T.C. TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME …

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME

SÜRECİNDE ÖĞRETMEN YETİŞTİREN KURUMLARDA EĞİTİM YÖNETİMİ VE DENETİMİ

SEYİT TAŞER

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN

PROF. DR. DURMUŞ YILMAZ

Bu çalışma Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 09103007 nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir.

KONYA-2010

ii

İÇİNDEKİLER

Bilimsel Etik Sayfası.....................................................................................vi Doktora Tezi Kabul Formu.........................................................................vii ÖNSÖZ .......................................................................................................viii ÖZET ............................................................................................................. x SUMMARY .................................................................................................xii KISALTMALAR........................................................................................ xiv TABLO LİSTESİ ....................................................................................... xvi

GİRİŞ...................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM

DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU 1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN

İHTİYAÇ ...................................................................................................... 21 1.2. DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE’NİN KURULUŞU (1848) ................... 26 1.2.1.Darülmuallimin-i İbtidaiye (Sıbyan) Kuruluşu.......................................... 34 1.2.2. Darülmuallimin-i İdadiye.......................................................................... 39 1.2.3. Darülmuallimin-i Âliye............................................................................... 40 1.2.4.Terbiye-i Bedeniye Mektebi ........................................................................ 42 1.2.5.Yatılı Darülmuallimin ................................................................................. 44 1.2.6. Tatbikat Mektebi ........................................................................................ 46 1.3. DARULMUALLİMAT’IN KURULUŞU (1870) .......................................... 48 1.3.1. Yatılı Darülmuallimat ................................................................................ 52 1.3.2. Ana Muallim Mektebi................................................................................. 55 1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR................................... 60 1.4.1. Menşe-i Muallimin...................................................................................... 60 1.4.2. Darülmuallimin-i Musiki............................................................................ 61 1.5. TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU.............................. 62

İKİNCİ BÖLÜM İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM

YÖNETİMİ 2.1.YÖNETİM ...................................................................................................... 79 2.1.1.Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi ...................................................................... 79 2.1.2.Okul Yönetimi.............................................................................................. 81 2.1.3.Sınıf Yönetimi .............................................................................................. 83 2.2.OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM YÖNETİMİ...................................... 83 2.2.1. Taşrada Eğitim Yönetimi ........................................................................... 89 2.2.1.1. Maârif Müdürleri .................................................................................... 89 2.2.1.1.1. Maârif Müdürlerinin Maârif Meclisi’ndeki Görevleri........................ 91 2.2.1.1.2. Maârif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri .................... 92 2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI’NDA

EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR........................................ 93 2.3.1. Dersler......................................................................................................... 94 2.3.1.1. Darülmualliminde Okutulan Dersler...................................................... 94 2.3.1.2. Darülmuallimatta Okutulan Dersler..................................................... 111

iii

2.3.2. Eğitim Öğretim Materyalleri ................................................................... 128 2.3.3. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta Mali Yönetim ............................ 136 2.3.3.1. Maârif Bütçesi........................................................................................ 136 2.3.3.2. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi......................................... 137 2.3.4. Sınavlar ..................................................................................................... 143 2.3.4.1. Darülmualliminde Sınavlar ................................................................... 143 2.3.4.2. Mümeyyizler .......................................................................................... 146 2.3.4.3. Sınav Çizelgeleri..................................................................................... 150 2.3.4.4. Darülmuallimat Sınavları...................................................................... 153 2.3.5. Eğitim Öğretim Kadrosu.......................................................................... 155 2.3.5.1. Darülmuallimin Muallimleri ................................................................. 155 2.3.5.2. Öğretmenlerin İzin Durumları.............................................................. 164 2.3.5.3. Darülmuallimat Muallimleri ................................................................. 165 2.3.6. Öğrenciler ................................................................................................ 174 2.3.6.1. Darülmuallimin Öğrencileri .................................................................. 174 2.3.6.1.1. Öğrencilerin Yatay Hareketliliği ........................................................ 178 2.3.6.2. Darülmuallimat Öğrencileri .................................................................. 181 2.3.6.3. Öğrenci Kabulü...................................................................................... 184 2.3.6.3.1. Darülmuallimin’e Öğrenci Kabulü .................................................... 184 2.3.6.3.2. Darülmuallimat’a Öğrenci Kabulü .................................................... 188 2.3.7. Mezunlar ................................................................................................... 188 2.3.7.1. Darülmuallimin Mezunları.................................................................... 189 2.3.7.2. Öğretmenliğe Geçiş................................................................................ 207 2.3.7.3. Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları................................. 212 2.3.7.4. Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik ....................................... 214 2.3.7.5. Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik ................................................ 215 2.3.7.6. Darülmuallimat Mezunları.................................................................... 217 2.3.8. Sosyal ve Kültürel Faaliyetler .................................................................. 227 2.3.8.1. Konferanslar .......................................................................................... 228 2.3.8.2. Kitap ve Dergiler.................................................................................... 229 2.3.8.3. Gazete..................................................................................................... 232 2.3.9. Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar...................................................... 232 2.3.9.1. Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar.................... 232 2.3.9.2. Darülmuallimatta Devamsızlıklar......................................................... 236 2.3.10. Darülmuallimin’de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti.............................. 239 2.3.11. Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle

Birlikte) Ait İstatistikî Veriler.................................................................... 240 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve EĞİTİM YÖNETİMİ

3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ............... 244 3.1.1.Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler................................................ 245 3.1.1.1 Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer

Görevliler .................................................................................................... 246 3.1.1.2. Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları........... 256 3.1.1.3. Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları............. 263 3.1.2. Taşra Darülmualliminleri’nde Öğrenciler............................................. 266

iv

3.1.2.1. Öğrenci Sayıları ..................................................................................... 266 3.1.2.2. Öğrencilere Verilen Aylıklar ................................................................. 275 3.1.3. Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar............................................ 278 3.1.4. Dersler ve Programlar.............................................................................. 283 3.1.5. Taşra Darülmualliminleri’nde Sınavlar .................................................. 287 3.1.6. Taşra Darülmualliminleri Mezunları ...................................................... 305 3.1.7.Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim............................................ 311 3.1.8. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille İlgili

Problemleri ................................................................................................. 326 3.1.8.1. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu ...................................... 327 3.1.8.2. Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu .......................................... 330 3.2. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim

Yönetimi...................................................................................................... 330 3.2.1. Bingazi Darülmuallimini .......................................................................... 330 3.2.2. Trablusgarp Darülmuallimini.................................................................. 331 3.2.3. Rodos ve Girit Darülmuallimini............................................................... 331 3.3. TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ............. 331 3.3.1.Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu ................................................... 332 3.3.2. Muallimler ................................................................................................ 333 3.3.3. Bütçe ve Okul Binası................................................................................. 337 3.3.4. Öğrenci ve Mezunlar ................................................................................ 340 3.4. Cumhuriyet’in İlanı Sonrasında Darülmuallimler .................................... 341

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE

DENETİM 4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN............................................................. 345 4.1.1.Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi .............................................. 349 4.1.2.Teftişle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler........................................... 352 4.1.2.1.Rumeli Vilayeti Maârif Müfettişlerinin Görevleri ................................ 353 4.1.2.2. Vilayet Maârif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri.......................... 354 4.1.2.3. Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin

Vezaifi Hakkında Nizamnâme ................................................................... 355 4.1.2.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi’nde Teftişle İlgili Hususlar

..................................................................................................................... 357 4.1.2.5. Vilayet Maârif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname ....... 358 4.1.2.6. Teftiş Layihaları Hakkında Talimat ..................................................... 362 4.1.2.7.İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname .................... 363 4.1.2.8.Maârif Müfettişleri Talimatnamesi........................................................ 364 4.2. DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN

TEFTİŞ UYGULAMALARI...................................................................... 366 4.2.1. İstanbul Darülmuallimini’nde Uygulanan Teftişler................................ 366 4.2.2. İstanbul Darülmuallimatı’nda Teftiş Uygulamaları ............................... 376 4.3. Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları ................................. 382 4.3.1. İzmir Darülmuallimini’nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen

Teftiş............................................................................................................ 382 4.3.2. Konya Darülmuallimini’nde Teftiş ve Denetim....................................... 399 4.3.3. Diyarbakır Darülmuallimini’nde Denetim ............................................. 403

v

4.3.4. Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş .............................................. 404 4.3.5.Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı’nda Teftiş ve Denetim ........ 405 4.3.6. Trabzon Darülmuallimini’nde Teftiş Uygulamaları ............................... 406 4.3.7. Medine Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş........................................... 409 4.3.8. Adana Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş ve Denetim......................... 410 4.4. Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş

Uygulamaları .............................................................................................. 411 4.4.1. Darülmuallimin’de Ermeni Öğrencilerin Denetimi ................................ 411 4.4.2. Tatbikat Mektebi’nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim

..................................................................................................................... 414 4.4.3. Devamsızlıkların Teftişi............................................................................ 417 4.5. ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER................................................... 418 4.5.1. Ödül ve Nişan............................................................................................ 419 4.5.2.Cezalar ....................................................................................................... 423

BEŞİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ

NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER 5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler......................... 428 5.1.1. Darülmuallimin Nizamnâmesi (1851) ...................................................... 428 5.1.2. Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tâhvili ve Teferruatı Hakkında

Nizamnâme Layihası (1879) ....................................................................... 431 5.1.3.Darülmuallimin Nizamnâmesi (19 Eylül 1886)......................................... 434 5.1.4. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesi (1915) ...................... 438 5.1.4.1. 1915 Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesini Tadili

(1916)........................................................................................................... 444 5.1.4.2. Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919) ........ 447 5.1.4.3. Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i

Sıbyan Şubelerine Dair Talimat................................................................. 448 5.2. DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER ............. 449 5.2.1.Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895)................... 449 5.2.2. Darülmuallimat Talimatnamesi (1912).................................................... 454 5.3. DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE

DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR.......................... 473 5.3.1. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi (1869).................................................. 473 5.3.2. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamnâme

(1900)........................................................................................................... 475 5.3.3. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913) .................................... 477 5.3.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi (1914).............................. 479 5.3.5. Maârif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname

(1921)........................................................................................................... 481 SONUÇ ............................................................................................................... 482 BİBLİYOGRAFYA............................................................................................ 498 EKLER ............................................................................................................... 516

vi

Bilimsel Etik Sayfası


Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Seyit Taşer

Öğrencinin Adı Soyadı

vii

Doktora Tezi Kabul Formu

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

DOKTORA TEZİ KABUL FORMU

Seyit Taşer tarafından hazırlanan “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi”başlıklı bu çalışma 15/09/2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı Soyadı Başkan İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza

viii

ÖNSÖZ

Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı içinde, modernleşme sürecinde,

eğitim hizmetlerini yaygınlaştırabilmek maksadıyla açılmış olan öğretmen yetiştiren

kurumların (Darülmuallimin ve Darülmuallimat) eğitim yönetimi ve denetimi ele

alınmıştır. Türk ve Müslüman halkın çok düşük olan genel okuryazarlık seviyesini ve

bilgi düzeyini yükseltmek, çevreyi, toplumu, olayları ve dünyayı daha iyi anlamasını

ve algılamasını kolaylaştırmak, ülkedeki gelişmelerden haberdar olmasını sağlamak

maksadına yönelik olarak okullaşma oranının artırılmasına çalışılmıştır. Bunu

gerçekleştirebilmek için de her şeyden önce öğretmene ihtiyaç vardır. Öncelikle

eğitim imkânlarından çok az yararlanabilen taşra halkına eğitim hizmeti verebilmek

için öğretmen yetiştirecek kurumlara ihtiyaç duyulmuştur.

Öğretmen yetiştiren kurumların, Osmanlı Devleti’ndeki yapısı ve işleyişi

hakkında az sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak, öğretmen yetiştirme konusu oldukça

kapsamlı olup, çalışmamızda bu kurumların taşradaki durumu, yönetim ve

denetimleri derinlemesine incelenerek eğitim tarihimizin aydınlatılması ve konunun

günümüz eğitim ve öğretmen yetiştirme sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınması

amaçlanmıştır.

Bu tez çalışmasında, Osmanlı ülkesinin hemen her tarafında açılmış olan

öğretmen okullarının eğitim yönetimi ve denetimi yani ders ve müfredat programları,

öğretmen ve öğrenci sayıları, sınıf geçme ve disiplin durumları, okulların fiziki

yapıları, ders araç gereçleri, okulların mali yönetimleri, okul yöneticilerinin mahalli

ve genel yönetimle ilişkileri ele alınarak incelenmiş, teftişle ilgili uygulamalara ve bu

konuda dikkat edilen noktalara değinilmiştir.

Tanzimat döneminde ilk defa olarak İstanbul’da açılan erkek öğretmen

okulundan sonra (Darülmuallimin-1848) takip eden yıllarda, İstanbul dışındaki

şehirlerde de darülmuallimin açılmaya başlamış ve Osmanlı Devleti’nin Anadolu,

Balkanlar, Ortadoğu bölgelerindeki şehirlere yayılmıştır. Kız öğrencileri okutmak

için de darülmuallimat adıyla kız öğretmen okulları kurulmuştur.

Sayıları zaman içerisinde değişmekle beraber, Osmanlı Devleti’nin farklı

bölgelerinde kırk civarında merkezde darülmuallimin açılmıştı. Cumhuriyetin ilk

yıllarında ise, belli merkezlerde toplanan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ile

eğitim hizmetleri yürütülmüştü.

ix

Çalışmada temel kaynağımız arşiv belgeleridir. Başbakanlık Osmanlı

Arşivi’nde (BOA) yapılan araştırmada, öğretmen okullarının kuruluşu ve diğer

hususlarla ilgili nizamnameler ve talimatnameler yanında, okul idaresi ile maarif

idaresi arasında yürütülen her çeşit yazışma, ders, sınav ve sınıf geçme ile ilgili

belgeler, mali konularla ilgili ödeme emirleri, ders araç gereçlerinin temini ile ilgili

yazışmalar, teftiş ve denetimle ilgili soruşturma evrakı vb. belgelere ulaşılmış ve

bunlardan yararlanılmıştır. Bunun yanında, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde

(BCA) çalışmalar yürütülmüştür.

Araştırmamızda vilayet salnameleri, maarif salnamesi ve takvim-i vekayi gibi

kaynaklardan da yararlanılmıştır. Ayrıca, konuyla ilgili akademik çalışmalar

taranmış, yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri incelenmiştir. Öğretmen

okullarının kuruluş ve işleyişi ile ilgili çeşitli araştırmacılar tarafından yazılan tetkik

ve telif eserlere bakılmıştır.

Çalışmamızda imlâ bakımından, kelimeler günümüzdeki şekliyle yer

verilmiştir. Tırnak içerisinde gösterilen alıntılarda da, kelimelerin günümüzdeki

kullanımı tercih edilmiştir. Darülmuallimin ve muallimatların İstanbul dışındaki

merkezlerde açılanları ile ilgili olarak belgelerde genellikle taşra ifadesi kullanıldığı

için, taşra darülmuallimin ve darülmuallimatları tabiri kullanılmıştır.

Doktora tez konusu seçiminde ve çalışmanın her aşamasında yardımlarını

gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Durmuş Yılmaz’a teşekkür etmek istiyorum.

Ayrıca tez çalışmam süresince tavsiye ve yönlendirmelerinden çok yararlandığım

değerli hocalarım ve tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Cezmi Eraslan ve Prof. Dr.

Bayram Ürekli’ye katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Gerekli belgelerin

temininde yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına; tez

çalışmama maddi destek sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

Koordinatörlüğü’ne (BAP) de teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın, Osmanlı

Devleti’nin son yüzyılı ile ilgilenenlere ve eğitim tarihi alanında çalışanlara yararlı

olacağını ümit ediyorum.

Seyit TAŞER

x

Türkçe Özet Formu


Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı SEYİT TAŞER

Numarası 064102041003 Ana Bilim / Bilim Dalı TARİH/YAKINÇAĞ TARİHİ

Tez Danışmanı

Prof.Dr.Durmuş YILMAZ

Ö

ğren

cini

n

Tezin Adı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi Ve Denetimi”

ÖZET Osmanlı Devleti’nin eğitim fakülteleri olan darülmuallimlerin temeli, İstanbul

merkezde 1848 senesinde atılmıştır. Bu tarihten yirmi sene sonra darülmualliminin

ibtidâi şubesi kurulmuş olup, 1870 senesinde ise, bayan öğretmenler yetiştiren

darülmuallimatın İstanbul’da, darülmualliminlerin ise İstanbul dışında açılması söz

konusudur. İstanbul Darülmuallimini yatılı hale getirilmiş ve burada beden

öğretmenleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi açılmıştır. Aynı şekilde yatılı

olan darülmuallimatta ana muallimleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi

kurulmuştur.

Eğitim yönetimi konusunda, öncelikle okulların mali durumlarına baktığımızda,

hükümetin bütçeden belli oranlarda bu kurumlara ödenek aktardığı ve bu ödeneklerin

seneler itibariyle farklı olduğu görülmektedir. Darülmuallimlerde okul binası,

öğrencilere ve öğretmenlere verilecek aylıklar ve ders araç gereçlerinin temini gibi

çeşitli giderler için hükümet bu okulları desteklemiştir. Taşra darülmuallimlerinde

eğitime devam edilebilmesi için imkânlar çoğu zaman zorlanmış ve ödeneğin

mahallinden temin edilmesi için çeşitli kalemler değerlendirilmişti. Eğitim yönetimi

konusunda okulun eğitim öğretim kadrosuna bakıldığında, ilk zamanlarda

xi

öğretmenlerin medreselerden, rüşdiye ve idadiye mekteplerinden ve daha sonra

darülmuallimlerden temin edildiği anlaşılır. Bu okulların ders araç ve gereçlerinin

sağlanmasına önem verilmiştir.

Öğretmen yetiştirmiş olması bakımından eğitim tarihimizin önemli bir kurumu

olan darülmuallimin ve muallimatta senede iki defa yürütülen teftiş uygulamaları, bu

kurumlardaki işleyişi ve yaşanan sorunları bizlere yansıtmaktadır. Aynı zamanda

denetim sırasında, müfettişin tuttuğu raporlar, okulun eğitim-öğretim konusunda

geldiği noktayı da göstermektedir. Çeşitli disiplin cezaları öğretmen ve öğrencilerin

farklı suçları için düzenlenmiştir.

Darülmuallimler hakkında hazırlanan dört çeşit nizamnameden söz edebiliriz.

Bunlardan biri darülmuallimine, diğeri darülmuallimata ait nizamname ve

tâimâtnamelerdir. Üçüncü olarak, hem darülmuallimin, hem darülmuallimatı

kapsayıcı bir şekilde hazırlanan nizamnamelerden bahsedebiliriz. Son olarak,

eğitimle ilgili genel nitelikteki nizânâmeler vardır ve bu nizamnamelerde eğitimle

ilgili diğer konular yanında darülmuallimin veya muallimatı ilgilendiren hükümler

yer almaktadır.

xii

İngilizce Özet Formu SUMMARY

EDUCATIONAL ADMINISTRATION AND SUPERVISION IN TEACHER TRAINING INSTITUTIONS IN THE MODERNIZATION PROCESS

FROM THE TANZIMAT TO THE REPUBLIC Faculties of education (darülmuallim) of the Ottoman State founded in 1848 in

İstanbul. Twenty years after primary branch of darülmuallimin was established.

Women’s teacher training institution (Darülmuallimat) was opened in the year 1870.

The dispersion of darülmuallimin outside of İstanbul at the same time.

Darülmuallimin and muallimat of İstanbul were converted to boarding school.

Gymnastics teachers training branch and practice school was opened in İstanbul

Darülmuallimini. Preschool teachers training branch and practice school was also

opened in İstanbul Darülmuallimatı.

When we look to financial management of darülmuallimin and darülmuallimat

related with educational administration, we saw that a certain amount of budget is

allocated to this schools. Government financially supported these school for expenses

like, the needs of the school building, course materials and salaries and scholarships

of teachers and students. Related with educational administration, in the first years of

these school teachers were mostly chosen among the madrasa graduates and schools

of rüşdiye and idadiye and later among teacher training institution (their own

graduates). İt was given very importance to provided course materials.

İnspections were carried out by inspectors twice a year in darülmuallimin and

muallimat. These inspections were reflect the institution’s functioning and the

problems to us. İnspections reports show the status of education. According to these

reports it is difficult to find general expression. But various disciplinary penalties

were given for various offenses.

We can talk about the four types of regulation, prepared on teacher training

institutions. One of them belong to male tacher training institutions, the other one to

female teacher training institutions. Some regulations belong both to the

xiii

darülmuallimin and darülmuallimat. Finally, regulations are generally related to

education. This regulations contains provisionson the darülmuallimin and

darülmuallimat.

xiv

KISALTMALAR

A.AMD. : Sadaret Amedi Kalemi

a.g.b. : Adı Geçen Belge

a.g.e. : Adı Geçen Eser

a.g.m. : Adı Geçen Makale

a.g.t. : Adı Geçen Tez

A.MKT.MHM. : Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi

B.C.A : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

B.O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi

bk. : Bakınız

C. : Cilt

Çev. : Çeviren

DH.EUM.KLH.: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi

DH.EUM.SSM.:Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer Müdüriyeti

DH.İD. : Dahiliye Nezareti İdare Kalemi

DH.MKT. :Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi

DİA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

DT. : Darülmuallimat Talimatnamesi

DH.UMVM. :Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat

DUİT. : Dosya Usulü İradeler Tasnifi

Haz. : Hazırlayan

HR.İM : Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı

İ.DH. : İrade-i Dâhiliye

İ.HUS. : İrade-i Hususiye

İ.MSM. : İrade-i Mesail-i Mühimme

İ.MVL. : İrade-i Meclis-i Vala

İ.ŞD. : İrade-i Şura-yı Devlet

İ.TAL. : İrade-i Taltifat Kısmı

KND. : Kâvanin ve Nizâmat Defteri

MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı

MF.ALY. : Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye

xv

MF.HTF. : Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye

MF.İST. : Maarif Nezareti İstatistik Kalemi

MF.MKT. : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi

M.S. : Maarif Salnamesi

MUN. : Maarif-i Umumiye Nezareti

MV. : Meclis-i Vükela

OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi

s. : Sayfa

S. : Sayı

ŞD. : Şura-yı Devlet

TFR.I.KV : Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı

TTK : Türk Tarih Kurumu

VDT. : Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkında Talimatname

Y. :Yıl

Y.A.RES. : Yıldız Sadaret Resmi Marûzat Evrâkı

Y.MTV. :Yıldız Mütenevvi Maruzat

Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller

Yay. : Yayınlayan

YKY. : Yapı Kredi Yayınları

Y.PRK.MF. : Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı

xvi

TABLO LİSTESİ

Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat’ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek Giyecek

Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı

Tablo 3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti

Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi)

Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleriyle İlgili 1911-1912 Eğitim Öğretim Senesi

Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri

Tablo 7. Maarifi Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı

Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi

Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878)

Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900)

Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel

Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler

Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900)

Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903)

Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler

Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri

Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900)

Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Ders Programı (1903)

Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı

Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı (1903)

Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre)

Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler

Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye’nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler

Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Sıbyan

Şubesinde Okutulan Dersler

Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Rüşdiye

Şubesi’nde Okutulan Dersler

Tablo 26. Darülmuallimat Dersleri (1878)


Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909)

xvii

Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye’nin 1922-1923 Senesine Ait Haftalık Ders

Cetveli

Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri

Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri

Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar

Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye’de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli

Mümeyyizler

Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler

Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler

Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin 1893

Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi

Tablo 37. Darülmuallimin 1905-1906 Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav Programı

Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları

Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi

Tablo 40. İstanbul Darülmuallimini’nde görevli idareci ve öğretmenler (1902)

Tablo 41. Darülmuallimin’de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği

Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları

Tablo 43. Darülmuallimat’ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri

Tablo 44. Darülmuallimat’ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri

Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye’nin 1918-1919 Eğitim Öğretim Yılında Görev

Yapan İdare ve Öğretim Heyeti

Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909)

Tablo 47. Darülmuallimat’ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El Emeği

Ürünler

Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye’den 1893-1908 Tarihleri Arasında Mezun Olanların

Sayıları

Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar

Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname Alanlar Tablo

51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun Olanlar(1900)

Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun

OlanlarTablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun

Olanlar

xviii

Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun

Olanlar

Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren

Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri

Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak Mezun Olanlar

(1900)

Tablo 57. Darülmuallimat’tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname Alarak Mezun

Olan Öğrenciler

Tablo 58. Darülmuallimttan 1883-1897 Yılları Arasında Mezun Olanlar

Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin İsimleri Ve

Atandıkları Yerler (1900 Senesi)

Tablo 60. Darülmuallimat’tan 1901 senesinde mezun olanlar

Tablo 61. Darülmuallimat’tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar

Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli

Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri’nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve

Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı)

Tablo 64. Anadolu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri

Tablo 65. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ın Muallim ve Muallimelerine

Dercelerine Göre Ödenecek Aylıklar

Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları

(1913-1914 Ders Yılı)

Tablo 67. Ortadoğu’daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen Sayısı

Tablo 68. Ortadoğu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri

Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve Müstahdemler

(1913-1914 Ders Yılı)

Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları

(1913-1914 Ders Yılı)

Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen

Sayıları

Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları (1923-1924)

Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları

xix

Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910

Senesinde)

Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler (1913-1914)

Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları (1923-1924)

Tablo 77. Manastır Darülmuallimini’nde Üç Aylık Devam Çizelgesi

Tablo 78. San’a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde

Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel

Tablo 79. San’a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin Okula

Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli

Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri’nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri

Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri

Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin 1900 Senesinde Yapılan

Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge

Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi

Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi

Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerinin 1904 Senesinde

Yapılan Genel Sınav Çizelgesi

Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının 1902-1903

Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara İlişkin Cetvel

Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine (1911-

1912) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan Notlara

İlişkin Cetvel

Tablo 88. 1894-1895 Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen Okullarından

Mezunlar

Tablo 89. Darülmualliminlerden 1327-1328 (1911-1912) Eğitim Öğretim Senesi

Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel

Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden (1912-1913 senesinde) Şehadetname

Alanlar

Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları

Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe (1913-1914 Ders Yılında)

Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar (1913-1914)

Tablo 94. Taşra Darülmuallimatlarında Muallim ve Memur Sayıları (1923-1924)

xx

Tablo 95. Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları (1923-1924)

Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu



Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Veriilecek Elbise ve

Eşyanın Çeşidi İle Miktarı

Tablo 100. Darülmuallimatta Her Bir Öğrenciye Verilecek Yiyecek Miktarı

GİRİŞ

“…Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin, uygulamaya konulmasının önünde iki engel

vardır. Bunlardan biri maarife ayrılan tahsisâtın yetersiz olması, diğeri de yeni usul

ve kaidelere uyulsa bile, o yolda hizmet edecek muallim bulunamamasıdır…”1.

Yukarıda, bir cümlesine yer verdiğimiz, 1882 tarihli “Darülmuallimin’in

Leyli’ye Tahvili ve Mekâtib-i Umumiye’nin Islâhı” konusunda, kaleme alınan

nizamname lâyihasından, Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat döneminde, eğitim

alanında yapılan yenilikler çerçevesinde, 1869 senesinde hazırlanan maarif-i

umumiye nizamnamesi ile bir sistem oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. Fakat

teorinin uygulamaya konulmasında çeşitli sıkıntılarla karşılaşılmıştı. Eğitim

tarihimizde gerçekleştirilmek istenen yeniliklerin hayata geçirilmesinde karşılaşılan

bu engeller, mâli yetersizlikler, öğretmen yetiştirilmesi, yetersizliği ve temini

meselesi olarak sıralanabilir. Bunların yanında, eğitim tarihimizde karşılaşılan farklı

sorunlar da vardı. Fakat bunları da, ekonomik yetersizlikler ve öğretmen yetiştirme

meselesi ile ilişkilendirebiliriz. Zira, ders araç gereçleri, okul binası, okulların yatılı

hale getirilmesi gibi konular mâli imkânlara; usul-ı cedidedinin okullarda

yaygınlaştırılması, eğitim programları ve öğretim yöntemleri gibi çeşitli konular ise,

yeterli nitelik ve nicelikte öğretmenlerin yetiştirilmesine bağlı idi. Bu konuda yapılan

çalışmalar ise modernleşme dönemi ile başlamıştı.

Osmanlı Devleti’nde modernleşme döneminden farklı olarak, kuruluş ve

gelişme dönemine etki eden etmenler vardı. Bunların ayrı ayrı açıklanması, konumuz

dâhilinde değildir. Ancak, belirtmek istediğimiz husus, Osmanlı Devleti’nin yapı ve

kurumlarının oluşması ile kuruluş sürecinde, tarihi ve kültürel mirasın katkılarının

büyük oranda etkili olması ile ilgilidir ve bu etkinin hemen her alanda hissedildiğini

ifade etmek mümkündür.

1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA), Y.A.RES.15-17, 1299.5.2.

2

Osmanlı Devleti, kurumlarını başta Selçuklular olmak üzere büyük oranda Türk-

İslâm devletlerinden örnek almak suretiyle inşa etmiş olduğundan2 idarî, askerî ve

adlî teşkilatı Anadolu Selçuklularının bir devamı niteliğinde idi3. Eğitim alanında ise,

medreselerin Selçuklular dönemi ve öncesinde görüldüğü bilinmektedir4.

Dolayısıyla modernleşme sürecine kadar geleneklere bağlı bir devlet yapısı

görmekteyiz. Fakat, Osmanlı Devleti’nin temel kurumları zamanla, Avrupa’nın

askeri, ekonomik, politik, diplomatik ve kültürel gelişimi karşısında zayıflamış ve

geri kalmıştır5. Bu durumda, Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren devam ettirdiği

çizgide bir takım değişiklikler yapmak mecburiyetinde kalmış, değişimi algılamış,

kabul etmiş ve uygulamak üzere harekete geçmişti.

Her dönemin getirdiği siyasi, sosyal ve ekonomik şartların, eğitime yansımaları

olmuştur ve bu nedenle eğitim tarihimize ilişkin olumlu veya olumsuz yönde genel

bir ifade kullanmak güçtür. Eğitim tarihimize baktığımızda sıbyan mektepleri ve

medrese ile yapılan eğitimin yanında, enderun mektebi ve askeri mektepleri

görmekteyiz. Bu kurumların sayısı, buralarda okutulan dersler ile müfredatlar ve

okullaşma oranı gibi bilgiler eğitim tarihimizde, eğitime verilen önem hakkında

genel bir kanaat elde etmemizi sağlayacaktır. Genel itibariyle, Osmanlı Devleti’nin

kuruluş döneminde medreselerin açılmaya ve yaygınlaşmaya başladığı, Fatih Sultan

Mehmet ve Kânuni Sultan Süleyman zamanında medreselerin gelişme gösterdiği,

XVI. yüzyıl ortalarından itibaren suhte isyanları ile medrese öğrencilerinin celâli

isyanlarında yer aldığı ve sonrasında medreselerin gerileme sürecine girdiği,

modernleşme sürecinde Tanzimat döneminde medreselerle ilgili önemli bir

düzenlemenin olmadığı, ikinci meşrutiyet sonrasında ise medreselerde bir takım 2 Çeşitli alandaki kurumlar ve sistemler bu temel üzerine inşa edilirken, kurumların ismi değişebilmekteydi. Örneğin Selçuklu’daki ikta sistemi, Osmanlı Devleti’nde tımar sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta, bu kurum Selçuklular öncesinde de görülmekte idi. Fakat Osmanlı Devleti’ndeki tımar sistemi, Selçuklulardaki şekliyle mevcuttu. Osmanlı Devleti’nde tımar ve vergi sisteminin, memuriyetlerin, ordu teşkilatı gibi çeşitli müesseselerin menşei hakkında bk. Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1981, s.94-131. 3 Fuat Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1999, s.110. 4 Medrese: “Okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen ders kökünden bir mekân ismi” olup, medreselerin tanımı ve kaynağı hakkında bk. Nebi Bozkurt “Medrese” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, Ankara, 2003, s.323-327 5 Halil İnalcık, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, The Trinity Press, London, 1973, s.52.

3

yenilikler yapıldığı ve bu bağlamda Medâris-i İlmiyye Nizamnamesi’nin (1910)

hazırlandığı ve medreselerde ıslah çalışmalarının yapıldığı bilinmektedir.

Dolayısıyla medreseler zaman içerisinde farklı süreçlerden geçmişti. Bunların

ayrıntısına geçmeden önce sıbyan mekteplerinden söz edebiliriz. Sıbyan mektepleri

okul çağına gelmiş çocukların ilk eğitim aldıkları yerdi ve temel bilgiler burada

öğretiliyordu.

Sıbyan mekteplerinde muallimlik yapanlara baktığımızda, bunların da medrese

mezunu olduğu görülür. Bu kişiler, medreselerin ilk basamaklarında temel dini

bilgiler almışlardı6. XV. yüzyılda Fatih Sultan Mehmet zamanında, Eyüp ve

Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimi olacaklar için, genel

medreselerden farklı bir program uygulanmıştı. Programdaki dersler arasında,

Arapça, edebiyat, mantık, hesap, hendese, coğrafya’nın yanında, usul-ı tedris dersi de

bulunmakta idi7. Diğer dersler, muhasebe adâbı, kelâm ve heyet şeklinde idi8.

Medreselerde okutulan dersler ve müfredat zaman içerisinde ve medreselerin

derecesine göre değişebilmekteydi.

Fatih, vakfiyesinde öğretmen vasıflarına da yer verilmiştir. Buna göre,

öğretmen, çok iyi bir mizaca ve karaktere sahip olacak, Allah’ın rızasını kazanmaya

çalışacak, görevini sevecek, öğrencilere bilmediklerini sabırla, güzellikle ve

yumuşaklıkla anlatacaktır9. Klâsik dönemde muallimin görev ve sorumlulukları II.

Bayezid Külliyesi Vakfiyesinde de hatırlatılmıştır. Vakfiyede hoca derse mazeretsiz

olarak girmediği takdirde hizmetsiz ücret alacağından bu paranın haram olacağı

belirtilmiştir10. Dolayısıyla muallim vicdanı ile karşı karşıyadır. Bunun yanında

eğitim hizmetlerinin vakıf yoluyla sağlanmasından dolayı, vakıf mütevellisinin

kontrolü de söz konudur. Fakat, burada, bireyde sorumluluk bilincinin oluşturulması

ve bu bilincin özellikle öğretmenlik mesleğini icra edeceklerde bulunmasına verilen

önem görülmektedir. Sıbyan mektebinden sonra ise, öğrenciler medreselere devam

etmekteydiler.

6 Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Ankara, 1964. 7 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s.76. 8 Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930,s.9. 9 Akyüz, age., s.76, 77. 10 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Tabii İlimler C. II, İz Yay., İstanbul, 1997, s.21.

4

Gerek kuruluş, gerek yükselme döneminde Osmanlı padişahları ilmi hayata

doğrudan katkı sağlamaya çalışmışlardı. İznik’te açılan ilk medrese Orhan Bey

döneminde 1331 senesinde kurulmuştu.

Osmanlı Devleti’nde medreseler bu tarihten itibaren açılmaya devam etmiş ve I.

Murat zamanında sekiz; I. Bayezid döneminde yirmi; I. Mehmet devrinde yedi; II.

Murat zamanında otuz yedi medrese ihdas edilmişti. Aynı şekilde Sultan II. Mehmet

zamanında Sahn-ı Semân ve Tetimme medreseleri açılmıştı11.

Osmanlı Devleti’nde kuruluştan itibaren eğitimin nasıl yürütüldüğüne ve

özellikle medreselerde müderrislerin12 nasıl yetiştirildiğine bakmak, konunun tarihsel

boyutunun anlaşılması bakımından fayda sağlayacaktır. Eğitim ve öğretmen

yetiştirme meselesinin tarihteki yapısına yer vermek suretiyle, darülmuallimin ve

muallimatların önemi de anlaşılacaktır. Zira modern anlamda öğretmen yetiştiren

kurumların daha önceki tarihlerde kurulması söz konusu olsa idi, tarihte eğitimin

gelişim çizgisi daha farklı olabilirdi.

Medreseler genel ve ihtisas medreseleri olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu.

Genel medreseler kadı, müderris ve müftü yetiştirmekte, ihtisas medreseleri ise,

Darülhadis, Tıp Medrsesesi (Darüşşifa), Darülkurra şeklinde olup, sıbyan

mektebinden sonra öğrenciler medreselere devam etmekte ve burada hocalardan ders

alan öğrenci ilimde adım adım yükselmekte idi13.

Osmanlı Devleti’nde modernleşme öncesi dönemde müderris yetiştirme,

medreselerin iç işleyişi ile ilgili bir durum olup, medreseler, burada görev yapacak

müderrisleri yine kendi içinde yetiştiriyordu.

Medreselerde eğitim kadrosu müderris ve müderris yardımcısından oluşmakta14 ,

müderris olmak, medrese veya camideki dersleri okuyup, icazet almayı

gerektirmekte ve müderris terfi edebilmekteydi. Bir müderris ilk rütbe ile son rütbe

arasındaki on basamaklı yolu 25-30 senede alabilmekte idi. Medreselerde boş bir

kadro olması durumunda buraya başvuru birden fazla olursa, aralarında sınav

11 İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, İstanbul, 1993, s.328 12 Müderris: Ders hocasına mudarris denilmekte olup, İslamiyet öncesinde de hocalara aynı isim verilirdi. Bk. Semavi Eyice, “Mescid” maddesi, İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, 1-118 13 Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s. 19-25. 14 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyazi İlimler I, İz Yay., İstanbul, 1997, s.40,41.

