ТМ Г. XX Бр. 1-2 Стр. 105 - 118 Ниш Јануар - Јун 1997.

UDK 314 (497)Prethodno saop{tewe Милорад Божић,

Правни факултет, Ni{,

Primqeno: 27.04.1997. Часлав ПетровићФилозофски факултет, Ниш

DRU[TVENI I EKONOMSKI ASPEKTIDEMOGRAFSKIH PROCESA NA BALKANU

Rezime

Ekonomski razvoj i promene u dru{tvenoj strukturi uticali suzadwih decenija na dinamiku rasta i promene u strukturi stanovni{tvana prostoru Balkana. Te promene nisu bile izraz smi{qene demografskepolitike ve} su se vi{e odvijale kao sekundarno dejstvo ekonomskih ipoliti~kih procesa koji su se na tom prostoru odvijali. One su izrazglobalne strategije dru{tvenog i ekonomskog razvoja balkanskih zemaljapojedina~no kao i konkretnog nasle|a u kulturi, veri, tradiciji i sl. Kaoop{te karakteristike demografskih kretawa na balkanu mogu se ista}i:usporavawe rasta stanovni{tva i uo~qive regionalne razlike u tomprocesu, krupne promene u strukturi stanovni{tva kao izraz ekonomskogi dru{tvenog razvoja sa brojnim ekonomskim i socijalnim posledicama,spoqwe migracije stanovni{tva sa ovog prostora, visok stepen nezapos-lenosti i sl. Danas na prostoru Balkana `ivi oko 130 miliona stanov-nika, od skoro polovina otpada na stanovni{tvo Turske kao najve}e Bal-kanske zemqe. Oni `ive u 11 dr`avnih zajednica koje se me|usobno vrlorazlikuju po veli~ini, ekonomskom, nacionalnom i socijalnom pogledu.Re{avawe ekonomskih i socijalnih problema tih zajednica podrazumevaraznovrsnije i ~vr{}e oblike wihove me|usobne saradwe. Ona, u savre-menim uslovima, mo`e da predstavqa osnovu za uspe{nije vo|ewe demo-grafske politike i re{avawe demografskih problema na prostoru Bal-kana.

Kqu~ne re~i: dru{tveni aspekt, ekonomski aspekt, demografski proces,stanovni{tvo

106

Uvod

Slo`enost istorijskih, politi~kih, kulturnih, ekonom-skih i drugih razvojnih procesa na podru~ju Balkana uti~e nawegov demografski razvoj kao {to i taj razvoj povratno uti~ena druge aspekte razvoja balkanskih dr`ava i naroda. U savre-menim uslovima demografski procesi dobijaju na zna~aju,posebno kao ~inilac wihovog dru{tvenog i ekonomskog raz-voja. Oni su pro`eti brojnim faktorima koji predstavqaju deoistorijskog nasle|a, etni~kih i religijskih procesa i odnosana ovom prostoru, ali i savremenim procesima koji se ti~uekonomskog i tehnolo{kog razvoja, op{tih trendova u me|u-narodnim migracijama stanovni{tva i sl. Zato je problem-atika demografskog razvoja Balkana slo`enija ali, istovre-meno, i zna~ajnija za wegov budu}i razvoj u odnosu na nekadruga podru~ja Evrope.

Rast stanovni{tva, promene u wegovoj strukturi, odnosiizme|u stanovni{tva razli~ite nacionalne i verske pripad-nosti u procesu wihovog razvoja, migracije stanovni{tva i dr.,predstavqaju razli~ite aspekte demografskih procesa. Svioni zaslu`uju pa`wu sa stanovi{ta nau~nih istra`ivawa kaoi wihovog odnosa sa ekonomskim i drugim aspektima dru{t-venog razvoja. Istra`ivawe tih odnosa u pro{losti i sada{-wosti, upoznavawe wihovih specifi~nosti u odnosu na nekeop{te demografske trendove u svetu kao i to kako se ti op{titrendovi manifestuju na ovom geografskom prostoru, osnovnisu zadaci ovoga rada.

Rezultati istra`ivawa mogli bi da daju neke naznake zabudu}u demografsku politiku na podru~ju Balkana, bilo da seona vodi na nivou dr`ava ili, u odre|enim elementima, kaoizraz zajedni{tva dr`ava i naroda na Balkanskom poluostrvu.Upravo aktivna politika u toj oblasti bitna je pretpostavkawegovom budu}em uspe{nom ekonomskom i dru{tvenom razvoju,ukqu~uju}i tu i wegovo povezivawe i saradwu u tim oblastimasa drugim delovima sveta.

