TEMIV ARSKI ZBO RNIK

TEMIVARSKI ZBORNIK

3

3

MS

MATICA SRPSKA

MATICA SRPSKA Temivarski odbor The Timisoara Comittee of the Matica Srpska MATICA SRPSKA Comitetul Timioara

YU ISSN 0354-6721

TEMIVARSKI ZBORNIKTHE TIMISOARA REVIEW CULEGERE DE STUDII TIMIOARA

3Urednitvo /Editorial Board/ Redacia dr Miodrag Jovanovi Glavni i odgovorni urednik /Editor in Chief/ Redactorul ef i responsabil Dr Mirjana Maluckov, dr Duan Popov, akademik edomir Popov, dr Miqa Radan, dr Mirjana Stefanovi, dr Qubivoje Cerovi, mr Leposava elmi

NOVI SAD 2001

SADRAJCONTENTS Arsenije Bugarski, Sveti Maksim (Brankovi) u Vlakoj po rumunskim izvorima Saint Maksim (Brankovi) in Wallachia, According to the Romanian Sources Sfntul Maxim (Brankovici) n ara Romneasc, dup izvoare romneti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Milivoj Bugarski, ivot u slubi srpske kole Life in Service of the Serbian School O via petrecut n slujba scolilor srbeti. . . . . Stevan Bugarski, Prota Slobodan Kosti ia svoga vremena Priest Slobodan Kosti the Pivot oh his Time Protopopul Slobodan Kosti focarul epocii sale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Milica Bujas, Lazar Zaharijevi, sudija, advokat i svedok svog vremena (18281904) Lazar Zaharijevi, Judge, Lawyer and Witness of His Time Lazar Zaharijevi, judector, avocat i martor al timpului n care a trit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aleksandar Vasi, Srpska pijanistkiwa Jovanka Stojkovi A Serbian Pianist, Jovanka Stojkovi Pianista srb Jovanka Stojkovi . . . . Nikola Gavrilovi, Deizam prirodwaka Pavla Kengelca Deism of the Scientist Pavle Kengelac Deismul naturalistului Pavle Kengelac . . . Spasoje Grahovac, Kwievni rad Aleksandra Andria Literary Work of Aleksandar Andri Activitatea literar a lui Aleksandar Andri . . . ore uri, O Aleksi Jankoviu, srpskom dravniku iz Temivara On Aleksa Jankovi, a Serbian Statesman from Timisoara Despre Aleksa Jankovi, om de stat srb din Timioara . . . . . . . . . . . . Miodrag Jovanovi, Vajari Janii iz Arada The Jani Brothers, Sculptors from Arad Sculptorii din familia Jani din Arad . . . . . . . . . Vladimir Milankov, Baron Fedor Nikoli od Rudne Baron Fedor Nikoli of Rudna Baronul Fedor Nikoli de Rudna . . . . . . . . . Sava (Vukovi) episkop umadijski , Nikolaj (Dimitrijevi) episkop temivarski (17281744) Nikolaj (Dimitrijevi), the Bishop of Timisoara (17281744) Nikolaj (Dimitrijevi), episcopul de Timioara (1728 1744) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Boidar Kovaek, Dva kwievna iznenaewa iz porodice Damaskin Two Literary Surprises from the Damaskin Family Dou surprize literare ale familiei Damaskin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vasa Lupulovi, ivot i rad episkopa Sofronija Kirilovia Life and Work of the Bishop Sofronije Kirilovi Viaa i activitatea episcopului Sofronie Chirilovici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 19