5

düzenlenmişti. Bu sınavlar sözlü ve yazılı şekilde gerçekleştirilmekte idi15. Mahalle

mekteplerinde de medrese eğitimi almış bir hoca bulunuyordu ve bu hoca çoğunlukla

bir camiinin imamı veya müezziniydi16.

Medreseler derecelerine göre tasnif edilmişti. İlk basamaktan yani, Haşiye-i

Tecrid’den başlayarak çeşitli hocalardan ders gören bir talebe hariç ve dâhil

medreselerinde ders almak suretiyle, Sahn-ı Seman veya Süleymaniye medreselerine

devam etmekteydi. Bu dereceye gelerek icazet alan talebeye, müderrislik

yapabileceğine dair bir diploma verilmektedir. Müderrisliğe tayin için nevbet adı

verilen bir dönemde sıra bekleyen talebe, “matlab” denilen deftere ismini

kaydettirirdi17.

Sıbyan mektebinden sonra medreselere geçen öğrenciler burada çeşitli dersler

görmekteydi. Müderris adayları, tefsir, hadis, hukuk ve fıkıh dersleri alırdı. Bunun

için uzun ve güç bir eğitimden geçirilirdi18. Medreselerde dersler naklî ve aklî ilimler

olarak iki başlıkta toplanmakta idi. Kelâm, Belagat, Mantık, Heyet, Arap Dili, aklî

ilimler; Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Akaid naklî ilimler arasında idi19. Medreselerde

eğitimlerini tamamlayan öğrenciler belli eğitim derecelerini geçtikten sonra,

müderris olarak medreselerde ders vermekteydi20.

Sahn-ı Seman medreseleri ilahiyat, İslâm hukuku ve Arap Edebiyatı Fakültesi

olarak bilinmekteydi. Bu dönemde tıp ve matematik ilimlerinin öğretilmesine de

ihtiyaç duyulmuş ve Tıp ve Riyaziye Fakülteleri de kurulmuştur Tetimme

medreseleri de sahn-ı seman medreselerine öğrenci yetiştirmiştir21. Kanuni Sultan

Süleyman zamanında kurulan, Süleymaniye medreseleri ise, zamanının en önemli ve

üst seviyedeki ilimlerinin okutulduğu bir eğitim merkeziydi.

Devletin kuruluş sürecini tamamlayıp, gelişme dönemine girdiği yıllarda ilmin

gelişmiş olduğu ve ilme verilen önemin arttığı bilinmektedir. Bu dönemde

medreselerin yaygın olması, ilmi hayatın gelişmişliğini gösteren âmillerden biri

15 İzgi, C I, s.44,45. 16 Atuf, age., s.28. 17İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.46. 18 Engelhardt, Tanzimat, Çev. Ali Reşad, Kaknüs Yay., İstanbul, 1999, s.247. 19 Mustafa Bilge İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984, s.40-64 20 İzgi, age.,C II, s. 25. 21 Uzunçarşılı, age., s.9,33.

6

olarak değerlendirilebilir22. İlme verilen önemi bize yansıtan başka unsurların ele

alınarak incelenmesi de gerekebilir. Bununla ilgili olarak, eğitimin gelişmesi ve

yaygınlaşmasında eğitim yöneticilerinin aldığı kararların önemini vurgulamak

mümkündür. Bu cümleden olmak üzere, devlete ait tüm işlerde son karar mercii olan

padişahların değerlendirmesi yapılabilir.

Devleti idare edenlerin, eğitime bakış açısını, eğitimin gelişimini etkileyecek

unsurlar arasında görmek mümkündür. Yöneticilerin eğitim ve kültürleri, davranış ve

tutumları ve en önemlisi aldığı kararlar bu bakımdan önemlidir. İdari sistemler farklı

olsa dâhi, idare edenin halk üzerinde şekillendirici bir rolünün varlığından söz

edilebilir. Ayrıca, devletin çeşitli kurumlarının sorunsuz ve verimli bir şekilde

işlemesinde yönetimin nasıl bir idare tarzı sergilediğine, tarihsel açıdan bakmak

gerekecektir.

XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın ilk yarısında, ilmi hayatın oldukça gelişmiş

olduğu dönemde, Osmanlı padişahlarına baktığımızda iyi yetişmiş, eğitimli ve

kültürlü kişiler olduğu görülmektedir.

Bu dönemde, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezid, kütüphanelerinin zenginliği

ile tanınmaktadır23. Bunun bir yansıması olarak, İstanbul önemli bir medeniyet

merkezi olup, kütüphanelerdeki kitapların sayısı oldukça fazlaydı24. Devlet

adamlarının doğrudan ve dolaylı olarak eğitim alanındaki faaliyetleri yanında, sosyal,

siyasi ve ekonomik gelişmelerin de eğitime etkisi bilinmektedir ve bu etki XVI. asrın

ortalarından itibaren, iktisadi alanda yaşanan olumsuzlukların halka yansıması

üzerine medreseleri de olumsuz yönde etkilemişti.

Köylerde geçimini zor temin eden aileler çocuklarını medreselere göndererek

onların iaşelerini temin etmiş olmaktaydı ve bu şekilde medreselerde öğrenci sayısı 22 Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında 1331-1451 devresi arasında 84 medresenin yaptırıldığı tespit edilmiştir. bk. Mehmet İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” DİA, s.327-333; XVI. asır sonlarında İstanbul Suru dâhilinde elliden fazla medrese olduğu, sur haricinde ve vilayetlerde birçok medrese bulunduğu bilinmektedir. Medreselerin sayısı konusunda bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.17; İstanbul’da çeşitli tarihlerdeki medrese sayısı hakkında bilgi veren Mübahat S.Kütükoğlu “XVII. Yüzyıl ortalarında İstanbul’da merkezde 122, Eyüp ve Kasımpaşa ile toplam 131 medrese olduğunu; 1675’de İstanbul’da 126 medresenin bulunduğunu; 1791’de ise medrese sayısının 181 olarak tespit edildiğini; 1869’da 166 medresenin eğitime devam ettiğini” eserinde belirtir. bk. Mübahat S.Kütükoğlu, XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.4 23 Süheyl Ünver, “Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında”, IV. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1952. 24 W.Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, TTK, Ankara, 1973, s.75,76.

7

XVI. yüzyılda bir hayli artmıştı. Kasaba ve şehirdeki medreselere giderek imaretlere

yerleşen öğrenciler suhte oluyorlar ve bu sırada köyü terk eden işsiz gençlerin sayısı

da çoğalıyordu. Ekonomik sebeplerin doğurduğu neticeler sonrasında, Celali

İsyanları ortaya çıkmış ve bunun içinde suhte isyanları da yer almıştı. III. Murat

döneminde alınan tedbirler de ilk zamanlarda isyanları durdurmak için yeterli

olamamıştı. Celâlî isyanlarının artmaya başlaması üzerine suhte isyanı geri planda

kalmış ve XVI. yüzyıl sonunda etkisini kaybetmişti 25. Medreseler III. Murat (1574-

1595) devrinde uzun süren savaşların, mali yetersizliğin ve bazı devlet ileri

gelenlerinin etkisiyle gerileme sürecine girmiş ve ilme olan rağbet azalmıştı. Aynı

zamanda ilmiyeye ait talimatlara uyulmaması, gerilemede etkili olmuştu.26.

Medreseler çeşitli nedenlerle ilmi karakterini koruyamayınca, Avrupa usulü okullar

kurulması zorunluluk halini almıştı27. Bu nedenler arasında, liyakata bakılmaksızın

müderrislerin seçilmesi, pozitif bilimlere verilen önemin azalması, maddi

yetersizlikler, medreselere alınan öğrenci kalitesinin düşmesi sayılabilir.

Müderris yetiştirilmesinde izlenen yol, XVII. yüzyılda, medreselerden mezun

olanların sayısının artması üzerine, müderrislik başvurusunda bulunanlar arasında bir

sınav yapılması şeklinde düzenlenmiş idi. Bu sınav çoğunlukla Fatih Camii gibi

büyük camilerde gerçekleştirilirdi. Medrese mezunlarından ihtiyaca göre başarılı

olanlar seçilerek müderris yapılmıştı28. Bu dönemde medreselerde öğrenci sayısının

artması, öğrencilerin iaşelerinin medreselerde temin edilebilmesi ile ilgili olup, genel

olarak XVII. yüzyıl başlarından 1773 senesinde askeri yüksekokulların açılmasına

kadar medrselerin ıslahı ile ilgili çalışmalar sürdürülmüştü. Koçi Bey ve Kâtip Çelebi

medreselerin bozulma nedenleri ve ıslahı hakkında yazdıklakları raporlar ile XVII.

yüzyılda medreselerin durumunu bizlere yansıtmışlardır29.

25 Suhte isyanları hakkında bk. Mustafa Akdağ, Celâlî İsyanları (1550-1603), Ankara Üniversitesi Yay., 1963, Ankara, s.44-108. 26 Baltacı, s.60-68. 27 Konrapa, agm., II, s.42,43. 28 Mehmet İpşirli, “Ottoman State Organization”, History of The Otoman State, Society and Civilisation, Editör: Ekmelettin İhsanoğlu, Vol.1, İstanbul, 2001, s.266. 29 Koçi Bey, bilginlerin önemine değindikten sonra işleyişin değiştiğinden, yürürlükteki kanunlara uyulmamasından, sebepsiz azl edilmelerden ve hatır gönül işlerinin artmasından dolayı ilmiye düzeninin bozulduğuna işaret etmiştir. XVI. yüzyıl sonlarındaki durumu naklettikten sonra, ilmiye teşkilatına bilgili ve işe lâyık kişiler seçilmesine önem verilmesi gerktiğine değinen Koçi Bey, şefaat veya rüşvet ile ilmiye görevi verilmesini uygun görmemekte ve imtihan yapılması gerektiğini savunmaktadır. bk.Koçi Bey Risalesi, Haz. Zuhuri Danışman, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972,

8

Medrese eğitimine bir taraftan devam edilirken, mekteplerin açılmaya

başlaması üzerine eğitim alanında bir değişim söz konusu olmuştu. Artık çeşitli

seviyede mektepler açılıyor, bu okulların ihtiyaçları temin edilmeye çalışılıyor,

öğrenciler bu mekteplere giderken, öğretmenlerin de medrese dışındaki bir eğitim

kurumundan mezun olması için çalışılıyordu. Eğitim alanındaki tüm çabalar,

modernleşme dönemi olarak adlandırılan süreçte gerçekleşiyordu.

Osmanlı yenileşme dönemini Lale Devri’ne (1703–1730) kadar götürmek

mümkündür30. Devlet anlayışımızdaki modernleşmenin gerçek başlangıcını ise

Tanzimat Fermanı (1839) oluşturur31. Aynı zamanda modern anlamda bir

kanunlaştırma hareketi de Tanzimat’ın ilanı ile başlar32. Bu durumda, Lale

Devri’nden Cumhuriyet’in İlanı’na (1923) kadar, Osmanlı Devleti için yaklaşık iki

asırlık bir modernleşme sürecinden söz edilebilir. Dünya tarihi çok hızlı bir gelişim

ve değişime sahne olmuştur. Fakat bu değişim modernleşme sürecinde daha yoğun

bir şekilde gerçekleşir. Osmanlı Devleti de bu değişimden etkilenmiştir.

Osmanlı Devleti modernleşme dönemi, tarihçiler ve özellikle yabancı tarihçiler

tarafından dikkatle incelenmiştir. Modernleşme süreci idari, iktisadi ve sosyal

alanları bünyesine aldığı gibi, eğitimi de kapsamaktadır. Osmanlı Devleti’nin bu

tarihi dönemine verilen önem ve araştırmacıların ilgisinin sonucunda, birçok çalışma

ortaya konmuştur33.

İlme önem veren padişahların tahttaki yerini alması, eğitimde kaybedilen yılları

yerine getirmek için verilen bir mücadelenin başlamasına da vesile olacaktır. Bu

noktada III. Mustafa’yı (1768-1774), III. Selim’i (1789-1807) ve II. Mahmut’u

(1808-1839) anmak gerekecektir. III. Mustafa ve III. Selim’in eğitim alanındaki

yenilikleri askeri mekteplerin açılması ile ilgili olmuştur. II. Mahmut ise, eğitimin

hemen tüm alanını ilgilendirecek yenilikleri uygulamıştır. Bunlardan biri de, ilk

s.24-31 ve127-130 ; Akli bilimlere önem verilmesi gerektiği konusunda bk. Kâtip Çelebi, Mizan’ül Hak fi İhtiyari’l Ehak, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1306, s.4-13 30 Bu konuda bk. Enver Ziya Karal, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s. 16. 31 Halil İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda Batı’nın Etkisi”, Belleten, C: XXVIII, S: 112, Ekim 1964, s.605. 32 Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s.165. 33 Osmanlı Devleti’nde modernleşme konusunda birçok çalışma mevcuttur. Bunlardan birkaçını sıralayacak olursak bk. Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006; Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev.Mehmet Harmancı,İstanbul, 1983; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.

9

rüşdiye mekteplerinin kurulmasıdır. Rüşdiyelerin kurulması öğretmen yetiştiren

kurumlar açısından oldukça önemlidir. Çünkü ilk darülmuallimin34, açılan bu rüşdiye

mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere inşa edilmiştir. Öğretmen okullarının ikinci

olarak açılma tarihleri ise Sultan Abdülaziz dönemine tesadüf etmektedir. Fakat en

önemlisi darülmualliminlerin taşraya yayılma sürecidir. Çünkü Tanzimat dönemi

eğitim alanındaki yenileşme süreci özellikle İstanbul merkezinde etkili olmuştu.

Oysaki taşrada da yeni okulların kurulması gerekmekteydi ve bu süreçte, Sultan II.

Abdülhamit ve zamanının büyük bir önemi vardır.

Darülmualliminlerde Türkçe’ye byük önem verilmişti. maarif nezareti,

darülmualliminin kuruluş amacını, medreselerden ayrı bir eğitim usulü yürütmek ve

eğitimde Türkçeye daha fazla yer ayırmak olarak açıklamıştır. Maarif Nazırı Kemal

Efendi Arapça ve Farsça’ya daha az olmak üzere, asıl Türkçe’ye gayret sarfedilmesi

için çaba gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir35.

Eğitim tarihimizde medreseler dışında, mekteplerin de açılmaya başlaması

üzerine, eğitimde ikililik meydana gelmiştir. Bu iklilik sonrasında özellikle rüşdiye

mekteplerinin sayısında bir artış olmuştu.

Osmanlı Devleti’nin idaresinin sonlarına doğru (1878), Bosna’da 917 mektep, 43

medrese, 28 rüşdiye mektebi bulunduğu anlaşılmaktadır36. 1881’de Trabzon’da tüm

sancaklarla birlikte 1811 mektep, 258 adet medrese ve 22 rüşdiye mektebi

bulunmaktaydı37. Medreseler, modernleşme döneminde bir kenara bırakılmamış,

ihtiyaç dâhilinde medreselerde düzenlemeler olmuştu.

Osmanlı Devleti eğitim sistemi hakkında kanun, tüzük ve yönetmeliklerde yer

alan bilgiler, eğitimdeki işleyişi ve işleyişte daha çok hangi konulara dikkat

edildiğini görmemiz açısından oldukça önemlidir. Eğitimle ilgili son dönemde

yürürlüğe giren nizamnameler içerisinde, 1869 senesinde yayınlanan “Maarif-i

Umumiye Nizamnamesi” nin ayrı bir yeri vardır. Eğitim alanında temel nitelikteki bu

nizamnamenin hükümleri geniş bir alanı ihtiva etmektedir. Nizamname eğitimde

derecelendirme yapmış ve bunun sonucunda, ilk, orta ve yüksek eğitim şeklinde 34 Darülmuallimin erkek muallim mektebi olarak tanımlanmaktadır. Bk. M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul, 1993, s.400. 35 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C 1-2, s.574. 36 Branislav Djurdjev, “Bosna-Hersek” DİA, c.6,İstanbul, 1992,,s. 304 37 Hayrettin Arıcı, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti’nde Eğitim, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2006 s.29,45

10

kademeler oluşmuştur. Maarif-i umumiye nizamnamesi gibi, 1913 senesinde

yayınlanan “Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati” de eğitim tarihimiz açısından

önemlidir. Bunun dışında, konumuzu teşkil eden darülmuallimin ve

darülmuallimatlar38 hakkında nizamnameler vardır. Bu nizamnamelerden

darülmuallimin ve darülmuallimat için ortak olarak hazırlananları olduğu gibi, yalnız

darülmuallimin veya sadece darülmuallimatla ilgili tüzük ve yönetmelikler de çeşitli

tarihlerde yürürlüğe girmiştir. Bu nizamnamelerde, Osmanlı Devleti’nde öğretmen

yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.

Ayrıca, maarif teşkilatı ve teftişle ilgili nizamnameler de mevcuttur.

XIX. yüzyıl sonlarında, eğitimde medreseler dışında bir gelişme söz konusudur.

Fakat gelinen nokta yeterli düzeyde değildir. Bunu, Sultan II. Abdülhamit döneminde

padişaha sunulan bir layihadan anlamak mümkündür.

Miralay Celalettin Bey konuyla ilgili olarak “Medreselerin Islâhı Layihası”nı

kaleme almıştır. Layihada eğitimle ilgili görüşler ifade edilmiştir. Eğitim tarihi ile

ilgili bir konuda, okuma yazma oranı önemli bir veri olarak bilinmektedir. Layihada

bununla ilgili bilgiler yer almaktadır. Buna göre, İngiltere, Fransa ve Almanya’da

halktan %18-20 kadarı okuma yazma bilmekte olduğu halde, Osmanlı Devleti’nde

ise eline aldığı açık bir ibare veya kitabı okuyup anlayabilenlerin oranı %3’ten fazla

değildir39. Tabi bu oranlar eğitimin genel durumunu yansıtması bakımından

önemlidir. Fakat, bu dönemde eğitimin taşrada gelişmesi için öğretmen yetiştiren

kurumların çeşitli merkezlerde açılmaya başlaması söz konusudur ve aynı zamanda

eğitimin gelişmesi için gayret sarf edilmektedir. Layihada öğretmen yetiştirme

meselesine de değinilmiştir.

Layihaya göre, eğitimsizik bir türlü yok edilememiştir. Küçük ve büyük

mektep muallimliklerine adam yetiştirmek için öğrencilerden bir miktarı

darülmuallimine alınmakta ise de oradan yetişen muallimler rüşdiye mektebine dâhi

yeterli gelmemektedir.40. Osmanlı Devleti’nde bir ibtidâîye veya sıbyan mektebi

mezunu sayısı gibi, okuyan sayısı da oldukça sınırlıdır. İdadiler ve sultaniler ise daha

sonraki yıllarda açılmaya başlamıştır. Eğitimde çoğu uygulama veya yeniliğin 38 Darülmuallimat lügatta kız öğretmen okulu olarak geçmektedir. bk. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara, 2006, s.319. 39 BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310. 40 BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310.

11

günümüze yakın bir geçmişte ortaya çıkmaya başladığı görülür. Öğretmen yetiştiren

kurumları da bu kapsamda değerlendirmek mümkündür. Bu kurumların taşrada

açılmaları ile eğitimin gelişmesi hedeflenmiştir.

İstanbul’un eğitim ve kültür merkezi olması, eğitim tarihimizde, öğretmen

yetiştiren kurumlar içerisinde, bu şehirdeki darülmuallimin ve darülmuallimatın daha

fazla tanınmasını sağlar. İstanbul Darülmuallimini, ibtidâîye, rüşdiye, idadiye

mekteplerine öğretmen yetiştirmiştir. Farklı şubelerde eğitim veren darülmuallimin

gibi darülmuallimat da ibtidâîye ve kız rüşdiyeleri için bayan öğretmen adayları

mezun etmiştir. Ayrıca darülmualliminin beden eğitimi ve darülmuallimatın

anaokulu öğretmeni yetiştiren kolları da II. Meşrutiyet sonrasında açılmıştır. Bunun

dışında darülmuallimin ve muallimat’ın uygulama okulları eğitim vermekteydi.

Darülmualliminler, 1870 senesinden itibaren, başta Rumeli ve Anadolu

şehirlerinde olmak üzere, Ortadoğu ve Kuzey Afrika şehirlerinde de kurulmaya

başlamıştır. Aynı şekilde darülmuallimatlar da, Osmanlı Devleti’nin farklı

vilayetlerinde açılmıştır.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminden itibaren, doğrudan ve resmi statüde

öğretmen yetiştiren kurumlar darülmuallimin ve darülmuallimatlardır. Bunun dışında

farklı mekteplerden mezun olanların veya hususi mektepler ile özel ders alanların

öğretmen olarak vazife yaptıkları da görülür. Kaza ve karyelerdeki sıbyan

mekteplerinde, her çeşit mektep mezunu öğretmenlik yapmıştır. Fakat öğretmen

yetiştiren kurumların açılması ile bu durum değişmeye başlamış, dolayısıyla, yalnız

darülmuallimin ve darülmuallimat mezunlarının öğretmenlik yapmaları Osmanlı

Devleti’nde eğitimin bir hedefi olarak belirlenmiştir. Buradan, öğretmenliğin meslek

olarak algılanmasının ve bu mesleği yalnız öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun

olanlar tarafından yürütülmesinin gerekliliğine önem verildiği anlaşılmaktadır.

Bunun yanında, özellikle darülfünun ve mülkiye mektebi gibi yüksek okullardan

mezun olan öğrencilerin de, öğretmenlik yapabildikleri bilinmektedir. Eğitimin amaç

ve hedeflerine uygun düşmese de, rüşdiye, idadiye ve sultaniye mektepleri ile çok

farklı alanlarda açılan onlarca mektep mezunlarından da öğretmenlik yapanlar vardır.

Bu çalışmada doğrudan öğretmen yetiştiren resmi kurumlar incelenmiştir.

Osmanlı Devleti geniş sınırlar içerisinde farklı millet ve dinden insanları

barındırmaktaydı. Bunları bir ahenk içerisinde, bir düzen dâhilinde tutmak özellikle

12

son dönemde güç olmuştur. Öğretmen yetiştirmenin gayrimüslim boyutu da

bulunmaktadır. Gayrimüslümlere ait okulların sayısı, Osmanlı Devleti’nin son

döneminde hiç de azimsanacak oranda değildir. Bu okulların da öğretmen ihtiyacı

bulunmaktadır. Gayrimüslim okullara öğretmen yetiştiren kurumlar da, yine

gayrimüslimlere aittir. Bu okullar Osmanlı Devleti’nde “hususi mektepler” sınıfında

yer almaktadır.

Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat Fermanı’nın ilanını (1839) çeşitli alanlarda

olduğu gibi eğitim tarihimiz açısından da değişim ve gelişimin bir miladı olarak

değerlendirebiliriz. Çünkü gerek eğitim alanında, gerekse diğer alanlarda alınan

önemli kararların bu tarihten sonra işleme konulduğu bilinmektedir. Her ne kadar

Tanzimat Fermanı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda doğrudan eğitimle

ilgili bir düzenleme veya emir bulunmasa da, fermanın ilanını takip eden yıllarda

eğitimle ilgili önemli düzenlemeler yapılmıştır.

Tanzimat’ın kelime köküne bakıldığı zaman “nizam” kelimesi ile karşılaşırız.

Nizam, kelimesinden yola çıkarak, Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda düzeninin

tam olarak işlemediği veya yıllardır süren düzensizliğe bir çare arama düşüncesine

gidildiği anlaşılmaktadır.

Tanzimat Fermanı’nda vergi ve tımar sistemi gibi ekonomik veya mâli konular

ele alınmasına rağmen, eğitim konusuna değinilmemiştir41. Bu nedenle tanzimatın

doğrudan değil de, dolaylı olarak eğitimi etkilemesinden söz edilebilir.

Tanzimat sonrası eğitim alanında yapılan çalışmalardan ilki, rüşdiyelerin açılmış

olmasıdır. Rüşdiyelerin açılması, öğretmen okulunun açılmasının da sebebini teşkil

eder. Eğitimin merkez ve taşra teşkilatı da, yine Tanzimat sonrasında şekillenmiştir.

geçici maarif meclisi kurulmuş ve maarif-i umumiye nazırlığı oluşturulmuştur.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat sonrasında öğretmenlik yapabilmek için üç türlü

belge düzenlenmiştir. Bunlardan ilki, darülmuallimin mezunlarına verilen

şehadetname, ikincisi açılan sınavla öğretmenlik için yeterli vasıflara sahip olduğunu

kanıtlayanlara verilen ehliyetnamedir. Üçüncü belge de ehliyetnamesi olup da,

41 Bk. Reşat Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK, Ankara, 1985, s.174-176.

13

öğretmenliğe seçilen ve tayin edilenlere, memuriyetine ilişkin verilen

itimatnamedir42.

Çalışmamızda cevabını bulmaya çalıştığımız soruları, maddeler halinde şu

şekilde ifade edebiliriz:

Osmanlı Devleti eğitim sistemi içerisinde, öğretmen yetiştiren kurumlar nasıl

bir yer edinmişti?

Darülmuallimin ve darülmuallimatlar ne zaman kuruldu? Taşrada ne zaman

açılmaya başladı?

Darülmuallimin ve darülmuallimatların eğitime katkısı hangi ölçülerde idi?

Bu katkıları nitelik ve nicelik açısından nasıl tasnif edebiliriz?

Öğretmen yetiştiren kurumlar çerçevesinde eğitim tarihimize ilişkin

çıkarımlar yapmak mümkün müdür?

Eğitim tarihimizde, siyasi gelişmelerin eğitime etkileri ne şekilde olmuştu?

Eğitimi ve öğretmen yetiştirmeyi etkileyen diğer unsurlar nelerdi?

Cumhuriyet’in ilanına kadar öğretmen yetiştiren kurumlarda veya öğretmen

yetiştirme sisteminde hedeflere erişme oranı nedir?

Öğretmen yetiştiren kurumları yatılı veya gündüzlü olması ile ibtidaiye veya

rüşdiye şubesine muallim yetiştirmesi gibi özellikler bakımından nasıl tasnif

edebiliriz?

Darülmuallimin, darülmuallimat ile maarifin merkez ve taşra yönetimi

nasıldı?

Darülmuallimin ve darülmuallimat hakkında hangi nizamname ve

talimatnameler hazırlanmıştı? Bu nizamnamelerde yer alan hükümler neler

ihtiva etmekteydi?

Öğretmen yetiştirme konusunda karşılaşılan güçlükler nelerdi?

Darülmuallimin ve darülmuallimatlar öğrencilerini, öğretmenlerini,

binalarını, ders araç gereçlerini yeterli düzeyde temin edebilmiş miydi?

Bunları temin ederken nasıl bir yol izledi?

Öğretmen yetiştiren kurumlar yeterli mezun verebildi mi?

Öğretmen tayininde nasıl bir yol izlenmekteydi?

42 BOA., ŞD, 220-5, 1323.M.15.

14

Darülmuallimin ve muallimatlarda görev yapan öğretmenler hangi okullardan

yetişmekteydi?

Öğretmen yetiştiren kurumlarda medrese etkisi görülüyor muydu?

Darülmuallimin ve darülmuallimatlarda teftiş uygulamaları nasıldı?

Teftiş ve denetim konularında hazırlanmış nizâmnâme ve talimatnameler

nelerdi? Bu nizâmnâme ve talimatnamelerde teftişle ilgili hükümler nelerdi?

Öğretmen yetiştiren kurumlarda bu hükümlere ne ölçüde uyulmaktaydı?

Amaç

Öğretmen yetiştirme ile ilgili olarak yapılan çalışmalar içerisinde telif ve tetkik

eserler yanı sıra, birçok tez çalışmasının olduğu da görülür. Yapılan çalışmaların bir

çoğu cumhuriyet sonrası dönemi içine alırken, cumhuriyet öncesi dönemle ilgili

olarak yapılan çalışmalar da mevcuttur. Ortaya konulan bu çalışmalarda özellikle

İstanbul merkezinde açılan darülmuallimin ve darülmuallimat’a yer verilmektedir.

Ayrıca öğretmen okullarının çeşitli vilayetlerle, sancak merkezlerinde açılarak

sayılarının arttığına değinilmiştir. Fakat, öğretmen okullarının taşradaki durumu ve

bu okullarda eğitim ve öğretimin işleyişine ve teftiş uygulamalarına ilişkin müstakil

çalışmaların fazla olmadığı görülmektedir.

Öğretmen yetiştirme ve öğretmen yetiştiren kurumlar konusunun geniş bir

içeriğe sahip olması nedeniyle, bu konunun kapsamlı bir şekilde incelenmesi gerekli

görülmüştür. Bu kurumların, cumhuriyet öncesindeki durumu, İstanbul dışındaki

merkezlerde eğitime katkıları ve eğitim tarihimizdeki yeri ile ilgili ayrıntılı bir

araştırma ve inceleme yapılmak istenmiş, aynı zamanda bazı hususlar günümüz

eğitim sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.

Osmanlı Devleti’nin geniş coğrafyasının farklı bölgelerinde kurulan

darülmuallimin ve darülmuallimat’ların toplam sayısının seneden seneye değiştiği

tarihi kaynaklardan anlaşılmaktadır. Zira, bazı merkezlerde yeni öğretmen okulları

açılırken, bazı merkezlerde mevcut olanlar kapatılmıştır. Çeşitli nedenlerle kapanan

bu okullar, gerekli fiziksel ve alt yapı imkânları ile öğretim elemanı ve öğrencisi

15

temin edildikten sonra tekrar açılmıştır. Bu nedenle, Osmanlı Devleti’nde toplam şu

kadar öğretmen okulu vardı demek zordur. Ancak Osmanlı Devleti’nde belirli bir

senede, ne kadar öğretmen okulunun eğitim vermekte olduğu kaynaklardan

öğrenilebilir. Dönemler halinde inceleyecek olursak, 1870 senesinde açılmaya

başlayan vilayet darülmualliminlerinin sayısı 1886’da 14; 1905’de 26 ; 1911’de 38;

1914’te 22’dir. 1923 yılına gelindiğinde ise, 13 darülmuallimin, yedi darülmuallimat

eğitim vermekteydi.

Günümüzde öğretmen yetiştirme konusu ile ilgili olarak kitap, makale vb.

yayınlar vardır. Bu tür çalışmaların bazılarında “öğretmen yetiştirme sorunu”

şeklinde meseleye yaklaşılmaktadır. Buradan öğretmen yetiştirmenin bir mesele, bir

sorun olarak algılandığı anlaşılmaktadır. Öğretmen yetiştirme sorunu nitelik ve

nicelik yönünden değerlendirilebilir. Tarihte hem sayısal açıdan, hem nitelik

açısından yeterli öğretmen bulunamıyor idi. Fakat günümüzde bu verimsizliği sayısal

olarak açıklamak zordur. Çünkü yeterli miktarda öğretmenin yetişmekte olduğu

bilinmektedir. Aslında konuyla ilgili olarak yapılan her çalışma, öğretmen yetiştirme

ile ilgili olarak, sorunun bir cephesine ışık tutmaktadır. Bu çalışmalar toplu olarak

değerlendirildiğinde, bu soruna yaklaşımda daha pratik çözüm önerileri

getirilebilecektir.

Eğitim tarihimizde de, öğretmen yetiştirme sorununun olduğunu ifade etmek

mümkündür. Bu sorunlara ilişkin aranan çözüm yollarının ve bulunan çözümlerin

incelenmesi, günümüzde ortaya çıkan benzer sorunlara nasıl yaklaşılması gerektiği

konusuna yardımcı olacaktır. Bu nedenle geçmişteki uygulamaları irdelemek

gerekmektedir.

Çalışmamızda, modernleşme döneminde öğretmen ihtiyacının nasıl

karşılandığı konusu ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nde tanzimat

sonrasında kurulmuş ve eğitim faaliyetlerini yürütmüş kız ve erkek öğretmen

okullarının daha yakından tanınması hedeflenmiş ve günümüz öğretmen yetiştirme

sisteminin temeline inilmek istenmiştir. Bu okulların seçilmesinde, öğretmenin

eğitim hayatımızdaki rolü etkili olmuştur. Darülmuallimin ve darülmuallimat, aynı

zamanda meslek okulu grubunda yer almaktadır. Bu okulların diğer bir önemi, yalnız

İstanbul’a özgü olmamalarıdır. Osmanlı Devleti’nin hemen her bölgesinde bulunan

öğretmen okullarının nasıl açıldığı, alt yapısının ne şekilde sağlandığı, öğrencilerin

16

nasıl bir eğitim aldığı, dolayısıyla eğitim faaliyetlerinin nasıl yürütüldüğüne ilişkin

bilgi verilmek istenmiştir. Darülmuallimin ve muallimat, teftiş uygulamalarının

eğitim tarihimizdeki işleyişini kurumlar bazında görmek amacıyla ve öğretmen

yetiştiren kurumlar olması nedeniyle özellikle seçilmiştir.

Genel anlamda çalışmamızın amacı ise, eğitim tarihimize ilişkin tespitler

yapmaktır. Eğitimin önemli ve vazgeçilmez bir ögesi olan öğretmeni yetiştiren

darülmuallimin ve darülmuallimat çerçevesinde, yakın tarihte eğitimin işleyişine

ilişkin ayrıntılar ortaya konulmak istenmiştir.

Yöntem ve Kaynaklar

Araştırmamızda kullanılan kaynak, belge, kitap ve süreli yayınlara geçmeden

önce, konumuzla ilgili doğrudan ve dolaylı olarak, daha önce yapılan çalışmalara yer

vermek faydalı olacaktır. Öğretmen yetiştirme meselesi, günümüzde birçok kitap,

makale veya bilimsel çalışmaların konusunu oluşturmaktadır. Bu da meselenin

önemini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Bu çalışmaların ortak yönü,

öğretmen yetiştirme sisteminin, cumhuriyetten sonraki sürecine ilişkin ayrıntılardan

bahsetmesidir. Bunun yanı sıra cumhuriyet öncesinde öğretmen yetiştirme

konusunda yapılan çalışmalar da bulunmaktadır. Fakat bu çalışmalar konuyu yalnız

Osmanlı Devleti ile sınırlı tutmamış, konu cumhuriyet sonrasına da taşınmıştır.

Hasan Ali Koçer’in “Türkiye'de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967)” isimli

eseri 1967 senesine kadar konuyu getirmektedir. Cemil Öztürk’ün “Atatürk Devri

Öğretmen Yetiştirme Politikası” adlı daha sonra Türk Tarih Kurumu tarafından

basılan doktora tezinde “Osmanlı İmparatorluğu’nda Öğretmen Yetiştirme ve

Öğretmen Yetiştiren Kurumlara Toplu Bir Bakış” şeklinde bölüm başlığı

bulunmaktadır. Bu eser konuyu 1939 senesine kadar getirmiştir. Öztürk’ün

“Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar” başlıklı konuyla ilgili

bir eseri daha bulunmaktadır. Bu eser öğretmen yetiştirme konusunu tanzimattan

itibaren ele alarak, kitabın basım yılı olan 1998’e kadar getirmektedir. Eser,

öğretmen yetiştirmenin tarihini ele alan çok kapsamlı bir çalışmadır. Bunun dışında

eğitim tarihimizin temel eserlerinden, Osman Nuri Ergin’in beş ciltlik “Türkiye

Maarif Tarihi” isimli eseri bulunmaktadır. Burada öğretmen yetiştirme konusuna da

17

yer verilmiştir. Yine, Yahya Akyüz’ün “Türk Eğitim Tarihi” adlı geniş içerikli, temel

nitelikte bir eseri mevcuttur. Belirli bir dönemin eğitim tarihini kaleme almış olan

Mustafa Ergün’ün “II.Meşrutiyet Devri Eğitim Hareketleri” ile “Atatürk Devri

Eğitim Hareketleri” adlı kitaplarını da belirtmek gerekmektedir. Ayrıca, Bayram

Kodaman’ın “II.Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi” adlı eserinden bahsedebiliriz.

Yukarıda belirtilen kitapların konumuzla doğrudan ilgili olanı ilk üçüdür. Diğer

kitaplar, eğitim tarihimize ilişkin kaynak nitelikte eserlerdir. Bu kitaplarda, Osmanlı

Devleti’nde öğretmen yetiştirme sistemine ilişkin bilgiler, bölümler içerisinde yer

almıştır. Çalışmamızda bu eserlerden faydalanılmıştır. Ancak kaynaklarımızın büyük

bir bölümünü arşiv belgeleri oluşturmuştur.

Araştırmamız ağırlıklı olarak arşiv vesikalarına dayandırılmıştır. Başbakanlık

Osmanlı Arşivinde, eğitimle ilgili yapılacak araştırmalarda dosya taraması

yapılabilmektedir. Dosyalar konularına göre tasnif edilmiştir. Tasnif edilen bu

dosyalar kodlanmıştır. Buna göre, Maarif Heyet-i Teftişiye (MF.HTF) dosyalarına,

Maarif İstatistik Kalemi (MF.İST) dosyalarına, Maarif Tedrisat-ı Âliye (MF.ALY),

Maarif Meclis-i Kebir (MF.MKB), Maarif Gayr-i Müslim (MF.MGM) gibi

kalemlere ait dosyalara bakılmıştır. Bu kalemlerdeki dosya sayıları farklıdır. Fakat,

dosyaların her birinde ortalama yüz elliye yakın belge ve yaklaşık iki yüz elli sayfa

bulunmaktadır. Maarif Heyet-i Teftişiye ve Maarif İstatistik kalemlerine ait

dosyaların hepsi incelenmiştir. Konuyla ilgili olan bölümlerin fotokopisi alınmak

suretiyle çoğaltılmış ve günümüz Türkçesine çevrilerek, çalışmamızda yer

verilmiştir. Maarif-i Âliye dosyaları 1289-1341 yılları arasındaki belgeleri

içermektedir. Bu dosyaların her yılına ait nüshalar üzerinde çalışılmıştır. Maarifle

ilgili tüm iradeler incelenmiştir.

