TEMË DISERTACIONI - doktoratura.unitir.edu.al · efiçencës së bizneseve sipas pronësisë së...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I STATISTIKËS DHE

INFORMATIKËS SË ZBATUAR

TEMË DISERTACIONI

VLERËSIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE DHE

KOSTOS SË KAPITALIT TË TYRE, RASTI I SHQIPËRISË

Në kërkim të Gradës Shkencore “DOKTOR”

Doktorant: Udhëheqës shkencor:

MSc. Llesh LLESHAJ Prof. Asoc. Dr. Besa SHAHINI

Tiranë, Shtator 2016

Llesh LLESHAJ --- Temë Disertacioni: “Vlerësimi i Investimeve të Huaja Direkte dhe Kostos

së Kapitalit të tyre, Rasti i Shqipërisë”

ii

© Copyright: Llesh Lleshaj, 2016

Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara.



iii

FALENDERIME

Në përfundim të këtij punimi që ishte rrjedhojë e një pune të gjatë dhe një sfidë me veten,

dëshiroj të shpreh mirënjohje për të gjithë ata që më kanë mbështetur dhe ndihmuar për të

arritur në këtë ditë.

Në radhë të parë mirënjohja dhe falenderimet shkojnë për drejtuesen time shkencore Prof.

Asoc. Dr. Besa Shahini që me përkushtim maksimal, me udhëzimet dhe mbështejten e saj të

pa kursyera më ka shoqëruar gjatë gjithë kësaj kohe. Një falenderim i sinqertë shkon për

kolegët e Departamentit të Financës, që gjithnjë kam kënaqësinë të punoj me ta, dhe në

veçanti për Prof. Asoc. Dr. Edlira Luçi për motivimin, besimin dhe mbështetjen në çdo aspekt

të punës sime. Falenderoj të gjithë kolegët e Departamentit të Statistikës dhe Informatikës së

Zbatuar, për formimin tim statistikor dhe në veçanti Prof. Dr. Kozeta Sevrani.

Falenderoj me përzerësi familjen time për inkurajimin e vazhdueshëm përgjatë çdo dite të

jetës sime, ku do të veçoj vëllain Vilsonin për durimin e pafund, që më ka qëndruar krah kudo

edhe në finalizimin e këtij punimi doktorature.

Llesh LLESHAJ

Tiranë, Shtator 2016



iv

ABSTRAKTI

Zhvillimi ekonomik i paqëndrueshëm dhe nën potencialin e saj, e shoqëron prej shumë vitesh

ekonominë shqiptare, e cila karakterizohet nga një ekonomi konsumi. Në këto kushte një

vëmendje e madhe i kushtohet zhvillimit të investimeve, veçanërisht investimeve të huaja

direkte. Flukset e investimeve të huaja direkte në Shqipëri, vitet e fundit mesatarisht zënë 9-

10% të prodhimit të brendshëm bruto, si dhe ofrojnë shumë eksternalitete të tjera zhvillimi në

vendit.

Ky punim shkencor vlerëson në çdo aspekt investimevet e huaja direkte dhe koston e kapitalit

të tyre, për vendin tonë. Vlerësimi dhe analiza makroekonomike zë peshën më të madhe të

punimit, e ndarë në tre shtylla bazë: në kontributin e investimeve të huaja direkte në rritjen

ekonomike në Shqipëri; në identifikimin e faktorëve ekonomik, qeveritar dhe lehtësues të

biznesit për investimet e huaja direkte në vendin tonë; si dhe në vlerësimin e potencialit për

aftësisë tërheqëse të investitorëve të huaj nga vendi ynë krahasuar me vendet e Rajonit të

Ballkanit. Të dhënat e punimit janë seri kohore me frekuencë 3-mujore (1993-2015) dhe të

dhëna panel (2007-2014). Seritë kohore përbëhen nga indikatorët ekonomik më të

rëndësishëm të vendit tonë. Ndërsa analiza mikroekonomike e punimit mat shkallën e

efiçencës së bizneseve sipas pronësisë së kapitalit të investuar, bazuar në publikimin e të

dhënave financiare për vitin 2014. Metodologjia e punimit shkencor bazohet në modelin e

zgjeruar të Solow, modelin VECM të ekuilibrit afatgjatë dhe modelin e gravitetit për

investimeve të huaja direkte në Shqipëri.

Nga gjetjet e punimit, rezulton se: bizneset me kapital të huaj janë më efiçentë sesa bizneset

me kapital shqiptar në minimizimin e kostos mesatare të kapitalit të investuar. Ku edhe

kontributi i investimeve të huaja direkte në rritje ekonomike në Shqipëri është më i lartë sesa

nga e njëjta shumë investimi të brendshëm. Ndonëse investimet e huaja direkte në Shqipëri

vitet e fundit kanë shënuar rritje në vlerë, kjo rritje është shumë nën potencial, krahasuar me

ekonomitë e vendeve të Rajonit të Ballkanit.

Fjalët kyçe: fluksi dhe stoku i IHD-ve, ekuilibri afatgjatë i IHD-ve, kosto kapitali.

Klasifikimi i kodit JEL: C33, C51, C58, G12 dhe G32



v

PËRMBAJTJA

HYRJE ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1

1. FORMULIMI I PROBLEMIT -------------------------------------------------------------------------------------------- 2

2. FOKUSI DHE QËLLIMI I PUNIMIT ---------------------------------------------------------------------------------- 3

3. KONTRIBUTI SHKENCOR --------------------------------------------------------------------------------------------- 5

4. OBJEKTIVAT KRYESORE TË PUNIMIT --------------------------------------------------------------------------- 6

5. PYETJET KËRKIMORE DHE HIPOTEZAT KRYESORE -------------------------------------------------------- 7

6. STRUKTURA KONCEPTUALE DHE TEORIKE E PUNIMIT -------------------------------------------------- 8

7. KUFIZIMET E PUNIMIT ------------------------------------------------------------------------------------------------- 9

KREU I: “IHD-TË DHE FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË TYRE” -------------------------------------------- 10

I.1 KUPTIMI DHE RËNDËSIA E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE (IHD) --------------------------------- 10

I.1.1 KONCEPTE DHE PËRKUFIZIME TË INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE ---------------------------------------- 10

I.1.2 LINDJA E IHD-VE DHE FORMAT E TYRE -------------------------------------------------------------------------- 11

I.1.3 KOSTOT DHE PËRFITIMET QË RRJEDHIN NGA IHD-TË ---------------------------------------------------------- 13

I.2 ECURIA E IHD-VE NË BOTË DHE RAJON -------------------------------------------------------------------------- 17

I.2.1 TRENDI I IHD-VE NË BOTË ----------------------------------------------------------------------------------------- 17

I.2.2 TRENDI I IHD-VE NË BALLKANIN PERËNDIMOR DHE NË SHQIPËRI ------------------------------------------ 20

I.3 FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË IHD-VE ------------------------------------------------------------------------------ 22

I.3.1 FAKTORËT QEVERITAR (POLITIKO-LIGJOR) ---------------------------------------------------------------------- 24

I.3.2 FAKTORËT EKONOMIK ---------------------------------------------------------------------------------------------- 36

I.3.3 LEHTËSIRA PËR BIZNESET ------------------------------------------------------------------------------------------ 47

KREU II: “SHQYRTIM I LITERATURAVE EMPIRIKE MBI IHD-TË” ------------------------------------ 53

II.1 KOSTO E KAPITALIT TË INVESTUAR NË BIZNES -------------------------------------------------------- 53

II.2 TEORIA E RRITJES EKONOMIKE DHE LIDHJA ME IHD-TË -------------------------------------------- 56

II.2.1 KRIJIMI I NOVACIONEVE DHE PROGRESI TEKNOLOGJIK -------------------------------------------------------- 58

II.2.2 KAPITALI HUMAN DHE AFTËSITË ABSORBUESE TË TYRE ------------------------------------------------------- 60

II.2.3 TRANSFERIMI I TEKNOLOGJISË NGA IHD-TË --------------------------------------------------------------------- 62

II.3 STUDIME EMPIRIKE TË IHD-VE NË RRITJEN E PBB-SË ------------------------------------------------ 63

II.3.1 IHD-TË DHE RRITJA EKONOMIKE (PBB) ------------------------------------------------------------------------- 63

II.3.2 IHD-TË DHE NDIKIMI NË SEKTORËT E EKONOMIVE PRITËSE --------------------------------------------------- 67

II.4 FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË IHD-VE ------------------------------------------------------------------------ 70



vi

II.4.1 FAKTORËT MAKROEKONOMIK DHE FINANCIAR -------------------------------------------------------------- 70

II.4.2 FAKTORI QEVERITAR DHE INFRASTRUKTUROR -------------------------------------------------------------- 72

KREU III: “METODOLOGJIA E PUNIMIT SHKENCOR DHE BAZA E TË DHËNAVE” -------------- 76

III.1 MODELI I FINANCIAR I STRUKTURËS OPTIMALE TË KAPITALIT --------------------------------- 76

III.1.1 METODA E VLERËSIMIT TË WACC NGA STRUKTURA OPTIMALE E KAPITALIT -------------------------- 78

III.1.2 VLERËSIMI I WACC SIPAS MODELIT CAPM ----------------------------------------------------------------- 79

III.1.3 VLERËSIMI I WACC SIPAS ZËRAVE TË BILANCIT TË KOMPANISË ----------------------------------------- 81

III.1.4 TË DHËNAT PIKËSORE PËR PËRCAKTIMIN E WACC --------------------------------------------------------- 83

III.1.5 KUFIZIME TË PUNIMIT PËR VLERËSIMIN E WACC ----------------------------------------------------------- 83

III.2 FAKTORËT RRITËS TË IHD-VE DHE MODELI I RRITJES EKONOMIKE ---------------------------- 85

III.2.1 ASPEKTE MBI TESTET STATISTIKORE TË SERIVE KOHORE -------------------------------------------------- 85

III.2.2 TRAJTA E ZGJERUAR E MODELIT SOLOW DHE IHD-TË ------------------------------------------------------ 90

III.2.3 MODELET VAR DHE VECM PËR IHD-TË -------------------------------------------------------------------- 92

III.2.4 SERIA KOHORE E TË DHËNAVE PËR MODELIN E RRITJES DHE FAKTORËVE TË IHD-VE ----------------- 93

III.2.5 KUFIZIMET E PUNIMIT NË ZBATIMIN TË MODELIT TË RRITJES DHE IHD-VE ------------------------------ 96

III.3 MODELI I GRAVITETIT PËR VLERËSIMIN E IHD-VE ---------------------------------------------------- 97

III.3.1 TRAJTA E PËRGJITHSHME E MODELIT TË GRAVITETIT PËR IHD-TË ---------------------------------------- 97

III.3.2 ZBATIME TË MODELIT TË GRAVITETIT NË VLERËSIMIN E IHD-VE --------------------------------------- 101

III.3.3 METODAT E VLERËSIMIT TË PARAMETRAVE GRAVITACIONAL TË IHD-VE ---------------------------- 103

III.3.4 SERIA KOHORE E TË DHËNAVE PËR MODELIN E GRAVITETIT TË IHD-VE ------------------------------- 107

III.3.5 KUFIZIME TË PUNIMIT PËR MODELIN E GRAVITETIT TË IHD-VE NË SHQIPËRI ------------------------- 109

KREU IV: “ANALIZA STATISTIKORE E VLERËSIMIT TË IHD-VE NË SHQIPËRI” ---------------- 111

IV.1 ANALIZA E KOSTOS OPTIMALE TË KAPITALIT ------------------------------------------------------------ 111

IV.1.1 ANALIZA FINANCIARE E BIZNESEVE ME KAPITAL TË HUAJ ----------------------------------------------- 111

IV.1.2 ANALIZA FINANCIARE E BIZNESEVE ME KAPITAL SHQIPTAR --------------------------------------------- 114

IV.1.3 GJETJA E KOSTOS OPTIMALE TË KAPITALIT, BIZNESET E MËDHA NË SHQIPËRI ------------------------ 116

IV.2 ANALIZA PËRSHKRUESE E IHD-VE NË SHQIPËRI --------------------------------------------------------- 119

IV.2.1 ANALIZA E ECURISË DHE PËRQENDRIMIT TË IHD-VE ----------------------------------------------------- 119

IV.2.2 ANALIZË PËRSHKRUESE DHE KORRELATIVE E VARIABLAVE MAKROEKONOMIK ---------------------- 126

IV.3 ANALIZA E MODELIT TË RRITJES EKONOMIKE NË SHQIPËQRI -------------------------------------- 130

IV.3.1 ANALIZA PARAMETRIKE E MODELIT TË RRITJES ----------------------------------------------------------- 130

IV.3.2 ANALIZA KOINTEGRUESE DHE SHKAKËSORE --------------------------------------------------------------- 141

IV.4 ANALIZA E EKUILIBRIT AFATGJATË TË IHD-VE NË SHQIPËRI --------------------------------------- 143

IV.4.1 ANALIZA E FAKTORËVE TË IHD-VE ------------------------------------------------------------------------- 143

IV.4.2 ANALIZA E IHD-VE ME MODELIN VECM------------------------------------------------------------------- 147



vii

IV.5 ANALIZA E MODELIT TË GRAVITETIT PËR IHD-TË NË SHQIPËRI ----------------------------------- 153

IV.5.1 ANALIZA E MODELIT TË GRAVITETIT PËR IHD-TË --------------------------------------------------------- 153

IV.5.2 ANALIZA E POTENCIALIT TË RRITJES SË IHD-VE ---------------------------------------------------------- 158

PËRFUNDIME ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 161

REKOMANDIME --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 165

ÇËSHTJE PËR STUDIM TË MËTEJSHËM ------------------------------------------------------------------------------- 168

BIBLIOGRAFIA ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 169

SHTOJCA NR 1. KOSTO KAPITALI (BIZNESE TË MËDHA NË SHQIPËRI) ---------------------------------- 183

SHTOJCA NR. 2. ADF-TEST PËR SERITË MAKROEKONOMIKE NË SHQIPËRI --------------------------- 190

SHTOJCA NR. 3. MODELI I RRITJES EKONOMIKE. --------------------------------------------------------------- 197

SHTOJCA NR. 4. ANALIZA E EKUILIBRIT AFATGJATË TË IHD-VE ----------------------------------------- 207

SHTOJCA NR. 5. ANALIZA E MODELIT TË GRAVITETIT ------------------------------------------------------- 223



viii

LISTA E TABELAVE

TABELA I. 1. NORMA E RRITJES (NË %) E DISA TREGUESVE MAKROEKONOMIK DHE IHD NË BOTË .............................. 18

TABELA I. 2. FLUKSET HYRËSE DHE DALËSE TË IHD-VE, NË VITET 2013-2014 (NË BILION $ DHE NË %) ..................... 18

TABELA I. 3. KLASIFIKIM I FAKTORËVE DHE RISQEVE POLITIK ME NDIKIM NË IHD-TË ............................................... 34

TABELA I. 4. NUMRI I TË PUNËSUAR NË SHQIPËRI, NË 2003-2011, NGA IHD-TË ........................................................ 39

TABELA I. 5. PAGA MESATARE NË RAJONIN E BALLKANIT PERËNDIMOR ..................................................................... 39

TABELA I. 6. INDEKSI I GLOBALIZIMIT I ANALIZUAR NË TRE DIMENSIONE, 2014 – 2015 .............................................. 40

TABELA I. 7. INDEKSI I GLOBALIZIMIT PËR SHQIPËRINË DHE ECURIA NË VITET 2010 – 2015 ...................................... 41

TABELA I. 8. KLASIFIKIMI SIPAS LEHTËSIRAVE SË BIZNESIT DHE KONKURRENCËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR ........... 49

TABELA II. 1. EMËRTIMI DHE SHPJEGIMI I VARIABLAVE TË STRUKTURËS SË KAPITALIT ............................................... 55

TABELA II. 2. LIDHJE STATISTIKISHT E RËNDËSISHME POZITIVE E IHD-VE ME RRITJEN EKONOMIKE ........................... 64

TABELA II. 3. EVIDENCA E LIDHJEVE STATISTIKISHT E RËNDËSISHME NEGATIVE OSE E PA LIDHUR TË IHD-VE ME

RRITJEN EKONOMIKE ...................................................................................................................................... 66

TABELA II. 4. ANALIZA E LIDHJES SË IHD-VE ME SEKTORËT EKONOMIK .................................................................... 68

TABELA III. 1. PËRCAKTIMI I WACC ME ANË TË BILANCEVE TË KOMPANIVE .............................................................. 81

TABELA III. 2. PËRSHKRIMI I VARIABLAVE MAKROEKONOMIK SERI KOHORE DHE BURIMI I TË DHËNAVE ...................... 94

TABELA III. 3. PËRSHKRIMI I VARIABLAVE DHE BURIMI I TË DHËNAVE ..................................................................... 107

TABELA IV. 1. TREGUESIT FINANCIAR KRYESOR TË STRUKTURËS SË KAPITALIT, BIZNESET ME KAPITAL TË HUAJ ......... 112

TABELA IV. 2. VLERËSIMI STATISTIKOR I PARAMETRAVE TË STRUKTURËS SË KAPITALIT, KAPITAL I HUAJ .................... 112

TABELA IV. 3. TREGUESIT FINANCIAR KRYESOR TË STRUKTURËS SË KAPITALIT, BIZNESET ME KAPITAL SHQIPTAR....... 114

TABELA IV. 4. VLERËSIMI STATISTIKOR I PARAMETRAVE TË STRUKTURËS SË KAPITALIT, KAPITAL SHQIPTAR ............... 115

TABELA IV. 5. STRUKTURA REALE DHE POTENCIALE E KAPITALIT TË INVESTUAR NGA BIZNESET ................................ 117

TABELA IV. 6. VLERA E STOKUT TË IHD-VE NË SHQIPËRI, 2014 ............................................................................. 117

TABELA IV. 7. KOSTO E KAPITALIT REALE DHE POTENCIALE, BIZNESET ME PRONËSI SHQIPTARE OSE TË HUAJ ........... 118

TABELA IV. 8. ECURIA E STOKUT TOTAL TË IHD-VE, 2007-2014 ............................................................................ 120

TABELA IV. 9. ANALIZË PËRSHKRUESE E TREGUESVE MAKROEKONOMIK NË SHQIPËRI, 1993-2015 .......................... 126

TABELA IV. 10. MATRICA E KORRELACIONIT TË VARIABLAVE MAKROEKONOMIK TË MARRË NË STUDIM ..................... 127

TABELA IV. 11. VLERËSIMI I PARAMETRAVE TË MODELI TË RRITJE EKONOMIKE NË SHQIPËRI ................................... 130

TABELA IV. 12. TREGUESIT E VARFËRISË PËR SHQIPËRINË ..................................................................................... 138

TABELA IV. 13. VLERËSIMI I VONESAVE KOHORE OPTIMALE PËR MODELIN E RRITJES ............................................... 142

TABELA IV. 14. VLERËSIMI I LIDHJEVE AFATGJATA TË VARIABLAVE TË MODELIT TË RRITJES ..................................... 142

TABELA IV. 15. VLERËSIMI I PARAMETRAVE TË FAKTORËVE TË IHD-VE NË SHQIPËRI............................................... 143

TABELA IV. 16. VLERËSIMI I VONESAVE KOHORE OPTIMALE PËR MODELIN E VECM TË IHD-VE .............................. 148

TABELA IV. 17. VLERËSIMI I LIDHJEVE AFATGJATA TË VARIABLAVE TË MODELIT VECM TË IHD-VE ......................... 148

TABELA IV. 18. VLERËSIMI I PARAMETRAVE TË MODELIT VECM PËR IHD-TË NË SHQIPËRI ..................................... 149

TABELA IV. 19. STATISTIKA PËRSHKRUESE TË VARIABLAVE TË GRAVITETIT TË IHD-VË ............................................. 154



ix

TABELA IV. 20. ANALIZA KORRELATIVE E VARIABLAVE TË GRAVITETIT TË IHD-VË.................................................... 154

TABELA IV. 21. VLERËSIMI PARAMETRIK I MODELIT TË GRAVITETIT (TË DHËNA TË GRUPUARA) ................................ 155

TABELA IV. 22. VLERËSIMI PARAMETRIK I MODELIT TË GRAVITETIT PËR EFEKTET FIKSE DHE TË RASTIT .................... 157

TABELA IV. 23. ANALIZA KRAHASUESE E FAKTIT ME POTENCIALIT E IHD-VE ........................................................... 158



x

LISTA E FIGURAVE

FIGURA I. 1: IHD-TË SIPAS KUOTAVE TË KAPITALIT TË KORPORATAVE SHUMËKOMBËSHE .......................................... 11

FIGURA I. 2: STOKU I IHD-VE SIPAS SEKTORËVE, NË NIVEL BOTËROR (2012) ............................................................ 20

FIGURA I. 3: TRENDI I FLUKSEVE HYRËSE TË IHD-VE (% E PBB) NË BALLKANIN PERËNDIMOR ................................. 20

FIGURA I. 4: INDEKSI I FLUKSEVE HYRËSE TË IHD-VE (VITI BAZË 2007 = 100) NË BALLKANIN PERËNDIMOR ............. 21

FIGURA I. 5: NDRYSHIMI VJETOR I FLUKSEVE HYRËSE TË IHD-VE DHE PBB-SË NË BALLKANIN PERËNDIMOR ............ 22

FIGURA I. 6: ETAPAT E ZHVILLIMIT TË ANALIZAVE DHE VLERËSIMIT TË IHD-VE ......................................................... 22

FIGURA I. 7: LINDJA E IHD-VE NGA ZOTËRIMI I AVANTAZHEVE KONKURRUES ........................................................... 23

FIGURA I. 8: FAKTORËT NXITËS TË IHD-VE NË VENDET PRITËSE. ............................................................................. 24

FIGURA I. 9: FUSHAT E VEPRIMIT TË POLITIKAVE QEVERITARE NË NXITJEN E IHD-VE................................................ 26

FIGURA I. 10: INDEKSI I PERCEPTIMIT TË KORRUPSIONIT PËR VENDET E BALLKANIT ................................................ 28

FIGURA I. 11: BARRA FISKALE (NË %) NDAJ FITIMIT TË SHOQËRIVE TREGTARE NË BALLKANIN PERËNDIMOR ............. 32

FIGURA I. 12: RRITJA VJETORE E PBB-SË (NË %) NË BALLKANIN PERËNDIMOR ........................................................ 38

FIGURA I. 13: NIVELI I PBB PËR FRYMË (NË $) NË BALLKANIN PERËNDIMOR ............................................................ 38

FIGURA I. 14: TRENDI I NORMËS SË PAPUNËSISË NË BALLKANIN PERËNDIMOR .......................................................... 40

FIGURA I. 15: TRENDI I GLOBALIZIMIT (EKONOMIK DHE INDEKSI I PËRGJITHSHËM) PËR SHQIPËRINË ........................ 42

FIGURA I. 16: TRENDI I GJENDJES SË LLOGARISË KORRENTE (% E PBB) NË BALLKANIN PERËNDIMOR....................... 42

FIGURA I. 17: RENDITJA SIPAS INDEKSIT TË ZHVILLIMIT TË KAPITALIT HUMAN, BALLKANI PERËNDIMOR, 2015 .......... 43

FIGURA I. 18: TRENDI I NORMËS SË INTERESIT TË KREDITIMIT NË BALLKANIN PERËNDIMOR ...................................... 45

FIGURA I. 19: PBB DEFLATORI NË BALLKANIN PERËNDIMOR ................................................................................... 46

FIGURA I. 20: PËRDORUES TË INTERNETIT PËR 100 INDIVID, 2004-2014, NË BALLKANIN PERËNDIMOR .................... 52

FIGURA III. 1: MËNYRA E VLERËSIMIT TË WACC SË NJË KOMPANIE NË TREGJE EFIÇENTE KAPITALI........................... 81

FIGURA IV. 1: ILUSTRIMI I STABILITETIT TË PARAMETRAVE MODELIT I BIZNESEVE TË HUAJA .................................... 114

FIGURA IV. 2: ILUSTRIMI I STABILITETIT TË PARAMETRAVE MODELIT I BIZNESEVE SHQIPTARE .................................. 116

FIGURA IV. 3: ECURIA E FLUKSEVE 3-MUJORE TË IHD-VE, NË MILION LEKË, 1993-2015/T II ................................ 120

FIGURA IV. 4: INTENSITETI DHE INDEKSI I IHD-VE NË SHQIPËRI, 2007-2014......................................................... 121

FIGURA IV. 5: ECURIA E STOKUT TË IHD-VE SIPAS SEKTORËVE TË EKONOMISË, NË MILION EURO, 2007-2014 ........ 122

FIGURA IV. 6: ECURIA E STOKUT TË IHD-VE SIPAS VENDEVE TË ORIGJINËS, NË MILION EURO, 2007-2014 .............. 123

FIGURA IV. 7: HHI PËR IHD-TË NË SHQIPËRINË, 2007 – 2014 .............................................................................. 125

FIGURA IV. 8: ECURIA E IHD-VE DHE INVESTIMEVE ME KAPITAL VENDAS (NË MILION LEKË) .................................. 130

FIGURA IV. 9: ECURIA E TREGUESVE IHD/PBB DHE IB/PBB, 1993-2015 ............................................................. 133

FIGURA IV. 10: ECURIA E VLERAVE TË IHD-VE DHE PRIVATIZIMEVE, 1993-2015 ................................................... 134

FIGURA IV. 11: ECURIA E RRITJES 3-MUJORE TË PBB-SË DHE PAGËS REALE MUJORE, 1993-2015 .......................... 135

FIGURA IV. 12: ECURIA E RRITJES MUJORE E NORMAVE TË INTERESIT, 2008-2015 .................................................. 137

FIGURA IV. 13: ECURIA E IMPORTEVE DHE EKSPORTEVE NDAJ PBB-SË, 1993-2015 ............................................... 139

FIGURA IV. 14: ECURIA E REMITANCAVE NË SHQIPËRI (NË MILION LEKË), 1993-2015 ............................................ 140

FIGURA IV. 15: ILUSTRIMI I STABILITETIT TË PARAMETRAVE MODELIT TË RRITJES EKONOMIKE ................................ 141

FIGURA IV. 16: ILUSTRIMI I STABILITETIT TË PARAMETRAVE MODELIT TË FAKTORËVE TË IHD-VE ............................ 146



xi

FIGURA IV. 17: ILUSTRIMI I STABILITETIT TË PARAMETRAVE MODELIT VECM TË IHD-VE ....................................... 152

FIGURA IV. 18: IMPULSET 10-VJEÇARE TË MODELIT VECM PËR IHD-TË NË SHQIPËRI ........................................... 153

FIGURA IV. 19: NIVELI I SHFRYTËZIMIT (NË %) TË POTENCIALIT TË IHD-VE NË SHQIPËRI ....................................... 159



xii

LISTA E SHKURTIMEVE

ADF Augmented Dickey-Fuller

AIDA Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve

AR(*) Proçes Stokastik Autoregresiv

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Europian

BERZH Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim

BSH Banka e Shqipërisë

CAPM Modeli i Vlerësimit të Çmimit të Mjetit Kapital

CEPII Instituti për Studime në Ekonominë Ndërkombëtare

DAF Diferenca e të Ardhurave për Frymë

DIS Distanca midis dy vendeve

EBIT Fitimi para Interesave dhe Tatimit

ECM Modeli i Korrektimit të Gabimit

EUROSTAT Instituti i Statistikave Evropiane

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

HHI Indeksi Herfindal – Hirshman

HPE Hapësira e Përbashkët Ekonomike

IHD Investime të Huaja Direkte

INSTAT Instituti i Statistikave të Republikës së Shqipërisë

LSE London School of Economics and Political Science

METE Ministria e Ekonomisë, e Tregtisë dhe e Energjitikës

MZKV Metoda e Zakonshme e Katrorëve më të Vegjël

NME Ngjashmëria në Madhësinë Ekonomike

OBT Organizata Botërore e Tregtisë

ODI Instituti i Zhvillimit me Jashtë

OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto

ROE Kthimi nga Kapitali i Vet

UNCTAD Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin

UNDP Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara

VAR Vektor Autoregresiv



xiii

VECM Modeli i Vektorit të Korrektimit të Gabimit

WACC Kosto Mesare e Ponderuar e Kapitalit

WAIPA Shoqata Botërore e Agjencive për Nxitjen e Investimeve

WDI Indikatorët e Zhvillimit Botëror

WIIW Instituti i Vjenës për Studime Ekonomike Ndërkombëtare

WIR Raporti Botëror i Investimeve



1

HYRJE

Me zhvillimin e globalizimit në botë, ka filluar të rritet dukshëm dhe të theksohet rëndësia e

IHD-ve. Prioriteti më kryesor në axhendën e qeverive të vendeve në zhvillim, është zbatimi i

infrastrukturave të duhura për tërheqjen e investimeve të huaja direkte. Teori të shumta

ekonomike kanë identifikuar një numër të madh mënyrash, në të cilat flukset hyrëse të IHD-

ve mund të sjellin përfitime për vendet pritëse. Shumë prej këtyre mendimeve teorike janë

vërtetuar në praktikat e shumë vendeve, por akoma shumë nga këto teori mbeten të

pavërtetuara, në këndvështrimin tërësor konceptual dhe në veçanti në rajone të caktuara. Në

fushën e kërkimit shkencor në mbarë botën, nga akademikë dhe institucione për rreth 2-3

dekadat e fundit, ka zënë vend të rëndësishëm fusha e kërkimit në IHD-të dhe portofolit të

këtyre investimeve. Nëse do të analizojmë kronologjinë e zhvillimit të këtyre studime, do ta

ndajmë në tre etapa: (1) lindja e teorive ekonomike mbi IHD-të; (2) koncepti i të bërit biznes

jashtë vendeve të origjinës nga investitorët; dhe (3) analiza e efekteve dhe faktorëve të lidhur

me IHD-të. Dy etapat e para i përkasin harkut kohor nga vitet 60-të deri në fund të viteve 80-

të, kurse etapa e tretë filloi me vitet 90-të dhe vazhdon deri në ditët tona.

Që të ekzistojnë lëvizje të flukseve të kapitalit nga një vend në një tjetër (duke çuar në

krijimin e IHD-ve), vendi pritës me vendin e origjinës duhet të jenë në pozita konkurruese me

njëri-tjetrin, që rrjedhin nga shumë avantazhe që ofron vendi pritës për investitorët e vendit të

origjinës. Vetëm përmes avantazheve konkurruese në biznes, vendi pritës është i prirur të

tërheq investime të huaja dhe për pasojë, këto të fundit në kushte të konkurrueshmërisë, të

ofrojnë prodhim efikas në shumë dimensione ekonomike.

Në dy dekadat e fundit, IHD-të janë bërë shumë të rëndësishme për vendet në zhvillim. Teori

të shumta ekonomike kanë identifikuar një numër të madh mënyrash në të cilat flukset hyrëse

të IHD-ve mund të sjellin përfitime për vendet pritëse. Për Shqipërinë, IHD vitet e fundit

mesatarisht zënë 9-10% të prodhimit të brendshëm bruto. IHD-të ndikojnë ndjeshëm në:

rritjen e kapitalit investues në vendin pritës, transferimin e teknologjive të reja dhe dijeve

teknike të tyre në zbatim, specializimin e punonjësve, sjellin një shpërndarje dhe rritje të

produktivitetit në ekonomi, zgjerojnë nivelin e konkurrencës dhe përmirësojnë eksportet,

zhvillojnë tregjet dhe rrisin konkurrencën, etj. Nga ana tjetër, ajo çfarë ka një rëndësi të

veçantë ekonomike, është se flukset e IHD-ve, nuk kanë aspekt ndikues në borxhin apo

krijimin e borxhit në një ekonomi; ato shikohen edhe si një mjet shumë efikas për të

financuar defiçitin e tregtisë me jashtë, të llogarive korrente të një vendi pritës, në kushtet ku



2

defiçiti i tregtisë së jashtme është i lartë dhe shpesh herë problematik. Aktualisht në

ekonomitë e vendeve në zhvillim, në mbarë botën, rreth 10% e të ardhurave tatimore rrjedhin

nga aktiviteti i IHD-ve. Madje këto forma investimesh kontribuojnë mesatarisht dy herë më

shumë në të ardhura përmes tarifave mbi burimet natyrore, tarifat, tatimet dhe taksat mbi

pagat, apo lloje të tjera tatime dhe taksa, sesa nga tatimi mbi të ardhurat apo fitimin e

korporatave. Ndoshta, ky fakt duhet të mbahet në konsideratë gjatë hartimit të politikave

fiskale dhe lehtësirave për bizneset në vendit tonë, ndaj klimës së investimeve në përgjithësi

dhe investimeve të huaja në veçanti.

Vitet e fundit është zhvilluar edhe një qasje teorike e cila shprehet se ekzistojnë raste që IHD-

të ndikojnë negativisht në rritjen ekonomike të një vendi pritës. Kjo dukuri ka ndodhur në

ekonomi të vogla të vendeve në zhvillim, që influencohen nga investitorë të huaj me kapital

të madh, duke bërë që shpesh herë të abuzojnë me pozitën e tyre dominuese në treg.

Investitorë të mëdhenj e shtrijnë aktivitetin e tyre në këto vende, duke arritur të përfitojnë

konçencione nga qeveritë e vendeve pritëse dhe këto të fundit i përdorin këto investimeve për

pozita politike. Nga ana tjetër, këta investitorë, falë përkrahjes së qeverive të vendeve pritëse,

shpeshherë në mënyrë agresive përdorin transferimin e çmimeve për të minimizuar detyrimet

e tyre tatimore. Ekzistojnë edhe mendime kritike të tjera në radhët e ekspertëve të ekonomisë

mbi IHD-të, sipas të cilëve, këto investime ndikojnë në rritje të paqëndrueshmërisë së bilancit

të flukseve të pagesave, si rezultat i kapitalit hyrës në fillim dhe pastaj një seri fluksesh dalëse

nga fitimi i ushtrimor ose riatdhesimi i kapitalit. Ky lloji problemi bëhet gjithnjë e më i

dukshëm duke rrezikuar vetë ekonomitë e vendeve pritëse, kur këto flukse dalëse vijnë si

pasojë e vështirësive financiare të kompanive mëma. Megjithatë eksperiencat botërore

tregojnë që niveli i përfitimeve nga IHD-të është me i konsiderueshëm sesa kostot e tyre për

një vend pritës.

Nisur nga gjithë kjo që u shpreh më lart, do të zhvillojmë këtë kërkim shkencor rreth

përfitimeve që sjellin IHD-të në ekonomitë e vendit tonë. Gjithashtu, do të përcaktojmë

faktorët kryesorë të zhvillimit të këtyre investimeve, si dhe do të vlerësojmë ekuilibrin

afatgjatë dhe potencialin e rritjes së tyre, për Shqipërinë.

1. Formulimi i problemit

Zhvillimi ekonomik i paqëndrueshëm dhe nën potencialin e saj, e shoqëron prej shumë vitesh

ekonominë shqiptare. Më shqetësues është fakti që ekonomia jonë karakterizohet nga një



3

ekonomi konsumi. Në këto kushte një vëmendje e madhe i kushtohet zhvillimit të

investimeve. Nga vetë kompleksiteti, madhësia e fondeve, kohëzgjatja, kapacitetet

teknologjike shumë plane investimi e vënë vendin tonë përball nevojave për tërheqjen e

investitorëve të huaj. Nuk kanë munguar strategjitë, krijimi i agjencive, promovimet, etj. që

qeveritë shqiptare kanë bërë për të tërhequr investime të huaja, por rezultatet faktike kundrejt

pritshmërive kanë një hendek të madh midis tyre, me bilanc negativ. Që investitorët e huaj të

vijnë në vendin tonë, sipas potencialit që ofron Shqipëria, fillimisht qeveria jonë duhet të

përballet me disa sfida korrente:

Konsolidimi i kuadrit ligjor, harmonizimi me legjislacionin tregtar të Bashkimit

Evropian, dhe plotësimi i akteve nënligjore dhe procedurave, transparente e që

shmangin çdo keqkuptim.

Rezultate konkrete në formalizimin e ekonomisë, konkurrencës së drejtë, luftën ndaj

korrupsionit, sigurimin e pronës, mosdiskriminim të investitorëvë, etj.

Inkurajimi i zhvillimit të zonave të veçanta gjeografike brenda vendit (rasti i zonave

industriale apo turistike), duke ndërmarrë nisma konkrete më shumë sesa “draft

projekte”, d.m.th të angazhohet në investime konkrete në ndihmë të zhvillimit të

investimeve të mëtejshme private.

Në kushte të ndryshimeve të fundit të ndarjeve administrative dhe territoriale edhe qeverisja

lokale duhet të hartojë plane konkrete për tërheqjen e investimeve të huaja direkte (të hartojnë

strategji, të marrë pjesë në mënyrë aktive në promovimin e resurseve që zotërojnë,

potencialin e tregut, trashëgiminë kulturore, etj.). Nisur nga këto problematika dhe shumë të

tjera, motivohemi që të zhvillojmë këtë kërkim shkencor rreth vlerësimit të investimeve të

huaja direkte.

2. Fokusi dhe qëllimi i punimit

Ky disertacion fokusohet në vlerësimin e investimeve të huaja direkte si në aspektin

makroekonomik ashtu edhe në atë mikroekonomik. Analiza makroekonomike zë peshën më

të madhe të punimit, e ndarë në tre shtylla bazë: në kontributin e investimeve të huaja direkte

në rritjen ekonomike në Shqipëri; në identifikimin e faktorëve ekonomik, qeveritar dhe

lehtësues të biznesit për nxitjen e investimeve të huaja direkte në vendin tonë; si dhe në

vlerësimin e potencialit për aftësisë tërheqëse të investitorëve të huaj nga vendi ynë. Gjithë



4

aspekti makroekonomik i disertacionit është një proçes vlerësimi statistikor dhe ekonometrik

me të dhëna që përfaqësojnë seri kohore specifikisht për Shqipërisë dhe të dhëna panel për

analizën e gravitetit të investimeve të huaj, në Shqipëri dhe vendet partnere (vendet e

origjinës së investitorëve). Analiza makroekonomike bazohet në indikatorët ekonomik më të

rëndësishëm të një ekonomie, të tillë si: vlera e flukseve të investimeve të huaja direkte në

Shqipëri ose stoku i investimeve të huaja direkte; prodhimi i brendshëm bruto ose rritja e

prodhimit të brendshëm bruto; niveli i të ardhurave për frymë; vlera e eksporteve dhe

importeve; norma e inflacionit dhe normat e financimit; niveli i barrës fiskale; vlera e

remitancave; vlera e investimeve me kapital vendas; numri i të punësuave dhe norma e

papunësisë; të ardhurat nga privatizimet; niveli i borxhit të jashtëm publik; shkalla e hapjes

ekonomike; e variabla të tjerë ndihmës sasior ose cilësor. Analiza mikroekonomike e punimit

është me fokus financiar dhe diversifikues të aktivitetit ose potencialit të aktivitetit të

bizneseve me kapital të huaj kundrejt bizneseve me kapital vendas. Kjo analizë mbështet një

nga hipotezat kryesore të punimit, dhe merret me vlerësimin e gjendjes reale dhe potenciale

të kostos mesatare të kapitalit të investuar nga bizneset në Shqipëri, sipas pronësisë së

kuotave të kapitalit të tyre. Për të arritur në përfundime të matshme, fillimisht do të

identifikohen faktorët kosto (ose risk), si ata direkt, ashtu edhe ata indirekt (kosto oportune)

në një iniciativë sipërmarrje biznesi dhe konkretisht të ndarë për investitorët e huaj dhe

investitorët shqiptar. Studimi do ti referohet të dhënave pikësore të treguesve financiar të

bizneseve, të marrë nga: bilanci kontabël, pasqyra e të ardhurave dhe shpenzime, pasqyra e

kapitalit dhe pasqyra e flukseve të arkës. Një pjesë e rëndësishme e punimit do të jetë analizë

krahasuese e modeleve empirike të përdorura nga literaturat botërore, interpretime të

mendimeve ekonomike të faktorëve të zhvillimit të investimeve të huaja dhe efektet që këto

investime sjellin në ekonominë e një vendi pritës, si dhe do të aplikohen modele statistikore

apo ekonometrike për parashikimin dhe pritshmëritë në vijim të investimeve të huaja direkte

në vendin tonë, duke rekomanduar politika të mëtejshme nxitëse të tyre. Ndonëse për

investimet e huaja direkte flitet shumë në vendit tonë, asnjë analizë e mirëfilltë shkencore nuk

është bërë deri më sot. Në këto kushte qëllimi i këtij punimi është matja statistikore e

ndikimit (ose elasticitetit) të investimeve të huaja direkte në ekonominë tonë dhe gjetja e

relacioneve afatgjata të lidhjeve të indikatorëve më të rëndësishëm makroekonomik. Synohen

të bëhen matje shkencore dhe të jepen rekomandime specifikisht për ekonominë e vendit

tonë, rreth efekteve konkrete pozitive në: eksport, në zhvillim të punësimit, cilësi të

prodhimit, teknologji dhe kapacitete të instaluara, zhvillim të tregtisë së jashtme, etj.



5

3. Kontributi shkencor

Tërheqja e investitorëve të huaj në Shqipëri, mbetet një aktualitet në politikat e qeverisjes

qendrore (përfaqësuar nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe

Sipërmarrjes) dhe në strategjitë kombëtare të zhvillimit të investimeve, por rruga e

përmbushjes së këtyre strategjive jo vetëm që nuk bazohet në matje shkencore, por mungon

fare si pjesë integrale e tyre. Banka e Shqipërisë është institucioni që ka bërë raportin më të

fundit mbi investimet e huaja direkte në Shqipëri (për vitin 2011), ku identifikohet

shpërndarja e tyre në sektorët e ekonomisë sonë, duke u bazuar në trajtime teorike të

tërheqjes së investitorëve të huaj. Përveç publikime në faqen zyrtare të Bankës së Shqipërisë,

mbi të dhëna rreth vlerës së flukseve dhe stokut të investimeve të huaja, ende deri më sot

mungon një vlerësim me matje thellësisht shkencore të kontributit të investimeve të huaja

direkte në ekonominë e vendit tonë, lidhjet shkak-pasojë me indikatorët ekonomik dhe

politikat ekonomike, apo vlerësimin e potencialeve të tërheqjes së investimeve të huaja nga

vendi ynë, etj. Jo vetëm kaq, por asgjë deri më sot nuk është folur për avantazhet konkurruese

të matshme të kostove të investimit të kapitalit të sipërmarrjeve të huaja në vendin tonë,

krahasuar me investimet vendase. Në këtë boshllëk informacioni, politikat e zhvillimit të

klimës së bizneseve në vendin tonë, financimi nga institucionet bankare, mundësia e

konkurrencës me politikën e çmimeve, etj. vijojnë të jenë të mjegullta për plotikëbërësit

shqiptar. Këto mangësi në vlerësimit dhe informacion nga politkëbërësit dhe institucionet

shqiptare, synohen të përmbushen nga gjetjet dhe analizat e këtij disertacioni. Kontributi

shkencor i këtij punimit është në disa aspekte:

Së pari, në anën kërkimore dhe statistikore të kampionimit dhe metodologjisë së

llogaritjeve në përputhje me teoritë makroekonomike të testuara në vende të

ndryshme të botës.

Së dyti, në identifikimin e faktorëve më kryesor (tradicional dhe modern) në tërheqjen

e investimeve të huaja për vendin tonë.

Së treti, në dhënia e një tabloje të plotë të instrumenteve të nevojshëm (duke matur

shkallën e elasticitetit) në tërheqjen e investimeve të huaja direkte.

Së katërti, në matjen dhe krahasimin e kontributit të investimeve të huaja me ata

vendas në rritjen e ekonomike të vendin tonë.



6

Së pesti, analizon për herë të parë ekuilibrin afatgjatë të flukseve hyrëse të

investimeve të huaja dhe nivelin potencial krahasuar me rajonin.

Së fundi, ky punim është autentik në objektiva e tij dhe analizon për herë të parë në

nivel mikroekonomik koston e kapitalit të investuar nga sipërmarrjet e investimeve të

huaja dhe i krahason me sipërmarrjet e investimeve vendase, duke krijuar bazat e një

indeksi të kostove të të bërit biznes në Shqipëri.

4. Objektivat kryesore të punimit

Vlerësimi dhe analiza e investimeve të huaja direkte është dhe mbetet objektiv i politikave

qeveritare, institucioneve dhe studiuesve të ndryshëm. Objektivi madhor i disertacionit është:

vlerësimi i ndikimit të investimeve të huaja direkte në PBB-në e Shqipërisë dhe analiza e

efiçencës së tyre krahasuar me bizneset me kapital shqiptar. Ky objektiv do të analizohet në

disa aspekte, si:

Vlerësimi i shpërndarjes së investimeve të huaja direkte sipas sektorëve në ekonominë

tonë ose vendeve të origjinës së investitorëve duke matur shkallën e përqendrimit apo

intensitetit të zhvillimit të investimeve të huaja direkte në Shqipëri.

Vlerësimi i kostove dhe përfitimeve (efiçencës) të investimeve të huaja kundrejt

investimeve vendase, si dhe analiza e gjendjes faktike me atë potenciale. Duke

përllogaritur elementë diferencues dhe diversifikues të kostos së kapitalit të investuar

nga investimet e huaja direkte, të parë në nivel sipërmarrjeje.

Vlerësimi i kontributit të investimeve të huaja direkte në ekonominë e vendit tonë,

duke identifikuar faktorët kryesor dhe shkallën e ndikimit që kanë në nxitjen e

investimeve të huaja direkte.

Analiza dhe vlerësimi i relacioneve afatgjata të faktorëve kryesor makroekonomik në

përcaktimin e ekuilibrit të nivelit të përgjithshëm të investimeve të huaja direkte në

Shqipëri, efektet e pritshme marxhinale të këtyre faktorëve, etj.

Analiza dhe perspektivat e zhvillimit të investimeve të huaja direkte në Shqipëri, nga

marrëdhënien me vendet partnere kryesore (vendet e origjinës së investitorëve të

huaj), duke matur diferencën midis nivelit faktik dhe nivelit potencial.



7

Përveç objektivave të përmendura më sipër, do të analizohen dhe vlerësohen edhe objektiva

të tjera dytësore, me funksion plotësues të objektivave kryesore.

5. Pyetjet kërkimore dhe hipotezat kryesore

Ky disertacion analizon shumë çështje të rëndësishme mbi ekonomike e vendit tonë dhe

lidhjen me investimet e huaja direkte. Pyetjet kërkimore bazë që synohet të jepet përgjigje

janë: Çfarë avantazhesh shoqërojnë një investitor të huaj kundrejt atyre vendas dhe sa nga

këto avantazhe transmetohen në tregjet e vendit tonë? Sa afër apo larg potencialit është

Shqipëria në tërheqjen e investitorëve të huaj, krahasuar me Rajonin e Ballkanit? Sa jetike

për rritjen e ekonominë sonë janë investimet e huaja direkte? Çfarë eksternalitetesh pozitive

sjellin investitorët e huaj për zhvillimin e tregjeve dhe konkurrencën në vend?, etj. Nisur nga

këto rrethana, punimi teston pesë hipoteza kryesore:

H (1): Sipërmarrjet e biznesit me kapital të huaj zotërojnë avantazhe strukturore në kapitalin

e investuar, me efiçencë më të madhe sesa sipërmarrjet e biznesit me kapital shqiptar,

në sajë të mirëdiversifikimit të kostos mesatare të kapitalit.

H (2): Investimet e huaja direkte janë një faktor kryesor të produktivitetit total në ekonomi,

dhe japin një kontribut më të madh në prodhimin e brendshëm bruto sesa investimet

me kapital vendas, për njësi kapitali të investuar.

H (3): Politikat e tërheqjes së investimeve të huaja direkte në vendin tonë, ndikohen nga

indikatorët makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto, investimet me kapital

vendas, numri i të punësuarve dhe niveli i barrës fiskale për bizneset.

H (4): Ekuilibri afatgjatë i investimeve të huaja direkte në vendin tonë, arrihet nga dinamika

e indikatorëve makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto, niveli i eksporteve,

numri i të punësuarëve, vlera e investimeve në industri dhe flukset e mëparshme të

investimeve të huaja direkte.

H (5): Niveli i investimeve të huaja direkte në Shqipëri është me rritme rritje nën potencialin

e tyre, krahasuar me gjendjen mesatare të investimeve të huaja direkte në ekonomitë e

vendeve të Rajonit të Ballkanit.



8

6. Struktura konceptuale dhe teorike e punimit

Ky disertacion është ideuar në katër krerë, të parë sipas rrafshit studimor, krahasues dhe

analizues. Subjekti boshtor që lidh secilin nga krerët do të analizojë dhe vlerësojë investimet

e huaja direkte dhe kostot e kapitalit investues, specifikisht për Shqipërinë. Në mënyrë të

përmbledhur janë, si më poshtë:

Kreu I: “Investimet e huaja direkte dhe faktorët e zhvillimit të tyre”.

Në këtë kre bëhet një prezantim i investimeve të huaja direkte në vendin tonë dhe në Rajonin

e Ballkanit Perëndimor, si ekonomi të ngjashme dhe konkurrente në fushën e investimeve të

huaja. Analiza e këtij kapitulli është konceptuale teorike dhe me interpretime ekonomike.

Theksi i vihet faktorëve dhe klasifikimit të tyre sipas ndikimit që kanë në investimet e huaja

në përgjithësi.

Kreu II: “Shqyrtimi i literaturave empirike mbi investimet e huaja direkte”.

Në këtë kre do të shqyrtohen dhe identifikohen studime të shumta literature që tregojnë

kontributin e investimeve të huaja direkte në ekonomitë e vendeve pritëse. Gjithashtu do të

shqyrtohen edhe studime të ndryshme në botë që provojnë vlerësimin e kostove të kapitalit të

investimit nga sipërmarrjet private, si dhe analizat empirike të faktorëve të ndryshëm që

ndikojnë në nivelin e investimeve të huaja direkte në një vend pritës. Ky kre shqyrton një

përmbledhje të gjerë literature me modele të ndryshme vlerësimi që i vijnë në ndihmë

punimit në vijim si në metodologji ashtu edhe në analiza.

Kreu III: “Metodologjia e punimit shkencor dhe baza e të dhënave”.

Nga vetë emërtimi i kreut, në këtë pjesë të disertacionit analizohet gjerësisht metodologjia e

punimit. Sipas këtij kreu, metodologjia është e ndarë në tre pjesë studimore dhe përllogaritëse

në varësi të llojit të të dhënave. Për të dhënat pikësore (rasti i të dhënave financiare të

sipërmarrjeve private me kapital të huaj ose me kapital vendas), trajtohet formulimi i

regresioneve linear me shumë variabla që përcaktojnë strukturën optimale të kapitalit. Për të

dhënat që janë seri kohore të indikatorëve të ndryshëm makroekonomik, trajtohet formulimi i

modeleve të vlerësimit në regresione me shumë variabla dhe me vektorë autoregresiv të

korrektuar. Kjo analizohet si metodologji për zbatimin e modelit të zgjeruar të Solow (modeli

i rritjes ekonomike) dhe ekuilibrit afatgjatë të investimeve të huaja direkte në Shqipëri. Për të

dhënat panel, metodologjia ideohet në funksion të modelit të gravitetit për potencialin e

investimeve të huaja direkte në Shqipëri sipas vendeve të origjinës lidhur me disa indikatorë

të rëndësishëm makroekonomik.



9

Kreu IV: “Analiza statistikore e vlerësimit të investimeve të huaja direkte në

Shqipëri”.

Ky kre përmbledh të gjitha analizat sasiore të punimit, duke arritur në gjetje dhe përfundime

konkrete të disertacionit, me fokus Shqipërinë. Ky kre teston hipotezat kryesore dhe ato të

rrjedhura, bazuar në modele vlerësimi, duke i dhënë përgjigje të gjitha pyetjeve kërkimore

dhe duke treguar njëkohësisht plotësimin e objektivave të gjithë disertacionit.

Përfundime dhe Rekomandime: janë mbyllja e punimit duke reflektuar të gjitha gjetjet,

përfundimet dhe rekomandimet që rrjedhin nga i gjithë disertacioni. Lidhur me interpretimet

ekonomike, financiare dhe statistikore të gjetjeve të punimit.

7. Kufizimet e punimit

Të dhënat zyrtare mbi investimet e huaja direkte në Shqipëri janë shumë të pakta. Seri kohore

të shkurtra, si për shembull stoku i investimeve të huaja direkte sipas aktiviteteve ekonomike

dhe vendit të origjinës së investitorit është për kohën 2007-2014, kjo vështirëson analizat

ekonomterike. Ndërsa ecuria 3-mujore e flukseve të investimeve të huaja direkte ndonëse

është e plotë në dimensionin kohë, ajo është e përllogaritur dhe e publikuar vetëm si total, gjë

që kufizon analizën e fenomeneve të veçuara sipas sektorëve. Mungesa e një burse të letrave

me vlerë në vendin tonë, ku mund të kuotohen kompanitë, si dhe mungesa e publikimeve të të

dhënat financiare të bizneseve të marrë në studim për disa vite, kjo kufizon analizën kohore të

përcaktimit të një indeksi të kostos mesatare të kapitalit të investuar nga sipërmarrjet e

bizneseve në Shqipëri sipas pronësisë së huaj ose pronësisë shqiptare.



10

KREU I:

“IHD-të DHE FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË TYRE”

I.1 Kuptimi dhe rëndësia e Investimeve të Huaja Direkte (IHD)

I.1.1 Koncepte dhe përkufizime të Investimeve të Huaja Direkte

Investim i Huaj Direkt (IHD), në formën e tij klasike është përkufizuar si një investim fizik (i

prekshëm) që një sipërmarrës i huaj investon në një vend jo të origjinës, duke angazhuar

fondet e tij financiare, me synim kthimin nga ky investim. OECD (2008) IHD-të i

përkufizohen si: “një investim i bërë nga një kompani në një vend rezident jo të origjinës, me

qëllim përfitimi në afatgjatë, nga ky investim”.

Përkufizim. Investimet e huaja direkte janë një kategori investimi nga sipërmarrje rezidente

(investitor direkt) në një ekonomi, me interes afatgjatë biznesi në një ekonomi tjetër nga

vendi i origjinës së investitorit direkt.

Kur një kompani ka të paktën 10% të kapitalit aksioner me të drejtë vote në pronësi të

investitorëve të huaj, kompania mund të klasifikohet si një IHD për një vend pritës, rezident i

investitorit të huaj (FMN, 1993; OECD, 2008). Vendi rezident nënkupton vendi që një

kompani ushtron aktivitetin e saj dhe që i nënshtrohet rregullave të tregut të atij vendi, duke

vijuar deri me mbylljen e pasqyrave financiare sipas standardeve të vendit ku zhvillon

aktivitetin, për një periudhë të caktuar kohore. Kur niveli i pronësisë së investimit të huaj

është nga 10% në 50%, lind e nevojshme që të shikohet një numër elementesh identifikues, të

tillë si:

Anëtarët e bordit të drejtorëve,

Përbërja e drejtuesve të lartë vendimarrës të kompanisë,

Sektori industrisë të investitorit direkt dhe sipërmarrja e investitorit direkt,

Teknologjia e përdorur nga kompania,

Tregtia midis grupit të investitorëve direkt,

Kredia e marrë midis investitorit direkt dhe kompanive të lidhura me investitorin

direkt, etj.



11

Lidhja e investimeve të huaja me kuotat e kapitalit mund të konkretizohet me një shembull

hipotetik për një korporatë shumëkombëshe, si në figurën I.1:

Burimi: UNCTAD, World Investment Directory, 2009.

Figura I. 1: IHD-të sipas kuotave të kapitalit të korporatave shumëkombëshe

Mënyra e llogaritjeve të kuotave në figurën I.1, për rastin e korporatave shumëkombëshe

është:

Kompania B në mënyrë indirekte është degë e korporatës N.

Kompania C është e lidhur me Kompaninë B dhe për pasojë edhe me korporatën N.

Kështu që kompania B zotëron 12% të kuotave të kompanisë C, kurse korporata N ka

një ndikim efektiv në menaxhimin e kompanisë B me nivel efektiv të kuotave 33%

(60%*55% = 33%).

Kompania D është një degë e korporatës N dhe kompani e lidhur me kompaninë A.

Kompania L është degë e kompanisë D dhe e tillë do të jetë edhe për korporatën N.

I.1.2 Lindja e IHD-ve dhe format e tyre

Investimet e huaja direkte në rreth 90% të vlerës së stokut të tyre në nivel botëror, e kanë

origjinën nga vendet e zhvilluara (UNCTAD, 2015). Por natyrshëm na lind një pyetje: Çfarë i

nxit kompanitë e një vendi të zhvilluar të investojnë jashtë vendit të tyre të origjinës?

Përgjigjen e kësaj pyetje e lidhim me faktorët e lindjes së IHD-ve:

(1) Barrierat e tregut: tarifat, kuotat, kufizime të tjera me tarifim të mallrave ose

shërbimeve me tregtinë e jashtme. Një barrierë tjetër tregu mund të lidhet me kostot

korrente të larta të transportit, sidomos për mallrat me peshë të madhe dhe vlerë të

vogël.

Korporata N

N-ja zotëron 60% të kuotave të A-së

A-ja zotëron 55% të kuotave të B-së

B-ja zotëron 12% të kuotave të C-së

N-ja zotëron 60% të kuotave të D-së

D-ja zotëron 100% të kuotave të L-së



12

(2) Tregu i punës jo i kualifikuar dhe i kushtueshëm: kur kompania do të zhvendosë

aktivitetin e saj në një vend me forcë të lirë pune dhe të kualifikuar me kosto të ulët.

(3) Nevoja për zgjerimit të jashtëm të kompanive, për të hyrë në mënyrë të drejtpërdrejtë

në tregjet ndërkombëtare.

(4) Cikli i jetës së produktit: zhvillon IHD-të kur produkti ka arritur një maturitet dhe ku

kostot marrin rëndësinë parësore.

(5) Diversifikimi i aksionarëve: kur ekzistojnë barriera të rëndësishme në kalimin e

flukseve të kapitalit midis shteteve.

(6) Ekzistojnë edhe faktorë të tjerë që sjellin lindjen e IHD-ve të tillë si: politikat fiskale,

akte ligjore, kontrolli i tregjeve, kostot shtesë të bërit biznesit, etj.

Ekzistojnë edhe forma alternative që i paraprijnë lindjes së IHD-ve, dhe mund të jenë edhe

faktorë indirekt që sjellin lindjen e tyre:

(a) Dhënia e licencave,

(b) Prodhimi vetëm për eksport (p.sh. industria e prodhimit me fason1),

(c) Franshizat (p.sh. leje ekskluziviteti),

(d) Aleanca strategjike midis kompanive (pa pronësi në kapital aksioner).

Të gjithë këto faktorë krijojnë dy forma të IHD-ve (Dunning, 1993), që janë:

(1) Format primare të IHD-ve:

Blerja ose përthithja e një kompanie të vendit pritës nga një kompani

investitore e huaj (blerje e kapitalit aksioner mbi 75% të kuotave të kapitalit

ose blerjen e të gjitha aseteve dhe detyrimeve të shoqërisë rezidente).

Investime të reja d.m.th krijimi i një kompanie të re nga investitorë të huaj në

një vend pritës.

(2) Format sekondare të IHD-ve:

Pronësi e plotë: kur një investitor i huaj (kompani) në një vend pritës ka

kontrollin e plotë kapitalit aksioner, në një kompani të vetme.

Sipërmarrje të përbashkëta: kur dy ose më shumë kompani së bashku

formojnë një kompani të re në një vend të ndryshëm nga ai i origjinës.

IHD-të shikohen edhe si një formë e zgjerimit të jashtëm të kompanive, të tilla si:

1 Prodhimi me Fason është një dukuri shumë aktuale e IHD-ve në Shqipëri, këta investitor të huaj sjellin nga

jashtë vendit pritës lëndën e parë të cilën e përpunojnë në vendin pritës dhe gjithë prodhimi eksportohet, d.m.th

vendi pritës shfrytëzohet nga këta investitor në kostot e punës.



13

(1) Integrim horizontal, është themelimi i degëve të kompanisë në një vend jo të

origjinës. Kjo mënyrë zhvillimi të IHD-ve njihet edhe si “zëvendësues i importit” për

disa të mira që kërkohen në një treg. Që të motivohet ky zhvillim i IHD-ve duhet që

vendi pritës të ketë një madhësi tërheqëse të tregut me potencial në rritje.

(2) Integrim vertikal, është zgjerimi i biznesit në drejtin të burimit të lëndëve të para, ose

në drejtim të konsumatorit final, ose të dyjave. Ky lloj zgjerimi ndodh kur kompanitë

investojnë për të zotëruar burime që nuk i kanë ose nuk i zotërojnë në vendin e

origjinës, ose këto burime janë më të kushtueshëm në vendin e origjinës.

(3) Integrim i përzier, është zgjerim i kompanive duke kombinuar integrimin horizontal

dhe vertikal. Qëllimi i këtij zgjerimi është rritja e efektivitetit dhe imazhit apo tregut

të kompanisë, duke u shtrirë në zona të ndryshme gjeografike dhe duke përfituar nga

“ekonomia e shkallës”2.

I.1.3 Kostot dhe përfitimet që rrjedhin nga IHD-të

Ajo çfarë ka një interes të lartë në përcaktimin e kostove dhe përfitimeve që rrjedhin nga

IHD-të, lidhet me ekonominë e vendit pritës, megjithatë edhe vendi i origjinës së investitorit

të huaj mund të shoqërohet me përfitime ose kosto (Offett, Stonehill dhe Eiteman, 2009).

IHD-të kanë luajtur dhe luajnë një rol shumë të rëndësishëm në transformimin e tregjeve të

vendeve në zhvillim, (Moose 2000). Le të përmendim disa nga kostot ose përfitimet që

rrjedhin nga IHD-të, për një vend pritës.

Përfitimet e një vendi pritës nga IHD-të: IHD-të janë investime me shumë efekte pozitive

për vendet pritëse, të cila mund të klasifikohen në disa dimensionie zhvillimi, si në vijim:

(1) Efektet në ekonominë në përgjithësi:

Flukset e IHD-ve nuk ndikojnë në krijimin e borxhit në një ekonomi, dhe janë një

mjet shumë efikas për të financuar defiçitin e tregtisë me jashtë të një vendi pritës,

veçanërisht për vendet në zhvillim (Demekas, Horváth, Ribakova, dhe Yi Wu1;

2005).

IHD-të kanë sjell ristrukturim tërësor dhe modernizim të sipërmarrjeve private

duke shtuar burime apo zgjeruar kapacitetet prodhuese në vendet pritëse (FMN,

2007).

2 Ekonomizim shkalle është një term ekonomik që nënkupton uljen e peshës së kostove fikse për njësi produkti

si rezultat i rritjes së sasisë së shitjeve.



14

IHD-të në ekonomi në tranzicion ose ekonomi në zhvillim, shikohen si burim

ekonomik që mund të përmbushin jo vetëm nevojat korrente, por më shumë ato

strategjike (Banka e Shqipërisë, 2011).

IHD-të kontribuojnë në zhvillimin e tregjeve edhe në lindjen e sektorëve të rinj në

vendet pritëse.

IHD-të ndikojnë në ruajtjen e stabilitetit të sektorit, nëse zënë pjesën më të madhe

të kapitalit të investuar në një sektor ekonomie të vendit pritës.

IHD-të sjellin një shpërndarje dhe rritje të produktivitetit total në ekonomitë e

vendeve pritëse (Romer, 1990).

IHD-të ndikojnë në progresin e standardit të cilësisë së ofertës së tregut dhe

njëherësh edukojnë edhe kërkesat e tregut për produkte bashkohore.

IHD-të shpesh herë shërbejnë si një promocion për donator të ndryshëm apo

organizata ndërkombëtare, që mund të investojnë në një vend pritës. Duke sjell një

frymë investimi në ekonominë në tërësi.

(2) Efektet në zhvillimin e tregjeve dhe konkurrueshmëri:

IHD-të ndikojnë në nxitjen dhe rritjen e konkurrencës së prodhimit ose

shërbimit, në tregjet e vendeve pritëse.

IHD-të e formës korporata shumëkombëshe, nxisin kulturën financiare të

diversifikimit të kostos mesatare të kapitalit, për bizneset e vendit pritës.

IHD-të në mënyrë të direkte dhe indirekte rrisin ndjeshëm aspektin e cilësisë si

për mallrat ashtu edhe për shërbimet, në standardet e vendeve të zhvilluara.

IHD-të, ofrojnë potenciale të reja zhvillimi tregu, duke hartuar kontrata me

klientë të huaj, dhe duke hyrë më lehtësisht në tregun ndërkombëtar.

IHD-të kanë një ndikim të rëndësishëm direkt dhe indirekt në zhvillimin e

sektorit të turizmit (Telce dhe Schroenn, 2006).

(3) Efektet në bilancin e pagesave të vendit pritës:

IHD-të kanë një ndikim pozitiv në llogarinë e kapitalit të investuar në fillim, dhe

në vijim pritet të ketë efekte pozitive në llogarinë korrente nga riinvestimi i

fitimit të periudhës. Efektet e IHD-ve shikohen edhe si përmirësim i treguesve

makroekonomik që kanë në bazë nivelin e investimeve në ekonomi.



15

IHD-të e korporatave shumëkombëshe, rrisin nivelin e eksporteve, duke u bërë

pjesë e një tregu ndërkombëtar. Duke përmirësuar ndjeshëm defiçitin tregtar me

jashtë dhe bilancin e pagesave të vendit pritës.

(4) Efektet në rritjen e faktorëve të prodhimit:

IHD-të janë burime financimi për zhvillimin e projekteve të mëdha (në Shqipëri

IHD-të në kapital aksioner zënë rreth 80%3 të gjithë stokut të tyre).

IHD-të shërbejnë si urë lidhëse e transferimit të teknologjive të reja nga vendet me

ekonomi të zhvilluara në vendet me ekonomi në zhvillim ose me ekonomi në

tranzicion.

IHD-të investojnë në kërkim-zhvillim në vendin pritës, duke rritur potencialet e

zhvillimit të procesit teknologjik të instaluar në atë vend.

IHD-të zotërojnë kapacitete të larta prodhuese dhe efiçente duke zhvilluar

aktivitetin e tyre në sektor të ekonomisë së vendit pritës, që ka potenciale të

pashfrytëzuara, duke instaluar kapacitete të larta shfrytëzimi ose prodhimi

(METE4, 2011).

(5) Efektet në punësim dhe aftësitë e kapitalit human:

IHD-të rrisin nivelin e punësimit në sektor të caktuar ose zona lokale të caktuara

në vendet pritëse (sidomos kur krijohen biznese të reja të huaja në vendet

pritëse).

IHD-të sjellin për vendet pritëse një rritje të cilësisë dhe aftësisë së menaxhimit

në kapitalin human.

Si rezultat i transferimit të teknologjive të reja dhe të avancuara apo kërkim-

zhvillimit për avancime teknologjike, gamë produktesh, etj. IHD-të sjellin rritje

të dukshme të aftësive teknike dhe profesionale të kapitalit human në vendin

pritës.

Investitorët e huaj në bashkëpunim me qeveritë e vendeve pritëse, mund të

krijojnë edhe profile studimi profesionesh të nevojshëm për zhvillimet e tregut.

Eksperienca botërore ka treguar që në shumë universitete publike janë hapur

degë të reja studimi, si rezultat i ndryshimit të konceptimit të tregjeve të reja në

ekonomi, të zhvilluar nga ndërhyrja e IHD-ve (OECD, 2008).

3 Banka e Shqipërisë, Raporti i Investimeve të Huaja Direkte, 2011.

4 Ministria e Ekonomië, Tregtisë dhe Energjitikës.



16

Kostot e një vendi pritës nga IHD-të: Efektet negative nga IHD-të, për një vend pritës mund

të shfaqen në forma të ndryshme, si më poshtë:

Riatdhesimi i fitimeve, shpërndarja e dividendëve është një vlerë kapitali e cila është

dalëse për vendet pritëse duke ndikuar negativisht në bilancin e pagesave kombëtare.

Ky problem bëhet gjithnjë e më i dukshëm duke rrezikuar vetë ekonomitë e vendeve

pritëse kur këto flukse dalëse vijnë si pasojë e financimit të kompanive mëmë që janë

në vështirësi financiare (Lehman, 2002; Lehman and Mody, 2004). Ky fenomen në

Shqipërinë ndodhi me kompanitë: AMC (në 2008), CEZ (në 2012), etj. që financuan

kompanitë mëmë.

Mungesa e riinvestimit të fitimeve, shpërndarja e dividendëve është një tendencë e

kompanive me kapital të huaj sesa riinvestimi i fitimit, duke rrezikuar vendet pritëse

me përkeqësim dhe paqëndrueshmëri të bilancit të flukseve të pagesave.

Varësia e ekonomisë nga investitorët e huaj, kur thellohet defiçiti midis kapitalit

vendas kundrejt kapitalit të huaj. Në këto raste efekti domino i vështirësive financiare

të kompanive mëma përcillet pa vonesa dhe barriera në ekonomitë e vendeve pritëse.

Pozita dominuese e tregut, investitorë të huaj me kapital shumë të madh shpesh herë

abuzojnë me pozitën e tyre dominuese në treg, duke u bërë kontrollues të tregut

(lindjen e formave monopol ose oligopol).

Transferimi i çmimeve, investitorët e huaj përdorin transferimin e çmimeve për të

minimizuar dhe shmangur nivelin e lartë të tatimeve që mund të kenë në vendin e tyre

të origjinës.

Situata politike në vendin pritës. Investitorë të huaj të mëdhenj arrijnë të përfitojnë

konçencione të ndryshme, me qëllim shfrytëzimin e një burimi natyror ose në sajë të

një kontrate ekskluziviteti. Ndërsa qeveritë e vendeve pritëse e përdorin prezencën e

këtyre investimeve për qëllime politike.

Sovraniteti ekonomik në vendin pritës. Shumë investitorë të huaj mund të jenë degë të

kompanive mëma në vende origjine dhe vendimet kyçe për këto kompani “bija” varen

nga politikat e kompanisë “mëmë” të shkëputura nga politikat e zhvillimit të tregut të

ekonomisë së vendit pritës.

Zhvillim i selektuar i sektorëve të ekonomisë. Sektorët ekonomikë më pak të zhvilluar

të vendit pritës nuk tërheqin investitorët e huaj. Këto të fundit do të përqendrohen

vetëm në disa sektorë të ekonomisë së vendeve pritëse.