27

43 51 63 73

81 89 95

113

125

135

Adrijana Sida Mawea, Dr ore okrqan uven blizu i daleko Dr ore okrljan Famous both At Home and Far-away Dr. ore okrljan, om devenit extrem de cunoscut pn departe . . . . . . . . iva Milin, O srpskom kalueru Nikodimu i o wegovom rukopisnom etvorojevanequ, prepisanom 14041405. godine u manastiru Vodica, u rumunskoj zemqi On the Serbian Monk Nikodim and His Manuscript etvorojevanelje, Copied in 14041405 in the Vodica Monastery, in Romania Despre clugrul sarb Nikodim i despre Tetraevanghelul su scris cu mna, copiat n anii 14041405 la mnstirea Vodia, n ara Romneasc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dragomir Mirjani, Dva znamenita aradska prosvetna radnika Two Renowned Educators from Arad Dou distinse cadre didactice din Arad . Radovan Mii, Kwievni i nacionalni poslenik Nikola Nika Nikoli Literary and National Activist Nikola Nika Nikoli Scriitorul i tribunul naional Nikola Nika Nikoli . . . . . . . . . . . . . . Olga Miki, Slikarska porodica Aleksi The Aleksi Family of Painters Familia de pictori Aleksi . . . . . . . . . . . . . . . . . Boidar Pani, Srpski rodoqub i dobrotvor Gavril-Gavra Jankovi A Serbian Patriot and Benefactor, Gavril-Gavra Jankovi Patriotul i binefctorul srb Gavril-Gavra Jankovi . . . . . . . . . . . . . Danica Petrovi, Spiridon Trbojevi nepoznati srpski crkveni muziar u Temivaru polovinom XIX veka Spiridon Trbojevi An Unknown Serbian Church Musician in Timisoara in the mid-19th Century Spiridon Trbojevi muzician necunoscut de muzic bisericeasc srbeasc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dejan Popov, Jeromonah Mitrofan (oqmoanov) (18661941) Hieromonk Mitrofan (oljmoanov) (18661941) Ieromonahul Mitrofan (olmoanov) (18661941) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Duan Popov, Rodonaelnik temivarsko-novosadske porodice, advokat i politiar dr Kosta Haxi The Progenitor of a Timisoara and Novi Sad Family, the Lawyer and Politician Dr. Kosta Hadi Avocatul i omul Politic Dr. Kosta Hadi, ntemeietorul unei familii din TimioaraNovi Sad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miqa Radan, Odnos karaevskih intelektualaca s kraja XIX i prve polovine XX veka prema etnikom poreklu Karaevaka Attitude of the Kara Region Intellectuals from the End of the 19th and the First Half of the 20th Century to the Ethnic Origin of the Kara Population Siuaia intelectualilor caraoveni, de la sfritul secolului al XIX-lea si prima jumtate a secolului al XX-lea cu privire la originea etnic a caraovenilor . Protojerej Stevan Raji, Sinesije (ivanovi) episkop aradski 1751 1768 Sinesije (ivanovi) the Episkopos of Arad (17511768) Sinesije (ivanovi) episcopul de Arad (17511768) . . . . . . . . . Qubomir Stepanov, Aleksandar Branko Stefanovi (18431896), lekar i drutveni radnik Aleksandar Branko Stefanovi (18431896), Doctor and Social Worker Aleksandar Branko Stefanovi (18431896), medic i lucrtor obtesc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dimitrije Stoj, Plemstvo i plemiski grb porodice Arsi iz Arada Aristocracy and the Aristocratac Coat-of-Arms of the Arsi Family from Arad nnobilarea i blazonul familiei Arsici din Arad . . . . . . .

143

151 157

163 173

185

199

211

219

229

243

251

265

Alojz Ujes, iwenice i Pretpostavke o Dvorskom pozoritu Jovana plemenitog Nake u Banatskom Komlou Facts and Assumptions about the Noble Jovan Nako's Court Theatre in Banatski Komlo Date i ipoteze cu privire la Teatrul de Curte din Comloul Bnean al lui Jovan generosul Nako . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qubivoje Cerovi, Dimitrije Tirol (17931857) Dimitrije Tirol (1793 1857) Dimitrie Tirol (17931857) . . . . . . . . . . . . . . Leposava elmi, Hristofor ifman narodni dobrotvor i mecena srpskih umetnika Hristofor ifman National Benefactor and Patron of Serbian Artists Hristofor ifman-binefctor al poporului i mecena al artitilor srbi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tatjana Pivniki-Drini, Registar geografskih imena Index of Geographical Names . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tatjana Pivniki-Drini, Registar imena linosti Index of Authors and Personalities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