Arşivde ayrıca, Şura-yı Devlet katologlarındaki, Maarifle ilgili bölümler

taranmıştır. Arşivde değişik konular üzerinde hazırlanmış defterler içinde eğitime ait

bilgilere de bakılmıştır. Taradığımız defterler arasında, Başbakanlık Nezaret Gelen

Giden Defterleri ile Kavanin ve Nizamat Defterleri yer almaktadır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde eğitimle ilgili olarak Maarif Mektubi Kalemi

(MF.MKT) belgelerinin tümü taranmıştır. Mektubi kalemi adından da anlaşılacağı

üzere Osmanlı Devleti’nde maarife ait meselelerde yazışmaların yapıldığı kalemdir.

Sadrazamlıktan maarif nezaretine, bakanlığın, maarif müdürlerine, maarif

18

müdürlerinin öğretmen yetiştiren kurumların idarecilerine vb. gönderdiği yazılar

mektubi kaleminde yer almaktadır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi yanı sıra, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde de

çalışmalar yapılmıştır. Cumhuriyet Arşivi’nde, konu ile ilgili yaptığımız tarama

sonrasında elde ettiğimiz belgelerin fotokopisi alınmak suretiyle, bugünkü alfabeye

edilmiştir.

Arşiv dışında, çalışmalarımıza kütüphanelerde devam edilmiştir. Bu kütüphaneler

arasında Bayezid Devlet Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu,

Milli Kütüphane, İstanbul İl Halk Kütüphanesi ile Konya’daki kütüphaneler yer

almaktadır.

Kütüphanelerde, gazete (yalnız takvim-i vekâyi), düstur, maarif salnameleri,

vilayet salnameleri, TBMM Zabıt Cerideleri ve Osmanlı Meclis-i Mebusan Zabıt

Cerideleri gibi süreli kaynak eserlerin taramaları yapılmıştır. Bu yayınlarda

konumuzla ilgili bölümler günümüz harflerine çevrilmek suretiyle çalışmamızda

kullanılmıştır.

Çalışmamızda ayrıca Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ne Konya Maarif

Arşivi’nden getirilen belgelere de bakılarak teftişle ilgili defterler tarandı. Muallim

teftiş defterleri veya teftiş defterlerine bakılmak suretiyle, bu defterlerde

darülmuallimin veya darülmuallimat ile ilgili kayıtlar incelendi.

Arşiv ve kütüphaneler dışında çalışmamızda tez çalışmaları incelenmiştir.

Yükseköğretim Kurumu (YÖK) dökümantasyon dairesinden tez çalışmaları

taranarak, öğretmen yetiştirme konusu ile ilgili tezler tespit edilmiş ve bu tezlerin

içerikleri incelenmiştir. Orijinal içerikli ve konumuzla doğrudan ilgili bölümlerden

alıntılar yapılmıştır.

İçerik

Çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Osmanlı Devleti’nde

öğretmen yetiştiren kurumların kuruluşlarına yer verilmiştir. Darülmuallimin ve

darülmuallimat ilk olarak İstanbul’da kurulmuştur. Bu okulların şubeleri de

bulunmaktadır. Bu şubelerin açılış tarihleri ile öğretmen yetiştiren kurumların

kurulma sürecinden bahsedilmiştir. Ayrıca öğretmen okullarının İstanbul dışında

19

kurulanlarının açılış tarihleri belirtilmiştir. Öncelikle vilayet merkezlerinde

kurulmasına izin verilen öğretmen okulları, müstakil sancaklarda da kurulmaya

başlamıştır. Öğretmen okullarının sayısı yıllara göre farklılık göstermiştir. Hangi

sene ne kadar öğretmen okulu olduğu ve bunların hangi vilayet veya livalarda yer

aldığına değinilmiştir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’ndeki öğretmen okulları genel

olarak ve toplu bir bakış açısıyla ele alınmıştır.

İkinci bölümde öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimleri incelenmiştir.

Öncelikle yönetim ve eğitim yönetimi kavramlarına ve Osmanlı Devleti’nde eğitimin

genel olarak nasıl idare edildiği konusundaki bilgilere yer verilmiştir. Maarif-i

umumiye nazırı’ndan itibaren hiyerarşik olarak eğitimde görev alan memurlara ve

meclislere değinilmiştir. Ardından öğretmen okullarındaki eğitim yönetimi ile okul

ve sınıf yönetimine bakılmıştır. Eğitim yönetimi, okul ve sınıfın işleyişine ilişkin tüm

unsurları içine almaktadır. Dolayısıyla, öğretmen okullarının dersleri, ders araç

gereçleri, bütçesi ve mâli yapısı, öğrencileri, sınavları, muallimleri, mezunları, sosyal

ve kültürel faaliyetleri gibi konulara açıklık getirilmiştir.

Üçüncü bölüm taşra darülmualliminlerindeki eğitim yönetimi ile ilgilidir. İstanbul

darülmuallimini ve taşra darülmualliminlerinde eğitim yönetimi ayrı bölümler

halinde incelenmiştir. İstanbul dışındaki darülmualliminleri de, çalışmamızda

gruplandırmayı uygun gördük. Gruplamayı Anadolu, Rumeli, Ortadoğu

darülmualliminleri ile diğer darülmualliminler şeklinde tasnif ettik. Her bölümde o

bölgenin darülmualliminlerinin muallimleri, öğrencileri, okul binaları, dersleri,

öğrenim süreleri gibi maddelere ilişkin ayrıntılara ve bu kurumların çeşitli

sorunlarına yer verilmiştir.

Dördüncü bölüm, öğretmen okullarındaki denetim ile ilgilidir. Burada öncelikle

teftiş, denetim, disiplin kavramlarının tanımı yapılmıştır. Ardından, Osmanlı

Devleti’nde teftiş uygulamalarının tarihine kısaca yer verilmiştir. Nizamname ve

talimatnamelerdeki teftişle ilgili maddeler orijinal halinden günümüz harflerine

çevrilmek suretiyle sunulmuş ve eğitim tarihimizde denetimle doğrudan ve dolaylı

olarak görevli memur ve meclislere ilişkin açıklamalar yapılmıştır. Öğretmen

okullarında yapılan teftiş uygulamalarına değinilmiştir. İstanbul Darülmuallimini ve

darülmuallimatında uygulanan teftiş örnekleri ile taşra öğretmen okullarındaki

denetimlerden örnekler verilmiştir. Öğrenciler ve öğretmenler çeşitli nedenlerle

20

ödüllendirilmişlerdir. Aynı şekilde çeşitli cezalar düzenlenmiştir. Öğrenci ve

öğretmenlere verilen ödüller ile maarif madalyaları hakkında bilgi verilmiştir.

Beşinci bölüm, eğitim tarihimizde önemli bir yeri olan öğretmen okullarına ilişkin

hazırlanmış olan nizâmnâme ve talimatnameler hakkındadır. Yalnız darülmuallimine

ilişkin ve yalnız darülmuallimatla ilgili tüzük ve yönetmelikler bulunmaktadır. Aynı

şekilde her ikisi için ortak olarak hazırlanan tüzükler de vardır. Burada da yine toplu

bir bakış açısıyla darülmuallimin ve darülmuallimatlara ilişkin tüm yönetmeliklere

yer verilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda doğrudan darülmuallimin ve

darülmuallimatla ilgili olmayıp maarifle ilgili nizamnameler de vardır ve bunlarda

öğretmen okullarını ilgilendiren maddeler yer almaktadır. Bu yönetmelik ve

tüzüklerin öğretmen okullarına ilişkin hükümleri çalışmamızda belirtilmiştir. Bunun

dışında bazı nizamnameler ilerleyen yıllarda tekrar düzenlenmiştir. Düzenleme

yapıldıktan sonra yürürlüğe giren maddelere ayrıca değinilmiştir.

Tezin sonuç bölümünde çalışmamızda ulaştığımız sonuçlar belirtilmiş, giriş

bölümündeki soruların cevabı verilmiştir.

Ekler kısmında ise, diploma, nizamname, teftiş, öğrencilerin hazırladığı dilekçe,

sınav cetveli, 1915 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin feshine ilişkin kararname

gibi çeşitli belgelerden örnekler konulmuştur. Tez çalışmamızın sonunda yararlanılan

kaynaklar tasnif edilerek belirtilmiştir.

21

BİRİNCİ BÖLÜM

DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU

Osmanlı Devleti’nde doğrudan ve modern usullerle öğretmen yetiştiren

kurumlardan ilki İstanbul’da kurulmuştur. Bu kurum, erkek öğretmen adaylarını

rüşdiye mektepleri için yetiştirmekle mükellefti. Bu okula “öğretmen yetiştiren yer”

mânasına gelen darülmuallimin ismi verilmiştir. Daha sonra, darülmuallimin’e ait

çeşitli şubeler açılmış, ardından bayan öğretmenler yetiştirmek üzere darülmuallimat

1870 senesinde kurulmuştur. İstanbul’daki bu okulların benzerleri Osmanlı

Devleti’nin farklı vilayetlerinde de açılmaya başlamıştır. Bunların yanında Terbiye-i

Bedeniye Mektebi ve Ana Muallim Mektebi, okul öncesi ve beden öğretmenlerini

yetiştiren şubeler olarak İstanbul’da açılmıştır. Tüm bu okulların kuruluşları ile ilgili

bilgilere bu bölümde yer verilecektir. Fakat öncelikle, eğitim tarihimizde öğretmen

yetiştiren kurumlara neden ihtiyaç duyulduğuna bakabiliriz.

1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN

İHTİYAÇ

Eğitimin temel ve vazgeçilmez unsurlarından biri öğretmendir. Tarihte muallim

veya müderris olarak isimlendirilen öğretmenin yetişmesi eğitimin niteliği ve

verimliliği açısından önemlidir. Osmanlı eğitim sisteminde medreseler devletin

kuruluş yıllarından, son dönemlerine kadar yerini muhafaza etmiştir. Hatta II.

Meşrutiyet döneminde dahi medreselerde ıslah çalışmaları yürütülmüştür.

Medreseler işleyişini kendi içinde devam ettirmiş, çeşitli şube ve derecelerde eğitim

vermiş, müderrisler de medreselerden yetişmiştir.

İlkokul düzeyinde sıbyan mekteplerinde eğitime devam edilirken, yeni usul

üzere eğitim veren ibtidâîye mektepleri de eğitim tarihimizdeki yerini almıştır.

İbtidâîye mekteplerinde eski usul üzere yetişmiş muallimlerin bulunması, eğitimin

kalitesini etkilemekte ve bu şekilde eğitimde istenilen hedeflere ulaşılması da güç

olmaktaydı. Dolayısıyla eğitim programları ve yöntemleri bakımından eski ve yeni

22

ayrımının olması nitelikli ve istenilen vasıflarda öğretmen yetiştirilmesini

gerektirmişti.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminde, öğretmen yetiştiren kurumların

açılmasında üç faktörün etkili olduğu ifade edilebilir. Bunlardan ilki medresler

dışında modern mekteplerin kurulması, diğeri, yeterli seviyede ve sayıda öğretmen

bulunamamasıdır. Son olarak da eğitimde yeni usulün yerleşmeye başlamasıdır. Yeni

usulle eğitim verecek muallimlerin bu usule aşina olmaları gerekecektir.

“Usul-ı Cedide” (yeni usul) Tanzimat sonrası eğitimdeki gelişmeleri anlatmak

üzere kullanılmıştır. Öğretim usulünün ve izlenen yolun kolaylaştırılması, yani

öğrencilerin kısa sürede ilmi olgunluk kazanabilmelerini ifade etmektedir43.

Öğrenciler, sıbyan mektebinden sonra, rüşdiye mektebine giderek, bu

mekteplerde toplam dokuz sene öğrenim görmüş olmaktaydı. Dolayısıyla çocukların

bu süreyi boş yere geçirmemesi, yani verimli bir şekilde değerlendirebilmeleri için

talim usulünü iyi bilen hocaların eğitim vermesi gerekli görülmüştü44.

Eğitim tarihimizde, modernleşme döneminde yeni usulün yaygınlaşmaya

başlaması, eğitime bir hareketlilik getirmiştir. Bunu, tarihi şahsiyetlerin

hatıralarından da anlamaktayız.

Halit Ziya Uşaklıgil, eski sıbyan mektebinden, yeni ve modern usullerde eğitim

veren ibtidâîye mekteplerine geçişi heyacanlı bir şekilde nakletmiş, yeni usul üzere

eğitim yapan mektebin ayrıntılarına yer vermiştir. Sınıfa girdiğinde sıra sıra sedirler

ve kürsünün yanısıra “genç, sevimli, tatlı bir hoca” gözlemlemiş ve bu mektebin

Sarachane’de olduğunu söylemişti45. Yeni usulü bilen muallimler yetiştiren

darülmuallimin ve muallimatların, ibtidaîye mekteplerinin gelişmesinde önemli

katkılarının olacağı düşünülmüştü.

Sultan II. Abdülhamit zamanında Hamidiye İbtidaiye Mektebi açılmıştı. Bu

okul da yeni usul üzere eğitim vermekteydi. Bu mektepte öğrenciler sıralarda ders

görmekte, hocalar siyah tahtalı kürsüler üzerinden ders vermekteydi. Bu okula eğitim

almak üzere gelen Celal Esat Arseven hatırasında okulla ilgili olarak “…. Şükrü Paşa

isminde münevver bir bahriye paşası müdür tayin olmuş, yüksek mekteplerden mezun 43Akyüz, age.,s.180. 44 BOA., İ.DH., 155-8034; 1263.N.7. 45 Halit Ziya Uşaklıgil, “Yeni Usul Mektep”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.59-62.

23

hocalar okula alınmıştı” demekteydi. Okulda Kurân-ı kerim dersi yanında hesap,

coğrafya, tarih, Türkçe, hüsn-ü hat ve mûsiki gibi dersler okutulacağı ve öğrencilerin

üniforma ile okula gelecekleri de ifade edilmişti46. II. Abdülhamit dönemi ile ilgili

olarak, eğitim alanında niceliksel bir artışın olduğu inkâr edilmemektedir. Fakat

burada yeni usul üzere kurulan bir okul görmekteyiz. Bu okulda gerek müfredatın,

gerek ders araç gereçlerinin, gerekse idareci ve öğretmenlerin modern bir yapıya

sahip olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla gelişimin yalnız niceliksel olmadığı,

nitelik bakımından da gelişmelerin olduğu görülür. Bu gelişmeler İstanbul’da

yaşanmaktaydı. Fakat Anadolu’nun çeşitli merkezlerinde yürütülen eğitimin

durumuna baktığımız zaman farklı bir tablo ile karşılaşırız. Son dönemde

Anadolu’da ve devletin diğer bölgelerinde eğitimin gelişmesi için darülmualliminler

tesis edilmişti. Eğitim alanında yürütülen çalışmalar ve gayretler elbetteki bazı

kurumların modern usullerle eğitim yapmasına imkân vermekte idi. Fakat bunun

yeterli düzeyde olmadığını da belirtmek gerekmektedir. Zira Anadolu’da yeni usul

üzere yetişmiş muallimlere ihtiyacın devam ettiği ve dolayısıyla kalkınmayı eğitim

alanında yapılacak çalışmalarla sağlamayı hedefleyen Osmanlı Devleti’nin, bu

alanda yapması gereken bir hayli işin olduğu söylenebilir.

Öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi konusunun sağlam

bir temel üzerine oturması için, o yıllarda Anadolu’da ilköğretimin nasıl yapıldığına

bakmak gerekecektir. Bu nedenle, öncelikle iptidaîye ve sıbyan mekteplerinin eğitim

tarihimizdeki genel durumuna yer verebiliriz.

Anadolu’da iptidaiye mekteplerinin fiziksel yapıları, ders araç ve gereçleri

öğretmenlerin nitelikleri ve verilen eğitimin yeterli olup olmadığına ilişkin bilgileri

hazırlanan müfettiş raporlarında bulmak mümkündür. Bu raporlarda temel eğitimin

XX. yüzyıl başlarında ne seviyede verildiği anlaşılmaktadır. Bu bilgiler, öğretmen

yetiştiren kurumların önemini göstermesi açısından da dikkate değerdir. Çünkü

darülmuallimin mezunu muallimler yetiştikçe, kaza ve karyelerdeki ibtidaiye

mekteplerinde görev yapan mevcut muallimlere ihtiyaç duyulmayacağı kanaati

bulunmaktadır. Ayrıca, Ahmet Şerif’in47 Anadolu’da yaptığı gezilerde tutmuş

46Celal Esat Arseven,“Sıbyan Mektepleri ile Modern Mektep Arasında”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005,s.270-279 47 Ahmet Şerif, tarihte gazetecilik yapmış bir şahsiyettir.

24

olduğu ve gözlemlerini yazdığı notlar önemli bilgiler içerir. Bu bilgiler ışığında,

Anadolu’daki köy, kaza veya nahiye merkezlerindeki çeşitli okulların genel

durumlarına aşağıda yer verilmiştir. Bu örneklerle, Osmanlı Devleti eğitim

sisteminin son dönemindeki durumu ile ilgili genelleme yapılması amacı

güdülmemiş olup esas gayemiz, öğretmene ve özellikle nitelikli öğretmene duyulan

ihtiyacı göstermektir.

Örneğin, İskenderun’un Hassa kazasında 1910 senesinde eğitime gereken önemin

verilmediği, Hassa’ da rüşdiye mektebinin olmaması ve ibtidâîye mektebi binasının

da sağlıksız bir durumda olmasından anlaşılmaktadır. İbtidaiye mektebinde seksen

civarında öğrenci bulunmaktadır. Hassa Kaymakamı, okula öğretmen geleceğini ve

okul binasının yaptırılacağını söylemiştir48.

Yine, Adana’nın Feke kazasında Mart 1910 tarihinde biri Müslümanlara, diğeri

Ermeniler’e ve biri de Protestanlara ait olmak üzere üç okul bulunmaktaydı.

Müslüman okulda kız ve erkek toplam otuz kadar öğrenci eğitim görmekte olup,

eğitim yapılan yer, çok küçük bir oda idi. 200 kuruş aylıklı öğretmenin aciz birisi

olduğundan bahsedilmekte, Ermeni-Protestan okulunda ise 60–70 civarı öğrenci

bulunmakta ve okulun diğerine göre iyi durumda olduğuna değinilmektedir. Erkek

öğretmen Protestanların vaizi olup, fahri olarak çalışmaktadır. Kızların ayrıca kadın

öğretmenleri bulunmaktadır. Son olarak, Ermeni okulunda da 50-60 kadar talebenin

olduğu ve bu öğrencilerin seviyesinin iyi durumda olduğu ifade edilmiştir49. Müslim

ve gayri müslim çocukların eğitimlerinde önemli farklılıkların olduğu

anlaşılmaktadır.

Konya’da eğitim kurumları karşılaştırıldığında, Türkler arasında eğitim

faaliyetlerinin az olduğu, eğitim kurumları ile öğrenci sayılarından

anlaşılabilmektedir. Nüfus oranları da dikkate alındığı zaman, Türklerde on kişide 1’i

okula giderken; gayr-i müslimlerde dört kişiden biri okula gitmiştir50. Dolayısıyla

okullaşma oranları arasında iki buçuk kat gibi bir fark vardır.

48 Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Haz. Mehmet Çetin Börekçi, C.I, TTK, Ankara, 1999, s.146. 49 Şerif, age., s.81. 50 Durmuş Yılmaz “Konya’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VIII Özel Sayı, Konya, Aralık, 2005, s.88 ; Aynı şekilde, Müslim ve gayr-ı Müslim halk okur yazarlık açısından karşılaştırıldığında, Ziya Paşa “Anadolu ve Rumeli’nin hangi şehrine gidilirse iş için katip aransın. Millet-i İslamiye’nin yüzde ikisi yazı bilir çıkmaz. Milel-i saireden ise yüzde yirmi okur yazar

25

Diğer bazı merkezlerdeki eğitim durumuna yer veecek olursak, örneğin, liva

merkezi olan Mersin’de 2 Nisan 1910 tarihinde idadi ve rüşdiye mektebi dahi yoktur.

İbtidaiye mektebi ise düzgün bir vaziyette değildir. Karaman’da da bir Rum ve

Ermeni okul bulunmaktadır ve bu okulların Müslüman okullarına göre düzenli

olduğu belirtilmektedir51.

A.Şerif,10 Kasım 1913’te Adapazarı’nda gördüğü bir kız okulundan

bahsetmiştir. Bu okulun binasının hayli eski ve bakımsız, öğrenci ve hanım

öğretmenlerin ise temiz giyinimli olduğu ifade edilmiştir. Jimnastik dersleri önem

verilerek yapılmaktadır. Öğretmenler nakışla uğraşmakta ve odada bir de piyano

bulunmaktadır. Okulda 105 öğrenci eğitim görmekte olup, bayan öğretmen, kız

öğretmen okulu mezunudur. Adapazarı’nda 1913 senesinde bir de rüşdiye

mektebinde eğitim yapılmaktadır. İki öğretmeni ve 78 öğrencisi bulunan okulda

öğretmenlerin yetersiz olduğu ifade edilmektedir. Düzce’de bulunan rüşdiye

mektebinin de iki öğretmeni olup, bunların genel olarak olumlu vasıflarının

bulunmadığından söz edilmiştir52.

Karye, kaza ve liva merkezlerindeki okulların genel yapısı yanında,

muallimlerin durumu da, Osmanlı’da son dönem eğitim yapısını yansıtması

açısından önemlidir. Müfettişler küçük yerleşim birimlerindeki ibtidâîye

mekteplerinde yaptıkları teftişlerde muallimlerin eğitim durumlarına,

mezuniyetlerine, eğitim öğretime aşinalıklarına vb. hususlara ilişkin bilgiler

vermektedir. Müfettişlerin verdiği raporlar darülmualliminlerin önemini göstermesi

bakımından dikkate değerdir.

Örneğin, müfettiş 1918 senesinde Elazığ’a bağlı Keban kazasındaki okulları

teftiş etmiştir. Okullarda darülmuallimin mezunu olan biri 22, diğeri 23 yaşındaki

muallimle karşılaşmıştır. Müfettişe göre, bu muallimler darülmuallimin mezunu

olduğundan yeni usul üzere eğitim yapmaktadırlar. Ayrıca Maarif müdürünün

uyarılarına dikkat etmekte, özen ve önem göstermektedirler53.

bulunmaktadır” der. bk. Durmuş Yılmaz, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyet’e Giden Yol, Alagöz Yay., Konya, 2000, s.159. 51 Şerif, age., s.193, 222. 52 Şerif, age., s.356-392. 53 BOA., MF. HTF, 5-42, 1336.M.15.

26

Osmanlı devleti’nde ilk, orta ve yüksek mekteplerin XX. yüzyıl başlarındaki

genel yapısına ilişkin olarak yukarıda sunulan örnekler eğitim tarihimize ait bir

dönemin manzarasını yansıtmaktadır. Bu örnekler, okulların genel durumunu ve aynı

zamanda öğretmen ihtiyacını göstermekte olup, ihtiyacın karşılanmasına önem

verilmesi gerektiği sonucunu ortaya koymaktadır. Osmanlı Devletinin bu konuya

verdiği önemi de, yapılan çalışmalarla görmekteyiz.

1.2. DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE’NİN KURULUŞU (1848)

İstanbul’da geçici bir Maarif Meclisi, mekteplerin düzenlenmesi amacıyla 1846

senesinde kurulmuştur. Bu mecliste gerek sıbyan mektebi ve gerek rüşdiye mektebi

için fen adamı ve bildiğini öğretmeye muktedir hocalar yetiştirilmek üzere

darülmuallimin açılması konusu görüşülmüştür. Talim ve takrir (anlatma) usulünün

diğer derslerle birlikte öğretilmesi planlanmıştır. Burada üç layiha söz konusu

edilmiştir. Biri mekteb-i sıbyanın ıslâhı, diğeri rüşdiye mektepleri isminde ikinci

derecede yeni mektepler açılması, üçüncüsü yüksek tahsile mahsus olmak üzere

darülfünun inşası ve açılmasıdır54.

Darülmuallimin-i Rüşdiye 1848’de Mekâtib-i Umumiye Nazırı Kemal Efendi’nin

öncülüğünde Fatih’te açılmış, darülmuallimin’de baş hoca unvanı ile Yahya Efendi

müderris olarak atanmış, 1850 senesinde de Ahmet Cevdet Paşa okulun müdürlüğüne

getirilmiştir. 1 Mayıs 1851 tarihinde de Ahmet Cevdet Paşa Darülmuallimin ile ilgili

bir nizamname kaleme almıştır. Nizamnameye göre okulda öğrenim süresi üç yıl

olacaktır. Öğrenciler sınavla alınacak olup, adayların Arapça’ yı anlayıp Türkçe’ye

çevirebilecek bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Öğrencilere burs da

verilecektir55. Fatih’te rüşdiye mekteplerine hoca yetiştirmek üzere açılan

Darülmuallimin’e kabul edilen öğrencilere aylık 30’ ar kuruş verilmiştir56. 16 Mart

1848 Perşembe günü İstanbul Darülmuallimin’in açılış nutku baş öğretmen ve

54 Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir-Tetimme-40, Haz. Cavid Baysun, TTK, Ankara, 1991, s.37; BOA, İ.DH., 143-7393; 1263.R.25. 55 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.B.28 ; Nizamnameye ilişkin ayrıntılı bilgi için bk. Yahya Akyüz, “Darülmuallimin’in İlk Nizamnamesi (1851) Önemi ve Ahmet Cevdet Paşa”, Milli Eğitim Dergisi, S: 95, Mart, 1990, s.3-21. 56 Cevdet, age., s.39,40.

27

Arapça muallimi Yahya Efendi tarafından yapılmıştır57. 1848’te ilk olarak açılan

İstanbul Darülmuallimini’nin meslek kaynağı, rüşdiye şubesi idi ve mezunlar rüşdiye

muallimi yapılmaktaydı. Okulun tam adı “Dersaadet Darülmuallimin-i

Rüşdiyesi”dir58. Sultan Abdülmecid Tanzimat Fermanı’ndaki belirtilen hususların

başarılı olması için eğitime önem verilmesi gerektiğini belirtmiştir59. Sultanın, eğitim

konusundaki hassasiyetinin uygulamada kendisini göstermesi, döneminde

darülmuallimin açılmasından da anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin-i Rüşdiye’nin kuruluş yeri planlanmış, 15 Nisan 1263 (27

Nisan 1847) tarihli irade ile, Mekkizâde Asım Efendi’nin türbesi yanındaki yere bir

mektep inşası düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Muallim yetiştirilmesi usulünün

uygulanması için bu yerde inşa edilecek mektebin, darülmuallimin olması

kararlaştırılır. Darülmuallimin binasının ileride Darülfünun’a nakli gerçekleşeceği de

hesap edilmiştir. Fakat bu durum gerçekleşse bile buranın ileride rüşdiye mektebi

olabileceği düşünülmüştür60.

27 Nisan 1263 (9 Mayıs 1847) tarihli iradede de belirtildiği üzere, Mekki

zâde Asım Efendi’nin türbesi bitişiğinde, hükümet tarafından yapılan mektep

darülmuallimin olarak kabul edilmiş ve bu şekilde inşasına müsaade edilmiştir.

Meclis-i Maarif-i Umumiye toplanarak konuyu görüşmüştür. Konuyla ilgili ayrıntılı

bir mazbata düzenlenmiş ve Meclis-i Vala’da da okunmuştur. Geçici Maarif

Meclis’inde, Mekâtib-i Rüşdiye Layihası düzenlenmiştir. Bu layihada

darülmuallimin’de okutulacak dersler, Mekâtib-i rüşdiyede öğrencilere gösterilecek

şekilde Arapça, Farsça, Fen ve Hesap ile coğrafya dersleri olarak belirtilmiş, ayrıca

hüsn-ü ifade ve usul-ı tâlim de ilave edilmiştir. Bu okula 30 öğrenci alınması

kararlaştırılmıştır. Bu öğrenciler medreselerde sarf ve nahv görmüş, iyi ahlâklı

kimselerden, Mekâtib-i Umumiye Nezaretince, önem ve dikkatle tayin edilecektir.

Mektebe ilk aşamada bir müdür ve bir hesap ve coğrafya hocası ile bir de Farsça

57 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen Okulları I”, Tedrisat Mecmuası, Mart 1951, s.42,43. 58 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen OkullarıIII”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951, s.37,38. 59 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996, s.3. 60 BOA., İ.DH., 143-7393, 1263.R.25.

28

hocası seçileceği ifade edilmiştir. Müdürlük için Huzur-ı Hümayun61’da tefsir

dersleri veren Denizli’li Yahya Efendi’nin ehliyet ve liyakatı yeterli görülmüştür.

Müderrislerden Müneccim-i Sâni Osman Efendi’nin Fen, Hesap ve Coğrafya

derslerine kabiliyeti tam görülmüş olduğundan belirtilen dersler kendisine

verilmiştir. Selâtin-i izam ve cevâmi-i şerif62 üyelerinden Tevfik Efendi de Farsça

hocalığına uygun bulunmuştur. Müdür ile fen, hesap ve coğrafya dersi hocası Osman

Efendi’ye aylık 1.000 kuruş, Tevfik Efendi’ye de 500 kuruş maaş verilmesi

planlanmıştır. Seçilecek 30 öğrenciye de geçici Maarif meclisi’nde tespit edildiği

üzere 30’ar kuruş maaş verilmesi öngörülmüştür. Bunun dışında okulun temizlik

işlerini yürütecek bir veya iki hizmetli de görev alacaktı ve bunlara da uygun bir

maaş verilecekti. Maaşlar ve diğer masrafların ödenmesi geçici Maarif Meclisi

layihasında bulunmaktadır. Mekâtib-i rüşdiyenin genel bir düzenlemesi yapılırken,

İstanbul’da üç, Üsküdar ve Tophane’de birer olmak üzere beş rüşdiye mektebi

açılmasına karar verilmiştir. Civarındaki mekteplerde okuyan ve yeterli ve kabiliyetli

olan öğrencilerin imtihan ile bu mekteplere alınması kararlaştırılmıştır. Yine bu

okullara hoca ve halife tayini ile hocalara aylık 300; halifelere de aylık 150 kuruş

verilmesi uygun görülmüştür. Darülmuallimin öğrencileri ve hocalarına aylık toplam

3.400 kuruş; açılan rüşdiye mektebi hoca ve halifeleri için de aylık 2.850 kuruş ve bu

ikisinin toplamı olan 6.250 kuruş eğitime harcanacaktır.63. Dolayısıyla açılacak

rüşdiye mektepleri ile darülmuallimine ilişkin mâli değerlendirmeler birlikte ele

alınmıştır.

Darülmuallimin kurulmadan önce eğitimin merkezi teşkilatı oluştutulmaya

çalışılmıştı. Bu çalışmalardan biri de rüşdiye mekteplerinin genel idaresi ile ilgiliydi

ve bu amaçla 1838’de Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti kurulmuştu64. İmamzade Esat

Efendi Mekâtib-i Rüşdiye Nazırı olarak tayin edilmişti65. Rüşdiye mekteplerinin

kuruluşu Meclis-i Umur-ı Nafia layihasında 1839 senesinde de geçmektedir.66.

61 Huzur-ı Hümayun: Padişahın huzurudur. Sarayda ramazan ayında âlimlerin ders, sohbet ve münazaraları oluyordu ve buna huzur dersleri denilmekteydi. Bk.M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983, s.860. 62 Selatin-i izam ve cevami-i şerif: Padişahların yaptırdığı selâtin camilerinde görevli imam, hatip, kayyım gibi kişiler. 63 BOA., İ.DH.,155-8034; 1263.N.7. 64 Öztürk, age., s.3. 65 Atuf, age., 63. 66 Atuf, age., s.64.

29

Rüşdiyelerin sayısı 1846’da Mekâtib-i Umumiye Nazırlığı kurulduktan sonra

artmıştır. Örneğin, 1852’de İstanbul’da on iki rüşdiye mektebi eğitim

yapmaktaydı67. Rüşdiye mekteplerinin maaş ve masrafları devlet hazinesinden

verilmekte olup, muallimleri Mekâtib-i Umumiye Nazırı tarafından seçilirdi68.

Geçici Maarif Meclisi’nde, rüşdiye mektepleri ile ilgili olarak kaleme alınan

layihada İstanbul ve Bilâd-Selâse69de 120 aded rüşdiye mektebi kurulması gündeme

gelmiştir. Fakat her mektebe bir hoca tayin olsa bunun için 120 adet hocaya ihtiyaç

olacağı düşünülmüştür. Bu okullara halifeler gönderilse dahi bunlara da hocaların

yarısı kadar bir maaş verilmesi gerekmektedir. Buna ayrılacak ödeneğin ayrıntıları

incelenmiştir. Hatta sıbyan mekteplerindeki yürütülen usul tartışılmıştır. Bu usule

göre sıbyan mektebi öğrencilerinin hoca ve halifelerine haftalık verilmektedir. Fakat

miktarın ne olacağı konusunda bir netlik bulunmamaktadır. Sıbyan mekteplerinde

öğrenciler haftalık dışında hoca ve halifelerine atiye ve başka hediyeler de

vermektedir. Dolayısıyla açılacak rüşdiye mekteplerine öğretmen bulunamaması

kaygısı ve bu durumlar göz önüne alındıktan sonra 30 aded rüşdiye mektebinin

açılması ile yetinilmek durumunda kalınmıştır. 7.200 kuruşluk bir ödeneğin bu

okullara gönderilecek 30 hocaya paylaştırılması ve hocaların aylıklarının 300 kuruş

civarında olması planlanmıştır. Fakat daha sonra otuz rüşdiye mektebi yerine ilk

etapta beş rüşdiye mektebi açılabilmişti70. Kurulan bu beş rüşdiyenin günümüzde

pilot uygulama olarak adlandırılan bir yöntemle yürütülmeye çalışıldığı

anlaşılmaktadır. Rüşdiyeler ile darülmualliminin açılışı arasında bir ilişki

bulunmaktadır. Bundan dolayı rüşdiye mekteplerinin ne şekilde açıldığı, ve bu

okullara nasıl muallim tayin edildiği konuları önemlidir. Rüşdiyeler açılmamış olsa

idi belki darülmuallimin daha ileriki tarihlerde kurulacaktı. Fakat şunu da

belirtmeden geçmemek gerekir ki, rüşdiye mekteplerine de sıbyan veya ibtidâîye

mekteplerinde olduğu gibi, mahallinden ve yeterli düzeyde eğitim görmemiş

kimselerden, hoca temin etme yolu seçilebilirdi. Bunun yerine daha planlı hareket

67 Akyüz, age, s.143. 68 Atuf, age., s.105. 69 Bilâd-ı Selâse: İstanbul’da Üsküdar, Galata ve Eyüp semtleri; bk, Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2003, s.104. 70 BOA., İ.DH., 155-8034; 1263.N.7.

30

edilmeye çalışılmıştı. Ayrıca planlanan şekilde eğitimde gelişme sağlanabilmesi mali

imkanlar ve öğretmen temin edilememesi gibi nedenlerle gerçekleşemediği anlaşılır.

25 Rebiülahir 1264 (31 Mart 1848) tarihinde hocaları ve talebeleri

tamamlanan Darülmuallimin’de sıra açılışa gelmiştir. Darülmualliminin açılış

gününde Meclis-i Maarifin tüm üyelerinin hazır bulunması ve açılışın padişah

tarafından yapılması planlanmıştır71.

Darülmuallimin açılmış, fakat darülmuallimin’e alınmakta olan öğrencilerin

öğrenim süreleri belirlenmemiştir. Bunun dışında okula gelen öğrencilerin çoğunun

yetersiz olduğu gözlenmiştir. Meclis-i Maarif-i Umumiye ve Meclis-i Vala’da

kaleme alınıp onaylanan mazbatada, öğrenim süresi sınırlanmamış olan bu

öğrencilerin layıkıyla çalışamayacakları göz önüne alınarak, bunların en kısa

zamanda rüşdiye mekteplerine hoca olarak gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bu

noktadan hareketle, darülmuallimin’de mevcut olan eski öğrencilerin tahsil süresi iki

yıl, bundan sonra alınacakların da tahsil süresi üç yıl olarak belirlenmiştir. Bu süre

sonunda öğrenciler bir imtihana tabi tutulacaklardır. Bu sınav sonrasında rüşdiye

mekteplerine hoca olabileceklerdir. Vakti geldikçe sınava giren bu öğrencilerden

sınavı geçenler hocalığa veya mülazımlığa tayin olunacaktır. Yeterli görülmeyenlerin

ise ihraç edilmesine karar verilmiştir72. Darülmualliminde eğitim süresinin üç sene

olması uygun görülmüştür. Fakat okula kaydolan ilk öğrencilerin istenilen seviyede

olmadıkları anlaşılmıştır. Bu öğrencilerden beklenilen verimin elde edilemeyeceğini

anlayan ve bunun üzerine bu öğrencilerden bir an evvel kurtularak, kaliteyi artırmayı

hedefleyen idareciler, ilk kaydolan öğrencilerin öğrenim sürelerini iki sene olarak

belirlemişlerdir. Darülmuallimin-i Rüşdiye’nin açıldığı yıllarda kayıtlı öğrencilere iki

yıllık bir öğrenim süresinin belirlenmesinde bir başka neden de rüşdiye

mekteplerinin öğretmen ihtiyacının oldukça fazla olmasıdır. Yeni kayıt olacak

öğrenciler için de, Maarif Meclisi’nde alınan karar doğrultusunda eğitim süresi üç yıl

olarak düzenlenmiştir. Kararın alınması sırasında Darülmuallimin hocalarının

görüşlerine de başvurulmuştur.

