Tema e mbrojtur nga Lektorja Fatbardha KADIU-RAPORTET E
Transcript of Tema e mbrojtur nga Lektorja Fatbardha KADIU-RAPORTET E
1
“Copyright
Fatbardha KADIU
2014”
2
Udhёheqёsi i Fatbardha KADIU vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit
tё mёposhtёm:
RAPORTET E NJЁJTA TЁ TAKSAVE NЁ NJЁ SISTEM
FISKAL
Prof.Dr.Mit’hat MEMA
3
RAPORTET E NJЁJTA TЁ TAKSAVE NЁ NJЁ SISTEM
FISKAL
MSC.Fatbardha KADIU
Disertacioni i paraqitur nё
Fakulteti i Biznesit
Universiteti “Aleksandёr Moisiu” Durrёs
Nё pёrputhje tё plotё
Me kёrkesat
Pёr gradёn “Doktor”
Universiteti “Aleksandёr Moisiu” Durrёs
Shkurt,2014
4
MIRЁNJOHJE
Ky kёrkim ёshtё kryer dhe shkruar pёrgjatё periudhёs sime si studente doktorante nё
Universitetin “Alkesandёr Moisiu”, Durrёs. Gjej rastin kёtu tё falenderoj tё ndjerёn
Profesoresh Esmeralda Uruci, pёr mbeshtёtjen dhe durimin e saj. I gjithё punimi ёshtё
pёrftuar nga ndihma e Profesor Mit’hat Mema. Pёr borxhin mё tё madh intelektual i
detyrohem pikёrisht Profesor Memёs .
Gjatё periudhёs qё kam shkruar kёtё disertacion, punimin e kam diskutuar me shumё
individё, si nё ambjente familjare, nё punё, nё konferenca dhe nё shumё okazione tё
tjera. Pёr disa, fatmirёsisht ka qёnё interesante; pёr disa madje dhe stimuluese; pёr disa
tё tjerё mund tё ketё qёnё ndonjёherё e vёshtirё pёr tё ndjekur arsyetim e ideve tё mia.
Do doja ti shprehja falenderimet e mia tё gjithё individёve qё mё kanё dёgjuar, qё mё
kanё mbёshtetur dhe qё kanё folur me mua.
E fundit por jo mё pak e rёndёsishme, falenderoj bashkёshortim tim Lulzim-in, pёr
mbёshtёtjen dhe inkurajimin e tij tё vazhdueshёm. Pёrfundimi i kёtij punimi nuk do tё
kishte qёnё i mundur pa tё.
Ja dedikoj kёtё punim prindёrve tё mi dhe vajzave tё mija, ato janё burim i frymёzimit
pёr punёn time, gjithmonё mё kujtojnё se tё menduarit rreth ekonomiksit nuk mund tё jetё
aq magjepёse dhe misterioze sesa lumturia dhe harmonia nё familje.
5
Dekleratё mbi origjinalitetin
Fatbardha Kadiu
Deklaroj se kjo tezё pёrfaqёson punёn time origjinale dhe nuk kam pёrdorur
burime tё tjera, pёrveç atyre tё shkruajtura nёpёrmjet citimeve.
Tё gjitha tё dhёnat, tabelat, figurat dhe citimet nё tekst, tё cilat janё riprodhuar
prej ndonjё burimi tjetёr, duke pёrfshirё dhe internetin, janё pranuar nё mёnyrё
eksplicite si tё tilla.
Jam e vetёdijshme se nё rast tё mospёrputhjeve, Kёshilli i Profesorёve tё UAMD-sё
ёshtё i ngarkuar tё mё revokojё gradёn “Doktor”, qё mё ёshtё dhёnё mbi bazёn e
kёsaj teze, nё pёrputhje me “Rregulloren e programeve tё studimit tё ciklit tё tretё
(Doktoratё) tё UAMD-sё, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik tё UAMD-sё me
Vendim nr. , datё______
Durrёs, mё_________________ Firma
6
PЁRMBLEDHJE NЁ SHQIP
Qёllimi i kёsaj teme ёshtё kёrkimi, bazuar nё supozimet e ngritura mbi sistemin aktual tё
taksave dhe disa vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё sheshta taksash, pёr tё
identifikuar lidhjen e tyre mё njё rritje tё qёndrueshme ekonomike, pёr tё pёrftuar njё
sistem optimal taksimi. Nismat e para tё njё sistemi optimal taksimi janё bazuar nё
publikimet e para tё autorёve si Ramsey (1927)1, Atkinson(1971)
2, Diamond dhe Mirrles
(1971)3 duke u zhvilluar mё tej dhe aplikuar nё pёrcaktim e raporteve tё taksave tё
vendeve tё ndryshme. Mirrles (1971)4dhe Vicrey (1996)
5 formuluan modele dhe
ekuacione ekonomike bazuar nё njё sistem ku informacioni ekonomik ёshtё asimetrik ose
i paplotё duke konsideruar dhe pricipet e “rrezikut moral”. Modeli i tyre akoma nuk ka
gjetur njё aplikim tё gjёrё nё sistemet fiskale tё vendeve.
Shkurtimisht, ky punim studion disa çёshtje tё lidhura me sistemin fiskal duke pёrdorur
kёto metoda; njё pёrshkrim tё sistemit tё taksave pёr Shqipёrinё dhe disa vende tё cilat
kanё aplikuar raporte tё sheshta, duke identifikuar problematikat dhe disa rekomandime
tё mundshme, njё analizё teorike nё lidhje me vendim marrjen e raporteve tё taksave mbi
tё ardhurat, fitimit dhe konsumit dhe njё analizё empirike dukё pёrdorur njё model
ANOVA, analizё regresioni me disa variabla dummy tё llojit tё taksave mё raporte tё
sheshta.Teza është e përbërë nga pesë kapituj.
Kapitulli i parë përmban një pamje të përgjithshme të sistemit fiskal tё vendeve tё rajonit,
tё pёrbёrё nga pesёmbёdhjetё shtete, tё cilat kanё aplikuar raporte tё sheshta nё tatimin
mbi tё ardhurat, mbi fitmin dhe mbi konsumin. Çështjet e prekura në këtë kapitull janë: si
duhet tё jenё sistemet e taksave, karakteristikat kryesore qё duhet tё pёrmbajё njё sistem
taksash, standartet, parametrat makroekonomik tё tyrё para dhe pas aplikimit tё raporteve
tё sheshta tё taksave.
1 Ramsey, Frank. (1928). "A Mathematical Theory of Saving," Economic Journal, vol.
38, pp. 543-559. 2 Atkinson, Anthony and Joseph E. Stiglitz, (1976). "The Design of Tax Structure: Direct
Versus Indirect Taxation," Journal of Public Economics vol. 6, pp. 55-75. 3 Diamond, Peter A. and James A. Mirrlees (1971). “Optimal Taxation and Public
Production I: Production Efficiency,” American Economic Review, vol. 61, pp. 8-27. 4 Mirrlees, James A., (1971). "An Exploration in the Theory of Optimal Income
Taxation," Review of Economic Studies 38, 175-208. 5 Vickrey, William (1939). “Averaging of Income for Income-Tax Purposes.” Journal of
Political Economy, vol. 47.
7
Me kalimin e viteve si çdo aspekt tjetër i ekonomisë dhe konceptet apo karakteristikat e
një sistemi fiskal filluan të përmirësoheshin dhe të detajoheshin. Krijimi i një sistemi
fiskal në vetvete nuk është thjesht krijimi i disa rregullave apo institucioneve përkatesë të
cilat shërbejnë për të mbledhur taksat. Praktika ka treguar që sistemi fiskal është një
shtresëzim i rregullave. Kohë pas kohe apo vit pas viti sistemi fiskal ka nevojë për
rregullime gjithmonë nën qёllimin për të arrirë një sistem fiskal optimal. Një sistem fiskal
optimal do të jetë optimal atëherë kur barra fiskale është e shprëndarë në mёnyrë të drejtë
përmes taksa paguesve, atëherë kur taksat të mos shkaktojnë shtrëmbërime nё sjelljet dhe
vendimet e taksapaguesve apo investitorëve në sektorë të ndryshëm apo industri të
ndryshme.
Është e vështirë të vlerësohet një sistem fiskal pa marë në konsideratë një sërë aspektesh
makroekonomike, gjeografike apo historike të një vendi. Numri i popullsisë, sjellja e
taksapaguesve, kushtet historike dhe ato gjeografike janë elemente që ndikojnë në llojin
dhe natyrën e taksave. Për të pasur një sistem fiskal optimal ekzistojnë disa standarte të
cilat duhet të jenë pjesë e sistemit. Jo domosdshmërisht ato gjënden të gjitha të
implementuara brenda një sistemi. Këto standarte janë efektiviteti ekonomik, thjeshtësia,
fleksibiliteti, transparenca dhe drejtësia. Nga kёto karakteristika kuptohet arsyeja se pёrse
ekonomitё e mirё zhvilluara synojnё njё sistem tatimor standart, qё me kalimin e kohёs i
ёshtё pёrshtatur gjendjes sё vendit tё tyre dhe zhvillimeve ekonomike e sociale.
Ndёr vendet e para ( duke nisur nga fillimet e kёtij shekulli) qё e kanё aplikuar taksёn e
sheshtё ka qёnё Jersey nё vitin 1940 me njё raport prej 20%6. Pёrgjatё vlerёsimit tё
raporteve duhet pasur nё konsideratё se njё pjesё e vendeve i kanё aplikuar raportet e
sheshta vetёm pёr tё ardhurat personale, njё pjesё dhe pёr tatimin mbi fitimin apo dhe
mbi konsumin (TVSH). Shikohet se deri mё tashmё ka 25 vende tё cilat janё bёrё pjesё e
klubit tё “Flat Rate Tax Club”. Totali i raportit si pёr taksёn mbi tё ardhurat personale
dhe atё tё tatimit mbi fitimit varion nga 20% deri ne 36%. Ku me 20 % kryeson
Kirgistani. Kryesisht TVSH aplikohet nё tre kategori, nё rapotin standart, nё raportin e
zvogёluar dhe nё raportin zero. Mesatarisht raporti mbi tё ardhurat personale ёshtё 17%
dhe raporti mbi fitimit (nё vende tё tjera njihet si taksa e korporatёs) ёshtё 16.3%7. Nga
njё vёshtrim i pёrgjithshёm vihet re se sa mё afёr 20% tё qёndrojё raporti mesatar i
kёtyre dy kategorive taksash aq mё pozitiv duket trendi i GDP-sё nё raport me mesataren
e vendeve tё rajonit.
6 Emes, J, Clemes, J, Basham, P, Samida, D, (2001). “Flat Tax: Principles and Issues,”
Vancouver, Fraser Institute. 7 http://www.taxrates.cc/html/bosnia-herzegovina-tax-rates.html (Institut Ndёrkombёtar i
Raporteve tё Taksave).
8
Kapitulli i dytë merr në shqyrtim literaturën në lidhje me modelin optimal tё taksimit.
Modelet dhe teoritё e taksimit optimal duke nisur qё nga Vickrey e deri nё publikimet e
fundit mbi taksimin optimal tё Mirrles (1996). Nё kёtё kapitull trajtohen edhe disa
punime empirike mbi efeketet e raporteve tё sheshta tё taksёs nё ekonomi, tё kryera nga
institucione ndёrkombёtare si Banka Botёrore dhe OCDE.
Njё ndёr aspket mё tё keqkuptuara dhe fondamentale tё raporteve tё sheshta tё taskave
ёshtё efekti i tyre progresiv dhe taksimi marxhinal. Progresiviteti i referohet shumёs sё
taksuar pёr çdo grup. Koncepti tradicional i progresivitetit, ku shpeshherё i referohet dhe
barazisё vertikale ёshtё qё individёt tё cilёt fitojnё mё shumё duhet tё kontribojnё mё
shumё nё vlerё absolute. Pra indivёt apo familjet qё fitojnё mё shumё duhet tё paguajnё
proporconialisht mё shumё nё taksa. Progresiviteti nё ditёt tona arrihet pёrmes normave
ligjore progressive. Por duke konsideruar efektet negative tё normave rritёse marxhinale
tё taksave atёherё krijohen dhe pengesa apo dekurajime mbi aktivitetet sipёrmarrёse,
inovacionet, kursimet dhe investimet.
Raportet e njёjta tё taksave mund tё eliminojnё efektet negative tё normave rritёse
marxhinale dhe ndёrkohё tё ruajnё dhe progresivitetin. Individёt, familjet apo bisneset
ndёrkohё qё vazhdojnё tё kontribojnё njё sasi mё tё madhe pёr aq kohё sa kanё rritje tё tё
ardhurave tё tyrё ato nuk pёrballen mё me norma marxhinale rritёse.
Duhet tё pёrcaktojmё se nomra mesatare e njё takse ёshtё dhe indikatori i shkallёs sё
progresitetit tё njё sistemi fiskal pra raporti i sasisё sё taksёs dhe niveli i tё ardhurave i
taksuar. Ndёrkohё qё shumё individё e keqkuptojnё progresivitetin e sistemit nё bazё tё
normёs marxhinale e cila shpreh raportin qё aplikohet nё njё lek mё shumё tё tё
ardhurave qё do tё fitohen.
Kriteret e utilitetit marxhinal janё mjaft tё gjёra por ky punim i referohet kriterit tё
utilitetit marxhinal tё sygjeruar nga Edgeworth8, Neumann and Morgenstern
9 dhe
F.Zeuthen10
. Sipas kёtyre autorёve kriteri kryesor i utilitetit marxhinal ёshtё “minimumi i
sakrificёs”. Sigurisht qё autorё tё ndryshёm kanё pikёpamje tё ndryshme siç ёshtё rasti i
Simons11
i cili e kundёrshton nё tёrёsi nocionin e sakrificёs si kriter pёr taksimin. Disa
8 Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7,
pp. 550-571. 9 Neuman, J, Morganster, O, (1944) “Game Theory and Economic Behavior,” Princeton.
10 Zeuthen,F, (1937). “Determinateness of the Utility Function,” Review of Economic
Studies, vol. 4. pp. 236-239. 11
Simons, H, (1938). “Personal Income Taxation,” University of Chicago Press.
9
autorё tё tjerё argumentojnё kriterin e sakrificёs proporcionale apo sakrificёs sё
barabartё.
Njё numёr i konsiderueshme studimesh tregojnё pёr njё lidhje domethёnёse tё normave
mesatre dhe marxhinale tё taksave me rritjen ekonomike.
Nё njё kuptim teorik, si normat mesatare dhe ato marxhinale tё taksave kanё njё lloj
influence apo impakti mbi mirёqёnien ekonomike. Gwartney, Halocombe dhe Lawson12
nё studimin e tyre gjetёn qё: sa mё e madhe madhёsia e shtetit dhe sa mё i lartё kufiri i
normёs mesatare tё taksave rezultojnё nё njё performncё tё ulёt ekonomike, kryesisht kur
rritja e shtetit tenton tё jetё e pёrfshirё nё aktivitete tё cilat nuk janё konsistente me rritjen
e mёtejshme ekonomike. Megjithatё normat marxhinale tё taksave mund tё kenё njё
impakt tё veçantё mbi nxitjet e fakotёve tё prodhimit dhe mbi mirёqёnien ekonomike.
Shumё autorё janё munduar ti veçojnё kёto dy efekte.
Si njё rregull i pёrgjithshёm, tё ardhurat rriten me tё njёjtin ritёm me atё tё rritjes
ekonomike. Elasticiteti i tё ardhurave tё sistemit tё taksave mat se sa shpejt rriten tё
ardhurat relativisht me ekonominё. Elasticiteti pёrcaktohet si njё pёrqindje ndryshimi i tё
ardhurave nga taksat nё raport me pёrqindjen nё ndryshim tё GDP-sё. Kur elasticiteti
ёshtё i barabartё me 1 (njё) do tё thotё qё tё ardhurat nga taksat rriten me njё konstantё
tё njёjtё me atё tё GDP-sё. Kur elasticiteti ёshtё mё i madh se njё kjo dikton qё tё
ardhurat nga taksat rriten mё shpejt. Teorikisht tё ardhurat duhet tё rriten mё tё njёtin
raport me atё tё shpenzimeve tё dёshiruara. Me fjalё tё tjera, elasticiteti i tё ardhurave
dhe shpenzimeve duhet tё jetё i njёjtё. Shqipёria ka dёshtuar nё arritjen e kёtij targeti dhe
ndaj ajo kalon njё sёrё reformash taksash nё mёnyrё frekuente.
Pёr shembull Koester dhe Kormendi13
gjejnё qё pasi kontrollohet norma mesatare e
taksave, normat marxhinale rritёse tё taksave sjellin efekte negative mbi aktivitetet
ekonomike. Pra ulja e progresivitetit tё njё sistemi, ndёrkohё qё shtetit i lejohet e njёjta
taksё mbi tё ardhurat si njё pёrqindje e GDP-sё, çon nё njё rritje tё tё ardhurave
kombёtare. Kur baza e taksёs rritet ndёrkohё qё norma mesatare e taksёs mbetet e
pandryshueshme, kjo sugjeron qё shteti mund tё rrisё tё ardhurat e tij duke lёvizuar drejt
njё sheshimi tё sistemit tё taksave.
12
Gwartney, J, Holcombe, R, Lawson, R,( 1998). “The Scope of Government and the
Wealth of Nations,” Cato Journal, vol. 18, no. 2, pp. 163-190. 13
Koester, R. and R. Kormendi, (1989), "Taxation, Aggregate Activity and Economic
Growth” Economic Inquiry vol. 27, pp. 2.
10
Mullen dhe Williams14
pёrdorёn njё model tё ngjashёm me atё tё Koester dhe
Kormendit-it pёr Shtetet e Bashkuara. Po ashtu dhe kёta dy studiues konkluduan nё faktin
qё normat e ulta marxhinale tё taksave mund tё kenё njё impakt tё konsiderueshёm
pozitiv mbi rritjen ekonomike.
Besci15
pёrdori gjithashtu njё metodё tё ngjashme me atё tё Koester dhe Kormendi-it. Ai
konkludoi qё taskat kanё efekte tё pёrkoshme mbi rritjen dhe janё mё tё fuqishme nё
periudhat afatshkurtra sikurse kanё dhe efekte permanente mbi rritjen tё cilat nuk shuhen
me kalinim e kohёs. Poulson dhe Kaplan16
nё 2008 gjejnё pёrsёri ndikime negative tё
normave tё larta marxhinale tё taksave mbi rritjen ekonomikё tё vendit.
Dhe sё fundmi Engen dhe Skinner17
kanё studiuar njё sёrё evidencash si nё Shtet e
Bashkuara ashtu dhe mё gjerё. Ata konkludojnё qё: njё reforme mbi uljen e normave
marxhinale tё taksave sjell njё rritje ekonomike nё pёriudhё afatgjate.
Tё gjithё studimet e lartpёrmёndura rezultojnё nё njё konkluzion: norma tё ulta
marxhinale tё taskave sjellin efekte positive nё ekonomi. Megjithёse efektet mund tё jenё
tё ndryshme nё shkallёn e influencёs nё periudha afatgjata dhe afatshkurtra, ato sjellin
pozitivitet nё aktivitet ekonomike dhe rritjen ekonomike.
Dizenjimi i njё sistemi optimal taksash ёshtё njё çёshtje e cila ka tёrhequr vёmendjen e
shumё ekonomistёve. Teoritё pёr njё sistem tё tillё janё tё ndёrlikuara sepse teoria ёshtё
mjaft e ndёrthurur me politikat fiskale nё praktikё. Teoritё e para mbi sistemin optimal
nisin me Ramsey18
dhe Mirrles19
tё cilёt kanё kryer dhe kёrkimet mё fondandamentale nё
lidhje me kёtё çёshtje. Kanё qёnё tё shumta dhe sugjerimet e mёvonshme mbi teoritё e
njё sisitemi optimal fiskal tё tillё si: normat marxhinale optimale tё taksave varen nga
aftёsia e shpёrndarjes; normat optimale marxhinale tё taksave mund tё ulen tek tё
14
Mulle,K and Williams,M, (1996). “Marginal Tax Rates And State Economic Growth,"
Regional Science and Urban Economics, Elsevier, vol. 24/6, pp. 697-704. 15
Besci, Z. (1996). “Do State and Local Taxes Affect Relative State. Growth?”
Atlanta Federal Reserve Bank Economic Review, vol. March/April, pp. 34. 16
Poulson, B, Kaplan, J, (2008). “State Income Taxes and Economic Growth,” Cato
Journal, Vol. 28/1, pp. 67. 17
Engen, E, Skinner, J, (1996). “Taxation and Economic Growth,” National Tax Journal
vol 49, pp. 617-42. 18
Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic
Journal, vol. 37, pp. 47-61. 19
Mirrlees, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278.
11
ardhurat e nivelit tё lartё; njё taksё e sheshtё, me njё trasfertё universale lump-sum mund
tё jetё afёr optimales; shtrirja optimale e rishpёrndarjes rritet me pabarazinё e pagave;
taksat duhet ti referohen si karakteristikave personale ashtu dhe tё ardhurave;vetёm
produktet e fundit duhet tё taksohen, dhe ato madje duhet tё taksohen nё mёnyrё uniform;
tё ardhurat kapitale nuk duhet tё taksohen; nё ekonomitё dinamike dhe stokastike
politikat optimale tё taksave kёrkojnё njё sofistikim tё lartё.
Megjithёse jo gjithmonё e kudo kёto konkluzione teorike janё marrё nё konsideratё
pёrgjatё bёrjes sё politikave fiskale, mund tё shohim qё nё njё pjesё tё vendeve tё
OECD-sё, normat margjinale kanё rёnё, normat marxhinale tё tё ardhurave janё bёrё mё
tё sheshta, taksat mbi konsumin janё mё uniforme dhe tipikisht tё vendosura nё produktet
finale. Ndёrkohё qё taksat mbi kapitalin janё mbi zero pra ndryshe nga ajo qё na sygjeron
teoria.
Teoria standarte e taksimit optimal konsiston nё njё sistem i cili duhet tё maksimizojё
mirёqёnien sociale sipas disa kufizimeve tё caktuara. Literatura tipike e taksimit optimal
e trajton vendim marrёsin e politikave fiskale si utilitarian; pra mirёqёnia sociale ёshtё
njё funksion i dobive tё individёve nё shoqёri. Studime tё ndryshme e supozojnё
dobishmёrinё si dobi mesatare e cila e kthen funksionin e mirёqёnies sociale nё njё
funksion linear. Sikurse studime tё tjera e konsiderojnё funksionin nё fjalё si njё funksion
jo linear, pra kёrkohet njё barazi nё shpёrndarjen e dobishmёrisё. Sikurse ka dhe
funskione tё mirёqёnies sociale individualistike20
siç ёshtё funskioni i quajtur funskioni i
mirёqёnies sё Bergson-Samuelson, ku dobia e çdo individi varet vetёm nga konsumi i tij.
Problemi i mirёqёnies mund tё kuptohet nё njё nivel makroekonomik sikurse mund tё
kuptohet dhe nё njё nivel mikroekonomik ku mirёqёnia pёrfshin njё sёrё perceptimesh
individuale dhe standarte jetesё individuale21
. Megjithatё pёrgjatё kёtij punimi kёto
ndryshime janё tё njё rёndёsie sekondare.
Nё njё pjesё tё konsideruar tё studimeve pёr tё thjeshtuar pikёrisht kёtё problem autorёt e
konsiderojnё popullatёn si homogjene, ku çdokush nё shoqёri ka preferenca tё njёjta nё
lidhje me konsumin dhe kohёn e lirё. Por ky lloj supozimi ku konsumatorёt janё tё
pёrcaktuar si homogjenё mund tё çojё nё probleme tё tjera.
20
Varian, H, (2006). “Welfare, In. “Intermediate Economics,” Norton & Company, Inc
pp. 620-621. 21
Greve, B, (2008). “What is Welfare, ” Central European Journal of Public Policy, vol.
2, pp. 58
12
Megjithatё pasi ёshtё caktuar qёllimi i funksionit nё vetvete hapi pasardhёs i takon
pёrcaktimit tё kufizimeve me tё cilat projektuesi pёrballet gjatё dizenjimit tё sistemit tё
taksave. Frank Ramsey22
nё vitin 1927 sygjeroi qё projektuesi duhet tё rrisё tё ardhurat
pёrmes taksёs mbi konsumin. Ai tregoi qё njё taksё e tillё duhet tё aplikohet nё raport tё
anasjelltё me elasticitetin e kёrkesёs sё konsumatorit nё lidhje me produktin. Pra
produktet qё kanё njё kёrkesё inelastike duhen tё taksohen mё shumё. Pёrpjekjet e tij
patёn njё impakt mjaft tё madh nё teoritё e taksimit sikurse dhe nё teoritё e produkteve
publike. Por nga ana tjetёr nga njё kёndvёshtrim i taksimit optimal nuk ёshtё shumё
bindёs, sepse vendosja e njё sistemi taksash nё bazё tё supozimeve ёshtё nё vetvete
problematike.
Sikurse nёse projektuesi do tё ishtё i lirё nё pёrzgjedhjen e sistemit tё taksave atёherё
problemi do tё ishte shumё mё i thjeshtё. Taksa optimale ёshtё njё taksё e thjeshtё lump-
sum. Nёse ekonomia ёshtё e pёrshkruar si njё konsumator pёrfaqёsues, atёherё
konsumatori mund t’ja paguaj taksёn shtetit si njё tё vetme panvarёsisht nga format apo
llojet e ndryshme tё taksave. Por nё jetёn reale pёrdorimi i kёtyre lloj taksave ёshtё
shumё i rrallё. Kjo taksё rёndon njёsoj si tek tё pasurit ashtu dhe tё varfёrit duke bёrё tё
mundur njё barrё mё tё madhe nё tё ardhmen. Sepse politikisht kjo taksё nuk mund tё
aplikohet pёr shkak tё pakёnaqёsive qё sjell tek masa e gjёrё, siç ishte rasti i Britanisё nё
1990 kur Margaret Thatcher vendosi njё taksё lump-sum nё nivel lokal duke i dhёnё
kёshtu pёrparёsi konceptit tё efiçensёs.
Nё kёto kushtё projektuesit i duhet tё marrё nё konsideratё aftёsitё heterogjene paguese
tё taskapaguesve. Nёse projektuesi do tё dallonte apo pёrcaktonte diferencat e
qёnёsishme tё taskapaguesve ai pёrsёri do tё pёrzgjidhte taksёn lump-sum. Por tashmё
kjo taksё do tё ishte e kushtёzuar nga aftёsia. Kjo taksё nuk do tё varej nga zgjedhjet
individuale, pra nuk do tё shkaktonte shtrёmbёrime tё nxitjeve, po ashtu dhe projektuesi
do arrinte barazinё pa kosto nё efiçencё. Sepse për të zgjedhur midis efiçencës dhe
barazisë duhet të pranojmë që për të fituar një nivel të caktuar të njërës prej tyre do të
thotë të heqim dorë në të njëtin nivel nga tjetra23
. Aktualisht pёr shtetin ёshtё e pamundur
tё pёrcaktojё aftёsitё e individёve duke bёrё qё modeli tё jetё joprakitk dhe jorealist.
Pёrgjatё studimit tё njё sistemi taksash optimal duhet tё konsiderohet dhe fenomeni i
evzazionit fiskal. Evazioni ka dy momente kyçe pёr tu analizuar: sё pari evazioni i cili
lind nga mosregjistrimi nё databazё i subjekteve dhe kryesisht kjo vjen si pasojё e
22 Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic Journal,
vol. 37, pp. 47-61. 23
Mirrles,J,(1997). “Information And Incentives: The Economics Of Carrots And Sticks
,” The Economic Journal, vol. 107, pp. 1311–1329.
13
marrёdhёnieve tё administratorёve tё sistemit, dhe sё dyti kemi evazionin e shmangjes sё
taksave i cili vjen si pasojё e marrёdhёnieve midis taksapagesit dhe inspektorёve.
Individi gjithmon kёrkon tё maksimizojё tё ardhurat e tij, qё do tё thotё ai kёrkon
gjthmonё tё fsheh njё sasi tё caktuar parash nga organet tatimore.
Organet tatimore nuk kanё informacion mbi tё ardhurat e vёrteta tё individit, por
kontrollet tatimore kryhen nё formё rastёsore. Pra ekziston njё lloj probabiliteti, p, qё
individi do tё kontrollohet. Nёse sistemi i kontrollit do tё ishtё pa kosto atёherё mundёsia
pёr evasion do tё ishte zero. Por kjo kosto nuk ёshtё zero, gjё qё pёrben dhe problemin
primar tё teorisё. Modeli parashikon qё evazioni ulet kur normat marxhinale tё taksave
ulen.
Nga ky parashikim mer zё dhe reforma e kryeministrit Mart Laar, tё Estonisё kur
ndёrmori reformёn e taksavё me raporte tё njёjta tё tё ardhurave prej 26 pёrqind. Ai tha “
Kjo reform ul evazionin fiskal sepse nё botёn reale tё pasurit e gjejnё rrugёn pёr t’ju
shmangur taksave, nё kёtё formё ata nuk shqetёsohen mё pёr tё ardhurat e tyre “gri”.
Nё sistemin tonё fiskal nuk ka asnjё lloj qasje nga teoria, pra format e penalitet nuk
pёrfshijnё raportet e taksave dhe as probabilitetin e kapjes. Njё studim mё i thelluar nё
kёtё aspekt do tё ishte shumё i dobishёm pёr politikё- bёrёsit tanё nё tё ardhmen.
Kapitulli i tretё ndalet nё modelin e pёrdorur pёr tё identifikuar rolin e raporteve te
sheshta tё taksave mbi GDP. Modeli pёrfshin vendet e rajonit tё cilat kanё njё historik tё
ngjashёm ekonomik me vendin tonё.
Ёshtё paraqitur njё model ANOVA mё disa variabla dummy. Nё kёtё model regresioni
variabel i varuar apo i regresuar ёshtё diferenca e parё e GDP-sё nё vlerё nominale. Nё
variablat e varur do tё pёrfshij variablat kualitativ, qё janё grupe vendesh tё cilat kanё
aplikuar raporte tё njёta taksash pёr kategori tё ndryshme taksash. Kёto variabla dummy
mё shёrbejnё pёr tё klasifikuar vendet nё grupe me kategori “mutually exclusive”. Tё
dhёnat e modelit janё marё nga Banka Evropiane pёr Zhvillim dhe Rindёrtim, BERZH,
pёr vitet 1990-201124
. Vlerat e GDP-sё janё tё shprehura nё dollar. Disa tё dhёna tё
munguara janё pёrllogaritur nga ana ime, sepse nё rast mungese tё gjithё tё dhёnat e
vendeve tё tjera nuk do tё konsideroheshin nga modeli. Pёr Bosnje-Hercegovinёn kam
pёrllogaritur nё formё lineare, pёr Estoninё kam konsideruar njё rritje prej 2%, dhe pёr
Malin e Zi njё rritje prej 3%, Serbia 5 pёrqind. Pёr kёto vende, pёr vitet e munguara tё
tyre ёshtё kёrkuar dhe nё Bankёn Botёrore, nё Eurostat dhe pёrfundimi ka qёnё i njёtё.
Tё dhёnat pёr kёto vite dhe vende mungojnё.
24
Tё dhёnat mund ti gjeni nё Apendiks
14
Vendet qё kam konsideruar kanё njё historik pothuajse tё njёjtё me vendin tonё,
(ekonomi tё mbyllura para viteve’90), duke konsideruar elementёt qё duhet tё
konsiderohen pёrgjatё vlerёsimit siç ёshtё e kaluara ekonomike, struktura ekonomike,
marrёdhёniet social-ekonomike, territori dhe numri i banorёve.
Grupi i parё pёrfaqёsohet nga vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta takse vetёm
mbi konsumin, tatimin mbi vlerёn e shtuar. Kryesisht vendet aplikojnё raporte standarte,
dhe raporte zero. Vendet me kёto dy kategori janё tё konsideruara si vende me raporte tё
njёjta sepse raportet zero pёrfaqёsojnё pёrjashtimin nga kjo kategori takse.
Grupi i dytё pёrfshin vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёta vetem mbi tё ardhurat
personale, TAP. Subjekt i kёsaj takse janё tё ardhura tё ndryshme siç ёshtё paga,
dividentet, qira, emfiteoza, etj. Vende tё ndryshme aplikojnё grupime tё ndryshme.
Modeli ёshtё i kufizuar nё nёnzёrat e subjektit tё kёsaj takse.
Grupi i tretё pёrfaqёsohet nga vendet tё cilat aplikojnё raporte tё njёjta vetёm mbi tatim
fitimin apo taksёn e korporatёs. Pёrllogaritja e fitimit ёshtё e ndryshme nga vendi nё
vend.
Grupi i katёrt pёrbёhet nga vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi tё
ardhurat dhe fitimin. Ёshtё zgjedhur ky lloj grupimi sepse TAP dhe TF janё tatime qё nё
njё kuptim tё gjёrё lidhen drejtpёrsёdrejti me paratё qё realizon apo gjeneron individi.
Sё fundmi nё grupin e pestё pёrfshihen vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta nё tё
tre kategoritё e taksave tё mёsipёrme, TVSH, TAP dhe TF.
Numri total i observimeve ёshtё 252 observime duke konsideruar 15 vendet (kam
pёrjashtuar Rusinё sepse numri i popullsisё, madhёsia e GDP-sё ёshtё relativisht shumё
mё e madhe se vendet e tjera tё grupit).
Nё secilin prej pesё regresioneve tё kryera njё nga kёto pesё grupe e ёshtё konsideruar si
grup kontrolli, benchmark. Nё çdo ekuacion β1 prezanton mesataren e diferencёs sё parё
tё GDP-sё pёr grupin e kontrollit. Çdo koefiçient tjetёr ёshtё diferencial, i cili tregon sesa
ndryshon koeficineti qё merr vlerёn 1 nga koefiçineti i kategorisё sё benchmark-ut, grupit
tё kontrollit.
Pёrgjatё vlerёsimit tё modelit duhet tё mirёkuptojmё ekzistencёn e njё numri relativisht
tё vogёl tё observimesh. Konsiderimi i tё gjithё vendeve tё europёs mund tё konsiderohet
nё njё studim tё ardhshёm. Sikurse njё kufizim tjetёr i modelit ёshtё moskonsiderimi i
vitit tё implementimit tё kёtyre reformave pёr secilin vend. Vende tё ndryshme i kanё
aplikuar raportet e njёjta nё periudha tё ndryshme.
15
Rezultati i modelit ku grupi i dyti ёshtё i vetmi i cili pёson ndryshim statistikisht
sinjikativ nga mesatarja e grupit tё kontrollit tregon teorikisht qё regjimi i taksёs i grupit
tё dytё (raport i njёjtё vetёm mbi tё ardhurat) ka njё ndikim mё tё madh mbi diferencёn e
parё tё GDP-sё. Teorikisht taksa mbi konsumin ёshtё zёri mё i lartё i buxhetit, dhe
ndikimi nё GDP pritet tё jetё i lartё. Rezultatet mund tё shpjegohen mё anё tё vendim
marrjes sё individit i cili ёshtё mё i prirur tё ndikohet nga tatimi mbi tё ardhurat e tij sesa
nga tatimi i produktit qё ai konsumon. Pёrtej pёrqindjes sё saj tё lartё nё buxhet, tatimi
mbi tё ardhurat ёshtё mё ndikues nё vendim marrjet ekonomike tё individёve pёrgjatё
konsumit tё tyre.
Kapitulli i katërt pёrfshin njё pёrmbledhje tё kryer me intervista, me vendim marrёsit e
politikave fiskale tё Shqipёrisё nga vitet 1990 e nё vazhdim.
Pёr tё kuptuar mё mirё sistemin fiskal tё Republikёs sё Shqipёrisё nё kёtё punim ёshtё
pёrfshirё dhe njё pasqyrim i shkurtёr i intervistave, tё cilat janё zhvilluar gjatё kёtij
proçesi kёrkimi, me disa prej politikё-bёrёsve tё vendit tonё. Secili prej tyre ka dhёnё
kontribut tё rёndёsishёm nё sistemin tonё fiskal25
. Vёrehet njё qasje jo e qartё ndaj
raporteve tё sheshta tё taksave dhe mendoj qё ky punim do tё mund t’i vij nё ndihmё dhe
nga kёndvёshtrimi teorik pёr tё pasqyruar arritjet e fundit mbi kёto raporte, mё qёllimin
qё pёrgjatё proçeseve tё vendim marrjes tё pёrfshihen dhe arritjet shkencore tё fushёs.
Janё intervistuar26
shtatё personalitete tё shqyuara tё ekonomisё Shqiptare duke
konkluduar nё:
Kryesisht objektiva kryesore dhe fillestare e aplikimit tё taksёs sё sheshtё nё vendin tonё
ka qёnё rregjistrimi mё i lartё i numrit tё bisneseve duke ndikur nё uljen e evazionit tё
taksave. Por administrata tatimore Shqiptare pёrjeton jo vetёm problemin e evazionit
fiskal por dhe atё tё shmangjes sё taksave. Megjithёse njihet si njё sjellje natyrale e
individit duhet theksuar se thjeshtёsia e raporteve tё sheshta ndihmon jo vetёm nё uljen e
evazionit por dhe nё shmangjen e taksёs. Deri mё tani mungojnё punimё tё cilat mund tё
hedhin dritё mbi efektin aktual qё dha taksa e sheshtё mbi fenomenin e shmangjes sё
taksёs.
Tё intervistuarit mendojnё se aplikimi i raporteve tё sheshta nuk ndikon pozitivisht nё
mirёqёnien sociale pёrkundrazi mund tё sjellё dhe efekte negative. Kjo lloj pёrqasje nuk
25
Emrat e tё intervistuarve i gjeni nё Biblografi. 26
Modeli i Interisitёs gjendet nё pjesёn e Apendiks-it.
16
vjen nga teoria. Madje teoria tregon se pas njё periudhe shtatё vjeçare taksimi linear
ndikon pozitivisht nё mirёqёnien sociale dhe formimin e kapitalit27
.
Teoria na tregon se raportet e njёjta tё taksave kanё njё ndikim pozitiv lidhur mё kohёn e
punёs28
, ndёrkohё ky lloj efekti ёshtё i paaplikueshёm pёr rastin tonё tё Shqipёrisё.