17

Kërkim-zhvillimi i fokusuar. Për të arritur një objektiv të caktuar, investitorët e huaj

kërkojnë të kenë punonjës të specializuar sipas qëllimit të tyre, d.m.th specialist të

fokusuar me njohuri të fraksionuara në nivel kompanie dhe jo tregu, madje edhe niveli

i kërkim-zhvillimit për novacione merr karakter të personalizuar të kompanive të

huaja.

Prodhim për eksport. Shumë investitor të huaj shfrytëzojnë koston e ulët të fuqisë

punëtore të vendeve pritës (p.sh. prodhimin e produkteve të industrisë me fason). Në

këto raste eksportet e vendit pritës nuk e rrisin rolin e tyre në tregjet ndërkombëtare.

Në kuadrin e studimeve të shumta në fushën e IHD-ve, literatura sugjeron që niveli i

përfitimeve nga IHD-të është me i konsiderueshëm sesa kostot e tyre për një vend pritës. Kjo

është edhe arsyeja bazë që shumë vende në zhvillim e kanë në prioritet qeveritar tërheqjen e

IHD-ve në vendin e tyre. Efektet pozitive të IHD-ve janë tipike veçanërisht për ekonomitë në

tranzicion dhe në zhvillim.

Duke qenë se objekti i analizës së IHD-ve është për vendet pritëse, kjo nuk do të thotë që

vendet e origjinës nuk kanë efekte pozitive apo negative nga investitorët e tyre, që e shtrijnë

aktivitetin e biznesit jashtë. Përfitimet e një vendi origjine nga IHD-të janë: hyrje kapitali

financiar nga fitimet e kompanive “bija”; import i mallrave ose inputeve për prodhim në

vendin e origjinës duke stimuluar rritjen e bizneseve; nga zhvillimi i aktivitetit në shumë

vende, tregje dhe kultura, përfitohen aftësi të reja zhvillimi; etj. Ndërsa kostot e një vendi

origjine nga IHD-të janë: bilanci i pagesave i rënduar në fillim (kapitali fillestar është dalës,

kurse në vijim pritet të shoqërohet me flukse hyrëse nga fitimi); llogaria korrente

përkeqësohet, nëse IHD-të prodhojnë produkte zëvendësues për eksportet direkte; etj.

I.2 ECURIA E IHD-ve NË BOTË DHE RAJON

I.2.1 Trendi i IHD-ve në botë

Në shkallë globale në 2014 më shumë sesa 80% e politikave investuese synonin përmirësimin

e kushteve dhe zvogëlimin e kufizimeve të biznesit. Në fokus ka qenë lehtësimi i investimeve

dhe liberalizimi i sektorëve të veçantë në infrastrukturë, shërbime, etj. Ndërkohë kufizime në

investime kanë rrjedh si pasojë e pasigurisë kombëtare dhe industrive strategjike (transport,

energji dhe mbrojtje). Investimet në sektorë të rëndësishëm me zhvillim të qëndrueshëm kanë

qenë më të pakët. Vetëm 8% e rezultateve midis 2010 dhe 2014 janë në sektorin privat kyç në



18

zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë të tillë si: infrastrukturë, shëndetësi, arsim, etj

(UNCTAD, 2015).

Nëse bëjmë një krahasim të vlerave të flukseve hyrëse të IHD në nivel botëror në vitin 2013

vlera ishte 1.47 trilion dollar dhe në vitin 2014 vlera u bë 1.23 trilion dollar, pra kemi një

rënie me 16%. Kjo rënie është e lidhur me shumë efekte politike dhe ekonomike që

shoqëruan boten në 2014, fenomene të risqeve gjeopolitike, politikave të pasigurta dhe

ekzistenca e një ekonomie të brishtë në botë. Flukset hyrëse të IHD në shkallë botërore u ulën

në 2014 krahasuar me 2013, edhe pse bota gjatë 2014 pësoi një efekt pozitiv në treguesit

makroekonomik, të tillë si: PBB, tregti, PBB e investimeve fikse, punësim, etj.

Tabela I. 1. Norma e rritjes (në %) e disa treguesve makroekonomik dhe IHD në botë

Variablat 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015* 2016

*

PBB 1.5 -2.0 4.1 2.9 2.4 2.5 2.6 2.8 3.1

Tregtia 3.0 -10.6 12.6 6.8 2.8 3.5 3.4 3.7 4.7

PBBF 3.0 -3.5 5.7 5.5 3.9 3.2 2.9 3.0 4.7

Punësimi 1.2 1.1 1.2 1.4 1.4 1.4 1.3 1.3 1.2

IHD -20.4 -20.4 11.9 17.7 -10.3 4.6 -16.3 11.4 8.4

IHD në trilion $ 1.49 1.19 1.33 1.56 1.40 1.47 1.23 1.37 1.48

Burimi: UNCTAD, FDI/MNE database for FDI in 2008-2014; PBB = Prodhimi i Brendshëm Bruto; PBBF =

PBB e investimeve fikse. Me * është shënuar viti që janë projeksione (parashikime).

Flukset hyrëse të IHD-ve në vendet në zhvillim për gjithë botën në 2014 kapën shifrën rekord

me 681 bilion dollar, ose përbëjnë 55% të nivelit të IHD hyrëse në shkallë globale, kjo

tregohet në tabelën I.2, më poshtë:

Tabela I. 2. Flukset hyrëse dhe dalëse të IHD-ve, në vitet 2013-2014 (në bilion $ dhe në %)

Rajoni

IHD hyrëse IHD dalëse

2013 2014 2013 2014

Vlera % Vlera % Vlera % Vlera %

Niveli botëror 1467 100 1228 100 1306 100 1354 100

Vende të zhvilluara 697 47.5 499 40.6 834 63.8 823 60.8

Evropë 326 22.2 289 23.5 317 24.3 316 23.3

Amerika e Veriut 301 20.5 146 11.9 379 29.0 390 28.8

Vende në zhvillim 671 45.7 681 55.5 381 29.2 468 34.6



19

Afrika 54 3.7 54 4.4 16 1.2 13 1.0

Azia 428 29.2 465 37.9 335 25.7 432 31.9

Amerika Latine dhe Karaibet 186 12.7 159 13.0 28 2.2 23 1.7

Oqeania 3 0.2 3 0.2 1 0.1 0 0.0

Ekonomitë në tranzicion 100 6.8 48 3.9 91 7.0 63 4.7

Burimi: Llogaritje të autorit, të dhënat FDI/MNE database.

Rritja e flukseve hyrëse nga IHD-të në ekonomitë e vendeve në zhvillim në Kontinentin e

Azisë, është e lidhur kryesisht me trendin e rritjes ekonomike të këtyre vendeve. Këto flukse

janë rritur me rreth 465$ bilion dollar ose me rreth 9%, d.m.th më shumë se dy të tretat e

totalit për ekonomitë në zhvillim. Kjo rritje ka qenë e dukshme në gjithë rajonet e Azinë me

përjashtim të rajonit Jug-perëndimor, ku për të gjashtin vit radhazi ka shënuar rënie të IHD-

ve (për shkak të përkeqësimit të mëtejshëm të sigurisë dhe gjeopolitikës në rajon). Në

Kontinentin e Afrikës flukset hyrëse të IHD-ve mbeten në shifrat 54 miliard dollar. Në

rajonet e Afrikës së Veriut ka patur një trend rënës të IHD-ve, kurse në rajonet e Afrikës në

Jug të Saharasë ka patur një trend në rritje (kjo masë rritje pothuajse kompenson nivelin rënës

të veriut të kontinentit). Ndërsa në Kontinentit e Amerikës Latine dhe Ishujt e Karaibeve viti

2014 shënon një rënie të flukseve hyrëse të IHD-ve me 14% ose në 159 miliard dollar (pas 4

vite rritje). E njëjta gjë konstatohet në vitin 2014 edhe për Federatën Ruse, e cila shënoi një

rënie të madhe të renditjes si vende me flukse hyrëse të IHD-ve. Gjithashtu edhe ekonomitë e

vendeve në tranzicion gjatë vitit 2014 përjetuan një rënie me 52% ose 48 miliard dollar të

flukseve hyrëse të IHD-ve, krahasuar me një vit më parë. Duke vijuar me rënie të flukset

hyrëse të IHD-ve edhe në SHBA në vitin 2014 u reduktua me 92 miliard dollar, e cila erdhi si

pasoje e reduktimit ose mos investimit në ekonomi gjatë kësaj kohe, krahasuar me një vit më

parë. Edhe në Evropë flukset hyrëse të IHD-ve në vitin 2014 ranë me 11% ose në 289 bilion

dollar krahasuar me vitin 2013.

Referuar të dhënave të fundit mbi IHD (stokun e IHD-ve) të investuar sipas sektorëve, këto të

dhëna janë të përditësuara deri në vitin 2012, ku sipas këtij viti identifikohet kjo shpërndarje e

IHD-ve sipas sektorëve të ekonomisë në shkallë botërore, si në figurën I.2:



20

Burimi: Llogaritje të autorit, të dhënat FDI/MNE database.

Figura I. 2: Stoku i IHD-ve sipas sektorëve, në nivel botëror (2012)

I.2.2 Trendi i IHD-ve në Ballkanin Perëndimor dhe në Shqipëri

Në rajonin e Ballkanit Perëndimor është Mali i Zi që ka nivelin më të lartë të flukseve hyrëse

të IHD-ve në raport me PBB, kurse vendet e tjera kanë një ecuri të qëndrueshme dhe të

krahasueshme midis tyre, si në figurën I.3:

Burimi: Të dhënat nga Banka Botërore. Grafiku punuar në Excel nga autori.

Figura I. 3: Trendi i flukseve hyrëse të IHD-ve (% e PBB) në Ballkanin Perëndimor

Shërbime

Prodhim

Primar

Të tjera

63%

26%

7%

4%

3% 4%6%

10%11%

9% 8% 7%10%

9%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Kosova Bosia dhe Herzekovia Kroacia

Mali i Zi Maqedonia Serbia

Shqipëria



21

Trendi i flukseve të hyrëse të IHD-ve në Ballkanin Perëndimor, duke marrë vit bazë 100 vitin

2007, (referuar të dhënave vjetore 2007-2014 në vlerën në dollar5), është si më poshtë:


Figura I. 4: Indeksi i flukseve hyrëse të IHD-ve (viti bazë 2007 = 100) në Ballkanin

Perëndimor

Ky indeks tregon që në Shqipëri flukset hyrëse të IHD-ve kanë një trend të krahasueshëm me

vendet e tjera të rajonit me përjashtim të Kroacisë, e cila ka një rritje të theksuar në 2014.

5 Vlera e flukseve në vitin 2007 është vlera bazë, e cila pjeston vlerat e flukseve të IHD-ve në çdo vit pasardhës.

100

190

10881 96 88

13692

0

100

200

300

400

500

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Kosova Bosnje-Hercegovina Kroacia

Mali i Zi Maqedonia Serbia

Shqipëria

-19%-4% -12%

36%

-8%

-150%

-100%

-50%

0%

50%

100%

150%

200%

250%

300%

350%

2010 2011 2012 2013 2014

IHD (Kosova) IHD (Bosnje-H.)

IHD (Kroacia) IHD (Mali i Zi)

IHD (Maqedonia) IHD (Serbia)

IHD (Shqipëria)

4%

3%

1%1%

2%

-4%

-3%

-2%

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

2010 2011 2012 2013 2014

PBB (Kosova) PBB (Bosnje-H.)

PBB (Kroacia) PBB (Mali i Zi)

PBB (Maqedonia) PBB (Serbia)

PBB (Shqipëria)



22

(a) Rritja vjetore e fluksit të IHD-ve (b) Rritja vjetore e PPB-së


Figura I. 5: Ndryshimi vjetor i flukseve hyrëse të IHD-ve dhe PBB-së në Ballkanin

Perëndimor

Siç shikohet nga figura I.5, vendet e Ballkanit Perëndimor karakterizohen nga një rritje e

flukseve hyrëse të IHD-ve dhe rritjes së PBB-së, pothuajse të pavarur nga njëri-tjetri. Rritja

vjetore e flukseve të IHD-ve karakterizohen nga një heterogjenitet i lartë sipas viteve dhe

vendeve të rajonit.

I.3 FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË IHD-ve

Në fushën e kërkimit shkencor në mbarë botën, nga akademikë dhe institucione për rreth 2-3

dekadat e fundit, ka zënë vend të rëndësishëm fusha e kërkimit në IHD-të dhe portofolit të

këtyre investimeve. Nëse do të analizojmë kronologjinë e zhvillimit të këtyre studime, do ta

ndanim në tre etapa:

(1) lindja e teorive ekonomike mbi IHD-të.

(2) koncepti i të bërit biznes jashtë vendeve të origjinës nga investitorët.

(3) analiza e efekteve dhe faktorëve të lidhur me IHD-të.

Dy etapat e para i përkasin harkut kohor nga vitet 60-të deri në fund të viteve 80-të, kurse

etapa e tretë filloi me vitet 90-të dhe vazhdon deri në ditët tona. Figura I.6 në vijim tregon

logjikën e etapave të zhvillimit të kërkimit mbi IHD-të.

Burimi: Diagramë e hartuar nga autori.

Figura I. 6: Etapat e zhvillimit të analizave dhe vlerësimit të IHD-ve

•stadi i parë kërkimor kaqenë qasja teorike eIHD-ve në një vendpritës duke identifikuardhe shpjeguar përfitmetpër vendin pritës.

Teori ekonomike

•stadi i dytë lidhet meinterpretimin dhekuptimin e politikaveapo vendimeve që njëinvestior vendos tëinvestojë jashtë vendit tëorigjinës.

Procesi i vendimarrës së

investitorëve •stadi i tretë pasqyronanaliza empirike nëgjithë vendet për tëpërcaktuar faktorët dhedestinacionin e IHD-venë një vend pritës.

Analiza dhe studime empirike



23

Sipas studimeve të bëra mbi lindjen e IHD-ve, identifikohen tre grupe faktorësh që duhet të

ekzistojnë në të njëjtën kohë tek një investitor. Këto faktorë janë avantazhe që i zotëron

investitori, avantazhe që i zotëron vendi pritës dhe aftësia e sipërmarrësve (stafit

menaxherial) për ti kombinuar këta faktorë me objekt biznesi, (UNCTAD, 1998). Figura I.7,

në vijim ilustron pikërisht këto avantazheve.


Figura I. 7: Lindja e IHD-ve nga zotërimi i avantazheve konkurrues

Nëse bashkësia e faktorëve të llojit të parë dhe të tretë janë të lidhur drejtpërdrejt me

investitorin e huaj, bashkësia e faktorëve të llojit të dytë është e lidhur drejtpërdrejt me

vendin pritës. Janë pikërisht avantazhet që ofrojnë vendet pritëse ato që ndikojnë flukset

hyrëse të IHD-ve dhe potencialin e zhvillimit apo qëndrueshmërisë së tyre.

Në kushte të ekzistencës së faktorëve të llojit të parë, atëherë kompanitë do të jenë të afta të

eksportojnë produkte, të shesin liçenca ose patenta shërbimesh në një treg jashtë vendit të

tyre të origjinës. Vetëm nëse ekziston një marrëdhënie e njëkohshme tre-polare e faktorëve,

atëherë lindin dhe zhvillohen investimet e huaja.

Identifikimi i faktorëve të zhvillimit të IHD-ve, i kalon përmasat e: tregtisë së jashtme, shitjen

e liçencave dhe patentave, etj. Megjithatë, duke bërë grupimin e këtyre faktorëve në bashkësi

(të cilat janë të shumëllojshme), themi se ato krijojnë tre grupe të mëdha me natyrë:

qeveritare (politiko-ligjore), ekonomike dhe të lehtësirave të biznesit:

Investitori

•Zotërimi i avantazheve specifike të kompanisë (p.sh. teknologji të avancuara të investitorit), duke ishfrytëzuar në mënyrë optimale ose efiçente.

Vendi pritës

•Avantazhe të bërit biznes në vendin pritës, (d.m.th të ekzistojë një mundësi kombinimi të avantazheve të investitorit në ato të vendit pritës, të tilla si: treg më i madh, kosto prodhimi më e ulët, etj.).

Sipërmarrja

•Aftësia e kombinimittë avantazheve të vetë investitorit të huaj dhe vendit pritës, jep përfitime më të mëdha sesa lidhjet me transaksione tregtare midis dy vendeve.



24


Figura I. 8: Faktorët nxitës të IHD-ve në vendet pritëse.

I.3.1 Faktorët qeveritar (politiko-ligjor)

I.3.1.1 Roli dhe ndikimi i qeverisë në tërheqjen e IHD-ve

Qeveria ndikon ndjeshëm nivelin e IHD-ve me anë të ligjeve, akteve nënligjore, Vendimeve

të Këshillit të Ministrave, e deri me rregullore dhe procedura institucionale. Përmes gjithë

këtyre mjeteve ligjore dhe rregullative, ndërtohen standardet e hyrjes në treg në një vend

pritës dhe mënyrat e zhvillimit të operacioneve të ndryshme të tregut.

Politikat e njëanshme mbi investimet, janë të dëmshme për vendet pritëse jo vetëm në kurriz

të investitorëve të huaj por edhe të investitorëve vendas, ato rëndojnë ekonominë në tërësi.

Qeveritë e këtyre vendeve me anë të mekanizmave të saj rregullativ ndikojnë flukset hyrëse

të IHD-ve dhe njëkohësisht rrënjosin ose minojnë konkurrencën dhe zhvillimin e tregjeve në

(1)

Faktorët qeveritar

•stabiliteti ekonomik, politik dhe social;

• rregullat në hyrjen në treg;

•standartet e trejtimit të filjaleve të bizneseve të huaja;

•Politika strukture të tregjeve dhe garantimi i konkurrencës së lirë;

•marrëveshjet ndërkombëtare mbi IHD-të;

•politikat tregtare dhe koherenca e tyre;

•politikat fiskale, etj

(2)

Faktorët ekonomik

Avantazhe tregu:

•madhësia e tregut dhe të ardhurat për frymë;

• rritja e tregut;

•aksesi në tregjet rajonale dhe globale;

•kërkesat specifike të konsumatorëve vendas;

•struktura e tregjeve, etj.

Burime diferencuese:

• lëndë e parë;

•kosto e ulët e punës së paspecializuar;

•kapital human të kualifikuar;

•novacione teknologjike;

• infrastrukturë fizike, etj.

Nivele efiçence:

•produktivitet dhe efiçencë e punës;

•kosto favorizuese: transport të brendshëm, energji, komunikacion, dhe produkte ndihmëse;

•marrëveshje rajonale tregtare në favor të biznesit të korporatave, etj.

(3)

Lehtësirat e biznesit

•promovimi i investimeve;

•stimujt e investimeve;

•efikasitet administrativ;

• lehtësira sociale;

•shërbime në mbështetje të investimeve, etj.



25

kushte të mosdiskriminimit të biznesit vendas (UNCTAD, 1997). Pra, përmes faktorëve

qeveritar bëhet e mundur edhe shpërndarja gjeografike, industriale apo sektoriale e IHD-ve

në një vend pritës. Politikat qeveritare në mbrojtjen e investimeve vendase mund të shfaqen

në forma të ndryshme, por në përgjithësi kufizojnë importet por edhe konkurrencën nga

investitor të huaj, këto politika njihen me termin “proteksion”. Ndërsa inkurajimi i

investimeve të huaja me qëllim zhvillimin e tregjeve do të përbënte një politikë qeveritare të

kundërt me atë proteksioniste. Është pikërisht strategjia e zhvillimit të vendit pritës që

hartohet nga qeveria e saj dhe dikton njëherësh fokusin ndaj IHD-ve. Megjithatë politikat

qeveritare të një vendi pritës nuk mund të jenë të shkëputura nga marrëveshjet ndërkombëtare

apo bashkimet ekonomike, etj.

Në vende në zhvillim ku bën pjesë edhe Shqipëria, ka patur dhe ka një rëndësi madhore

faktori qeveritar në zhvillimin e IHD-ve në vend, nëpërmjet:

(1) Zhvillimit të marrëveshjeve ndërkombëtare të investimeve;

(2) Proçesit të privatizimeve, i cili në ka vijuar gjatë viteve 1992 – 2005 dhe më pak pas

vitit 2005.

Politikat qeveritare të hapura janë një formë nxitëse të IHD-ve. Por procesi i liberalizimit të

politikave mbi IHD-të duhet të analizohet në disa aspekte, si: reduktimi i deformimeve të

tregut, respektimi i standardeve dhe mbikëqyrja e tregut.


(1)

Reduktimi i deformimeve të tregut

Reduktimi i kufizimeve në hyrjen e biznesit vendas.

Liri në operacine dhe transaksione tregu.

Liria e pjesëmarrjes në pronësi.

Reduktimi i barrierave të autorizimit dhe raportimit.

Prania e stimujve fiskal, etj.

(2)

Respektimi i standardeve

Trajtim i njëjtë i të gjithë investitorëve.

Respektimi i marrëveshjeve ndërkombëtare.

Zbatim i të njëjtit standard për të gjithë investitorë.

Lejimi i transferimit të fondeve.

Transparencë institucionale.

(3)

Monitorimi i tregjeve

Politika nxitëse të konkurrencës.

Rregullimi i tregjeve dhe shmangia e monopoleve.

Mbikqyrje e kujdesshme.

Dhënie informacioni të plotë dhe transparent.



26

Figura I. 9: Fushat e veprimit të politikave qeveritare në nxitjen e IHD-ve

Të tre këto shtylla të ilustruar nga figura I.9, janë thelbësore për krijimin e politikave liberale

mbi IHD-të dhe politika që synojnë krijimin e një klime të favorshme për investimet

(sidomos tërheqjen e investitorëve të huaj). Dallimi midis këtyre dy politikave nuk është e

lehtë që të bëhet, sepse të dyja kanë qëllimin kryesor tërheqjen e IHD-ve (UNCTAD, 1996).

Vitet e fundit dallohet një prirje e theksuar e vendeve pritëse për të reduktuar kufizimet ndaj

investitorëve të huaj, qoftë edhe në sektorët strategjikë të këtyre vendeve. Këto politikat

liberalizimi mbi IHD-të, jo vetëm që përcaktojnë këtë liberalizim, por edhe brenda të njëjtit

vend kanë rezultate të ndryshme të liberalizimit, në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Në

fushën e komunikacionit dhe shërbimeve publike liberalizimi i politikave mbi IHD-të ka qenë

më i shpejtë në rang botëror. Ndërsa në industri me teknologji të thjeshta, mallra të

standardizuar, etj. politikat liberale nuk kanë sjell rritje të shpejtë të IHD-ve, kjo tregon që

ose vendi pritës nuk ka patur potenciale zhvillimi ose vetë investitorët e huaj nuk kanë patur

avantazhe konkurruese rajonale të tregut. Si përfundim, liberalizimi i politikave mbi IHD-të

është një faktor nxitës i nevojshëm i këtyre investimeve, por nuk është një faktor i

mjaftueshëm i rritjes të IHD-ve.

Sipas një studimi të bërë nga OECD (2003) mbi politikat e qeverisë për tërheqjen e IHD-ve,

një politikë efektive për tërheqjen e investitorëve të huaj, rrjedh nga shumë faktorë. Duke i

analizuar faktorët në marrëdhënien risk-kthim, politikë e suksesshme që krijon një mjedis

biznesi me përfitime dhe me risk të ulët të kostove të paparashikueshme apo falimentimit,

është:

Mjedisi rregullator i parashikueshëm dhe jo-diskriminues, si dhe mungesa e

pengesave administrative me natyrë burokratike për biznesin në përgjithësi.

Mjedisi makroekonomik i qëndrueshëm dhe me një perspektivë të fokusuar në tregtinë

ndërkombëtare.

Ekzistenca e burimeve të mjaftueshme dhe të mundshme për tu përdorur, duke

përfshirë praninë e infrastrukturës përkatëse dhe kapitalin njerëzor, etj.

Në të vërtetë këto faktorë janë të domosdoshëm edhe për zhvillimin e investimeve me kapital

vendas, pasi faktorë të tillë janë thelbësor për të përcaktuar mjedisin e zhvillimit të biznesit në

një vend.



27

Megjithatë përveç këtyre faktorëve duhet të ekzistojnë edhe faktorë të tjerë shtesë që lidhen

me vetë autoritetet qeverisëse në vendin pritës, në mënyrë që të realizohet me sukses tërheqja

e IHD-ve. Disa nga këto faktorë janë:

Konkurrenca e drejtë e bizneseve.

Transparenca në sektorin publik, zbatimi i drejtë i ligjit dhe sistem i pa anshëm i

gjyqësorit.

Mosdiskriminimi i investitorëve sipas natyrës së tyre të kapitalit nëse janë të huaj apo

vendas.

Mbrojtja ligjore e të drejtës së investimit dhe shpronësimit.

Eliminimi ose reduktimi i barrierave apo tarifave për tregtinë ndërkombëtare.

Nxitje fiskale për investimet e huaja, përjashtime tatimore në kohë dhe aktivitete.

Lufta e pakufizuar ndaj korrupsionit, etj.

Kohët e fundit lufta ndaj korrupsionit po bëhet një faktor me ndikim të lartë tek IHD dhe

klimën e biznesit në tërësi në një vend pritës. Edhe sikur ky fenomen të jetë shumë i vogël

krahasuar me rajonin, mjafto që ai të jetë përmendur në arenën ndërkombëtare, bëhet një

pengesë e pashmangshme dhe afatgjatë për nxitjen e IHD-ve, duke krijuar një imazh të keq.

Për më shumë sesa një dekadë organizata “Transparency International” publikon Indeksin e

Perceptimit të Korrupsionit. Në raport renditen rreth 178 vende në bazë të niveleve të tyre të

korrupsionit në sektorin publik. Ky indeks sëbashku me raportet “të bësh biznes” sipas

shteteve që publikon çdo vit Banka Botërore, po i influencon ndjeshëm vendimet e

investitorëve të huaj. Figura I.10 më poshtë, tregon që me përjashtim të shtetit të Kosovës,

Shqipëria është vendi me nivel më të lartë të korrupsionit në Ballkan.

3550

58 58 61 66 66 69 71 7688

103

39

6169 69

7664 64 69

78 80

110 110

IPK 2015 IPK 2014



28

Burimi: Transparency International: Corruption Perceptions Index, 2014-2015. Grafiku nga autori.

Figura I. 10: Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit për vendet e Ballkanit

Nga ana tjetër edhe stimujt fiskal, subvencione dhe përjashtime (jo të dëmshme) nga

rregulloret e përgjithshme, janë politika shtesë që qeveritë e vendit pritës, për mbajtjen

afatgjatë të IHD-ve. Megjithatë, kur bëhet fjalë për një mjedis biznesi të përshtatshëm për

tërheqjen e investitorëve të huaj, autoritetet qeveritare duhet të hartojnë strategji të ndryshme

zhvillimore dhe nxitëse për bizneset, kjo do të thotë që qasjet politiko-ekonomike bëhen më

komplekse, duke filluar me: identifikimin dhe matjen e peshës së çdo faktori strategjik në

zhvillimin e biznesit dhe tërheqjes së IHD-ve; hartimin e buxheteve me efikasitet; zbatimin e

projekteve apo reformave me përpikëri; hartimin e marrëveshjeve ndërkombëtare; etj.

Një politikë nxitëse më e pranueshme në zbatim nga qeveritë e vendeve pritëse, me qëllim

tërheqjen e IHD-ve, është mungesa e diskriminimit të investitorëve të huaj, që mund të

shfaqet në disa forma:

madhësi të kapitalit dhe pronësisë,

lokalizimit të aktivitetit,

përcaktimit të industrisë së aktivitetit,

rregulla selektiv, etj.

Të gjitha këto kthehen në kosto të drejtpërdrejta për investitorin e huaj, ose rritje të riskut të

investimit. Megjithatë edhe ana tjetër e medaljes nuk do të ishte e rekomandueshme, d.m.th

ofrimi i më shumë avantazheve për investitorët e huaj është diskriminim për ata vendas,

madje politika të tilla quhen “selektive”. Edhe pse një qeveri e një vendi pritës mund të jetë

“bujare” ndaj shumë aspekteve me investitorët e huaj, nëse këto stimuj nuk kanë ekzistuar më

parë, mund të mos e bëjnë sërish tërheqës një vend pritës për IHD-të, sepse mungon

ekspertiza e zbatimit të tyre dhe vlerësimi i shkallës së efiçencës. Në mënyrë të përmbledhur

themi se një politikë e përdorur nga autoritetet qeverisëse të një vendi pritës, me qëllim

tërheqjen e IHD-ve, është:

a) Konkurrenca për tërheqjen e IHD-ve

Konkurrenca midis vendeve të ndryshme për tërheqjen e IHD-ve është si pasojë e ashpërsisë

së tregut ndërajonal, pra duhet që çdo vend pritës të tregojë avantazhin diferencues në gjithë

rajonin për të tërheqë një investitor të huaj. Ndonjëherë konkurrenca është një detyrë jo



29

dëshirë për të ofruar stimuj investitorëve të huaj. Megjithatë konkurrenca është: (1) si një

rrymë e përgjithshme ekonomike ose, (2) e diferencuar me natyrë individuale d.m.th ofrohen

stimuj për investitor të huaj individual (ose grup investitorësh). Konkurrenca në terma të

përgjithshëm është e krahasueshme dhe e matshme në gjithë rajonin, kurse ajo individuale

është e “shënjestruar”.

Praktika botërore ka treguar që konkurrenca e “shënjestruar” për IHD-të ka prekur aspektet

ekonomike deri në legjislative (OECD, 2003). Këto politika përdoren më rrallë dhe

sugjerohen në industri që madhësia e një projekti (ose investimi) të huaj është jo vetëm me

vlerë të madhe financiare, por që përfitimet ekonomike janë të tilla që tërheqin vëmendjen e

politikbërësve. Përfitimet në këtë rast janë të shtrira në shumë aspekte ekonomike të tilla si:

vende pune, teknologji të reja, të ardhura për buxhetin e shtetit, etj. Industri të prekura më

shumë nga ky fenomen janë: industria e automobilave, elektronikë dhe teknologji

informacioni, petrokimike, etj.

b) Hartimi i strategjive të suksesshme për tërheqjen e IHD-ve

Hartimi i një strategjie tërësore për tërheqjen e IHD-ve, duhet të jetë me qëllim kryesor për të

sjell përfitimi maksimale në ekonominë e vendit pritës në afatgjatë nga tërheqja e këtyre

investimeve. Kështu që, përfitimet ekonomike nga IHD-të në aspektin strategjik duhet të

shikohen në dy plane:

Së pari, ekonomitë e vendeve pritëse të karakterizuara nga një koefiçent i vogël kursimi janë

të kufizuar nga burimet e financimit për zbatimin e një projekti strategjik të ekonomisë së

tyre, prandaj lind e nevojshme të synohet një zgjerim i jashtëm financimi me anë të IHD-ve.

Kjo zakonisht përkon me vendet në zhvillim ose ekonomi në proçes privatizimi.

Së dyti, prania e investitorëve të huaj korporata shumëkombëshe, është një eksternalitet

pozitiv për ekonominë e një vendi pritës. Prania e këtyre investitorëve ndikon në:

transferimin e teknologjive, kapaciteteve dhe standardeve të prodhimit të të mirave ose

ofrimit të shërbimeve; zhvillimin dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve vendase dhe përshpejton

efektivitetin e privatizimeve; mundësinë e zhvillimit të tregtisë në nivel ndërkombëtar; rrit

konkurrencën e bizneseve në tregjet e vendit pritës; mbështet formimin e kapitalit human; etj.

Këtu duhet të bëhet kujdes nga autoritetet zbatuese të qeverisë, të cilat hartojnë politika në

varësi të këtyre strategjive për tërheqjen e IHD-ve. Nëse këto politika nuk kanë një bazë

ekonomike të matshme me besueshmëri (ndonëse perceptohen me shumë eksternalitete),



30

vendi pritës do të përballet me një strategji të pa susksesshme zhvillimi, duke u shndërruar jo

në përfitim të pritshëm por në një kosto reale për ekonominë. Një strategjia është e

suksesshme ose jo, analizohet në dy drejtime:

Së pari, hartimi i juridiksioneve dhe masave ekonomike me qëllim krijimin e politikave të

“shënjestruara” për IHD të veçanta, mund të shoqërohen me risqe të larta në gjithë klimën e

investimeve dhe biznesit në vend.

Së dyti, zbatimi i politikave të shtrira në kohë dhe ndryshimi i tyre pa mbaruar afatin e

paracaktuar, si rezultat i ndryshimit të qeverive (qendrore dhe lokale) sjellin risqe të larta për

ekonominë e vendit pritës.

Në mënyrë të përmbledhur, themi se strategjitë e pasuksesshme vijnë nga:

Mungesa e efektivitetit, d.m.th përdorimi i politikave për tërheqjen e IHD-ve që nuk

realizojnë pritshmëritë ekonomike dhe që tejkalojnë shpenzimet buxhetore. Kjo vjen

si pasojë e vlerësimeve të njëanshme që i janë bërë zbatimit dhe përfitimeve të

politikave të tilla.

Mungesa e efiçencës, d.m.th kostot dhe përfitimet e politikave për tërheqjen e IHD-ve

rezultojnë ndryshe nga planifikimi dhe pritshmëritë, pra kostot janë më të larta dhe

fitimet më të ulëta, ose kosto potenciale në kushte të paparashikuara nga analiza e

politikave, shndërrohen në kosto reale.

Kostot oportune, burimet e financiare në dispozicion janë të kufizuara, atëherë mund

të kishte qenë më mirë nga autoritetet qeverisëse që të përdoreshin këto fonde në një

aktivitet tjetër, sesa në zbatimin e një politike për tërheqjen e IHD-ve.

“Bujaria buxhetore”, kjo do të thotë se përdoren politika nxitëse duke përdor

subvencionime, ndërsa përfitimet e marra nuk justifikojnë as vlerën e subvencioneve,

ose rrënjosin një kulturë ekonomike në investime me subvencione, etj.

Politikbërësit përballen me shumë sfida gjatë hartimit të strategjive për tërheqjen e IHD-ve.

Këto sfida shfaqen fillimisht në shumë aspekte të infrastrukturës ligjore, ku shpesh herë duhet

që ligje apo paketa ligjore të caktuara të përshtaten me ato ndërkombëtare. Në mënyrë që

strategjia të mos jetë komplekse por efektive dhe që të zbërthehet në politika dhe procedura të

matshme, autoritetet qeverisëse duhet të zhvillojnë strategji të thjeshta në zbatim, por që

synojnë fuqishëm krijimin e një mjedisi ekonomik, premtues në tërheqjen e investitorëve të

huaj. Parë në këtë fokus dy strategji do të rezultonin të suksesshme sipas OECD (2003):



31

Strategji e bazuar në stimuj: Kjo strategji do të zhvillohet më gjatë si faktor i lehtësirave të

biznesit në çështjet në vijim. Kuptimi i kësaj strategjie rrjedh nga fakti që investitorit të huaj i

ofrohen stimuj real ekonomik dhe garanci:

Hartimin e politikave proaktive në tërheqjen e IHD-ve duke dëshmuar lehtësi dhe

kosto të ulët të bërit biznes, ose të ofrohen lehtësira fiskale në vitet e para të

investimit.

Përdorimin e një strategjie të mbrojtjes së barabartë të iniciativave private dhe

konkurrencës së drejtë në treg, etj.

Strategji të fokusuara: Duke ditur që shumica e strategjive të fokusuara në stimuj për

tërheqjen e IHD-ve janë të kufizuara në zbatim, për vetë faktin e pamundësisë ekonomike të

vendit pritës për të ofruar stimuj. Mund të jetë më e rekomandueshme strategjia e fokusuar, e

cila zakonisht merr trajtën e një/disa nga llojet e renditura më poshtë:

Synimi i investitorëve të huaj në nivel sektori apo rajoni të caktuar.

Zhvillimi i prioriteteve ekonomike, p.sh nxitja dhe zhvillimi i eksporteve me qëllim

hyrjen në tregun ndërkombëtar.

Fokusi në avantazhe të veçanta, p.sh në Shqipëri mund të ketë për investitorët e huaj

avantazh fuqinë punëtore me kosto të ulët, ose një burim primar natyror, etj. Shumë

vende në zhvillim kanë tërhequr investitorë të huaj në sektorin e turizmit ose shërbime

të tjera të veçanta.

Zhvillimi i tregjeve të reja në vend ose edukimi i tregjeve të veçanta, nëse vendi pritës

nuk ka një treg ekzistues ose të strukturuar në një sektor të veçantë, atëherë tërheqja e

investitorëve të huaj do të lindte dhe/ose strukturonte këtë treg sipas standardeve të

vendeve të origjinës së këtyre investitorëve. Sektorë të tillë janë në fushën e

teknologjisë, informacionit, shërbimeve të veçanta, etj.

Improvizimi, jo domosdoshmërisht të gjithë stimujt mbi tërheqjen e IHD-ve shprehen

si pjesë e programeve konkrete, kjo duhet të ishte mirë të specifikohet kur projekti

investues është shumë i madh dhe autoritetet e vendit pritës duhet të përdorin një

shkallë improvizimi për të dëshmuar arsyen pse të investohet në këtë vend.



32

I.3.1.2 Politikat fiskale në tërheqjen e IHD-ve

Politikat e tërheqjes së IHD-ve i kanë shtyrë qeveritë e vendeve pritëse drejt disa lehtësira me

natyrë fiskale. Duke menduar që këto lehtësira shërbejnë si katalizator jo vetëm për tërheqjen

e IHD-ve por edhe qëndrueshmërinë e tyre. Disa elementë kryesor të lehtësirave fiskale, janë:

(1) Reduktimi i barrës fiskale. Reduktimi i barrës fiskale për investitorët e huaj

nënkupton:

Reduktimin e normës së tatimit mbi të ardhurat e korporatave, të ardhurave nga

dividendët, etj.

Periudhë “moratoriumi” tatimor, për vitet e para të aktivitetit. Periudha mund të jetë

p.sh, koha derisa shitjet qarkullojnë të paktën një herë të gjithë kapitalin e investuar.

Taksa të “privilegjuar” për zona ose sektor të veçantë.

Në grafikun në figurën I.11, tregohet pozicioni konkurrues i Shqipërisë me Rajonin e

Ballkanit Perëndimor, vrojtuar vetëm përmes barrës fiskale si përqindja ndaj fitimit të

bizneseve:

Burimi: Të dhënat nga Banka Botërore, 2009-2015. Grafiku nga autori.

Figura I. 11: Barra fiskale (në %) ndaj fitimit të shoqërive tregtare në Ballkanin Perëndimor

Siç shikohet nga figura I.11, Shqipëria dhe Serbia janë vendet me barrë fiskale më të lartë në

vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor, për 7 vitet e fundit. Ndërsa Kosova dhe Maqedonia

kanë nivelet më konkurrues në tërheqjen e IHD të ndjeshëm nga niveli i barrës fiskale.

44%40% 38% 39%

32% 31%37%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kosova Serbia Maqedonia

Mali i Zi Bosnje-Hercegovina Kroacia

Shqipëria



33

Një element i rëndësishëm fiskal është bartja e humbjeve fiskale. Bartja e humbjeve bëhet

vecanërisht e rëndësishme për investimet në fazën e lidjes së tyre si biznese të reja. Shqipëria

ofron mundësinë e mbartjes së humbjeve për 3 vjet, ndërsa Serbia dhe Kosova ofrojnë nga 5

deri në 7 vjet. Norma e tatim-fitimit në Shqipëri është 15%, e cila është më e lartë sesa në

Serbi dhe Maqedoni. Këto shtetet e kanë normën e tatim fitimit për investitorët e huaj shumë

më të ulët sepse, përdorin politikën e kërkesës së investimit të fitimit ose numrit të të

punësuarëve.

(2) Nxitje të investimeve kapitale. Përmes paketës fiskale për IHD-të, qeveria mund të

synojë nxitjen e IHD-ve në investime kapitale:

Lejimin e kompanive të huaja për të përdorur amortizimin e përshpejtuar të

investimeve të tyre kapitale (për investimet në teknologji, linja prodhimi, etj).

Rimbursime tatimore duke përjashtuar zëra të caktuar të shpenzimeve operative.

Zbritje ose rimbursim mbi tatim-fitimin vetëm mbi pjesën e fitimit të vitit kontabël që

është riinvestim në biznes në vendin pritës, etj.

(3) Reduktimi i tarifave doganore. Kjo ka të bëjë me reduktimin e taksave mbi

shkëmbimet doganore të IHD-ve dhe transfertave të fondeve brenda dhe jashtë kufirit

të vendit pritës:

Reduktimi i normave të tatimit në burim për fondet e riatdhesuara nga investitorët e

huaj.

Reduktimi i tarifave dhe tatimeve doganore për importet dhe eksportet e IHD-ve.

Reduktimi i tatimeve dhe siguracioneve për të ardhurat personale të punonjësve jo

rezident në vendin pritës por që punojnë në periudha të caktuara të vitit në vendin

pritës (në këto kompani të huaja).

(4) Lehtësira të tjera tatimore, të tilla si: lehtësira për sektorë të veçantë, për projekte të

veçantë, rishikimet e vlerës së TVSH-së, etj.

I.3.1.3 Risku politiko-ligjor dhe ndikimi në IHD-të

Risku politik luan një rol të rëndësishëm në IHD-të, ai përfaqëson një pjesë të riskut të

padiversifikuar (riskut sistematik) të tregut në një vend pritës. Si i tillë, asnjë investitor nuk

merr një vendim investimi në një vend jo të origjinës pa analizuar efektet dhe përmasat e

riskut politik të vendit pritës. Sipas Agmon (1985), “risku politik shpreh ndryshimet e



34

paparashikuara të faktorëve politik të cilët ndikojnë në kostot e faktorëve të prodhimit të

mallrave dhe shërbimeve, të shkaktuar nga veprimet dhe reagimet e qeverive dhe grupeve të

tjera politike brenda dhe midis shteteve”. Faktorët politik janë të lidhur me drejtësinë,

politikën, punët e jashtme, si dhe me funksionimin e institucioneve. Një risk politik i

reduktuar ose i kontrolluar karakterizohet nga disa elementë të stabilitetit politik, të tillë si

trajtimi i barabartë dhe i ndershëm i investitorëve nga qeveria e vendit pritës, është faktor

nxitës i IHD-ve. Risku politik manifestohet në disa mënyra, se si ai ndikon investimet e huaja

në një vend pritës, (Shahini, Mustafaj dhe Rexhepi, 2009). Disa nga këto mënyra janë:

Kufizime të drejtpërdrejtë tek investitorët e huaj;

Kontrollimi mbi volumin dhe kahun e flukseve të IHD-ve;

Kufizimi i transfertave me jashtë;

Roli i shtetit në ekonomi (ndërhyrja e qeverisë);

Destabiliteti politiko-shoqëror dhe dhuna politike në vendit pritës;

Paaftësia qeverisëse në vendit pritës;

Marrëdhëniet delikate të qeverive të vendeve pritëse me organizata ndërkombëtare;

etj.

Në konceptin mikro/makro, risku politik është:

Risku në nivel mikro, i cili përfshin të gjitha ngjarjet politike që kanë një ndikim në

investitor të huaj të veçantë (ose grup investitorësh).

Risku në nivel makro, i cili i referohet ekspozimit ndaj riskut politik, që është i njëjtë

për të gjitha kompanitë brenda një vendi.

Tabela I.3, në vijim ilustron në mënyrë të përmbledhur këto risqe, që rrjedhin nga faktorë të

brendshëm ose të jashtëm:

Tabela I. 3. Klasifikim i faktorëve dhe risqeve politik me ndikim në IHD-të

Faktorë të jashtëm Faktorë të brendshëm

Niv

eli

Ma

kro

Fak

tor

soci

al

Luftë guerile me një vend tjetër,

Terrorizmi ndërkombëtar,

Opinioni i përgjithshëm botëror,

Presioni i jashtëm mbi investimin e një

projekti.

Revolucioni dhe Lufta Civile,

Konflikte të brendshme etnike ose

fetare, etj.

Terrorizmi,

Grevat dhe bojkotet,

Ndryshimi i opinionit publik.



35

Fa

kto

r q

ever

itar

Lufta Nukleare,

Konfliktet kufitare,

Aleancat e reja,

Konfliktet dhe bojkotet ndërkombëtare.

Borxhi shumë i madh me jashtë,

Destabiliteti i ekonomisë ndërkombëtare.

Nacionalizmi,

Rregullat për lëvizjen e të ardhurave

ndërkombëtare,

Lufta për pushtet e drejtuesve të shtetit,

Ndërhyrja në normë e lartë interesi,

Politika burokratike.

Niv

eli

Mik

ro

Fa

kto

r so

cia

l Grupe aktive ndërkombëtare,

Konkurrenca nga kompanitë e huaja,

Bojkote ndërkombëtare të kompanisë.

Greva dhe protesta zgjedhore dhe mbi

investime të caktuara,

Bojkote të brendshme për kompaninë.

Fak

tor

qev

erit

ar Trysnia diplomatike,

Marrëveshjet tregtare bilaterale,

Kufizimet import/eksport,

Konflikte politike ndërkombëtare.

Politikat e konfiskimit,

Diskriminimi tatimor,

Legjislacione të veçanta për industritë,

Prishja e kontratave,

Kontrolli mbi çmimet.

Burimi: Rishikim Literature nga autori.

Parimisht, pranohet (ODI, 1997) që për sa kohë një kompani me kapital të huaj është e sigurt

që të zhvillojë biznesin e saj pa risk të shtuar në fitim, në kapitalin e investuar dhe stafin e saj,

risku politik nuk do ta influencojë atë. Po të shikojmë disa kompani ndërkombëtare në

industrinë nxjerrëse të mineraleve, ata vijojnë aktivitetin e tyre ndonëse vendet mund të jenë

me risk lokal të lartë politik. Kuptueshëm nëse ky risk i kapërcen përmasat duke krijuar

qeveri me qasje të re ndaj ekonomisë, investimeve private, etj. efekti do të jetë i drejtpërdrejtë

te IHD-të e vendit pritës.

Legjislacioni Shqiptar për IHD-të është i hapur dhe me shanse të barabartë nga pikëpamja e

së drejtës së krijimit të sipërmarrjeve të lira dhe private për investitorët e huaj, njëlloj si për

investitorët vendas. Aspekti i parë ligjor mbi investimet e huaja në Shqipëri e ka fillesën me

ligjin nr. 7594, datë 4.8.1992 “Për investimet e huaja”, i cili pësoi ndryshime që sollën

hartimin e një ligji tjetër atë nr. 7764 datë 2.11.1993 “Për investimet e huaja”. Si rezultat i

dinamizmit të ekonomisë shqiptare nga zhvillimi i konkurrencës së lirë dhe reduktimit të

peshës së ndërmarrjeve shtetërore në treg dhe me Marrëveshjet e Stabilizim- Asocimit, me

datë 16.9.2010 ligji nr. 7764 datë 2.11.1993 u ndryshua në shumë aspekte juridike duke u

shndërruar në një ligj të ri nr. 10316 datë 16.9.2010 “Për investimet e huaja”.



36

Sistemi ynë ligjor është subjekt i ndryshimeve të shpeshta dhe moszbatimit, duke sjellë edhe

kosto ose risk për të bërë biznes në Shqipëri nga investitorë të huaj, që vijnë nga vende

origjine me stabilitet ligjor. Këto kosto lidhen me mbledhjen e informacionit rreth

rregullimeve ligjore kombëtare përkatëse, dhe nga ana tjetër ndodhin për shkak të pasigurisë

së transaksioneve individuale ndërkufitare që rrisin numrin e dispozitave dhe proceseve

ligjore që mund të hasen. Shqipëria gjithnjë është përpjekur të hartojë legjislacionin sipas

Bashkimit Evropian, Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit, etj. Nuk mund të

kundërshtohet fakti që diversiteti ligjor shkakton kosto transaksioni dhe ul mirëqenien

ekonomike dhe tregtare, në veçanti duke krijuar pasiguri ligjore. E shoqëruar kjo me rritjen e

kostove e transaksioneve në kontratat ndërkufitare dhe duke dekurajuar konsumatorët e

sipërmarrësit e vegjël që të angazhohen në transaksione të tilla.

I.3.2 Faktorët ekonomik

Nëse do të bëjmë një grupim të faktorëve ekonomik që janë përcaktues të nivelit të IHD-ve

në një vend pritës, përmendim: avantazhet e tregut, burimet natyrore dhe nivelet e prodhimit

efiçent. Këta faktorë kanë qenë vazhdimisht prezentë në vlerësimin e IHD-ve, por qasja dhe

fokusi i tyre ka ndryshuar në dy etapa, duke kaluar nga faktorë tradicional në faktorë

globalizimi.

I.3.2.1 Faktorët ekonomik me ndikim tradicional mbi IHD-të

(1) Faktori burim natyror

Në kontekstin historik faktori kryesor që tërheq një investitor të huaj në një vend pritës ka

qenë ekzistenca e burimeve primare natyrore. Por jo domosdoshmërisht prania e një burimi

natyror është element i rëndësishëm i tërheqjes së IHD-ve, pasi eksperienca botërore ka

treguar që edhe pse një vend pritës kishte burime primare natyrore, por duhej një investim

shumë i madh kapitali për ti shfrytëzuar këto burime, ka sjell frenim të investimeve të huaj,

pa marrë parasysh këtu problemet e infrastrukturës. Një rënie e ndikimit si faktor tërheqës i

IHD-ve mund të lidhet edhe me rënien e rëndësisë së sektorit primar të prodhimit botëror. Me

kalimin e viteve edhe faktorët ndikues të IHD-ve ndryshuan trajtën e veprimit, si rezultat i

krijimit dhe shfaqjes së shumë kompanive të mëdha vendase shpesh herë me pronësi

shtetërore, me kapital të mjaftueshëm dhe me aftësi teknike, në shumë vende pritëse.

Megjithatë zotërimi i burimeve primare natyrore të një vendi pritës vazhdon të jetë tërheqës



37

për investitorët e huaj (këtu mund të përmendim: vendet e Afrikës Sub-Sahariane,

Azerbajxhanin, Kazakistanin, Federatën Ruse, etj.).

Shqipëria ofron burime primare për investitorët e huaj në dy industri kryesore (METE, 2011):

Industrinë minierare, në nxjerrjen e minerare, si: krom, bakër, nikel dhe qymyrin; të

cilët janë ende të pashfrytëzuar, ose shfrytëzohen në kontekstin lokal.

Nafta, gazi dhe energjitika. Hidrokarburet përbëjnë një zë të konsiderueshëm të

bilancit energjetik shqiptar. Nxitja e IHD-ve në këtë sektor parashikohet që të sigurojë

efiçiencë më të lartë sidomos në prodhim, rafineri dhe shitje të naftës dhe gazit.

Gjithashtu një zhvillim po marrin edhe konçensionet në prodhimin e energjisë hidrike.

(2) Madhësia e tregjeve kombëtare

Një faktor tradicional ndikues i IHD-ve, është zhvillimi i tregjeve të vendit pritës edhe aksesi

në tregjet e reja të brendshëm. Ky faktor përbën potencialin e volumit tregtar dhe ka ndikim

pozitiv në IHD-të. Megjithatë, nëse fokusi i investitorit të huaj është eksportimi i produkteve

apo vendi pritës për tregje të caktuara ka politika “proteksioniste”, atëherë ky faktor e humbet

forcën tërheqëse të IHD-ve. Treguesi “madhësia e tregut” shpreh gjendjen dhe potencialin e

zhvillimit të biznesit të investitorëve të huaj në vendet pritëse. Studiuesit Artige dhe Nicolini

(2005) e argumentojnë matjen e madhësisë së tregut me anë të PBB, rritje së PBB ose PBB

për frymë. Duke analizuar vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor, niveli i rritjes së PBB-së

dhe PBB për frymë, rezultatet janë si në figurën I.12 dhe figurën I.13:

6% 5% 6%8%

3% 4%3%

1% 1%2%

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Kosova Serbia Maqedoni


Shqipëria



38


Figura I. 12: Rritja vjetore e PBB-së (në %) në Ballkanin Perëndimor

Rritja ekonomik e Shqipërisë nuk e rendit atë si një vend problematik në rajon, përkundrazi

në disa vite ka qenë më e lartë se sa vendet fqinj, nga vrojtimi i dekadës së fundit.


Figura I. 13: Niveli i PBB për frymë (në $) në Ballkanin Perëndimor

Kurse niveli i PBB për frymë e paraqet në disfavor të dukshëm, pozicionin e Shqipërisë

krahasuar me disa nga vendet e rajonit të tillë si: Kroaci, Serbi dhe Mali i Zi.

(3) Kosto e punës dhe produktiviteti (rendimenti)

Një faktor tjetër tradicional që tërheq investitorët e huaj në një vend pritës është kosto e ulët e

punës së pakualifikuar (forca e krahut të punës)6. Ky faktor ka një efekt më të lartë në

tërheqjen e korporatave shumëkombëshe të orientuar për prodhime për eksport dhe me

efiçencë të kostove të prodhimit (këtu mund të përmendim edhe prodhimet me fason). Ky

fenomen ka ndodhur vitet e fundit edhe në vendin tonë, tabela I.4, më poshtë:

6 Mosha mesatare e popullsisë në vitin 2001 ishte 30.6 vjeç kurse në vitin 2011 bëhet 35.3 vjeç. Pas Republikës

së Kosovës, Shqipëria është vendi i dytë të Evropë me moshë mesatare të popullsisë më të re. Gjuhët e huaja më

të folura në Shqipëri janë gjuha angleze dhe italiane (INSTAT, 2012).

2709 3005 36034371 4114 4094 4438 4247 4411 4564

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Shqipëria



39

Tabela I. 4. Numri i të punësuar në Shqipëri, në 2003-2011, nga IHD-të

Viti Numri i projekteve Numri total i vendeve të punës

2003 9 643

2004 7 428

2005 13 2,399

2006 11 2,196

2007 8 2,738

2008 16 3,139

2009 7 914

2010 6 320

2011 7 1,311

Totali 84 14,088

Burimi: Tregjet e IHD-ve, Financial Times Ltd.

Treguesi “kosto e punës dhe produktiviteti” ka qenë faktori ekonomik më i diskutueshëm në

nxitjen e IHD-ve. Teorikisht një vend pritës me një kosto të ulët të punës është tërheqëse për

investitorët ndërkombëtar (përgjithësisht prodhime me orientin eksporti). Por efektet e

kostove të ulëta të punës, janë një faktor i rëndësishëm në uljen e produktivitetit total në një

ekonomi. Nëse analizojmë rajonin e Ballkanit Perëndimor, Shqipëria dhe Serbia janë shtetet

me kosto mesatare të punës më të ulët:

Tabela I. 5. Paga mesatare në rajonin e Ballkanit Perëndimor

Ballkani Perëndimor

Paga mesatare vjetore

2015 në monedhën

vendas

Monedha

vendas

Kursi EURO/monedhën

vendas

Paga mesatare

në Euro, 2015

Shqipëria 53,910 ALL 139.00 388

Kosova 440 EURO 1.00 440

Serbia 45,120 RSD 122.78 367

Maqedonia 32,182 MKD 61.42 524

Mali i Zi 724 EURO 1.00 724

Bosnje-Hercegovina 1,290 BAM 1.96 659

Kroacia 5,715 HRK 7.45 767

Burimi: Të dhëna www.tradingeconomics.com dhe kursi valutor www.xe.com.

Pavarësisht pagës mesatare vjetore të 2015, krahasuar me vendet e rajonit të Ballkanit

Perëndimor, Shqipëria është një vend me normë papunësie të ulët dhe të qëndrueshëm:

http://www.tradingeconomics.com/

http://www.xe.com/



40


Figura I. 14: Trendi i normës së papunësisë në Ballkanin Perëndimor

I.3.2.2 Faktorët e globalizimit ekonomik me ndikim mbi IHD-të

Proçesi i globalizimit ekonomik lidhet drejtpërdrejt me: kanalet e tregtisë ndërkombëtare,

flukset e kapitalit, transferimin e teknologjive, emigrimit të qytetarëve, teknologjisë së

komunikacionit, etj. Por shumë dukuri të globalizimit ekonomik janë rrjedhojë e IHD-ve

(Pekarskiene dhe Susniene, 2015; OECD, 2005). Në rajonin e Ballkanit Perëndimor, indeksi i

globalizimit KOF (Dreher, 2006) sipas tre dimensioneve të globalizimit është:

Tabela I. 6. Indeksi i globalizimit i analizuar në tre dimensione, 2014 – 2015

Shteti

2014 2015

Ind

eksi

i

Glo

bali

zim

it

7 Glo

bali

zim

i

eko

nom

ik

Glo

bali

zim

i

socia

l

Glo

bali

zim

i

po

liti

k

Ind

eksi

i

Glo

bali

zim

it

Glo

bali

zim

i

eko

nom

ik

Glo

bali

zim

i

socia

l

Glo

bali

zim

i

po

liti

k

Shqipëria 56.81 61.91 42.11 71.10 52.95 61.81 42.56 55.75

Serbia 63.61 56.73 64.62 71.71 65.49 60.73 65.05 72.67

Mali i Zi 67.27 76.91 58.51 66.61 67.27 76.00 58.85 67.43

Maqedonia 59.90 63.85 63.07 49.81 60.34 67.16 60.90 50.09

7 Indeksi i globalizimit na lejon të krahasojnë shkallën dhe ndryshimin e globalizimit në një numër shumë të

madh shtetesh (rreth 207) për në shumë sesa 30 vite, duke integruan në vetvete 24 variabla kuptimplotë. Sipas

këtij indeksi i jepet një vlerësim nga 1 në 100 për secilin shtet, vlerësimi në rritje numerike tregon edhe shkallën

më të lartë të globalizimit.

13% 12% 14% 13% 14% 14% 14% 14%16% 16%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Shqipëria



41

Bosnie-Hercegovina 67.13 64.48 62.33 77.81 66.18 61.49 62.67 77.73

Kroacia 74.92 71.80 70.48 85.75 75.69 73.07 71.06 85.99

Burimi: Përmbledhur nga autori me të dhëna të publikuara: KOF Index of Globalization: 2014 – 2015. Shënim:

Kosova nuk është pjesë e shteteve te këtij indeksi.

Duke vrojtuar tabelën I.6, shikojmë që Shqipëria ka vlerën më të ulët të indeksit të

globalizimit d.m.th karakterizohet me nivelin më të ulët të shkallës së globalizimit në

Ballkanin Perëndimor, për vitet 2014 – 2015. Megjithatë gjatë këtyre dy viteve ndonëse

shkalla e përgjithshme e indeksit është më e ulëta në rajonin e Ballkanit Perëndimor, spikasin

vlera të caktuara të dimensionit ekonomik dhe politik që kanë një shkallë më të lartë

globalizimi sesa disa shtete të këtij rajoni.

Për të përmbledhur ecurinë e indeksit të globalizimit dhe dimensioneve të tij në Shqipëri,

është hartuat tabela I.7, si më poshtë:

Tabela I. 7. Indeksi i globalizimit për Shqipërinë dhe ecuria në vitet 2010 – 2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Indeksi i Globalizimit (i përgjithshëm) 55.64 56.87 58.43 58.32 56.81 52.95

Globalizimi Ekonomik 59.23 58.70 65.44 64.45 61.91 61.81

Globalizimi Social 42.15 44.28 40.15 41.48 42.11 42.56

Globalizmi Politik 71.60 72.80 74.69 73.77 71.10 55.75

Renditja nga 1 në 207 (i përgjithshëm) 94 88 78 78 86 102

Burimi: Përmbledhur nga autori me të dhëna të publikuara: KOF Index of Globalization: 2010 – 2015.

Ritmi i ecurisë së indeksit të globalizimit në Shqipëri nga 2010 – 2015 ka patur luhatje të

dukshme në pikë dhe në renditje, nëse nga 2010 – 2013 ka patur një trend pozitiv, pas vitit

2013 kemi një rënie të dukshme duke treguar për përkeqësim të efektit të globalizimin në

Shqipëri, e ndikuar më shumë nga përkeqësimi i indeksit të globalizimit politik:

Burimi: http://globalization.kof.ethz.ch/, të dhëna 2010-2015. Grafiku nga autori.

59.23 58.765.44 64.45 61.91 61.81

55.64 56.87 58.43 58.32 56.81 52.95

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Economic Globalization Globalization Index (i përgjithshëm)-0.1%

-6.8%



42

Figura I. 15: Trendi i globalizimit (ekonomik dhe indeksi i përgjithshëm) për Shqipërinë

IHD-të jo vetëm që janë një variabël që ndikojnë në globalizimin ekonomik, por edhe ky i

fundit ndikon në zhvillimin e IHD-ve. Disa nga faktorët e globalizimit ekonomik me ndikim

të drejtpërdrejtë mbi IHD-të janë:

(1) Shkëmbimet tregtare dhe transferimi i teknologjisë

Një tregti e bazuar në importe ka premisa për të tërhequr teknologji të reja nga vende të

ndryshme drejt prodhimit vendas (d.m.th ndikon në rritje të produktivitetit në ekonomi).

Shkëmbimet tregtare të importeve të caktuara e bëjnë një gjë të tillë (si p.sh importi i

makinerive dhe pajisjeve që lidhen me kërkim-zhvillim të shoqërive të huaja), Mayer (2001).

Gjithashtu edhe kapitali human ka rol të rëndësishëm në zbatimin e teknologjive që vijnë nga

jashtë ose krijimin e teknologjive si pasojë e zhvillimit të vetë tregut të brendshëm.


Figura I. 16: Trendi i gjendjes së llogarisë korrente (% e PBB) në Ballkanin Perëndimor

Siç shikohet nga figura I.16, niveli i gjendjes së llogarisë korrente ose bilanci tregtar ndaj

PBB-së, me përjashtim të Malit të Zi, Shqipëria është vendi me deficit tregtar më të lartë në

Ballkanin Perëndimor.

-11%-16% -15%

-11% -13%-10% -11%

-13%

-60%

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Shqipëria



43

(2) Niveli profesional dhe i trajnimeve të kapitalit human

Niveli arsimor dhe shkalla e trajnimeve janë një tregues vlerësimi për nivelin absorbues të

dijeve të kapitalit human të çdo vendi. Në kontekstin ekonomik një nivel i lartë arsimor dhe

trajnues, pritet të ketë efekte pozitive në faktorët e produktivitetit total (Isaksson, 2007). Pasi

vetë mundësia e zhvillimit teknologjik dhe dijeve të reja është e lidhur me nivelin arsimor

dhe trajnimin, (Romer, 1990). Kryesisht për vendet në zhvillim ky nivel arsimor apo trajnimi

është matës për zbatimin e teknologjive të reja në ato vende. Bazuar në Raportin Vjetor 2015

të UNDP, nga 188 shtete të ndryshme në mbarë botën, indeksi i zhvillimit të kapitalit human,

e rendit Shqipërinë (sëbashku me Bosnie-Hercegovinën) si vendi me nivel më të ulët në

Ballkanin Perëndimor:

Burimi: Të dhënat: UNDP, Human Development Report 2015, Human Development Index. Grafiku në Excel

nga autori.

Figura I. 17: Renditja sipas indeksit të zhvillimit të kapitalit human, Ballkani Perëndimor,

2015

(3) Shkalla e privatizimit industrial

Ky tregues mat shkallën e peshës së shtetit në prodhimin vendas industrial. Bazuar në ecurinë

e privatizimeve në Shqipëri që filluan nga viti 1992-1993 dhe vazhdojnë ende. Ky hark kohor

mund të ndahet në: 1992 – 1999 me nivel të ulët të të ardhurave nga privatizimi; 2000 – 2010

me nivel të lartë të të ardhurave nga privatizimi; dhe pas 2010 të ardhurat nga privatizimet me

vlerë të vogël (konçensione) (Ministria e Financave, 2015).

Sektorët e prodhimit dhe industrisë në Shqipëri janë me prezencë të investimeve të huaja por

jo në atë masë sa të dominohen nga këto të fundit. Ndërsa sektorët me dominim të kapitalit të

85

85

81

66

49

47

Shqipëria

Bosnie-Hercegovina

Maqedonia

Serbia

Mali i Zi

Kroacia



44

huaj në Shqipëri janë në fushën e shërbimeve të telefonisë dhe sistemit bankar. Aktualisht në

Shqipëri ekzistojnë 4 kompani që ofrojnë shërbimin e telefonisë së lëvizshme, të tilla si:

Vodafone Albania, Albanian Mobile Communications, Eagle Mobile (që është markë e

Albtelecom) dhe Plus Communications, me pjesë tregu përkatësisht: 54%, 33%, 11% dhe

2%. Ndërsa në sistemin bankar nga 16 banka të nivelit të dytë rreth 85% e kapital është me

pronësi të huaj, vetëm Credins Bank dhe Union Bank janë me shumicë kapitali shqiptar.

(4) Kostot dhe kufizimet e financimit

Investimet në një vend pritës sidomos për rastet të cilat kanë të bëjnë me krijimin e një

biznesi të ri dhe ndryshe nga vendi i origjinës, shpesh herë i lind e nevojshme të financohet.

Ky financim varet nga dy komponent: (1) normat e interesit të tregut dhe (2) kufizimet e

alternativave dhe shumave të financimit. Normat e interesit kanë një ndikim të madh në

politikat e financimit dhe zgjerimit të aktivitetit të një biznesi. Ndryshimet në normat e

interesit mund të ndikojnë në masë të madhe aftësinë e një kompanie për tu financuar me

borxh. Në Shqipëri norma e Bonove të Thesarit me maturitet 12 muaj përfaqëson kuotën bazë

nga ku indeksohet çdo normë interesi kredie (Banka e Shqipërisë, 2015). Kjo do të thotë që

kjo normë konsiderohet edhe si zanafilla e ndryshimit të interesit të kredive si e vetmja formë

financimi me borxh në Shqipëri për bizneset rezident. Që në fillim të vitit 2012 e në vazhdim

kjo normë ka shënuar ulje të ndjeshme ndërkohë norma e interesit të kredive në tregun bankar

nuk e ka reflektuar këtë ulje, pothuajse ka mbetur në nivele të qëndrueshme (Banka e

Shqipërisë, 2015). Trendi i normës mesatare të interesit të kredive për sektorin privat në

vendet e Ballkanit Perëndimor është:

13%14%

13% 13% 13% 12%11%

10%9%

0%

5%

10%

15%

20%

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Shqipëria



45


Figura I. 18: Trendi i normës së interesit të kreditimit në Ballkanin Perëndimor

Figura I.18, lehtësisht tregon që Shqipëria është një vend me kosto të larta financimi me

kredi për bizneset krahasuar me vendet e Ballkanit Perëndimor. Një element tjetër që ka

ndikim në IHD-të sidomos kur janë në formën e bizneseve të reja apo të formave vertikale të

IHD-ve, është kufizimi i kreditimit nga bankat e nivelit të dytë dhe alternativa të kufizuara

financimi në vendet pritëse. Ndonëse niveli i sistemit bankar në Shqipëri ka përmasa

zhvillimi të krahasueshme me vendet e rajonit dhe më gjerë, dhe ka dëshmuar qëndrueshmëri

e gjendje likuiditeti të lartë edhe në vitet e para të krizës financiare 2008 – 2010. Ndërsa më

vonë gjendja e kredive me probleme arriti nivele të larta, në 2013-2014 niveli i kredive me

probleme arriti në rreth 25% (Banka e Shqipërisë, 2015). Në Shqipëri sistemi bankar i niveli

të dytë përfaqëson sektorin kreditues në vend dhe për disa vite bankat tregtare kanë qenë

skeptike në dhënien e kredive për investitorët e huaj, duke preferuar më shumë të kreditojnë

investimet në projekte më kapital vendas. Arsyeja kryesore që lidhet më këtë fenomen është

risku që këta biznese, të cilat kryesisht janë degë të kompanive mëma me vështirësi

financiare, mund të kreditojnë “mëmat” e tyre me fondet e akorduara nga bankat ose edhe

riatdhesimin e gjithë fitimit (p.sh në 2008 AMC8 i dha kredi kompanisë mëmë). Fluksi i

kredive për kompanitë e huaja në Shqipëri për herë të parë rezultoni negativ në vitin 2009, në

masën rreth 40 milion lekë (METE, 2010). Arsyet për këtë nuk janë të qarta, por sipas

përvojave të disa vendeve të rajonit në kuadrin e efektit që dha kriza financiare e cila filloi në

fund të vitit 2008, është se kompanitë me kapital të huaj në Shqipëri janë përgjithësisht

kompani “bija”, dhe kompanitë “mëma” të prekur nga kjo krizë likuiditeti dhe vështirësi

financiare bëri që këto “bija” të financojnë “mëmat” (duke sjell dalje të pastra kapitali nga

Shqipëria në vende të tjera).

Gjithashtu në Shqipëri mungon një treg funksional i letrave me vlerë të financimit si:

obligacione korporate, derivateve, bursë e aksioneve, etj. duke bërë që alternativat e

financimit të jenë të kufizuara. Për pasojë bizneset në Shqipëri si me kapital vendas ashtu

edhe të huaj kanë një kufizim të financimit i cili është i limituar në shuma, lloje, afate, etj.

Kjo ka bërë që edhe kostot e burimeve të financimit të jenë të larta dhe me procedura të

zgjatura financimi.

8 Sipas Raportit vjetor te investimeve te huaja direkte ne Shqipëri, viti 2010.



46

(5) Stabiliteti ekonomik (inflacioni)

Stabiliteti ekonomik është një tregues shumë kompleks dhe makroekonomik. Megjithatë

shumë vende e pranojnë matjen e stabilitetin ekonomik të lidhura me ndryshimet e inflacionit

në ekonomi. Duke lidhur stabilitetin ekonomik me stabilitetin e çmimeve dhe ky i fundit

shikohet në masën e qëndrueshmërisë së inflacionit. Për vendet e rajonit të Ballkanit

perëndimor, kemi:


Figura I. 19: PBB deflatori në Ballkanin Perëndimor

Trendi i inflacionit në Shqipëri treguan një stabilitet të çmimeve, dukshëm, krahasuar me

vendet e rajonit.