Meclis-i Maarif-i Umumiye’ye, darülmuallimin baş hocası Yahya Efendi ile

Farsça ve Ulum-ı Riyaziye hocaları da davet edilmişleridir. Bu hocalar da,

71 BOA.,İ.MSM., 25-691 , 1264.Ra.25. 72 BOA., İ.MVL.,187-5661, 1266.Z.29.

31

öğrencilerin üç sene zarfında istenilen dereceye denk bir tahsil görebileceklerini

beyan etmişlerdir73. Sonuç olarak Darülmuallimin-i Rüşdiye’de eğitim süresi üç sene

olarak belirlenmiştir.

Darülmuallimin-i Rüşdiye kurulmasının ardından, öncelikli olarak muallim ve

hizmetli temin edilmesi yoluna gidilmiştir. Darülmuallimin ve diğer beş rüşdiye

mektebine birer bevvab74alınmıştır. Darülmuallimin bevvabına aylık 150 kuruş

rüşdiye mektebindeki bevvablara da 75’er kuruş ödenecekti. Bunun yanında,

darülmuallimin-i rüşdiye için gereken ihtiyaçların da alınmasına karar verilmişti75.

Darülmuallimin ve muallimatın okuma ve yazmanın dışında temel düzeyde

eğitim verilmekte olduğu tarihi kayıtlardan anlaşılır. Eğitim tarihimizde,

darülmuallimin ve muallimatların öğretmen yetiştirme açısından önemi yadsınamaz.

Fakat bu okulda verilen eğitimi günümüzdeki eğitim durumu ile kıyaslamak, eğitim

programı ve derslere bakıldığında, zor olacaktır. Mekteplerin genel yapısı ile öğrenci

ve öğretmenlerin de belli seviyede oldukları görülür.

Tanzimat’a kadar sıbyan mekteplerinde yazı öğretilmesi çok yaygın olmayıp,

1847 senesinde çocukların eğitim ve öğretimlerini nasıl yürüteceklerine dair sıbyan

mektebi hocalarına yönelik talimatname yayınlanmıştır. Burada sıbyan

mekteplerinde okuma yanında yazmanın da öğretilmesi gereğine değinilmiştir76. Bu

tâimâtnamede, ana babaların çocuklarını altı yaşına kadar sıbyan mekteplerine

vermemeleri durumunda sözle uyarılacaklarına değinilmiş ve bunları araştırmak

üzere, özel memurlar görevlendirilmiştir77. Temel eğitimin bu şekilde yürütüldüğü

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumların ilk defa açılışına rüşdiyelerden

başlanılması, tepeden aşağıya doğru bir gelişim takip edilmek istendiğini

göstermektedir.

Ahmet Cevdet Paşa, Osmanlı Devleti’nin son döneminde idari ve siyasi alanda

yetişen ender simalardandır. Cevdet Paşa, aynı zamanda eğitim alanında oldukça

önemli bir isimdir. Çünkü Maarif idaresinde önemli görevler üstlenmiş, aynı

73 BOA., İ.MVL, 187-5661; 1266.Z.29. 74 bevvab: okul hademesi, bk., Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi,Ankara, 2003, s.93. 75 BOA., DH.MKT., 162-8438, 1263.Z.29. 76 Akyüz, age., 140. 77 Talimatname maddeleri için bk. Yahya Akyüz, “İlköğretim Yenileşme Tarihinde Bir Adım”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S:5, 1994, s 1-47-4,5.

32

zamanda darüluallimin müdürlüğünde de bulunmuştur. Eğitim ve darülmuallimin

konusunda eksik gördüğü yerleri ifade etmiş ve kendisi de düzeltmeye çalışmıştır.

Darülmuallimin kurulduktan sonra eğitim ve öğretim yönteminin istenilen

seviyede olmadığı görülmüştür. Ahmet Cevdet Paşa “Malumat-ı Nafia” isimli

Türkçe bir risale kaleme almış ve dönemin Maarif Nazırı Vekili Vehbi Molla’nın, bu

makama gelecek liyakatta olmadığını söylemiştir78. Bu sırada, Maarif Nezareti

Muavinliğine Ahmet Cevdet Bey getirilmiştir. Daha sonra darülmuallimin

müdürlüğünü ve maarif meclisi azalığını yürütmüştür79.

Ahmet Cevdet Paşa, darülmualliminin gelişmesi için çaba sarf etmiştir. Bu

yolda bir takım tedbirler almış, düzenlemeler yapmıştır.

Hem maarif meclisinin işleri ile meşgul olup, hem de darülmuallimin’in

düzenlenmesi ve ıslahatı ile meşgul olan Cevdet Paşa, darülmuallimin için bir

nizamname80 hazırlamıştır. Öğrencilerin sınav usûllerini bu nizamname düzene

koymuştur. Üç şehirde cerr81 uygulaması nedeniyle taşraya gitmemeleri için,

muallimlerin maaşlarını yeterli seviyeye getirmiştir. Darülmuallimin-i rüşdiye

müdürü Ahmet Cevdet Paşa, darülmuallimin’de az bir sürede hayli rüşdiye mektebi

hocaları yetiştiğini ifade etmektedir82.

17 Haziran 1286 (29 Haziran 1870) tarihinde maarif nezaretinden şura-yı

devlet’e gönderilen tezkere meclis-i kebir-i maarif idaresi mazbatası, dâhiliye

dairesinde okunmuştur. Bu mazbatada darülmuallimin-i rüşdiye’nin maarif

nizamnamesi hükümleri çerçevesinde düzenlenerek müdür, muallim ve hademenin

seçilip, tayinlerinin yapılması ve bu görevlilere ve öğrencilere verilecek maaşlar

görüşülmüştür. Tüm bu harcamalar için verilen ödenek 78.564 kuruş iken, bir yük83

5.036 kuruş zam yapılmak suretiyle senelik ödenek tutarı 183.600 kuruşa

yükseltilmiştir. Bu mazbatada aynı zamanda Darülmualliminin aslında birkaç şubeye

bölünmesi gerekliliği yer almıştır. Fakat idadiye ve sultaniye şubelerine yeterli

78 Vehbi Molla hakkında geniş bilgi için bk. Fatma Aliye Hanım,,Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı, s.68-71. 79 Cevdet, age., s.39,40. 80 Ahmet Cevdet Paşa’nın Darülmuallimin için hazırladığı Nizamname 1851 tarihli olup, bu Nizamnameye “Darülmuallimin Nizamname ve Talimatnameleri” bölümünde yer verilecektir. 81 cerr uygulaması: medrese öğrencilerinin Ramazan ayında çeşitli köy ve kasabalara giderek aldıkları teorik bilgileri, pratiğe dönüştürmelerine imkân veren bir uygulama. 82 Cevdet, age., s. 46. 83 1 yük=100.000 kuruş.

33

öğrenci bulunamayacağı öngörülmüştür.17 Haziran 1286 (29 Haziran 1870) tarihi

itibariyle 100 öğrencisi bulunan Darülmualliminde farklı dillerde eğitim yapılması

düşünülmüştür. Fakat bunun pratikte yürütülmesinin çok masraflı ve zor olacağı

görülmüştür. İleride buna bir çare düşünülmek üzere şimdilik yalnız İslâm dairesi

açılmıştır. Darülmuallimin şubelerinin sayısının artırılması ve karma (Müslim ve

gayr-imüslim) olması gerektiği vurgulanmıştır. Gayr-imüslim halktan öğrenciler

olduğu halde bunlara okutturulacak derslerin belirlenmesi ve her bir cemaatin kendi

dili üzere eğitim yapması gerekli görülmüştür. Fakat Darülmuallimin’in buna hazır

olmadığı bilinmektedir. Ayrıca idadiye ve sultaniye şubelerine girmeyi hak edecek

öğrencilerin bulunmadığı belirtilmiştir. Bu iki konu, darülmuallimin’in eksikliği

olarak sayılmaktadır ve bu eksikliğin bir an evvel giderilmesi için çalışılacağı

söylenilmiştir.84. Öyle anlaşılıyor ki darülmualliminde rüşdiye şubesinden sonra,

idadiye ve sultaniye şubelerinin de bir an evvel açılması istenmektedir. İdadiye ve

Sultaniye şubelerinin açılmama gerekçesi de buraya gelebilecek yeterlilikte

öğrencinin bulunmaması ile ilgilidir. İstenilen seviyede öğrencilerin yetişmesi için

biraz daha beklenilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Bunun için belli bir süre geçtikten ve

hazırlıklar yapıldıktan sonra, darülmuallimin’in diğer şubeleri de açılmış olacaktır.

Darülmuallimin-i rüşdiye’nin genişletilmesi, diğer şubeleri de içine alması,

Müslim ve gayr-imüslimlerin karma bir şekilde eğitim görmesi ile bu mektepte gayr-

imüslim halkın farklı dillerde eğitim alabilmesi söz konusu edilen uygulamalar

arasındadır. Dolayısıyla İstanbul’da açılan bu ilk darülmuallimin’in cihan şumul bir

anlayışla beynelmilel ve tüm ihtiyaçları karşılayabilecek seviyede olması için çaba

sarfedilmektedir. Darülmuallimin’in fonksiyonu artırılmaya çalışılmaktadır. Burada

dikkat çeken bir diğer nokta da, gerçekleştirilmek istenilen düzenlemelerde

Tanzimat’ın etkilerinin görülmesidir. Müslim ve gayri müslim halkın ayrılmadan bir

bütün halinde değerlendirilmesi üzerinde durulmaktadır. Fakat Darülmuallimin’de

yapılmak istenilen gelişmelerin önündeki engeller belirtilerek, bunlara en kısa

zamanda çare bulunacağı da hemen dile getirilmektedir. Aslında belirtilen bu

hususlarla, batıya bir şekilde mesaj verilmek istenmekte ve biz aslında şunları

yapmak istiyorduk fakat bazı engellerle karşılaştık denilmektedir. Avrupa bilindiği

84 BOA., İ.ŞD, 9-476, 1285.R.7.

34

üzere Osmanlı Devleti’nde bir takım değişmeler görmek istemektedir ve bu

değişimin odak noktasını da gayr-i müslimlere verilecek haklar teşkil etmektedir.

Darülmuallimin açıldıktan sonra çeşitli tarihlerde binasının yeri değiştirilmiştir.

1864-65’te Mülkiye Mektebi ile beraber ticarethaneye, 1865-66 senesinde

Sandıkçılar’daki Atik Ali Paşa Camii karşısına, 1867-68’de Çiçek Pazarı’na 1868-

69’da Şehzade Emâreti karşısında bulunan binaya taşınmıştır85. 1872 senesinde

Mülkiye Mektebi ve Darülmuallimin için Palabıyık Mehmed Bey konağına

taşınmıştır86

Darülmuallimin 1908 senesinde ibtidâî, mahrec ve âli şeklinde üç kısma

ayrılmıştı. Dolayısıyla rüşdiye yerini mahreç sınıfına bırakmıştı87. Bu şekilde mahrec

sınıfı ile Darülmuallimin-i âliye şubesine öğrenci yetiştirilecekti. Darülmuallimin-i

Rüşdiye’ler rüşdiye mektepleri ile birlikte, 1913 senesinde kapatılmıştı88.

Darülmuallimin-i rüşdiye öğretmen okullarına olan ihtiyaca ilişkin anlayışın

başlangıcı olması bakımından da önemlidir89.

1.2.1.Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin (Sıbyan) Kuruluşu

Darülmuallimin-i Rüşdiye, rüşdiye mekteplerinin açılması ve sayısının

artması üzerine kurulmuştu. Darülmuallimin-i İbtidai ise, ibtidâîye mektepleri veya

yeni usul üzere eğitim veren okulların açılması sonucunda, ayrı bir şube olarak

eğitime başlamıştır.

Darülmuallimin’in ibtidaî şubesinin açılması şûray-ı devletin maarif dairesi

kaydında yer almaktadır. Bu kayıtta darülmuallimin-i sıbyanın açılmak istenmesinin

gerekçesi, açılması, muallimler ve öğrencileri ile binasına ilişkin bilgiler

bulunmaktadır. Öncelikle sıbyan şubesinin açılma gerekçesi bu kayıtta şu şekilde yer

alır:

“ …Mekatib-i Sıbyaniyede bulunan etfale bir taraftan talim-i kıraat olunmakla

beraber ahlâk risalesi ve mukaddema coğrafya ve ilm-i hesabdan, âmal-i erbaa

85 Öztürk, age., s.7. 86 BOA. Başbakanlık Nezaret Gelen Giden Defteri, Defter No:395, No:96 87 Zekai Konrapa, “İstanbul Darülmualliminin Yüz Yılı”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, s.5 88Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, (1908-1914), Ocak Yay., Ankara, 1996, s. 319 89 Faik Reşit Unat, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, S.3, 1955, s.21

35

tedris edilmek üzere, dersaadet viladat-ı selâsede kâin mekatib-i sıbyaniyenin ıslahı

ve hocaların tevzifi hakkında bazı nizamat kaleme alınarak icray-ı icabatına

mukaddemce irade-i seniye cenab-ı padişahî müteallik ve şerefsudur buyurulmuş

olmasıyla mekatib-i sıbyaniye muallimlerinden mezkûr dersleri okutmaya liyakatı

olmayanların yerlerine diğer münasibleri intihab ve tayin kılınmak üzere zikrolunan

muallimin takım takım meclis-i maarife celb ile imtihanları icra olunmakda ise de

bunların tasvir olunan surette talim ve terbiye-i etfale muktedir olmadıkları ve

yerlerine konulmak üzere evsaf-ı matlube-i câmi diğer muallimler tedariki dahi

müşkil olacağı anlaşıldığından…”90 Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere mevcut sıbyan

mekteplerinde görev yapan öğretmenlerin liyakati yeterli görülmemektedir. Bu

nedenle sıbyan mekteplerinin ıslahı söz konusu olup, bu mekteplere istenilen

vasıflarda öğretmenler görevlendirilmek istenilmektedir.

Bir başka gerekçe de usûl-ı cedide ile ilgilidir. 1863 yılında İstanbul’da eğitim

yapılan sıbyan mekteplerinin otuz beşinde, usul-ı cedide üzere eğitime geçilmiştir.

1864’te Mekâtib-i Sıbyan Müslime Komisyonu kurulmuştur. Bu komisyon on

maddelik bir nizamname hazırlamış ve programa bazı dersler ilave edilmiştir. Maarif

Nazırı Safvet Paşa sıbyan mekteplerinin ıslah edilmesinin yeni muallimlerin

yetiştirilmesi ile çözülebileceğini belirtmiştir91. Sıbyan mekteplerinde de okumada

uzun uzun heceleme yönteminin terk edilerek, kelimeyi doğrudan okuma yönteminin

gelişmesi usul-ı cedide kapsamında idi92.

Bu gerekçelerle kurulması düşünülen darülmuallimin-i sıbyanın açılışı belgede

şöyle ifade edilir:

“…Gerek dersaadet ve gerek taşralarda merkez vilayet ve sancaklar ve

kasabalarda kâin mekatib-i sıbyaniye için muallim yetiştirilmek ve şakirdanı ve

cevami-i şerife derslerine devam etmekte olan talebenin kafiyeye kadar ders görmüş

sınıfından intihab kılınmak üzere mekatib-i sıbyaniye darülmuallimini namıyla bir

mekteb-i mahsusa tesisi…”93 Böylece darülmualliminin sıbyan şubesi 8 Ca 1285 (27

Ağustos 1868) tarihinde açılmıştır. Yeni okulun binası, öğrenci ve öğretmenlerine

ilişkin belgede yer alan bilgiler ise şu şekildedir: 90 BOA., İ.ŞD, 10-484, 1285.Ca.8 91 Öztürk, age., s.8. 92 Akyüz, age., s.182. 93 BOA., agb.

36

“Matbaa-i atika metruki kargir bina olup sıva ve badana ve sair bazı tamirat

için 5-6000 kuruş kadar akçe sarf olunduğu takdirde bir güzel mektep şekline

gireceğinden mahal-i mezkurun işbu mektebe tahsisi ve işbu mektebe alınacak

talebeye coğrafya ve ilm-i hesap derslerinin vermek ve sair Türkçe kitaplar okutmak

üzere iki nefer muallim ve bir müdür ile bir mübaşir tayini ve darülmuallimin

talebesine verilmekte olduğu gibi bunlara dahi şehriye otuzar kuruş maaş itası…”94.

Görüldüğü üzere, darülmualliminin sıbyan şubesi eski bir matbaa binasının

düzenlenmesi ile kurulmuş olacak ve öğrencilere darülmualliminin rüşdiye şubesi

öğrencileri gibi maaş verilecekti. Okul için ilk anda iki öğretmen, bir müdür ile bir

mübaşire ihtiyaç duyulmuştur.

Mahmut Cevat, darülmuallimin-i ibtidâîyenin kuruluşunu şu şekilde ifade

etmiştir. “1285 (1868) senesi darülmuallimince bazı ıslahat icra edilmiş ve bir de

darülmuallimin-i ibtidâîye açılmış ve harbiye nezareti civarında bulunan eski terk

edilmiş matbaa tamir olunarak mahal-i tedrisat kabul olunduğu gibi, taşrada

bulunan sıbyan mekteplerine seyyar ve muvakkat muallimler dahi gönderildiği…”95

Bu cümleden hareketle, darülmualliminin, 1868 senesinde, matbaa binasının tamir

edilmesi suretiyle bu binada eğitime başladığı anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin-i İbtidaiye için Bayezid’deki eski matbaa binası düzenlenmiştir96.

1868 senesinde Darülmuallimin-i İbtidaiye ismiyle ilkokullara öğretmen yetiştirecek

olan okul açılır. Darülmualliminin bu şekilde hem ilkokul hem ortaokul şubesi

olmuştur97.

Bu mektebe alınacak mualliminden 20 kişinin vilayet merkezlerinde toplanacak

kazaların muallimlerine usul-ı talimiyeyi anlatacaklarına ilişkin bilgiye, Maarif

nezaretinin darülmualliminle ilgili ilanında yer verilmiştir98 ve Darülmuallimin-i

İbtidaiye şubesine, Maarif Meclisi’nde yapılan sınavla 20 öğrenci alınmıştır99.

Darülmuallimîn-i İbtidaiye 1871 senesinde öğrenci olmadığı gerekçesiyle

kapatılmış, Cevdet Paşa’nın gayretleri ile tekrar açılmıştı. Darülmuallimin-i Sıbyan,

94 BOA., agb. 95 Mahmut Cevad , Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1338,s.99. 96 Bilim, age., s.194. 97 Zekai Konrapa; “İstanbul Öğretmen Okulları III”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951, s.37,38 98 Cevad ,age., s.99. 99 Bilim, age., s.194.

37

İstanbul Darülmuallimini’ne 1874 senesinde bağlanmıştır100. Darülmuallimin

açılırken Türkçe’ye önem verilmiştir. Tüm vilayet ve mutasarrıflıklara gönderilen

Maarif Nezareti’nin 1288 (M.1872) tarihli yazısında sıbyan mekteplerinde görülecek

dersler hesap, yazı, ilm-i hal şeklinde sıralanırken Türkçe’ye daha ziyade önem

verilmesinden bahsedilmiştir. Yazıda, rüşdiye mektebi muallim evvelleri ile ilim

alanında yetkin kişilerden oluşan bir sınav heyeti oluşturulduktan sonra sıbyan

mektebi muallimlerinin bu heyete çağrılacağı ve sınava tabi tutulacağı belirtilmiştir.

Yeterlilik gösterenlere derecesine göre üç türlü ehliyetname düzenlenecektir. Başarılı

olan muallimler mekteplerine geri gönderilerek, muallimliğe devam ettirilmektedir.

İstanbul’da açılacak darülmuallimin’den istenilen seviyede muallimler yetişinceye

kadar geçici bir süre rüşdiye mektebi muallim-i evvelleri ile rika (yazı)

muallimlerinin görev yapması planlanmıştır. Rika muallimi yoksa, rüşdiye

mektebinden daha önce şehadetname ile çıkanlardan hüsn-ü hat’ı bilenlerden, Maarif

Meclisi’nin kararı ile bir muallim seçilecekti. Seçilecek muallimlerin her şeyden

önce Türkçelerine dikkat edilmesi gereği vurgulanmıştır. Fakat bunların sıbyan

mekteplerinde verecekleri derslerin, asli görevlerine engel olmaması

gerekmekteydi101. Kanun-ı Esasi (1876) Türkçe ile ilgili üç ayrı maddenin olduğu

görülür102. Dolayısıyla gerek eğitim alanında gerekse idari alanda Türkçe’ye son

dönemde daha fazla önem verildiği anlaşılır.

M.Cevad, Darülmuallimin-i Sıbyan adıyla müstakil bir darülmualliminin

Süleymaniye Vakf-ı Şerif Dairesi’nde 1873’te açıldığını ve okulun muallim ve

hademesinin temin edildiğini belirtmiştir103. Unat, Darülmuallimin-i sıbyanın ikinci

defa açılış tarihini 1872 olarak ifade eder ve “Bu sefer darülmuallimine vilayetlerde

açılacak darülmualliminler için öğretmen yetiştirme görevi de verilmiştir”, der104.

Arşiv belgesinde ise, Darülmuallimin-i sıbyanın ikinci defa açılış tarihi 1873

olarak geçer. Darülmuallimin’in açıldığı halka veya ilgililere ilanla duyurulmuştur.

11 Eylül 1289 (23 Eylül 1873) tarihinde düzenlenmiş olan ilanda öğrenim hayatının

100 Mehmet Kına, Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen Yetiştirme Sistemi, Osmangazi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2006, s.78, 79 101 BOA., MF.MKT, 2-176, 1289.Ca.17. 102 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C:4, TTK, Ankara, s.225. 103 Cevad, age., s.126. 104 Faik Reşit Unat, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, S:4, 1955, s.26-27

38

insanlık ve olgunlaşmanın kaynağı olan sıbyan mekteplerine usul-ı cedide (yeni usul)

üzerine öğretim yapmaya muktedir hocalar yetiştirilmek için, İstanbul’da bir

Darülmuallimin-i Sıbyan açıldığı, hoca ve hizmetlilerinin de temin edildiği

belirtilmiştir. Buraya devam edeceklerden ilk olarak, yazılan elli öğrenciye

darülmuallimin’de bulunacakları sürece 30’ar kuruş maaş verileceği ve alınacak

öğrencilerin sarf ve nahv (kelime ve dil bilgisi) ve mantık ve Farsçadan bir parça

ders görmüş olmaları istenmektedir. Hesap dersinden de dört işlemi bilenlerden, giriş

sınavına katılmak isteyenlerin, maarif meclisine başvurmaları gerektiği

duyurulmuştur105. Dolayısıyla darülmualliminin 1868 senesinde açılmasının

ardından, 1871’de eğitime ara verdiği 1873 yılında ise tekrar açıldığı anlaşılmaktadır.

İlk defa olarak açılan okula 20 öğrenci alınması söz konusu iken; ikinci defa açılan

darülmuallimine 50 öğrencinin alınması planlanmıştır.

1878 senesi ve sonrasında Maarif nezaretine bağlı olan ibtidâî mekteplerin

usul-ı cedide üzere eğitim verdiği bilinirken, evkaf nezaretine bağlı olan sıbyan

mektepleri usul-ı atika sınıfında yer almakta idi106. Darülmuallimin-i İbtidaîye

şubesinin açılması ile yeni usulün yaygınlaşması mümkün olacaktı.

Darülmuallimin-i Sıbyan’ın öğrenim süresi başlangıçta bir senedir. 1874

yılında iki sene olması kararlaştırılır107. 1891 senesinde Darülmuallimin-i İbtidaîye

şubesi tekrar kurulmuş ve burada eğitim süresi aynı şekilde, iki sene olarak

belirlenmiştir108. 1902 senesinde ise, darülmuallimin-i rüşdiye ile edebiyat ve fen

şubelerinden ibaret olan âli şubesi eğitim vermekte olup, ibtidâîye şubesi

kapatılmıştır. 1908 senesinde ise ibtidâîye şubesi tekrar açılmıştır109.

1868 senesinde eski bir basımhanede darülmuallimin-i sıbyan dersleri

verilmekte idi. Buranın tamirat ile döşenmesi için satın alınan eşyalar nedeniyle

22.819 kuruşa ihtiyaç hissedilmişti110. Darülmuallimin binası, Sultan Mahmut’un

105 BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5. 106 Akyüz, age., s.196. 107 Nurettin Başer ve diğerleri, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme (1848-1995), MEB, Ankara, 1995, s.12. 108 Başer, age., s.13. 109 Konrapa, agm., Yeni Bilgi, s.6 110 BOA., A.MKT.MHM, 437-89, 1285.Za.25.

39

türbesi karşısındaki eski Maarif Nezareti binasına ise, 1300 (1884) senesinde

taşınmıştı111.

1.2.2. Darülmuallimin-i İdadiye

Herhangi bir okul hakkında, kuruluş tarihi ve yeri ile ilgili bilgi ile yetinildiği

zaman, bahse konu olan kurumu, tam anlamıyla tamımamız mümkün olamayacaktır.

Okulun kurulma nedeni, zaman içerisindeki gelişimi ve işleyişi gibi konuların iyi bir

şekilde incelenmesi ve irdelenmesi gerekecektir. Darülmuallimin 1848 senesinde

rüşdiye şubesi ile eğitime başlamış, ihtiyaç doğrultusunda 1868 yılında sıbyan şubesi

de açılmıştır. İdadiye mekteplerinin açılmaya başlaması ve yaygınlaşması üzerine de

idadiye mekteplerine öğretmen yetiştirilmesine ihtiyaç hissedilmişti ve

darülmuallimin’de 1874 senesinde idadi şubesinin olduğu görülür.

1874 senesinde İstanbul Darülmuallimini kurulmuştur. Burada sıbyan, rüşdiye

ve idadiye şubeleri vardı112. 1877 senesinde de darülmuallimin’in idadi, rüşdi ve

sıbyan olmak üzere üç şubesi bulunmaktaydı113.

Maarif nezaretinden şura-yı devlet’e 19 Mayıs 1294 (31 Mayıs 1878) tarihinde

bir tezkere gönderilmiştir. Burada Osmanlı Devleti’nin gerekli görülen şehir ve

kasabalarında açılacak idadi mektepleri için muallim yetiştirilmek üzere

darülmuallimin-i rüşdiye’de bir şube açılması ve bu şubeye tayin olacak hocaların

maaşlarına karşılık olmak üzere Darülmuallimin-i rüşdiye öğrencilerine verilen

maaşa ilave olarak 3.500 kuruş eklenmesi planlanmıştır114. 1874 senesinde İstanbul

Darülmuallimini olarak adlandırılan kurum, halen ilk adı olan Darülmuallimin-i

Rüşdiye olarak ifade edilebilmektedir.

Buradan anlaşıldığı üzere, darülmuallimin-i idadiye ayrı bir okul olarak

kurulmadı. Zaten var olan darülmuallimin-i rüşdiye içerisinde farklı bir şube olarak

açılmak istenmişti. Darülmuallimin-i İdadiye’de zaman içerisinde bir takım

düzenlemeler yapılmıştı.

Darülmuallimin-i idadiye’de eğitim süresi iki sene olarak kararlaştırılmıştı ve

buraya alınacak öğrenciler de darülmuallimin-i rüşdiye şubesi mezunlarından 111 BOA., İ.DH, 968-76546, 1303.5.7. 112 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara, 1991, s.147. 113 Konrapa; agm, s.37,38. 114 BOA.,İ.ŞD,39-2047,1295.C.01.

40

seçilecekti. İlk sene için öğretilmesi düşünülen Türkçe belagat (güzel konuşma),

cebir, hendese (geometri), Fransızca Arapça, Farsça ve resim dersleri için öğretmen

tedarik edilmesi gerekmekteydi. Yukarıda belirtilen öğretmenler için ayrılan 3.500

kuruşun, 2.250 kuruşu ilk sene muallimlerine, 1.250 kuruşu ise ikinci sene hocaları

için ayrılmıştır. Fakat bu para ile özellikle ikinci sene için öğretmen temini oldukça

zor görünmekteydi. Bu şubeye düşünülen öğrenci miktarı 16 idi ve fizik ve ilm-i

mevalid dersleri ortak yapılacaktı. Mantık dersi hocalığına 600 kuruş maaşla Selim

Efendi ; 400’erden 800 kuruş aylıkla kozmoğrafya ve müsellesât (trigonometri)

derslerine geçmiş dönemde Darülfünun Müdürü olan Tahsin Efendi; kimya dersi

için 500 kuruş maaşla binbaşı Doktor Rıza Efendilerin tayin edilmesi; Fransızca

muallimliğine de uygun birinin bulunarak 700 kuruş maaş verilmesi

kararlaştırılmıştır. Resim dersini ise, birinci sınıfların resim hocası yürütecekti115.

Darülmuallimin-i idadiye’de derslerin ağırlaştığı görülmektedir. Cebir,

trigonometri, mantık, hendese, kozmoğrafya gibi derslerin okutulduğu görülür. Her

dersin farklı bir hocaya verilmek istendiği anlaşılmaktadır. Yalnız trigonometri ve

kozmoğrafya derslerini aynı hoca yürütmektedir.

1880 senesinde idadi kısmı kaldırılmış olan darülmualliminin, 1890 senesinde

de yüksek kısmı açılmıştır116.

1.2.3. Darülmuallimin-i Âliye

İstanbul Darülmuallimini rüşdiye, sıbyan ve idadiye şubelerini içermekteydi.

1874’te kurulmuş ve 1890’a kadar rüşdiye ve sıbyan şubeleri ile eğitime devam

etmiştir. 3 Kasım 1891 tarihinde ise âliye şubesi kurulmuştur117.

13 Ağustos 1307 (25 Ağustos 1891) senesinde şura-yı devlet maarif dairesinde

belirtildiği üzere darülmualliminin rüşdiye ve ibtidâîye şubeleri olduğu halde idadiye

şubesi mevcut değildi. İdadiye mekteplerine de muallim yetiştirilmesi için

darülmualliminin ıslâhı ve genişletilmesi gerekmiş, bu amaçla bir düzenlemeye

gidilmiştir. Buna göre her şubede öğrenim süresi 2 sene olmak üzere üç şubeye

ayrılıp, ilki ibtidâîye, ikincisi rüşdiye ve üçüncüsü de idadiye muallimliklerine

115 BOA, İ.ŞD,39-2047, 1295.C.01. 116 Konrapa; agm, s.37,38. 117 Kodaman, age., s.148.

41

taksim edilmiştir. Bu şubelerde okutulacak program da belirlenmiştir. İbtidaiye ve

rüşdiye şubeleri gündüzlü, idadiye şubesi ise yatılı olacaktı ve idadiye şubesine

girecek öğrencilerin idadiye mektebi mezunu olmaları gerekmekteydi.

Darülmualliminde yapılan bu düzenlemeler için 196.200 kuruşa ihtiyaç duyulmuştur.

Darülmuallimine verilmekte olan ödenek ise 134.760 kuruştu ve bu ödeneğe 61.440

kuruş daha ilave edilmesi lazımdı118. Böylece bu gereken miktar ilave edilmişti.

İkinci meşrutiyet sonrasında Darülmuallimin-i Âliye’de ibtidâîye şubesi

müstakil bir okul olarak ayrılmıştır119.

Maarif nezaretinin sadrazamlığa 2 Temmuz 1328 (15 Temmuz 1912) tarihinde

gönderdiği yazıda; Tedrisat’ı tâliye mektepleri (orta okullar) ile vilayet

darülmualliminlerine muallim yetiştirmekte olan İstanbul Darülmuallimini yüksek

öğretimi içerdiğinden “Darülmuallimin-i Âliye” unvanı ile Mekâtib-i âliyeden

sayılmasının uygun görüldüğü belirtilmiştir. Bu konuda düzenlenen kararname

sadrazamlığa takdim edilmiştir. 4 Temmuz 1328 (17 Temmuz 1912) tarihinde de

irade-i seniye ile de kabul edilmiştir120. Darülmuallimin-i Âliye’nin temel vazifesinin

tâli mektepler ile vilayet darülmualliminlerine öğretmen yetiştirmek olduğu

anlaşılmaktadır. Darülmualliminin yüksek öğretimde yer alıp almadığı tartışma

konusudur. Burada İstanbul Darülmualliminin âli statüde olduğu anlaşılmaktadır.

Bunun dışında kalan vilayet ve livalarda açılan darülmualliminler hakkında bir ifade

bulunmamaktadır. Darülmuallimin-i Âliye mezunları muallim olmanın yanı sıra,

çeşitli mekteplerde müdürlük de yapabilmekteydiler.

Darülmualliminde öğrenim süresinin 1915’te üç senesi ibtidâîyeye, üç senesi

tâli ve âliyeye muallim yetiştirmek üzere altı sene olduğu görülür. Aslında bu

kısımlar birbirinden ayrılmamıştır ve âliye olarak isimlendirilmiştir. Daha sonra taşra

darülmualliminleri ile İstanbul Darülmuallimin-i Âliye ibtidâîye programının

birleştirilmesi nedeniyle bu ayrılık fiilen yürütülmüş olur. Ayrıca kabiliyeti olan

ibtidâîye muallimlerinden yükseğini okumak isteyenler için darülmualliminin âliye

bölümlerinden olmak üzere bir hazırlık sınıfı oluşturulması düşünülmüştür. Bu kısmı

tamamlayıp da âli kısmı okumak isteyenler için de, darülmuallimin-i ibtidaiye

118 BOA., ŞD, 211, 32, 1309. Ra. 23. 119 Öztürk, age., s.23. 120 BOA., İrade Maarif, 1330.Ş.2, Vesika No:1.

42

muallimlikleri meslek olarak gösterilmiştir. Bu bölümden mezunlar yetişinceye kadar

geçecek zamanda, İstanbul Darülmuallimin-i Âliye’nin ibtidâîye kısmının önceki

mezunlarından istihdam zaruri görülmüştür121. İstanbul Darülmuallimin-i Aliye

Mekâtib-i Âliyeden sayılmaktadır. Darülmualliminin âliye şubesinden mezun

olanların, yine darülmualliminlerin ibtidaiye şubelerine öğretmen olabilmelerine

çalışılmıştır.

Maarif-i umumiye nizamnamesinde darülmuallimin’in sultani şubesinden

bahsedilmektedir. Hatta bu şubede okutulacak derslere dahi yer verilmiştir. Fakat

darülmualliminde sultaniye şubesi açılmamıştır.

1.2.4.Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi

Eğitimde Tanzimat sonrasında modern usullerin benimsenmeye başlaması

eğitimin tüm unsurlarını etkilemiş ve bu kapsamda resim ve müzik eğitimi ile ilgili

dersler programdaki yerini almıştır.

Osmanlı Devleti’nde klasik dönemde Enderun Mektebi’nde ok ve cirit atma, ata

binme, güreş gibi sporlar yaptırılmaktaydı122. Beden eğitimi bir ders olarak olmasa

dahi tâlim şeklinde gösteriliyordu. Bu tâlim, sarayda ve askeri mekteplerde, halk

eğitim öğretim kurumlarından tekkelerde vardı. Tanzimat döneminde ise ders olarak

okutulmaya başlamıştı123.

6 Teşrin-i sâni 1289 (18 Kasım 1873) tarihinde rüşdiye mektebi öğrencilerine ve

diğer tüm mekteplerde jimnastik öğretilmesi gerekliliği konuşulmaya başlanmış,

jimnastiğin vücudun sıhhatli olması için gerekli olduğu vurgulanmıştır124. 1910

senesinde de Darülmuallimin programına terbiye-i bedeniye dersi konmuş ve bu ders

Selim Sırrı Bey’e verilmişti. Darülmuallimat’taki terbiye-i bedeniye derslerini de

Vantura Hanım yürütecekti125

Terbiye-i Bedeniye Mektebi için Selim Sırrı Bey tarafından, 1914 senesinde

çalışmalara başlanmış ve Süleymaniye’de okul binası, çeşitli salonlar ve spor alanları 121 BOA., ŞD, 231,9, 1333.B.30. 122 Akyüz, age.,s.88. 123 Nalan Bilge, Beden Eğitimi Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1989, s.14-24. 124 BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7. 125 Bilge, age., s.41.

43

bulunan bir kompleksin yapımı 1914 senesinde bitirilmiştir. Bu okulun programı

düzenlenirken Belçika’dan etkilenilmiştir. Buradan kız ve erkek beden eğitimi

öğretmenleri yetiştirilmesi planlanmıştır126.

1331 (1915) tarihli Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinde Terbiye-

i Bedeniye Mektebi ile ilgili bilgiler vardır.

Nizamnameye göre, Terbiye-i Bedeniye Mektebi, Darülmuallimin-i Âliyye’ye

bağlı olup, burada öğrenim süresi bir senedir. Terbiye-i Bedeniye Mektebi’nde,

öğretim teorik ve uygulamalı olarak yapılmaktadır. Terbiye-i Bedeniye Mektebi’nde

dersler:

—Mebadi-i teşrih (Anatomiye Giriş)

—İlm-i vezaifi el-aza

—Hıfzısıhha-i etfal

—Usul-ı tedris

—Terbiye-i bedeniye nazariyatından uygulamalı eğitim

—Jimnastik

—Eğitsel oyunlar ve sporlar

—Endaht (atış tâlimi) ve yüzme tâlimlerinden oluşmaktaydı. Terbiye-i Bedeniye

Mektebi’ne tüm darülmualliminlerden veya diğer orta mekteplerden mezun ve

yaşları 18’i geçmemiş olanlar kabul edilmekteydi127.