273 313

321 335 343

Prevodi na engleski Dr Predrag Novakov Prevodi na rumunski Florijan Ursulesku Lektor Vera Vasili Tehniki urednik Vukica Tucakov Korektor Mirjana Zrni Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad tampa IDEAL, Novi Sad

tampawe ovog Zbornika omoguili su Ministarstvo za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije i Vojvoanska banka

NEKOLIKO REITemivarski odbor Matice srpske pripremio je za 23. novembar 2000. u Novom Sadu tematski skup: Znaajne linosti iz Temivara, Arada i drugih mesta danawe Rumunije. Namera Odbora i posebno imenovanog organizacionog odbora bila je trojaka: da se dobije to vie novih obavetewa o prolosti Srba u Rumuniji, da se pomogne Matici srpskoj u wenom velikom i vanom poslu izrade Srpskog biografskog renika i da se prui jo jedna prilika srpskim intelektualcima iz Rumunije da se ukque u istraivake tokove u naoj zemqi. Moe se rei da je Skup udovoqio svim trima pomenutim zahtevima. Na listi prijavqenih govornika ovoga skupa nalo se 36 imena. Od toga broja 15 referenata prijavqeno je iz Rumunije, to je jasan znak i vrst dokaz da pripadnici srpske dijaspore u Rumuniji pokazuju dunu zainteresovanost za kulturnu prolost svojih predaka i da umeju da se uhvate u kotac sa istraivakim poduhvatima. Kako se iz sadraja ove kwige vidi taj program kvantitativno nije u potpunosti ostvaren, to za skupove doista nije nimalo neobino. Uostalom, wegove plodove tampane u ovoj kwizi Temivarskog zbornika itaoci e moi da proitaju i ocene. Meu rezultatima skupa i novinama koje saoptewa donose nai e se podosta uporinih taaka za daqa istraivawa prolosti srpskog naroda i upoznavawe linosti koje su na wu uticale.

5

UDC 262.12:929 Brankovi .

Arsenije Bugarski

SVETI MAKSIM (BRANKOVI) U VLAKOJ PO RUMUNSKIM IZVORIMAPristup1. Sveti Maksim2 je bio sin despota srpskog Stefana Slepog i despotice Angeline4. Roen je oko 1460. godine u Albaniji5 i na krtewu dobio ime ore. Po smrti wegovoga brata od strica despota Vuka Brankovia ugarski kraq Matija Korvin6 postavio ga je za despota srpskog 1486. godine. U Srem je doao zajedno sa majkom i mlaim bratom Jovanom7. Deset godina kasnije predao je despotstvo bratu, a sam je primio monaki postrig, dobivi monako ime Maksim. U in jeroakona, odnosno jeromonaha, rukopoloio ga je Mitropolit sofijski Kalevit. Po Jovanovoj smrti (10. decembra 1502), na poziv vladara Radula Velikog8, preao je u Vlaku. U rumunskoj kneevini ostao je do 1508. godine, a tada se vratio u Srem. Usledio je jo jedan odlazak u Vlaku (1512) na dvor vladara Weagoja Basaraba9, odakle se ubrzo ponovo vratio u Srem, gde je 1513. postao arhiepiskop i mitropolit beogradsko-sremski. Kao arhiepiskop osnovao je manastir Kruedol i tu prebivao. Prestavio se u Gospodu 18. januara 1516. godine. Za svetiteqa je proglaen oko 1523. godine.3 1 Poglavqe saeto prema sledeim izvorima: Pohvala arhiepiskopu Maksimu, prema prevodu u kwizi: M. Bai, Iz stare srpske kwievnosti, Beograd, 1931, 247250; Azbunik Srpske i pravoslavne crkve po Radoslavu Grujiu, Beograd, 1993; Arhimandrit Justin (Popovi), itija Svetih, Januar, Manastir elije, 1972; S. Mileusni, Sveti Srbi, Kragujevac, 1989; D. Ruvarac, Opis srpskih frukogorskih manastira, Sremski Karlovci, 1903; Sava, episkop umadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd PodgoricaKragujevac, 1996. 2 Slavi se 18. januara. 3 Kao svetiteq pod imenom Sveti Stefan Slepi slavi se 9. oktobra. 4 Kao prepodobna pod imenom Mati Angelina slavi se 30. jula. 5 Izvori navode 1461, 1462, pa i druge godine. 6 Vladao 14581490. godine. 7 Kao svetiteq pod imenom Sveti Pravedni Jovan slavi se 10. decembra. 8 Vladao od 1495. do smrti 1508. godine. 9 Vladao od 1512. do 1521. godine.