(6) Kursi i këmbimit valutor

Një zhvlerësim i monedhës së vendit pritës kundrejt vendit të origjinës së një investitori i rrit

vlerën relative të pasurisë së tij duke i ulur kostot relative të kapitalit të investuar. Kjo dukuri

i nxit IHD-të të zhvillohen (Klein and Rosengren ,1994). Në 1997 studiuesi Blonigen bën një

argumentim për të mbështetur rolin e lëvizjeve të kursit të këmbimit në flukset e IHD-ve. Ai

supozon që një kompani e huaj A dhe një kompani vendase B kanë të njëjtën mundësi për të

blerë një aset specifik në tregun e vendit pritës, por kanë mundësi të ndryshme për të

realizuar kthimin mbi këtë aset në tregjet e huaja (jashtë vendeve përkatëse të origjinës). Në

këtë rast lëvizjet e kursit të këmbimit mund të ndikojnë në vlerën relative të asetit. Ndërsa

3% 3%4% 4%

2%

4%

2%1%

0% 1%

-6%-4%-2%0%2%4%6%8%

10%12%14%16%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014



Shqipëria



47

kompania A dhe kompania B paguajnë në të njëjtën monedhë mund të realizojnë kthime në

monedha të ndryshme, dhe në këtë rast ndikohen direkt nga kursi i këmbimit.

Në Shqipëri kursi i këmbimit pritet të ndikoje kostot e financimit për investitorët e huaj dhe

ajo çfarë është më e rëndësishme është fakti që ndikon ndjeshëm marrëdhënien e tregtisë së

jashtme. Sipas publikimeve të Bankës së Shqipërisë nga 2006-2010, kursi Euro/Lekë ka patur

një rritje të ndjeshme ndërkohë në vijim ka ruajtur një qëndrueshmëri brenda intervalit 138 –

140, që do të thotë monedha jonë është zhvlerësuar vazhdimisht në raport me monedhën Euro

më shumë vitet e para të hyrjes së monedhës së Euros në qarkullim deri në 2010, pastaj ka një

trend të qëndrueshëm. Kurse me monedhën Dollarë, pothuajse ka ndodhur e kundërta, vitet e

fundit ka patur një trend rritës së kursit Dollarë/Lekë duke treguar për një zhvlerësim të

vazhdueshëm të Lekut ndaj Dollarit, e sidomos në vitin 2014-2015 shënon shifrat rekord të

një historiku prej dy dekadave e gjysëm të tregtisë së lirë të Shqipërisë. Kështu që efekti i

kursit të këmbimit në Shqipëri është një tregues i rëndësishëm në riskun e bizneseve në këtë

vend, pasi lëndë të para në ndërtim, prodhim, hidrokarbure, etj. në peshën më të madhe të

tyre importohen.

Megjithatë sipas teorive moderne të faktorëve ndikues të IHD-ve ndikojnë edhe kombinimet

e njëkohshëm të lidhjes së këtyre faktorëve të cituar më lart.

I.3.3 Lehtësira për bizneset

Në një nga çështjet më lart, analizuam dimensionet ndikues të liberalizimit të politikave mbi

IHD-të dhe arritëm në përfundimin që këto politika janë instrumente të uljes së barrierave të

brendshme të një vendi pritës ndaj investitorëve të huaj. Në të vërtetë respektimi dhe

përmbushja e shumë nga këto politika nuk është gjë tjetër veçse krijimi i një kornize të

përgjithshme të favorshme të gjithë investitorëve në një ekonomi, gjë që sjell reduktimin e

riskut politiko-ligjor në ekonomitë e këtyre vendeve pritëse. Ndërsa masat e ndërmarra nga

qeveria me qëllim lehtësimin e bizneseve, përfshijnë përpjekjet për promovimin, dhënien e

stimujve nxitës, ofrimin e terrenit të hapur të sipërmarrjeve për bizneset, e sidomos

investitorëve të huaj. Masat e para lidhen me transparencën dhe konkurrencën e ndershme në

treg, duke luftuar korrupsionin në vend dhe duke rritur nivelin e performancës së

administratës publike, etj. Në ditët tona këto masa janë të përmendura gjerësisht në botë dhe

madje shpejtësia e evoluimit të tyre është gjithnjë e më e lartë.



48

Drejtimi i politikave të vendeve pritëse në tërheqjen e IHD-ve, filloi të nxjerrë në pah nevojën

për promovim të potencialeve të biznesit në këto vende. Në këto kushte investitorët në shumë

vende nuk i përgjigjen këtyre kërkesave sipas pritshmërive, dhe kjo nxori në pah fenomenin e

imazhit të një vendi pritës, në sytë e investitorëve të huaj. Rreth tre dekada më parë Irlanda

dhe Kanadaja ndërmorën fushata të fuqishme informimi duke përdorur edhe spote publicitare

me qëllim ndryshimin e perceptimit negativ që kishin investitorët e huaj për klimën e

investimeve, në këto vende (Wells dhe Wint, 1990).

Problemi i imazhit ka qenë dhe vijon të shoqërojë shumë vende me ekonomi në tranzicion

dhe me ekonomi në zhvillim, prandaj kanë lindur agjenci9 të nxitjes së investimeve, që

informojnë, promovojnë dhe monitorojnë potenciale investuese në vende të ndryshme. Sot

qeveritë e këtyre vendeve janë bërë më të vetëdijshëm për promovimin e vendit të tyre tek

investitorët e huaj. Aq e nevojshme ishte informimi dhe promovimi i potencialeve të

zhvillimit të bizneseve për investitorët e huaj në mbarë botës, saqë në vitin 1995 u themelua

një shoqatë ndërkombëtare me këtë qëllim, e quajtur Shoqata Botërore e Agjencive për

Nxitjen e Investimeve (WAIPA10

). Në vitin 2013 në këtë Shoqatë ishin të anëtarësuar 170

agjenci nga 130 vende të ndryshme të botës.

Një formë e lehtësimit të biznesit është edhe ofrimi i shërbimeve ndihmës për investitorët e

huaj. Pengesat burokratike dhe vonesat proçeduriale që përballen investitorët e huaj, i

dekurajon ata që të bëjnë investim edhe në projektin e fituar. Prandaj, shumë qeveri të

vendeve pritëse filluan: të përshpejtonin procedurat; të reduktonin etapat burokratike të

miratimit të investimit dhe marrjes së lejeve; të përfshiheshin me anë të këshillimeve, etj.

Si rrjedhojë e konkurrencës së lartë globale për IHD-të, shërbimet për lehtësirat në investime

janë zgjeruar shumë vitet e fundit, duke arritur deri në shërbime të çështjeve operative të

biznesit. Këto shërbime apo lehtësira ndaj investitorëve të huaj të kryera nga qeveria dhe

organet e saj, sjellin:

Përmirësimin dhe rritjen e imazhit të një vendi pritës për tërheqjen e IHD-ve, ndoshta

duke e bërë edhe të diferencuar nga ky avantazh në rajon.

9 Në Shqipëri është krijuar një institucion i quajtur Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve (AIDA) që

është themeluar dhe funksionon në bazë të Ligjit nr. 10303, datë 15 korrik 2010 “Për krijimin dhe organizimin e

Agjencisë Shqiptare të Zhvillimit të Investimeve”. 10

World Association of Investment Promotion Agencies



49

Riinvestimin e fitimeve të investitorëve të huaj në vendin ku i vjelën këto fitime (kjo

është edhe një politikë e tërthortë që bën qeveria e një vendi pritës për të përmirësuar

në perspektivë bilancin e pagesave të saj dhe rritjen e investimit shtesë në vend).

Nga ana tjetër duke vepruar në këtë mënyrë qeveritë e vendeve pritëse investojnë në

një emër të mirë të klimës së biznesit në vend duke provokuar një reaksion të

tërheqjes së IHD-ve nga vetë vlerësimet e investitorëve të huaj.

Duke kuptuar efektin që kanë këto lehtësia të bërjes së biznesit dhe tërheqjes së investitorëve

të huaj, gama e këtyre stimujve dhe numri i tyre është rritur ndjeshëm në nivel botëror që nga

mesi i viteve 80-të.

Sipas Raportit Vjetor “Të bësh biznes” të Bankës Botërore, nga 189 shtete, Shqipëria është

përmirësuar ndjeshëm në 2015 krahasuar me 2014, dhe është përmirësuar edhe në krahasim

me vendet e rajonit. Ndërsa sipas indeksit të konkurrencës (publikuar po nga Banka Botërore)

nga 144 shtete, Shqipëria ka një përmirësim modest nga 2014 në 2015 dhe sëbashku me

Serbinë janë vendet me konkurrencë më të ulët në rajon:

Tabela I. 8. Klasifikimi sipas lehtësirave së biznesit dhe konkurrencës në Ballkanin

Perëndimor

Shteti/Viti Lehterira e biznesit (189 shtete) Indeksi i konkurrences (144 shtete)

2015 2014 2015 2014

Kroacia 65 89 77 77

Mali i Zi 36 44 70 67

Maqedonia 30 25 60 63

Serbia 91 93 94 94

Bosje-Hercegovina 107 131 111 *

Shqipëria 68 90 93 97

Kosova 75 86 * *

Burimi: World Bank: Doing Business, 2014 – 2015; Competitiveness Index, 2014-2015. Shënim: Shenja *

tregon mungesën e matjeve.

Në politikat dhe konceptet moderne, lehtësira ndaj biznesit të huaj janë:

Stimujt financiar: janë mjete që mund të përdoren nga autoritetet qeverisëse të një vendi

pritës kur kërkon të zhvillojë investime të huaja në një zonë, e cila nuk ka aq avantazhe

konkurruese, krahasuar me një vend tjetër për shembull, një shtet tjetër fqinj. Qëllimi i këtyre

strategjive të bazuar në stimuj financiar është kur qeveria e një vendi pritës angazhohet në

zhvillimin ekonomik dhe social të një zone gjeografike të caktuar, me perspektiva



50

potencialisht të favorshme për ekonominë e vendit. Zakonisht kjo mund të ndodhë kur

synohet zbatimi i një strategjie “të shënjestruar” d.m.th që synohet tërheqja e një ose disa

investitorë të huaj (OECD, 2003). Këto mund të quhen paketa për investitorë të huaj specifik,

që qeveritë e vendeve pritëse i ofrojnë në forma të ndryshme të rimbursimit të kostove të

zhvendosjes së një kompanie të huaj nga një shtet i caktuar në vendin pritës ose kostot e

krijimit të degëve të reja të cilat janë të shumëllojshme:

Kostot e zhvendosjes me natyre kapitale dhe operative.

Koston e këshillimeve administrative (p.sh. krijimi i agjencive dhe shoqatave të

investitorëve të huaj, etj.).

Mbulimin e pjesshëm të pagave të punonjësve për fazën e parë të instalimit të biznesit

në vendin pritës.

Dhënien e kredive të buta për financimin e projekteve të caktuar (p.sh. në Shqipëri

METE 2008-2013, kredi me interes të ulët për financimin e hidrocentraleve, sektori i

energjitikës). Këtu mund të ekzistoje edhe mundësia zero interes për një kohë

fillestare.

Dhënia e dorëzanisë (garancisë) nga qeveria për huatë e marra nga investitorë të huaj

të caktuar ose për projekte të caktuara.

Privatizimi i pasurive të paluajtshme me oferta “premium”.

Mbulimin e një pjese ose të gjithë kostos së kërkim-zhvillimit, apo mbulimin e një

pjesë të zinxhirit të furnizimit të mallrave ose shërbimeve.

Infrastruktura: zhvillimi infrastrukturor shikohet si një tregues i potencialeve zhvillimore të

investimeve private dhe vetë produktivitetit të një ekonomie, nga ana tjetër zhvillimi

infrastrukturor fizik për një vend shoqërohet me shpenzime të mëdha kapitali të buxheteve të

shteteve. Me infrastrukturë kuptojmë një dimension të gjerë variablash të integruar, si:

sistemi rrugor automobilistik, hekurudhat, portet, aeroportet, niveli i telekomunikacionit, e

deri tek zhvillimi institucional (p.sh. standardet e kontabilitetit, shërbimet financiare,

shërbimet ligjore, etj.). Sipas ODI (1997) një infrastrukturë e dobët shikohet si pengesë por

edhe si nxitëse e IHD-ve (lidhur me fokusin e biznesit të investitorit të huaj). Në pikëpamjen

e rritje së produktivitetit infrastruktura është një element i cili rrit cilësinë e investimit në

vend e për pasojë sjell rritje ekonomike duke nxitur IHD-të, (Jordaan, 2004). Disa tregues të

matjes së nivelit të infrastrukturës të një vendi sipas studimeve janë: numri i telefonave për



51

1000 banorë, ose numri i celularëve për 1000 banorë, përdoruesit e internetit për 100 banorë,

kilometra rrugë automobilistike ose hekurudhore, etj.

Sipas statistikave zyrtare për gjendjen infrastrukturore në Shqipëri (INSTAT, 2013), kemi:

Infrastruktura fizike (sistemi rrugor, porte dhe aeroporte). Sistemi rrugor në Shqipëri

është në një pjesë të madhe në rikonstruksion dhe e pazhvilluar sipas standardeve

Evropiane. Rrjeti rrugor përbëhet nga 18,000 km rrugë nga ku 7,450 përbën rrjetin

kryesor. Sistemi hekurudhor është i rrënuar dhe i pa rehabilituar plotësisht, transporti

publik jo i organizuar dhe jo efiçent. Ndërsa transporti detar në Shqipëri është në:

Durrës, Vlorë, Shëngjin dhe Sarandë. Më kryesori është porti i Durrësit dhe më i afërt

me kryeqytetin. Përmes këtyre porteve ka rrugë tranziti tregtar me shtetet: Maqedoni,

Kosovë dhe Bullgarinë. Nga ana tjetër Shqipëria ka vetëm një aeroport civil

“Aeroporti Nënë Tereza” që deri në 2014 kishte 13 kompani ajrore dhe 18

destinacione të rëndësishmë në Evropë dhe Botë.

Telefonia e lëvizshme: abonentë të telefonisë së lëvizshme numëroheshin 4.86 milion,

d.m.th 4.86/2.82 = 1.72 herë më e lartë sesa numri i popullsisë.

Interneti, numërohen 210,000 abonentë interneti ose 0.21/2.82 = 7.44% e popullsisë.

Përdorues të internetit janë zonat e mëdha urbane. Shërbimin e internetit në vend e

ofrojnë më shumë sesa 115 operatorë, të kombinuara edhe me ofrimin e shërbimeve të

ngjashme (Autoritetit të Komunikimeve Elektronike dhe Postare, 2013).

Format e pagesave/stransfertave elektronike, numri i konsumatorëve të kartave të

debit dhe kreditit është rrit ndjeshëm. Madje bankat kanë filluar gjerësisht të ofrojnë

shërbime elektronike me anë të internetit.

Duke krahasuar vetëm në një aspekt infrastruktur Shqipërinë me Rajonin e Ballkanit

Perëndimor, figura I.20. Nga viti 2009 e në vazhdim, të gjitha vendet janë të krahasueshëm

në rezultatet e përdoruesve të internetit:



52

Burimi: Të dhënat, Banka Botërore, 2004-2014. Shënim: Kosova nuk ka matje për këtë tregues. Grafiku në

Excel nga autori.

Figura I. 20: Përdorues të internetit për 100 individ, 2004-2014, në Ballkanin Perëndimor

Përfundimisht themi se gama e lehtësirave për biznesin aplikohet në forma të ndryshme dhe

akoma më gjerë sesa kemi cituar deri tani, pasi vetë qeveritë e vendeve pritëse fokusohen në

lloje të ndryshme biznesesh dhe investitorësh, pra mund të ketë edhe trajta të tilla:

Lehtësira rregullative (proçeduriale), e cila shfaqet në thjeshtime të praktikave të caktuara,

thjeshtime të proçedurave, lehtësime të kërkesave mjedisore apo ambientaliste ose

përgjegjësisë sociale (brenda kufijve të lejuar), etj.

Garantimi i njohurive teknike të fuqisë punëtore, p.sh. kur në vendin pritës po lind një tregu

i ri i punës, dhe qeveria vendos hapjen e degëve të reja të profesioneve në arsimin e lartë

publik ose kurseve të kualifikimit për të krijuar një fuqi punëtore të aftë për këtë treg, etj.

26

1015

24

4145

4955 57

60

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Maqedonia Bosnie-Hercegoniva Mali i ZiSerbia Kroacia Shqipëria



53

KREU II:

“SHQYRTIM I LITERATURAVE EMPIRIKE MBI IHD-të”

II.1 KOSTO E KAPITALIT TË INVESTUAR NË BIZNES

Në kontekstin e krizave financiare të kohëve moderne, një nga studiuesit e krizave financiare,

(Fosberg, 2012) ka analizuar se si kriza financiare e vitit 2008 solli reduktimin e emetimit të

letrave me vlere nga kompanitë dhe reduktimin e kredive (dhe forma të tjera të huave) nga

institucionet financiare. Por si rezultat edhe i uljes së vlerës së tregut të aksioneve të

kompanive në bursa, raportet e strukturës së kapitalit ndryshuan ndjeshëm tek kompanitë,

duke rritur peshën e borxhit, e njëkohësisht edhe të riskut financiar të kompanive. Në këto

rrethana shumë kompani përjetuan ndryshime të strukturës së kapitalit, duke u larguar nga

struktura optimale e teorive financiare.

Të gjendët niveli optimal i strukturës së kapitalit do të thotë të arrihet qëllimi i maksimizimit

të pasurisë së kompanisë në lidhje me riskun, fitimin dhe vlerën. Në literaturën financiare

ekzistojnë shumë debate nëse ekziston një strukturë optimale kapitali, që pas viteve 50-të dhe

vijon edhe në ditët tona. Ata që mendojnë se ekziston struktura optimale e kapitalit

mbështesin teorinë tradicionale, d.m.th një strukturë është optimale kapitali nëse kosto e

kapitalit është minimale. Ndërsa kundërshtuesit e kësaj teorie, fillojnë që me Modigliani-

Miller në 1958. Bazuar në parimin që një strukturë optimale kapitali sjell maksimizimin e

pasurisë së aksionerëve të kompanisë, atëherë gjetja e nivelit optimal analizohet njëkohësisht

me fitimin dhe riskun.

Një nga sfidat financiare dhe menaxheriale më të rëndësishme të një kompanie është

përcaktimi i strukturës optimale të kapitalit, e cila në të vërtetë si çdo optimizimi financiar,

është një problem me shumë variabla dhe kushtëzime (të faktorëve të jashtëm

makroekonomik si dhe të faktorëve të brendshëm të kompanisë). Megjithatë pranohet se në

një ekonomi, apo degë ekonomie, kompanitë lider janë ato që kanë arritur të optimizojnë

strukturën e tyre dhe njëkohësisht të minimizojmë koston mesatare të kapitalit. Nëse marrim

në analizë një ekonomi, kompanitë me performancë më të lartë dhe me nivel më të madh të



54

aseteve, dhe që kanë shumë kohë që performojnë si më të mirat në treg, themi se kanë arritur

të optimizojnë strukturën e tyre financiare. Kuptohet që kompanitë e tjera në atë treg do të

synojnë të ndjekin këta lidëra ose do të tentojnë ti imitojnë ato.

Se cila është lidhja midis strukturës së kapitalit dhe vlerës së kompanisë, përgjigja e parë u

dha nga Modigliani dhe Miller (1958, 1963). Më vonë filluan të bëheshin studime të

strukturës së kapitalit të kompanive nga Leland dhe Pyle (1977), Rajan dhe Zingales (1995),

La Porta, Lopez-de-Silanes, Shleifer dhe Vishny (1999), etj. Struktura optimale e kapitalit

nënkupton gjetjen e raportit të borxhit dhe kapitalit të vet, që maksimizon vlerën e

kompanisë me risk minimal (Myers, 1984).

Duke zhvilluar modelin e Modigliani-Miller dhe duke korrigjuar asimetrinë e informacionit,

Heinkel (1982) ishte i mendimit që nivelet optimale dhe ekuilibër të strukturës së kapitalit

janë të lidhura me pritshmëritë e investitorëve. Gjithsesi në strukturën e kapitalit ndikojnë

edhe faktorë të tillë si pronësi e manaxherëve të kompanisë, etj. (Dewatripont dhe Triole,

1994). Për të analizuar faktorët përcaktues së strukturës së kapitalit të kompanive, me anë të

treguesve financiar, një studim i tillë i plotë u realizua nga Rajan dhe Zingales (1995), të cilët

analizuan të dhënat panel për periudhën 1990 – 1996 të kompanive në Kanada, Danimarkë,

Gjermani, Itali, Suedi, UK dhe USA. Modelet e këtyre autorëve do të jenë edhe objekt i

aplikimit për bizneset e mëdha në Shqipëri, në këtë punim.

Megjithatë përfitimi dhe risku i kompanive shikohet në shumë dimensione dhe profile, dhe

është i pa shkëputur nga struktura financiare. Në gjykimet financiare ekzistojnë disa tregues

financiar me natyrë kontabël që e bëjnë të mundur këtë, të tillë si: kthimi nga kapitali i vet,

fitimi për aksion, marzhi i fitimit operativ, shkalla e levës financiare dhe totale, etj. Një

tregues domethënës për të përcaktuar normën e skontimit të aksioneve të një kompanie është

treguesi financiar ROE (ROE = fitim neto/kapital i vet mestar), (Velez-Pareja, 2000).

Gjithashtu është vrojtuar që ekziston një lidhje e qëndrueshme dhe e rëndësishme statistikore

të treguesit ROE me normën e skontimit të aksioneve për kompanitë e listuara në bursë

(Hevert, 2014). Vlerësimi i përfitueshmërisë së aksioneve të listuara në bursë bëhet sipas

modelit të vlerësimit të çmimit të mjetit kapital (CAPM), njihet edhe me termin vlerësimi në

kushte efiçente tregu, nga ku titulli financiar pozicionohet sipas lidhjes risk-kthim (Traynor,

1961; Sharpe, 1964 dhe Lintner, 1965). Përdorimi i modelit CAPM në vende që nuk kanë

tregje kapitali ose i kanë jolikuid (si rasti i Shqipërisë), është i pamundur. Megjithatë një

tregues i mirë i vlerësimit të normës së skontimit të aksioneve të një kompanie, në mungesë



55

të vlerësimit CAPM është raporti ROE (Hevert, 2014). Madje shumë konsulentë financiar të

vendeve me tregje financiare të zhvilluara, për të bërë vlerësime që përftohen nga modeli

CAPM i referohen fillimisht raportit ROE si një mënyrë komode dhe e përafruar vlerësimi

(Graham dhe Harvey, 2001).

Struktura e kapitalit të kompanive është një fushë komplekse e veprimtarive financiare të

kompanive. Në strukturën e kapitalit integrohen të gjitha vendimet me natyrë financuese

afatgjatë. Në këtë kontekst struktura e kapitalit është e ndikuar nga shumë variabla. Në

tabelën II.1 në vijim kemi të përmbledhur treguesit financiar të kompanive dhe lidhja me

strukturën optimale të kapitalit duke shpjeguar kuptimin e raportit si dhe pritshmëritë e kahut

të lidhjes. Për të analizuar këtë lidhje të treguesve financiar me strukturën optimale të

kapitalit, do ti referohemi studimeve të disa autorëve: Titman dhe Wessels (1988); Harris dhe

Raviv (1990); Rajan dhe Zingales (1995); Ross, Westerfield dhe Jaffe (2002); Hammes dhe

Chen (2003), Gitman dhe Zutter (2010); Fama dhe French (2012); Whited (2012); etj.

Tabela II. 1. Emërtimi dhe shpjegimi i variablave të strukturës së kapitalit

Treguesi financiar Përshktimi i treguesit financiar Pritshmëria

e lidhjes

Struktura e financimit

me borxh (Borxh

total/Asetet totale)

Ndryshe njihet edhe si raporti i borxhit, ky tregues i

strukturës së kapitalit të kompanisë tregon edhe riskun

financiar të kompanisë.

Variabël i

varur

Asete të trupëzuara të

qëndrueshme (Aesete

fikse/Asetet totale)

Ky tregues ruan vlerën e kompanisë, pasi asetet jo-fikse të

tillë si emri i mirë e humbasin lehtësisht vlerën, pra asetet

fikse janë më të qëndrueshëm (veçanërisht për rastet kur

kompania është në vështirësi financiare). Asetet fikse janë

pjesë e investimit afatgjatë.

Lidhje

pozitive “+”

Shkalla e përfitimit

(EBIT/Asetet totale)

Ky tregues mat nivelin e përfitimit para interesave dhe

tatimit për kompaninë i standardizuar në raport me asetet e

kompanisë. Mayers (1977) thekson që kompanitë

preferojnë rritjen e investimit më shumë nga fitimi i

pashpërndarë sesa marrja e borxhit dhe emetimit të

aksioneve. Kjo e bën shumë të rëndësishëm analizën e

këtij treguesi në strukturën e kapitalit.

Lidhje

negative “-“



56

Risku i fitimit, d.m.th

koefiçenti i variacionit

të EBIT

EBIT = fitimi para interesave dhe tatimit, i cili duhet të

matet si një mesatare të tregut, për një seri kohore të

dhënash financiare. Ky tregues mat riskun e aktivitetit

operativ të biznesit.

Lidhje

pozitive “+”

Rritja e kompanisë

[(Asete Totale–

Kapitalin aksioner +

Vlerën e tregut të

aksioneve)/ Asetet

totale]

Ky tregues është edhe një formë e rritjes së jashtme dhe e

vlerësimit të tregut për kompaninë, e cila ndikon ndjeshëm

në strukturën financiare të kompanisë. Në një vend si

Shqipëria pa bursë të letrave me vlerë, vlera e tregut të

aksioneve është e pamundur që të vlerësohet në çdo

moment. Ajo mund të vlerësohet vetëm kur kemi shit-

blerje të kompanisë. Në kushte të tjera normale të biznesit

ekspertët kontabël e vlerësojnë sa vlera e kapitalit aksioner

nga bilancet e tyre.

Lidhje

negative “-“

Madhësia e kompanisë:

Ln(shitje neto) ose

Ln(aseteve totale)

Ky tregues shërben për të analizuar edhe lidhjen e

madhësisë me riskun e biznesit. Sa më e madhe të jetë

madhësia e biznesit aq më i vogël risku i biznesit.

Kompanitë e vogla nuk kanë mundësi të financohen me

obligacion dhe forma të tjera financimi alternative, kështu

që e kanë më të kushtëzuar ndryshimin e strukturës së

kapitalit.

Lidhje

pozitive “+”

Burimi: Rishikim literature nga autori.

II.2 TEORIA E RRITJES EKONOMIKE DHE LIDHJA ME IHD-të

Një nga çështjet më të diskutuara në mbarë botën në lidhje me politikat ekonomike dhe jo

vetëm, që duhet të ndërmarrin qeveritë, është rritja e mirëqenies së qytetareve të tyre.

Mirëqenia është një koncept që në të vërtetë i kalon përmasat ekonomike, e ndoshta edhe ato

juridike, duke arritur deri në nivelet e kufijve të sociologjisë dhe psikologjisë. Megjithatë

ekonomistët kur flasin për mirëqenien e një vendi kanë në mendje rritjen ekonomike të këtij

vendi. Ky është treguesi makroekonomik që përfaqëson më së miri nivelin e mirëqenies së

një vend ose standardin e jetesës (Mankiw, 2012). Në të vërtetë, nëse flasim për rritjen

ekonomike (d.m.th normën e rritjes së Prodhimit të Brendshëm Bruto ose normën e rritjes së

Prodhimit të Brendshëm Bruto për frymë), kemi parasysh dinamizmin e llogarisë së të



57

ardhurave, llogarisë së formimit të kapitalit, llogarisë së prodhimit dhe llogarisë së

marrëdhënieve tregtare me jashtë, veçanërisht për ekonominë e një vendi. Bazuar në këtë

tregues ekonomik i cili tregon standardin e jetesës në vend, ka patur dhe vazhdon të ketë

shumë interes që të identifikohen dhe të analizohen faktorët që e përcaktojnë atë.

Modelet e teorive ekonomike të krijuar nga teoricienë ekonomie, përpiqen të shpjegojnë

faktorët që çojnë në rritje ekonomike dhe në diferencat e mëdha të normës së rritjes

ekonomike dhe nivelit të të ardhurave të vendeve të ndryshme. Ndonëse modelet kanë shkallë

të ndryshme kompleksiteti, të gjithë përpiqen të shpjegojnë variablat “endogjenë” (duke u

bazuar në një numër supozimesh), nëpërmjet variablave “ekzogjenë” (të cilët nga teoritë

ekonomike merren si të mirëqenë). Për këtë duhet ti ndajmë teoritë në dy etapa kohore:

(1) Teoria Neo-Klasike e rritjes (1960 – 1990) . Kjo teori shpjegon rritjen ekonomike me

anë të lidhjes funksionale të “punës”, “kapitalit” dhe “teknologjisë”. Modeli i parë

vlerësues u prezantua nga novelisti Robert Solow (1956). Ky model mund të

formulohet ose në kohë diskrete ose në kohë të vazhdueshme, por versioni në kohë

diskrete është më i përdorshëm. Teoria e tij më vonë u quajt rritje e jashtme

“ekzogjene” dhe nuk u analizuan lidhjet e brendshme të faktorëve të prodhimit. Sipas

teorisë së rritjes së brendshme “endogjene” modeli duhet të marrë në konsideratë edhe

faktorë të tillë si: ekonominë e shkallës, rritjen e të ardhurave ose ndryshimet

teknologjike të produktit në proces, etj.

(2) Teoria moderne e rritjes (pas viteve 90-të). Variabli “puna” në modelin Solow tregon

fuqinë punëtore duke iu referuar vetëm aftësive bazë të punëtorëve. Mënyra më e

thjeshtë për të marrë në konsideratë ndikimin e kapitalit human në rritjen ekonomike

është përfshirja e tij si faktor prodhimi në modelin Solow. Shumë vite më vonë nga

konceptimi i modelit të Solow-t, studiuesit: Romer (1990), Grossman dhe Helpman

(1991) dhe Mankiw, Romer dhe Weil (1992), e zgjeruan konceptin e teorisë së rritjes

duke e modeluar si një faktor të rëndësishëm të rritjes ekonomike si një rritje e

brendshme të lidhur me IHD-të. Sipas tyre vetë progresi teknologjik është forca

kryesore e rritjes ekonomike të një vendi. Ku IHD-të jo vetëm që janë kapital i

investuar në një vend pritës por ata kontribuojnë fuqimisht në rritjen ekonomike të

këtyre vendeve duke sjell teknologji të avancuara nga vendet e origjinës.

Këndvështrimi modern mbështetet në faktin që IHD-të kontribuojnë në rritjen

ekonomike të vendeve pritëse, madje identifikohen edhe faktorë të tjerë që rriten nga



58

prania e IHD-ve si: rritja e cilësisë së kapitalit human; rritjen e forcës së konkurrencës

së tregjeve; etj. (Dunning, 1993; Blomstrom et al, 1996; Borensztein et al, 1998; dhe

De Mello, 1999).

Dowling dhe Hiemenz (1982), Lee dhe Rana (1986), argumentojnë që rritja ekonomike e një

vendi pritës përshpejtohet nga prania e IHD-ve. Kjo sepse rritja e lartë dhe e qëndrueshme

ekonomike e një vendi pritës, zakonisht krijon nivel të lartë të kërkesave për kapital në

ekonomi dhe si rezultat rriten nevojat për IHD, duke krijuar një klimë të favorshme

makroekonomike për të tërhequr investitor të huaj, të rinj. Nga ana tjetër, rritja e prezencës së

IHD-ve një vend pritës, rrit sigurinë e investitorëve të huaj, të rinj, për të investuar në këto

vende. Në këtë kontekst, IHD-të dhe rritja ekonomike karakterizohen nga një lidhje ndikuese

në të dy drejtimet. Jones (1995) tregoi se pas Luftës së Dytë Botërore në SHBA numri i

shkencëtarëve dhe inxhinierëve është rritur ndjeshëm në kërkim zhvillim, ndonëse faktorët e

tjerë të prodhimit kanë qëndruar konstant. Kjo ka bërë që ky vend të ketë një rritje ekonomike

të vazhdueshme në sajë të progresit teknologjik. Megjithatë lidhja midis faktorëve ekzogjen

dhe dijeve të reja, varet edhe nga cilësia e institucioneve, shkalla e hapjes dhe fleksibilitetit të

ekonomise, etj. E pranojmë faktin që nuk mundet që dijet e zotëruara në një vend të jenë

lehtësisht të matshme, por ato marrin trajta të matshme kur kthehen në proçese kërkim-

zhvillimi, patenta, teknologji dhe sidomos kohët e fundit në teknologji informacioni,

(Jorgenson dhe Stiroh, 2000).

Bazuar në teorinë neokalsike dhe atë moderne të rritjes, le të analizojmë dy faktorët bazë

“ekzogjen”: (1) punën dhe (2) kapitalin në rritje e produktivitetit në një ekonomi. Faktori

punë, do të trajtohet i plotë si kapital human, kurse faktori kapital do të trajtohet vetëm për

pjesën e IHD-ve, ndërsa faktori “endogjen” teknologjia do të shikohet i lidhur me të dy

faktorët “ekzogjen”. Sipas kësaj teorie lidhja e faktorëve me produktivitetin total është

pozitive dhe e shpjeguar me anë të lidhjes funksionale “Cobb-Douglas”.

II.2.1 Krijimi i novacioneve dhe progresi teknologjik

Një vend i cili ka një sistem efektiv në kërkim-zhvillim, shoqërohet me rritje së ekonomisë.

Në të vërtetë ky sistem fokusohet në dy drejtime:

së pari, në gjenerimin e ideve të reja dhe novative,

së dyti, në përthithjen e ideve të reja nga vende të tjera dhe zbatimin e tyre.



59

Empirikisht është parë që ekziston një korrelacion pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm

midis investimeve në kërkim-zhvillim dhe rritjes së faktorëve të produktivitetit total në

afatgjatë (Abdih dhe Joutz, 2005). Madje një studim i tillë më vonë është përdorur edhe për të

matur shkallën e përhapjes së ideve të reja, i cili shprehet se në afatshkurtër shkalla e

përhapjes së dijeve të reja shoqërohet me një “difuzion” të ngadaltë.

Kërkim-zhvillimet e bëra nga bizneset vendas, sektori publik (përgjithësisht universitetet) dhe

bizneset e huaj, ndikojnë në afatgjatë pozitivisht tek faktorët e prodhimit të një vendi

(Guellec dhe van Pottelsberghe de la Potterie, 2001). Furman dhe Hayes (2004) arritën në

përfundimin që novacionet (përgjithësisht aplikimi i patentave) është me efekt të rëndësishëm

në PBB për frymë po aq sa në faktorët total të prodhimit.

Në proçesin e kërkim-zhvillimit disa vende janë shndërruar në vende novatore dhe disa të

tjera kanë dështuar në këtë aspekt. Arsyeja bazë për këtë është avantazhi industrial

konkurrues midis vendeve (Porter, 1990) dhe sistemet kombëtare të gjenerimit të

novacioneve (Nelson, 1993). Sipas këtyre autorëve u identifikuan tre burimet më të

rëndësishme për risitë dhe efektet teknologjike që sjellin një kontribut të matshëm në

funksionin e prodhimit, të cilët janë: një infrastrukturë e integruar e novacioneve, mjediset e

inovacioneve të grupohen në prirjen e tyre industriale, dhe lidhja e këtyre dy burimeve

sëbashku.

Chen dhe Dahlman (2004) analizuan faktorë të lënë jashtë objektit të studimeve të

mëparshme, të tillë si: (1) numri i patentave të shërbimeve, (2) numri i publikimeve të

artikujve dhe teknikave shkencore dhe (3) shuma e honorareve e pagesave të faturuara në

këtë drejtim. Analiza e tyre përfshiu afërsisht 80-90 vende (përfshirë edhe vendet në zhvillim)

për një periudhë kohore 1960-2000. Rezultatet qenë mbresëlënëse, dy variabla (numri i

patentave dhe numri i botimeve shkencore) kishte një lidhje statistikisht të rëndësishme me

faktorët e produktivitetit total. Megjithatë studime të kësaj fushe janë bërë edhe nga autorë të

tjerë, që shprehen për lidhjen e kërkim-zhvillimit me rritjen e faktorëve të produktivitetit

total, të tillë si: Lichtenberg dhe Siegel (1991); Hall dhe Mairesse (1995); Dilling-Hansen et

al. (1999), etj.

Studimet e cituara më lart mbi novacionet dhe efektin e tyre fillimisht në zhvillimin

teknologjik dhe këto të fundit në rritje të produktivitetit total janë në kontekstin agregat të

ekonomisë. Me interes do të ishte ta analizojme këtë efekt të novacioneve në nivel industrie.

Një nga studimet më me zë në këtë aspekt është ai i realizuar nga Cameron, Proudman dhe



60

Redding (1999), duke analizuar ekonominë e Mbretërisë së Bashkuar, ata gjetën lidhje

pozitive dhe të qëndrueshme të kërkim-zhvillimit dhe novacioneve dhe këto të fundit në

rritjen e produktivitetit sipas industrive. Griffith, Redding dhe Van Reenen (2000), analizuan

13 industri prodhuese në 12 shtete të OECD-së me një seri kohore 1970 – 1992. Sipas këtij

studimi ata jo vetëm mbështetën idenë e rritjet së produktivitetit në një ekonomi si pasojë e

inovacioneve, por këto inovacione çojnë në teknologji të reja, ku mund të transferohen midis

vendeve në lidhje të drejtë me largësinë (d.m.th sa më larg të jenë dy vende me teknologji të

ndryshme aq më i madh është potencialisht transferimi i teknologjive nga vendi me nivel më

të përparuar drejt vendit me teknologji me përparim të ngadaltë).

Ahn (2001) argumentoi që në realitet novacioni nuk është një “input” në vlerën e

produktivitetit të një ekonomie, por ai ka një “output” i cili është përparimi teknologjik.

Pikërisht ky përparim teknologjik është një faktor i rëndësishëm i produktiviteti total, d.m.th

sjell rritje të ekonomisë. I njëjti përfundim u mbështet edhe për përparimin teknologjik dhe

rritjen e produktivitetit në: në Kanada sipas një studimi të bërë në teknologjinë e prodhimit

nga Baldwin dhe Diverty (1995); në SHBA (McGuckin dhe Doms, 1998); në Farncë

(Crepon, Duguet dhe Mairesse, 1998); etj.

Megjithatë ka parur edhe qëndrime kontradiktore në rezultatet e lidhjes së rëndësisë

teknologjike dhe rritjes së ekonomisë, (Bartelsmann, van Leeuwen dhe Nieuwenhuijsen,

1996), rasti i Holandës, ku faktori i rëndësishëm i rritjes së produktivitetit pas punës është

kapitali. Por shkohet edhe më larg në kahun e kundërshtimit ku autori Comin (2002) vë në

pikëpyetje serioze ndikimin e kërkim-zhvillimit në rritjen ekonomike. Ai duke analizuar

SHBA-në si vendi lidër në kërkim-zhvillim, ndërton një model për të vlerësuar rëndësinë e

lidhjes së kërkim-zhvillimit dhe rritjes së faktorëve të produktivitetit total. Sipas këtij modeli

rezultoi se më pas se 3-5 të dhjetat e një pike në përqindje kontribuon kërkim-zhvillimi në

rritjen e faktorëve të produktivitetit total, dhe duke kundërshtuar hipotezën që kërkim-

zhvillimi është një burim kryesor afatgjatë i rritjes. Madje në krahun e Comin janë edhe

autorët Jones dhe Williams (1998), që sipas një analize panel treguan që sipas efekteve fikse

variabli kërkim-zhvillim pothuajse e humbet ndikimin e tij në rritjen e faktorëve të

produktivitetit të një ekonomie.

II.2.2 Kapitali human dhe aftësitë absorbuese të tyre

Kur flitet për kapacitet absorbues nënkuptojmë aftësi shumë dimensionale të integruara në

aktivitetet ekonomike, ligjore, sociale, etj. të një vendi. Përgjithësisht kur flitet në kontekstin



61

e faktorëve të produktivitetit total, kapaciteti absorbues matet emipirikish nga kërkim-

zhvillim dhe kapitali human. Ku vetë absorbimi i kapitalit human përfshin përveç nivelit të

arsimit dhe trajnimit edhe eksperiencën, infrastrukturën, shëndetësinë, etj. Pra kapitali human

përveç ndikimit të drejtpërdrejtë përmes punës që ndikon në produktivitet (sipas teorisë

neoklasike), ai ndikon edhe në mënyrë indirekte sepse aftësi të larta shkollimi, eksperience

teknike, etj. ndikojnë pozitivisht në rritjen e të ardhurave në ekonomi. Transferimi i

teknologjive të reja dhe të avancuara, nga një vend origjine në një vend pritës është

padiskutim një progres dhe faktor rritës i produktivitetit, por nuk duhet të harrojmë që edhe

përshtatja e kushteve të ekonomisë dhe kapitalit njerëzor me këtë teknologji të re, shoqërohet

me kosto të cilat janë të rëndësishme dhe duhet të merren në konsideratë shpesh herë (Acha,

Marsili dhe Nelson, 2004).

Nelson dhe Phelps (1966), tregon se shkalla e përparimit teknologjik është e lidhur pozitivisht

me arritjet arsimore, madje sipas tyre diferenca arsimore midis dy vendeve është e matshme

nga hendeku teknologjik i tyre. Vetëm kur teknologjia e re është futur nga jashtë atëherë,

kapitali human do të ketë një ndikim në nivel “output-i”. Sipas kësaj pikëpamje në kushte të

një teknologjie të përparuar dhe të qëndrueshme niveli arsimor në kapitalin human nuk hyn

në proçesin e prodhimit. Por vite më vonë Benhabib dhe Spiegel (1994) e analizojmë modelin

fillestar duke thënë se modeli ka edhe një komponent zhvillimin e brendshëm, i cili është

niveli i kapitalin human që ndikon në kapacitetet e një vendi për zhvillim apo risi

teknologjike, sepse ky i fundit është një faktor përcaktues i produktivitetit total.

Mayer (2001), paraqet një ndërveprim midis kapitalit human dhe importit të makinerive dhe

pajisjeve, ku shpërhapja e teknologjive të avancuara është një fenomen i pashmangshëm i

zhvillimit të tregjeve midis vendeve të ndryshme. Në këtë kontekst importi i makinerive dhe

pajisjeve (sado të avancuara nga ana teknologjike) nuk do të ndikojnë në rritje të

produktivitetit pa një nivel të lartë njohurish të kapitalit human.

Comin dhe Hobijn (2004) studiuan faktorët që diferencojnë nivelin teknologjik midis

vendeve. Një faktor interesant ishte vetë teknologjia, d.m.th vende me teknologji të avancuar,

vendet lidër në këtë fushë, janë në gjendje të avancojnë në zbulime të reja teknologjike në

sajë të zhvillimit të tyre të lartë teknologjik që ndodhen. Sipas tyre një vend me nivel të ulët

absorbues të kapitalit human, sjell dy të meta: së pari në zbatimin e teknologjive të reja të

ardhura nga jashtë, dhe së dyti, në vetë shpejtësinë e zbatimit të teknologjive të reja.



62

Shpërhapje teknologjike midis vendeve dhe avancimi i saj, është e lidhur me disa faktor si:

niveli i të ardhurave për frymë, aftësitë e kapitalit human, hapja ekonomike dhe tregjet e lira,

qëndrimi i autoriteteve publike, legjislacioni dhe aktet rregullative, etj. Rëndësia e politikës

në zhvillimin teknologjik është shumë i rëndësishëm, mjafto të shikojmë historikun e

zhvillimit të teknologjisë për prodhim të energjisë pas Luftës së Dytë Botërore.

Vetë zhvillimi dhe transferimi i teknologjive të reja është i lidhur me kapacitete të larta njohje

dhe absorbimit të kapitalit human dhe një vend me zhvillim të lartë teknologjik është i prirur

të mos transferojë teknologji të avancuara në investimet e kryera në vendet me nivel të ulët të

njohjes teknologjike nga kapitali human (Basu dhe Weil, 1998).

II.2.3 Transferimi i teknologjisë nga IHD-të

Më lart u shprehëm se shumë studime e klasifikojnë teknologjinë si një “output” të rrjedhur

nga novacionet. Ku shumë vende duke mos arritur ti zbulojnë vetë shpikjet e fundit

teknologjike, përmirësojnë infrastrukturën për ta aplikuar këtë teknologji të re të marrë nga

një vend tjetër. Ekzistojnë disa mënyra se si transferohen këto teknologji nga njëri vend në

vendin tjetër. Por fillesat e transferimit të teknologjive janë me shkëmbimet tregtare midis

vendeve. Një formë tjetër e disa dekadave të fundit që karakterizon veçanërisht transferimin e

teknologjive nga vendet e zhvilluara në vendet në zhvillim, janë IHD-të.

Në ditët tona, pothuajse po pranohet në mënyrë aksiomatike që IHD-të janë një kanal

transferimi të teknologjive nga vendet e zhvilluara në vendet në zhvillim. Madje besohet se

IHD-të gjenerojnë eksternalitete të ndryshme pozitive për vendin pritës. Pavarësisht

argumenteve dhe interpretimeve teorike mbi efektet pozitive që rrjedhin nga IHD-të, kur

shtrohet pyetja nëse këto investime ndikojnë në rritjen e produktivitetit të vendit pritës,

përfundimet bazohen në analiza empirike. Aspekti i ndikimit makroekonomik i IHD-ve është

ndoshta edhe objekti i studimeve që janë bërë më së shumti deri më sot.

Keller dhe Yeaple (2003) shprehen se ekziston një lidhje statistikisht e qëndrueshme dhe

pozitive midis IHD-ve dhe rritjes së produktivitetit, d.m.th rritjes ekonomike të vendeve

pritëse. Sipas tyre përhapja më e shpejtë e IHD-ve në një sektor ekonomie lidhet ngushtësisht

me zbatimin e teknologjive me të reja. Duke mbështetur faktin që IHD-të ndikojnë pozitivisht

në rritjen e produktivitetit Griffith, Redding dhe Simpson (2003), analizuan dinamikën e

rritjes së produktivitetit në prodhim, në Mbretërinë e Bashkuar për vitet 1980 – 1992, dhe



63

rolin e investitorëve të huaj të korporatave shumëkombëshe. Ata u përqendruan në dy

mekanizma përmes së cilës flukset hyrëse të IHD-ve mund të ndikojnë:

(1) nivelin e rritjes ekonomike të vendit pritës, ose

(2) shkallën e produktivitetit të brendshëm të ekonomisë së vendit pritës.

Niveli i rritjes ekonomike vjen si pasojë se IHD-të sjellin teknologji të reja, kurse rritja e

shkallës së produktivitetit të brendshëm vjen si pasoje se IHD-të rrisin konkurrencën e

brendshme të tregjeve dhe zgjerimin e tregjeve deri në atë të përmasave ndërkombëtare.

Aitken dhe Harrison (1999), arritën në përfundimin që në ekonominë e shtetit të Venezuelës,

IHD-të kanë lidhje negative me rritjen ekonomike të atij vendi. Sipas tyre ky fakt i atribuohet

dukurisë që investimet e huaja zotërojnë aftësi rekrutimi dhe kualifikimi të punonjësve më

shumë sesa investimet vendase, duke i privuar këta të fundit në rritjen e tyre në këtë aspekt.

Të njëjtin mendim ka edhe studiuesi Hanson (2001) i cili nisur nga tre raste studimore, shikoi

që IHD-të kontribuonin në rritjen ekonomike në mënyrë të kufizuar ose pothuajse nuk

ndikonin fare.

Ndonëse shumë studime janë bërë në fushën e lidhjes së IHD-ve me rritjen e produktivitetit

ose rritjen ekonomike të vendeve pritëse, ende nuk kemi një model të pakontestueshëm që të

gjejë zbatim në të gjitha ekonomitë.

II.3 STUDIME EMPIRIKE TË IHD-ve NË RRITJEN E PBB-së

II.3.1 IHD-të dhe rritja ekonomike (PBB)

Integrimet ndërkombëtare të tregjeve kanë nxitur gjithnjë kompanitë të marrin pjesë në

bizneset ndërkombëtarë, jo vetëm në shkëmbimet tregtare të mallrave dhe shërbimeve, por

edhe në transferim të kapitalit, duke çuar në lindjen e IHD-ve. Teoritë ekonomike mbi IHD-të

i shikojnë këto investime me ndikim të drejtpërdrejtë në rritjen ekonomike të vendeve pritës,

duke u analizuar si një faktor “input” në këto ekonomi, d.m.th hyrje kapitali, teknologjie, etj.

Empirikisht modelet e para që bëjnë këtë interpretim janë sipas teorisë neoklasike të rritjes

endogjene të ekonomisë së një vendi, të shprehur në çështjen më lart. Sipas këtyre studimeve

janë përdorur gjerësisht testime statistikore që vlerësojnë lidhjen midis IHD-ve dhe rritjes

ekonomike. Më zhvillimet e metodave të testimeve ekonometrike, programeve kompjuterike,

pas viteve 90-të kjo qasje neoklasike filloi të vlerësohet për ekonomi të vendeve të ndryshme



64

(në zhvillim dhe të zhvilluara). Metodat e vlerësimit kanë qenë të ndryshme, ku më të

përdoruara janë: modelet e regresioneve të shumëfishta sipas vlerësimit me metodën e

katrorëve më të vegjël; analizat shkakësore Granger11

; lidhjet afatgjata (Kointegrimi)12

;

modele me vektor autoregresiv (VAR); analiza dhe korrigjime të mbetjeve13

; metoda e

përgjithshme e momenteve (GMM)14

; modele regresioni dy-fazore (2SLS)15

; modele

vlerësimi të lidhjeve të fshehta (SUR)16

; etj. të gjithë këto modele synonin të identifikonin

lidhet e IHD-ve me PBB ose rritjen ekonomike. Sipas shumë studimeve ka rezultuar që IHD-

të shkaktojnë ose ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të vendeve pritëse. Por ekzistojnë

edhe disa raste që shprehen për lidhje negative të IHD-ve me rritjen ekonomike të vendeve

pritëse.

Këto metoda dhe përfundime janë bazuar në të dhëna të serive kohore të treguesve të

ndryshëm makroekonomik dhe të dhëna panel për vende në zhvillim nga Azia, Afrike,

Amerika Latine, Evropë dhe vende të zhvilluara. Për të përmbledhur këto përfundime nga

studime të bëra, rishikimin e literaturës në lidhje të IHD dhe rritjes ekonomike që janë

publikuar 2-3 dekadat e fundit (publikimet më të spikatura statiskore) disa prej tyre janë të

përmbledhur në tabelat më poshtë:

Tabela II. 2. Lidhje statistikisht e rëndësishme pozitive e IHD-ve me rritjen ekonomike

Autorët Baza e të dhënave Lloji i vlerësimit Gjetjet statistikore

Manuchehr

dhe Ericsson

(2001)

Tregues makroekonomik për

shtetet: Danimarkë, Finlandë,

Suedi dhe Norvegji. Seria

kohore e të dhënave panel

është për vitet 1970 – 1997.

Analiza me

vektor

autoregresiv

(VAR), modele

regresioni.

IHD është një faktor që

shkakton në mënyrë

statistikisht të

rëndësishme rritjen

ekonomike për

Norvegjinë.

Nair-

Reichert dhe


24 vende me ekonomi në

Analizë e të

dhënave panel,

Vlera mesatare e IHD ka

një ndikim statistikisht të

11

“Granger causality test”, kjo metodë përdoret për të identifikuar lidhjet shkakësore midis serive kohore dhe

identifikimin e kahut të lidhjes. 12

“Cointegration Tests” këto teste përdoren për të analizuar çiftet e lidhjeve afatgjata të vektorëve të serive

kohore. 13

Teste ekonometrike mbi: multikolinearitetin, heteroskedasticitetin, autokorrelacionin, shpërndarjen normale,

formën funksionale, etj.

14 “Generalized method of moments” e cila tregon lidhjet “endogjene” të variablave (në trajtë dinamike).

15 “Two-stage Least Squares” është metoda e katrorëve më të vegjël 2-fazor. 16

“Seemingly Unrelated Regressions” është teknikë e sistemeve të regresioneve me lidhje të brendshme të

variablave.

https://en.wikipedia.org/wiki/Generalized_method_of_moments

http://www.eviews.com/help/EViews%209%20Help/gmmiv.030.3.html



65

Weinhold

(2001)

zhvillim. Seria kohore e të

dhënave panel është për vitet

1971 – 1995.

mbi efektet

fikse, efektet

mikse dhe

efekteve e rastit.

rëndësishëm në rritjen

ekonomike por lidhja

është heterogjene midis

vendeve.

Choe (2003)


80 vende me ekonomi të

zhvilluara dhe në zhvillim.

Seria kohore e të dhënave

panel është për vitet 1971 –

1995.

Analizë e

efekteve dhe

lidhjeve

shkakësore

Granger.



statistikisht të

rëndësishme rritje

ekonomike të vendeve

pritëse.

Chowdhury

dhe

Mavrotas

(2006)


shtetet: Kili, Malajzi dhe

Tajland, seria kohore e të


1967 – 2000.

Analiza me

vektor

autoregresiv

(VAR), modele

regresioni.



statistikisht të

rëndësishme në rritjen

ekonomike në Malajzi

dhe Tajland.

Griffiths dhe

Sapsford

(2004)


shtetin e Meksikës, seri kohore

për vitet 1970 – 1999.

Analiza

regresioni me

shumë variabla.

IHD rezulton me lidhje

statistikisht të

rëndësishme pozitive me

rritjen ekonomike me

vonesë vlere Lag(2) për

periudhën 1980 – 1999.

Chakraborty

dhe

Nunnenkamp

(2006)


shtetin e Indisë, seri kohore

për vitet 1987 – 2000.

Analizë e

efekteve dhe

lidhjeve

shkakësore

Granger dhe

analiza

kointegrimi.

IHD-të rezultuan me

lidhje të dy-kahshme

shkakësore në sektorin e

prodhimit, dhe kjo lidhje

ishte pozitive dhe

afatgjatë.

Faras dhe

Ghali (2009)


shtetet: Bahran, Kuvajt, Oman,

Katar dhe Emiratet e

Bashkuara Arabe. Seria kohore

Testi i rrënjëve

unitare

(stacionariteti).

Flukset hyrëse të IHD-ve

rezultuan me lidhje

statistikore dhe me

ndikim në rritjen



66

e të dhënave panel është për

vitet 1970 – 2006.

ekonomike të këtyre

vendeve.

Solomon

(2011)

Të dhëna panel për 111 vende

me ekonomi të zhvilluar dhe

në zhvillim. Seria kohore e të


1981 – 2005.

Metoda e

vlerësimit të

lidhjeve të

brendshme

dinamike me

sistemin GMM.

Flukset hyrëse të IHD-ve

kishin një lidhje

statistikisht e


rritjen ekonomike.

Burimi: Rishikim literature, përmbledhur nga autori.

Bazuar në studime të autorëve të ndryshëm, ekzistojnë edhe analiza sasiore, që janë të

mendimit që IHD-të ose nuk kanë efekt në rritjen ekonomike (ose kanë një efekt shumë të

dobët lidhje) ose në rastin më të keq kanë edhe lidhje negative me rritjen ekonomike të

vendeve pritëse. Në të vërtetë në kontekstin përgjithësues të literaturës këto studime shikohen

me kureshtje, ndonëse përfaqësojnë zërin kritik të IHD-ve në rritjen ekonomike dhe përbëjnë

nivelin më të vogël të studimeve në këtë qëndrim ekonomik. Megjithatë një përmbledhje e

disa nga këta autorë janë pasqyruar në tabelën II.3.

Tabela II. 3. Evidenca e lidhjeve statistikisht e rëndësishme negative ose e pa lidhur të IHD-

ve me rritjen ekonomike

Autorët Baza e të dhënave Lloji i

vlerësimit

Gjetjet statistikore

De Mello

(1999)

Tregues makroekonomik për 32

vende me ekonomi të zhvilluar

dhe në zhvillim. Seria kohore e

të dhënave panel është për vitet

1970 – 1990.

Testi i rrënjëve

unitare

(stacionariteti).

IHD-të rezultojnë me

lidhje të dobët statistikore

(por pozitive) me rritjen

ekonomike të vendeve

pritës.

Manuchehr

dhe

Ericsson

(2001)


shtetet: Danimarkë, Finlandë,

Suedi dhe Norvegji. Seria

kohore e të dhënave panel është

për vitet 1970 – 1990.

Analiza me

vektor

autoregresiv

(VAR), modele

regresioni.

IHD-të rezultuan jo me

lidhje statistikisht të

rëndësishme me rritjen

ekonomike (dhe lidhje

shkakësore) me shtetet:

Finlandë dhe Danimarkë.

Chowdhury Tregues makroekonomik për Analiza me IHD-të rezultuan jo me



67

dhe

Mavrotas

(2006)

shtetet: Kili, Malajzi dhe

Tajlandë. Seria kohore e të


1969 – 2000.

vektor

autoregresiv

(VAR), modele

regresioni.

lidhje statistikore të

rëndësishme me rritjen

ekonomike me shtetin e

Kilit.

Sarkar

(2007)


vendet më pak të zhvilluara,

seria kohore e të dhënave panel

për vitet 1970 – 2002.

Analza të

efekteve fikse

dhe rastësore.

Analiza

shpërndarje

autoregresive

me përafrime

“lag”.

Në rastet më kryesore nuk

ekzistoi një lidhje

afatgjatë e IHD-ve me

rritjen ekonomike të

këtyre vendeve pritëse.

Iqbal,

Shaikh dhe

Shar

(2010)


vende me ekonomi të

zhvilluara, seria kohore e të

dhënave panel për 1981 – 1999.

Analiza

regresioni me

shumë variabla.

Rezultoi një lidhje

statistikisht e rëndësishme

negative me sektorin

primar të vendeve pritëse.

Kentor

(1998)



zhvilluara dhe në zhvillim,

seria kohore e të dhënave panel

për 1938 – 1990.

Analiza

regresioni me

shumë variabla.



rëndësishme negative me

rritjen ekonomike (lidhje

indirekte negative).

Kentor dhe

Boswell

(2003)



zhvilluara, seria kohore e të

dhënave panel për 1970 – 1995.

Analiza

regresioni me

shumë variabla.



rëndësishme negative me

rritjen ekonomike (lidhje

indirekte negative).


II.3.2 IHD-të dhe ndikimi në sektorët e ekonomive pritëse

IHD-të nga shumë ekspertë ekonomie shikohen si një faktor me ndikim të rëndësishëm të

ekonomive të vendeve pritëse (sidomos për ekonomi në zhvillim) duke dëshmuar ndikim të

madh (në mënyrë të drejtpërdrejtë) në zhvillimin e kapitalit human, industri të caktuara,



68

tregun e kapitaleve, nivelin e punësimit, etj. Kjo mbështetet edhe nga shumë studime të

ndeshura në këtë aspekt si në tabelën II.4 në vijim:

Tabela II. 4. Analiza e lidhjes së IHD-ve me sektorët ekonomik

Autorët Baza e të dhënave Lloji i

vlerësimit Gjetjet statistikore

Borensztein,

Gregorio dhe

Lee (1998)

Seri kohore e të dhënave

panel për 69 vende në

zhvillim, për vitet 1970 –

1989.

Vlerësimi me

regresione

sipas teknikës

SUR.

Rezulton një lidhje pozitive

statistikisht e rëndësishme e

IHD-ve me zhvillimin e

kapitalit human.

Bengoa dhe

Sanchez-

Robles

(2003)


panel për 18 vende

Amerikano-Latine, për

vitet 1970 – 1999.

Analiza panel

të efekteve

fikse dhe të

rastit.




kapitalit human.

Li dhe Liu

(2005)


panel për 21 vende me

ekonomi të zhvilluar dhe

63 vende me ekonomi në


1999.

Analiza

regresioni të

dhënash panel

edhe 3-fazor.




kapitalit human.

Vu, Gangnes

dhe

Noy (2008)

Seri kohore me të dhëna

për shtetet: Kinë dhe

Vietnam, për vitet 1985 –

2004.

Regresione

lineare me

shumë variabla.

IHD-të rezultojnë me një

ndikim pozitiv statistikisht të

rëndësishëm dhe të

drejtpërdrejtë në rritjen e

punësimit në sektorin e

industrisë. Sektorët e tjerë

përfitojnë fare pak nga IHD-të

në rritje të punësimit.

Alfaro,

Chanda,

Kalemli-

Ozcan

dhe Sayek


për të dhënat panel 71


zhvilluara dhe në


Regresione

lineare dhe

analiza panel.

Rezulton një lidhje pozitive e

IHD-ve me zhvillimin e tregut

financiar.



69

(2004) 1995.

Durham

(2004)


për 80 vende, për vitet

1979 – 1998.

Vlerësime

regresioni me

vlerësime 2-

fazore.

Rezulton një lidhje pozitive e

IHD-ve me zhvillimin e tregut

financiar.

Balasubrama

nyam, Salisu

dhe Sapsford

(1996)


për 46 vende në zhvillim,

për vitet 1970 – 1985.

Regresione

lineare me

shumë variabla.

IHD-të rezultuan me lidhje

statistikisht të rëndësishme

pozitive me zhvillimin e

tregtisë së jashtme.

Zhang (2001)


panel për 11 ekonomi të

vendeve në zhvillim

(vende të Azisë Lindore

dhe vende të Amerikës

Latine), për vitet 1957 –

1997.

Lidhje

shkakësore

Granger

IHD-të rezultuan me lidhje


pozitive qëshkaktojnë

zhvillimin e tregtisë së

jashtme.

Blomstrom et

al.

(1994)


për 78 vende me ekonomi

në zhvillim, për vitet 1960

– 1985.

Regresione

lineare me

shumë variabla.

IHD-të rezultuan me një



rritjen e nivelit të ardhurave

në ekonomitë e vendeve

pritës.

Solomon

(2011)


panel për 111 vende, për

vitet 1981 – 2005.

Metoda e

vlerësimit të

lidhjeve të

brendshme

dinamike me

sistemin GMM.

Rezultoi një ndikim

statistikisht të rëndësishëm

pozitiv i IHD-ve dhe

përmirësimit të mjedisit

politik të vendit pritës.

Iqbal, Shaikh

dhe Shar

(2010)

Tregues makroekonomik

për 47 vendeve me

ekonomi në zhvillim.

Seria kohore e të dhënave

panel është për vitet 1981

Analiza

regresioni me

të dhëna panel.




pozitive në sektorin e

prodhimit.



70

– 1999.


II.4 FAKTORËT E ZHVILLIMIT TË IHD-VE

Shumëllojshmëria e faktorëve që nxisin zhvillimin e IHD-ve në një vend pritës, sipas fushës

së veprimit ndahet në dy bashkësi: (1) faktorë ekonomik dhe (2) faktorë politiko-ligjor.

Studimet empirike në vijim, identirikojnë rëndësisë e secilit faktor në rritjen e IHD-ve:

II.4.1 Faktorët makroekonomik dhe financiar

(1) Madhësia e tregut

Ky tregues shpreh gjendjen dhe potencialin e zhvillimit të biznesit të investitorëve të huaj në

vendet pritëse. Studiuesit Artige and Nicolini (2005) e argumentojnë matjen e madhësisë së

tregut me anë të PBB, rritje së PBB ose PBB për frymë. Pärlentun (2008) e përforcoi këtë

qëndrim duke identifikuar një lidhje statistikisht të rëndësishme pozitive dhe shumë të fortë të

PBB me prespektivën e IHD-ve në vendin pritës. Faktori “madhësia e tregut” është shpjegues

i rritjes së IHD-ve horizontale dhe më pak atyre vertikale. Kjo lidhje e madhësisë së tregut

me IHD-të është shpjeguar edhe nga një autor tjetër Jordaan (2004), që sipas studimit të tij,

IHD-të orientohen drejt tregjeve të mëdha sepse kanë potencial të lartë blerje. Kompanitë që

bëjnë investime në vende jo të origjinës duhet të përfitojnë një kthim nga ky kapital më të

lartë tek vendi pritës. Megjithatë variabli që përfaqëson madhësisë e tregut, në disa studime

justifikohet më mirë me rritjen e PBB sesa me vetë vlerën e PBB. Hipoteza që madhësia e

tregut nxit zhvillimin e IHD-ve, lidhet me nevojën për shfrytëzimin me efiçencë të burimeve

dhe përdorimin e ekonomisë së shkallës, Charkrabarti (2001).

Një alternativë tjetër e vlerësimit të madhësisë së tregut dhe që ndikon pozitivisht në

tërheqjen e IHD-ve, sipas disa studimeve, është numri i popullësisë së vendit pritës (Estrin,

Hanousek, Kocenda, Svejnar, 2009; Bevan dhe Estrin, 2004).

(2) Niveli i punësimit dhe kosto e punës

Ky tregues matet me normën e papunësisë ose pagën mesatare në vendin pritës. Studimet

kanë treguar që një vend me kosto të lartë të punës është dekurajuese për IHD-të (sidomos ato

vertikale), kjo lidhje është analizuar nga disa autorë: Flamm (1984), Schneider and Frey



71

(1985), Culem (1988), Shamsuddin (1994), etj. Në vitin 1997 nga një studim i bërë nga ODI

u identifikua një lidhje e rëndësishme statistikore dhe pozitive të kostos së ulët të punës dhe

IHD-ve të veçanta të prodhimit për eksport. Ndërsa aftësia profesionale dhe teknike e

kapitalit human është një faktor me ndikim të madh pozitiv për IHD-të e një vendi pritës,

pavarësisht kostos së punës profesionale, e shpjeguar edhe me modelin e rritjes (Romer,

1990).

(3) Shkalla e hapjes ekonomike me tregtinë e jashtme.

Ky tregues matet me shumën e importeve dhe eksporteve në raport me PBB-në dhe është një

faktor përcaktues i IHD-ve për vendet pritëse. Charkrabarti (2001) identifikoi një lidhje

statistikisht të rëndësishme pozitive me IHD-të. Ky përfundim u zgjeruan nga një studim

tjetër nga Jordaan (2004) që analizoi se shkalla e hapjes ekonomike me tregtinë e jashtme ka

një ndikim në IHD-të por jo në të gjitha llojet e IHD-ve. Sipas tij, ky tregues ndikon

pozitivisht IHD-të nëse ato janë horizontale, ose kur kufizimet tregtare ndaj importeve të

caktuara janë evidente në ekonomitë e vendeve pritëse. Analiza e ndikimit të shkallës së

hapjes ekonomike me IHD-të, thellohet në nivel sektori, atëherë lidhja do të ishte statistikisht

e rëndësishme dhe pozitive me IHD-të horizontale në sektorin e prodhimit. Kurse lidhja me

IHD-të në sektorin e elektronikës do të ishte e dobët statistikisht dhe negative Wheeler dhe

Mody (1992).

(4) Shkëmbimet tregtare dhe transferimi i teknologjisë

Shkëmbimet e tregtisë së jashtme (importet) ndikojnë në transferimin e teknologjisë midis

vendeve (Mayer, 2001). Shkëmbimet tregtare me rritjen e volumit të tyre sjellin rritjen e

masës së transferimit teknologjik (Coe dhe Helpman, 1995). Ky përfundim mështetet edhe

nga uatorë të tjerë: Coe et al. (1997), Connolly (1997), Keller (1998), etj. Harrison (1996) dhe

Isaksson (2007) argumentojnë që shkëmbimet tregtare midis vendeve ndikojnë në

transferimin e teknologjive dhe rritjen e njohurive të kapitalit human. Por Miller dhe

Upadhyay, (2000) treguan që, kur një vend ka një tregti të hapur me jashtë të orientuar në

eksporte ekziston rëndësia statistikore më e fortë në lidhjen e eksporteve me aftësitë teknike

dhe menaxheriale të kapitalit human (Cameron, Proudman dhe Redding, 1999).



72

(5) Shkalla e privatizimit industrial

Ky tregues mat shkallën e peshës së shtetit në prodhimin vendas industrial. Ai është i

barabartë me shumën e prodhimit industrial të ndërmarrjeve shtetërore pjestuar me gjithë

prodhimin industrial të ekonomisë. Ndryshe thuhet se mat shkallën e pjekurisë së tregut

privat të një vendi pritës. Ky tregues pritet të ketë lidhje negative me flukset hyrëse të IHD-ve

të vendit pritës, (Chen et al., 1995).

(6) Normat e interesit për financimet

Nevojat e financimit biznesit, varen nga dy komponent: (1) normat e interesit të tregut dhe (2)

kufizimet e alternativave dhe shumave të financimit. Normat e interesit kanë një ndikim të

madh në politikat e financimit dhe zgjerimit të aktivitetit të një biznesi. Ndryshimet në

normat e interesit mund të ndikojnë në masë të madhe aftësinë e një kompanie për tu

financuar me borxh. Nëse norma e interesit të financimit rritet, biznesi do të jetë i kërcënuar

nga kosto të larat dhe kufizim në gjerim aktiviteti (Gitman dhe Zutter, 2010). Në Shqipëri

norma e Bonove të Thesarit me maturitet 12 muaj përfaqëson kuotën bazë nga ku indeksohet

çdo normë interesi kredie (Banka e Shqipërisë, 2015).

(7) Norma e inflacionit

Vlerësimi i stabilitetit të çmimeve lidhet me ndryshimet e inflacionit në ekonomi. Demirhan

dhe Masca (2008), Udoh dhe Egëaikhide (2008) analizuan që inflacioni kan një ndikim

negativ dhe statistikisht të rëndësishëm me flukset hyrëse të IHD-ve, për një vend pritës.

(8) Kursi i këmbimit valutor

Kurset e këmbimit valutor ndikojnë jo vetëm shumën e IHD-ve por edhe mënyrën sesi ato

shpërndahen në vende të ndryshme (Goldberg, 2006). Froot dhe Stein (1991) analizuan

ndryshimet e IHD-ve si rezultat i ndryshimit të kursit të këmbimit, ku në kushte jo të

efiçencës së tregjeve të kapitalit (paritetit të normave të interesit), ndryshon edhe norma e

kthimit të projekteve të investuara nga investitorët e huaj.

II.4.2 Faktori qeveritar dhe infrastrukturor

Politikat e qeverive ndaj bizneseve private kanë ndikim të drejtpërdrejtë në klimën e biznesit

në përgjithësi dhe në zhvillimin e IHD-ve në veçanti. UNCTAD (1997) shprehet se janë



73

faktorët qeveritar të parët që ndikojnë flukset e IHD-ve dhe shpërndarjen e tyre gjeografike

apo sektoriale të ekonomisë.