Ndёr kagoritё e subjekteve mё tё prekura nga raportet e sheshta ёshtё biznesi i vogёl,
adminitrata tatimore. Nё tё dy rastёt ndikimi ёshtё pozitiv duke konsideruar qё biznesi i
vogёl ёshtё zemra e ekonomisё sikurse dhe duke konsideruar nivelin profesional tё
administratёs tatimore.
Vendim marrёsit mendojnё sё efekti i rishpёrndarjes mungon nё aplikimet e raporteve tё
njёjta, ndёrkohё pёrqasja teorike mё pak e afirmuara por pika mё e fortё e kёtyre
raporteve ёshtё pikёrisht, efekti rishpёrndarёs29
sipas Stein nё vitin 1987.
Pёrsa i pёrket efekteve qё raportet e sheshta kanё mbi konsumin dhe kursimin mendimet
janё disi komplekse sepse statistiksat mbi konsumin nё vendin tonё nuk bёjnё njё ndarje
midis konsumit korent dhe atij afatgjatё gjё e cila bёn tё pamundur tё shikohen realisht
efektetet mbi konsum. Pёrsa i pёrket kursimit efekti i krizёs e vёshtirёson dallimin e
efekteve reale tё raporteve tё njёjta.
Tё gjithё vendim marrёsit janё tё mendimit qё sistemi ka nevojё pёr disa ndёrhyrje tё reja
gjё e cila do tё trajtohet nё pjesёn e konkluzioneve. Njё pjesё e vendim marrёsve
mendojnё se aplikimi i raporteve tё njёjta ka njё parakusht mjaft tё rёndёsishёm i cili
ёshtё administrimi maksimal dhe efiçent i administratёs tatimore.
Kapitulli i pestё ёshtё njё diskutim i rezultateve dhe konkluzioneve. Konkluzionet janё
ndarё nё konkluzione teorike dhe empirike sikurse nё fund kam paraqitur disa
rekomandime mbi ndёrhyrjet e mundshme qё mund ti bёhet sistemit tё vendit tonё.
Studimet mbi normat marxhinale tregojnё sё pёr tё maksimizuar mirёqёnien sociale
sistemi optimal i taksave duhet tё ketё tiparё rёnёse, ose tё paktёn jo rritёse tё normave
27
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill. 28
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill. 29
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill.
17
marxhinale, megjithёse mund tё ketё norma mesatarё rritёse.30
Ky pёrfundim tregon se
njё sistem proporcional ndihmon rritjen e mirёqёnies.
Eliminimi i taksave mbi kapitalin ka efekte positive mbi akumulimin e kapitalit.31
Norma tё ulta marxhinale tё taskave sjellin efekte positive nё ekonomi. Megjithёse
efektet mund tё jenё tё ndryshme nё shkallёn e influencёs nё periudha afatgjata dhe
afatshkurtra, ato sjellin pozitivitet nё aktivitetet ekonomike dhe rritjen ekonomike.
Normat e taksёs duhet tё jenё tё tilla qё ulja nё pёrqindje e sasisё sё kёrkuar tё jetё e
njёjtё pёr çdo produkt32
. Ky pёrfundim ndihmon teorikisht dhe debatin mbi
progresivitetin e TVSH-sё nё vendin tonё. Pёrtej problematikave administrative qё ka
Shqipёria teoria na tregon se normat e taksёs mbi produktet duhet tё jetё e njёjtё.
Nёse do tё aplikoheshin taksa tё larta mbi produket tё cilat janё komplemnetare me kohёn
e lirё atёherё do tё ishte e mundur arrijta e njё sistemi efiçent perfekt.33
Megjithёse ёshtё
e pamundur qё tё taksojmё kohёn e lirё, mund tё taksojmё produket qё konsumohen
bashkarisht me kohёn e lirё, duke bёrё kёshtu qё nё mёnyrё indirekte tё ulet kёrkesa pёr
kohё tё lirё. Ky pёrfundim kёrkon njё studim tё detajuar pёr tё pёrcaktuar kёto lloj
produktesh nё shoqёrinё tonё.
Optimizimi arrihet atёherё kur normat marxhinale tё taksave janё zero.34
Pra njё normё
marxhinale positive pёr taksapaguesit me tё ardhura mё tё larta nuk mund tё jetё
optimale. Kёto norma sjellin devijime nё vendim marrjen e individёve.
Pёr tё pёrcaktuar pikёrisht kufirin e individёve me norma tё larta dhe ato tё ulta, problem
qё mbetet i identifikueshёm pothuasje nё çdo sistem, mund tё konsiderojmё sistemin e
taksave islame i cili e thjeshtёzon kёtё problem. Sipas sistemit islam, taksa mbi tё
ardhurat ёshtё njё taksё e paaplikueshme, taksa qё e zёvendёson kёtё koncept ёshtё taksa
30
Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229. 31
Ventura,G,(1999). “Flat Tax Reform: A Quantitative Exploration ,” Journal of
Economic Dynamics and Control, Elsevier , vol. 23, pp. 1454. 32
Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic
Journal, vol. 37, pp. 47-61. 33
Corlet, W, Hague, D, (1953). “Complementarity and the Excess Burden of Taxation,”
Review of Economics Studies, vol. 21/1, pp. 22-30. 34
Mirrlees, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278.
18
mbi pasurinё35
. Pёrkufizimi i termit tё pasurisё ёshtё i qartё nё sistemin e tyre. Pasuria
ёshtё teprica pёrtej nevojave basike apo standarteve normale tё jetesёs. Pra taksat u
mblidhen vetёm individёve tё cilёt kanё sufiçite dhe asgjё nuk i merret atyre tё cilёt nuk
kanё sufiçite tё tilla, pra pasuri.
Njё raport prej 19% do tё sjellё nxitje nё ekonomi dhe nxitje nё orёt e punёs duke bёrё
kёshtu tё mundur rritjen e prodhimit. Nxitjet mbi investimet po ashtu do tё jenё pozitivё
duke bёrё tё mundur qё investimet tё kanalizohen nё fushat mё produktive36
. Pёr tё nxitur
punёn Hall dhe Rabushka konsiderojnё qё njё pjёse e taksapaguesve tё cilёt megjithёse
nё njё sistem progresiv mund tё renditen nё raportet mё tё ulta tё mundshme nё njё
sistem tё sheshtё pjesa e individeve tё cilёt nuk arrijnё tё ardhurat pёr tё pёrballuar njё
standart minimal jetese janё totalisht tё pёrjashtuar nga taksat. Kjo tregon se nё sistemin
tonё pagat minimale duhet tё pёrjashtohen nga sistemi i taksimit.
Ndikimet e taksёs sё sheshtё mbi ekonomi nuk janё tё menjёhershme por rritja nё
ekonomi mund tё vёrehet vetёm pas shtatё vitesh aplikimi tё saj. Nё pёrgjithёsi tё gjithё
janё tё mendimit qё ekzistojnё efekte favorizuese mbi formimin e kapitalit37
. Kёtu duhet
tё konsiderojmё se nё sistemin tonё tё ardhurat nga dividentёt apo interesat bankare
kategorizohen subjekte tё taksёs mbi tё ardhurat personale.
Aplikimi i taksёs sё sheshtё ёshtё njё burim i pёrmirёsimit tё barazisё horizontale dhe
efiçencёs sikurse dhe e thjeshtёsisё. Po ashtu dhe stabilizatori automatik pёrforcohet dhe
jo dobёsohet.38
Evazioni ulet kur normat marxhinale tё taksave ulen. Kjo ndodh sepse njё vlerё e vogёl
raporti takse ul pёrfitimin marxhinal tё evazionit, duke ulur pёrfitimin marxhinal.
Pёrdorimi i raporteve tё sheshta tё taksave si nё konsum dhe nё tё ardhura tregon qё
politikё bёrёsit e politikave fiskale nё vendin tonё kanё qёnё nёn ndikimin e arritjeve
teorike mbi taksimin optimal. Pёrtej oponencave si kombetarё ashtu dhe ndёrkombёtare.
Njё ndёr kundёr argumentat e pёrdorur pёr mos aplikimin e raporteve tё njёjta tё taksave
ёshtё ndёshkimi qё i bёhet tё varfёrve. Por ky argyment ka nevojё pёr njё analizё tё
35
Rizvi, S, (1992). “Khums,’ Islamic Libary Project. 36
Hall,R, Rabushka, A, (2007). “The Flat Tax,” Hoover Institution. 37
Auerbach, Alan J & Kotlikoff, Laurence J & Skinner, Jonathan, (1983). "The
Efficiency Gains from Dynamic Tax Reform," International Economic Review, Osaka
University Institute of Social and Economic Research Association, vol. 24/1, pp. 81-100. 38
Keen, M., Kim, Y, Varsano, R. (2007). “The 'Flat Tax(es): Principles and Evidence.
International Tax and Public Finance,” Springer Science Media vol. 06, pp. 218.
19
thellё. Dhe sigurisht qё problemi lind nga mospёrcaktimi i kategorisё “i varfёr”, pra
mospёrcaktimi i kufirit qё shtrihet nёn kёtё kategori. Pas pёrcaktimit tё katёgorive ne
duhet tё konsidrojmё sesi ti ndihmojmё kёto kategori dhe jo tё rёndёrojmё situatёn e tyre.
Njё ndёr politikat qё mund tё ndiqet ёshtё aplikimi i taksёs zero tek kjo lloj katёgorie.
Rёndёsia e politikave fiskale ka ndryshuar ndёr vite, dhe veçanёrisht pёr vendet e
Ballkanit tё cilat po pёrjetojnё njё lloj konkurence fiskale midis tyre. Tendenca ёshtё ulja
e taksave nё mёnyrё qё tё tёrhiqen investimet e huaja. Ky trend nga njёra anё rezulton
positive pёr individёt dhe korporatat por nga ana tjetёr ajo bёhet shkaktare pёr rritjen e
defiçitit tё buxhetit dhe borxhit tё huaj. Megjithesё vetёm pak jemi mbi limitet e kufirit tё
borxhit publik (60%) duket qartё sё do tё jemi shumё pёrtej kёtij kufiri nё vitet nё
vazhdim. Qeverisё i mbeten dy opsione nё njё situatё tё tillё: ose tё rrisё raportin e
taksave e cila politikisht mund tё jetё e kushtueshme, ose tё ule investimet dhe
shpenzimet publike. Shpenzimet qeveritare nё Shqipёri, duke ju referuar faktit qё ёshtё
njё qeveri e vogёl arrin nё 32 pёrqind tё GDP-sё. Nё pёrgjithёsi, vendet i referohen
“qeveri e vogёl” kur shpenzimet arrin nё 35 pёrqind tё GDP-sё. Nё kёtё mёnyrё opsioni
pёr tё ulur shpenzimet qeveritare pёr vendin tonё ёshtё e tashmё e pёrdorur. Megjithёse
politikisht e kushtueshme ёshtё e nevojshme tё rishikohet njё lloj raporti mё i lartё se ai
aktual pёr katёgoritё e tё ardhurave dhe tё fitimit.
Njё sistem fiskal ёshtё mjaft kritik nё perspektivёn e barazisё. Pёrtej barazisё vertikale
dhe horizontale nga ana teorike, ёshtё e rёndёsishme qё trajtimi i grupeve tё caktuara tё
shoqёrisё tё marrin trajtimin e duhur dhe sё dyti rezultatet e reformave tё taksave tё jenё
konsistente me atё çka pritet. Tentativat pёrshembull tё rishpёrndarjes sё tё ardhurave
pёrmes taksave pothujase nё pёrgjithёsi nuk ka qёnё efektive nё njё pjesё tё mirё tё
vendeve nё zhvillim39
.
Shpeshherё ёshtё e paqartё tё pёrcaktosh kostot ekonomike tё taksimit. Duke qёnё se
kushtet ekonomike pёrmes vendeve tё ndryshme ndryshojnё, taksat tё cilat kanё tё njёtёn
bartje legale kanё bartje ekonomike tё ndryshme nё vende tё ndryshme40
. Ёshtё vёnё re
se vendet me tё ardhura tё ulta kanё mё pak kapacitet nё rishpёrndarjen e tё ardhurave
39
Davoodi, H, Gupta, S, (2000). “Income Distribution and Tax and Government
Spending Policies in Developing Countries,” IMF Working Paper 00/62. 40
Shah, A, Whalley, J, (1990). “An alternative view of tax incidence analysis for
developing countries,” Policy Research Working Paper,The World Bank vol 462.
20
pёrmes sistemit tё taksave41
. Mёnyra mё e mirё pёr tё zvogёluar pabarazitё nuk ёshtё
pёrmes taksimit por pёrmes programeve tё caktuara qёllimisht pёr individёt e varfёr. Pёr
rastin e vendit tonё duhet tё rikonsiderohet kategoria e individёve tё cilёt duhet tё
taksohen me normat zero. Ky kategorizim mund tё bёhet dhe bazuar nё familje jo vetem
tek individi.
Politika mё e mirё fiskale vetё nuk mund tё jetё e tillё nёse implemtimi efektiv ёshtё i
pamundur42
. Dizenjimi i taksave nё Shqipёri ёshtё mjaft i influecuaar nga struktura
ekonomike e tij. Shqipёria ka njё traditё nё sektorin agrobuqёsor i cili nuk taksohet.
Sikurse ka njё ekonomi informale tё konsiderueshme qё ёshtё jashtё strukturёs formale tё
taksave. Kjo tregon qё madhёsia e ekonomisё sё pa taksuar kthehet nё pjesё tё funksionit
tё politikёs fiskale.
Tre elementё duhet tё konsiderohen pёrgjatё administrimit efektiv tё taksave nё Shqipёri:
vullneti politik pёr tё administruar njё sistem efektiv, njё strategji tё qartё dhe burimet e
nevojshme pёr tё arritur kёtё. Administrimit tё taksave duhet ti jepet njё formё e
pёrshtatshme institucionale, qё nёnkupton njё autoritet tё ardhurash tё veçantё. Tre
pricipet qё duhet tё konsiderohen: sistemi i taksave duhet tё dizenjohet si njё i tёrё.
Mёnyra sesi taksat (dhe lehtrёsirat e sistemit) shkojnё sё bashku ёshtrё mjaft e
rёndёsishme. Sistemi duhet tё kёrkoj neutralitet duke mos krijuar inefiçence,
kompleksitet dhe mundёsi shmangjeje taksash.
Njё taksё mbi pronёn dhe njё taksё lump-sum mund tё zvogёlonte pabarazitё e pasurisё,
megjithёse mbetet pёr tu studiuar mё tej.
Njё pjesё tjetёr e rёndёsishme ёshtё mbajta e ndershmёrisё nё administratёn tatimore.
Asnjё qeveri nuk mund tё presё nga taksapaguesit tё kontribojnё vullnetarisht, nёse
taksapaguesi beson qё struktura e taksёs ёshtё e padrejtё ose kur tё ardhurat e mbledhura
pёrdoren nё menyrё joefektive. Vendeve tё zhvilluara ju deshёn shekuj tё krijonin dhe tё
implementonin praktika tё shёndetshme tё administrimit tё taksave43
.
41
Bird M,(2005). “Redistribution via Taxation: The Limited Role of the Personal Income
Tax in Developing Countries,” UCLA Law Review vol. 52. 42
Bird, M, (2004). “Administrative Dimensions of Tax Reform,” Asia-Pacific Tax
Bulletin. 43
Webber, C, Wildavsky, A, (1986). “Taxation and Spending History on west
World,”New York Inc.
21
Nuk eksiston njё strategji definitive e cila inkurajon rritjen ekonomike. Disa vende me
taksa tё larta kanё rritje tё konsiderueshme sikurse ka vende me raporte tё ulta taksash tё
cilat kanё rritje tё vogёl. Sigurisht kjo nuk nёnkupton qё raportet e larta janё çelёsi i
rritjes. Lidhja midis tyre eshtё disi komplekse. Pёr shembull rasti i Shqipёrisё tregon krejt
tё kundёrtёn.
Raporti prej zero pёrqind duhet tё aplikohet nё njё limit mё tё lartё tё ardhurash pёr ti
ardhur kёshtu nё ndihmё katёgorive me tё ardhura mё tё ulta.
Administrata fiskale ka nevojё pёr njё startegji afat gjatё dhe sigurisht pёr njё vullnet tё
mirё nё arenёn politike parlamentare.
Ajo çka tjetёr teoria na paraqet ёshtё se pёr tё arritur njё taksim optimal mundet qё
normat marxhinale tё taksёs tё jenё rёnёse ndёrkohё qё tё ardhurat tё jenё rritёse.
Praktikisht nё vitet e fundit normat mesatare tё taksave kanё rёnё, por mbetet problemi i
kufirit tё “tё ardhura tё larta”.
Taksimi optimal duhet tё varet si nga karakteristikat personale ashtu dhe nga tё ardhurat.
Taksat qё janё kontigjent i karakteristikave personale mund tё pёrmirёsojnё sistemin e
taksave mbi tё ardhurat. Dhe nё bazё tё karakteristikave personale tё indivive, qё mund tё
meren nga njё sёrё burimesh si shkollimi, vendi i banimit, mosha etj, mund tё bёhet njё
lloj etiketimi, apo kategorizimi taksash dhe individёsh. Por sigurisht qё ky lloj
kategorizimi do te implikonte kosto administrative nё sistem. Katergorizimi nё bazё tё
karakteristikave personale praktikisht mund tё pёrfshijё disa lloj pёrfitimesh nga taksat,
shёrbime tё veçanta apo trasferta parash nё kategori tё caktuara individёsh.
Vetёm produktet e fundit duhet tё taksohen, dhe tipikisht ato duhet tё taksohen nё mёnyrё
uniforme. Ishte studimi i Diamond & Mirrlees44
mbi taksimin optimal tё produkteve dhe
shёrbimeve tё cilёt sygjeruan qё taksa optimale ёshtё zero pёr tё gjithё produktet
intermediate. Nё vitin 1976, Atkinson dhe Stiglitz45
sygjeruan qё taksat optimale janё tё
barabarta pёr tё gjithё llojet e produkteve. Sigurisht qё kёtu bёjnё pёrjashtim taksat
Pigoviane apo subvencionet pёr produktet tё cilat krijonё eksternalitete. Kjo i referohet
44
Diamond, Peter A. and James A. Mirrlees (1971). “Optimal Taxation and Public
Production I: Production Efficiency,” American Economic Review, vol. 61, pp. 8-27. 45
Atkinson, Anthony and Joseph E. Stiglitz, (1976). "The Design of Tax Structure:
Direct Versus Indirect Taxation," Journal of Public Economics vol. 6, pp. 55-75.
22
taksёs sё konsumit (TVSH) e cila duhet tё jetё vetёm pёr produktet pёrfundimtare dhe e
njёjtё pёr tё gjithё produktet, pёr aq kohё sa konsumi i produkteve nuk varet nga aftёsitё
e invidit por nga tё ardhurat e tyre.
Tё ardhurat kapitale nuk duhet tё taksohen sepse sё pari kapitalin mund ta konsiderojmё
si njё produkt i ndёrmjetёm sipas Diamond & Mirrlees ajo nuk duhet taksuar dhe sё dyti
ajo ndihmon nё akumulimin e kapitalit i cili ёshtё themelor pёr nivelin e outputit agregat
tё ekonomisё. Por nёse do tё konsideronim modelet “overlapping i gjeneratave” ateherё
do tё konkludonim qё taksimi i kapitalit duhet tё ekzistojё. Ishte Judd46
nё 1985 i cili
analizoi taksёn optimale mbi kapitalin dhe gjeti qё taksa mbi kapitalin duhet tё ekzistojnё
nё periudhёn afatshkurtёr (konsiderohet si njё taksё mbi kapitalin e vjetёr) dhe nuk ёshtё
shtrёmbёruese. Ndёrkohё nё periudhёn afatgjatё taksa optimale e kapitalit ёshtё zero.
Sistemi i taksave duhet tё jetё shumё i sofistikua nё njё ekonomi kaq dinamike. Taksat
nuk duhet tё shikohen si stokastike, por pёrkundrazi ato ashtu si e gjithё ekonomia duhet
tё jenё dinamike. Individi nё periudha tё caktuara mund tё pёrftojё aftёsi tё ndryshme nga
aftёsitё e para tё tij, sikurse nё periudha tё caktuar tё jetёs aktiviteti i tij mund tё jetё
shumё mё ndryshe se ai i mёparshёm, ndaj nevojitet qё sistemi i taksave tё jetё dinamik
duke bёrё tё mundur qё taksapaguesit tё lёvizin nё kategori tё ndryshme pёrgjatё
periudhave tё caktuara. Sofistikimi i sistemit tё taksave konsiston dhe nё mbёshtetjen e
historisё tё vetё taksapaguesit (punё-kapital).
Trendi botёror drejt sistemeve tё taksave me raporte tё sheshta duket si njё mёsim i marrё
nga arritjet teorike. Kujtojmё kёtu se puna e Mirrles nis me qёllimin pёr tё krijuar njё
strukturё optimale, e cila rezultoi nё njё sistem tё sheshtё.
46
Judd, Kenneth. (1985). "Redistributive Taxation in a Simple Perfect Foresight Model,"
Journal of Public Economics,vol. 28, pp. 59-83.
23
EXECUTIVE SUMMARY
The purpose of research theme is, based on assumptions of the current tax system and
some countries which have applied the flat tax rates, the identification of their
relationship with a more sustainable economic growth, in order to derive an optimal tax
system. The first initiatives of an optimal tax system are based on previous publications
as Ramsey (1927), Atkinson (1971), Diamond and Mirrles (1971) being developed
further, and applied in the designation of the tax reports of different countries. Mirrles
and Vicrey (1996) formulated economic models and equations based on an economic
system where information is asymmetric or imperfect and considering the "moral
hazard". Their model has not yet found an application to fiscal systems in the country.
Briefly, this paper examines some of the issues related to the fiscal system by using these
methods, a description of the tax system for Albania and some of which have applied to
flat rates, identifying the problems and some possible recommendations, a theoretical
analysis in relation with decision making reports to the tax on income, profits and
consumption and an empirical analysis by using a model of ANOVA, regression analysis
with dummy variables to some kind of taxes. The paper is composed of five chapters.
The first chapter contains an overview of the fiscal system of the countries within the
region, which have applied flat rate taxes on income and consumption. Issues affected in
this chapter are: how should the tax systems be proportional, the main features that a tax
system should have it’s standards etc.
Over the years as every other aspect of the economy and concepts or features of a fiscal
system began to improve and subsequently being detailed. Creating a fiscal system itself
is not simply the creation of some relevant rules or institutions which serve to collect
taxes. Practice has shown that fiscal system is a stratification of rules. Time after time,
year after year the fiscal system needs always to achieve the scope of adjustments in
order to reach optimal fiscal system. An optimal tax system would be optimal when the
tax burden is distributed in the right way through taxpayers, when taxes do not cause
distortions in the behavior and decisions of taxpayers or investors in different sectors or
different industries.
It is difficult to estimate a fiscal system without considering a range of macroeconomic
aspects, geographical or historical background. The population, taxpayer behavior,
historical and geographical conditions are elements that affect the type and nature of the
tax system. For an optimal tax system there are some standards that should be part of the
system. Not necessarly allof them are implemented within the same system. These
standards are economic efficiency, simplicity, flexibility, transparency and fairness.
24
The second chapter reviews the literature on the optimal taxation model. Models and
theories of optimal taxation that starts from Vickrey (1927) and up to recent publications
on optimal taxation of Mirrles (1996). This chapter addresses some empirical work on the
effects of the flat rates of taxes on the economy carried out by international institutions
like the World Bank and OECD.
One of the most misunderstood aspect inter and reports the fundamental task of the flat is
their effect and progressive marginal taxation. The traditional concept of progressiveness,
which refers mostly to the vertical equality is that individuals who earn more must
contribute more in absolute value. Considering the negative effects of increasing
marginal tax rates, creates barriers or disincentives on activities of entrepreneurs,
innovation, savings and investments.
In the paper it will be refered to the marginal utility criteria suggested by Edgeworth,
Neumann and Morgenstern and F.Zeuthen. According to those authors marginal utility
refers to "minimum sacrifice". Certainly there are other authors that have different views;
it is like the case of Simons who disagree on the entire notion of sacrifice as a criteria for
taxation.
A considerable number of studies indicate a connection of average rates of tax and
marginal rates of tax on economic growth. In a theoretical sense, average and marginal
rates of taxation have a kind of influence or impact on economic wellfare. As an overall
rule, income grows to the same rates of the economic growth. In achieving the temporal
target and it is necessary to pass trough a number of tax reforms frequently.
All the studies that I have gone thorugh result in a conclusion: the lower marginal rates of
task bring positive effects on the economy. Although the effects may be dissimilar in the
scale of influence in the long term and short term, they bring positivity in economic
activity and growth. The design of an optimal tax system is an issue that has got the
attention of many economists. T
Although not always and everywhere these theoretical conclusions are taken into account
along fiscal policy makers. Meanwhile, the tax on capital above zero are so different from
the rezults that theory suggests.
Standard theory of optimal taxation consists in a system which should maximize social
wellfare according to some certain limitations. Optimal taxation literature typically treats
the social planner (fiscal policy maker) as utilitarian; where the well-being is a function
of the social benefits of individuals in society.
25
Welfare problem can be understood at a macro level and also it can be understood at a
micro level where the well-being includes a number of individual perceptions and
individual minimum life standard.
In some circumstancesthe policy makers must take into account the heterogeneous skills
of taxpayers. If the policy maker will distinguish the differences between the tax payers
he still will prefer to locate lump-sum tax.
Throughout the study of an optimal tax system should be considered and fiscal evzazion
phenomenon. Evasion has two key moments for an analysis: firstly tax evasion which
arises from the failure to register in the database and this is mainly a consequence of the
relations of system’s administrators, and we secondly avoidance of tax which is attributed
to relations between taxpayers and inspectors.
The third chapter stops in using economtric model to identify the role of the flat tax rates
on GDP. The model includes the countries of the region which have a history of the same
background
In ANOVA model it is presented a few dummy variables. In this model the dependent
variable regression or retrogressed is the first difference of GDP in nominal amount. The
resources of the data are taken from the World Bank for the years 1990-2011. Some
missing indications are estimated as above: Bosnia-Herzegovina is estimated in linear
form, for Estonia it is considered an increase of 2%, for Montenegro an increase of 3%,
and 5% for Serbia. Prior to starting the estimation for these countries, it has been
searched also in BERZH, Eurostat and the results are the same. The data for these years
and countries are missing.
The fourth chapter includes a summary of the interviews conducted with the decision
makers of fiscal policy in Albania in the years following 1990.
To understand better the fiscal system of the Republic of Albania in this paper it is
included a brief overview of the interviews, of which it is developed during this process
of RESEARCH. There are interviewed seven personalities of Albanian. Mostly main
objectives and the initial application of flat rates in our country imples the reduction of
tax evasion. All of decision makers are of the opinion that the system is in need of some
new interventions..
In the fifth chapter it is presented a discussion of the results and conclusions. Conclusions
are divided into theoretical and empirical conclusions where as in the end of the chapter
there are presented some recommendations on possible interventions that can be done to
the tax system of our country.
26
PЁRMBAJTJA E LЁNDЁS
1.Hyrje………….………………………………………………………………………..32
1.1 Struktura e Tezёs……………………………………………………..34
1.2 Qasja Filozofike e Sistemit Fiskal tё Taksave……………………….34
1.2.1 Karakteristikat e Njё Sistemi Fiskal……………………….36
1.2.1.1 Efektiviteti Ekononik……………………………...37
1.2.1.2 Thjeshtёsia Administrative………………………...37
1.2.1.3 Fleksibiliteti……………………………………….38
1.2.1.4 Trasparenca Politike……….………………………38
1.2.1.5 Drejtёsia…………………………………………...39
1.3 Konkurenca Fiskale.............................................................................40
1.3.1 Politka Fiskale Diskrete……………………………………40
1.3.2 Stabitizatori Automatik…………………………………….43
1.4. Struktura e Taksёs sё Sheshtё nё Botё………………………………43
1.5 Struktura e Taksёs sё Sheshtё nё Rajon……………………………...45
1.6 Struktura e Taksёs sё Sheshtё nё Shqipёri…………………………...47
1.7 Sistemet e Taksave tё Vendeve tё Rajonit…………………………...48
2. Literatura……………………………………………………………………………..71
2.1 Influenca e Normave Marxhinale Rritёse tё Taksave………………..71
2.1.1 Normat Marxhinale tё Taksave Rritja e Mirёqёnies Sociale.72
2.1.2 Normat e Larta Marxhinale tё Taksave Formimi i Kapitalit.72
2.1.3 Normat e Larta Marxhinale tё Taksave Rritja Ekonomike…73
2.2 Korniza Teorike e Modeleve tё Taksimit Optimal………………...…75
2.2.1 Teoria e Ramsey-it……………….………………………….78
2.2.2 Teoria e Corlett-Hague……………………………………...80
2.2.3 Teoria e Edgeworth-it……………………………………….80
2.2.4 Teoria e Mirrles-it…………………………………………...81
27
2.2.5 Stein……………………………………..……………………83
2.2.6 Hall Dhe Rabushka…..………………………………………86
2.2.7 Kim, Keen Dhe Varsano…..………………………………….88
2.3 Teoria mbi Evazionin Fiskal………………………………………….88
3.Metodologjia…...………………………………………………………………...……91
3.1 Përshkrimi i Modelit………………….………………………………...91
3.2 Testimi dhe Rezultatet e Modelit…….………………………………....95
4. Përmbledhje me Vendim Marrësit e Politikave Fiskale të Vëndit Tonë…….…...98
5. Konkluzione dhe Rekomandime…..……………………………………….………100
5.1 Konkluzione………………………………………………………….100
5.2 Rekomandime………………………………………………………...104
Apendix…...………………………………………………………………..…….…….110
Biblografi……………………………………………………………………...……….128
28
LISTA E TABELAVE
Tabela 1 Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta tё Taksave nё Botё
Tabela 2: Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta tё Taksave nё Rajon
Tabela 3: Aplikimi i Raporteve tё Taksёs
Tabela 4: Grupi i Vendende Sipas Modelit
Tabela 5: GDP pёr Vendet e Modelit 90-01
Tabela 6: GDP pёr Vendet e Modelit 02-11
Tabela 7: GDP pёr çdo Vend
Tabela 8: ∆ GDP pёr çdo Vend
29
LISTA E GRAFIKЁVE
Grafiku 1: Rritja e Taksave ose Ulja e Shpenzimeve Qeveritare Rezultojnё nё Ulje tё
Kёrkesёs Agregate
Grafik 2: Ulja e Taksave apo Rritja e Shpenzimeve Qeveritare Rezultojnё nё Rritje tё
Kёrkesёs Agregate
Grafiku 3: Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta Sipas Viteve
Grafiku 4: Ecuaria e GDP-sё sё Shqipёrisё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 5: Ecuaria e GDP-sё sё Bosnje-Hercegovin-ёs dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё
Vendeve tё Rajonit
Grafiku 6: Ecuaria e GDP-sё sё Bullgari-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 7: Ecuaria e GDP-sё sё Ceki-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 8: Ecuaria e GDP-sё sё Estoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 9: Ecuaria e GDP-sё sё Maqedoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Grafiku 10: Ecuaria e GDP-sё sё Gjeorgji-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Grafiku 11: Ecuaria e GDP-sё sё Letoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 12: Ecuaria e GDP-sё sё Lituani-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 13: Ecuaria e GDP-sё sё Malit tё Zi dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
30
Grafiku 14: Ecuaria e GDP-sё sё Rumani-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Grafiku 15: Ecuaria e GDP-sё sё Rusi-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 16: Ecuaria e GDP-sё sё Serbi-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 17: Ecuaria e GDP-sё sё Sllovaki-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Grafiku 18: Ecuaria e GDP-sё sё Ukrain-ёs dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Grafiku 19: Barra e Tepёrt Marxhinale
Grafiku 20: Njё Taksё Lineare mbi tё Ardhurat
Grafiku 21: Evazioni Fiskal Pozitiv
Grafiku 22: Evazioni Fiskal Zero
Grafiku 23: GDP e Vendeve tё Modelit
31
LISTA E SHKURTIMEVE
ANOVA - Analizё e Variancёs
BB - Banka Botёrore
BERZH - Banka Evropiane Pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
BSH - Banka e Shqipёrisё
FMN - Fondi Monetar Ndёrkombёtar
INT - Instituti Ndёrkombёtar i Taksave
IHD - Investimet e Huaja Direkte
NMT - Norma Marxhinale tё Taksёs
NM - Norma Mesatare tё Taksёs
OECD - Oragnizata Pёr Zhvillim dhe Koperim Ekonomik
RSH - Raporte tё Sheshat
SF - Sistemi Fiskal
ST - Sistemi i Taksave
TAP - Tatimi mbi tё Ardhurat Personale
TF - Tatimi mbi Fitimin
TSH - Taksa e Sheshtё
TVSH - Tatimi mbi Vlerёn e Shtuar
32
1.HYRJE
Shpeshherё taksat njihen si çmimi i cili duhet tё paguhet pёr civilizimin, ndaj dhe ёshtё
njё çёshtje ku secili prej nesh ёshtё dhe duhet tё ndihet pjesё e tij. Me ndryshimet
ekonomike tё vendit tonё, tё rajonit dhe tё vendeve tё cilat ndodhen pёrgjatё rrugёs drejt
Bashkimit Europian, politikat fiskale mbeten tё vetmet politika makroekonomike me tё
cilat qeveritё mund tё operojnё brenda territorit tё tyre. Qeveritё me ekonomi tё
madhёsive nga mё tё ndryshmet dhe nё tё gjithё nivelet e zhvillimit tё tyre janё duke
“luftuar” pёr tё zgjedhur politika fiskale tё cilat mund tё jenё tё arritshme pёr to.
Megjithёse ekonomistёt e shkollёs Keynes-iane mendojnё e besojnё se politikat monetare
kanё efekete mё tё shpjeta tё ndikimit nё ekonomi se politikat fiskale, dhe neglizhojnё
efektet dytёsore tё kёtyre tё fundit mbi tregjet ndёrkombёtare financiare, me rёnien e
tregjeve globale, modelet ekonomike apo tё menduarit ekonomik kanё pёsuar ndryshime.
Kёto tentativa tё vendeve tё ndryshme pёr tё gjetur njё nivel optimal tё taksuari kanё
nxitur mendimin kritik rreth kёsaj çeshtjeje si dhe ambicien pёr t’u paraqitur me njё
kontribut, qё sado modest, mund tё ndihmojё pёr tё hedhur dritё drejt njё “vёshtrimi
ndryshe”, nё gjetjen e njё niveli optimal tё taksmit.
Nё ditёt tona ekziston njё debat i gjёrё mbi tё ashtuquajturёn fenomeni mё i madh fiskal i
dy dekadave tё fundi “raportet e sheshta tё taksave”. Raportet e sheshta e kanё origjinёn e
tyre nё sistemin e taksave tё Persisё sё lashtё47
. Qё nga kjo kohё, ky sistem taksimi ka
funksionuar si i vetmi deri nё fillim tё shekullit tё 20-tё kur eksistenca e tij pёr herё tё
parё u vu nё pikёpyetje pёr shkak tё krizёs botёrore (1929-1933), duke kaluar nё njё
sistem progresiv taksimi. Megjithatё raportet e sheshta tё taksave nisёn tё riaplikohen nё
dy dekadat e fundit, duke mbetur tё limituara nё aplikim, nё vendet e Europёs Lindore.
E impresionuar nga kjo origjinё e lashtё e kёsaj strukture taksimi si dhe duke parё njё
sёrё efektesh tё shkaktuara pothuajse nё tё gjithё vendet qё e kanё aplikuar atё, dhe pёr
mё tepёr kur kёto vende nuk i janё kthyer mё sistemit progresiv, nxitёn qё punimi tё jetё
njё pёrpjekje pёr tё provuar ekzistencёn e efekteve pozitive tё taksimit proporcional.
Qёllimi i kёsaj teme ёshtё identifikimi i lidhjes qё ekziston midis taksimit propocional
dhe rritjes sё qёndrueshme ekonomike, pёr tё pёrftuar njё sistem optimal taksimi.
47
Fateh, M, K, (1928). “Taxation in Persia” A Synopsis from the Early Times to the
Conquest of Mongols, “Bulletin of the School of Oriental Studies“, vol. 4/4, pp. 726-743.
33
Kёrkimi bazohet nё sistemet aktuale tё taksave, tё disa vendeve qё kanё aplikuar raporte
tё njёjta taksash.
Nismat e para tё njё sistemi optimal taksimi janё bazuar nё publikimet e para tё autorёve
si Ramsey (1927)48
, Atkinson(1971)49
, Diamond dhe Mirrles (1971)50
duke u zhvilluar
dhe aplikuar mё tej nё pёrcaktimin e raporteve tё taksave tё vendeve tё ndryshme.
Mirrles dhe Vicrey (1996) formuluan modele dhe ekuacione ekonomike bazuar nё njё
sistem ku informacioni ekonomik ёshtё asimetrik ose i paplotё duke konsideruar dhe
principet e “rrezikut moral”. Modeli i tyre akoma nuk ka gjetur njё aplikim tё gjёrё nё
sistemet fiskale reale.
Metodat e studimit tё pёrdorura nё kёtё punim janё: pёrshkrim i sistemit tё taksave nё
Shqipёri dhe nё disa vende qё kanё aplikuar raporte tё sheshta, duke identifikuar
problematikat dhe disa rekomandime tё mundshme; njё analizё teorike nё lidhje me
vendim marrjen e raporteve tё taksave mbi tё ardhurat, fitimin dhe konsumin; si dhe njё
analizё empirike qё pёrdor modelin ANOVA (analizё regresioni me disa variabla dummy
tё llojit tё taksave me raporte tё sheshta). Puna kёrkimore ka pёr qёllim gjetjen e
zgjidhjeve pёr pyetjet e mёposhtme:
Pёrse disa shtete pasi kanё aplikuar raportet e sheshta tё taksave nuk janё kthyer
mё nё sistemin progresiv tё mёparshёm?
Cilat kanё qenё pasojat mbi disa parametra makroekonomikё tё ekonomisё sё
kёtyre vendeve pas aplikimit tё raporteve tё sheshta?
A ka ndikim pozitiv aplikimi i raporteve tё sheshta nё zhvillimin e qёndrueshёm
ekonomik?
Nё fund tё punimit janё paraqitur rezultatet e intervitave tё zhvilluara me vendim marrёs
tё politikave fiskale tё cilёt pёrzemёrisht i falenderoj pёr ndihmёn e tyre nё kёtё punim.