1. Op{ti osvrt

Razvoj stanovni{tva i promene koje taj razvoj prateuslovqeni su brojnim faktorima istorijske, kulturne, verske,politi~ke, ekonomske, obrazovne i druge prirode. To ih ~inislo`enim kako sa stanovni{ta nau~nih istra`ivawa tako i uprocesu wihovog realnog odvijawa. Na Balkanskom poluostrvuoni su naro~ito slo`eni jer svi spomenuti faktori izrazitointenzivno deluju na demografske procese. ^esto je to wihovo

107

dejstvo konfliktno, ~ine}i da se u wemu prepli}e staro inovo, progresivno i regesivno, tradicija i sada{wost, nacio-nalno i konfesionalno, ekonomsko i politi~ko itd. Sve touslovqava da su demografski procesi na ovom prostoru spec-ifi~ni u odnosu na druge delove sveta, naro~ito one u nepos-rednom susedstvu Balkana.

Poznavawe demografskih procesa i tokova na ovom pros-toru vrlo je zna~ajna komponenta (i uslov) poznavawa wegovihglobalnih razvojnih tokova, sada{wih i budu}ih odnosa koji sena Balkanu odvijaju. Posebno je to zna~ajno za wegov ekonomskii dru{tveni razvoj, kao i obrnuto: kako taj razvoj uti~e na de-mografske procese u sadejstvu sa drugim faktorima koji nawega uti~u.

Osnovni podaci o veli~ini, stanovni{tvu i ekonomskoj raz-vijenosti balkanskih zemaqa

ZemqaPovr{ina u

hiq. km2Broj stan.

u milionima

Gust.naseqen.

br.stan. /km2

GNP percapita 1994.

1. Albanija 29 3,2 110,3 3802. Bugarska 111 8,4 75,7 1.2503. BiH 51 4,0 78,4 ...4. Hrvatska 57 4,8 84,2 2.5605. Gr~ka 132 10,4 78,8 7.7006. Kipar 9 0,7 77,8 8.0207. Makedonija 26 2,1 80,7 8208. Rumunija 238 22,7 95,4 1.2709. Slovenija 20 2,0 100,0 7.040

10. Turska 779 60,08 78,0 2.50011. Jugoslavija 102 10,5 102,9 726

Ukupno 1554 129,6 83,9

Izvor: World bank, World Development Report, 1996., str. 184-222, Wachington,1996.

Po ekonomsko - demografskim karakteristikama ve}inabalkanskih zemaqa spada u grupu malih zemaqa, mereno evrop-skim kriterijumima o veli~ini zemaqa. One po broju stanov-nika pojedina~no ne prelaze deset miliona. Izuzetke u tompogledu predstavqaju Turska i Rumunija, a Jugoslavija i Gr~kase nalaze na granici tog kriterijuma razvrstavawa balkanskihzemaqa. Turska, pak, po broju stanovnika i drugim ekonomsko -geografskim karakteristikama predstavqa najve}u zemqu Bal-kana pa i {ireg podru~ja. Ukupan broj stanovnika Balkanaiznosi oko 130 miliona, od ~ega blizu polovine otpada na sta-novni{tvo Turske.

108

Broj stanovnika jedne zemqe ili geografskog podru~jagovori o wegovoj ekonomskoj snazi, posebno o radnom potenci-jalu i {irini unutra{weg tr`i{ta. Na podru~ju 11 zemaqa naprostoru Balkana `ivi mawe stanovnika nego u Evropskojuniji (370 milona), SAD (250 miliona), Rusiji (148 miliona), ane{to vi{e od broja stanovnika Japana koji ima 125 milionastanovnika.1 Sa tog stanovi{ta tek celo Balkansko poluostrvomoglo bi, po radnom potencijalu i {irini tr`i{ta (u onomdelu koga odre|uje broj stanovnika), da se upore|uje sa najve}imzemqama i ekonomskim celinama u svetu. Realnost je sasvimdruga~ija: prostor Balkana isparcelisan je dr`avnim i na-cionalnim granicama koje ga sa stanovi{ta demografije i eko-nomije ~ine usitwenim. Upravo to uslovqava dodatne te{ko}eu ekonomskom i demografskom razvoju toga prostora.