(1) Faktorët me natyrë politiko-ligjore

Faktorët politiko-ligjor kanë një ndikim statistikisht të rëndësishëm me flukset e IHD-ve për

një vend pritës (ODI, 1997). Vlerësimi i riskut politik është i vështirë që në konceptimin si

variabël, pasi është një variabël cilësor “dummy” ose i shkallëzuar. Disa variabla që përdoren

në vlerësimin e riskut politiko-ligjor, janë: stabiliteti politik, politikat e jashtme, niveli i

korrupsionit, zbatimi i ligjeve, shkalla e globalizimit politik, burrokracitë në administratën

publike, shkalla e liberalizimit të tregut, numri i ditëve me probleme (etnike, fetare, greva,

protesta, etj.), etj. Këto faktorë janë kanë statistikisht të rëndësishme me flukset hyrëse të

IHD-ve për një vend pritës (Busse dhe Hefeker, 2005).

Jaspersen, Aylward dhe Knox (2000), Hausmann dhe Fernandez-Arias (2000) shprehen se

paqëndrueshmëria politike e një vendi pritës nuk lidhet statistikisht me flukset e IHD-ve në

këtë vend. Loree dhe Guisinger (1995) arritën në përfundimin që risku politik ka ndikim

negativ dhe statistikisht të rëndësishëm mbi IHD-të. Që të vlerësohet risku politik, ai duhet të

ndahet të paktën në dy variabla përfaqësues: (1) destabiliteti politik dhe (2) dhuna politike.

Ajo çfarë është parë me efekt negativ dhe të rëndësishëm statistikisht me IHD-të, është

destabiliteti politik (Edwards, 1990).

(2) Faktorët me natyrë fiskale

Studiues të shumtë kanë analizuar lidhjen e tatimeve dhe taksave me IHD-të, por ende nuk

kanë arritur në një përfundim, ato vazhdojnë të jenë të paqarta. Disa studime kanë arritur në

përfundimin që taksat e korporatave kanë një lidhje statistikisht të rëndësishme dhe negative

me IHD-të, këtu mund të përmendim autorët: Hartman (1994); Hines dhe Rice (1994); Loree

dhe Guisinger (1995); Cassou (1997); Kemsley (1998); etj. Autorë të tjerë si: Wheeler dhe

Mody (1992); Jackson dhe Markowski (1995); Yulin dhe Reed (1995); Porcano dhe Price

(1996); etj. mbajnë qëndrimin që stimujt fiskal nuk kanë një ndikim të rëndësishëm statistikor

në nxitjen e IHD-ve. Treguesit që do të ishin përfaqësuesit më të mirë për të matur ndikimin e

politikave fiskale në tërheqjen e IHD-ve sipas FMN (2011) janë: barra fiskale, taksat mbi

korporatat, numri i pagesave tatimore dhe koha në orë që shpenzon një biznes për mbylljen e

detyrimeve fiskale.



74

(3) Niveli i zhvillimit infrastrukturor

Rritja e nivelit të zhvillimit të infrastrukturës së një vendi është treguess i zhvillimit potencial

të investimeve private. Zhvillimi infrastrukturor përfaqësohet nga variablat (sasior ose cilësor

“dummy” ose cilësor të shkallëzuar): sistemi rrugor automobilistik, hekurudhat, portet,

aeroportet; niveli i telekomunikacionit; shërbimet financiare; shërbimet ligjore; etj. ODI

(1997) shprehet se një infrastrukturë e dobët konsiderohet si pengesë e IHD-ve, por nuk

përjashtohen edhe rate që shfaqet si nxitëse e IHD-ve (lidhur me fokusin e biznesit të

investitorit të huaj). Në pikëpamjen e rritje së produktivitetit infrastruktura është një element i

cili rrit cilësinë e investimit në vend e për pasojë sjell rritje ekonomike duke nxitur IHD-të,

(Jordaan, 2004).

Ancharaz (2003), Demirhan dhe Masca (2008) analizuan disa tregues të matjes së nivelit të

infrastrukturës: numri i përdoruesve të telefonave për 100 banorë, ose numri i përdoruesve të

celularëve për 100 banorë, numri i përdoruesit e internetit për 100 banorë, kilometra rrugë

automobilistike ose hekurudhore, etj. në të gjithë këto variabla lidhje ishte pozitive dhe

statistikisht e rëndësishme.

(4) Faktorë gjeo-social

Edhe faktorët gjeografik apo socila (që janë variabla cilësor “dummy” ose të shkallëzuar)

kanë një ndikim në tërheqjen e IHD-ve. Faktorët gjeografik janë bashkësi e shumë variabëlve

ndikues të IHD-ve, të tillë si: pozita gjeografike e vendit pritës, largësia gjeografike e vendit

pritës dhe vendit të origjinës, relievi gjeografik i zonës së tregut në vendin pritës, densiteti i

popullësisë, ndarja në përqindje të popullimit zonë urbane apo rurale në vendin pritës, etj.

Këto faktorë kanë një lidhje statistikisht të rëndësishme me IHD-të (Chen et al., 1995). Edhe

faktorët social (që janë variabla cilësor “dummy” ose të shkallëzuar) të tillë si: niveli

kulturor, besimi fetar, impakti i shoqërisë civile, lëvizjet sindikaliste, etj. kanë një lidhje

statistikisht të rëndësishme me IHD-të (Busse dhe Hefeker, 2005).

(5) Zhvillimi i kapitalit human

Niveli i trajnimit të kapitalit human ka një lidhje statistikisht të qëndrueshme dhe pozitive me

produktivitetin e kompanive (Bartel, 1992; Baldwin, Diverty dhe Sabourian, 1995; Black dhe

Lynch, 1995; Barret dhe O’Connell, 1999; etj.). Hall dhe Kramarz (1998), Isaksson (2007)

argumentojnë që një nivel i lartë arsimor ndikon në aspektet absorbuese dhe në novacione



75

teknologjike duke tërhequr investitorët e huaj, në këto vende pritëse. Shkalla e zhvillimit

arsimor në vendin pritës p.sh. arsimi i mesëm ka një lidhje pozitive me investimet e huaja

direkte. (Blonigen, 2005; Eva van Etten dhe Rotterdam, 2008).



76

KREU III:

“METODOLOGJIA E PUNIMIT SHKENCOR DHE BAZA E TË

DHËNAVE”

III.1 MODELI I FINANCIAR I STRUKTURËS OPTIMALE TË KAPITALIT

Nisur nga të dhëna dhe raporte financiare të kompanive në Shqipëri do të ndërtojmë modele

regresioni me shumë variabla të trajtës lineare dhe/ose logaritmike për të vlerësuar strukturën

e kapitalit të investuar. Modelet e përdorur janë të llojit:

Lloji i parë (plotësisht linear si variabli i varur edhe ata të pavarur):

y = b0 + b1*x1 + b2*x2 + ... + bn*xn + ɛ

Lloji i tretë (gjysëm elastik si variabli i varur ose ata të pavarur):

y = b0 + b1*log(x1) + b2*log(x2) + ... + bn*log(xn) + ɛ, për xi > 0.

Simbolika e përdorur në këto lloje modelesh shpjegohet më poshtë:

y = variabli i varur (në këtë studim kemi vetëm një variabël të varur i cili është

struktura e kapitalit të investuar ose raporti i borxhit).

xi = variabli i pavarur për i = 1, 2, ..., n dhe secili prej tyre është një bashkësi pikësore

vrojtimi, (në këtë studim variablat e pavarur janë raporte financiare të kompanive dhe

variabla “dummy” lidhur me to).

bi = parametrat e modelit, ose koefiçentët e variablave të pavarur në model, për i = 1,

2, ..., n (në këtë studim regresiv, ndryshimi i variablit të varur Δy shpjegohet në lidhje

me këto koefiçentë bi kur Δxi = + 1 njësi, në kushtet “ceteris paribus”).

ɛ = quhet mbetja e regresionit, ose termi i gabimit, është i vetmi variabël që nuk

parashikohet ose të shpjegohet nga modeli dhe ai duhet të jetë stokastik. Ky term

gabimi njihet si gabimi statistikor i modelit (është një bashkësi faktorësh të tjerë

ndikues të pa përfshirë në model).



77

Për të bërë vlerësimin e parametrave bi, do të përdoret metoda e zakonshme e katrorëve më të

vegjël (Dougherty, 2007). Por që ky vlerësim të shërbejë për të nxjerrë përfundime me

besueshmëri të lartë statistikore, do të bazohemi në të gjitha supozimet bazë të Teoremës

Gauss-Markov (Ludwig dhe Schmidt, 2010; Gujarati, 2004). Sipas kësaj teoreme që një

model regresioni të jetë më i miri statistikisht dhe i dobishëm për analiza ekonomike duhet të

përmbushë disa kushte:

Kushti i parë: modeli duhet të jetë linear ose logaritmik që të zbatohet metoda e

katrorëve më të vegjël. Lineariteti duhet të jetë sipas parametrave bi.

Kushti i dytë: modeli duhet t’a ketë të përcaktuar në mënyrë të vetme parametrin b0 (i

quajtur ordinata në origjinë), d.m.th pritja matematikore e mbetjeve është E(ɛ) = 0.

Kushti i tretë: modeli duhet ta ketë variancën e mbetjeve ɛ konstante, d.m.th nuk

duhet të ketë heteroskedasticitet sepse parametrat bi janë të pazhvendosur.

Kushti i katërt: modeli nuk duhet të ketë autokorrelacionit të mbetjeve, d.m.th

kovarianca Cov(ɛi;ɛj) = 0 për çdo i ≠ j.

Kushti i pestë: modeli nuk duhet të ketë multikolinearitet, d.m.th korrelacion të

rëndësishëm statistikor midis variablave të pavarur xi ndërmjet tyre ose variablave dhe

mbetjeve ɛ së modelit, për çdo i = 1, 2, ..., n.

Duke u plotësuar me radhë të gjithë këto kushte, modeli është i zhveshur nga të gjitha

shmangiet dhe rastësitë e pavlerësueshme të tij, duke bërë që metoda e zakonshme e

katrorëve më të vegjël të jetë teknika më e mirë shpjeguese dhe interpretuese, d.m.th

minimizohet çdo term gabimi:

min yi − y i 2

n

i

= min εi 2

n

i

për vrojtimet i = 1, 2, … , n

Me yi shënohet vlera e vrojtuar realisht e variablit të varur dhe me 𝑦 𝑖vlera që merret e

variablit y nga regresioni.



78

III.1.1 Metoda e vlerësimit të WACC17

nga struktura optimale e kapitalit

Bazuar në këto konsiderata ekonometrike, në këtë disertacion vlerësimi i strukturës optimale

të kapitalit për bizneset e mëdha në Shqipëri, do të analizohet sipas një modeli regresioni me

shumë variabla. Ku variablat e përfshirë në këtë model janë:

(1) Variabël i varur:

Struktura e financimit me borxh = Borxh total/Asetet totale. Zëri i borxhit total

përfshin çdo lloj detyrimi të kompanisë (afatshkurtër dhe afatgjatë).

(2) Variablat e pavarur:

Asete të trupëzuara të qëndrueshme = Asete fikse/Asetet totale. Zëri asete të

trupëzuara janë: toka, ndërtesa, makineri dhe pajisje dhe çdo zë tjetër aktiv

material në kompani.

Shkalla e përfitimit = EBIT/Asetet totale. EBIT është fitimi para interesave dhe

tatimit.

Risku i fitimit = koefiçenti i variacionit të EBIT. (d.m.th raporti devijim standard i

variablit EBIT ndaj mesataren e vlerave të variablit EBIT).

Rritja e kompanisë = [(Asete Totale – Kapitalin aksioner + Vlerën e tregut të

aksioneve)/ Asetet totale]. Në kushte të mungesës së bursës së letrave me vlerë

(rasti i Shqipërisë), vlera e tregut të aksioneve është e pamundur që të vlerësohet

në çdo moment dhe merret Kapitalin aksioner = Vlerën e tregut të aksioneve. Ky

variabël e humbet rëndësinë e përfshirjes në model.

Madhësia e kompanisë = Ln(shitje neto) ose Ln(aseteve totale).

Variabli “risku i fitimit” është një variabël që analizohet si një seri kohore, në këtë studim ai

nuk mund të llogaritet sepse vrojtimet e të dhënave janë pikësore. Kështu që, variabli risk

financiar do të zëvendësohet me shkallën e levës financiare (Gitman dhe Zutter, 2010).

Shkallë e levës financiare “DFL” njehsohet me anë të raportit financiar: DFL = EBIT/[EBIT

– Interesa – (dividendë të preferuar)/(1 – tatimin mbi fitimin)].

Pasi të vlerësojmë strukturën optimale të kapitalit sipas çështjes më lart nga kjo e fundit do të

njehsohet edhe vetë WACC. Kjo lidhje do të aplikohet mbi kampionin e kompanive të marrë

në studim, veç për kompanitë me kapital shqiptar dhe veç për kompanitë me kapital të huaj.

17

Kosto mesatare e kapitalit të investuar (Weighted Average Cost of Capital).



79

Duke ditur që struktura optimale e kapitalit të investuar në një kompani ndahet në dy

bashkësi: (1) financim me borxh afatgjatë dhe (2) financim me kapital të vet, do të bënte të

mundur vlerësimin e WACC. Formula e WACC në këtë rast është (Gitman dhe Zutter, 2010):

WACC = WE ∙ KE + WD ∙ 1 − t ∙ KD [1]

Ku: WE është shënuar nga pesha që zë financimi me kapital të vet të kompanisë në raport

me totalin e pasiveve.

WD është shënuar nga pesha që zë financimi me borxh afatgjatë i kompanisë në raport

me totalin e pasiveve.

KE është norma e skontimit të kapitalit të kompanisë, në studimin tonë është marrë

raporti financiar fitim neto/kapital i vet i kompanisë (ROE).

KD është kosto e financimit me borxh për kompaninë e cila përafrohet me normën e

obligacioneve të thesarit, në Shqipëri lidhet me normën e Bonove të Thesarit (Banka

e Shqipërisë, 2015) dhe i shtohet primi i riskut të kredive, ose me mesataren e tregut

të secilit burim financimi me borxh. Normë bono thesari me maturitet 12 muaj +

primi i riskut të kredive = 3.415% + 5.55% = 8.965%.

t është norma e tatim-fitimit të bizneseve në Shqipëri e cila aktualisht është 15%.

III.1.2 Vlerësimi i WACC sipas modelit CAPM

Vlerësimi i përfitueshmërisë së aksioneve të listuara në bursë bëhet sipas modelit të

vlerësimit të çmimit të mjetit kapital (CAPM), njihet edhe me termin vlerësimi në kushte

efiçente tregu. Ky model për herë të parë u hartua nga Traynor (1961) dhe Sharpe (1964).

Modeli CAPM është një model që lidh normën e kërkuar të kthimit të një mjeti, me riskun e

tij të matur nga koefiçenti “beta”. Koefiçenti “beta” mat riskun sitematik (d.m.th riskun e

pareduktueshëm nga kompozimi i titujve financiar në një portofol titujsh). Modeli CAPM

ndërtohet mbi bazën e disa supozimeve, të cilët në mënyrë të përmbledhur, janë si në vijim:

1. Investitorët nuk mund të ndikojnë në çmime nëpërmjet shit-blerjeve të tyre

individuale (d.m.th konkurrencë perfekte).

2. Të gjithë investitorët planifikojnë investimet e tyre për të njëjtin horizont investues.



80

3. Investitorët i ndërtojnë portofolet e tyre duke u bazuar nga një tërësi mjetesh

financiare, që kanë një tregtim të gjerë në publik (si: aksione, obligacione, etj.) dhe ata

kanë mundësi të pakufizuar të huadhënies apo huamarrjes pa risk.

4. Abstragohet nga fitimi kapital dhe ai nga dividendët.

5. Të gjithë investitorët kanë si synim të ndërtojnë portofole financiare që ndodhen në

frontin efiçent (lakorja e kthimeve dhe risqeve më e favorshme për investim).

6. Të gjithë investitorët analizojnë letrat e tyre me vlerë dhe kanë të njëjtin vizion për

ekonominë në përgjithësi.

Kjo tregon që vija CAPM (në rastin tonë gjysëmdrejtëz) përfaqëson pikat e titujve financiar

me ecuri si tregu (ose thënë ndryshe është vetë ecuria e tregut të këtyre letrave me vlerë). Në

mënyrë analoge nëse një titull financiar nuk ndodhet në vijën CAPM, investitori vlerëson

nëse ky titull është i nënvlerësuar apo i mbivlerësuar. Ekzistojnë edhe teste empirike që nuk e

mbrojnë plotësisht këtë model, por në këndvështimin e gjerë financiar dhe të kapitalizimeve

bursiere, për shkak të këtij avantazhi krahasimor të titujve financiar pranohet dhe zbatohet

gjerësisht në botën e sotme të investimeve financiare. Sipas këtij modeli, vlera e pritur e

kthimit të një titulli financiar “ki” jepet me anë të formulës:

ki = rF + β rM − rF [2]

Ku: “𝛽” përfaqëson nivelin e riskut sitematik (të pareduktueshëm nga kompozimi i titujve

financiar në një portofol titujsh),

“rF” është norma pa risk, që në rastin e Shqipërisë merret norma e interesit të Bonove

të Thesarit me maturitet 12, pasi kjo është norma e cila indeksohen shumë tituj të tjerë

në vend (obligacionet e thesarit me kupon variabël, normat e interesit të depozitave,

normat e interesit të kredive, etj.),

“rM” është norma e kthimit të tregut të aksioneve të kompanive nëse ato janë të

listuara në bursë.

Norma “ki” e përftuar nga zbatimi i modelit CAPM shpreh edhe normën e skontimit të

aksioneve të një kompanie, dhe ky është edhe vlerësimi i tregut ose më i miri që mund ti

bëhet një kompanie, d.m.th çon në gjetjen e një kosto kapitali në kushte efiçente. Nga ky

model derivohet vetë vlera e kostos mesatare të kapitalit, në mënyrë skematike është ilustruar

si në vijim:



81


Figura III. 1: Mënyra e vlerësimit të WACC së një kompanie në tregje efiçente kapitali

Për realitetin e vendit tonë kjo metodë nuk mund të përdoret sepse mungon një bursë e letrave

me vlerë.

III.1.3 Vlerësimi i WACC sipas zërave të bilancit të kompanisë

Një mënyrë tjetër e përcaktimit të kostos mesatare të kapitalit për kompanitë është Vlerësimi i

kostos mesatare të kapitalit për një investim të huaj dhe vendas referuar bilanceve kontabël të

përfaqësuesve të tyre. Përcaktimi i WACC me anë të të dhënave nga bilancet kontabël

(interesi i kredive afatgjata, ROE, etj.), ka një korrelacioni midis WACC nga kapitalizimi

bursier (modeli i tregut) me lidhje pozitive 0.5 – 0.6 (Ketchum dhe Kim, 2013). Konkretisht

do të veprohet sipas këtij formati:

Tabela III. 1. Përcaktimi i WACC me anë të bilanceve të kompanive

Nr. Burimi i Financimit Kostoja e Skontimit

1. Kapitali aksioner Në varësi të fitimit për aksion ose Dividend +

rritje vjetore dividendi, ose ROE.

2. Hua afatgjatë (kredi, obligacion, etj.) Norma reale e interesit bankar të kredive ose

yield-i mesatar i ponderuar i ankandeve të

obligacionit.

3. Fitimi i pashpërndarë Në varësi të fitimit për aksion ose Dividend +

rritje vjetore dividendi, ose ROE.

WACC

Kosto e kapitalit e ponderuar

Kosto kapitali

Primi i riskut

Prim risku i tregut

Norma e kthimit të

tregut

Norma pa risk (bono thesari njëvjeçare)

KoefiçentiBeta

Norma pa risk

Kapital i vet/total pasive

Kosto e borxhit e ponderuar

Kosto e borxhit pas

tatimit

Kosto borxhi para tatimit

1-normën e tatimit

Borxh/total pasive

×

×

+

×

×

-

+



82

4. Amortizimi i aseteve fikse Kosto oportune e përdorimit të asetit në fjalë.

5. Tatim-taksa të shtyra Kosto oportune e tyre.

6. Pagesa të shtyra kreditore me afat më

shumë sesa një vit.

Kosto oportune e tyre + humbje e emrit të mirë18

+

kosto administrimit të tyre.

7. Inventar me periudhë qarkullimi më shumë

sesa një vit.

Kosto oportune e tyre + kosto rivlerësimi inventari

+ kosto administrimit të tyre.

8. Furnitor dhe çdo blerje me kredi ose

marrëdhënie faktoringu19

me afat më

shumë sesa një vit.

Kosto oportune e tyre + humbje e emrit të mirë +

kosto administrimit të tyre.

9. Kontrata kleringu20

ose llogari të

arkëtueshme me afat më shumë sesa një

vit.

Kosto oportune e tyre + borxh i keq21

+ kosto

administrimi të tyre.

10. Kapacitete të pashfrytëzuara të aseteve. Kosto oportune + çdo kosto tjetër e lidhur me

asetin.

11. Shitje e pronave, aseteve ose leaseback,

leasing22

, etj.

Kosto leasing-u + norma kapitale e rivlerësimit.

12. Shpenzime kërkim-zhvillim dhe çdo zë

bilanci afatgjatë përveç listës.

Kosto oportune.

Burimi: Vlerësime bazuar në literaturat universitare dhe konsulta me ekspertë kontabël, përmbledhur nga autori.

Kjo metodë ka një vështirësi në aplikim, pasi shumë zëra të bilancit kontabël janë të vështirë

të vlerësohen në pikëpamjen e kostove oportune dhe transparencës së detajimit të çdo kosto

dhe përfitimit të lidhur me to.

Në këtë disertacion qëllimi është të analizohet struktura optimale të kapitalit të biznesit privat

në Shqipëri (përjashtuar ndërmjetësit financiar) dhe të vlerësohet kosto e kapitalit, duke

treguar edhe nivelin e maksimizimit të pasurisë investitorëve që ofron tregu shqiptar. Duke i

dhënë përgjigje një çështjeje kërkimore të këtij disertacioni, e cila kërkon të krahasojë nivelin

e diversifikimit të kostos së kapitalit (minimizimin e saj) dhe lidhjen me pronësinë (shqiptare

apo e huaj). Metoda e cila i përafrohet më mirë realitetit shqiptar është metoda e parë, bazuar

në raportet financiare të kompanive.

18

Është një vlerësim kontabël i imazhit të kompanisë, i cili identifikohet vetëm në rastin e rivlerësimit të

kompanisë ose shit-blerjen e saj. 19

Mënyrë financimi, njihet ndryshe si shitje e llogarive të arkëtueshme. 20

Një formë e shkëmbimit mall me mall pa gjenerimin e parasë në transaksion. 21

Llogari të arkëtueshme që kanë humbur, d.m.th nuk mund të mblidhen dot as me faktoring. 22

Forma të qirase financiare.



83

III.1.4 Të dhënat pikësore për përcaktimin e WACC

Në këtë punim janë përdorur:

(1) Të dhëna pikësore sasiore, të cilat përfaqësohen vetëm nga të dhëna financiare të

bizneseve të analizuara në punim. Baza e këtyre të dhënave janë pasqyrat financiare të

raporteve vjetore të kompanive me kapital 100% në pronësi vendase dhe kompani me

kapital mbi 50% kapital në pronësi të huaj. Janë përdorur të dhënat e vitit 2014 si

vrojtime pikësore për disa tregues financiar. Në punim janë shfrytëzuar të dhënat e të

gjitha pasqyrave financiare: pasqyra e bilancit kontabël, pasqyra e të ardhurave dhe

shpenzimeve, pasqyra e kapitalit, pasqyra e lëvizjes së parasë dhe anekset shpjeguese

(për 123 kompanite ndryshme nga ku 75 me kapital shqiptar dhe 48 me kapital te

huaj). Këto pasqyra financiare janë të audituara dhe të hartuara sipas Standardeve

Kombëtare të Kontabilitetit23

. Mënyra e kampionimit të këtyre kompanive është bërë

referuar listës së 200 kompanive me të suksesshme (kompani VIP) të publikuar nga

Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve për vitin 2014, kriteri përzgjedhës i institucionit

është niveli i xhiros vjetore. Kampioni përbën 123/830 = 14.8% e popullatës.

(2) Të dhëna pikësore sasiore, të cilat përfaqësohen nga tregues me variabla “dummy”

ose të shkallëzuar. Variablat janë: mosha në vite e krijimit të kompanisë, forma ligjore

(sh.a ose sh.p.k), sektori i ekonomisë (shkallëzimi sipas ndarjes INSTAT), etj.

Këto të dhëna janë përdorur për të testuar hipotezën kryesore H(1) të punimit. Arsyeja e

bërjes së këtij kampionimi lidhet me specifikat që ka gjetja e strukturës optimale të kapitalit

dhe vetë kostos mesatare të kapitalit.

III.1.5 Kufizime të punimit për vlerësimin e WACC

Në strukturën e kapitalit integrohen të gjitha vendimet me natyrë financuese afatgjatë. Në

këtë kontekst struktura e kapitalit është e ndikuar nga shumë variabla dhe sidomos në një

vend si Shqipëria, arsyet që e vështirësojnë ose e kufizojnë këtë llogaritje janë:

Së pari, të gjesh strukturën optimale të kapitalit do të thotë të zgjidhësh një problem

optimizmi me shumë variabla dhe kushte. Që në kontekstin matematikor është një procedurë

23

Ligjit nr. 9228, datë 29.04.2006, "Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare".



84

e vështirë dhe delikate në shndërrimin e realitetin në ekuacione dhe funksione (përfshirë

variabla cilësorë).

Së dyti, të dhënat e kompanive në Shqipëri janë në kuadrin e pasqyrave financiare dhe

përfitueshmëria e kompanive ka qenë dhe vazhdon të jetë pre e evazionit fiskal apo

informalitetit ekonomik duke rritur marzhin e gabimit në llogaritjen e vlerave. Ndonëse

kompanitë më të mëdha e kamë më të reduktuar shkallën e informalitetit.

Së treti, të dhënat e kompanive në Shqipëri janë vetëm ato të pasqyrave financiare, d.m.th të

dhëna statike me periodicitet një vit (mungon një matje dinamike). Në Shqipëri nuk ka ende

një bursë të letrave me vlerë që të jetë të kuotuara kompanitë.

Së katërti, pas viteve 90-të Shqipëria hyri në rrugën e zhvillimit të ekonomisë së lirë dhe

tregtisë së lirë me jashtë (para viteve 90-të ishte pjesë e regjimit Komunist). Kjo tregon që

bizneset në Shqipëri janë të reja dhe vazhdojnë të përjetojnë fazën e hyrjes në treg apo

mungesën e specializuar të departamentizimit dhe menaxhimit, që të mendohet edhe për

diversifikim të strukturës së kapitalit.

Së pesti, si rezultat i një tregu të lirë të ri, alternativat e financimit të bizneseve në Shqipëri

janë të kufizuara përfshirë këtu edhe kulturën e financimit të bizneseve që besojnë vetëm në

sektorin bankar. Nga ana tjetër edhe infrastruktura ligjore ka qenë shpesh herë pengesë në

zhvillimin e instrumenteve të reja të financimit të bizneseve.

Së gjashti, shumë kompani me reputacion të mirë me marrëdhëniet me bankat, ose të

suksesshme në treg (por edhe nga pikëpamja e treguesve financiar) marrin borxh në emër të

tyre dhe e përdorin për të financuar një kompani tjetër të lidhur me të parën24

, e cila ka

probleme financiare. Në këtë mënyrë nuk mund të matet efekti dhe ndikimi strukturor i

kapitalit real i kompanisë huamarrëse.

Së fundi, analiza e vendimeve të menaxherëve të projekteve në kompanitë e tregut tonë, në

shumë raste janë të projektuara dhe të analizuar mbi gjykime të ngjashmërive dhe intuitës,

dhe jo sipas një plani biznesi që ka në konsideratë përputhjen me strukturën e kapitalit.

24

Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve – Legjislacioni Tatimor 2015, Udhëzim nr. 6, datë 30.01.2015.



85

III.2 FAKTORËT RRITËS TË IHD-VE DHE MODELI I RRITJES EKONOMIKE

III.2.1 Aspekte mbi testet statistikore të serive kohore

Në të gjitha modelet regresive me të dhëna që formojnë seri kohore, duhet të mbajnë në

konsideratë disa teste ekonometrike për vlefshmërinë dhe dobinë e këtyre modeleve. Testet

më të rëndësishëm dhe kuptimi i tyre jepen të përmbledhur, si në vijim:

(1) Stacionariteti i serive kohore

Për vlerësimin e stacionaritetit të serive kohore (d.m.th seria kohore e vlerave ka sjellje

stokastike) dy testet më të përdorshëm janë: testi Augmented Dickey-Fuller (ADF) (Dickey,

et al., 1979) dhe testi Phillips-Perron (PP) (Phillips dhe Perron, 1988). Një variabël është jo

stacionar atëherë kur ai është funksion i kohës. Një variabël seri kohore është stacionar

(d.m.th i qëndrueshëm) nëse mesatarja dhe varianca e tij janë konstante përgjatë kohës dhe

kovarianca midis dy vlerave varet vetëm nga gjatësia e periudhës së kohës që i ndan ato dhe

jo nga momentet kohore kur ato ndodhin. Vetëm pasi një seri kohore të jetë stacionare

atëherë pranohet si variabël i varur ose i pavarur në një model regresioni (Hill et al., 2010)).

Sipas këtyre testeve të stacionaritetit, ne testojmë nëse një seri kohore e të dhënave është e

ndikuar nga vlera fillestare e saj, nga trendi kohor apo nga të dyja njëherësh. Gjithashtu

testohet edhe kthimi i një serie kohore në stacionare me anë të diferencave. Ekuacioni bazë i

testit ADF në lidhje me konstanten dhe trendin është:

∆Xt = λ0 + λ1t + λ2Xt−1 + βi

p−1

i=1

∆Xt−1 + εt [3]

Ku seria kohore Xt (variabli i marrë në studim) në formën e diferencës së parë (integrale e

rendit të parë) është ∆𝑋𝑡 = 𝑋𝑡 − 𝑋𝑡−1 në periodën kohore t, ku 𝜆0 është konstantja e termave,

t është trendi dhe p është numri i parametrave që vlerësohen. Bazuar në ekuacionin [3]

testohet hipoteza:

H0: 𝜆2 = 0 (seria ka rrënjë unitare d.m.th nuk është stacionare);

Ha: 𝜆2 < 0 (seria nuk ka rrënjë unitare d.m.th është stacionare).

Pranimi ose jo i hipotezës bazë (H0) do të matet me probabilitetin e rëndësisë statistikore p <

0.05, sipas maksimizimit të mundësive më të mëdha të ndodhjes (AIC). Gjithashtu me të



86

njëjtën rëndësi statistikore do të testohet edhe kthimi i një serie me anë të diferencave në

stacionare.

Hipoteza bazë ose alternative e stacionaritetit mund të vlerësohet me anë të testit PP.

Ekuacioni bazë në këtë rast është [4]:

∆Xt = θXt−1 + α + εt [4]

Ku, θ është parametër dhe ky testim është më efiçent për një seri të shkurtër kohore dhe kur

kjo seri ka korrelacion dhe heteroskedasticitet.

(2) Kointegrimi i serive kohore

Kointegrimi Johansen: Nëse dy seri kohore kanë shmangie rastësore të njëjtë ato kanë lidhje

të qëndrueshme në afatgjatë. Për të identifikuar këto lidhje afatgjata do të përdorim testin e

gjurmës (trace test for cointegration), (Johansen, 1991) dhe statistikën e vlerës së vet

maksimale (maximum eigenvalue statistic). Prezenca e lidhjeve kointegruese tregon

ekzistencën e lidhjeve afatgjata mes variablave apo e thënë ndryshe, variablat zhvendosen

bashkë në kohë. Teorikisht, testi Johansen mbështetet në teorinë e matricave dhe në teorinë e

vlerave të veta. Le të jetë k > 2 numri i serive jostacionare dhe integrale të rendit të parë I(1)

të përfshira në model dhe r numri i vektorëve që kointegrojnë me njëri-tjetrin ku r ∈ [0; k –

1], atëherë hipoteza e kointegrimit është:

H0: r = 0 (nuk ka asnjë lidhje kointegruese),

Ha: r ≥ 1 (ekziston të paktën një lidhje kointegruese).

Në parim, H0 bie poshtë nëse statistika e gjurmë dhe ajo e vlerave të veta janë më të mëdha

sesa vlerat kritike. Në këtë mënyrë proçedoj për gjetjen e lidhjeve kointegruese deri në

nivelin r ≤ k – 1. Ky test llogaritet, si më poshtë:

λtrace r = −T ∙ ln 1 − λ i

p

i=r+1

[5]

Hipoteza zero cakton se numri i vektorëve të kointegrimit është maksimumi r. Ku T është

gjatësia kohore e serisë dhe 𝜆 është rezultati i vlerësuar nga modeli me metodën e katrorëve

më të vegjël. Përpara sesa të zbatohet testi i gjurmëve duhet të bëhet kontrolli i lidhjeve të

vonesave kohore (lag) të serive kohore duke përdorur kriteret me të përdorshëm: (1) AIC



87

(kriteri i informacionit Akaike) dhe (2) SC (kriteri i informacionit Schwarz), (Brooks, 2008).

Në kushte indiference vendimi mund të përdoren edhe kritere të tjera shtesë informacioni si:

FPE (parashikimi i gabimit final), HQ (kriteri Hannan-Quinn i informacionit) dhe BIC

(kriteri Bayes-sian i informacionit).

Lidhjet shkakësore Granger: Për të identifikuar lidhjet e brendshme të çifteve të variablave

të marrë në analizë përdoret teknika e lidhjeve shkakësore Engle-Granger-test (Engle dhe

Granger, 1987). Sipas këtij testi identifikohen lidhjet në afatgjatë dhe me vonesa kohore të

variablave njëri me tjetrin, pra identifikojmë ekuilibrin afatgjatë të tyre. Ndryshe kjo teknikë

rrjedh nga vlerësimet e vektorëve të modeleve ECM (modeli i korrektimit të gabimit). Nëse

seria kohore e vlerave Yt shikohet në lidhje me serinë Xt, sipas Engle-Granger-test kemi çiftin

shkakësor, të kahut të parë:

Yt = αi

n

i=1

Xt−i + βj

n

j=1

Yt−j + u1t [6]

dhe kahut të dytë të lidhjes [7],

Xt = γi

n

i=1

Xt−i + δj

n

j=1

Yt−j + u2t [7]

Nga ky test kuptohet se cili variabël shkakton rezultatet e tjetrës sipas statistikës Fisher.

(3) Modelet VAR dhe VECM

Modeli VAR: Modelet VAR (vectori autoregresiv) filluan të përdoren për herë të parë në

vitet 80-të, ku sipas këtyre modeleve, tregohet që variablat ekonomik dhe financiar janë

shpesh herë jo vetëm të autokorreluar por edhe të kryq-korreluar me njërit-tjetrin. Pra, në një

model VAR testohen lidhjet e një variabli me veten dhe me të tjerët në retrospektive të

vlerave (në ekonometri quhet lag ose vonesa kohore). Me anë të këtij modeli analizohen

lidhjet endogjene të variablave për secilin variabël, d.m.th çdo variabël kthehet në një

ekuacion regresioni të llojit të kryq-korreluar me njërit-tjetrin. Trajta bazë e modelit VAR me

p vonesa kohore dhe n variabla (ose dimensional), krijon sistemin:

Yit = β0i + βijs Yj,t−s

p

s=1

n

j=1

+ εit për i = 1,2, … , n [8]



88

Në secilin ekuacion VAR janë të përfshirë mbetjet e regresit të cilët duhet të kenë shpërndarje

normale. Nëse shënojmë me 𝐸 vektorin e mbetjeve të sistemit VAR, atëherë ky vektor duhet

të ketë shpërndarje normale n përmasore. Përpara sesa të ndërtohet një model VAR ndiqen dy

hapa:

Hapi i parë: me anë të testeve ADF dhe PP kontrollohet stacionariteti i serive kohore dhe

duke përdorur diferencat kthehen në stacionare, pastaj janë të vlefshme për modelet VAR.

Mungesa e stacionaritetit në një seri e bën modelin të pavlefshëm.

Hapi i dytë: bëhet kontrolli i lidhjeve të vonesave kohore të vlerave endogjene të variablave

nga kriteret me të përdorshëm të informacionit: AIC dhe SC. Në kushte indiference vendimi

mund të përdoren edhe kritere të tjera shtesë informacioni si: FPE, HQ dhe BIC.

Secili nga modelet e regresionit të sistemit VAR do të analizohet me anë të testit t-stat.

Parametrat e secilit modelit, ose koefiçentët e variablave të pavarur në model, në analizën

tonë regresive shprehin ndryshimin ose dinamizmin e variablit të varur, kur variabli i pavarur

rritet me një njësi, në kushtet “ceteris paribus”25

. Nga ana tjetër, testet e mbetjeve të modelit

janë të rëndësishme që të kontrollohen (supozimet bazë të teoremës Gauss-Markov).

Një aspekt tjetër që lidhet me modelet VAR është analiza e funksioneve të impulseve, d.m.th

analiza e efekteve marxhinale dinamike të kohëve të shokut të variablit j me vetveten ose me

variablin i:

𝜕 𝑌𝑖 ,𝑡+𝑠

𝜕 𝜀𝑗 ,𝑡, 𝑝ë𝑟 𝑠 = 0,1,2, … [9]

Në parim nuk ekziston limiti sesa mund të zgjasë në të ardhmen ky impuls dinamik. Nëse

VAR është i qëndrueshëm atëherë impulset konvergjojnë në zero, ku s përfaqëson një

kohëzgjatje shoku (koha s nga ekuacioni [9]). Njësia e kohës së shokut nuk kanë efekte të

qëndrueshme. Nëse variablat e modelit VAR nuk janë stacionar atëherë impulset e shokut të

serisë kohore janë divergjente. Këto impulse na ndihmojnë për të shprehur lidhjen dinamike

kohore (qoftë edhe për parashikim) të ndikimit të një variabli tek një tjetër.

Modeli VECM: VECM-ja (modeli/metoda i vektorit të korrektimit të gabimit) është një

zgjerim i modelit VAR pasi shton një matricë e cila përmban koefiçentët shpjegues të

lidhjeve afatgjata midis variablave të përfshira në model. VECM-ja është i lidhur

25

Në kushte të tjera të pa ndryshuara.



89

ngushtësisht me konceptin e kointegrimit. Modeli i VECM është një VAR i kufizuar, i

dizenjuar për variablat jostacionarë, por që kanë midis tyre lidhje kointegruese. VECM

kufizon sjelljen afatgjatë të variablave endogjenë që të konvergjojnë drejt lidhjes së tyre

kointegruese. Përveç testeve të stacionaritetit dhe hapit të vonesës kohore (të përmendur më

lart nga modelet VAR), përpara sesa të ndërtohet një model VECM ndiqen dy hapa:

Hapi i parë: bazuar në testin e gjurmëve dhe maksimumit të vlerave të veta identifikohen r

lidhje kointegruese që tregojnë ekzistencën e relacioneve afatgjata mes variablave apo e thënë

ndryshe, variablat zhvendosen bashkë në kohë, ku r ≤ n (n është numri i serive kohore ose

variablave në model). Ndërtojmë modelin VECM duke e mbështetur mbi r lidhjet

kointegruese. Modeli VECM, në total përbëhet nga n ekuacione, por ajo që ka rëndësi të

veçantë për objektin e studimit është vetëm ekuacioni që shpjegon variablin e varur Yt.

Hapi i dytë: ndërtojmë një trajtë të përgjithshme të modelit VECM (Hendry, 1995). Nëse për

dy seri kohore Xt dhe Yt ekziston një lidhje e vetme e tilla që: ut = Yt – a0 – a1*Xt dhe seritë

janë stacionare me diferencë të parë (integrale e rendit të parë, I(1)) si dhe këto seri I(1)

kointegrojnë me njëra-tjetrën. Variabli i varur është seria Yt dhe variabli pavarur endogjen Xt,

krijojnë një model VECM me vonesë kohore p dhe me k dimensione:

∆Yt = c + βi∆Xt−i

p

i=0

+ δj∆Yt−j

k

j=1 lidhje afatshkurtër

+ −1 ∗ λ Yt−1 − α0 − α1Xt−1 lidhje afatgjatë

+ εt [10]

Termi i kointegrimit njihet si ECM pasi devijimet nga ekuilibri afatgjatë rregullohen nga

dinamika afatshkurtër e variablave. Koefiçenti më i rëndësishëm i ekuacionit është λ të cilin

mund ta përcaktojmë si koefiçentin e rregullimit dhe shpjegues i relacioneve afatgjata midis

variablave vetëm në kushtet kur ky koefiçent është statistikisht i rëndësishëm.

Modeli do ti nënshtrohet testi kryesor që është ai i stabilitetit; vetëm nëse modeli është i

qëndrueshëm themi se modeli është i vlefshëm dhe i besueshëm për analiza të tjera. Për të

kontrolluar stabilitetin e parametrave të modelit të regresionit përdoret testi “CUSUM” dhe

testi “CUSUM of Squares”. Testet të cilët zbulojnë autokorrelacionin serial,

heteroskedasticitetin, multikolinearitetin dhe normalitetin, do të analizohen për të parë nëse

modeli vazhdon të jetë i vlefshëm edhe pas testeve të kontrollit të mbetjeve. Vlerësimi i

lidhjeve afatgjata dhe afatshkurtra nga VECM bëhet pasi arrihet në përfundimin se

kointegrimi është i pranishëm:



90

Koefiҫientët afatgjatë, llogariten si koefiҫientët e vlerësuar të variablave shpjegues të

zhvendosur pas me një periudhë kohore të shumëzuar me -1 dhe të pjesëtuar me

koefiҫientin e vlerësuar të variablit të varur të zhvendosur pas një periudhë në model

(Bardsen 1989).

Koefiçenti i relacioneve afatgjata λ (termi i kointegrimit), tregon përditësimet

afatgjata të variablave të modelit (sipas frekuencës së tyre) dhe interpretohen pasi ti

kemi ndryshuar shenjën (d.m.th shumëzuar me -1).

Koefiҫientët afatshkurtër merren direkt nga vlerësimi i VECM dhe janë koefiҫientët e

diferencave të para të variablave në VECM.

III.2.2 Trajta e zgjeruar e modelit Solow dhe IHD-të

Modeli Solow tregon se si rritja e stokut të kapitalit, rritja e forcës së punës dhe përparimi

teknologjik ndërveprojnë në një ekonomi dhe sjellin rritje ekonomike. Trajta më e thjeshtë e

këtij modeli është funksioni i njohur i prodhimit të outputit Y = f(K, L), ku K është kapitali

dhe L është forca punëtore. Ky model supozon që funksioni i prodhimit paraqet të ardhura

konstante të shkallës. Nëse në një ekonomi niveli i kapitalit është në gjendje të qëndrueshme

(stoku neto i kapitalit nuk ndryshon me kalimin e kohës) atëherë vetë ekonomia do të

karakterizohet nga një qëndrueshmëri afatgjatë. Modeli bazë Solow tregon se akumulimi i

kapitalit nuk mund të shpjegojë rritjen e qëndrueshmërisë ekonomike, pasi norma të larta të

kursimit në ekonomi çojnë përkohësisht në rritje të lartë ekonomike, por ekonomia i afrohet

gjendjes së qëndrueshme në të cilën kapitali dhe prodhimi janë konstant. Për të shpjeguar

rritjen e qëndrueshme ekonomike modeli Solow u zgjerua duke përfshirë rritjen e popullsisë

dhe përparimin teknologjik. Nga ku konstatohet se vendet me rritje më të lartë të popullsisë

shoqërohen me nivel më të ulët të PBB-së për frymë. Ky model pas vitit 1990 u zgjeruat duke

futur në funksionin e prodhimit një variabël endogjen që është përparimi teknologjik, i cili

me kalimin e kohës zgjeron kapacitetet prodhuese të ekonomisë. Duke zbatuar këtë model të

zgjeruar niveli i outputit në ekonomi, njehsohet me funksionin [11]:

Y = A ∙ f K, L, Ω [11]

Ku, Y = vektori kohor i outputi (PBB-ja, rritja e PBB-së, ose PBB për frymë),

K = vektori kohor i kapitalit të investuar në ekonomi,



91

L = vektori kohor i punës efektive (forca punëtore, kosto e punës ose paga mesatare),

A = efiçenca prodhuese (konstantja e modelit ose përparimi teknologjik),

Ω = vektori kohor i variablave shtesë të tillë si: importet, eksportet, defiçiti tregtar,

borxhi publik me jashtë, numri i popullsisë ose norma e rritjes së popullsisë, tregues

teknologjie, norma interesi, norma e kursimit, remitancat, inflacioni, niveli i

produktivitetit të punës, variabla institucional dummy, etj.

Në konceptin modern të modelit të zgjeruar të Solow duke përfshirë edhe efektet endogjene,

modelet ekonomike të rritjes “endogjene” janë aplikuar për të parë efektin e IHD-ve në rritjen

ekonomike të një vendi pritës. Sipas lidhjes funksionale Cobb-Douglas, rrjedh që modeli i

zgjeruar Solow, ka këtë trajtë:

Y = A ∙ Kβ1 ∙ Lβ2 ∙ Ωβ3 [12]

Nga transformimi logaritmik ekuacioni [12], merr trajtën si:

ln Y = ln A + β1 ln K + β2 ln L + β3 ln Ω [13]

Ku α, β, γ janë respektivisht elasticiteti i: Y (rritja ekonomike ose rritja e PBB-së) në lidhje

me K kapitalin e investuar në ekonomi, L punën efektive, Ω variablat shtesë shpjegues.

Duke bërë ndarjen e kapitalit të investuar në ekonomi në dy grupe: (1) investime të

brendshme (IB) dhe (2) investime të huaja direkte (IHD), ekuacioni [13] merr formën e plotë

[14]:

ln Yit = β0 + β1 ln IBit + β2 ln IHDit + β3 ln Lit + β4 ln Γit

+ λi ∙ Di

n

i=1

+ ui + εit [14]

Ku, me i kemi shënuar sektorin e i-të të ekonomisë dhe me t dimensionin kohor të serisë t =

1, 2, ..., T. Bashkësia e variablave shtesë Ω është ndarë në dy grupe: në bashkësinë e

variablave ekonomik sasior Γit dhe në bashkësinë e variablave dummy Di. Kurse me μi është

një bashkësi efektesh të pa vrojtuar sektorial (efektet fikse, sepse jo të gjithë sektorët merren

në model, nëse të gjithë sektorët janë të përfshirë në model atëherë ky term gabimi hiqet nga

modeli) dhe me ɛit është termi i gabimit të modelit. Për objekt studimi edhe variabli IB mund



92

të analizohet i ndarë në dy pjesë: (1) investim në kapitalin fiks në industri dhe (2) investim në

kapitalin fiks në veprimtari të tjera ekonomike.

Modelet ekonomike të rritjes së brendshme “endogjene” [14] janë aplikuar për të parë efektin

e IHD-ve në rritjen ekonomike të një vendi pritës përmes shpërndarjes teknologjike (Barro

dhe Pain 1997). IHD-të mund të nxisin rritjen ekonomike përmes krijimit të avantazheve

dinamike që i orienton drejt progresit teknologjik (Borensztein et al., 1998). Romer (1990)

analizoi modelin e rritjes ekonomike me ndikim endogjen, duke marrë parasysh rritjen e

brendshme teknologjike të një vendi, me supozimin që progresi i brendshëm teknologjik

është mjeti kryesor i rritjes ekonomike. Ku IHD-të përshpejtojnë rritjen ekonomike edhe

nëpërmjet zhvillimit të kapitalit human.

III.2.3 Modelet VAR dhe VECM për IHD-të

Modeli i teorisë së rritjes si dhe modelet dinamike të vlerësimit të zhvillimit të IHD-ve, që

janë forma të regresit të shumëfishtë logaritmik, i vështirësojnë analizat e të dhënave pasi

variablat e tyre janë seri kohore makroekonomike. Përdorimi i metodës së katrorëve më të

vegjël për regresionet me variabla makroekonomik krijon shpesh herë rezultate të “të

zhvendosura” dhe jo reale. Kjo ndodh për shkak të autokorrelacionit të lartë ndërmjet

mbetjeve të serive. Një dukuri e tillë statistikisht shoqërohet me efekte të fshehta negative

duke rritur artificialisht vlerat e t-test, koefiçentit të përcaktueshmërisë (R2), etj. Ndërsa mund

të ndodhë që vlera e testit të autokorrelacionit Durbin-Watson-it, të jetë e ulët, d.m.th modeli

nuk tregon lidhjet e vërteta të variablave. Prandaj në modelimin e serive kohore

rekomandohet fillimisht testimi i ҫdo variabli për rrënjë unitare para vlerësimit të modelit.

Modeli i rritjes ekonomike Solow është një regresion në formë logaritmike, gjë që na

lehtëson interpretimin e rezultateve si dhe redukton problemet e heteroskedasticitetit

(Stockhammar, et al., 1991). Ky model rritje identifikon zëra të cilët kanë efekt afatgjatë në

rritjen ekonomike gjë që lë të kuptojmë që mund ta vlerësojmë me anë të modelit

ekonometrik VAR duke e specifikuar në VECM.

Në këtë disertacion modeli VAR do të përdoret veçanërisht për të analizuar efektin që kanë

faktorët ekonomik, politiko-ligjor dhe lehtësues të biznesit në zhvillimin e IHD-ve në

Shqipëri. Pasi ende nuk kemi një studim të mëparshëm ose të provuar më parë që cilët faktorë

kanë efekte afatgjatë në zhvillimin e IHD-ve, sipas një teorie ekonomike. Në kushtet kur



93

shpjegimi ekonomik mbi lidhjen e faktorëve nuk është plotësisht i qartë, përdoret modeli

VAR si një sistem ekuacionesh linearë në të cilin çdo variabël shpjegohet nga vetë variabli

me vonesa kohore si dhe nga vlerat aktuale e të kaluara të variablave të tjerë. Kjo strukturë

është tepër e vlefshme për të ndjekur dinamikat afatshkurtra të ecurisë së serive por është e

pafuqishme për të shpjeguar e testuar prezencën e lidhjeve afatgjata midis variablave. Për

rastin e IHD-ve trajta bazë e modelit VAR me p vonesa kohore dhe k dimensional (variablat

Xj për j = 1, 2, ..., k-1), krijojnë sistemin:

IHDt = α1iIHDt−i

p

i=1

+ α2iX1,t−i

p

i=1

+ ⋯ + αki Xk−1,t−i

p

i=1

+ ε1t

X1t = β1iIHDt−i

p

i=1

+ β2iX1,t−i

p

i=1

+ ⋯ + βki Xk−1,t−i

p

i=1

+ ε2t

… … …… … … … … … …… … … … … … …… … … … … … …… … . .

Xk−1,t = λ1iIHDt−i

p

i=1

+ λ2iX1,t−i

p

i=1

+ ⋯ + λki Xk−1,t−i

p

i=1

+ εkt

Variablat Xj janë faktorët e zhvillimit të IHD-ve që janë trajtuar gjerësisht në Kreun I, dhe që

janë të përmblidhur në tabelën III.2, në çështjen në vijim.

Modeli VAR i lidhje së variablave makroekonomik dhe IHD-ve është realizuar në shumë

vende të Rajonit si: Maqedoni, Mali i Zi, Kroaci, Rumani, etj. Kjo na motivon që të

ndërtojmë një model të tillë edhe për Shqipërinë, për sa kohë nuk ka ende një analizë të tillë

deri më sot.

III.2.4 Seria kohore e të dhënave për modelin e rritjes dhe faktorëve të IHD-ve

Seria kohore e të dhënave makroekonomike nga e cila do të aplikohet modeli i zgjeruar i

rritjes së qëndrueshme dhe zhvillimit të IHD-ve në Shqipëri është me kohëzgjatje 1992/3 –

2014, të dhënat janë me frekuencë 3-mujore. Indikatorët makroekonomik në vendin tonë, në

shumë prej tyre nuk janë të publikuar me frekuencë 3-mujore, kështu në na është dashur të

bëjmë vetë ndarjen e të dhënave me frekuencë 3-mujore, duke u referuar metodave indirekte

të identifikimit të koefiçentëve 3-mujor ose me metodën e interpolimit dhe ekstrapolimit të

realizuara automatikisht nga programi Eviews 8 (Linear-match last, Cubic-match last dhe

format mesatare apo shumë). Tabela III.2 në vijim pasqyron në trajtë të përmbledhur

variablin, kuptimin dhe burimin e informacionit. Të gjitha të dhënat janë sekondare sipas

statistikave zyrtare kombëtare dhe ndërkombëtare.



94

Tabela III. 2. Përshkrimi i variablave makroekonomik seri kohore dhe burimi i të dhënave

Variabli Përshkrimi Burimi i të dhënave

IHD

Fluksi hyrës i Investimeve të Huaja Direkte (njësia

bazë matëse në dollar, me çmime korrente, e

konvertuar në Lekë).

Banka e Shqipërisë

(www.bankofalbania.org)

PBB

Prodhimi i Brendshëm Bruto (njësia bazë masën

ekonomike, njësia matëse në Lekë, me çmime

korrente).

INSTAT (databaza

statistikore)

PBBF

Prodhimi i Brendshëm Bruto për Frymë (shpreh

nivelin e të ardhurave në ekonomi, njësia matëse në

Lekë, me çmime korrente).

INSTAT (databaza

statistikore)

RRPBB Rritja ekonomike ose rritja e Prodhimit të Brendshëm

Bruto (njësia matëse në %).

INSTAT (databaza

statistikore)

PAG Paga mesatare në ekonomi, ose kosto e punës në

Shqipëri (njësia matëse në Lekë).

INSTAT (databaza

statistikore)

PUN Numri i të punësuarve. INSTAT (databaza

statistikore)

NPP Norma e papunësisë (njësia matëse në %). INSTAT (databaza

statistikore)

IM

Vlera e importeve (mallra dhe shërbime) (njësia

matëse në Lekë). Ky tregues mund të llogaritet edhe

si raport ndaj PBB-së.

INSTAT (databaza

statistikore)

Ministria e Financës

(www.financa.gov.al)

EKS

Vlera e eksporteve (mallra dhe shërbime) (njësia



INSTAT (databaza

statistikore)



DTR

Vlera e deficitit të tregtisë së jashtme (njësia matëse

në Lekë). Ky tregues mund të llogaritet edhe si raport

ndaj PBB-së.

INSTAT (databaza

statistikore)



HEK Hapja ekonomike, ose madhësia e shkëmbimeve

tregtare me jashtë në raport me PBB-në. Hapja

INSTAT (databaza

statistikore)



95

ekonomike = (import+eksport)/PBB, (njësia matëse

në %).



BPJ Borxhi Publik me Jashtë (njësia matëse në Lekë). Ministria e Financës


IB Investime të përgjithshme në ekonomi përjashtuar

investimet e huaja (njësia matëse në Lekë).

INSTAT (databaza

statistikore)

IBI Investime të përgjithshme në industri përjashtuar

investimet e huaja (njësia matëse në Lekë).

INSTAT (databaza

statistikore)

INT Norma e interesit të kredive (me afat 12 muaj) të

bizneseve në ekonomi, (njësia matëse në %).



KURS Kursi i këmbimit valutor (Euro/Lekë ose USD/Lekë) Banka e Shqipërisë


INF

Norma e inflacionit në ekonomi (një matje alternative

do të jetë me anë të Indeksit të Çmimit të

Konsumatorit).

INSTAT (databaza

statistikore)

REM

Vlera e flukseve të remitancave në ekonomi (njësia





PRV

Vlera e të ardhurave në buxhetin e shtetit nga

privatizimi i ndërmarrjeve dhe aseteve publike

(njësia matëse në Lekë). Ky tregues mund të

llogaritet edhe si raport ndaj PBB-së.



D

variabël “dummy” (merr vlerën 1 nëse në atë

periudhë ka ndodhur një ngjarje me efekt të

rëndësishëm në IHD-të, si: marrëveshje tregtare,

marrëveshje partneriteti, hyrja në NATO26

, marrja e

statusit kandidat në BE27

, etj.).

Variabël cilësor për objekt

studimi

Burimi: Variabla të përzgjedhur si përfaqësues për modelin e rritjes dhe zhvillimit të IHD-vë në Shqipërinë, nga

autori.

Me ndihmën e metodave VAR dhe VECM do të analizojmë rritjen ekonomike dhe zhvillimin

e qëndrueshëm të IHD-ve në Shqipëri. Gjithashtu, do të përdoren edhe variabla të tjerë

26

Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior (North Atlantic Treaty Organisation). 27

Bashkimi Evropian.



96

plotësues të analizës të tillë si: INFR, IPK, ILE, LBB, EDU, PAS, TAX, etj. (që janë të

përshkruar në tabelën III.3 në vijim).

III.2.5 Kufizimet e punimit në zbatimin të modelit të rritjes dhe IHD-ve

Siç jemi shprehur edhe në një çështje më lart mbi kufizimet e punimit, këto kufizimi i lidhim

me modelet e vlerësimit dhe me të dhënat e vlerësimit. Sipas teorive ekonomike të rritjes

edhe pse metodat VAR, VECM dhe modeli i rritjes janë modele që shpjegojnë dinamikën

afatshkurtër dhe afatgjatë, apo qasjen ekonomike ndaj treguesve të ekonomisë në tërësi, asnjë

nga këto modele nuk përfaqëson ecurinë dhe vlerësimin e çdo ekonomie. Kur flasim për

ekonominë e Shqipërisë shikohen aspekte të veçanta të saj të një zhvillimi jo të qëndrueshëm

dhe nën potencialin. Megjithatë një kufizim kryesor që shoqëron këtë punim lidhet me bazën

e të dhënave të statistikave zyrtare në vendin tonë, si më poshtë:

Shumë tregues makroekonomik kanë një problem të theksuar të përditësimit të

vlerave, ekzistojnë disa seri kohore me vonesa në fillim ose në fund, sidomos në

publikimet zyrtare ekzistojnë vonesa nga 2-3 vitet e fundit.

Një e metë tjetër e të dhënave zyrtare lidhet me ndryshimin e metodologjive të

matjeve dhe ndryshimin e viteve bazë. Publikimet zyrtare të Bankës së Shqipërisë

kanë patur ndryshim metodologjie në llogaritjen e disa treguesve ekonomiko-financiar

dhe bankar pas vitit 2010. Ndërsa sipas publikimeve zyrtare të INSTAT disa tregues

janë me vit bazë 2005 dhe disa të tjerë me vit bazë 2007, por edhe në vitin 2008 ka

ndodhur një ndryshim në përllogaritja e PBB-së duke u shkëputur nga forma e

mëparshme e metodës së shpenzimeve.

Një kufizim i pashmangshëm që ndodh rëndom në treguesit makroekonomik në

Shqipëri është ekzistenca e serive kohore të shkurtra. Kjo ka bërë që gjatë analizave

empirike të këtij punimi, në disa raste seritë të interpolohen duke iu rritur frekuencën

e vrojtimit nga vit në 3-mujore, ose për të standardizuar matjet e fundit të serive

kohore, kemi përdorur metoda të prognozimit të serive kohore (metoda me rrëshkitje,

metoda me trend, etj.) për të unifikuar fillimin dhe mbarimin e njëjtë të të dhënave,

për efekt vlerësimi statistikor.



97

Disponueshmëria e të dhënave zyrtare (seri kohore) në vendin tonë, sipas objektit të

studimit është në shumë raste e pamundur që të gjendet. Kështu që vlerat e disa serive

kohore janë përpiluar nga rezultatet periodike të raporteve dhe buletineve të

institucioneve përkatëse (Banka e Shqipërisë, Ministria e Financës dhe INSTAT).

Një kufizim tjetër i cili është edhe pasojë me të gjitha nga më sipër, është kufizimi i

metodës së vlerësimit. Teste të tilla si: stacionariteti, kointegrimi, etj. kërkojnë një seri

të gjatë kohore që vlerësimet e tyre të jenë të pa zhvendosura. P.sh. numri i vrojtimeve

të testit të kointegrimit (testit të gjurmëve) kërkon një seri kohore me mbi 100 vlera.

III.3 MODELI I GRAVITETIT PËR VLERËSIMIN E IHD-VE

III.3.1 Trajta e përgjithshme e modelit të gravitetit për IHD-të

Modeli i gravitetit shfaq një komoditet të lartë në konceptimin e shpjegimit të tërheqjeve të

efekteve ekonomike dhe sociale në midis vendeve. Ky model i rrjedhur nga një logjikë e

shkencave fizike të natyrës28

, u zbatua fillimisht për të analizuar: madhësinë e migrimeve dhe

tregtisë, numrin e thirrjeve telefonike dhe numrin e pasagjerëve, si dhe transportin e mallrave.

Këto studime shpjegojnë forcën tërheqëse midis masave të popullsive midis dy rajoneve të

ndryshme të të njëjtit vend. Në vitet 1960 për herë të parë u përdor modeli i gravitetit për të

analizuar flukset e tregtisë ndërkombëtare. Autorë të ndryshëm si: Linemann (1963),

Pöyhönen (1963), Pullainen (1963) dhe Tinbergen (1962) në mënyrë të pavarur arritën në

përfundime të njëjta mbi përdorimin e modelit të gravitetit në shpjegimin e flukseve të

tregtisë ndërkombëtare.

Modeli i gravitetit pas viteve 90-të gjeti një zbatim të gjerë në vlerësimin e flukseve të IHD-

ve dhe stokut të IHD-ve midis shteteve dhe rajoneve (WIIW, 2003; FMN, 2011; LSE, 2013;

etj). Në analogji me ligjin e gravitetit të fizikës: Fluksi i IHD-ve midis dy vendeve është në

përpjesëtim të drejtë me produktin e masës ekonomike të secilit vend (kryesisht e vlerësuar

me anë të PBB-së), secila e ngritur në fuqi me disa eksponentëve që duhet të gjenden, dhe në

përpjesëtim të zhdrejtë me distancën midis qendrave ekonomike të vendeve (kryesisht merret

largësia gjeografike midis kryeqyteteve), të ngritura përsëri në fuqi të eksponentëve përkatës.

Modeli bazë i graviteti është [15]:

28

Në vitin 1687, Isak Newton propozoi ligjin e gravitetit në univers i cili thotë se çdo trup në univers tërheq një

trup tjetër në univers me një forcë që është në përpjesëtim të drejtë me masat e trupave dhe në përpjesëtim të

zhdrejtë me katrorin e distancës midis tyre.



98

IHDij = β0

∗PBB

i

β1 ∗ PBBj

β2

DISij

β3 [15]

Ku variablat janë:

IHDij = vlera e fluksit të IHD-ve ose vlera e stokut të IHD-ve midis vendeve i dhe j;

PBBi ose j = Prodhimi brendshëm bruto ose të ardhurat kombëtare të vendeve i dhe j,

vlerësuar me çmimet korrent.

DISij = distanca gjeografike midis qendrave ekonomike të gravitetit midis vendeve i

dhe j (zakonisht midis kryeqyteteve);

β0 = konstantja gravitacionale e modelit ose parametri i lirë i modelit;

β0, β1 dhe β2 = shprehin përkatësisht elasticitetin e IHDij nga ndryshimi i PBBi, PBBj dhe

Dij.

Nga modeli i gravitetit merren disa pohime shumë të rëndësishme në vlerësimin e IHD-ve:

Rrjedhimi 1: Vendet me PBB me vlerë shumë të madhe, kanë një shtrirje të madhe në tregjet

botërore.

Vendet me PBB të lartë karakterizohen nga një shtrirje të madhe në tregun botëror, sepse

graviteti i tyre rritet, parë edhe nga pesha:

Si =IHDij

PBBj

Rrjedhimi 2: Vendet me PBB me vlerë të vogël janë shumë të hapur për të zhvilluar tregtinë

ndërkombëtare, por shtrirja e tyre është e vogël:

IHDij

i≠j

/PBBj = 1 − IHDj

PBBj= 1 − Sj

Rrjedhimi 3: Nëse aktivitetet ekonomike do të jenë më shumë të hapura nga njëri vend në

tjetrin, tregjet bëhen gjithnjë e më të ngjashëm.



99

Duke marrë shpërndarjen e totali të flukseve të IHD-ve të parë në lidhje me largësitë

gjeografike, dhe duke shënuar 𝑏𝑗 = 𝑃𝐵𝐵𝑗 /𝐷𝐼𝑆, kemi:

IHDij

i≠jj

/DIS = bj

j

∙ 1 − Sj = 1 − bj

j

∙ Sj

Duke përdorur standardizimin statistikor, rrjedh që:

bj

j

∙ Sj = N ∙ rbS ∙ Var S ∙ Var b +1

N

Ku: N është numri i shteteve partnere që investojnë tek njëri-tjetrin, Var(S) varianca e

variablit S, Var(b) varianca e variablit b, rbS koefiçenti i korrelacionit midis b dhe S, dhe

1

𝑁=

𝑆𝑖𝑖

𝑁= 𝑏𝑗𝑗 /𝑁. Nga ku rrjedh që marrëdhëniet investuese të varura nga distanca

gjeografike janë:

IHDij

i≠jj

/DIS = 1 − 1/N − N ∙ rbS ∙ Var S ∙ Var b

Nga ky përfundim, themi se vende me madhësi ekonomike të krahasueshme në terma të

PBB-së, tentojnë të rrisin shkëmbimet dypalëshe të kapitalit midis çdo çifti të vendeve të tjera

të ngjashme. Pra modeli fillestar i gravitetit [15] mund të shikohet edhe si një agregat rajonal

kur Sj = bj (Bergstrand dhe Egger, 2007):

IHDij = Siij

∗ Sjij

∗ PBBi + PBBj

2

DISij [16]

Ku Siij

= PBBi/(PBBi + PBBj) d.m.th përqindja e vendit të i-të në lidhje me marrëdhënien

partnere të vendit të i-të dhe j-të sëbashku. Prodhimi i faktorëve Siij

∗ Sjij maksimizohet kur

Siij

= Sjij

= 1/2.

Rrjedhimi 4: Sa më e lartë të jetë shkalla e liberalizimit të tregjeve në botë aq më shumë rritet

numri i bashkëveprimit midis vendeve. Kjo do të thotë që hapja ekonomike për investimet e

huaja do të rritet me rritjen e numrit të shteteve partnere në shkëmbimet e kapitalit dhe

investimeve.



100

Model [15], transformohet në formë logaritmike [17]:

ln IHDij = β0 + β1 ln PBBi + β2 ln PBBj + β3 ln DISij + uij [17]

ku me uij kemi shënuar termin e gabimit, i cili supozohet që ka shpërndarje normale me

mesatare zero dhe variancë konstante sa popullimi i vlerave.

Ndërsa vetë modeli [17] duke u plotësuar me variabla cilësor p.sh. “dummy” Di për i = 1, 2,

..., n, merr trajtën [18]:

ln IHDij = β0 + β1 ln PBBi + β2 ln PBBj + β3 ln Dij + λi ∙ Di

n

i=1

+ uij [18]

i cili është ekuivalent me ekuacionin [19]:

IHDij = e

β0∗PBB iβ1∗PBB j

β2∗DIS ijβ3∗ λ i ∙D i

ns=1 + uij [19]

Një modifikim i modelit klasik të gravitetit u realizua nga Di Mauro (2000), që u përdor për

të parë ngjashmërinë e PBB-së në mes vendeve partnere, më shumë sesa vlera individuale e

PBB-së, më poshtë [20]:

ln IHDij = β0 + β1NMEij + β2HPEij + β3DAFij + β3 ln DISij + λi ∙ Di

n

i=1

+ uij [20]

Ku variablat e modelit [20], janë:

(1) Ngjashmëria në madhësinë ekonomike (NME):

Teorikisht ky tregues merr vlerat nga minus infinit (për ekonomi me PBB pafundësisht të

ndryshme, d.m.th kur një nga ato është zero) në ln(1/2) (kur ekonomitë janë identike). Ky

variabël është i pavarur, dhe si variabël i përafruar i tij mund të përdoret edhe logaritmi i

PBB-së për frymë. Variabli NME është zero nëse PBB-ja për frymë janë identike midis

shteteve dhe rritet vlera e variablit me rritjen në vlerë absolute të diferencës së PBB-së për

frymë midis shteteve:

NMEij = ln 1 − PBBi

PBBi + PBBj

2

− PBBj

PBBi + PBBj

2



101

Ky tregues është një term matës i mirë dhe me korrelacion pozitiv nëse IHD janë horizontale,

d.m.th kur investitorët janë të interesuar për zgjerim tregu me natyrë të ngjashme ekonomike.

Ndërsa IHD-të vertikale janë të lidhura fort me përbërjen e faktorëve të prodhimit.

(2) Hapësira e përbashkët ekonomike (HPE):

HPEij = ln PBBi + PBBj

Nisur nga rrjedhimi i tretë dhe i katërt i modelit të gravitetit të shprehur më lart, ky tregues i

hapësirës së përbashkët ekonomike midis vendeve partnere ka një korrelacion pozitiv në

rritjen e IHD-ve.

(3) Diferenca e të ardhurave për frymë (DAF):

DAFij = ln PBBi

POPi − ln

PBBj

POPj ose DAFij = ln

PBBi

POPi − ln

PBBj

POPj

Ky tregues pritet të ketë një korrelacion negativ me IHD-të horizontale dhe korrelacion

pozitiv me IHD-të vertikale. Një tregues më i mirë matje sesa PBB-ja për frymë do të ishte

përdorimi i PBB për fuqi punëtore, ose PBB investim fiks për fuqi punëtore.

(4) Distanca midis dy vendeve (DIS):

DISij = r ∙ arcos sin φi ∙ sin φj + cos φi ∙ cos λj − λi

Nga pikëpamja gjeografike kjo është formula29

që përcakton distancat midis dy vendeve

(Schumacher, 1997).

III.3.2 Zbatime të modelit të gravitetit në vlerësimin e IHD-ve

Në dekadën e fundit janë bërë disa studime me fokus vendet në zhvillim në mbarë botën ose

vendet e Evropës Juglindore, në lidhje me IHD-të, duke përdorur modelin e gravitetit si një

mënyrë efektive vlerësimi. Metoda analitike e transformon modelin e gravitetit të formës së

kryq-korreluar (ndër-sektorial), në trajtën e ekuacionit [17] në një funksion:

IHDijt = f PBBit ; PBBjt ; ΔPBBjt ; Dijt ; Ωjt [21]

29

Ku r është kufiri tokësor në milje, 𝜑𝑖 dhe 𝜑𝑗 masa në radian e gjerësisë gjeografike të paraleleve midis

kryeqyteteve të vendeve, 𝜆𝑗 − 𝜆𝑖 është masa në radian e gjatësisë gjeografike të diferencës së meridianëve midis

kryeqyteteve të vendeve.