Si dhe pёr kontributin konkret qё kanё dhёnё nё krijimin dhe adaptimin e sistemit aktual
tё taksimit nё Republikёn e Shqipёrisё.
48
Ramsey, Frank. (1928). "A Mathematical Theory of Saving," Economic Journal, vol.
38, pp. 543-559. 49
Atkinson, Anthony and Joseph E. Stiglitz, (1976). "The Design of Tax Structure:
Direct Versus Indirect Taxation," Journal of Public Economics vol. 6, pp. 55-75. 50
Diamond, Peter A. and James A. Mirrlees (1971). “Optimal Taxation and Public
Production I: Production Efficiency,” American Economic Review, vol. 61, pp. 8-27.
34
Objektivi kryesor i punimit ёshtё tё tregoj efektet e raportit tё sheshtё tё taksёs nё
ekonomi si dhe situatat qё kanё rezultuar pas aplikimit tё kёtyre raporteve. Njё tjetёr
objketiv po kaq i rёndёsishёm ёshtё dhe parashtrimi i njё sёrё argumentash tё cilёt
mundёsojnё krijimin e njё panorame qё ndihmon pёr tё zgjedhur nёse duhet tё aplikohen
apo jo raporte tё njёjta tё taksёs. Ndёrsa modeli ekonometrik shёrben pёr tё paraqitur
ndikimin qё raportet e sheshta tё taksave kanё mbi zhvillimin dhe rritjen ekonomike tё
qёndrueshme. Nё fund tё punimit, janё paraqitur konkluzione teorike nga tё cilat janё
nxjerrё rekomandime qё mund ti shёrbejnё politikёbёrёsve fiskal.
1.1 STRUKTURA E TEZЁS
Teza është e përbërë nga pesë kapituj.
Kapitulli i parë përmban një pamje të përgjithshme të sistemit fiskal tё vendeve tё rajonit,
tё pёrbёrё nga pesёmbёdhjetё shtete, tё cilat kanё aplikuar raporte tё sheshta nё tatimin
mbi tё ardhurat, mbi fitimin dhe mbi konsumin.
Çështjet e prekura në këtë kapitull janë: si duhet tё jenё sistemet e taksave, karakteristikat
kryesore qё duhet tё pёrmbajё njё sistem taksash, standartet, parametrat makroekonomik
tё tyrё para dhe pas aplikimit tё raporteve tё sheshta tё taksave.
Kapitulli i dytë merr në shqyrtim literaturën në lidhje me modelin optimal tё taksimit.
Modelet dhe teoritё e taksimit optimal duke nisur qё nga Vickrey (1927) e deri nё
publikimet e fundit mbi taksimin optimal tё Mirrles (1996). Nё kёtё kapitull trajtohen
edhe disa punime empirike mbi efeket e raporteve tё sheshta tё taksёs nё ekonomi, tё
kryera kёto nga institucione ndёrkombёtare si Banka Botёrore dhe OCDE.
Kapitulli i tretё ndalet nё modelin e pёrdorur pёr tё identifikuar rolin e raporteve tё
sheshta tё taksave mbi GDP-nё. Modeli pёrfshin vendet e rajonit tё cilat kanё njё historik
tё ngjashёm ekonomik me vendin tonё. Tё dhёnat e modelit i pёrkasin vendeve tё
sipёrpёrmendura pas aplikimit tё raporteve tё sheshta, tё dhёnat janё “panel data” dhe
variabёlat janё kategorizuar nё pesё grupe.
Kapitulli i katërt pёrfshin njё pёrmbledhje tё kryer me intervista, me vendim marrёsit e
politikave fiskale tё Shqipёrisё nga vitet 1990 e nё vazhdim.
Kapitulli i pestё ёshtё njё diskutim i rezultateve dhe konkluzioneve. Konkluzionet janё
ndarё nё konkluzione teorike dhe empirike sikurse nё fund janё paraqitur disa
rekomandime mbi ndёrhyrjet e mundshme qё mund ti bёhen sistemit tё vendit tonё.
35
1.2 QASJA FILOZOFIKE E SISTEMIT FISKAL TЁ TAKSAVE
Sistemi fiskal është një mekanizëm i cili ka ekzizstuar që në kohërat e primitivitetit ku
njerëzit jetonin në bashkësi. Këto pagesa kanë qënë jo në terma monetare, por filozofia
mbetet e njëjtë. Individët jepnin një pjesë të caktuar të gjahut apo ushqimeve që ato
mblidhin në mënyrë që të jetonin në një bashkësi të caktuar. Ajo çka ofrohej nga
bashkësia, ishte thjesht mbrojtja. Duke u bazuar në të njëjtën filozofi në kohërat moderne
njerëzit derdhin një pjesë të të ardhurave të tyre në kasën e shtetit në mënyrë që ky i
fundit t’i garantojë siguri, infrastrukturë e telekomunikacion. Kështu mund tё themi se
fisku qёndron gjithmonё midis dy forcave qё kundёrshtojnё njёra tjetrёn. E thёnё ndryshe
nga Colbert51
“Arti i taksimit konsiston në përcaktimin e një niveli të tillë të taksave në
mënyrë qё të sigurojë të ardhurat më të mëdha të mundshme me minimumin e reagimit të
taksapaguesve.
Vlerat kanё marrё njё formё gjithnjё e mё tё sofistikuar. Nuk ka mё gjahtarё qё sjellin
prenё nё bashkёsi, nuk ka mё mbretёr qё vendosin vlerat apo bёjnё ripshpёrndarjen nё
funksion tё subjektivizmit tё tyre. Tashmë kemi individёt qё caktojnё vlerat dhe shtetin
me individё tё punёsuar. Megjithёse janё krijuar sisteme tё bazuara nё parime ekonomike
dhe sociale tё vetёzgjedhura nga shoqёria, rishpёrndarja nё vetvete nuk ka ndryshuar nё
koncept dhe do tё vazhdojё deri nё ekzitencёn e njeriut si njё qёnie sociale. Individёt janё
ata qё formojnё shoqёrinё dhe si tё tillё me tё drejta tё barabarta janё ata qё duhet tё
pёrfitojnё nga rishpёrndarja. E parë kjo nga këndvështrimi i një ekonomiksi është disi
më e komplikuar. Për të shpjeguar më mirë këtë koncept do të ishte me vend të
përmёndej këtu katër aksiomat e Adam Smith-it nё “ Pasuria e Kombeve” ku ai propozon
katёr aksioma orientuese për sistemin e taksimit në një ekonomi tregu:
“Secili subjekt në çdo shtet duhet të kontribuojë në mënyrë që të mbështesë
qeverinë sa të jetë e mundur në përpjestim me kapacitetet – dmth të ardhurat e tij
respektive.
Taksa që secili duhet të paguajë duhet të jetë e sigurtë, e saktë dhe jo arbitrare.
Secila nga taksat duhet të merret në kohën dhe në mënyrën në të cilën është mё e
pranueshme për kontribuesin që ta paguajë atë.
Secila nga taksat të merret dhe të mbahet jashtë sistemit sa më pak të jetë e
mundur .“52
51
Jean Baptist Colbert, (XIV). Luigi Financial Minister XIV, France. 52
Smith,A, (1999). “The Wealth of Nationas,” Penguin Group.
36
Ekonomistët Break dhe Pechman53
e përshkruajnë principin më të rëndësishëm të
politikës fiskale, në mënyrë të tillë: Qëllimi parësor i taksimit është transferimi i
kontrollit të burimeve nga një grup në një shoqëri në një grup tjetër, dhe e realizuar në
mënyrë të tillë që nuk e kompromenton, por përkundrazi ndihmon realizimin e qëllimeve
të tjera ekonomike.
1.2.1 KARAKTERISTIKAT E NJЁ SISTEMI FISKAL
Me kalimin e viteve si çdo aspekt tjetër i ekonomisë dhe konceptet apo karakteristikat e
një sistemi fiskal filluan të përmirësoheshin dhe të detajoheshin. Krijimi i një sistemi
fiskal në vetvete nuk është thjeshtё krijimi i disa rregullave apo institucioneve përkatёse
të cilat shërbejnë për të mbledhur taksat. Praktika ka treguar që sistemi fiskal është një
shtresëzim i rregullave. Kohë pas kohe apo vit pas viti sistemi fiskal ka nevojë për
rregullime gjithmonë nën qellimin për të arrirë një sistem fiskal optimal. Një sistem fiskal
optimal do të jetë optimal atëherë kur barra fiskale është e shprëndarë në mёnyrë të drejtë
përmes taksa paguesve, atëherë kur taksat të mos shkaktojnë shtrëmbërime nё sjelljet dhe
vendimet e taksapaguesve apo investitorëve në sektorë të ndryshëm apo industri të
ndryshme.
Është e vështirë të vlerësohet një sistem fiskal pa marë në konsideratë një sërë aspektesh
makroekonomikё, gjeografike apo historike të një vendi. Numri i popullsisë, sjellja e
taksapaguesve, kushtet historike dhe ato gjeografike janë elementё që ndikojnë në llojin
dhe natyrën e taksave. Për të pasur një sistem fiskal optimal ekzistojnë disa standarte të
cilat duhet të jenë pjesë e sistemit. Jo domosdoshmërisht ato gjënden të gjitha të
implementuara brenda një sistemi. Këto standarte janë efektiviteti ekonomik, thjeshtësia,
fleksibiliteti, transparenca dhe drejtësia. Nga kёto karakteristika kuptohet arsyeja se pёrse
ekonomitё e mirё zhvilluara synojnё njё sistem tatimor standart, qё me kalimin e kohёs i
ёshtё pёrshtatur gjёndjes sё vendit tё tyre dhe zhvillimeve ekonomike e sociale. Sistemi
tatimor mund tё krahasohet me njё veshje qё ka njё model tё caktuar por qё duhet tё jetё
qepur sipas trupit tё atij qё e vesh atё.
53
Break,G., Peachman,J, (1975). “Tax Reform. A an Realized Dream”. Brookings
Institution.
37
1.2.1.1 Efektiviteti Ekonomik
Efektiviteti ekonomik ka si qёllim kryesor rishpёrndarjen e tё ardhurave dhe nxitjen e
ekonomisё. Kёto efekte megjithёse jo nё pak raste kanё efekte shtrёmbёruese ato
preferohen tё kenё efekte neutrale. Nocioni neutral nёnkupton qё sistemi fiskal apo niveli
i taksave tё mos ndikojё nё zgjedhjet apo vendimet e konsumatorёve, investirorёve etj.
Njё efekt tjetёr i rёndёsishёm i sistemit tatimor ёshtё ai mbi strukturёn financiare tё
shoqёrisё. Kjo rezulton nga fakti qё dividentёt, fitimet kapitale, interesat tё trajtuara nё
mёnyrё tё ndryshme nga sistemi tatimor mund tё influencojnё mbi zgjedhjet e
ndёrmarrjes pёr tё financuar aktivitetet e saj duke pёrdorur borxhin ose duke pёrdorur
kapitalin aksionar nё varësi tё llojit tё tatimit qё aplikohet. Kёto lloj vendimesh ndikojnё
strukturёn financiare tё ndёrmarrjeve duke pasur pasoja reale.
Efekti i njoftimit ёshtё ndikimi nё ekonomi i prezantimit tё njё tatimi tё ri i cili nuk
pёrthithet nё çast. Disa efekte tё tatimit mund tё njihen dhe para futjes së ndryshimit tё
njё tatimi vetёm nёpёrmjet njoftimit pёrkatёs. Fakti qё efektet e njoftimit, tё quajtura
ndryshe efeketet e ndikimit, mund tё jenё shumё tё rёndёsishme shpjegon thёnien sipas
sё cilёs: “ Njё tatim i vjetёr ёshtё njё tatim i mire”54
. Jo vetёm efekti i njoftimit mund ti
japё shkas problemeve qё lidhen me drejtёsinё tatimore, por edhe parashikimi i thjeshtё i
njё njoftimi tё ardhshёm mund tё provokojё njё rritje tё efektit shtrёmbёrues mbi çmimet
ose variabla tё tjerё qё ndikohen nga tatimi.
1.2.1.2 Thjeshtёsia Administrative (Kostot Administrative)
Administrimi i sistemit tatimor kёrkon njё njohje tё kostove tё krijuara prej tij. Njihen
kostot direkte, qё janё kostot e funksionimit tё organeve tatimore, dhe kostot indirekte qё
rёndojnё tek taksapaguesi. Kostot indirekte pёrfshijnё njё shumёllojshmёri formash tё
tilla si: kosto e kohёs sё pёrdorur pёr tё mbedhur formularёt e deklarimit tatimor, kostot e
mbajtjes sё rregjistrave kontabёl, kosto tё shpёrblimeve tё konsulentёve tatimor. Kostot
administrative tё njё sistemi tatimor varen nga njё sёrё faktorёsh:
Sё pari, kёto kosto varen nga tipi i regjistrimit qё do tё kryhet dhe nga lloji i biznesit
tё cilit i lind detyrimi pёr ta kryer.
Sё dyti, kostot administrative varen nga kompleksiteti i normave tatimore.
Sё treti, taksimi i disa kategorive tё tё ardhurave mund tё jetё me i shtrenjtё sesa
taksimi i disa kategorive tё tjera.
54
Buchanan,J, (1999). “Public Finance in Democratic Process: Fiscal Institutions and
Individual Choice,” Indianapolis, Liberty Fond,Inc.
38
Pёrgjithёsisht besohet se kostot administrative tё lidhura me vendosjen e tatimeve mbi
kapitalin janё mё tё mёdha se ato tё lidhura me tatimin e punёs, pjesёrisht sepse ёshtё e
vёshtirё tё bёhet diferencimi midis tё ardhurave dhe kapitalit.
1.2.1.3 Fleksibiliteti
Ndryshimi i kushteve tё ekonomisё bёn tё domosdoshme ndryshimin e normave tё
tatimit. Nё disa struktura tatimore rregullimi i tyre ёshtё lehtёsisht i realizueshёm, ndёrsa
nё raste tё tjera kёto rregullime kёrkojnё njё hapёsirё tё gjёrё tё debatit politik, por ka
dhe raste kur ndryshimet vijnё automatikisht. Stabilizuesi automatik është një element i
fleksibilitetit. Ai nënkupton kur njё shtet pёrjeton rёnien ekonomike, njё ulje e tё
ardhurave tatimore mund tё jetё e nevojshme nё atё masё qё ёshtё e dёshirueshme pёr
ekonominё. Me çmime tё pandryshueshme, tatimi mbi tё ardhurat personale me tarifa
margjinale progresive do tё karakterizohet nga njё shkallё e lartё “stabiliteti automatik”
pёr shkak tё strukturёs progresive tё tij. Konkretisht gjatё rёnies ekonomike, tё ardhurat
kombёtare ulen (ose rriten shumё pak) norma mesatare (raporti midis tatimit dhe tё
ardhurave pёrkatёse) e tatimit mbi tё ardhurat personale zvogёlohet (ose rritet shumё
pak).
Vёshtirёsitё politike pёr ndryshimin e normave tatimore: nё rast se synohet njё ndryshim
i dёshirueshёm pёrmes njё reforme tatimore (pёr shembull njё ndryshim i tarifёs)
realizimi i kёsaj manovre pёrbёn burim pёr ndezjen e njё debati politik. Shumё grupe
sociale qё ndikohen nga njё tatim synojnё tё pёrfitojnё nё rastet e ndryshimeve tatimore.
Shpejtёsia e rregullimit ёshtё njё aspekt i rёndёsishёm i fleksibilitetit (elasticitetit) tё
sistemit tatimor si instrumet i stabilizimit tё ekonomisё. Koha dhe shpejtёsia me tё cilёn
ёshtё i mundur implementimi i normёs sё re ligjore dhe ndikimi apo vonesat e mundshme
nё grumbullimin e tё ardhurave tatimore janë pjesë të fleksibilitetit të tij. Nёse efektet e
ndryshimeve duan kohё tё ndodhin atёherё ekziston rreziku qё tatimet fillojnё tё
mblidhen mё shumё atёherё kur ekonomia kёrkon reduktime tatimore dhe e kundёrta e
saj.
1.2.1.4 Trasparenca Politike
Njё sistem tatimor duhet tё jetё transparent me qёllim qё qytetarёt tё njohin barrёn
tatimore qё ato duhet tё paguajnё. Shumё ekonomistё tё njohur mbrojnё mendimin se do
tё ishte shumё pozitiv fakti qё shteti synon tё jetё transparent ndaj kontribuesve dhe nuk i
disinformon taksapaguesit. Sipas kёsaj pikёpamje ato lloj tatimesh nё tё cilat janё tё
pёrcaktuara qartё subjektet qё do tё paguajnё detyrimin tatimor janё mё tё preferueshme.
39
Tatimi mbi fitimin i ndёrmarrjeve aksionere mund tё konsiderohet njё tatim i mirё, sepse
ndёrmarjet qё paguajnё tatimet janё anonime nё bartjen e barrёs. Por nga aspekti i
transparencёs, tatimi mbi fitimin ёshtё njё nga mё tё kёqinjtё sepse nuk ёshtё i dukshёm
ai qё paguan realisht tatimin. Tatimet paguhen nga njerёzit, jo nga isnstitucionet dhe janё
aksionerёt, punonjёsit, klientёt e tё tjerё qё mbajnё barrёn e tatimit nё njё rast tё tillё.
1.2.1.5 Drejtёsia
Shumё kritika janё drejtuar ndaj sistemeve tatimore nё lidhje me drejtёsinё e tyre.
Megjithatё ёshtё shumё e vёshtirё tё pёrcaktohet me saktёsi se çfarё ёshtё e drejtё e çfarё
jo. Ekzisitojnё dy dallime pёrsa i pёrket kuptimit tё drejtёsisё. E thёnё ndryshe drejtёsia
tatimore pёrbёhet nga dy elementё. Drejtёsia horizontale: nё njё sistem tatimor bёhet
fjalё pёr drejtёsi horizontale kur persona tё njёjtё nё tё gjithё aspektet (e rёndёsishme)
trajtohen nё mёnyrё tё njёjtё. Ndonёse ideja e drejtёsisё horizontale ёshtё e qartё,
pёrkufizimi i dhёnё mё sipёr pёrmban dy koncepte tё dyshimta. E para, çfarё do tё
kuptojmё qё dy persona janё identike nё tё gjitha aspektet themelore (relative) tё tyre?
Dhe si duhen trajtuar dy persona nё tё njёjtёn mёnyrё? Atёherё cilat dallime, tipare do tё
jenё tё pranueshme? Parimi i drejtёsisё horizontale i jep njё pёrgjigje jo tё drejtpёrdrejtё
kёtyre pyetjeve. Sё pari, duhet pёrcaktuar se cili dallim duhet tё jetё i pranueshёm;
mosha, seksi, gjendja civile, etj... duhet tё jenё tё gjitha dallime tё pa rёndёsishme?? Kjo
pikёmapje orthodokse, siç do ta shohim nё pjesёn e literaturёs bie ndesh me arritjet e
fundit tё teorive mbi taksimin optimal. Sipas teorive optimale sistemet e taksave kanё
nevojё pёr njё sofistikim tё tyre, ku nёnkuptohet pikёrisht konsiderimi i kёtyre aspekteve
tё lart pёrmendura.
Mos vallë kategori të caktuara të taksapaguesve siç janë femrat, apo nënat kryefamiljare
duhet tё trajtohen ndryshe?! Duhen gjetur aspekte ose kritere tё rёndёsishme pёr tё
aplikuar drejtёsinё horizontale dhe kёto kritere duhet tё jenё tё mirё specifikuara.
Shpeshherё duke dashur tё krijojmё incentiva tё caktuara, apo lehtёsira pёr kategori tё
caktuara, ato kthehen nga njё dritare e vogёl nё njё derё tё madhe duke humbur dhe
qёllimin e tyre kryesor.
Drejtёsia vertikale: ndёrkohё qё sipas parimit tё drejtёsisё horizontale persona tё njёjtё
duhet tё trajtohen nё tё njёjtёn mёnyrё, parimi i barazisё vertikale mban nё konsideratё
faktin se disa janё nё kushte tё paguajnё tatime mё tё larta se tё tjerёt, dhe duhet ta bёjnё
atё. Nё kёtё rast ndeshemi me tre probleme kryesore.
Sё pari tё pёrcaktosh nё parim kush duhet tё paguajё njё tarifё mё tё lartё pёrmes njё
aspekti apo kriteri tё rёndёsishёm.
Sё dyti tё vёsh nё praktikё kёtё kriter (ta zbatosh atё).
40
Së treti kur dikush gjёndet nё kushte pёr tё paguar njё tarifё mё tё lartё, tё caktohet se
sa mё tepёr ai duhet tё paguaj se tё tjerёt.
Pёrgjithёsisht janё propozuar tre kritere pёr tё gjykuar nёse njё person duhёt tё paguaj mё
shumё se tё tjerёt.
Tё vlerёsosh nesё zotёron njё aftёsi kontribuese mё tё madhe.
Tё vlerёsosh nёse gёzon njё nivel mё tё lartё tё mirёqёnies ekonomike.
Tё vlerёsosh nёse siguron njё pёrfitim mё tё madh nga aktiviteti i shtetit.
Nёse pranohen kёto tre kritere, do tё mbetet gjithmonё nё kontraditё mёnyra pёr tё matur
aftёsinё kontribuese, mirёqёnien ekonomike, pёrfitimin e siguruar. Nё shumё raste tё
njёjtёt tregues si tё ardhurat apo konsumi mund tё pёrdoren pёr tё matur qoftё aftёsinё
kontribuese, qoftё mirёqёnien ekonomike.
1.3 KONKURENCA FISKALE
Konkurueshmëria mes qeverive në shërbimet publike që ato ofrojnë dhe në taksat e
tatimet që ato mbledhin, mund të konsiderohet po aq produktive sa konkurenca mes
firmave për mallrat dhe shërbimet që ato ofrojnë në treg. Analistë të ndryshëm të
ekonomisë dhe të politikave fiskale mendojnë që konkurueshmëria është e mirë pasi i heq
qeverive oreksin për rritjen e taksave dhe promovon rritjen ekonomike e produktivitetin
në ekonomi.
Revista ekonomike “The Economist” (2007) theksonte që konkurueshmëria në politikat
fiskale është i vetmi “agjent” që kanë qeveritë për të stimuluar produktivitetin. Nga ana
tjetër konkurueshmëria në politikat fiskale shihet si nxitëse me peshë për investimet e
huaja direkte (IHD), pasi jo rrallë ka ndikuar në tërheqjen e investitorëve drejt një vendi
tjetër. Njё fenomen ky mjaft i pёrhapur kёto vitet e fundit nё vendet e Ballkanit
Perёndimor.
1.3.1 Politka Fiskale Diskrete
Politikat fiskale diskrete mendohet tё ndihmojnё nё arritjen e disa parametrave
makroekonomik siç ёshtё niveli optimal i punёsimit, stabiliteti i çmimeve dhe rritja
ekonomike. Politikat fiskale bёhen nga pushteti ekzekutiv dhe ai legjislativ i shtetit
pёrmes programeve tё shpenzimeve qeveritare dhe taksave. Politkat fiskale janё pjesё e
nje proçesi ligjesh dhe buxheti shteti. Politikat diskrete nuk mund tё veprojnё menjёherё.
41
Nevojitet njё periudhё e caktuar kohore pёr tё grumbulluar informacionin nё tё cilёn
gjendet aktualisht ekonomia.
Qёllimi i politikave fiskale mund tё jetё alokativ, shpёrndarёs dhe stabilizues. Me
qёllimin alokativ pёrdoren politikat buxhetore tё qeverisё nё alokimin e resurseve tё
shoqёrisё, si psh. ofrimi i tё mirave publike. Qёllimi shpёrndarёs ёshtё i lidhur me
politikat buxhetore nё shpёrndarjen e tё ardhurave tё shoqёrisё midis shtresave tё
ndryshme tё popullsisё. Dhe sё fundmi qёllimi stabilizues i politikave fiskale ka tё bёjё
me ndikimin e qeverisё mbi inflacionin, papunёsinё, shtimin dhe zhvillimin ekonomik.
Duke konsideruar ekuacionin bazё tё GDP-sё si njё shumatore tё konsumit, investimeve,
(duke konsideruar qё investimet nё vetvete janё funksion i normave tё interesit),
shpenzimeve qeveritare dhe eksporteve neto dhe duke barazvlerёsuar ato mё kёrkesёn
agregate atёherё ne mund t’i ndajmё politikat fiskale nё dy pjesё.55
GDP = C + I + G + NX
Nё pjesёn e parё do tё konsiderojmё ndryshimin e taksave dhe raportin e tyre e cila i jep
efektet e saj ne nivelin e konsumit total. Nё pjesёn e dytё do tё konsiderojmё ndryshimet
nё nivelin e shpenzimeve qeveritare tё cilat sjellin drejtpёrsёdrejti ndryshimin nё raportin
e rritjes sё GDP-sё.
Ku:
Y= Tё ardhurat;
T = taksat e paguara;
Y-T = Tё ardhurat pas taksёs dhe
r = norma e interest.
AD = GDP = C(Y - T) + I(r) + G + NX
Politikat fiskale tё pёrdorura pёr tё reaguar mbi ciklin e biznesit ndahen nё dy grupe:
Politika fiskale ekspansioniste dhe politika fiskale kufizuese.
Politikat fiskale ekspansioniste pёrdoren pёr tё pёrshpjetuar raportin e rritjes sё GDP-sё
ose mund tё pёrdoren gjatё periudhave tё reçensionit kur rritja e GDP-sё ёshtё negative.
Njё ulje taksash apo njё rritje e shpenzimeve qeveritare rezulton nё njё stimulim tё
ekonomisё dhe uljen e papunёsisё. Kёto lloj politikash sjellin dhe rritjen e defiçitit
buxhetor. Politkat fiskale kufizuese pёrfshijnё rritjen e taskave ose uljen e shpenzimeve
qeveritare nё pёrpjekje pёr tё ulur fluktacionet e rritjes sё GDP-sё apo kёrkesёn agregate
55
Mankiw, G, (2008). “Aggregate Demand, In: Macroeconomics,” Worth, pp. 280-29.
42
si dhe pёr tё ulur presionet inflancioniste. Politikat fiskale ndikojnё nё rrijten e kёrkesёs
agregate duke supozuar njё rritje konstante tё ofertёs agregate.56
Me anё tё grafikut 1 shpjegohet impakti i njё politike fiskale tё kufizuar e cila rezulton nё
njё ulje tё raportit tё rritjes sё kёrkesёs agregate nё proporcion me ofertёn agregate.
Presionet inflacionsite ulen por do tё kemi njё rritje tё raportit tё papunёsisё. Ndryshe nga
politikat fiskale kufizuese tё cilat rrisin tё ardhurat apo ulin shpenzimet qeveritare njё
politikё fiskale ekspansioniste pёrfshin njё ulje taksash ose njё rritje tё shpenzimeve
qeveritare. 57
Grafiku 1: Rritja e Taksave ose Ulja e Shpenzimeve Qeveritare Rezultojnё nё Ulje Tё
Kёrkesёs Agregate
Burimi: Mankiw, G, (2008). “Macroeconomics,” Worth.
Njё politikё fiskale ekspanioniste do tё rrisё kёrkesёn agregate nё lidhje me ofertёn
agregate ashtu siç shihet nё kurbёn AD1. Tashmё kemi njё nivel mё tё lartё tё output-it
dhe njё rritje nё kёrkesёn pёr punё58
.
56
Mankiw, G, (2008). “Macroeconomics,” Worth. 57
Mikesell, J, (2007). “Fiscal Administration, Analyses and Implication in Public
Sector,” Thomson Wadsworth.
58
Lipsey, R, Courant, P, (1996). “Economics,” Haper Collins.
P
Y
43
Grafik 2: Ulja e Taksave apo Rritja e Shpenzimeve Qeveritare Rezultojnё nё Rritje tё
Kёrkesёs Agregate
Burimi: Mankiw, G, (2008). “Macroeconomics,” Worth.
Grafikisht mund tё shikohet qё ka njё pjesё tё konsideruar tё kapacitetit ekonomik i cili
ёshtё i pashfrytёzuar.
1.3.2 Stabiliizatori Automatik
Karakteristikat strukturale tё shpenzimeve tё shtetit dhe taksimi tё cilat ulin fluktacionet e
tё ardhurave disponibёl dhe konsumit pёrbёjnё atё qё quhet stabilizatori automatik.
Ёshtё e rёndёsishme tё theksohet se politkat fiskale diskrete luajnё njё rol minor nё
ekonomi. Sigurisht qё kjo nuk duhet tё kuptohet sikur sektori jopublik ёshtё i
parёndёsishёm, por debatet e shumta tё fundit nё vendit tonё orientohen drejt reagimit tё
ciklit tё biznesit. Pra defiçitet buxhetore tё viteve tё fundit tё vendit tonё nuk mund t’i
faturohen plotёsisht dhe vetёm politikave fiskale tё aplikuara.
1.4. STRUKTURA E TAKSЁS SЁ SHESHTЁ NЁ BOTЁ
Ndёr vendet e para ( duke nisur nga fillimet e kёtij shekulli) qё e kanё aplikuar taksёn e
sheshtё ka qёnё Jersey nё vitin 1940 me njё raport prej 20%59
. Pёrgjatё vlerёsimit tё
raporteve duhet pasur nё konsideratё se njё pjesё e vendeve i kanё aplikuar raportet e
59
Emes, J, Clemes, J, Basham, P, Samida, D, (2001). “Flat Tax: Principles and Issues,”
Vancouver, Fraser Institute.
P
Y
44
sheshta vetёm pёr tё ardhurat personale, njё pjesё dhe pёr tatimin mbi fitimin apo dhe
mbi konsumin (TVSH). Tё dhёnat nё tabelёn e mёposhme tregojnё raportet e sheshta tё
taksave mbi tё ardhurat personale dhe ato mbi tatim fitimin nё tё gjithё botёn. Shikohet se
deri mё tashmё ka 25 vende tё cilat janё bёrё pjesё e klubit tё “Flat Rate Tax Club”.
Totali i raportit si pёr taksёn mbi tё ardhurat personale dhe atё tё tatimit mbi fitimit
varion nga 20% deri ne 36%. Ku me 20 % kryeson Kirgistani. Nё tabelё nuk janё
pёrfshirё raportet mbi konsumin sepse kjo lloj takse jo nё tё gjitha vendet ёshtё e sheshtё,
sikurse ka dhe vende tё tjera jashtё kësaj liste tё cilat aplikojnё raporte tё sheshta pёr
TVSH-nё. Kryesisht TVSH aplikohet nё tre kategori, nё raportin standart, nё raportin e
zvogёluar dhe nё raportin zero. Mesatarisht raporti mbi tё ardhurat personale ёshtё 17%
dhe raporti mbi fitimit (nё vende tё tjera njihet si taksa e korporatёs) ёshtё 16.3%60
.
Tabela 1 Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta tё Taksave nё Botё
Shteti
Tё ardhurat
Personale %
Tatim mbi
Fitimin %
Bos. & Her. 10 10
Çeki 15 19
Bullgari 10 10
Hungari 32 19
Mal i Zi 9 10
Sudan 10 10
Irak 15 15
Serbia 15 10
Guernsey 20 20
Ukrainё 15 25
Sllovaki 19 19
Rusi 13 24
Rumani 16 16
Mongoli 10 25
Maqedoni 12 12
Letoni 27 15
Lituani 25 15
Kёrgistan 10 10
Island 36 18
Hong Kong 16 17.5
60
http://www.taxrates.cc/html/bosnia-herzegovina-tax-rates.html (Institut Ndёrkombёtar
i Raporteve tё Taksave).
45
Gjeorgjia 12 20
Estonia 22 24
Mauritius 15 15
Jersey 20 20
Shqipёri 10 10
Burimi: Normat e Taksave nё Botё. www.taxrates.cc
Sipas figurёs sё mё poshme mund tё shohim qartёsisht se numri i vendeve qё kanё
aplikuar raportet e sheshta tё taskave ka pёsuar njё rritje gjatё viteve tё fundit. Grafiku i
mёposhtëm ёshtё i shprehur nё mёnyrё akumulative. Nё periudhёn 1998-2008 vihet re
njё rritje e konsiderueshme e numrit të vendeve dhe pёrafёrsisht njё trefishim i kёtij
numri. Njё fakt qё duhet theksuar ёshtё se asnjё nga kёto vende nuk e ka braktisur
sistemin proporcional. Sё dyti, numri i vendeve tё cilat e kanё studiuar dhe diskutuar nё
kuvendet e tyre aplikimin e raporteve tё njёjta ёshtё shumё mё i madh. Shtetet e
Bashkuara tё Amerikёs po argumentojnё çdo ditё e mё shumё nevojёn pёr tё aplikuar
normat e sheshta tё taskave.
Grafiku 3: Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta Sipas
Viteve
Burimi:Autori
1.5 STRUKTURA E TAKSЁS SЁ SHESHTЁ NЁ RAJON
Nё kёtё pjesё tё punimit do tё konsiderohen si vende tё rajonit shtetet qё bёjne pjesё nё
Gadushillin Ballkanik si dhe disa vende tё Europёs Lindore qё kanё njё pozitё
gjeografike tё afёrt me Shqipёrinё apo njё background historik tё njёjtё me vendin tonë.
46
Ky grupim ёshtё nisur nga fakti qё njё vlerёsim i njё sistemi fiskal nuk mund tё jetё
kurrsesi i kompletuar pa u marё nё konsideratё dhe kushtet historike tё atij vendi.
Pra tabela e mёsipёrme tashme ёshtё reduktuar nё 15 vende tё konsideruara si vende tё
rajonit. Shohim tashmё që normat e raporteve variojnё nga 10% nё 27%. Vihet re njё ulje
e normave nё rajon. Ndёrkohё norma mesatare pёr raportet mbi tё ardhurat personale
ёshtё 15.4% dhe pёr tatimin mbi fitimin ёshtё 16%. Siç shikohet dhe nga tabela e
mёposhtme normat mё tё ulta janё ato tё aplikuara nё Mal tё Zi me njё total prej 19%,
(2009-2010, TAP ishte 9%).
Tabela 2: Vendet qё Kanё Aplikuar Raporte tё Sheshta tё Taksave nё Rajon nё %
Shteti
Tё ardhurat
Personale
Tatim mbi
Fitimin
Bos. & Her. 10 10
Çeki 15 19
Bullgari 10 10
Mal i Zi 9 10
Serbia 15 10
Ukrainё 15 25
Sllovaki 19 19
Rusi 13 24
Rumani 16 16
Maqedoni 12 12
Letoni 27 15
Lituani 25 15
Gjeorgjia 12 20
Estonia 22 24
Shqipёri 10 10
Burimi: Normat e Taksave nё Botё. www.taxrates.cc
Duhet theksuar se në vendet e Europёs janё tё shumta vendet qё po diskutojnё mbi
kalimin e sistemit tё tyre fiskal nё njё sistem proporcional, pra me raporte tё sheshta tё
taksave. Tё tilla mund tё pёrmenden, Gjermani, Itali, Greqi, Spanjё, Danimarkё etj. Me
kёtё raport tё sheshtë kurrsesi nuk duhet tё kuptojmë pagesë të njëjtë të individëve me të
ardhura të ndryshme. Pra për të pasur një lloj progresiteti, i cili ndihmon shpërndarjen e
47
të ardhurave nga një grup shoqëror në tjetrin, nuk mund ta shohim progresivitetin në njё
sistem por nё çdo taksë.
1.6 STRUKTURA E TAKSЁS SЁ SHESHTЁ NЁ SHQIPЁRI
Raportet e sheshta tё taksave nuk u prezantuan pёr herё tё parё nё vitin 2008 siç njё pjesё
e mirё e individeve mendojnё. Po tё shkojmё pas nё kohё do tё shohim se Shqipёria e ka
aplikuar normёn e sheshtё qё nё fillim tё krijimit tё sistemit fiskal pas viteve 90 dhe
pikёrisht e ka aplikuar kёtё normё mbi taksёn e konsumit dmth mbi TVSH-nё. Tashmё
kjo taksё nё vendin tonё ёshtё nё njё normё prej 20% pёr çdo lloj dhe kategori produkti.
Nё vitin 2008 ishte taksa mbi tё ardhurat si pёr individёt ashtu dhe tatim fitimi mbi
biznesin qё u njёhsuan me njё normё tё sheshtё prej 10% nё tё dy rastet. Po ashtu raportet
mbi sigurimet e kontributet shoqërore janё tё sheshta nё vendin tonё.
Arsyet e aplikimit tё njё takse tё tillё nё vendin tonё lidhen me njё sёrё faktorёsh tё
sistemit fiskal, tё administratёs fiskale, tё nivelit tё evazionit fiskal, tё thithjes sё
investime tё huaja etj, ku secila prej tyre ёshtё e lidhur zinxhir me njёra tjetrёn. Vlen tё
pёrmendet qё niveli i evazionit fiskal ishte i lartё, kjo vinte si pasojё e dy faktoreve mjaft
tё diskutueshёm nё Shqipёri, tё profesionalizmit tё administratёs fiskale si dhe tё vetё
nivelit tё edukimit tё bisneseve apo taksapaguesve tё cilёt e shikonin sistemin e asokohe
tё komplikuar. Pёr tё zvogёluar efektet negative tё kёtyre faktorёve raportet e sheshta
duken si zgjidhja mё e mirё. Duhet tё theksohet qё ulja e taksave dhe raportet e sheshta
janё koncepte mjaft tё ndryshme me njёra tjetrёn.
Aplikimi i normave tё sheshta shpesh konfuzohet nga individёt si njё ulje taksash, por nё
tё vёrtetё ulja e taksёs ёshtё e lidhur me nivelin paraprak tё sistemit dhe jo me vetё
aplikimin e normave tё sheshta. Pёr tu kthyer pёrsëri nё Shqipёri mund tё thuhet qё
aplikimi i normave tё sheshta u shoqёrua me konceptimin e uljes sё taksave sepse niveli i
mёparshёm i tyre ishte relativisht mё i lartё se 10%.
Nё atё periudhё aplikimi i kёsaj lloj takse pёr shumё ekonomistё u quajt si njё zgjidhje
strategjike pёr qeverinё duke bёrё qё njё pjesё e mirё e tё ardhurave apo fitime nё tё zezё
tё ktheheshin nё formё legale, tё nxitur kёto nga norma e ulёt e taksёs. Kjo do tё sillte
pikёrisht dhe uljen e evazionit apo rritjen e numrit tё taksapaguesve. Kёto tё fundit do tё
rezultonin nё rritjen e tё ardhurave tё qeverisё, rritjen e tё ardhurave individuale, rritjen e
fitimeve, dhe mё vonё kёto do tё ktheheshin nё kursime e investime ose nё rritje tё
nivelit tё konsumit. Reklamat apo marketingu i bёre nё drejtim tё kёsaj takse ishin nga
mё tё ndryshmet por nuk janё pёrfshirё nё këtё punim pёr faktin se kjo lloj propagande u
bё nё mungesё tё evidencave.