7

O svetom Maksimu u Vlakoj10. Sveti Maksim je preao iz Ugarske u Vlaku oko 1503. godine, dakle po smrti svoga brata despota Jovana; bio je ve u monakom inu, doao je zajedno sa majkom Angelinom, i doneo sa sobom kovege sa motima oca i brata. Ima izgleda da je doao na poziv samoga vladara. Nije utanaeno da li je tada ve bio u inu jeromonaha, ali su izvori jednoglasni u pogledu iwenice da ga je rukopoloio sofijski mitropolit Kalevit. Neki rumunski istoriari tvrde da je rukopoloewe bilo u Vlakoj11.10 Mada esto pomiwano, poglavqe saradwe izmeu Srba i Rumuna na crkvenom i dravnom planu tokom boravka Svetoga Maksima u Vlakoj nije konano rasvetqeno. Od srpskih autora iz Rumunije o ovom predmetu saeto je pisao S. Bugarski, Mostovi prijateqstva, Sveti Maksim Novi, Bilten Srpskog pravoslavnog vikarijata u Temivaru VIII, 3, Temivar 1979, 7781. 11 Gh. I. Moisescu St. Lupa A. Filipacu, Istoria Bisericii Romne, I, Bucureti 1957, 308.

8

U to vreme u Vlakoj se nalazio prognani carigradski patrijarh Nifont12, koga je vladar Radul Veliki doveo radi organizovawa crkvenog ivota. On je, kao to pomiwe Gavril Prot13, sazvao sabor na kojem su rukopoloena dvojica episkopa i dodeqene im eparhije. Rumunski istoriari su miqewa da je u pitawu osnivawe Eparhije Rimnika, Novoga Severina i Eparhije Buzaua, i da je jedan od dvojice episkopa bio sveti Maksim, rukopoloen za Eparhiju Rimnika, Novoga Severina14. Do sada nije istraen rad svetoga Maksima na Rimnikom prestolu; u svakom sluaju, kada je Nifont negde 1505. godine otiao iz Vlake, sveti Maksim je bio u inu episkopa, i preuzeo je mitropolitski presto Ugro-Vlake15, tada sa seditem u prestonom gradu Kurtea de Arxe16. U starom pomeniku Ugro-vlake mitropolije zapisan je kao etvrti arhijerej koji je pridravao wen presto17. Sveti Maksim je bio blizak vladaru Radulu Velikom, i na wegov zahtev, pored crkvenih, obavio je i vie diplomatskih zadataka. Godine 1506. izbio je sukob izmeu Vlake i Moldavije: najpre je vojska Vlake upala u Moldaviju, zatim je moldavski vladar preduzeo kazneni pohod na Vlaku. Sukob je zaustavqen zahvaqujui mudrom zauzimawu svetoga Maksima, koji je u svojstvu izaslanika vlakog vojvode uspeo da izdejstvuje pomirewe dvaju vladara, priznavawe prvobitne granice i potpisivawe mira. Dogaaj je imao velikog odjeka u rumunskoj istoriografiji toga vremena18. Krajem sledee godine, posredovawem mitropolita Maksima, vladar Radul Veliki je sklopio sporazum sa erdeqskim Sasima, da bi se kod wih sklonio u sluaju da bude zbaen s prestola. Isto je tada sveti Maksim upuen u Budim ugarskom kraqu Vladislavu II19, sa zahtevom da se obnovi savez protiv Turaka. Diplomatsko zauzimawe svetoga Maksima bilo je veoma plodonosno, tako da je ugarski kraq prihvatio zahtev, i kao priznawe poklonio vlakom vladaru, wegovom bratu i wihovim naslednicima erdeqski predeo Xeoaxiu20 istoimeni trg i 19 okolnih sela. Marta 1508. godine umro je vladar Radul Veliki. Na presto je stupio Mihwea Zli21. Iako ga je sveti Maksim pomazao i ustoliio, wegov12