İstanbul Darülmuallimini Müdürü Sâtı Bey zamanında okulda önemli

değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan biri de Selim Sırrı Bey aracılığı ile okula gerçek

manada beden eğitiminin getirtilmesidir128. Darülmuallimin müdürü Satı Bey

zamanında ibtidâîye, rüşdiye ve idadiye mektepleri ile özellikle darülmualliminlerde

terbiye-i bedeniye eğitimine önem verilmiştir129.

Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi’ne ilişkin tüm materyaller ve ihtiyaçlar temin

edilmiştir130. Fakat okulun açılması, I. Dünya Savaşı yıllarına tesadüf etmiş ve bu

nedenle okulda eğitim verilememiş ve 1926’da tekrar açılabilmiştir131. Terbiye-i

126 Ergün, age., s.323. 127 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29. 128 Ergün, age., s.316. 129 Ergin, age., s.583. 130 Bilge, age., s.43. 131 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2003, age., s.146.

44

bedeniye dersinin Darülmuallimin programlarında yer almaya başlaması tarihi ile bu

alanda öğretmen yetiştirilmesi düşüncesi birbirine yakın tarihlerde ortaya

konulmuştur. Dolayısıyla beden eğitimi II. Meşrutiyet sonrasında gelişme

kaydetmiştir.

1.2.5.Yatılı Darülmuallimin

Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamit döneminde okulların yatılı hale

getirilmesi süreci başlamıştır. Gündüzlü olarak eğitim veren okullardan istenilen

faydanın sağlanamaması, yatılı okullara geçişte bir gerekçe olarak görülmektedir.

Çünkü kaza ve karyelerden gelen öğrencilerin aldıkları ilk eğitimin üstüne

çıkabilmeleri için merkezdeki bir okula gitmesi ve bunun için iaşelerinin sağlanması

gerekmekteydi. Aksi takdirde köy ve kasabada yaşayan bir aile çocuğunu

merkezdeki bir okula göndermekte zorlanıyor ve öğrenci sayısı bu şekilde

azalıyordu.

Darülmualliminin ıslâhı ve düzenlenmesi ile ilgili bir layiha, 1879 senesinde

düzenlenmiş ve bu layihada darülmuallimin ile ilgili hemen her konuya yer

verilmişti. Bu konular arasında öğrenim süresi, darülmuallimin binası ve öğrencilerle

ilgili meseleler ile yatılı okullara ilişkin ayrıntılar da vardı. Öncelikle

darülmualliminde sıbyan, rüşdiye ve idadiye şubelerinde eğitim yapılması, yabancı

dil ve çeşitli bilimlerin düzenlenmesi ve bunların kaç saat olacağının tayini konuları

değerlendirilmiştir. Ayrıca, Mekâtib-i Âliye Müdür Muavini Aziz Bey de çağrılarak

görüşlerine başvurulmuştur. Buna göre darülmualliminin rüşdiye ve idadiye

şubelerinin öğrenim sürelerinin dört yıla çıkarılması düşünülmüştür. Fakat belirtilen

derslerin her şube için kaç ders olacağı tesbit edilememiştir. Bu nedenle hangi dersin

ne kadar sürede eğitimi yapılacağına ilişkin bir süre tayin edilmedikçe ve bir

program düzenlenmedikçe sistemin tam olarak yerleşemeyeceğine karar verilmiştir.

Bunun için öncelikle, derslerin her birinin toplam ders saati ile arasındaki oranları

belirlenmiş ve inceleme yapılmıştır. Ayrıca, darülmuallimine her sene elli öğrenci

alındığı için dört senede öğrenci sayısı 200’e ulaşacağı öngörülmüştür.

Darülmuallimine gelen öğrencilerin fakir ve ihtiyaç sahibi olacağı ve okulun ücretli

olması durumunda kayıt olacak öğrenci bulunamayacağı dikkate alınmıştır. Bu

45

hususlar sadaretçe de 7 Kasım 1295 (19 Kasım 1879) tarihinde kabul edilmiş ve

Darülmuallimin-i Leyli’nin kurulması için yalnız 389.920 kuruşun verilmesine karar

verilmiştir132. Dolayısıyla yatılı darülmualliminin kurulması, darülmualliminin ıslâhı

ile ilgili konuların ele alındığı bir raporda söz konusu edilmiştir. Bu doğrultuda

yapılan çalışmalar neticesinde darülmualliminin yatılı hale getirilme süreci işlemiştir.

14 Ocak 1295 (26 Ocak 1880) tarihinde Maarif nezaretine gönderilen

yazıda, darülmuallimin’in yatılı olması veya yatılıya çevrilmesi konusu yer

almaktadır. Darülmualliminin yatılıya çevrilmesi maddi bir takım külfetler

gerektirmektedir. Bununla ilgili olarak şura-yı devlet mülkiye dairesinde düzenlenen

mazbatada darülmualliminin yatılı hale getirilmesi için gerekli olan miktar toplam,

700.000 kuruş olarak ifade edilmiştir. Darülmualliminin gündüzlü hali için şubeleri

dâhil masrafı 310.080 kuruş olarak hesap edilmiştir. Bunun üstüne ilave olarak

389.920 kuruş daha gerekmektedir. İlave olunan bu miktarla Darülmualliminin iki

sene kadar idaresinin mümkün olacağı belirtilmiştir133. Fakat öğrenciler için

fedakârlıklar yapılmak suretiyle okulun yatılı olması uygun görülmüştür.

Darülmuallimin’in yatılı olması ve bir düzene konması ile ilgili olarak şura-yı

Devlet Tanzimat dairesi mazbatası 13 Rabiülevvel 1299 (2 Şubat 1882) tarihinde

maarif meclisinde okunmuştur. Nizamnameye ilave edilen maddeye göre

darülmuallimin iki şubeye ayrılmıştır. Birinci şube darülmuallimin-i sıbyan ve

rüşdiye, diğer şube de darülmuallimin-i idadiyedir. İdadiye şubesi de ulûm ve

edebiyata mahsus olmak üzere iki şubeye ayrılmaktadır. Darülmuallimin için daha

önce kararlaştırılan, Sultan II. Mahmut türbesi yanındaki okuldan vazgeçilmiş ve

yatılı darülmuallimin için başka bir yer arayışına gidilmiştir. Yeni bir mektep inşası

için 9.000 kuruş kadar bir paraya ihtiyaç olduğu hesaplanmıştır. Ahırkapı civarındaki

Tıbbiye-i Mülkiye Mektebi’nin kendi öğrencilerine yeterli gelmemesi nedeniyle

taşınmasına ve Darülmuallimin’in oraya nakl edilmesine karar verilmiştir134.

II. Meşrutiyetten sonraki yıllarda eğitim bakanlığı görevini yürüten Emrullah

Efendi bir taraftan yeni darülmualliminler yaptırırken, diğer taraftan gündüzlü eğitim

132 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.26. 133 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.26. 134 BOA., Y.A.RES.,1299.5.2.

46

verenleri yatılıya çevirtmiştir135. Emrullah Efendi, muallimlerin bu okullardan

yetişerek köylere gitmesini ve köylüleri aydınlatmasını hedeflemiştir. 1914 senesinde

yatılı olmayan öğretmen okulu sayısı, üç adet olarak tespit edilmiştir136.

Darülmuallimin, mekteb-i sultani, mülkiye ile darülmuallimat mezunlarından

barınacakları yeri olmayan öğrenciler olur ise bunların yeni ders yılının başlamasına

kadar mekteplerde iaşe ve ianelerine karar verilmiştir137. Darülmualliminler ve

darülmuallimatların yatılı kısımları öğrencilerin barınma, giyecek ve yiyecek vb.

ihtiyaçlarının temin edildiği yerler olarak öğrencilere destek olmuştur.

1922 senesinde sadece o seneye mahsus olmak üzere sivil ve askeri tüm yatılı

mekteplere yeniden ücretsiz öğrenci alınmamasına ilişkin bir kararname

hazırlanmıştır. Bu kararnamenin yürütülmesine heyet-i vükela memur edilmiştir.

Belirtilen mektepler içerisinde darülmuallimin ve darülmuallimat da

bulunmaktadır138. Darülmuallimin ve muallimat öğrencileri yatılı ve ücretsiz olarak

okumaktaydılar ve bu da nizamnameye uygundu. Fakat masrafın artmaması göz

önüne alınarak, bu kararname hazırlanmıştır. Sonuç itibariyle yatılı Darülmuallimin

ve darülmuallimatlara 1922 senesindeki bu kararname ile öğrenci alınmaması hükme

bağlanmıştı.

1.2.6. Tatbikat Mektebi

Darülmualliminde günümüz eğitim fakültelerinde gösterilen özel öğretim

yöntemleri gibi derslerin yerine, usul-ı tedris dersi programda yer almıştır.

Öğretmenlik uygulaması ise, tatbikat mektebinde yürütülmekteydi. İstanbul’da

bulunan öğretmen okullarında olduğu gibi vilayet darülmuallimin ve

darülmuallimatlarında da tatbikat mektebi bulunuyordu.

Darülmualliminde usul-ı tedris dersi 1295 (1877) tarihinden itibaren programdaki

yerini almıştır. Münif Paşa’nın Maarif Nazırlığı sırasında, 1891 yılında ise

darülmuallimat’a fenn-i terbiye ve usul-ı tedris dersi konulmuş ve muallimeliğe Ayşe

135 Ergün, age., s.61. 136 Mustafa Ergün, Emrullah Efendi Hayatı-Görüşleri-Çalışmaları, “Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi”, C XXX. S 1-2, 1979-1982, s.7-36. 137 BOA., Nezaret Gelen Giden, No: 351479. 138 BOA., MV., 256-97, 1340.Z.6.

47

Sıdıka Hanım tayin olmuştur 139.1882 senesinde İstanbul’da bir de uygulama okulu

açılmıştır140.

Darülmuallimin ve muallimatlarda tatbikat (uygulama) mektepleri eğitim

vermekteydi. Öğretmen yetiştiren kurumlarda öğrencilerin uygulama yapmalarına

önem verilmişti. Görülen dersler arasında uygulama ile ilgili olanları bulunmaktaydı.

Aynı zamanda darülmuallimin veya muallimata bağlı uygulama okullarında

öğrenciler bir çeşit staj yapmaktaydılar.

1910’larda hazırlanan uygulama dersi ile ilgili yönerge, günümüze yakın bir

tarihe kadar geçerliliğini sürdürmüştür.

Uygulama derslerine ilişkin yönergede, Darülmuallimin-i Âliye ibtidâî

kısmındaki muallim adaylarının uygulama derslerinin, darülmuallimin tatbikat

mektebi’nde yapılacağı ifade edilmektedir. Uygulama dersleri, darülmuallimin

tatbikat mektebi müdürü ile fenn-i terbiye muallimlerinin gözetim ve denetiminde

yapılmaktadır. Tatbikat mektebinde numune dersleri ile tecrübe dersleri

verilmekteydi. Numune dersleri, tatbikat mektebi müdürü, fenn-i terbiye muallimleri

veya darülmuallimin-i âliye’nin diğer muallimleri tarafından yürütülmekteydi.

Muallim adayları, haftada en az bir defa verilecek olan bu numune derslerinde hazır

bulunacaklardı. Muallim adaylarının, tatbikat mektebi öğrencilerine verecekleri

derslere de tecrübe dersleri denilmekteydi. Bu derslerin konusu tatbikat mektebi

müdürü tarafından belirlenecekti ve uygulama derslerinden sonra tartışmalar

yapılacaktır141. Dolayısıyla tatbikat mektebinde öğrenciler hazır bulunuyorlardı ve

hem darülmuallmin muallimleri, darülmuallimin öğrencilerine ders vermekte, hem

de darülmuallimin öğrencileri uygulama mektebi öğrencilerine ders

anlatmaktaydılar.

1881 senesinde ibtidâîye mektebi muallimliğine kaynak olmak üzere, İstanbul

Aksaray’da Darülameliyat isimli bir mektep açılmıştır. Sene sonunda yapılan

sınavlar sonucuna göre on iki öğrenci şehadetname alarak mezun olmuştur. Bu

okulun da tatbikat mektebi olduğu anlaşılmaktadır142. Kodaman’a göre de II.

Abdülhamit devri başlarında sıbyan şubesi “Darülameliyat” olmuştur. Amaç yeni 139 Ergin, age.,, C 1-2, s.574,675. 140 Akyüz, age., s.216. 141 Sakaoğlu, age., s.134. 142 Ergin, age., s.583.

48

usulü bilen muallimlerin bir an evvel yetiştirilmesidir. Geçici bir süre bu halde kalan

okul 1884-1885 ders yılında tekrar eski haline getirilmiştir143. Darülameliyat’ı

kavram olarak tahlil ettiğimizde “uygulama yeri” olarak karşılık bulabiliriz.

Yukarıda uygulama okullarının açılış tarihine baktığımızda 1882’yi görmekteyiz. Bu

durumda darülameliyat’ın uygulama okulu olduğunu söylemek mümkündür.

1.3. DARULMUALLİMAT’IN KURULUŞU (1870)

Darülmuallimin ilk defa açıldıktan yirmi iki sene kadar sonra, darülmuallimat

kurulmuştur. Darülmuallimat da ilk olarak kız rüşdiyelerine öğretmen yetiştirmek

üzere tesis edilmiştir. Fakat zamanla darülmuallimat mezunları sıbyan mekteplerinde

de görev yapmışlardır.

Kızlar için, 1859’da İstanbul’da Cevri Kalfa İnas Rüşdiyesi açılmıştır. Fakat bu

okullara bayan öğretmen bulmak çok zor olmuştur144. 1871-72 eğitim yılında

İstanbul’da sekiz kız rüşdiyesi vardı ve burada 207 öğrenci eğitim görmekteydi145.

Darülmuallimat’ın kurulduğu ilk yıllarda kız rüşdiyelerinin sayısı ile;

darülmulliminin kurulduğu yıllardaki erkek rüşdiyeleri sayısı birbirine yakındır.

Dolayısıyla kız rüşdiyelerinin geç açılması ve yaygınlaşması, darülmuallimatın

açılışını geciktirmiştir, denilebilir.

Darülmuallimat’ın kurulması konusu, maarif-i umumiye nizamnamesinde

geçmektedir ve darülmuallimat’ın kurulması için H.1286 (1869) tarihinde

hazırlıklara başlanmıştır. Öncelikli olarak kurulacak okul için ödenebilecek bütçenin

miktarı tespit edilmiştir. Bu bütçenin içerisinde müdür, muallim, talebe, hademe

maaşları yer almaktadır. Müdür için senelik 24.000 kuruş ayrılmış olup, müdürün

aylığı 2.000 kuruştur. Müdüre ödenecek maaşın darülmuallimat’a ödenecek

meblağda önemli bir yer işgal ettiği görülür. Burada, idari işleyişin nasıl yürüdüğüne

tanık olmaktayız. Buna göre, darülmuallimatın hoca ve talebelerine ödenecek

miktarı, meclis-i kebir-i maarif belirlemekte ve alınan kararlar sadrazama

sunulmaktadır.

143 Kodaman, age., s.147,148. 144 Akyüz, age, s.143. 145 Öztürk, age.,s.10.

49

Maarif-i umumiye nizamnamesinde yer alan bir maddeye göre kurulması

gereken Darülmuallimât için bir senelik 122.400 kuruş tahsisât gerekmekteydi. Bu

miktarın içinde müdür, öğrenci, muallim ve hademe maaşı bulunmaktaydı. Müdür

maaşı olarak belirlenen bir senelik 24.000 kuruş irade-i seniye ile daha önce

ödenmiştir. Bu nedenle bu miktar düşüldüğü zaman 98.400 kuruşun daha ödenmesi

konusu meclis-i kebir-i maarif dairesinde görüşülmüştür. Konuyla ilgili olarak

düzenlenen mazbata, sadrazama 8 Nisan 1286 (20 Nisan 1870) tarihinde

sunulmuştur146.

Darülmuallimat için ayrılan 98.400 kuruşun içinde kapıcı ve hizmetlilere

verilecek aylık 600 kuruşun muhasebesi de yapılmıştır. Ödeme, okulun resmi olarak

açılış tarihinden sonra gerçekleşecekti. Bütçeye ilşkin ödemenin maarif bütçesinden

ve 13. faslın 1. maddesindeki 1.750.000 kuruştan yapılacağı belirtilmiştir. Buna

ilişkin karar da 18 Mayıs 1286 (30 Mayıs 1870) tarihinde alınmıştır147.

Kız rüşdiyelerine bayan öğretmenler yetiştirmek üzere 26 Nisan 1870 tarihinde

“Dersaadet Darülmuallimat-ı Rüşdiye” kurulur148. Belgede de darülmuallimat’ın

açılış tarihi 14 Nisan 1286 (26 Nisan 1870) olarak geçmektedir149. Maarif-i umumiye

nizamnamesi’nin (1869) on bir maddelik kısmı darülmuallimat’a ayrılmıştır.

Nizamnameye göre “kız sıbyan ve rüşdiye mekteplerine muallime yetiştirmek üzere

İstanbul’da bir darülmuallimat kurulmuştur”150 ifadeleri yer alır. Okul için

düzenlenen sınava 32 kişi katılmıştır. Bu öğrenciler dil bilgisi, dört işlem, coğrafya,

yazı, nakış ve terzilik gibi derslerden sınava tabi tutulmuşlardır. Başvuran

öğrencilerin tümü başarılı görülmüş ve öğrenci olarak kabul edilmişlerdir151.

Darülmuallimat-ı Sıbyan’ın öğrenim süresi iki, rüşdiye şubesinin öğrenim süresi ise

üç senedir152.

Darülmuallimat’ın kuruluş amacı inas (kız) sıbyan mektepleri ve rüşdiyelerine

öğretmen yetiştirmekti. İstanbul’da kurulması düşünülen Darülmuallimat için

Ayasofya civarında Yerebatan’da ahşap bir konak kiralanmak istenmiş ve bu durum

146 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 147 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 148 Konrapa, İstanbul Öğretmen Okulları III, s.37,38. 149 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13. 150 Cevad, age, s.484. 151 Bilim, age., s.197. 152 Başer, age., s.12.

50

bakanlığa bildirilmiştir. Darülmuallimat için gereken hocaların kadın olması istenmiş

ve bayan öğretmen arayışına girilmiştir. Fakat istenilen şekilde bayan öğretmenler

bulunamamıştır. Bu nedenle tayin olunan hocaların çoğu, iyi ahlâkı düzgün ve yaşlı

erkeklerden seçilmiştir. Müdür okulun dışarıyla olan işlerini halletmek için yeterli

görünse de, okulun iç işlerini yürütmek üzere bir müdireye ihtiyaç olduğu görülmüş

ve müdireye aylık 650 kuruş maaş verilmesi uygun görülmüştür. Müdürün ise, erkek

olması tercih edilmiştir. Muallim veya muallimelerin maaşları eşit olarak

düzenlenmemiştir. Öğretmenler yürütecekleri hizmete göre maaşları tespit edilmiş,

öğretmenlerden bazılarına, 400 bazılarına 700 kuruş verilmesi öngörülmüştür. Fakat

vazifenin önemine istinaden bir erkek öğretmen ile iki bayan öğretmene 800’er kuruş

ödenmesi planlanmıştır. Darülmuallimat’a yaşları 15 ile 35 arasında 50 kadar öğrenci

yazılmıştır. Bu öğrenciler, maarif meclisi üyelerinden seçilen bir özel heyet

tarafından sınav yapılmak suretiyle, darülmuallimat’a kabul edilmişler, seçilen

öğrenciler sıbyan ve rüşdiye şubelerine ayrılmışlardır. Birinci şube öğrencilerine

30’ar; ikinci şube öğrencilerine 60’ar kuruş maaş verilecek olup, darülmuallimat’ta

görevlendirilecek olan hizmetlilerden birisinin erkek ve diğerinin kadın olması uygun

görülür. Hizmetlilere 150’şer kuruş verilmesi düşünülmüş, fakat bu paraya çalışacak

hizmetli bulunmasında zorluk çekileceği anlaşılarak 200’er kuruş verilmesine karar

verilir. Yine 200 kuruşa bir kapıcı alınması kararlaştırılır. Darülmuallimat’ta

nizamname gereğince her cemaatin kendilerince eğitim yapması gerekliliği dile

getirilmiş, fakat bunun gerçekleştirilmesi oldukça zor görünmüştür.

Darülmuallimat’ta şimdilik yalnız İslâm dairesi olması kararlaştırılarak, öğretmenler

de buna göre tayin edilmiştir. Darülmuallimat’ta musiki öğretilmesi de kağıt üzerinde

belirtilmiş iken ilk zamanlarda uygulanmamıştır. Gerekçesi ise öğrencilerin diğer

derslerle daha çok vakit geçirmeleri gerektiği düşüncesidir. Müzik dersinin, daha

önemli görülen diğer derslerin öğretimi için ayrılacak zamana ve emeğe engel

olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle musikî (müzik) dersinin öğretilmesine bir sene

sonra geçilmesine karar verilir. 31 Mart 1286 (12 Nisan 1870) tarihinde alınan bu

kararların ardından birkaç güne kadar nizamatın her maddesinin tamamlanması ile,

darülmuallimât’ın açılmasının gerçekleşebileceği belirtilmiştir153.

153 BOA., İ.DH., 614-42823, 1287.R.13.

51

Darülmuallimât açılmadan önce her türlü hazırlıklar yapılarak eğitim

programının düzenlendiği, eğitim öğretim ve idare heyetinin belirlendiği ve bütçeden

ayrılan payın, nereye harcanacağının tayininin yapıldığı görülür. Maarif

nizamnamesi temel alınarak, nizamnamede belirtilen hususlar uygulamaya

konulmaya çalışılmıştır. Darülmuallimât ile darülmuallimin arasında bazı farklı

noktaların olduğu anlaşılmaktadır. Darülmuallimin, ilk olarak rüşdiye mekteplerine

öğretmen yetiştirmek üzere kurulmuş, darülmuallimat ise kız sıbyan ve rüşdiye

mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere açılmıştır. Ayrıca idari personellere ilişkin

farklılıklar bulunmaktadır. Darülmuallimin’de bir müdür ve gereği kadar muallim ve

hizmetli bulunmaktadır. Darülmuallimat’ta ise bir müdür ve müdire görev

yapmaktadır. Okulun idari işleyişi de ayrılmıştır. Darülmuallimat’ta iç işleri ve dış

işleri olarak işler taksim edilmiştir. Darülmuallimat’ta kız öğrenciler öğrenim

göreceği için, okulun iç işlerini yürütmek üzere bir müdireye ihtiyaç hissedilmiş

müdirenin dışarıyla olan işleri yürütmede zorluk çekeceği düşünülerek, bir de müdür

tayin edilmiştir.

Darülmuallimat programına baktığımızda nizamnameye göre, müzik dersinin

okutulması gerekmekteydi. Fakat müzik dersinin öğrencilerin diğer dersler için

harcayacakları vakte engel olacağı düşünülmüş ve dersin programa konulması bir

sene ertelenmiştir. Dersin bir sene sonra dahi programa konmuş olması, müzik

dersinin daha okulun ilk yıllarında okutulduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Darülmuallimatın ilk müdürü Emin Efendi idi. İlk dönemde iki nakış öğretmeni

ve bir resim öğretmeni bayan olmak üzere toplam üç bayan öğretmen okulda görev

yapmaktaydı. 1877 senesinde kadroya mûsiki muallimi olarak Refika Hanım, rik’a

muallimi Arif Efendi ile resim muallimi Mösyö Kaz ilave edilmiştir. Haftada dört

gün birer saat Kavaid-i Lisan-ı Osmani ve inşa eğitimi vermesi amacıyla 800 kuruş

maaşla bir muallime ihtiyaç duyulmuştur154. Muallimlerin de farklı ücretler aldığı

anlaşılmaktadır. Muallimlerin ücret farklılığında iki hususa bakıldığı ifade edilebilir.

Birincisi öğretmenlerin yürüttükleri vazife veya ders yükü ağırlığı, diğeri de önemli

olarak görülen ve kabul edilen dersleri yürüten öğretmenlerin ücretlerinin farklı

olmasıdır.

154 Ergin, age., s.673.

52

Darülmuallimat’ın asıl öğrencileri 50 kişiden oluşacaktı. Sıbyan şubesindeki

öğrencilere 30’ar ve rüşdiye şubesi öğrencilerine de 60’ar kuruş aylık verilecekti155.

1881’de kapatılan darülmuallimat 1883’te tekrar açılmıştır156.

Darülmuallimat’ta eğitim süresinde zaman içerisinde değişiklikler olmuş ve eğitim

süresi 1891’de üç seneye çıkartılmıştır157. II. Meşrutiyet döneminde ise okulun

eğitim süresinin beş sene olduğu bilinmektedir.

Darülmuallimat, ibtidâî mektepleri ve rüşdiyelere bayan öğretmen yetiştiren üç

yıllık bir okuldu ve 1893 senesinde yapılan düzenleme ile altı senelik bir de ihtiyat

kısmı açılmıştı. Buradan mezun olanlar ve rüşdiye mektebi mezunları

darülmuallimat’a sınavsız girebilmekteydiler158. 1913 senesinde idadi ve sultanilere

de bayan öğretmen yetiştirmek amacıyla Darülmuallimat-ı Âliye açılmıştır159.

1.3.1. Yatılı Darülmuallimat

İstanbul Darülmuallimatı 1910-1911 eğitim yılında yatılı hale getirilmişti160.

Yatılı Darülmuallimat’ta gündüzlü bir okula göre ihtiyaçlar çok ve çeşitlidir ve bu

ihtiyaçların içerisinde, öğrencilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli

unsurların hepsi yer alır. Giyecek ve yiyecekleri temin edilen öğrencilere, bu

hizmetleri sağlayan farklı görevliler, okulda vazifelendirilmektedir.

Yatılı darülmuallimat için gereken erzakların alınması için anbar memurları

tarafından bir liste düzenlenmektedir. Anbar memurları bir tezkere ile erzakla ilgili

bilgileri müdüre vermekte ve erzakın temini müdiriyetçe yapılmaktadır161.

Yatılı Darülmuallimat’ta mürebbiyeler de görev yapmaktadırlar. 31 Teşrin-i

evvel 1328 (13 Kasım 1912) tarihli tezkereye verilen cevapta, Matmazel Stephanyan

ve Matmazel Banarviya’nın istenilen vasıf ve şartlara sahip olduğu görülerek,

155 Nafi, age., 486. 156 Konrapa, İstanbul Öğretmen Okulları III, s.37,38. 157 Ergin, age., s.676. 158 Akyüz, age., s.215. 159 Ergün, age., s.322. 160 Cemil Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, MEB., İstanbul, 2005, s.220. 161 BOA., MF.ALY, 33-5, 1330.Z.2.

53

bakanlık tarafından mürebbiyeliğe kabul edildikleri belirtilmiştir162. Mürebbiyelerin

gayr-i müslimlerden seçilmiş olduğu görülür.

Okul yatılı olunca, darülmuallimat öğrencilerinin giysileri için bütçeden 60.000

kuruş ayrılmıştır. Darülmuallimatta mevcut olan 150 öğrenci için alınacak elbiselerin

yazlık ve kışlık olarak satın alınmasına lüzum görülmüştür. Daha önce öğrencilere

elbise dağıtılamamıştı. Fakat öğrencilerin evlerinden getirdikleri elbiseler eskimiş ve

yıpranmış olduğu için buna hemen bir çare bulunması gerekmiş ve bu nedenle zikr

edilen meblağın hemen kullanılması öngörülmüştü. Bir komisyon tarafından

belirlenen eşyalar satın alınacak, bakanlığın onayı ile dağıtılacaktı. Komisyonda

darülmuallimat müdürü, muhasebe mümeyyizi (Osman Bey) ve kâtip (Fazıl Bey)

bulunacaktı163. Darülmuallimat öğrencilerinin her türlü ihtiyaçların karşılanmaya

çalışılmıştır. Darülmuallimat fakir öğrencilerin iaşe edilip, okutulduğu bir kurum

olarak işlev görmüştür. Bu nedenle bazı kız çocukları –on bir ila on üç yaş civarında-

kimsesiz veya fakir olduklarını dilekçelerinde belirterek, darülmuallimatta okumak

istediklerini ifade etmişlerdir.

Yatılı Darülmuallimat Müdürü, Maarif Nezareti’ne 15 Nisan 1328 (28 Nisan

1912) de bir yazı göndermiştir. Yazıda Darülmuallimat için istenilen eşyalardan

bahsetmişti. Buna göre, darülmuallimat yatılı olduğu için öğrencilerin yatak, yorgan

ve çarşafları ile yastık yüzlerinin değişmesi gerekmekteydi. Uzun süreden beri

kullanıldığı belirtilen bu eşyalar eskimiş durumda olup, bunları değiştirmek için

1.200 metre Amerikan bezi ile 300 metre patiskanın satın alınması gerekmiş ve

bunun için 5.000 kuruşa ihtiyaç duyulmuştu164.

Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat’ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek

Giyecek165 Giyeceğin Adedi Çift Arşın Çeşidi

4 Gömlek

4 Don

6 Çorap

162 BOA., MF.ALY., 33-23, 1330.Z.9. 163 BOA., MF.ALY., 34-68, 1331, M.23. 164 BOA., MF.ALY., 34-37, 1331.M.14. 165 BOA., MF.ALY., 34-68, 1331.M.23.

54

6 Mendil

2 Bluz

2 Atkılık

2 -

1 Çarşaf

1 Iskarpin

1 -

2 Terlik

2 Yüz Peçesi

10 Amerikan bezi

elbiselik

1 Palto

Darülmuallimat öğrencileri için alınacak giyecekler bir öğrencinin bir senelik

ihtiyacını rahatlıkla karşılayabileceği gibi, her türden giyeceğin bulunduğu görülür.

Giyecekler hem yaz, hem kış mevsiminde öğrencilerin ihtiyaçlarına cevap verecek

şekilde düzenlenmiş olup, tabloda belirtilen miktarların -darülmuallimat’ın 150

öğrencisi olduğu için- bu rakam ile çarpılması gerekmektedir. Dolayısıyla, elde

edilecek sayı kadar giyecek okula alınmış olacaktır. Dâr-ül-muallimat yatılı olduktan

sonra bu şekilde gerek okulun gerek öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamaya

çalışıyordu. Bunun gibi okulun çok çeşitli gereksinimleri oluyordu.

Örneğin, yatılı darülmuallimatın çeşitli ihtiyaçları arasında, bulunan yatak

takımı, sürahi, bardak gibi eşyalar için, 1919 senesinde 12.000 lira kadar bir miktar

para gerekmişti. Bu ihtiyaçların alınması bir komisyon marifetiyle yapılmaktaydı166.

Çeşitli gereksinimleirn karşılanması sırasında izlenen yol, darülmuallimatın yatılı

olduğu süreçte işleyişini göstermesi bakımından önemlidir. Darülmuallimatın yatılı

olması ile farklı meseleler ortaya çıkabilmekteydi.

Örneğin, yangın tehlikesine karşı iki öğrenci itfaiyeci olarak görevlendirilmişti.

Kuvvetli bir terkos suyu marifetiyle yangına müdahale edilmesi için, demir boru ve

hortum yardımıyla okulun gerek içine gerek dışına musluklar konmuştu. Bir yangın

166 BOA., MF.ALY., 140-41, 1338.S.8.

55

tehlikesinde bu muslukların nasıl kullanılacağı tarif edilmişti167. Yangın, XIX.

yüzyılda, yapıların ahşap malzemeden yapılması nedeniyle İstanbul’da ciddi bir

tehlike olarak görülmekteydi ve bu soruna yatılı bir okulda nasıl çözüm önerileri

getirildiği burada anlaşılmaktadır.

Darülmuallimat’ın da darülmualliminde olduğu gibi bir uygulama mektebi

bulunuyordu ve bu tatbikat mektebi ise, 1913-1914 eğitim yılında hizmete

girmişti168. Bunun dışında, Ana Muallim Mektebi de anaokulu öğretmenleri

yetiştirmek üzere darülmuallimatın bünyesinde kurulmuştu. Aşağıda Ana Muallim

Mektebi’ne dair bilgiler yer almaktadır.

1.3.2. Ana Muallim Mektebi

Darülmuallimin ve muallimatta sıbyan, rüşdiye ve idadiye mekteplerine

öğretmen yetiştirilmekte idi. II. Meşrutiyet döneminde okul öncesine de önem

verilmiş ve ana mektepleri açılmaya başlamıştı. Bu dönemde, Ana mekteplerine

öğretmen temin edilmesi amacıyla Ana Muallim Mektebi’nin kurulmasına karar

verilmişti.

Anaokulu öğretmenlerinin yetiştirileceği Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat

bünyesinde kurulmuştu. Ana muallim mektebine geçmeden önce eğitim

tarihimizdeki ilk ana mekteplerinin kuruluş amacı, işleyişi ve özelliklerine bakmak

gerekecektir. Bununla ilgili olarak, 1915 tarihli bir nizamnameye yer verebiliriz.

Ana mektebi ile ilgili olarak 2 Mart 1331 (15 Mart 1915) tarihinde hazırlanan Ana

Mektebi Nizamnamesi 169 toplam on altı maddeden oluşmaktadır. Nizamnameye

göre ana mektebi, ibtidâîye sınıfını içeren bir inas (kız) mektebine bağlı olarak veya

müstakil bir şekilde açılabilmektedir. Ana mektebinin açılması için öncelikle

binasının mektep olmaya elverişli ve sıhhi olması gerekmekteydi. Çocukların

sayısına göre okulun müsait bir bahçesi bulunması ve gerekli her türlü eğitim araç

gerecinin temin edilmiş olması lazımdı. Ana mektepleri ücretli veya ücretsiz olarak

öğrenci okutabilmekteydi. Ücretli olarak açılan resmi ana mekteplerinde ücretsiz

167 BOA., MF.ALY., 53-112, 1332.M.23. 168 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne.., s. 217. 169 BOA., MF.HTF., 10-40, 1339.Z.3.

56

olarak çocuk kabul edilmemekteydi ve ana mekteplerine 4,5 ve 6 yaşındaki çocuklar

alınmaktaydı. Erkek ve kız çocuklar bir arada yani karma eğitim yapılabilmekte olup,

ana mekteplerine kayıt olacak öğrencilerin bulaşıcı hastalığının olup olmadığı ve

aşılarının yapılıp yapılmadığı tabib tarafından muayene edilecekti. Çocuklar

yaşlarına göre sınıflandırılmakta ve her dershaneye 30 öğrenciden fazla

alınmayacaktı.

Nizamnamede ana mektebinde, ne tür uygulamalar yaptırıldığına da yer

verilmektedir. Buna göre ana mektebinde sıhhi ve ahlâki oyunlar oynanmakta,

mektep içerisinde yürüyüşler düzenlenmekte, bedeni hareketler yapılmakta dini, milli

hikâye ve masallar okunmakta, resim levhalarının incelemesi ve mütalaası ile el işleri

öğretilmektedir. Her ana mektebinde haftada en az bir kere tıbbi muayene yapılacak

ve çocuklar tek tek muayene olunacaktı. Gerekli görülürse muayene sonucu

öğrenciye bildirilecekti170.

Yeni ve yakın çağda, bulaşıcı hastalıkların sık görülmesi nedeniyle gerekli

tedbirlerin alındığı anlaşılmaktadır. Ana mektebindeki öğrencilerin haftada bir kez

tıbbi kontrolden geçirilmeleri, bulaşıcı hastalıklar riski göz önüne alınsa dahi

dönemin şartları dâhilinde modern bir uygulamadır. Ayrıca, çocukların sıhhati ve

temizliğine gereken dikkat ve özenin gösterildiği bu cümleden hareketle ifade

edilebilir.

Ana mektebinde sınıfların sayısı kadar öğretmen ve öğretmen yardımcısı

bulunmaktaydı ve idari işler muallim-i evvele verilmekteydi. Ana mektebinde

muallime olmak için, aday ya darülmuallimatın ana muallime şubesinden mezun

olmalı veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğine dair vesikasını göstermek

zorundaydı. Bunun dışında ana mektebi muallimliğini yürütecek derecede olduğunu

imtihan ile isbat edip, Türkçeyi iyi ifade edebilenler de ana mektebi muallimi

olabilmekteydiler. Ana mektebi muallimleri Osmanlı tabiiyetinde olmaları

gerekmekte ve herhangi bir özrü veya engeli bulunmadığını doktor raporu ile

belgelemeli idi. Ana mektebi muallimlerinin terfi ve ilerlemeleri tedrisat- ibtidâîye

kanunundaki bayan öğretmenlerle ilgili kısımdaki yazılı kayıt ve şartlara tâbi olup,

Osmanlı’da modern anaokulları II. Meşrutiyet döneminde yaygın hale gelmiştir.

170 BOA., MF.HTF., 10-40, 1339.Z.3.

57

1913 tarihli Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu’nda ana mektepleri ve sıbyan sınıflarından

bahsedilmekte ve 4-6 yaş arasındaki çocukların eğitimi konuları bu kanunda yer

almaktadır171.