48
Njё arsye tjetër pёr tё cilin Shqipёria ndёrmori njё vendim tё tillё ёshtё dhe konkurenca
fiskale e vendeve tё rajonit. Ku tashmë secila prej tyre po mundohet tё nxisin investitorët
e huaj nё territoret pёrkatёse. Po tё shohim nga tabela e mёsipёrme vendet mё tё afёrta tё
rajonit pikёrisht kanё dhe normat mё tё ulta. Megjithёse nё Shqipёri pas aplikimit tё
normave tё sheshta tё taksёs pati njё rritje tё investimeve tё huaja ёshtё e vёshtirё tё
pёrcaktohet saktёsisht efekti i drejtpёrdrejtё i kёsaj taksё mbi investimet e huaja.
Sigurisht ёshtё me vend tё thuhet që kalimi nga njё sistem progresiv nё njё sistem
proporcional nё Shqipёri bёri qё njё pjesё e individёve me paga tё ulёta minimale tё
kishin njё lloj pёrkeqёsimi tё nivelit tё tyre tё tё ardhurave, por kёtё pёrkeqёsim e
pёrcaktojmё vetёm nё terma monetare. Nёse do tё na duhej tё përllogarisnim nivelin total
tё gjendjes sё tё ardhurave tё individeve (e parё kjo nga njё pikёpamje utilitariste) mund
tё themi qё ky nivel u pёrmirёsua.
Sipas raportit tё fundit tё IMF-sё u vu re njё performancё jo pozitive mbi tё ardhurat e
buxhetit tё shtetit, ku tё ardhurat e mbledhura mbetёn larg atyre tё projektuara.
Propozimet e Fondit Monetar Ndёrkombёtar ishin mbi rritjen e raportit tё taksёs (10%)61
,
sado e vogёl tё jetё rritja e kёtij raporti, i cili aktualisht ёshtё ndёr mё tё ultit, do tё sjell
njё rritje nё tё ardhurat e buxhetit. Pra vendit tonё nuk ju sёgjerua kalimi nё njё sistem
progresiv por njё rritje tё raportit tё sheshtё, sikurse raportet e aplikuara aktualisht janё
mё tё ultat nё rajon.
Aplikimi i taksës së sheshtë në Shqipëri solli një sërë efektesh. Ka pasur një rritje të
kalimit të vendeve të punës në rregjistrat formal, investimet e huaja kanë pësuar njё rritje,
rritje në fondin e pensioneve nga kontributet etj. Këto rezultuan në rritje në të ardhurat e
taksapaguesve, në rritje tё investimeve, kursimeve dhe konsumit. Sigurisht dhe evazioni
fiskal pati një ulje por jo nё nivelet e pritura.
Një ndër efektet të cilat mund të konsiderohen jo si pozitive janë të ardhurat nga tatim
fitimi i korporateve të huaja, të cilat e kalojnë fitimin e tyre jashtë kufijve tanë. Madje
diskutohet dhe një rishikim i normave të tatim fitimit për sektorin e telekomunikacionit
dhe atij bankar tё cilat janё kryesisht korporata multinacionale.
1.7 SISTEMET E TAKSA-VE TЁ VENDEVE TЁ RAJONIT DHE
TRENDI I RRITJES EKONOMIKE TЁ TYRE
Kryesisht vendet e rajonit e kanё aplikuar taksёn e sheshtё rreth viteve 2000. Do tё
shohim nё kёtё pjesё sistemet e taksave tё tyre dhe sesi paraqitet trendi i GDP-sё nё
vendet e rajonit, sipas grupimit tё pёrcaktuar dhe mё lart.
61
Raport i Fondit Ndёrkombёtare Monetar, Nr 11/313, Viti 2011, faqe 18.
49
Sistemi i Taksave nё Shqipёri:
Taksa mbi tё ardhurat
Taksa mbi tё ardhurat ёshtё njё raport i sheshtё prej 10 pёrqind. Individёt tё cilёt
realizojnё mё pak se 800.000 lek nё vit tё ardhura pёrfitojnё nga disa lehtёsira, ndёrsa
individёt tё cilёt realizojnё mё shumё se ky kufi nuk pёrfitojnё.
Rezidentёt Shqiptar taksohen si pёr tё ardhurat qё gjenerojnё brenda vendit ashtu dhe
jashtё vendit. Taksapaguesit jorezidentё janё subjekt i taksave vetem pёr tё ardhurat tё
cilat i realizojnё nё vendin tonё. (qёndrimi mё shumё se 183 ditё quhet rezident tatimor).
Taksapaguesit Shqiptar janё subjekt i taksёn vjetore sipas vitit kalendarik. Ata nuk janё
subjekt i taksёs pёr pasurinё. Taksa mbi kapitalin ёshtё 10 pёrqind, po ashtu me kёtё
raport taksohen trashёgimnia, dhurimi etj.
Taksa mbi pasurinё ёshtё objket i pushteteve lokale, tё pёrcaktuara nё ligj por me njё
tolerance prej +-30% pёr çdo qytet. Ndёrtimet e reja, aktivitetet agrokulturore janё
subjekt i kёsaj lloj takse e cila varion nga 1%-4%. Pёr Tiranёn ky raport ёshtё 2%- 4%.
Llojё tё ndryshme aktivitetesh agrokulturore kanё raportё tё ndryshme, dhe nё varёsi tё
projektit aplikohen dhe pёrjashtimet nga kjo taksё.
Taksa mbi fitimin
Ёshtё njё raport i njёjtё prej 10 pёrqind. Subjket i kёsaj takse janё si biznesi i vogёl ashtu
dhe ai juridik. Nёse njё subjekt operon nё Shqipёri efektivisht ai ёshtё subjekt i kёsaj
takse, si resident. Edhe nёse subjketi ёshtё permanent nё vendin tonё ai ёshtё pёrsёri
subjekt i tatimit mbi fitimin.
Tё ardhurat nga kapitali tё cilat gjenerohen nga shitjet e pasurive tё paluajtshme trajtohen
si tё ardhura nga biznesi me 10%. Nёse pas shitjes rezulton humbje, kjo humbje mund tё
mbartet pёr tre vjet. (nёse shitja pёrfshin mё shumё se 25% tё aksioneve tё kompanisё).
Donacionet trajtohen njё soj si shitje e pasurisё dhe taksohet mё tё njёjtin raport pёr
diferencёn e çmimit tё shitjes apo donacionit. Nё tё dy rastet si shitёsi apo donatori duhet
tё paguajnё taksёn e transferimit tё pasurisё para se tё kryhet transferimi dhe tё bёhet
regjistrimi pёrkatёs.
Kjo taksё ёshtё 9.000lekё pёr metёr katror (ndёrtesё banimi) dhe 1500 lekё pёr qёllime
tregtare. Taksa mbi dividentёt ёshtё 10%. Kёtu pёrfshihen dhe tё ardhurat nga dividenёt
pёr jorezidentёt. Tё njёjtit raport i nёnshtrohet taksa mbi interesat dhe pagesat honorare.
50
Pagesat honorare pёr jorezidentet mund tё pёrjashtohen nё varёsi tё marrёdhёnieve dy
palёshe tё vendeve.
Grafiku 4: Ecuaria e GDP-sё sё Shqipёrisё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Penalitetet
Punёmarrёsit janё tё obliguar tё vёnё nё dijeni organet tatimore minimalisht 24 orё para
ditёs sё parё tё punёs sё punonjёsve tё rinj. Mos zbatim i kёtij akti rezulton nё njё
penalizim prej 100.000 lekё - 150.000 lekё si pёr personat fizik ashtu dhe ato juridik.
Penalitet aplikohen dhe pёr çёshtje tё tjera dhe janё relativisht tё larta, si pёrshembull pёr
kuponat fiskal. Po ashtu organet taimore kanё tё drejtёn e konfsikimit tё
dokumentacioneve mbi taksat dhe tё dhёnave tё tjera tё taksapaguesit ku ata pёrmbajnё
informacione tё besueshme mbi shmangjen e taksave tё taksapaguesit.
Taksa mbi konsumin
Taksa mbi konsumin ёshtё 20 pёrqind. Produktet e eksportit janё tё pёrjashtuara nga kjo
taksё.Taksat doganore me vendet e EU-sё janё zero ndёrsa pёr vendet e tjera variojnё nё
pёrqindje tё ndryshme.Subjekt tё kёsaj takse janё personat apo entitetet juridike.
51
Duke u nisur nga grafiku i mёsipёrm vihet re se rritja e GDP-sё sё vendit tonё ka njё
trend pozitiv nё krahasim mё mesateren e vendeve tё rajonit. Shikohet njё rёnie e saj
relativisht shumё mё e vogёl se ajo mesatare, por duhet tё dallohet se dhe trendi i rёnies
sё vendeve tё rajonit pas 2009 ёshtё shumё mё i shpjetё se ai i Shqipёrisё.
Sistemi i Taksave nё Bosnje- Hercegovinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Bosnje-Hercegovina aplikon njё raport tё sheshtё prej 10 pёrqind pёr kёtё lloj takse. Si
pёr rezidentёt ashtu dhe pёr tё huajt rezident. Rezidenti tatimor duhet tё qёndrojё 183 ditё
brenda vendit.
Tё ardhurat mbi kapiatlin kanё tё njёtin raport prej 10 pёrqind, ndёrkohё qё aplikohet dhe
njё raport prej 8 pёrqind kur individёt kanё nёn kujdejse individё tё tjerё. Taksa mbi
pasurinё ёshtё 5% ose 3% sipas kategorive tё ndryshme. Taksa mbi trashёgimninё ёshtё 3
pёrqind. Nё kёtё sistem nuk aplikohet taksa pёr pasurinё. Ndryshe nga vendet e
mёparshme nё Bosnje –Hercegovinё edhe individёt tё cilёt nuk janё resident por
gjenerojnё tё ardhura nga vendi janё subjekt i kёsaj takse.
Tatimi mbi fitimin
Ёshtё njё tatim i sheshtё prej 10 pёrqind. Nё kёtё sistem kompanitё tё cilat kanё realizuar
30 pёrqind tё tё ardhurave tё tyre nga eksportet pёrjashtohen nga kjo taksё. Kjo si njё
incentivё pёr tё nxitur prodhuesin- esportuesin vendas.
Pёrjashtohen nga kjo taksё dhe kompanitё tё cilat punёsojnё mё shume se 50% tё
punёtorёve tё cilёt janё persona invalid. Pёrfitimet tё trasferuara nga jashtё nuk janё
subjekt i kёsaj takse. Njё nxitёs i mirё pёr sistemin ёshtё dhe pёrfshirja nё shpenzime pёr
tё gjithё llojet e kostove pёr zhvillim dhe kёrkim. Taksa mbi pasurinё varion nga qyteti
nё qytet.
Tatimi mbi konsumin
Tatimi mbi konsumin ёshtё 17 pёrqind. Njё sёrё transaksionesh janё tё pёrjashtuar nga
kjo taksё si pёrshembull shёrbimet publike shёndetёsore, shёrbimet financiare etj.
Produktet e eksportit taksohen me raportin zero.
Pёr herё tё parё Bosnje –Hercegovina e aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2006 dhe ritmi i
rritjes sё GDP-sё ёshtё pak mё i lartё se vendet e rajonit sipas garfikut tё mёsipёrm.
52
Grafiku 5: Ecuaria e GDP-sё sё Bosnje-Hercegovin-ёs dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё
Vendeve tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Sistemi i Taksave pёr Bullgarinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tatimi mbi tё ardhurat ёshtё njё raport i njёjtё prej 10%. Rezidenёt bullgarё janё subjekt i
kёsaj takse pёr çdo tё ardhur qё gjenerojnё dhe jashtё kufijve tё vendit. Tё ardhurat qё
gjenerohen nga shitja e dy ose mё shumё pasurive ёshtё, nёse eksiston njё taksim i
dyfishtё, nёse paratё gjenerohen nga bursa, nga interesat bankare tё bankave lokale ato
pёrjashtohen nga ky tatim.
Tё ardhurat nga dividentёt janё 5%. Tё trashёguarat variojnё nga 3.3%-6.6%, ky raport
ёshtё i aplikueshёm dhe pёr rastet e dhurimit. Ashtu sikurse nё vendin tonё rezidenti
tatimor kёrkon njё qёndrim prej 183 ditёsh brenda vendit. Nё kёtё lloj taksimi pёrfshihen
tё ardhurat qё gjenerohen nga punёsimi, biznesi, aktivitete tё ndryshme profesionale,
qira, kapital etj. Taksa mbi pasurinё varion nga 0.01%-0.25% tё vlerёs sё pronёs. Nё
sistemin e tyre nuk ka taksa pёr pasurinё. Taksat bazohen nё vit kalendarik.
53
Penalitetet
Aplikohen interesa mbi pagesat e vonuara dhe gjoba administrative nё situata tё
ndryshme.
Tatimi mbi fitimin
Ёshtё njё raport 10 pёrqind. Taksa mbi kompanitё ka dhe disa pёrjashtime sipas natyrёs
sё aktivitetit. Pёr shёmbull mbi kompanitё e lojrave tё fatit aplikohet njё raport mё i lartё
prej 15%. Humbjet mund tё mbarten deri nё pesё vjet. Pёrdoren disa lloj incentivash pёr
tё inkurajuar investitorёt lokal ku papunёsia ёshtё e lartё.
Tatimi mbi konsumin
Tatimi mbi konsumin nё Bullgari ёshtё 20%. Ka njё sёrё pёrjashtimesh nga ky tatim siç
ёshtё edukimi, shёrbimi shёndetёsorё, sportet etj. Sikurse nё Bullgarti pёrdoret dhe njё
raport prej 7 pёrqind pёr shёrbimet e akomodimit, si hotelet, pra kur aktiviteti ёshtё pjesё
e organizimit tё turizmit.
Grafiku 6: Ecuaria e GDP-sё sё Bullgari-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Bullgaria e aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2007 mbi tё ardhurat personale dhe nё vitin
2008 mё tё njёjtin raport prej 10% mbi tatim fitimin. Trendi i GDP-sё sё saj ndjek tё
njёjtёn trajektore me mesataren e vendeve tё rajonit, por ёshtё mё i lartё se ai vendeve tё
rajonit.
54
Sistemi i Taksave pёr Çekinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Çekia aplikon njё raport tё njёjtё taskash prej 15 pёrqind. Kjo paguhet si nga residentёt
Çekё ashtu dhe ato jorezident. Kёta tё fundit vetem pёr tё ardhurat qё gjenerojnё nё Çeki.
Rezidenti tatimor duhet tё qendrojё mё shumё se 183 ditё nё vend.
Nё kёtё katёgori pёrfshihet tё ardhurat nga bisnesi, punёsimi, kapitali, dividentёt, qira,
interes etj. Taksa mbi kapitalin ёshtё 15 pёrqind. Taksa mbi trasferimin e pasurisё ёshtё
3 pёrqind. Ajo mbi trashёgimninё varion nё formё progresive nga 7 pёrqind deri nё 40
pёrqind. Nuk aplikohet taksё pёr pasurinё.
Penalitetet
Gjoba dhe interesa aplikohen pёr deklarime tё ulta (fshehje te ardhurash), vonesa nё
pagesa, mosregjistrim etj.
Tatim fitimi
Tatim fitimi ёshtё 19%. Subjekt i kёsaj takse janё rezidentёt dhe jo resident. Pёr
kompanitё si fondet e pensionit, fondet e investimeve aplikohet njё raport prej 5%.
Interesat bankare tё cilat i paguhen jo rezidenteve taksohen me 15%.
Humbjet mund tё mbarten deri nё 5 vjet. Humbja nuk mbartet nёse 80 pёrqind e tё
ardhurave gjenerohet nga i njёjti aktivitet. Gjobat dhe ineresat aplikohen pёr deklarime tё
ulta, vonesa nё pagesa, nё mosregjistrim etj.
Si incentive pёr sistemin pёrdoren aplikimi i pёrjashtimit nga taksa pёr pesё vitet e para
pёr investimet. Tё gjitha kostot pёr zhvillim dhe kёrkim janё tё zbritshme. Sikurse dhe
kompanitё tё cilёt punёsojnё persona invalidё.
Tatimi mbi konsumin
Pёrdoren dy raporte prej 20 pёrqind dhe 10 pёrqind. 10 pёrqind pёrdoret pёr kategoritё ku
vendet e mesipёrme pothujse i kanё tё pёrjashtuara nga tatimi mbi konsumin.
55
Grafiku 7: Ecuaria e GDP-sё sё Ceki-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Çekia aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2008 15/20% respektivisht mbi tё ardhurat
personale dhe mbi korporatat. Trajektorja e GDP-sё ёshtё e njёjtё me mesatren e vendeve
tё rajonit por ritmi i rёnies sё saj ёshtё mё i vogёl sesa mesatarja.
Sistemi i Taksave pёr Estoninё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tatimi mbi tё ardhurat ёshtё raport i sheshtё prej 22 pёrqind. Rezidentёt taksohet pёr tё
ardhurat qё gjenerojnё nё tё gjithё botёn. Jorezidentёt pёr tё ardhurat qё gjenerojnё vetёm
nё vend. Tё ardhurat e taksuara janё tё ardhurat e gjeneruara nga punёsimi, biznesi,
dividentёt, interest, qira, grante etj. Tё ardhurat nga kapitali trajtohen po nga kjo kategori.
Nuk aplikohen taksa mbi pasurinё e paluajtshme, mbi trashёgimninё dhe pёr pasurinё.
Penalitet
Aplikohet njё interes prej 0.06 pёrqind pёr çdo ditё vonesё.
Tatim fitimi
Ky tatim ёshtё 24 pёrqind. Qytetarёt vendas janё subjekt i kёtij tatimi pёr çdo fitim qё
realizojnё jashtё. Dividentёt janё pjesё ё kёtij taksimi. Kapitali taksohet vetёm atёherё
56
kur ai shpёrndahet. Humbjet nuk mbarten. Taksa mbi pasurinё varion nga 0.1 pёrqind nё
2.25 pёrqind tё vlerёs sё pasurisё.
Tatimi mbi konsumin
Ky tatim ёshtё 20 pёrqind. Pёrdoret dhe njё raport prej 9 pёrqind pёr librat, gazetat
medikamente tё ndryshme. Pёrjashtohen nga kjo taksё exportet, shёrbimet postare,
shёndetёsore, sociale etj.
Grafiku 8: Ecuaria e GDP-sё sё Estoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Estonia aplikoi raportin e sheshtё mbi te ardhurat nё nivelin prej 22%. Raporti i taksёs
mbi tё ardhurat dhe ai mbi fitimin nuk janё tё njёjta. Raporti i taksёs mbi fitimin ёshtё
24% dhe u aplikua nё 1994. Trendi i GDP-sё ёshtё shumё mё i ulёt se ai vendeve tё
rajonit.
Sistemi i taksave pёr Maqedoninё
Tatimi mbi tё ardhurat
Ky tatim ёshtё njё raport i njёjtё prej 10 pёrqind. Kёtu pёrfshihen tё ardhurat nga
punёsimi, interesat, dividentёt, qira etj. Janё subjekt i kёsaj taksё si individёt resident
ashtu dhe ato jo residentёt.
57
Tatimi mbi fitimin
Ky ёshtё njё raport i sheshtё prej 10 pёrqind. Dividentёt tё paguar midis residentesh nuk
pёrfshihen nё tё ardhurat e taksueshme. Pёr çdo lloj rezidenti dhe kompanie aplikohet i
njёti raport.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 18%. Aplikohet dhё njё raport prej 5% pёr disa kategori tё
caktuara produktesh. Nuk aplikohen raporte prej zero pёrqind.
Grafiku 9: Ecuaria e GDP-sё sё Maqedoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Maqedonia i aplikoi raportet 10/10 pёrqind pёr tё dy kategoritё e taksave nё vitin 2006.
Sistemi i Taksave pёr Gjeorgjinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Ky raport ёshtё 12 pёrqind dhё ёshtё i njёjtё. Pёrfshihen tё ardhurat nga punёsimi, qira,
biznes, interesat etj. Tё ardhurat nga dividentёt dhe interesat taksohen me 5 pёrqind.
Tatimi mbi fitimin
58
Aplikohet njё raport prej 15 pёrqind. Dividentёt qё vijnё nga kompani tё tjera vendase
ose tё huaja janё tё pёrjashtuara nga baza. Humbjet mund tё mbarten nё 10 vjet. Mbartja
pas e humbjeve nuk lejohet. Dividentёt qё i pagohen individёve apo jorezidentёve
taksohen mё njё raport prej 5%. Taksa mbi pasurinё vendoset nga pushteti lokal dhe nuk
mund tё kalojё vlerёn e 1 pёrqind tё vlerёs mesatre.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 18 pёrqind. Aplikohen nё disa raste dhe raporti zero pёrqind.
Grafiku 10: Ecuaria e GDP-sё sё Gjeorgji-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Gjeorgjia e aplikoi raportin e sheshtё nё vitin 2005 mbi tё ardhurat personale me 12%
dhe 15% mbi tatim fitimin. Ritmi i rёnies sё GDP-sё sё saj ёshtё shumё mё i ulёt se ritmi
i rёnies sё mesatares sё vendeve tё rajonit.
Sistemi i taksave pёr Letoninё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tatimi mbi tё ardhurat ёshtё 25 pёrqind, njё raport i njёjtё. Rezidentёt taksohen pёr tё
ardhura qё mund ti gjenerojnё kudo. Sikurse jorezidentёt janё subjekt i kёsaj takse pёr tё
ardhurat qё i gjerojnё nё Letoni.
59
Taksa mbi kapitalin ёshtё 15 pёrqind. Nё kёtё kategori pёrfshihen investimet, letrat me
vlerё, tё drejtat intelektuale, shit-blerja e aseteve etj. Pёr qёllim takse nga pёrdorimi i
makinave tё kompanisё pёrfitohen lehtёsira nёse ajo pёrdoret pёr aktivitete tё tjera jashtё
biznesi.
Tatimi mbi fitimin
Ky tatim ёshtё njё raport prej 15 pёrqind, i njёjtё pёr tё gjithё. Si nё vendin tonё paguhet
para realizimit tё aktivitetit. Taksa e pasurisё ёshtё 1.5 pёrqind e vlerёs sё pasurisё
(pasuri e patundshme). Humbjet mund tё mbarten deri nё 8 vjet. Dividentёt qё merren
nga konpanitё vendase nuk taksohen. Nёse kёto dividend pёrftohen nga jorezidentё ato
janё subjekt i njё takse prej 10%. Kostot pёr kёrkim dhe zhvillim janё shpenzime tё
zbritshme.
Tatimi mbi konsumin
Raporti i kёsaj kategorie ёshtё 21 pёrqind. Sikurse pёrdoret dhe njё raport prej 10% nё
disa lloj shёrbimesh e produktesh si ato medicinale, libra etj. Pёr eksportet aplikohet njё
raport prej zero pёrqind, sikurse pёr grupe tё tjera produktesh aplikohet zero pёrqindёshi.
Grafiku 11: Ecuaria e GDP-sё sё Letoni-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
60
Taska e sheshtё, nё Letoni, u prezantua nё vitin 1997 me njё nivel prej 15% mbi tatim
fitimin dhe me njё nivel prej 25% mbi tё ardhurat personale. Qё nga viti 1997 trendi i
GDP-sё sё kёtij vendi ёshtё shumё mё poztiv se ai i vendeve tё rajonit.
Sistemi i taksave pёr Lituaninё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tё gjithё llojet e tё ardhurave tё individёve tatohen me 15%. Dividentёt taksohen mё 20
pёrqind. Rezidentёt janё subjekt i kёsaj takse pёr tё gjithё tё ardhurat qё gjenerojnё kudo
nё botё. Jorezidentёt janё subjet i kёsat takse vetёm pёr tё ardhurat qё gjenerojnё brenda
vendit. Kёtu pёrfshihen tё ardhurat nga punёsimi. Taksa mbi pasurinё e paluajtshme ёshtё
0.3 %-1% e vlerёs sё pronёs. Taksa mbi trashёgimninё ёshtё 5 % - 10% - 70%. Nuk
aplikohen taksa pёr pasurinё.
Penalitetet
Mund tё aplikohen 10 pёrqind deri nё 50 pёrqind tё taksёs, varion nga lloji i
kundravajtjes. Pёr vonesa nё pagesa aplikohen interesa 0.05% tё shumёs.
Grafiku 12: Ecuaria e GDP-sё sё Lituani-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Tatimi mbi fitimin
61
Ёshtё njё raport prej 15%. Pёr ndёrmarrjet e vogla mund tё aplikohet deri nё 5%. Objekt
i saj janё si rezidentёt ashtu dhe jorezidentёt. Dividentёt taksohen me 15%. Humbjet
mund tё mbarten pafundimisht. Kostot pёr kёrkim dhe zhvillim mund tё zbriten tre herё.
Sikurse ekzistojnё dhe zona “free tax”. Interesat taksohen me 10 pёrqind. Taksa mbi
pasurinё varion nga 0.3 pёrqind deri nё 1 pёrqind tё vlerёs sё pronёs.
Penalitetet
Aplikohen 10 deri nё 50 pёrqind tё vlerёs sё taksёs, nё varёsi tё kundravajtjes, dhe i
shtohet njё interes prej 0.05 pёrqind pёr çdo ditё vonesё.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 21 pёrqind, por aplikohen dhe raporte tё tjera si 9 pёrqind, 5
pёrqind dhe zero pёrqind.
Lituania e aplikoi taksёn e sheshtё ne vitin 1994 me njё raport prej 33% mbi tё ardhurat
personale. Tatimi mbi fitimin u aplikua me njё raport prej 29%. Ku mё vonё nё vitin
2002 u reduktua nё nivelin prej 15%.
Sistemi i Taksave pёr Malin e Zi
Tatimi mbi tё ardhurat
Ёshtё njё raport prej 10 pёrqind. Subjekt janё si rezidentёt ashtu dhe jorezidentёt.
Pёrfshihen tё ardhurat nga punёsimi, dividentёt, interesat, aktivitetet profesionale etj. Tё
ardhurat nga kapitali nuk taksohen.nuk aplikohen ulje pёr kategori tё caktuara. Taksa mbi
pasurinё varion nga 0.08 % nё 0.8 % tё vlerёs sё pronёs. Taksa mbi trashёgimninё ёshtё
3 pёrqind. Nuk aplikohen taksa pёr pasurinё.
Penalitetet
Aplikohet njё interes prej 0.03 pёrqind vonesa nё pagesё.
Tatimi mbi fitimin
Ky ёshtё njё raport i sheshtё prej 10 pёrqind. Dividentёt tё paguar midis residentesh nuk
pёrfshihen nё tё ardhurat e taksueshme. Pёr çdo lloj rezidenti dhe kompanie aplikohet i
njёjti raport.
Tatimi mbi konsumin
62
Aplikohen dy kategori raportesh 17 dhe 7 pёrqind. Po ashtu aplikohen dhe pёrjashtimet
(raporte zero pёrqind) pёr kategori tё caktuara, si pёr eksportet, pajisjet medicinale etj.
Grafiku 13: Ecuaria e GDP-sё sё Malit tё Zi dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Maqedonia e aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2007 me raportet 10/% mbi tё ardhurat
personale dhe tatimin mbi fitimin. Trendi i saj pas kёtyre viteve ёshtё mё pozitiv se ai
mesatar i vendeve tё rajonit.
Sistemi i taksave pёr Rumaninё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tatimi mbi tё ardhurat ёshtё njё raport i sheshtё prej 16 pёrqind. Subjekt i kёsaj takse
janё si rezidentёt ashtu dhe jo rezidentёt. Nё kёtё kategori pёrfshihen tё ardhurat si nga
punёsimi, e drejta intelektuale, shitjet (diferenca), dividentёt, interesat etj. Humbjet mund
tё mbarten deri nё pesё vjet.
Tatimi mbi fitimin
Raporti i kёsaj takse ёshtё 16 pёrqind. Pёr disa kategori tё caktuara aplikohet njё raport
prej 5 pёrqind. Subjekt i kёsaj takse janё tё gjitha llojet e kompanive rezidentё apo jo.
Dividentёt paguar kompanive rezidente taksohen me 10 pёrqind.
Tatimi mbi konsumin
63
Aplikohet njё raport prej 19 pёrqind, njё raport prej 9 pёrqind dhe zero pёrqind, pёr grupe
tё ndryshme produktesh dhe shёrbimesh. Sikurse aplikohet dhe njё raport prej 5% pёr
disa lloj ndёrtesash tё caktuara qё kategorizohen si pjesё e politikave sociale tё vendit.
Grafiku 14: Ecuaria e GDP-sё sё Rumani-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Rumania aplikoi raportin e sheshtё prej 16% mbi tё ardhurat personale nё vitin 2005 po
ashtu dhe tatimi mbi fitim arriti nё nivelin 16% nga 25 %. Trendi i tij zbritёs ёshtё mё
pozitiv se ai vendeve tё rajonit, ndёrsa ngjitja duket mё e ngadaltё.
Sistemi i taksave pёr Rusinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Ky tatim ёshtё 13 pёrqind. Aplikohet dhe njё raport i veçantё prej 35% mbi disa lloj tё
ardhurash, siç janё çmimet e fituara, interesat mbi disa banka tё caktuara (depozita tё
caktuara). Mbi tё ardhurat nga dividentёt aplikohet njё taksё prej 9 pёrqind. Tё gjithё
llojet e tё ardhurave pёr jorezidentёt taksohen mё njё raport prej 30 pёrqind.
Taksa mbi pasurinё ёshtё 1.5 pёrqind e vlerёs kadastrale. Nuk aplikohen taksa pёr
pasurinё.
64
Tatimi mbi fitimin
Raporti standart ёshtё 20 pёrqind. Humbjet mund tё mbarten pёr 10 vjet.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 18%. Aplikohet dhё njё raport prej 10% pёr disa kategori tё
caktuara produktesh. Nuk aplikohen raporte prej zero pёrqind.
Grafiku 15: Ecuaria e GDP-sё sё Rusi-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Rusia e aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2001 me njё raport prej 13% mbi tё ardhurat
perosnale dhe me njё raport prej 35% mbi fitimin dhe mё vonё nё 20%. Rritja e saj
ekonomike nga viti 2001 ёshtё mё pozitive se ajo e mesatares sё vendeve tё rajonit.
Sistemi i taksave pёr Serbinё
Tatimi mbi tё ardhurat
Tё ardhurat taksohen nё bazё tё llojit tё tyre duke variuar nga 10 pёrqind deri nё 15
pёrqind. Kёtu pёrfshihen taksat nga punёsimi. Taksa mbi pasurinё varion nga 0.3 nё 0.4
pёrqind tё vlerёs sё saj. Taksa mbi trashёgimninё dhe pёr dhuratat varion nga 2 deri nё 5
pёrqind. Nuk aplikohet taksa pёr pasurinё.
65
Tatimi mbi fitimin
Tё gjithё kompanitё, rezidentё dhe jorezidentё, janё subjekt i kёsaj takse me njё raport
prej 10 pёrqind. Fitimet e kapitalit pёr rezidentёt taksohen me 10 pёrqind dhe
jorezidentёt me 20 pёrqind. Humbjet mbarten deri nё pesё vjet. Interesat qё i paguhen
jorezidentёve taksohen mё 20 pёrqind.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart i Serbisё ёshtё 18 pёrqind. Aplikohet njё raport mё i ulёt pёr njё kategori
tё caktuar me njё raport prej 8 pёrqind dhe zero pёrqind.
Grafiku 16: Ecuaria e GDP-sё sё Serbi-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Serbia e aplikoi taksёn e sheshtё nё vitin 2003 me raportet 10-15%/10-20% pёr tё dy
kategoritё e taksave tё tё ardhurave dhe fitimit.
Sistemi i taksave pёr Slovakinё
Tatimi mbi tё ardhurat
66
Tatimi mbi tё ardhurat ёshtё njё raport i njёjtё prej 19 pёrqind. Subjekt i kёsaj takse janё
si rezidentёt ashtu dhe jorezidentёt. Kёtu pёrfshihen tё ardhurat si dividentёt, interesat,
punёsimi, taksa mbi pasurinё varion nga qyteti nё qytet. Nuk aplikohet taksa pёr
pasurinё.
Tatimi mbi fitimin
Tatimi mbi fitimin ёshtё 19 pёrqind. Kompanitё rezidente janё subjekt i kёsaj takse,
sikurse dhe kompanitё jorezidente. Pёrfitimet nga kapitali janё tё zbritshme, po ashtu dhe
dividentёt nga rezidentёt. Interesat konsiderohen si çdo shpenzim tjerёr i kompanisё.
Humbjet mund tё mbarten deri nё pesё vjet.
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 19 pёrqind, aplikohet gjithashtu njё raport prej 10 pёriqnd pёr
kategori tё caktuara si pёr librat, medikamentet etj.
Grafiku 17: Ecuaria e GDP-sё sё Sllovaki-sё dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve
tё Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Sllovakia aplikoi njё raport tё njёtё si mbi tё ardhurat personale ashtu dhe mbi fitimin nё
nivelin prej 19% nё vitin 2004. Pas vitit 2004 trendi i saj ёshtё mё pozitiv se ai mesatar i
vendeve tё rajonit.
Sistemi i taksave pёr Ukrainёn
67
Tatimi mbi tё ardhurat
Ky tatim ёshtё njё raport i njёjtё prej 15 pёrqind. Tё ardhurat qё i kalohen jorezidentёve
ёshtё 30 pёrqind. Subjekt i kёsaj takse janё si rezidentёt ashtu dhe jo rezidentёt. Kёtu
pёrfshihen tё ardhurat nga punёsimi, aktivitete profesionale, dhurata etj. Tё ardhurat nga
kapitali taksohen me 15 pёriqnd. Nuk aplikohet taksa pёr pasurinё. Taksa mbi pasurinё e
paluajtshme ёshtё 1 pёrqind e vlerёs sё saj. Taksa mbi trashёgimninё aplikohet me
raportet 15 pёrqind, 5 pёrqind dhe zero pёrqind.
Penalitetet
Aplikohen interesa pёr vonesat e pagesave. Gjobat arrijnё nga 10 pёrqind deri nё 50
pёrqind tё shumёs. Penalitet mund tё arrijnё deri nё 200% tё vleras sё taksёs.
Grafiku 18: Ecuaria e GDP-sё sё Ukrain-ёs dhe Ecuria Mesatare e GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
Burimi: Banka Evropiane pёr Rindёrtim dhe Zhvillim
Tatimi mbi fitimin
Ky tatim ёshtё i sheshtё me njё raport prej 25 pёrqind. Pёr disa kategori si bankat apo
aktivitet agrikultuore aplikohen raporte mё tё ulta. Subjekt i kёsaj takse janё si kompanitё
rezidentё ashtu dhe ato jo rezidentё. Kompanitё e angazhuara pёr zhvillim teknologjik
mund tё pёrfitojnё deri 50 pёriqnd ulje.
68
Tatimi mbi konsumin
Raporti standart ёshtё 20 pёrqind. Tek eksportet aplikohet njё raport prej zero pёrqind.
Nё janar tё vitit 2004 u aplikua njё raport takse prej 13% mbi tё ardhurat personale e cila
u shoqёrua me njё rirtje nё 15% nё vitin 2007. Raporti i taksёs mbi tatim fitimin arriti nё
nivelin prej 25%.
Nga njё vёshtrim i pёrgjithshёm vihet re se sa mё afёr 20% tё qёndrojё raporti mesatar i
kёtyre dy kategorive taksash aq mё pozitiv duket trendi i GDP-sё nё raport me mesataren
e vendeve tё rajonit.
Parametrat makroekonomik tё vёndeve tё rajonit nga viti 1994-2012
Nё kёtё pjesё do tё gjeni ecurinё e vendeve tё rajonit pёr disa parametra makroekonomik
tё tyre. Parametrat e konsideruar janё: tё ardhurat nga taksat, GDP, panunёsia, inflancioni
dhe borxhi publik.
Pas paraqitjes grafike pёr çdo parameter dhe çdo vend ёshtё paraqitur njё tabelё
pёrmbledhёse pёr ecurinё e parametrave pas aplikimit tё raporteve tё njёjta nё sistemet e
tyre. Viti i referimit pёr ecurinё e tyre ёshte konsideruar viti nё tё cilin ёshte aplikuar
sistemi proporcional.
Burim i tё dhёnave tё pёrdorura ёshtё Banka Botёrore. Nisur nga vendi i parё pёr
Shqipёrinё viti i referimit ёshtё 2008, pёr Bulgarinё ёshtё 2008, pёr Bosnje –
Hercegovinёn ёshtё 2004, pёr Çekine ёshtё 2008, pёr Estoninё ёshtё 1994, pёr Gjeorgjinё
ёshtё 2005, pёr Lituaninё ёshtё 1995 po ashtu dhe pёr Letoninё, pёr Maqedoninё ёshtё
2006, pёr Malin e Zi ёshtё 2007, pёr Rumaninё ёshtё 2005, pёr Rusinё ёshtё 2001, pёr
Serbinё ёshtё 2003, pёr Sllovakinё ёshtё 2004 dhe sё fundmi pёr Ukrainёn ёshtё viti
2004. Nё tabelёn pёrmbledhёse tregohet drejtimi i çdo parametri nё rritje ose ulje,
konstant apo mungesё tё dhёnash.
69
Tё ardhurat nga taksat
70
GDP
71
Borxhi Publik
72
Inflacioni
73
Papunёsia
74
Tabela Pёrmbledhёse
Sikurse shikohet dhe nga tabela e mёsipёrme efektet pozitive janё mё tё shumta se ato
negative. Dhe kryesisht efektet pozitive vёrehen tek vendet si Rusia, Rumania, Estonia,
Gjeorgjia dhe Sllovakia.