Zemqe Balakana u proseku imaju uglavnom ujedna~enugustinu naseqenosti koja se bitnije ne razlikuje u odnosu naistu u ve}ini evropskih zemaqa. Me|utim, unutar granica ze-maqa postoje velike razlike u gustini naseqenosti. One sunastale kao rezultat procesa urbanizacije, posebno razvojavelikih gradova i brze industrijalizacije pojedinih podru~ja uwima. 2

Sa stanovi{ta ekonomske razvijenosti, posebno struk-ture privrede i problematike ekonomskog razvoja, sve balkan-ske zemqe pripadaju grupi zemaqa u razvoju.3 One su uglavnomiza{le iz kruga najmawe ekonomski razvijenih zemaqa, pre-vazi{le su agrarnu strukturu privrede i zakora~ile u procesindustrijalizacije i urbanizacije. Te promene imale su zna~aj-nog uticaja na demografska kretawa uslovqavaju}i problem-atiku u toj oblasti sli~nu onoj koju sre}emo u razvijenim de-lovima sveta. Razlike u ekonomskoj razvijenosti izme|u bal-kanskih zemaqa ne uslovqavaju bitno razli~ite demografskeprocese izme|u wih, koliko dejstvo nekih drugih faktora kao{to su tradicija, vera ili etni~ke razlike. Ali, nezavisno odtoga, ekonomski i demografski razvoj su dva paralelna procesasa me|usobnim dejstvom koja moraju biti predmet delovawa

1Izvor podataka: "The Economics of the European Union - Policy and Analysis", Ox-ford: Oxford University Press, 1995, str. 33 - 51.2Poznato je, na primer, da oko polovine stanovni{tva Gr~ke `ivi u Atini i wenojbli`oj okolini. Veliki deo stanovni{tva Turske `ivi na zapadu zemqe na pros-toru izme|u Istambula i Ankare. Sli~nu situaciju imamo u Albaniji, Makedoniji,pa i u Jugoslaviji.3U tom pogledu izuzetak su Gr~ka, Kipar i Slovenija. Ali imaju}i u vidu wihovuproblematiku ekonomskog rasta i razvoja one se pre mogu svrstati u zemqe u raz-voju nego u sredwe razvijene zemqe.

109

dru{tva (dr`ave) na wih i u smislu wihovog me|usobnog uskla-|ivawa.

2. Dinamika rasta stanovni{tva

Dru{tveni i ekonomski razvoj Balkana zadwih decenijadoveo je do promena u dinamici rasta stanovni{tva i zna~ajufaktora koji na taj rast opredequju}e uti~u. Sve do sredineovoga veka balkanske dr`ave i narodi imali su zadovoqavaju}irast stanovni{tva. On se ostvarivao u uslovima agrarne struk-ture privrede kojoj je odgovarala agrarna struktura stanov-ni{tva, uz nagla{en uticaj tradicije, vere i relativno niskognivoa obrazovawa stanovni{tva na taj proces. Rast i repro-dukciju stanovni{tva ozbiqnije su remetili ratovi koji su~esto vo|eni na ovom prostoru. Ratnim `rtvama i gubicima urastu stanovni{tva u uslovima rata, prekidan je proces pro-{irene reprodukcije stanovni{tva, naro~ito kod nekihnaroda i dr`ava. To je uticalo na ukupnu dinamiku rasta sta-novni{tva na Balkanu, ali i na mewawe wegove nacionalnestrukture na ovom prostoru.4

Promene koje su nastale u dru{tvenom i ekonomskom raz-voju balkanskih dr`ava, naro~ito u periodu posle drugog svet-skog rata, direktno su se odrazile i na rast stanovni{tva. Tu,pre svega, treba imati u vidu ekonomski razvoj tih zemaqa, stim u vezi, promene u strukturi stanovni{tva, odvijaweprocesa urbanizacije, razvoj obrazovawa stanovni{tva, uticajmigracije na taj proces i dr. U procesu ekonomskog i dru{-tvenog razvoja ovi faktori vremenom prevladavaju tradicio-nalne faktore koji uti~u na rast stanovni{tva, bar kod ve}inebalkanskih naroda. Generalno, taj razvoj i promene koje on sasobom nosi, dovode do usporavawa dinamike rasta stanov-ni{tva na Balkanu, pa ~ak i do postavqawa problema pro{i-rene reprodukcije stanovni{tva u nekim zemqama.

Problematika rasta stanovni{tva na ovom prostoru udecenijama posle drugog svetskog rata poprima obele`ja prob-lematike u toj oblasti koju sre}emo kod ekonomski razvijenih

4U tom pogledu treba ista}i velike gubitke stanovni{tva koje su imale dr`avaSrbija i srpsko stanovni{tvo u toku prvog i drugog svetskog rata. Oni su u velikojmeri opredelili dana{we u~e{}e toga stanovni{tva u ukupnom stanovni{tvu naBalkanskom poluostrvu. Naravno da ne treba podceniti ni ratne gubitke drugihnaroda sa ovoga prostora, ali su oni bili srazmerno mawi u odnosu na gubitkesrpskog stanovni{tva. (Neki podaci o ratnim gubicima biv{e Jugoslavije u dru-gom svetskom ratu dati su u publikaciji Saveznog zavoda za statistiku "Jugo-slavija 1918 - 1988.", Beograd, 1989., str. 191 - 194.).