102

Funksioni me ekuacionin [21], mund të mbajë edhe variablin PBB për frymë në vend të PBB-

së. Ndërsa variabli Ωjt, është një bashkësi vektorësh (variablash ekonomik) të cilët në vetvete

formojnë një seri kohore. Bashkësia e vektorëve të variablave sasior edhe cilësor të modelit

përmban faktorë që ndikojnë dinamizmin e flukseve të IHD-ve midis vendeve partnere, të

tillë si:

Variabla sasior (me të dhëna panel): kapitali i investuar ose PBB-ja e investimeve

fikse, rezervat e burimeve natyrore (hidrokarbure, minerare, lëndë drusore, pasuri

ujore, etj.), kostot e transportit, sipërfaqja e vendit, numri i popullsisë, paga mesatare,

niveli i papunësisë ose numri i forcës së punës, shkalla e hapjes ekonomike ose tregtia

e jashtme, vlera e privatizimeve ose shkalla e privatizimit industrial, inflacioni, norma

e interesit, kursi i këmbimit, borxhi i jashtëm publik, taksat ose barra fiskale,

infrastruktura fizike (sistemi rrugor, detar, ajror), etj.

Variabla cilësor (dummy ose i shkallëzuar): shkalla e globalizimit, lehtësirat e bërjes

biznes, indeksi i konkurrencës në treg, stabiliteti politik, politikat e jashtme, niveli i

korrupsionit, zbatimi i ligjeve, numri i ditëve me probleme (etnike, fetare, greva,

protesta, etj.), infrastruktura e shërbimeve dhe cilësisë (përdorimi i telefonit, interneti,

shërbimet bankare), anëtarësimi në organizatat ndërkombëtare (zonat e tregtisë së lirë,

tregjet e përbashkëta, bashkime doganore, bashkime ekonomike dhe monetare),

zhvillimi i kapitalit human (nivel arsimor ose trajnues) dhe gjuha e huaj e folur,

ngjashmëri kulturore (gjuhë e përbashkët, federatë, lidhje koloniale), pozita

gjeografike (ishull, gadishull, me dalje në detë, zonë malore, zonë fushore, etj.),

anëtarësimi në zonën euro, anëtarësimi në Bashkimin Evropian, etj.

Nga një këndvështrim ekonometrik, mund të themi se modeli i gravitetit karakterizohet nga

një paraqitje e lidhjeve ekonomike midis shumë aktorëve, që në këtë rast janë vendet e botës.

Shumica e teorive ekonomike bazohen në lidhjet në çift të vende, me hipoteza të veçanta. Kjo

cilësi e gravitetit i detyrohet vetë strukturës së modelit: shpërndarja e flukseve të IHD-ve dhe

faktorëve në hapësirat territoriale varet nga forcat e gravitetit të kushtëzuara nga peshat e

aktiviteteve ekonomike të secilës zonë gjeografike.

Kur përdorim modelin e gravitetit për të analizuar ndikimin e variablave të caktuar në

investimet e huaja direkte dhe flukse të tjera kapitali, duhet të analizohen flukset hyrëse sepse

këto janë të dhëna më të sakta në mbartjen e llogarive sesa flukset dalëse (Czarny, Folfas



103

2011). Nëse modeli i gravitetit do të ketë si variabël të varur stokun e IHD-ve ose rezultatin

neto të flukseve hyrëse të IHD-ve, mund të ndodhë që shifrat të jenë negative, dhe përdorimi i

ekuacionit [17], matematikisht është i pamundur, prandaj në këto raste për variabla të tillë ose

variabla të kombinuar që shprehen si kombinim linear (diferencë dy variablash sasior) do të

përdoret vlera absolute. Në këto kushte ekuacioni [17], transformohet në ekuacionin [22]:

ln IHDijt = β0 + β1 ln PBBit + β2 ln PBBjt + β3 ln Dij + ln Γit − Γjt

+ λi ∙ Di

n

i=1

+ cij + uijt [22]

Ku, variabli i pavarur Γ është një tregues sasior ekonomik, në formën e një bashkësie

vektorësh kohor, të tillë si: PBB për frymë, niveli i barrës fiskale në përqindje, etj.

III.3.3 Metodat e vlerësimit të parametrave gravitacional të IHD-ve

Modeli i gravitetit është një formë vlerësimi i të dhënave panel ndërsektoriale dhe seri

kohore. Prezenca e serive kohore në model duhet që fillimisht të testohet për stacionaritetin e

tyre. Gjykimi mbi stacionaritetin sipas çështjes III.2.1 më lart, duhet të mbahet në konsideratë

edhe në zbatimin e modelit të gravitetit.

1. Vlerësimi me të dhëna të grumbulluara MZKV30

Vlerësimi i të dhënave panel më i thjeshti është me anë të grumbullimit të të dhënave dhe

zbatimin e metodës së minimizimit të katrorëve. Nga grumbullimi i të dhënave panel krijohet

një numër i madh vlerash duke ndikuar në reduktimin e multikolinearitetit të variablave.

Vlerësimi i një modeli regresioni me anë të kësaj metode konsiderohet i dobishëm për analiza

ekonomike, vetëm nëse modeli i plotëson të gjitha kushtet e Teoremës Gauss-Markov të

përmendura në çështjen I.1.1.

2. Vlerësimi me efekte fikse

Përdorimi i të dhënave panel ka edhe efekte të tjera, të tilla si: eliminimin e problemit të

variablave të papërfshirë në model, duke përdorur vlerësimin e me efektet fikse. Por kjo

dukuri ndonjëherë i kushton modelit që vlerësohet, referuar vetë transformimeve

30

Metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël.



104

ekonometrike që pëson kjo metodë vlerësimi. Për këtë le të supozojmë një model regresioni

panel me k variabla shpjegues:

yit = β1xit1+ β2xit2

+ ⋯ + βkxitk+ ai + uit [23]

Ku, yit është variabli i varur dhe xitk është një nga variablat e pavarur, “i” është vektori

ndërsektorial i variablit të varur dhe “T” është vektori kohë i serisë së vlerave të variablit të

varur. Tremi i gabimit (zhurmat e bardha) është i ndarë në dy pjesë: term gabimi i efektit ai, i

cili lidhet me të gjithë variablat ndërsektorial të pa përfshirë në model dhe pa marrë në

konsideratë kohën. Ndërsa uit përfaqëson termin e gabimit nga efekti kohor i serisë së

përfshirë në model. Transformimi i ekuacionit [23] sipas efekteve fikse është një dukuri

mesatarizimi të vlerave të serisë kohore:

yit − y i = β1 xit1− xi1 + ⋯ + βk xitk

− xik + ai − ai + uit − ui [24]

Ku: 𝑦 𝑖 =1

𝑇 𝑦𝑖𝑡

𝑇𝑡=1 .

Pasi ekuacioni fillestar [23] kthehet në trajtën e transformuar [24], vlerësohet me anë të

metodës MZKV. Avantazh i vlerësimit të efekteve fikse shikohet nga eliminimi i termit të

gabimit ai. Pra korrelacioni midis ai dhe disa nga variablat e varur nuk përbën një problem

parametrik në vlerësimet e efekteve fikse, kjo tregon që variablat konstant në kohë

eliminohen nga modeli. Kjo është e vlefshme veçanërisht kur presim që disa faktorë konstant

në kohë që ka ndikim në variablin e varur, por të dhënat për këtë faktor nuk janë të

disponueshme ose nuk mund të gjejmë një instrument përafrimi vlerësimi të variablit. Kur ne

duam të vlerësojmë ndikimin e variablave konstant si: largësia gjeografike, gjuha e folur,

pozita gjeografike, etj (çdo variabël dummy), këto variabla eliminohen nga testimi sepse

është më e përshtatshme një metodë tjetër vlerësimi, e cila quhet vlerësimi me efekte rasti.

3. Vlerësimi me efekte rasti

Për të vlerësuar modelin me të dhëna kohore panel me anë të metodës së efekteve të rastit,

fillimisht ekuacionit [23] i shtojmë koefiçentin e lirë dhe si term gabimi i lëmë vetëm

variablin vit:

yit = β0 + β1xit1+ β2xit2

+ ⋯ + βkxitk+ vit [25]



105

Në këtë transformim supozohet që termi i gabimit ai e ka mesataren zero. Kuptohet që modeli

me këtë transformim vuan nga korrelacioni kohor përgjatë serisë kohore. Ky problem

zgjidhet nga transformimi i përgjithësimit të katrorëve më të vegjël, që ngjan me

transformimin e vlerësimit të efekteve fikse, por me një dallim të vetëm, ku vetëm një pjesë e

ekuacionit të mesatarizuar i zbritet ekuacionit bazë:

yit − θy i = β0 1 − θ + β1 xit1− θx i1 + ⋯ + βk xitk

− θx ik + vit − θv i [26]

Ku parametri 𝜃 njehsohet me formulën:

θ = 1 − Var uit

Var uit − T ∙ Var ai ∈ (0; 1)

Meqenëse 𝜃 në praktikë nuk mund të vlerësohet, atëherë nuk ekziston asnjë mundësi tjetër

për ta vlerësuar përveç gjykimit rastësor. Nëse numri i lidhjeve ndërsektoriale k është i madh

dhe numri i periudhave kohore T është relativisht i vogël, vlerësimi me metodën e efekteve të

rastit përputhet dhe është asimptotikisht me shpërndarjen normale.

Parametri 𝜃 ∈ (0; 1), nëse 𝜃 → 0 vlerësimi me metodën e efekteve të rastit është shumë

pranë vlerësimit MZKV nga grumbullimi i të dhënave. Nëse 𝜃 → 1 vlerësimi përafrohet me

metodën e efekteve fikse. Pra avantazhi i metodës me efekte rasti ndaj metodës me efekte

fikse është mundësia e futjes në model të variablave konstant në kohë.

Si në vlerësimet e modelit të gravitetit me efekte fikse ashtu edhe me efekte rasti zbatohet

metoda e vlerësimit Hausman-Taylor (1981), e cila ka shpërndarje probabilitare hi-katror.

Kjo metodë vlerëson lidhjet e variablit të varur nga çdo variabël i pavarur (d.m.th nëse

variabli ndryshon ose jo përgjatë kohës), si dhe disa prej këtyre variablave mund të jenë

“endogjen” në kuptimin e korrelacionit me efekte të veçanta, por mbetet “ekzogjen” në lidhje

me termin e gabimit u.

4. Vlerësimi i potencialeve të IHD-ve

Për llogaritjen e potencialeve nivelit të IHD-ve mund të përdoren dy metoda të ndryshme

(Egger, 2002). Këto dy metoda janë:

(1) Vlerësimi brenda kampionit, sipas kësaj metode mbetjet e modelit të gravitetit nga

vlerësimi MZKV interpretohen si diferencë ndërmjet fluksit aktual dhe atij potencial.



106

Ku fluksi potencial quhet niveli i vlerës që merret nga ekuacioni i regresionit. Është e

kuptueshme që sa më e vogël që të jetë efekti i mbetjeve ose sa më i madh që të jetë

koefiçenti i përcaktueshmërisë aq më e vogël është diferenca e vlerave aktuale dhe

atyre potenciale. Mesatarja e mbetjeve në një model regresioni është zero, kështu që

vlerat e llogaritura sipas metodës brenda kampionit thjesht mund të krahasohen nëse

janë më të mëdha apo më të vogla se 100%. Kjo metodë kritikohet shumë, pasi

bazohet vetëm në shmangiet e mbetjeve të regresionit, dhe është një indeks i

specifikimit të termit të gabimit të modelit të gravitetit më shumë sesa një vlerësim i

potencialit të zhvillimit të IHD-ve.

(2) Vlerësimi jashtë kampionit, është metoda që nuk kritikohet nga baza konceptuale, por

shpesh herë është pothuajse e vështirë që të zbatohet në realitet. Sipas kësaj metode

identifikohet një/disa vende me tregues ekonomik të njëjtë ose ngushtësisht të

ngjashëm me ekonominë e vendit pritës dhe me flukse IHD-je më të larta sesa vendi

ynë, dhe mbi të dhënat e vendit të ngjashëm zbatohet modeli i gravitetit. Pasi

ndërtohet ekuacioni i modelit të gravitetit për një vit specifik (në varësi të analizës ose

vitit që duam të analizojmë), njehsojmë vlerën e IHD-ve. Këtë vlerë e krahasojmë me

vlerën faktike të IHD-ve në vendin tonë, kjo është mënyra e vlerësimit të potencialit

të IHD-ve. Shqipëria i ka treguesit më të rëndësishëm makroekonomik (kryesisht ato

në përqindje) të krahasueshëm me vendet e rajonit: Maqedoni, Kosovë, Mali i Zi,

Bosnje-Hercegovinë dhe Serbi. Analiza e potencialit të IHD-ve në Shqipëri do të

bëhet duke njehsuar fillimisht IHD-të sipas modelit të gravitetit për secilin nga këto

shtete dhe pastaj të krahasohet me vlerën faktike të IHD-ve në Shqipëri. Një mënyrë

alternative e cila do të zbatohet në këtë disertacion si vlerë potenciale është

shfrytëzimi i parametrave të modelit të gravitetit për flukset e IHD-ve të ndërtuar nga

studimi i LSE (2013), me serinë kohore 1990 – 2011 për shtetet e Ballkanit (Shqipëri,

Maqedoni, Serbi, Mali i Zi, Bosnje-Hercegovinë, Kroaci, Rumani dhe Bullgari) të

cilën e quajmë gjendja potenciale mesatare parametrike e zhvillimit të IHD-ve në

Ballkan. Këtë vlerë mesatare do ta krahasojmë me gjendjen faktike të flukseve hyrëse

IHD-ve në Shqipëri për disa vite, për të patur një evidencë të plotë të ecurisë së

shfrytëzimit të potencialit të IHD-ve në vendin tonë. Shtrirja kohore e zbatimit të

vlerave të variablave të ekonomisë sonë dhe përdorimi i parametrave të Rajonit të

Ballkanit nuk duhet të jetë e gjatë pasi artificialisht rritet gabimi i krahasimit, prandaj

do të kryhet vlerësimi i potencialit për disa vite të fundit.



107

III.3.4 Seria kohore e të dhënave për modelin e gravitetit të IHD-ve

Seria kohore e të dhënave ndërsektoriale nga e cila do të aplikohet modeli i gravitetit për

IHD-të në Shqipëri, është me kohëzgjatje 2007 – 2014. Të dhënat janë me frekuencë vit, që

për objekt studimi do të interpolohen në seri kohore me frekuencë 3-mujore. Tabela III.3 në

vijim pasqyron në trajtë të përmbledhur variablin, kuptimin dhe burimin e informacionit. Të

gjitha të dhënat janë sekondare sipas statistikave zyrtare kombëtare dhe ndërkombëtare.

Tabela III. 3. Përshkrimi i variablave dhe burimi i të dhënave

Variabli Përshkrimi Burimi i të dhënave

IHD Stoku i Investimeve të Huaja Direkte (njësia matëse

në dollar, me çmime korrente).



PBB

Prodhimi i Brendshëm Bruto (shpreh masën

ekonomike, njësia matëse në dollar, me çmime

korrente).

Banka Botërore (Indekset e

Zhvillimit Botëror, WDI)

PBBI Investime në asete fikse ndaj PBB-së (njësia matëse

në %).



DIS Distanca gjeografike midis kryeqyteteve të çdo çifti

shtetesh (njësia matëse në kilometra). Baza e të dhënave CEPII

PBBF

Prodhimi i Brendshëm Bruto për Frymë (shpreh

nivelin e të ardhurave në ekonomi, njësia matëse në

dollar, me çmime korrente).



POP Numri i popullsisë sipas shteteve. Banka Botërore (Indekset e


TAX Norma e taksave të korporatave ose barra fiskale e

bizneseve ndaj fitimit (njësia matëse në %).



SHQ

Shpenzimet qeveritare (vetëm konsum dhe

shërbime) ndaj PBB-së, me çmime korrente (njësia

matëse në %).



PAS Pasuri natyrore (eksporti i minerareve ose metaleve,

njësia matëse në dollar, me çmime korrente).



INF Inflacioni në ekonomi është matës i stabilitetit

ekonomik (njësia matëse në %).



INFR Infrastruktura: matet nga disa tregues të tillë si Banka Botërore (Indekset e



108

infrastruktura fizike për 100 banor (km rrugë

automobilistike për 100 banor), ose infrastruktura jo

fizike për 100 banor (numri i celularëve ose

përdoruesve të internetit për 100 banor).


IPK Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit (variabël i

shkallëzuar me vlera min = 0 dhe max = 10).

Transparency International

(www.transparency.org)

ILE

Indeksi i Lirisë Ekonomike (variabël i shkallëzuar

me vlera min = 0 dhe max = 100). Ky indeks

integron politikat e qeverisë në: rregulla dhe ligje,

madhësinë e qeverisë në ekonomi, rregullimin e

efiçencës dhe hapjen e tregut.

Heritage Foundation

(www.heritage.org)

LBB Lehtësitë e bërjes së biznesit (variabël i shkallëzuar

me vlera min = 0 dhe max = 100).

Banka Botërore (Doing

Business database)

EDU

Edukimi i matur nga Indeksi i Zhvillimit të Kapitalit

Human (variabël i vazhduar që merr vlerat nga 0 në

1, min = 0 dhe max = 1)

United Nations

Development Programme

(hdr.undp.org)

GJ

Variabël “dummy” (merr vlerën 1 nëse shteti i

origjinës ka të njëjtën gjuhë me vendin pritës, merr

vlerën 0 për çdo situatë ndryshe).


studimi

BE Variabël “dummy” (është 1 nëse të shteti i origjinës

i përket BE-së, është 0 për çdo situatë ndryshe).


studimi

EZ

Variabël “dummy” (është 1 nëse shteti i origjinës i

përket zonës së euros, është 0 për çdo situatë

ndryshe).


studimi

KUL


origjinës i përket të njëjtit grup kulturor me vendin e

origjinës, merr vlerën 0 për çdo situatë ndryshe).


studimi

KD


origjinës ka kufi detar, merr vlerën 0 për çdo situatë

ndryshe).


studimi

KP

Variabël “dummy” (merr vlerën 1 nëse shteti pritës

me shtetin e origjinës ndahen me kufi tokësor ose

detar, merr vlerën 0 për çdo situatë ndryshe).


studimi



109

Burimi: Variabla të përzgjedhur si përfaqësues për modelin e gravitetit për IHD-të në Shqipërinë, nga autori

III.3.5 Kufizime të punimit për modelin e gravitetit të IHD-ve në Shqipëri

Modeli i gravitetit është një model i aplikueshëm lehtësisht dhe siguron vlerësime të

rëndësishme në marrëdhëniet e IHD-ve midis vendit të origjinës dhe vendit pritë. Zbatimi i

këtij modeli në vendet me ekonomi në tranzicion dhe ekonomi në zhvillim, shpesh është i

vështirë në praktikë. Prandaj shpesh herë rekomandohet që të ndërtohet një model graviteti jo

shumë i komplikuar dhe me variabla përfaqësuese mbi IHD-të:

Së pari, modeli duhet të përfaqësojë vlerat e të dhënave më peshë të rëndësishëm kuptimore

(jo domosdoshmërisht të analizohen të gjitha të dhënat e mundshme edhe nëse i disponojmë).

Së dyti, në model mund të përdoret si variabël i varur fluksi nga IHD-të ose stoku i IHD-ve,

ky i fundit preferohet të përdoret në mungesë të të dhënave mbi flukset e IHD-ve, sepse stoku

i IHD-ve është një tregues i akumuluar dhe variablat shpjegues të dhëna kohore jo të

akumuluar dhe kështu humbet baza e krahasimit të të dhënave.

Së treti, ndodh që variabli i varur në periudha kohore të caktuar të jetë me vlera negative, dhe

eliminimi i këtyre vlerave nga kampioni na rezulton në përfundime empirike të gabuara. Kjo

dukuri ndodh edhe për realitetin shqiptar, prandaj do të përdoret vlera absolute e stokut të

IHD-ve.

Megjithatë kufizimet e zbatimit të modelit të gravitetit në këtë disertacion janë edhe të

natyrave të tjera të lidhura me specifika të rastit të Shqipërisë:

Seria kohore e të dhënave zyrtare të IHD-ve në vendin tonë të ndarë sipas vendeve të

origjinës ose sektorëve të ekonomisë janë të shkurtra, nga 2007 në 2014. Madje këto

të dhëna tregojnë stokun e IHD-ve, duke rritur shkallën e problemit të standardizimit

të të dhënave të përfshirë në model.

Seria kohore e të dhënave për vendet e origjinës nga Mali i Zi31

, Serbia32

dhe

Kosova33

është e shkurtër në dimensionin kohor, lidhur me ndryshimet gjeopolitike që

kanë pësuar këto shtete në dekadën e fundit.

31

Mali i Zi shpalli pavarësinë nga Serbia më 3 Qershor 2006 pas referendumit popullor të 21 majit 2006. 32

Ndryshoi niveli i flukseve dalëse të investimeve nga Serbia si rezultat pavarësisë së Malit të Zi. 33

Kosova shpalli pavarësinë nga Serbia më 17 Shkurt 2008, pas 8 vite të ndërhyrjes së NATO-s në luftën

çlirimtare të Kosovës.



110

Vlerësimi i potencialit të zhvillimit të IHD-ve në Shqipëri, sipas metodës jashtë

kampionit në këtë disertacion, është i kushtëzuar nga përdorimi i parametrave të

modelit të studimit të flukseve të IHD-ve në Ballkan nga LSE (me të dhëna kohore

1990-2011). Këtu identifikojmë dy mangësi: së pari, natyrshëm marzhi i gabimit rritet

sepse nga 2011 në 2015/16 ka një zhvendosje kohore dhe parametrat e modelit mund

të kenë pësuar ndryshime; dhe së dyti, ekonomia e Shqipërisë supozohet e përafruar

me gjendjen mesatare të treguesve ekonomik të gjithë vendeve të Ballkanit (me

përjashtim Greqinë dhe Slloveninë).

Siç u shprehëm në një nga çështjet më lart, kufizimi i serive kohore në shtrirje kohore

dhe frekuencë vrojtimi, do të ndikojë edhe në këtë rast zbatimin e modelit të gravitetit.

Prandaj edhe në këtë rast do të interpolohen seritë kohore duke iu rritur frekuencën e

vrojtimit nga vit në 3-mujore. Interpolimi do të jetë bazuar në koefiçentë indirekt të

matshëm ose me një nga metodat më të përshtatshme që gjeneron programi Eviews 8.



111

KREU IV:

“ANALIZA STATISTIKORE E VLERËSIMIT TË IHD-ve NË

SHQIPËRI”

IV.1 ANALIZA E KOSTOS OPTIMALE TË KAPITALIT

Analiza e kostos së kapitalit në vijim bazohet në vrojtimet e gjendjes pasurore të 123

bizneseve të mëdha në Shqipëri dhe që në 2014 janë pjesë e 200 bizneseve “VIP”34

, d.m.th

kanë patur nivelin më të lartë të shitjeve. Nga këto 200 kompani 60 janë me kapital të huaj

dhe 140 me kapital vendas (ose me përqindje shumë të vogël të huaj), bazuar në vlerësime të

ekspertëve të ekonomisë dhe specifikisht ekspertë kontabël, u pranuan si zgjedhje e analizave

në vijim 48 kompani të huaja dhe 75 kompani me kapital shqiptar. Përzgjedhja e kompanive

ishte subjekt i besueshmërisë dhe transparencave të rezultateve financiare të deklaruara

(d.m.th u përzgjodhën kompanitë me shkallë më të ulët të vlerësuar të informalitetit).

IV.1.1 Analiza financiare e bizneseve me kapital të huaj

Vlerësimi i kostos mesatare të kapitalit është një proçes teorik për realitetin shqiptar, që ky

proçes të jetë i zbatueshëm në praktikë, duhet fillimisht të përcaktojmë strukturën optimale të

kapitalit të investuar nga bizneset. Nisur nga karakteristikat e kostos mesatare të kapitalit për

realitetin shqiptar, kufizimet që shoqërojnë vlerësimin e tij, etj., (detajuar në kreun tre të këtij

disertacioni), punimi në vijim synon të masë koston e kapitalit të investuar nga bizneset me

pronësi të huaj dhe me pronësi shqiptare, në vend. Analiza është bërë e veçuar në varësi të

pronësisë së kompanive. Kjo analizë është edhe aspekti mikroekonomik që shoqëron këtë

disertacion. Bizneset me kapital të huaj kanë këtë paraqitje strukturore përshkruese:

34

Sipas Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve, numërohen rreth 830 biznese të mëdha të kategorizuara VIP,

d.m.th xhiroja e tyre vjetore është mbi 250 milion Lekë.



112

Tabela IV. 1. Treguesit financiar kryesor të strukturës së kapitalit, bizneset me kapital të huaj

Raporti i

borxhit

total

RBT

Raporti i

borxhit

me kosto

RBK

Raporti i

borxhit

afatgjatë

RBGJ

Përpjesa e

asetve të

qëndrueshme

AQT

Leva

financiare

LEV

Shkalla e

përfitimit

SHP

Madhësia,

log(asete)

MA

Kthimi

nga

kapitali

ROE

Mesatarja 0.53 0.25 0.19 0.54 0.75 0.16 9.36 0.23

Mediana 0.56 0.21 0.12 0.54 0.23 0.13 9.27 0.19

Maksimumi 0.88 0.69 0.69 0.94 4.81 0.62 10.68 0.70

Minimumi 0.13 0.00 0.00 0.00 0.00 0.01 7.98 0.00

Dev. Stand. 0.26 0.22 0.20 0.21 1.02 0.15 0.63 0.18

Jarque-Bera 4.30 4.14 7.30 0.29 52.83 20.04 0.27 5.19

Nr. vrojtimeve 48 48 48 48 48 48 48 48

Burimi: Punuar në Eviews 8 nga autori.

Nga 48 kompani me kapital të huaj në vendin tonë dhe që renditen në grupin e 200

kompanive me nivel më të lartë të shitjeve neto, kanë raportin e borxhit mesatarisht 53%. Kjo

do të thotë që 53% e nivelit të investimit të tyre (afatgjatë dhe afatshkurtër) është me borxh.

Ndonëse raporti i borxhit është një tregues i strukturës së kapitalit të një kompanie, për

specifikat që merr ekonomia shqiptare, kemi bërë ndarjen e tij në raport borxhi me kosto (çdo

lloj borxhi që biznesi paguan interes) dhe raport borxhi afatgjatë (çdo burim financimi të

huazuar me afat të gjatë shlyerje). Nga tabela IV.1 më lart, shikojmë që raporti i borxhit me

kosto dhe ai afatgjatë kanë një diferencë më të vogël, krahasuar me raportin e borxhit total.

Kjo tregon që bizneset janë financuar me burime të tjera si: llogari të pagueshme,

parapagime, etj. Ky ndryshim është tregues i një fokusi financimi të investimeve të huaja jo

me perspektive shumë afatgjatë. Duke u bazuar në vlerën e testit Jarque-Bera, shumica e

treguesve (sidomos ato të përfshitë në modelet e strukturës) janë me shpërndarje normale, kjo

dukuri e lehtëson përdorimin e vlerësimeve me metodën e zakonshme të katrorëve më të

vegël.

Tabela IV. 2. Vlerësimi statistikor i parametrave të strukturës së kapitalit, kapital i huaj

Dependent Variable: RBT

Method: Least Squares

Sample (adjusted): 2 48

Included observations: 47 after adjustments

Convergence achieved after 14 iterations

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 1.699004 0.457563 3.713157 0.0006

AQT -0.388482 0.131600 -2.951979 0.0052

LEV 0.183088 0.029980 6.106959 0.0000



113

MA -0.104844 0.049335 -2.125143 0.0396

SHP -0.670270 0.172681 -3.881546 0.0004

AR(1) 0.229093 0.155047 1.477572 0.0147

R-squared 0.643320 Mean dependent var 0.525535

Adjusted R-squared 0.599822 S.D. dependent var 0.260645

S.E. of regression 0.164883 Akaike info criterion -0.648420

Sum squared resid 1.114640 Schwarz criterion -0.412231

Log likelihood 21.23787 Hannan-Quinn criter. -0.559541

F-statistic 14.78977 Durbin-Watson stat 1.809340

Prob(F-statistic) 0.000000

Inverted AR Roots .23


Bazuar në testin nga tabela IV.2 më lart dhe pasi janë bërë të gjitha testet e rregullimit të

mbetjes së modelit, si: autokorrelacioni, heteroskedasticiteti, multikolineariteti dhe

normaliteti i mbetjeve (Shtojca Nr. 1/1), modeli i vlerësimit të strukturës optimale të kapitalit

të bizneseve të huaja është:

RBT = 1.67 - 0.39*AQT + 0.18*LEV - 0.10*MA - 0.67*SHP + 0.23*ɛi-1+ ɛi

Modeli ka një nivel koefiçenti përcaktueshmërie jo shumë të lartë por të besueshëm për

studimet e tregut, me vlerë 64% ose 60% të korrigjuar. Ndërkohë sipas testit Fisher modeli

është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie α < 5% dhe parametrat e modelit janë

statistikisht të rëndësishëm sipas test të shpërndarjes studenti me nivel rëndësie α < 5%.

Modeli i bizneseve me kapital të huaj e ka raporin e borxhit të lidhur pozitivisht me:

Levën financiare (niveli i borxhit dhe risku i financimit me borxh, që është leva

financiare, duhet të ketë lidhje pozitive midis tyre).

dhe lidhje negative me:

Përqindjen e aseteve fikse ndaj totalit të aseteve (sepse pjesa më e madhe e borxhit

është me natyre afatshkurtër),

Madhësinë e biznesit si total asete (kjo tregon që borxhi ka zënë një peshë të

konsiderueshme në biznes),

Shkallën e përfitimit (përdorimi i borxhit aktual nga bizneset, nuk ka ndikim pozitiv

në shtimin e përfitimit operativ).



114

Ajo çfarë është karakteristikë e modelit është tendenca e përgjithshme e qëndrueshmërisë së

parametrave të tij edhe në afatgjatë. Ky përfundim mbështetet tek testet e stabilitetit të

parametrave të modelit “Cusum” dhe “Cusum of Squares”:

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

10 15 20 25 30 35 40 45

CUSUM 5% Significance

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

10 15 20 25 30 35 40 45

CUSUM of Squares 5% Significance


Figura IV. 1: Ilustrimi i stabilitetit të parametrave modelit i bizneseve të huaja

Në këto kushte parametrat e modelit janë një vlerësim i mirë i strukturës optimale të kapitalit,

për bizneset me pronësi të huaj, në vendin tonë.

IV.1.2 Analiza financiare e bizneseve me kapital shqiptar

Në vijim të logjikës nga çështja më lart, do të bëjmë edhe një analizë të kostos së kapitalit

edhe për bizneset me kapital me pronësi shqiptare. Fillimisht po pasqyrojmë një përmbledhje

të statistikave përshkruese të treguesve financiar:

Tabela IV. 3. Treguesit financiar kryesor të strukturës së kapitalit, bizneset me kapital

shqiptar

Raporti i

borxhit

total

RBT

Raporti i

borxhit

me kosto

RBK

Raporti i

borxhit

afatgjatë

RBGJ

Përpjesa e

asetve të

qëndrueshme

AQT

Leva

financiare

LEV

Shkalla e

përfitimit

SHP

Madhësia,

log(asete)

MA

Kthimi

nga

kapitali

ROE

Mesatarja 0.61 0.31 0.16 0.29 0.66 0.09 9.39 0.17

Mediana 0.64 0.29 0.09 0.24 0.20 0.07 9.40 0.13

Maksimumi 0.92 0.79 0.76 0.79 4.28 0.32 10.74 0.57

Minimumi 0.10 0.00 0.00 0.00 0.00 0.01 8.16 0.02

Dev. Stand. 0.20 0.22 0.18 0.21 0.94 0.06 0.49 0.12

Jarque-Bera 4.16 3.69 23.70 4.83 62.89 40.65 0.83 21.99

Nr. vrojtimeve 75 75 75 75 75 75 75 75




115

Nga 75 kompani me kapital të huaj në vendin tonë dhe që renditen në grupin e 200

kompanive me nivel më të lartë të shitjeve neto, kanë raportin e borxhit mesatarisht 61%.

Nga tabela IV.3 më lart, shikojmë që raporti i borxhit me kosto dhe ai afatgjatë kanë një

diferencë më të vogël, krahasuar me raportin e borxhit total, por më të theksuar sesa rasti i

bizneseve me kapital të huaj. Ky ndryshim është tregues i një fokusi financimi të investimeve

nga ato me pronësi shqiptare në pronësi të huaj, ku dallohet vizioni afatshkurtër i financimit.

Në tabelën IV.4, më poshtë tregohet modeli i vlerësimit të strukturës së kapitalit.

Tabela IV. 4. Vlerësimi statistikor i parametrave të strukturës së kapitalit, kapital shqiptar






Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 1.089790 0.348012 3.131474 0.0026

AQT -0.375824 0.086080 -4.366003 0.0000

LEV 0.097039 0.018282 5.307916 0.0000

MA -0.037320 0.037027 -1.007910 0.3171

SHP -1.034434 0.261556 -3.954921 0.0002

AR(1) 0.438418 0.109262 4.012529 0.0002








Inverted AR Roots .44


Bazuar në testin nga tabela IV.4 më lart dhe pasi janë bërë të gjitha testet e rregullimit të

mbetjes së modelit, si: autokorrelacioni, heteroskedasticiteti, multikolineariteti dhe

normaliteti i mbetjeve (Shtojca Nr. 1/2), modeli i vlerësimit të strukturës optimale të kapitalit

të bizneseve me pronësi shqiptare është:

RBT = 1.09 - 0.38*AQT + 0.10*LEV - 0.04*MA - 1.03*SHP + 0.44*ɛi-1+ ɛi



116

Modeli ka një nivel koefiçenti përcaktueshmërie të pranueshëm në kushte të realitetit, me

vlerë 66% ose 63% të korrigjuar. Ndërkohë sipas testit Fisher modeli është statistikisht i

rëndësishëm me nivel rëndësie α < 5% dhe parametrat e modelit janë statistikisht të

rëndësishëm sipas test të shpërndarjes studenti me nivel rëndësie α < 5%, me përjashtim të

variablit “madhësia e biznesit” që nuk është statistikisht i rëndësishëm (ndoshta e ndikuar

edhe nga fakti që të gjitha bizneset janë të mëdha). Modeli i bizneseve me kapital shqiptar e

ka raportin e borxhit të lidhur pozitivisht me levën financiare dhe lidhje negative me:

përqindjen e aseteve fikse ndaj totalit të aseteve; dhe shkallën e përfitimit. Arsyet e këtyre

lidhjeve janë siç u shprehëm më lart (modeli i bizneseve me kapital të huaj).

Në ndryshim me modelin e bizneseve me kapital të huaj, modeli i strukturës optimale të

kapitalit për bizneset shqiptare është me parametra plotësisht të qëndrueshëm. Ky përfundim

mbështetet tek testet e stabilitetit të parametrave të modelit “Cusum” dhe “Cusum of

Squares”:

-30

-20

-10

0

10

20

30

10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75


-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75



Figura IV. 2: Ilustrimi i stabilitetit të parametrave modelit i bizneseve shqiptare

Ky model vlerësimi i strukturës optimale karakterizon qëndrueshmërinë strukturore të borxhit

dhe kapitalit për bizneset me pronësi shqiptare.

IV.1.3 Gjetja e kostos optimale të kapitalit, bizneset e mëdha në Shqipëri

Duke marrë si gjendje reale nivelin mesatar të raportit të borxhit total nga zgjedhja e

bizneseve dhe nivel potencial rezultatin mesatar të raportit të borxhit të përftuar nga modeli

(duke e zbatuar për secilin biznes), kemi:



117

Tabela IV. 5. Struktura reale dhe potenciale e kapitalit të investuar nga bizneset

Pronësia e biznesit Rezultati real (mesatar) Rezultati potencial (mesatar)

Borxh Kapital i vet Borxh Kapital i vet

E huaj 53% 47% 55% 45%

Shqiptare 61% 39% 58% 42%

Burimi: Llogaritje të autorit.

Diferenca midis nivelit potencial dhe real për bizneset e marrë në analizë pritet të jetë shumë

e vogël, sepse kampioni ynë përfaqëson kompanitë më të mira (lidër) në treg, dhe potencialet

e tregut tonë më mirë sesa këto kompani nuk shfrytëzohen nga biznes tjetër. Nga ana tjetër

vetë modeli i vlerësimit të gjendjes potenciale është derivuar nga këto kompani (prandaj

metoda e vlerësimit të potencialit “brenda zgjedhjes” është e kritikueshme shpesh herë). Por

modelet e gjetura të regresionit janë të vlefshme që të analizojë kompani të tjera të tregut të

cilat nuk kanë pjesë e zgjedhjes dhe në këtë rast merr kuptim më të plotë analiza reale dhe

potenciale. Megjithatë për të matur vlerën e kostos së kapitalit midis llojeve të pronësisë,

analiza tani është e thjeshtë, pasi struktura e kapitalit është e njohur.

Nëse shikojmë vlerën e stokut të IHD-ve gjatë 2014 në Shqipëri, ajo është e shpërndarë në

shtetet:

Tabela IV. 6. Vlera e stokut të IHD-ve në Shqipëri, 2014

Shteti stoku i IHD-ve (në milion Euro) Përpjesa

Greqi 1169 26%

Kanada 755 17%

Itali 526 12%

Hollandë 505 11%

Turqi 394 9%

Austri 357 8%

Gjermani 128 3%

Qipro 117 3%

SHBA 88 2%

Zvicër 82 2%

Francë 68 2%

Të tjera 249 6%

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2015.



118

Kjo përqindje e stokut të IHD-ve sipas shteteve do të përdoret për efekt të ponderimit të

normave të interesit të borxhit dhe normës së tatim fitimit.

Meqenëse bizneset janë lidër në treg atëherë mesatarisht tregu si real si potencial është i

përafruar në vlerat e kthimit të kapitalit, ROE. Sipas publikimeve vjetore të Bankës Botërore,

kosto e financimit me hua (në afatmesëm) për bizneset në Shqipëri është 8.7%, ndërsa norma

mesatare e huasë për disa nga shtetet si: Greqi, Kanada, Itali, Holandë, Turqi, Austri,

Gjermani, Qipro, SHBA, Zvicër dhe Francë (jo të gjithë shtetet e kanë të publikuar nga

Banka Botërore këtë tregues), është 3.5% (kjo normë është potenciale për investitorët e huaj).

Në llogaritjen e kostos mesatare të kapitalit një rol të rëndësishëm luan norma marxhinale e

tatimit mbi fitimin. Sipas publikimeve vjetore të Bankës Botërore për Shqipërisë kjo normë

është 9.5% në 2014 dhe 14.1% në 2015 (pra realiteti është 9.5%, por potenciali duhet të jetë

perspektiva pra 14.1%). Ndërsa norma mesatare e ponderuar marxhinale35

e tatimit mbi

fitimin sipas shteteve të listuar në tabelën IV.6 më lart, është 15.5% në 2014 dhe 15.7% në

2015 (vlera potenciale, me supozimin që kështu do të qëndrojë në afatmesëm në vazhdim).

Tabela IV. 7. Kosto e kapitalit reale dhe potenciale, bizneset me pronësi shqiptare ose të huaj

Pronësia e

biznesit

Rezultati real (mesatar) Rezultati potencial (mesatar)

Kosto e

borxhit

KB

Kthimi i

kapitalit

ROE

Kosto

mesatare e

ponderuar

Kosto e

borxhit

KB

Kthimi i

kapitalit

ROE

Kosto

mesatare e

ponderuar

E huaj 8.7%36

19.3%37

12.97%38

3%39

19.3% 10.08%40

Shqiptare 9.7%41

19.3% 12.88%42

8.7%43

19.3% 12.44%44

35

Normë tatim fitimi që merr në konsideratë shpenzimet e përjashtuara për efekte fiskale. 36

Supozohet se investitorët e huaj dinë të kombinojnë burimet e financimit në sajë të eksperiencës nga vendet e

tyre të origjinës.

37 ROE (mes) = 23%*(48/123) + 17%*(75/123) = 19.3%, mesatarja e kthimit të gjitha kompanive së bashku

(sepse të 123 kompanitë e zgjedhura në studim, renditja e tyre sipas ROE nuk favorizon vetëm investimet e

huaja). Kjo ROE do të jetë edhe potenciale sepse përfaqëson kompanitë më të suksesshme të tregut.

38 Duke zbatuar formulën WACC (shiko kreun III), 8.7%*(1-0.155)*0.53 + 19.3%*0.47 = 12.97%.

39 Normë potenciale financimi, nëse të gjitha burimet e financimit të investitorëve të huaj do të ishin nga vendet

e origjinës.

40 3%*(1-0.157)*0.55 + 19.3%*0.45 = 10.8%

41 Norma e kreditimit 12-mujor në Shqipëri, Banka e Shqipërisë, Raporti Statistikor 6-mujor, 2015. Normë

vlerësimi është marrë norma e 3-mujorit të parë 2015, si vlerë më afër mbylljes së bilancit 2014.

42 9.7%*(1-0.095)*0.61 + 19.3%*0.39 = 12.88%.



119

Burimi: Llogaritje të autorit.

Tabela IV.7 më lart, vërteton një nga hipotezat kryesore të punimit:

H01: sipërmarrjet e biznesit me kapital të huaj nuk zotërojnë avantazhe strukturore në

kapitalin e investuar, me efiçencë më të madhe sesa sipërmarrjet e biznesit me kapital

shqiptar, në sajë të mirëdiversifikimit të kostos mesatre të kapitalit (WACC(potenciale),IHD

≥ WACC(potenciale),IB).

H0a: sipërmarrjet e biznesit me kapital të huaj zotërojnë avantazhe strukturore në kapitalin

e investuar, me efiçencë më të madhe sesa sipërmarrjet e biznesit me kapital shqiptar,

në sajë të mirëdiversifikimit të kostos mesatre të kapitalit (WACC(potenciale),IHD <

WACC(potenciale),IB).

Sipas analizës së vlerave për koston mesatare të kapitalit, aktualisht bizneset e të njëjtit sektor

me përfitueshmëri të njëjtë i japin më shumë avantazh kompanive me kapital të huaj, që të

diversifikojnë koston e kapitalit krahasuar me kompanitë me kapital shqiptar. Ky përfundim

hedh poshtë hipotezën H01 dhe pranon hipotezën Ha1. Pranimi i hipotezës Ha1, tregon

potencialin konkurrues ose avantazhin potencial konkurrues të investitorëve të huaj (që janë

kompani ose filiale të kompanive të huaja) kundrejt biznesit vendas, duke bëtë që investitorët

e huaj të jenë më të aftë që të konkurrojnë në lidhjen çmim dhe cilësi, në çmimet premium, në

zbatimin e projekteve me interval më të gjerë rentabiliteti, etj.

IV.2 ANALIZA PËRSHKRUESE E IHD-ve NË SHQIPËRI

IV.2.1 Analiza e ecurisë dhe përqendrimit të IHD-ve

Fillimisht flukset e IHD-ve në Shqipëri kanë qenë pasojë e procesit të privatizimit të

ndërmarrjeve shtetërore, nga ndërmarrjet e vogla dhe të mesme deri në ato industriale dhe

strategjike, nga viti 1992-2005 (si p.sh. sistemi bankar, telekomunikacioni, energjitika,

hidrokarburet, minierat, etj. METE, 2011). Ndërsa nga viti 2005 e në vazhdim, përgjithësisht

flukset hyrëse nga IHD-të janë investime në biznese private. Një pasqyrë e ecurisë së stokut

43

Norma potenciale e kostos së financimit në Shqipëri është: normë Bono Thesari me maturitet 12 muaj (viti

2014) + primi i riskut të kredive = 8.7%.

44 8.7%*(1-0.141)*0.58 + 19.3%*0.42 = 12.44%



120

të IHD-ve në Shqipëri, sipas viteve 2007-2013 (seria e të dhëna të publikimeve zyrtare), jepet

nga tabela më poshtë:

Tabela IV. 8. Ecuria e stokut total të IHD-ve, 2007-2014

Viti 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Stoku i IHD-ve (në milion Euro) 1,820 1,985 2,206 2,398 2,879 3,277 3,953 4,364

Burimi: Banka e Shqipërisë, publikime deri në 2016.

Kjo gjendje stoku të IHD-ve ka qenë dukuri e dinamizmit të flukseve hyrëse dhe dalëse e

investimeve të huaja. Ky dinamizëm fluksesh është përmbledhur një figurën IV.3:

Burimi: Punuar në Excel nga autori.

Figura IV. 3: Ecuria e flukseve 3-mujore të IHD-ve, në milion Lekë, 1993-2015/T II

Figura IV.3 tregon që ecuria dinamike e flukseve të IHD-ve në Shqipëri, ka qenë një proçes

me ndikim neto pozitiv (d.m.th është karakterizuar pothuajse gjithnjë me flukse hyrëse të

IHD-ve në vendin tonë). Gjithashtu, flukset dalëse ndonëse të moderuar në vlerë, ato kanë

filluar të shfaqen pas vitit 2007, kohë që përkon me fillimin e krizës financiare globale.

Megjithatë rezultati neto IHD-ve vijon pas 2008 vijon të ketë rritje por të paqëndrueshme. Për

të dalluar këtë dukuri kemi analizuar indeksin e rritjes 3-mujore me bazë 3-mujorin e parë të

2007 dhe intensitetin45

e IHD-ve me bazë 3-mujore:

45

Llogaritet: (IHD hyrëse + IHD dalëse)/stoku i IHD-ve

-

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000

T I

19

93

T I

V 1

99

3

T I

II 1

99

4

T I

I 1

99

5

T I

19

96

T I

V 1

99

6

T I

II 1

99

7

T I

I 1

99

8

T I

19

99

T I

V 1

99

9

T I

II 2

00

0

T I

I 2

00

1

T I

20

02

T I

V 2

00

2

T I

II 2

00

3

T I

I 2

00

4

T I

20

05

T I

V 2

00

5

T I

II 2

00

6

T I

I 2

00

7

T I

20

08

T I

V 2

00

8

T I

II 2

00

9

T I

I 2

01

0

T I

20

11

T I

V 2

01

1

T I

II 2

01

2

T I

I 2

01

3

T I

20

14

T I

V 2

01

4

Hyrje IHD Hyrje neto IHD Dalje IHD



121


Figura IV. 4: Intensiteti dhe Indeksi i IHD-ve në Shqipëri, 2007-2014

Figura IV.4, tregon jo vetëm paqëndrueshmëri, por ritmi i ndryshimit të IHD-ve është i lartë,

ndërkohë intensiteti vjen në rënie duke e shndërruar vendin tonë në një vend më pak tërheqës

për investitorët e huaj nga shumë vende origjine, me kalimin e viteve.

Shqipëria, aq sa favorizohet nga pozicioni gjeografik për shkëmbime tregtare, aq ka edhe

disfavor kur bëhet fjalë për hapësirën territoriale të komunikimit të tregjeve midis tyre dhe

numrit të banorëve (sipas burimeve zyrtare Shqipëria ka rreth 2.821.977 banorë46

). Sipas

praktikave të kaluara dhe aktuale, zakonisht vendet e vogla nuk ia dalin mbanë të tërheqin

shoqëri shumëkombëshe dhe industri të cilat prodhojnë për tregjet e eksportit të një shkalle të

lartë aktiviteti. Megjithatë, aspekti i tërheqës së IHD-ve në vendin tonë mbështetet fuqishëm

në potencialin e tregut të punës (d.m.th kostot e tregut të punës), e njohur edhe si fenomeni i

“fasonerisë”. Por partnerët më të mëdhenj të tregtisë me vendin tonë si Italia dhe Greqia, vitet

e fundit kanë qenë në një situatë të vështirë ekonomike, gjë që e vë në pikëpyetje zhvillimin

afatmesëm të investimeve nga këto vende origjine.

IHD-të në Shqipëri luajnë një rol të rëndësishëm në shumë aspekte të zhvillimit ekonomik të

vendit. Këta investime duhen parë si burim ekonomik që mund të përmbushin jo vetëm

nevojat korrente, por më shumë ato strategjike. Aktualisht rreth 80%47

e fluksit të IHD-ve në

Shqipëri është investim në kapital aksionar, përqendrimi i investitorëve të huaj në ekonominë

tonë është në këta sektorë: sistemi bankar; transport, tregti dhe telekomunikacion; energjitikë

dhe hidrokarbure; në industrinë nxjerrëse; në industrinë e lehtë të prodhimit me fason;

46

Sipas publikimeve INSTAT, Censusi në 2011. 47

Banka e Shqipërisë, Raporti i Investimeve të Huaja Direkte, 2011.

0.00

0.50

1.00

1.502

00

7Q

1

20

07

Q4

20

08

Q3

20

09

Q2

20

10

Q1

20

10

Q4

20

11

Q3

20

12

Q2

20

13

Q1

20

13

Q4

20

14

Q3

Indeksi me bazë 2007 TI të IHD-ve

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

20

07

Q1

20

07

Q3

20

08

Q1

20

08

Q3

20

09

Q1

20

09

Q3

20

10

Q1

20

10

Q3

20

11

Q1

20

11

Q3

20

12

Q1

20

12

Q3

20

13

Q1

20

13

Q3

20

14

Q1

20

14

Q3

Intensiteti i ecurisë së IHD-ve



122

ndërtim dhe materiale ndërtimi. Ndërsa mbetet sfidë tërheqja e IHD-ve në: bujqësi dhe

agrobiznes; turizëm; industrinë minerare (jo vetëm nxjerrëse); hidrokarbure; etj.

Megjithatë për të identifikuar fokusin e stokut të IHD-ve sipas aktivitetit ekonomik në

Shqipëri sipas të dhënave zyrtare (vitet 2007-2014), kemi ndërtuar grafikun në figurën IV.5,

ku shikohet që fokusi i investitorëve të huaj në Shqipëri është tek aktivitete: (1)

telekomunikacion, (2) ndërmjetësim financiar, (3) industri nxjerrëse, (4) industri përpunuese,

dhe (5) pasuri të paluajtshme e informatikë:


Figura IV. 5: Ecuria e stokut të IHD-ve sipas sektorëve të ekonomisë, në milion Euro, 2007-

2014

Stoku i IHD-ve sipas vendeve të origjinës ka një karakteristikë për vendin tonë, sepse është i

lidhur shumë me një grup vendesh partnere. Kurse pjesa tjetër e vendeve të origjinës

pothuajse është e papërfillshme rë raport me të parat. Për të identifikuar fokusin e stokut të

-200

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Bujqësia, gjuetia, silvikultura dhe peshkim Industria nxjerrëse

Industria përpunuese Prodhimi dhe shpërndarja e energjisë

Ndërtimi Tregtia me shumicë dhe pakicë

Hotele dhe restorantet Transportet, magazinimi dhe komunikacioni

Ndërmjetësimi monetar dhe financiar Pasuritë e patundëshme,informatika, etj.

Arsim, shëndetsia dhe veprimtari të tjera sociale Aktivitete tëshërbimit kolektiv, social dhe individual

Aktivitete të organizmave ndërkombëtare



123

IHD-ve sipas origjinës së vendeve nga vijnë investitorët e huaj, në Shqipëri, sipas të dhënave

zyrtare (vitet 2007-2014), kemi ndërtuar grafikun në figurën IV.6, ku shikohet që vendet e

origjinës me nivelin më të lartë të stokut të IHD-ve në Shqipëri janë: (1) Greqia, (2)

Kanadaja, (3) Austria, (4) Italia dhe (5) Turqia.


Figura IV. 6: Ecuria e stokut të IHD-ve sipas vendeve të origjinës, në milion Euro, 2007-

2014

Një mënyrë për të analizuar shpërndarjen e pabarabartë të IHD-ve (ose përqendrimin e IHD-

ve) është përdorimi i indeksit Herfindal – Hirshman (S. Ledyaeva dhe M. Linden, 2006).

Këtë indeks do ta përdorim për të treguar shpërndarjen e stokut të IHD-ve në Shqipëri.

Indeksi Herfindal – Hirshman (HHI) jepet me anë të formulës:

HHI = IHDj

IHD∙ 100

2k

j=1

-600

-400

-200

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Greqi Kanada Austri

Hollandë Itali Turqi

Zvicër Gjermani Organizata Ndërkombëtare

Francë Te tjera



124

Ku: IHDj është niveli i stokut të IHD-ve sipas vendit të origjinës së investitorit j ose sipas

aktivitetit ekonomik j, IHD është niveli të stokut vjetor total të IHD-ve dhe k është numri i

shteteve ose aktiviteteve ekonomike të marrë në studim. Llogaritja e HHI është bërë për

harkun kohor 2007 – 2014.

Nisur nga ky indeks mund të identifikohen edhe intervale të përqëndrimit48

, si më poshtë:

Për HHI nga 0 në 100 ekziston konkurrencë e plotë,

Për HHI nga 101 deri në 1500 tregu është në pozita konkurruese,

Për HHI nga 1501 deri në 2500 tregu ka tendencë përqëndrimi,

Për HHI më të madhe sesa 2500 tregu është i përqëndruar.

Megjithatë ndonëse sipas intervaleve mundet që në pamje të parë të mos duket shqetësim për

konkurrencën vlera e indeksit HHI, kjo duhet të analizohet edhe me anë të madhësisë së

ndryshimit nga viti në vit. Sipas Departamentit të Drejtësisë në SHBA dhe Komisionit

Evropian, shprehen se:

Rritja e HHI nga viti në vit më shumë sesa +100, është tregues shqëtësues për

konkurrencën në treg, ose është një parajlamrim për kontrolle rreth përqëndrimit të

tregut,

Rritja e HHI nga viti në vit më shumë sesa +200, është tregues i përqëndrimit të

tregjeve, ose ulje e konkurrencës në mënyrë evidente,

Rritja e HHI nga viti në vit më shumë sesa +100 dhe më pak sesa +200, është tregues

shqëtësues për konkurrencën në treg, procesi i monitorimit dhe rregullimeve të

segmentuara në treg janë domosdoshmëri.

Nisur nga çfarë u shprehem deri tani mbi indeksin e përqendrimit HHI, le të analizojmë sesi

janë të shpërndarë IHD-të sipas sektorëve të ekonomisë vendeve të origjinës, për Shqipërinë:

48

https://www.justice.gov/atr/horizontal-merger-guidelines-08192010



125


Figura IV. 7: HHI për IHD-të në Shqipërinë, 2007 – 2014

Figura IV.7 tregon rastin e indeksit HHI në vitet 2007 – 2014, ku në asnjërin vit nuk ka

ndryshim në numrin e aktiviteteve ekonomike apo vendeve të origjinës për IHD-të në

Shqipëri.

Përqendrimi sipas aktiviteteve: Nëse shikojmë vlerën e HHI sipas shpërndarjes së stokut të

IHD-ve në aktivitetet ekonomike në Shqipëri, ky indeks bie në intervalin 1500 – 2500. Kjo

do të thotë që ekziston një tendencë e përqëndrimit të IHD-ve në disa aktivitete apo sektorë të

ekonomisë sonë. Me përjashtim të viti 2007 që është me përqendrim më të madh sesa vitet

tjera, shikojmë që kemi një qëndrueshmëri të përqendrimit të stokut të IHD-ve për vitet 2007

– 2014. Ky problem mbetet konstant për ekonominë tonë në tërheqjen e IHD-ve. Nga viti

2011 në 2012 kemi një rritje të vlerave të indeksit me +256 një vlerë evidente e përqëndrimit

të theksuar vetëm për harkun kohor prej një viti. Megjithatë në vitet në vijim vlera e indeksit

vjen duke rënë në mënyrë të moderuar, por jo në parametra që të jemi në kushte konkurrence

nga të gjithë sekstorët në tërheqjen e IHD-ve. Duhet të theksohet fakti që IHD-të duhet të

zhvillohen në sektorët e ekonomisë, të tilla si: shërbimet e biznesit, bujqësi dhe agrobiznes,

energjetikë, turizëm, sepse janë në nivele shumë më të ulëta nga çfarë pritej. Kjo tregon se

disa sektorë nuk ofrojnë avantazhe reale konkurruese në thithjen e investitorëve të huaj, ose

mungon promovimi i tyre në arënën ndërkombëtare të bizneseve. Në të dy rastet dëshmohet

një punë e dobët e institucioneve qeveritare për tërheqjen e IHD-ve në të gjithë sektorët dhe

potencialet e ekonomisë.

Përqendrimi sipas vendeve të origjinës: Nëse shikojmë vlerën e HHI sipas shpërndarjes së

stokut të IHD-ve, sipas vendeve të origjinës së investitorëve të huaj në Shqipëri, ky indeks

2,359

1,782 1,580 1,697 1,625

1,881 1,855 1,617

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

HHI sipas aktiviteteve ekonomike

1421 1347 12221399

11691535

2954

1361

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

HHI sipas vendeve të origjinës



126

bie në intervalin 1000 – 1500, për vitet 2007 – 2011, si edhe në vitin 2014. Gjatë këtyre

viteve pozitat konkurruese të investitorëve të huaj në Shqipëri ka qenë e pa përqendruar.

Ndërsa diferenca nga njëri vit në tjetrin nuk kap shifrën +200 duke treguer edhe një herë për

një situatë ekonomike jo të përqendruar. Megjithatë indeksi HHI në vitin 2012 bie në

intervalin 1500 – 2500 me rritje të vlerës krahasuar me vitin parardhës me + 366. Kjo situatë

ekonomike tregon që investitorët e huaj nga shumë vende ose kanë bërë tërheqje kapitali ose

nuk e kanë shtuar nivelin e investimit nga vendet e tyre të origjinës për në Shqipëri. Viti

kritik në lidhje me përqendrimin e stokut të IHD-ve sipas vendeve të origjinës ka qenë viti

2013, me probleme të theksuara në vlerën e indeksit HHI dhe shkallën e ndryshimit të vlerës

me + 1419, duke treguar një përqendrim shumë shqetësues. Kjo tregon që tërheqja e

investitorëve të huaj në Shqipëri po përqendrohet në pak vende, pra avantazhet reale

konkurruese të Shqipërisë në tërheqjen e investitorëve të huaj nga vende të ndryshme të botës

janë në rënie.

IV.2.2 Analizë përshkruese dhe korrelative e variablave makroekonomik

Analiza ekonometrike e modeleve të vlerësimit të rritjes ekonomike dhe faktorëve të

zhvillimit të IHD-ve (për vendin tonë), që do të analizohet gjerësisht në këtë kre, është bazuar

në indikatorët makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto (PBB); investimet e huaja

direkte neto (IHD); niveli i pagës reale mesatare mujore (PAG); investimet me kapital vendas

(IB); norma e interesit të kredive (INTK); borxhi i jashtëm publik (BJP); niveli i remitancave

(REM); shkalla e hapjes ekonomike (HEK); niveli i eksporteve (EKS); numri i të punësuarve

(PUN); Indeksi i Çmimit të Konsumit (ICK, ose inflacioni “INF”); të ardhurat nga

privatizimet (PRV); niveli i barrës fiskale për biznesin; dhe vlera e investimit në industri

(IND). Të gjithë treguesit që nuk janë norma, janë me vlerën në milion Lekë. Seria kohore e

këtyre treguesve ekonomik është nga 1993 deri në 2015 (3-mujori i dytë), me frekuencë

vrojtimi 3-mujore.

Bazuar në këta indikator makroekonomik kemi bërë analizat përshkruese dhe korrelative të

tyre, siç vijojnë:

Tabela IV. 9. Analizë përshkruese e treguesve makroekonomik në Shqipëri, 1993-2015

Variablat Mesatare Median Maksimum Minimum Dev. St. Jarque-Bera Nr. Vrojtime

PBB 183563 187755 363927 26694 89832 4.49 88

IHD 12226 6788 42581 452 12067 16.48 88

PAG 22285 19397 46829 2646 13586 6.63 88



127

IB 46670 46692 90745 6265 21632 2.55 88

INTK 0.16 0.14 0.30 0.09 0.05 7.63 88

BJP 185375 133247 493722 46831 128080 11.86 88

REM 19466 19889 36483 5368 7786 4.35 88

HEK 0 0 1 0 0 7.84 88

PUN 997 935 1161 899 89 11.65 88

ICK(INF) 238 251 335 85 69 8.88 88

PRV 1148 227 15636 0 2307 1604.39 88

TAX 0.447 0.428 0.582 0.314 0.094 3.56 43

EKS 23229 15028 71220 2408 20115 14.76 88

IND 166956 146453 377921 19841 111635 8.92 88 Burimi: Punuar në Eviews 8 nga autori.

Variablat e marrë në analizë janë treguesit më të rëndësishëm makroekonomik të një

ekonomie. Ecurie e vlerave të serive kohore të këtyre treguesve në shumicën e rasteve është

me shpërndarje normale nëse i referohemi statistikës Jarque-Bera e cila ka një shpërndarje të

përafruar me hi-katror dhe që për vlera të Jarque-Bera < 6 seria ka shpërndarje normale.

Normaliteti i serisë kohore na ndihmon në krijimin e modeleve me term gabimi me

shpërndarje normale, duke përmbushur një nga kriteret e vlerësimit të regresioneve me shumë

variabla (vlerësimi me metodën e katrorëve më të vegjël).

Analiza e lidhjeve korrelative të treguesve makroekonomik në vendin tonë paraqitet si në

tabelën IV.10, më poshtë:

Tabela IV. 10. Matrica e korrelacionit të variablave makroekonomik të marrë në studim

PBB IHD PAG IB INTK BJP REM HEK PUN INF PRV EKS IND

PBB 1.00

-----

IHD 0.84 1.00

0.00 -----

PAG 0.97 0.88 1.00

0.00 0.00 -----

IB 0.81 0.53 0.75 1.00

0.00 0.00 0.00 -----

INTK -0.93 -0.72 -0.90 -0.78 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 -----

BJP 0.90 0.91 0.94 0.60 -0.79 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 -----

REM 0.56 0.27 0.48 0.73 -0.61 0.28 1.00

0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 0.01 -----

HEK 0.64 0.74 0.73 0.46 -0.51 0.81 0.17 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.12 -----



128

PUN -0.83 -0.60 -0.79 -0.73 0.87 -0.69 -0.64 -0.54 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 -----

INF 0.95 0.75 0.92 0.80 -0.91 0.82 0.59 0.53 -0.83 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 -----

PRV 0.20 0.27 0.16 0.15 -0.17 0.08 0.16 -0.04 -0.13 0.18 1.00

0.07 0.01 0.14 0.16 0.12 0.48 0.13 0.73 0.22 0.10 -----

EKS 0.90 0.88 0.92 0.58 -0.79 0.97 0.25 0.80 -0.66 0.81 0.07 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.02 0.00 0.00 0.00 0.52 -----

IND 0.96 0.88 0.97 0.74 -0.87 0.94 0.47 0.74 -0.77 0.88 0.13 0.91 1.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.22 0.00 -----


Ajo çfarë shikohet nga matrica e korrelacionit është lidhja statistikore e rëndësishme e

koefiçentëve të llogaritur. Investimet e huaja direkte gjatë periudhës 1993-2015, kanë patur

një lidhje korrelative pozitive të fortë me:

Prodhimin e brendshëm bruto;

Nivelin agregat të pagës mujore në ekonomi;

Vlerën e borxhit të jashtëm publik;

Vlerën e eksporteve (dhe shkallën e hapjes ekonomike);

Indeksin e çmimit të konsumit (inflacionin);

Nivelin e investimit në industri.

Ndërsa kanë patur lidhje korrelative negative të fortë me:

Normën e interesit të kredive;

Numrin e të punësuarve;

Investimet me kapital vendas.

Ndërkohë me treguesit e tjerë lidhjet janë më të dobëta.

Rezultatet e tabelës IV.10 të koefiçentëve të korrelacion nuk janë tregues aq të mirë për të

shpjeguar lidhjet dhe parashikimet e lidhjeve të variablave në të ardhmen, por tregojnë

lidhjen faktike të ecurisë së serive kohore në vitet e marrë në studim. Sipas këtyre lidhjeve

(në çifte variablash), politikat e ritjes ekonomike, zhvillimi i tregtisë së jashtme, rritja e

investimeve në industri, kostot e ulëta të financimit të sipërmarrjeve, etj. janë politikat e

duhura në tërheqjen e investitorëve të huaj. Këto politika kanë patur ndikim pozitiv në IHD-të

edhe në vendin tonë. Ndërsa pak të paqarta në pamje të parë janë lidhjet pozitive apo negative

me treguesit e tjerë makroekonomik. Lidhja pozitive e borxhit të jashtëm publik dhe IHD-ve



129

është tregues i vlerësimit të riskut sistematik në ekonominë shqiptare, sipas institucioneve të

huaja (FMN, Banka Botërore, BERZH, etj.). Këto institucione kanë lëvruar fonde për vendin

tonë nisur nga projektet konkrete zhvillimore ekonomike dhe niveli i zbatimit të planeve,

duke marrë në konsideratë shumë faktorë ekonomik (vlerësimi i borxhit të përgjithshëm

publik dhe rritja ekonomike) dhe politiko-ligjor (zbatimi i ligjit, e drejta e pronësisë, niveli i

korrupsionit, etj.). Në kushte të rritjes së borxhit të jashtëm publik, investitorët e huaj e kanë

parë vendin tonë si progres stabiliteti ekonomik dhe qeveritar, prandaj lidhja borxh i jashtëm

publik dhe IHD është pozitiv. Lidhja pozitive e indeksit të çmimit të konsumit me IHD-të,

janë si rezultat i trendit në rritje të IHD-ve dhe ICK. Pasi ICK është një matës i inflacionit në

vendin tonë dhe për vite me radhë Shqipëria, përmes instrumenteve monetar dhe fiskal ka

synuar ruajtjen e inflacionit në intervalin 2 – 4%. Të njëjtin argumentim kemi edhe për

lidhjen pozitive të IHD-ve me pagën mesatare mujore, ku efekti i trendit është evident në

serinë kohore të vlerave, por investimet e huaja (me përjashtim të industrisë së prodhimit me

fason) kanë ndikuar në specializimin e punës dhe aftësive teknike të fuqisë punëtore (si

rezultat të progresit teknologjik të investimeve të tyre) në sektorët: industri, ndërtim, etj.

kurse në fushën e shërbimeve IHD-të kanë ndikuar në rritjen e aftësive menaxhuese dhe

profesionale të llojeve të ndryshme të shërbimeve (ndërmjetësim financiar,

telekomunikacion, etj). Në këto rrethana puna është bërë më e kushtueshme duke ndikuar në

një tendencë të rritjes së nivelit të pagave mujore, për sektorët në fjalë.

Sërish në pamje të parë lidhja negative e IHD-ve me investimet me kapital vendas dhe me

numrin e të punësuarve, në kushte normaliteti ekonomik shfaq një probleme. Por lidhja është

e tillë sepse numri i të punësuarve është një nga treguesit ekonomik më problematik në

besueshmërine e matjeve të tij (tregu më informal në vend është punësimi). Po të shikojmë

ecurinë e investimeve me kapital vendas krahasuar me IHD-të, figura IV.8. Ajo çfarë dallohet

është vlera shumë e lartë e investimeve vendas ndaj IHD-ve, por trendi i tyre është i njëjtë

deri në 2008-2009, pas këtij viti investimet me kapital vendas pësojnë një pikë thyerje duke

marrë një trend rënës në vijim, kurse IHD vijojnë të tenë një trend rritës. Së dyti vlerat e IHD-

ve fillojnë të kenë peshë në investimet në vend pas vitit 2006-2007, dhe kjo e rrit akoma më

shumë lidhjen negative të IHD me investimet me kapital vendas. Në aspektin e politikave

qeveritare, Shqipëria ka qenë e hapur për investitorët e huaj, duke iu ofruar barazi ligjore të

gjthë investitorëve në vend, dhe nuk ka përdorur politika proteksioniste.



130


Figura IV. 8: Ecuria e IHD-ve dhe investimeve me kapital vendas (në milion Lekë)

IV.3 ANALIZA E MODELIT TË RRITJES EKONOMIKE NË SHQIPËQRI

IV.3.1 Analiza parametrike e modelit të rritjes

Sipas analizave empirike për modelin e zgjeruar të Solow në Shqipëri, identifikojmë lidhjen e

variablit të varur prodhimi i brendshëm bruto (PBB) me variablat e pavarur: investime të

huaja direkte (IHD); vlera e pagës mesatare mujore (PAG); investimet e brendshme në

ekonomi, përjashtuar Investimet e Huaja Direkte (IB); norma agregate e interesit të kreditimit

(INTK); vlera e borxhit të jashtëm publik (BJP); vlera e dërgesave të emigrantëve (REM);

dhe shkalla e hapjes ekonomike (HEK). Fillimisht me anë të testit ADF kemi bërë kthimin e

serive kohore në stacionare (Shtojca Nr. 2), pastaj duke përdorur seritë stacionare kemi marrë

modelin e rritjes ekonomike për Shqipërinë, si më poshtë:

Tabela IV. 11. Vlerësimi i parametrave të modeli të rritje ekonomike në Shqipëri

Dependent Variable: D(LOG(PBB)) Method: Least Squares Sample (adjusted): 1993Q4 2015Q2 Included observations: 81 after adjustments Convergence achieved after 8 iterations White heteroskedasticity-consistent standard errors & covariance

-

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

100,000

T I

19

93

T I

V 1

99

3

T I

II 1

99

4

T I

I 1

99

5

T I

19

96

T I

V 1

99

6

T I

II 1

99

7

T I

I 1

99

8

T I

19

99

T I

V 1

99

9

T I

II 2

00

0

T I

I 2

00

1

T I

20

02

T I

V 2

00

2

T I

II 2

00

3

T I

I 2

00

4

T I

20

05

T I

V 2

00

5

T I

II 2

00

6

T I

I 2

00

7

T I

20

08

T I

V 2

00

8

T I

II 2

00

9

T I

I 2

01

0

T I

20

11

T I

V 2

01

1

T I

II 2

01

2

T I

I 2

01

3

T I

20

14

T I

V 2

01

4

IHD Investime me kapital vendas



131

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.020197 0.004870 4.147057 0.0001

D(LOG(IHD)) 0.050643 0.013599 3.724087 0.0004 D(LOG(PAG)) 0.435400 0.166485 2.615244 0.0109 D(D(LOG(IB))) 0.085475 0.017312 4.937409 0.0000 D(LOG(INTK)) 0.346885 0.186764 1.857346 0.0674 D(LOG(BJP)) -0.229089 0.059815 -3.829942 0.0003

D(LOG(REM)) 0.033408 0.022121 1.510272 0.1354 D(LOG(HEK)) -0.247231 0.047019 -5.258111 0.0000

AR(1) -0.265326 0.093581 -2.835247 0.0059 R-squared 0.643749 Mean dependent var 0.027364

Adjusted R-squared 0.604165 S.D. dependent var 0.076772 S.E. of regression 0.048302 Akaike info criterion -3.118268 Sum squared resid 0.167979 Schwarz criterion -2.852218 Log likelihood 135.2899 Hannan-Quinn criter. -3.011525 F-statistic 16.26307 Durbin-Watson stat 2.139004 Prob(F-statistic) 0.000000 Ëald F-statistic 11.51927 Prob(Wald F-statistic) 0.000000

Inverted AR Roots -.27


Trajta e përgjithshme e modelit të rritjes ekonomike për Shqipërinë është:

Δlog(PBB)t = 0.02 + 0.05*Δlog(IHD)t + 0.44*Δlog(PAG)t + 0.09*Δ2log(IB)t +

0.35*Δlog(INTK)t - 0.23*Δlog(BJP)t + 0.03*Δlog(REM)t - 0.25*Δlog(HEK)t

- 0.27*ɛt-1 + ɛt

Ky model sipas testit Fisher është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 5%.

