T. C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

TEMETTU DEFTERLERİNE GÖRE SİVAS DANİŞMENDLİ SANCAĞI’NDA HALKIN EKONOMİK DURUMU

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan Ahmet KORKMAZ

NİĞDE-2007

T. C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

TEMETTU DEFTERLERİNE GÖRE SİVAS DANİŞMENDLİ SANCAĞI’NDA HALKIN EKONOMİK DURUMU

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan Ahmet KORKMAZ

Yöneten Yard. Doç. Dr. Zeki CAN

NİĞDE-2007

V

Yard. Doç. Dr. Zeki CAN danışmanlığında Ahmet KORKMAZ tarafından hazırlanan “Temettu’ Defterlerine Göre Sivas Danişmendli Sancağında Halkın Ekonomik Durumu” adlı bu çalışma jürimiz tarafından Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

…../…./2007 JÜRİ : Danışman : Yard. Doç. Dr. Zeki CAN Üye : Yard. Doç. Dr. Salih ÖZKAN Üye : Yard. Doç. Dr. İbrahim ÖZTÜRK ONAY : Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulu’nun ……………. Tarih ve ……………………….. sayılı kararı ile onaylanmıştır.

..…/…../2007

Doç. Dr. Selen DOĞAN Enstitü Müdürü

VI

ÖZET

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat-ı Hayriye Fermanı’nın ilanı ile önemli bir

dönem başlamıştır. Bu dönemde mevcut kurumların yeniden düzenlenmesi hedef

tutulduğu gibi mali, askeri ve içtimai bir çok ıslahat da yapılmıştır. Tanzimat ile

oluşturulmaya çalışılan yeni yapılanma girişimlerinin bir ürünü olan Temettuat

Defterleri’nin düzenlenmesi bunlardan biridir. Bu defterlerde vatandaşların sosyal ve

iktisadi durumları hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır.

Yerleşim birimleri kaza, köy hatta çiftlik ölçeğinde incelenmiştir. Tüm

haneler tek tek ele alınarak, hane reisinin adı, meslekleri, mülkleri, gelir kaynakları,

senelik gelirlerinden alınan vergiler ayrıntılı bir şekilde kaydedilmiştir. Bu veriler o

yerleşim biriminin sosyo-ekonomik yapısını yansıtmaktadır.

Danişmendli Temettuat defterleri 1844 (H/1260) yılında düzenlenmiştir. Bu

defterlerdeki verilere göre, Sivas Eyaleti, Danişmendli kazası XIX yüzyılda sekiz

kariyeden oluşan bir yerleşim yeridir.

Kaza, tipik bir Anadolu yerleşim biriminin bütün özelliklerine sahiptir.

Elverişsiz iklim şartları sebebiyle ekonomisinin iyi olmadığı anlaşılmaktadır. Kaza

arazilerinin tamamına yakını ekili durumdadır.

Kazada yaşayan insanların büyük bir bölümü çiftçilik ile geçimini

sağlamaktadır. Fakat az da olsa zanaat sahibi, tüccar, kamu görevlisi bulunmaktadır.

Vergilerin genellikle aile reislerinin gelirlerine göre alındığı anlaşılmaktadır.

Ancak bazı istisnai durumlar da mevcuttur. Bu da Tanzimat döneminde yapılmak

istenen kazanca göre vergi alma işinin başarıya ulaşamadığını göstermektedir.

SUMMARY

An importanta era had begin in the Ottoman Empire with the proclamation of

Tanzimat. İn this era, rearganisations in existing, intutions and renewals in finacial,

military an social matters were aimed.

The organisation of ‘Temettuat Defterleri’ is one of the attepms of the

renewals. Thra is important information about social and financial conditions of

citizens in these ‘Defters’.

Cities, towns, villages an deven formsa re studied in detailsin these defters.

Households and their chiefs, their occupations, estates, animals, yearly in comes and

taxes are included in detail in ‘These ‘Defters’ give important information about

social and ecomical conditions about a seulement.

Defters of Danişmenli were organised in 1844 (H. 1260). According to the

information in this ‘Defter’, Danişmenli is a district of Sivas Danişmendli is a place

consisting of 8 households.

The districts has all the typical characteristics of an Anatolian settlement. It

can be understood from the information in the ‘Defters’ that its economy is not so

good because of the poor and insufficent climate conditions. Almastall of its fields

are planted.

Most of the people make a living by forming. But there are also a few people

who are tradesman, offecers and who make a living by handicraft.

We can understand from the Defters. That taxes are colected according to the

incomes of the family leaders. But, there are also some exceptions, too.

And these exceptions show that the regulations which are intended to

establish the ballance betweens the incomes and taxes were not fully succesfull.

V

ÖNSÖZ

Tanzimat, sosyal ve ekonomik alanlarda yeni uygulamaların görüldüğü bir

alandır. Osmanlı sistemi, içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal krizleri aşmak ve

yeni kurulan ordunun masraflarını karşılamak maksadıyla, vergi konusunda,

Temettuat Defterlerinin hazırlanmasını gerekli gördü. Sosyal ve iktisat tarihi için

sistematik bilgiler veren bu defterler, bilhassa yerleşim birimleri hakkında mikro

planda detaylı bilgiler vermesi ve makro düzeyde değerlendirmelere zemin

hazırlamasıyla diğer vesikalardan ayrılır.

İdari yapının en küçük birimi olan köylerin sosyal ve ekonomik özelliklerin

ortaya çıkarılmasıyla, devletin genel yapısı daha iyi ve sağlıklı olarak ortaya çıkacağı

bir gerçektir. Osmanlı İmparatorluğu’nda idari birimlerin en küçüğü olan köylerle

ilgili yapılacak araştırmalarla, daha sağlıklı olarak devletin ve milletin genelinin,

sosyal ve ekonomik özellikleriyle ilgili olarak genelleme yapabilmemiz mümkün

olabilecektir.

XIX. yüzyılda özellikle zirai ekonominin tüm varyantlarını yansıtacak bir

kapasite ve muhteva zenginliğine sahip Temettuat Defterleri üzerinde pek az çalışma

yapılmıştır. Biz de söz konusu kaynaklardan Danişmendli ile ilgili dokümanlar

üzerinde araştırmalarımızı yoğunlaştırarak kazayı, kendine özgün şartları

değerlendirmeye çalıştık.

Çalışmamızda şehrin kısaca tarihini verdikten sonra köylerin içtimai

yapılarını ortaya koymak için köylerin hane dağılımlarını, hane reislerinin isimlerini,

birbiriyle olan aile bağlarını; ekonomik durumlarını ortaya koymak için de

mesleklerini, gelir kaynaklarını, gelir dağılımlarını vergi dağılımlarını inceledik.

Özellikle de köylülerin asıl geçim kaynakları olan ziraât ve hayvancılığı ayrıntılı

olarak inceledik. Köylerdeki toplam toprak miktarı, toplam ekili arazi ve nadasa

bırakılan alanların miktarı, tarım ürünlerinin çeşitliliği, ürün çeşidine göre ayrılan

toprakların miktarı, bu ürünlerden elde edilen toplan hasıla, dönüm başına

verimliliği, hane başına düşen toprak ve gelir miktarları ve köyleri birbiriyle

mukayese ederek ayrıntılara girdik.

Hayvancılığın üzerinde de ayrıntılı olarak durduk. Hayvanları büyük ve

küçük baş hayvanlar, gelir getiren ve gelir getirmeyen hayvanlar, yük ve nakliye

VI

hayvanları gibi alt başlıklara ayırarak ve köyleri birbiriyle mukayese ederek

inceledik.

Köylerde yaşayan halkının diğer gelir kaynaklarını ve bunların köylere ve

hanelere dağılımlarını da tek tek ele alarak ve köyleri birbiriyle mukayese ederek

inceledik.

Daha sonra hane reislerinin isim, lakap, meslek ve meslek gelirlerini

belirlemeye çalıştık.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bulunan Maliye Nezareti temettuat

defterindeki bilgilerden yararlanarak Sivas ilinin Danişmendli Kazası’na bağlı 9

karye 12179 Karakuyu, 13180 Alacaatlı, 13181 Evdane, 13182 Haydarlı, 13183

Kızgana, 13184 Okçular, 13185 Küdden, 13186 Akça karyelerinin on dokuzuncu

yüzyılda genelde geçimlik bir tarım ekonomisine sahip olduğunu göz önüne alarak

bu köylerin sosyal ekonomik durumlarını ortaya koymaya çalışacağız.

Temettuat Defterleri’nde yazılı olanlar doğru kabul ettiğimizi önemle

belirtmemiz lazım. Çünkü nerenin hatalı yazıldığını yada toplandığını tesit etmek

mümkün değildir. Bunun yanında hatalı gördüğümüz yere gerekli yerlerde işaret

koyduk.

Çalışmamızda izlediğimiz metot, arşiv kaynaklarından yararlanarak tablo ve

grafikler oluşturmak ve bunlar üzerinde değerlendirmede bulunmaktı.

Şunu özellikle belirtmemiz gerekir ki, yoğun bir çalışma yapmamıza rağmen

eksiklikler ve hatalar varsa, şimdiden özür dileriz.

Beni bu çalışmaya yönelten başta Danışma Hocam Yrd.Doç.Dr. Zeki CAN

olmak üzere Bölüm Başkanımız Prof.Dr. Musa ŞAŞMAZ’a ve benden desteğini

esirgemeyen biricik eşim Birsen KORKMAZ hanımefendiye şükranlarımı

sunuyorum.

VII

İÇİNDEKİLER

ÖZET ......................................................................................................... IV

SUMMARY ...........................................................................................................V

ÖNSÖZ ......................................................................................................... VI

İÇİNDEKİLER ................................................................................................... VIII

TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................XII

GRAFİKLER DİZİNİ ........................................................................................ XIII

KISALTMALAR ................................................................................................ XIV

GİRİŞ ............................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

KAZANIN TARİHİ GELİŞİMİ, COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ ve NÜFUSU 1.1. TARİHİ YAPISI ..................................................................................................6

1.1.1. Danişmendli İsmi:.......................................................................................6

1.1.2. Danişmendli Kazası’nın Tarihi ...................................................................7

1.2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ .................................................................................9

1.2.1. Konumu ......................................................................................................9

1.2.2. İklimi ve Bitki Örtüsü ...............................................................................10

1.2.3. Yer Şekilleri ..............................................................................................10

1.2.4. Nüfus Durumu ..........................................................................................11

İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI SOSYAL İKTİSADİ TARİHİNDE TEMETTUAT

DEFTERLERİNİN KAPSAMI VE ÖNEMİ

2.1. GENEL BİLGİLER ...........................................................................................13

2.1.1. Tahrir Çalışmaları ve Tahrirde Uyulacak Esaslar.....................................16

2.1.2. Muhassıllık İdaresinin Kurulması.............................................................17

VIII

2.1.3. Temettuat Sayımları ve 1261 Tarihli Sayım.............................................18

2.2. TEMETTUAT DEFTERLERİ İÇERİĞİ...........................................................19

2.2.1. İsimler .......................................................................................................19

2.2.2. Nüfus.........................................................................................................21

2.2.3. İdari Bölünüş.............................................................................................21

2.2.4. Kişinin Mesleği.........................................................................................22

2.2.5. Vergü-yi Mahsusa.....................................................................................23

2.2.6. Tarımsal Üretim Yapısı ............................................................................23

2.2.7. Gayrimenkullar .........................................................................................26

2.2.8. Hayvanlar..................................................................................................26

2.2.9. Muaflar-Mağdurlar-Binalar ......................................................................27

2.2.10. Yıllık Gelir ve Son Mühür ......................................................................28

2.2.11. Defterlerdeki Yazım Hataları..................................................................29

III. BÖLÜM

KÖY YERLEŞİM BİRİMLERİNİN DEMORAFİK ve EKONOMİK YAPISI

3.1. DEMORAFİK YAPI .........................................................................................30

3.2. GELİRİN KAYNAKLARI................................................................................31

3.2.1. Genel Yapı ................................................................................................31

3.2.2. Yerleşim Birimi Sayısı..............................................................................32

3.2.3. Kaynaklar Dengesi....................................................................................32

3.2.4. Gelir Kaynaklarının Köylere Göre Dağılımı ............................................33

3.2.5. Hane Ölçeğinde Gelir Dağılımı ................................................................35

3.2.6. Hane Başı Düşen Gelirin Milletlere Göre Dağılımı .................................35

3.2.7. Ortalama Gelire Göre Hane Sayısı Tablosu .............................................36

3.3. TOPRAK DAĞILIMI........................................................................................36

3.3.1. Genel Yapı ................................................................................................36

IX

3.3.2. Toprakların Köylere Göre Genel Dağılımı ve Hane Başına Düşen

Toprak Miktarı .........................................................................................37

3.3.3. Ekili Toprakların Köylere Göre Dağılımı.................................................38

3.3.4. Ekili Alanların Üretim Deseni Dağılımı ...................................................39

3.3.5. Ekili ve Nadasa Bırakılan Topraklar ........................................................40

3.3.6. Hane Başına Düşen Toprak Miktarı .........................................................40

3.3.7. Dönüm Başına Düşen Yıllık Hasıla: Verimlilik .......................................41

3.3.8. Zirai Üretimin Köylere Göre Verimliliği..................................................42

3.4. BAĞCILIK ........................................................................................................42

3.5. NADASA BIRAKILAN TOPRAKLAR...........................................................43

3.6. HAYVANCILIK ...............................................................................................44

3.6.1. Genel Yapı ................................................................................................44

3.6.2. Küçükbaş Hayvancılığı.............................................................................46

3.6.3. Büyükbaş Hayvancılığı.............................................................................47

3.6.4. Hane Ölçeğinde Koşum ve Yük Hayvanı.................................................49

3.6.5. Bir Öküze Düşen Toprak Miktarı .............................................................49

3.6.6. Arıcılık ......................................................................................................49

3.6.7. Hayvancılık ile İlgili Tamamlayıcı Bilgiler..............................................49

3.7. İŞGÜCÜ DAĞILIMI.........................................................................................50

3.7.1. Hane Reislerinin Mesleki Dağılımı ..........................................................50

IV. BÖLÜM

VERGİ DAĞILIMI

4.1. GENEL BİLGİLER ...........................................................................................52

4.2. VERGÜ-Yİ MAHSUSA....................................................................................53

4.2.1. Tarihi Gelişimi..........................................................................................53

X

4.2.2. Vergü-yi Mahsusa Vergi Yükünün Dağılımı............................................55

4.3. ÖŞÜR ..........................................................................................................55

4.3.1. Tarihi Gelişimi..........................................................................................55

4.3.2. Vergi Yükü İçinde Vergü-yi Mahsusa ve Öşür ........................................57

4.4. CİZYE ..........................................................................................................57

4.4.1. Tarihi Gelişimi....................................................................................57

4.5. RESM-İ ADET-İ AĞNAM ..............................................................................58

4.5.1. Tarihi Gelişimi..........................................................................................58

4.5.2. Vergi Yükü İçinde Resm-i Adet-i Ağnam................................................58

SONUÇ ..........................................................................................................59

KAYNAKÇA ..........................................................................................................61

EKLER ..........................................................................................................64

XI

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1: Temettuat Defterlerine Göre Nüfus (M: Müslim, Gm: Gayrimüslim).......31

Tablo 2: Gelir Kaynaklarının Köylere Göre Dağılımı ..............................................34

Tablo 3: Tahmini Temettuat Toplamları ..................................................................34

Tablo 4: Gelir Kaynaklarının Dağlımı (Guruş) .......................................................35

Tablo 5: Köylerin Toplam Geliri ve Hane Başına Düşen Gelir (guruş) ...................35

Tablo 6: Gelir Dağlımı .............................................................................................36

Tablo 7: Ortalama Gelire Göre Hane Sayısı Tablosu (Guruş)..................................36

Tablo 8: Toprak Dağılımı .........................................................................................39

Tablo 9: Zirai Üretim Yapılan Toprak Dağılımı ......................................................39

Tablo 10: Hane Başına Düşen Toprak Miktarı .........................................................41

Tablo 11: Zirai Ürünlerin Dönüm Başı Verimliliği..................................................41

Tablo 12: Karyelere Göre Bağcılık Alanları ve Gelir Dağılımı ...............................43

Tablo 13: Nadas Alanların Köylere Göre Dağılımı ..................................................44

Tablo 14: Karyelerde Türlerine Göre Toplam Hayvan Dağılımı .............................45

Tablo 15: Hayvan Sayısı...........................................................................................45

Tablo 16: Küçükbaş ve Büyükbaş Hayvan Dağılımı................................................46

Tablo 17: Büyükbaş Hayvan Dağılımı .....................................................................48

XII

GRAFİKLER DİZİNİ

Grafik 1: Gelir Kaynaklarının Dağılımı....................................................................32

Grafik 2: Toprakların Genel Dağılımı ......................................................................37

Grafik 3: Ekili Alanların Üretim Deseni Dağılımı ..................................................40

Grafik 4: Ekili ve Nadasa Bırakılan Toprakların Dağılımı ......................................40

Grafik 5: Küçükbaş Hayvan Dağılımı ......................................................................46

XIII

KISALTMALAR

BEO. A.M. : Bab-ı Ali Evrak Odası Sadaret – Müteferrik

Bkz. : Bakınız

BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi

c. : Cilt

Çev. : Çeviren

D.CRD. : Bab-ı Defteri ceride odası

G.Ü. : Gazi Üniversitesi

İ.A. : İslam Ansiklopedisi

İ.DH. : İrade – Dahiliye

İ.F.M. : İktisat Fakültesi Mecmuası

İ.MM. : İrade-Mesail-i Mühime

İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi

Kütb. : Kütüphane

ML.CRD. : Maliye Nezareti Ceride Muhasebesi

ML.VRD. : Maliye Nezareti Varidat Muhasebesi

M.Ü. : Marmara Üniversitesi

nr. : Numara

S. : Sayı

s. : Sayfa

T.D. : Tarih Dergisi

TD. : Tapu Tahrir Defteri

yay. : Yayınları

Y.L.T. : Yüksek Lisans Tezi

XIV

GİRİŞ

Girişe Temettu, Temettuat kelimesinin lügat anlamını vererek başlamak çok

doğru olur. Arapça bir kelime olan temettu, kâr, kazanç anlamına gelmektedir.

Kamus-u Türki’de iki şekilde bulunur. 1. Temuttu: Kâr etme, faide kurma,

2.Temettuat Vergisi: herkesin kazancıyla mütenasib olarak devlete verdiği vergisi,

esnaf vergisidir.1 Ferit Develioğlu’na göre ise temettu: kâr etme, kazanma; Temettuât

(Temettu’un): kârlar, faydalar, kazançlar anlamlarındandır.2

Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda gelindiğinde sürekli bir gerilemenin içinde

bulunuyordu. Bu gerilemede devletin mali ve ekonomik yönden zayıflaması, devlet

örgütlerinin bozulması, ordunun, eğitim kurumlarının kendilerini yenileyememeleri,

ulaşım zorlukları gibi nedenler ile, Avrupa’nın ekonomik ve siyasi yönden

güçlenmesi önemli rol oynuyordu.3

İktisadî faaliyete ve bu faaliyetten doğal mal ve hizmetlere başlıca iki açıdan

bakmak mümkündür. Mal ve hizmetleri pazarda satmak ve kâr etmek üzere satın alan

veya üretim yapanlar açısından iktisadî faaliyetin amacı, kısaca kâr etmekten

ibarettir. Alıcı ve üreticiler mümkün olduğu kadar ucuza mal etmek ve mümkün

olduğu kadar pahalıya satmak için iktisadî faaliyette bulunurlar. Buna karşılık mal ve

hizmetleri kullanmak üzere üreten veya satın alanlar, yani tüketiciler açısından

iktisadî faaliyetin amacı, mal ve hizmetlerin tam tersine mümkün olduğu kadar ucuz,

kaliteli ve bol bulunmasını sağlamaktır.4

Bir anlamda devletin öngördüğü bu sistem içerisinde, iktisadî yapı ile birlikte

içtimaî yapı da şekillenmiş ve fonksiyonel anlamda sınıflar oluşmuştur. Ne var ki,

XVI.yüzyılın sonlarından itibaren çeşitli iç ve dış etkenlerle çözülme sürecine giren

içtimaî ve iktisadî düzen, daha sonraki dönemlerde başarısız savaşlar sonucu

kaybedilen topraklarla daralan gelir kaynaklarının olumsuz etkilerinin eklenmesiyle

de ciddi anlamda sıkıntıya uğramıştır. Kurumlar geleneksel fonksiyonlarını

kaybetmiştir. Özellikle gelişen savaş teknolojisi karşısında tımarla sipahiler

fonksiyonlarını yerine getiremezken, artan giderler ve çekilen nakit sıkıntısı

1 SAMİ, Şemseddin, Kâmus-u Türk-i, Dersaadet İkdam Matbaası, 1317, s.437. 2 DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Lügat, Ankara 1999, s.1073. 3 UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul 1995, s.43. 4 GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul 2002, s.59.