110

zemaqa. Tri su osnovne karakteristike toga procesa: prvo,smawewe mortaliteta stanovni{tva - naro~ito smtnosti dece;drugo, veliko smawewe nataliteta i tre}e, smawewe prirodnogprira{taja stanovni{tva. Kona~no, na ovom prostoru odvijajuse demografski procesi koji su se odvijali u Zapadnoj Evropijo{ u devetnasestom i po~etkom dvadesetog veka.5 Oni su zahva-tili Balkansko poluostrvo u drugoj polovini dvadesetog veka,ali se na tom prostoru odvijaju intenzivnije i br`e u odnosu nawihovo odvijawe u zapadnoevropskim zemqama, pa su samim timi socijalne, politi~ke, kulturne, nacionalne i druge posle-dice na ovom prostoru uo~qivije i zna~ajnije.

Zadwih godina balkanske zemqe, ve}ina od wih, prolazekroz dodatne ekonomske i politi~ke te{ko}e u svom razvoju. Utom pogledu posebno se isti~u biv{e socijalisti~ke zemqe izemqe koje su nastale raspadom biv{e Jugolsavije. Sve su onekrenule putem tranzicije svojih politi~kih i ekonomskih sis-tema u pravcu izgradwe savremenih demokratskih dr`ava itr`i{ne ekonomije. Taj put doveo je do dodatnih te{ko}a uekonomskom razvoju i politi~kim odnosima u tim zemqama.Svakako da su te te{ko}e imale uticaja i na demografska kre-tawa, posebno na rast stanovni{tva. Na prostoru biv{e Jugo-slavije na wega su dodatno uticali gra|anski rat u jednom we-nom delu koji je, pored qudskih `rtava, doveo i do masovnogseqewa i izbegli{tva stanovni{tva, odnosno uslovio poli-ti~ke i nacionalne migracije koje nisu ostale bez uticaja narast stanovni{tva u novonastalim dr`avama.

Ono {to bi se moglo re}i da je op{ta karakteristika ra-sta stanovni{tva u ve}ini balkanskih zemaqa zadwih godina,jeste drasti~no smawewe wegovog rasta.

U pogledu rasta stanovni{tva gotovo sve balkanskezemqe su na granici ostvarivawa proste reprodukcije sta-novni{tva. Izuzetak je Turska koja ima zadovoqavaju}u stopurasta stanovni{tva (4,6 promila godi{we u posmatranom peri-odu). Mo`e se re}i da je "bela kuga" na {iroka vrata u{la naprostor Balkana kao posledica ekonomskih, politi~kih, kul-turnih, migracionih, obrazovnih i drugih procesa koji se nawemu odvijaju zadwih godina. To uslovqava da br`i rast sta-novni{tva mora postati osnovni ciq demografske politikeskoro svih balkanskih zemaqa.

5O nekim aspektima tih procesa, vidi: Ilijas Bo{wevi}, "Demografska crnajama...", Sarajevo, 1990., str. 16 - 17.

111

Godi{we stope rasta stanovni{tva u nekim balkanskimzemqama u periodu 1990 - 1994. godine u promilima

1. Albanija -0,42. Bugarska 0,03. Hrvatska 1,54. Gr~ka 1,55. Kipar 1,16. Makedonija 1,67. Rumunija 0,28. Slovenija 1,39. Turska 4,6

Izvor: World bank, World Development Report 1996., str. 184-222., Wachington,1996.

Drasti~no smawewe rasta stanovni{tva preti da ugroziwegovu prostu reprodukciju. Taj problem za posledicu imasmawewe radnog potencijala, su`avawe razmera unutra{wegtr`i{ta zemaqa, promenu wihovog me|unarodnog polo`aja isl., {to su uglavnom negativne ekonomske posledice. Me|utim,na politi~kom, socijalnom, kulturnom i nacionalnom planu,one su daleko ve}e. Utoliko pre {to postoje razlike u di-namici rasta sanovni{tva unutar granica pojedinih zemaqa uzavisnosti od wegove nacionalne i verske pripadnosti.6 Dugo-ro~no posmatrano te razlike ima}e uticaja na promenu budu}enacionalne i verske strukture stanovni{tva u nekim dr`a-vama Balkana a to mo`e imati i politi~ke posledice u smislupoliti~ke nestabilnosti na ovom podru~ju.

