihvati takve kakvi su, ali da se uključi u socijalnu akciju koja će biti usmerena na poželjne promene društvene situacije u celini” (Tajfel, 1981, s 256). Usvajanje strategije "kompetitivnog etnocentrizma" (i socijalnog konflikta) – koje se po pravilu dešava onda kada se kada se statusni odnosi između grupa opažaju istovremeno kao nelegitimni i nestabilni - usmereno je na socijalne promene. Tako se pojam socijalnog identiteta shvata ne samo kao posredujući faktor uspostavljanja grupne lojalnosti na societalnom nivou nego i kao jedan od socijalno-psiholoških posredujućih mehanizama objektivnih društvenih promena.

Socijalni identitet i socijalna struktura Pristup socijalnog identiteta značajno je doprineo razumevanju dinamike

odnosa između velikih društvenih grupa: međugrupnih konflikata u etnički pluralnim i stratifikovanim društvima, kolektivnih akcija, socijalnih pokreta, itd. Naglasak na makro-socijalnim fenomenima učinio ga je pogodnim i za objašnjenje procesa identifikacije sa specifičnim socijalnim kategorijama, između ostalog, sa etničkim i rasnim grupama, odnosno sa nacijom kao političkom zajednicom u složenim nacionalnim državama. Poseban doprinos u ovom pogledu ostvario je u domenu razumevanja društvenih promena. Ovaj makro-socijalni naglasak posebno je značajan jer se on direktno tiče odnosa između

196

socijalnih procesa i individualnog ponašanja – dijalektičkog odnosa između društva i pojedinca, posredovanog socijalnim identitetom.

Teorija socijalnog identiteta, naime, polazi od toga da je socijalna stratifikacija u društvu povezana sa hijerarhijskim razlikama među socijalnim kategorijama (u moći, statusu, prestižu) i da niži status grupe implicira negativni socijalni identitet njenih članova. Dominantna grupa (ili grupe) imaju materijalnu moć da promovišu sopstvenu verziju prirode društva u celini, grupa koje ga sačinjavaju i njihovih međusobnih odnosa. To znači da ona nameće dominantni sistem vrednosti i ideologiju koji su pažljivo projektovani tako da budu u sopstvenu korist i da legitimišu i podržavaju status quo. Pojedinci su rođeni u okviru ovakve strukture i posredstvom svog mesta rođenja, boje kože, porekla, fiziologije itd. – svrstavaju se u neke od postojećih kategorija, a u neke ne. U onom opsegu u kojem oni internalizuju dominantnu ideologiju i identifikuju se sa ovim, spolja nametnutim, kategorijama, oni usvajaju osobene socijalne identitete koji mogu usloviti, u evaluativnom smislu, pozitivno ili negativno samo-opažanje.

Pripadništvo podređenoj grupi potencijalno sobom nosi negativan socijalni identitet i nisko samo-poštovanje njenih članova. To predstavlja nezadovoljavajuće stanje stvari i mobiliše pojedince da pokušaju da ga otklone. Oni to mogu učiniti na različite načine, što delimično zavisi od subjektivnih struktura uverenja - tj. pojedinčevih verovanja koja se odnose na prirodu društva i odnose između grupa u okviru njega. Subjektivne strukture uverenja obično odslikavaju dominantnu ideologiju (pošto, ustvari, upravo posredstvom socijalnog konsenzusa o jednoj takvoj, isfabrikovanoj, verziji realnosti dominantna grupa pokušava da očuva svoju privilegovanu poziciju), ali ta dominantna ideologija ne mora nužno da se poklapa sa “stvarnom” prirodom društva.

Postoje dva generalna tipa struktura subjektivnih uverenja (koje mogu usvojiti pripadnici podređene grupe): a. uverenja o socijalnoj mobilnosti i b. uverenja o socijalnoj promeni.

Socijalna mobilnost – odnosi se na uverenje da su granice među grupama propustljive; pojedinci mogu lako da “pređu” iz jedne grupe u drugu. Oni to mogu kao pojedinci, na osnovu vrednog rada, veza, itd. i na taj način mogu da budu “prekategorisani” ili “predefinisani” (najverovatnije sa pripadnicima svoje porodice) u članove dominantne grupe. Verovanje u socijalnu mobilnost jednostavno vodi članove podređenih grupa da usvoje individualističke strategije u cilju otklanjanja svog podređenog socijalnog identiteta (sa potencijalno negativnim konotacijama i materijalnom inferiornošću) u korist socijalnog identiteta dominantne grupe (koji je praćen pozitivnim vrednovanjem i materijalnim privilegijama).