Kao svetiteq pod imenom Sveti Nifont Patrijarh carigradski slavi se 11. av-

gusta.13 itije Wegove Svetosti oca naega Nifonta, patrijarha carigradskog, Navod prema: M. Pcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Romne, 1, Bucureti, 1992, 40, 442. 14 Gh. I. Moisescu S. Lupa A. Filipacu, nav. delo, 322, 325. 15 To je prvi po asti episkopski presto u Rumuniji; na wemu je utemeqena sadawa Rumunska patrijarija u Bukuretu. 16 Kurtea de Arxe (Curtea de Arge), grad u Rumuniji, prestonica kneevine Vlake do 1517. godine. 17 Gh. I. Moisescu St. Lupa A. Filipacu, nav. delo, 307. 18 Videti prilog. 19 Kraq Ugarske 14901516. 20 Geoagiu sada optina u upaniji Huwedoara. 21 Vladar Vlake 15081509.

9

vladarski stav prema mitropolitu nije bio prijateqski22. Hotei da sa Ugarskom sauva dobre odnose, koje bee uspostavio wegov prethodnik, i Mihwea je uputio svetoga Maksima u diplomatsku misiju na ugarski dvor Vladislava II. Maksim je prihvatio povereni mu zadatak i asno ga ispunio, ali se nije vratio u Vlaku, nego je potom poslao Mihwei dobijenu povequ, a sm je otiao u Srem. Arxeki mitropolitski presto je ostao uprawen. Smutna vremena iznedrila su razne probleme koji su potiskivali izbor novoga mitropolita, mada nije iskquena ni mogunost da se ekalo na povratak svetoga Maksima. Zaista, godine 1512, kada je na presto Vlake stupio Weagoje Basarab, pozvao je svetoga Maksima da se vrati na ugro-vlaki mitropolitski presto, i on se odazvao; ali mada je bio dobro primqen, nije se zadrao dugo, nego je od vladara izmolio dozvolu i iste godine vratio se u Srem. Nakon wegovoga dobrovoqnog povlaewa na presto mitropolije Ugro-Vlake ustolien je Makarije, zaetnik tamparstva u Vlakoj, koji je, verovatno, doao u Vlaku istovremeno sa svetim Maksimom23. Prilozi:1 (Letopiseul anonim al Moldovei, u: Cronicele slavo-romne din sec. XVXVI publicate de Ion Bogdan, Bucureti 1959, 314). V lto ze Whtbra ki, vnide gospodin Jwn Bogdan voevoda v Mntnskoi Zemli s vsmi voi, na msto Rteaci na Mogil Vta, na wn stran Rebna. I tamo pride wt Radla voevod posol din kalger imenem Maksimn, sn Despota, car Srbskago, i moli gospodina Bogdana voevod s mnwgm molnm, ko da s smirit s Radlwm voevodwm, ponee este Hristane i plemennici". I v megy nimi mnwg rei i miwgo molene wt kalgera. I gospodin Bogdan voevoda vid toliko molene i voevoda stvori vol ego na smirene. I tako posla s nim ednogo svoego poklisar do Radla voevoda.