3. Promeme u strukturi stanovni{tva

Balkanske zemqe posle drugog svetskog rata ubrzano me-waju svoju privrednu strukturu. Nekada tipi~no agrarnaprivredna struktura ovih zemaqa - kojoj je odgovarala agrarnastruktura stanovni{tva, u relativno kratkom vremenskomperiodu (za tri - ~etiri decenije), biva zamewena privrednomstrukturom u kojoj vode}e mesto dobija industrija i drugeprivredne delatnosti. Te promene su naro~ito bile kartak-teristi~ne za biv{e socijalisti~ke zemqe na ovom prostorukoje su metodom ubrzane industrijalizacije mewale svoju pri-

6Drasti~an primer neravnomernosti u rastu stanovni{tva, posmatrano sa sta-novni{ta nacionalne strukture, imamo u Srbiji na podru~ju Kosova i Metohije i uZapadnoj Makedoniji. Rast stanovni{tva albanske nacionalnosti na ovim prosto-rima daleko je br`i od rasta stanovni{tva srpske odnosno makedonske nacional-nosti. Razlozi tome su prevashoidno tradicionalne, nacionalne i verske prirode amawe ekonomske.

112

vrednu strukturu.Ti procesi u promeni privredne strukture sna`no su de-

lovali na promenu ekonomske strukture stanovni{tva i struk-ture wegove zaposlenosti. Smawewe poqoprivrednog i rastnepoqoprivrednog stanovni{tva jeste jedna od osnovnih karak-teristika demografskih promena na prostoru Balkana.7 Danasje u tom pogledu situacija takva da ve}ina balkanskog stanov-ni{tva `ivi od nepoqoprivrednih delatnosti, odnosno da jeekonomska struktura toga stanovni{tva pribli`nija struk-turi stanovni{tva koju imaju privredno razvijene zemqe.

Promene u ekonomskoj strukturi stanovni{tva u balkan-skim zemqama uslovile su i promenu wihove urbane strukture.

Promene u urbanoj strukturi stanovni{tva u nekim balkan-skim zemqama - u~e{}e gradskog u ukupnom stanovni{tvu (u %)

Zemqa 1980 19941. Albanija 34 372. Bugarska 61 703. Hrvatska 50 644. Gr~ka 58 655. Makedonija 54 596. Rumunija 49 557. Slovenija 48 638. Turska 44 67

Izvor: World bank, World Development Report 1996, str. 204-205, Wachington,1996.

Podaci iz tabele jasno ukazuju da ve}i deo stanovni{tvana Balkanu `ivi u urbanim naseqima, odnosno da u strukturistanovni{tva skoro svih balkanskih zemaqa preovla|uje grad-sko stanovni{tvo. Takva struktura stanovni{tva uslovqavaposebnu ekonomsku i socijalnu problematiku u tim zemqama.Weni osnovni problemi vezani su za re{avawe ekonomskih idru{tvenmih problema gradova i wihovog okru`ewa. Spisaktih problema je dosta dug a na wemu zna~ajno mesto zauzimaju:problemi stanovawa, obrazovawa, zapo{qavawa, ekolo{kiproblemi, pa sve do onih politi~kog i kulturnog karaktera.Treba ista}i da sa zao{travawem ekonomskih problema u 7Kao primer brzih promena u ekonomskoj strukturi stanovni{tva mo`emo uzetiprimer biv{e Jugoslavije. U periodu 1948. do 1981. udeo poqoprivrednog sta-novni{tva u ukupnom stanbovni{tvu smawen je sa 72,1% na 23,4%. Sli~nu di-namiku tih promena imamo i u Bugarskoj i Rumuniji, pa ~ak i Gr~koj i Turskoj kojesu se razvijale na drugim dru{tvenim osnovama u odnosu na socijalisti~ke zemqe.

113

ve}ini balkanskih zemaqa zadwih godina dolazi do esklacijesocijalnih, ekonomskih i politi~kih problema u urbanim sre-dinama u kojima se oni drasti~nije ispoqavaju i imaju realnote`e posledice.

4. Migracije stanovni{tva

Kada je re~ o demografskim procesima treba posebnoista}i da je Balkan emigraciono podru~je. Tokom celog dvade-setog veka sa ovog podru~ja emigracioni tokovi stanovni{tva,sa ve}im ili mawim intenzitetom, neprekidno teku. Oni suuglavnom usmereni prema zemqama Zapadne Evrope, SevernojAmerici, Australiji i Novom Zelandu. Emigracije unutarbalkanskog prostora su zanemarqive, naravno ako nemamo uvidu emigracije unutar granica balkanskih zemaqa pojedina~-no izazvane ekonomskim razvojem tih zemaqa i migraciju izaz-vznu politi~kim razlozima ukqu~uju}i tu i veliki talasizbeglica koji je pokrenut gra|anskim ratom na jednom delubiv{e Jugoslavije.