1

tımarların iltizam yoluyla işletilmesi kapısını açarak, uzun dönemde tımar nizamının

bozulması ve yıkılmasına neden olmuştur. Tımar nizamın bozulması ile üretim

mekanizmasındaki dengeler sarsılmış, toprak düzeni ile toplumsal düzende

bozulmaya yüz tutmuştur.5

Osmanlı İmparatorluğu’nda tarım üretimi; küçük çaplı işletmelerde ve

pazarda satma düşüncesinde ziyade kendi ihtiyaçlarının karşılaması için

yapıldığından dolayı sermaye biriktirmek gibi bir düşünce de oluşmamıştır.

Tüm bu gelişmeler yaşanırken, uzun dönemler üretimin küçük tarım

işletmelerinde ve genel çerçeve ile azar için değil geçimlik yapıldığı, sermaye

tekamülünün oluşmadığı, ve buna imkan veren anlayış ve sistemin olmadığı bir

ekonomik yapıyı sergileyen Osmanlı Devleti için 19. yüzyıl bütün bu yapı ve

anlayışların değişime uğramaya başladığı bir yüzyıldır.6

Osmanlı idarecileri, devleti gerileme sürecinden kurtarmak için Tanzimat’ı

ilan ederek ekonomik ve sosyal alanda farklı düzenlemelere gittiler. Tanzimat

geleneksel Osmanlı vergi sisteminin değişime uğradığı önemli bir safha olarak

değerlendirilebilir.7 Vergi gelirlerini arttırmak için muhassıllık8 kurumu denediyse

de barı sağlanmaması üzerine, gelir kalemlerini belirlemek ve vergi adaletsizliğini

gidermek için Temettuat Defterlerinin hazırlanmasına karar verildi.9

Tanzimat devrinde önceleri çeşitli adlarla alınan vergilerin yerine tek bir

verginin ikamesi için hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksadıyla yapılan temettu

sayımları XIX.yy. ortaları Osmanlı sosyal ve iktisadi tarihi için fevkalade kıymetli

bilgiler ifade etmektedir. XV ve XVI. Yy. için tahrir defterlerinden çıkarılan

bilgilerin çok daha fazlasını bu defterlerde bulmak mümkündür. Hemen aynı

5 ÖZTÜRK, Said, Tanzimat Dönemi’nde Bir Anadolu Şehri Birecik, İstabul 1996, s.19. 6 ÖZTÜRK, a.g.e., İstabul 1996, s.19-20. 7 TOZDUMAN, Arzu, Aydın Güzelhisar’ın Sosyal ve İktisadi Durumu (1844), İstanbul 1992, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s.9. 8 Muhassıllık Kurumu İçin bkz. ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991, s.22: İHSANOĞLU, Ekmeleddin: Osmanlı Devleti Tarihi, C. I, İstanbul 1998, s.51: Arzu Tozduman, a.g.e., s.13, 14, 15. 9 KÜTÜOĞLU, Mübahat S.: “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettü Defterleri” Belleten, Cilt.LIX, No: 225, Ankara 1995, s.395, 396, 397: Tanzimat’ın cari olduğu yerlerde emlak ve arazi ve hayvanat ve temettuat sayımları sonucu oluşan ve kısaca adına Temettuat Defterleri adı verilen defter koleksiyonları, tahlili çalışmaları için önemli istatistikli verileri kapsamaktadır.

2

tarihlerde İmparatorlukta nüfus sayımları da yapıldığından nüfusun tespiti

bakımından nüfus defterleri derecesinde mühim değilse de hüviyetleri itibarıyla bu

defterler, çok daha teferruatlı bilgi ihtiva ettiklerinden daha mükemmel sonuçlar

çıkarmak kabil olmaktadır.

Temettuat sayımları mahalli idarecileri tarafından yapılmıştır. 1256 tarihli

sayımlarda muhassıllar mesul iken, tezimizin kaynağını teşkil eden 1261

sayımlarında sistemde değişiklik yapılmış, Müslümanların yazılması muhtar-ı evvel

ve sanilerle köy imamları; gayr-i Müslimlerin yazılması, varsa kocabaşlılara

papazların sorumluluğu altında yapılmış olup defterlerin altında bunların mührü

vardır.10

Temettuat defterlerinin tertip düzeni ise şu şekildedir. Mahalle ve köyde

oturan haneler11 birden başlamak suretiyle numaralandırılmış olup her bir hane

numarasının altına “cema’at-ı muzbure sekenesinden Mehmet oğlu Ali’nin emlak,

arazi, hayvanat ve temettuatı” şeklinde hane reisinin ismi yazılmış, çoğunlukla baba

adı ve lakabı da ilave edilmiştir.12 İsmin sağ üst tarafına meşgul olduğu mesleği

yazılırken.13 mesleğin yanında “sene-i sabıkada vergi-yi mahsusadan bir senede

vermiş olduğu” biçiminde bir önceki sene vermiş olduğu vergi-yi mahsusa

kaydedilmiş, sol üst tarafına ise o hane reisinin aynen veya bedelin alınan “aşar ve

rusumi olarak sene-yi sabıkada bir senede vermiş olduğu” şeklinde aşar vergisi ve

buna bağlı olarak yetiştirilen ürünler yazılmış, bunun yanına hayvancılıktan alınan

“resm-i adet-i ağnam” vergisi kaydedilmişti. Hane reisinin isminin altına kendisinin

veya ailesinin sahi olduğu gayrı menkuller ve bunlardan elde ettiği gelirler

sıralanmıştır.

Mezru tarla ve bağ gibi toprakların dönüm olarak miktarı kaydedilirken,

altına hane reisinin 1260 (1844) yılında sağladığı gelir “hasılat-ı seneviyesi”

10 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s. 397, 398: BOA., Maliye Nezareti Temettuat Defterleri, No:10049 s. 84,101… ve 481: BOA., Maliye Nezareti Temettuat Defterleri, No:10050, s.20. 11 Hane üretici emek ünitesidir ve bu bakımdan vergi tarhına esas sayılmıştır. İNALCIK, Halil: Köy, Köylü ve İmparatorluk, V.Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Dizi XXVI, Sayı 4, İstanbul 1990, s.5. 12 Örnek metin için Tablolara bakınız. 13 Mesleği olmayan hane reislerinin durumlarıyla ilgili; alil (hasta), mefluç (felçli), meşayih (ihtiyar), yetim ve sıbyan (çocuk) gibi kayıtlar düşülmüştür. Bkz. Tablolar.

3

biçiminde yazılmış, 1261 (1845) yılında ise tahmini olarak belirtilmişti. Hayvan

sayıları adet olarak yazılmış ve sağladıkları hasılat kaydedilmişti. Toplamlar alt alta

yazılarak meslek gelirleri kaydedilmiş, tüm gelirler toplanarak yıllık temettuat

“mumu’undan bir senede tahmini temettuatı” şeklinde kaydedilmişti.

Bu kayıtlardan mikro planda sosyo-ekonomik yapıyla ilgili teferruatlı bilgiler

ediniyoruz. Köylerin hane sayıları, hane reislerinin meslekleri, toplanan vergilerin

çeşidi, miktarı, hane başına düşen oranı ve gelir-vergi dengesini tespit edebiliyoruz.

Bunlara ilave olarak hane reislerine ve köylere göre toprak miktarı, yetiştirilen

ürünler, gelir getiren ve getirmeyen hayvanların cins ve sayıları, meslek gelirleri ve

toplam gelirin köylere göre dağılımı ve hane başına düşen hasılat miktarını

bulabiliyoruz.

Danişmendli Kazası, tezimize konu olan temettuat defterlerinde “Sivas ili,

Danişmendli Kazası ahalisinin emlak, arazi, hayvanat ve temettuatlarını mübeyyin

defteridir” şeklinde geçmektedir.14

Osmanlı Devleti’nde araştırdığımız bölgeden de yola çıkarak geniş

topraklarda iyi bir tarım yapılmadığından kıyasla ziraatta ve diğer alanlarda hangi

şartlar olursa olsun, çağın gerisinde kaldığını söyleyebiliriz.

Tarihi gelişimin, toprak şartlarının, iklimin birbirinden çok farklı olduğu

büyük bir coğrafi alana sahip Osmanlı Devleti bu toprakları kontrol altında

tutamamış, teknolojiyi takip edememiştir.

Küçük yerleşim yerlerinde tarihten gelen vasat ekonomik faaliyetleri devam

ederken İstanbul, İzmir gibi büyük şehirlerde durum bundan biraz daha farklı

olmuştur. 1850’ye kadar birçok fabrikanın kurulduğu bilinmektedir.

Osmanlı ekonomisini çözebilmek için bölgeler arası farklılıklar ve kazandığı

muhtevanın mikro düzeyde ayrıntılı olarak belirlenmesi bu büyük coğrafyanın

ekonomisini ortaya koymakla mümkün olacaktır.

Köy yerleşim birimlerinin nüfus, vergiler, ziraî alan ve ürün çeşidi hayvanlar,

meslekler gibi konular Temettuat Defterleri’nde hareketle açıklanmaya,

yorumlanmaya çalışacaktır.

14 Bkz. BOA. ML.VRD. TMT. No: 13179-13180.

4

Tüm bunlar dikkate alınarak bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin resmî

belgelerinden biri olan Temettuat Defterleri’nin tanıtım ve içerdiği verilerin tarihi,

coğrafi, iktisadi vb. açılardan değerlendirilmesine yönelik bir çalışma yapılmıştır.

Bizim bu çalışmamızda Osmanlı İmparatorluğu’nda tarımın ve hayvancılığın

önemli bir geçim kaynağı olduğu şehirlerinden biri olan Sivas ili, Danişmendli

Kazası; Karakuyu (13179), Alacaatlı (13180), Evdane (13181), Haydarlı (13182),

Kızgana (13183), Okçular (13184), Küdden (13185), Akça (13186). karyelerinin

“Temettuat Defterleri”ne dayalı inceleme ve değerlendirmelerimiz yer alacaktır.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

KAZANIN TARİHİ GELİŞİMİ, COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ ve NÜFUSU

1.1. TARİHİ YAPISI

Medeniyetlerin kurulup gelişiminde coğrafyanın önemli rolü vardır. Hatta

bazı medeniyet tarihlerinde coğrafya başta bir faktör olarak ele alınmaktadır.

Tonybee’nin geliştirdiği nazariyeye bakılırsa medeniyetlerin gelişmesi tabiatın

dolayısıyla coğrafyanın insana meydan okumasına bir cevap olarak görülmektedir.

Retyel ise, coğrafi faktörün toplumsal değişimin biricik itici gücü olarak ele

alınmaktadır.

Geçmişe ait yapılacak bir yolculukta coğrafyanın bahşettiği imkan ve

imkansızlıklara bağlı olarak medeniyette duraklamalara rastlıyoruz. Coğrafya tarihin

önemli bir parçası olarak yer alıyor.

Dolayısıyla şehirlerin kuruluş ve gelişmesine ilişkin yapılacak bir

araştırmada, coğrafi şartlar dikkate alınmadan yapılacak yorumların eksik kalacağı

kesindir. Bu çerçevede mekanların tarihi için yapılacak yorumlardan mekan şartları

önem arz etmektedir. Zira,sosyolog Tuna’nın Anadolu Şehirleri için kullandığı

ifadeler, bu özelliklere hâiz Osmanlı şehirleri için geçerliliğini korumaktadır.15

1.1.1. Danişmendli İsmi:

Müslümanlardan önce Saka ve Hun Türkleri de zaman zaman Anadolu’ya

girmiştir.16 Dokuzuncu yüzyıldan sonra ise Halifelik ordusu Türkler ile İranlılardan

seçilmeye ve Diyar-ı Rum’a girmeye başladı.17

Büyük Selçuklu Hükümdarı Sultan Alparslan’ın XI.yüzyılın ilk yarısından

itibaren Anadolu’ya keşif akınları yaptığı görülür. Sultan’ın imamı Buharalı

Muhammed b.Abdulmelk’in “Ey Sultan; Sen Allah’ın zafer vadeledği İslamiyet

15 AKGÜNDÜZ, A.-.ÖZTÜRK, S.. Yozgat Şehri Temettuatı. C.1.İstanbul 2000.s.27. 16 ÖZTUNA, Yılmaz; Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, c.II.s.54. 17 YİNANÇ, M.Halil; Türkiye Tarihi-Selçuklular Devri Anadolu’nun Fethi, s.19-20.

6

uğrunda cihada giriş”18 sözü üzerine çıkılan 1071 Malazgirt Zaferi’nin ardından

Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır.

Sultan Alparslan’nın Anadolu’ya komutanlarına yurt olarak göstermesi

üzerine Anadolu kısa zamanda Türkleşip İslamlaştı.19

Alp Arslan’ın komutanlarından Emir Danişmend ise Sivas Bölgesi’nin

Niksar, Tokat, Amasya, Kayseri ve Elbistan havalilerini alarak beylik kurdu. Emir

Danişmend kısa zamanda iç Anadolu’ya da hakim olup iskan çalışmalarına hız

vermiştir.

Emir Danişmend Merkezi Sivas olmak üzere Sivas, Kayseri, Tokat Amasya

Niksar ve Çorum havalilerini içine alan Danişmendliler Beyliğini kurmuş,

dolayısıyla beylik adını Sultan Al Arslan’ın komutanlarından Danişmend Gazi’den

almıştır.

1.1.2. Danişmendli Kazası’nın Tarihi

Oğuz Türkleri, 24 boydan ibaret olup, 12 boyu sağ kol (Boz-Ok), 12 boyu da

(Üç-Ok) adıyla sol kolu teşkil etmektedir. Her iki boyda Anadolu’ya geliş ve

kendilerine yurt tutarak kol teşkilatlarını da uzun süre devam ettirmişlerdir. Sağ kolu

teşkil eden Bozok’ların daha ziyade Orta Anadolu’da topraklarını iskân ettikleri

tespit edilmiştir. Oğuz kaynakları yerleştikleri yerlere ya boy beylerinin veyahut da

boyların adını vermişlerdir.20

Danişmendli Kazası coğrafi açıdan tarihin ilk dönemlerinden itibaren

Anadolu’da yazımız bir çok devletin önemli merkezlerinden olmuştur.

Mezopotamya, Hitit, Roma, Selçuklu bunlara örnek teşkil eder.21

Sivas’ta Türk-İslam egemenliği ise 1071 Malazgirt Zaferi sonrası Sultan

Alparslan’ın Anadolu’ya komutanlarına yurt göstermesiyle başlar.

18 ŞEKER, Mehmet; Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara 1991, s.31. 19 BARKAN, Ömer Lütfi; Kolonizatör Türk Dervişleri, s.282-284. 20 YURTLU, Hakkı, Geçmişten Günümüze Akdağmedeni, Ankara 2001 s.32 21 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.5.

7

Alp Arslan komutanlarına ”Aslan ve kartal yavruları gibi olunuz; yeryüzünde

gece ve gündüz uçunuz; artık Romalılara ve Hıristiyanlara aman vermeyiniz!”

diyerek fethe ruh vermiştir.22

Danişmendliler 1085-1175 yılları arasında Anadolu Selçuklularına bağlı

olarak yazmışlardır. Selçuklular gibi Sünni ve Hanefi olup Oğuz hanedanındandırlar.

Asıl sahaları Sivas, Tokat ve Amasya’dır. Hanedanın kurucusu Danişmend Gazi

Anadolu’yu Sultan Alparslan’la fetheden Selçuklu kumandanlılarındandır. 1085’de

Danişmend Gazi’nin Malatya’yı alması devletin başlangıcı kabul edilir. II.

Kılıçarslan döneminde şehir Anadolu Selçuklu egemenliğine girmiştir.23

Sivas bölgesinde beraber Niksar, Tokat Amasya, Kayseri, ve Elbistan gibi

yerler Emir Danişmend Tarafından fetholunmuştur.Emir Danişmend kısa bir zaman

sonra iç Anadolu’nun Kuzeydoğu ve Sivas’ı Danişmend, hakimiyetine sokmuştur.

Emir Danişmend, Bağdat halifesinden aldığı izinden sora şehri memur etmiş ve

Danişmendli Beyliğinin temellerini atmıştır. Niksar’da Hıristiyanlarla yaptığı bir

savaşta ölmüştür.

Kültürel ve ticari anlamda kısa zamanda önemli gelişmeler gösteren

Danişmendliler Sivas, Kayseri, Tokat, Amasya, Niksar ve Çorum havalarını içine

alan Danişmendli Beyliğini kurmuşlardır. II. Kılıçarslan ve döneminde Anadolu

Selçuklu hakimiyetine giren şehir 1243 yılında Moğol Hakimiyetine girmiştir.24

Osmanlılar Döneminde ise Kadı Burhaneddin Devleti şeklinde karşımıza

çıkan bu beyliğin 1402 Ankara Savaşı öncesinde Yıldırım Bayazıd tarafından

Osmanlı Devleti’ne ilhak olduğu görülmektedir. 1402’de Timur’un Yıldırım’ı

yenmesiyle şehir Timur idaresine geçmiştir. Şehrin ikinci kez Osmanlı idaresine

girişi ise Yıldırım Beyazıd Han’ın oğlu Çelebi Sultan Mehmed dönemindedir.25

22 ŞEKER, a.g.e., Ankara 1991. s.45 23 ÖZTUNA, Yılmaz; Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989, s.39. 24 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.6-7. 25 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.10.

8

16. yy. da Eyalet-i Rum (Anadolu Eyaleti) unvanını açan Sivas önemli bir

Osmanlı Eyaleti olup Amasya, Çorum, Yozgat, Divriği, Samsun ve Arapgir livalarını

içine alır.26

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde konu hakkında, Danişmendoğullarından

Niksar fatihi Sultan Melik Gazi, Selçukluların yardımıyla Sivas ve havalisini almış,

onlardan sonra Osmanlı egemenliğine girmiş, Yıldırım Timur’a gelince Timur’a

geçmiş der. Timur şehri öyle bir yakıp yıkmıştır ki, zulmünü ifade etmek için “Sana

bir iş edeyim ki Timurlenk Sivas’ı etmemiş ola” sözü günümüze dek gelmiştir.27

Cumhuriyet Döneminde ise Ulu Önder, Gazi Mustafa Kemal Atatürk milli

cemiyetleri birleştirerek Kurtuluş Savaşının temellerini burada atmıştır. Bu yüzden 4

Eylül 1919 Sivas’ın ve milletimizin bayramı günüdür. Aşık Veysel o ünleri ahalisini

şu şekilde ifade eder

İptida Kongre kuruldu burda,

Cumhuriyete karar verildi burda

Bulanık fikirler duruldu burda,

Yayıldı aleme ünü Sivas’ın.

Aşık Veysel

Ulu Önder ise şehrin önemini “Cumhuriyetin temelini burada attık” şeklinde

zikreder.28

Tarih boyunca bir çok medeniyete ve tezimize konu olan Sivas ve

Danişmendliler siyasi, coğrafi, tarihi ve iktisadi açıdan tarihimize ışık tutan güzide

bir Türkmen şehridir.