1.8 AVANTAZHET DHE DIZAVANTAZHET
Përgjithësisht, nga kritikët e saj, Taksa e Sheshtë cilësohet si një masë krejt e kundërt me
filozofinë e Robin Hudit, “merr para të pasurve për t’ua dhënë të varfërve” . Mbrojtësit e
taksës së sheshtë shprehen se kjo masë shmang diskriminimin, pra nëse dikush është i
aftë të fitojë më shumë para, nuk ka pse të “penalizohet”. Ndërkaq, kundërshtarët e saj
shprehen se kjo masë shkon kundër moralit social dhe godet më të dobëtit. Fundja
koncepti i barazisë apo i drejtësisë se sistemit fiskal është gjithmonë objekt disktutimi.
Më shumë barazi vertikale apo me shume barazi horizontale etj?!! Kjo është dilemma. Në
fakt, edhe pse në rastin e tatimit progresiv kemi të bëjmë me një diskriminim të qartë, jo
domosdoshmërisht diskriminimi përbën një argument, pasi ky term në vetvete nuk
paraqitet domosdoshmërinë me konotacion negativ. Preçedent interesant është
diskriminimi pozitiv që vlen veçanërisht në rastin e pakicave etnike apo fetare në vende
të ndryshme, apo edhe të femrave në disa vende me probleme të zhvillimit shoqëror, siç
është rasti i Shqipërisë. Në këtë kuptim, mbrojtja dhe garantimi i shanseve të barabarta
për më të dobëtit është pjesë e filozofisë bashkëkohore të sistemit demokratik.
75
Nga ana tjetër, sistemi demokratik bazohet edhe mbi parimin e meritokracisë. Në ”48-ën,
Karl Marks, mbështeste hapur sistemin e tatimit progresiv te “Manifesti Komunist”62
. Në
sistemin komunist tentohet një barazi uniforme sociale, çka është logjikisht një dështim
që në formulim. Kjo sepse individët më profesionistë të përkushtuar, natyrshëm do të
fitojnë më shumë të mira materiale dhe jo vetëm, qoftë duke ndjekur vetë rregullat e
sistemit, çka rezulton në mënyrë të pashmangshme, në diferencim social. Në këtë pikë,
duhet të hynte në veprim parimi i rishpërndarjes, çka rezultoi një dështim për faktin e
thjeshtë se koncepti i pronës, më shumë se mësim apo eksperiencë, është një instinkt
njerëzor, që mbështetet mbi egon. Në këtë kuptim, tatimi progresiv duket sikur shkon
kundër vlerave të meritokracisë dhe rregullave të natyrës63
, ndërsa taksa e sheshtë duket
se tenton ta ndreqë këtë “padrejtësi”. Nga ana tjetër, duhet nënvizuar se parimi i tatimit
progresiv gjeti një përdorim shumë efektiv nga vendet kapitaliste dhe jo nga ato
komuniste, siç shpresonte Marksi.
Taksa e sheshtë përmirёson transparencën e të ardhurave tatimore, ul kostot
administrative dhe nëse normat janë të ulta ul tentacionin për shmangje. Madje stimulon
rritjen sipas mbrojtësve të saj. Por sigurisht për këtë ka njё çmim: lëvizja përdrejt
normave të sheshta ndikon shpërndarjen e të ardhurave. Mbrojtësit e kësaj ideje thonë që
në Rusi ajo tashmë tregoi anën e saj më të mirë si dhe në ekonomi të tjera në tranzicion
siç ishte Sllovakia. Madje ideja po i duket interesante dhe disa vendeve si Italia, Greqia
dhe Meksika. (Jeffrey Oёens Drejtor, OECD Qëndra për Politika Fiskale dhe
Administrim).
Teorikisht normat e ulëta krijojnë nxitje për punё, për kursime dhe investime, e për të
marë më shumë risk. Për më tepër thjeshtësia e sistemit inkurajon njerёzit të përputhem
me rregullat fiskale. Ndihmon individet jo mirë të edukuar apo të vjetërit në moshë të
cilët mund të kenë probleme me kompleksitetin e sistemit fiskal. Pyetja mbetet nëse
normat e sheshta të taksës a e shpërndajnë në mënyrë të drejtë barrën fiskale??!!! Në
varësi të normës reformat e sistemit fiskal me norma tё sheshta bëjnë që individët me të
ardhura të larta të fitojnë në kurriz të individëve me të ardhura të mesme të cilëve u
duhet të paguajnë me norma më të larta. Ndërsa masat e ulta përfitojnë nga kjo taksë nё
varёsi tё normave apo rregullave bazё tё mёparshme. Dobësia e sistemit progresiv apo
avantazhi i sistemit proporcional është ulja e efiçencës për shkak të normave të larta dhe
progresive dhe kostove të larta administrative. Aktualisht asnjë vend nuk ka sistem të
thjeshtë fiskal por në pergjithësi kanë taksa apo norma specifike për objekte të caktuara
(fitimi, shtëpia, pensione etj).
62
Marx, Karl, Engel, (1848). “Communist Manifesto,” Friedrich. 63
Kurani, Sure El-Enfale: 8/41
76
Vëndet Skandinave kanë aplikuar pikërisht një kombinim ku një sistem progresiv për të
ardhurat mbi pagën dhe një sistem proporcional për të ardhurat e tjera (kapitale). Sistemi
proporcional mbi të ardhurat e tjera vjen si pasojë sepse të ardhurat kapitale janë shumë
më të lëvizshme se sa të ardhurat nga paga. Por përsëri një dobësi e këtij sistemi mund të
jetë që të ardhurat nga tatimi mbi të ardhurat do të varet relativisht nga shuma e të
ardhurave të pagave dhe të ardhurave të tjera të përfituara. Kjo mund të nënvlerësojë
barazinë vertikale sepse të ardhurat nga të ardhurat e tjera kapitale ndodhen më shume tek
shtresat e larta të shoqërisë. Dhe sigurisht në një sistem të tillë të dyanshëm ekziston një
nxitje për të lëvizur nga taksa të larta mbi pagën në taksa të ulta mbi kapitalin.
Është e vështirë të përcaktohet nëse një taksë e sheshtë mundet të adresojë në mënyrë të
mjaftueshme një nga sfiadat më të mëdha të ekonimisё globale: mbajtja e një baze të
fortë taksash në një botë ku lëvizja e kapitalit është gjithmonë e më e madhe. Duke pasur
parasysh nevojën e një shteti për të ardhura, aplikimi i një sistemi me norma të sheshta
tatimi mbi të ardhurat personale dhe mbi pagën mund të nevojitet një normë e lartë e cila
mund të krijojë problem për shkak të taksave bazë të lëvizjes se kapitalit. Nga ana tjetër
nëse implemtohen norma të ulta do të nënvlerësohen përftimet e sistemit dhe do të
ndikohet rishpërndarja e të ardhurave. Asnjë vend nuk ka aplikuar një sistem plotësisht
me norma të sheshta megjithëse trendi duket drejt normave të sheshta. Se sa gjatë do të
qëndrojnë shtetet në këtë trend është një pyetje e hapur. Taksat mund të bëhen më të
sheshta por duhet shumë pёr tu kuptuar impkati i taksës së sheshtë mbi nxitjen e punës
nuk është i provuar (nuk ka evidence) sikurse dhe efekti i shpërndarjes ndrejt normave të
sheshta është shumë kompleks për shkak dhe të reformave që përfshihen në rritjen e
bazës.
Keen, Kim dhe Varsano64
kanё diskutuar e debatuar mbi këtë. Dhe ato kanë mbrojtur
idenë” lëvizja drejt normave të sheshta mund të forcojё stabilizuesin automatik dhe jo ta
dobësojë atë: “Normat e sheshta janë adoptuar kryesisht nga vendet apo shtetet të cilat
kanë qënë anciose për të bërë një lëvizje të thellë të regjimit drejt një tregu më të hapur.
Në shumë raste sinjalet kanё qënë të mirë kuptuara.” Autorët përfundojnë me pyetjen
rreth qëndrueshmërisë së politikës të lëvizjes drejt normave të sheshta: “Ajo që mbetet e
paqartë është qëndrueshmëria e taksës së sheshtë. Nga ana strukturore taksa e sheshtë
është adaptuar por nuk ka dhënë asnjë provë sesi ajo mund të përballet me vështirësitë që
këto vende mund të hasin me taksat ndërkombëtare të lëvizjes së kapitalit.” Normat e
taksёs sё sheshtё janё politika të mira por jo optimale për aq kohë sa sistemi tjeter ka
qënë shpesh herë subjekt i abuzimeve të shumta.
64
Keen, M., Kim, Y, Varsano, R. (2007). “The 'Flat Tax(es): Principles and Evidence.
International Tax and Public Finance,” Springer Science Media vol. 06, pp. 218.
77
2. LITERATURA
Njё ndёr benefitet mё tё rёndёsishme tё raporteve tё sheshta ёshtё se ajo arrin
progresivitet nё njё sistem taksash: ato tё cilёt fitojnё mё shumё paguajnё mё shumё, dhe
nё tё njёjtёn kohё eliminon efektet dёmtuese tё normave tё larta dhe rritёse marxhinale tё
taksave qё do ti shohim nё vijim tё punimit.
Njё ndёr aspektet mё tё keqkuptuara dhe fondamentale tё raporteve tё sheshta tё taskave
ёshtё efekti i tyre progresiv dhe taksimi marxhinal. Progresiviteti i referohet shumёs sё
taskuar pёr çdo grup. Koncepti tradicional i progresivitetit, ku shpeshherё i referohet dhe
barazisё vertikale ёshtё qё individёt tё cilёt fitojnё mё shumё duhet tё kontribojnё mё
shumё nё vlerё absolute. Pra indivёt apo familjet qё fitojnё mё shumё duhet tё paguajnё
proporconialisht mё shumё nё taksa.
Progresiviteti nё ditёt tona arrihet pёrmes normave tё larta ligjore progressive. Por duke
konsideruar efektet negative tё normave rritёse marxhinale tё taksave atёherё krijohen
dhe pengesa apo dekurajime mbi aktivitetet sipёrmarrёse, inovacionet, kursimet dhe
investimet.
Taksat e sheshta mund tё eliminojnё efektet negative tё normave rritёse marxhinale dhe
ndёrkohё tё ruajnё dhe progresivitetin. Individёt, familjet apo bizneset ndёrkohё qё
vazhdojnё tё kontribojnё njё sasi mё tё madhe pёr aq kohё sa kanё rritje tё tё ardhurave
tё tyre ato nuk pёrballen mё me norma marxhinale rritёse.
Duhet tё pёrcaktojmё se nomra mesatare e njё takse ёshtё dhe indikatori i shkallёs sё
progresivitetit tё njё sistemi fiskal pra raporti i sasisё sё taksёs dhe niveli i tё ardhurave të
taksuar. Ndёrkohё qё shumё individё e keqkuptojnё progresivitetin e sistemit nё bazё tё
normёs marxhinale e cila shpreh raportin qё aplikohet nё njё lek mё shumё tё tё
ardhurave qё do tё fitohen.
2.1 INFLUENCA E NORMAVE MARXHINALE RRITЁSE TЁ
TAKSAVE
Kur njё individ vendos tё rrisё orёt e punёs, kapitalin e tij human pёrmes shkollimit apo
tё investojё kursimet e tij raporti i taksёs mbi kёtё individ ёshtё raporti marxhinal i
taksёs. Kjo ёshtё mjaft e rёndёsishme sepse pёrmes kёtij raporti marxhinal do tё varet
dhe sasia e rritur e tё ardhurave qё do ti mbeten individit. Sa mё e lartё kjo normё
marxhinale takse, aq mё e vogёl norma e kthimit tё punёs, pra aq mё e vogёl do tё jetё
nxitja pёr individin, familjen apo biznesin.
78
Kёrkesa e lartё pёr norma tё larta marxhinale taksash pёr atё kategori individёsh me tё
ardhura tё larta nuk sjell gjё tjetёr veç pengesa pёr ato individё tё cilёt mund tё jenё
produktiv nё shoqёri65
. Kjo sjell njё ulje tё rritjes ekonomikё pёr tё gjithё anёtarёt e
shoqёrisё, rritja e normave tё taksёs rezulton eventualisht nё njё situatё mё tё keqe pёr
secilin nga ne sesa mund tё ishim mё parё, edhe sikur normat tona marxhinale tё taksave
tё ishin disa herë mё tё ulta sesa tё individёve mё tё pasur.
2.1.1 Normat Marxhinale tё Taksave Dhe Rritja e Mirёqёnies Sociale
Lidhjen midis normave marxhinale tё taksave dhe mirёqёnies sociale e ka studiuar
pёrsёri Gruber dhe Saez. Autorёt kanё derivuar normat optimale tё taksave nё bazё tё
supozimeve tё ndryshme sesi qeveria vlerёson tё ardhurat e qytetarёve tё kategorive tё
ndryshme dhe reagimet e tyre sipas normave margjinale rritёse66
. Detyra e qeverisё ёshtё
tё rrisё tё ardhurat e ndёrkohё qё duhet dhe tё maksimizojё mirёqёnien sociale, duke
marrё tё mirёqёnё sesi do tё ndryshojnё sjelljet individёt pёrgjatё modifikimit tё normave
tё taksave.
Gruber dhe Saez paraqesin njё sёrё situatash tё ndryshme. Ato i ndjanё grupet e
individёve me tё ardhura shumё tё larta dhe i trajtojnё ata nё formё progresive dhe nё
grupin e dytё pёrfshijnё individёt me tё ardhura tё ulta, ku kёta tё fundit trajtohen njёsoj.
Ajo çfarё studuesit gjeten pёr tё pasur njё strukturё optimale tё normave marxhinale tё
taksave ёshtё qё ato duhet tё jene zbritёse pёr aq kohё sa lёvizet nga grupi i tё ardhurave
tё ulta nё ato tё larta. Pra me fjalё tё tjera normat marxhinale tё taksave duhet tё jenё
rёnёse pёrgjatё levizjes nga tё ardhurat e ulta nё ato tё larta.
Si rezultat i kёtij studimi, duke supozuar tё dhёnё sjelljen e individёve autorёt
konkludojnё qё pёr tё maksimizuar mirёqёnien sociale sistemi optimal i taksave duhet tё
ketё tipare rёnёse, ose tё pakten jo rritёse tё normave marxhinale, megjithёse mund tё
ketё norma mesatarё rritёse.
2.1.2 Normat e Larta Marxhinale tё Taksave Dhe Formimi i Kapitalit
Shumё ekonomistё janё tё mendimit se investimet janё mjaft tё rёndёsishme pёr
mirёqenien e njё kombi nё tё ardhmen. Sipas njё pjese tjetёr autorёsh tё ekonomiksit ata
janё tё mendimit qё koncepti i investimeve ёshtё mjaft i gjёrё dhe ёshtё i diskutueshёm
65
Gruber, Jon and Emmanuel Saez (2002). "The Elasticity of Taxable Income: Evidence
and Implications,” Journal of Public Economics, vol. 84, pp. 1-32. 66
Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229.
79
vetё koncepti nёse çdo lloj investimi sjell mirёqёnie nё tё ardhmen. Autorёt si Carroll,
Holtz-Eakin, Rider dhe Rosen konkludojnё qё normat e larta marxhinale tё taksave ulin
raportin e kthimit tё investimeve sikurse ulin dhe iniciativat e sipёrmarrёsve67
.
Nё njё studim tjetёr tё Gustavo Ventures68
i cili modeloi efektet e raporteve tё sheshta tё
taksave ashtu sikurse Hall dhe Rabushka69
, konkludoi qё eliminimi i taksave mbi
kapitalin ka efekte positive mbi akumulimin e kapitalit.
2.1.3 Normat e Larta Marxhinale tё Taksave dhe Rritja Ekonomike
Kriteret e utilitetit marxhinal janё mjaft tё gjёra por ky punim i referohet kriterit tё
utilitetit marxhinal tё sygjeruar nga Edgeworth70
, Neumann and Morgenstern71
dhe
F.Zeuthen72
. Sipas kёtyre autorёve kriteri kryesor i utilitetit marxhinal ёshtё “minimumi i
sakrificёs”. Sigurisht qё autorё tё ndryshёm kanё pikёpamje tё ndryshme siç ёshtё rasti i
Simons73
i cili e kundёrshton tёrё nocionin e sakrificёs si kriter pёr taksimin. Disa autorё
tё tjerё argumentojnё kriterin e sakrificёs proporcionale apo sakrificёs sё barabartё.
Njё numёr i konsiderueshëm studimesh tregojnё pёr njё lidhje domethenёse tё normave
mesatare dhe marxhinale tё taksave me rritjen ekonomike.
Nё njё kuptim teorik, si normat mesatare dhe ato marxhinale tё taksave kanё njё lloj
influence apo impakti mbi mirёqёnien ekonomike. Gwartney, Halocombe dhe Lawson74
nё studimin e tyre gjetёn qё: sa mё e madhe madhёsia e shtetit dhe sa mё i lartё kufiri i
normёs mesatare tё taksave rezultojnё nё njё performncё tё ulёt ekonomike, kryeshisht
kur madhësia e shtetit tenton tё jetё e pёrfshirё nё aktivitete tё cilat nuk janё konsistente
67
Carroll,R, Holtz-Eakin,D, Rider,M, dhe Rosen, H., (1998). “'Entrepreneurs, Income
Taxes, And Investment,” NBER Working Paper, vol. 6374. 68
Ventura,G,(1999). “Flat Tax Reform: A Quantitative Exploration ,” Journal of
Economic Dynamics and Control, Elsevier , vol. 23, pp. 1454. 69
Hall,R, Rabushka, A, (2007). “The Flat Tax,” Hoover Institution. 70
Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7,
pp. 550-571. 71
Neuman, J, Morganster, O, (1944) “Game Theory and Economic Behavior,”
Princeton. 72
Zeuthen,F, (1937). “Determinateness of the Utility Function,” Review of Economic
Studies, vol. 4. pp. 236-239. 73
Simons, H, (1938). “Personal Income Taxation,” University of Chicago Press. 74
Gwartney, J, Holcombe, R, Lawson, R,( 1998). “The Scope of Government and the
Wealth of Nations,” Cato Journal, vol. 18, no. 2, pp. 163-190.
80
me rritjen e mёtejshme ekonomike. Megjithatё normat marxhinale tё taksave mund tё
kenё njё impkat tё veçantё mbi nxitjet e faktorёve tё prodhimit dhe mbi mirёqёnien
ekonomike. Shumё autorё janё munduar ti veçojnё kёto dy efekte.
Nё tё gjithё botёn politikat fiskale, mesatarisht janё 20% tё GDP-sё. Nё 168 vende taksat
janё rreth 18.8% tё GDP-sё75
. Raportet e taksave variojnё nga 10 pёrqind nё disa vende,
kryesisht vendet e Ballkanit dhe Europёs Lindore deri nё 40 pёrqind nё disa vende tё
tjera, kryesisht me tё ardhura tё larta. Kjo nuk pёrjashton faktin qё disa vende me tё
ardhura tё larta nuk aplikojnё raporte tё ulta. Megjithatё disa vende me tё ardhura tё ulta
kanё gjithashtu raporte tё larta siç ёshtё Ukraina dhe vende me tё ardhura tё larta, siç
ёshtё USA e cila aplikon raporte tё ulta taksash.
Si njё rregull i pёrgjithshёm, tё ardhurat rriten me tё njёtin ritёm me atё tё rritjes
ekonomike. Elasticiteti i tё ardhurave tё sistemit tё taksave mat se sa shpejt rriten tё
ardhurat relativisht me ekonominё. Elasticiteti pёrcaktohet si njё pёrqindje ndryshimi i tё
ardhurave nga taksat nё raport me pёrqindjen nё ndryshim tё GDP-sё. Kur elasticiteti
ёshtё i barabartё me njё do tё thotё qё tё ardhurat nga taksat rriten me njё konstantё tё
njёjtё me atё tё GDP-sё. Kur elasticiteti ёshtё mё i madh se njё kjo dikton qё tё ardhurat
nga taksat rriten mё shpejt. Teorikisht tё ardhurat duhet tё rriten mё tё njёtin raport me
atё tё shpenzimeve tё dёshiruara. Me fjalё tё tjera, elasticiteti i tё ardhurave dhe
shpenzimeve duhet tё jetё i njёjtё. Shqipёria ka dёshtuar nё arritjen e kёtij targeti dhe
ndaj ajo kalon njё sёrё reformash taksash nё mёnyrё frekuente.
Pёr shembull Koester dhe Kormendi76
gjejnё qё pasi kontrollohet norma mesatare e
taksave, normat marxhinale rritёse tё taksave sjellin efekte negative mbi aktivitetet
ekonomike. Pra ulja e progresivitetit tё njё sistemi, ndёrkohё qё shtetit i lejohet e njёjta
taskё mbi tё ardhurat si njё pёrqindje e GDP-sё, çon nё njё rritje tё tё ardhurave
kombёtare. Kur baza e taksёs rritet ndёrkohё qё norma mesatare e taksёs mbetet e
pandryshueshme, kjo sugjeron qё shteti mund tё rrisё tё ardhurat e tij duke lёvizur drejt
njё sheshimi tё sistemit tё taksave.
Mullen dhe Williams77
pёrdorёn njё model tё ngjashёm me atё tё Koester dhe
Kormendit-it pёr Shtetet e Bashkuara. Po ashtu dhe kёta dy studiues konkluduan nё faktin
75
Fox, W, Gurley, T, (2005). “An Exploration of Tax Patterns around the. World,” Tax
Notes International. 76
Koester, R. and R. Kormendi, (1989), "Taxation, Aggregate Activity and Economic
Growth” Economic Inquiry vol. 27, pp. 2. 77
Mulle, K and Williams, M, (1996). “Marginal Tax Rates And State Economic
Growth," Regional Science and Urban Economics, Elsevier, vol. 24/6, pp. 697-704.
81
qё normat e ulta marxhinale tё taksave mund tё kenё njё impakt tё konsiderueshёm
pozitiv mbi rritjen ekonomike.
Nё vitin 1996 Cassou dhe Lansink 78
gjithashtu konkluduan qё aplikimi i njё takse
neutrale tё sheshtё sjell njё rritje ekonomike pёr kapita.
Besci79
pёrdori gjithashtu njё metodё tё ngjashme me atё tё Koester dhe Kormendi-it. Ai
konkludoi qё taskat kanё efekte tё pёrkohshme mbi rritjen dhe janё mё tё fuqishme nё
periudhat afatshkurtra sikurse kanё dhe efekte permanente mbi rritjen tё cilat nuk shuhen
me kalinim e kohёs. Poulson dhe Kaplan80
nё 2008 gjejnё pёrsёri ndikime negative tё
normave tё larta marxhinale tё taksave mbi rritjen ekonomike tё vendit.
Dhe sё fundmi Engen dhe Skinner81
kanё studiuar njё sёrё evidencash si nё Shtetet e
Bashkuara ashtu dhe mё gjerё. Ata konkludojnё qё: njё reformё mbi uljen e normave
marxhinale tё taksave sjell njё rritje ekonomike nё pёriudhё afatgjatё.
Nga tё gjithё studimet e lartё pёrmёndura konkludohet se:
Studimet mbi normat marxhinale tregojnё sё pёr tё maksimizuar mirёqёnien sociale
sistemi optimal i taksave duhet tё ketё tipare rёnёse, ose tё paktёn jo rritёse tё normave
marxhinale, megjithёse mund tё ketё norma mesatare rritёse.82
Ky pёrfundim tregon se
njё sistem proporcional ndihmon rritjen e mirёqёnies.
Autorёt si Carroll, Holtz-Eakin, Rider dhe Rosen konkludojnё qё normat e larta
marxhinale tё taksave ulin raportin e kthimit tё investimeve sikurse ulin dhe iniciativat e
sipёrmarrёsve83
.
Eliminimi i taksave mbi kapitalin ka efekte positive mbi akumulimin e kapitalit.84
78
Cassou, S dhe Lansing, K, (1996). “Growth Effects of a Flat Tax,” Working Paper
9615, Federal Reserve Bank of Cleveland, pp. 21. 79
Besci, Z. (1996). “Do State and Local Taxes Affect Relative State. Growth?”
Atlanta Federal Reserve Bank Economic Review, vol. March/April, pp. 34. 80
Poulson, B, Kaplan, J, (2008). “State Income Taxes and Economic Growth,” Cato
Journal, Vol. 28/1, pp. 67. 81
Engen, E, Skinner, J, (1996). “Taxation and Economic Growth,” National Tax Journal
vol 49, pp. 617-42. 82
Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229. 83
Carroll,R, Holtz-Eakin,D, Rider,M, dhe Rosen, H., (1998). “'Entrepreneurs, Income
Taxes, And Investment,” NBER Working Paper, vol. 6374. 84
Ventura,G,(1999). “Flat Tax Reform: A Quantitative Exploration ,” Journal of
Economic Dynamics and Control, Elsevier , vol. 23, pp. 1454.
82
Normat marxhinale rritёse tё taksave sjellin efekte negative mbi aktivitetet ekonomike.
Pra ulja e progresivitetit tё njё sistemi, çon nё njё rritje tё tё ardhurave kombёtare. Kur
baza e taksёs rritet ndёrkohё qё norma mesatare e taksёs mbetet e pandryshueshme, kjo
sugjeron qё shteti mund tё rrisё tё ardhurat e tij duke lёvizuar drejt njё sheshimi tё
sistemit tё taksave.85
Aplikimi i njё takse neutrale tё sheshtё sjell njё rritje ekonomike pёr kapita.86
Ekzistojnё ndikime negative tё normave tё larta marxhinale tё taksave mbi rritjen
ekonomike tё vendit.87
Tё gjithё studimet e lartpёrmёndura rezultojnё nё njё konkluzion: norma tё ulta
marxhinale tё taskave sjellin efekte positive nё ekonomi. Megjithёse efektet mund tё jenё
tё ndryshme nё shkallёn e influencёs nё periudha afatgjata dhe afatshkurёtra, ato sjellin
pozitivitet nё aktivitetet ekonomike dhe rritjen ekonomike.
2.2 KORNIZA TEORIKE E MODELEVE TЁ TAKSIMIT OPTIMAL
Dizenjimi i njё sistemi optimal taksash ёshtё njё çёshtje e cila ka tёrhequr vёmendjen e
shumё ekonomistёve. Teoritё pёr njё sistem tё tillё janё tё ndёrlikuara sepse teoria ёshtё
mjaft e ndёrthurur me politikat fiskale nё praktikё. Teoritё e para mbi sistemin optimal
nisin me Ramsey88
dhe Mirrles89
tё cilёt kanё kryer dhe kёrkimet mё fondandamentale nё
lidhje me kёtё çёshtje. Kanё qёnё tё shumta dhe sugjerimet e mёvonshme mbi teoritё e
njё sisitemi optimal fiskal tё tillё si: normat marxhinale optimale tё taksave varen nga
aftёsia e shpёrndarjes; normat optimale marxhinale tё taksave mund tё ulen tek tё
ardhurat e nivelit tё lartё; njё taksё e sheshtё, me njё trasfertё universale lump-sum mund
tё jetё afёr optimales; shtrirja optimale e rishpёrndarjes rritet me pabarazinё e pagave;
85
Koester, R. and R. Kormendi, (1989), "Taxation, Aggregate Activity and Economic
Growth” Economic Inquiry vol. 27, pp. 2. 86
Cassou, S dhe Lansing, K, (1996). “Growth Effects of a Flat Tax,” Working Paper
9615, Federal Reserve Bank of Cleveland, pp. 21. 87
Poulson, B, Kaplan, J, (2008). “State Income Taxes and Economic Growth,” Cato
Journal, Vol. 28/1, pp. 67. 88
Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic
Journal, vol. 37, pp. 47-61. 89
Mirrlees, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278.
83
taksat duhet ti referohen si karakteristikave personale ashtu dhe tё ardhurave;vetёm
produktet e fundit duhet tё taksohen, dhe ato madje duhet tё taksohen nё mёnyrё uniform;
tё ardhurat kapitale nuk duhet tё taksohen; nё ekonomitё dinamike dhe stokastike
politikat optimale tё taksave kёrkojnё njё sofistikim tё lartё.
Megjithёse jo gjithmonё e kudo kёto konkluzione teorike janё marrё nё konsideratё
pёrgjatё bёrjes sё politikave fiskale, mund tё shohim qё nё njё pjesё tё vendeve tё OECD,
normat marxhinale kanё rёnё, normat marxhinale tё tё ardhurave janё bёrё mё tё sheshta,
taksat mbi konsumin janё mё uniforme dhe tipikisht tё vendosura nё produktet finale.
Ndёrkohё qё taksat mbi kapitalin janё mbi zero pra ndryshe nga ajo qё na sygjeron teoria.
Teoria standarte e taksimit optimal konsiston nё njё sistem i cili duhet tё maksimizojё
mirёqёnien sociale sipas disa kufizimeve tё caktuara. Literatura tipike e taksimit optimal
e trajton projektuesin social (vendim marrёsin e politikave fiskale) si utilitarian; pra
mirёqёnia sociale ёshtё njё funksion i dobive tё individёve nё shoqёri. Studime tё
ndryshme e supozojnё dobishmёrinё si dobi mesatare e cila e kthen funksionin e
mirёqёnies sociale nё njё funksion linear. Sikurse studime tё tjera e konsiderojnё
funksionin nё fjalё si njё funksion jo linear, pra kёrkohet njё barazi nё shpёrndarjen e
dobishmёrisё. Sikurse ka dhe funskione tё mirёqёnies sociale individualistike90
siç ёshtё
funskioni i quajtur funskioni i mirёqёnies sё Bergson-Samuelson, ku dobia e çdo individi
varet vetёm nga konsumi i tij.
Problemi i mirёqёnies mund tё kuptohet nё njё nivel makroekonomik sikurse mund tё
kuptohet dhe nё njё nivel mikroekonomik ku mirёqёnia pёrfshin njё sёrё perceptimesh
individuale dhe standarte jetese individuale91
. Megjithatё pёrgjatё këtij punimi kёto
ndryshime janё tё njё rёndёsie sekondare.
Nё njё pjesё tё konsideruar tё studimeve pёr tё thjeshtuar pikёrisht kёtё problem autorёt e
konsiderojnё popullatёn si homogjene, ku çdokush nё shoqёri ka preferenca tё njёjta nё
lidhje me konsumin dhe kohёn e lirё. Por ky lloj supozimi ku konsumatorёt janё tё
pёrcaktuar si homogjenё mund tё çojё nё problem tё tjera.
Megjithatё pasi ёshtё caktuar qёllimi i funksionit nё vetvete hapi pasardhёs i takon
pёrcaktimit tё kufizimeve me tё cilat projektuesi pёrballet gjatё dizenjimit tё sistemit tё
90
Varian, H, (2006). “Welfare, In. “Intermediate Economics,” Norton & Company, Inc
pp. 620-621. 91
Greve, B, (2008). “What is Welfare, ” Central European Journal of Public Policy, vol.
2, pp. 58
84
taksave. Frank Ramsey92
nё vitin 1927 sygjeroi qё projektuesi duhet tё rrisё tё ardhurat
pёrmes taksёs mbi konsumin. Ai tregoi qё njё taksё e tillё duhet tё aplikohet nё raport tё
anasjelltё me elasticitetin e kёrkesёs sё konsumatorit nё lidhje me produktin. Pra
produktet qё kanё njё kёrkesё inelastike duhen tё taksohen mё shumё. Pёrpjekjet e tij
patёn njё impakt mjaft tё madh nё teoritё e taksimit sikurse dhe nё teoritё e produkteve
publike. Por nga ana tjetёr nga njё kёndvёshtrim i taksimit optimal nuk ёshtё shumё
bindёs, sepse vendosja e njё sistemi taksash nё bazё tё supozimeve ёshtё nё vetvete
problematike.
Sikurse nёse projektuesi do tё ishte i lirё nё pёrzgjedhjen e sistemit tё taksave atёherё
problemi do tё ishte shumё mё i thjeshtё. Taksa optimale ёshtё njё taksё e thjeshtё lump-
sum. Nёse ekonomia ёshtё e pёrshkruar si njё konsumator pёrfaqёsues, atёherё
konsumatori mund t’ja paguaj taksёn shtetit si njё tё vetme pavarёsisht nga format apo
llojet e ndryshme tё taksave. Nё mungesё tё ndonjё perfeksioni tё tregut, (njё rregull
efiçent93
nёn kupton taksimin e prodhuesit ekzaktёsisht me shumёn e kostos marxhinale
tё jashtme) siç janё eksternalitetet paraekzistuese pёr projektuesin njё taksё lump-sum do
tё ishte zgjidhja mё e mirё. Por nё jetёn reale pёrdorimi i kёtyre lloj taksave ёshtё shumё
i rrallё. Kjo taksё rёndon njёsoj si tek tё pasurit ashtu dhe tё varfёrit duke bёrё tё mundur
njё barrё mё tё madhe nё tё ardhmen. Sepse politikisht kjo taksё nuk mund tё aplikohet
pёr shkak tё pakёnaqёsive qё sjell tek masa e gjёrё, siç ishte rasti i Britanisё nё 1990 kur
Margaret Thatcher vendosi njё taksё lump-sum nё nivel lokal duke i dhёnё kёshtu
pёrparёsi konceptit tё efiçensёs.
Nё kёto kushtё projektuesit i duhet tё marrё nё konsideratё aftёsitё heterogjene paguese
tё taskapaguesve. Nёse projektuesi do tё dallonte apo pёrcaktonte diferencat e
qёnёsishme tё taskapaguesve ai pёrsёri do tё pёrzgjidhte taksёn lump-sum. Por tashmё
kjo taksё do tё ishte e kushtёzuar nga aftёsia. Kjo taksё nuk do tё varej nga zgjedhjet
individuale, pra nuk do tё shkaktonte shtrёmbёrime tё nxitjeve, po ashtu dhe projektuesi
do arrinte barazinё pa kosto nё efiçencё. Sepse për të zgjedhur midis efiçencës dhe
barazisë duhet të pranojmë që për të fituar një nivel të caktuar të njërës prej tyre do të
thotë të heqim dorë në të njëtin nivel nga tjetra94
.
92
Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic
Journal, vol. 37, pp. 47-61. 93
Samuelson, W, Marks, S, (2006). “Rules, Public Goods and Cost Benefit Analyses, In.
Managerial Economics,” Wiley, 2006, pp. 582-583. 94
Mirrles,J, (1997). “Information And Incentives: The Economics Of Carrots And
Sticks” The Economic Journal, vol. 107, pp. 1311–1329.
85
Aktualisht pёr shtetin ёshtё e pamundur tё pёrcaktojё aftёsitё e individёve duke bёrё qё
modeli tё jetё joprakitk dhe jorealist.
2.2.1 Teoria e Ramsey-it
Nё teorinё e Ramsey-it pyetja kryesore qёndron se si duhet tё jetё norma e taksёs sё dy
produketeve nё mёnyrё tё tillё qё barra e tepёrt e taksёs tё jetё sa mё e vogёl. Pёr tё
minimizuar barrёn totale tё taksёs, duhet qё barra marxhinale e krijuar nga çdo e ardhur
pёr secilin nga produktet duhet tё jetё e njёjtё. Pёr tё thjeshtёzuar analizёn apo modelin
Ramsey konsideroi qё konsumatori tё cilin do tё analizojmё apo pёrfaqёsuesin e shoqёriё
si njё konsumator qё konsumon vetёm dy produkte X dhe Y. Kёto dy produkte nuk janё
as komplementuese dhe as zёvendёsues tё njёri tjetrit. Por nga ana tjetёr çdo ndryshim i
çmimit tё njёrit prej produkteve ndikon ose jo nё kёrkesёn e produktit tjetёr. Nё grafikun
e mёposhtёm shikojmё qё individi mund tё ble X produkte me çmimin P0, duke e bёrё
kёshtu kurbёn e ofertёs tё X-it horizontale dhe kurbёn e kёrkesёs pёr X-in Dx.
Grafiku 19: Barra e Tepёrt Marxhinale
Burimi: Financё Publike, Gayer
Supozojmё qё aplikohet njё taksё ux mbi produktin X. Kjo taksё sjell uljen e sasisё sё
kёrkuar nga XO nё X1, e cila paraqitet si ∆X nё grafik. Atёherё barra e tepёrt e taksёs
mbetet sipёrfaqja e trekёndёshit abc. Tani supozojmё qё kemi njё rritje tё taksёs me 1
duke e bёrё taksёn (ux + 1).
86
Tashmё dhe çmimi i produkti X ёshtё P0 + (ux +1); sasia e kёrkesё sё tij bie e ∆x nё X2
dhe barra e tepёrt e krijuar ёshtё trekёndёshi fec. Barra e tepёrt marxhinale ёshtё pikёrisht
diferenca midis kёtyre dy trekendeshave duke krijuar trapezoidin fbae. Sipёrfafja e
trapezoid-it ёshtё ½ e lartёsisё (∆x) herё shumёn e bazёs [ux + (ux + 1)]. Pra barra e
tepёrt marxhinale ёshtё ½ ∆x[ux + (ux + 1)]. Tashmё qё barra e tepёrt marxhinale krijohet
nga rritja e taksёs, na duhet tё pёrllogarisim rritjen nё tё ardhurat qё krijohen nga rritja e
taksёs.
Pra tё pjesёtojmё barrёn e tepёrt marxhinale me ndryshimin e tё ardhurave. Kjo quhet
ndryshe barra e tepёrt marxhinale e krijuar nga çdo njёsi shtesё e tё ardhurёs. Nё
momentin kur taksa ёshtё ux tё ardhurat nga taksat janё uxX1. Nё grafikun e mёsipёrm kjo
shprehet si drejtkёndёshi hbaj.
Dhe nё tё njёjtёn formё kur norma e taksёs ёshtё (ux +1), tё ardhurat nga taksat janё gfej.
Duke krahasuar kёto dy drejtkёndёsha, shohim qё taksa rritet, pёrfitimi i shtetit ёshtё gfih
dhe humbjet janё ibae. Pra ndryshimi nё tё ardhurat ёshtё gfih-ibae. Algjebrikisht kjo
ёshtё X2 – (X1 – X2)ux dhe matematikisht ndryshimin nga tё ardhurat e taksat mund ta
shprehim si:
X1 - ∆X= Tё ardhurat marxhinale nga taksat.
Duke qёnё se kushtin pёr minimizimin e barrёs sё tepёrt totale e arrinim pёrmes njё barrё
tё tepёrt marxhinale tё njёjtё pёr çdo produkt atёherё mund tё themi qё:
∆X/X1-∆X = ∆Y/Y1-∆Y
Nga kёtu marim:
∆X/X1=∆Y/Y1
Pra rregulli i Ramsey-it i vitit 1927 thotё se pёr minimizimin e barrёs totale tё tepёrt,
normat e taksёs duhet tё jenё tё tilla qё ulja nё pёrqindjen e sasisё sё kёrkuar tё jetё e
njёjtё pёr çdo produkt.