Emigracije balkanskog stanovni{tva van ovoga prostoranaj~e{}e su uslovqene ekonomskim razlozima. Mogu}nostzaposlewa, ve}e zarade i boqi materijalni uslovi `ivota urazvijenim delovima sveta, bili su i ostali sna`an motiv se-qewa stanovni{tva u te delove. Ali, paralelno sa tim, bili suprisutni i politi~ki razlozi migracije stanovni{tva sa bal-kanskog prostora. Oni su imali ve}e zna~ewe i ve}i uticaj naseqewe stanovni{tva u periodima politi~kih previrawa kojasu ~esta na Balkanu, naro~ito posle drugog svetskog rata a izadwih godina u procesu raspadawa biv{e Jugoslavije.

Danas u razvijenim delovima sveta - podru~jima imi-gracije, imamo vrlo brojne i razvijene naseobine balkanskihnaroda. U najve}em broju slu~ajeva one predstavqaju ekonomskijake zajednice ~iji su ~lanovi me|usobno povezani zajedni~kimporeklom, kulturom, jezikom, tradicijom i sl. Za wih va`ipravilo da neguju veze i odnose sa zemqama porekla. Sadr`ajtih veza naj~e{}e je kulturne i ekonomske prirode. Taj mo-menat je od zna~aja za produbqivawe veza i odnosa balkanskihzemaqa sa svetom ali i za wihovu me|usobnu saradwu i povezi-vawe u re{avawu problema emigracije stanovni{tva, kultur-nom i ekonomskom razvoju.

Balkanske dr`ave spadaju u onu grupu evropskih zemaqakoje imaju najizra`eniju emigraciju stanovni{tva. Ekonomskozaostajawe u razvoju, ali i drugi razlozi - naj~e{}e politi~keprirode, uslovqavali su da sve one pojedina~no imaju veliki

114

broj emigranata u inostranstvu. U wihovoj strukturi zna~ajnomesto imaju gra|ani "na privremenom radu u inostranstvu"koji jo{ uvek imaju ~vrste ekonomske i socijalne veze sa zem-qom porekla. To je uslovqeno ~iwenicom da se deo porodicetih gra|ana jo{ uvek nalazi u zemqi porekla i da su veze i od-nosi izme|u tih delova veoma izra`eni. Taj oblik ekonomskeemigracije nastao je zadwih decenija kao potreba da se u poro-dici obezbedi ve}a zaposlenost i ve}a zarada, odnosno da se deozarade ~lanova porodice na privremenom radu u inostranstvutrasferi{e u mati~nu zemqu i na taj na~in obezbede povo-qniji ekonomski uslovi `ivota cele porodice.8

Sre|enih podataka o veli~ini i intenzitetu emigracijestanovni{tva iz balkanskih zemaqa nema. Ali neki parcijalnipodaci potvr|uju da se radi o vrlo izra`enoj pojavi. Tako, naprimer, preko tri miliona Bugara `ivi u inostranstvu {to~ini oko tre}ine stanovni{tva koje danas `ivi u Bugarskoj.9

Samo u Nema~koj procewuje se da `ivi preko ~etiri milionaTuraka. Albanija ima oko 400 hiqada svojih gra|ana naprivremenom radu u inostranstvu.10 Gra|ani Gr~ke u velikombroju rade u Nema~koj, Austriji, [vajcarskoj i drugim evrop-skim zemqama.

Po veli~ini emigracije stanovni{tva bila je karakter-isti~na biv{a Jugoslavija, odnosno danas zemqe koje sunastale wenim raspadom. Proces emigracije wenog stanov-ni{tva traje punih 100 do 150 godina.11 Procewuje se da izbiv{e Jugoslavije samo u prekomorskim zemqama `ivi 2,4 mil-iona iseqenika i wihovih potomaka a blizu jednog miliona senalazi u zemqama Zapadne Evrope. 12

U Australiji kao jednoj od najaktivnijih zemaqa u po-gledu imigracije stanovni{tva, danas `ivi veliki broj sta-novnika koji ~ine emigrante iz balkanskih zemaqa. Tako, na