Gjithashtu modeli ka një koefiçent të pranueshëm përcaktueshmërie referuar ekonomive

reale, me vlerë të korrigjuar R2 = 60.4%.

Bazuar edhe në kreun e dytë të këtij disertacioni, i cili evidenton literaturat empirike mbi

modelin e rritjes ekonomike në vende të ndryshme të botës, vërejmë që modeli ynë ekonomik

ka parametra dhe lidhje sipas teorive makroekonomike. Kjo tregon që edhe ekonomia e

vendit tonë, në përgjithësi, ka një sjellje ekonomike të treguesve të saj të lidhur njëri me

tjetrin siç ndodh në ekonomitë e ndryshme botërore. Por ekzistojnë disa veçori të cilët

analizohen të parë në brendësi të modelit.

Për të analizuar më në brendësi parametrat e modelit kemi përdorur statistikën e shpërndarjes

studenti. Sipas këtij testi identifikohen lidhje statistikisht të rëndësishme (me p < 5%) dhe

pozitive midis prodhimit të brëndshëm bruto dhe variablave:



132

investime të huaja direkte;

vlera e pagës mesatare mujore;

investimet e brendshme në ekonomi, përjashtuar investimet e huaja direkte.

si dhe lidhje pozitive të dobët statistikisht (me p < 10%) me variablin: norma agregate e

interesit të kreditimit.

Ndërsa, prodhimit të brëndshëm bruto në vendin tonë, ka patur një lidhje negative statistikisht

të rëndësishme (me p < 5%) me:

vlerën e borxhit të jashtëm publik;

shkalla e hapjes ekonomike.

Sipas modelit më lart për ekonominë shqipëtare, rezulton të mos këtë lidhje statistikisht të

rëndësishme të prodhimit të brendshëm bruto me nivelin e transfertave të emigrantëve.

Modeli i rritjes ekonomike tabela IV.11, është analizuar në të gjithë hapat e krijimit te

modeleve efiçent sipas supozimeve bazë të teoremës Gauss-Markov (Shtojca Nr. 3/1). Ky

model që shpjegon rritjen ekonomik me variablat e cituar më lart për vendin tonë, rezulton

statistikisht i dobishëm për të shpjeguar kahun dhe fortësinë e lidhjeve të variablave.

Konstantja e këtij modeli është një tregues statistikisht i rëndësishëm dhe shpreh

mesatarizimin e vlerave 3-mujore të ndryshimit të përqindjes së rritjes së GDP-së nga 1993-

2015. Kjo konstante, sipas modelit të zgjeruar Solow, tregon nivelin e përparimit teknologjik

në vend, në këtë kontekst progresi teknologjik i prodhimit në vendin tonë gjatë gjithë kohës

është shoqëruar me një ndikim pozitiv shumë të ulët në rritjen e PBB-së, (kontributi i

progresit teknologjik në Shqipëri është + 0.02% të PBB-së). Ndërsa kontributi i variablave të

tjerë në produktivitetit total në ekonomi është i ndryshëm:

(1) Investimet e huaja direkte (IHD). Modeli na sugjeron që me rritjen me 1% të IHD-ve

në vendin tonë pritet të ketë një rritje të menjëhershme me 0.05% të PBB-së. Ndërsa

me rritjen me 1% të investimeve të brendshme në ekonomi, përjashtuar investimet e

huaja direkte pritet të ketë një rritje të menjëhershme me 0.09% të PBB-së (në kushtet

“ceteris paribus”). Arsyet ekonomike përse ekziston ky ndryshim i dukshëm janë të

shumta por ato mund të kanalizohen në dy drejtime:

Së pari, niveli i investimeve me kapital shqiptar (privat dhe publik) nga 1993-2006/7 ka patur

peshën mesatarisht 11 herë më të madhe sesa IHD-të, kurse nga 2007-2015 ka patur peshën



133

mesatare rreth 5 herë më të madhe sesa IHD-të. Gjatë viteve të fundit shikohet që ulja e

peshës së investimeve me kapital vendas ka ardhur si pasojë e ritmit rënës së tyre që ka qenë

më i lartë sesa ritmi rritës i IHD-ve. Kjo tregon që investimet e huaja për të njëjtën vlerë

kapitali të investuar, kanë qene më fitimprurës për ekonominë shqiptare sesa ata me kapital

vendas. Ky përfundim vërteton një nga hipotezat kryesore të punimit:

H02: investimet e huaja direkte janë një faktor kryesor të produktivitetit total në ekonomi,

dhe kanë një kontribut më të vogël ose të barabartë me prodhimin e brendshëm bruto

sesa investimet me kapital vendas, për njësi kapitali të investuar (𝛽𝐼𝐻𝐷

𝑃𝐼𝐻𝐷≤

𝛽𝐼𝐵

𝑃𝐼𝐵).

Ha2: investimet e huaja direkte janë një faktor kryesor të produktivitetit total në ekonomi,

dhe kanë një kontribut më të madh në prodhimin e brendshëm bruto sesa investimet

me kapital vendas, për njësi kapitali të investuar (𝛽𝐼𝐻𝐷

𝑃𝐼𝐻𝐷>

𝛽𝐼𝐵

𝑃𝐼𝐵).

Ku me βIHD dhe βIB janë shënuar parametrat e modelit të rritjes ekonomike për variablat IHD

dhe IB, kurse PIHD dhe PIB janë shënuar përpjesat mesatare përkatësisht të nivelit të IHD-ve

dhe IB-ve, ndaj totalit të investimeve në ekonomi sipas tre-mujorëve për vitet 1993 – 2015.

Në të gjithë harkun kohorë të marrë në analizë, shikojmë që modeli favorizon hipotezën Ha2.

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga Banka e Shqipërisë dhe INSTAT.

Figura IV. 9: Ecuria e treguesve IHD/PBB dhe IB/PBB, 1993-2015

-

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

0.30

0.35

0.40

T I

II 1

99

3

T I

I 1

99

4

T I

19

95

T I

V 1

99

5

T I

II 1

99

6

T I

I 1

99

7

T I

19

98

T I

V 1

99

8

T I

II 1

99

9

T I

I 2

00

0

T I

20

01

T I

V 2

00

1

T I

II 2

00

2

T I

I 2

00

3

T I

20

04

T I

V 2

00

4

T I

II 2

00

5

T I

I 2

00

6

T I

20

07

T I

V 2

00

7

T I

II 2

00

8

T I

I 2

00

9

T I

20

10

T I

V 2

01

0

T I

II 2

01

1

T I

I 2

01

2

T I

20

13

T I

V 2

01

3

T I

II 2

01

4

T I

I 2

01

5

IB/PBB IHD/PBB



134

Së dyti, IHD-të në Shqipëri kanë patur një ndikim pozitiv në nivelin e punësimit, pra në

numrin e të punësuarve (sidomos në ndërmarrjet e prodhimit me fasone), duke ndikuar në

mënyrë “endogjene” në rritjen e punësimit dhe kjo e fundit në vetë rritjen ekonomike. Në

Shqipëri një nga tregjet më informal me rreth 30-40%, i pranuar gjerësisht nga FMN dhe

Banka Botërore (2013) është tregu i punësimit, ndonëse gjatë vitit 2015 ka patur ulje të

informalitetit si pasojë e fushatave specifike tatimore të qeverisë shqiptare. Por si pasojë e

informalitetit të lartë të tregut të punësimit, matja e efektit “endogjen” të IHD-ve në numrin e

të punësuarve, normën e papunësisë dhe nivelin e pagave ka një marzh të lartë gabimi.

Së treti, shumë IHD janë tërhequr nga konçensionet duke shfrytëzuar kohëzgjatjen e

kontraktuar ose një burim natyror, dhe shumë pak nga privatizimet. Kjo e fundit është e

dukshme nëse i referohemi figura IV. 10, ku nga 1993 – 2008/9 ka një ecuri të rregullt të

IHD-ve me vlerën e privatizimeve, kurse pas 2009 ka një ndryshim të theksuar vlerash dhe

lidhjesh midis tyre.

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga Banka e Shqipërisë dhe Ministria e Financave.

Figura IV. 10: Ecuria e vlerave të IHD-ve dhe privatizimeve, 1993-2015

Në kontekstin e trendit nëse shikojmë lidhjen e variablave IHD dhe të ardhura nga

privatizimet në Shqipëri, rezulton që nuk ka një lidhje midis tyre, sidomos pas vitit 2007/8.

Nëse do të ishin transparente vlerat e konçensioneve, aty pritet të kishte një lidhje të

qëndrueshme me IHD.

-

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000

T I

19

93

T I

V 1

99

3

T I

II 1

99

4

T I

I 1

99

5

T I

19

96

T I

V 1

99

6

T I

II 1

99

7

T I

I 1

99

8

T I

19

99

T I

V 1

99

9

T I

II 2

00

0

T I

I 2

00

1

T I

20

02

T I

V 2

00

2

T I

II 2

00

3

T I

I 2

00

4

T I

20

05

T I

V 2

00

5

T I

II 2

00

6

T I

I 2

00

7

T I

20

08

T I

V 2

00

8

T I

II 2

00

9

T I

I 2

01

0

T I

20

11

T I

V 2

01

1

T I

II 2

01

2

T I

I 2

01

3

T I

20

14

T I

V 2

01

4

Vle

ra

në

mil

ion

Lek

ë

IHD Privatizime



135

Së katërti, ekziston edhe një arsye e mbështetur edhe nga përfundime të FMN (2011) që në

vende me ekonomi të vogël, në tranzicion ose në zhvillimi, në të shumtën e rasteve qeveria e

këtyre vendeve janë të dobëta në realizimin e objektivave të tyre, dhe kërkesat ndaj

investitorëve të huaj. Duke rënë pre e marrëveshjeve të fshehta korruptive, ose duke treguar

inefiçencë infrastrukture vlerësimi dhe kontrolli të investimeve në vend. Ndoshta duke i

përdoru edhe me qëllime politike këta investitor të huaj, të cilët shkojnë në një vend pritës për

të shfrytëzuar një burim natyror duke çrrënjosur konkurrencën e lirë dhe transparente të

tregut. Një analogji për Shqipërinë do të ishte vitet e para të kompanive celulare, ose Bankers

Petrolium sh.a, Kurum sh.a, etj. Kur kontributi i IHD-ve në rritjen ekonomike në një vend

pritës është shumë i ulët ose pothuajse jo ekzistente, FMN sugjeron që procesi i tërheqjes së

investitorëve të huaj të jetë i natyrshëm (jo strategji agresive tërheqje nga qeveria) dhe do të

ishte më mirë të orientohet vëmendja e investimeve nga iniciativa me kapital vendas.

(2) Vlera e pagës mesatare mujore (PAG). Modeli na sugjeron që me rritjen me 1% të

nivelit agregat të pagës mesatare mujore në ekonominë reale (përjashtuar sektorin

publik) në vendin tonë, pritet të ketë një rritje të menjëhershme me rreth 0.44% të

PBB-së. Kjo lidhje tregon që niveli i pagës mesatare kur ka tendencë rritje në

ekonomi ndikon në nivelin e të ardhurave të disponueshme duke shkaktuar një rritje të

mirëqenies e për pasojë duke rritur nivelin e produktivitetit total në ekonomi. Më

poshtë kemi ilustruar grafikisht ecurinë e rritjes 3-mujore të PBB-së dhe ecurinë 3-

mujore të rritjes së pagës mesatare reale në ekonomi:

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga INSTAT.

Figura IV. 11: Ecuria e rritjes 3-mujore të PBB-së dhe pagës reale mujore, 1993-2015

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

T I

I 1

99

3

T I

19

94

T I

V 1

99

4

T I

II 1

99

5

T I

I 1

99

6

T I

19

97

T I

V 1

99

7

T I

II 1

99

8

T I

I 1

99

9

T I

20

00

T I

V 2

00

0

T I

II 2

00

1

T I

I 2

00

2

T I

20

03

T I

V 2

00

3

T I

II 2

00

4

T I

I 2

00

5

T I

20

06

T I

V 2

00

6

T I

II 2

00

7

T I

I 2

00

8

T I

20

09

T I

V 2

00

9

T I

II 2

01

0

T I

I 2

01

1

T I

20

12

T I

V 2

01

2

T I

II 2

01

3

T I

I 2

01

4

T I

20

15

Rritja e PBB-së Rritja e pagës mesatare mujore



136

Nga figura IV.11, dallojmë një ecuri me intervale kohe jo të lidhura të rritjes së pagës

mesatare reale në ekonomi dhe rritjes së PBB-së, por në vitet 2000 – 2007 që vendi ynë është

karakterizuar me një rritje të lartë ekonomike dhe të qëndrueshme (rritje të PBB-së) ka një

koherencë të qëndrueshme të rritjes reale të pagave, pas vitit 2007 ritmi i rritjes se PBB-së

dhe rritja e pagave reale mesatare mujore nuk kanë patur të njëjtën ecuri lidhje si më parë.

Gjatë vitit 2013 dhe gjatë 2 tremujorëve të parë të vitit 2015 pagat reale mujore në ekonomi

kanë pësuar rënie, duke ndikuar negativisht në nivelin e konsumit në vend dhe rrjedhimisht

duke reduktuar nivelin e rritjes ekonomike ose duke çuar në rënie ekonomie. Për ekonominë

tonë, variabli i pagës reale mesatare mujore është një përcaktues me kah të madh veprimi

(d.m.th PBB-ja ka elasticitet me shkallë më të lartë nga niveli mesatar i pagave sesa çdo

faktor individual i modelit). Ndoshta politikat qeveritare që synojnë rritjen ekonomike duhet

ta shikojnë si mekanizëm të rritjes ekonomike në vend, rritjen e nivelit të përgjithshëm të

pagave mesatare mujore.

(3) Norma agregate e interesit të kreditimit (INTK). Modeli na sugjeron që me rritjen me

1% të normës agregate të interesit të kreditimit në ekonominë tonë, pritet të sjellë një

rritje me rreth 0.35% të PBB-së, megjithatë lidhja është statistikisht e dobët. Vetë

kreditimi ka dy destinacione, konsum dhe investim. Këto përbëjnë edhe disa nga

komponentët e llogaritjes së PBB-së. Por ajo çfarë në pamje të parë duket

kontradiktore është lidhja pozitive e normës agregate të interesit të kreditimit dhe

PBB-së. Edhe në këtë rast derregullimi i tregut të kreditimit në ekonominë tonë dhe

lidhja me koston e kredisë duhet parë përmes politikave monetare të Bankës së

Shqipërisë. Banka e Shqipërisë nga viti 1991/2 – 2000 ka përdorur instrumente direkt

të politikës monetare duke vendosur tavane krediti (të normave), pastaj nga 2001 –

2015 ka përdorur instrumente indirekt të politikës monetare duke përdorur normat

bazë të interesit me vendim te Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë. Në gjithë

historikun e privatizimit të sistemit bankar (bankave tregtare ose të nivelit të dytë)

duke filluar nga 2003-2005 dhe lindjen e shumë bankave të tjera tregtare (me kapital

të huaj), kreditimi u ndikua drejtpërdrejt nga vetë bankat e nivelit të dytë. Madje vitet

e fundit norma bazë e interesit filloi të japë ndikim vetëm në normën e depozitave jo

të kredive, figura IV.12, më poshtë tregon ecurinë e normës bazë të interesit, normës

së kredisë dhe normës së depozitave:



137

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga Banka e Shqipërisë, Raporti Statistikor.

Figura IV. 12: Ecuria e rritjes mujore e normave të interesit, 2008-2015

Figura IV.12 pasqyron gjithë harkun kohor me frekuencë mujore nga 2008 e në vazhdim, ku

qartë duket se dy vitet e fundit kemi një lidhje të zhdrejtë të normës bazë me normën e

kredisë, ndërsa e lidhur ngushtësisht vijon të jetë me normën e depozitimit. Politikat e Bankës

së Shqipërisë përmes normës bazë nuk kanë qenë efiçente.

Në kontekstin makroekonomik ekzistojnë dy lloje politikash makroekonomike: (1) politika

monetare ekspansive, që nëpërmjet reduktimit të normës bazë të interesit synon të stimuloje

ofertën monetare prej bankave të nivelit të dytë drejt ndërmarrjeve dhe si rrjedhim, të

stimulojë investimet dhe prodhimin e mallrave dhe shërbimeve. (2) politika monetare

restriktive, që nëpërmjet rritjes së normës së interesit, redukton ofertën monetare në treg duke

rritur koston e kredisë, dhe rrjedhimisht duke bërë më pak të leverdishme investimin dhe

prodhimin. Politikat monetare restriktive kanë objektiv kryesor të ulin inflacionin ose ruajtjen

e stabilitetit të çmimeve. Një nga qëllimet kryesore të ofertës monetare dhe politikave

përkatëse, në Shqipëri ka qenë ruajtja e stabilitetit të çmimeve ose inflacionit në intervalin 2-

4% dhe sidomos vitet e fundit 2-3%. Kjo trego edhe lidhjen pozitive dhe statistikisht të

rëndësishme të normës së interesit të kreditimit me PBB-në.

Megjithatë një çështje e diskutuar shumë në rrafshin ekonomik dhe në vlerësimin e

bizneseve, është situata ekonomike pas krizës financiare 2008, ku bizneset kanë patur nevojë

të theksuar për fonde, dhe bankat i kanë financuar ato me kosto të lartë. E justifikuar edhe me

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

M-2

00

8

K-2

00

8

N-2

00

8

M-2

00

9

K-2

00

9

N-2

00

9

M-2

01

0

K-2

01

0

N-2

01

0

M-2

01

1

K-2

01

1

N-2

01

1

M-2

01

2

K-2

01

2

N-2

01

2

M-2

01

3

K-2

01

3

N-2

01

3

M-2

01

4

K-2

01

4

N-2

01

4

M-2

01

5

Norma e depozitave 12M

Norma e kredive 6-12M

Norma Bazë



138

lidhjen risk-kthim në kushtet e ekonomisë së lirë, por edhe nga kufizimet në alternativat e

financimit të tregut shqiptar për çdo lloj biznesi.

(4) Vlerën e borxhit të jashtëm publik (BJP). Modeli na sugjeron që me rritjen me 1% të

vlerës së borxhit të jashtëm publik në ekonominë tonë, pritet të sjellë një ulje me rreth

0.23% të PBB-së. Sipas burimeve të Ministrisë së Financave, ky borxh i jashtëm është

marrë në pjesën më të madhe të tij nga FMN dhe Banka Botërore. Fondet e akorduara

nga Banka Botërore kanë qenë me qëllim shpesh herë social në uljen e varfërisë në

vend.

Tabela IV. 12. Treguesit e varfërisë për Shqipërinë

Raporte varfërie në Shqipëri 1996 2002 2005 2008 2012

Raporti i varfërisë me 3,10 $ në ditë për frymë (me çmime

bazë vitin 2011, si % e popullsisë) 12.36 15.85 9.79 6.11 6.79

Raporti i varfërisë me 1,90 $ në ditë për frymë (me çmime

bazë vitin 2011, si % e popullsisë) 1.1 2.22 1.12 0.37 1.06

Hendeku i varfërisë në 3,10 $ në ditë (me çmime bazë vitin

2011, në %) 2.38 3.31 1.98 0.9 1.43

Hendeku i varfërisë në 1,90 $ në ditë (me çmime bazë vitin

2011, në %) 0.19 0.37 0.18 0.07 0.22

Burimi: Banka Botërore (Indekset e Zhvillimit Botëror, WDI).

Fondet e marra nga Banka Botërore nuk e kanë reduktuar siç pritej hendekun e varfërisë, pasi

kemi një tendencë në rritje vitet e fundit të hendekut të varfërisë edhe për varfërinë ekstreme.

Një arsye tjetër të lidhjes negative të borxhit të jashtëm publik me PBB-në është ndikimi i

kursit të këmbimit, zhvlerësimi monedhës së Lekut ndaj Euros dhe Dollarit i ka kushtuar

buxhetit të shtetit duke e rritur koston e këtyre borxheve.

Republika e Shqipërisë emetoi “Eurobond-in” e saj të parë në tregjet ndërkombëtare

financiare në 4 Nëntor 2010, por si pasojë e një borxhi publik në rritje, problemeve të

ekonomisë në tërësi kostot e këtij borxhi filluan të rriteshin. Pas këtij viti Shqipëria ka patur

shpesh herë një vlerësim të përkeqësuar të borxhit të saj dhe nivelit të riskut të emetimeve

qeveritare nga institucioni botëror i vlerësimit të borxhit të thesarit “Moody’s”. Gjithashtu

nuk mund të mos përmendin edhe shtrirjen e zgjatur të efekteve që solli kriza financiare 2008

dhe krisa ekonomike evropiane 2009-2013, etj.



139

(5) Shkalla e hapjes ekonomike (HEK). Modeli na sugjeron që me rritjen me 1% të

shkallës së hapjes ekonomike në ekonominë tonë, pritet të sjellë një ulje me rreth

0.25% të PBB-së. Marrëdhënia e jashtme tregtare nuk po kontribuon pozitivisht mbi

rritjen ekonomike të vendit tonë. Kjo shpjegohet me dominimin e importeve

krahasuar me eksportet, këtë e tregon edhe figura IV.13, më poshtë:

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga INSTAT dhe Ministria e Financës.

Figura IV. 13: Ecuria e importeve dhe eksporteve ndaj PBB-së, 1993-2015

(6) Vlera e dërgesave të emigrantëve (remitancat, REM). Modeli ynë i rritjes ekonomike

për Shqipërisë shpreh një lidhje pozitive të remitancave me PBB-në por jo statistikisht

të rëndësishme. Në kushte ku dërgesat e emigrantëve për vite me radhë kanë qenë të

rëndësishëm për shumë familje shqiptare me ndikim në konsum, kursim dhe investim

në biznese të vogël ose të mesëm. Në pamje të parë diçka nuk shkon në modelin tonë.

Por le ti kthehemi ecurisë së remitancave, e cila tregohet në figurën IV.14, më poshtë:

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

T I

19

93

T I

19

94

T I

19

95

T I

19

96

T I

19

97

T I

19

98

T I

19

99

T I

20

00

T I

20

01

T I

20

02

T I

20

03

T I

20

04

T I

20

05

T I

20

06

T I

20

07

T I

20

08

T I

20

09

T I

20

10

T I

20

11

T I

20

12

T I

20

13

T I

20

14

T I

20

15

Eksport/PBB

Import/PBB



140

Burimi: Punuar në Excel nga autori. Të dhënat nga Banka e Shqipërisë.

Figura IV. 14: Ecuria e remitancave në Shqipëri (në milion Lekë), 1993-2015

Nga figura IV.14 më lart shikojmë që vlera e remitancave ka një pikë thyerje në 3-mujorin e

tretë të 2007, prandaj modeli fillestar do të analizohet në dy pjesë, për të parë efektin e

remitancave në PBB-në para dhe pas 3-mujorin e tretë të 2007 (Shtojca Nr. 3/1). Nga viti

1993 deri në 3-mujorit të tretë të 2007 kemi një ndikim pozitiv të remitancave në PBB-në me

rëndësi statistikre jo të fortë (me p < 10%). Kurse pas 3-mujorit të tretë të 2007 shikojmë që

remitancat janë statistikisht të parëndësishme në PBB-në e vendit tonë.

Efekti i kombinuar e një lidhje pozitive të dobët dhe mungesës së lidhjes remitanca – PBB,

bën që modeli fillestar i gjithë harkut kohor 1993 – 2015, të përjashtojë variablin “remitanca”

si faktor të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Ekziston edhe një arsye tjetër përse ky variabël

nuk lidhet statistikisht me PBB-në për gjithë kohën e marrë në studim. Llogaritja e vlerës së

dërgesave të emigrantëve për shumë vite me radhë ka qenë pre e informalitetit të lartë

ekonomik (në vitet e tranzicionit). Një pjesë e konsiderueshme e dërgesave të emigrantëve

janë kryer me para në dorë nga lëvizjet fizike të vetë emigrantëve. Ndërsa ekzistenca e një

mungese rëndësie të remitancave në PBB-në e Shqipërisë sidomos vitet e fundit është

reflektuar në zhvlerësimin e monedhës Lekë kundrejt Euros kryesisht, por edhe dollarit, e

ardhur kjo si një dukuri e vazhdueshme e efektit të krizës financiare botërore 2008 dhe krizës

ekonomike reale që pasoi në vendet e Bashkimit Evropian (në Greqi dhe Itali ku ndodhen

pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptar), si edhe nga rritja e shkallës së emigracionit të

familjeve shqiptare në vende të ndryshme të botës.

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

19

93

Q1

19

93

Q4

19

94

Q3

19

95

Q2

19

96

Q1

19

96

Q4

19

97

Q3

19

98

Q2

19

99

Q1

19

99

Q4

20

00

Q3

20

01

Q2

20

02

Q1

20

02

Q4

20

03

Q3

20

04

Q2

20

05

Q1

20

05

Q4

20

06

Q3

20

07

Q2

20

08

Q1

20

08

Q4

20

09

Q3

20

10

Q2

20

11

Q1

20

11

Q4

20

12

Q3

20

13

Q2

20

14

Q1

20

14

Q4

20

15

Q3



141

Ajo çfarë është karakteristikë e modelit është qëndrueshmëria e parametrave të tij edhe në

afatgjatë. Ky përfundim mbështetet tek testet e stabilitetit të parametrave të modelit “Cusum”

dhe “Cusum of Squares”:

-30

-20

-10

0

10

20

30

96 98 00 02 04 06 08 10 12 14


-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

96 98 00 02 04 06 08 10 12 14


Burimi: Llogaritje në Eviews 8 nga autori.

Figura IV. 15: Ilustrimi i stabilitetit të parametrave modelit të rritjes ekonomike

Nga 3-mujori i tretë 2005 deri në 3-mujorin e katërt 2007, modeli nuk tregon stabilitet të

parametrave të tij, ndërsa në çdo 3-mujor tjetër kemi një stabilitet të dukshëm. Kjo përkon

edhe me vlerën e pikës së thyerjes së serisë “remitanca” që analizuam më lart.

Duke shënuar me β2, β3, β4, β6 dhe β8 përkatësisht koefiçentët e variablave Δlog(IHD),

Δlog(PAG), Δ2log(IB), Δlog(BJP) dhe Δlog(HEK), ndërtojmë hipotezën, H0: β2 = β3 = β4 =

β6 = β8 = 0 dhe me anë të testit Wald (Shtojca Nr. 3/1) rezulton që H0 bie poshtë. Kjo tregon

që, modeli ynë ka parametra të qëndrueshëm edhe për parashikime dhe në afatgjatë.

IV.3.2 Analiza kointegruese dhe shkakësore

Për të analizuar lidhjet shkakësore të variablave si dhe lidhjet e tyre afatgjatë (Shtojca Nr.

3/2), fillimisht lind e nevojshme të përcaktojmë numrin e vonesave kohore optimale. Ky

numër vonesash kontrollohet për një maksimum = 4 (teoritë ekonomikë sugjerojnë numrin e

vonesave kohore aq sa është numri i matjeve të një serie brenda një viti). Rezultati që marrim

për variablat: Δlog(IHD), Δlog(PAG), Δ2log(IB), Δlog(BJP) dhe Δlog(HEK) është

përmbledhur në tabelën IV.13:



142

Tabela IV. 13. Vlerësimi i vonesave kohore optimale për modelin e rritjes

Vonesa LogL LR FPE AIC SC HQ

0 266.4340 --- 5.87e-10 -7.065784 -6.910103 -7.003681

1 367.3594 185.4846 7.56e-11 -9.117823 -8.183742* -8.745207

2 387.4828 34.26410 8.71e-11 -8.986022 -7.273541 -8.302892

3 450.1802 98.28242 3.22e-11 -10.00487 -7.513989 -9.011227

4 508.0872 82.94780* 1.38e-11* -10.89425* -7.624966 -9.590091*

Burimi: Llogaritje në Eviews 8 nga autori. Shënim: me *) kemi treguar nivelin e vonesës kohore të favorizuar

nga kriteret e informacionit.

Testet e kritereve të informacionit në shumicën e rasteve na sugjerojnë vonesën kohore 4,

lag(4). Nisur nga ky përfundim, testoj variablat për të parë nëse ekzistojnë lidhje afatgjata

midis variablave. Lidhjet afatgjata do të analizohen me anë të “testit të gjurmëve” dhe testin

“maksimumi i vlerave të veta”. Ajo çfarë rezulton, tregohet në tabelën IV.14:

Tabela IV. 14. Vlerësimi i lidhjeve afatgjata të variablave të modelit të rritjes

Numri i lidhjeve

afatgjata (H0).

Testi i gjurmëve Maksimumi i vlerave të veta

Vlera kritike Probabiliteti Vlera kritike Probabiliteti

Asnjë 69.81889 0.0000 33.87687 0.0000

Të paktën 1 47.85613 0.0000 27.58434 0.0000

Të paktën 2 29.79707 0.0000 21.13162 0.0009

Të paktën 3 15.49471 0.0001 14.26460 0.0043

Të paktën 4 3.841466 0.0012 3.841466 0.0012


Testet e kointegrimit japin një siguri me nivel rëndësie statistikore 5%, që të pestë variablat e

analizuar kanë lidhje afatgjatë. Zhvillimi i ekonomisë shqiptare dhe vetë rritja ekonomike,

nuk duhet parë e shkëputur nga investimet e vendase apo të huaja, hapja ekonomike (me

fokus eksportet), niveli i pagave ose kostos së punës, dhe përdorimi efiçent i borxhit të

jashtëm publik.

Gjithashtu duke përdorur testin e lidhjeve shkakësore “Granger” mund të identifikojmë

lidhjet e brendshme të variablave njëri me tjetrin me vonesë kohorë siç e përcaktuam më lart.

Rezultatet e këtij testi nuk na japin shumë lidhje shkakësore të variablave njëri me tjetrin, por

lidhjet në çift të variablave që ndikojmë njëri tjetrin me një vit vonesë kohore janë:

IHD-të kanë ndikim tek investimet me kapital vendas, jo anasjelltas.



143

PBB-ja ka ndikim tek borxhi i jashtëm publik, jo anasjelltas.

Borxhi i jashtëm publik ka ndikim tek paga mesatare reale mujore në ekonomi dhe

anasjelltas.

Pjesa tjetër e kombinimit në çift të variablave nuk kanë lidhje shkakësore me vonesë kohore 1

vit.

IV.4 ANALIZA E EKUILIBRIT AFATGJATË TË IHD-ve NË SHQIPËRI

IV.4.1 Analiza e faktorëve të IHD-ve

Sipas analizave empirike, identifikojmë lidhjen e variablit të varur investimet e huaja direkte

(IHD) me variablat e pavarur: prodhimi i brendshëm bruto (PBB); investimet e brendshme në

ekonomi, përjashtuar investimet e huaja direkte (IB); numri i të punësuarve (PUN); shkalla e

hapjes ekonomike (HEK); të ardhurat e buxhetit të shtetit nga privatizimet (PRV); norma e

inflacionit (INF); dhe niveli i barrës fiskale të biznesit (TAX). Fillimisht me anë të testit ADF

kemi bërë kthimin e serive kohore në stacionare (Shtojca Nr. 2), pastaj duke përdorur seritë

stacionare kemi marrë modelin e faktorëve të elasticitetit të IHD-ve për Shqipërinë (Shtojca

Nr. 4/1), si më poshtë:

Tabela IV. 15. Vlerësimi i parametrave të faktorëve të IHD-ve në Shqipëri

Dependent Variable: D(LOG(IHD)) Method: Least Squares Sample (adjusted): 2005Q2 2015Q2 Included observations: 41 after adjustments Convergence achieved after 34 iterations

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.060105 0.049019 -1.226145 0.2291

D(LOG(PBB)) 3.583061 1.132342 3.164292 0.0034 D(D(LOG(IB))) -0.384684 0.156753 -2.454070 0.0198 D(LOG(PUN)) 7.131841 3.660014 1.948583 0.0602 D(LOG(HEK)) 1.042729 0.835554 1.247949 0.2211 D(LOG(PRV)) 0.041658 0.033781 1.233173 0.2265

D(D(LOG(INF))) 1.848164 2.303617 0.802288 0.4283 D(D(LOG(TAX))) -3.653896 2.120344 -1.723256 0.0945


Adjusted R-squared 0.465410 S.D. dependent var 0.448669 S.E. of regression 0.328047 Akaike info criterion 0.799870 Sum squared resid 3.443681 Schwarz criterion 1.176020 Log likelihood -7.397340 Hannan-Quinn criter. 0.936843 F-statistic 5.352968 Durbin-Watson stat 2.294842



144

Prob(F-statistic) 0.000260 Inverted AR Roots -.51


Trajta e përgjithshme e modelit të faktorëve kryesot të zhvillimit të IHD-ve në Shqipëri është:

Δlog(IHD)t = - 0.06 + 3.58*Δlog(PBB)t - 0.38*Δ2log(IB)t + 7.13*Δlog(PUN)t +

0.04*Δlog(PRV)t - 1.85*Δ2log(INF)t - 3.65*Δ

2log(TAX)t + 1.04*Δlog(HEK)t

- 0.51*ɛt-1 + ɛt

Ky model sipas testit Fisher është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 5% dhe

koefiçent të pranueshëm përcaktueshmërie referuar ekonomive reale, me vlerë 57% ose të

korrigjuar R2 = 47%. Parametrat e modelit me lidhje statistikisht të rëndësishme dhe pozitive

me IHD-ve janë me variablat:

prodhimi i brendshëm bruto, (me rëndësi p < 5%);

numri i të punësuarve (fuqia punëtore aktive në punë), (me rëndësi p < 10%);

si dhe IHD-të kanë lidhe negative dhe statistikisht të rëndësishme me variablat:

investimet e brendshme në ekonomi, përjashtuar IHD-të, (me rëndësi p < 5%);

niveli i barrës fiskale të biznesit, (me rëndësi p < 10%);

Ndërsa IHD-të nuk kanë lidhje statistikore më treguesit ekonomik:

shkalla e hapjes ekonomike (tregtia e jashtme e vendit tonë dominohet nga importet

dhe nuk ka një ndikim me peshë në rajon);

të ardhurat nga privatizimet (këto të ardhura janë privatizime jo konçensione të bërë

nga sektori publik i cili ka plotësuar disa nevoja emergjente për të ardhura buxhetore,

jo zbatim të një strategjie afatgjatë dhe nxitëse të investitorëve të huaj);

norma e inflacionit (për vite me radhë norma e inflacionit është mbajtur në nivele të

qëndrueshëm pavarësisht trendit në rritje apo zbritje të flukseve të IHD-ve).

Modeli mund të plotësohet duke i shtuar edhe një variabël të pavarur që është kursi i

këmbimit, pasi pritet të ketë efekt në investimet e huaja me qëllim eksportin. Kursi i

këmbimit: së pari, kursi Euro/Lekë fillon pas vitit 2000 dhe përfshirja në model do të

eliminonte dukuritë e lidhjeve ekonomike 1993-2000. Së dyti, disa variabla të marrë në

analizë kanë qenë me vlera në Dollar dhe është përdorur kursi USD/Lekë për ti kthyer në



145

Lekë, kështu që futja e kursit Dollar/Lekë do të sillte dublikim të serive kohore dhe

multikolinearitet të pastër. Modeli i vlerësimit parametrik i faktorëve ndikues të IHD-ve në

vendin tonë, tregon që:

(1) Prodhimi i brendshëm bruto (PBB). Modeli na tregon që me rritjen me 1% të PBB-

së në vendin tonë pritet të sjellë një rritje me 3.58% të IHD-ve. Edhe në vendin tonë

madhësia e tregut (variabli përfaqësues PBB) tregon një rëndësi statistikore dhe me

efekt të madh ndikues në IHD-të.

(2) Investimet me kapital vendas (IB). Modeli na tregon që me rritjen me 1% të

investimeve me kapital vendas, niveli i IHD-ve pritet të ulen me 0.38%. Kjo lidhje

është në përputhje edhe me pritshmërisë që sugjerojnë teoritë ekonomike, kur politikat

qeverisë janë të fokusuar në rritjen e investimeve me kapital vendas (politika

proteksioniste, lehtësira të biznesit vendas, etj.), kanë një tendencë frenimi të IHD-ve.

(3) Numri i të punësuarve (PUN). Modeli na tregon që me rritjen e numrit të të

punësuarve me 1%, pritet që IHD-të në Shqipëri të rriten me 7.13%, megjithatë kjo

lidhje është e dobët nga rëndësia statistikore. Rëndësi statistikore nuk pritej të jetë e

fortë sepse tregu i punës është pjesa më informate në vendin tonë (kjo është diskutuar

më lart). Nga modeli tregohet që fuqia punëtore është një përcaktues me kah të madh

në IHD-të në vendin tonë. Investitorët e huaj në shumë investime të tyre, synojnë të

shfrytëzojnë fuqinë punëtore (rasti i prodhimeve fason), moshën e re dhe koston e ulët

të kësaj fuqie punëtore.

(4) Niveli i barrës fiskale për bizneset (TAX). Modeli na tregon që me rritjen e barrës

fiskale me 1% në vendin tonë, sjell një ulje të IHD-ve me 3.65%, megjithatë kjo lidhje

është e dobët nga rëndësia statistikore, sepse politikat fiskale në vendin tonë kanë

qenë subjekt i ndryshimeve të shpeshta dhe të paqëndrueshme. Investime të huaja në

industrinë e naftës dhe rentës minerare në Shqipëri kanë patur politika të ndryshme

fiskale (bazuar në plane zhvillimi dhe realizim punimi) duke i favorizuar kundrejt

investitorëve të tjerë vendas. Në këto kushte politikat fiskale marrin një rëndësi

primare në tërheqjen e IHD-ve.



146

Ajo çfarë është karakteristikë e modelit është qëndrueshmëria e parametrave të tij edhe në

afatgjatë. Ky përfundim mbështetet tek testet e stabilitetit të parametrave të modelit “Cusum”

dhe “Cusum of Squares”:

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015



Figura IV. 16: Ilustrimi i stabilitetit të parametrave modelit të faktorëve të IHD-ve

Nga 3-mujori i tretë 2013 deri në 3-mujorin e katërt 2013, modeli nuk tregon stabilitet të

parametrave të tij, ndërsa në çdo 3-mujor tjetër kemi një stabilitet të dukshëm. Duke shënuar

me β2, β3, β4 dhe β8 përkatësisht koefiçentët e variablave: Δlog(PBB), Δ2log(IB), Δlog(PUN)

dhe Δlog(TAX), ndërtojmë hipotezën, H0: β2 = β3 = β4 = β8 = 0 dhe me anë të testit Wald

(Shtojca Nr. 4/1) rezulton që H0 bie poshtë. Kjo tregon që modeli ynë ka parametra të

qëndrueshëm edhe për parashikime dhe në afatgjatë. E gjithë analiza dhe arsyetimi ekonomik

i kësaj çështje, vërteton një nga hipotezën kryesore të punimit:

H03: Politikat e tërheqjes së investimeve të huaja direkte në vendin tonë, nuk ndikohen

nga indikatorët makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto (PBB), investimet me

kapital vendas (IB), numri i të punësuarve (PUN) dhe niveli i barrës fiskale për

bizneset (TAX), (βPBB = βIB = βPUN = βTAX = 0).

Ha3: Politikat e tërheqjes së investimeve të huaja direkte në vendin tonë, ndikohen nga

indikatorët makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto (PBB), investimet me kapital

vendas (IB), numri i të punësuarve (PUN) dhe niveli i barrës fiskale për bizneset

(TAX), (βPBB, βIB, βPUN, βTAX ≠ 0).



147

Ku me βPBB, βIB, βPUN dhe βTAX janë shënuar parametrat e modelit për variablat: PBB, IB,

PUN dhe TAX. Në të gjithë harkun kohorë të marrë në analizë, shikojmë që modeli favorizon

hipotezën Ha3.

IV.4.2 Analiza e IHD-ve me modelin VECM

Analiza në vijim identifikon faktorët kryesor ndikues në IHD-të në Shqipëri, sipas teorive

ekonomike të zhvillimit të këtyre investimeve. Në modelin e lidhjeve dinamike dhe ekuilibrin

afatgjatë të zhvillimit të IHD-ve, variabli i varur është vlera neto e flukseve të IHD-ve dhe

variabla shpjegues janë treguesit makroekonomik:

Vlera e prodhimit të brendshëm bruto (PBB), ky tregues është ndryshe faktori

madhësi tregut të një vendi pritës (ky tregues përbën klimën e përgjithshme të

zhvillimit të vendit, tregon edhe zhvillimin e tregjeve edhe klimën e zhvillimit të

tyre).

Vlera e eksporteve (EKS), ky tregues është elementi nxitës i IHD-ve vertikale

(meqenëse nga modeli i çështjes më lart shkalla e hapjes ekonomike nuk ishte i

rëndësishëm sepse importet janë shumë herë më të mëdha sesa eksportet, prandaj

marrim vetëm eksportet në këtë analizë).

Numri i të punësuarve (PUN), ky tregues shpreh ecurinë e nivelit të punësimit në

numër të individëve, d.m.th mat krahun e punës të angazhuar në ekonomi. Për vendet

si Shqipëria investimet e huaja shikohen si mundësi për rritjen e numrit të të

punësuarve.

Vlera e investimit në sektorin ekonomik të industrisë (nxjerrëse dhe përpunuese)

(IND), ky tregues mat edhe peshën e industrisë në nivelin e përgjithshëm ekonomik.

Tregon interesin e drejtpërdrejtë të zhvillimit të IHD-ve vertikale të paktën në

industri.

Analiza është bazuar në formën logaritmike të variablave, sepse kërkojmë që të bëjmë një

vlerësimi parametrik të shkallës së elasticitetit të IHD-ve me faktorët e marrë në analizë. Këto

faktorët janë klasifikuar si faktorë tradicional nga UNCTAD, FMN, Banka Botërore, etj. dhe

janë baza nga e cila ndërtohen politikat e tërheqjes së IHD-ve për një vend pritës.



148

Pasi seritë janë kthyer stacionare me diferencë të parë (Shtojca Nr. 2), përcaktojmë strukturën

e vonesës kohore optimale, tabela IV.16. Rezultati që marrim për variablat: Δlog(IHD),

Δlog(PBB), Δlog(EKS), Δlog(PUN) dhe Δlog(IND) është:

Tabela IV. 16. Vlerësimi i vonesave kohore optimale për modelin e VECM të IHD-ve

Vonesa LogL LR FPE AIC SC HQ

0 364.4401 NA 4.73e-11 -9.585070 -9.430571* -9.523380

1 409.4010 82.72807 2.78e-11 -10.11736 -9.190365 -9.747222*

2 435.3218 44.23820* 2.74e-11* -10.14192* -8.442425 -9.463328

3 456.4116 33.18129 3.11e-11 -10.03764 -7.565657 -9.050607

4 482.1686 37.09004 3.18e-11 -10.05783 -6.813347 -8.762343

Burimi: Punuar në Eviews 8 nga autori. Shënim: me *) kemi treguar nivelin e vonesës kohore të favorizuar nga

kriteret e informacionit.

Vonesa kohore optimale e serive stacionare është 2, vlera 2 favorizohet nga shumica e

kritereve të informacionit dhe përbën edhe vlerat më minimale ndër gjithë vonesat kohore

nëse krahasojmë edhe rezultatet nga njëri kriter tek tjetri. Nisur nga ky përfundim, testojmë

seritë për të parë nëse ekzistojnë lidhje afatgjata midis variablave. Lidhjet afatgjata do të

analizohen me anë të “testit të gjurmëve” dhe testin “maksimumi i vlerave të veta”. Ajo çfarë

rezulton, tregohet në tabelën IV.17:

Tabela IV. 17. Vlerësimi i lidhjeve afatgjata të variablave të modelit VECM të IHD-ve

Numri i lidhjeve

afatgjata (H0).

Testi i gjurmëve Maksimumi i vlerave të veta

Vlera kritike Probabiliteti Vlera kritike Probabiliteti

Asnjë 69.81889 0.0000 33.87687 0.0000

Të paktën 1 47.85613 0.0000 27.58434 0.0000

Të paktën 2 29.79707 0.0000 21.13162 0.0001

Të paktën 3 15.49471 0.0000 14.26460 0.0010

Të paktën 4 3.841466 0.0001 3.841466 0.0001


Testet e kointegrimit japin një siguri me nivel rëndësie statistikore 5%, që të pestë variablat e

analizuar kanë lidhje afatgjatë. IHD-të kanë një lidhje afatgjatë të ekuilibruar me shpjegimin

e variablave: prodhimi i brendshëm bruto, vlera e eksporteve, niveli i të punësuarve dhe vlera

e investimeve në industri. Në këto kushte, modeli i ekuilibrit afatgjatë për IHD-në në Shqipëri

(Shtojca Nr. 4/2), është:



149

Tabela IV. 18. Vlerësimi i parametrave të modelit VECM për IHD-të në Shqipëri

Dependent Variable: D(LOG(IHD)) Method: Least Squares Sample (adjusted): 1993Q4 2015Q2 Included observations: 79 after adjustments D(LOG(IHD)) = C(1)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994*LOG(PBB(-1)) -0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058*LOG(PUN(-1)) -0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) + C(2)*D(LOG(IHD(-1))) + C(3)*D(LOG(IHD(-2))) + C(4)*D(LOG(PBB(-1))) + C(5)*D(LOG(PBB(-2))) + C(6)*D(LOG(EKS(-1))) + C(7)*D(LOG(EKS(-2))) + C(8)*D(LOG(PUN(-1))) + C(9)*D(LOG(PUN(-2))) + C(10)*D(LOG(IND(-1))) + C(11)*D(LOG(IND(-2))) + C(12)

Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -0.253356 0.096157 -2.634819 0.0104

C(2) -0.376463 0.121204 -3.106012 0.0028 C(3) -0.113768 0.109619 -1.037851 0.3031 C(4) 0.082947 0.822780 0.100814 0.9200 C(5) 0.520389 0.838054 0.620949 0.5367 C(6) 0.372021 0.354151 1.050459 0.2973 C(7) 0.405827 0.352815 1.150256 0.2541 C(8) -0.389005 2.158396 -0.180229 0.8575 C(9) -1.830393 2.153501 -0.849962 0.3984

C(10) -1.662134 0.803593 -2.068379 0.0425 C(11) 2.620714 0.871097 3.008521 0.0037 C(12) 0.895689 0.069620 12.86541 0.0000


Adjusted R-squared 0.351659 S.D. dependent var 0.516292 S.E. of regression 0.415716 Akaike info criterion 1.221415 Sum squared resid 11.57895 Schwarz criterion 1.581331 Log likelihood -36.24590 Hannan-Quinn criter. 1.365609 F-statistic 4.846104 Durbin-Watson stat 2.194173 Prob(F-statistic) 0.000018


Modeli i cili vlerëson ekuilibrin afatgjatë të IHD-ve në Shqipëri është:

Δlog(IHD)t = λ*log(IHDt-1) + [1.98*log(PBBt-1) + 0.47*log(EKSt-1) + 5.93*log(PUNt-1) +

0.23*log(INDt-1) + 62.96] + { – 0.38*Δlog(IHDt-1) – 0.11*Δlog(IHDt-2) +

0.08*Δlog(PBBt-2) + 0.52*Δlog(PBBt-2) + 0.37*Δlog(EKSt-1) +

041*Δlog(EKSt-2) – 0.39*Δlog(PUNt-1) – 1.83*Δlog(PUNt-2) –

1.66*Δlog(INDt-1) + 2.62*Δlog(INDt-2) – 0.025}

Termi i kointegrimit të modelit është λ = 0.25 ose 25% është një koefiçent statistiksiht i

rëndësishëm (me p < 5%) dhe shpjegon më së miri relacionet afatgjata të modelit tonë.

Gjithashtu variablat me një vonesë kohore që janë brenda kllapave katrore tregojnë lidhjet

afatgjata. Kurse variablat me diferencë të parë që janë brenda kllapave gjarpëruese tregojnë



150

dinamikën afatshkurtër të lidhjeve. Të gjitha lidhjet afatgjata në model janë statistikisht të

rëndësishme (me p < 5%), ndërsa lidhjet afatshkurtra që janë statistikisht të rëndësishme (me

p < 5%): dinamizmi Δlog(IHD) me një vonesë kohore dhe dinamizmi Δlog(IHD) me dy

vonesa kohore.

Modeli i ekuilibrit afatgjatë të IHD-ve është statistikisht i rëndësishëm si i tërë referuar testit

Fisher (me p < 5%). Gjithashtu ky model i kalon me suksese testet rregullimit të mbetjeve të

modelit (Shtojca Nr. 4/2). Në analizën e modelit nuk është testuar forma funksionale sepse

është përzgjedhur forma logaritmike me qëllim studimin e elasticitetit të IHD-ve në ekuilibrin

afatgjatë, referuar studime të ngjashme në vende të ndryshme të botës dhe Rajonit të

Ballkanit.

Në kushte ekuilibri ndryshimi në IHD-të afatshkurtër do të kontribuojë në arritjen e

ekuilibrave afatgjatë me 25% në çdo tremujor. Vetë ulje-ngritjet e IHD-ve në afatshkurtër

kanë ndikim më të madh në ruajtjen e ekuilibrit afatgjatë. Kjo tregon edhe nivelin më të lartë

të elasticitetit të IHD-ve përmes vlerave në vetvete. Realiteti shqiptar ka specifika që lidhen

me politikat e tërheqjes së IHD-ve, që nuk shpjegohen gjerësisht vetëm me kushtet apo

faktorët tradicional makroekonomik. Nga ana tjetër, variablat shpjegues kanë rezultuar

statistikisht të rëndësishëm për periudhat afatgjata por mbi të gjitha reflektojnë siç duhet

relacionin ekonomik sipas kuadrit teorik makroekonomik. Kjo gjetje statistikore vërteton një

nga hipotezat kryesore të punimit:

H04: Ekuilibri afatgjatë i investimeve të huaja direkte në vendin tonë, nuk arrihet nga

dinamika e indikatorëve makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto, niveli i

eksporteve, numri i të punësuarëve, vlera e investimeve në industri dhe flukset e

mëparshme të investimeve të huaja direkte, (λ = 0).

Ha4: Ekuilibri afatgjatë i investimeve të huaja direkte në vendin tonë, arrihet nga dinamika

e indikatorëve makroekonomik: prodhimi i brendshëm bruto, niveli i eksporteve,

numri i të punësuarëve, vlera e investimeve në industri dhe flukset e mëparshme të

investimeve të huaja direkte, (λ ≠ 0).

Sipas modelit VECM, indikatorëve makroekonomik që përcaktojnë ekuilibrin afatgjatë të

IHD-ve varen nga vlera dhe rëndësia statistikore e parametrit të relacioneve afatgjata λ. Ky

model për Shqipërinë mbështet hipotezën Ha4. Nga ana tjetër modeli VECM i IHD-ve në

Shqipëri, tregon që:



151

(1) Numri i të punësuarve (forca e krahut të punës) (PUN). Nëse numri i të punësuarve

(forca e krahut të punës) do të rritet me 1%, kjo do të sjellë rritje në afatgjatë të IHD-

ve me 5.93%. Shumë investime të huaja në Shqipëri kanë patur si qëllim shfrytëzimin

e krahut të punës. Nuk janë të pakta ndërmarrjet e prodhimit me fason në vendin tonë

që justifikojnë këtë lidhje. Një nga aspektet më të rëndësishme ekonomike të IHD-ve

për vendin tonë është rritja e punësimit dhe në afatgjatë është e pritshme të ketë një

lidhje pozitive midis tyre.

(2) Prodhimi i brendshëm bruto (PBB). Nëse prodhimi i brendshëm bruto (matës i

madhësisë së tregut dhe potencialit të tij) do të rritet me 1%, kjo do të sjellë rritje në

afatgjatë të IHD-ve me rreth 2%. Nëse rritja ekonomike e vendit tonë do të jetë e

qëndrueshme me 1% çdo 3-mujor, kjo do të ndikonte në rritjen me 2% të IHD-ve në

afatgjatë. Kjo lidhje është në përputhje me logjikën teorike ekonomike të ndikimit të

rritjes ekonomike në tërheqjen e IHD-ve.

(3) Vlera e eksporteve (EKS). Nëse vlera e eksporteve do të rritet me 1%, kjo do të sjellë

rritje në afatgjatë të IHD-ve me 0.47%. Zhvillimi i eksporteve si pjesë e tregtisë së

jashtme ka një qëndrueshmëri lidhje me IHD-të. Në vendin tonë shumë investitorë të

huaj si: prodhimi me fason, industria nxjerrëse e rentës minerare, etj., kanë për objekt

eksportin. Prandaj një lidhje e tillë pritej, por fortësia dhe qëndrueshmëria e kësaj

lidhje tregon që IHD-të në Shqipëri, me përjashtim sektorin e shërbimeve kanë

integrim vertikal në ekonominë tonë.

(4) Niveli i investimeve në sektorin e industrisë (IND). Nëse niveli i investimeve në

sektorin e industrisë do të rritet me 1%, kjo do të sjellë rritje në afatgjatë të IHD-ve

me 0.23%, është e pritshme që investimet në industri (nxjerrëse dhe përpunuese) janë

investime afatgjata, por lidhja pozitive që ekziston tregon për investimet e huaja në

këtë sektor në vendin tonë (po të kemi parasysh investimet e huaja në nxjerrjen e

naftës bruto; nxjerrjen e mineraleve kryesisht kromit; etj.). Nga ana tjetër rritja e

peshës së industrisë në ekonominë tonë do të sjellë një kontribut afatgjatë në tërheqjen

e IHD-ve.

Modeli i vlerësimit të relacioneve afatgjata është i karakterizuar nga parametra të

qëndrueshëm, e provuar edhe me testet e stabilitetit “Cusum” dhe “Cusum of Squares”:



152

-30

-20

-10

0

10

20

30

97 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15


-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

97 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15



Figura IV. 17: Ilustrimi i stabilitetit të parametrave modelit VECM të IHD-ve

Modeli tregon stabilitet të parametrave për ekuilibrin afatgjatë të IHD-ve me një tendencë në

rritje të IHD-ve. Megjithatë për të analizuar ndikimin marxhinal në afatgjatë të secilit nga

variablat e modelit (me rëndësi statistikore afatgjatë), sipas impulseve 10-vjeçare të modelit

VECM për IHD-të kemi figurën IV.18:

- .2

.0

.2

.4

.6

2 4 6 8 10

Response of LOG(IHD) to LOG(IHD)

- .2

.0

.2

.4

.6

2 4 6 8 10

Response of LOG(IHD) to LOG(PBB)

- .2

.0

.2

.4

.6

2 4 6 8 10

Response of LOG(IHD) to LOG(EKS)

- .2

.0

.2

.4

.6

2 4 6 8 10

Response of LOG(IHD) to LOG(PUN)

- .2

.0

.2

.4

.6

2 4 6 8 10

Response of LOG(IHD) to LOG(IND)

- .02

.00

.02

.04

.06

2 4 6 8 10

Response of LOG(PBB) to LOG(IHD)

- .02

.00

.02

.04

.06

2 4 6 8 10

Response of LOG(PBB) to LOG(PBB)

- .02

.00

.02

.04

.06

2 4 6 8 10

Response of LOG(PBB) to LOG(EKS)

- .02

.00

.02

.04

.06

2 4 6 8 10

Response of LOG(PBB) to LOG(PUN)

- .02

.00

.02

.04

.06

2 4 6 8 10

Response of LOG(PBB) to LOG(IND)

- .05

.00

.05

.10

.15

2 4 6 8 10

Response of LOG(EKS) to LOG(IHD)

- .05

.00

.05

.10

.15

2 4 6 8 10

Response of LOG(EKS) to LOG(PBB)

- .05

.00

.05

.10

.15

2 4 6 8 10

Response of LOG(EKS) to LOG(EKS)

- .05

.00

.05

.10

.15

2 4 6 8 10

Response of LOG(EKS) to LOG(PUN)

- .05

.00

.05

.10

.15

2 4 6 8 10

Response of LOG(EKS) to LOG(IND)

- .01

.00

.01

.02

.03

2 4 6 8 10

Response of LOG(PUN) to LOG(IHD)

- .01

.00

.01

.02

.03

2 4 6 8 10

Response of LOG(PUN) to LOG(PBB)

- .01

.00

.01

.02

.03

2 4 6 8 10

Response of LOG(PUN) to LOG(EKS)

- .01

.00

.01

.02

.03

2 4 6 8 10

Response of LOG(PUN) to LOG(PUN)

- .01

.00

.01

.02

.03

2 4 6 8 10

Response of LOG(PUN) to LOG(IND)

- .04

.00

.04

.08

2 4 6 8 10

Response of LOG(IND) to LOG(IHD)

- .04

.00

.04

.08

2 4 6 8 10

Response of LOG(IND) to LOG(PBB)

- .04

.00

.04

.08

2 4 6 8 10

Response of LOG(IND) to LOG(EKS)

- .04

.00

.04

.08

2 4 6 8 10

Response of LOG(IND) to LOG(PUN)

- .04

.00

.04

.08

2 4 6 8 10

Response of LOG(IND) to LOG(IND)

Response to Cholesky One S.D. Innovations




153

Figura IV. 18: Impulset 10-vjeçare të modelit VECM për IHD-të në Shqipëri

Sipas analizës marxhinale të lidhjeve afatgjatë, kanë ndikim pozitiv në IHD-të të gjithë

variablat por ritmi i rritjes ndryshon:

vetë IHD-të paraardhëse kanë një efekt që sjell rritje në vlerat e ardhshme të IHD-ve

por me ritme rënëse për dy vitet e ardhshme dhe në vitet në vijim pritet që të ketë një

efekt rritës të qëndrueshmëri.

Niveli i eksporteve kanë një efekt që sjell rritje në vlerat e ardhshme të IHD-ve por

me ritme rënëse për 3-4 vitet e ardhshme dhe në vitet në vijim pritet që të ketë një

efekt rritës të qëndrueshmëri.

Niveli i PBB-së ka një efekt që sjell rritje në vlerat e ardhshme të IHD-ve por me

ritme rënëse për 1-2 vitet e ardhshme dhe në vitet në vijim pritet që të ketë një efekt

pozitiv me ritme rritëse.

Niveli i investimit në industri ka një efekt që sjell rritje në vlerat e ardhshme të IHD-

ve me ritme më të përshpejtuara 5 vitet e ardhshme sesa 5 vitet e tjera në vijim.

Niveli i forcës punëtore të punësuar ka një efekt që sjell rritje në vlerat e ardhshme të

IHD-ve me ritme më të përshpejtuara 5-6 vitet e ardhshme sesa vitet e tjera në vijim.

IV.5 ANALIZA E MODELIT TË GRAVITETIT PËR IHD-TË NË SHQIPËRI

IV.5.1 Analiza e modelit të gravitetit për IHD-të

Analiza në vijim përfshin 20 shtete të vendeve të origjinës së investitorëve të huaj që kanë

investuar në Shqipëri, dhe që përbëjnë 95% të stokut mesatar të IHD-ve në Shqipëri për vitet

2007 – 2014. Shtetet partnere (ose vendet e origjinës së investitorëve të huaj) të marrë në

analizë janë: Greqi, Kanada, Austri, Hollandë, Itali, Turqi, Zvicër, Gjermani, Francë, Kuvajt,

Qipro, Liban, SHBA, Maqedoni, Bullgari, Slloveni, Kroaci, Norvegji, Mbretëria e Bashkuar

dhe Egjipt. Variablat e marrë në studim janë: prodhimi i brendshëm bruto i Shqipërisë

(PBBi), prodhimi i brendshëm bruto i vendit partner (PBBj), niveli i barrës fiskale për

bizneset në Shqipëri (TAXi), niveli i barrës fiskale për bizneset në vendet partnere (TAXj),

diferenca në të ardhurat për frymë midis Shqipërisë dhe vendit partner (DAFij), ngjashmëria e



154

madhësisë ekonomike (NMEij), distanca midis Shqipërisë dhe vendit partner (DISij), variabël

dummy nëse vendi partner është pjesë e Bashkimit Evropian (BE).

Fillimisht po pasqyrojmë disa analiza përshkruese të këtyre treguesve makroekonomik49

në

mënyrë të përmbledhur si në tabelën IV.19, më poshtë:

Tabela IV. 19. Statistika përshkruese të variablave të gravitetit të IHD-vë

IHDij PBBi PBBj TAXi TAXj DAFij NMEij

Mesatarja 179 12,100 1,570,000 42% 36% 0.74 -1.22

Mediana 53 12,400 351,000 40% 37% 0.89 -1.22

Maksimumi 1,290 13,200 17,400,000 55% 75% 1.39 -0.30

Minimumi (129) 9,420 2,970 31% 0% 0.03 -2.87

Dev. Stand. 253 905 3,360,000 7% 17% 0.39 0.72

Jarque-Bera 384.70 366.85 5,121.45 35.64 0.80 56.77 40.27

Nr. Vrojtime 640 640 640 640 640 640 640

Burimi: Përpunuar në Eviews 8 nga autori.

Ndërsa analiza korrelative e treguesve makroekonomik për Shqipërinë dhe vendet partnere

është e përmbledhur në vijim:

Tabela IV. 20. Analiza korrelative e variablave të gravitetit të IHD-vë

IHD PBBi PBBj TAXi TAXj DAFij NMEij DISij

IHD 1.00

-----

PBBi 0.23 1.00

0.00 -----

PBBj -0.12 0.02 1.00

0.00 0.55 -----

TAXi -0.26 -0.77 -0.02 1.00

0.00 0.00 0.55 -----

TAXj 0.28 -0.04 -0.18 0.04 1.00

0.00 0.32 0.00 0.30 -----

DAFij 0.10 -0.04 0.35 0.05 0.22 1.00

0.01 0.29 0.00 0.20 0.00 -----

NMEij -0.08 0.00 -0.72 0.00 -0.32 -0.65 1.00

0.05 0.93 0.00 0.97 0.00 0.00 -----

49

Variablat: IHDij, PBBi dhe PBBj janë në million Dollar.



155

DISij -0.03 0.00 0.72 0.00 -0.34 0.39 -0.57 1.00

0.40 1.00 0.00 1.00 0.00 0.00 0.00 -----

Burimi: Përpunimi në Eviews 8 nga autori.

Nga analiza korrelative shikojmë që niveli i IHD-ve ka lidhje me koefiçent korrelacioni

pozitiv dhe statistikisht të rëndësishëm (me p < 5%), me variablat:

Prodhimi i brendshëm bruto në Shqipëri;

Niveli i barrës fiskale për bizneset në vendin partner;

Diferenca në të ardhurat për frymë (midis Shqipërisë dhe partner).

Ndërsa IHD-të rezultojnë me lidhje me koefiçent korrelacioni negativ dhe statistikisht të

rëndësishëm (me p < 5%), me variablat:

Prodhimi i brendshëm bruto i vendit partner;

Niveli i barrës fiskale për bizneset në Shqipëri;

Ngjashmëria e madhësisë ekonomike midis Shqipërisë dhe vendit partner;

Këto koefiçentë reflektojnë lidhjen në çift të të dhënave historike të treguesve

makroekonomik, dhe ruajnë kahun e lidhjeve sipas logjikës ekonomike. Ndërsa kompozimi i

njëkohshëm i lidhjeve dhe matja e shkallës ndikuese do të analizohet me anë të modelit të

gravitetit të IHD-ve për Shqipërinë. Objekt i kësaj çështje është përcaktimi i lidhjeve dhe

efektit të tërheqjes së IHD-ve nga vendet partnere, identifikimi i kahut të lidhjes dhe niveleve

potenciale. Për këtë do të ndërtojmë modelin e gravitetit, si më poshtë:

Tabela IV. 21. Vlerësimi parametrik i modelit të gravitetit (të dhëna të grupuara)

Dependent Variable: LOG(IHD) Method: Panel Least Squares Sample: 2007Q1 2014Q4 Periods included: 32 Cross-sections included: 20 Total panel (unbalanced) observations: 616

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -167.5506 19.88027 -8.427982 0.0000

LOG(PBBI) 8.706347 0.871543 9.989579 0.0000 LOG(PBBJ) -0.721116 0.136804 -5.271177 0.0000

LOG(ABS(TAX_I-TAX_J)) -0.018731 0.057452 -0.326033 0.7445 DAF 0.846239 0.284255 2.977044 0.0030 NME -2.543549 0.386508 -6.580841 0.0000

LOG(DIS) -0.263847 0.113302 -2.328707 0.0202 BE 0.575572 0.174857 3.291670 0.0011



156

R-squared 0.238971 Mean dependent var 17.79667 Adjusted R-squared 0.230209 S.D. dependent var 1.942510 S.E. of regression 1.704314 Akaike info criterion 3.917105 Sum squared resid 1766.050 Schwarz criterion 3.974549 Log likelihood -1198.468 Hannan-Quinn criter. 3.939440 F-statistic 27.27405 Durbin-Watson stat 0.081031 Prob(F-statistic) 0.000000


Trajta e përgjithshme e modelit është sipas ekuacionit në vijim:

Log(IHDijt) = – 167.55 + 8.71*Log(PBBit) – 0.72*Log(PBBjt) - 0.02*Log|TAXit – TAXjt|

+ 0.85*DAFijt – 2.54*NMEijt – 0.26*Log(DISij) + 0.58*BE + ɛijt

Modeli i gravitetit për IHD-të në Shqipëri sipas testit Fisher është statistikisht i rëndësishëm

me nivel rëndësie p < 5%. Ky model, shpjegon lidhjet e variablave individualisht referuar

statistikës së shpërndarjes studenti, me rëndësi statistikore p < 5%, si në vijim:

(1) Prodhimi i brendshëm bruto në Shqipëri (PBBit). Nëse PBBit do të rritet me 1% (në

kushte të ruajtjes konstante të variablave të tjerë), kjo do të sjellë rritje të IHD-ve me

8.71%. Rritja e PBB-së është efekti i përgjithshëm i një ekonomie në rritje dhe me

potencial zhvillimi të investimeve në vend ose zhvillimit të tregjeve. Kjo dukuri është

komentuar gjerësisht më parë, në analizën e faktorëve të zhvillimit IHD-ve përgjatë

këtij punimi.

(2) Prodhimi i brendshëm bruto në vendin partner (PBBjt). Nëse PBBjt do të rritet me

1% kjo do të sjellë një ulje të IHD-ve në Shqipëri me 0.72%, sepse vendi i origjinës

është me konkurrues dhe ka një klimë agregate rritje të bizneseve në të lartë sesa

Shqipëria dhe kjo dukuri nxit zhvillimin e investimeve në vendin e origjinës.

(3) Diferenca në të ardhurat për frymë (DAFijt). Nëse diferenca e të ardhurave për frymë

(që është një tregues edhe i matjes së mirëqenies ekonomike) midis Shqipërisë dhe

vendeve partnere thellohet me 1% në disfavor të Shqipërisë, kjo sjell një rritje me

0.85% të IHD-ve në Shqipëri. Rritja e treguesit DAF në disfavor të Shqipërisë tregon

se vendet e origjinës së investitorëve të huaj kanë arritur një nivel zhvillimi tregu që

kërkojnë gjithnjë alternativa të reja zgjerimi horizontal, d.m.th tregje të reja.



157

(4) Distanca gjeografike midis Shqipërisë dhe vendit partner (DISij). Sipas modelit

tregohet një lidhje e shkallës së lagësisë me IHD-të me kah negativ. Mesatarja e

distancës gjeografike të 20 vendeve të origjinës së investitorëve të huaj që kanë

investuar në Shqipëri është 2010 km. Nëse rritet kjo distancë me 1% (ose 20 km)

pritet që niveli i IHD-ve të ulet me 0.26%. Politikat qeveritare duhet të synojnë të

promovojnë potenciale për investitorët më shumë për ata me afërsi gjeografike sesa

ata larg. Madje ky përfundim mbështetet edhe nga treguesi “dummy” BE, ku nëse

Shqipëria do të synojë tërheqjen e investitorëve të huaj nga vendet e BE-së, për çdo

vend pritet shtesë të ketë një rritje të IHD-ve me 0.58%.

Ajo çfarë shikojmë nga modeli i vlerësimit të tërheqjes së IHD-ve është se diferenca e barrës

fiskale midis Shqipërisë dhe vendeve të origjinës së investitorëve të huaj është e

parëndësishme statistikisht. Sepse vetë vlerat nuk krijojnë diferencë të madhe, por nën

shenjën e logaritmit e humbasin akoma më shumë efektin e ndryshimit. Kjo dukuri

konstatohet edhe nga përfundimet e matjeve ekonometrike të FMN (2011) dhe shpjegime

ekonomike për një dukuri të tillë UNCTAD (1998), gjatë studimeve mbi IHD-të në vendet e

BE-së dhe vende të ndryshme të botës.