2.2.2 Teoria e Corlett-Hague
Nё vitin 1953 kёta dy studiues95
provuan njё implikim tё rёndёsishёm tё rregullit tё
Ramsey-it. Nёse kemi vetёm dy produkte, taksimi efiçent kёrkon taksimin e produktit i
cili ёshtё relativisht mjaft komplemnetues me kohёn e lirё. Kjo nёnkupton, qё nёse do qe
95
Corlet, W, Hague, D, (1953). “Complementarity and the Excess Burden of Taxation,”
Review of Economics Studies, vol. 21/1, pp. 22-30.
87
e mundur qё tё taskohej koha e lirё, tё ardhurat nga taksat mund tё rriten pa prodhuar njё
barrё tё tepёrt tё taksёs. Megjithёse ёshtё e pamundur qё projektuesi tё taksoje kohёn e
lirё, ata mund tё taksojnё produket qё konsumohen bashkarisht me kohёn e lirё, duke
bёrё kёshtu qё nё mёnyrё indirekte tё ulet kёrkesa pёr kohё tё lirё. Sipas kёtyre dy
autorёve nёse do tё aplikoheshin taksa tё larta mbi produket tё cilat janё komplemnetare
me kohёn e lirё atёherё do tё ishte e mundur arrijta e njё sistemi efiçent perfekt.
Sigurisht qё duhet tё konsiderojmё situatёn kur ndёrhyrja e shtetit sjell ndryshim nё
sasinё e tregut, rezultati ёshtё inefiçenca, humbje e mirёqёnies96
.
2.2.3 Teoria e Edgeworth-it
Sipas teorisё sё Edgewoth-it97
, mbi optimizimin e taskёs mbi tё ardhurat, qёllimi i teorisё
sё tij ёshtё tё modelojё njё mёnyrё tё menduari sistematike pёr sasinё e duhur tё taksёs
progresive. Modeli i tij, nё fund tё shekullit tё 19-tё, studion pikёrisht pyetjen mbi
taksimin optimal tё tё ardhurave duke pёrdorur njё model tё thjeshtё me disa supozime tё
caktuara. Supozimi primar ёshtё maksimizimi i mirёqёnies sociale nё varёsi tё tё
ardhurave tё kёrkuara. Pra mirёqёnia sociale ёshtё njё funksion shumatore-je i çdo
funksioni tё dobishmёrisё individuale. Supozimi i dytё ёshtё qё tё gjithё individёt kanё
tё njёjtin funksion dobishmёrie dhe sё treti shuma e tё ardhurave totale ёshtё fikse. Duke
qёnё se funksionet e dobishmёrisё janё identike kjo nёnkupton qё dhe dobitё marxhinale
janё tё njёjta nёse tё ardhurat janё tё njёjta.
Sipas kёtij modeli taksat duhet tё jenё tё tilla qё pas shpёrndarjes sё taksёs mbi tё
ardhurat kёto tё fundit tё jenё sa mё tё barabarta. Nё veçanti tё ardhurat duhet tё meren sё
pari nga tё pasurit duke qёnё se humbja e dobisё marxhinale ёshtё mё e vogёl sesa ajo e
tё varfёrve. Dhe sё fundimi sipas kёsaj teorie nёse shtetit i nevojiten mё shumё tё ardhura
edhe pasi ka arritur barazinё totale atёherё barra e taksёs duhet tё shpёrndahet nё mёnyrё
tё barabartё. Modeli i Edgeworth-it ёshtё njё sistem progresiv ku individёt me tё ardhura
mё tё larta duhet tё kenё njё normё marxhinale 100%.
Nё dekadat e fundit ekonomistё tё ndryshёm kanё invesituguar sesi rezultatet e modelit tё
Edgeworth-it ndryshojnё kur supozimet e modelit janё disi mё tё ndryshme.
2.2.4 Teoria e Mirrles-it
96
Hall,R, Lieberman, M, (2005). “Economic Efficiency and Government Role, In.
Microeconomics,” Thomson South Western, pp 480-481. 97
Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7,
pp. 46-70.
88
Nё vitin 1971 ishte Mirrlёs98
i cili sygjeroi njё mёnyrё tjetёr formulimi tё problemit tё
projektuesit. Ndryshimi nё formulim lidhet drejtё pёrsёdrejti mё heterogjenitetin e
taksapaguesve. Nё versionin e parё tё modelit tё tij, individёt gёzojnё aftёsi tё ndryshme
tё lindura pёr tё fituar para. Projektuesi mund tё pёrcaktojё tё ardhurat, ku kёto varen si
nga aftёsitё ashtu dhe pёrpjekjet, dhe vetё projektuesi nuk mund ti pёrcaktojё kёto dy tё
fundit si aftёsitё ashtu dhe pёrpjekjet e individёve. Nёse projektuesi do tё taksonte tё
ardhurat me njё tendencё pёr tё taksuar ato me aftёsi tё shumta apo tё larta, individёt do
tё diskurajoheshin dhe nuk do tё pёrpiqeshin tё fitonin mё shumё tё ardhura. Nё teorinё e
tij problemi i taksimit behёt njё lojё me informacion inperfekt midis taksapaguesve dhe
projektuesit. Projektuesi dёshiron tё taksojё ato me aftёsi tё lartё dhe ti kaloj ato tek
individёt mё aftёsi mё tё ulёt.(Vine re se studimi i tij nis me qёllimin pёr t’ja marrё atyre
qё gjenerojnё mё shumё dhe t’ja kaloj atyre qё gjenerojnё mё pak). Sigurisht qё
projektuesit i duhet tё sigurohet qё sistemi i taksave nuk duhet tё lejojё qё individёt me
aftёsi tё larta tё shtiren si individё me aftёsi tё ulta.
Ndёrkohё analizat moderne tё Mirrlesit mbёshteten nё “ Parimin e Shpalljes (Zbuluar)”.
Sipas teorisё klasike tё lojrave, çdo alokim optimal i burimeve mund tё arrihet pёrmes njё
politike tё tillё ku çdo individ nё formё vullnetare tregon tipin e tij nё pёrgjigje tё
reagimeve tё parashikuara99
. Me fjalё tё tjera projektuesit i duhet tё sigurohet qё sistemi
tё japё nxitjet e duhura pёr taksapaguesit me aftёsi tё lartё nё mёnyrё qё ata tё vazhdojnё
tё prodhojnё nё nivele tё larta respektive me aftёsitё e tyre, megjithёse projektuesi do tё
donte t’a taksonte kёtё grup me taksa tё larta.
Pika mё e fortё e modelit tё Mirrlёs-it ёshtё se ai i lejon projektuesit tё konsiderojё tё
gjithё llojet e realizueshme tё sistemeve tё taskave. Ndёrkohё pika mё e dobёt e qasjes sё
tij ёshtё niveli i lartё i kompleksitetit. Mbajtja e kufizimit nxitje-pajtueshmёri, e cila
nevojitet qё individёt tё mos punojnё nё nivele mё tё ulta sesa aftёsitё qё ata gёzojnё e
bёn mё tё vёshtirё.
Nё modelin e Mirrlёs-it optimizimi arrihet atёherё kur normat marxhinale tё taksave janё
zero (sistem proporcional). Supozimi i tij ёshtё mbi ekzistencёn e njё norme marxhinale
takse, y, tek individёt me tё ardhurat mё tё larta nё ekonomi. Kjo normё positive
marxhinale e taksёs pёrbёn njё efekt diskurajues pёr pёrpjektjet e individeve, duke
gjeneruar kёshtu njё lloj kostoje tё efiçencёs. Nёse norma marxhinale mbi atё lloj
taksapaguesi do tё ishte zero pёr çdo lloj tё ardhure mbi y, atёherё e njёjta sasi tё
ardhurash do tё mblidhej dhe kostoja e efiçences do tё eliminohej. Pra njё taksё
98
Mirrlees, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278. 99
Kёtu “Parimi i Shpalljes” biё vetё ndesh me supozimin, nёse ata tregojnё tipin e tyre nё
varёsi tё pёrcaktimeve tё parashikuara.
89
marxhinale positive pёr taksapaguesit me tё ardhura mё tё larta nuk mund tё jetё
optimale.
Ky fenomen i cili njihet si “goditёs dhe kundёrshtues” shpesh ёshtё neglizhuar pёr
kufizimet e tij nё praktikё. Potenciali i rishpёrndarjes nga individёt me tё ardhura mё tё
larta tek pjesa tjetёr e popullatёs mund tё justifikoj norma tё larta marxhinale pёr pjesёn e
dytё tё individёve me tё ardhura tё larta. Pra mbetet e paqartё kush do tё pёrcaktohet si
individё me tё ardhura mё tё larta. Madje Saez argumenton qё: shpёrndarja e pakufizuar
ёshtё me mё shumё interes sesa shpёrndarja e kufizuar pёr tё zgjdhur problemin e
taksimit optimal mbi tё ardhuart e larta100
. Pa kёtё pjesё me individё me tё ardhura mё tё
larta, intuita pёr norma marxhinale zero nuk mund tё aplikohet, dhe normat marxhinale
pranё grupit me individё tё tillё mund tё jetё positive dhe e lartё101
.
Pёr tё pёrcaktuar pikёrisht kufirin e individёve me norma tё larta dhe ato tё ulta, problem
qё mbetet i identifikueshёm pothuasje nё çdo sistem, mund tё pёrmёndim sistemin e
taksave islame i cili e thjeshtёzon kёtё problem. Sipas sistemit islam, taksa mbi tё
ardhurat ёshtё njё taksё e paaplikueshme, taksa qё e zёvendeson kёtё koncept ёshtё taksa
mbi pasurinё102
. Pёrkufizimi i termit tё pasurisё ёshtё i qartё nё sistemin e tyre.
Pasuria ёshtё teprica pёrtej nevojave tё tyre bazike apo standarteve normale tё jetesёs. Pra
taksat u mblidhen vetёm individёve tё cilёt kanё sufiçite dhe asgjё nuk i merret atyre tё
cilёt nuk kanё sufiçite tё tilla, pra pasuri. Kjo ёshtё e ngjashme mё konceptin e sistemit
tonё perёndimor ku njё sasi e caktuar e tё ardhurave tё individёve ka taksё zero. Por nё
sistemin tonё nuk konsiderohen dhe shpenzimet minimale qё i nevojiten individit pёr tё
jetuar. Pra i pasur ёshtё çdo individ i cili mund tё pёrballojё nevojat e tij, pastaj tё
familjarёve tё tij dhe mё pas tё pjesёs tjetёr tё popullatёs.
Pra pagimi i taksave nё rastet kur individi nuk mund tё pёrballojё nevojat e tij dhe tё
familjarёve tё tij nuk ёshtё pjese e sistemit tё taksave islame. Sikurse njё element tjetёr
mjaf pozitiv i kёtij sistemi ёshtё aplikimi i normave tё sheshta pёr individёt e pasur. Ku
normat marxhinale bёhen zero dhe nuk krijohet asnjё lloj shtrёmbёrimi mbi iniciativat e
individёve pёr tё punuar mё shumё.
100
Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229. 101
Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229. 102
Rizvi, S, (1992). “Khums,’ Islamic Libary Project.
90
Pёr mё tepёr normat marxhinale zero nё pjesёn me tё ardhura mё tё larta sjellin njё detyrё
tё rёndёsishme pёr tё identifikuar formёn e pjesёs me tё ardhura mё tё larta dhe aftёsisё
sё shpёrndarjes. Nё njё simulacion numerik sipas modelit tё Mirrlёs-it tё bёrё nga
Tuomala103
u gjet qё: nё tё gjithё rastet e konsideruara normat marxhinale tё taskave
rriten me pёrjashtim tё nivelit tё tё ardhurave qё janё nё fund tё çdo grupimi. Pёrcaktimi i
kufijve midis grupeve me tё ardhura tё ulta, tё mesme dhe tё larta kthehet nё njё
vёshtirёsi mё vete. Nёse nё sistemin tonё, pra nё sistemet kapitaliste do tё adoptonim
pёrcaktimin e pasurisё dhe individёt e pasur sipas sistemit islam, atёherё do tё
eliminoheshin njё sёrё veshtirёsish dhe debatesh fiskale dhe politike.
2.2.5 Stein
Njё ndёr supozimet mё jo reale tё modelit tё Edgeworth-it ёshtё supozimi i tij i tretё mbi
tё ardhurat fikse nё shoqёri. Pёr tё qёnё disi mё realist supozojmё qё dobishmёria e
inidvidёve varet jo vetёm mbi tё ardhurat por dhe nё kohёn e lirё. Taksat mbi tё ardhurat
shtrembёrojnё vendimet mbi orёt e punёs duke krijuar barrё tё tepёrt.
Njё shoqёri me njё funksion social mirёqёnie shtesё pёrballet me njё sёrё dilemash tё
pashmangshme. Nga ana tjetёr objektiva ёshtё vendosja e barrёs sё tasksёs nё mёnyrё tё
tillё qё tё arrihet njё barazi mё e madhe pas vendosjes sё taksёs. Nё njё sistem optimal tё
taksave mbi tё ardhurat ёshtё maksimizimi i mirёqёnies sociale, por pёr arritjen e saj
duhet tё konsiderohen kostot e arritjes sё barazisё.
Dhe kostoja e arritjes sё barazisё konsiston nё barrёn e tepёrt tё krijuar pёr tё arritur kёtё
barazi. Tek modeli i Edgeworth-it kosto e arrijtes sё barazisё ёshtё zero e cila shpjegon
apo pёrshkruan dhe barazinё perfekte.
Nё vitin 1987 Stern104
studio njё model tё ngjashёm me atё tё Edgeworth-it, por ai
konsideroi pёrveç tё ardhuarve dhe kohёn e lirё tё individёve. Nё analizёn e tij Stern
supozoi qё tё ardhurat e taksёs tё mbledhura nga njё person janё si mё poshtё:
Tё ardhurat = -α + t x tё ardhurat
Ku α pёrshruan shumёn e parave qё i nevojitet individit pёr tё jetuar dhe t pёrshkruan
normёn marxhinale tё taksёs. Ekuacioni i Stern-it mund tё paraqitet nё forme grafike si
mё poshtё.
103
Tuomala, Matti, (1990). “Optimal Income Tax and Redistribution,” New York:
Oxford University Press. 104
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill.
91
Grafiku 20: Njё taksё Lineare mbi tё Ardhurat
Burimi: Financё Publike, Gayer
Nё boshtin e x-ve kemi tё ardhurat e individit dhe nё boshtin e y-ve kemi tё ardhurat nga
taksat. Kur tё ardhurat janё zero barra e taksёs ёshtё negative, qё nёnkupton njё lloj
subvencioni apo granti qё shteti i jep individit. Pas kёtij kufiri pёr çdo tё ardhur shtesё
individi duhet tё paguaj taksё. Pra, t-ja ёshtё norma marxhinale e taksёs. Duke qёnё se
interpretimi i ekuacionit gjeometrik tё Stern-it ёshtё njё vijё e drejtё kjo quhet njё skemё
lineare e taksёs mbi tё ardhurat, qё ne e njohim si taksa e sheshtё mbi tё ardhurat. Ёshtё
e rёndёsishme tё theksohet se kjo skemё lineare me norma konstante marxhinale pёrfshin
progresivitet nё vetvete, sepse sa mё tё larta tё ardhurat e individit aq mё tё larta janё
vlerat monetare tё taksёs qё ata paguajnё. Se sa progresiv ёshtё sistemi kjo varet nga
vlera qё mer α dhe t-ja. Sa mё e lartё t-ja aq mё progresiv ёshtё sistemi, por nga ana tjetёr
kёto vlera tё larta tё t-sё shoqёrohen apo e thёnё ndryshme krijojnё barra mё tё larta tё
taksёs. Tashmё problemi kthehet nё gjetjen me optinmale tё kombinimit midis α-ёs dhe t-
sё, nё mёnyrё qё tё maksimizohet mirёqёnia sociale.
Nё studimin e tij Stern gjeti qё raporti mё i mirё i t-sё do tё ishtё norma prej 19%105
. Kjo
ёshtё njё normё shumё mё e vogёl se ajo e modelit tё Edgeworth-it106
. Nё terma mё tё
pёrgjithёshme mund tё themi qё Sterni-i provoi qё sa mё elastike tё jetё kёrkesa pёr punё
aq mё e vogёl duhet tё jetё vlera e t-sё dhe se kostoja e rishpёrndarjes ёshtё krijimi i
barrёs sё tepёrt.
105
Rezultat ky nёn supozimin qё elasticiteti i zёvendёsimit midis tё ardhurave dhe kohёs
sё lirё, ёshtё 0.6. 106
Raporti i Edgeworth-it pёr individёt me tё ardhura tё larta ёshtё 100%.
t=norma
marxhinale
e takses
92
Njё ndёr limitimet e analizёs sё Stern-it ёshtё se ai e pёrcakton sistemin vetёm me anё tё
njё norme marxhinale takse-je.
Mё vonё nё vitet 2002 Gruber dhe Saez107
analizuan njё sistem tё ngjashёm por ky i
fundit lejonte katёr norma marxhinale tё taksave. Gjetja e tyre mё interesante ishte qё
individёt nё grupin me tё ardhura mё tё larta duhet tё pёrballeshin mё norma marxhinale
mё tё ulta se ato tё individeve nё grupin e individёve me tё ardhura mё tё ulta. Kjo
bazohen nё mendimin qё individёt me tё ardhura mё tё larta mund tё krijojnё vende tё
reja pune, pra tё rrisin ofertёn pёr punё. Ajo çka ёshtё mё e rёndёsishmё ёshtё qё
megjithёse normat marxhinale ulen, normat mesatare tё taksave rriten.
Pas njё sёrё studimesh mbeten shumё vlera apo gjykime polemike mbi taksimin optimal
pёr tё arritur maksimizimin e mirёqёnies sociale.
Studimet dhe diskutimet e shumta mbi teorinё e efiçencёs sё taksёs nuk janё mjaft tё
drejta sepse efiçenca ёshtё vetёm njё kriter i evaluimit tё sistemit tё taksave. Njё kriter
tjetёr ёshtё dhe drejtёsia. Sistemi i taksave duhet tё ketё dhe njё barazi vertikale. Ai duhet
tё ketё shpёrndarje tё barrёs nё mёnyrё tё drejtё midis individёve me aftёsi tё ndryshme
pёr pagesё.
Sё fundmi mund tё themi qё njё taksё lump-sum mund tё aplikohet pa krijimin e njё
barre tё tepёrt. Duke qёnё se taskat lump-sum nuk janё politiksht tё aplikueshme
problemi qёndron se si mund tё rrisim tё ardhurat nga taksat me njё barrё tё tёpert sa mё
tё vogёl tё jetё e mundur.
Dhe nё pёrgjithёsi sipas rregullit tё Ramsey-it minimizimi i barrёs sё tepёrt kёrkon qё
taksa tё jetё e tillё nё mёnyrё qё kёrkesa pёr tё gjithё produktet (edhe koha e lirё) tё ulet
nё proporcion tё njёjtё. Nё pёrgjithёsi barra bie mbi blerёsin kur elasticiteti i kёrkesёs/
elasticiteti i ofertёs ёshtё i vogёl, dhe zakonisht mbi shitёsin kur elasticiteti i kёrkesёs/
elasticitetin e ofertёs ёshtё i madh108
.
2.2.6 Hall dhe Rabushka
Nё punimin e tyre Hall and Rabushka109
mbi taksёn e sheshtё konluduan tre elementё tё
rёndёsishёm mbi taksёn e sheshtё. Sё pari, taksa e sheshtё ёshtё njё taksё e ndershme dhe
107
Gruber, Jon and Emmanuel Saez (2002). "The Elasticity of Taxable Income: Evidence
and Implications,” Journal of Public Economics, vol. 84, pp. 1-32. 108
Pidyck, R, Rubinfeld, D, (1986). “Competitive Market Analysis, In.
Microeconomics,” Maxmillian Inc, pp. 314-315. 109
Hall,R, Rabushka, A, (2007). “The Flat Tax,” Hoover Institution.
93
e drejtё bazuar mbi konceptin praktik primar mbi drejtёsinё. Sё dyti,taksa e sheshtё ёshtё
e drejtё bazuar mbi paguesin dhe sё treti taksa e sheshtё po pёrfshin njё suport tё madh nё
kahun politik nё dy dekadat e fundit.
Taksa e sheshtё sjell njё frymё positive mbi nxitjen e punёs, aktiviteteve sipёrmarrёse
dhe formimit tё kapitalit dhe kёto tё shoqёruar nё thelb me njё rritje tё prodhimit dhe
standarteve tё jetesёs. Çdokush do tё ishtё pro kёsaj rilindjeje ekonomike. Pra rritja
ekonomike nuk mund tё bazohet thjeshtё nё rritjen e sektorёve si shёrbimet apo patentave
tё ndryshme por ajo duhet tё jetё e bazuar mbi njё rritje tё drejtpёrdrejtё tё prodhimit.
Pyetjet qё ngrihen mbi taksёn e sheshtё janё nga mё tё shumtat, p.sh; a ka ndikime tё
tjera tё saj mbi ekonominё, a ёshtё ajo njё dhuratё pёr tё pasurit, a e shkatёrron ajo
tregun; a mundet tё mbijetojnё entitet e shumta qё japin ndihma tё caktuara mbi kategori
tё caktuara indivesh apo aplikojnё ulje taksash nga mё tё ndryshmet, a mundet taksa e
sheshtё ti japi fund defiçitit tё shtetit.
Punimi i kёtyre dy studiuesve i konsideron seriozisht pёrgjigjet e pyetjeve tё
lartpёrmendura. Sipas tyre njё raport prej 19% do tё sjellё nxitje nё ekonomi dhe nxitje
nё orёt e punёs duke bёrё kёshtu tё mundur rritjen e prodhimit. Nxitjet mbi investimet po
ashtu do tё jenё pozitive duke bёrё tё mundur qё investimet tё kanalizohen nё fushat mё
produktive.
Pёr tё nxitur punёn Hall dhe Rabushka konsiderojnё qё njё pjёse e taksapaguesve tё cilёt
megjithёse nё njё sistem progresiv mund tё renditen nё raportet mё tё ulta tё mundshme
nё njё sistem tё sheshtё pjesa e individeve tё cilёt nuk arrijnё tё ardhurat pёr tё
pёrballuar njё standart minimal jetese janё totalisht tё pёrjashtuar nga taksat.
Njё elementet tjetёr i ngritur prej Hall dhe Rabushkёs ёshtё qё normat marxhinale tё
taksave pёrcaktojnё nxitjet pёr tё gjithё llojet e aktivitete familjare. Megjithatё rasti i
Shqipёrisё mbi nxitjet ekonomike tё orёve tё punёs ёshtё disi i veçantё. Nga anketimi i
kryer nё 600 (gjashtёqind) biznese nё Shqipёri110
, u pa qё ky efekt nuk ёshtё real pёr
vendin tonё. Megjithatё teorikisht mbetet fakti qё normat marxhinale kanё ndikim mbi
nxitjen e orёve tё punёs sё individёve.
Njё pikё qё duhet tё konsiderohet ёshtё dalja e individёve nё pension. Sepse dhe dalja nё
pension ёshtё njё lloj nxitjeje. Normat e larta marxhinale tё taksave nxisin njё pjesё tё
individёve tё mos vazhdojnё punёn, pra tё dalin nё pension.
110
Modelin e Anketёs pёr Bizneset e gjeni nё Apendiks.
94
Ekonomistёt mendojnё qё reformat e taksave kanё njё ndikim tё konsiderueshёm mbi
formimin e kapitalit. Sigurisht qё problemi mё i madh mbetet taksimi i dyfishtё qё i bёhet
tё ardhurave nga biznesi, pra tatimit tё fitimit si dhe taksimi i dividentit.
Nga ana tjetёr nuk ekziston njё taksim mbi investimet qё kryhen nga fonde tё caktuara
apo tё investuara pёrmes huave. Kjo sjell njё nxitje tё bizneseve nё drejtim tё pasigurisё
dhe huave financiare. Taksa e sheshtё eliminon kёtё lloj iniciative, duke taksuar çdo lloj
kategorie apo biznesi me njё taksё tё vetme tё sheshtё. Pra mund tё themi qё taksa e
sheshtё sjell dhe ndikime indirekte duke mos lejuar nxitjen e bizneseve tё caktuara apo
spekulative.
Nё njё sistem taksash ku tё gjithё llojet e tё ardhurave nё mёnyrё tё barabartё lejojnё
shpenzimet e investimeve ёshtё taksa mbi konsumin. Madje dy ekonimistё tё financave
publike111
kanё parashikur qё pёrdori i njё takse tё sheshtё mbi konsumin nё vend tё njё
takse mbi tё ardhurat sjell njё rritje nё forminin e kapitalit. Ndёrkohё ekonomistё tё tjerё
janё mё pak optimist mbi taksimin e dyfishtё tё kursimeve.
Po nga studimi i dy ekonomistёve Auerbach dhe Kotlikoff112
ata mendojnё qё ndikimet e
taksёs sё sheshtё mbi ekonomi nuk janё tё menjёhershme por rritja nё ekonomi mund tё
vёrehet vetёm pas shtatё vitesh aplikimi tё saj. Nё pёrgjithёsi tё gjithё janё tё mendimit
qё eksistojnё efekte favorizuese mbi formimin e kapitalit.
2.2.7 Kim, Keen dhe Varsano
Njё ndёr çёshtjet mё tё diskutuara tё taksёs sё sheshtё ka qёnё stabilizatori automatik.
Sipas punimit tё Kёn, Kim dhe Varsano113
tё cilёt kanё studiuar principet dhe evidencat
e taksёs sё sheshtё, ata konkludojnё qё taksa e sheshtё pёrforcon mё shumё stabilizatorin
automatik. Duke qёnё se stabilizatori automatik ёshtё njё element nё vetevete i
fleksibilitetit qё pёrmban sistemi i taksave ata provuan qё njё sistem nёn taksёn e sheshtё
tenton tё jetё mё shumё fleksibёl.
111
Auerbach, Alan J & Kotlikoff, Laurence J & Skinner, Jonathan, (1983). "The
Efficiency Gains from Dynamic Tax Reform," International Economic Review, Osaka
University Institute of Social and Economic Research Association, vol. 24/1, pp. 81-100. 112
Auerbach, Alan J & Kotlikoff, Laurence J & Skinner, Jonathan, (1983). "The
Efficiency Gains from Dynamic Tax Reform," International Economic Review, Osaka
University Institute of Social and Economic Research Association, vol. 24/1, pp. 81-100. 113
Keen, M., Kim, Y, Varsano, R. (2007). “The 'Flat Tax(es): Principles and Evidence.
International Tax and Public Finance,” Springer Science Media vol. 06, pp. 218.
95
Nё studimin e tyre ata konkluduan qё nё asnjё nga vendet e Europёs Lindore tё cilёt
aplikuan taksёn e sheshtё nuk janё shfaqur efekte tё Laffer-it. Efektet e rishpёrndarjes me
aplikimin e taksёs sё sheshtё janё disi komplekse. Sipas tyre aplikimi i taksёs sё sheshtё
ёshtё njё burim i pёrmirёsimit tё barazisё horizontale dhe efiçencёs sikurse dhe e
thjeshtёsisё. Po ashtu dhe stabilizatori automatik pёrforcohet dhe jo dobёsohet.
Nga teorittё mbi taksimin optimal konkludojmё
Normat e taksёs duhet tё jenё tё tilla qё ulja nё pёrqindje e sasisё sё kёrkuar tё jetё e
njёjtё pёr çdo produkt.114
Ky pёrfundim ndihmon teorikisht diskutimet e progresivitetit tё
TVSH-sё nё vendin tonё. Pёrtej problematikave administrative qё ka Shqipёria teoria na
tregon se normat e taksёs mbi produktet duhet tё jetё e njёjtё.
Nёse do tё aplikoheshin taksa tё larta mbi produket tё cilat janё komplemnetare me kohёn
e lirё atёherё do tё ishte e mundur arrijta e njё sistemi efiçent perfekt.115
Megjithёse
ёshtё e pamundur qё tё taksojmё kohёn e lirё, mund tё taksojmё produket qё
konsumohen bashkarisht me kohёn e lirё, duke bёrё kёshtu qё nё mёnyrё indirekte tё ulet
kёrkesa pёr kohё tё lirё. Ky pёrfundim kёrkon njё studim tё detajuar pёr tё pёrcaktuar
kёto lloje produktesh nё shoqёrinё tonё.
Nёse shtetit i nevojiten mё shumё tё ardhura, pasi ka arritur barazinё totale, atёherё
barra e taksёs duhet tё shpёrndahet nё mёnyrё tё barabartё. Njё sistem progresiv ku
individёt me tё ardhura mё tё larta duhet tё kenё njё normё marxhinale 100%.116
Ky
pёrfundim tregon progresiviteti i sistemit aplikohet nё njё ambjent utopik.
Optimizimi arrihet atёherё kur normat marxhinale tё taksave janё zero.117
Pra njё normё
marxhinale pozitive pёr taksapaguesit me tё ardhura mё tё larta nuk mund tё jetё
optimale. Kёto norma sjellin devijime nё vendim marrjen e individёve.
Pёr tё pёrcaktuar pikёrisht kufirin e individёve me norma tё larta dhe ato tё ulta, problem
qё mbetet i identifikueshёm pothuasje nё çdo sistem, mund tё konsiderojmё sistemin e
taksave islame i cili e thjeshtёzon kёtё problem. Sipas sistemit islam, taksa mbi tё
ardhurat ёshtё njё taksё e paaplikueshme, taksa qё e zёvendeson kёtё koncept ёshtё taksa
mbi pasurinё118
. Pёrkufizimi i termit tё pasurisё ёshtё i qartё nё sistemin e tyre. Pasuria
114
Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic
Journal, vol. 37, pp. 47-61. 115
Corlet, W, Hague, D, (1953). “Complementarity and the Excess Burden of Taxation,”
Review of Economics Studies, vol. 21/1, pp. 22-30. 116
Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7,
pp. 46-70. 117
Mirrlees, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278. 118
Rizvi, S, (1992). “Khums,’ Islamic Libary Project.
96
ёshtё teprica pёrtej nevojave tё tyre bazike apo standarteve normale tё jetesёs. Pra taksat
u mblidhen vetёm individёve tё cilёt kanё sufiçite dhe asgjё nuk i merret atyre tё cilёt
nuk kanё sufiçite tё tilla, pra pasuri.
Nё terma tё pёrgjithshёm themi qё sa mё elastike tё jetё kёrkesa pёr punё aq mё e vogёl
duhet tё jetё vlera e taksimit dhe se kostoja e rishpёrndarjes ёshtё krijimi i barrёs sё
tepёrt.119
Njё raport prej 19% do tё sjellё nxitje nё ekonomi dhe nxitje nё orёt e punёs duke bёrё
kёshtu tё mundur rritjen e prodhimit. Nxitjet mbi investimet po ashtu do tё jenё pozitive
duke bёrё tё mundur qё investimet tё kanalizohen nё fushat mё produktive120
. Pёr tё
nxitur punёn Hall dhe Rabushka konsiderojnё qё njё pjesё e taksapaguesve tё cilёt
megjithёse nё njё sistem progresiv mund tё renditen nё raportet mё tё ulta tё mundshme
nё njё sistem tё sheshtё pjesa e individёve tё cilёt nuk arrijnё tё ardhurat pёr tё pёrballuar
njё standart minimal jetese janё totalisht tё pёrjashtuar nga taksat. Kjo tregon se nё
sistemin tonё pagat minimale duhet tё pёrjashtohen nga sistemi i taksimit.
Ndikimet e taksёs sё sheshtё mbi ekonomi nuk janё tё menjёhershme por rritja nё
ekonomi mund tё vёrehet vetёm pas shtatё vitesh aplikimi tё saj. Nё pёrgjithёsi tё gjithё
janё tё mendimit qё eksistojnё efekte favorizuese mbi formimin e kapitalit121
. Kёtu duhet
tё konsiderohet se nё sistemin tonё tё ardhurat nga dividentёt apo interesat bankare
kategorizohen subjekte tё taksёs mbi tё ardhurat personale.
Aplikimi i taksёs sё sheshtё ёshtё njё burim i pёrmirёsimit tё barazisё horizontale dhe
efiçencёs sikurse dhe e thjeshtёsisё. Po ashtu dhe stabilizatori automatik pёrforcohet dhe
jo dobёsohet.122
Ajo çfarё kemi kuptuar nga teoritё e taksimit optimal ёshtё se normat optimale
marxhinale tё taksave varen nga aftёsia e shpёrndarjes. Pёr tё arritur balancimin optimal
midis efiçencёs dhe barazisё, normat marxhinale tё taksёs duhet tё jenё tё pёrcaktuara
sipas aftёsisё sё shpёrndarjes. Praktikisht koncepti mbetet shumё i gjёrё pёr tu aplikuar.
Njё argument tjetёr kundёr taksёs sё sheshtё ёshtё : heqja e progresivitetit nga sistemi
zbeh aftёsinё e rishpёrndarjes sё sistemit. Megjithatё studimet empirike tregojnё se efekti
119
Stern, N,(1987).“The Effects Of Taxation, Price Control And Government Contracts
In Oligopoly And Monopolistic Competition ,” Journal of Public Economics, vol. 32/2,
pp.133–158. 120
Hall,R, Rabushka, A, (2007). “The Flat Tax,” Hoover Institution. 121
Auerbach, Alan J & Kotlikoff, Laurence J & Skinner, Jonathan, (1983). "The
Efficiency Gains from Dynamic Tax Reform," International Economic Review, Osaka
University Institute of Social and Economic Research Association, vol. 24/1, pp. 81-100. 122
Keen, M., Kim, Y, Varsano, R. (2007). “The 'Flat Tax(es): Principles and Evidence.
International Tax and Public Finance,” Springer Science Media vol. 06, pp. 218.
97
i rishpёrndarjes sё sistemit ka dёshtuar dhe nё njё sёrё vendesh tё cilat kanё aplikuar
sistemin progresiv123
.
Aplikimi i taksёs sё sheshtё solli njё sёrё pёrfitimesh si rritjen e investimeve tё huaja,
uljen e evazionit fiskal, ulja e ekonomisё informale dhe rritje tё aktivitetit ekonomik124
.
Rrallё herё flitet pёr argumentin kryesor tё aplikimit tё taksёs sё sheshtё , nga
kёndvёshtrimi i politikё bёrёsit, i cili ёshtё : çdo kush ёshtё i barabartё para ligjit125
.
Pёrdorimi i kёtyre raporteve ul tendencёn pёr ulje taksash dhe rrit nxitjen pёr aktivitete
ekonimike pa ndonjё lloj shtrёmbёrimi nga sektori nё sektor. Tё gjitha kёto sjellin njё
rritje tё ardhurash, nё mё shumё kursime dhe sigurisht nё mё shumё investime ose
konsum.
2.3 TEORIA MBI EVAZIONIN FISKAL
Pёrgjatё studimit tё njё sistemi taksash optimal duhet tё konsiderohet dhe fenomeni i
evzazionit fiskal. Evazioni ka dy momente kyçe pёr tu analizuar: sё pari evazioni i cili
lind nga mosregjistrimi nё databazё i subjekteve dhe kryesisht kjo vjen si pasojё e
marrёdhёnieve tё administratorёve tё sistemit, dhe sё dyti kemi evazionin e shmangjes sё
taksave i cili vjen si pasojё e marrёdhёnieve midis taksapagesit dhe inspektorёve
tatimorё.
Individi gjithmon kёrkon tё maksimizojё tё ardhurat e tij, qё do tё thotё ai kёrkon
gjthmonё tё fsheh njё sasi tё caktuar parash nga organet tatimore, tё cilёn e pёrcaktojmё
me R. Teoria supozon qё raporti i tё ardhurave marxhinale tё taksave ёshtё 0.3. Ky ёshtё
dhe pёrfitimi marxhinal i individit kur ai arrin ti fsheh tё ardhurat. Pra kur individi ka njё
raport tё normёs marxhinale prej t, atёherё pёrfitimi i tij marxhinal do tё jetё t.
Organet tatimore nuk kanё informacion mbi tё ardhurat e vёrteta tё individit, por
kontrollet tatimore kryhen nё formё rastёsore. Pra eksiston njё lloj probabiliteti, p, qё
individi do tё kontrollohet. Nёse individi identifikohet atёherё ai do tё paguaj njё gjobё e
cila e kalon vlerёn R. Nёse sistemi i kontrollit do tё ishtё pa kosto atёherё mundёsia pёr
evazion do tё ishte zero. Por kjo kosto nuk ёshtё zero, gjё qё pёrbёn dhe problemin
primar. Supozojmё qё individi e din vlerёn e probabilitetit p, dhe skemёn e gjobёs,
atёherё ai bёn njё zgjedhje duke krahasuar kostot marxhinale dhe pёrfitimet nga evazioni.
123
Davoodi, H, Gupta, S, (2000). “Income Distribution and Tax and Government
Spending Policies in Developing Countries,” IMF Working Paper 00/62. 124
Mara, I. Narazani, E. Permeti, E, (2011). “Did the flat tax reduce informal
employment in Albania?,” CERGE-EI, Prague. 125
Kushtetuta e Republikёs sё Shqipёrisё, Neni 18.
98
Grafiku 21: Evazioni Fiskal ёshtё Pozitiv
Burimi: Financё Publike, Gayer
Vlera e tё ardhurave e cila nuk raportohet gjёndet nё boshtin horizontal dhe tё ardhurat
nё boshtin vertikal. Pёrfitimi marxhinal pёr çdo tё ardhur tё fshehur, tё paraportuar, ёshtё
t, sasia e taksёs sё kursyer. Kosto marxhinale e pritur ёshtё sasia e gjobёs dhe
probabiliteti i kapjes. Modeli parashikon qё evazioni ulet kur normat marxhinale tё
taksave ulen. Kjo ndodh sepse njё vlerё e vogёl t-je ul pёrfitimin marxhinal tё evazionit,
duke ulur poshtё pёrfitimin marxhinal. Nga ky parashikim mer zё dhe reforma e
kryeministrit Mart Laar, tё Estonisё kur ndёrmori reformёn e taksave me raporte tё njёta
tё tё ardhurave prej 26 pёrqind. Ai tha “ Kjo reformё ul evazionin fiskal sepse nё botёn
reale tё pasurit e gjejnё rrugёn pёr t’ju shmangur taksave, nё kёtё formё ata nuk
shqetёsohen mё pёr tё ardhurat e tyre “gri”. Gjithashtu ky pёrfundim vjen dha nga
studime ekonometrike siç ёshtё rasti i Fisman-it dhe Wei-it (2004) pёr Kinёn126
tё cilёt
konkluduan qё tarifat e larta rezultojnё nё njё evazion tё lartё fiskal. Sipas parashikimit tё
tyre njё rritje prej 1 pёrqind nё raportin e taksave mbi importet sjell njё rritje tё shmagjes
prej 3 pёrqind.