8Treba imati u vidu da su doznake radnika iz inostranstva bile i ostale vrlozna~ajan izvor akumulacije u svim balkanskim zemqama. Zahvaquju}i toj vrstiakumulacije imali smo zna~ajno pove}awe investicija u biv{oj Jugoslaviji, Tur-skoj, Gr~koj, Rumuniji i dr. Te investicije uglavnom su ulagane u izgradwu stanovai komunalne infrastrukture, razvoj poqoprivrede, turizma, trgovine, zanatstva isl. Po principu samozapo{qavawa one su doprinele smawewu problema nezapos-lenosti u gotovo svim balkanskim zemqama.9Izvor: Politika, 12. januara 1997.10Izvor: Politika, 21. januara 1997.11O istorijskim aspektima uzroka i razmera emigracije stanovni{tva sa prostorabiv{e Jugoslavije, vidi: Nikola ^obeqi}, "Jugoslovenksi egzodus nau~nih i te-hni~kih kadrova...", u Zborniku "Problemi migracije nau~nih i tehni~kihkadrova", SANU, Beograd, 1992., str. 19 - 24.12Izvor: Nikola ^obeqi}, Isto, str. 25.

115

primer, u 1981. godini, od ukupno 14, 5 miliona stanovnikaAustralije, wih 150 hiqada ro|eno je u biv{oj Jugoslaviji ane{to mawe od tog broja ro|eno je u Gr~koj.13

Kao posebnu karakteristiku emigracije stanovni{tva saprostora Balkana treba ista}i da u strukturi emigranata vi-sok udeo ima obrazovano stanovni{tvo. Ovo podru~je, kao u os-talom i mnoga druga ekonomski na ni`em stepenu razvoja,izlo`ena su tzv. procesu "seqewa mozgova". Relativno velikideo obazovanog stanovni{tva iz balkanskih zemaqa emigrira urazvijene zemqe sveta. Taj proces prakti~no traje koliko iproces same emigracije s tim {to se wegov intenzitet mewao uzavisnosti od op{tih ekonomskih prilika u balkanskim zem-qama i od politike koju su vodile zemqe imigracije. Najve}iegzodus stru~nih i obrazovanih qudi imamo iz onih zemaqakoje su obrazovawu svog stanovni{tva poklawale posebnupa`wu. Me|u wima, svakako, vrlo visoko mesto imaju zemqenastale na tlu biv{e Jugoslavije. U strukturi wenih emigra-nata te vrste preovla|uju stru~waci sa tehni~kim obrazo-vawem i medicinski kadrovi, ~ije je obrazovawe po pravilunajskupqe. 14

Ve}oj emigraciji stru~nih kadrova i obrazovanijeg delastanovni{tva iz zemaqa emigracije - ukqu~uju}i tu i balkan-ske zemqe, zadwih godina u velikoj meri doprinosi politikaimigracije koju vode zemqe Zapadne Evrope, SAD, Kanada,Australija i neke druge zemqe. U toj politici dolaze doizra`aja wihovi globalni interesi u odnosima prema zemqamaemigracije. Naime, politikom imigracije utvr|uju se precizniuslovi za dobijawe ulaznih viza, odobrewa za boravak, radnihdozvola i sli~no. Prioritet u tom pogledu imaju stru~no ospo-sobqena lica, lica sa znawem stranih jezika i lica koja ispu-wavaju zdravstvene uslove. U tome lako je prepoznati ekonom-ske i druge interese razvijenih zemaqa koje one zadovoqavajukadrovima i stru~nom radnom snagom u ~ije obrazovawe i ospo-sobqavawe je neko drugi ulagao. Me|u wima su i balkanskezemqe u kojima se deo wihovih ulagawa i napora u obrazovawesvoga stanovni{tva, ne vra}a kao funkcija wihovog ekonom-skog i dru{tvenog razvoja, bar ne potpuno i direktno.

13Vidi: ^aslav Petrovi} i Milo{ ]ur~i}, "Privredni sistem Australije",Beograd, 1987. godine, str. 71.14O detaqima migracije stru~nih i nau~nih kadrova iz biv{e Jugoslavije, vidi uZborniku radova "Problemi migracije nau~nih i tehni~kih kadrova" , SANU,Beograd, 1992. godine.

116

Zakqu~ak

Odvijawe demografskih procesa na Balkanu uslovqeno jebrojnim faktorima i slo`eno{}u wihovog povezanog delo-vawa. Na te procese poseban uticaj su imali istorijskonasle|e, kultura, religija, tradicija i sl. Zadwih decenija nawih su pposebno uticali ekonomski razvoj, politi~ki procesi,promene u obrazovawu stanovni{tva, promene u me|unarodnomokru`ewu i sl. Gotovo u svim balknskim zemqama izostala jedobro utemeqena i konziztentna demografska politika kojombi se predupredili neki negativni demografski procesi i, nataj na~in, lak{e re{avali demografski i ekonomski prob-lemi.