Okul öncesi eğitimi ile ilgili çalışmalar, II. Meşrutiyet sonrasında başlamış,

maarif nezaretine bağlı ilk anaokulu 1914’te açılmıştı. Bu tarihten sonra resmi

anaokullarının sayısı hızla artmıştır172.

1918’lere gelindiğinde anaokullarının kazalarda da yaygın olarak açılmakta

olduğu görülür. Ana mektepleri vilayetler dışında birçok merkezde de kurulmuştu.

1918 senesinde Çorlu, Lüleburgaz, Hayrabolu, Malkara, Keşan, Uzunköprü,

Kilis kazalarında ana mektebi açılmıştır. Edirne’ye ait bu yerleşim merkezlerinde

açılan ana mektepleri için tahsisât ayrılmıştır173.

1923 senesine gelindiğinde her vilayette bir veya birden fazla ana mektebi

olduğu görülür. Buna göre, Adana’da 1; Edirne’de 3; İstanbul’da 8; Eskişehir’de 4;

Ordu, İçel, Ertuğrul, Burdur ve Bolu’da 1; Tekfurdağı’nda 4; Teke’de 2; Tokat’ta 2

ana mektebi olduğu anlaşılmaktadır174.

Darülmuallimat bünyesinde 1914 senesinde Ana Muallime Mektebi açılmıştı ve

anaokulları için Avrupa’dan kitap getirtilmiş ve bu kitaplar Türkçe’ye çevriltilmiştir.

Anaokullarının geliştirilmesi sırasında, İsviçre’den örnek alınmıştır175. Ana muallim

mektebinde öğretmen olabilmek için Darülmuallimat ana şubesinden mezun olmak

veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğini gösterir bir belge olması

gerekmektedir. Bunun dışında ana mektebi muallimliği yapabileceğini sınavla ispat

edenler de muallime olabilmektedirler. Bunlar Türkçeyi iyi konuşabilmesi ve açıkça

yazabilmesi gerekmektedir176.

1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin otuzuncu

maddesine göre, Ana muallim mektebi programı aşağıdaki gibidir:

171 Niyazi Altunya, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Deneyimi (1848-2008), İstanbul, 2008, s.19. 172 Ergün, age., s.192,193. 173 BOA., DH.UMVM., 14-55, 1336.Ş.26. 174 Betül Batır, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908-1924), İstanbul Üniversitesi A.İ.İ.T. Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007, s.35. 175 Ergün, age., s.192, 193. 176 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C, 3-4, s.1406, 1407.

58

Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı177 İlm-i ahval-i ruh

Fenn-i terbiye

El işlerinin nazari kısmı

Hesap

Hendese

Gına (müzik) ve piyano

Tarih-i Osmani

Türkçe (İmla ve kıraat ve kitabet, inşad (şiir okuma))

Ulum-ı tabiye

Hıfzısıhha

Coğrafya-ı Osmani

Terbiye-i Bedeniye

Tatbikat

Resim

Tabloda görüldüğü üzere, ana muallim mektebinde resim, müzik, beden eğitimi

gibi derslerin yanı sıra hesap ve coğrafya gibi dersler de okutulmuştur.

1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin dördüncü

maddesinde “Ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliyyeye bağlıdır” ifadesi yer

alır. Nizamnameye göre, ana muallim mektebinin öğrenim süresi bir sene olup, ana

mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsus ana muallim mektebine bağlı bir de ana

mektebi vardır. Nizamnamenin on beşinci maddesine göre, “Ana muallim mektebine

darülmuallimat-ı ibtidâîyenin ikinci sınıfını tamamlayanlar sınavsız kabul edileceği

gibi bu derecede bilgi sahibi olduğunu sınavla kanıtlayanlar da alınmaktadır”

denilmektedir. Nizamnameye göre, bu öğrencilerin yaşları 17’den aşağı ve 24’ten

yukarı olamaz178. Ana muallim mektebininin de, dâr-ül-muallimin ve muallimat gibi

tatbikat mektebinin olduğu anlaşılır. Ana muallim mektebine bağlı bu ana

mektebinde öğrenciler uygulama yapabileceklerdir.

177 BOA., DUİT., 96-43, 1337.B.29. 178 BOA., DUİT., 96-43, 1337.B.29.

59

26 Nisan 1332 (9 Mayıs 1916) tarihinde darülmuallimin ve muallimat

nizamnamesinin bazı maddeleri düzenlenmiştir. Ana muallim mektebi ile ilgili

olarak değişiklik yapılan maddeler şu şekildedir179:

Nizamnamenin dördüncü maddesinde bir düzenleme yapılmış olup, bu maddenin

önceki hali “Terbiye-i bedeniye mektebi Darülmuallimin- Âliye’ye, Ana Muallim

Mektebi de Darülmuallimat-ı Aliyeye bağlıdır. Terbiye-i Bedeniye mektebinin tahsil

süresi bir senedir. Burada eğitim ve öğretim teorik ve uygulamalı olarak

yapılmaktadır. Ana Muallim mektebinin öğrenim süresi bir senedir. Ana

mekteplerine öğretmen yetiştirmektedir. Ana muallim mektebine bağlı bir de ana

mektebi bulunmaktadır” şeklinde idi. Bu maddede yapılan düzenleme ile değişen

yalnız bir kelimedir. Buna göre, “Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat-ı İbtidaiyeye

bağlıdır” ifadesi kullanılmıştır. Darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 4.

maddesinde ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye bağlı iken, o zamandan

beri darülmuallimatların açılması dikkate alınarak ve ana mekteplerine olan ilgi

süratle arttığı için bunlara öğretmen yetiştiren ana muallim mekteplerinin taşra

darülmuallimatları dahilinde açılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle ana

muallim mektepleri darülmuallimat-ı ibtidaiyelere bağlıdır şeklinde nizamnamedeki

madde düzenlenmiştir. Ana muallim mektebindeki öğretmenler ve aylıklarına ilişkin

bilgi aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo.3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti180 Görevi Maaşı (kuruş)

Gına ve Piyano Muallimliği 1.000

İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400

İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400

Hıfzısıhha 500

Malumat-ı Tabiye 300

Türkçe 500

Hesap ve Hendese 600

Tarih ve Coğrafya-i Osmani 600

Terbiye-i Bedeniye 500

179 BOA., ŞD., 232-8, 1335.N.10. 180 BOA., MF.ALY., 140-1, 1338.S.1.

60

Resim 400

Tabloda görüleceği üzere öğretmenlerin farklı miktarlarda maaş aldığı anlaşılır.

Bu şekilde II. Meşrutiyet döneminde açılan ana muallim mektebi veya

darülmuallimat ana sınıfı, 1919 senesinde kapatılmıştı181. 1914-1915 eğitim yılında

beş yıllık eğitim neticesinde bu okulda toplam 370 kişiye şehadetname verilmiştir182.

1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR

Askeri mekteplere muallim yetiştiren Menşe-i Muallimin eğitim tarihimizde

öğretmen yetiştiren başka bir kurum olarak karşımıza çıkar. Bu mektep ile müzik

öğretmeni yetiştiren Darülmuallimin-i Musiki’ye aşağıda kısaca değinilmiştir.

1.4.1. Menşe-i Muallimin

Osmanlı Devleti’nde sınırlı sayıdaki askeri okulların öğretmen ihtiyaçlarının

önemli bir kısmı yabancı uzmanlarla karşılanmıştı183. Bunun yanında, öğretmenin

yerinden yetiştirilmesi amacıyla, eğitim tarihimizde askeri okullara öğretmen

sağlayan Menşe-i Muallimin isminde bir kurum bulunuyor idi.

Menşe-i Muallimin 1875 senesinde askeri okulların meslek dışı derslerini

okutmak üzere açılan bir eğitim kurumudur. Topoğrafya, tarih, coğrafya, matematik,

edebiyat, resim vb. branşlarda uzman öğretmenlerin yetiştirilmesi düşünülerek

Harbiye Mektebi içinde açılmıştı184. Mekâtib-i Askeriye ve Daruşşafaka ders nazırı

Süleyman Hüsnü Paşa, askeri mekteplerin asker hocalarından sivil muallim

yetiştirmek üzere Menşe-i Muallimin’in açıldığını ifade etmişti. Bu okul idadi ve âli

derecede idi ve programı askeri idadilerin aynısıydı. Beş sınıf üzere kurulan okulda,

dördüncü sınıfı bitirenler beşinciye geçerken edebiyat ve fen diye iki şubeye

ayrılırlardı. Mektepten çıkanlar öncelikle muallim muavinliği yapmaktaydılar ve

okula ilk olarak 50 öğrenci kabul edilmişti185.

181 BOA., MF.ALY., 140-74, 1338.S.11. 182 Ergin, age., s.679. 183 Tayyip Duman, Türkiye’de Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme, MEB, İstanbul, 1991, s.13. 184 Kına, age, s.88. 185 Ergin, age, s.715-720.

61

Askeri mektepte okutulan dersler için menşe-i muallimin açılmasına karar

verilmesinin ardından, mevcut bir mektebin dershanelerinden yararlanılması uygun

görülmüştür.

Askeri mektepler ile umumi mekteplere ulum-ı tabiye ve riyaziye için ehliyetli

muallimler yetiştirmek üzere bakanlık idaresinde ve darülfünun dairesinde bulunan

darülmuallimin tahsisâtının bir miktarının bu okula ayrılması için, 29 Receb 1292

(31 Ağustos 1875) tarihinde irade kılınmıştır. Buradan çıkacak muallimlere 2.300

kuruş maaş verilmesi ve on beş sene muallimlik edenlere de 3.000-5.000 kuruş arası

maaşlarla meclis-i maarif-i askeriye üyeliğine veya mekatib müdürlüğü gibi

hizmetlere getirilmeleri, menşe-i muallimin ile ilgili olarak alınan hükümler

arasındaydı. Menşe-i Muallimine, mekâtib-i idadiye-i askeriye’den gelip muallimlik

yapmak isteyenler eğitim almışlardı186. Menşe’i Muallimin eğitim faaliyetlerine uzun

süre devam edememiş ve 1877’de kapatılmıştı187. Okul hakkında arşivden ve diğer

kaynaklardan elde edilen bilgiler bu şekilde olup, bu okul hakkında fazla bir kayıt

bulunmamaktadır.

1.4.2. Darülmuallimin-i Mûsiki

Darülmuallimin Müdürü Satı Bey zamanında, çocuklara ve gençlere mahsus

müzikler olmadığı görülerek, bestekârlara müracaat edilmek suretiyle

Darülmuallimin-i Mûsiki açılmıştır188. Müzik, ilimlerin tasnifi sonrasında, eğitim

tarihimizde riyazî bilimler grubunda yer almıştır. Medreselerin müfredatlarında da

müzik dersi bulunmamaktaydı189. Darülmuallimin ve muallimat müfredatında da

müzik derslerine yer verilmiştir. Dâr-ül-muallimin-i Mûsiki, Musiki Muallim

Mektebi’nin temelini oluştursa gerektir. Fakat Musiki Muallim Mektebi’nin

Ankara’da açıldığını göz önüne almak gerekmektedir.

186 BOA., MF.MKT, 40-24, 1293.C.26. 187 Akyüz, age., s.238. 188 Ergin, age., s.584. 189 İzgi, age., s.465.

62

Musiki Muallim Mektebi ortamektepler için, musiki eğitimi görmüş musiki

muallimi yetiştirmek maksadıyla 1924-1925 senesinde Ankara’da Cebeci’de dört

sınıf üzere açılmıştı190.

1.5. TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU

İstanbul dışında Osmanlı Devleti’nde çeşitli vilayetlerde darülmualliminler

eğitim vermişti. Bu darülmualliminlerin açılış tarihleri ile ilgili arşiv belgeleri ve

çeşitli kaynak eserlerde bilgiler bulunmaktadır. Fakat Osmanlı Devleti’ndeki

darülmualliminlerin toplam sayısını net olarak söylemek zordur. Ancak, belli bir

senede eğitim veren öğretmen okullarının rakamı ifade edilebilir. Çünkü seneden

seneye bu kurumların sayısı değişebilmekteydi. Bazı vilayet darülmualliminleri

açılırken bazıları çeşitli nedenlerle kapanmıştı. Bazıları da mali sebeplerle belli bir

süre tatil edilmekteydi.

Taşrada kurulan ilk darülmualliminler arasında Bosna, Girit ve Konya

darülmualliminleri gelmektedir. Konuyla ilgili muhtelif eserlerde, taşrada ilk

darülmualliminlerin kurulması konusunda, Bosna, Girit ve Konya birlikte ele

alınmakta ve İstanbul dışında kurulan bu ilk darülmualliminlerin 1875’de açıldığına

değinilmektedir191. Oysa, yaptığımız araştırmada Bosna Darülmuallimini 1870

senesinde açılmıştı ve darülmualliminlerin taşrada açılma süreci de 1870 senesinde

başlamıştı. İstanbul’da kurulan Darülmuallimin-i Rüşdiye’den yaklaşık yirmi iki

sene sonra Bosna Darülmuallimini eğitime başlamıştı. Böylece, Bosna

Darülmuallimini ile İstanbul Darülmuallimin-i Sıbyan’ın açılış tarihi kıyas edildiği

zaman arada iki sene gibi bir zaman farkı olduğu görülür. İstanbul Darülmuallimin-i

Sıbyan 1868’de, Bosna Darülmuallimini 1870’de kurulmuştu. Dolayısıyla şöyle bir 190 Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994, s.523. 191 Darülmualliminlerin taşrada kurulması meselesinde Yahya Akyüz’ün “Türk Eğitim Tarihi” adlı kitabında s.250’de “Taşrada ilkokul öğretmeni yetiştirilmesine 1875’lerden itibaren Bosna, Girit ve Konya’da girişilmiştir” ifadeleri yer alır. Faik Reşit Unat’ta “Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış” adlı eserinde aynı tarihleri verir ve s.33’te “…1875’de Bosna, Girit ve Konya’da açılanlardan başlayarak…” şeklinde konuya değinir. Bayram Kodaman, “Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi” isimli kitabında taşrada darülmuallimin kurulması ile ilgili olarak ilk teşebbüsün 1880’de Kosova Vilayeti’nin Priştine şehrinde gerçekleştiğine (s.150) yer verir. Cemil Öztürk’ün “Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar” adlı eserinde de ilk taşra darülmualliminlerinin Bosna, Girit ve Konya:’da 1874-1875 senelerinde açıldığı ifade edilir(s.15). Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür

63

sonuç çıkartabiliriz ki, İstanbul’da ve taşrada darülmualliminlerin açılması birbirine

yakın tarihlerde gerçekleşmişti. Zira 1848’de açılan ilk Darülmuallimin rüşdiye

şubesi ile hizmet vermişti. 1868’de İstanbul’da açılan darülmuallimin-i sıbyanın

karşılığı olan kurumlar ise, vilayet merkezlerindeki sıbyan mektepleri için açılmış

olan darülmualliminler olduğu için, değerlendirmeyi buna göre yapmak doğru

olacaktır.

Bosna’da 1288 (1872) tarihinde müceddiden Darülmuallimin kurulduğuna

dair arşiv belgesi ile karşılaşırız192. Fakat, aslında, 1870 senesinde darülmuallimin

Bosna’da açılmıştı193. 1872’de yeniden açıldığına göre, 1870 senesinde açılan Bosna

Darülmuallimini bir süre tatil edilmiş ve tekrar açılmış olmalıdır.

1875 ve 1876’da ise, Konya ve Girit’te darülmuallimin tesis edilmişti194. Taşra

darülmualliminleri 1875’de Girit ve Konya’da olmak üzere; 1885-86’ya kadar

Edirne, Selânik, Kosova, Manastır, Aydın, Bursa, Halep, Mamuretülaziz, Erzurum,

Sivas, Amasya, Musul, Van ve Bolu’da olmak üzere on dört darülmuallimin daha

tesis edilmişti195. 1882-1890 seneleri arasında Sivas, Bursa, Amasya, Kastamonu,

Kudüs, Trabzon, Edirne’de daha sonra da Selânik, Kosova, Manastır, Aydın, Halep,

Elazığ, Erzurum, Musul, Van ve Bolu’da açılmıştı196.

Vilayetlerde yeni usul üzere yetişmiş muallimlere ihtiyaç duyulması sonucunda

darülmualliminlerin çeşitli merkezlerde açılması söz konusu olmuştur. Bu sırada,

ibtidâîyelerde mecburi eğitimin yürütülmesine çalışılmıştı197.

Taşra Darülmualliminlerinin tamamına yakını ibtidâîye mekteplerine öğretmen

yetiştirmek üzere açılmıştır.

1894 senesinde Edirne, Selanik, Hüdavendigar, Erzurum, Konya, Trabzon,

Sivas, Ankara, Halep, Suriye, Beyrut, Adana, Kastamonu, Diyarbakır, Aydın, Yanya,

Manastır vilayetleri Maarif müdürlüklerinden Darülmuallimin ile ilgili bilgi

istenmiştir198. Dolayısıyla 1894 senesinde bu vilayetlerde darülmuallimin’de eğitim

192 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 193 Başbakanlık Devlet Arşivileri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Bosna Hersek, Haz. H.Yıldırım Ağanoğlu vd., Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., İstanbul, 2009, s.131. 194 Kına, age, s.79. 195 Öztürk, age., s.31. 196 Akyüz, age., s.216. 197 BOA.,Y.ARES., 15-17, 1299.5.2. 198 BOA., MF.MKT., 267-1, 1312.Z.14.

64

öğretimin yapılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte Osmanlı Devleti’nde vilayet

merkezlerinde İstanbul hariç, on yedi Darülmuallimin eğitime devam etmekteydi.

II. Abdülhamit döneminde Edirne, Selanik, Üsküp, Ankara, Adana, Sivas,

Trabzon, Kudüs, Kastamonu, Erzurum, Konya, İzmir, Bursa, Bağdat, Musul,

Diyarbakır ve San’a’da darülmuallimin-i ibtidaiye eğitimi verilmekteydi. Bu

okullarda 500 kadar öğrenci öğrenim görmekte idi. Fakat bu sayının yeterli

olamayacağını da eğitimde gerçekleşen gelişimlerden yola çıkarak söylemek

mümkündür. Bu nedenle ehliyetnameli öğretmen yetiştirmek için kısa süreli kurslar

açılmıştı199.

Akyüz, 1900 senesinde on beş vilayette darülmuallimin olduğunu söyler. Bu

darülmualliminler, Edirne, Adana, Ankara, İzmir, Bağdat, Bursa, Diyarbakır,

Selânik, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Üsküp, Konya, Musul ve San’a’dadır 200.1905-

1908 senelerinde vilayet ve sancaklardaki resmi okulların sayısını gösteren verilere

göre de, Erzurum’da, Edirne’de, Adana, Ankara, Bitlis, Bağdat, Rodos, Bursa,

Diyarbakır, Kastamonu, Konya, Niğde, Isparta, Antalya, Harput, Üsküp, İşteb,

Prizren, Musul, Manastır, Yanya, San’a, Van, Hakkari, Kudüs, Bingazi’de olmak

üzere toplam 26 merkezde Darülmuallimin’de eğitim verilmektedir 201.

Ergün’e göre, 1911’de 13’ü yatılı olmak üzere 35 öğretmen okulu vardı ve

1911 yılı ortalarında bu rakam 38’e yükselmişti202.

Akyüz’e göre, II. Meşrutiyetten sonra otuz adet darülmuallimin eğitim

vermekteydi. 1913-1914 ders yılında ise, yirmi bir darülmualliminin eğitim verdiği

görülür203. Dolayısıyla II. Meşrutiyet sonrası öğretmen yetiştiren kurumların

sayısında bir düşüş olmuştur. Bu süreç bu şekilde devam etmiştir.

1914’te sayıları 38’e kadar ulaşan öğretmen okullarının sadece 22’si açıktır.

Bunlar, İstanbul, Erzurum, Bitlis, Basra, Van, Yemen, Edirne, Adana, Ankara,

Aydın, Bağdat, Beyrut, Halep, Bursa, Diyarbakır, Şam, Sivas, Trabzon, Kastamonu,

Konya, Mâmuretulaziz ve Musul’dadır204.

199 Sakaoğlu, age., s. 113. 200 Akyüz, age., s.217. 201 Mehmet Ö. Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri (1839-1924) , T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000,s. 119-149. 202 Ergün, age., s.317. 203 Akyüz, age., s.244. 204 Ergün, age., s.317, 318.

65

Osmanlı Devleti’nin Hicaz, Yemen, Suriye gibi vilayetlerine de, merkezi

hükümet eğitim hizmeti götürmeye çalışmıştır.

Osmanlı Devleti bu eğitim hizmetini götürürken, bölge halkının hükümete olan

bağlılık ve itaatlerinin artması da amaçlamıştır. Bu durum Sultan II. Abdülhamit’in

İslamcılık politikasından ayrı tutulmamalıdır205.

Arşivde eğitimle ilgili dosyalarda yer alan bilgilere baktığımız zaman, 1910

senesinde taşra darülmualliminlerine ait bir belge ile karşılaşmaktayız. Bu belgede

darülmualliminlerin yatılı ve gündüzlü oluşu ile öğrenci sayıları yer almaktadır. Aynı

zamanda darülmualliminin rüşdiyelere mi ibtidâîyelere mi öğretmen yetiştirdiği yine

belgede yer alan bilgiler arasındadır. Bununla ilgili tablo aşağıda verilmiştir.

Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi) 206 Mektebin Çeşidi

Gündüzlü Yatılı

Vilayetin İsmi Okulun

Bulunduğu Yer

İbtidâi ve

rüşdi

Kosova Üsküp

Konya Konya

Ankara Ankara

Diyarbakır Diyarbakır

İbtidâi Edirne Edirne

Manastır Manastır

Kastamonu Kastamonu

Sivas Sivas

Bitlis Bitlis

Bağdat Bağdat

Adana Adana

Hüdavendigar Bursa

İbtidâi Üçer

sınıflı

Suriye Şam

Aydın İzmir

205 Cezmi Eraslan, II. Abdülhami ve İslâm Birliği-Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti 1856-1908, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992, s.247. 206 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.

66

Selanik Selanik

Trabzon Trabzon

Muhtelif

Sınıfları

içerir

Mamuretülaziz

Van Van

Musul Musul

Basra Basra

İşkodra İşkodra

Erzurum Erzurum

Manastır Debre

Yanya Yanya

Halep Halep

Halep Antep

Beyrut Beyrut

Trablusgarp Trablusgarp

Yemen San’a

Medine Medine

Bingazi Bingazi

Karesi Balıkesir

Tabloya göre Osmanlı Devleti’nde 1910 tarihinde otuz iki taşra darülmuallimini

bulunmaktadır. Kosova, Ankara, Konya ve Diyarbakır darülmualliminleri dışında

rüşdiye mekteplerine öğretmen yetiştiren taşra darülmuallimine rastlanmamıştır.

Rüşdiye şubesi olan bu taşra darülmualliminleri, aynı zamanda ibtidâî mektebine de

öğretmen yetiştirmektedir ve yatılıdırlar. Edirne, Manastır, Kastamonu, Sivas, Bitlis,

Bağdat, Adana ve Bursa’daki darülmualliminler de yatılı olarak eğitim vermektedir.

Bunun dışında kalanlar gündüzlüdür.

Taşra Darülmualliminlerinden mezun olanlarla ilgili bir belgeden 1911-1912

ders yılında Osmanlı Devleti’nde eğitim veren erkek öğretmen okullarının sayısına

ulaşmak mümkündür. Bununla ilgili tabloya da aşağıda yer verilmiştir.

67

Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleri Hakkında 1911-1912 Eğitim

Öğretim Senesine Ait Tablo207 Vilayetin İsmi Darülmualliminlerin İsmi

Bağdat Bağdat

Sivas Sivas

Edirne Edirne

Van Van

Yanya Yanya

Adana Adana

Beyrut Beyrut

Aydın İzmir

Selânik Drama, Siroz,Selânik

Trabzon Trabzon

Manastır Manastır

Manastır Debre

Kastamonu

Hüdavendigar Bursa

Karahisar

Suriye

Basra

Musul

Diyarbakır

Mamuretülaziz

Bitlis

Kosova

İşkodra

Ankara

Konya Konya

Karahisar

Yemen

Medine

Halep

Erzurum

207 BOA., MF.ALY., 37-24, 1331.R.4.

68

Tabloya göre 1911 senesinde Osmanlı devletinde livalar (sancak) da dâhil

olmak üzere 32 adet Darülmuallimin bulunmaktadır.

1913-1914 eğitim öğretim yılı eğitim istatistiklerine bakıldığı zaman taşra

darülmualliminlerinin açılış tarihlerine de yer verildiği görülmüştür. 1913 senesinde

yirmi bir vilayette darülmuallimin olduğu anlaşılmaktadır ve bu darülmualliminlerin

kuruluş tarihleri ile ilgili tabloya da yine aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri 208 Darülmualliminler Kuruluş Tarihleri

Edirne Darülmuallimini 1298 (1882)

İzmir 1327 (1911)

Adana 1325 (1909)

Ankara 1326 (1910)

Bağdat 1316 (1900)

Beyrut 1325 (1909)

Halep 1325 (1909)

Hüdavendigar 1322 (1906)

Diyarbakır 1325 (1909)

Sivas 1325 (1909)

Şam 1325 (1909)

Trabzon 1306 (1890)

Kastamonu 1325 (1909)

Konya 1291 (1875)

Mamuretülaziz 1325 (1909)

Musul 1315 (1899)

Eğitim istatistikleri ile ilgili veriler toplanırken Erzurum, Bitlis, Basra, Van,

Yemen Darülmualliminlerine ilişkin bilgiler ulaşmamış olduğu için tabloda bu

darülmualliminlere ait bilgilere yer verilmemiştir. Bu darülmualliminlerin kuruluş

tarihlerine ilişkin bilgilere ise aşağıda ayrıntılı olarak değinilmiştir. Erzurum, Bitlis,

Basra, Van ve Yemen’deki darülmualliminler ile, Osmanlı Devleti’nin son dönemde

toplam 21 adet darülmuallimine sahip olduğu anlaşılır. Bu tabloda belirtilen açılış

tarihleri resmi kayıtlar doğrultusunda elde edilen bilgilere göre düzenlenmiştir. Bu

208 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

69

nedenle bazı vilayet veya liva merkezlerinde daha önce açılmış olan ve bazı

nedenlerle tatil edilip tekrar açılan darülmualliminlerin dikkate alınmadığı görülür.

Örneğin Kastamonu darülmuallimini için kuruluş tarihi 1909 olarak belirtilmiş olsa

dahi bu merkezde, darülmuallimin daha önceki yıllarda vardı. Konuyla ilgili olarak,

belgelerde yer alan bilgilere darülmualliminlerin ayrı ayrı kuruluş tarihlerinden

bahsedilirken değinilecektir.

Öğretmen okullarının İstanbul dışında yayılma süreci, II. Meşrutiyet

döneminde de devam etmiştir. 1910’da Kütahya’da, 1913’te Aydın’da köy okullarına

öğretmen yetiştirmek üzere öğretmen okulları açma girişimleri olmuştur. Kastamonu

milletvekili İsmail Mahir Efendi, 1914 senesinde meclis’te yaptığı konuşmada 70

sancak merkezinin her birinde kız ve erkek öğretmen okulunun açılması

gerektiğinden söz etmiştir209. Dolayısıyla taşra darülmualliminleri yalnız vilayet

merkezleri ile sınırlı değildir.

Osmanlı Devleti’nde hemen her vilayette darülmuallimin açılmıştır.

Aşağıda darülmualliminlerin açılış tarihlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Burada

yer verilecek bilgiler Osmanlı Devleti’nin varlığını her bölgede hissettirdiğini,

eğitime verdiği önemi ve nerelerde darülmuallimin açıldığını göstermesi bakımından

önemlidir.

Taşra darülmualliminlerinin kuruluşuna üç başlık halinde yer verilecektir.

Darülmualliminleri bulundukları bölgelere göre gruplandırmak mümkündür.

Darülmualliminlerin taşrada kuruluşu, Anadolu, Rumeli ve Ortadoğu

darülmualliminleri başlıkları altında toparlanmıştır.

Öncelikle, Anadolu Darülmualliminlerinin kuruluşu konusunda, Aydın, Konya,

Yozgat, Giresun vb. merkezlerden bahsedilecektir.

Kastamonu’da Darülmuallimin 1884 senesinde açılmıştır. Okulun ilerleyen

yıllarda 11 öğretmeni ve 100 öğrencisi bulunmakta idi210. Bolu’da darülmuallimin

1300 (1884) senesinde açılmıştır211. Bir süre kapalı kalan okul, 29 Eylül 1309 (11

Ekim 1893) tarihinde tekrar kurulmak istenmiştir. Fakat hükümetin, Maarif meclisine

gönderdiği yazıda, “Darülmualliminler yalnız vilayet merkezlerinde kurulmakta

209 Altunya, age., s.27. 210 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 211 BOA., MF.ALY., 2-98, 1301.Z.29.

70

olduğundan okulun kurulmasının mümkün olamayacağı” cevabı verilmiştir212. bu

dönemde vilayet merkezleri dışında darülmuallimin kurulmasına izin verilmediği

anlaşılmaktadır. Fakat daha sonraki yıllarda darülmualliminlerin müstakil

sancaklarda açılması yaygınlaşacaktır.

Konya’da bulunan sıbyan mekteplerinin düzene konulması gerektiği Maarif

komisyonunda 20 Haziran 1290 (2 Temmuz 1874) tarihinde görüşülmüştür.

Komisyonca görüşülen konular, sadrazam ve Maarif nezaretine bildirilmiştir.

Konya’da bu tarihlerde 400 çocuğun eğitim görebileceği bir kız mektebi ve 250

erkek çocuğun eğitim görebileceği altı adet sıbyan mektebinin inşası için

girişimlerde bulunulmuştur. Açılan bu kadar mektepler için muallim yetiştirilmesi

yerel olarak da bir Darülmuallimin-i Sıbyanın açılmasını gerekli kılmış ve 1875’te

Konya’da Darülmuallimin açılmıştır213.

Yozgat Darülmuallimini idare-i hususiyece, 1921 tarihinde, yatılı olarak

açılmıştır. Daha sonra Maarif vekâletince bu okul kapatılmıştır. 1923 senesinde bu

okulun kapanma sebebi ile ilgili olarak Bozok milletvekili Süleyman Sırrı ve Hamdi

Beyler’in bir soru önergesi olmuştur214. Trabzon Darülmuallimini ise 1890 senesinde

kurulmuştur215. Aydın vilayetinde 1919 senesinde hem Darülmuallimin, hem

darülmuallimat eğitim vermekteydi216.

Giresun’da da darülmuallimin bulunmaktaydı. Fakat bu okul 1915 senesinde

Trabzon Darülmuallimini ile birleştirilmiştir. Bunun üzerine bölge halkından bazı

kimseler valiliğe şikâyette bulunmuştur. Fakat vali, memleketin eğitiminin gelişmesi

için neye ihtiyaç varsa onu temin etmeye çalıştıklarını ifade etmiştir. Giresun’da

darülmuallimin gibi bir çok mektebe ihtiyaç bulunmaktadır. Fakat bunun sağlanması

için imkânların temin edilmesi gerekmektedir. Bu imkânlar bulunmadığı için

darülmualliminlerin birleştirilmesi uygun görülmüş sonuç itibariyle, Trabzon ve

Giresun darülmualliminleri birleştirilmiştir217.

212 BOA., MF.MKT., 184-116, 1311.R.20. 213 BOA., ŞD., 207-23, 1291.C.7. 214 BCA., 30.10.6.31.2 215 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.17. 216 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 217 BOA., DH.UMVM., 67-6, 1334.Ra.02.

71

Karesi’de 1917 senesinde bir Darülmuallimin bulunmaktaydı. 218 Sivas

darülmuallimin-i ibtidâîsinin açılış tarihi ise 1883 senesidir219. 20 Rebiülahir 1300

(28 Şubat 1883) tarihli bir yazıdan, Elazığ’da da darülmuallimin açıldığı

anlaşılmaktadır220.

İçel’de 1916 senesinde beş aded darülmuallimin kurulmak istenmiştir. Bununla

ilgili layiha genel meclis üyesi Ali Efendi tarafından heyet-i Umumiyeye verilmiştir.

Burada kabul edilen layiha ile ilgili olarak liva mutasarrıflığı da bir yazı kaleme

almıştır. Bakanlık, İçel livası tarafından beş adet darülmuallimin açılmasını

memnuniyet verici olarak görmüş, fakat her kazada bir darülmuallimin kurulmasının

idarede güçlük çıkaracağı ifade edilmiştir. Bu nedenle vilayet darülmualliminlerine

gönderilecek yirmi öğrenci için, bütçeye bir miktar para konulduğu belirtilmiştir.

Merkez livada nizamnameye uygun şekilde gündüzlü bir darülmuallimin açılmasının

onaylandığı 20 Şubat 1331 (4 Mart 1916) tarihinde cevaben bakanlıkça

yazılmıştır221. Dolayısıyla Mersin’de de dâr-ül-muallimin açılmıştır.

Kala-i Sultaniye’de (Çanakkale) 1916 senesinde darülmualliminde eğitim ve

öğretim yapılmaktaydı 222. Erzincan’da ise,1325 (1909) senesinde Darülmuallimin’de

eğitim verilmekte idi 223.

Dersim’de (Tunceli) 1882 senesinde Darülmuallimin açılmıştı 224. 28 Nisan 1332

(11 Mayıs 1916) tarihinde Urfa livası için beş senelik eğitim programı Maarif

nezaretince hazırlanmıştı ve bu programda Urfa merkezinde darülmuallimin ve

darülmuallimat binalarının inşaatına yer verilmişti. Darülmuallimin ve

darülmuallimat binaları için ödenek 1919-1920 senelerine ertelenmiş, fakat daha

sonra Darülmuallimin ve Darülmuallimatın yatılı olmak kaydıyla, binalarının

inşasına 1917 senesinde karar verilmiştir225.

Bazı merkezlerde Darülmuallimin açılmak istenmiş, fakat buna çeşitli nedenlerle

izin verilmemiştir. Örneğin, Antep merkezinde 1916 senesinde gündüzlü bir

218 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 219 BOA., MF.MKT., 478-17, 1317.B.25. 220 BOA., MF.MKT., 79-60, 1300.R.20. 221 BOA., DH.UMVM., 67-9, 1334.C.26. 222 BOA., DH.UMVM., 31-6, 1334.S.3. 223 BOA., MF.MKT., 1134, 25, 1327.C.13. 224 BOA., MF.MKT., 72-65, 1299.M.13. 225 BOA., DH.UMVM., 142-69, 1335.M.25.

72

darülmuallimin ve darülmuallimat açılmak istenmiş, fakat mevcut darülmuallimin ve

darülmuallimatlarda muallim sıkıntısı çekildiği için, Antep’te öğretmen okulu

açılması uygun görülmemiştir226. Tokat227 ve Kangırı’da (Çankırı) darülmuallimin

eğitimi veren merkezlerdendi228. Van’da 1300 (1884) senesinde darülmuallimin

açıktır ve hatta 1300 (1884) senesinde Darülmuallimin’den mezun olanlar hakkında

bakanlık bir cetvel istemiştir229. Dolayısıyla okulun 1882 senesinde açılmış

olabilceği söylenilebilir. Tüm bu darülmualliminler Anadolu’dakilere aittir. Bunun

yanı sıra Ortadoğu olarak bildiğimiz bölgedeki çeşitli merkezlerde de darülmuallimin

vardı.

Ortadoğu’daki darülmualliminlerin kuruluşu bahsinde, Şam, Beyrut, Musul gibi

merkezlere yer verebiliriz.

Ortadoğu’da, 14 Teşrin-isani 1290’da (26 Kasım 1874) Maarif meclisi’nde

Halep, Hicaz, Suriye ve Bağdat gibi vilayetlerde açılacak darülmualliminlerin kararı

ortak alınmış, vilayet merkezi olan Şam’da da Darülmuallimin tesisine karar

verilmiştir230. Darülmualliminler için kurulma kararı verilmesi ile okulun açılması

farklı tarihlere tesadüf edebilmektedir. Aynı zamanda, Darülmuallimin kurulduktan

sonra okul için gereken her türlü ihtiyacın temini için belli bir süre kapalı tutulan

okul, daha sonra tekrar açılabilmektedir.

Örneğin Şam merkezinde 1874 tarihinde Darülmuallimin açılması için karar

verilmiş olduğu arşiv belgesinden anlaşılmaktadır. Fakat burada Darüluallimin-i

Sıbyan’ın kurulması için hazırlıklara 1305 (1889) senesinde başlanmış ve bakanlıkça

bir muallim gönderilmiştir231. Beyrut Darülmuallimini’nde 1885 senesinde eğitim

yapılmaktadır. Fakat bir süre kapalı kalan okul tekrar açılmıştır 232. Beyrut Maarif

müdürlüğüne 25 Kanun-ı evvel 1308 (6 Ocak 1893) tarihinde gönderilen telgrafta

Beyrut’ta darülmuallimin açılmasının uygun görüldüğü bildirilmiştir233. Açılacak

226 BO., DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26. 227 BOA.,MF.MKT, 178-117 228 BOA., MF.ALY., 105-70, 1335.S.23. 229 BOA., MF.ALY., 2-88, 1301.Z.4. 230 BOA., MF.MKT., 21-107, 1291.1.17. 231 BOA., MF.ALY., 5-122, 1307.R.11. 232 BOA., MF.ALY., 5-123, 1307.R.11. 233 BOA., MF.MKT., 160-54, 1310.B.19.