Ova strategija ostavlja status quo društva, odnosno odnose između grupa, netaknutim i nepromenjenim (u pogledu moći, statusa, prestiža) i sprečava kolektivnu akciju (kao što su nemiri, demonstracije) pripadnika podređenih grupa. Stoga je u interesu dominantne grupe da protežira ideologiju socijalne mobilnosti. To je “mit” o individualnoj slobodi (“mit” pošto ne odgovara uvek stvarnim mogućnostima individualnog napredovanja). Pojedačni uspesi samo potkrepljuju mit (na pr. o crncu-advokatu, ženi-pilotu i sl.).

197

Uverenja o socijalnoj promeni – (nije sasvim adekvatan termin pošto ne mora da se radi o stvarnoj socijalnoj promeni, u smislu radikalne promene) – odnosi se na uverenje da su granice između grupa rigidne, fiksirane i nepropustljive; ne mogu se preći. Pojedincu nije moguće kao pojedincu da jednostavno odbaci usud pripadnosti podređenoj grupi i preuzme ulogu pripadnika dominantne grupe. On je “obeležen” potencijalno negativnim statusom svoje podređene grupe i jedina mogućnost koju ima jeste da pribegne onim strategijama koje mogu (psihološki ili stvarno) poboljšati socijalni položaj njegove grupe u celini. To su grupne, a ne individualne strategije i one mogu biti dvojake:a. strategija socijalne kreativnosti i b. strategija socijalne kompeticije. Strategije socijalne kreativnosti – usvajaju se onda kada pojedinac ne može subjektivno da sagleda kognitivne alternative postojećem stanju. To znači da pojedinac nije u mogućnosti da sagleda bilo kakvo drugačije socijalno ustrojstvo od onoga kavo već postoji. Dominantna grupa može stvoriti ideologiju koja osnažuje ovakvo stanovište: na pr. genetički argumenti suprotni naučnim nalazima koji služe tome da se potčine žene, ili religijske ideologije koje pripadnost podređenoj grupi pripisuju sudbini (kastinski sistem). Strategije socijalne kreativnosti ne menjaju status quo, ali ipak mogu učiniti socijalni identitet članova podređenih grupa pozitivnijim. One mogu obuhvatati sledeće: - podređena grupa može izabrati (i pokušati da obezbedi “priznanje” za) druge

dimenzije (kriterijume) međugrupnog poređenja – one na kojima može biti pozitivnije vrednovana (na pr. muzički ili sportski talenat Crnaca, bolji imunitet žena i sl.)

- pripadnici podređene grupe mogu pokušati da prevrednuju (evaluativno redefinišu) tradicionalno negativne karakteristike (Primer: slogan “crno je lepo” američkih Crnaca iz 60’tih, ili slični pokušaji feministkinja da promene tradicionalno negativne stereotipe o ženama).

- pripadnici podređene grupe mogu da izaberu drugu referentnu grupu za poređenje – umesto da se porede sa dominantnom ili “višom” grupom – kada je rezultat uvek i nužno negativan (nisko samo-poštovanje) poređenje može biti sa drugim podređenim grupama (lateralno socijalno poređenje, ili, čak bolje, sa grupama još nižeg statusa (Primer: fenomen radničkog “seksizma” ili rasizam siromašnih belaca: niže grupe ispoljavaju više ekstremnih predrasuda prema drugim grupama niskog statusa).

Pojedine strategije socijalne kreativnosti koriste se zavisno od istorijskih okolnosti koje uslovljavaju koja će od njih biti predominantno zastupljena.

Reakcija dominantnih grupa zavisiće od korišćene strategije: Lateralno socijalno poređenje među podređenim grupama ne nailazi na odgovor (prema pravilu “zavadi pa vladaj”); ali ako podređena grupa izabere druge dimenzije poređenja sa dominantnom grupom, ili pokuša da redefiniše polove postojećih vrednosnih dimenzija, dominantna grupa mora da spreči da taj proces ode suviše daleko: ona će (ideološkim sredstvima) onemogućiti takve pokušaje ili opet vratiti

198

i legitimisati druge dimenzije međugrupnog poređenja (kontrola medija joj to omogućava).

Strategije socijalne kompetitivnosti – stvarna konfrontacija između dominantnih i podređenih grupa moguće je da izbije samo onda kada podređene grupe mogu naći kognitivne alternative postojećem stanju. To se dešava onda kada se legitimnost status quo dovede u pitanje; on se ne posmatra više kao stabilan i nepromenljiv i alternativna socijalna ustrojstva i sredstva da se ona ostvare počinju da se osmišljavaju i artikulišu. Moguća je stvarna socijalna promena, a podređena grupa ne vidi više potrebu da ostane podređena. Razvija se neka radikalna alternativna ideologija koja “projektuje” podređenu grupu u direkno suparništvo sa dominantnom. Ovakva konfrontacija može da ima oblik političke borbe u okviru ustava i zakona (pokreti za prava crnaca, žena i sl.), nasilnog terorizma (Crni Panteri, UČK), građanskog rata (Bosna), revolucije (Oktobarska) ili pasivnog otpora (Gandi).