1.2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

1.2.1. Konumu

Tarihi süreçte Danişmendli Kazası geniş bir coğrafyaya hitap etse de bizi

ilgilendiren sınırları 17.yy Osmanlısındaki Sivas ve çevresidir. Bu açıdan Sivas ili

Danişmendli Kazası çerçevesinde yörenin özellikleri incelenmiştir. 26 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.11. 27 ÇELEBİ, Evliya, Seyahatname, C.I-II, İstanbul 1986, s.155. 28 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.12.

9

Danişmendli Kazası, İç Anadolu’nun Yukarı Kızılırmak Bölümünde bulunur.

36-39 boylam ve 38-40 enlem dereceleri arasındaki kaza, Doğu’da Erzincan, Batı’da

Yozgat (Bozok Sancağı) Kuzeyde Giresun, Ordu, Tokat, Güneyde Malatya, Maraş

ve Kayseri illeriyle çevrelidir.29

1.2.2. İklimi ve Bitki Örtüsü

İlçede karasal iklim hakim olup, ormanlık ve yaylalık alanlar az olduğundan

Karasal iklim özelliği gösterir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve yağışlı

geçmektedir. Yağışlar genellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimlerine rastlanmaktadır.

Yıllık yağış miktarı 420 mm civarındadır. Ortalama sıcaklığı 8,40C’dir.

Yazları sıcak ve kurak kışları dondurucu ve soğuktur.

Ormanlık alan az olmakla beraber, çam ardıcı meşe kümeleriyle beraber ardıç

ağaçları gözlenebilir. Köylülerin çıplak tepeleri göstererek “Çocukluğumuzda

buralara ormanda kaybolmaktan korktuğumuzdan gitmezdik” demeleri üzüntü

vericidir.

Bu gün bölge çevresinde bitki örtüsü olarak çoğunlukla bozkır bitki topluluğu

hakimdir. Baharla birlikte topraktan fışkıran çiğdem, kar çiçeği, gelincik ve daha

binlerce çiçek bozkırı bir renk cümbüşüne boğar. Yağış yetersizliği yüzünden

Haziran sonlarına doğru renkler solar ve susuzluğa dayanan keven, sığır kuyruğu,

çoban döşeği, sütleğen, dağ yoncası, kekik, yavşan gibi kökü toprağın derinliklerine

kadar inebilen bitkiler kalır. Bunlarda bu gün çok yerlerde azalmıştır. Yakacak

sıkıntısı çeken bir kısım halk bir çok bölgelerde bu bitkileri yakacak olarak

kullanmaktadırlar. Fakat çevre de bu kısa ömürlü bitki topluluğunun ötesinde birde

orman topluluğu vardır. İlin Koyulhisar bölgesi zengin çam ormanları ile (karaçam)

örtülüdür.30

1.2.3. Yer Şekilleri

Genel olarak dağlık ve yüksek bir yayla olan ortalama yükseklik 1000 m.yi

bulur, İl topraklarının yeryüzü şeklindeki genel özellik; tek ve sıradağlar, dağlar

arasında açılmış vadiler, çukurda kalmış ovalara ve yüksek düzlüklerden meydana 29 Sivas İl Yıllığı, 1973 s.23. 30 Sivas İl Yıllığı, 1973 s.30.

10

gelmiş olmasıdır. İl toprakları yudumuz yapısına uygun olarak Batı’dan Doğu’ya

doğru gittikçe yükselir ve sarplaşır.

Kuzey Sıradağları, Doğu Anadolu Dağlarına, Tecer Sıradağlar, Zara

sınırlarına kadar ulaşır

Sıranın eteklerinde görülen çam ve ardıç kümeleri, meşelikler dağların kısa

bir zaman önce çam ve meşe ormanları ile örtülü olduğunu gösteriyor ise de,

düşünmeden yapılan ağaç kesimleri dağları çıplak hale getirmiştir. Onun için bu

bölge (özellikle Divriği çevresi erozyondan çok zarar görmüştür. Bir zamanlar ardıç

ve meşe ormanları ile süslü olan dağlar, şimdi ıssız kayalıklar haline gelmiştir.)

Bölgenin en önemli ve uzun vadisi Kızılırmak vadisidir. Vadi doğuda İmranlı

sınırları içinde başlar. Batıda Kızılırmak’ın il topraklarını terk ettiği Deveboynu

denilen yerde sonra erer. Vadinin Zara, Hafik ve il merkezi bölgeleri geniş ova

halindedir, diğer bölgelerde 1 ilâ 2 Km. lik düzlükler yer alır. Vadi ilin önemli tarım

alanlarından biridir.

Kelkit Çayı Vadisi ve Çaltı Çayı Vadisi de bölgeye hayat veren iktisadi

alanlardandır.

Kızılırmak, Çaltı Çayı Ketlik Çayı ve Tahma Çayı önemli akarsularıdır.

Hafik, Lota, Gürün, Gökpınar, Acıgöl, Aygır Gölü, Zenih, ve Karababa

gölleri diğer coğrafi zenginlikleridir.31

1.2.4. Nüfus Durumu

Cumhuriyetten önce Osmanlı İmparatorluğunda ilk nüfus sayımı II.Mahmut

zamanında askerlik çağına gelmiş askerlerin tespit etmek için yapılmıştır.32

Bir bölgenin ekonomik gelişimi ve kalkınma durumu hakkında nüfus bize

önemli verir. Nüfus özellikle sanayileşmemiş toplumlarda üretici unsur olduğundan

kalkınma hızını arttırır yada azaltır.33

31 Sivas İl Yıllığı, 1973 s.25-29. 32 Sivas İl Yıllığı, 1973 s.23. 33 BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat Dönemi Niğde Sancağı Mali Verileri ve Bunların Değerlendirilmesi, İstanbul 2005 s. 84.

11

“Anadolu’da kıtlığın tarihi elbette bu topraklarda insanın var olduğu tarihe

kadar uzanır”,34 “ İnsanoğlu bu kadere uğramamak için nüfus artışına önem vermiş

hatta bazı topluluklar kadını doğurganlığın kaynağı olduğu için tanrılaştırmışlardır.”

Eski bir yerleşme merkezi olan Danişmendli tarihi Seyir içerisinde nüfus

bakımından Selçuklular devrinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Elde mevcut

kayıtlara göre bu dönemde şehir merkez nüfusu 120.000’i bulmuştur. Ancak

Timur’un 14.01 tarihinde şehri istilasından sonra yakılıp yıkılan ve harap edilen

Sivas’ta nüfus süratle azalmıştır. Kayıtlara göre bu azalma 1825’te 98.000’e, 1850’de

90.00’e 1875’de 55.00’e düşmüştür.35

34 ŞAŞMAZ, Musa, Niğde ve Çevresinde Kıtlık, İstanbul 2005, s.181. 35 Sivas İl Yıllığı, 1973, s.32.

12

İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI SOSYAL İKTİSADİ TARİHİNDE TEMETTUAT

DEFTERLERİNİN KAPSAMI VE ÖNEMİ

2.1. GENEL BİLGİLER

Tanzimat devrinde, önceleri değişik adlarla alınan vergilerin yerine tek bir

verginin ikamesi için hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksadı ile yapılan temettu

sayımları XIX. yy ortaları Osmanlı Sosyal ve İktisadi tarihi için fevkalade kıymetli

bilgiler ihtiva etmektedir. XV.ve XVI.yy için tahrir defterlerinden çıkarılan

bilgilerden çok daha fazlası bu defterlerde bulmak mümkündür. Hemen aynı

tarihlerde İmparatorlukta nüfus sayımları da yapıldığından nüfusun tespiti

bakımından nüfus defterleri derecesinde mühim değillerse de hüviyetleri itibariyle bu

defterler, çok daha teferruatlı bilgi ihtiva ettiklerinden daha mükemmel sonuçlar

çıkarmak kabil olmaktadır.

Mevcut kurumların yeniden düzenlenmesini hedef tutan Tanzimat’la birlikte,

Osmanlı maliyesinde yeni bir dönem başladığı pek çok araştırmacının geleneksel

yaklaşımı niteliği kazanmıştır. Osmanlı mali kurumları ve vergi sistemi Tanzimat

reformlarının yoğunlaştığı başlıca alanlardandır.36

Tanzimat’ın getirmeye çalıştığı yeni mali sistemin bütün ülkede uygulanması

istenmekle beraber bu mümkün olmamıştır.37 Nüfus ve emlak tarihinin her tarafta

icra ve hep birden ikmali mümkün değildi. Özellikle bazı uzak bölgeler “Daire-i

Tanzimat” dışında kalmıştı. Çünkü bazı uzak mesafede bulunan mahalleler

yetiştirilemeyeceğinden geçici olarak bu bölgeler istisna tutulmuş ve tahrir edilmesi

yoluna gidilmiştir. Dolayısıyla Tanzimat’ın getirdiği yeni mali düzen önce Anadolu

ve Rumeli’de bazı eyaletlerde yani Hüdavendigar, Konya, Aydın, Sivas, Ankara,

Biga, Edirne, Silistre, Vidin ve Selanik eyaletlerinde uygulamaya konulmuştur. Daha

sonra bu alan genişletilecektir. Bu sebeple Osmanlı eyaletlerinin tamamının

Temettuat Defterleri bulunmamaktadır.

Osmanlı devlet yöneticileri fethedilen bir ülkede veya bölgede öncelikle yapa

geldikleri şey o ülke topraklarının tahririni yapmak olmuştur. Yapılan tahrirde; 36 ŞENER, A., Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Reformları, TTK Basımevi, Ankara 1992, s.259. 37 TENGİRSENK, Y.Kemal, Tanzimat, İ.A., C.11, MEB Basımevi, 1979, s.722.,

13

fethedilen bölgenin nüfus ve arazileri kaydedilerek ve vergi gelirlerinin belirlenmesi

ile tımar sisteminin teşhis ve tetkikine geçilerek, o ülke veya bölgede Osmanlı

Devleti’nin livası veya vilayeti haline getirildi.

Başta toprak olmak üzere ülkenin ekonomik potansiyelini tespit ve

kaynakların denetlenmesi ve vergilendirilmesine yönelik olarak devlet ülke

genelinde sayımlar yapa gelmiştir. Bu sayımlara Osmanlı tarihi terminolojisinde

“Tahrir” denilmektedir. 16.yy’da geniş imparatorluk coğrafyasının ayrıntılı bir

şekilde tahririnin yapıldığını biliyoruz. Bu sayım sonuçlarından ilgili bölgenin sosyo

ve ekonomik yapısına ilişkin özgün bilgiler edinilmektedir. Tahrir kayıtları

kullanılarak Osmanlı Devleti’nin demografik yapısı, toprak idare sistemi, vergi

sistemi, üretim niteliği ve niceliği bölgesel ekonomik farklılıkları ve etnik yapısı vb.

konuları araştırıla gelmiştir.38

Temettu vergisinin esası H:1241 (1826) tarihinde II. Mahmut zamanında

ihtisab resmidir. İhtisab Resmi: Şehriye-i dekakin ve yevmiye-i dekakin adıyla anılan

vergilerle; belediye geliri olarak pazar ve panayırlardan alınan damga, tartı, ölçü vs.

vergilere ve hile yapan esnaftan alınan para cezaları ile bütün yiyecek, içecek vs. den

alınan müteferrik vergilerden ibarettir.

Gülhane Fermanı’nın ilamından sonra 19 Zilkade 1255 (1839) tarihinde

çıkartılan bir talimatla muhassıllar nezaretine, her yerde ahalinin ismi, şöhreti,

arazileri, hayvanları; tüccar ve esnafın ise yıllık gelirleri vs. bilgilerinin yazıldığı

defterler tutulması emredilmiştir.

1255 (1839) dan 12765 (1858)’e kadar temettu vergisi “an-cematin” tevzi

olunan verginin bir kısmını teşkil etmek şartıyla “bileşik vergi” arasında

görülmekteydi. 1275 (1858) tarihli Tahrir talimatı ve 1277 (1860) tarihli Tahrir-i

Umumi Nizamnamesi gereğince; herkesin emlak, arazi ve senelik kazancı tahrir ve

tahmin edilerek ilk defa senelik kazanç üzerinden %30 vergi alınması

kararlaştırılmıştır.

Temettu vergisinin düzenli toplanabilmesi için gerekli bilgilerin yazıldığı

Temettu Defterleri tutulmaya başlanmış, bu görev de muhassıllara verilmiştir.

38 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.30.

14

Temettu vergisi hakkında 1323 (1907) de çıkartılan bir nizamnamede ise

temettu vergisinin; vilayet, liva, kaza merkezleriyle nüfusu iki bini aşkın yerlerde

ticaret, sanat ve hırfet erbabından mart ve eylül aylarında olmak üzere yılda iki taksit

halinde alınması kararlaştırılmıştır. Bu verginin adı daha sonraları “kazanç vergisi”ne

çevrilmiştir.39

Tanzimat devrinde, önceleri değişik adlarla alınan vergilerin yerine tek bir

verginin ikamesi hem hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksadıyla yapılan temettu

sayımları, XIX yy. Osmanlı sosyal ve iktisadi tarihi için fevkalade kıymetli bilgiler

ihtiva etmektedir.

“Maliye Varidat Kalemi” defterlerinden olan Temettu Defterleri Başbakanlık

Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. 1988 yılında kataloglanarak araştırmacılara

sunulan defter serisi, dokuz katalog içinde 17.747 defter ihtiva etmektedir.40 Bu

defterlerin çok büyük bir ekseriyeti 1261 (1845) tarihinde yapılan sayımlara aittir.

Çok az sayıda olmak üzere 1256 (1840) da yapılan ilk tahrirlere ait defterlere

rastlanmaktadır.41

Bu defterlerin belirli bölgelere ait olanlarının bütün halinde incelenmesi

XIX.yy. ortalarına ait sosyal ve iktisadi tarihinin pek çok yönüyle aydınlığa

kavuşacağı kesindir.42

Söz konusu defterler kaza, köy hatta çiftlik ölçeğindeki yerleşimleri oluşturan

tüm haneler tek tek ele alınarak her hanenin mülkü ve gelir kaynakları ile senelik

gelirlerinden alınan vergi miktarı konusunda son derece ay8rıntılı bilgiler

içermektedir. Her hane reisinin ardının ve ne iş ile uğraştığının da belirtildiği bu

defterlerde, her hanenin tarımsal üretiminden sağladığı kazanç ve bu kazanç

üzerinden ödediği aşar vergisi, bu verginin tarımsal faaliyetlere dağılımı, işlenen

toprak miktarı, tarımsal işletme büyüklükleri, ortakçılık veya kiracılık şeklinde

kullanılan toprakların miktarı, tarım alanlarının niteliklerini (ekili-dikili) veya

kullanım biçimine görev (buğday, arpa, pamuk, tütün ve vb.) dağılımı 39 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayını NO:43, Ankara 2000, s.64-65. 40 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Katalogları Rehberi, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, No: 26, Ankara 1995, s.181. 41 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s.65. 42 KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettu Defterleri”, Belleten LIX, s.224-226, TTK Basımevi, Ankara 1996, s.396.

15

çıkabilmektedir. Bunun yanında gelir getiren ve buna bağlı olarak vergiye tabi

hayvanların cinsi ve miktarı ile gelir getirmeyen, bu nedenle de vergi kapsamı

dışında tutulan hayvan varlığı konusunda da ayrıntılı bilgiler içermektedir. Temettuat

Defterleri’nin bir diğer önemli yanı da, tarım ve hayvancılık dışında kalan ancak

kazanç sağlanan her türlü ekonomik faaliyet (dokumacılık, ırgatlık, kömürcülük vb.)

bu tür faaliyetlerden elde edilen vergi miktarını belirlemesidir. Temettuat defterleri

19.yy ortalarındaki sosyo-ekonomik yapısını yansıtan önemli bir kaynaktır.43

Temettuat defterleri şehirlerle birden fazla mahalleden oluşan köylerde

genellikle her mahalle için bir defter düzenlenmiştir. Defterler 15’ten başlatılmış;

sayfanın tepesinde sırasıyla eyalet-sancak-kaza adları kaydedildikten sonra defter bir

şehre/ kasabaya aitse şehir/ kasaba ardından mahallenin adı yazılmıştır. Mahallesi

olmayan küçük köylerde köyün adı yazılmıştır. Müslümanlar yanında Gayrimüslim

nüfusun da bulunduğu yerlerde Müslüman ve Gayrimüslimler için ayrı ayrı defterler

tutulmuştur.

Temettuat Defterleri sadece ekonomik veriler sunmanın ötesinde toplumsal

hayatla ilgili vergilerde sunmaktadır.44

2.1.1. Tahrir Çalışmaları ve Tahrirde Uyulacak Esaslar

Ülke kalkınmasında tarım kesimini öncü kesim olarak alan Tanzimat

idarecileri, tarımda vergilenmenin adil ölçüler içerisinde yapılmasını temin

maksadıyla yeni bir sayıma müracaat edeceklerdir. Tahrir konusunda Tanzimat’ın

ilanından bir yıl önce de bazı çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar Tanzimat

uygulamasına öncü olmuştur. Adil verginin yapılanmasında kendilerine önemli görev

tevdi edilen muhassılların başlıca görevlerinden biri, nüfus ve emlak tahriri

yapmaları idi. Zira herkesin ödeme gücü tespit edilerek daha önce çeşitli isimlerle

tahsis edilen vergiler yerine yeni tek bir vergi tahsil edilecek idi. Bu vergi, “an-

cemaatin vergi, vergi, komşuca vergi” adıyla anılıyordu. Söz konusu vergi

mükellefin ödeme gücünü dikkate aldığından mali gücün ölçüsü olarak tebaanın

emlak, arazi ve hayvan varlığı, ticaretle uğraşıyorsa geliri esas alınıyordu. Bu

43 IŞIK, Şevket, “Tarihsel Coğrafya Açısından Temettuat Defterlerinin Değerlendirilmesi ve Akçay Havzası Örneği”, Ege Coğrafya Dergisi, S.10, İzmir 1999, s.242. 44 ADIYEKE, Nuri, Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri, OTAM, S.11, Ankara 2000, s.783.

16

durumda tarım kesimi kadar, şehir kesimi de vergi kapsamına giriyordu. Bu verginin

tahsisi için tahrir yapmak gerekiyordu. Tahrir çalışmalarını yürütmek muhassılların

asli vazifelerinden biri idi.45

Aslı itibariyle Temettuat tahriri yapmaktan iki gaye güdülüyordu; biri halkın

imkanlarının ne derecede olduğunu bilmek ve buna göre ölçüler içerisinde vergi

tahsis etmek, diğeri ise, bu vergilerle devlet gelirini artırmak ve harcamaların

finansını sağlamak idi.

Herkesin isim ve şöhreti, sahip olunan mal varlıkları, ne kadar emlak ve

arazisi olduğu ve ayrıca ne kadarının ekili ve ne kadarının nadasa bırakıldığı, bağ ve

bostanı, her türlü hayvanı tüccar ve esnafın bir senede tahmini olarak ne kadar ticaret

incelenerek tahrir yapılacak ve bunların yıllık geliri ve bu gelir üzerinden tahsisi,

tespit edilerek, tahrire köylerden başlanacak ve her bir köyün defteri ayrı ayrı

tutulacak idi.46

2.1.2. Muhassıllık İdaresinin Kurulması

Tanzimat'ın taşrada uygulanabilmesi için yapılan idari düzenlemelerden biri,

muhassıllık teşkilatının kurulması idi. 1840 yılının başlarından itibaren Tanzimat’ın

uygulandığı bütün bölgelere “muhassıl” adı verilen yeni memurlar gönderildi.

Muhassıllar padişah tarafından “memur-ı müstakil” olarak seçiliyordu. Bütün sancak

ve kazalara gereğince muhassıl’ı emval zannıyla “müstakim ve mücerrebü’l-etvar ve

dirayet ve sadakat-ı Âşikar” birer memur-u müstakil ihtihab ve tayin edilecek idi.