Grafiku 22: Evazioni Fiskal ёshtё Zero
126
Fisman, R, Wei, Sh, (2004). “Tax Rates and Tax Evasion: Evidence from "Missing
Imports" in China," Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol. 112,
pp. 471-500.
99
Burimi: Financё Publike, Gayer
Por modeli kёtu supozon vetёm rastin kur individёt kёrkojnё tё maksimizojmё tё ardhurat
e tyre pa konsideruar kostot spikologjike tё evazionit. Sepse pёr individёt e ndershёm kjo
ёshtё njё kosto shumё e lartё.
Nё sistemin tonё fiskal nuk ka asnjё lloj qasje nga teoria, pra format e penalitet nuk
pёrfshijnё raportet e0. taksave dhe as probabilitetin e kapjes. Njё studim mё i thelluar nё
kёtё aspekt do tё ishte shumё i dobishёm pёr politikё- bёrёsit tanё nё tё ardhmen.
Konluzione nga teoritё e evazionit fiskal mund tё pёrmblidhen nё:
Evazioni ulet kur normat marxhinale tё taksave ulen. Kjo ndodh sepse njё vlerё e vogёl e
raportit tё taksёs ul pёrfitimin marxhinal tё evazionit, duke ulur pёrfitimin marxhinal.
I njёjti pёrfundim vjen edhe nga studimet ekonometrike siç ёshtё rasti i Fisman-it dhe
Wei-it pёr Kinёn127
tё cilёt konkluduan qё tarifat e larta rezultojnё nё njё evazion tё lartё
fiskal. Sipas parashikimit tё tyre njё rritje prej 1 pёrqind nё raportin e taksave mbi
importet sjell njё rritje tё shmagjes prej 3 pёrqind. Por modeli kёtu supozon vetёm rastin
kur individёt kёrkojnё tё maksimizojmё tё ardhurat e tyre pa konsideruar kostot
psikologjike tё evazionit. Sepse pёr individёt e ndershёm kjo ёshtё njё kosto shumё e
lartё.
127
Fisman, R, Wei, Sh, (2004). “Tax Rates and Tax Evasion: Evidence from "Missing
Imports" in China," Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol. 112,
pp. 471-500.
100
3. METODOLOGJIA
Nё kёtё punim janё pёrfshirё dy pjesё kёrkimi: Njё pёrmbledhje e teorive mbi taksimin
optimal e parё kjo nё kapitullin e mёparshёm dhe mёnyrёn sesi politikёbёrёsit mbi
sistemin e taksave mund tё pёrfitojnё nga kёto arritje.
Sё dyti ёshtё paraqitur njё model ANOVA me disa variabla dummy. Nё kёtё model
regresioni variabёl i varuar apo i regresuar ёshtё diferenca e parё e GDP-sё nё vlerё
nominale. Nё variablat e varur do tё pёrfshihen variablat kualitativ, qё janё grupe
vendesh tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta taksash pёr kategori tё ndryshme taksash.
Kёto variabla dummy shёrbejnё pёr tё klasifikuar vendet nё grupe me kategori “mutually
exclusive”.
3.1 Pёrshkrimi i Modelit Ekonometrik
Tё dhёnat e modelit janё marё nga Banka Europiane pёr Zhvillim dhe Rindёrtim pёr vitet
1990-2011128
. Vlerat e GDP-sё janё tё shprehura nё dollar. Disa tё dhёna tё munguara
janё pёrllogaritur, sepse nё rast mungese tё gjithё tё dhёnat e vendeve tё tjera nuk do tё
konsideroheshin nga modeli. Pёr Bosnje-Hercegovinёn ёshtё pёrllogaritur nё formё
lineare, pёr Estoninё ёshtё konsideruar njё rritje prej 2%, dhe pёr Malin e Zi njё rritje prej
3%, Serbia 5 pёrqind. Para se tё bёhej pёrllgaritja pёr kёto vende, pёr vitet e munguara tё
tyre ёshtё kёrkuar dhe nё Bankёn Botёrore, nё Eurostat dhe pёrfundimi ka qёnё i njёtё.
Tё dhёnat pёr kёto vite dhe vende mungojnё.
Ёshtё pёrdorur paketa statikstikore EVIEW. Paketa ofron njё koleksion tё gjёrё pёr
trajtime tё tё dhёnave, statistikave, parashikimeve etj. Trajtimi i tё dhёnave bёhet nё
bazё: numerike, alfabetike, trasformim tё dhёnash egzistuese. Paketa ofron mbёshtetje
pёr tё dhёnat komplekse. Paketa EVIEW garanton pёrmbledhje tё tё dhёnave, t-test,
ANOVA, F-test (me ose pa pёrputhje tё heteroskedasticitetit, kovariancё dhe analiza
korrelacioni) etj. Paketa lejon grupin e tё dhёnave nё bazё grupi dhe periudhe kur tё
dhёnat janё panel.
Paketa EVIEW mundёson tё dhёnat seri, panel dhe kryq.Vlerёson nё formё lineare dhe
jolineare me efekte shtuese siç ёshtё variabli fiks, i cili supozon njё efekt shtesё i cili
ёshtё i njёjtё ndёr vite pёr tё gjithё variablat, dhe nё kёtё formё sheshon efektet e
ndryshme ndёr vite. Paketa bёn tё mundur pёrftimin e grafkikёve dhe tabelave tё
ndryshme.infrastruktura e paketёs ofron akses, pёrditёsim tё dhёnash, nё programe tё
ndryshme.
128
Tё dhёnat mund ti gjeni nё Apendiks
101
Vendet qё janё konsideruar kanё njё historik pothuajse tё njёjtё me vendin tonё,
(ekonomi tё mbyllura para viteve’90). Duke konsideruar elementёt qё duhet tё
konsiderohen pёrgjatё vlerёsimit siç ёshtё e kaluara ekonomike, strurktura ekonomike,
marrёdhёniet social-ekonomike, territori dhe numri i banorёve, vendet qё janё grupuar
janё si nё tabelёn 3.
Pёr tё bёrё mё tё qartё hipotezat e ngritura nё pjesёn e parё tё punimit, ёshtё ndёrtuar ky
model ekonometrik i cili ngre si hipotezё: “Nisur nga teoria e politikave buxhetore mbi
zёrat e buxhetit, tё ardhurat tё cilat pёrftohen nga taksa mbi konsumin, TVSH ёshtё zёri
mё i rёndesishёm i buxhetit. Duke qёnё i tille tё ardhurat nga kjo taksё duhet tё kenё njё
efekt tё konsiderueshёm mbi rritjen e qёndrueshme ekonomike tё vёndit”. Siç do tё
vёrehet dhe nё fund tё punimit TVSH-ja nuk ka njё efekt tё tillё mbi rritjen e
qёndrueshme ekonomike, por ёshtё taksa mbi tё ardhurat personale e cila krijon njё
impakt mbi diferencёn e parё tё GDP-sё.Vendet e rajonit i kam grupuar si mё poshtё.
Grupi i parё pёrfaqesohet nga vendet tё cilat kanё aplikuar raportё tё njёjta takse vetёm
mbi konsumin, tatimin mbi vlerёn e shtuar. Kryesisht vendet aplikojnё raporte standarte,
dhe raporte zero. Vendet me kёto dy kategori janё tё konsideruara si vende me raporte tё
njёjta sepse raportet zero pёrfaqёsojnё pёrjashtimin nga kjo kategori takse.
Grupi i dytё pёrfshin vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi tё ardhurat
personale, TAP. Subjekt i kёsaj takse janё tё ardhura tё ndryshme siç ёshtё paga,
dividentet, qira, emfiteoza, etj. Vende tё ndryshme aplikojnё grupime tё ndryshme.
Modeli ёshtё i kufizuar nё nёnzёrat e subjektit tё kёsaj takse.
Tabela 3: Aplikimi i Raporteve tё Taksёs
Vendi Kodi TAP TF TVSH
Albania ALB 10* 10 20
Bosnia and Herzegovina BIH 10 10 17
Bulgaria BGR 10 10 20
Croatia HRV 40 20 23
Czech Republic CZE 15 19 20
Estonia EST 21 21 20
Georgia GEO 20 15 18
Latvia LTV 26 15 21
Lithuania LTU 15 15 21
Macedonia, FYR MKD 10 10 18
Montenegro MNE 10 9 17
Romania ROU 16 16 19
Russian Federation RUS 13 20 18
102
Serbia SRB 15 10 18
Slovak Republic SVK 19 19 19
Ukraine UKR 15 25 20
Burimi: Raportet Botёrore tё Taksave 2011
* Kuadret e hijёzuara nёnkuptojnё raporta tё njёjta taksash.
Grupi i tretё pёrfaqёsohet nga vendet tё cilat aplikojnё raporte tё njёjta vetёm mbi tatim
fitimin apo taksёn e korporatёs. Pёrllogartija e fitimit ёshtё e ndryshme nga vendi nё
vend.
Grupi i katёrt pёrbёhet nga vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi tё
ardhurat dhe fitimin. Ёshtё zgjedhur ky lloj grupimi sepse TAP dhe TF janё tatime qё nё
njё kuptim tё gjёrё lidhen drejtpёrsёdrejti me paratё qё realizon apo gjeneron individi.
Sё fundmi nё grupin e pestё pёrfshihen vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta nё tё
tre kategoritё e taksave tё mёsipёrme, TVSH, TAP dhe TF.
Numri total i observimeve ёshtё 252 observime duke konsideruar 15 vendet (ёshtё
pёrjashtuar Rusia sepse numri i popullsisё, madhёsia e GDP-sё ёshtё relativisht shumё
mё e madhe se vendet e tjera tё grupit).
Variabli dummy merr vlerёn 1 kur observimi i pёrket njё grupi tё caktuar dhe vlerёn zero
kur nuk i pёrket kёtij grupi apo kёsaj katёgorie.
Yi= β1+β2D2i+β3D3i+ β4D4i + β5D5i + ui
Ku:
Yi = diferenca e parё e GDP-sё (∆GDP) sё kёtyre vendeve
D1i =1 grupi i vendeve tё cilёt kanё aplikuar raporte tё sheshta vetёm mbi konsumin
=o nё tё kundёrt
D2i =1 grupi i vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё sheshta vetёm mbi tё ardhurat.
=0 nё tё kundёrt
D3i = 1 grupi i vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi fitimin.
= 0 nё tё kundёrt.
103
D4i = 1 grupi i vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi tё ardhurat
dhe mbi fitimin.
= 0 nё tё kundёrt
D5i = 1 grupi i vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta vetёm mbi tё ardhurat,
fitimin dhe konsumin.
= 0 nё tё kundёrt
Nё çdo regresion tё kryer (pesё) njё nga kёto pesё grupe ёshtё konsideruar si grup
kontrolli, benchmark. Pёr çdo ekuacion β1 prezanton mesataren e diferencёs sё parё tё
GDP-sё pёr grupin e kontrollit. Çdo koefiçient tjetёr ёshtё diferencial, i cili tregon sesa
ndryshon koefiçineti qё merr vlerёn 1 nga koefiçineti i kategorisё sё benchmark-ut, grupit
tё kontrollit.
Modeli tregon qё mesatarja e diferencёs sё parё tё GDP-sё pёr grupin e parё, qё e kanё
aplikuar vetёm mbi konsumin ёshtё:
E=(Yi|D1i = 1, D2i = 0, D3i = 0, D4i = 0) =β1+β2
Mesatarja e diferencёs sё parё tё GDP-sё pёr grupin e dytё, qё kanё aplikuar norma tё
njёjta vetem mbi tё ardhurat ёshtё:
E = (Yi| D1i = 0, D2i = 1, D3i = 0, D4i = 0) = β1 + β3
Mesatarja e diferencёs sё parё tё GDP-sё pёr grupin e tretё, qё e kanё aplikuar raportin e
njёjtё si mbi fitimin ёshtё:
E = (Yi| D1i = 0, D2i = 0, D3i = 1, D4i = 0) = β1 + β4
Mesatarja e diferencёs sё parё tё GDP-sё pёr grupin e katёrt, qё e kanё aplikuar raportin
e njёjtё mbi tё ardhurat dhe mbi fitimin ёshtё:
E = (Yi| D1i = 0, D2i = 0, D3i = 0, D4i = 1) = β1 + β5
Atёherё mesatarja e diferencёs sё parё tё GDP-sё pёr vendet qё e kanё aplikuar si mbi
konsumin, tё ardhurat dhe fitimin tregohet me koeficentin β1, koefincenёt β2, β3, β4 dhe β5
tregojnё sesa ndryshon mesatarja nё grupet e kёtyre vendeve (sipas grupimit) me grupin e
kontrollit sipas rastit. (Janё regresuar tё njёjtat tё dhёna por duke ndryshuar grupin e
kontrollit pёr secilin rast).
104
Pёrgjatё vlerёsimit tё modelit duhet tё mirёkuptojmё ekzistencёn e njё numri relativisht
tё vogёl tё observuara. Konsiderimi i tё gjithё vendeve tё evropёs mund tё konsiderohet
nё njё studim tё ardhshёm. Sikurse njё kufizim tjetёr i modelit ёshtё moskonsiderimi i
vitit tё implementimit tё kёtyre reformave pёr secilin vend. Vende tё ndryshme i kanё
aplikuar raportet e njёjta nё periudha tё ndryshme.
3.2 Rezultatet
Rezultatet pёr secilin rast tё pёrmbledhura janё si mё poshtё129
:
Rasti 1 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -1.01E+09 2.43E+09 -0.415112 0.6784
D2 4.93E+09 1.66E+09 2.971290 0.0032
D3 -2.84E+08 1.54E+09 -0.185017 0.8534
D4 -89493439 1.66E+09 -0.053902 0.9571
C 2.04E+09 1.09E+09 1.875551 0.0618
Rasti i parё konsideron si grup kontrolli grupin e vendeve tё cilat aplikojnё raporte tё
njёjta mbi konsumIN, tё ardhura dhe fitimin, pra grupin e pestё. Variabli i kёtij grupimi
ёshtё “C”. variablat e tjerё pёrfaqёsojnё variablat e grupeve tё tjera. “D1” ёshtё
koefiçenti i grupit tё parё, TVSH. Koefiçenti i grupit tё dytё ёshtё “D2”, TAP. Koefiçenti
i grupit tё tretё pёrfaqёsohet nga “D3”, TF. Dhe sё fundmi grupi i katёrt pёrfaqёsohet nga
“D4”, TAP&TF.
Rasti 2
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -9.19E+08 2.51E+09 -0.366277 0.7145
D2 5.02E+09 1.77E+09 2.829808 0.0050
D3 -1.95E+08 1.66E+09 -0.117391 0.9066
D5 89493439 1.66E+09 0.053902 0.9571
C 1.95E+09 1.26E+09 1.552970 0.1216
Nё rastin e dytё grupin e vendeve tё cilat kanё aplikuar raporte tё njёjta si nё tё ardhura
dhe nё fitim ёshtё marrё grup kontrolli. Variabli i kёtij grupimi ёshtё “C”. variablat e
tjerё pёrfaqёsojnё variablat e grupeve tё tjera.
129
Rezultatet e detajuara pёr çdo rast i gjeni nё Apendiks
105
Rasti 3
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -7.25E+08 2.43E+09 -0.298096 0.7659
D2 5.22E+09 1.66E+09 3.142583 0.0019
D4 1.95E+08 1.66E+09 0.117391 0.9066
D5 2.84E+08 1.54E+09 0.185017 0.8534
C 1.75E+09 1.09E+09 1.613897 0.1077
Nё rastin e tretё ёshtё vendosur grup kontrolli vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё
njёjta vetёm mbi fitimin. Variabli i kёtij grupimi ёshtё “C”. variablat e tjerё pёrfaqёsojnё
variablat e grupeve tё tjera.
Rasti 4
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -5.94E+09 2.51E+09 -2.367254 0.0186
D3 -5.22E+09 1.66E+09 -3.142583 0.0019
D4 -5.02E+09 1.77E+09 -2.829808 0.0050
D5 -4.93E+09 1.66E+09 -2.971290 0.0032
C 6.97E+09 1.26E+09 5.554922 0.0000
Nё rastin e katёrt ёshtё konsideruar grup kontrolli vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё
njёjta mbi tё ardhurat. Variabli i kёtij grupimi ёshtё “C”. variablat e tjerё pёrfaqёsojnё
variablat e grupeve tё tjera.
Rasti 5
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D2 5.94E+09 2.51E+09 2.367254 0.0186
D3 7.25E+08 2.43E+09 0.298096 0.7659
D4 9.19E+08 2.51E+09 0.366277 0.7145
D5 1.01E+09 2.43E+09 0.415112 0.6784
C 1.03E+09 2.17E+09 0.473667 0.6361
Nё rastin e pestё ёshtё konsideruar grup kontrolli vendet tё cilat kanё aplikuar raporte tё
njёjta vetёm mbi konsumin. Variabli i kёtij grupimi ёshtё “C”. variablat e tjerё
pёrfaqёsojnё variablat e grupeve tё tjera.
106
Shikohet se nё tё pestё rastet p – “ value < 0.5” e grupit tё dytё ku raportet e njёjta
aplikohen vetёm mbi tё ardhurat personale ka mjaftueshmёrisht evidencё pёr tё hedhur
poshtё , nё favor tё hipotezёs alternative H1, (H0= vlera e koefiçentit tё grupit tё kontrollit
ёshtё zero, statistikisht mesatarja e grupit tё shqyrtuar sipas rastit nuk ёshtё ndryshe nga
baza) qё koefiçienti nё fjalё ёshtё ndryshe nga zero, pra mesatarja e diferencёs sё GDP-sё
sё grupit tё parё ёshtё realisht ndryshe nga mesatarja e diferencёs sё grupit bazё.
Pёr secilin rast ёshtё konsideruar dhe hipotezёn ku mesatarja e grupeve tё tjera, tё marra
bashkarisht, ёshtё ndryshe nga grupi bazё130
.
Rezultati i modelit ku grupi i dyti ёshtё i vetmi i cili pёson ndryshim statistikisht
sinjikativ nga mesatarja e grupit tё kontrollit tregon teorikisht qё regjimi i taksёs i grupit
tё dytё (raport i njёjtё vetёm mbi tё ardhurat) ka njё ndikim mё tё madh mbi diferencёn e
parё tё GDP-sё. Teorikisht taksa mbi konsumin ёshtё zёri mё i lartё i buxhetit, dhe
ndikimi nё GDP pritet tё jetё i lartё. Rezultatet mund tё shpjegohen mё anё tё vendim
marrjes sё individit i cili ёshtё mё i prirur tё ndikohet nga tatimi mbi tё ardhurat e tij sesa
nga tatimi i produktit qё ai konsumon. Pёrtej pёrqindjes sё saj tё lartё nё buxhet, tatimi
mbi tё ardhurat ёshtё mё ndikues nё vendim marrjet ekonomike tё individёve pёrgjatё
konsumit tё tyre. Nisur nga gjetje nё pjessen e rekomadimeve do tё gjeni dhe sygjerimet
pёr kёtё lloj takse nё vendin tonё.
130
Pёr mё shumё shikoni Apendiks
107
4. INTERVISTAT ME VENDIM MARRЁSIT E
POLITIKAVE FISKALE NЁ REPUBLIKЁN E
SHQIPЁRISЁ 1990-2012
Pёr tё kuptuar mё mirё sistemin fiskal tё Republikёs sё Shqipёrisё nё kёtё punim ёshtё
pёrfshirё dhe njё pasqyrim i shkurtёr i intervistave, tё cilat janё zhvilluar gjatё proçesit tё
kёrkimit, me disa prej politikё-bёrёsve tanё. Secili prej tyre ka dhёnё njё kontribut tё
rёndёsishmёm nё sistemin tonё fiskal131
. Vёrehet njё qasje jo e qartё ndaj raporteve tё
sheshta tё taksave dhe mendoj qё ky punim do tё mund t’i vij nё ndihmё dhe nga
kёndvёshtrimi teorik pёr tё pasqyruar arritjet e fundit mbi kёto raporte, mё qёllimin qё
pёrgjatё proçeseve tё vendim marrjes tё pёrfshihen dhe arritjet shkencore tё fushёs.
Janё intervistuar132
shtatё personalitete tё shqyuara tё ekonomisё Shqiptare duke
konkluduar nё:
Kryesisht objektiva kryesore dhe fillestare e aplikimit tё taksёs sё sheshtё nё vendin tonё
ka qёnё rregjistrimi mё i lartё i numrit tё bisneseve duke ndikuar nё uljen e evazionit tё
taksave. Por administrata tatimore Shqiptare pёrjeton jo vetёm problemin e evazionit
fiskal por dhe atё tё shmangjes sё taksave. Megjithёse njihet si njё sjellje natyrale e
individit duhet theksuar se thjeshtёsia e raporteve tё sheshta ndihmon jo vetёm nё uljen e
evazionit por dhe tё shmangjes sё taksёs. Deri mё tani mungojnё punime tё cilat mund tё
hedhin dritё mbi efektin aktual qё dha taksa e sheshtё mbi fenomenin e shmangjes sё
taksёs.
Vendim marrёsit tanё mendojnё e besojnё se aplikimi i raporteve tё sheshta nxit
investimet e huaja sikurse dhe ul koston e kapitalit, njё pёrqasje kjo e cila pёrputhet me
pjesёn teorike tё taksimit optimal. Sikurse ata mendojnё qё ky lloj taksimi linear ndikon
nё mёnyrё jo tё drejtё dhe jo tё barabartё nё shoqёri, kjo mbetet njё pёrqajse e cila nuk
gjen vend nё pjesёn teorike, por kryesisht bazohet nё gjykime e vlera filozofike qё gёzon
çdo individ nё shoqёri.
Tё intervistuarit mendojnё se aplikimi i raporteve tё sheshta nuk ndikon pozitivisht nё
mirёqёnien sociale pёrkundrazi mund tё sjellё efekte negative. Kjo lloj pёrqasje nuk vjen
nga teoria. Madje teoria tregon se pas njё periudhe shtatё vjecare taksimi linear ndikon
pozitivisht nё mirёqёnien sociale dhe formimin e kapitalit133
.
131
Emrat e tё intervistuarve i gjeni nё Biblografi. 132
Modeli i Interisitёs gjendet nё pjesёn e Apendiks-it. 133
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill.
108
Lidhur me vetё raportin prej 10% tё taksёs mbi tё ardhurat dhe tatim fitimit vendim
marrёsit tanё mendojnё sё ky raport ёshtё adekuat, nga pjesa teorike ndryshe nga 10%,
raporti ideal shkon drejt 20% - 19%.
Pёrsa i pёrket ndikimeve qё pati nё buxhet, vitet e para tё aplikimit pjesa e tё ardhurave
pati rritje tё tij. Nga pjesa teorike duhet tё kujtojmё qё qёllimi primar i sistemit nuk mund
tё bazohet nё mbledhjen e sa mё shumё tё ardhurave134
, por nё njё rishpёrndajё tё drejtё
tё barrёs pa shtrёmbёruar vendim marrjet natyrale tё individёve.
Teoria na tregon se raportёt e njёjta tё taksave kanё njё ndikim pozitiv lidhur mё kohёn e
punёs135
, ndёrkohё ky lloj efekti ёshtё i paaplikueshёm pёr rastin tonё tё Shqipёrisё.
Ndёr kategoritё e subjekteve mё tё prekura nga raportet e sheshta ishte biznesi i vogёl,
adminitrata tatimore. Nё tё dy rastet ndikimi ёshtё pozitiv duke konsideruar qё biznesi i
vogёl ёshtё zemra e konomisё sikurse dhe duke konsideruar nivelin profesional tё
administratёs tatimore.
Vendim marrёsit mendojnё sё efekti i rishpёrndarjes mungon nё aplikimet e raporteve tё
njёjta, ndёrkohё pёrqasja teorike ёshtё mё pak e afirmuara por pika mё e fortё e kёtyre
raporteve ёshtё pikёrisht, efekti rishpёrndarёs136
sipas Stein nё vitin 1987.
Pёrsa i pёrket efekteve qё raportet e sheshta kanё mbi konsumin dhe kursimin mendimet
janё disi komplekse sepse statistiksat mbi konsumin nё vendin tonё nuk bёjnё njё ndarje
midis konsumit korent dhe atij afatgjatё gjё e cila bёn tё pamundur tё shikohen realisht
efektetet mbi konsum. Pёrsa i pёrket kursimit efekti i krizёs e vёshtirёson dallimin e
efekteve reale tё raporteve tё njёjta.
Tё gjithё vendim marrёsit janё tё mendimit qё sistemi ka nevojё pёr disa ndёrhyrje tё reja
gjё e cila do tё trajtohet nё pjesёn e konkluzioneve. Njё pjesё e vendim marrёsve
mendojnё se aplikimi i raporteve tё njёjta ka njё parakusht mjaft tё rёndёsishёm i cili
ёshtё administrimi maksimal dhe efiçent i administratёs tatimore.
Mos pёrputhja e teorisё me sistemin fiskal nё vendin tonё ёshtё njё cёshtje komplekse e
cila mund tё ketё njё sёrё argymentash, por ato tё cilat unё konstatoj ёshtё sё pari
mungesa e studiuesve tё mirёfilltё tё sistemeve fiskale tё vendit tonё. Megjithёse Banka
Botёrore dhe OECD kanё disa raporte nё lidhje me sistemet fiskale progresive apo
proporcionale ku kёtu pёrfshijnё dhe vendin tonё, ato nuk kanё rekomandime konkrete
pёr secilin prej vendeve.
134
Jean Baptiste Colbert, Ministër i Financave i Luigjit XIV, Francё (1619-83). 135
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill. 136
Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill.
109
Se dyti munges e literaturёs sё huaj, por e pёrkthyer nё gjuhёn shqipe ёshtё pothuajse
inekzistente.
Duke konsideruar kёto dy arguemnente ёshtё e kuptueshme mos pёrputhja e sistemit
aktual me atё çka thotё teoria.
110
5. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
Nga i gjithё kёrkimi nё lidhje me sistemet proporcionale apo progresive tё taksave tё
gjetura nga autorё tё huaj, konkluzionet e tё cilave i gjeni nё fund tё kapitullit tё dytё, si
dhe nga rezultatet e modelit tё kёtij punimi do tё sygjerohej:
Tё gjitha teoritё e taksimit konvergjojnё nё njё pёrfundim: normat marxhinale tё taksave
rezultojnё nё efiçencё tё sistemit ekonomik panvarёsisht nga subjekti i taksёs. Normat
marxhinale tё taksave pёrfaqёsojnё sistemin proporcional. Nё sistemin propocional
ekziston “progresiviteti i tatimit” nё vlera absolute. Ky i fundit ёshtё njё koncept i
veçantё nga “sistemi progresiv”. Sistemi proporcional mbёshtetet nё dy shtylla positive
“stabilizatori automatiK” dhe “efiçenca”. Sistemi progresiv supozon tё sjellё njё shkallё
barazie mё tё lartё se sistemi proporcional. Por ky konklzion nuk ёshtё i vёrtetuar
shkencёrisht, madje vendet si Shtetet e Bashkuara tё Amerikёs janё njё model qё tregojnё
tё kundёrten, nisur nga diferenca e shtresave me tё ardhura tё ndryshme e cila ёshtё
thelluar nё dekadat e fundit, (Infographics on distribution wealth in USA, Published on
Nov 20, 2012).
Sistemi i taksave duhet tё jetё i komplikuar, (i detajuar) nё mёnyrё qё tё jetё sa mё i
drejtё. Sa mё i detajuar tё jetё sistemi i taksave aq mё e shёndoshe rritet dhe ekonomia e
vendit si dhe shoqёria e saj. Sistemi i taksave duhet tё shikohet pikёrisht si rrёnjet e njё
peme tё cilat e ushqejnё atё. Sistem i komplikuar nuk duhet tё konsiderohet si sistem
progresiv por si njё sistem proporcional ku taksat mbi tё ardhurat janё pjesa mё e
rёndёsishme e sistemit duke konsideruar efektin e tyre mbi rritjen e qёndrueshme, bazuar
nё rezultatet e modelit tё ketij punimi.
Gjatё dizenjimit tё sistemit duhet tё konsiderohen dy elementё tё rёndesishёm tё sistemit
ekonomiko-social. Sё pari efiçemca qё krijon puna apo produkti qё ata prodhojnё me
punёn e tyre. Nisur nga ky pёrkufizim çdo pune e kryer nga çdo individ panvarёsisht nga
lloji apo pozicioni i tij (drejtor apo sanitar) kanё rёndёsi pёr shoqёrinё. Tё ardhurat qё
vijnё nga paga (puna e drejt pёr drejtё e çdo individi) duhet tё taksohen me tё njёjtёn
normё duke qёnё se i shёrbejnё si individit vete ashtu dhe shoqёrisё nё tёrёsi. Bazuar nё
kёtё koncept ajo qёndron midis MPS dhe MPC (ku MPS pёrfaqёson rёndesinё e punёs
pёr vetё individin dhe MPC pёrfaqёson rёndesinё e punёs pёr komunitetin, shoqёrinё).
Nisur nga ky element mund tё konsiderojmё tё ardhurat qё krijohen nga “e drejta e
autorit”. Kёto lloj tё ardhurash e kanё shumё mё tё lartё normёn e MPC krahasur me atё
tё MPS. Apo tё ardhurat qё gjenerohen nga shit-blerjet e pasurive tё patundshme janё tё
ardhura qё mё shumё krijohen pёr interes tё individit qё ёshte subjekt i tatimit sesa pёr
interes tё komunitetit, pra kjo lloj e ardhure ka MPS>MPC. Pozicionimi i tyre mund tё
shikohet mё qartёsisht nё skemёn e mёposhtme.
111
Elementi i dytё po aq i rёndesishёm sa i pari ёshte nxitja qё duhet tё krijojё sistemi pёr
individёt qё tё punojnё mё shumё, tё jenё mё inovator, tё prodhojnё mё shumё e tё gjitha
kёto tё rezultojnё nё njё rritje ekonomike mё tё madhe dhe mё reale. Elementi i dytё
ёshtё pikёrisht e ardhura qё gjenerohet drejt pёr sё drejti nga puna e individit apo e
ardhura e cila krijohet nga njё palё e dytё, por e pёrfton individi i cili ёshtё subjket i
taksёs. Nisur nga ky element mund tё konsiderojmё tё ardhurat tё cilat pёrftohen nga
dhёnia me qera e njё objekti pёr aktivitete tё ndryshme. Ky burim tё ardhurash qёndron
112
pikёrisht nёn skemёn e mёsipёrme sepse nuk gjenerohet nga vete individi siç ёshte rasti i
pagёs, e drejta e autorit etj. Po nё kёtё kategori mund tё pozicionohen burimet e tё
ardhurave nga lojrat e fatit, trashёgimnia, dividentёt etj. Secili prej tetё burime tё
pozicionuara nё skemё duhet tё ketё raporte tё ndryshme taksimi dhe çdo nivel i tё
ardhurave brenda tё njёjtit zё duhet tё ketё raporte tё njёjta taksimi.
Elementi i parё krijon politika nxitёse dhe frenuese pёr individёt tё cilёt punojnё mё
shumё apo mё pak dhe elementi i dytё krijon politka nxitёse dhe frenuese pёr individёt tё
cilёt i gjenerojnё kёto tё ardhura pa punuar.
Pra rekomadimi do tё ishte nje dualizim i sistemit porporcional me atё progresiv.
Dizenjimi i njё sistemi taksash kёrkon ndёrmarjen e njё sёrё hapash si mё poshtё: Hapi i
parё pёr sistemin e taksimit nёr vendin tonё do tё ishte deklarimi i pasurisё dhe i tё
ardhurave i çdo individi, panvarёsisht nga shuma e tё ardhurave qё ai gjeneron, pra si
individёt qё gjenrojnё mё shumё 800.000 lekё nё vit (obligim i legjislacionit aktual), si
ata qё gjenerojnё mё pak, apo kategoria e pensionisteve etj.
Hapi i dytё ёshte pёrllogaritja e tё ardhurave tё cilat nevojiten pёr njё periudhё
minimalisht 30 vjecare. Nga shuma e pёrllogaritur pёrcaktohet sasia qё duhet tё
financohet nga vetё buxheti dhe format e tjera tё financimit si borxhet e huaja etj.
Kur kёrkohet tё kemi njё sistem tё detajuar nё lidhje me tё ardhurat, duhet tё
konsiderohen burimet nga tё cilat gjenerohen kёto tё ardhura, ashtu siç ёshtё shpejguar
dhe mё lartё. Nё rastin e vendit tonё tё gjithё llojet e tё ardhurave janё objekt i tё njёjtit
raport taksash. Kёtu duhet tё veçohen tё ardhurat mbi pagat tё cilat me paketёn e re tё
vitit 2014 janё progresive.
Burimet e tё ardhurave sipas sistemit aktual dhe rekomandimi
Sistemi Aktual Rekomandimi
Lloji Raporti ne % Lloji Raporti ne %
Paga 10-13 E Drejte Autori 5
Anetaresime 10 Paga 10
Divident 10 Qera 15
Qera, Enfiteoz 10 Dividend 20
E Drejte Autori 10 Anetaresim 25
Shit-Blerje 10 Shit-blerje 30
Lojra fati 35
Trashegimni 40
113
1. Tё ardhurat nga pronёsia intelektuale
2. Tё ardhuart nga paga
3. Tё ardhura nga qera, enfiteoza
4. Tё ardhura nga dividentёt (bankar apo aksioner)
5. Tё ardhurat nga shpёrblime apo anёtaresime
6. Tё ardhurat nga shit-blerja
7. Tё ardhurat nga lojrat e fatit
8. Tё ardhurat nga trashёgimnia (inekzizstente nё legjislacionin tonё)
(numri i burimeve pёrkon me listimin e mёsipёrm)
Duhet tё theksohet se normat e taksave tё aplikuara kёrkojnё parashikimet dhe
pёrcaktimet e pёrmendura mёsipёr, por rankimi i tyre ёshtё i domosdoshёm si dhe subjekt
i hapur pёr debat. Panvarёsisht politikave stimuluese apo shtrёnguese qё i duhet tё
ndёrmarrё njё qeveri nё momente tё ndryshme tё ekonomisё rritja apo ulja e raportit tё
taksave duhet ta ruaj rankimin dhe diferencimin e burimeve tё ndryshme tё tё ardhurave.
Rankimi i burimeve sipas dy elementёve tё sygjeruar nga ky punim nxisin individin pёr
tё punuar mё shumё dhe njёkohёsiht frenojnё pasivitetin e brezave tё rinj.
114
APENDIKS
Model i Intervistёs Pёrdorur me Vendim Marrёsit e Politikave
Fiskale
Kjo intervistё zhvillohet pёr qёllime studimore. Ajo zgjat rreth 60 minuta. Informacionet
e dhёna do tё mbeten konfidenciale.
PYETJET
1.Cili ёshtё roli juaj nё Politikat Fiskale nё Shqipёri?
Vendim Marrёs
Grup Pune
Kёshillues
Teknicien
Biznes
Tё tjera
2.A mund tё na listoni disa prej objektivave fillestare tё aplikimit tё taksёs sё sheshtё?
Rregjistrim mё i lartё i numrit tё subjekteve
Mё shumё para nё duart e individeve fizikё e juridikё
Mё shumё investime tё huaja
Mё shumё tё ardhura nё buxhet
Mё pak kosto ekonomike pёr biznesin
Ulje e evazionit fiskal
Tё tjera
3.A mund tё na listoni disa prej aspekteve negative e pozitive tё cilat janё evidentuar
mbas aplikimit tё taksёs sё sheshtё.
Aspekte Negative
Shkalla shume e ulte
nxiti aplikimin e cmimeve dhe pagave te references
Perkeqesoj administrimin fskal
115
Ka efeke ne rritjen e pabarazise
Aspekte Pozitive - teorikisht
Thjeshtim procedurash
Nxitje investimi
Zgjerim baze
Rritje te ardhurash
4.A mund tё arrihet njё mirёqёnie sociale mё e lartё nёpёrmjet kёsaj takse? Nёse
pёrgjigja juaj ёshtё “Po” kaloni tek pyetja numёr 5 (pesё), nёse pёrgjigjja juaj ёshtё “Jo”
kaloni tek pyetja 6 (gjashtё).
5.Si mendoni qё efekti i taksёs sё sheshtё ndikon nё mirёqёnien sociale?
6.Pёrse mendoni qё kёta dy element nuk ndikojnё tek njёri - tjetri?
7.A mendoni qё aplikimi prej 10% ёshtё njё raport i pёrshtatshёm pёr Shqipёrinё?
8.Cilat ishin efektet qё pritej tё sillte nё buxhet aplikimi i taksёs sё sheshtё?
9.Si ndikoi struktura e taksёs sё sheshtё mbi sjelljen e individёve lidhur me kohёn e
punёs?
10.Cilёt grupe individёsh pёrfituan nga kjo taksё nё mёnyrё direkte dhe indirekte?
Nё mёnyrё direkte
Biznesi i madh
Biznesi i vogёl
Administrata Tatimore
Individёt buxhetore
Individёt tё punёsuar nё kompani private
Individёt me pagё minimale
Tё tjerё
Nё mёnyrё indirekte
Biznesi i madh
Biznesi i vogёl
Administrata Tatimore
Individёt buxhetore
Individёt tё punёsuar nё kompani private
116
Individёt me pagё minimale
Tё tjerё
11.Si e komentoni ju pёrfitimin pёr secilin nga alternativat e pёrzgjedhura nga ana juaj nё
pyetjen e mёsipёrme?
12.Cilёt grupe individёsh humbёn nga kjo taksё nё mёnyrё direkte dhe indirekte?
Nё mёnyrё direkte
Biznesi i madh
Biznesi i vogёl
Administrata Tatimore
Individёt buxhetore
Individёt tё punёsuar nё kompani private
Individёt me pagё minimale
Tё tjerё
Nё mёnyrё indirekte
Biznesi i madh
Biznesi i vogёl
Administrata Tatimore
Individёt buxhetore
Individёt tё punёsuar nё kompani private
Individёt me pagё minimale
Tё tjerё
13.Si e komentoni ju humbjen pёr secilin nga alternativat e pёrzgjedhura nga ana juaj nё
pyetjen e mёsipёrme?