Kao op{te karakteristike demografskih kretawana Bal-kanu mogu se ista}i: usporavawe rasta stanovni{tva u gotovosvim zemqama i uo~qive regionalne razlike u tom procesu;krupne promene u strukturi stanovni{tva kao izraz ekonom-skog i dru{tvenog razvoja sa brojnim ekonomskim i socijalnimposledicama, velike spoqne migracije stanovni{tva sa ovogapodru~ja, visok stepen nezaposlenosti radne snage kao rezultatekonomske nerazvijenosti i dr. Zadwih desetak godina dras-ti~no se ispoqavaju problemi reprodukcije stanovni{tva uskoro svim balknskim zemqama. Osnovni demogragfski prob-lem u wima postaje problem niskog rasta stanovni{tva, od-nosno kako i na koji na~in pove}ati prirodni prira{taj sta-novni{tva. Na drugoj strani, dolazi do preterane koncen-tracije stanovni{tva u velikim gradovima i wihovom nepos-rednom okru`ewu. To stvara borijne ekonomske i socijalneprobleme u tim sredinama.

Poseban demografski problem na Balkanu jeste to {to jeon bio i ostao emigraciono podru~je. Sve balkanske zemqeimaju veliki broj svoga stanovni{tva koje privremeno ilistalno `ivi i radi u inostranstvu. Osnovni razlozi inten-zivne emigracije stanovni{tva sa ovog prostora su ekonomskeprirode, ali po zna~aju odmah iza wih treba uvrstiti uzrokepoliti~kog karaktera. Naime, poznato je da su politi~ka pre-virawa na Balkanu ~esta pojava koja ima uticaja i na emi-graciju stanovni{tva.

Danas na prostoru Balkana `ivi oko 130 miliona sta-novnika, od ~ega skoro polovina otpada na stanovni{tvo Tur-ske koja je najve}a balkanska zemqa. Ono `ivi u 11 dr`avnihzajednica koje se me|usobno razlikuju po veli~ini, ekonomskojrazvijenosti, verskim, nacionalnim i socijalnim obele`jima.Uspe{nije re{avawe ekonomskih i socijalnih problema tih

117

zajednica podrazumeva raznovrsnije i ~vr{}e oblike wihoveme|usobne saradwe. Ona, u savremenim uslovima, mo`e da pred-stavqa osnovu za uspe{nije vo|ewe demografske politike ire{avawe demografskih problema na prostoru Balkana.

L I T E R A T U R A

1. Milo{ Macura, "Prilozi teoriji i politici stanovni{tva", Eko-nomski institut, Beograd, 1975. godine.

2. Ilijas Bo{wovi}, "Demografska crna jama - nova zamka industrij-skog dru{tva", "Veselin Masle{a", Sarajevo 1990.

3. ^aslav Petrovi} i Milo{ ]ur~i}, "Privredni sistem Australije",Beograd, 1987.

4. Zbornik radova " Problemi migracije nau~nih i tehni~kih kadrova"SANU, Beograd, 1992.

5. Grupa autora, "The Economics of The European Union", Oxford UniversityPress, 1995.

6. "World Development Report", World bank, Wachington, 1996.

Milorad Božić, Časlav Petrović, Niš

SOCIAL AND ECONOMICAL ASPECTS OFDEMOGRAPHIC PROCESSES IN THE BALKANS

Summary

In the recent decades, economical development and the changes in socialstructure have influenced the dynamics of growth and changes in the populationstructure of the Blakan region. These changes were the consequences of spontaneouseconomical and political processes in the region, rather then reflection of well-organized demographic politics. They are reflection of a global strategy of social andeconomical development of the individual country in the region, as well as the con-crete cultural and religious heritage, tradidion etc. Central general characteristics ofthe demographic movement in the Balkans can be pointed out, such as: decelerationof the population growth and visible differences from one region to another during theprocess, significant changes in the structure of population as a reflection of economi-cal development with numerous economical and social consequences, emigration of

118

population, high percentage unemployment., etc. Today there are about 130 millionsof people living in the Balkans while almost half of them represent the population ofTurkey as the greatest Balkan country. The Balkan population lives in 11 state com-munities which are mutually different regarding there size or their economic, nationaland social aspect. The solution of economic and social problems of these communitiesimplies more diverse and firm forms of their mutual collaboration. In contemporaryconditions, it can represent the basis for a more successful conduct of demographicpolicy and demographic problem-solving on the Balkan territory.