Muhassıllar, vergi vali ve âyanın kontrolünden alınarak doğrudan devlet hazinesi

adına tahsis edilmesini sağlayacak maaşlı devlet memurlarıydı. Tanzimat’ı mâli

açıdan taşrada uygulanacak olan muhassıllar, merkeze bağlı ve imtiyazlı bir konuma

sahip idiler.47

45 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.11. 46 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.12. 47 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.13.

17

2.1.3. Temettuat Sayımları ve 1261 Tarihli Sayım

Temettu sayımlarının kısa dönemli amacı, toplam vergi yükünün bölgeler ve

kişiler arasında daha adil dağılmasını sağlamak, uzun dönemli amacı ise , geniş bir

mali reformun verilerini tespit etmektir.48

Temettuat Defterleri’ni tutma görevi mahassıllara verilmiştir. Muhassılların

bu defterleri daha sağlıklı tutabilmeleri için her kazanın ileri gelenlerinden meclisçe

seçilecek birinin başkanlığında bir katip tayiniyle sayımları yapılması defterlerin ve

sayımların muhassıllar tarafından kontrol edilmesi emredilmiş , böylece sayımlarda

suiistimale ve haksızlığa meydan verilmemesi, kazançların eksik gösterilmemesi ve

suiistimalde bulunanlara gerekli cezaların verilmesi amaçlanmıştır.49

Temettuat sayımları mahalli idareciler tarafından yapılmıştır. 1256’daki

sayımlardan muhassıllar mesûl olup, bu tarihli bir temettuat defteri muhassıllık,

müftü, mal ve emlâk katipleri ve meclis azalarının mühürleri; diğer bir defterde ise

tasdik ibaresi altında naibin mührü bulunmaktadır. 1261’de sistemde değişiklik

yapıldığından Müslümanların yazılması muhtar-ı evvel ve sânilerle, köy imamları;

Gayrimüslimlerin yazılması varsa kocabaşılarla, papazların sorumluluğu altında

yapılmış olup , defterlerin bitiminde bunların mühürleri vardır. Ancak Temettuat

Defterleri serisindeki, bütün defterlerin sonunda mühür bulmak mümkün değildir.

Bazılarının da “bende” kelimesi yazılıp bırakılmıştır. Bu da defterlerin hepsinin

orijinal olmayıp , bir kısmının muhtemelen merkezden çıkarılmış suretler olduğunu

göstermektedir.50

Muhassıllar denetiminde 1256 tarihinde başlayan ve devam eden sayımlar ile

Tanzimat tarihinin nihai hedefi olan ülke kalkınmasından bir araç olarak gördüğü

verginin adil ölçüler içerisinde tahvil ve tahsili gerçekleştirilmeyecektir. Muhassıllar

nezdinde yapılan bu sayımlarda yolsuzluklar ve uygunsuzluklar görülmüş ve “cihat-ı

hakkaniyet” gözetilmediğinden tutulan söz konusu defterler itibara şayan

görülmemiştir.

Bu sayımın diğerlerinden ayıran en önemli husus kişinin sahip olduğu mekan

ve gayr-i menkul mallarının 1260 yılı gerçek geliri ile 1261 yılı tahmini gelirinin 48 ADIYEKE, a.g.e., s.774. 49 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, a.g.e., s.65. 50 KÜTÜKOĞLU, a.g.m.,s.397-398.

18

verilmesidir. Daha önceki sayımlarda sahip olunan menkul ve gayr-i menkul malları

kıymetleri veriliyordu.

1261 sayımı için vali ve defterdarla gönderilen talimatnamede kiraya

verilmeyip sakin olunan haneler hariç olmak üzere, her şahsın gelir getiren bütün

tarla , bağı , bostan , değirmen , han , dükkan , kiraya verilen haneler vb. emlâk ve

bunlardan hasıl olan temettuatları ve tüccar ve esnaftan senelik temettuatı ve

çiftçilerin her sene ne miktarda ve ne cins öşür verdikleri ve vergi vermeyen

şahısların miktarı ayrıntılarıyla tetkik ve kaydedilmesi istenmektedir.

Bu sayımlar için merkezden görevliler gönderilmeyecekti. Her köyün imam

ve muhtarları ve ziraat müdür vekilleri nezaretinde başlanılacak idi. Tahrir gittiğinde

defterlerin sonu bulanlar tarafından mühürlenerek tâbi oldukları kaza meclisinde

kontrol ve tasdik edildikten sonra ya sancak kaymakamına , yada vali ve defterdâra

teslim edilecekti. Defterlerin buralarda temize çekilmesi ile uğraşılmayacak ve

defterler birbirine karıştırılmadan her köyün defterleri kaza kaza torbalara konularak

takım halinde doğruca Maliye Hazinesi’ne gönderilecekti.51

2.2. TEMETTUAT DEFTERLERİ İÇERİĞİ

2.2.1. İsimler

Defterlerde verginin esas olduğu hane reislerinin isimleri kayıtlıdır.

Temettuat defterlerinde “Bekir Oğlu Yusuf” örneğinde olduğu gibi çok kere “oğlu”

kelimesi tercih edilmiştir. Mamafih “bin” ve “veled” kelimesinin kullanıldığı

defterler de vardır.52 “Cuma oğlu Ahmed b.Muhammed” örneğinde olduğu gibi

“oğlu” ve “bin” kelimesinin kişinin de kullanıldığı da çoğunlukta olduğu

görülmüştür.

Çok kere “Abdi oğlu İbrahim b.İbrahim” şeklinde baba adı, bazen de “Sipahi

oğlu Muhammed” gibi babanın lakabı veya aile adı ile yazılmıştır. Alt alta yazılan iki

kardeşte “Receb oğlu Halil b. Receb Çavuş oğlu Veli b.Hüseyin” şeklinde

kullanılmıştır.53

51 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.17-18. 52 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.398. 53 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.399.

19

Temettuat defterlerinin içerdikleri bilgiler bakımından hane bazında dört ana

bölümden oluştukları söylenebilir. Orijinal ve transkripsiyonda I. Bölüm olarak

belirttiğimiz kısımda hane reisinin adı, varsa lakabı, ne işle uğraştığı, hane

numarasına ilişkin bilgiler yer almaktadır.54

Aile mevcudiyeti mahalle ve köydeki akrabalarının tespitini mümkün

kılmaktadır. Bazı aileler son derece değişik ve diğerlerinden ayırt edilebilmesini

imkan kılacak adlar taşımaktadır. Mesela “Başfatar oğlu İsa bin Ahmet” de olduğu

gibi aile adları bulunmaktadır. Ayrıca baba-oğul veya kardeşler hatta bazen amca-

yeğen ve kuzenler peş peşe veya arada bir yahut iki hane gelerek yazılmıştır. Bu

kolay ayırt edilebilen bir aile adına sahip olmayanların da aynı ailenin kolu olduğunu

ortaya koyması bakımından tespitleri kolaylaştırıcı bir husus olmuştur. Türkmen oğlu

Ali bin Mahmut, Türkmen O.Osman B. Mehmet, Türkmen O.İsmail bin Mehmet”

gibi akrabalar ard arda yazılmıştır.55

Temettuat defterleri sadece aile adlarının değil yörede kullanılan şahıs

adlarının tespiti bakımından mühim, kaynak vazifesi görmektedir. Mükellef zaman

zaman kardeşi ile birlikte yazılıyor, mesleği ön planda ise mesleği ile birlikte

zikrediliyordu.

Danişmendli’ye ait Temettuat Defterlerindeki veriler bize isimler üzerinde

yorumlar yapma imkanı vermektedir.

İsimler genelde Mehmet, Ahmet, Ali, Hüseyin, Mustafa gibi Türklerin

İslamiyet’i kabul etmesi ile dilimize girmiş isimlerden oluşmaktadır. Buna yakın

olabilecek bir sıklıkta olup Gürün, Türk gibi Türk isimleri de bulunmaktadır.56

İsimlerin başına getirilen lakaplarda Türkçe kelimeler daha çok kullanılmıştır.

Lakaplarda deli, kara, hacı, köse, kel, kör, çolak, topal gibi sıfatlar çoğunluktadır.

Kişinin yaptığı işin isim olduğu durumlar da fazladır. Genelde demirci,

kethüda, müderris, imam, kazmacı, köşker gibi meslekler olmuştur.

Genelde kardeşler veya aynı ada sahip olanlar alt alta yazılmıştır.

54 IŞIK, a.g.m., s.243. 55 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.399. 56 Bkz. BOA.MLVRD.TMT. No: 13179.

20

Müslim ve Gayrimüslim isim yazılışlarında da farklılıklar vardır.

Müslimlerde daha çok “oğul” ve “bin” kelimeleri kullanılırken, Gayrimüslimlerde

“oğul” ve “veled” sözü kullanılmıştır.

2.2.2. Nüfus

Temettuat defterlerinde yer alan nüfusa ilişkin bilgiler, günümüzdeki anlamda

bir nüfus sayımından oldukça farklıdır. Bunlar söz konusu tarihte ait oldukları

yerlerde hiçbir hane ayırımı yapmadan tüm hane reislerini ele alan sayımlardır.

Başka bir anlatımla bu defterlerdeki hane reislerini tıpkı mufassal defterlerdeki vergi

nüfusuna benzetmek mümkündür. Bu açıdan köyün veya sınırları belirlenmiş bir

yörenin nüfus miktarını saptamak amacıyla hane sayılarının belirli katsayı ile

çarpılması yoluna gidilebilir.57

Mahalle ve köylerin yerleşim düzeninde dini veya etnik farklılıklar dikkate

alınıyordu. Müslüman, Gayrimüslim kesim ayrı ayrı sayıma tabi tutuluyor ve ayrı

defterler düzenleniyordu.

Temettuat defterlerinde mukim yerli mükelleflerin yanı sıra ticari gayretlerle

bir şehirde geçici ikamet kaydedilmiştir. Bu kişilerin ikametleri ise sanayi seçmiş ise

diğer mükellefler gibi menkul ve gayrimenkul mal varlıkları ile kazançlarının

kaydedilmesi gerekiyordu.58

Danişmendli temettuat defterlerinde Müslüman ahali dışında Gayrimüslim

Rumlara ait kayıtlar yoktur.59

2.2.3. İdari Bölünüş

Başta tutulan defterlerin nereye ait olduğu, yani eyaleti, sancağı ve kazası

belirtilmiştir. Temettuat defterlerinin baş kısmında bu ifadelere yer veriliyor.

Temettuat defterlerinin başında hangi sancak ve kazaya ait olduğu

belirtilmekle bu köy, çiftlik gibi yerleşimlere uygun ölçekli bir haritaya

aktarıldığında ilgili tarihte gerek bir kazanın gerekse bir yörenin sınırları ve bu

sınırlar içinde yerleşmelerin kaza merkezi, köy veya çiftlik şeklindeki statülerini

belirtmek mümkündür. 57 IŞIK, a.g.m., s.245. 58 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.24. 59 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179, 13180, 13181, 13182, 13183, 13184, 13185, 13186.

21

2.2.4. Kişinin Mesleği

Defterlerde kişinin bir mesleği varsa, ismin üzerine eğik bir tarzda

yazılmaktadır. 1261tarihli sayımda kişinin mesleği ekseriyet itibarıyla yazılmıştır.

Köylerde çoğunluk çiftçinin yaptığından farklı bir mesleği olanlar belirtilirken

çiftçilik yapanların mesleği yazılmaktan zaman zaman sarf-ı nazar edilmiştir.

Mesleklerin yazılmış olması, ilgili bölgede zanaat dallarının gelişimini ve gelir

dağılımında zanaat sahiplerinin yerini tespit açısından önem arz etmektedir.60

Temettuat defterlerinin sosyal tarih açısından mühim olan hususlardan birisi

de hane reislerinin meskenlerinin kaydedilmiş olmasıdır.

1260-61 (1844-1845) tarihli defterleri de ekseriye numarası üzerine “Erbab-ı

Ziraat ten idüği” çiftçi “gündelikçi”, “demirci”, “kiracı”, “tüccar” gibi hane

reislerinin mesleği yazılmıştır. Küçük köylerde halkın hemen hepsi yalnız ziraat ve

hayvancılıktan geçimini temin etmektedir. Ancak ziraatla uğraşanların hepsi toprak

sahibi değildir. Toprağı olmayanlar, ailelerin gücü toprağın işleyip ürünü kaldırmaya

yetmeyen büyük toprak sahiplerinin yanında çalışmaktadır. Bunun gibi kısa zamanda

ekip, biçecek az toprağı olanlar da kendileri için kullandıkları iş güçlerinden artanı

büyük çiftliklerde gündelikçi olarak çalışmakta ve geçimleri için ek kazanç

sağlamaktadır. Bu suretle bir nispette büyük çiftliklerde devamlı çalışan gündelikçi

ve ırgatlar olmak üzere iki ayrı ziraat işçisi sınıfı ortaya çıkmış bulunmaktadır ki

Temettuat Defterleri bu iki sınıfın durumunu takip etmesi mümkündür.

Nispeten büyük köylerde, köyün bazı ihtiyaçlarının kendi içinde

karşılanmasını temin edecek şekilde ziraat dışında bazı zanaat kolları mevcut olduğu

görüldüğü gibi hangi işlerin ne ölçüde yapıldığı da tespit edilmektedir.

Bu köylerde de ziraat esas geçim kaynağını teşkil etmekle beraber

dokumacılık, demircilik vb. bazı küçük sanayi kollarının geliştiği görülmektedir.

Mesleklerin yazılmış olması, bir mahalle veya köyde hangi zanaatın ne

ölçüde geliştiğini tespit etmeye imkan sağladığı gibi gelirin meslek arası dağılımını

da ortaya koymaktadır. Demircilik gibi meslekler köyün ziraatta kullandığı vasıta ve

aletlerin temini bakımından kendi kendine yettiğinin delili olsa gerek. Bazı

60 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.24.

22

defterlerde iş kollarının yer almaması, sanayinin uygulanmasına tam bir birliğin

olmadığını göstermekle birlikte haneye düşen verginin, hangi faaliyetlerden oluştuğu

dikkate alınarak faaliyet alanını saptamak güç değildir.61 Danişmendli Temettuat

Defterlerinden Okçular Karyesi’ne ait 2. hanedeki şahsın “hizmetkar” olduğu

kayıtlıdır.62

2.2.5. Vergü-yi Mahsusa

İsim üzerinde “sene-i sabıkada” yani geçen sene mükellefi üzerinde tahakkuk

eden vergü-yi mahsusanın, aşarın ve adet-i ağnam vergisinin miktarı, eğir bir şekilde

kaydedilmiştir. 1261 sayımında öşür ve adet-i ağnam vergisi de dahil edilmiştir.

Gayrimüslim bazı mesken bazı mahallerin defterlerinde çift, resmi, zecriye, öşr-i

üzüm ve tavuktan alınan vergi gibi bazı ilaveler bulunmaktadır.63

Temettuat Defterleri zecriye her hane reisinin isminin üst tarafında ve dikine

olarak yazılmışlardır. 1261 tarihli defterde ise bir yıl önce vermiş olduğu “Vergü-yi

Mahsus” ile birlikte öşre de yer verilmiştir. Bu bilgiler hane ve numaraların yanına

veya üstünde isme dik bir şekilde sağdan sola “mesken”, “vergü-yi mahsus”, “öşür”

sırasıyla yazılmışlardır.

Vergü-yi mahsusa defter “sene-i sabıkada vergüyi mahsusada bir senede

vermiş olduğu… gibi verginin belirtildiği görülmektedir. Ancak vergü-yi mahsusa ile

kazançlar arasında orantı yoktur. Kazancı az olan daha çok; kazancı çok olan daha az

vergi ödeyebilmiştir.64

2.2.6. Tarımsal Üretim Yapısı

İsmin altına şahsın bütün varlıkları öbek öbek tadat edilmektedir. Sıra ile

önce gayrimenkullar yazılmaktadır. Şahsın tarlası, bağı, bahçesi, ekili ve nadasa

bırakılan arazisi, dutluk, böceklik, cehrilik vb. adıyla hususi bir kısım arazileri, bu

arazilerin dönüm olarak miktar ve 1260 yılı gerçek geliri ile 1261 yılı tahmini geliri

alt alta yazılarak toplanmaktadır.65

61 IŞIK, a.g.e., s.246. 62 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. 63 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.22. 64 KÜTÜKOĞLU, a.g.e., s.411-412.. 65 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.23.

23

Arazilerin ekili veya nadasa bırakıldığı, hububat dışında ekim alanlarının nevi

mesela, arazilerdin pamuk, pirinç, kök boya, afyon ve tütün tarlası, dutluk, zeytinlik

ve cehri olup olmadığı mutlaka belirtilmiştir. Gayrimenkullar bölümünde kişi şehirli

ise sahip olduğu dükkan, han, değirmen vb. gayrimenkullar ile varsa gelirleri

verilmektedir. Müstakil veya ortak olup olmadığı belirtilmektedir. Ortak

gayrimenkulların gelirlerinden düşük ortağın hissesi düşürüldükten sonra geri kalan

gelir olarak kaydedilmiştir. Kişinin mukata hasılatı, dükkan icarı, tımar bedeli ve

hisse geliri buraya alınmaktadır. Mükellef menkul veya gayrimenkul malı ister yıllık

bir getirsin, isterse getirmesin mutlak surette defterlere kaydediliyordu.

Tarım ve hayvancılıktan elde edilen kazanç üzerlerinden hane reislerinin

ödemesi gereken aşar vergisinin miktar ve dağılımını belirtilmektedir. Ancak bu

bölüm ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde, şu bilgileri içerdiği gözlenir;

a. Üretim yapılan bir ürünün toplam üretiminin 1/10’una karşılık gelen üretim

miktarı ve ürünün birim fiyatı.

b. Ürünün birim fiyatı ile vergiye tabi üretim miktarının çarpımıyla elde

edilen aşar vergisi.

Bu vergilerden yararlanarak bir yerleşmede aşar vergisinin hangi ürünlerden

oluştuğu, hangi ürünlerin vergi açısından önem kazandığı ve en önemlisi de her

ürünün toplam üretim miktarını saptamak mümkündür. Böylece bir yerleşmenin

coğrafi açıdan çok daha büyük önem taşıyan sınırları belirlenmiş bir alanda üretim

çeşitliliği, verimlilik ve bunların mekan içerisinde gösterdiği farklar ortaya konabilir.

Tanzimat öncesinde, yöreden yöreye farklı olanlarda alınmakla birlikte,

Tanzimat’ın getirdiği uygulamalar çerçevesinde her yerde 1/10 oranında alınması

öngörülmüştür. Ancak aşar vergisinin her ürünün değeri üzerinden 1/10 oranında

alınan bir vergi olması nedeniyle, bu vergi toplamları bir sahanın veya yerleşmenin

tarımsal yapısını ya da yaygın üretim şeklini ortaya koymak konusunda yetersiz

olabilmektedir. Çünkü, birim fiyatı ürün, gerçekte çok geniş sahalar kaplayabilir.

Başka bir anlatımla çok geniş alanlarda tarım yapılan bir ürün fiyatının, dolayısıyla

aşar vergisinin düşük olması nedeniyle daha dar bir alanda üretilen ancak fiyatı

yüksel olan bir üründen daha az gelir getirebilir.

24

Vergilerin ikincisi öşürlerdir. “Aşar olarak sene-i sabıkada vermiş olduğu”

başlığı altında hınta (buğday) ve şair (arpa) başta olmak üzere herkesin kaldırdığı

mahsulden alınan öşrün önce kilesi, sonra kıymeti yazılmış ve alta kıymet (kuruş)

olarak toplamı verilmiştir.

Tüm bunlara karşın, aşar vergisinin, ürün gruplarına dağılışı incelenerek

herhangi bir sahanın tarımsal üretim yapısı hakkında bir takım kesin yargılara da

varmak mümkündür.