73

darülmualliminin yerinin tespit edildiğini ifade eden maarif müdürü, muallimlere

verilecek maaşı 600 kuruş olarak belirlemiştir 234.

Bazı vilayetlerin sancaklarında bulunan darülmualliminlerin çeşitli nedenlerle

vilayet merkezine naklinin düşünüldüğü ve bunun gerçekleştirildiği vakidir. Bazen,

bu durumun tersi de yaşanabilmiştir. Vilayet merkezindeki Darülmuallimin, sancak

merkezine nakl edilmiştir. Beyrut ve sancağı Nablus buna örnek teşkil etmektedir.

Beyrut vilayetinin bir sancağı olan Nablus’da 27 Şubat 1310 (11 Mart 1895)

tarihinde bir Darülmuallimin açılması için maarif nezaretine yazı gönderilmiştir.

Yazıda, okulun kitap ve ders araç gereç ihtiyaçlarının temini yoluna gidileceği ifade

edlmiştir. Açıldığından beri öğrencisi bulunmayan Beyrut’taki Darülmualliminin’in

Nablus’a nakledilmesi planlanmıştır. Maarif nezaretinin Beyrut vilayetine gönderdiği

yazıda; Nablus sancağında açılacak ibtidâî mekteplerinin çokluğundan dolayı liva

merkezinde bir darülmuallimin açılmasına karar verildiği ifade edilmiştir. Beyrut’ta

bulunan darülmualliminin ise açıldığından beri öğrencisinin olmadığına

değinilmiştir. Bununla ilgili olarak 15 Ramazan 1315 (7 Şubat 1898) tarihli ve 481

nolu bir yazı bulunmaktadır. Yazıda, darülmualliminler vilayet merkezlerinde açılır

denmektedir. Bu nedenle, Beyrut Darülmualliminin Nablus’a nakline izin

verilemeyeceği belirtilmiştir. Öğrencisi olmadığı gerekçesiyle Beyrut

darülmualliminin kapatılaması da mümkün görünmemektedir. İleride bir ihtiyaç

ortaya çıkabileceği düşüncesiyle, şimdilik Beyrut Darülmuallimini’nde eğitime ara

verilmesi uygun görülmüştür. Okul için ayrılan ödenek İstanbul’a gönderilmiştir235.

Okulların vilayet veya sancak merkezlerine nakl edilmesi veya birleştirilmesindeki

temel nedenin öğrenci yokluğu ile ilgili olduğu görülmektedir.

Darülmuallimin kurulan yerlerden biri de Musul’dur. Maarif nezaretinin 11

Haziran 1301 (23 Haziran 1885) tarihli yazısında Musul ve çerçevesinde vaktiyle bir

çok faziletli ve eser sahibi insanlar yetişmiş olmasına rağmen bir süredir cahilliğin

arttığı belirtilmiştir. Bunda en büyük etken de sıbyan mekteplerine, mahalinden hoca

bulunamaması olarak gösterilmiştir. Bu nedenle soruna çare bulmak amacıyla bölge

ahalisinden hocalar yetiştirilmek ve bunları da köylerde açılacak mekteplerde

istihdam etmek üzere, Musul merkezinde bir Darülmuallimin-i İbtidâîye tesis

234 BOA., MF.MKT., 266-10, 1312.Z.5. 235 BOA., MF.MKT., 266-10, 1312.Z.5.

74

edilmesi kararlaştırılmıştır. Darülmuallimin binası olmak üzere, Musul merkezinde

iki yer tespit edilmiştir. Bunlardan uygun olanı tercih edilecektir. İleride de

muntazam bir Darülmuallimin binası inşası planlanmıştır. Bölge halkının fakir

olmasından dolayı devam edecek öğrencilere bir miktar yardım yapılması

amaçlanmıştır. Zira öğrenciler devam etmediği takdirde, Darülmuallimin’den

istenilen fayda sağlanamayacaktır236. Dolayısıyla açılacak eğitim kurumları ile asıl

hedefin cahilliğin önüne geçmek olduğu anlaşılmaktadır. Darülmuallimin açılan bir

diğer merkez ise Yemen’dir.

Yemen merkezinde sıbyan mekteplerinin ıslâhı ile elli haneyi aşan her köyde

ibtidâîye mektebi açılması ve bu mekteplere öğretmen yetiştirilmesi amacıyla 1899

senesinde darülmuallimin açılmıştır237. Bununla yetinilmemiş ve liva merkezlerinde

de darülmuallimin açılmasına karar verilmiştir. Yemen’e bağlı Ta’az sancağında

1315 (1899) senesinde darülmuallimin kurulmuştur238. Yine Yemen’e bağlı, San’a

şehrinde darülmualliminde eğitim verilmiştir239. Osmanlı Devleti’nde dâr-ül-

muallimin eğitimi verilen bu bölgeler dışında Rumeli Bölgesi de yer alır.

Rumeli’de kurulan darülmualliminler bahsinde, Priştina, Üsküp, Kosova ve

İşkodra gibi merkezlere yer verebiliriz.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nin ardından eğitimde yaşanan gelişmeler daha

hızlı bir şekilde ceryan etmişti. Niceliksel artışın yanında niteliksel olarak da bir

gelişme söz konusuydu. Yeni usül üzere eğitim ve öğretim vermeye vâkıf muallimler

yetiştirilmek üzere darülmuallimin’ler, geniş Osmanlı topraklarının her köşesinde

ortaya çıkmaya başlamıştı.

Rumeli’de, eğitime büyük önem verilmiştir. Hatta, Darülmuallimin

kurulmadan dahi muallim yetiştirilmek üzere çalışmalar yapılmıştır. Kosova’da

darülmuallim açılmadan önce, usul-ı cedide üzere muallimler yetiştirilmesi amacıyla

girişimlerde bulunulmuştur.

Kosova’da darülmuallimin açılması için girişimler erken tarihlerde başlamıştı.

Girişimin başarısız olması sonrasında farklı bir yol takip edilmiştir. 11 Haziran 1295

236 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10. 237 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen, İstanbul, 2008, s.108. 238 BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4. 239 BOA., MV., 201-11, 1334.CA.17.

75

(23 Haziran 1879) tarihinde erkek öğretmenler yetiştirmek üzere darülmuallimin,

bayan öğretmenlerin yetişmesi için de darülmuallimat’ın inşası ve açılması

istenmiştir. Fakat bunun gerçekleştirilmesi o an için mümkün olmayınca, mevcut

mektepelerden ikisi ıslah edilmek suretiyle yeni usul üzere eğitim yapılması

amacıyla tüm muallimlerin vazifelendirilmesi planlanmıştır. Bunun için aylık 5000-

6.000 kuruş tahsisinin lüzumu 2 Cemaziyyelevvel 1296 (13 Nisan 1878) tarihli

yazıda belirtilmiştir. Ortaya çıkan bu okullar numune (uygulama) mektebi olarak

isimlendirilmiştir240. Kosova’da Darülmuallimin kurulmadan önce öğretmen

yetiştirmek ve bu işi özellikle yeni usule göre yürütmek için çözüm bulunmaya

çalışılmış fakat, darülmuallimin ve darülmuallimat için yeterli kaynak bulunamamış

olduğundan en azından mevcut öğretmenlerin bir eğitime tabi tutulmaları uygun

görülmüştür. Yeni usul benimsendikten sonra, bu usulü tam olarak uygulamaya

konulamasa da bu yolda çalışılmış ve çözüm bulunmak istenmiştir. Dolayısıyla

öğretmenlerin yetişmesine önem verilmiş, bunun için girişimlerde bulunulmuştur.

Rumeli’de Kosova, Üsküp, Prizren, Bosna vb. vilayetler darülmualliminde

eğitim yapılan yerler arasında idi..

Rumelide bulunan, Bosna Darülmuallimininin açılış süreci, bu okullara ne

kadar ihtiyaç duyulduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Bosna vilayetinde 20 Şubat 1288 ( 20 Temmuz 1871)tarihinde eğitimle ilgili

olarak Maarif meclisinde bazı meseleler görüşülmüştür. Bosna’da sıbyan mektebinin

bir takım cahil öğretmenler elinde olduğu haberi alınmıştır. Bu hocalar hakkında

liyakat dereceleri ve öğretim düzeyleri hakkında maarif nezareti bilgi istemiştir.

Konu, Bosna vilayeti sıbyan mektepleri olduğu için vilayete bağlı kaymakamlıklara

ve mutasarrıflıklara yazı gönderilmiştir. Bosna’ya bağlı bir sancağın idare

meclisinden gelen mazbatada muallimlerin çoğunun ehliyetsiz olduğu dile

getirilmiştir. Bu hocaların ıslâhının mümkün olamayacağından, bu livada ayrı bir

okul açılması gerekliliği dile getirilmiştir241. Dolayısıyla açılan darülmualliminler

aynı zamanda görev yapmakta olan liyakatsiz muallimlerin tasfiye edilmesini de

sağlamış olacaktı.

240 BOA.,MF.MKT., 62-180, 1296.B.4. 241 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5.

76

Bosna’da 1870 senesinde açılan darülmuallimin, 1288 (1872) tarihinde

müceddiden kurulduğu arşiv belgelerinde yer almaktadır242. Aynı zamanda Bosna

merkez vilayetine bağlı Saray şehrinde de darülmuallimin vardı. Fakat öğretmenlerin

idaresizliklerinden dolayı kapatılmıştı ve bu nedenle, okulun tekrar açılması

planlanmıştır243. Öğretmen yetiştiren kurumların kuruluş tarihleri ifade edilirken ilk

darülmualliminin 1875 tarihinde kurulduğu konuyla ilgili çalışmalarda geçmektedir.

Fakat bunun böyle olmadığı 1870 senesinde dahi Bosna’da darülmualliminde eğitim

verildiği görülmüştür. Bu durumda darülmualliminlerin taşrada açılmaya başladığı

tarih, Sultan Abdülaziz dönemine denk gelmektedir.

Vilayet merkezi Priştina’da bulunduğu sırada Üsküp Darülmuallimini

Priştina’da kurulmuştu. Fakat merkezin Üsküb’e nakli sonrasında, darülmuallimin

ödeneğinin bir kısmı Priştina’daki ibtidâî mekteplerine bırakılmıştır. Daha sonra

darülmuallimin Üsküp’e nakledilmiştir244. Kosova Vilayeti Maarif Müdürlüğüne 4

Eylül 1316 (17 Eylül 1900) tarihinde gönderilen yazıda; padişahın tahta çıkışının 25.

yıldönümüne tesadüf eden tarihte Üsküb’de Darülmualliminin açılışından

bahsedilmiştir245. Bu tarih 1901 senesine tesadüf etmektedir. Dâr-ül-muallimin açılan

bir diğer merkez ise Yanya’dır.

10 Mayıs1310 (22 Mayıs 1894) tarihinde Yanya Vilayeti Maarif Müdürü’nün,

Maarif Nezaretine yazmış olduğu tezkerede Yanya’da açılan Darülmuallimin’den

bahsetmiştir246. Yanya Darülmuallimini 1 Nisan 1310 (13 Nisan 1894) tarihinde

açılmıştı247.

Vilayet darülmualliminlerinden Müslim ve gayrimüslimin bir arada

okuyabileceği okullar da yapılmıştır. Selanik Darülmuallimini 1288 (1872) tarihinde

açılmıştı. Maarif nizamnamesine göre çeşitli okullar açılmadıkça maarif meclisinin

teşkil edilmesine gerek duyulmamıştı. Bu nedenle Selanik’te bilgisi, eğitimi ve

tecrübesi olan kişiler haftada birkaç defa eğitim işlerini görüşmek üzere toplanmışlar

ve bu şekilde bir maarif komisyonu oluşmuştu. Buraya, okulların durumunu

incelemek üzere iki müfettiş ile bir kâtibin istihdamı düşünülmüştür. Ayrıca farklı 242 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 243 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 244 BOA., MF.ALY., 7-57, 1308.Ra.2. 245 BOA., MF.MKT., 539-34, 1318.Ş.13. 246 BOA., MF.MKT., 225-63, 1312.Ra.15. 247 BOA., MF.MKT., 207-11, 1311.Za.13.

77

milletler için açılacak sıbyan mekteplerine muallimler yetiştirilmek üzere karma

(Müslim ve gayri Müslim bir arada) bir Darülmuallimin-i Sıbyan açılması uygun

görülmüştür. Burada ilk anda rüşdiye mektebi muallim-i evvelinden istifade edilmişti

ve bu muallim tarafından, asli görevine engel olmayacak şekilde günde bir iki adet

ders gösterilecekti248.

Prizren’de ise, darülmuallimin 1319 (1903) senesinde açılmıştı249. Manastır’da

da bir darülmuallimin bulunmaktaydı. Manastır’daki darülmuallimin-i ibtidâiye de

1300 (1884) senesinde kurulmuştu. Dört sene sonra 1304’de (1888) okuldan bir

fayda görülemediği gerekçesiyle kapatılmış ve okulun ödeneği tasarruf edilmiştir250.

Manastır’da valinin bakanlığa gönderdiği 17 Ağustos 1304 (29 Ağustos 1888) tarihli

yazıdan Manastır Darülmualliminin kapatıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, bu

okulda eğitime dört sene kadar devam etmiştir. Darülmualliminin kapatılmasına

neden olarak, okul açık olduğu süreçte darülmualliminden istenilen seviyede bir

faydanın görülememesi gösterilmiştir. Bununla birlikte vali, okuldan yetişecek

muallimlere ihtiyaç olması gerekçesiyle, darülmualliminin kapatılmasını

istememiştir251. Fakat sonuç değişmemiştir.

Darülmuallimini eğitimi verilen bir başka merkez olan, Manastır’a bağlı Debre

sancağında da 1317 (1901) senesinde darülmuallimin açılmıştır252. İşkodra

merkezinde 29 Ağustos 1909 tarihinde bir darülmuallimin tesis edilmiştir253.

Osmanlı Devleti’nde Anadolu, Rumeli ve Ortadoğu toprakları dışında da

darülmualliminlerin kurulduğu arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır. Bingazi’de 1321

(1905) senesinde bir Darülmuallimin açılmıştır254. Trablusgarp’ta inşa edilen

darülmuallimin 18 Teşrin-isani 1317 (1 Aralık 1901) tarihinde resmi olarak açılacağı

arşiv belgesinde geçmektedir255. Rodos’ta 1306 (1890) senesinde Darülmuallimin

açılırken256. Hanya’da açılmak istenen darülmualliminin bir sene ertelenmesine 1288

248 BOA., MF.MKB., 125, 152, 1323.Za.27. 249 BOA., TFR.I.KV., 69-6883, 1322.6.8. 250 BOA., MF.MKT., 73-152, 1299.S.19. 251 BOA., MF.ALY., 4-98, 1306.Ca.1. 252 BOA., MF.MKT., 598-35, 1319.L.6. 253 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Arnavutluk, İstanbul, 2008, s.342,343. 254 BOA., MF.MKT., 864-6, 1323.R.9. 255 BOA., MF.MKT., 600-13, 1319.L.12. 256 BOA., MF.MKT., 152-45, 1310.R.3.

78

(1872) senesinde karar verilmiştir257. Dolayısıyla darülmualliminin Hanya’da 1873

senesinde açıldığı anlaşılmaktadır.

Darülmualliminlerin resmi açılışına büyük önem verilmiş, bu günün özellikle

padişahın tahta çıkış yıldönümüne denkgelmesi için çalışılmış ve çeşitli hazırlıklar da

buna göre yapılmıştır.

Örneğin Manastır Darülmualliminin açılış gününde maarife mensub birkaç kişi

ve davetliler hazır bulunmuştur. Açılış yapılmış ve bu sırada pasta ile kahve ikram

edilmiştir. 258. Bu şekilde Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde eğitime verilen

önem sonrasında öğretmen yetiştiren kurumlarda verilen eğitim cumhuriyet

sonrasında boyut değiştirerek günümüze ulaşmıştır.

1923’te, Cumhuriyet kurulduğu sırada öğretmen okullarının sayısı yirmi olarak

tespit edilmiştir259.

Sonuç itibariyle, Osmanlı Devleti, öğretmen yetiştirmeye önem verilmiş,

birçok merkezde darülmuallimin açılmıştır. Kurulan bu darülmualliminlerin açılış

tarihleri, vilayet veya sancak merkezlerinin sosyo-ekonomik yapısı, eğitim seviyesi

ve eğitime verdiği öneme ve desteğe göre farklılık arzetmiştir.

257 BOA., Nezaret Gelen Giden Defteri 395, No: 39. 258 BOA., MF.MKT., 207-11, 1311.Za.13. 259 Başer, age, s.15.

79

İKİNCİ BÖLÜM

İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM

YÖNETİMİ

2.1.YÖNETİM

Yönetim, insan potansiyelini ve maddi kaynakları etkili bir biçimde

kullanmak, yapılan çalışmaları izlemek, denetlemek ve geliştirmektir260. Amaçları

gerçekleştirmek için insan ve madde kaynaklarına yön vermek, bunları kullanmak ve

kontrol etmek yönetimin varlığını gerektirir261. Yönetim; kamu yönetimi, eğitim

yönetimi ve okul yönetimi şeklinde bir sıra izler ve yönetim sürecinin karar,

planlama, örgütleme, organizasyon, iletişim, etkileme, koordinasyon ve

değerlendirme gibi aşamaları vardır262

Kavram olarak yönetim, idare etmektir, idare eden de yöneten veya yöneticidir.

Yönetim, kurumsallaşmanın ve teşkilatlanmanın bir sonucu olarak her birimde

görülür. İdari birimlerin her birinin bir yöneticisi vardır. Ekonomide, sosyal ve siyasi

alanda ve diğer alanlarda, hiyerarşik bir şekilde düzenlenmiş yönetim basamakları

bulunmaktadır.

2.1.1.Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi

Eğitim yönetimi, idareci, öğretmen ve öğrenci potansiyelini ve ders araç

gereçleri ile eğitime ayrılan ödenek ve mâli imkânları etkili bir şekilde idare

edebilme süreci olarak tarif edilebilir. Eğitim yönetimi, yönetimin eğitim alanında

uygulanmasını da ifade etmektedir.

Eğitim yönetiminin tanımları şu şekillerde yapılabilmektedir:

a)Eğitim sisteminin amaçlarını planlanan düzeyde gerçekleştirebilmek için

çalışan bir meslek alanı, b) genel yönetimin eğitim alanında uygulanma süreci, c)

kamu yönetiminin özel bir alanı, d) eğitim örgütlerini saptanan amaçlara ulaştırmak

üzere insan ve madde kaynaklarını sağlayarak belirlenen politikaları ve anılan 260 Haydar Taymaz, Okul Yönetimi, Pegema Yay., Ankara, 2000, s.17. 261 Musa Gürsel, Okul Yönetimi, Özarı Ofset, Konya, 1994, s.39. 262 Haydar Taymaz, “Okul Yönetimi ve Yönetici Yetiştirme”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:19, S:1, ss.123-135, Ankara, 1986, s.131,132.

80

kaynakları kullanmak, e) eğitim sistemini mevcut kaynakları en etkili bir şekilde

kullanarak, önceden belirlenen temel amaçlara ulaşabilmek için yapılan etkinlikler 263. Eğitim yönetiminde plan, program ve işleyişin düzenlenmesi eğitim yöneticileri

ile mümkün olabilecektir.

Eğitim yöneticisi , eğitimin değişik kademelerinde görev yapanlardan, görevli

olduğu kademede eğitim sisteminin amaçlarını planlanan düzeyde

gerçekleştirebilmek için çalışan kişiler olarak tanımlanabilir264. Eğitim yönetiminin

çeşitli basamakları bulunmaktadır.

Eğitim yönetimi kamu yönetiminin bir parçasıdır. Okul yönetimi, eğitim

yönetiminin daha sınırlı bir alana uygulanmasıdır. Sınıf yönetimi ise, eğitim yönetimi

yapısının ilk basamağını oluşturmaktadır265. Eğitim yöneticileri günümüzde çok

çeşitli unvanlarla milli eğitimin çeşitli birimlerini idare etmektedirler.

Eğitim yönetiminin geneline bakıldığında, idari yapıda, başta Milli Eğitim

Bakanı olmak üzere bürokratlar ile meclis ve komisyonlar olduğu görülür. İdari yapı

merkez ve taşra şeklinde ayrılmaktadır.

Günümüz eğitim sisteminin, merkezi idarisinde müşavirlikler (bakanlık

müşavirliği, basın ve halkla ilişkiler müşavirliği hukuk müşavirliği), genel

müdürlükler (çıraklık ve yaygın eğitim genel müdürlüğü, dış ilişkiler genel

müdürlüğü, din öğretimi genel müdürlüğü, kız teknik öğretim genel müdürlüğü

eğitim teknolojileri genel müdürlüğü, okul öncesi eğitimi genel müdürlüğü, erkek

teknik öğretim genel müdürlüğü, özel eğitim rehabilitasyon ve danışma hizmetleri

genel müdürlüğü ortaöğretim genel müdürlüğü, personel genel müdürlüğü, özel

öğretim kurumları genel müdürlüğü, ilköğretim genel müdürlüğü, yükseköğretim

kredi ve yurtlar kurumu genel müdürlüğü; yükseköğretim genel müdürlüğü, yurtdışı

eğitim öğretim genel müdürlüğü, öğretmen yetiştirme ve eğitimi genel müdürlüğü,

ticaret ve turizm öğretimi genel müdürlüğü), daire başkanlıkları (çıraklık meslek ve

teknolojik eğitim geliştime ve yayma daire başkanlığı; eğitim araçları ve donatım

dairesi başkanlığı, eğitim araştırma ve geliştirme dairesi başkanlığı, hizmetiçi eğitim

dairesi başkanlığı, idari mali işler dairesi başkanlığı, işletmeler dairesi başkanlığı, 263 Hasan Demirtaş, Hasan Güneş, Eğitim Yönetimi ve Denetimi Sözlüğü, Anı Yay. Ankara, 2002, s.52. 264 Demirtaş, age., s.52. 265 Taymaz, Okul Yönetimi, s.17.

81

okuliçi beden eğitimi spor ve izcilik daire başkanlığı, ortaöğrenim burs ve yurtlar

dairesi başkanlığı, öğretmene hizmet ve sosyal işler dairesi başkanlığı, sağlık işleri

daire başkanlığı, strateji geliştirme dairesi başkanlığı, yatırımlar ve tesisler dairesi

başkanlığı, yayımlar dairesi başkanlığı), sekreterlik (savunma sekreterliği) ve

kurullar (talim ve terbiye kurulu başkanı, teftiş kurulu başkanlığı) vardır.

Eğitim yöneticilerinin, kurum ihtiyaçlarının karşılanması, öğretmen, öğrenci ve

personel uyumunun sağlanması, eğitim programlarının hazırlanması, milli eğitim

politikalarına uygun çalışmalar yürütmek gibi görevleri bulunmaktadır266.

Eğitim Yönetimi kavramının geçmişi yakın tarihe dayanmaktadır. Eğitim

yönetimine kurumsal bir bakış getirilmesi konusu, XX. yüzyıl başlarında söz konusu

olmuştur. Üniversitelerde eğitim yönetimi dersinin okutulmaya başlanması ve eğitim

yönetiminin yaygınlaşması 1950’lere rastlamaktadır. Bu yıllarda eğitim yönetimi

konusunda toplantılar, konferanslar ve seminerler yapılmaya başlanmıştır267.

Eğitimin akademik ve idari yönetimi, yakın tarihte ortaya çıkan eğitim yönetimi

kavramının iki boyutlu incelenebileceğini göstermektedir. Bu incelemenin çeşitli

basamakları da bulunmaktadır ki, bunlardan biri de okul yönetimidir.

2.1.2.Okul Yönetimi

Okul yönetimi, öğrenci aday kaydı ile başlayan ve mezun oluncaya kadar öğrenci

beklentilerini dengeli bir şekilde sürdürmeye çalışan bir sürecin idaresidir. Okul

yönetimi öğrenci başarının objektif bir şekilde ölçülmesini sağlar268. Okul

yönetiminin amacı, ilgili olduğu eğitim örgütünü, eğitim politikasını kurumun

amaçları doğrultusunda yaşatmak ve etkili bir şekilde çalışmasını sağlamaktır269.

Bir okulda yöneticiyi değerlendiren birçok unsur vardır. Bunlar, üst kademe

yöneticeleri, müfettişler, çevredeki birey ve gruplar, veliler, öğretmenler ve

öğrencilerdir270.

266 Gürsel, age.,, s.61,62. 267 Kaya, age., s.46, 47. 268 Taymaz, Okul Yönetimi, s.117, 132. 269 Kaya, age., s.43,44. 270 Okul yönetimi konusunda bk. Haydar Taymaz, “Okul Yönetimi ve Yönetici Yetiştirme”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:19, S:1, ss.123-135, Ankara, 1986, s.129.

82

Okul yönetimini akademik ve idari olarak ayırmak mümkündür. Okul yönetimi,

akademik ve idari konularda işlerin sorunsuz bir şekilde yürümesini ve bu konuda

ortaya çıkan çeşitli meselelerin çözümünü içerir. Eğitimle ilgili kanun ve

yönetmelikler çerçevesinde okul idaresi sürdürülür. Bu yönetim esnasında, akademik

konular arasında eğitim ve öğretimin işleyişi, öğrenci ve öğretmenlerle ilgili hususlar

yer alır. Okulun fiziki durumu, ihtiyaçları, mali konular, memurların idaresi vb.

başlıklar ise idari konuları teşkil eder.

Okul yönetiminde yapılacak işler şöyle gruplandırılabilir271:

a)Fiziki durumla ilgili olarak: Okulun tüm yerlerinin ihtiyacını karşılar nitelikte

olup olmadığını ve eğitim öğretim işleri, ders araç gereçlerinin bakımı korunması,

yıllık ünite ve günlük planların hazırlanması, yıllık ders dağılım çizelgelerinin

programa uygunluğu, sosyal faaliyetler bu grupta yer alır.

b)Büro İşleri: Tutulması gereken defter, dosya, kayıtlar ve yazışmalar.

c)Öğrenci İşleri: Öğrencilerin kayıtları, nakilleri, devamları, diplomaları, başarı

durumları vb. konular yer almaktadır

d)Personel İşleri: Öğretmen, memur ve diğer personelin devam ve sicil

defterleri, kişisel dosyaları, ders dağılım çizelgeleri, sağlık muayeneleri vb. işlemler

bu grupta yer alan konulardır.

e) Hesap, ayniyat ve döner sermaye işlemleri ve demirbaş eşyalarla ilgili işler de

okul yönetimini ilgilendirmektedir.

Okul yönetimi ile ilgili olarak tutulan defter ve dosyalar bulunmakta olup, bu

defterler personel ve öğrencilere ilişkin olarak tutulmaktadır. Ayrıca sınıf defterleri

bulunmaktadır. Öğretmenler kurulu karar defteri, disiplin kurulu karar defteri, teftiş

defteri, öğretmenler nöbet rapor defteri, gelen giden evraklar defteri, zimmet ve

demirbaş eşya defterleri okulda tutulan diğer defterler arasındadır. Bunların yanında

personel kişilik-özlük dosyası, devam çizelgeleri dosyası, öğretmenler kurulu

toplantı dosyası, deney, gezi, gözlem raporları dosyası, disiplin kurulu belgeleri

dosyaları okul tarafından tutulan dosyaların bir kısmını oluşturmaktadır272.

Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarda eğitim yönetimi ile

ilgili hususlardan anlaşılması gereken konular okulun fiziksel yapısı, binası, okulda

271 Lütfü Ilgar, Eğitim Yönetimi, Okul Yönetimi, Sınıf Yönetimi, Beta Yay., İstanbul, 2005, s.92. 272 Taymaz, Okul Yönetimi, s.83-85.

83

yürütülen eğitim öğretim işleri, ders araç gereçleri, programlar, sosyal faaliyetler,

tutulması gereken defterler, yazışmalar, öğrenci işleri, öğrencilerin kayıtları, sınavları

okula devamları, mezuniyetleri, müdür, muallim ve diğer görevlilerin vazifeleri ve

sorumlulukları ile mâli konular ve depo, ayniyat vb. birimlerin yaptıkları işler

anlaşılmaktadır. Bütün bu başlıklar açısından, öğretmen yetiştiren kurumlar aşağıda

incelenecektir.

2.1.3.Sınıf Yönetimi

Eğitimin amaçlarına ulaştırılabilmesi için sınıftaki kaynakların ve zamanın etkili

ve verimli bir şekilde yönetilmesine “sınıf yönetimi” denilmektedir273

Sınıf Yönetimi, okul yönetiminden sonra eğitim yönetiminin önemli bir parçasını

oluşturur. Sınıf yönetiminin iyi bir şekilde yerine getirilmesi, eğitimin genel

yönetimindeki sorunları ve aksamaları da en aza indirecektir.

. Öğretmen sınıfta yalnız, eğitim ve öğretimle sınırlı kalmamaktadır. Aynı

zamanda sınıfın yönetimi öğretmene aittir. Öğretmen sınıf yönetiminde, öncelikle

dersin anlaşılmasını sağlayacak uygun bir ortamın oluşmasını temin edecektir274.

Eğitim yönetiminin Osmanlı Devleti’ndeki gelişim süreci, konunun tarihsel açıdan

incelenmesi bakımından önemlidir.

2.2.OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM YÖNETİMİ

Osmanlı Devleti’nde geleneksel olarak eğitimle ilgili işler, daha ziyade

vakıflar kanalıyla yürütülmekte idi. Osmanlı eğitim sisteminde okullar ve kültürel

kurumlar vakıflara bağlı olarak kurulmuş ve devam ettirilmiştir275.

Klasik dönemde liyakata önem verilmiş ve bu durumun neticesinde gerek eğitim

gerekse diğer alanlarda daha iyi sonuçlar alınabilmiştir. Osmanlı devleti klasik

dönemi eğitim yapısının iki temel özelliği bulunmaktadır. Bunlardan ilki eğitimin

vakıflar kanalıyla yürütülmesidir. Diğeri de, eğitime usule uygun bir şekilde ve

herhangi bir suistimal olmaksızın devam edilmesidir. Bu iki özelliğin zamanla

değiştiği söylenilebilir. Osmanlı’da eğitimde kabiliyet, yetenek ve liyakata

273 Ilgar, age., s.160. 274 Ilgar, age., s.160. 275 Ilgar, age., s.19.

84

bakılmaksızın ve belli hassasiyetlere uyulmaksızın hareket edilmesi niteliği

etkilemişti. İkinci olarak da eğitimde yaşanan yenileşme hareketleri çerçevesinde,

eğitim el değiştirerek doğrudan nezarete bağlanmıştı. Bunun sebepleri arasında

eğitimin merkezileşmesi ve kaynakların azalması gösterilebilir.

Vâkıf yönetimi ile sürdürülen eğitim faaliyetleri el değiştirmişti ve Osmanlı

Devleti’nde eğitim yönetiminin başında 1857’den sonra maarif nazırı bulunuyordu.

Maarif nazırına yardımcı olarak, merkez teşkilatında eğitimle ilgili meselelerin

görüşüldüğü maarif meclisi bulunmaktaydı. Eğitimin merkez teşkilatının yanı sıra

taşra (il ve ilçe) teşkilatları da modernleşme sürecinde kurulmuştu. Vilayetlerde, liva,

kaza ve nahiyelerde eğitimle ilgilenen görevlilerin başında, Maarif müdürleri yer

almıştı. Vilayetlerde de maarif meclisleri veya komisyonları teşkil edilmişti.

Osmanlı Devleti’nde tanzimat dönemi olarak bilinen zaman diliminde çeşitli

kademedeki okulların işleyişinin düzgün bir şekilde gerçekleşebilmesi ve eğitimin

merkezi idaresinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi amacıyla çeşitli kurumlar

teşkil edilmiş ve görevliler vazifelendirilmişlerdi. Öncelikle bu kurumların neler

olduğuna bakabiliriz.

1838 senesinde “Meclis-i Umur-ı Nafia” kurulmuştu ve böylece eğitimde

uygulanmak istenilen yenilikler ve yapılacak çalışmaların düzenli bir şekilde

yürütülebilmesi amaçlanmıştır. 1838’de Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti tesis edilmiş,

1845’te kurulan “Geçici Maarif Meclisi” 1846’da Meclis-i Maarif-i Umumiye olarak

daimi hale gelmiştir. 1847 yılında kurulan “Mekâtib-i Umumiye Nezareti” eğitim

teşkilatının en önemli nüvesini teşkil etmiştir276. Meclis-i Maarif-i Umumiye, devlet

kurumları içinde milli eğitim işlerinde doğrudan sorumlu ve hükümete bağlı idi.

Meclis-i Maarif-i Umumiye’ye bağlı bir yürütme organı olarak, aynı yıl Mekâtib-i

Umumiye Nezareti kuruldu. Bu kurum okullar genel müdürlüğü seviyesinde idi277.

Mekâtib-i Umumiye Nezareti’nin kurulması ardından, bu kurumun başına

Esat Efendi getirilmiştir. Yardımcısı Kemal Efendi’dir. Koçer’e göre, Kemal Efendi

276 Kodaman, age., s.3-12. 277 Ilgar., age., s.22.

85

öğretmen yetiştirme konusunda ilk adımı atan kişidir. Sıbyan ve rüşdiye mektepleri

ile ilgili çalışmaları sonrasında öğretmen okulunun kurulmasında çaba sarfetmiştir278

Osmanlı Devleti’nde eğitim yönetiminin teşkilat yapısı şekillenirken

öncelikle meclis ve genel müdürlüklerin tesis edildiği görülür. Eğitimin tümüyle

idaresinin temini ise Maarif-i Umumiye Nezaretinin kurulması ile mümkün olacaktır.

Günümüzde Milli Eğitim Bakanlığı’nın karşılığı olarak 1857’de Maarif-i Umumiye

Nazırlığı kurulmuştu. Maarif-i Umumiye Nazırlığı kurulmadan önce şeyhülislamın

yetkili olduğu bilinmektedir. Eğitimde kurumsallaşmaya aşağıdan yukarıya doğru

gidildiği anlaşılır. Zira, önce rüşdiye mekteplerinin idaresinin temini için rüşdiye

mektepleri müdürlüğü, ardından genel mektepler müdürlüğü kurulmuştur. Son olarak

da maarifin tüm işlerinin yürütülmesinde yetki alanı geniş olan bir maarif bakanlığı

oluşturulmuş idi. Aynı zamanda genel bir maarif meslisi vardı ve burada üye olan

Ahmet Cevdet Paşa, dâr-ül-muallimin müdürlüğünü de yürütmekteydi.

Ahmet Cevdet Paşa’nın meclis-i maarif-i umumiye üyeliğine ve

darülmuallimin müdürlüğüne getirilmesi Şeyhülislam Arif Hikmet Bey’in kararıyla

gerçekleşmişti279.

1869 senesinde eğitimin merkez teşkilatını Maarif-i umumiye nizamnamesi

hükümlerinden görebiliriz. Bu nizamnameye göre meclis-i kebir-i maarif veya

meclis-i mâarif-i umumiye, maarif idaresinin genel merkezidir. Başında maarif nazırı

bulunmaktadır. Maarif Meclisi İstanbul’da teşkil olunup, daire-i ilmiye ve daire-i

idare olmak üzere iki kısımdı. Bu daireler maarifin ilmi ve idari konuları ile ayrı ayrı

ilgileneceklerdi280.

Eğitimde merkezi teşkilatlanma ile ilgili verdiğimiz kronolojik bilgilerin

ardından, vilayet ve taşrada eğitimin yöneticileri ve görevleri konusuna bakılabilir.

Vilayette eğitimin idaresinden Maarif müdürleri sorumludurlar.

1884 tarihinde her vilayette bir maarif müdürü vardı. Maarif müdürlerinin

başkanlığında maarif meclisi kuruluyordu. Bunlar, il merkezinde darülmuallimin

278 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967), Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1960, s.9. 279 Fatma Âliye, age., s.72. 280 Cevad, age., s.394.

86

açmak, iptidaiyeleri düzenlemek, yeni usulü yaygınlaştırmak, ehliyetli öğretmenler

görevlendirmek gibi vazifeleri yürütmekteydiler281.

Osmanlı devleti kurumları yönetim yapısında askeri terimler kullanılmıştı. Zira

Osmanlı toplumunun iki temel unsuru askeri sınıf ile reaya idi. Askeri sınıfı

oluşturan yapı seyfiye, kalemiye ve ilmiye şeklinde üç kısımdı282. Osmanlı Devleti

eğitim yönetimine baktığımızda, idari yapıda askerî ve mülkî terimlerin kullanıldığı

görülür. Osmanlı Devleti’nde ilmi derecelerin hemen her birinin askerî rütbelerde

karşılığı bulunmaktadır. Dolayısıyla ilmi rütbeler ile askerî ve mülkî rütbeler

birbirine paraleldir. Bunlarla ilgili yapılacak açıklamalardan sonra Maarif teşkilatına

ait bir tablo sunulacaktır. Bu tablonun daha iyi anlaşılması için aşağıdaki

açıklamaların başına numara konularak, hiyerarşik bir şekilde rütbelere yer

verilmiştir.

Öztuna eserinde, 1876 senesi “Osmanlı Türkiyesi’nde Devlet Protokolü”ne yer

vemiştir283:

Buna göre, 1. Merdivenin ilk basamağında mülâzım bulunmaktadır. Mülâzım

askeriyede “zabitan” sınıfının ilk basamağıdır. Bugünkü teğmenin karşılığıdır. Hatta

bazı yerlerde mülâzım-ıevvel ve mülâzım-ı sani ayrımının yapıldığını görmekteyiz.