14.Mendoni se aplikimi i taksёs sё sheshtё solli ndryshimet e pritura nё buxhet?
15.Mendoni se aplikimi i taksёs sё sheshtё pati efekte rishpёrndarёse?
16.Mendoni se aplikimi i taskёs sё sheshtё ndikoi nё kursimet e individeve si fizik ashtu
dhe ata juridik?
17.Mendoni se aplikimi i taskёs sё sheshtё ndikoi nё nivelin e konsumit tё individёve?
18.Mendoni se aplikimi i taskёs sё sheshtё ndikoi nё nxitjen e individёve pёr tё punuar
mё shumё?
117
19.Mendoni se aplikimi i taskёs sё sheshtё ndikoi nё nivelin e investimeve nё Shqipёri?
20.Mendoni se aplikimi i taskёs sё sheshtё ndikoi nё rritjen ekonomike tё Shqipёrisё?
21.Cilat janё kostot dhe pёrfitimet ekonomike tё kёsaj takse tё sheshtё nё sektorin privat?
22.Cilat janё kostot dhe pёrfitimet ekonomike tё kёsaj takse tё sheshtё nё sektorin
publik?
23.Mendoni se aplikimi i taksёs sё sheshtё ndikoi nё nivelin e prodhimit vendas?
24.Mendoni se aplikimi i taksёs sё sheshtё i arriti qёllimet e parashikuara?
25.A mendoni qё ka nevojё pёr ndёrhyrje tё reja nё sistemin e taksave? Nёse pёrgjigja
juaj ёshtё “Jo” kaloni nё pyetjen 27 (njёzet e shtatё), nёse pёrgjigja juaj ёshtё “Po” kaloni
tek pyetja 26 (njёzet e gjashtё).
26.Çfarё ndyrshimesh mendoni se duhet t’i bёhen sistemit tё taksave nё Shqipёri, duke
konsideruar pёrafrimin e politikave fiskale tё Bashkimit Evropian?
27.Mendoni se aplikimi i taksёs sё sheshtё ёshtё njё strategji pёr njё periudhё tё caktuar
apo ёshtё filozofi qё duhet tё pёrdoret gjithmonё? Komente
28.A mendoni qё sistemi ynё i taksave ёshtё mё shumё efiçient sesa i barabartё?
29.Si e shikoni ju aplikimin e taksёs sё sheshtё nё tё ardhmen si nё Shqipёri ashtu dhё nё
rajon?
30.A mendoni se nё njё tё ardhme jo shumё tё largёt ashtu si politikat monetare dhe
politikat fiskale do tё pёrcaktohen dhe monitorohen nga njё institucion qёndror pёr tё
gjithё vendet e Bashkimit Europian?
31.A mundet tё jenё raportet e sheshta tё taksave njё opsion i mundshёm pёr njё politikё
tё pёrbashkёt pёr vendet e Bashkimit Europian?
32.Nё kёtё pjesё mund tё shtoni aspkete tё ndryshme, te cilat nuk mundёt ti pёrshkruanit
sa mё sipёr, por qё ju i konsideroni tё rёndёsishme nё lidhje me raportet e sheshta tё
taksave.
118
Anketa Drejtuar Bizneseve
1.Cili ёshtё lloji i biznesit tuaj?
Biznes i vogel Biznes i madh
2.A mund tё na tregoni nese aplikimi i takses se sheshte ishte nje ndryshim
Pozitiv Per ju Negativ Per ju
3.Cili eshte lloji i biznesit tuaj?
Prodhim Tregtar (produkte) Tregtar (sherbime)
4.A mendoni se aplikimi I takses se shehste per te ardhuart personale dhe tatimin mbi
fitimin ka ndikuar ne nivelin e prodhimit apo tregtimit tuaj?
Po Jo
5. A ju eshte ulur barra juaj fiskale nga aplikimit te kesaj takse ne vitin 2007?
Po nese “Po” Sa perqind? Jo
6. A eshte rritur niveli I kursimeve tuaja pas aplikimit te kesaj takse?
Po nese “Po” Sa perqind? Jo
7. A eshte rritur niveli I investimeve tuaja pas aplikimit te kesaj takse?
Po nese “Po” Sa perqind? Jo
8. A mendoni se niveli prej 10% I kesaj takse eshte I arsyeshem (I perballueshem) per
biznesin tuaj?
Po Jo
9. A ka ndikuar struktuar e takses se sheshte ne oret e punes se te punesuarve tuaj?
Po Jo
10. A jane permiresuar (lehtesuar, thjeshtuar) marresheniet tuaja me administraten
tatimore?
Po Jo
11. A ka pasur ulje ne numrin e te punesuarve (ekonomisteve) thjeshtimi I sistemit te
taksave?
Po Jo
12. A eshte rritur niveli I konsumit tuaj pas aplikimit te kesaj takse?
119
Po nese “Po” Sa perqind? Jo
13. A keni pasur ju lehtesi ne perllogaritjen e tatimeve tuaja pas aplikimit te kesaj takse?
Po Jo
14. Cfare ndryshimet mendoni se duhet ti behen sistemit te taksave ne vendin tone?
Tabela 4: Grupi i Vendende sipas ANOVA-ёs
Grupi Emri Kodi
Grupi 5 Albania ALB
Grupi 4 Bosnia and Herzegovina BIH
Grupi 3 Bulgaria BGR
Grupi 3 Croatia HRV
Grupi 2 Czech Republic CZE
Grupi 1 Estonia EST
Grupi 5 Georgia GEO
Grupi 5 Latvia LTV
Grupi 2 Lithuania LTU
Grupi 4 Macedonia, FYR MKD
Grupi 3 Montenegro MNE
Grupi 2 Romania ROU
Grupi 2 Russian Federation RUS
Grupi 3 Serbia SRB
Grupi 4 Slovak Republic SVK
Grupi 5 Ukraine UKR
120
Tabela 5: GDP pёr Vendet e Modelit 90-01
Kodi 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
ALB 2101624960 1139166679 709452572.7 1228071037 1985673026 2424498953 3013217853 2196223714 2727745453 3434402453 3686649387 4091020249
BIH 1255802465 1866572993 2786045392 3671816538 4116699576 4685729743 5505984456 5748990555
BGR 20726300435 10943548724 10371900499 10831999517 9704877673 13069087677 8890314315 10053468883 13060786261 13228374665 12903546576 13868600612
HRV 24782163174 18156461130 10279479681 10900520388 14578386962 22045607399 23341405840 23501676220 25106400616 23077661294 21517784659 23052044813
CZE 38734054435 28397387190 33100268156 38865101399 45631394734 57787339864 64894609845 59463982355 63863336207 62165739783 58807244368 64375288107
EST 3776938817 4727884887 5052078018 5593921752 5709010492 5675174662 6237914200
GEO 7737994864 6337314652 3691110628 2701180604 2513870709 2693731880 3094915506 3510540844 3613500142 2800024342 3057453461 3219487823
LTV 1849196082 2535333632
LTU 10506695074 10287023246 8562311027 7424597884 6958636950 7904895791 8426600000 10128700000 11254050000 10971375000 11434200000 12159225000
MKD 4471828622 4694744807 2316618515 2550194959 3381270267 4449375526 4422159849 3735312201 3571043202 3673288166 3586883989 3436961385
MNE 984279596.4 1159891560
ROU 38299106120 28846858763 25090303817 26361161948 30072623842 35477055619 35333677695 35285888482 42115494069 35592337083 37052636395 40180746113
RUS 5.16814E+11 5.09382E+11 4.60205E+11 4.3506E+11 3.95087E+11 3.95528E+11 3.91721E+11 4.04927E+11 2.70953E+11 1.95906E+11 2.59708E+11 3.06603E+11
SRB 21380951576 16204161184 17632705913 6082791506 11390468619
SVK 11716492830 13119169442 14271366596 16145671514 19705254560 25253597386 27284429658 27039033647 29278281687 29947934157 28724041828 30318731991
UKR 81456431292 77464043753 73942294099 65648559195 52549555010 48213868185 44558077827 50150399813 41883241480 31580639053 31261527363 38009344577
121
Tabela 6: GDP pёr Vendet e Modelit 02-11
Kodi 1990 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
ALB 4449373456 5652325082 7464446950 8376483740 9132562332 10704660840 12968653525 12118583126 11858216877 12959563902
BIH 6651226179 8370020196 10022840635 10948051122 12400102623 15280615815 18543289395 17082889410 16647485125 18088238053
BGR 15979194408 20668176666 25283228736 28895083540 33209188725 42113655820 51824867627 48568714012 47726844946 53514098360
HRV 26524896398 34143409062 41003558916 44821408831 49855078905 59335976948 69911233238 63435948447 60851743541 63850068202
CZE 78425201661 95292530753 1.13977E+11 1.30052E+11 1.48345E+11 1.80511E+11 2.25449E+11 1.96182E+11 1.97656E+11 2.15215E+11
EST 7318186727 9840743037 12025943710 13905561150 16798495348 21993658964 23882826894 19225808565 18822715730 22184722472
GEO 3395778661 3991374540 5125763952 6411141778 7745401718 10172869674 12795044475 10766836277 11638264782 14366566609
LTV 2702427047 3355083117 3639935348 3743116980 3915494726 4677361256 5641557748 5434843012 5583576159 6446205171
LTU 14163949142 18608709857 22551543054 25962254181 30088510798 39103973051 47252926429 36846183172 36306384146 42725404055
MKD 3791306758 4756221629 5514253043 5985809060 6560546900 8159825620 9834038367 9313573965 9137543773 10165373218
MNE 1284504509 1707662608 2073255525 2257181943 2695897629 3668857104 4519731947 4141382328 4110821471 4550463278
ROU 45824529874 59507345650 75489440362 98913392472 1.22642E+11 1.69282E+11 2.00071E+11 1.6111E+11 1.61629E+11 1.79794E+11
RUS 3.4511E+11 4.30348E+11 5.91017E+11 7.64001E+11 9.89931E+11 1.29971E+12 1.66085E+12 1.22265E+12 1.48752E+12 1.85777E+12
SRB 15102567925 19550781969 23649854234 25234408773 29221081587 38952093544 47760580366 40147697712 38444296921 45043430299
SVK 34638306042 45837416479 56073225726 61328471583 69002095095 84108560088 97908891167 87239747152 87077443709 95994147901
UKR 42392896031 50132953288 64883060726 86142018069 1.07753E+11 1.42719E+11 1.79992E+11 1.17228E+11 1.36419E+11 1.65245E+11
122
Tabela 7: Ecuaria e GDP-sё nё Vendet e
Modelit
0.0E+00
4.0E+09
8.0E+09
1.2E+10
1.6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
ALB
0.0E+00
5.0E+09
1.0E+10
1.5E+10
2.0E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
BIH
0E+00
1E+10
2E+10
3E+10
4E+10
5E+10
6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
BGR
0E+00
2E+10
4E+10
6E+10
8E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
HRV
0.0E+00
5.0E+10
1.0E+11
1.5E+11
2.0E+11
2.5E+11
94 96 98 00 02 04 06 08 10
CZE
0.0E+00
5.0E+09
1.0E+10
1.5E+10
2.0E+10
2.5E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
EST
0.0E+00
4.0E+09
8.0E+09
1.2E+10
1.6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
GEO
0E+00
1E+10
2E+10
3E+10
4E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
LTV
0E+00
1E+10
2E+10
3E+10
4E+10
5E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
LTU
2.0E+09
4.0E+09
6.0E+09
8.0E+09
1.0E+10
1.2E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
MKD
0
1,000,000,000
2,000,000,000
3,000,000,000
4,000,000,000
5,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
MNE
0.0E+00
5.0E+10
1.0E+11
1.5E+11
2.0E+11
2.5E+11
94 96 98 00 02 04 06 08 10
ROU
0E+00
1E+10
2E+10
3E+10
4E+10
5E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
SRB
0E+00
2E+10
4E+10
6E+10
8E+10
1E+11
94 96 98 00 02 04 06 08 10
SVK
0.0E+00
4.0E+10
8.0E+10
1.2E+11
1.6E+11
2.0E+11
94 96 98 00 02 04 06 08 10
UKR
GDP
123
Tabela 8: Ndryshimi i GDP-sё sё Vendeve tё
Rajonit
-1,000,000,000
0
1,000,000,000
2,000,000,000
3,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
ALB
-2,000,000,000
-1,000,000,000
0
1,000,000,000
2,000,000,000
3,000,000,000
4,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
BIH
-5,000,000,000
-2,500,000,000
0
2,500,000,000
5,000,000,000
7,500,000,000
10,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
BGR
-8.0E+09
-4.0E+09
0.0E+00
4.0E+09
8.0E+09
1.2E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
HRV
-4E+10
-2E+10
0E+00
2E+10
4E+10
6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
CZE
-6,000,000,000
-4,000,000,000
-2,000,000,000
0
2,000,000,000
4,000,000,000
6,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
EST
-3,000,000,000
-2,000,000,000
-1,000,000,000
0
1,000,000,000
2,000,000,000
3,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
GEO
-8.0E+09
-4.0E+09
0.0E+00
4.0E+09
8.0E+09
1.2E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
LTV
-1.5E+10
-1.0E+10
-5.0E+09
0.0E+00
5.0E+09
1.0E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
LTU
-1,000,000,000
-500,000,000
0
500,000,000
1,000,000,000
1,500,000,000
2,000,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
MKD
-400,000,000
0
400,000,000
800,000,000
1,200,000,000
94 96 98 00 02 04 06 08 10
MNE
-6E+10
-4E+10
-2E+10
0E+00
2E+10
4E+10
6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
ROU
-1.5E+10
-1.0E+10
-5.0E+09
0.0E+00
5.0E+09
1.0E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
SRB
-1.2E+10
-8.0E+09
-4.0E+09
0.0E+00
4.0E+09
8.0E+09
1.2E+10
1.6E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
SVK
-8E+10
-6E+10
-4E+10
-2E+10
0E+00
2E+10
4E+10
94 96 98 00 02 04 06 08 10
UKR
DGDP
124
Grafiku 23: Ecuria e GDP-ve tё Vendeve tё Modelit
-8E+10
-6E+10
-4E+10
-2E+10
0E+00
2E+10
4E+10
6E+10
1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010
ALB BIHBGR HRVCZE EST
GEO LTVLTU MKD
MNE ROUSRB SVK
UKR
125
Rasti 1
Dependent Variable: D(GDP)
Method: Panel Least Squares
Date: 11/07/12 Time: 17:53
Sample: 1993 2011
Periods included: 18
Cross-sections included: 15
Total panel (balanced) observations: 270
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -1.01E+09 2.43E+09 -0.415112 0.6784
D2 4.93E+09 1.66E+09 2.971290 0.0032
D3 -2.84E+08 1.54E+09 -0.185017 0.8534
D4 -89493439 1.66E+09 -0.053902 0.9571
C 2.04E+09 1.09E+09 1.875551 0.0618
R-squared 0.048730 Mean dependent var 2.86E+09
Adjusted R-squared 0.034372 S.D. dependent var 9.39E+09
S.E. of regression 9.22E+09 Akaike info criterion 48.74612
Sum squared resid 2.25E+22 Schwarz criterion 48.81276
Log likelihood -6575.726 Hannan-Quinn criter. 48.77288
F-statistic 3.393773 Durbin-Watson stat 1.769523
Prob(F-statistic) 0.009949
Wald Test:
Equation: Untitled
Test Statistic Value df Probability
F-statistic 0.062033 (3, 265) 0.9798
Chi-square 0.186099 3 0.9798
Null Hypothesis: C(1)= C(3)= C(4)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(1) -1.01E+09 2.43E+09
C(3) -2.84E+08 1.54E+09
C(4) -89493439 1.66E+09
Restrictions are linear in coefficients.
ituDDDDy 453423121it
126
Rasti 2
Dependent Variable: D(GDP)
Method: Panel Least Squares
Date: 11/07/12 Time: 17:53
Sample: 1993 2011
Periods included: 18
Cross-sections included: 15
Total panel (balanced) observations: 270
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -9.19E+08 2.51E+09 -0.366277 0.7145
D2 5.02E+09 1.77E+09 2.829808 0.0050
D3 -1.95E+08 1.66E+09 -0.117391 0.9066
D5 89493439 1.66E+09 0.053902 0.9571
C 1.95E+09 1.26E+09 1.552970 0.1216
R-squared 0.048730 Mean dependent var 2.86E+09
Adjusted R-squared 0.034372 S.D. dependent var 9.39E+09
S.E. of regression 9.22E+09 Akaike info criterion 48.74612
Sum squared resid 2.25E+22 Schwarz criterion 48.81276
Log likelihood -6575.726 Hannan-Quinn criter. 48.77288
F-statistic 3.393773 Durbin-Watson stat 1.769523
Prob(F-statistic) 0.009949
Wald Test:
Equation: Untitled
Test Statistic Value df Probability
F-statistic 0.062033 (3, 265) 0.9798
Chi-square 0.186099 3 0.9798
Null Hypothesis: C(1)= C(3)= C(4)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(1) -9.19E+08 2.51E+09
C(3) -1.95E+08 1.66E+09
C(4) 89493439 1.66E+09
Restrictions are linear in coefficients.
ituDDDDy 553423121it
127
Rasti 3
Dependent Variable: D(GDP)
Method: Panel Least Squares
Date: 11/07/12 Time: 17:53
Sample: 1993 2011
Periods included: 18
Cross-sections included: 15
Total panel (balanced) observations: 270
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -7.25E+08 2.43E+09 -0.298096 0.7659
D2 5.22E+09 1.66E+09 3.142583 0.0019
D4 1.95E+08 1.66E+09 0.117391 0.9066
D5 2.84E+08 1.54E+09 0.185017 0.8534
C 1.75E+09 1.09E+09 1.613897 0.1077
R-squared 0.048730 Mean dependent var 2.86E+09
Adjusted R-squared 0.034372 S.D. dependent var 9.39E+09
S.E. of regression 9.22E+09 Akaike info criterion 48.74612
Sum squared resid 2.25E+22 Schwarz criterion 48.81276
Log likelihood -6575.726 Hannan-Quinn criter. 48.77288
F-statistic 3.393773 Durbin-Watson stat 1.769523
Prob(F-statistic) 0.009949
Wald Test:
Equation: Untitled
Test Statistic Value df Probability
F-statistic 0.062033 (3, 265) 0.9798
Chi-square 0.186099 3 0.9798
Null Hypothesis: C(1)= C(3)= C(4)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(1) -7.25E+08 2.43E+09
C(3) 1.95E+08 1.66E+09
C(4) 2.84E+08 1.54E+09
Restrictions are linear in coefficients.
ituDDDDy 554423121it
128
Rasti 4
Dependent Variable: D(GDP)
Method: Panel Least Squares
Date: 11/07/12 Time: 17:53
Sample: 1993 2011
Periods included: 18
Cross-sections included: 15
Total panel (balanced) observations: 270
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D1 -5.94E+09 2.51E+09 -2.367254 0.0186
D3 -5.22E+09 1.66E+09 -3.142583 0.0019
D4 -5.02E+09 1.77E+09 -2.829808 0.0050
D5 -4.93E+09 1.66E+09 -2.971290 0.0032
C 6.97E+09 1.26E+09 5.554922 0.0000
R-squared 0.048730 Mean dependent var 2.86E+09
Adjusted R-squared 0.034372 S.D. dependent var 9.39E+09
S.E. of regression 9.22E+09 Akaike info criterion 48.74612
Sum squared resid 2.25E+22 Schwarz criterion 48.81276
Log likelihood -6575.726 Hannan-Quinn criter. 48.77288
F-statistic 3.393773 Durbin-Watson stat 1.769523
Prob(F-statistic) 0.009949
Wald Test:
Equation: BAZA_D2
Test Statistic Value df Probability
F-statistic 3.393773 (4, 265) 0.0099
Chi-square 13.57509 4 0.0088
Null Hypothesis: C(1)=C(2)= C(3)= C(4)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(1) -5.94E+09 2.51E+09
C(2) -5.22E+09 1.66E+09
C(3) -5.02E+09 1.77E+09
C(4) -4.93E+09 1.66E+09
Restrictions are linear in coefficients.
ituDDDDy 554433121it
129
Rasti 5
Dependent Variable: D(GDP)
Method: Panel Least Squares
Date: 11/07/12 Time: 17:53
Sample: 1993 2011
Periods included: 18
Cross-sections included: 15
Total panel (balanced) observations: 270
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D2 5.94E+09 2.51E+09 2.367254 0.0186
D3 7.25E+08 2.43E+09 0.298096 0.7659
D4 9.19E+08 2.51E+09 0.366277 0.7145
D5 1.01E+09 2.43E+09 0.415112 0.6784
C 1.03E+09 2.17E+09 0.473667 0.6361
R-squared 0.048730 Mean dependent var 2.86E+09
Adjusted R-squared 0.034372 S.D. dependent var 9.39E+09
S.E. of regression 9.22E+09 Akaike info criterion 48.74612
Sum squared resid 2.25E+22 Schwarz criterion 48.81276
Log likelihood -6575.726 Hannan-Quinn criter. 48.77288
F-statistic 3.393773 Durbin-Watson stat 1.769523
Prob(F-statistic) 0.009949
Wald Test:
Equation: Untitled
Test Statistic Value df Probability
F-statistic 0.062033 (3, 265) 0.9798
Chi-square 0.186099 3 0.9798
Null Hypothesis: C(2)= C(3)= C(4)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(2) 7.25E+08 2.43E+09
C(3) 9.19E+08 2.51E+09
C(4) 1.01E+09 2.43E+09
Restrictions are linear in coefficients.
ituDDDDy 554433221it
130
Reziduals
Rasti 1
0
20
40
60
80
100
120
140
160
-6.0e+10 -4.0e+10 -2.0e+10 50000.0 2.0e+10 4.0e+10
Series: Standardized Residuals
Sample 1993 2011 IF RU=0
Observations 270
Mean 8.48e-07
Median -1.06e+09
Maximum 3.97e+10
Minimum -6.48e+10
Std. Dev. 9.15e+09
Skewness -0.686223
Kurtosis 18.09545
Jarque-Bera 2584.757
Probability 0.000000
Rasti 2
0
20
40
60
80
100
120
140
160
-6.0e+10 -4.0e+10 -2.0e+10 50000.0 2.0e+10 4.0e+10
Series: Standardized Residuals
Sample 1993 2011 IF RU=0
Observations 270
Mean 8.19e-07
Median -1.06e+09
Maximum 3.97e+10
Minimum -6.48e+10
Std. Dev. 9.15e+09
Skewness -0.686223
Kurtosis 18.09545
Jarque-Bera 2584.757
Probability 0.000000
Rasti 3
0
20
40
60
80
100
120
140
160
-6.0e+10 -4.0e+10 -2.0e+10 50000.0 2.0e+10 4.0e+10
Series: Standardized Residuals
Sample 1993 2011 IF RU=0
Observations 270
Mean 4.52e-07
Median -1.06e+09
Maximum 3.97e+10
Minimum -6.48e+10
Std. Dev. 9.15e+09
Skewness -0.686223
Kurtosis 18.09545
Jarque-Bera 2584.757
Probability 0.000000
131
Rasti
4
0
20
40
60
80
100
120
140
160
-6.0e+10 -4.0e+10 -2.0e+10 50000.0 2.0e+10 4.0e+10
Series: Standardized Residuals
Sample 1993 2011 IF RU=0
Observations 270
Mean 1.58e-06
Median -1.06e+09
Maximum 3.97e+10
Minimum -6.48e+10
Std. Dev. 9.15e+09
Skewness -0.686223
Kurtosis 18.09545
Jarque-Bera 2584.757
Probability 0.000000
Rasti
5
0
20
40
60
80
100
120
140
160
-6.0e+10 -4.0e+10 -2.0e+10 50000.0 2.0e+10 4.0e+10
Series: Standardized Residuals
Sample 1993 2011 IF RU=0
Observations 270
Mean 8.34e-07
Median -1.06e+09
Maximum 3.97e+10
Minimum -6.48e+10
Std. Dev. 9.15e+09
Skewness -0.686223
Kurtosis 18.09545
Jarque-Bera 2584.757
Probability 0.000000
132
Biblografi
Citimi i Revistave
1. Atkinson, Anthony and Joseph E. Stiglitz, (1976). "The Design of Tax Structure: Direct
Versus Indirect Taxation," Journal of Public Economics vol. 6, pp. 55-75.
2. Auerbach, Alan J & Kotlikoff, Laurence J & Skinner, Jonathan, (1983). "The Efficiency
Gains from Dynamic Tax Reform," International Economic Review, Osaka University
Institute of Social and Economic Research Association, vol. 24/1, pp. 81-100.
3. Bird M, Martinez-Vazquez J, R, Torgler B, (2008)” Tax Effort in Developing Countries
and High Income Countries” Economic Analysis & Policy, vol. 38/1, pp.50-55.
4. Bird M,(2005). “Redistribution via Taxation: The Limited Role of the Personal Income
Tax in Developing Countries,” UCLA Law Review vol. 52.
5. Corlet, W, Hague, D, (1953). “Complementarity and the Excess Burden of Taxation,”
Review of Economics Studies, vol. 21/1, pp. 22-30.
6. Diamond, Peter A. and James A. Mirrlёs (1971). “Optimal Taxation and Public
Production I: Production Efficiency,” American Economic Review, vol. 61, pp. 8-27.
7. Diamond, Peter (1998). "Optimal Income Taxation: An Example with a U-Shaped
Pattern of Optimal Marginal Tax Rates," American Economic Review, vol. 88.
8. Sofia, D, Michael,M, (1992). "The Comparison betwёn Ad Valorem and Specific
Taxation under Imperfect Competition." Journal of Public Economics, vol. 49/3, pp. 351-
67.
9. Shantayanan, D, Don, F, Richard, M, (1980). "Estimating the Distribution of Tax
Burdens: A Comparison of Different Approaches." Journal of Public Economics, vol.
13/2, pp. 155-82
10. Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7, pp.
46-70.
11. Edgeworth, F, (1897) "The Pure Theory of Taxation." The Economic Journal, vol. 7, pp.
550-571.
12. Engen, E, Skinner, J, (1996). “Taxation and Economic Growth,” National Tax Journal
vol 49, pp. 617-42.
13. Fateh, M, K, (1928). “Taxation in Persia” A Synopsis from the Early Times to the
Conquest of Mongols, “Bulletin of the School of Oriental Studies“, vol. 4/4, pp. 726-743.
14. Fisman, R, Wei, Sh, (2004). “Tax Rates and Tax Evasion: Evidence from "Missing
Imports" in China," Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol. 112,
pp. 471-500.
15. Greve, B, (2008). “What is Welfare, ” Central European Journal of Public Policy, vol. 2,
pp. 58.
16. Gruber, Jon and Emmanuel Saez (2002). "The Elasticity of Taxable Income: Evidence
and Implications,” Journal of Public Economics, vol. 84, pp. 1-32.
133
17. Gwartney, J, Holcombe, R, Lawson, R,( 1998). “The Scope of Government and the
Wealth of Nations,” Cato Journal, vol. 18, no. 2, pp. 163-190.
18. Judd, Kenneth. (1985). "Redistributive Taxation in a Simple Perfect Foresight Model,"
Journal of Public Economics,vol. 28, pp. 59-83.
19. Kёn, M., Kim, Y, Varsano, R. (2007). “The 'Flat Tax(es): Principles and Evidence.
International Tax and Public Finance,” Springer Science Media vol. 06, pp. 218.
20. Koester, R. and R. Kormendi, (1989), "Taxation, Aggregate Activity and Economic
Growth” Economic Inquiry vol. 27, pp. 2.
21. Mara, I. Narazani, E. Permeti, E, (2011). “Did the flat tax reduce informal employment in
Albania?,” CERGE-EI, Prague.
22. Mirrles,J,(1997). “Information And Incentives: The Economics Of Carrots And Sticks ,”
The Economic Journal, vol. 107, pp. 1311–1329.
23. Mirrlёs, J. Diamond, P. (1971). “Optimal Taxation and Public Production II,” The
American Economic Review, vol. 61/3, pp 261-278.
24. Mirrlёs, J, (2012). “A Proposal For Systematic Tax Reform,” National Tax Journal,
Vol.65/3, pp. 655–684.
25. Mirrlёs, James A., (1971). "An Exploration in the Theory of Optimal Income Taxation,"
Review of Economic Studies 38, 175-208.
26. Mulle,K and Williams,M, (1996). “Marginal Tax Rates And State Economic Growth,"
Regional Science and Urban Economics, Elsevier, vol. 24/6, pp. 697-704.
27. Poulson, B, Kaplan, J, (2008). “State Income Taxes and Economic Growth,” Cato
Journal, Vol. 28/1, pp. 67.
28. Ramsey, Frank. (1927). "A Contribution to the Theory of Taxation," Economic Journal,
vol. 37, pp. 47-61.
29. Ramsey, Frank. (1928). "A Mathematical Theory of Saving," Economic Journal, vol. 38,
pp. 543-559.
30. Saez, Emmanuel, (2001). "Using Elasticities to Derive Optimal Income tax Rates,"
Review of Economic Studies, vol. 68, pp. 205-229.
31. Shah, A, Whalley, J, (1990). “An alternative view of tax incidence analysis for
developing countries,” Policy Research Working Paper,The World Bank vol 462.
32. Stern, N,(1987).“The Effects Of Taxation, Price Control And Government Contracts In
Oligopoly And Monopolistic Competition ,” Journal of Public Economics, vol. 32/2,
pp.133–158.
33. Tanzi, V,( 1987). “The response of Other Industrial Countries to the US Tax Reform
Act,” National Tax Journal, vol. XL/3, pp 339-355.
34. Tiebout, M, (1956). "A Pure Theory of Local Expenditures." Journal of Political
Economy, vol. 64, pp. 416-24.
35. Ventura,G,(1999). “Flat Tax Reform: A Quantitative Exploration ,” Journal of Economic
Dynamics and Control, Elsevier , vol. 23, pp. 1454.
134
36. Vickrey, William (1939). “Averaging of Income for Income-Tax Purposes.” Journal of
Political Economy, vol. 47.
Citimi i Korporatave Qeveritare
37. Besci, Z. (1996). “Do State and Local Taxes Affect Relative State. Growth?”
Atlanta Federal Reserve Bank Economic Review, vol. March/April, pp. 34.
38. Bird, M, (2004). “Administrative Dimensions of Tax Reform,” Asia-Pacific Tax Bulletin.
39. Break,G., Peachman,J, (1975). “Tax Reform. A an Realized Dream”. Brookings
Institution.
40. Buchanan,J, (1999). “Public Finance in Democratic Process: Fiscal Institutions and
Individual Choice,” Indianapolis, Liberty Fond,Inc.
41. Carroll,R, Holtz-Eakin,D, Rider,M, dhe Rosen, H., (1998). “'Entrepreneurs, Income
Taxes, And Investment,” NBER Working Paper, vol. 6374.
42. Cassou, S dhe Lansing, K, (1996). “Growth Effects of a Flat Tax,” Working Paper 9615,
Federal Reserve Bank of Cleveland, pp. 21.
43. Davoodi, H, Gupta, S, (2000). “Income Distribution and Tax and Government Spending
Policies in Developing Countries,” IMF Working Paper 00/62.
44. Emes, J, Clemes, J, Basham, P, Samida, D, (2001). “Flat Tax: Principles and Issues,”
Vancouver, Fraser Institute.
45. Fox, W, Gurley, T, (2005). “An Exploration of Tax Patterns around the. World,” Tax
Notes International.
46. http://www.taxrates.cc World Tax Rates
47. Hall,R, Rabushka, A, (2007). “The Flat Tax,” Hoover Institution.
48. Lledo,V, Schneider,A, Moore, M, (2003). “A Critical Survey And Policy
Recommendations ,” Institute of Development Studies, University of Sussex.
49. McLure, C, (1999). “Tax Holidays and Investment Incentives,” Bulletin for Internatinal
Fiscal Documentation, Vol 56.
50. World Bank Report 2010.
51. Rizvi, S, (1992). “Khums,’ Islamic Libary Project.
52. Simons, H, (1938). “Personal Income Taxation,” University of Chicago Press.
53. Taliercio, R, (2004). “Designing Performance: The Semi-Autonomous Revenue
Authority Model,” World Bank, Working Paper 3423, 2004.
54. Tuomala, Matti, (1990). “Optimal Income Tax and Redistribution,” New York: Oxford
University Press.
55. Zeuthen,F, (1937). “Determinateness of the Utility Function,” Review of Economic
Studies, vol. 4. pp. 236-239.
Citimi i Librave
135
56. Hall,R, Lieberman, M, (2005). “Microeconomic,” Thomson South Western.
57. Jean Baptist Colbert, (XIV). Luigi Financial Minister XIV, France.
58. Keynes,M, (1936). “theory on Employment, Interests and Money,” Maxmillan, Londёr,
59. Kurani, Sure El-Enfale: 8/41
60. Lipsey, R, Courant, P, (1996). “Economics,” Haper Collins.
61. Mankiw, G, (2008). “Macroeconomics,” Worth.
62. Marx, Karl, Engel, (1848). “Communist Manifesto,” Friedrich.
63. Mikesell, J, (2007). “Fiscal Administration, Analyses and Implication in Public Sector,”
Thomson Wadsworth.
64. Neuman, J, Morganster, O, (1944) “Game Theory and Economic Behavior,” Princeton.
65. Pidyck, R, Rubinfeld, D,(1986). “Microeconomic,” Maxmillian Inc.
66. Rosen,H, Gayer,T,( 2008). “Public Finance,” McGraw-Hill.
67. Slemrod, J, Bakija,J,(1996). “Taxing Ourselves,” Cambridge, Massachusetts.
68. Smith,A, (1999). “The Wealth of Nationas,” Penguin Group.
69. Samuelson, W, Marks, S, (2006). “Managerial Economics,” Wiley.
70. Varian, H, (2006). “Intermediate Economics,” Norton & Company, Inc.
71. Webber, C, Wildavsky, A, (1986). “Taxation and Spending History on west World,”New
York Inc.
Citimi i Kapitujve
72. Kushtetuta e Republikёs sё Shqipёrisё, Neni 18.
73. Hall,R, Lieberman, M, (2005). “Economic Efficiency and Government Role, In.
Microeconomics,” Thomson South Western, pp 480-481.
74. Mankiw, G, (2008). “Aggregate Demand, In: Macroeconomics,” Worth, pp. 280-29.
75. Pidyck, R, Rubinfeld, D, (1986). “Competitive Market Analysis, In. Microeconomics,”
Maxmillian Inc, pp. 314-315.
76. Samuelson, W, Marks, S, (2006). “Rules, Public Goods and Cost Benefit Analyses, In.
Managerial Economics,” Wiley, 2006, pp. 582-583.
77. Varian, H, (2006). “Welfare, In. “Intermediate Economics,” Norton & Company, Inc pp.
620-621.
Intervista me:
Prof.Dr. Adrian Civici, Bord Member of Albania Bank, Actual
Prof.Dr. Ananstas Angjeli, Ex-Secreatary of Economy
Prof.Dr. Arben Malaj, Member of Economic Committё, Actual
Florian Mima, Secreatary of Economy, Actual
Dr. Selami Xhepa, Member of Economic Committё, Actual
Prof.Ass. Sherefedin Shehu, Member of Economic Committё, Actual
Dr. Sybi Hida, Member of Economic Committё, Actual
136
Abstrakti
Trendi i raporteve tё njёjta tё taksave ka tёrhequr vёmёndjen e njё sёrё ekonomistevё dhe politikё-bёrёsve
fiskal. Ёshtё paraqitur njё pёrbledhje e punimeve nё fushёn e taksimit optimal nga vitet 1939 e deri nё ditёt
tona.
Vendet e Eurposё Lindore kanё pasur njё aplikim mё tё gjёrё tё raporteve tё njёjta. Janё marrё nё shqyrtim
disa vende tё rajonit. U vu re qё regjimi i taksёs me raporte tё njёjta vetёm mbi tё ardhurat ka njё ndikim
mё tё madh mbi diferencёn e parё tё GDP-sё. Rezultatet mund tё shpjegohen mё anё tё vendim marrjes sё
individit i cili ёshtё mё i prirur tё ndikohet nga tatimi mbi tё ardhurat e tij sesa nga tatimi i produktit qё ai
konsumon. Pёrtej pёrqindjes sё saj tё lartё nё buxhet, tatimi mbi tё ardhurat ёshtё mё ndikues nё vendim
marrjet ekonomike tё individёve pёrgjatё konsumit tё tyre.
Punimi sygjeron njё trajtim shumё mё tё sofistikuar tё sistemit tё taksave, duke i dhёnё prioritet taksimit
mbi tё ardhurat. Mёnyra mё e mirё pёr tё zvogёluar pabarazitё nuk ёshtё pёrmes taksimit por pёrmes
programeve tё caktuara qёllimisht pёr individёt e varfёr. Duhet tё rikonsiderohet kategoria e individёve tё
cilёt duhet tё taksohen me normat zero. Megjithёse politikisht e kushtueshme ёshtё e nevojshme tё
rishikohet njё lloj raporti mё i lartё se ai aktual (10%) pёr katёgoritё e tё ardhurave dhe tё fitimit.
Fjalёt Kyce: Raporte tё Njёjta tё Taksave, Taksimi Optimal, Norma Marxhinale, Taksat mbi tё Ardhurat
Abstract
Trend on the same rates of taxes got the attention of many economists and fiscal policy makers. It is
presented a review of optimal taxation studies from the years 1939 up to our days.
Eastern European countries have a broad application of flat rate taxes. Several countries of the region are
taken under the research study. It was observed that flat rates on income have a huge impact on the first
difference of the nominal GDP. The results can be explained as most of the decisions taken from the
individual are more affected by the tax on income rather than on the product. Unlike the theory, where the
main revenues on the budget come from tax on consumption, the income tax is more influential in making
economic decisions.
The paper suggests a higher sophisticated treatment of the tax system, with priority given to taxation on
income. The best means in order to reduce inequality is not through taxation but through the specific
programs for poor individuals. It should be reconsidered the category of individuals that should be taxed by
zero rates. Although politically costly, it is necessary to review the rate at a higher level of the existing one
(10%) for revenue and the profit.
Key words: Flat Rate Taxes, Optimal Taxation, Marginal Rate, Tax on Income