Bu vergiler söz konusu sahalarda yer alan köylerde 19.yy ortalarında ekili

alandaki tarımsal yapının, monokültür bir şekilde tahıl tarımına dayandığını ortaya

koymaktadır.66

Bu bölüm kısaca şu bilgilere ulaşmamızı sağlar:

a- Toprak (İşletme) Büyüklükleri: Temettuat Defterleri ait oldukları döneme

ilişkin sağlamış oldukları önemli verilerden biri de işlenen toprakların büyüklüğüdür.

b- Tarımda Elde Edilen Gelirin Dağılışı: Tarım üretiminin gerçekleştiği

toprağın çeşitli nitelikleri (büyüklüğü, kaç parçadan oluştuğu ve işletme şekli) ile

üretimin hangi ürünlerden oluştuğu (bağı, bahçesi vb.) ve bunlardan elde edilen

toplam gelir yer almaktadır.

c- Tarım Alanlarının Kullanım Şekillerine Göre Dağılımı: Temettuat

Defterlerinin “mezru tarla”, “gazr-i mezru tarla”, “ortak” gibi ekili tarım alanlarının

mülkiyeti veya işletme tipini ortaya koymaya yarayan bilgiler yer almaktadır. Bir

diğer bilgi ise, bağ, bahçe gibi tarım alanlarının büyüklüğü ve bunun etkili ve dikili

tarıma dağılımını ortaya koymak mümkündür.

d- Arazi İşletme Biçimi: Temettuat Defterlerinde yaptığımız incelemelerde

varılan sonuçlardan biri de tarım arazilerinin işletme biçimi ile ilgilidir. Defterlerde,

belirledikçe sahiplerine işlenen toprak miktarının yanı sıra “icar” veya “ortak” olarak

işletilen tarım alanlarının miktarı da yer almaktadır.67

66 IŞIK, a.g.m., s.247-248. 67 IŞIK, a.g.m., s.248.

25

2.2.7. Gayrimenkullar

Temettuat Defterlerinde hane reisinin tarla, bağ, bahçe, bostan gibi

gayrimenkullarının teferruatlı bir biçimde dökümleri yapılmıştır. Yıllık gelirler

hanesine “Hasılat Senevisi” yazılmıştır. Kıymetine bakılarak hasılat ilave edildiği

halde yaklaşık olarak o tarihteki gayrimenkul fiyatlarının tespiti de yapılabilir.

1260 yılı için hakiki, 1261 yılı için tahmini gelirin kaydedilmesiyle

gerçekleştirilmiştir. Defterlerde ekili tarlalar, “mezru tarla” olarak gösterilmiştir.

Kiraya verilen tarlalarla o yıl başı bırakılanlar ayrıca yazılmıştır. 1260-61 sayımında

“mezru” ve “gayr-i mezru” tarlalar ayrı yazılmıştır. Ekili tarlalar, hane boş

bırakılanlara, hem de kiraya verilenlere nazaran çok daha fazladır. Başka bir ifade ile

sadece “mezru tarla” adıyla yazılan hububat ekilen tarlalardır. Hububat dışında

büyük çapta ekim yapılan diğer mahsullere ait tarlalar aynı yazılmıştır. Kiraya

verilen tarlalarda yıllık kira bedeli belirtilmiştir.

Mezru tarladan sonra bağ, bahçe, bostan ve korulara yer verilmiştir., 1260-61

de tarlalarda olduğu gibi yüz ölçümü ile 1260 ve 1261 yılları gelirleri kaydolmuştur.

Meyve bahçeleri sadece “bahçe” adı ile kaydedilmiştir. Bağ ve bostanlar daha ziyade

1-2 dönümlük hatta bir kısmı da 1-2 evlik yerlerdir. Sadece ailenin ihtiyacını

karşılayacak kadar mahsul alınan küçük bağların üzümleri için öşür tahakkuk

ettirilmemiştir. Bostanlar da aynı durumdadır.

Temettuat Defterleri bu bilgiler ziraat yapılan alanlar hakkında fikir verdiği

gibi, bu toprakların ne kadarının ekili, ne kadarının dikili sahalara ayrılmış olduğu ve

bunların büyüklüklerine göre sınıflandırma yapılmasına imkan vermektedir.

Osmanlı ziraat istatistiki, 10 dönüme kadar olan zirai işletmeler küçük, 10-50

dönüm arasındakiler orta, 50 dönümden fazla olanlar ise büyük işletmeler kabul

edilmiştir.68

2.2.8. Hayvanlar

Bir köy veya kasabadan en çok hangi hayvanların beslenip yetiştirildiği ve

bunlardan ne ölçüde kazanç sağlandığının tespiti mümkün olabilmektedir. Hayvanlar

bütün ayrıntıları ile tek tek ele alınmaktadır. Keçi, koyun, kuzu, oğlak, buzağı, öküz,

68 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.405-406-407.

26

deve, camus/ manda gibi et ve süt veren hayvanların yanı sıra at, kısrak, beygir, eşek

gibi taşımacılıkta kullanılan hayvanlar etüt edilmektedir. Bu hayvanların adetleri ve

yıllık gelirleri, gelir getiren her bir hayvanın yazdığı kısmın altına yazılmaktadır.

Hayvanların döllü olup olmadıkları belirtilmektedir. Arı kovanları varsa adedi ve

yıllık hasılatı belirtilmiştir. 1261 yılında sadece yıllık gelirleri verilmiştir.

Çeşitli meslek sahiplerinin evlerinde manda, inek ve bölgeden bölgeye

değişmek üzere koyun ve keçi beslemekte ve bunların et, süt ve kıllarından gelir elde

edilmektedir. 1260-61 sayımında koyun, keçi, inek ve kısrağa ait yıllık hasıllar ile arı

kovanı, sayıları ve bunlardan elde edilen yıllık gelirler de kaydedilmiştir. Sağlam

inek için yıllık gelir 40, sağmal keçiler için 8, kısraklar için genellikle 50, arı kovanı

için 10 olarak sabittir.69 Hayvanların hasılalarının hesaplanmasında, bölge için

mahallince saptanan hasıla tarifeleri kullanılmıştır.70

2.2.9. Muaflar-Mağdurlar-Binalar

Herhangi bir mal varlığı yoksa bu durum kaydedilmekte ve vergi tahakkuk

etmemektedir. “Şunun bunun himayesiyle geçinmekte olduğu”, yani yardımıyla

geçindiğine dair bir bilgi verilerek muafiyeti tespit edilmektedir. Yada oturduğu

hanesinden başka bir malı mülkü yoksa “ihtiyaç-ı zarureti müteallik şeyler verilerek”

gibi ifadeler yazılmıştır. Mesken olduğu hanesinden başka bir şeye malik olmadığı

belirtilmektedir. Hiç malı mülkü ve herhangi bir şekilde geliri olmayan “şunun

bunun himayesiyle geçinmektedir”, “komşu himayesiyle geçinir” gibi Temettuat

Defterlerinde muaf olanlar hemen hemen aynı şekilde gösterilmiştir. Ancak

birincilerde imam, şeyh, müezzin denmekle getirdiği halde, ikincilerde “ba-berat

Beyazıt Camii imamı” hangi camiin, tekkenin, imamı veya şeyhi yahut katibi olduğu

da işaret edilmiştir.

Bu gibi, askerde olanların, emekli olanların, emeklilikten önce ve sonra

edindikleri mal ve mülklerinin ayrı ayrı gösterilmesi ve gerekeceği sorulara verilen

cevaplarda belirtilmiştir.

Hane reislerinin sahip oldukları diğer gayrimenkullardan içinde oturdukları

için gelire konu teşkil etmeyen evler de tek tek araştırılmıştır.

69 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.409-410. 70 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179.

27

Hiç malı mülkü olmayanlar yazılırken, “emlakı yok” sadece bir evi olanlar

içinse “evinden başka emlaki yok” şeklinde not düşürülmüştür.71

2.2.10. Yıllık Gelir ve Son Mühür

Toplam yıllık gelir belirtilmektedir. Burada hane reisinin tarım ve

hayvancılıktan elde ettiği gelir toplamından başka gelir getiren faaliyet (ırgat, çoban

vb.) adı ve yıllık kazancı belirtilmektedir.

Hepsinde “Mecmuunda merkumun bir senede tahminen temettuatı”

denildikten sonra bu ibarenin altına mesleği varsa bundan elde edilen geliri ve diğer

gelir toplamı alt alta yazılarak bir vergi mükellefinin kazancını ifade eden toplam

yapılacaktır.72

Vergilerin teşekkülü adil bir vergi tarh ve tahsilini amaçladığı için sadece

vergi mükellefi kişiler defterlere kaydedilmiştir. Mükelleflerin ekseriyeti erkek nüfus

teşkil etmekle beraber zaman zaman dul kadınlar ve yetim çocukların kayıtlarında

rastlanmaktadır. Defterler genelde muhtar, imam, müdür, kocabaşı gibi mahallenin

veya köyün ileri gelen kişilerinin sayımı ile başlamaktadır.

Vergiye tabi mal varlıkları olan bir köy veya mahalledeki mükelleflerin

tamamı deftere kaydedildikten sonra, köy veya mahallenin toplam temettuatı ve vergi

miktarı verilmektedir.

1261 tarihli defterlerde Müslüman kısım için imam, muhtar-ı evvel ve sani,

gayrimüslimler için kocabaş ve papazlar mühürleri veya mühür yerine bende rumuzu

yazılarak defter hitam etmektedir.

Temettuat defterlerinde ise müftinaib, defterdar, müşir, metropolit, kocabaşı

ve azalardan oluşan erkanın mühürleriyle defter kapatılmıştır.73 Fakat bizim

incelediğimiz Danişmendli Kazası’na ait defterlerin hiç birinde bu mühür

bulunmamaktadır.

71 KÜTÜKOĞLU, a.g.m., s.406-407-408. 72 IŞIK, a.g.m., s.23. 73 AKGÜNDÜZ-ÖZTÜRK, a.g.e., s.23.

28

2.2.11. Defterlerdeki Yazım Hataları

Yazımlarda planlama, her haneye birden başlayarak atlamadan hane ve sıra

numarası verilmesi şeklinde yapılmıştır. Hane numaraları yazılırken bir hane

atlanılmıştır. Hatta bazen on hane birden numara atlandığı da olmaktadır. Gelir

yazımında gerek hanenin ünitenin gelirlerinin toplamının yazılması gerekiyordu.

Hane gelirlerinin toplamları bazen yazılmamıştır. Bunun ötesinde kimi kez köy veya

mahallenin toplam gelirinin yazılmadığı da görülmektedir. Hanelerin tek tek

gelirlerinin toplamı, birbirinden farklılıklar göstermektedir.74

Bizim incelediğimiz Danişmendli Temettuat Defterleri’nde de hatalar,

eksiklikler bulunmaktadır. Bunlar ekler kısmındaki tablolar incelendiğinde kolayca

görülebilir.

74 ADIYEKE, a.g.e., s.783.

29

III. BÖLÜM

KÖY YERLEŞİM BİRİMLERİNİN DEMORAFİK ve EKONOMİK YAPISI

3.1. DEMORAFİK YAPI

Danişmendli Kazası’na ait Temettuat Defterleri’nde 8 karyede kayıtlı 261

hane vardır.

Osmanlı idaresi altında bulunduğu dönem içinde Danişmendli’de ciddi bir

nüfus farklılığı görülmemiştir. Mevcut kaynaklardan elde edilen bilgiler bu gerçeği

doğrulamaktadır. Ancak kaynakların nüfus konusunda kısıtlı kullanım özelliği

taşıması nüfusun nitelik ve niceliği konusunda kesin bir ifade kullanmayı engelliyor.

Nüfus ile ilgili ilk elden kaynaklar, klasik dönem için tahrir, evariz, cizye ve

Temettuat defterleri son yüzyıl cizye, nüfus Temettuat Def terleri,karneleridir. Tahrir,

evariz, cizye ve Temettuat defterleri genel bir ifade ile erkek nüfusu vermekte ve

temel amacı da vergi yükümlülüklerini veren bu kişilerden tahsil edilecek vergi

yükünü belirlemektedir.

Klasik dönem vergi kanıtlarından genel nüfus rakamlarına ulaşmak için

Berken tarafından öne sürülen ve umumiyetle kabul edilen her veri hanesinin 5

kişiden mürekkeb olduğu görüşünden hareketle Danişmendli köylerinde ciddi nüfus

tahminleri üzerinde duracağız.75

1260 tarihli Temettuat Defterleri’ndeki bilgilere göre toplam 8 karye

bulunmaktadır. Bu karyelerden bir kısmının daha sonraki tarihlerde çevre vilayetlere

bağlandığı görülmektedir. İdari yapı içinde bunu değerlendirmiştik.

Toplam nüfusa ulaşmak için izlediğimiz metot mücerred dışındaki nüfus

kitlesini vergiden muaf olup olmamasına bakmaksızın hane reisi sayısını 5 rakamı ile

çarptık. Elde ettiğimiz sayıya mücerretleri ekleyerek toplam nüfusa ulaştık.76

Temettuat defterlerine göre köy adları, toplam vergi hanesi ve tahmini nüfusu

aşağıda tabloda görüldüğü gibidir.

75 ÖZTÜRK, a.g.e., s.35, 36. 76 ÖZTÜRK, a.g.e., s.49.

30

Tablo 1: Temettuat Defterlerine Göre Nüfus

Dini Yapı Karye Adı Vergi Hanesi Tahmini Nüfusu M Karakuyu 32 160 M Alacaatlı 20 100 M Evdane 22 110 M Haydarlı 45 225 M Kızgana 37 185 M Okçular 39 195 M Küdden 26 130 M Akça 40 200 Toplam 8 261 1305

3.2. GELİRİN KAYNAKLARI

3.2.1. Genel Yapı

Bir ülke ekonomisinde gelir kaynaklarının dağılımı sektöre göre farklılık

gösterdiği gibi yerleşim yeri bölge köy-şehir iskan merkezlerine göre de farklılık

gösterdiğini biliyoruz. Günümüzde bölgeler arası gelir farklılıklarını azaltma

yönünde yapılan çalışmalar bunu gösterir. Yine milli hasıla içinde sanayinin payını

artırmak için yapılan gayretlerde (nüfusun sanayiye kaydırılması gibi) sektörler arası

şehir farklılığının bir sonucudur.

Şehir hayatı kırsal kesime göre daha komprime bir hayatın yaşandığı

kalabalık yerleşim merkezleridir. Kalabalık bir nüfus ve buna bağlı olarak artan

ihtiyaçlar ve talep hacminin genişliği şehirlerde ekonomik hayatın ihtisaslaşmasını

doğurmuştur.

Köyler ve daha genel bir ifade ile kırsal kesim ise ekonomik hayatın ihtisas

kazanmadığı, buna bir ölçüde ihtiyaç da duyulmadığı ilişkilerin anonim değil

şahsiyetleştiği üretimin geçimlik, tüketimin az ve yaygınlaşmadığı, gelir

kaynaklarının en önemli alanını tarım ve hayvancılığın oluşturduğu küçük yerleşim

birimleridir.

31

Sanayinin gelişmediği ve belirli bölgelere münhasır kaldığı Osmanlı

Devletinde toplam hasıla içerisindeki payı yüksektir. Zaten ekonomik yapı genel

çerçeve içerisinde tarıma dayanmaktadır.77

Bu bölümde dönem içerisinde sosyo-ekonomik yapıları incelenecek, ağırlıklı

olarak ekonomik hayat ve daha özelde de tarım konu bütünlüğü içerisinde ele

alınacaktır.

3.2.2. Yerleşim Birimi Sayısı

İncelediğimiz Temettuat Defteri’nin ait olduğu dönemde Danişmendli’nin

toplam karye sayısını tespit ettik. Danişmendli’ye bağlı 8 karye bu bölümde

incelemeye alınmıştır.

3.2.3. Kaynaklar Dengesi

Kırsal kesimin gelir kaynaklarının dağılımında zirai gelirlerin önemli payı

bulunmaktadır. Toplam hasıla içerisinde %52,5 oranında zirai ürünlerden gelir elde

edilmiştir. Bunu %10.6 ile hayvancılık takip etmektedir. İcarat dediğimiz, meslek

geliri ise %2,2 lik hiç de küçümsenmeyecek bir oranla üçüncü sırayı almıştır.

Grafik 1: Gelir Kaynaklarının Dağılımı

%2.2%0.6%0.04 %0.6

%52.5

%10.6

%33.96

TarlaHayvancılıkDiğerAfyon TarlasıKavun BahçesiSiyam TarlasıMeslek

77 ÖZTÜRK, a.g.e., s.109.

32

3.2.4. Gelir Kaynaklarının Karyelere Göre Dağılımı

Gelir kaynaklarının dağılımı köyler itibarı ile farklı yapı sergilemektedir. Bir

kaza ölçeğinde kaynak dağılımında görülen bu farklılığın birçok nedenleri sayılabilir.

Bu nedenler arasında yerleşim birimlerinin coğrafi yapıları, zirai toprakların verim

kabiliyeti ve hayvancılık için uygun ortam, beşeri kapital dediğimiz kalifiyeli insan

unsuru, sanayi alt kollarının gelişme kaydedip kaydetmemesi, ticari faaliyetlerin

gerçekleşmesi için uygun ortam şart ve sermayenin varlığı, teşebbüs kabiliyeti ve

piyasalara duyarlılık gibi faktörleri sıralamak mümkündür.

Köy yerleşim birimlerinin bir kısmında gelir kaynağı tamamen zirai üretime

bağlı iken bir kısmında meslek geliri ve hayvancılığın önemli payları bulunmaktadır.

Aşağıdaki tabloda da görüleceği gibi köy ölçeğinde toplam hasıla içerisinde

zirai üretim gelirinin en yüksek olduğu karye 123.020 ile Kızgana Karyesi’dir.78

%65.7 oranında zirai gelir bulunmaktadır. En az tarım geliri ise 25.266 ile Alacaatlı

Karyesi’dir.79 %48.3 oranı ile gerçekleşmiştir.

Toplam hasıla içinde hayvancılık geliri bütün karyeler ölçeğinde 53.923

guruş orana sahiptir. Karyeler içerisinde hayvancılık geliri en yüksek düzeyde olan

karye 18.351 guruş olarak gerçekleşmiştir. Hayvancılık geliri en az olan karye ise

3083 guruş ile Küdden Karyesi’dir.80 Hayvancılığın toplam gelire oranı %10.6’dır.

Herhangi bir zanaat veya uğraştan elde edilen gelir en yüksek düzeyde 2959

guruş ile Okçular Karyesi’nde81, en düşük düzeyde ise 300 guruş ile Karakuyu

Karyesi’ndedir.82 Toplam meslek gelirinin genel gelir toplamına oranı ise %2.2’dir.

Toplam hasıla içinde arı kovanının geliri, bütün karyeler ölçeğinde %0,007

oranındadır. En çok gelir bütün karyeler ölçeğinde %0,007 oranı ile Kızgana

Karyesi’ndedir.83

78 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183. 79 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13180. 80 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13185. 81 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. 82 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179. 83 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

33

Her ne kadar gelir kaynaklarının dağılımında köyler arasında farklılık olduğu

ifade edilse de genelde en çok gelirin hepsinde sırası ile ziraattan, hayvancılıktan,

meslekten ve asiyabdan elde edildiği sonucuna varabiliriz.

Asiyab (su değirmeni) Haydarlı Karyesi’nde olup 1261 guruş gelir

getirmektedir.84

Tablo 2: Gelir Kaynaklarının Karyelere Göre Dağılımı

Sıra No

Köyler Zirai Gelir % Hayvancılık Geliri

% Mesleki Geliri

%

1 Karakuyu 53,221 62,0 7163 8,3 300 ,30 2 Alacaatlı 16,616 65,7 3325 13,1 300 1,18 3 Evdane 30,852 58,2 5306 10,0 - - 4 Haydarlı 55,398 55,9 11995 12,1 2850 2,8 5 Kızgana 59,422 48,3 2893 2,3 3145 2,5 6 Okçular 55,984 62,7 3454 3,8 2959 3,3 7 Küdder 43,448 63,1 3083 4,4 - - 8 Akça 33,876 70,8 18351 18,3 1795 3,7 Top, 348,817 486,7 55,570 72,3 11,349 13,78

Başta da değindiğimiz gibi, Temettuat Defterleri’nde çeşitli hatalar, yani

yanlış toplamalar çıkartmalar yapılmıştır. Biz defterde yazılanları doğru kabul ederek

değerlendirme yaptığımızı daha önce belirtmiştik. Aşağıdaki tabloda bu açık olarak

görülmektedir. Fakat bu hatanın değerlendirmenin yönünü değiştirecek nitelikte

olmadığını düşünüyoruz.