Modeli i vlerësimit të gravitetit më lart është një analizë panel e të dhënave të grupuara. Por

disa variabla kanë efekte fikse dhe disa të tjerë mund të kenë efekte rasti. Identifikimi i këtyre

efekteve do të testohet nga modelet me efekte fikse dhe efekte rasti (Shtojca Nr. 5).

Tabela IV. 22. Vlerësimi parametrik i modelit të gravitetit për efektet fikse dhe të rastit

Varibli i varur

Log(IHDijt)

Modeli I

Testi i efekteve fikse

Modeli II

Testi i efekteve të rastit

Variablat e pavarur: Koefiçentët Probabiliteti Koefiçentët Probabiliteti

Konstantja (β0) -146.4892 0.0000 -149.6793 0.0000

Log(PBBit) 6.038231 0.0000 6.749570 0.0000

Log(PBBjt) 1.029003 0.0721 0.519747 0.2158

Log|TAXit – TAXjt| 0.076046 0.0600 0.068435 0.0862

DAFijt -2.731467 0.0053 -1.746669 0.0236

NMEijt 0.606154 0.7233 0.207513 0.8677

Log(DISij) --- --- -0.204687 0.6800

BE --- --- 0.332763 0.5921

R2 i korrigjuar 79% 32%



158

Testi F 99.58520 0.000000 42.35939 0.000000


Rezultatet statistikore nga tabela IV.22 më lart, tregojnë që variablat log(PBBit), DAFijt dhe

NMEijt kanë një ndikim të qëndrueshëm tek IHD-të në Shqipëri dhe të mesatarizuar

pavarësisht kohës. Ndërkohë log(PBBit) shfaq edhe ndikime të rastit duke e vështirësuar

vlerësimin e këtij variabli në lidhje me kohën në vlerën e IHD-ve. Të testuar nëse kanë

rëndësi apo jo efektet fikse (pavarësisht kahut të lidhjes së variablave) shikojmë shkallën e

ndikimit të qëndrueshëm të secilit shtet në IHD-të në Shqipëri. Sipas kësaj analize shtete të

tilla si: Zvicër, Qipro dhe Greqi, janë tre shtete me ndikim më të madh në shkallën dhe

qëndrueshmërinë e stokut të IHD-ve në Shqipëri pavarësisht aspektit kohor gjatë viteve

2007-2014. Me anë të testit Hausman rezulton që modeli me efekte fikse është statistikisht

më i përshtatshëm sesa modeli me efekte rasti.

IV.5.2 Analiza e potencialit të rritjes së IHD-ve

Vlerësimi i potencialit të IHD-ve dhe krahasimi me gjendjen faktike do të analizohet sipas

metodës së vlerësimit jashtë kampionit. Kjo metodë pranohet gjerësisht nga pikëpamja

konceptuale ekonomike për analiza të potencialit. Siç jemi shprehur në kreun III të këtij

disertacioni, një mënyrë alternative e vlerësimit të potencialit të zhvillimit të IHD-ve në

Shqipëri është sa mesatarja e Rajonit të Ballkanit. Sipas një studimi të bërë nga LSE (2013),

me serinë kohore 1990 – 2011 për IHD-të në shtetet e Ballkanit (Shqipëri, Maqedoni, Serbi,

Mali i Zi, Bosnje-Hercegovinë, Kroaci, Rumani dhe Bullgari), ekuacioni i modelit të

gravitetit për IHD-të në këtë studim, është:

Log(IHDijt) = 2.01 + 0.8*Log(PBBi,t-1) + 1.29*Log(PBBj,t-1) – 2.82*Log(DISij)

Ku i është shteti i Ballkanit dhe j shtetet partnere (vendet e origjinës së investitorëve të huaj).

Ku të tre këto variabla të pavarur janë statistikisht të rëndësishëm në model (me p < 5%).

Përdorim këtë ekuacion për rastin e Shqipërisë për të gjetur vlerën mesatare potenciale të

IHD-ve, për vitet 2012, 2013 dhe 2014 e krahasojmë me gjendjen faktike të IHD-ve në

Shqipëri.

Tabela IV. 23. Analiza krahasuese e faktit me potencialit e IHD-ve

Viti Vlera faktike (milion Euro) Vlera potenciale (milion Euro) Diferenca (milion Euro)

2012 3,893 10,166 6,273



159

2013 4,113 10,163 6,050

2014 4,553 10,159 5,606

2015 5,48750

10,175 4,688

Burimi: Llogaritur nga autori.

Rreth 98% e stokut të IHD-ve në vitet 2012 - 2014 përbëhet nga shtetet: Greqi, Kanada, Itali,

Hollandë, Turqi, Austri, Gjermani, Qipro, SHBA, Zvicër, Francë, Maqedoni, Bullgari,

Kroaci, Mbretëria e Bashkuar dhe Çeki. Vizualisht potencialet e pashfrytëzuara të IHD-ve

nga vendi ynë (krahasuar me nivelin potencial mesatare të vendeve të Ballkanit me

përjashtim Greqinë) janë pasqyruar në figurën IV.19. Nga ku shikojmë që niveli i potencialit

të IHD-ve në Shqipëri vazhdon të jetë mesatarisht shumë me i lartë sesa ajo çfarë është

promovuar dhe ofruar ndaj investitorëve të huaj.


Figura IV. 19: Niveli i shfrytëzimit (në %) të potencialit të IHD-ve në Shqipëri

Vendi ynë ka akoma shumë potencial të pashfrytëzuar për tërheqjen e IHD-ve. Ky përfundim

analitik mbështet një nga hipotezat kryesore të punimit:

H05: Niveli i investimeve të huaja direkte në Shqipëri është me rritme rritje në nivelet e

potencialit të tyre, krahasuar me gjendjen mesatare të investimeve të huaja direkte në

ekonomitë e vendeve të Rajonit të Ballkanit (IHDt,(faktike) = IHDt,(regresit))

Ha5: Niveli i investimeve të huaja direkte në Shqipëri është me rritme rritje nën

potencialin e tyre, krahasuar me gjendjen mesatare të investimeve të huaja direkte në

ekonomitë e vendeve të Rajonit të Ballkanit (IHDt,(faktike) < IHDt,(regresit))

50

Vlerë paraprake: 3-mujori I i vitit 2015 hyrje IHD = 278 milion Euro, kurse 3-mujori II hyrje IHD = 189

milion Euro, duke supozuar që edhe dy 3-mujorët e tjerë të vitit 2015 ecuria është sa mesatarja e 6-mujorit të

parë, atëherë gjendja e stokut në fund të 2015 është 4,553 + 2*(278 + 189) = 5,487 milion Euro.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2012 2013 2014 2015

38% 40% 45% 54%



160

Bazuar në tabelën IV. 23 në kolonën “diferenca (në milion Euro)”, pranohet hipoteza Ha5.

Duke analizuar gjendjen faktike dhe atë potenciale për vitet 2012 – 2015, shikojmë që ka një

tendencë në rritjen e stokut të IHD-ve (për sa kohë që kemi flukse hyrëse IHD-je) por gjendja

faktike është shumë larg nivelit potencial. Meqenëse potenciali është përcaktuar si niveli

mesatar i IHD-ve në Ballkan, kjo tregon që mos shfrytëzimi i potencialeve dhe avantazheve

për tërheqjen e IHD-ve nga vendi ynë, këta investitor po zhvendosen në vende të tjera të

Rajonit të Ballkanit, dhe vendi ynë do të vijojë të vuajë mungesën e investimeve të huaja. Kjo

diferencë potencial-fakt mund të reduktohet nëse politikat e qeverisë së vendit tonë bëhen më

tërheqëse duke krijuar një klimë më të përshtatshme për bizneset, si në aspektin politiko-

ligjor, gjyqësor, pronësor, politikave fiskale, etj.



161

PËRFUNDIME

IHD-të në Shqipëri luajnë një rol të rëndësishëm në shumë aspekte të zhvillimit ekonomik të

vendit. Këta investime duhen parë si burim ekonomik që mund të përmbushin jo vetëm

nevojat aktuale, por më shumë ato strategjike. Aktualisht rreth 80% e fluksit të IHD-ve në

Shqipëri është investim në kapital aksionar, përqendrimi i investitorëve të huaj në ekonominë

tonë është në këta sektorë: sistemi bankar; transport, tregti dhe telekomunikacion; energjitikë

dhe hidrokarbure; në industrinë nxjerrëse; në industrinë e lehtë të prodhimit me fason;

ndërtim dhe materiale ndërtimi. Ndërsa mbetet sfidë tërheqja e IHD-ve në: bujqësi dhe

agrobiznes; turizëm; industrinë minerare (jo nxjerrëse); hidrokarbure (jo vetëm shfrytëzimi i

burimeve ekzistuese); etj. Vendet e origjinës me nivelin më të lartë të stokut të IHD-ve në

Shqipëri janë: (1) Greqia, (2) Kanadaja, (3) Austria, (4) Italia dhe (5) Turqia. IHD-të në

vendin tonë kanë patur edhe disa karakteristika si më poshtë:

Pas vitit 2000 ecuria e flukseve hyrëse të IHD-ve ka qenë në rritje, por pas krizës

financiare të 2008 dominon një paqëndrueshmëri të IHD-ve. Ndonëse trendi në lidhje

me kohën tregon rritje, prirja ose intensiteti i kësaj rritje vitet e fundit ka ardhur në

rënie, duke e shndërruar vendin tonë më pak tërheqës nga investitorët e huaj.

Ndonëse e favorizuar nga pozita gjeografike për zhvillimin e shkëmbimeve tregtare,

Shqipëria ka një sipërfaqe të vogël, një numër të vogël banorësh dhe me vështirësi

infrastrukturore të komunikimit të tregjeve njëri me tjetrin. Duke shtuar edhe politikat

joefektive në tërheqjen e investitorëve të huaj, vendi ynë nuk ka arritur të tërheqë

kompani të mëdha shumëkombëshe dhe të zhvillojë industri për tregje eksporti me

shkallë të gjerë. Por është zhvilluar biznesi i huaj që përfiton nga kostot e punës dhe

disa burimeve primare natyrore.

Stoku i IHD-ve për vitet 2007-2014 analizuar nga indeksi i përqendrimit (Herfindahl)

sipas aktiviteteve ekonomike në Shqipëri, tregon që IHD-të duhet të zhvillohen në

sektorët e ekonomisë, të tilla si: shërbimet e biznesit, bujqësi dhe agrobiznes,

energjetikë, turizëm, sepse janë në nivele shumë më të ulëta nga çfarë pritej. Kjo

tregon se disa sektorë nuk ofrojnë avantazhe reale konkurruese në tërheqjen e

investitorëve të huaj, dhe mungon promovimi i tyre në arenën ndërkombëtare të

bizneseve. Ndërsa sipas vendeve të origjinës së investitorëve të huaj viti 2013 ka patur

probleme në përqendrimin (shumë pak vende origjine), kurse në 2014 ka përmirësim.



162

Megjithatë harku kohor 2007 – 2014 tregon që tërheqja e investitorëve të huaj në

Shqipëri po përqendrohet në pak vende, d.m.th avantazhet reale konkurruese të

Shqipërisë në tërheqjen e investitorëve të huaj nga vende të ndryshme të botës janë në

rënie.

Ekzistenca e IHD-ve në një vend si Shqipëria pritet të sjellë shumë avantazhe ekonomike si:

zhvillimi i tregjeve dhe sektorëve të rinj; rritjen e produktivitetit në vend; në rritjen e

standardit të cilësisë së mallrave dhe shërbimeve; nxitjen e konkurrencës në vend; zbatimi i

projekteve me financime të mëdha; transferimi i teknologjive të avancuara dhe kapaciteteve

të larta prodhuese; zhvillimi i eksporteve dhe hyrjen në tregun ndërkombëtar; zhvillimi i

kapitalit human dhe specializimit të punës; etj. Ajo çfarë është e matshme për vendin tonë

sipas këtij punimi shkencor, identifikon këto gjetje statistikisht të rëndësishme:

IHD-të janë një faktor i rëndësishëm i rritjes ekonomike për Shqipërinë dhe për të

njëjtën vlerë kapitali të investuar, rritja ekonomike e vendit tonë ka një shkallë

elasticiteti më të lartë nga IHD-të sesa investimet me kapital shqiptar.

Sipas modelit të zgjeruar të Solow-t për rritjen ekonomike, gjatë periudhës 1993-2015

për vendin tonë, shkalla e përparimit teknologjik (konstantja e modelit) ka dhënë një

kontribut sa 2% e PBB-së. Kjo është një arsye tjetër për tërheqjen e IHD-ve edhe për

të rritur shkallën e përparimit teknologjik në ekonominë shqiptare.

Rritja ekonomike në Shqipëri është një fenomen i qëndrueshëm dhe i njëkohshëm i:

IHD-ve, investimeve vendase, shkallës së hapjes ekonomike (me fokus eksportin),

nivelit të pagave, dhe përdorimit me efiçencë të borxhit publik sidomos borxhit të

jashtëm. Por IHD-të përveç ndikimit të drejtpërdrejtë në PBB, kanë edhe një ndikim

pozitiv në investimet vendase (në retrospektivë të një viti), por jo anasjelltas. Kjo

tregon që IHD-të sjellin zhvillim tregu edhe të investimeve në vend, përveç se

ndikojnë në punësim.

Në kontekstin makroekonomik IHD-të janë investime shumë komplekse sepse

zhvillimi i tyre është efekt i njëkohshëm i shumë faktorëve makroekonomik dhe

politikave të ndryshme zhvillimore. Në vendin tonë niveli i rritjes ekonomike dhe

krahu i lirë i punës janë dy nga faktorët kryesor që ndikojnë më shumë në tërheqjen e

IHD-ve. Ndërkohë barra fiskale ka dhënë një ndikim negativ në IHD-të. Meqenëse



163

shkalla e elasticitetit të IHD-ve është e lartë lidhur me krahun e lirë të punës (me

rritjen me 1% të krahur të lirë të punës, kjo do të sjelle një rritje me 7.13% të IHD-

ve). Kjo tregon që investime të shumta të huaja shfrytëzojnë këtë burim human të

vendit tonë, dhe akoma këto investime nuk kanë fokus investimi në plane të mëdha

dhe strategjik për vendin tonë.

Sipas metodave të vlerësimit dhe përcaktimit të ekuilibrave afatgjatë mbi tërheqjen e

IHD-ve në vendin tonë, efektin më të madh e kanë vetë vlerat e IHD-ve të periudhave

të mëparshme. Në kushte ekuilibri ndryshimi në IHD-të afatshkurtër do të kontribuojë

në arritjen e ekuilibrave afatgjatë me 25% në çdo tremujor. Në kushte të përqendrimit

të IHD-ve sipas shteteve të origjinës problemi që do të shfaqet në afatgjatë është më

shumë sesa thjesht një shkallë përqendrimi.

Sipas analizave statistikore, nëse vlera e eksporteve do të rritet me 1%, kjo do të sjellë

rritje në afatgjatë të IHD-ve me 0.47% dhe ky ndikim i eksporteve pritet të jetë më i

madh pas 3-4 viteve nga sot. Zhvillimi i eksporteve si pjesë e tregtisë së jashtme ka

një qëndrueshmëri lidhje me IHD-të. Në vendin tonë shumë investitorë të huaj si:

prodhimi me fason, industria nxjerrëse dhe renta minerare, etj., kanë për objekt

eksportin. Prandaj një lidhje e tillë pritej, por fortësia dhe qëndrueshmëria e kësaj

lidhje tregon që IHD-të në Shqipëri, me përjashtim sektorin e shërbimeve kanë

integrim vertikal në ekonominë tonë (shfrytëzim të burimeve primare të vendit tonë).

Duke analizuar ecurinë e stokut të IHD-ve në Shqipëri sipas vendeve të origjinës, me të

dhëna panel për vitet 2007-2014, dhe duke bërë një krahasim me zhvillimin e IHD-ve me

vendet e Ballkanit (me përjashtim Greqinë), kemi:

Shtete të tilla si: Zvicër, Qipro dhe Greqi, janë me ndikim më të madh në shkallën dhe

qëndrueshmërinë e stokut të IHD-ve në Shqipëri, pavarësisht aspektit kohor gjatë

viteve 2007-2014.

Niveli i potencialit të IHD-ve në Shqipëri vazhdon të jetë mesatarisht shumë me i lartë

sesa ajo çfarë është gjendja faktike. Në 2015 përllogaritet se vetëm 54% e potencialit

të vlerës së IHD-ve janë realizuar nga politikat e qeverisjes së vendit tonë. Aktualisht

vendi ynë është shumë nën potencialin e tërheqjes së këtyre investitorëve, që ofrojnë

ekonomitë e vendeve të Rajonit të Ballkanit.



164

Gjatë analizë së punimit ajo çfarë vërejmë për investimet e huaja direkte në Shqipëri është

ndikimi në efiçencë si sipërmarrje biznesi në aspektin mikroekonomik dhe si faktor i rritje

ekonomike në aspektin makroekonomik, sipas studimit të 48 bizneseve të mëdha me kapital

të huaj dhe 75 bizneseve të mëdha me kapital shqiptar, për vitin 2014, arritëm në përfundimin

që:

Bazuar në rezultatet e pasqyrave financiare të kompanive me xhiro më të mëdha në

vendin tonë: bizneset me pronësi kapitalit të huaj kanë një raport borxhi (53%) më të

ulët sesa biznese me kapital shqiptar (61%), por me vlera jo shumë të shmangura nga

niveli potencial. Ndërsa raporti i borxhit afatgjatë është shumë më i vogël sesa raporti

i borxhit total (kjo sidomos për bizneset shqiptare), duke treguar për një prirje

financimi me natyrë jo afatgjatë dhe të qëndrueshëm.

Në ndryshim nga bizneset me kapital të huaj, bizneset me kapital shqiptar

karakterizohen me një qëndrueshmëri statistikore të strukturës së tyre të kapitalit, por

kjo strukturë nuk është optimale, sepse kosto e kapitalit të investuar nga bizneset

shqiptare potencialisht është 12.44%, d.m.th kushton më shumë sesa për bizneset me

kapital të huaj që është 10.08%. Bizneset me kapital të huaj kanë një avantazh shumë

të rëndësishëm në efiçencë, që është diversifikimi i kostos së kapitalit, duke bërë që

investitorët e huaj (filiale të kompanive të huaja mëmë) të jenë më të afta për të

konkurruar në standarde prodhimi ose shërbimi dhe me politikën e çmimeve, si dhe

duke qenë të aftë që të zbatojnë projekte me rentabilitet të ulët por fitimprurës për ta

(në kohën që bizneset shqiptare mund të dilnin me humbje nga këto projekte).



165

REKOMANDIME

Përmirësimi dhe forcimi i kuadrit ligjor, jo vetëm hartimi i ligjeve, por zbatimi me

transparencë, përfshirë edhe rregulloret dhe procedurat përkatëse. Përmirësimi lidhet me

hartimin e ligjeve në përputhje me legjislacioni e BE-së, në aspektin e zhvillimit të tregtisë

me jashtë dhe lëvizjes së kapitalit. Të gjenden instrumentet e duhura institucionale për

menaxhimin e shpejtë të keqkuptimeve ligjore ose mbivendosjeve për investitorët e huaj.

Respektimi i kontratave nga pikëpamja ligjore e të drejtës së pronësisë dhe shpronësimit,

mbrojtja pasurore, etj. Të liberalizohen ose lehtësohen procedurat e regjistrimit dhe

çregjistrimit të bizneseve, si dhe informatizimi i proceseve të çdo marrëdhënie financiare me

shtetin pa vonesa dhe pengesa. Të rishikohen rregulloret e panevojshme në funksion të

investitorëve të huaj që mund të jenë burim korrupsioni apo mitmarrje, siç ka patur

precedentë të tillë për ekspertët e kontrollit tatimor. Duke rishikuar dhe stabilizuar procedurat

doganore dhe tatimore, ndryshime procedurale në funksion të efiçensës së biznesit, dhe jo

rritjes së burokracive apo masave të penaliteve për bizneset (pasi shpesh herë mungesa e

informacionit në kohë i ka shkaktuar gjoba dhe kamat të mëdha bizneseve). Gjithashtu, të

vijojnë pa ndërprerje lufta ndaj informalitetit ekonomik dhe korrupsionit në vend, për të

siguruar konkurrencë të ndershme në treg dhe për të rritur besimin nga bizneset në qeverisjen

dhe ekonominë e vendit.

Nga gjithë analiza statistikore, gjetjet dhe përfundimet, është e vlefshme që institucionet e

qeverisjes qendrore dhe lokale, institucionet e financimit dhe këshillimit financiar, dhe të

gjithë grupet e interesit, të konsiderojnë rekomandimet e këtij punimi shkencor, si më poshtë:

Qeveria Shqiptare të mendojë seriozisht për krijimi e zonave me mundësi të madhe

investimi në të gjithë Shqipërisë. Zona të tilla janë ato industriale ose turistike (si për

shembull, zonat bregdetare, malore, etj.). Zhvillimi i këtyre zonave mund të kërkojë

investime dhe burime të mëdha, por fillimisht mund të ndërmerren projekte pilote (që

të dëshmojë seriozitetin e qeverisë në sytë e investitorëve), të cilat mund të vihen në

zbatim në plan më të gjerë pas funksionimit të tyre.

Qeveria të hartojë planeve konkrete studimore të tërheqjes së investitorëve të huaj në

turizëm, agrobiznes, shërbime të biznesit, etj., sepse janë tregje potenciale ose të reja

dhe bizneset shqiptare nuk kanë eksperiencë dhe aftësi për standarde të larta në këto

fusha aktiviteti. Akoma deri sot nuk kemi resorte turistike në Shqipëri.



166

Të synohet përmirësimi infrastrukturës fizike ose jo fizike në mënyrë direkte

(investime publike) ose indirekte (të tërhiqen investitor vendas ose të huaj në

investimet në infrastrukturë).

Të jenë aktive edhe njësitë e qeverisjeve lokale në tërheqjen e investitorëve të huaj

duke hartuar strategji dhe plane konkrete zhvillimi (të promovojnë vlerat e zonës në

trashëgiminë kulturorë, vlerat historike, mjediset dhe parqet lokale, florën dhe faunën,

burimet natyrore, etj). Të krijojnë partneritet me qeverisjen qendrore për hartimin e

planeve të zhvillimit kombëtar për uljen e pabarazisë ekonomike rajonale (qoftë edhe

përmes krijimit të zonave industriale). Si dhe të krijojnë partneritet me bizneset

private për përmirësimin e klimës së biznesit dhe investimeve rajonale.

Të aplikohen instrumente të ndryshme nga qeveria në mbështetje të investitorëve të

huaj (p.sh. lehtësira tatimore në tatimin e dividendit ose tatim-fitimit, zgjatjen e kohës

së mbartjes së humbjeve për bizneset e sapokrijuara, dhënien e lejeve dhe licencave,

etj.). Qeveria të aplikojë garancitë bankare (për uljen e kostos së financimit) për

investime në sektorë strategjik të ekonomisë, për të gjithë investitorët, vendas ose të

huaj.

Qeveria Shqiptare të mendojë për gjetjen e rrugëve të përshtatshme (p.sh. marketing

ndërkombëtar) për promovimin e avantazheve që ofron vendi ynë kundrejt vende të

rajonit për investitorët e huaj. Të konsiderohet fakti që ka ardhur koha për të synuar

investitor të huaj “të shënjestruar” në disa sektorë potencial të ekonomisë sonë

(industri dhe agroturizëm), me qëllim tërheqjen e investitorëve të huaj që janë

korporata shumëkombëshe ose të mëdhenj.

Nga vetë struktura e saj, ekonomia shqiptare është një ekonomi konsumi dhe me nivel

të vogël të investimeve në vend, kështu që nevoja për financim të jashtëm është e

qëndrueshme për ekonominë tonë. Tërheqja e IHD-ve, duhet të mos përdoret si një

publicitet qeveritar, por të ndërtohen mekanizma që investitorët e huaj të qëndrojnë sa

më gjatë në vendin tonë (politikat të jenë specifike për bizneset: e reja, ekzistues,

bashkimet e kompanive, etj.; si dhe politikat të hartohen në funksion të qëllimit të

sektorit dhe aktivitetit të biznesit, p.sh. një investitor i huaj që nxit zhvillimin e

eksportit të ketë politika lehtësuese në tarifat doganore, ose tatimore, etj.).



167

Të tregohen vigjilente qeverisja qendrore dhe lokale në tërheqjen e investitorëve të

huaj, pasi shumë investitor mund të jenë të interesuar për burime primare që ofron

Shqipëria dhe që mund të bien ndesh me ruajtjen e mjedisit, vlerat e trashëgimisë

kulturore, habitatet e pastra natyrore, problemet sizmike dhe akuistike në zonat e

banuara, rritja e përgjegjësisë sociale të korporatave pavarësisht pronësisë së huaj ose

vendase, etj. (mjafto të kujtojmë shumë konçensione vitet e fundit, për ndërtimin e

hidrocentraleve me kapacitet të vogël, që kanë dëmtuar mjedisin e florës dhe faunës

në shumë zona potenciale turistike, etj.). Pasi kështu eliminohet imazhi që mund të

krijojnë në arenën ndërkombëtare investitorët e huaj potencial, që Shqipëria është një

vend ku merret lënën e parë ose shfrytëzohet fuqia punëtore dhe nuk është vendi ku

mund të zbatohen strategji të integruara dhe afatgjata të bërjes së biznesit.

Qeveria shqiptare të jetë aktive në krijimin e bashkëpunimit me vendet e Rajonit të

Ballkanit Perëndimor, duke hartuar strategji të përbashkëta zhvillimi të tregtisë dhe

tërheqjes së investitorëve të huaj të mëdhenj. Në mënyrë që të tentohet shfrytëzimi i

potencialeve të tërheqjes së IHD-ve që vendi ynë edhe nuk i shfrytëzon.

Nisur nga aspekti mikroekonomik i punimit, sistemi bankar duhet të fillojë ti

konsiderojë investitorët e huaj më efiçent në zbatimet e projekteve të tyre, në saj të

aftësisë që kanë këta investitorë për të ulur koston mesatare të kapitalit. Në këto

kushte duhet të rishikojnë shumat, afatet dhe kostot e financimit të tyre (pa

diskriminuar investitorët vendas).



168

ÇËSHTJE PËR STUDIM TË MËTEJSHËM

Analiza e kostos mesatare të kapitalit të investuar nga ky disertacion, mbetet një çështje e

hapur për tu analizuar më e detajuar në vijim. Një studim më i hollësishëm në këtë fushë do

të ishte përcaktimi i kostos mesatare të kapitalit të bizneseve jo vetëm sipas pronësisë (e huaj

apo shqiptare) por sipas sektorëve kryesor të ekonomisë: industri, ndërtim, tregti, transport,

bujqësi, shërbime, etj. Një analizë e tillë është më reale në krahasimin e subjekteve nga niveli

i aftësisë së zbatimit të projekteve të ndryshme, sepse ekzistojnë diferenca të rëndësishme

strukturore në kosto dhe përfitime. Qëllim i studimeve në vijim është krijimi i një baze

indeksi të kostos së kapitalit në ekonominë tonë sipas çdo sektori, që ende nuk ekziston një i

tillë. Kjo do ti shërbente çdo plani biznesi dhe plani financimi apo kreditimi nga

institucioneve financiare.

Si rezultat i kufizimit të serive kohore në kohë dhe hapësirë, bën që të mbetet një çështje e

hapur analiza e kontributit të IHD-ve në ekonominë tonë sipas sektorëve të ekonomisë. Nga

ana tjetër një analizë e modelit VECM me IHD-të sipas sektorëve, do të ishte një model

vlerësimi të ekuilibrave afatgjatë më i mirë, në hartimin e politikave qeverisëse për tërheqjen

e IHD-ve.



169

BIBLIOGRAFIA

Abdih, Y. & Joutz, F. (2005); “Relating the Knowledge Production Function to Total Factor Productivity: An

Endogenous Growth Puzzle”, IMF Working Paper No. WP/05/74, Washington, DC: International

Monetary Fund.

Abramowitz, M. (1986); “Catching Up, Forging Ahead, and Falling Behind”. Journal of Economic History, Vol.

46, pp. 385-406

Acha, Marsili & Nelson (2004); “What do we know about innovation? Editorial. Research Policy, Vol. 33, pp.

1253-1258.

Agmon T. (1985); Plitical economy and Risk in World financaial Markets, USA/Canada, p.7.

Ahn, S. (2001); “Firm Dynamics and Productivity Growth: A Review of Micro Evidence from OECD

Countries”, Economics Department Working Papers No. 297, Paris: OECD.

Aitken, B. & Harrison, A. (1999); “Do domestic firms benefit from foreign direct investment? Evidence from

Venezuela”, American Economic Review, vol. 89, pp. 605-18.

Albanian Association of Banks, (2016); Banking System 3-monthly Bulletin.

Ancharaz, V. D. (2003); "Determinants of Trade Policy Reform in Sub-Saharan Africa". Journal of African

Economies, 12(3), pp. 417 – 443.

Apostoaie, M. (2011); “Measuring Economic Globalization – Facts and figures”. The Annals of The "Ştefan cel

Mare" University of Suceava. Fascicle of The Faculty of Economics and Public Administration , 11 (2),

99-109.

Arrow, K.J. (1962); “The Economic Implications of Learning by Doing”. Review of Economic Studies, Vol. 29,

pp.155–73

Artige, L. & Nicolini, R. (2005); “Evidence on the Determinants of Foreign Direct Investment: The Case of

Three European Regions”. http://pareto.uab.es/wp/2005/65505.pdf

Balasubramanyam, V. N., Salisu, M. A. & Sapsford, D. (1996); “Foreign Direct Investment and Growth in EP

and IS Countries”, Economic Journal, 106(434), 92-105.

Baldwin, J.R. & Diverty, B. (1995); “Advanced Technology Use in Canadian Manufacturing Establishments”,

Statistics Canada Research Paper Series No. 85, Ottawa: Statistics Canada.

Baldwin, J.R., Diverty, B. & Sabourin, D. (1995); “Technology Use and Industrial Transformation: Empirical

Perspective”, Statistics Canada Working Paper No. 75, Micro-Economics Analysis Division, Ottawa:

Statistics Canada.

Bank of Albania (2005). Foreign direct investment in developing countries of Eastern Europe: The Case of

Albania.

Artige,%20L.%20&%20Nicolini,%20R.%20(2005);%20

Artige,%20L.%20&%20Nicolini,%20R.%20(2005);%20



170

Bank of Albania, 2015. Monetary Policy Report.

https://www.bankofalbania.org/web/Monetary_Policy_Report_5794_2.php

Banka e Shqipërisë (2012); Rapori i Investimeve të Huaja Direkte, 2011.

Banka e Shqipërisë (2015); Raporti Statistikor.

Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes për vitet 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015

Bardsen, G (1989); “Estimation of Long Run Coefficients in Error Correction Models”. Oxford Bulletin of

Economics and Statistics. Vol. 51, No. 3, pp. 345-350.

Barrett, A. & O’Connell, P.J. (1999); “Does Training Generally Work? The Returns to In-Company Training”,

IZA Working Paper No. 51, Bonn: IZA.

Bartel, A. (1992); “Training, Wage Growth and Job Performance: Evidence from a Company Database”, NBER

Working Paper No. 4027, Cambridge, MA: NBER.

Bartelsmann, E.J., van Leeuwen, G. & Nieuwenhuijsen, H.R. (1996); “Advanced Manufacturing Technology

and Firm Performance in the Netherlands”, Netherlands Official Statistics, Vol. 11, pp. 40-51.

Basu, S. & Weil, D.N. (1998); “Appropriate Technology and Growth”, Quarterly Journal of Economics, Vol.

113, pp. 1025-54.

Benhabib, J. & Spiegel, M.M. (1994); “The Role of Human Capital in Economic Development: Evidence from

Aggregate Cross-Country Data”, Journal of Monetary Economics, Vol. 34(2), pp. 143-174.

Bertelsmann Foundation (2014); “Globalization report 2014, Who benefits most from

globalization?”.http://www.bfna.org/sites/default/files/publications/Globalization%20Report%202014.

pdf

Bertsekas, D. P. (1996); “Constrained Optimization and Lagrange Multiplier Methods”. Massachusetts Institute

of Technology.

Bevan, A. A., & Estrin, S., (2004); “The determinants of foreign direct investment into European transition

economies”. Journal of Comparative Economics, pp. 775–787.

Bierman H., Smidt, S. (1996); “Financial Management for Decision Making”, London.

Black, S.E. & Lynch, L.M. (1995); “Beyond the Incidence of Training: Evidence from a National Employers

Survey”, NBER Working Paper No. 5231, Cambridge, MA: NBER.

Blomstrom, M., Globerman, S. & Kokko, A. (2000); “The Determinants of Host Country Spillovers from

Foreign Direct Investment”, CEPR, Discussion Paper No.2350.

Borensztein, E. J., Gregorio, D. & Lee, J. W. (1998); “How does foreign direct investment affect economic

growth?”, Journal of International Economics, 45(1), 115-135.



http://www.bfna.org/sites/default/files/publications/Globalization%20Report%202014.pdf





171

Brigham E., Houston, J.(1995); “Fundamentals of Financial Management”, University of Florida, 6th-edition.

Brooks, C. (2008); “Introductory Econometrics for Finance” (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press.

Buthe, T., & Milner, H. V. (2008); “The Politics of Foreign direct Investment into Developing Countries:

Increasing FDI through International Trade Agreements?” American Journal of Political Science , Vol.

52 (No. 4), Pp. 741-762.

Cameron, G., J. Proudman & Redding, S. (1999); “Technology Transfer, R&D, Trade and Productivity

Growth”, working paper, London: London School of Economics.

Candela, R. A. (2009); "Less Developed Countries, Tourism Investment and Local Economic Development".

Bologna, Italy.

Casi, L., & Resmini, L. (2012); “Foreign Direct Investment and Growth: the role of regional territorial capital.”

http://www.ekf.vsb.cz/export/sites/ekf/projekty/cs/weby/esf-0116/databaze-

prispevku/ersa_2012/ersa_2012_00485.pdf

Cassou, S. P. (1997); The Link Between Tax Rates and Foreign Direct Investment. Applied Economics, Vol. 29,

pp. 1295-1301.

Charkrabarti, A. (2001); “The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity Analyses of Cross-

Country Regressions”. Kyklos, Vol. 54(1), pp. 89-114.

Chakraborty, C., & Nunnenkamp, P. (2006); “Economic reforms, foreign direct investment and its economic

effects in India”.

Chen, D.H.C. & Dahlman, C.J. (2004); “Knowledge and Development: A Cross-Section Approach”, Policy

Research Working Paper, No. 3366, Washington, DC: World Bank.

Chenery, H. & Syrquin, M.C. (1988); “Patterns of Structural Change”, in H.B Chenery and T.N. Srinivasan

(Eds.), Handbook of Development Economics, Amsterdam: North-Holland, pp. 203-73.

Cheng, L. & Kwan, Y. (2000); “What are the determinants of the location of foreign direct investment? The

Chinese experience”. Journal of International Economics, Vol. 51, pp. 379–400.

Chow, G. C. (1994); “The Lagrangue Method of Optimization in Finance”. Econometric Research Program.

Princeton University, NJ 08544-1021, USA.

Chowdhury, A., & Mavrotas, G. (2006); “FDI and Growth: What Causes What”? World Economy, 29(1), 9-19.

Choe, J. Il. (2003); “Do Foreign Direct Investment and Gross Domestic Investment Promote Economic

Growth?” Review of Development Economics, 7(1), 44-57.

Coe, D.T., Helpman, E. & Hoffmaister, A.W. (1997); “North-South R&D Spillovers”, Economic Journal, Vol.

107, pp. 134-49.

Casi,%20L.,%20&%20Resmini,%20L.%20(2012);%20

Casi,%20L.,%20&%20Resmini,%20L.%20(2012);%20

Casi,%20L.,%20&%20Resmini,%20L.%20(2012);%20



172

Coe, D.T: & Helpman, E. (1995); “International R&D Spillovers”, Economic European Review, Vol. 39, pp.

859-87.

Comin, D. (2002); “R&D? A Small Contribution to Productivity Growth”, Economic Research Reports #2002-

01, New York: C.V. Starr Center for Applied Economics, New York University.

Comin, D. & Hobijn, B. (2004); “Cross-Country Technology Adoption: Making the Theories Face the Facts”,

Journal of Monetary Economics, Vol. 51, pp. 39-83.

Connolly, M.P. (1997); “Technology, Trade and Growth: Some Empirical Findings”, Research Paper #9727,

New York: Federal Reserve Bank of New York.

Cornuejols, G., & Tutuncu, R. (2007); “Optimization Methods in Finance”. Chambridge.

Creedy J. (2009); “The Personal Income Tax Structure: Theory and Policy”. The University of Melbourne.

Crépon, B.E., Duguet, E. & Mairesse, J. (1998); “Research, Innovation, and Productivity: An Econometric

Analysis at the Firm Level”, NBER Working Paper No. 6696, Cambridge, MA: NBER.

Culem, C. G. (1988); “The Locational Determinants of Direct Investment among Industrialized Countries”.

European Economic Review, Vol. 32, pp. 885-904.

Demekas, D. G., Horváth, B., Ribakova, E., & Wu, Y., (2005); “Foreign Direct Investment in Southeastern

Europe: How (and How Much) Can Policies Help?”. IMF Working Paper.

De Mello, L.R. (1999); “Foreign direct investment-led growth: evidence from time series and panel

data”. Oxford Economic Papers, 51(1), 133-151.

Demeti, A. & Rebi, E. (2014); “Foreign direct investments (FDI) and Productivity in Albania”. Interdisplinary

Journal of Research and Development; “Alexander Moisiu“ University, Durrës, Albania. Vol (I), No.1,

201

Demirhan, E. & Mahmut, M. (2008); “Determinants of Foreign Direct Investment Flows to Developing

Countries: A Cross-Sectional Analysis”. Prague Economic Papers, Vol. 4, pp. 356-369.

Demirhan, E., & Masca, M. (2008); “Determinants of Foreign Direct Investment Floës to Developing

Countries: A Cross-Sectional Analysis”. Prague, Economic Papers , 356-369.

Dewatripont, M., & Tirole, J. (2012); “Macroeconomic Shocks and Banking Regulation”.

http://idei.fr/sites/default/files/medias/doc/by/tirole/macroshocks_sept7.pdf

Dickey, D.A. & Fuller, W.A. (1979); “Distribution of the estimations for autoregressive time series with a unit

root”, Journal of American Statistical Association, 74, 423-31.

Dilling-Hansen, M., T. Eriksson, E.S. Madsen & Smith, V. (1999); “Productivity, Competition, Financial

Pressure and Corporate Governance--Some Empirical Evidence”, in S. Biffignandi (ed.), Micro- and

Dewatripont,%20M.,%20&%20Tirole,%20J.%20(2012);%20

Dewatripont,%20M.,%20&%20Tirole,%20J.%20(2012);%20



173

Macrodata of Firms: Statistical Analysis and International Comparison, Contributions to Statistics.

Heidelberg: Physica, pp. 279-96.

Dougherty C. (2007); “Introduction to Econometrics”. (3th ed.), Oxford Press.

Dunning, J. H. (1993); “Multinational Enterprises and the Global Economy”. Harlow, Essex: Addison Wesley

publishing Co.

Edwards, S. (1990); "Capital Flows, Foreign Direct Investment, and Dept - Equity Swaps in Developing

Countries". Working Paper No. 3497: NBER

Egger, P., & Horst, R. (2011); "Tax Rate and Tax Base Competition for Foreign Direct Investment". Kiel

Institute for the World Economy and CESifo, Working Papers.

Ekholm K., J. R. (2002); "Foreign direct investment and EU-CEE integration". Copenhagen: Centre for

Economic and Business Research, CEBR, Working Paper.

Ekholm K., J. R. (2002); "Foreign direct investment and EU-CEE integration". Copenhagen: Centre for

Economic and Business Research, CEBR, Working Paper.

Elliott, G.; Rothenberg, T. J. & Stock, J. H. (1996); "Efficient Tests for an Autoregressive Unit Root".

Econometrica 64 (4): 813–836. JSTOR 2171846.

Engle, R.F. & Granger, C.W.J. (1987); “Cointegration and Error-Correction: Representation, Estimation, and

Testing”, Econometrica, 55, 251-276.

Estrin, S. & Uvalic, M. (2013); “Foreign direct investment into transition economies: Are the Balkans

different?” LSE „Europe in Question‟ Discussion Paper.

European Commission (2009); “The Western Balkans in Transition”. Occasional Papers No 46.

Fama, E., & French, K. (2004); “The Capital Asset Pricing Model: Theory and Evidence”. Journal of Economic

Prespective, p. 25-46.

Fama, E., & French. K. (2012); “Capital Structure Choices”. Critical Finance Review. Vol. 1, pp. 59 – 101.

Faras, R.Y., & Ghali, K.H. (2009); “Foreign direct investment and economic growth: the case of the GCC

countries”. International Research Journal of finance and economics, (29), 134-145.

Ferson, W., & Jagannathan, R. (1996); “Econometric Evaluation of Asset Pricing Models”.

https://www.minneapolisfed.org/research/sr/sr206.pdf

Fieldhouse A. (2013); “A review of the economic research on the effects of raising ordinary income tax rates”.

Flamm, K. (1984); “The Volatility of Offshore Investment”. Journal of Development Economics, Vol. 16, pp.

231-248.





174

Flannery, M., Kwan, S., & Nimalendran, M. (2010); “The 2007-2009 Financial Crisis and Bank Opaqueness”.

Federal Reserve Bank of San Francisco. http://www.frbsf.org/economic-research/files/wp10-27bk.pdf

Folfas, P. (2011); “FDI between EU member states: gravity model and taxes”. European Trade Study Group

Konference, IMF.

Fortanier, F. (2007); “Foreign direct investment and host country economic growth: Does the investor’s country

of origin play a role?”

Fosberg, R. (2012); “Capital structure and the financial crisis”. Journal of Finance and Accountancy.

http://www.aabri.com/manuscripts/121213.pdf

Fosberg, R. (2013); “Short-Term Debt Financing During the Financial Crisis”. International Journal of Business

and Social Science, Vol. 4. http://ijbssnet.com/journals/Vol_4_No_8_Special_Issue_July_2013/1.pdf

French, C. (2003); “The Treynor Capital Asset Pricing Model”. Journal of Investment Management. Vol. 1, No.

2, pp. 60 – 72.

Froot, K., & Stein, J. (1991); "Exchange Rates and Foreign Direct Investment: An Imperfect Capital Markets

Approach", Quarterly Journal of Economics, pp. 1191-1217.

Fuller, W. A. (1976); “Introduction to Statistical Time Series”. New York: John Wiley and Sons. ISBN 0-471-

28715-6.

Furman, J.L. & Hayes, R. (2004); “Catching Up or Standing Still? National Innovative Productivity Among

“Follower” Countries, 1978-1999”, Research Policy, Vol. 33, pp. 1329-54.

Gitman, L., & Zutter, C. (2010); “Principles of Managerial Finance”. (13th Ed.). Prentice Hall

Görg, H. & Greenaway, D. (2002); “Much Ado About Nothing? Do Domestic Firms Really Benefit from

Foreign Direct Investment?”,CEPR Discussion Paper 3485, London: CEPR.

Graham, J., & Harvey, C. (2001); “The theory and practice of corporate finance: evidence from the field”.

Journal of Financial Economics. Vol. 60, p. 187 – 243.

https://faculty.fuqua.duke.edu/~charvey/Research/Published_Papers/P67_The_theory_and.pdf

Griffith, R., Redding, S. & Simpson, H. (2003); “Productivity Convergence and Foreign Ownership at the

Establishment Level”, Discussion Paper No. 572, London: Centre for Economic Performance.

Griffith, R., Redding, S. & Van Reenen, J. (2000); “Mapping the Two Faces of R&D: Productivity Growth in a

Panel of OECD Industries”, CEPR Discussion Paper no. 2457, London: CEPR

Grosse, R. & Trevino, L. J. (2005); “New Institutional Economics and FDI Location in Central and Eastern

Europe”. Management International Review, Vol. 45 (2), pp.123-145.

Guellec, D. & van Pottelsberghe de la Potterie, B. (2001); “R&D and Productivity Growth: Panel Data Analysis

of 16 OECD Countries”, OECD Economic Studies No. 33, pp. 103-26.

http://www.frbsf.org/economic-research/files/wp10-27bk.pdf

http://www.frbsf.org/economic-research/files/wp10-27bk.pdf



http://ijbssnet.com/journals/Vol_4_No_8_Special_Issue_July_2013/1.pdf

http://ijbssnet.com/journals/Vol_4_No_8_Special_Issue_July_2013/1.pdf






175

Gujarati, D. (2004); “Basic Econometrics” (4th ed.). The McGraw−Hill Companies, New York.

Gwartney, J., Lawson, R., & Hall, J. (2014); “Annual Report:Economic Freedom of the World”. Canada:

Published in cooperation with the Economic Freedom Network.

Hall, B. & Kramarz, F. (1998); “Introduction: Effects of Technology and Innovation on Firm Performance,

Employment, and Wages”, Economics of Innovation and New Technology, Vol. 5, pp. 99-107.

Hall, B. & Mairesse, J. (1995); “Exploring the Relationship Between R%D and Productivity in French

Manufacturing Firms”, Journal of Econometrics, Vol. 65, pp. 263-93.

Hammes, K., & Chen, Y. (2003); “How Profitable are Real Estate Companies in Europe? An empirical study”.

http://www.snee.org/filer/papers/278.pdf

Hanson G., R. Mataloni, & Slaughter, M. (2001); “Expansion Strategies of the U.S. Multinational Firms”.

Hanson, G. (2001); “Should Countries Promote Foreign Direct Investment?”,G-24 Discussion Paper 9,

UNCTAD, Geneva: UNCTAD.

Harris, M., & Raviv, A. (1990); “Capital Structure and the Informational Role of Debt”. The Journal Finance.

Vol. 45, No. 2, pp. 321 – 349.

Harrison, A. (1996); “Openness and Growth: A Time Series, Cross-Country Analysis for Developing

Countries”, Journal of Development Economics, Vol. 48, pp. 419-447.

Hartman, D. G. (1994); “Tax Policy and Foreign Direct Investment in the United States”. National Tax Journal,

Vol. 37 (4), pp. 475-488.

Harvey, D. (2001); “Spaces of Capital”. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Heinkel, R. (1982); “A Theory of Capital Structure Relevance under Imperfect Information”. The Journal of

Finance, Vol. 37, No. 5, pp. 1141 – 1150.

Hejazi, W., & Pauly, P., (2002); “Foreign Direct Investment and domestic capital formation”. Industry Canada

Research Publications Program, Working Paper Number 36.

Hevert, R. (2013); “In the Matter of the Application of Consolidated Edison Company of New York to Increase

Rates for Electric, Natural Gas and Steam Services in New York”.

http://www.coned.com/documents/2013-rate-filings/Electric/Testimony/05-HevertTestimony-Final.pdf

Hevert, R. (2014); “In the matter of the application of public service company of New Mexico for revision of its

retail electric rates pursuant to advice notice. No. 14-00332-UT”.

http://www.pnmresources.com/~/media/Files/P/PNM-Resources/rates-and-filings/11-dec-2014/32-

direct-testimony-and-exhibits-of-robert-hevert.pdf

Hill, R. A. (2014); “The Capital Asset Pricing Model”. (2nd ed.). ISBN 978-87-403-0625-5.






http://www.pnmresources.com/~/media/Files/P/PNM-Resources/rates-and-filings/11-dec-2014/32-direct-testimony-and-exhibits-of-robert-hevert.pdf






176

Hill, R. C., Griffiths, W. E. and Lim, G. C. (2010); “Principles of Econometrics”. (4th edn). New York: John

Wiley & Sons, Inc.

Hines, J. R. & Rice, E. M. (1994); “Fiscal Paradise: Foreign Tax Havens and American Business”. The

Quarterly Journal of Economics, Vol. 109, pp. 149-182.

Housman, J., & Taylor, W. (1981); “Panel data and unobservable individual effects”. Econometrica , 1377-

1398.

Hausmann, R., Fernandez-Arias, E. (2000); "The New Wave of Capital Inflows: Sea Change or Just Another

Title?" Working Paper No. 417.

IMF Country Report No.13/7, (2013); “Albania 2012, Article IV Consultation”.

IMF (2012); “Albania: 2012 Article IV Consultation”.

Iqbal, M. S., Shaikh, F. M., & Shar, A. H. (2010); “Causality Relationship between Foreign Direct Investment,

Trade and Economic Growth”. Asian Social Science, 6(9), 82-89.

Isaksson A. (2007); “Determinants of Total Factor Productivity: A Literature Review. United Nations Industrial

Development Organization”.

http://www.rrojasdatabank.info/87573_determinants_of_total_factor_productivity.pdf

Isotalo J. (2007); “Linear estimation and prediction in the general Gauss-Markov model”. Academic

dissertation.

Jackson, S. & Markowski, S. (1995); “The Attractiveness of Countries to Foreign Direct Investment”. Journal

of World Trade, Vol. 29, pp. 159-180.

Jaspersen, F. Z., Aylward, A. H., & Knox, A. D. (2000); "The Effects of Risk on Private Investment: Africa

Compared with Other Developing Areas,". Investment and Risk in Africa. New York: St Martin’s

Press.

Johansen, S. (1988); “Statistical Analysis of Co-integrating Vectors”, Journal of Economic Dynamics and

Control, 12, 231-254.

Johansen, S. & Juselius, K. (1990); “Maximum Likelihood Estimation and Inference on Cointegration with

Application to the Demand for Money”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52, 169-210.

Jones, C.I. (1995); “R&D-Based Models of Economic Growth”, Journal of Political Economy, Vol. 103(4), pp.

759-84.

Jones, C. & Williams, J. (1998); “Measuring the Social Return to R&D”, Quarterly Journal of Economics, Vol.

113, pp. 119-138.

Jordaan, J. C. (2004); "Foreign Direct Investment and Neighbouring Influences”. Doctoral thesis, University of

Pretoria.






177

Jorgenson, D.W. & Stiroh, K.J. (2000); “Raising the Speed Limit: U.S. Economic Growth in the Information

Age”, Brookings Papers on Economic Activity No. 1, pp. 125-211.

Keller, W. & Yeaple S.R. (2003); “Multinational Enterprises, International Trade, and Productivity Growth:

Firm-Level Evidence from the United States”. NBER Working Paper No. 9504, Cambridge.

Keller, W. (1998); “Are International R&D Spillovers Trade-Related? Analyzing Spillover Among Randomly

Matched Trade Partners”, European Economic Review, Vol. 42, pp. 1469-91.

Kemsley, D. (1998); “The Effect of Taxes on Production Location”. Journal of Accounting Research, Vol. 36,

pp. 321-341.

Kentor, J. (1998); “The Long-Term Effects of Foreign Investment Dependence on Economic Growth, 1940-

1990”. American Journal of Sociology, 103(4), 1024-1046.

Kentor, J., & Boswell, T. (2003); “Foreign capital dependence and development: A new direction”. American

sociological review, 68(2), 301-313.

Ketchum, W., & Kim, J., (2013); “Determinig the Required Return on Equity (ROE) Value for Regulated

Eletric Utilities: Challenges and Opportunities for Designing Regulatory Decision Support Tools”.

http://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/handle/10161/6862/KetchumKim_MP.pdf?sequence=1

Khaliq and Noy, I. (2007); “Foreign Direct Investment and Economic Growth: Empirical Evidence from

Sectoral Data in Indonesia”.

King, M., (2009); “The cost of equety for global banks: a CAPM perspektive from 1990 to 2009”. BIS Quartetly

Review. p. 59-73.

Kneller, R. (2005); “Frontier Technology, Absorptive Capacity and Distance”, Oxford Bulletin of Economics

and Statistics, Vol. 67(1), pp. 1-23.

KPMG Albania Sh.p.k. (2011); “Investment in Albania”.

Ledyaeva, S., & Linden, M., (2006); “Foreign direct investment and economic growth: Empirical evidence from

Russian regions”. BOFIT Discussion Papers.

Lee, H., & Mitchell, S. M., (2010); “Foreign Direct Investment and Territorial Disputes”.

http://www.saramitchell.org/leemitchell2010.pdf

Leland, H., & Pyle, D. (1977); “Informational Asymmetries, Financial Structure, and Financial Intermediation”.

The Journal of Finance, Vol. 32, No. 2, pp. 371 – 387.

Lichtenberg, F.R. $ Siegel, D. (1991); “The Impact of R&D Investment on Productivity: New Evidence Using

Linked R&D-LRD Data”, Economic Inquiry, Vol. XXIX, pp. 203-28.




http://www.saramitchell.org/leemitchell2010.pdf



178

Liljeblom, E., & Vaihekoski. (2004); “Investment Evaluation Methods and Required Rate of Return in Finnish

Publicly Listed Companies”. http://lta.hse.fi/2004/1/lta_2004_01_a1.pdf

Linda S. Goldberg (2006); “Exchange Rates and Foreign Direct Investment Written for the Princeton

Encyclopedia of the World Economy”. Princeton University Press.

Lintner, J. (1965); “The Valuation of Risk Assets and the Selection of Risky Investments in Stock Portfolios and

Capital Budgets”. The Review of Economics and Statistics. Vol. 47, pp. 13 – 37.

Loree, D. & Guisinger, S. E. (1995); "Policy and Non-Policy Determinants of U.S. Equity Foreign Direct

Investment." Journal of International Business Studies, 26, pp. 281-300.

Ludwig, A. & Schmidt, K. (2010); “Calendar Year Reserves in the Multivariate Additive Model”.

Majocchi, A., & Strange, R. (2007); “The FDI location decision: does liberalization matter?”

Mankiw N. G. (2010); “Macroeconomics”, (7th ed.). Worth Publishers.

Mankiw, N.G., D. Romer, & Weil, D.N. (1992): “A Contribution to the Empirics of Economic Growth”,

Quarterly Journal of Economics, Vol. 107, pp. 407-37.

Manuchehr, I., & Ericsson, J. (2001); “On the causality between foreign direct investment and output: a

comparative study”. The International Trade Journal, 15(1), 1-26.

Markowitz, H. (1952); “Portfolio Selection”. The Journal of Finance , Vol. 7, pp. 77-91.

Markowitz, H. M. (1959); “Portfolio Selection Efficient Diversification of Investmets”. Yale University.

Mayer, J. (2001); “Technology Diffusion, Human Capital and Economic Growth in Developing Countries”,

Discussion Papers, No. 154, Geneva: United Nations Conference on Trade and Development.

McGuckin, R.H., Streitwieser, M. & Doms, M. (1998); “Advanced Technology Usage and Productivity

Growth”, Economic of Innovation and New Technology, Vol. 7, pp. 1-26.

Merier, L. (n.d.). “Factors Driving U.S. Foreign Direct Investment”. Center For Research in Economics &

Strategy, Washington University.

Miller, S.M. & Upadhyay, M.P. (2000); “The Effects of Openness, Trade Orientation, and Human Capital on

Total Factor Productivity”, Journal of Development Economics, Vol. 63, pp. 399-423.

Ministry of Economy, Trade and Energy of Albania. (2012). “The Report of FDI in Albania in 2011”.

Modigliani, F., & Miller, M. (1958); “Corporate Income Taxes and the Cost of Capital: A Correction”. The

American Economic Review, Vol. 53, No. 3, pp. 433-443.

Modigliani, F., & Miller, M. (1958); “The Cost of Capital, Corporation Finance and the Theory of Investment”.

The American Economic Review, Vol. 48, No. 3, pp. 261-297.

http://lta.hse.fi/2004/1/lta_2004_01_a1.pdf

http://lta.hse.fi/2004/1/lta_2004_01_a1.pdf

http://scholar.harvard.edu/mankiw/publications/macroeconomics-7th-edition



179

Murthy B., & Sinha M. (2011); “Dominance and Concentration of FDI: A Cross Country Analysis”.

Myers, S. (1984); “Capital structure puzzle”. The Journal of Finance, Vol. 39, No. 3, pp. 574 - 592.

Nair- Reichert, U., & Weinhold, D. (2001); “Causality Tests for Cross- Country Panels: a New Look at FDI and

Economic Growth in Developing Countries”. Oxford bulletin of economics and statistics, 63(2), 153-

171.

Navaretti, G.B., & Venables, A.J. (2004); “Multinational Firms in the World Economy”.

Nelson, R. (1993); “National Innovation Systems: A Comparative Analysis”, New York, NY: Oxford University

Press.

Nelson, R. & Phelps, E. (1966); “Investment in Humans, Technological Diffusion, and Economic Growth”.

American Economic Review, Vol. 56, pp. 69-75

ODI (1997); "Foreign Direct Investment Flows to Low-Income Countries: A Review of the Evidence."

http://www.odi.org.uk/publications/briefing/3_97.html

OECD (2008); “Benchmark Definition of Foreign Direct Investment”. Fourth edition.

OECD. (2005); “Annual Report. Towards a new generation of investment policies”.

Pärletun, J. (2008); "The Determinants of Foreign Direct Investment: A Regional Analysis with Focus on

Belarus." http://biblioteket.ehl.lu.se/olle/papers/0002948.pdf

Pekarskiene, I., & Susniene, R. (2011); “An Assessment of the Level of Globalization in the Baltic States”.

Inzinerine Ekonomika-Engineering Economics , 1, 58-68.

Pekarskiene, I., & Susniene, R. (2015); “Features of foreign direct investment in the context of globalization”.

20th International Scientific Conference Economics and Management - 2015 (ICEM-2015) , 204-210.

Petranov, S. (2003); "Forign Direct Investments to Bulgaria". Sofia, Bulgaria: Agency for economic analysis

and forecasting.

Phillips, P.C.B & Perron, P. (1988); “Testing for a Unit Root in Time Series Regression”, Biometrika, 75, 335–

346.

Porcano, T. M. & Price, C. E. (1996); “The Effects of Government Tax and Non-Tax Incentives on Foreign

Direct Investment”. Multinational Business Review, Vol. 4, pp. 9-20.

Porta, R., & Lopez-de-Silanes, F., & Shleifer, A. (1999); “Corporate Ownership around the World”. The

Journal of Finance, Vol. 54, No. 2, pp. 471 - 517.

Porter, M.E. (1990); “The Competitive Advantage of Nations”. New York, NY: The Free Press.

http://www.odi.org.uk/publications/briefing/3_97.html

http://biblioteket.ehl.lu.se/olle/papers/0002948.pdf



180

Pournarakis, M., & Varsakelis, N. (2004); “Institutions, internationalization and FDIs: the case of economics in

transition. Transnational Corporations”, Vol. 13 (No. 2), 78-94.

Prescott, E.C. (1998); “Needed: A Theory of Total Factor Productivity”, International Economic Review, Vol.

39, pp. 525-51.

Rajan, R., & Zingales, L. (1995); “What Do We Know about Capital Structure? Some Evidence from

International Data”. The Journal of Finance, Vol. 50, No. 5, pp. 1421-1460.

Ranjan, V., & Agrawal, G. (2011); “FDI inflow Determinants in BRIC countries: A Panel Data Analysis”.

International Business Research, Canadian Center of Science and Education , Vol. 4 (No. 4).

Romer, P. (1986); “Increasing Returns and Long Run Growth”. Journal of Political Economy, Vol. 94, pp.

1002-37

Romer, P. (1990); “Endogenous Technological Change”, Journal of Political Economy, Vol. 96, pp. S71-S102.

Romer, P. (1993): “Idea Gaps and Object Gaps in Economic Development”, Journal of Monetary Economics,

Vol. 32, pp. 543-73.

Ross, S., & Westerfield, R., & Jaffe, J. (2002); “Corporate Finance”. (6th Ed.). McGraw−Hill

Sanchez-Robles, B., & Bengoa, M. (2002); “Foreign direct investment, economic freedom and growth: new

evidence from Latin America".

Sarkar, P. (2007); “Does Foreign Direct Investment Promote Growth? Panel data and Time Series Evidence

from Less Developed Countries, 1970-2002”. MPRA, 6(5176), 1-23.

Schneider, F. & Frey, B. (1985); “Economic and Political Determinants of Foreign Direct Investment”. World

Development, Vol. 13(2), pp. 161-175.

Schultz, T.W. (1961); “Investments in human capital”. American Economic Review, Vol. 51, pp. 1-17

Shahini, B., Mustafaj, I., & Rexhepi, P. (2009); “The linkeage between politics and investment: How do they

help each other?”

Shamsuddin, A. F. (1994); "Economic Determinants of Foreign Direct Investment in Less Developed

Countries." The Pakistan Development Review, 33, pp. 41-51.

Sharpe, W. F. (1964); “Capital Asset Prices: A Theory of Market Equilibrium Under Conditions of Risk”. The

Journal of Finance, Vol. 19, No. 3, pp. 425 – 442.

Solomon, E.M. (2011); “Foreign Direct Investment, Host Country Factors and Economic Growth”. Ensayos

Revista de Economia, 30(1), 41-70.

Solow, R. (1957); “Technical Change and the Aggregate Production Function”, Review of Economics and

Statistics, Vol. 39, pp. 313-20.



181

Strebulaev, I., & Whited, T. (2012); “Dynamic Models and Structural Estimation in Corporate Finance”.

http://jrdonaldson.com/reading_group/Strebulaev-Whited.pdf

Sutcliffe, B., & Glyn, A. (2003); “Measures of Globalisation and ther Ministerpretation, in J. Miche”. The

Handbook of Globalization, pp. 61-92.

Titman, S., & Wessels, R. (1988); “The Determinants of Capital Structure Choice”. The Journal Finance. Vol.

43, No.1, pp. 1 – 19.

Tiwari, A. (2011); “Tourism, Expoerts and FDI as a Means of Growth: Evidence from four Asian Countries”.

The Romanian Economic Journal (XIV, No. 40), 132-151.

Treynor, J. L. (1962); “Toward a Theory of Market Value of Risky Assets”. Publikimi final është në vitin 1999:

Asset Pricing and Portfolio Performance. Risk Books, pp. 15 – 22.

UNCTAD. (1993); “World Investment Report: Transnational Corporations and Integrated International

Production”.

UNCTAD (1998); "World Investment Report (WIR) 1998: Trends and Determinants." New York and Geneva.

UNCTAD. (2007); FDI in Tourism: "The Development Dimension". New York and Geneva.

UNCTAD. (2010); “Promoting Foreign Investment in Tourism”. New York and Geneva.

UNCTAD. (2012); “Trade and Development Report, 2012”. New York and Geneva.

UNCTAD. (2012); World Investment Report 2012: "Towards a New Generation of Investment Policies". New

York and Geneva.

UNCTAD (2015); “World Investment Report 2015, Reforming Internacional Investment Governance”.

Uvalic, M., (2006); “Trade in Southeast Europe - recent trends and some policy implications”. The European

Journal of Comparative Economics. Vol. 3, n. 2, pp. 171-195.

Vélez-Pareja, I., & Tham., J. (2000); “A Note on the Weighted Average Cost of Capital WACC”. Working

Paper No. 10. http://pruss.narod.ru/WACC.pdf

Vesaite, R. (2014); “FDI from European Union to Western Balkan countries: is the economic development

being intensified in the region?” http://ddd.uab.cat/pub/trerecpro/2014/hdl_2072_240258/25.pdf

Vujakovic, P. (2007); “How to Measure Globalisation? A New Globalisation Index (NGI)”.

http://www.fiw.ac.at/fileadmin/Documents/Veranstaltungen/Forschungskonferenz/3._foko/Paper_der_

Vortragenden/47.PetraVujakovic.New_Globalisation_Index.pdf

Wacker, K. (2011); “The Impact of Foreign Direct Investment on Developing Countries’ Terms of Trade”.



http://ddd.uab.cat/pub/trerecpro/2014/hdl_2072_240258/25.pdf

http://www.fiw.ac.at/fileadmin/Documents/Veranstaltungen/Forschungskonferenz/3._foko/Paper_der_Vortragenden/47.PetraVujakovic.New_Globalisation_Index.pdf





182

Wang, J-C.and K-H. Tsai (2003); “Productivity Growth and R&D Expenditure in Taiwan’s Manufacturing

Firms”, NBER Working Paper 9724, Cambridge, MA: NBER.

Wenn B, (2013); "Exceedingly high interest rates". Development and Cooperation/ dandc.eu

Wheeler, D., & Mody, A. (1992); "International Investment Location Decisions: The Case for U.S.

Firms."Journal of International Economics, 33, pp. 57-76.

World Bank. (2012); “Report on Foreign Direct Investment in Albania, 2011”.

World Bank. (2013); “Economy Profile for Albania: "Doing Business 2013".

Yulin, N. & Reed, M. R. (1995); “Locational Determinants of U. S. Direct Foreign Investment in Food and

Kindered Products”. Agrobusiness, Vol. 11, pp. 77- 86.

Zoran Ivanovic, S. B. (2011); “Influence of foreign direct investment on tourism in Croatia”. UTMS Journal of

Economics , 21-28.

FAQE INTERNETI TE MONITORUARA PERIODIKISHT:

The World Bank: www.worldbank.org

International Monetary Fund: www.imf.org

European Bank for Reconstruction and Development www.ebrd.com

Libraria e Akteve Ligjore www.ligjet.org

Ministria e Ekonomisë Tregtisë dhe Energjetikes: www.mete.gov.al

Ministria e Financës www.financa.gov.al

Banka e Shqipërisë: www.bankofalbania.org

INSTAT: www.instat.gov.al

EUROSTAT: www.ec.europa.eu

http://www.worldbank.org/

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=www.imf.org&source=web&cd=1&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.imf.org%2F&ei=TBqdUZX_NI-MswaXloGABw&usg=AFQjCNHT99wHepeVZNcaOBWw9mXSyBkzEA

http://www.imf.org/

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=berzh&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CCoQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.ebrd.com%2F&ei=Ah2dUeSQMcrJsgaZ3IDgBg&usg=AFQjCNFMFbQB3J1ntUM95liBQgol_9KDSg

http://www.ebrd.com/

http://www.ligjet.org/

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=http%3A%2F%2Fwww.mete.gov.al%2F&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.mete.gov.al%2F&ei=jxidUdPuK8jXtAaqqYCQBg&usg=AFQjCNEF4wBYkCFL4KvR38jt9GG4Dot8qA

http://www.mete.gov.al/

http://www.financa.gov.al/

http://www.bankofalbania.org/

http://www.instat.gov.al/

http://www.ec.europa.eu/



183

SHTOJCA NR 1. KOSTO KAPITALI (BIZNESE TË MËDHA NË SHQIPËRI)

SHTOJCA Nr 1/1. Kosto kapitali, bizneset me kapital të huaj

1. Përshkrimi i treguesve financiar kryesor të strukturës së kapitalit

RBT RBK RBGJ AQT LEV SHP ROE MA

Mean 0.529985 0.246290 0.185767 0.540659 0.746531 0.163144 0.234394 9.361997

Median 0.556655 0.213599 0.116971 0.540719 0.226779 0.126289 0.190731 9.274057

Maximum 0.876752 0.691550 0.691550 0.939302 4.809461 0.624826 0.703470 10.67843

Minimum 0.125575 0.000000 0.000000 0.002835 0.000000 0.010821 0.001688 7.982629

Std. Dev. 0.259694 0.224821 0.201105 0.213561 1.019365 0.146136 0.183955 0.631703

Skewness -0.227651 0.502907 0.955271 -0.182305 1.805019 1.410139 0.798140 0.170690

Kurtosis 1.605907 1.971176 3.015917 2.882844 6.658320 4.437447 2.785007 2.856868

Jarque-Bera 4.301589 4.140281 7.300851 0.293333 52.83135 20.04045 5.188668 0.274054

Probability 0.116392 0.126168 0.025980 0.863582 0.000000 0.000044 0.074696 0.871947

Sum 25.43928 11.82191 8.916836 25.95164 35.83346 7.830915 11.25089 449.3758

Sum Sq. Dev. 3.169719 2.375597 1.900828 2.143596 48.83798 1.003714 1.590445 18.75528

Observations 48 48 48 48 48 48 48 48

2. Analiza e regresionit të treguesve financiar

Përshkrimi kuptimor i testeve të mbetjeve të modelit dhe përmbledhje e tyre:

Emërtimi i testit Përshkrim sqarues Rezultati i testit

Multikolineriteti, testi:

VIF (Variance Inflation

Factors)

Tregon korrelacionin midis variablave

të pavarur të përfshirë në model

kundrejt njëri-tjetrit dhe mbetjeve të

modelit, ɛ.

H0: modeli nuk ka multikolinearitet.

Ha: modeli ka multikolinearitet.

Sipas testit VIF të gjithë faktorët janë me

vlerë më të vogël sesa 10 (me përjashtim të

variablit MA). Variabli MA nuk do të

përjashtohet nga modeli sepse ai është

statistikisht i rëndësishëm nga t-test, sipas

modelit fillestar

Autokorrelacion, testi:

LM (Breusch-Godfrey)

Korrelacioni serial i mbetjeve të

modelit, ɛ.

H0: modeli nuk ka autokorrelacion.

Ha: modeli ka autokorrelacion.

Duke bërë kontrollin e autokorrelacionit me

dy vonesa kohore (që sugjeron vetë testi),

rezulton që modeli ynë ka autokorrelacion

të mbetjeve. Por ky autokorrelacion

rregullohet duke identifikuar lidhjen e

mbetjeve ɛi me ɛi-1, pra me AR(1).

Heteroskedasticitet, Tregon paqëndrueshmërinë e variancës Sipas testit mbetjet e modelit nuk kanë



184

testi: Breusch-Pagan-

Godfrey

së mbetjeve të modelit.

H0: modeli nuk ka heteroskedasticitet.

Ha: modeli ka heteroskedasticitet.

heteroskedasticitet, d.m.th janë me

shpërndarje homogjene konstante dhe të

njëjtë me variablat e modelit.

Shpërndarja normale e

mbetjeve ɛ, testi:

Jarque-Bera

Tregon nëse mbetjet e modelit janë me

shpërndarje normale ose jo.

H0: mbetjet e modelit kanë shpërndarje

normale.

Ha: mbetjet e modelit nuk kanë

shpërndarje normale.

Sipas testit pranohet H0. Modeli ka

shpërndarje normale të mbetjeve.