Tablo 3: Tahmini Temettuat Toplamları

Sıra No Karye Adı Hane Sayısı Toplam 1 Karakuyu 32 32,421 2 Alacaatlı 20 8,650 3 Evdane 22 22,099 4 Haydarlı 45 43,539 5 Kızgana 37 63,598 6 Okçular 39 33,231 7 Küdden 26 25,343 8 Akça 40 13,939 Toplam 261 242,820

84 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182.

34

Tablo 4: Gelir Kaynaklarının Dağlımı (Guruş)

Toplam Karye

Zirai Gelir Hayvancılık Geliri

Meslek Geliri Toplam

8 353,055 53,923 11,349 418,327 % 69,4 10,6 2,2 82,2

3.2.5. Hane Ölçeğinde Gelir Dağılımı

Fert başına gelir bir ülkede refah düzeyini yansıtan en önemli göstergedir.

Fert başına düşen gelirin miktarı bir ülkenin direkt ekonomisiyle ilgili olup, gelirde

meydana gelen artışlar ülkenin iktisadi kalkınma hamlesinin seyrini gösterir.85

Kullandığımız kaynakların hususiyeti vergi mükelleflerinin gelirlerini

verdiğinden burada incelemeye alacağımız kişiler vergi hanesi olacaktır.

Danişmendli karyelerinde ortalama gelir 1946 guruştur. Toplam 8 yerleşim birimi

içerisinde 20’si bu ortalamanın üzerinde, 241’i ise bu ortalamanın altında gelir

kaydetmiştir. Hane başına düşen en yüksek ortalama gelir 4370 guruş ile Kızgana

Karyesi’nde gerçekleşmiştir.86

Tablo 5: Köylerin Toplam Geliri ve Hane Başına Düşen Gelir (guruş)

Sıra No

Köyler Hane Sayısı Toplam Gelir Hane Başına Gelir

1 Karakuyu 32 32421 1013,1 2 Alacaatlı 20 8650 432,5 3 Evdane 22 22099 1004,5 4 Haydarlı 45 43539 967,5 5 Kızgana 37 63598 1718,8 6 Okçular 39 33231 852,0 7 Küdden 26 25343 974,7 8 Akça 40 13939 348,4 Toplam 261 242,820 7311,5

3.2.6. Hane Başı Düşen Gelirin Milletlere Göre Dağılımı

Hane halkının gelir dağılımını köy meskunlarına, meskunların toplam

temettuatlarına ve köyler genel ortalamasının artı ve eksi düzeyinde gelir sahiplerine

85 ÖZTÜRK, a.g.e., s.115. 86 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183.

35

göre ayrıntılı bir şekilde incelediğimizde, köylerde gelir ortalamasının üstünde ve

altında gelir sahip kişiler vardır. Artı gelire sahip kişilerin oranı %7.7’dir.

Tablo 6: Gelir Dağlımı

Toplam Karye Ortalama Gelir (guruş) % 8 1946 100

3.2.7. Ortalama Gelire Göre Hane Sayısı Tablosu

Aşağıdaki tabloda karye meskunlarının kendi köyleri ölçeğinde gelir

ortalamasına göre artı ve eksi düzeyde gelire sahip kişiler ile bütün köy ölçeğinde

ortalama gelir düzeyine göre artı ve eksi gelire sahip kişilerin sayısal analizi

yapılacaktır.

Tablo 7: Ortalama Gelire Göre Hane Sayısı Tablosu (Guruş)

Sıra No Köyler Hane

Sayısı

Hane Başına Gelir

Karye Ortalaması Üzerinde

Gelir Sahipleri

%

Karye Ortalaması

Altında Gelir

Sahipleri

Genel Ortalama Üzerinde

Gelir Sahipleri

1 Karakuyu 32 1013 13 40,6 19 3 2 Alacaatlı 20 432 10 50,0 10 - 3 Evdane 22 1004 9 40,9 13 1 4 Haydarlı 45 967 23 51,1 22 2 5 Kızgana 37 1718 16 43,2 21 13 6 Okçular 39 852 21 53,8 18 - 7 Küdden 26 974 10 37,4 16 - 8 Akça 40 348 16 40,0 24 - Top. 261 7308 118 357 143 19

3.3. TOPRAK DAĞILIMI

3.3.1. Genel Yapı

Karye yerleşim merkezlerinde zirai amaçlı kaydedilen toplam toprak miktarı

7945 dönümdür. Bu toprakların %94,0’u ekili alanları, %5,1’i gayri mezru yani

nadasa bırakılan toprakları oluşturmaktadır.

36

Vergi hanesi başına düşen toplam toprak miktarı 30.4 dönümdür. Ekili

alanlarda hane başına düşen toprak miktarı 30,4 gayri mezrularda 1,5 dönüm olarak

görülmektedir.

Aşağıdaki grafikte görüldüğü üzere karyelerde toplam toprakların tamamına

yakın bölümü hububat ekimine ayrılmıştır %94,9 hububat dışında, bağ-bahçe, bağ,

bahçe, afyon tarlası, bostan-cehri yetiştiriciliğine ayrılan topraklar seyretmiştir.

Nadasa bırakılan topraklar toplam toprak miktarının %5,1’i gibi bir orandadır.

Grafik 2: Toprakların Genel Dağılımı

% 94.9

% 5.1

Ekili Alan

Nadasa Bırakılan

3.3.2. Toprakların Köylere Göre Genel Dağılımı ve Hane Başına Düşen

Toprak Miktarı

Yukarıda bahsettiğimiz karyelerin toplam toprak miktarı olan 7945 dönümlük

zirai alan içerisinde karyelerin toprak paylarını, ekili ve nadasa bırakılan toprak

miktarı ve bunların oranları üzerinde duracağız.

Toprak dağılımında en yüksek pay Okçular Karyesi’ne aittir.87 Bu karyenin

toplam toprak miktarı 1580 dönümdür. En az toprağa sahip karye ise 369 dönüm ile

Alacaatlı Karyesi’dir.88 Hane başına düşen toprak miktarı açısından konuya

87 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. 88 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180.

37

baktığımızda en yüksek payı 40,5 dönüm toprak ile Okçular sahiptir.89 En az hane

başına toprak ise 18,4 dönüm ile Alacaatlı Karyesi’nindir.90

Ekili alan itibarıyla en yüksek ile en az miktar yine Alacatlı Karyesi’ne

aittir.91 Hane başına düşen en yüksek miktar Okçular Karyesi’nde olup hane başına

40,5 dönüm toprak düşmektedir.92 En az miktar ise 18,4 dönüm ile Alacaatlı

Karyesi’ndedir.93

3.3.3. Ekili Toprakların Köylere Göre Dağılımı

Zirai üretim nevine ve karyelere göre toprak dağılımında farklı yapılar

gözükmektedir. Bütün karyelerde hububat ekimine neredeyse toprakların tamamı

ayrılmıştır.

Karakuyu, Alacaatlı, Evdane, Haydarlı, Kızgana, Okçular, Küdden, Akça

köylerinde hububat, bostan, bağ-bahçe, afyon tarlası, siyam tarlası ve üzüm bağı gibi

terimlerle karşılaşıyoruz.

Köylerin sahip olduğu toplam toprak miktarı içerisinde en yüksek düzeyde

ekili alana sahip köyler; Okçular, Haydarlı, Küdden, Karakuyu, Kızgana, Evdane,

Akça, Alacaatlı karyeleridir.

Bu toplam toprağın hepsi mezru durumdadır. Geyrimezru yani nadasa

bırakılan toprak miktarı en fazla miktarda %11 ile Kızgana’da bulunmaktadır. 407

dönümdür.94 Hane başına düşen nadas topraklar en fazla 11 dönüm ile Kızgana

Karyesi’ndedir.95 Aşağıdaki tabloda bütün karyelerde toplam toprak miktarı ve

nadasa bırakılan toprak miktarı, hane başına düşen toprak miktarı ayrıntıları ile

verilmiştir.

89 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. 90 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 91 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 92 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. 93 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 94 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183. 95 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183.

38

Tablo 8: Toprak Dağılımı

Sıra No Köyler Hane

Sayısı

Toplam Ekili

Toprak (Dönüm)

Hane Başına Ekili

Toprak (Dönüm)

Toplam Gayr-ı Mezru

(Dönüm)

Hane Başına Gayr-ı Mezru

(Dönüm)

Toplam Toprak

(Dönüm)

Hane Başına Toprak

(Dönüm)

1 Karakuyu 32 859 26,8 - - 859 26,8 2 Alacaatlı 20 369 18,4 - - 369 18,4 3 Evdane 22 735 33,4 - - 735 33,4 4 Haydarlı 45 1308 29,0 - - 1308 29,0 5 Kızgana 37 1008 27,2 407 11,0 1415 38,2 6 Okçular 39 1581 40,5 - - 1581 40,5 7 Küdden 26 966 37,1 - - 966 37,1 8 Akça 40 715 17,8 - - 715 17,8 Top. 261 7541 230,2 407 11,0 7948 241,2

Bu karyelerde en çok toprağa sahip olan ise 1581 dönüm ile Okçulardır.96

Tablo 9: Zirai Üretim Yapılan Toprak Dağılımı

Sıra No Köyler Hane

Sayısı

Toplam Ekili

Toprak (Dönüm)

Bağ ve Bahçe

(Dönüm) %

1 Karakuyu 32 859 2 Alacaatlı 20 369 3 Evdane 22 735 4 Haydarlı 45 1308 5 Kızgana 37 1008 124 12 6 Okçular 39 1581 7 Küdden 26 966 8 Akça 40 715 Top. 261 7541

3.3.4. Ekili Alanların Üretim Deseni Dağılımı

Danişmendli’de zirai üretimin yapıldığı temel alanlar olan hububat, bostan,

bağ-bahçe, bahçe, bağ, bostan-cehri için ayrılan topraklar aşağıdaki şekilde

incelenmiş, hububat, bostan, bağ-bahçe, bostan-cehri ve afyon tarlası üretimine yer

verilmiştir.

96 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184.

39

Grafik 3: Ekili Alanların Üretim Deseni Dağılımı (%)

96.8

0.6 0.2 0.9 1.5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Hububat Afyon Tarlası Siyam Tarlası Kavun Bahçesi Bağ-Bahçe

Seri 1

3.3.5. Ekili ve Nadasa Bırakılan Topraklar

Karye birimlerinde toplam ekili alan, nadasa bırakılan alana göre daha fazla

oranda gerçekleşmiştir. Toplam ekili alan karyelerde %94,9 iken nadasa bırakılan

alan %5,1’e düşmektedir.

Grafik 4: Ekili ve Nadasa Bırakılan Toprakların Dağılımı (%)

94.9

5.1

0

20

40

60

80

100

Ekili Alan Nadasa Bırakılan

Seri 1

3.3.6. Hane Başına Düşen Toprak Miktarı

Hane başına düşen toprak miktarı 30,4 dönümdür. Hane başına düşen ekili

toprak miktarı ise %28 ‘dir.

40

Tablo 10: Hane Başına Düşen Toprak Miktarı

Karye Hane Başına Toprak (Dönüm) 8 30,4

3.3.7. Dönüm Başına Düşen Yıllık Hasıla: Verimlilik

Zirai üretim alanlarında ürün çeşidine göre toprak dağılımında en fazla

miktarda toprak hububat ve tarla ürünleri için ayrılmıştır.

Hububat ve diğer tarla ürünlerine, diğer ürünlere ayrılan toprağın 30 katı

büyüklüğündeki yerlere yakın bir verimlilik sağlanmıştır.

Bağa 62 dönüm ayrılmış ve 5560 guruşla iyi bir verim sağlanmıştır. Burada

bağdan elde edilen ürün başka amaçlarda kullanıldığı (pekmez vb) çıkarılabilir.

Bağ-bahçe, bostan, bahçe de çok az topraktan bize göre küçümsenmeyecek

hasılat elde edilmiştir.97

Afyon tarlasında ise 383 dönümlük bir alandan 3611 guruşluk hasılat elde

edilmiştir.

Tablo 11: Zirai Ürünlerin Dönüm Başı Verimliliği

Toplam Hasıla Dönüm

Hasıla/ Dönüm (guruş)

Afyon Tarlası

3611 388 9,3

Hububat 348,817 7945 43,9 Siyam Tarlası

740 124 5,9

Kavun Bahçesi

3258 62 52,5

Bağ-Bahçe 5560 62 89,6 Toplam 36587,817 8581 201,5

97 Bilecik ve köyleri üzerine yapılan araştırmada bağın verimliliği 2590 dönümde 88,38 guruş verimlilik sağlanmıştır. Bkz. ÖZTÜRK, a.g.e., s.131.

41

3.3.8. Zirai Üretimin Köylere Göre Verimliliği

Zirai ürünlerden elde edilen verim ürün türüne göre farklılık meydana

getirdiği gibi coğrafi unsurlar da verimi etkiler.

Coğrafi farklılıklar yanında yüksek verim elde edilen yerlerde, ürün elde

etmede ihtisaslaşmada etkin olabilmektedir.

Hububat ve tarla ürünlerinde verimlilik en yüksek düzeyde Okçular

Karyesi’nde sağlanmıştır.98 En düşük hasıla ise Alacaatlı Karyesi’nde99

gerçekleşmiştir. Hububatın çok yetiştirildiği Anadolu’da Danişmendli Kazası’nda

ortalama verimlilik 1946 guruştur.

3.4. BAĞCILIK

İncelediğimiz defterlerdeki bağ, bahçe, kavun bahçesi kısımlarını bir başlık

altında değerlendirme yaptık. Bütün karyelerin sadece birinde bağ, bahçecilik

yapılmıştır.

Bahçe-bağcılık için ayrılan toprak alanı sadece 62 dönümdür. Bu alan toplam

ekili alanların %0,7 sini oluşturmaktadır. Bahçeciliğe en fazla toprak ayıran Kızgana

Karyesi’dir.100 Yine aynı karyede 5560 guruşla en fazla gelir elde edilmiştir. Bahçe-

bağcılık yapan karyelerde hane başına ortalama gelir 150 guruştur.

Bağ-bahçede büyük bir ihtimalle geçimlik sebze ve meyve üretimi yapılmış

olduğu söylenebilir.

Aşağıdaki tabloda karyelere göre bağcılık alanları ve gelir dağılımı

görülmektedir.

98 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. 99 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 100 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

42

Tablo 12: Karyelere Göre Bağcılık Alanları ve Gelir Dağılımı

Sıra No Köyler Hane

SayısıToplam Dönüm

Hane Başına Dönüm

Toplam Hasıla Guruş

Hane Başına Gelir Guruş

1 Karakuyu 32 - - - - 2 Alacaatlı 20 - - - - 3 Evdane 22 - - - - 4 Haydarlı 45 - - - - 5 Kızgana 37 62 1,6 5560 150,2 6 Okçular 39 - - - - 7 Küdden 26 - - - - 8 Akça 40 - - - - Top. 261 62 1,6 5560 150,2

3.5. NADASA BIRAKILAN TOPRAKLAR

Toplam toprakların az bir kısmını oluşturan nadas alanları bizim

incelediğimiz karyelerde sadece %5,1’ine rastlanmaktadır.

Toplam 407 dönüm nadas alanı içerisinde en yüksek miktar Kızgana

Karyesi’nde101 bulunmaktadır. Toplam nadas alanlarının miktarı 407 dönümdür.

Hane başına nadas alanlar ise bütün karyeler genelinde ortalama 407

dönümdür. En fazla oranda hane başına nadas toprak Kızgana Karyesi’nde olup

ortalama 407 dönümdür.102

Aşağıdaki tabloda nadasa bırakılan toprakların toplamı, hane başına düşen

nadas toprakların miktarı ve nadasa bırakılan toprakların bütün zirai alanlar

içerisindeki oranı verilmiştir.

101 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183. 102 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

43

Tablo 13: Nadas Alanların Köylere Göre Dağılımı

Sıra No Karyeler Hane

Sayısı

Toplam Nadas

Topraklar (Dönüm)

Hane Başına Döşün Nadas

(Dönüm)

Toplam Toprak İçinde Nadas

Alanların Oranı %

1 Karakuyu 32 - - - 2 Alacaatlı 20 - - - 3 Evdane 22 - - - 4 Haydarlı 45 - - - 5 Kızgana 37 407 11 5,1 6 Okçular 39 - - - 7 Küdden 26 - - - 8 Akça 40 - - - Top. 261 407 11 5,1

3.6. HAYVANCILIK

3.6.1. Genel Yapı

Danişmendli karyelerinde gelir kaynakları içerisinde hayvancılık önemli bir

yekun tutar. Toplam hasıla içindeki payı %10,6’dır. Hayvancılık ihtiyaçları

karşılamaya yöneliktir. Piyasa için üretim yapıldığını ve bir meslek dalı olarak icra

edildiğini söyleyemeyiz. Büyükbaş hayvanlardan, öküz, at, merkep, deve yük

taşımacılığında ve tarla sürümünde kullanılmaktadır.

Karyelerin hepsinde toplam küçükbaş hayvan geliri 12116 guruşdur. En fazla

miktarda küçükbaş hayvan yetiştiren karye Haydarlı’dır.103 Bu köyde 714 adet

küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Küçükbaş hayvanlardan sağlanan hasılat en yüksek

miktarda gelir 5894 guruş ile, Haydarlı Karyesi’nde sağlanmıştır.104 Alacaaltı hariç

diğer karyelerde küçükbaş hayvan yetiştirilmektedir.

Toplam büyükbaş hayvan geliri 49807 guruştur. Karyelerin tamamında

büyükbaş hayvan bulunmaktadır.

103 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182. 104 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182.

44

En fazla büyükbaş hayvan bulunan karye Akça’dır.105 Bu köyde toplam 230

adet büyükbaş hayvan kaydedilmiştir. En az miktarda ise Küdden Karyesi’nde 161

adet olarak bulunmaktadır.106 Büyükbaş hayvanlardan sağlanan hasılat miktarı 40807

guruştur. Bu hasılatın çoğu sağmal inekten elde edilmiştir.

Toplam hayvan miktarı içerisinde küçükbaş hayvanların oranı %67, büyükbaş

hayvanların oranı %33’tür.

Kırsal kesimde yetiştirilen hayvanları türlerine göre ayırdığımızda aşağıda

tabloda görüldüğü gibi en yüksek oranda ağnam türü gelmektedir. Daha sonra, keçi,

kuzu, oğlak ve yük hayvanları gelir.

Tablo 14: Karyelerde Türlerine Göre Toplam Hayvan Dağılımı

Hayvan Türü Adet %

Koyun 1487 24,7 Keçi 913 15,2 Oğlak 331 5,5 Kuzu 1075 17,9 Sığır 112 1,8 Camus 176 2,9 Deve 232 3,8 İnek 396 6,6 Yük Hayvanı

716 11,9

Aşağıdaki tabloda Danişmendli Karyelerinde toplam hayvan sayısının

%67’sinin küçükbaş hayvancılığa ait olduğu görülmektedir. Bu da Anadolu’daki

bozkır bitki örtüsünün ve iklimin tabii bir sonucudur.

Tablo 15: Hayvan Sayısı

Kaza Küçükbaş Hayvan (Adet)

%Büyükbaş Hayvan (Adet)

%

Danişmendli 4022 67 1975 33

Aşağıdaki tabloda küçük ve büyükbaş hayvan yetiştiren köylerde hayvan

sayısı ve yıllık hasılat miktarları verilmiştir.

105 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13186. 106 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13185.

45

Tablo 16: Küçükbaş ve Büyükbaş Hayvan Dağılımı

Sıra No Karyeler Küçükbaş

Hayvan

Toplam Hasılat (Guruş)

Büyükbaş Hayvan

Toplam Hasılat (Guruş)

1 Karakuyu 334 1568 245 5595 2 Alacaatlı - - 145 3325 3 Evdane 771 2751 156 2555 4 Haydarlı 1228 5894 744 6101 5 Kızgana 183 396 285 2197 6 Okçular 539 394 111 2760 7 Küdden 170 378 161 2705 8 Akça 797 3886 230 14465 Top. 4022 15867 2077 39703

3.6.2. Küçükbaş Hayvancılığı

Köylerde küçükbaş hayvancılık içinde koyun ve keçi türü gelişmiştir. Kümes

hayvanları hakkında bir bilgi verilmediği için bu tür hakkında bir yorum

yapamıyoruz. Toplam küçükbaş hayvan gurubu içinde değerlendirmeye aldığımız

koyun ve keçi sayısı 2400 dür. Bu sayının 1487 adedi koyun, 913 adedi de koyun

cinsinden hayvanlardan oluşmaktadır. Koyun ve keçi türünün yakın oranlarda olması

hem ev besiciliği, hem yaylacılığa uygun coğrafya hem de Anadolu Türk kültürünün

ispatı ile izah edilebilir. Keçi türünün hayvancılığa daha elverişli kırsal kesimin

dağlık ve ormanlık alanlarında beslendiği bilinen bir gerçektir.

Grafik 5: Küçükbaş Hayvan Dağılımı

14871075 913

331

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

Sağmal Koyun(Ağnam)

Kuzu Keçi Oğlak

Seri 1

46

Toplam 4022 küçükbaş hayvandan sağlanan yıllık hasılat 15867 guruştur.

Hayvan başına düşen yıllık hasılat açısından koyun türünün daha verimli olduğunu

görüyoruz. Sayısal olarak 1487’yi oluşturan koyun türünden sağlanan yıllık hasılat

oranı %36’dır. Keçi adet olarak küçükbaş hayvanların 913’ünü oluşturmasına

rağmen 22,7 oranında yıllık hasılat sağlamıştır.

Keçi türünden en fazla miktarda sağmal keçi yetiştirilmektedir. Sağmal

keçinin en fazla yetiştirildiği karye Haydarlı, koyun türünden en fazla miktarda

bulunan hayvan cinsi de sağmal koyundur. Bu cins hayvan en yüksek miktarda

Haydarlı’dadır.107

Küçükbaş hayvanları adet olarak çoktan aza doğru şöyle sıralayabiliriz;

sağmal koyun, sağmal keçi, kuzu, oğlak, kısır koyun, kısır keçi. Gelir getiren

küçükbaş hayvanların gelirlerinde sabit bir değer çoğu zaman tutarlılık

sergilemektedir. Yine de yaklaşık sağmal koyun için 10 guruş, keçi için 8 guruş, boz

ağnam için 4 guruş değer ölçü kabul edilebilir. Ekler bölümündeki karyeler

incelendiğinde bu durum rahatlıkla görülebilir.

3.6.3. Büyükbaş Hayvancılığı

Büyükbaş hayvan dağılımı açısından köyler şu şekilde gelişme göstermiştir;

sığır türü, hayvan miktarı, yük hayvanı miktarına yakın olmakla birlikte fazladır.

Sağmal inek, sağmal camus, deve, merkep esb. Hayvanlarında yıllık gelir

kaydedilmekte, diğerlerinde bulunmamaktadır. Sığır içinde koşum hayvanı olarak

kullanılan öküz sayısı önemli oranlara ulaşmıştır. Yük hayvanı olarak kullanılan

türler içinde en fazla miktarda öküz bulunmaktadır.

Tarla sürümünde ve taşımacılıkta kullanılan ve sermaye donamımı içerisinde

değerlendirilmesi gereken hayvan türlerini toplu bir şekilde değerlendirdiğinizde

koşum amaçlı kullanılan öküz sayısı başta gelmektedir. Taşıma amaçlı merkep

ikinci, kısrak üçüncü, deve dördüncü sırada yer almaktadır.

Karyelerde farklı amaçlarla yetiştirilen ve farklı alanlarda kullanılan toplam

büyükbaş hayvan miktarı 1875’tir. Bu sayının 1259’u sığır, 716’sı yük hayvanıdır.

107 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13812.

47

Sığır türü içinde toplam 316 adet bulunan sağmal inekten sağlanan yıllık

hasılat 15840 guruşa ulaşmıştır. Sığır yönünden de önemli miktarda hasılat elde

edilmiştir.

Büyükbaş hayvanlar içinde sağmal inek olarak en fazla miktarda

Karakuyu’da olup toplam 62’dir.108 Camus Kızgana’da 162 adet olarak, diğer

karyelere göre en fazla miktarda bulunmaktadır. Tarla sürümünde kullanılan öküzün

en fazla bulunduğu karye Haydarlı olup, 116 adettir.109 Bu köyde her hanenin birden

fazla öküzü olduğu görülmektedir. Deve ise en fazla 106 adet ile Akça

karyesindedir.110

Gelir getiren büyükbaş hayvanların gelirinde de, küçükbaş hayvanlarda

olduğu gibi tamamen tutarlılıktan söz edemeyiz. Fakat genelde sağmal inek için 40

guruş, sağmal camus için 160 guruş deve için 110 guruş, merkep için de 25 guruş

olarak kayıtlıdır.

Ekler bölümündeki köyler için hazırlanmış tablolarda bu açıkça

görülmektedir.

Temettuat Defterleri’ndeki hataların hayvan adedinden mi, yoksa hasılatından

mı olduğunu tespit edemediğimiz için küçükbaş ve büyükbaş hayvan

değerlendirmelerinde aslına sadık kaldık.

Tablo 17: Büyükbaş Hayvan Dağılımı

Sıra No Köyler

Sağmal İnek Adet

Sağman İnek

Hasılatı

Sağmal Camus Adet

Sağmal Camus Hasılatı

Deve Hasılatı

1 Karakuyu 62 2465 - - 25 2230 2 Alacaatlı 28 1000 - - 10 1260 3 Evdane 32 1280 - - - - 4 Haydarlı 48 1920 - - 13 1430 5 Kızgana 9 390 1 160 - - 6 Okçular 3 120 4 640 - - 7 Küdden 49 1980 - - - - 8 Akça 59 2360 - - 105 11130

108 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179. 109 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182. 110 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13186.

48

3.6.4. Hane Ölçeğinde Koşum ve Yük Hayvanı

Makineleşmenin gerçekleşmediği dönem ve alanlarda temel tarım aracı öküz

kullanılmaktadır. Hesaplamalarımıza göre hane başına 1,5 birim öküz tekabül ediyor.

Her hanenin iki öküzü olduğunu varsaydığımızda bütün karyelerde tarımın önemi

anlaşılır.

Kırsal kesimde yaşayan halkın hayatında koşum amaçlı öküz ile genelde

taşıma amaçlı kullanılmakla birlikte öküzün olmadığı yerde koşum hayvanı olarak da

kullanılan katır, beygir, at ve bir ölçüde merkebin ne denli öneme sahip olduğu

kuşkusuzdur. Topraktan sağlanan dönüm başı verimlilik oranının bu hayvanların

sayısı ile yakın alakası olduğu da açıktır.

3.6.5. Bir Öküze Düşen Toprak Miktarı

Danişmendli Kazası’nda bir öküze ne kadar zirai alan düştüğüne baktığımızda

yaklaşık aynı değerlerle karşılaşıyoruz. Bütün ekili alanlar ölçeğinde bir öküze düşen

toprak miktarı ortalaması 1932 dönümdür. Bir öküze en fazla toprağın tekabül ettiği

köy ise 1580 dönüm ile Okçular Karyesi’dir.111

3.6.6. Arıcılık

Geçim kaynağı olan bir meslek olmamakla birlikte köylerde arıcılık

yapılmaktadır. Danişmendli Karyelerinin çok azında bu işle uğraş verilmektedir.

Kızgana’da arıcılık yapılmaktadır ve toplam 3 kovandan 40 guruş hasılat elde

edilmektedir.112

3.6.7. Hayvancılık ile İlgili Tamamlayıcı Bilgiler

Karyelerde yapılan büyükbaş-küçükbaş hayvancılığı toplu bir şekilde

değerlendirdiğimizde toplam 5997 adet hayvan bulunmakta, bunun 4022 adedi

küçükbaş 1975 adedi ise büyükbaş hayvan olmakla, yıllık hasıla açısından

hayvancılıktan sağlanan toplam hasıla 53923 guruş olup, bunun 15867 guruş

küçükbaş hayvancılıktan, 38056 guruşu da büyükbaş hayvancılıktan sağlanmaktadır.

Bir öküze düşen ortalama toprak dönümü köylere göre farklı bir şekilde

geliştiği, yük hayvanı ile öküz sayısının yaklaşık aynı olduğu görülmektedir.

111 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. 112 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

49

Hayvancılık içinde ele aldığımız arıcılık ise hayvancılık içinde çok köyde yapılmayıp

geliş açısından önemsiz bir yere sahip olduğu açıktır.

3.7. İŞGÜCÜ DAĞILIMI

Karye tipi yerleşim birimlerinde, şehirde olduğu gibi yoğun bir nüfusun ve

farklı ihtiyaçların ortaya koyduğu sınai, ticari vb. alanlarda çeşitlilik

görülmemektedir. Temel gelir kaynağının tarım ve hayvancılık ve bunların alt

varyantlarına dayandığı köy topluluklarında mesleki farklılaşmaya da ihtiyaç

duyulmaktadır. Ancak kırsal alanlarda tarım ve tarım dışı faaliyetlerin birlikte

yürütülmesini gerektiren sebepler vardır. Zirai faaliyetlerin yapılmasında işgücü

ihtiyacının bir yıl içerisinde farklı şekilde gelişme göstermesi ve nüfus-toprak

dengesinin nüfus lehine bozulması gibi nedenlerle kırsal kesimde tarım dışı alanlarda

faal iş gücü bulunmaktadır.113 Kırsal kesimlerde bu iş kolları genelde tarıma,

hayvancılığa ve gündelik hayatta kullanılan araçların yapımı gibi işlerden ibarettir.

3.7.1. Hane Reislerinin Mesleki Dağılımı

Danişmendli karyelerinde tarımdan elde edilen hasılanın toplam hasıla içinde

önemli bir yekuna sahip olması mesleki farklılaşmanın yoğun olmadığının bir

göstergesi sayılır. Toplam hasıla içinde zirai kaynaklardan sağlanan hasıla oranının

442.733’e ulaştığı görülmektedir. Diğer yandan tarım ve hayvancılık dışında

herhangi bir uğraş alanında faaliyet göstererek elde edilen, yani meslek geliri olarak

niteleyebileceğimiz gelir oranı toplam hasıla içinde 11349 gibi düşük seviyede

gerçekleştiğini görürüz.

Hane reislerinin meslekleri ile ilgili ayrıntılara girerken çiftçilik yapanları

ayrıca belirteceğiz. Çünkü bir kısım kayıtlarda kişinin “erbab-ı ziraatten” olduğu

açıkça tasrih edilirken, mesleki geliri olmayan büyük çoğunluğunun meslekleri

belirtilmemiştir. Dolayısıyla u tür hane reislerinin zirai toprakları olduğu

düşünülürse, çiftçilik yaptıkları söylenebilir. Diğer yandan tarım dışında mesleki

gelir sağlayanların da hemen hemen tamamına yakını ziraattan gelir sağlamaları

sebebiyle bu işten ek gelir sağladıkları düşüncesine varılabilir.

113 ÖZTÜRK, a.g.e., s.167.

50

Bütün köylerde toplam 261 hane reisi içinde sadece 9’unun hiç geliri

olmadığı belirtilmiştir. Bu kişilere ait kayıtlarda genellikle hizmetkar, komşu

ianesiyle geçinir gibi ifadeler kullanılmıştır.

“Erbab-ı Ziraattan” ifadesi ile kayıtlı hane reisleri toplamı 240 kişidir.

Esnaf grubuna dahil edebileceğimiz hane sayısı 27’dir. Bu grubu daha çok

berber, keresteci, nakliyeci meslekleri gelir. Bu işi yapanların ne ile uğraştığı kesin

olarak belirlenememekle birlikte bu gruba dahil edilmiştir.

Mesleği belirsiz alanları iki guruba ayırdık. Birinci kısımda, mesleki gelir

olmayanlar. Bunlar 234 kişidir. İkinci kısım ise meslek geliri var olan, fakat mesleği

belirsizlere ayırdık. Bunlar da 9 kişidir.

Üretici başlığı altında amele, ırgat, gündelikçi, hizmetkar, çoban vs. meslekler

vardır.

51

IV. BÖLÜM

VERGİ DAĞILIMI

4.1. GENEL BİLGİLER

Kamu faaliyetlerinin yürütülmesi için ekonomik kaynaklardan siyasi

kaynaklara devlete fon aktarılması anlamını ifade eden vergi, tarımın hakim

bulunduğu sanayi öncesi ekonomilerde gelir dağılımının temel mekanizmalarından

biri olmuştur. Bu sebeple vergileme nüfusun hayat şartlarına, gıda tarımı ve yatırım

yapma gücünü belirlediği gibi aynı zamanda ekonomik değişmelere cevap verme

şeklini de etkiler. Verginin piyasa ekonomisinin gelişmediği ekonomilerde diğer bir

fonksiyonu da zirai fazlanın tarım dışı sektörlere aktarılmasında bir aracı rolünü

üstlenmiş olmasıdır.114

Vergilendirme ve vergi toplama tarımın hakim bulunduğu ekonomilerin

ortak özellikleri olarak beliren güçlükler Osmanlı ekonomisi için de geçerli olmuş ve

Osmanlı devlet yöneticileri tarihten gelen tecrübe birikimlerine yani durumlar

karşısında üretilen orijinal fikirlerini de inziman ettirerek, muhtelif merhaleler

içerisinde karşılaşılan güçlükleri çözmede kullanmışlardır. İmparatorluğun

sürekliliğinin sağlanmasında temel dinamiklerden birini oluşturan ve esneklik

özelliği bulunan 64 mali sistem tarihi fonksiyonunu yerine getirerek imparatorluğun

çöküşüyle birlikte, tarihe mal olmasıyla dünya maliye tarihinde özgün yerini almıştır.

Osmanlı Devleti’nde vergi, vazı, tahsili ve çeşitliliği açısından oldukça farklı

uygulamalar geçirmiştir. Klasik dönem olarak ifade edebileceğimiz Tanzimat öncesi

uygulama biçiminde “Tekalif-i Şer’iye” ve “Tekalif-i Örfiye” ana başlığı altında

çeşitli adlarla farklı oran ve farklı tahsil biçimlerinde vergi bulunmakta idi.

Tanzimat’la birlikte mali yapının yeniden düzenlenmesi çerçevesinde pek çok

reform çalışması yapılmıştır. Mali kurumlar ve vergi sistemi Tanzimat reformlarının

yoğunlaştığı başlıca alanlar olmuştur. Nitekim Gülhane Hatt-ı Hümayunu içindeki

hükümlerde tebaanın hukuki eşitliği ve güvencesi ilkesi ile adli ve mali ıslahat yeni

oluşturularak düzenin en mühim iki ilkesi olarak yer almaktaydı. Mali ıslahat

neredeyse Tanzimat hareketinin temel amacını teşkil etmekteydi. İdari alanlarda

114 ÖZTÜRK, a.g.e., s.173.

52

yapılan diğer ıslahatların merkeziyetçi mali bir sistem oluşturmak için kullanılan bir

araç olarak görünmektedir.

Tanzimat yöneticilerinin vergi düzenine getirmeye çalıştıkları uygulama

biçimi daha önce mevcut olan şer’i vergileri kaldırarak, yerine zirai ürünlerden onda

bir oranında öşür, küçükbaş hayvanlardan “adet-i ağnam” ve gayrimüslim tebaadan

cizye alınması pek çok türü ve tahsil şekli olan örfi vergiler yerine de bir bütün

halinde alınması kararlaştırılan “Vergü-yi Mahsusa” vergisi şeklinde idi.115

4.2. VERGÜ-Yİ MAHSUSA

4.2.1. Tarihi Gelişimi

Tanzimat yöneticileri tarafından örfi vergiler yerine ikame edilen ve “An-

cemaatin vergi”, “Vergü-yi Mahsusa”, “Vergü” ve “Komşuca alınan vergü” gibi

muhtelif adlar verilen bu vergi 1256/ 1840 yılından itibaren tatbik edilmeye başlandı.

Vergü-yi Mahsusa herkesin az çok kazancı gözetilerek tevzi edilen bu dikey eşitliği

sayabilme özelliği gösteren genel bir vergi niteliği taşımaktadır.

Bu vergi miktarı liva ölçeğinde belirlenerek toplam miktar kazalar arasında

paylaştırılmakta idi. Sonra kazanan müdür ve meclis azaları, nüfusun Müslim-

gayrimüslim özelliğine göre imam, papaz ve kocabaşı gibi kişilerin toplantıda kasaba

ve köylere isabet eden hisseler belirlenir ve en sonunda köy ve mahalle düzeyine

kişilerin ödeme güçlerine göre paylaştırılır idi.

Verginin tevzi edilecek tutarını tespitte kaldırılan örfi vergilerin toplamı esas

alınmış ve her verginin mükellefler arasında paylaştırılmasında esas alınan ödeme

gücüde tahrir sonucu belirlenmiştir. Esasen vergi gücün ölçüsü olarak halkın emlak,

garazi ve hayvanı, ticaretle uğraşıyorsa geliri esas alınmakta idi. İşte bu mali gücün

hakkaniyetle tespiti ve alınacak verginin mali güç ölçüsünde adil bir şekilde tespit

edilmesi amacına yönelik olarak 1844 yılında ülkenin önemli bir kesiminde sayımlar

yapılmıştır. Bu sayımlar sonucu “Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve Temettuat

Defterleri” oluşmuştur.

Sayımlarda takip edilen usul; muhassıllar tahrire köylerden başlamak

suretiyle, istisnasız herkesin isim ve şöhretini, ne kadar emlak, arazi ve hayvanının

115 ÖZTÜRK, a.g.e., s.174.

53

bulunduğunu, tüccar ve esnafın bir yılda tahmini olarak ticaretini ve kazancının ne

kadar olduğunu araştırarak tahrir etmeleri şeklinde idi. Muhassıllara yardımcı olarak

kazaların her birine memleketin ileri gelenlerinden birisi, meclis tarafından tahrir için

görevlendirilecek, maiyetine bir katip verilecek idi. Tahrir doğru ve hakkaniyet üzere

yapılacak, yanlış ve noksan tahrir yapanlar cezalandırılacaktı.

Bu verginin tahsili; köy ve mahallenin muhtar, kocabaşı, imam veya papazı

yaptıkları tahsilatı hane reisinin adının bulunduğu tevzi defterine kaydedip sonra

parayla beraber defteri kazaya götürme şeklinde idi. Herkesin ödediği vergi kaza

meclisindeki deftere işlenip tevzi defterine gelen paranın tutarı ve tahriri yazılıp

müdür ve sandık emini tarafından mühürlenirdi. Verginin tahsilatında ve

muhassıllara tesliminde güvenliği sağlamak için zaptiye askerleri de görev altında

idiler.116

Bu verginin tahsili 1261/1845 yılına kadar “ruz-ı Hızır” ve “ruz-ı kısım”

olarak iki taksitte yapılıyordu. Her bir taksitte üçe ayrılarak tahsil ediliyordu. Yani

ruz-ı Hızır, taksidinin birinci taksidi, ruz-ı hızırdan bir ay, ikinci taksidi iki ay,

üçüncü taksidi de üç ay sonra, kasım taksidi de aynı minval üzere tahsil edilerek

merkezi hazineye gönderilmesi gerekiyordu. Fakat bu tahsil düzenleri tahsil için

uygun olmadığından bu tarihten sonra çiftçiden hasat zamanından sene sonuna kadar

tedricen tüccar ve esnaftan ise bir yıl içinde taksitler şeklinde tahsil edilecekti.