Testet në vijim janë rezultatet e marra nga testimet në Eviews 8, nga llogaritjet e autorit:

(a) Rëndësia statistikore e modelit



Sample: 1 48

Included observations: 48 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 1.513020 0.385715 3.922638 0.0003

AQT -0.360254 0.124383 -2.896335 0.0059

LEV 0.173368 0.027155 6.384329 0.0000

MA -0.085931 0.040471 -2.123288 0.0395

SHP -0.693885 0.179111 -3.874047 0.0004 R-squared 0.624932 Mean dependent var 0.529985







(b) Autokorrelacioni i mbetjeve të modelit

Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test: F-statistic 6.406985 Prob. F(2,41) 0.0038

Obs*R-squared 11.42957 Prob. Chi-Square(2) 0.0033

Test Equation:

Dependent Variable: RESID



185


Sample: 1 48

Included observations: 48

Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.160961 0.348038 0.462481 0.6462

AQT -0.042509 0.113883 -0.373268 0.7109

LEV 0.007452 0.024374 0.305722 0.7614

MA -0.012773 0.036352 -0.351374 0.7271

SHP -0.151080 0.167990 -0.899339 0.3737

RESID(-1) 0.312508 0.141953 2.201488 0.0334

RESID(-2) -0.479126 0.149486 -3.205154 0.0026 R-squared 0.238116 Mean dependent var -9.37E-17







Eliminimi i autokorrelacionit të mbetjeve është bërë me AR(1):





Convergence achieved after 14 iterations Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 1.699004 0.457563 3.713157 0.0006

AQT -0.388482 0.131600 -2.951979 0.0052

LEV 0.183088 0.029980 6.106959 0.0000

MA -0.104844 0.049335 -2.125143 0.0396

SHP -0.670270 0.172681 -3.881546 0.0004

AR(1) 0.229093 0.155047 1.477572 0.0147 R-squared 0.643320 Mean dependent var 0.525535






Prob(F-statistic) 0.000000 Inverted AR Roots .23

(c) Heteroskedasticiteti i mbetjeve të modelit

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey F-statistic 2.205318 Prob. F(4,42) 0.0848


Scaled explained SS 5.403618 Prob. Chi-Square(4) 0.2483



186

Test Equation:

Dependent Variable: RESID^2


Sample: 2 48

Included observations: 47 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.018222 0.074999 -0.242967 0.8092

AQT -0.053433 0.022709 -2.352923 0.0234

LEV -0.005234 0.005180 -1.010350 0.3181

MA 0.008174 0.007989 1.023121 0.3121








(d) Multikolineariteti i variablave të pavarur

Variance Inflation Factors

Sample: 1 48

Included observations: 47 Coefficient Uncentered Centered

Variable Variance VIF VIF C 0.209364 215.0963 NA

AQT 0.017319 6.315871 1.244101

LEV 0.000899 1.820640 1.376343

MA 0.002434 222.1257 1.225735

SHP 0.029819 1.938938 1.135911

AR(1) 0.024040 1.051704 1.049615

(e) Shpërndarja normale e mbetjeve

0

2

4

6

8

10

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0.0 0.1 0.2 0.3

Series: Residuals

Sample 2 48

Observations 47

Mean 5.48e-12

Median 0.026048

Maximum 0.285898

Minimum -0.414434

Std. Dev. 0.155664

Skewness -0.418701

Kurtosis 2.740841

Jarque-Bera 1.504793

Probability 0.471236



187

SHTOJCA Nr 1/2. Kosto kapitali, bizneset me kapital shqiptar


Emërtimi i testit Rezultati i testit

Multikolineriteti, testi: VIF

(Variance Inflation Factors)

Sipas testit VIF të gjithë faktorët janë me vlerë më të vogël sesa 10 (me

përjashtim të variablit MA). Variabli MA do të mbahet në model për të

respektuar modelin e vlerësimit të strukturës së kapitalit (shiko kreun II të

punimit).

Autokorrelacion, testi: LM

(Breusch-Godfrey)

Duke bërë kontrollin e autokorrelacionit me dy vonesa kohore (që sugjeron

vetë testi), rezulton që modeli ynë ka autokorrelacion të mbetjeve. Por ky

autokorrelacion rregullohet duke identifikuar lidhjen e mbetjeve ɛi me ɛi-1, pra

me AR(1).

Heteroskedasticitet, testi:

Breusch-Pagan-Godfrey

Sipas testit mbetjet e modelit nuk kanë heteroskedasticitet, d.m.th janë me

shpërndarje homogjene konstante dhe të njëjtë me variablat e modelit.


mbetjeve ɛ, testi: Jarque-Bera

Sipas testit pranohet H0. Modeli ka shpërndarje normale të mbetjeve.

Testet në vijim janë rezultatet e marra nga testimet në Eviews 8, nga llogaritjet e autorit:

1. Përshkrimi i treguesve financiar kryesor të strukturës së kapitalit

RBT RBGJ RBK AQT LEV ROE SHP MA

Mean 0.609537 0.156120 0.309590 0.291336 0.664259 0.167318 0.085068 9.390610

Median 0.641895 0.092261 0.292864 0.244934 0.199531 0.133408 0.066381 9.398873

Maximum 0.918164 0.758804 0.791011 0.788888 4.275858 0.565677 0.315691 10.74224

Minimum 0.104660 0.000000 0.000000 4.17E-05 0.000000 0.017102 0.011244 8.155725

Std. Dev. 0.203493 0.180327 0.220317 0.209377 0.935597 0.121337 0.063561 0.490803

Skewness -0.511941 1.249878 0.444481 0.455486 1.750938 1.207782 1.507330 -0.004705

Kurtosis 2.468402 4.155681 2.375923 2.154590 5.804112 4.096050 4.979666 3.515021

Jarque-Bera 4.159155 23.70119 3.686645 4.826836 62.89430 21.98835 40.64767 0.829174

Probability 0.124983 0.000007 0.158291 0.089509 0.000000 0.000017 0.000000 0.660613

Sum 45.71524 11.70897 23.21926 21.85021 49.81940 12.54884 6.380098 704.2958

Sum Sq. Dev. 3.064288 2.406313 3.591939 3.244056 64.77523 1.089475 0.298957 17.82565

Observations 75 75 75 75 75 75 75 75

2. Analiza e regresionit të treguesve financiar



188





Included observations: 75 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.969738 0.326811 2.967278 0.0041

AQT -0.439111 0.081303 -5.400900 0.0000

LEV 0.116194 0.018446 6.299184 0.0000

MA -0.023804 0.034789 -0.684234 0.4961








(b) Autokorrelacioni i mbetjeve të modelit



Test Equation:



Sample: 1 75


Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.001387 0.302001 -0.004593 0.9963

AQT 0.004056 0.076674 0.052904 0.9580

LEV -0.005096 0.017102 -0.297977 0.7666

MA 0.000144 0.032147 0.004486 0.9964

SHP 0.031066 0.253377 0.122609 0.9028

RESID(-1) 0.448681 0.121377 3.696590 0.0004

RESID(-2) -0.111652 0.124424 -0.897351 0.3727 R-squared 0.170561 Mean dependent var 2.42E-16







bëjmë eliminimi e autokorrelacionit të mbetjeve me AR(1):



189






AQT -0.375824 0.086080 -4.366003 0.0000

LEV 0.097039 0.018282 5.307916 0.0000

MA -0.037320 0.037027 -1.007910 0.3171

SHP -1.034434 0.261556 -3.954921 0.0002

AR(1) 0.438418 0.109262 4.012529 0.0002 R-squared 0.655573 Mean dependent var 0.606982






Prob(F-statistic) 0.000000 Inverted AR Roots .44





Test Equation:



Sample: 2 75


AQT -0.002769 0.014518 -0.190759 0.8493

LEV -0.003215 0.003249 -0.989681 0.3258

MA -0.004985 0.006287 -0.792934 0.4305

SHP 0.055834 0.048156 1.159451 0.2503 R-squared 0.074892 Mean dependent var 0.014094







(d) Multikolineariteti i variablave të pavarur



190


Sample: 1 100



AQT 0.007410 2.242088 1.237634

LEV 0.000334 1.473261 1.228524

MA 0.001371 184.5956 1.223894

SHP 0.068412 1.963859 1.217929

AR(1) 0.011938 1.021131 1.021062


0

2

4

6

8

10

12

-0.3 -0.2 -0.1 0.0 0.1 0.2 0.3

Series: Residuals

Sample 2 75

Observations 74

Mean -1.22e-12

Median 0.005907

Maximum 0.304515

Minimum -0.365839

Std. Dev. 0.119528

Skewness -0.026679

Kurtosis 3.930093



SHTOJCA NR. 2. ADF-TEST PËR SERITË MAKROEKONOMIKE NË SHQIPËRI

(a) Testi i stacionaritetit të serive kohore

Stacionariteti Fillestar (Nivel) Diferenca e parë Diferenca e dytë

Hipotezat: t-stat. Prob. t-stat. Prob. t-stat. Prob.

Logaritmi i serisë: Flukset Neto të Investimeve të Huaja Direkte, [log(IHD)]; I(1)

Konstante -0.219982 0.9304 -8.271341 0.0000

Konstante dhe trend -8.836136 0.0000 -8.212810 0.0000

Asnjëra 2.030848 0.9895 -7.827439 0.0000

Logaritmi i serisë: Prodhimi i Brendshëm Bruto, [log(PBB)]; I(1)

Konstante -3.981752 0.0024 -3.901488 0.0031


Asnjëra 2.285469 0.9945 -2.995029 0.0031

Logaritmi i serisë: Paga mestare mujore, [log(PAG)]; I(1)

Konstante -3.504898 0.0100 -6.166823 0.0000



191


Asnjëra 3.009055 0.9993 -3.710927 0.0003

Logaritmi i serisë: Numri i të punësuarëve, [log(PUN)]; I(1)

Konstante -1.098198 0.7137 -9.093129 0.0000


Asnjëra -0.605687 0.4523 -9.109949 0.0000

Logaritmi i serisë: Vlera e eksporteve, [log(EKS)]; I(1)

Konstante -1.086125 0.7184 -9.583718 0.0000


Asnjëra 3.175657 0.9996 -13.31716 0.0000

Logaritmi i serisë: Hapja ekonomike, [log(HEK)]; I(1)

Konstante -1.063196 0.7270 -5.370213 0.0000


Asnjëra -0.806236 0.3639 -5.381129 0.0000

Logaritmi i serisë: Borxhi i jashtëm publik, [log(BJP)]; I(1)

Konstante -0.117478 0.9435 -3.546914 0.0089


Asnjëra 1.345397 0.9543 -3.263078 0.0014

Logaritmi i serisë: Investimet vendase të brendshme, [log(IB)]; I(2)

Konstante -4.457793 0.0005 -2.405216 0.1436 -7.842360 0.0000

Konstante dhe trend -1.569022 0.7967 -6.955182 0.0000 -7.826638 0.0000

Asnjëra 0.534675 0.8294 -2.447745 0.0148 -7.840286 0.0000

Logaritmi i serisë: Norma e interesit të kredive, [log(INTK)]; I(1)

Konstante -1.200883 0.6712 -7.917388 0.0000


Asnjëra 2.969525 0.9992 -7.261535 0.0000

Logaritmi i serisë: Norma e inflacionit, [log(INF)]; I(2)

Konstante -4.841405 0.0001 -1.726531 0.4140 -6.524589 0.0000


Asnjëra 0.906251 0.9012 -2.023176 0.0419 -6.424834 0.0000

Logaritmi i serisë: Niveli i remitancave, [log(REM)]; I(1)

Konstante -2.081732 0.2525 -10.08913 0.0000


Asnjëra 0.668554 0.8585 -10.08754 0.0000

Logaritmi i serisë: Të ardhurat nga privatizimi, [log(PRV)]; I(1)

Konstante -3.647296 0.0067 -11.83985 0.0001


Asnjëra -1.157207 0.2237 -11.89228 0.0000

Logaritmi i serisë: Vlera e shtuar në industri, [log(IND)]; I(1)



192

Konstante -2.650179 0.0870 -7.336721 0.0000


Asnjëra 4.671640 1.0000 -6.284733 0.0000

Logaritmi i serisë: Barra fiskale ndaj fitimit, [log(TAX)]; I(2)

Konstante -1.613968 0.4665 -1.841481 0.3558 -6.258165 0.0000


Asnjëra 0.285145 0.7637 -1.710383 0.0824 -6.313087 0.0000

Burimi: Llogaritje në Eviews 8 nga autori. Shënim: I(1) tregon që seria është integrale e rendit të parë (d.m.th

kthehet stacionare me diferencë të parë; I(2) tregon që seria është integrale e rendit të dytë (d.m.th kthehet

stacionare me diferencë të dytë).

(b) Paraqitja grafike e stacionaritetit të serive kohore

6

7

8

9

10

11

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Log IHD

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(IHD)

Log(IHD) kthehet stacionare me diferencë të parë.

10.0

10.5

11.0

11.5

12.0

12.5

13.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(PBB)

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(PBB)

Log(PBB) kthehet stacionare me diferencë të parë.



193

7.6

8.0

8.4

8.8

9.2

9.6

10.0

10.4

10.8

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(PAG)

-.05

.00

.05

.10

.15

.20

.25

.30

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(PAG)

Log(PAG) kthehet stacionare me diferencë të parë.

6.75

6.80

6.85

6.90

6.95

7.00

7.05

7.10

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(PUN)

-.16

-.12

-.08

-.04

.00

.04

.08

.12

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(PUN)

Log(PUN) kthehet stacionare me diferencë të parë.

7.5

8.0

8.5

9.0

9.5

10.0

10.5

11.0

11.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(EKS)

-.6

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(EKS)

Log(EKS) kthehet stacionare me diferencë të parë.



194

-1.4

-1.2

-1.0

-0.8

-0.6

-0.4

-0.2

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(HEK)

-.6

-.4

-.2

.0

.2

.4

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(HEK)

Log(HEK) kthehet stacionare me diferencë të parë.

10.5

11.0

11.5

12.0

12.5

13.0

13.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(BJP)

-.25

-.20

-.15

-.10

-.05

.00

.05

.10

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(BJP)

Log(BJP) kthehet stacionare me diferencë të parë.

8.5

9.0

9.5

10.0

10.5

11.0

11.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(IB)

-2.0

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

D(D(LOG(IB)))

Log(IB) kthehet stacionare me diferencë të dytë.



195

-2.6

-2.4

-2.2

-2.0

-1.8

-1.6

-1.4

-1.2

-1.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(INTK)

-.12

-.08

-.04

.00

.04

.08

.12

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(INTK)

Log(INTK) kthehet stacionare me diferencë të parë.

4.4

4.6

4.8

5.0

5.2

5.4

5.6

5.8

6.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(INF)

-.20

-.15

-.10

-.05

.00

.05

.10

.15

.20

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

D(D(LOG(INF)))

Log(INF) kthehet stacionare me diferencë të dytë.

8.4

8.8

9.2

9.6

10.0

10.4

10.8

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(REM)

-1.2

-0.8

-0.4

0.0

0.4

0.8

1.2

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(REM)

Log(REM) kthehet stacionare me diferencë të parë.



196

0

2

4

6

8

10

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(PRV)

-6

-4

-2

0

2

4

6

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(PRV)

Log(PRV) kthehet stacionare me diferencë të parë.

9.5

10.0

10.5

11.0

11.5

12.0

12.5

13.0

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(IND)

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

Differenced LOG(IND)

Log(IND) kthehet stacionare me diferencë të parë.

-1.2

-1.1

-1.0

-0.9

-0.8

-0.7

-0.6

-0.5

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

LOG(TAX)

-.06

-.04

-.02

.00

.02

.04

.06

94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14

D(D(LOG(TAX)))

Log(TAX) kthehet stacionare me diferencë të dytë.



197

SHTOJCA NR. 3. MODELI I RRITJES EKONOMIKE.

SHTOJCA Nr. 3/1. Parametrat e modelit të rritjes ekonomike në Shqipëri


Emërtimi i testit Përshkrim sqarues Rezultati i testit

Forma funksionale,

testi: Ramsey RESET

Tregon nëse forma e funksionit të modelit

është i duhur.

H0: forma logaritmike e modelit është e

duhur.

Ha: modeli duhet të ketë një formë

funksioni të ndryshme nga logaritmi.

Numri i termave të përshtatur të

zgjedhur është 2 bazuar në

rekomandimin e Asteriou dhe Hall

(2011). Sipas testit Ramsey RESET

forma e funksionit të modelit është

trajta logaritmike (me nivel rëndësie

statistikore p < 1%).


VIF (Variance Inflation

Factors)

Tregon korrelacionin midis variablave të

pavarur të përfshirë në model kundrejt

njëri-tjetrit dhe mbetjeve të modelit, ɛt.

H0: modeli nuk ka multikolinearitet.

Ha: modeli ka multikolinearitet.

Sipas testit VIF të gjithë faktorët janë

me vlerë më të vogël sesa 10 d.m.th

modeli ynë nuk e ka prezent

multikolinearitetin. (kjo shpjegohet

nga përdorimi i diferencave të serive

kohore për ti kthyer në stacionare).


LM (Breusch-Godfrey)

Korrelacioni serial i mbetjeve të modelit, ɛt.

H0: modeli nuk ka autokorrelacion.

Ha: modeli ka autokorrelacion.

Duke bërë kontrollin e

autokorrelacionit me dy vonesa kohore

(që sugjeron vetë testi), rezulton që

modeli ynë ka autokorrelacion të

mbetjeve. Por ky autokorrelacion

rregullohet duke identifikuar lidhjen e

mbetjeve ɛt me ɛt-1, pra me AR(1).

Heteroskedasticitet,


Godfrey

Tregon paqëndrueshmërinë e variancës së

mbetjeve të modelit.

H0: modeli nuk ka heteroskedasticitet.

Ha: modeli ka heteroskedasticitet.

Sipas testit pranohet Ha. Eleminimi i

këtoj fenomeni nuk mund të bëhët me

llogaritëm sepse seritë janë logaritmike

por do të përdoret metoda e rregullimit

të devijimeve standarte të mbetjeve.


mbetjeve ɛt, testi:

Tregon nëse mbetjet e modelit janë me Sipas testit pranohet Ha. Për realitetin

shqiptar duke përfshirë variablat si në



198

Jarque-Bera shpërndarje normale ose jo.

H0: mbetjet e modelit kanë shpërndarje

normale.

Ha: mbetjet e modelit nuk kanë shpërndarje

normale.

modelin më lart, nuk ekziston një

model tjetër më efiçent edhe në

pikëpamjen e normalitetit të mbetjeve.

Kjo anomali do ta shoqërojë

vazhdimisht modelin tonë të rritjes

ekonomike.



Dependent Variable: D(LOG(PBB))


Sample (adjusted): 1993Q3 2015Q2


D(LOG(IHD)) 0.047641 0.011488 4.147008 0.0001

D(LOG(PAG)) 0.457132 0.137642 3.321180 0.0014

D(D(LOG(IB))) 0.090215 0.011204 8.052371 0.0000

D(LOG(INTK)) 0.385766 0.145246 2.655952 0.0096

D(LOG(BJP)) -0.231375 0.118398 -1.954214 0.0544

D(LOG(REM)) 0.037015 0.019314 1.916517 0.0591

D(LOG(HEK)) -0.258216 0.045870 -5.629272 0.0000 R-squared 0.591035 Mean dependent var 0.028284







(b) Forma funksionale e modelit

Ramsey RESET Test

Equation: MODEL_RRITJE_2

Specification: D(LOG(PBB)) C D(LOG(IHD)) D(LOG(PAG)) D(D(LOG(IB)))

D(LOG(INTK)) D(LOG(BJP)) D(LOG(REM)) D(LOG(HEK))

Omitted Variables: Powers of fitted values from 2 to 3 Value df Probability

F-statistic 1.617371 (2, 74) 0.2054

Likelihood ratio 3.593880 2 0.1658 F-test summary:

Sum of Sq. df Mean

Squares

Test SSR 0.008163 2 0.004081

Restricted SSR 0.194902 76 0.002565

Unrestricted SSR 0.186739 74 0.002524



199

Unrestricted SSR 0.186739 74 0.002524 LR test summary:

Value df

Restricted LogL 135.5843 76

Unrestricted LogL 137.3813 74

Unrestricted Test Equation:



Sample: 1993Q3 2015Q2


D(LOG(IHD)) 0.045191 0.012906 3.501461 0.0008

D(LOG(PAG)) 0.475958 0.171064 2.782333 0.0068

D(D(LOG(IB))) 0.087343 0.018587 4.699079 0.0000

D(LOG(INTK)) 0.361584 0.149969 2.411054 0.0184

D(LOG(BJP)) -0.217472 0.118269 -1.838793 0.0700

D(LOG(REM)) 0.037478 0.019416 1.930240 0.0574

D(LOG(HEK)) -0.254934 0.066794 -3.816701 0.0003

FITTED^2 -3.273463 1.844341 -1.774869 0.0800

FITTED^3 17.36285 19.53442 0.888834 0.3770 R-squared 0.608163 Mean dependent var 0.028284







(c) Multikolineariteti i variablave të pavarur


Sample: 1993Q1 2015Q4


Variable Variance VIF VIF C 5.64E-05 1.848057 NA

D(LOG(IHD)) 0.000132 1.258159 1.242650

D(LOG(PAG)) 0.018945 1.644217 1.056157

D(D(LOG(IB))) 0.000126 1.393569 1.393558

D(LOG(INTK)) 0.021096 1.210617 1.084463

D(LOG(BJP)) 0.014018 1.190337 1.026892

D(LOG(REM)) 0.000373 1.415609 1.414606

D(LOG(HEK)) 0.002104 1.434499 1.434312

(d) Autokorrelacioni i mbetjeve të modelit



200



Test Equation:



Sample: 1993Q3 2015Q2


Presample and interior missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.002358 0.007231 -0.326123 0.7453

D(LOG(IHD)) 0.002983 0.011049 0.269953 0.7879

D(LOG(PAG)) 0.022675 0.132001 0.171780 0.8641

D(D(LOG(IB))) 0.002374 0.011246 0.211079 0.8334

D(LOG(INTK)) -0.106062 0.145021 -0.731355 0.4669

D(LOG(BJP)) 0.001127 0.113306 0.009951 0.9921

D(LOG(REM)) 0.000311 0.018625 0.016707 0.9867

D(LOG(HEK)) -0.019917 0.047307 -0.421004 0.6750

RESID(-1) -0.315403 0.119050 -2.649339 0.0099


Adjusted R-squared -0.000169 S.D. dependent var 0.048458






ka autokorrelacion dhe e eliminojmë me AR(1):






D(LOG(IHD)) 0.050643 0.012884 3.930656 0.0002

D(LOG(PAG)) 0.435400 0.116433 3.739483 0.0004

D(D(LOG(IB))) 0.085475 0.013040 6.554634 0.0000

D(LOG(INTK)) 0.346885 0.135463 2.560748 0.0125

D(LOG(BJP)) -0.229089 0.093824 -2.441676 0.0171

D(LOG(REM)) 0.033408 0.020146 1.658269 0.1016

D(LOG(HEK)) -0.247231 0.048772 -5.069158 0.0000








201



Rregullimi i modelit nga autokorrelacioni sjell që variabli BJP të rezultojë statistikisht i

rëndësishëm dhe variabli REM të vijojë të jetë statistikisht i parëndësishëm.

(e) Heteroskedasticiteti i mbetjeve të modelit




Test Equation:



Sample: 1993Q4 2015Q2


D(LOG(IHD)) -0.000834 0.000972 -0.857725 0.3939

D(LOG(PAG)) 0.029068 0.010949 2.654996 0.0097

D(D(LOG(IB))) -0.001321 0.000893 -1.479971 0.1432

D(LOG(INTK)) 0.032138 0.011570 2.777790 0.0070

D(LOG(BJP)) 0.007409 0.009447 0.784255 0.4354

D(LOG(REM)) 0.002674 0.001545 1.730860 0.0877

D(LOG(HEK)) 0.001351 0.003674 0.367683 0.7142 R-squared 0.197565 Mean dependent var 0.002074







Eliminojmë heteroskedasticitetin duke rregulluar devijimin standard të mbetjeve, dhe modeli

përfundimtar është:






White heteroskedasticity-consistent standard errors & covariance Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.020197 0.004870 4.147057 0.0001



202

D(LOG(IHD)) 0.050643 0.013599 3.724087 0.0004

D(LOG(PAG)) 0.435400 0.166485 2.615244 0.0109

D(D(LOG(IB))) 0.085475 0.017312 4.937409 0.0000

D(LOG(INTK)) 0.346885 0.186764 1.857346 0.0674

D(LOG(BJP)) -0.229089 0.059815 -3.829942 0.0003

D(LOG(REM)) 0.033408 0.022121 1.510272 0.1354

D(LOG(HEK)) -0.247231 0.047019 -5.258111 0.0000







Prob(F-statistic) 0.000000 Wald F-statistic 11.51927

Prob(Wald F-statistic) 0.000000 Inverted AR Roots -.27

(f) Shpërndarja normale e mbetjeve

0

2

4

6

8

10

-0.10 -0.05 0.00 0.05 0.10 0.15

Series: Residuals

Sample 1993Q3 2015Q2

Observations 84

Mean -2.64e-18

Median 0.002183

Maximum 0.175682

Minimum -0.112330

Std. Dev. 0.048458

Skewness 0.581338

Kurtosis 4.159249



(g) Testi i efektit të njëkohshëm të parametrave të modelit

Wald Test:

Equation: MODEL_RRITJE Test Statistic Value df Probability F-statistic 15.06527 (5, 72) 0.0000

Chi-square 75.32636 5 0.0000

Null Hypothesis: C(2)=C(3)=C(4)=C(6)=C(8)=0

Null Hypothesis Summary: Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err. C(2) 0.050643 0.013599

C(3) 0.435400 0.166485

C(4) 0.085475 0.017312

C(6) -0.229089 0.059815



203

C(8) -0.247231 0.047019

Restrictions are linear in coefficients.

(h) Efekti real i remitancave në PBB-në e Shqipërisë

Modeli para 3-mujorin e tretë të 2007:





D(LOG(IHD)) 0.008273 0.011418 0.724583 0.4725

D(LOG(HEK)) -0.039554 0.049367 -0.801232 0.4272

D(LOG(PAG)) 0.581621 0.118915 4.891056 0.0000

D(LOG(INTK)) 0.178682 0.144426 1.237193 0.2224

D(D(LOG(IB))) -0.003942 0.022235 -0.177277 0.8601

D(LOG(REM)) 0.037006 0.018735 1.975249 0.0544

D(LOG(BJP)) -0.157895 0.097428 -1.620633 0.1121 R-squared 0.401120 Mean dependent var 0.037265







Modeli pas 3-mujorin e tretë të 2007:





D(LOG(IHD)) 0.069109 0.024945 2.770508 0.0115

D(LOG(HEK)) -0.527083 0.142733 -3.692789 0.0014

D(LOG(INTK)) 0.876105 0.515543 1.699383 0.1040

D(LOG(PAG)) 0.362398 0.557425 0.650129 0.5227

D(D(LOG(IB))) 0.104732 0.014612 7.167384 0.0000

D(LOG(REM)) 0.056560 0.039517 1.431295 0.1671

D(LOG(BJP)) -0.305969 0.543086 -0.563389 0.5791 R-squared 0.803675 Mean dependent var 0.020279








204


SHTOJCA Nr. 3/2. Analiza kointegruese e modelit të rritjes ekonomike në Shqipëri

(a) Testi i kointegrimit të variablave

Teoritë ekonomike sugjerojnë vonesa kohore aq sa është numri i vrojtimeve në një vit për

seritë kohore makroekonomike nëse kërkohet të shikohen lidhjet afatshkurtra dhe efekti i tyre

edhe në afatgjatë (prandaj kemi marrë max = 4).

VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(D(LOG(IB))) D(LOG(PAG)) D(LOG(BJP))

Exogenous variables: C

Included observations: 74 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0 266.4340 NA 5.87e-10 -7.065784 -6.910103 -7.003681

1 367.3594 185.4846 7.56e-11 -9.117823 -8.183742* -8.745207

2 387.4828 34.26410 8.71e-11 -8.986022 -7.273541 -8.302892

3 450.1802 98.28242 3.22e-11 -10.00487 -7.513989 -9.011227

4 508.0872 82.94780* 1.38e-11* -10.89425* -7.624966 -9.590091* * indicates lag order selected by the criterion

LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level)

FPE: Final prediction error

AIC: Akaike information criterion

SC: Schwarz information criterion

HQ: Hannan-Quinn information criterion

Lag-u i duhur është 4 i favorizuar nga shumica e kritereve të informacionit. Variablat që

kointegrojnë me lag(4) janë:



Trend assumption: Linear deterministic trend

Series: D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(D(LOG(IB))) D(LOG(PAG)) D(LOG(BJP))

Lags interval (in first differences): 1 to 4

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.731996 206.5091 69.81889 0.0000

At most 1 * 0.489363 111.7030 47.85613 0.0000

At most 2 * 0.360829 63.31197 29.79707 0.0000

At most 3 * 0.249162 31.08596 15.49471 0.0001

At most 4 * 0.135137 10.45325 3.841466 0.0012 Trace test indicates 5 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level



205

**MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05


At most 1 * 0.489363 48.39100 27.58434 0.0000

At most 2 * 0.360829 32.22601 21.13162 0.0009

At most 3 * 0.249162 20.63272 14.26460 0.0043

At most 4 * 0.135137 10.45325 3.841466 0.0012 Max-eigenvalue test indicates 5 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level



Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(D(LOG(IB))) D(LOG(PAG)) D(LOG(BJP))

1.717203 12.99619 41.94758 -11.51797 6.852911

11.51064 6.287926 -1.816677 -15.67238 -10.63709

-2.358628 53.76820 -4.717897 -14.55945 41.44319

2.125708 -24.21500 -1.039455 -35.74163 -2.432671

3.328042 -19.02533 3.022311 41.24715 17.32729

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(LOG(IHD),2) -0.009137 -0.297843 -0.068514 -0.045760 -0.028692

D(LOG(PBB),2) -0.012825 -0.012923 -0.027789 0.012535 0.003350

D(D(LOG(IB)),2) -0.191714 0.059173 -0.000835 0.009963 0.013681

D(LOG(PAG),2) 0.000715 -0.001378 0.000342 0.005682 -0.005056

D(LOG(BJP),2) 0.005482 0.004829 -0.007570 -0.007941 -0.000855

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 490.5333 Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)

D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(D(LOG(IB))) D(LOG(PAG)) D(LOG(BJP))

1.000000 7.568229 24.42785 -6.707402 3.990739

(3.11599) (2.09295) (2.94780) (2.24441)

Adjustment coefficients (standard error in parentheses)

D(LOG(IHD),2) -0.015689

(0.11097)

D(LOG(PBB),2) -0.022024

(0.01386)

D(D(LOG(IB)),2) -0.329213

(0.03634)

D(LOG(PAG),2) 0.001227

(0.00437)

D(LOG(BJP),2) 0.009413

(0.00530)



1.000000 0.000000 -2.070459 -0.945677 -1.306458



206

(0.58677) (0.79824) (0.48106)

0.000000 1.000000 3.501256 -0.761304 0.699926

(0.30517) (0.41515) (0.25019)


D(LOG(IHD),2) -3.444053 -1.991555

(0.57039) (0.70759)

D(LOG(PBB),2) -0.170773 -0.247937

(0.09147) (0.11347)

D(D(LOG(IB)),2) 0.351902 -2.119484

(0.22624) (0.28066)

D(LOG(PAG),2) -0.014631 0.000624

(0.02950) (0.03659)

D(LOG(BJP),2) 0.064996 0.101606

(0.03502) (0.04344)



1.000000 0.000000 0.000000 -1.198330 -1.314076

(0.69989) (0.42130)

0.000000 1.000000 0.000000 -0.334056 0.712808

(0.19102) (0.11498)

0.000000 0.000000 1.000000 -0.122027 -0.003679

(0.12955) (0.07798)


D(LOG(IHD),2) -3.282455 -5.675415 0.481068

(0.57050) (2.67471) (2.02989)

D(LOG(PBB),2) -0.105228 -1.742115 -0.383407

(0.08082) (0.37891) (0.28756)

D(D(LOG(IB)),2) 0.353871 -2.164380 -8.145514

(0.23084) (1.08226) (0.82135)

D(LOG(PAG),2) -0.015438 0.019024 0.030862

(0.03009) (0.14108) (0.10707)

D(LOG(BJP),2) 0.082852 -0.305431 0.256890

(0.03339) (0.15655) (0.11881)



1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -1.823890

(0.48365)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 0.570688

(0.10762)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.055594

(0.07926)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -0.425437

(0.20057)


D(LOG(IHD),2) -3.379728 -4.567328 0.528634 7.406214

(0.57428) (2.89018) (2.01200) (2.05738)

D(LOG(PBB),2) -0.078582 -2.045651 -0.396436 0.306825

(0.07927) (0.39894) (0.27772) (0.28398)

D(D(LOG(IB)),2) 0.375049 -2.405627 -8.155870 0.936860

(0.23389) (1.17710) (0.81944) (0.83792)



207

D(LOG(PAG),2) -0.003360 -0.118562 0.024956 -0.194699

(0.02899) (0.14591) (0.10158) (0.10387)

D(LOG(BJP),2) 0.065971 -0.113140 0.265145 0.255224

(0.03110) (0.15651) (0.10895) (0.11141)

(b) Testi i lidhjeve shkakësore në çift të variablave

Pairwise Granger Causality Tests

Sample: 1993Q1 2015Q4

Lags: 4 Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob. D(LOG(PBB)) does not Granger Cause D(LOG(IHD)) 75 0.36789 0.8307

D(LOG(IHD)) does not Granger Cause D(LOG(PBB)) 0.78475 0.5392 D(D(LOG(IB))) does not Granger Cause D(LOG(IHD)) 74 0.62920 0.6434

D(LOG(IHD)) does not Granger Cause D(D(LOG(IB))) 4.96804 0.0015 D(LOG(PAG)) does not Granger Cause D(LOG(IHD)) 75 0.79538 0.5324

D(LOG(IHD)) does not Granger Cause D(LOG(PAG)) 0.69648 0.5971 D(LOG(BJP)) does not Granger Cause D(LOG(IHD)) 75 0.67389 0.6124

D(LOG(IHD)) does not Granger Cause D(LOG(BJP)) 0.84465 0.5019 D(D(LOG(IB))) does not Granger Cause D(LOG(PBB)) 84 0.88298 0.4784

D(LOG(PBB)) does not Granger Cause D(D(LOG(IB))) 0.97709 0.4253 D(LOG(PAG)) does not Granger Cause D(LOG(PBB)) 85 0.68143 0.6070

D(LOG(PBB)) does not Granger Cause D(LOG(PAG)) 0.04487 0.9961 D(LOG(BJP)) does not Granger Cause D(LOG(PBB)) 85 1.83017 0.1317

D(LOG(PBB)) does not Granger Cause D(LOG(BJP)) 4.29868 0.0034 D(LOG(PAG)) does not Granger Cause D(D(LOG(IB))) 84 1.15553 0.3373

D(D(LOG(IB))) does not Granger Cause D(LOG(PAG)) 0.00486 1.0000 D(LOG(BJP)) does not Granger Cause D(D(LOG(IB))) 84 0.98716 0.4199

D(D(LOG(IB))) does not Granger Cause D(LOG(BJP)) 0.90928 0.4631 D(LOG(BJP)) does not Granger Cause D(LOG(PAG)) 85 4.13762 0.0044

D(LOG(PAG)) does not Granger Cause D(LOG(BJP)) 3.48288 0.0115

SHTOJCA NR. 4. ANALIZA E EKUILIBRIT AFATGJATË TË IHD-VE

SHTOJCA Nr. 4/1. Modeli i faktorëve nxitës të IHD-ve në Shqipëri

Përmbledhje e testeve të mbetjeve të modelit:


Forma funksionale, Numri i termave të përshtatur të zgjedhur është 2. Sipas testit Ramsey



208

testi: Ramsey RESET RESET forma e funksionit të modelit është trajta logaritmike (me nivel

rëndësie statistikore p < 5%).


VIF (Variance

Inflation Factors)

Sipas testit VIF të gjithë faktorët janë me vlerë më të vogël sesa 10 d.m.th

modeli ynë nuk e ka prezent multikolinearitetin. (kjo shpjegohet nga

përdorimi i diferencave të serive kohore për ti kthyer në stacionare).


LM (Breusch-

Godfrey)

Duke bërë kontrollin e autokorrelacionit me dy vonesa kohore (që sugjeron

vetë testi), rezulton që modeli ynë ka autokorrelacion të mbetjeve. Por ky

autokorrelacion rregullohet duke identifikuar lidhjen e mbetjeve ɛt me ɛt-1,

pra me AR(1).

Heteroskedasticitet,


Godfrey

Vetë forma logaritmike e modelit e ka eliminuar heteroskedasticitet, dhe

modeli ynë vijon të ketë qëndrueshmëri të variancës së mbetjeve.


mbetjeve ɛt, testi:

Jarque-Bera

Sipas këtij testi mbetjet e modelit janë me shpërndarje normale. Modeli ynë

është efiçent në vlerësimin e parametrave të tij, të formës plotësisht elastike.



Dependent Variable: D(LOG(IHD))



Included observations: 42 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.050630 0.071377 -0.709326 0.4830

D(LOG(PBB)) 3.633066 1.076348 3.375363 0.0019

D(D(LOG(IB))) -0.468272 0.133763 -3.500768 0.0013

D(LOG(PUN)) 8.528636 4.446525 1.918045 0.0635

D(LOG(HEK)) 1.126744 0.825878 1.364298 0.1814

D(LOG(PRV)) 0.045761 0.036573 1.251218 0.2194

D(D(LOG(INF))) 0.868946 2.600083 0.334199 0.7403

D(D(LOG(TAX))) -3.235522 3.076652 -1.051637 0.3004 R-squared 0.434816 Mean dependent var 0.040647


S.E. of regression 0.365864 Akaike info criterion 0.996535

Sum squared resid 4.551130 Schwarz criterion 1.327520

Log likelihood -12.92725 Hannan-Quinn criter. 1.117854




209


(b) Forma funksionale e modelit

Ramsey RESET Test

Equation: MODELI_3_FINAL

Specification: D(LOG(IHD)) C D(LOG(PBB)) D(D(LOG(IB))) D(LOG(PUN))

D(LOG(HEK)) D(LOG(PRV)) D(D(LOG(INF))) D(LOG(TAX)) AR(1)

Omitted Variables: Powers of fitted values from 2 to 3 Value df Probability

F-statistic 0.009764 (2, 30) 0.9903

Likelihood ratio 0.026680 2 0.9867 F-test summary:

Sum of Sq. df Mean

Squares

Test SSR 0.002240 2 0.001120

Restricted SSR 3.443681 32 0.107615

Unrestricted SSR 3.441440 30 0.114715

Unrestricted SSR 3.441440 30 0.114715 LR test summary:

Value df

Restricted LogL -7.397340 32

Unrestricted LogL -7.383999 30

Unrestricted Test Equation:



Sample: 2005Q2 2015Q2


Convergence achieved after 82 iterations Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.066490 0.075048 -0.885960 0.3827

D(LOG(PBB)) 3.645142 1.663390 2.191394 0.0363

D(D(LOG(IB))) -0.393483 0.223182 -1.763057 0.0881

D(LOG(PUN)) 7.162616 3.963184 1.807288 0.0808

D(LOG(HEK)) 1.103182 1.011888 1.090222 0.2843

D(LOG(PRV)) 0.040845 0.039614 1.031072 0.3107

D(D(LOG(INF))) 1.890693 2.599748 0.727260 0.4727

D(D(LOG(TAX))) -3.661831 3.354423 -1.091643 0.2837

FITTED^2 0.062285 0.452612 0.137612 0.8915

FITTED^3 -0.064993 1.141760 -0.056923 0.9550










210

(c) Multikolineariteti i variablave të pavarur


Sample: 1993Q1 2015Q4



D(LOG(PBB)) 1.158526 3.188440 3.105484

D(D(LOG(IB))) 0.017892 3.009983 3.009332

D(LOG(PUN)) 19.77159 1.088705 1.088558

D(LOG(HEK)) 0.682075 1.918897 1.907104

D(LOG(PRV)) 0.001338 1.367958 1.362068

D(D(LOG(INF))) 6.760431 1.705833 1.699925

D(D(LOG(TAX))) 9.465786 1.580857 1.097938

(d) Autokorrelacioni i mbetjeve të modelit



Test Equation:



Sample: 2005Q1 2015Q2


Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.015391 0.059632 -0.258105 0.7980

D(LOG(PBB)) 0.228770 0.896656 0.255137 0.8003

D(D(LOG(IB))) 0.106993 0.114067 0.937988 0.3553

D(LOG(PUN)) 2.037117 3.833883 0.531346 0.5988

D(LOG(HEK)) -0.564971 0.698739 -0.808558 0.4247

D(LOG(PRV)) -0.023782 0.031942 -0.744547 0.4620

D(D(LOG(INF))) 3.543030 2.316693 1.529348 0.1360

D(D(LOG(TAX))) -0.944888 2.578905 -0.366391 0.7165

RESID(-1) -0.756200 0.179638 -4.209583 0.0002

RESID(-2) -0.315459 0.178484 -1.767438 0.0867 R-squared 0.356851 Mean dependent var 3.04E-17









211

Eliminimi i autokorrelacionit me një vonesë kohore AR(1):





Convergence achieved after 34 iterations Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.060105 0.049019 -1.226145 0.2291

D(LOG(PBB)) 3.583061 1.132342 3.164292 0.0034

D(D(LOG(IB))) -0.384684 0.156753 -2.454070 0.0198

D(LOG(PUN)) 7.131841 3.660014 1.948583 0.0602

D(LOG(HEK)) 1.042729 0.835554 1.247949 0.2211

D(LOG(PRV)) 0.041658 0.033781 1.233173 0.2265

D(D(LOG(INF))) 1.848164 2.303617 0.802288 0.4283

D(D(LOG(TAX))) -3.653896 2.120344 -1.723256 0.0945








(e) Heteroskedasticiteti i mbetjeve të modelit




Test Equation:



Sample: 2005Q2 2015Q2


D(LOG(PBB)) -0.044543 0.515191 -0.086458 0.9316

D(D(LOG(IB))) 0.020805 0.063791 0.326134 0.7464

D(LOG(PUN)) -0.494114 2.126385 -0.232373 0.8177

D(LOG(HEK)) -0.208035 0.428302 -0.485722 0.6304

D(LOG(PRV)) -0.010040 0.017652 -0.568768 0.5734

D(D(LOG(INF))) 0.765128 1.260947 0.606788 0.5481

D(D(LOG(TAX))) 0.175868 1.460853 0.120387 0.9049



212








(f) Shpërndarja normale e mbetjeve

0

1

2

3

4

5

6

7

8

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8

Series: Residuals


Observations 41

Mean -1.00e-12

Median 0.010176

Maximum 0.774516

Minimum -0.876358

Std. Dev. 0.293414

Skewness -0.092080

Kurtosis 4.575733



(g) Testi i efektit të njëkohshëm të parametrave të modelit

Wald Test:

Equation: MODELI_3_FINAL Test Statistic Value df Probability F-statistic 4.044727 (4, 32) 0.0091

Chi-square 16.17891 4 0.0028

Null Hypothesis: C(2)=C(3)=C(4)=C(8)=0

Null Hypothesis Summary: Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err. C(2) 3.583061 1.132342

C(3) -0.384684 0.156753

C(4) 7.131841 3.660014

C(8) -3.653896 2.120344

Restrictions are linear in coefficients.

SHTOJCA Nr. 4/2. Modeli VECM për IHD-ve në Shqipëri

1. Përcaktimi i vonesës kohore (lag) optimale.



213

VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(LOG(EKS)) D(LOG(PUN)) D(LOG(IND))

Exogenous variables: C

Sample: 1993Q1 2015Q4

Included observations: 75 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0 364.4401 NA 4.73e-11 -9.585070 -9.430571* -9.523380

1 409.4010 82.72807 2.78e-11 -10.11736 -9.190365 -9.747222*

2 435.3218 44.23820* 2.74e-11* -10.14192* -8.442425 -9.463328

3 456.4116 33.18129 3.11e-11 -10.03764 -7.565657 -9.050607

4 482.1686 37.09004 3.18e-11 -10.05783 -6.813347 -8.762343 * indicates lag order selected by the criterion

LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level)

FPE: Final prediction error

AIC: Akaike information criterion

SC: Schwarz information criterion

HQ: Hannan-Quinn information criterion

2. Ekzistenca e lidhjeve afatgjata (kointegtimi i variablave)



Trend assumption: Linear deterministic trend

Series: D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(LOG(EKS)) D(LOG(PUN)) D(LOG(IND))

Lags interval: 1 to 2

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05


At most 1 * 0.472976 127.2689 47.85613 0.0000

At most 2 * 0.392541 77.94970 29.79707 0.0000

At most 3 * 0.270183 39.56749 15.49471 0.0000

At most 4 * 0.180370 15.31549 3.841466 0.0001 Trace test indicates 5 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level



Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05


At most 1 * 0.472976 49.31916 27.58434 0.0000

At most 2 * 0.392541 38.38221 21.13162 0.0001

At most 3 * 0.270183 24.25200 14.26460 0.0010

At most 4 * 0.180370 15.31549 3.841466 0.0001 Max-eigenvalue test indicates 5 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level





214

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(LOG(EKS)) D(LOG(PUN)) D(LOG(IND))

5.508166 11.72035 -3.491495 -18.05224 -1.093408

-0.471177 13.98501 -16.43437 15.09447 -15.44546

-0.648503 14.67885 8.943466 0.479762 -21.17094

1.636909 -19.35791 7.277080 74.00489 -0.608334

-1.950290 20.46752 0.848562 22.43058 8.308453

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(LOG(IHD),2) -0.369010 -0.067161 0.062258 -0.087625 0.008863

D(LOG(PBB),2) -0.029720 -0.014733 -0.020605 0.006367 -0.019896

D(LOG(EKS),2) -0.034740 0.078269 -0.047438 -0.020472 -0.021852

D(LOG(PUN),2) 0.002124 -0.009189 0.001492 -0.009252 -0.005157

D(LOG(IND),2) -0.005659 0.018904 0.034466 0.010403 -0.012277


D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(LOG(EKS)) D(LOG(PUN)) D(LOG(IND))

1.000000 2.127814 -0.633876 -3.277359 -0.198507

(0.70906) (0.39623) (1.57013) (0.53547)


D(LOG(IHD),2) -2.032568

(0.26456)

D(LOG(PBB),2) -0.163703

(0.04606)

D(LOG(EKS),2) -0.191356

(0.10537)

D(LOG(PUN),2) 0.011700

(0.01744)

D(LOG(IND),2) -0.031169

(0.04851)



1.000000 0.000000 1.741743 -5.201112 2.007591

(0.49358) (1.97549) (0.66762)

0.000000 1.000000 -1.116460 0.904098 -1.036791

(0.16634) (0.66577) (0.22500)


D(LOG(IHD),2) -2.000924 -5.264177

(0.26150) (0.86312)

D(LOG(PBB),2) -0.156761 -0.554364

(0.04511) (0.14889)

D(LOG(EKS),2) -0.228234 0.687429

(0.09112) (0.30075)

D(LOG(PUN),2) 0.016030 -0.103614

(0.01633) (0.05391)

D(LOG(IND),2) -0.040076 0.198047

(0.04693) (0.15490)



215



1.000000 0.000000 0.000000 -4.137143 2.313672

(1.71068) (0.58231)

0.000000 1.000000 0.000000 0.222092 -1.232989

(0.53822) (0.18321)

0.000000 0.000000 1.000000 -0.610865 -0.175733

(0.59488) (0.20250)


D(LOG(IHD),2) -2.041298 -4.350307 2.948947

(0.25976) (1.09288) (0.88824)

D(LOG(PBB),2) -0.143399 -0.856817 0.161611

(0.04313) (0.18147) (0.14749)

D(LOG(EKS),2) -0.197471 -0.008906 -1.589272

(0.08570) (0.36056) (0.29304)

D(LOG(PUN),2) 0.015062 -0.081710 0.156946

(0.01641) (0.06905) (0.05612)

D(LOG(IND),2) -0.062427 0.703974 0.017337

(0.04082) (0.17176) (0.13960)



1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 1.066595

(0.52711)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -1.166043

(0.17241)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.359868

(0.20404)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -0.301434

(0.07120)


D(LOG(IHD),2) -2.184732 -2.654071 2.311293 -0.807112

(0.26332) (1.37893) (0.92480) (3.52444)

D(LOG(PBB),2) -0.132977 -0.980061 0.207942 0.775407

(0.04472) (0.23422) (0.15708) (0.59864)

D(LOG(EKS),2) -0.230981 0.387384 -1.738247 0.270810

(0.08811) (0.46139) (0.30944) (1.17928)

D(LOG(PUN),2) -8.23E-05 0.097384 0.089620 -0.861004

(0.01576) (0.08253) (0.05535) (0.21094)

D(LOG(IND),2) -0.045398 0.502592 0.093041 1.173904

(0.04189) (0.21937) (0.14712) (0.56069)

3. Modeli VECM për IHD-të

(a) Vlerësimi i modelit VECM

Vector Error Correction Estimates




216


Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 LOG(IHD(-1)) 1.000000

LOG(PBB(-1)) -1.980567

(0.50815)

[-3.89760]

LOG(EKS(-1)) -0.470415

(0.32951)

[-1.42764]

LOG(PUN(-1)) -5.926755

(1.63097)

[-3.63388]

LOG(IND(-1)) -0.228176

(0.49171)

[-0.46405]

C 62.95531 Error Correction: D(LOG(IHD)) D(LOG(PBB)) D(LOG(EKS)) D(LOG(PUN)) D(LOG(IND)) CointEq1 -0.253356 0.031222 0.074088 0.013149 0.031298

(0.09616) (0.01474) (0.03084) (0.00524) (0.01461)

[-2.63482] [ 2.11791] [ 2.40195] [ 2.51026] [ 2.14213]

D(LOG(IHD(-1))) -0.376463 -0.030450 -0.073888 -0.006219 -0.010502

(0.12120) (0.01858) (0.03888) (0.00660) (0.01842)

[-3.10601] [-1.63869] [-1.90043] [-0.94190] [-0.57026]

D(LOG(IHD(-2))) -0.113768 -0.027805 -0.062233 -0.007196 -0.011932

(0.10962) (0.01681) (0.03516) (0.00597) (0.01666)

[-1.03785] [-1.65450] [-1.76983] [-1.20516] [-0.71635]

D(LOG(PBB(-1))) 0.082947 -0.476874 -0.241282 -0.035598 0.023448

(0.82278) (0.12614) (0.26393) (0.04482) (0.12502)

[ 0.10081] [-3.78052] [-0.91419] [-0.79425] [ 0.18756]

D(LOG(PBB(-2))) 0.520389 0.190181 -0.120521 -0.081825 -0.089938

(0.83805) (0.12848) (0.26883) (0.04565) (0.12734)

[ 0.62095] [ 1.48022] [-0.44832] [-1.79238] [-0.70629]

D(LOG(EKS(-1))) 0.372021 0.074985 -0.516921 0.010807 -0.003165

(0.35415) (0.05429) (0.11360) (0.01929) (0.05381)

[ 1.05046] [ 1.38107] [-4.55023] [ 0.56017] [-0.05881]

D(LOG(EKS(-2))) 0.405827 0.040684 -0.217153 0.049076 0.047705

(0.35281) (0.05409) (0.11317) (0.01922) (0.05361)

[ 1.15026] [ 0.75217] [-1.91874] [ 2.55350] [ 0.88986]

D(LOG(PUN(-1))) -0.389005 0.511050 -0.005048 0.056126 0.273669

(2.15840) (0.33090) (0.69236) (0.11758) (0.32796)

[-0.18023] [ 1.54441] [-0.00729] [ 0.47736] [ 0.83445]

D(LOG(PUN(-2))) -1.830393 -0.182691 -1.191887 0.069403 0.182950

(2.15350) (0.33015) (0.69079) (0.11731) (0.32722)



217

[-0.84996] [-0.55335] [-1.72539] [ 0.59163] [ 0.55911]

D(LOG(IND(-1))) -1.662134 0.118858 0.076855 0.024151 0.148159

(0.80359) (0.12320) (0.25777) (0.04377) (0.12210)

[-2.06838] [ 0.96477] [ 0.29815] [ 0.55172] [ 1.21339]

D(LOG(IND(-2))) 2.620714 0.112108 -0.410314 0.018223 -0.087285

(0.87110) (0.13355) (0.27943) (0.04745) (0.13236)

[ 3.00852] [ 0.83946] [-1.46841] [ 0.38404] [-0.65945]

C -0.024576 0.026096 0.090714 -0.000655 0.030027

(0.06962) (0.01067) (0.02233) (0.00379) (0.01058)

[-0.35300] [ 2.44495] [ 4.06198] [-0.17275] [ 2.83844] R-squared 0.443092 0.422223 0.384095 0.185380 0.133960

Adj. R-squared 0.351659 0.327364 0.282977 0.051637 -0.008226

Sum sq. resids 11.57895 0.272149 1.191447 0.034359 0.267334

S.E. equation 0.415716 0.063733 0.133352 0.022645 0.063167

F-statistic 4.846104 4.451054 3.798460 1.386088 0.942146

Log likelihood -36.24590 111.9026 53.57788 193.6475 112.6077

Akaike AIC 1.221415 -2.529179 -1.052605 -4.598670 -2.547031

Schwarz SC 1.581331 -2.169262 -0.692688 -4.238754 -2.187115

Mean dependent 0.037543 0.027186 0.038100 -0.001067 0.030026

S.D. dependent 0.516292 0.077710 0.157483 0.023254 0.062909 Determinant resid covariance (dof adj.) 1.54E-11

Determinant resid covariance 6.76E-12

Log likelihood 455.4824

Akaike information criterion -9.885630

Schwarz criterion -7.936085

(b) Vlerësimi parametrik i sistemit VECM

System: VECM_IHD

Estimation Method: Least Squares

Sample: 1993Q4 2015Q2


Total system (unbalanced) observations 403 Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -0.253356 0.096157 -2.634819 0.0088

C(2) -0.376463 0.121204 -3.106012 0.0021

C(3) -0.113768 0.109619 -1.037851 0.3001

C(4) 0.082947 0.822780 0.100814 0.9198

C(5) 0.520389 0.838054 0.620949 0.5350

C(6) 0.372021 0.354151 1.050459 0.2942

C(7) 0.405827 0.352815 1.150256 0.2508

C(8) -0.389005 2.158396 -0.180229 0.8571

C(9) -1.830393 2.153501 -0.849962 0.3959

C(10) -1.662134 0.803593 -2.068379 0.0394

C(11) 2.620714 0.871097 3.008521 0.0028

C(12) -0.024576 0.069620 -0.353003 0.7243

C(13) 0.029627 0.014564 2.034241 0.0427

C(14) -0.028301 0.018349 -1.542402 0.1239

C(15) -0.020844 0.015520 -1.343047 0.1801

C(16) -0.458035 0.124680 -3.673674 0.0003

C(17) 0.195220 0.127943 1.525844 0.1280



218

C(18) 0.075688 0.054119 1.398553 0.1629

C(19) 0.043877 0.053773 0.815979 0.4151

C(20) 0.471774 0.328327 1.436905 0.1517

C(21) -0.207875 0.328876 -0.632077 0.5278

C(22) 0.111483 0.122803 0.907824 0.3646

C(23) 0.090000 0.128702 0.699287 0.4848

C(24) 0.027103 0.010520 2.576327 0.0104

C(25) 0.070021 0.030513 2.294819 0.0223

C(26) -0.068462 0.038442 -1.780894 0.0758

C(27) -0.045820 0.032515 -1.409209 0.1597

C(28) -0.203472 0.261215 -0.778943 0.4366

C(29) -0.112050 0.268049 -0.418018 0.6762

C(30) -0.514523 0.113383 -4.537933 0.0000

C(31) -0.208797 0.112658 -1.853374 0.0647

C(32) -0.097104 0.687869 -0.141167 0.8878

C(33) -1.247007 0.689020 -1.809828 0.0712

C(34) 0.060682 0.257281 0.235859 0.8137

C(35) -0.448030 0.269641 -1.661582 0.0975

C(36) 0.092398 0.022040 4.192214 0.0000

C(37) 0.012780 0.005129 2.491465 0.0132

C(38) -0.005728 0.006463 -0.886296 0.3761

C(39) -0.005734 0.005466 -1.048973 0.2949

C(40) -0.032367 0.043913 -0.737081 0.4616

C(41) -0.081142 0.045062 -1.800685 0.0726

C(42) 0.011036 0.019061 0.578988 0.5630

C(43) 0.049838 0.018939 2.631519 0.0089

C(44) 0.047933 0.115637 0.414516 0.6788

C(45) 0.064580 0.115831 0.557540 0.5775

C(46) 0.022736 0.043251 0.525662 0.5995

C(47) 0.015165 0.045329 0.334543 0.7382

C(48) -0.000520 0.003705 -0.140226 0.8886

C(49) 0.028245 0.014492 1.949010 0.0521

C(50) -0.006584 0.018258 -0.360597 0.7186

C(51) -0.003612 0.015443 -0.233890 0.8152

C(52) 0.021238 0.124065 0.171187 0.8642

C(53) -0.096676 0.127311 -0.759365 0.4482

C(54) 0.000449 0.053852 0.008343 0.9933

C(55) 0.054621 0.053507 1.020817 0.3081

C(56) 0.228770 0.326707 0.700231 0.4843

C(57) 0.168779 0.327253 0.515745 0.6064

C(58) 0.143887 0.122197 1.177501 0.2398

C(59) -0.059785 0.128067 -0.466826 0.6409

C(60) 0.028645 0.010468 2.736346 0.0065 Determinant residual covariance 6.83E-12

Equation: D(LOG(IHD)) = C(1)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994*LOG(PBB(

-1)) - 0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058*LOG(PUN(-1))

- 0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) + C(2)*D(LOG(IHD(

-1))) + C(3)*D(LOG(IHD(-2))) + C(4)*D(LOG(PBB(-1))) + C(5)

*D(LOG(PBB(-2))) + C(6)*D(LOG(EKS(-1))) + C(7)*D(LOG(EKS(-2))) +

C(8)*D(LOG(PUN(-1))) + C(9)*D(LOG(PUN(-2))) + C(10)*D(LOG(IND(

-1))) + C(11)*D(LOG(IND(-2))) + C(12)

Observations: 79



S.E. of regression 0.415716 Sum squared resid 11.57895

Durbin-Watson stat 2.194173

Equation: D(LOG(PBB)) = C(13)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994



219

*LOG(PBB(-1)) - 0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058

*LOG(PUN(-1)) - 0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) +

C(14)*D(LOG(IHD(-1))) + C(15)*D(LOG(IHD(-2))) + C(16)*D(LOG(PBB(

-1))) + C(17)*D(LOG(PBB(-2))) + C(18)*D(LOG(EKS(-1))) + C(19)

*D(LOG(EKS(-2))) + C(20)*D(LOG(PUN(-1))) + C(21)*D(LOG(PUN(-2)))

+ C(22)*D(LOG(IND(-1))) + C(23)*D(LOG(IND(-2))) + C(24)

Observations: 81





Equation: D(LOG(EKS)) = C(25)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994

*LOG(PBB(-1)) - 0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058

*LOG(PUN(-1)) - 0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) +





Observations: 81





Equation: D(LOG(PUN)) = C(37)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994

*LOG(PBB(-1)) - 0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058

*LOG(PUN(-1)) - 0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) +





Observations: 81

R-squared 0.179284 Mean dependent var -0.001051




Equation: D(LOG(IND)) = C(49)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994

*LOG(PBB(-1)) - 0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058

*LOG(PUN(-1)) - 0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) +





Observations: 81





4. Vlerësimi me katrorët më të vegjël të modelit VECM

Përmbledhje e testeve ekonometrike të mbetjeve, për modelin VECM të IHD-ve.




220

Multikolineriteti, testi: VIF (Variance

Inflation Factors)

Sipas testit VIF të gjithë faktorët janë me vlerë më të vogël sesa 10

d.m.th modeli ynë nuk e ka prezent multikolinearitetin.

Autokorrelacion, testi: LM (Breusch-

Godfrey)

Duke bërë kontrollin e autokorrelacionit me dy vonesa kohore (që

sugjeron vetë testi), rezulton që modeli ynë ka autokorrelacion të

mbetjeve, dhe rregullohet me AR(2), në afatshkurtër.

Heteroskedasticitet, testi: Breusch-

Pagan-Godfrey

Vetë forma logaritmike e modelit e ka eliminuar heteroskedasticitet,

dhe modeli ynë vijon të ketë qëndrueshmëri të variancës së mbetjeve.

Shpërndarja normale e mbetjeve ɛt,

testi: Jarque-Bera

Sipas këtij testi mbetjet e modelit janë me shpërndarje normale.


(a) Rëndësia statistikore të modelit





D(LOG(IHD)) = C(1)*( LOG(IHD(-1)) - 1.98056720994*LOG(PBB(-1)) -

0.470414881609*LOG(EKS(-1)) - 5.92675508058*LOG(PUN(-1)) -

0.22817603366*LOG(IND(-1)) + 62.9553062473 ) + C(2)*D(LOG(IHD(

-1))) + C(3)*D(LOG(IHD(-2))) + C(4)*D(LOG(PBB(-1))) + C(5)

*D(LOG(PBB(-2))) + C(6)*D(LOG(EKS(-1))) + C(7)*D(LOG(EKS(-2))) +

C(8)*D(LOG(PUN(-1))) + C(9)*D(LOG(PUN(-2))) + C(10)*D(LOG(IND(

-1))) + C(11)*D(LOG(IND(-2))) + C(12) Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -0.253356 0.096157 -2.634819 0.0104

C(2) -0.376463 0.121204 -3.106012 0.0028

C(3) -0.113768 0.109619 -1.037851 0.3031

C(4) 0.082947 0.822780 0.100814 0.9200

C(5) 0.520389 0.838054 0.620949 0.5367

C(6) 0.372021 0.354151 1.050459 0.2973

C(7) 0.405827 0.352815 1.150256 0.2541

C(8) -0.389005 2.158396 -0.180229 0.8575

C(9) -1.830393 2.153501 -0.849962 0.3984

C(10) -1.662134 0.803593 -2.068379 0.0425

C(11) 2.620714 0.871097 3.008521 0.0037

C(12) 0.895689 0.069620 12.86541 0.0000 R-squared 0.443092 Mean dependent var 0.037543









221

(b) Multikolineariteti i mbetjeve të modelit


Sample: 1993Q1 2015Q4


Variable Variance VIF VIF C(1) 0.009246 1.512762 1.512762

C(2) 0.014691 1.773362 1.759623

C(3) 0.012016 1.458157 1.445311

C(4) 0.676968 2.091850 1.859947

C(5) 0.702335 2.186569 1.942647

C(6) 0.125423 1.482786 1.413414

C(7) 0.124478 1.479922 1.405404

C(8) 4.658674 1.145393 1.142037

C(9) 4.637565 1.140226 1.136823

C(10) 0.645762 1.510556 1.181159

C(11) 0.758810 1.749672 1.311709

C(12) 0.004847 2.215644 NA





Test Equation:



Sample: 1993Q4 2015Q2

Included observations: 79 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.788463 0.683200 -1.154074 0.2528

IHD(-1) -8.73E-08 4.45E-06 -0.019609 0.9844

PBB(-1) -1.79E-06 2.03E-06 -0.881107 0.3816

EKS(-1) 1.60E-06 8.08E-06 0.197911 0.8438

PUN(-1) -9.56E-05 0.001011 -0.094525 0.9250

IND(-1) -9.65E-07 2.05E-06 -0.471485 0.6389

IHD(-2) 4.55E-07 4.54E-06 0.100298 0.9204

IHD(-3) -1.29E-06 4.41E-06 -0.293090 0.7704

PBB(-2) 3.60E-06 2.09E-06 1.725253 0.0894

PBB(-3) -3.80E-07 2.32E-06 -0.163708 0.8705

EKS(-2) -1.81E-05 1.11E-05 -1.637484 0.1065

EKS(-3) 1.44E-05 8.05E-06 1.786441 0.0788

PUN(-2) 0.001438 0.001291 1.114421 0.2693

PUN(-3) -0.000528 0.000936 -0.564214 0.5746

IND(-2) 1.89E-06 3.57E-06 0.531235 0.5971



222

IND(-3) -1.30E-06 2.49E-06 -0.521442 0.6039 R-squared 0.190571 Mean dependent var 0.146569







(d) Autokorrelacioni i modelit



Test Equation:



Sample: 1993Q4 2015Q2


Presample and interior missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) 0.131776 0.091502 1.440138 0.1546

C(2) 0.482798 0.203773 2.369291 0.0208

C(3) 0.596875 0.169258 3.526412 0.0008

C(4) -0.522768 0.745297 -0.701422 0.4855

C(5) -0.681202 0.767798 -0.887216 0.3782

C(6) 0.358851 0.336103 1.067682 0.2896

C(7) 0.400876 0.331129 1.210635 0.2304

C(8) 2.772517 2.032521 1.364078 0.1772

C(9) 2.345764 2.024951 1.158430 0.2509

C(10) 0.682836 0.737846 0.925446 0.3582

C(11) 1.587861 0.866690 1.832099 0.0715

C(12) -0.130546 0.069364 -1.882026 0.0643

RESID(-1) -0.920265 0.263429 -3.493407 0.0009








Sugjerohet një rregullim të mbetjeve me -0.920265*RESID(-1) dhe -0.710950*RESID(-2).




223

0

2

4

6

8

10

12

14

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8

Series: Residuals


Observations 79

Mean 9.91e-17

Median -0.004408

Maximum 0.842904

Minimum -0.865911

Std. Dev. 0.385290

Skewness 0.124025

Kurtosis 2.571955



SHTOJCA NR. 5. ANALIZA E MODELIT TË GRAVITETIT

1. Testi i modelit me efekte fikse dhe treguesit fiks

(a) Testi i modelit me efekte fikse

Dependent Variable: LOG(IHD)

Method: Panel Least Squares

Sample: 2007Q1 2014Q4

Periods included: 32

Cross-sections included: 20

Total panel (unbalanced) observations: 616 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -146.4892 11.29333 -12.97131 0.0000

LOG(PBBI) 6.038231 0.745474 8.099856 0.0000

LOG(PBBJ) 1.029003 0.571041 1.801978 0.0721 LOG(ABS(TAX_I-

TAX_J)) 0.076046 0.040360 1.884179 0.0600

DAF -2.731467 0.975767 -2.799302 0.0053

NME 0.606154 1.710957 0.354278 0.7233 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.801747 Mean dependent var 17.79667







(b) Treguesit fiks



224

Shteti Efekti fiks

Zvicer 3.537251

Qipro 2.613553

Greqi 2.584546

Austri 2.326617

Hollandë 1.726344

Kuvajt 0.845462

Itali 0.753151

Liban 0.117500

Kanada 0.100054

Maqedoni -0.17133

Slloveni -0.18285

Turqi -0.27671

Gjermani -0.75464

Norvegji -0.83506

Bullgari -1.22426

Francë -1.33582

Kroaci -1.57809

SHBA -2.15929

Mbretëria e Bashkuar -4.13793

Egjipt -4.43363

(c) Testi i eliminimit të efektit fiks

Redundant Fixed Effects Tests

Equation: OK_FIKS

Test cross-section fixed effects Effects Test Statistic d.f. Prob. Cross-section F 95.454717 (19,591) 0.0000

Cross-section Chi-square 864.457017 19 0.0000

Cross-section fixed effects test equation:



Sample: 2007Q1 2014Q4



Total panel (unbalanced) observations: 616 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -168.8767 20.42335 -8.268809 0.0000

LOG(PBBI) 8.775214 0.895004 9.804665 0.0000

LOG(PBBJ) -0.792149 0.136249 -5.813997 0.0000 LOG(ABS(TAX_I-

TAX_J)) -0.024748 0.058372 -0.423966 0.6717



225

DAF 0.902521 0.261160 3.455810 0.0006

NME -2.544653 0.378991 -6.714277 0.0000 R-squared 0.193357 Mean dependent var 17.79667







2. Testi i modelit me efekte fikse dhe treguesit fiks

(a) Testi i modelit me efekte rasti


Method: Panel EGLS (Cross-section random effects)

Sample: 2007Q1 2014Q4



Total panel (unbalanced) observations: 616

Swamy and Arora estimator of component variances Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -149.6793 11.37751 -13.15572 0.0000

LOG(PBBI) 6.749570 0.647646 10.42170 0.0000


TAX_J)) 0.068435 0.039818 1.718683 0.0862

DAF -1.746669 0.769853 -2.268835 0.0236

NME 0.207513 1.245536 0.166606 0.8677

LOG(DIS) -0.204687 0.496024 -0.412654 0.6800

BE 0.332763 0.620695 0.536114 0.5921 Effects Specification

S.D. Rho Cross-section random 1.616152 0.7702

Idiosyncratic random 0.882851 0.2298 Weighted Statistics R-squared 0.327817 Mean dependent var 1.736732




Prob(F-statistic) 0.000000 Unweighted Statistics R-squared 0.050062 Mean dependent var 17.79667

Sum squared resid 2204.434 Durbin-Watson stat 0.067694

(b) Testi Hausman



226

Correlated Random Effects - Hausman Test

Equation: Untitled

Test cross-section random effects

Test Summary Chi-Sq. Statistic Chi-Sq. d.f. Prob.

Cross-section random 13.712584 6 0.0330

Cross-section random effects test comparisons:

Variable Fixed Random Var(Diff.) Prob. LOG(PBBI) 6.029439 6.749570 0.137272 0.0519


TAX_J)) 0.075702 0.068435 0.000046 0.2837

DAF -2.720097 -1.746669 0.361125 0.1053

NME 0.595050 0.207513 1.380132 0.7415

BE -0.461991 0.332763 0.423012 0.2217

Cross-section random effects test equation:



Sample: 2007Q1 2014Q4



Total panel (unbalanced) observations: 616

WARNING: estimated coefficient covariance matrix is of reduced rank Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -146.0522 11.33233 -12.88810 0.0000

LOG(PBBI) 6.029439 0.746135 8.080900 0.0000


TAX_J)) 0.075702 0.040391 1.874228 0.0614

DAF -2.720097 0.976626 -2.785198 0.0055

NME 0.595050 1.712160 0.347544 0.7283

LOG(DIS) NA NA NA NA

BE -0.461991 0.899041 -0.513871 0.6075 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.801836 Mean dependent var 17.79667







TEMË DISERTACIONI - doktoratura.unitir.edu.al · efiçencës së bizneseve sipas pronësisë së...

Documents

Transcript of TEMË DISERTACIONI - doktoratura.unitir.edu.al · efiçencës së bizneseve sipas pronësisë së...