1864’te yapılan bir düzenleme ile verginin on taksitte ödenmesi şekli getirildi.

Esas itibarıyla halkın emlak, arazi ve diğer gelirlerinin tespit edilerek ödeme

gücüne göre vergilendirme prensibine dayanan bu vergi 20 yıl süreyle (1256/ 1275)

yürürlükte kaldıktan sonra 1860 yılında kaldırılarak yerine nisbi nitelikte arazi ve

gelir vergileri getirilmiştir. Ancak yeni yapılan tahrire bağlı olarak uygulanmaya

konması mümkün olan yeni sistemin tatbik sahasına konulmadığı yerlerde, II.

Meşrutiyet dönemine kadar varlığını sürdürdüğü görülmektedir.117

Söz konusu bu vergiye 20 yıl zarfında üç kere zam yapılma ihtiyacı

duyulmuştur. Ayrıca bu zamlara ilave olarak mahalli bir kısım ihtiyaçların tesviyesi

116 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s.66. 117 ÖZTÜRK, a.g.e., s.175.

54

için mahalli vergi yekununa zamlar yapıldığı bazı bölgelerde ise artan şikayetler

sonucu vergi indirimine gidildiği olmuştur.

Klasik dönem vergi uygulamaları ıslah etme yönünde yapılan Tanzimat

dönemi düzenlemelerinin amacına ulaşmadığı görülmektedir. Bir taraftan eski

uygulamaların dağınıklığını gidermenin gerekliliği vurgulanırken Tanzimat

uygulamasının ihtiyaçlar karşısında çok daha esnek bir tutum, yeni zam ve ilaveler

yapıldığı görülmektedir.118

Vergi konusunda bu gelen bilgilerden sonra Danişmendli Kazası’nda verginin

alındığı şekil üzerine duracağız. Öncelikle şunu belirtmemiz gerekir; Tanzimat

idaresinin uygulandığı her bölgenin tevzi defterlerinin bulunduğunu biliyoruz. Ancak

yaptığımız değerlendirmeleri Temettuat Defterleri baz alınarak yapıldığı için

Danişmendli Kazası’na ait ayrıntılı tevzi defterleri değerlendirmeye alınmamıştır.

Burada elimizde mevcut köylere ait Temettuat Defterleri’ndeki kanıtlara göre vergi

dağılımını inceleyeceğiz.

4.2.2. Vergü-yi Mahsusa Vergi Yükünün Dağılımı

Bütün köylerin toplam vergü-yi mahsusa miktarı 20530 guruştur. Hane başına

en fazla vergi veren 11443 guruşla Kızgana Karyesi, en az vergi veren 2095 guruş ile

Karakuyu Karyesi’dir.119 Vergilerin genelde birbirine yakın değerler olduğu

görülmektedir.

4.3. ÖŞÜR

4.3.1. Tarihi Gelişimi

Kelime olarak onda bir anlamına gelen öşür; İslam toprak hukukuna göre

sakinleri isteyerek Müslüman olan yerler ile, savaş yolu ile alınıp gaziler arasında

paylaştırılan topraklar üzerinde yetiştirilen ürünlerin gayrısafi miktarının 1/10 ve

1/20 oranında alınan bir arazi vergisini ifade etmektedir.

Öşür ibadet niteliğinde olup arazinin zekatı olarak değerlendirilmekte ve

sadece Müslümanlardan ve mülk arazilerinden alınmaktadır.

118 ÖZTÜRK, a.g.e., s.176. 119 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183, 13179.

55

Osmanlı İmparatorluğu’nda en önemli bir vergi niteliğinde olan öşrün anlamı

fıkhi muhtevasının dışında bir anlam yüklenir. Fethedilen toprakların soyut

mülkiyetini elinde bulundurarak tasarruf haklarını tebaaya bırakmış ve tebaa işlediği

toprakların daimi ve ırsi kiracısı durumuna gelmiştir. Dolayısıyla zirai toprakların

verim kabiliyeti “bölgedeki ziraat usulleri ve nevileri ile çiftçinin elde etmesi

mümkün safi gelir miktarı vb. gibi hukuki ve tarihi zaruretler ve asırlık tecrübe ve

teamüller” göz önünde bulundurularak öşür namına tahsil edilmiştir.120

Bu topraklar sahiplerinin mülkü olup (miri), yaptıkları ziraata karşılık elde

ettikleri ürünün onda birinden (öşrü) beşte birine kadar vergi olarak devlete vermekle

yükümlü idiler.121

Aşar vergisi tarım kesiminden her mahsulden alınmakta idi. Hububat ve

hububat çeşitlerinden, bostanlardan, yetiştirilen ürünlerden, meyve ağaçlarından bağ

ve üzüm mamullerinden, otlaklardan ve diğer zirai mahsulden öşür alınmış ve tahsili

de ayni, nakdi ve maktu olmak üzere üç şekilde uygulanmıştır.

Bu vergi önceleri merkezi devlet hazinesine girmeyerek toprağı işleyen reaya

tarafından sahib-i arza ödenirdi. Tımar düzeninin bozulmasından sonra mir-i arazinin

tasarrufuna izin yetkisi zamanla mültezimlere, muhassıllara ve memurlara

verilegelmiştir. Tanzimat dönemine gelindiğinde aşar vergisi iltizam usulüyle tahsil

edilen bir vergiydi.122

Tanzimat dönemine gelindiğinde aşar vergisi kelimenin anlamına uygun

olarak onda bir oranında tahsil edilmesi cihetine gidilmiştir. Tanzimat döneminde

merkezi hazinenin bir geliri olarak aşar gelirleri ilk yıllarda muhassıllar vasıtasıyla

emanet yoluyla tahsil edilmiş, istenen faydanın sağlanmaması nedeniyle 1258 yılında

tekrar mültezimler vasıtasıyla tahsiline dönülmüş ve aşar gelirleri de kazalar

itibarıyla iki yıl süreyle iltizama verilmeye başlanmıştır. Daha sonra öşür gelirlerinin

uzun süreli olarak iltizama verilmesinin mültezimlerce çiftçilerin üretim çabalarını

destekleyeceği düşüncesi ile 1263 yılından itibaren devlet görevlileri ve zengin

120 ÖZTÜRK, a.g.e., s.184. 121 HALAÇOĞLU, Y., Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, T.T.K., Ankara 1996, s.89. 122 ÖZTÜRK, a.g.e., s.184.

56

kişilere 5 yıl süre ile iltizama verilmesi kararlaştırılmıştır. 17 Şubat 1341 (1925)

tarihinde kaldırılarak yerine “Mahsulat-i Arziye” vergisi ikame edilmiştir.123

4.3.2. Vergi Yükü İçinde Vergü-yi Mahsusa ve Öşür

Toplam vergi yükü içinde (cizye hariç) vergü-yi mahsusa ve öşür vergisinin

ağırlıklı oranları ve mahallere göre ve genel yapı içindeki aldığı vaziyetin tespit

edilmesiyle her iki kalemin mükellef açısından gider, devlet açısından gelir

bakımından önemi vurgulanmış olacaktır.124

Toplam vergi giderleri içinde vergü-yi mahsusa ve öşrün ağırlığı köylere göre

farklı oranlarda gelişme kaydetmiştir.

Toplam gelirler içinde zirai gelirlerin payı ile vergi yükü içinde öşür oranı

arasında anlamlı bir irtibat kurulamıyor. Ancak toplam gelir içinde zirai gelir oranı

yükseldikçe vergi yükü içinde öşrün oranı kısmi de olsa bir kısım yerleşim

merkezlerinde yükseldiği müşahede edilmektedir.

4.4. CİZYE

4.4.1. Tarihi Gelişimi

Şer’i vergilerden olan cizye, İslam hukukuna göre fert başına alınan şahsi bir

mükellefiyet olarak görülmüş, zımmiler üzerine konulan himaye ve güvenlik vergisi

şeklinde adlandırılmıştır. Bunlar arasında reşid olan, bedenen ve zihnen sağlam olan

erkeklerden vergi alınırdı.

Cizye, Osmanlı Devleti’nin en önemli gelir kaynaklarından birisi olmuştur.

Müslüman olmayan azınlıkların yetişkin erkeklerinden (kendileriyle bir vatandaşlık

sözleşmesi yapılan) alınmaktaydı. Rahipler, baliğ olmayan çocuklar, devlet

hizmetinde bulunan aileler cizyeden muaf tutulurdu. Cizye, bölgelere göre hane

hesabı üzerinden alınmaktaydı ve miktarı her bölgede eşitti. 1689-91 yıllarında

sadarette bulunan Köprülü Fazıl Mustafa Paşa bir cizye reformu yaparak, ilk

devirlerde olduğu gibi cizyeyi herkesin mali durumuna göre ala (yüksek), evsat

(orta), edna (aşağı) olmak üzere üç sınıfa ayırdı. Klasik İslami usulde olduğu gibi

aladan 48, evsattan 24 ve ednadan 12 akçe alınmaya başlanmıştır. 1250/ 18334

123 ÖZTÜRK, a.g.e., s.185. 124 ÖZTÜRK, a.g.e., s.199.

57

yılında sikke üzerinde yapılan bir ayarlama ile bu miktar 650, 30 ve 15 guruş olarak

belirlenmiştir.125

Tanzimat döneminde cizye tahsilinde muhassıllar görevli idi. Cizye

mükellefleri üç sınıfa ayrılmış olduğu halde her kaza ve sancağın cizye miktarını

gösteren defterler görevli muhassıllara teslim edilmiş, muhassıllar da her mahalle ve

köye isabet eden miktarın bir defterini veya kocabaşılarına veya bunların vekillerine

vererek her şahsın durumuna isabet eden cizyenin tahsilini bildirmişler cizye

mükellefi şahıslar da cizyelerini kocabaşılara ödemiş, sonra kocabaşıların

topladıkları para hazineye teslim edilmek üzere görevli muhassıllara teslim edilmek

suretiyle tahsil edilmiştir.126

4.5. RESM-İ ADET-İ AĞNAM

4.5.1. Tarihi Gelişimi

Osmanlı Devleti’nde konar-göçerlerden alınan ve kanunnamelerde “resm-i

merai” bazılarında “resm-i ağnam ve resm-i ganem” olarak geçen koyun resmi

yerliden, yörükandan, ekşiciden ve yüzdecilerden olmak üzere birkaç çeşittir. Ağnam

resminin hesaplanmasında kuzulu koyun kuzusuyla, oğlaklı keçi oğlağıyla beraber

sayılırdı. Koyunların sayısı 300 olduğu zaman bir sürü tabir olunur ve 5 akçe ağıl

resmi alınırdı. Buna karşılık XVI. Asırda sürülerin bir tımar sahibinin toprağında

otlatılması karşılığı alınan yaylak ve kışlak resimleri, ilk devirde alınmamaktaydı.127

4.5.2. Vergi Yükü İçinde Resm-i Adet-i Ağnam

Köylerde Resm-i Adet-i Ağnam’a tabi 4022 adet hayvan vardır. Bu

ağnamlardan vergi alınmıştır. Defterlerde incelediğimiz köylerden bazılarında resm-i

aded-i ağnam yazılmamıştır. Bazılarında hasıl edilen yazılmış, adet yazılmamış yada

bunun tersi olmuştur. Ağnam adedi ile hasılat arasında orantıda tutarlılık yoktur.

125 HALAÇOĞLU, a.g.e., s.67. 126 ÖZTÜRK, a.g.e., s.181-182. 127 HALAÇOĞLU, a.g.e., s.112-113.

58

SONUÇ

Tanzimat sonrası Osmanlı kurumları, batı etkisi altında değişime uğrarken,

vergi düzeni de, Avrupa’daki gelişime benzer bir değişim süreci içerisine girmiştir.

Ancak Avrupa’da oluşan toplumsal yapının zorladığı değişim çizgisi Osmanlı

Devleti’nde politik amaçlarla benimsenen vergi reformlarını toplumsal ve kurumsal

yapının elverdiği ölçülerde başarılı kılmışken, zaman zaman tüm çabalar sonuçsuz

kalmıştır.

Batı etkisi altında gelişen Osmanlı vergileri içerisinde Tanzimat öncesine ait

geleneksel vergilerin devam eden ağırlığı tahsil usullerinde iyileşmenin

sağlanamayışı ve özellikle de tüm çabaların iltizam usulünü bir türlü kaldıramayışı,

bölgelerin ve kişilerin eşit vergilendirilmesi ilkesinin gerçekleşmeyişi toplumsal ve

kurumsal yapının gösterdiği direnmelerin; yabancıların sahip olduğu vergi

ayrıcalıklarıysa, dış siyasi ve ekonomik baskının bir uzantısıdır.

Arşivlerimiz herhangi bir alanda, uzun bir dönemde gerçekleşen sosyal ve

ekonomik gelişmeleri ortaya koymaya yarayacak çeşitli belgelerle doludur ve

Temettuat Defterleri’de bunlardan biridir.

XIX. yüzyıl ortalarına doğru hazırlanan Temettuat Defterleri sahip oldukları

bilgiler açısından çok önemli kaynaklardır. Sınırları belirlenmiş bir bölgenin idari

bölünüşü, coğrafi sınırları, nüfusu, tarımı, toprakları, hayvancılığı, ticareti vb.

özellikleri ortaya konabilmektedir.

Danişmendli Kazası üzerinde yaptığımız bu tahlili ve araştırma; büyük bir

coğrafyanın küçük bir yerleşim yerindeki sosyal ve ekonomik özellikleri, muhteva,

şekil ve altyapılarını açıklamayı amaçlamıştır.

Araştırma alanımızda Temettuat Defterleri kaynak kabul edilerek (defterde

yazılı olanlar esas alınarak) vardığımız sonuçlar, kazadaki ekonomik faaliyetler ile

tabii çevre şartlarının bağlantılı olduğu yolundadır.

Danişmendli olumsuz coğrafi özelliklerin nüfus ve ekonomik gelişmede etkin

olduğu küçük bir Anadolu kazasıdır. Nüfusu genelde durağan bir yapı arz etmektedir.

Danişmendli Kazası ekonomisi içerisinde ziraat sektörü ağırlıklı durumdadır. Toplam

hasılatın %87’si gibi önemli bir oranı tarımdan sağlanmıştır.

59

Bize göre bir Anadolu yerleşim yerinden beklenmeyecek oranda hayvancılık

geliri elde edilmiştir. Toplam hasılanın %10,6’sını oluşturmaktadır. Bu da bize

bunun bir meslek olarak değil geçimlik yapıldığını göstermektedir. Bölgenin tipik

özelliği olarak en çok küçükbaş koyun, keçi yetiştirilmiş ve bunlardan daha çok gelir

elde edilmiştir.

Meslek geliri olarak neredeyse hayvancılığa yakın denebilecek bir oranda

%2.2 ile toplam hasılaya eklenmiştir. Müslimler daha çok kaba kuvvete dayanan

ırgatlık, çobanlık vs. işlerle uğraşırken, gayrimüslimler her zaman olduğu gibi

teknolojiyi kullanıp demircilik, değirmencilik işleri gibi işlerle uğraşmışlardır.

Hane başına düşen gelir 19463 guruştur. Buradan hareketle hane başına gelir

düşüktür. Bunun da birkaç sebebi vardır. Biri sanayi ve ticaretin gelişmemiş olması,

diğeri tarımın, endüstriyel seviyede olmamasından kaynaklanmaktadır.

Milletlere göre gelir dağılımı Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslimlerin

ekonomik açıdan ne kadar iyi olduğu çeşitli kaynaklarda ispatlanmış durumdadır.

Vergü-yi mahsusa vergisinin ekonomik güce göre tevzi edildiğini

söyleyebiliriz.

Özetle 1844-1845 yılları arasında Danişmendli Kazası geçimlik bir tarım

ekonomisi kabuğu içinde kalmıştır. Bunun dışında sanayi, ticaret vb. alanlarda bir

hareketlenme, çağa ayak uydurma için çaba olduğunu söyleyemeyiz. Hala tipik ve

küçük bir Anadolu yerleşim birimi özelliğini taşıdığını söyleyebiliriz.

60

KAYNAKÇA

ARŞİV VESİKALARI

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliye Varidatı, Temettuat Defterleri, Danişmendli

Kazası Temettuat Defteri, No. 13179, 13180, 13181, 13182, 13183, 13184,

13185, 13186.

Sivas İl Yıllığı, Sivas Valiliği, 1968, 1950, 1991.

Sivas Kataloğu, Sivas Kültür Dayanışma Derneği, İstanbul 1991.

TETKİK ESERLER

ADIYEKE, Nuri, Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname

Örnekleri, OTAM, S.11, Ankara 2000.

AKGÜNDÜZ, A.-ÖZTÜRK, S, Yozgat Şehri Temettuatı. C.1.İstanbul 2000.

BARKAN, Ömer Lütfi; Kolonizatör Türk Dervişleri.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Katalogları Rehberi, Osmanlı Arşivi Daire

Başkanlığı Yayınları, NO: 26, Ankara 1995.

BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat Dönemi Niğde Sancağı Mali Verileri ve

Bunların Değerlendirilmesi, İstanbul 2005.

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve

Ekonomik Yapıları, Ankara 1991

ÇELEBİ, Evliya, Seyahatname, C.I-II, İstanbul 1986.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Lügat, Ankara 1999.

GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul 2002.

HALAÇOĞLU, Y., Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, T.T.K., Ankara

1996.

61

IŞIK, Şevket, “Tarihsel Coğrafya Açısından Temettuat Defterlerinin

Değerlendirilmesi ve Akçay Havzası Örneği”, Ege Coğrafya Dergisi,

S.10, İzmir 1999.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin: Osmanlı Devleti Tarihi, C. I, İstanbul 1998.

KÜTÜOĞLU, Mübahat S.: “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettü

Defterleri” Belleten, Cilt.LIX, No: 224-226, Ankara, 1996.

Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivleri

Daire Başkanlığı Yayını NO:43, Ankara 2000.

ÖZTUNA, Yılmaz; Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, C.II.

ÖZTUNA, Yılmaz; Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989.

ÖZTÜRK, Said, Tanzimat Dönemi’nde Bir Anadolu Şehri Birecik, İstabul 1996.

SAMİ, Şemseddin, Kâmus-u Türk-i, Dersaadet İkdam Matbaası, 1317.

Sivas İl Yıllığı, 1973.

ŞAŞMAZ, Musa, Niğde ve Çevresinde Kıtlık, İstanbul 2005.

ŞEKER, Mehmet; Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara

1991.

ŞENER, A., Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Reformları, TTK Basımevi,

Ankara 1992.

TENGİRSENK, Y.Kemal, Tanzimat, İ.A., C.11, MEB Basımevi, 1979,

TOZDUMAN, Arzu, Aydın Güzelhisar’ın Sosyal ve İktisadi Durumu (1844),

İstanbul 1992, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi.

UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul 1995.

62

V.Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Dizi XXVI, Sayı 4, İstanbul 1990.

YİNANÇ, M.Halil; Türkiye Tarihi-Selçuklular Devri Anadolu’nun Fethi.

YURTLU, Hakkı, Geçmişten Günümüze Akdağmedeni, Ankara 2001.

63

EKLER

64

ÖZGEÇMİŞ

1976 yılında Adıyaman İli Gölbaşı ilçesinde doğdum. İlk ve Orta

öğrenimimi Gölbaşı’nda tamamladım. Yüksek öğrenimimi 2000-2004 yılları

arasında Niğde Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümünde yaptım.

2004 yılında Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsünde Yüksek Lisans

Eğitimime başladım ve 2007 yılında tamamladım. Halen özel bir dershanede

öğretmen olarak çalışmaktayım. 22.06.2007

Ahmet KORKMAZ

65