Mülâzım-ı evvel üsteğmen; mülâzım-ı saniyi de asteğmen olarak sınıflandırmak

mümkündür. Mülazımın ilmi derecelerde de yeri vardır.

2. Yüzbaşı, hâmise ve hâcegân; zabitan sınıfının orta basamağındadırlar. İlmi

derecelerde hâmise kullanılmaktadır.

3. Kolağası, râbia, müderris; Bu üçü kıdemli yüzbaşıya eşit bir rütbedir. Aynı

zamanda zabitan sınıfının da en yüksek basamağıdır. İlmi anlamda râbia

kullanılmaktadır.

4. Binbaşı, sâlise, kapıcıbaşı, kibâr-ı müderrisin: Binbaşıya eşit olan bu unvanlar

aynı zamanda ümera sınıfının ilk basamağını oluşturmaktadır. İlmi sınıflamada

kibar-ı müderrisin geçmektedir.

5. Kaymakam, Sâniye, Mîr-i Ümerâ, Mahrec: Bu unvanlar askeriyede yarbaya

eşittir. Ümerâ sınıfının orta basamağıdır. Mahrec ilmî ve dînî bir rütbedir. 281 Sakaoğlu, age., s.109. 282 İlhan Tekeli, Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara, 1993, s.4. 283 Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, Kubbealtı Yay.,2008, s.207,208.

87

6. Miralay, Mütemâyiz, Hamse rütbeleri: Askeriyede albaya eşittir. “Ümerâ”

sınıfının üst basamağıdır. Mütemâyiz idari anlamda kullanılmaktadır. Hamsenin ise

ilmiyede karşılığı vardır.

7. Mîrlivâ, ûlâ sânîsi, mîrmîrân ve Haremeyn rütbeleri bugünkü tümgenerale eşit

askeri, mülki ve ilmi unvanlardır.

8. Ferîk, ûlâ, Rumeli ve İstanbul rütbeleri günümüzde korgenerale eşittir.

9. Vezir, müşîr ve kazasker: Vezir- mülki; müşîr- askeri; kazasker- ilmî

rütbelerin karşılığıdır.

10. Sadaret: Sadrazama karşılık gelir. Şeyhülislam ilmî olarak bu rütbeye

eşittir284.

Aşağıdaki tabloda 1900 senesinde Osmanlı devletinde eğitimin başındaki

görevliler ve isimleri ile göreve başlama tarihleri ile aldıkları madalya veya nişanlara

yer verilmiştir. Bu tablo Osmanlı’da eğitim bakanlığının yapısını göstermektedir.

Tablo 7. Maarif-i Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı285 Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi

Görevi İsmi Rütbesi Tarihi Madalya Osmani Mecidi

Nazır

(Bakan)

Es-Seyyid Ahmet

Zühdü Paşa

Vezir 1888 Altın ve gümüş

imtiyaz ve altın

liyakat

1

Meclis-i Maarif

Reis

(Başkan)

Ali Haydar

Efendi

Sadr-ı Anadolu 1887 1 1

Aziz Bey Evveli (Ulâ) 1885 Gümüş İmtiyaz 2 2

Hacı Zühtü

Efendi

Evveli (Ulâ) 1894 3 3

Mehmet Naim

Bey

Evveli (Ulâ) 1895 3

Zeynelabidin

Efendi

Haremeyn286 1898 3 2

Ü

Y

E

L

E

R

Hüseyin Şükrü

Efendi

Haremeyn 1899 3 3

284 Öztuna,age., s.207. 285M.S. (1316), s.482, 483. 286 Haremeyn: İlmiye sınıfının Mısır pâyesinden sonra, İstanbul pâyesinden önce ulaştıkları büyük rütbe (bk. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe, Aydın Kitabevi, Ankara, 2003)

88

Cemal Efendi Haremeyn 1899 3

Aristokali Efendi Evveli Sanisi

(Ulâ Sanisi)

1885 3 3

Rafet Bey Evveli Sanisi

(Ulâ Sanisi)

1899 4 4

Selahaddin Bey Evveli Sanisi(Ulâ

Sanisi)

1899 4 4

İlyas Bey Evveli Sanisi(Ulâ

Sanisi)

1899

Emin Bey Evveli Sanisi(Ulâ

Sanisi)

1899

… Bey Mütemayiz 1895

Hikmet Bey Mütemayiz 1896

Rasih Efendi Mütemayiz 1898 4

Süleyman Bey Mahrec 1894 3 3

Emrah Bey Saniye 4

Mustafa

Mahzumi Bey

Saniye

Ahmet Vasfi Bey Kibar-ı

Müderrisinden

1898 4 4

Said Efendi Müderris

Ü

Y

E

L

E

R

İbrahim Ethem Bey Devriye Müdürü 1899 4

Baş Katib Halil Edip Bey Mütemayiz 1898 4

Katib-i

Sani

Ahmet Zühti Bey Hâmise 1894

Tabloda ilmi rütbeler, askeri ve mülki rütbelerle karışık bir şekilde kullanıldığı

için bu rütbelerin her birinin diğerinde neye karşılık geldiğini belirtmek

gerekecektir287.

287 Rütbeler hakkında bk. M.Zeki Pakalın, age. C.III, s.69; Maarif-i Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı ile ilgili tablo ile aşağıdaki tabloya baktığımızda; Ula evveli’nin ilmi rütbedeki karşılığının İstanbul kadılığı; Ula Sânisi’nin karşılığının ise Haremeyn olduğu görülür. Diğer rütbelerin karşılığını da aşağıdaki tablodan bu şekilde çıkartmak mümkündür. İlmi Rütbeler Askeri Rütbeler Mülkiye Rütbeleri 1 Rumeli Kazaskeri Müşirlik Vezir 2 Anadolu Kazaskeri Birinci Feriklik Bala 3 İstanbul Kadılığı Feriklik Ula evveli 4 Haremeyn Mevleviyeti Mirlivalık Ula sanisi 5 Bilad-ı Hamse (Edirne, Bursa, Şam, Mısır,

Filibe) Mevleviyeti Miralaylık Saniye, Sınıf-I

Mütemayizi

89

Tabloya göre Osmanlı Devleti’nde eğitim yönetiminin başında Maarif-i

Umumiye Nazırı bulunmakta, bakanlık bünyesinde maarif meclisi yer almaktadır. Bu

mecliste bir başkan olup, farklı rütbelerde yirmi üye görev yapmaktadır. Ayrıca bir

başkâtip ile katip bu meclisteki görevliler arasındadır.

2.2.1. Taşrada Eğitim Yönetimi

Tanzimat döneminde rüşdiyeler, idadi ve sultaniler kurulurken, taşrada bu

okulların idaresinin yürütülmesi amacıyla maarif müdürlükleri tesis edilmekteydi.

Vilayetlerde eğitim yönetimini maarif müdürleri yürütmekte idi ve eğitim meseleleri

maarif meclisinde görüşülüyordu.

2.2.1.1. Maarif Müdürleri

Günümüzde, Milli Eğitim Taşra Örgütü içerisinde, il ve ilçelerde milli eğitim

müdürlüğü, ilköğretim müfettişliği, halk eğitim merkezi müdürlüğü yer alır. Milli

eğitim müdürü, il içindeki, doğrudan bakanlığa bağlı resmi ve özel tüm eğitim

kurumları ve uygulamalarını, özel dershaneleri, kitaplıkları, okuma odalarını,

müzeleri, pansiyonları, okulları denetleme yetkisine sahiptir. Bunların genel eğitim

politikalarına uygun bir şekilde yönlendirilmesinden sorumludur. Bakanlığın illerde

temsilcisidir. Koordinasyon ve karar verme, planlama, etkilemeve denetleme

merkezidir. İlçe milli eğitim müdürleri de, il milli eğitim müdürünün teklifi üzere

bakanlıkça atanmaktadır288.

6 Mahrec Mevleviyeti (Kudüs, Halep, Eyüp,

Selanik, Yenişehir, Fener, Galata, İzmir, Sofya, Trabzon, Girit Mevleviyetleri)

Kaymakamlık Sâniye

7 Kibâr-ı Müderrisin Binbaşılık Sâlise 8 Müderrislik Alay Eminliği Râbia 9 Sağ Kol Ağalık Hâceganlık 10 Sol Kol Ağalık Hamise 11 Yüzbaşılık 12 Tabur Kâtipliği 13 Mülazım-ı evvellik 14 Mülazım-ı Sânilik 288 Ilgar, age., s.89.

90

Eğitim tarihimizde tanzimat döneminde, vilayetlerde eğitimle ilgili sorumlu

görevli maarif müdürleridir. Vilayet maarif müdürlerinin görevlerini içeren bir

talimatname 1 Kanun-ı evvel 1312 (13 Aralık 1896) tarihinde hazırlanmıştır.

Talimatname atmış bir maddeden oluşmaktadır. Beş bölümden oluşan talimatın ilk

bölümünde, maarif müdürlerinden bahsedilir. İkinci bölüm, maarif meclisleri

hakkında olup, üçüncü bölüm maarifin gelirleri, dördüncü bölüm mektepler, beşinci

bölüm diğer konular hakkındadır289.

Talimatnameye göre, Osmanlı Devleti’nde vilayetlerde maarifin bizzat memuru

ve sorumlu mercii maarif müdürleridir. Maarif müdürleri, idareleri dâhilinde eğitimle

ilgili tüm işleri emir, talimat ve nizamname hükümlerine göre uygulamaktadır.

Ayrıca, memurların görev ve yetkileri dairesinde yaptıkları hizmeti kontrol

etmektedirler. Vilayette maarifle ilgili tüm memur ve muallimlerin resmi işlemleri,

maarif müdürleri vasıtasıyla yürütülmektedir. Çünkü bu memur ve muallimlerin

bakanlıkla direk iletişimde bulunmalarına izin verilmemiştir. Maarif müdürlerinin,

memuriyetlerinin onuruna yakışmayacak bir davranışta bulunmamaları

gerekmektedir. Aynı şekilde memurların düzen içerisinde çalışmalarını maarif

müdürleri kontrol edecektir. Maarif müdürleri, memuriyete aykırı ve hoş olmayan

davranışta bulunanlar olur ise, bu memurları görevini iyi bir şekilde yapmaya davet

edecekler, sözlü ve yazılı uyarı ve tenbihte bulunacaktır. Fakat memurların hoşa

gitmeyen davranışlarında ısrarcı olanları varsa, bunlar da bakanlığa şikâyet

edilecektir. Maarif müdürleri vazifesine devam etmekte kusuru görünen memur ve

muallimler ile diğer görevlilerden suçu sabit olanlar olursa sorumluluğu kendinde

olmak kaydıyla işten el çektirebilmektedir. Fakat memur veya muallimin işten el

çektirilme nedenini o gün bakanlığa bildirmesi gerekmektedir. Maarif müdürleri

çeşitli görevlere mahallince seçilen ve tayin olunan memurlar ve muallimlerin

güvenilir olmalarına ve eğitim görevine yakışır ve layık kimseler olmasına dikkat

edecektir. Talimatnameye göre, maarif müdürleri her üç ayda bir kere yaptığı işleri

ve meydana gelen gelişmeleri içeren kısa bir yazı kaleme alıp bakanlığa

gönderecektir. Ayrıca, her eğitim öğretim senesinde, idareleri altında bulunan tüm

mektepler hakkında bilgi verecektir. Bu bilgide mekteplerle ilgili tüm konulardan

289 M.S. (1316), s.136-138.

91

bahsedilecektir. Mekteplerin dereceleri ifade edilecek, öğrencilerin geçen seneye

oranla ne kadar ilerleme kaydettiği veya geri kaldığına değinilecektir. Bir de

mekteplerin eşya ve gelirleri ile masraflarına ilişkin konular sebep ve gerekli

delilleriyle birlikte, ayrıntılı bir yazı kaleme alınmak suretiyle bakanlığa

gönderilecektir290.

Maarif müdürleri idareleri altındaki resmi, özel, milli veya yabancı tüm

mektepler hakkında, karyelerden başlayarak merkeze kadar derecelerine göre bir özel

defter tutacaktır. Ayrıca bakanlıktan gönderilen örneğe göre, her sene sonunda bir

istatistik düzenleyeceklerdir. Bunun vaktinde bakanlığa gönderilmesi gerekmektedir.

Maarif müdürleri maarif gelirlerinin korunmasından ve bu gelirin boşa

harcanmasının önlenmesinden de sorumludurlar. Görevlerinde kusurları görülürse,

memurları ile birlikte sorumlu sayılacaklardır. Maarif müdürleri tüm mekteplerin

teftişinden, talimata ve uyarılara uygun bir şekilde eğitimin yürütülmesinden ve

vilayet dâhilindeki kitap ve risale ile evrakların korunmasından, matbaaların

nizamname gereğince çalışmasından ve aksi halde uyarılmalarından da

sorumludur291.

Maarif müdürlerinin memur ve muallimler ile okulların idaresi ile ilgili

görevlerinin yanı sıra, maarif meclisinde de vazifeleri vardır.

2.2.1.1.1. Maarif Müdürlerinin Maarif Meclisi’ndeki Görevleri

Vilayet Maarif müdürlerinin görevlerine ilişkin talimatnamede maarif

meclisine de değinilmektedir.

Talimatnamede, vilayet merkezlerindeki maarif meclislerinin başkanının maarif

müdürleri olduğundan bahsedilir. Üyeleri de, eğitime gönül veren ve kabiliyetli

kişilerden seçilmektedir. Üyeler, maarif müdürlerinin verdiği bilgi doğrultusunda,

valiler tarafından tayin olunmaktadırlar. Liva ve kaza merkezlerinde de Maarif

komisyonları bulunmaktadır. Bu komisyonların başkan ve üyeleri idare meclislerince

seçilmektedir ve maarif müdürlerinin onayı üzerine vali tarafından tayin

edilmektedirler292.

290 M.S. (1316), s.136,138. 291 M.S. (1316), s.136-138. 292 M.S. (1316), s.138.

92

Maarif meclisleri kanun, emir ve nizamname hükümlerine uygun bir şekilde

vilayetteki sıbyan veya ibtidâîye mektepleri muallimlerinin seçiminde görev

almışlardır. Ayrıca maarif nizamnamesi gereğince, masrafları o yerin halkından

karşılanacak olan mekteplerin, karye veya nahiyelerde kurulmasını sağlayan maarif

meclisleri İslam mekteplerine ait evkaf-ı münderise ve avarız gelirleri ile diğer

gelirlerin düzenli bir şekilde idare edilmesi görevini yürütmüştür. Evkaf-ı

münderise293nin gelirleri tamamen eğitime ayrılmıştır. Bu gelirlerin ayrıntılı bir

şekilde incelemesinin yapılması ve mekteplerin idare ve ıslâhı için kullanılması,

maarif meclisinin görevleri arasındadır294.

Liva ve kaza Maarif komisyonları başkanları altı ayda bir defa gerek vakıf ve

avarız gelirleri, gerek diğer gelirler ile ilgili olarak ve bunların nerelere harcandığına

ilişkin bir cetvel düzenleyecek ve maarif müdürüne göndereceklerdir. Her sene

sonunda toplu ve kısa bir gelir gider tablosu yapılacaktır. İdadiye mektebi olan liva

merkezlerinde idadi müdürleri ile muallimlerinden biri, maarif komisyonuna dâhil

olacaklardır. Kazalarda da rüşdiye muallim-i evvelleri maarif komisyonunun doğal

üyesi sayılacaklardır. Maarif müdürleri bakanlıktan izin almak suretiyle bir miktar

maaşla bir kâtip istihdam edebilecektir295. Maarif müdürlerinin okul yönetimi ile

ilgili görevleri de bulunuyordu.

2.2.1.1.2. Maarif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri

Maarif müdürlerinin görevlerine ilişkin talimatnamede, Osmanlı Devleti’ndeki

okullar tasnif edilmiştir. Talimatnameye göre, Osmanlı Devleti’nde bulunan

mektepler iki kısma ayrılmıştır. Birincisi müdür ve muallim ile diğer memurları

devlet mensubu ve idaresinde bulunanlardı ve bunlara resmi mektepler

denilmektedir. Diğeri cemaatler veya yabancı kişiler tarafından kurulan ve

muallimleri devlet tarafından görevlendirilmemiş ve tayin edilmemiş mekteplerdir ve

bunların kuruluş ve daimi masrafları kurumları tarafından ve öğrencilerden alınan

ücretle karşılanmaktadır. Bu tür mekteplere de gayr-ı resmi mektepler adı verilmiştir.

Resmi mektepler, vilayetlerde ibtidâî, rüşdi ve idadi derecesinde bulunuyorlardı ve

293 Evkaf-ı Münderise: Gelirleri yok olmuş vakıflar, bk. F.Develioğlu Osmanlıca-Türkçe Sözlük. 294 M.S. (1316), s.138. 295M.S. (1316), s.138-142.

93

bu mekteplerin her bir derecesi için talimat hazırlanmıştı. Maarif müdürleri bu

talimatın yürütülmesinde görevli idiler. Aynı zamanda müdür ve muallimlerin

görevlerini iyi bir şekilde yerine getirip getirmediklerini maarif müdürleri

denetlemekteydiler. Maarif müdürleri derslerin programa göre yürütülmesini

sağlarlar, müdür ve muallimlerin görevlerine devamlarını ve sınavlarını vaktinde

yapıp yapmadıklarını kontrol ederlerdi. Tüm mekteplerin programları ve ders

kitapları maarif müdürlerince değerlendirilip onaylanmaktaydı296. Maarif

müdürlerinin okul yönetimi ile ilgili görevleri darülmualliminleri de kapsamaktadır.

Bunun yanında darülmualliminde işlerin doğrudan takibi okulun müdürü tarafından

yürütülmekteydi.

Darülmualliminlerin idari işleyişinden müdür sorumlu olup, darülmualliminlerin

idareleri de maarif nezaretine bağlı idi.

“İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu”na göre darülmuallimin ve muallimatların

idareleri vilayet ve livalara verilmiştir. 30 Kanun-ı evvel 1331 (12 Ocak 1916)

tarihinde maliye bakanının, dâhiliye bakanına gönderdiği yazıda, darülmuallimin ve

muallimat’ların idarelerinin doğrudan doğruya eğitim bakanlığına bağlanması söz

konusu edilmiştir. Bu durumun memleketin menfaati için gerekli olduğu

belirtilmiştir. Osmanlı Devleti’ndeki tüm darülmuallimin ve muallimatların masrafı

olan 43.880.000 kuruşun vilayet idare-i hususiyesine ait aşar hissesi muadili olarak

maliye bütçesine konulan meblağın maarif bütçesine nakledilmesinden

bahsedilmiştir297. Dolayısıyla vilayetlerdeki eğitim için belirlenen bütçeler, merkeze

çekilmiştir.

2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI’NDA

EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR

Osmanlı Devleti’nde tanzimat döneminden başlayarak varlığını sürdüren ve

öğretmen yetiştiren darülmuallimin ve muallimatta eğitim yönetimi konusu oldukça

geniş bir içeriğe sahiptir. Bu içerikte yer alan unsurlar dersler, eğitim öğretim

296 M.S.(1316) , s.142-144. 297 BOA., DH.UMVM, 66-56, 1334.Ra.20.

94

kadrosu, öğrenciler, mali durum, sınavlar şeklinde sıralanabilir. Bu konulara ayrı

başlıklar halinde aşağıda yer verilmiştir.

2.3.1. Dersler

Bu bölümde yalnız İstanbul Darülmuallimini’nde okutulan dersler ve

programlara yer verilmiştir. Fakat şunu belirtmek gerekir ki, İstanbul

darülmuallimini ibtidâiye, rüşdiye ve idadiye gibi şubeleri vardı, bayan öğretmenleri

yetiştiren darülmuallimat ve ana muallim mektebi ve terbiye-i bedeniye öğretmeni

yetiştiren bölümler bulunuyordu. Bunun yanı sıra dersler öğrenim süresinin

değişmesi sonrasında farklılaşmakta ve farklı programlar ortaya çıkmaktaydı.

Dolayısıyla değişen programları ele almak ve ders içeriklerine yer vermek suretiyle

ayrıntılı bir inceleme yapılmış olacaktır. Darülmuallimin’in sıbyan, rüşdiye, idadiye

ve âliye gibi bölümleri bulunmaktadır. Mâarif-i umumiye nizamnamesi’nde

Darülmuallimin-i sultaniye şubesi de yer alır ve bu şubeye ait derslere de,

nizamnamede yer verilmiştir. Bu bölümlere ait dersler ile, darülmuallimin-i âliye’nin

ihtiyat sınıfının dersleri için düzenlenmiş tablolar arşiv belgelerindeki şekliyle

aşağıda gösterilmiştir. Darülmuallimin ve şubelerinde öğrenim süresi ve dolayısıyla

derslerde bazı senelerde değişiklikliğe gidilmiştir. Bu değişiklikler sonucunda oluşan

programlar ve haftalık ders programları ile aynı zamanda, darülmuallimat dersleri ve

haftalık ders programı ile ders içeriklerine ait bilgiler de bu bölümde yer almaktadır.

Darülmuallimin ve muallimatta her sene gösterilen derslere ve programlara yer

vermekten ziyade, müfredatlardaki değişikliklere değinerek, bazı yıllardan seçilen

program örneklerine yer vermek müfredat hakkında genel bir kanaat oluşturacaktır.

2.3.1.1. Darülmualliminde Okutulan Dersler

Darülmuallimin-i Sıbyan açıldıktan birkaç sene sonra, öğretim usulü ve

programlarla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda, darülmuallimin ile

okulların genelinde yürütülen derslerde dikkat edilmesi gereken bazı hususlar

üzerinde durulmuştur. Ders programlarında hangi derse kaç saat ayrılması gerektiği

ve bunun nasıl belirleneceği konusunda çalışılmıştır.

95

12 Temmuz 1288 (24 Temmuz 1872) tarihinde maarif meclisine gönderilen

layiha görüşülerek sıbyan mekteplerinin öğretim usulü ve idaresi hakkında

“Rehnüma-i Muallimin” ismiyle bir layiha kaleme alınmıştır298. Bu raporun

muallimlere rehberlik etmesi düşünülmüştür.

Darülmuallimin öğrencileri için, derslerin isimleri ile gün ve saatlerini gösteren

bir cetvel hazırlanmıştı. Her dersin öğretim süresi, dersin ihtiyaç ve önemine göre

belirlenecekti. Hocaların da bu süreye göre kendilerini ayarlamaları öngörülmüştü.

Ayrıca öğretimi yapılacak derslerin öğrenciye birden verilmesinin, öğrencinin zihnini

dolduracağı ve kendilerine bezginlik ve bıkkınlık getireceği düşüncesiyle karşı

çıkılmıştı. Müfredatların düzenlenmesi için ilgili kişilerden görüşlerin alınması ve bu

düzenleme sonucuna göre, hükümete gönderilmesi maarif nezaretine yazılan 16

Muharrem 1290 (16 Mart 1873) tarihli yazıda istenmişti299. Öğrencilere bilgi

yüklemesi yapılmak suretiyle, öğrencilerin zihinlerinin gereksiz yere doldurulmasına

karşı durulması eğitim yönetimi ve öğretim metotları açısından önemlidir. Ayrıca,

öğretmen ihtiyacının karşılanabilmesi için öğrencilerin darülmuallimine devam

etmesi gerekmekteydi ve bu gereklilik bilgi yüklemeye karşı duruşun bir nedeni

olabilir.

Darülmualliminde haftalık ders programı düzenlenmiştir. Bu programa göre

Cumartesi, Pazar, Pazartesi, Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri olmak üzere

haftada altı gün dersler devam etmekteydi. Pazartesi ve Perşembe günleri dört saat,

diğer günler ise altı saat ders gösterilmekteydi. Bu altı saat dışında bir saat serbest

çalışma yapılmakta, serbest çalışma için ayrılan bir saat ile birlikte günlük ders saati

yediye çıkmaktadır. Serbest çalışma, her gün farklı bir dersle ilgili olarak

yapılmaktaydı. Örneğin birinci sınıfların cumartesi ve pazar günlerindeki serbest

çalışmada el işleri dersi bulunmaktaydı. Pazartesi ve salı günlerinde terbiye-i

bedeniye dersinin, çarşamba günü de müzik dersinin serbest çalışması

yürütülmekteydi. Darülmualliminde dört sınıf olup, dördüncü sınıflar iki şubeye

ayrılmıştı ve diğer sınıflar tek şubeydi. Dördüncü sınıfların programlarında iki

şubede beşer saat tatbikat dersi konulmuştu. Programda birinci sınıfların haftada

298 BOA., MF.MKT, 2-181, 1289.Ca.18. 299 BOA.,A.MKT.MHM, 450-17, 1290.M.17.

96

toplam 36 saat dersleri vardı. Diğer sınıflarda da haftalık toplam ders saati

aynıydı300.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda bir gün nasıl geçiyordu? Kaç saat ders

okutuluyordu? Yatılı olan bu okulda ne zaman yatılıyor, ne zaman kalkılıyordu? gibi

soruların cevaplarına aşağıdaki tablodan ulaşmak mümkündür.

Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi301

Saat Yapılacaklar 6:30 Uyanmak

7:00 Mütâlaa ve yoklama

8:00 Birinci ders

9:00 Ders fasılası

9:15 İkinci ders

10:10 Ders fasılası

10:20 Üçüncü ders

11:20 Yemek, öğle namazı, tenefüs

12:50 Dördüncü ders

13:50 Terbiye-i bedeniye, spor oyunları, resim, el işleri, gına ve musiki, ziraat

uygulamaları, dördüncü senenin beşinci dersi, namaz

18:00 Mütalâa

19:00 Yemek ve namaz

20:00 Mütalâa

22:00 Tenefüs ve namaz

22:30 Yatmak

Tablodan anlaşılacağı üzere, Yatılı Darülmuallimin’de sabah 6:30’da kalkılmakta

ve 22:30’da yatılmaktadır. Gün içerisinde dört ders saati olduğu ve bu derslerin her

birinin birer saat sürdüğü anlaşılmaktadır. Dersler arasında on beş dakika tenefüs

arası verilmektedir.

Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin öğrenim süresi ve burada okutulan dersler

zaman içerisinde değişmiştir. Programa farklı dersler ilave edilirken, bazıları

300 BOA., MF.HTF, 8-73, 1338.Ra.18. 301 Sakaoğlu, age., s. 135.

97

kaldırılmış veya ders saatlerinde değişiklikler olmuştur. Bu nedenle farklı

senelerdeki ders programlarına aşağıda yer verilmiştir.

Darülmuallimin kurulduğu yıllarda eğitim süresi iki senedir ve burada tarih,

coğrafya, farsça gibi derslerin yanında, elifba-yı tedris usûlü dersi de

okutulmaktaydı302.

Darülmualliminde öğrenim süresi 1878 senesinde dört sene olup, uygulanacak

ders programı da aşağıdaki tabloda görüldüğü şekliyle düzenlenmişti.

Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878) 303.

Dersler 1.sene

haftalık

saat

2.sene 3.sene 4.sene

Terbiye-i Etfal ve

İlm-i Usûl-ı Tahsil

1 1 1 1

Diyanet 1 1 1 1

Ahlâk 1 1 1 -

Lisan-ı Osmani 9 9 8 8

Talim-i Hat 1 1 1 -

Ulum-ı Riyaziye 2 2 3 3

Lisan-ı Arabi 2 2 2 2

Lisan-ı Farisi 2 2 2 2

Lisan-ı Fransevî 2 2 2 2

Coğrafya 2 2 1 -

Tarih 2 2 2 2

Fenn-i Servet - - 1 1

Ulûm-ı Hikemiyye

ve Tabiiye

2 2 3 3

Fenn-i Defteri - - 1 1

Resim 2 2 1 1

Musiki 1 1 1 1

Kavanin-i Teşkilat-ı

Memalik-i Saltanat-ı

Seniyye

- - - 2

Not: öğrenciler tenefüs zamanında jimnastik göreceklerdir.

302 Ergin, age., s.579. 303 BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297..Za.26.

98

Tabloya göre, darülmualliminin programında gelişme kaydedildiği ifade

edilebilir. Dersler dört seneye taksim edilmiş, resim ve müzik gibi dersler programa

eklenmiştir. Ayrıca jimnastiğin, müstakil bir ders şeklinde değil de tenefüs arasında

gösterildiği anlaşılır. Bu programda aynı zamanda, Osmanlı memleketinin teşkilatı

hakkında bir ders bulunmaktadır. Ders saatlerinden o derse verilen önemin

boyutlarını anlamak mümkündür. Yabancı dil olarak Fransızca, Arapça, Farsça’nın

ders saati sürelerinin eşit olduğu görülmektedir. Fakat Osmanlıca’ya haftada 9 saat

ayrılmıştır ve dört sene boyunca toplam 34 saat bu ders okutulacaktır. Birinci sınıflar

haftada 30 saat, 2. sınıflar 30 saat, 3. sınıflar 31 saat , 4. sınıflarda haftada 30 saat

ders görmektedir.

1900 senesinde Darülmualliminin-i İbtidaiye kısmı iki sene olup, okutulan

derslere aşağıda yer verilmiştir:

Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900) 304

Dersler I. sene II. sene Kurân-ı Kerim maa Tecvid ve

Fıkh-ı Şerif

4 3

Türkçe Kavaid ve İmlâ 3 0

Usûl-ı Tedris 0 1

İnşa 0 2

Arabi Sarf ve Nahv 2 2

Kavâid-i Farisi 2 2

Fransızca 0 1

Hesap 2 2

İlm-i Eşya 1 1

Coğrafya-yı Umumi ve Osmani 2 2

Tarih-i İslâm 2 1

Hüsn-ü hat 1 1

Toplam 19 18

Tabloya göre Darülmuallimin-i İbtidaiye’de öğrenim süresi 1900 senesinde

iki senedir. İlk sene ve ikinci sene okutulan dersler büyük ölçüde aynıdır.

304 Maarif Salnamesi ( M.S.) 1316 Senesi, Matbaa-i Amire, İstanbul , s.127.

99

Darülmuallimin’de haftalık ders saati toplamının birinci sınıfta 19, 2. sınıfta 18 saat

olduğu anlaşılmaktadır. Derslerin üçte biri dille ilgili olup, bu dersler, Türkçe,

Arapça, Farsça ve Fransızca’dır. Hayat bilgisi, kompozisyon, öğretim usûlü ile

Arapça kelime ve cümle bilgisinin, darülmualliminde okutulan dersler arasında

olduğu görülmektedir.

1903 yılındaki Darülmuallimin-i İbtidaiye ders programına baktığımızda

1900’deki programla önemli bir farkın olmadığı görülür 305. Tekrar olmaması için

1903 senesindeki programa burada ayrıca değinilmeyecektir.

Maarif-i Umumiye Nezaretinin hazırlamış olduğu, “Darülmuallimin-i İbtidailere

Mahsus Müfredat Programı” adlı kitapta yer alan tabloda, yukarıdaki programla

karşılaştırıldığı zaman kısmi farklılıkların olduğu görülür. Bu nedenle bu tabloya

aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel306

1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf Malumât-ı Diniye-

Kurân-ı Kerim

1 1 - -

İbadet 3 1 1 -

Siret-i Nebeviye - - - 1

Türkçe Sarf ve Nahv 2 2 - -

Türkçe Kıraat ve

İmlâ

2 2 2 -

Türkçe Ezber ve

İnşad

1 1 1 -

Türkçe Tahrir 1 1 1 -

Türkçe Kavaid-i

Edebiye ve Kıraat

1 1 1 -

Türkçe Usûl-ı Tahrir - - 1 1

Hat 1 - - -

Lisan-ı Ecnebi 2 2 1 1

Hesap 3 2 1 -

305 Maarif Salnamesi, (M.S.) 1319 Senesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, s.119. 306 Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, Maarif-i Umumiye Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1331, s.5.

100

Cebir - - - 2

Resim Hat, Hendese

ve Fenn-i Mesahe

1 2 2 2

Kozmoğrafya - - - 1

Usul-ı Defteri - - - 1

Coğrafya 2 2 1 1

Tarih 2 2 2 1

Fizik 1 2 1 1

Kimya 1 1 1 -

Hayvanat 2 - - -

Nebatat - 2 - -

Tabakat - - 1 -

Teşrih ve Fizyoloji

Beşer ve Hıfzısıhha

- - 1 1

Hıfzısıhha-i Mekatib - - - 1

Ziraat - - 3 3

Fenn-i Terbiye - - 3 3

Mûsikî ve Gına 2 2 2 -

El İşleri 2 2 2 2

Terbiye-i Bedeniye 2 2 2 -

Resim 2 2 2 1

Ahlak Malumat-ı

Medeniye

- 1 1 1

Tatbikat - - - 9

Tabloya bakıldığı zaman, darülmuallimin ders programının oldukça zenginleşmiş

olduğu görülür. Programda en önemli farklılık, uygulamanın olmasıdır. Dokuz saat

uygulama dersi programa konulmuştur. Ahlâk dersi ile terbiye-i bedeniye, el işleri ve

gınâ gibi birçok ders programa eklenmiştir. Türkçe yazı yazma ve usûlüne ilişkin iki

ayrı ders okutulurken, ziraat, harita bilgisi, ahlâk, müzik ve şarkı söyleme ile sağlık

bilgisi darülmualliminde gösterilen derslerden bazılarıdır.

Darülmualliminin diğer bir şubesi olan rüşdiyede okutulan dersler için,

öncelikle maarif-i umumiye nizamnamesi’ne bakabiliriz.

Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimin üç şubeye

ayrılmaktadır. Rüşdiye, idadiye ve sultaniye mekteplerine öğretmen yetiştirmek

101

üzere kurulan Darülmuallimin’e ait şubelerde edebiyat ve ulum sınıfları

bulunmaktadır. Bu sınıflarda okutulan dersler şöyledir:

Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler307

Edebiyat Sınıfı

Ulûm Sınıfı

Türkçe kitabet ve inşa Tersim-i Hutut

Tertib-i cedid üzere tedrise iktidar kesb

edilecek derecede Arabi, Farisi

Hesap

Her cemaatin kendi lisanı Defter Tutmak Usulü

Tarih-i Umumi Hendese

Her milletin kendi dili üzere tedris edlecektir.

Mesaha

Her cemaatin kendi dili üzere eğitim

verilecektir.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde dersler genel hatlarıyla değinilmiş, ders

saatlerine ve hangi sınıfta kaç saat ders okutulduğuna dair bir bilgiye yer

verilmemiştir. Her cemaatin kendi dili üzerine eğitim görebilmesi hususu bu

nizamnamede bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, edebiyat ve ulûm olmak üzere rüşdiye

kısmında iki şube öngörülmüştür. Fakat uygulamada derslerin farklı bir şekilde

düzenlendiği görülür.

Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesinde 1900 senesinde okutulan dersler aşağıda

tablo halinde gösterilmiştir.

Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900)308

Dersler I. sene II. sene Kavâid ve imla 1 0

Usûl-ı Tedris 1 2

307 Nafi, age., s.481-483. 308M.S.(1316), s.128.

102

İnşa 1 1

Arabi 3 3

Farisi 1 1

Fransızca 2 2

Hesap 2 2

Usûl-ı defteri 1 1

Cebir 1 1

Hendese 1 1

Hikmet 1 2

Mevalid 1 1

Coğrafya 2 1

Tarih 2 2

Hüsn-ü Hat 1 1

Resim 1 1

Ulûm-ı Diniye 0 2

Toplam 22 24

Darülmualliminin rüşdiye şubesinde, ibtidâîyeden farklı olarak felsefe ile

maden, nebatat ve hayvanat derslerini kapsayan ilm-i mevalidin olduğu görülür.

Birinci sınıfta toplam yirmi iki; ikinci sınıfta yirmi dört saat ders okutulmuştur.

Ulûm-ı diniye ve kavâid ve imlâ dışındaki tüm dersler her iki sınıfta da vardır. Ders

saati en fazla Arapça’ya ayrılmış ve ders saati üçü geçen bir ders bulunmamaktadır.

Darülmualliminde zaman zaman ders çeşidi ve sayısında değişiklikler

olmuştur. 1903 senesinde, 1900 senesindeki programa göre kısmi değişiklikler

olmuştur. Bu nedenle rüşdiye şubesi dersleri ile ilgili tablo aşağıda verilmiştir.

Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903)309

Rüşdiye Şubesi

Derlerin İsimleri 1. sene haftada 2. sene haftada Kavaid ve İmla 1

Usul-ı Tedrisiye 1 2

İnşa 1 1

Arabi 3 3

309 M.S.(1319), s.120.

103

Farisi 1 1

Fransızca 2 2

Hesab 2 1

Usul-ı Defteri 1 2

Cebr 1 1

Hendese 1 1

Hikmet 1 2

Mevalid 2

Coğrafya 2 1

Tarih 2 2

Hüsn-ü Hat 1 1

Resim 1 1

Ulûm-ı Diniye 2

Toplam 21 25

Darülmuallimin-i Rüşdiye’de 1903 senesinde toplam ders saatinde yapılan

değişiklikle ders saati birinci sınıfta yirmi bire düşürülürken, ikinci sınıfta yirmi beşe

çıkarılmış, dolayısıyla ikinci sınıfa ağırlık verilmiştir.

Darülmuallimin’in diğer bir şubesi olan idadiye kısmında, Maarif-i Umumiye

nizamnamesine göre okutulacak derslerde yine aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler

Ulûm sınıfı Edebiyat Sınıfı İlm-i Mevalid Arabi ve Farisiden tercüme uygulaması

Hendese-i Resmiye ve Manazır Türkçe şiir ve inşa

Cebir Fransızca

Hikmet-i Tabiye

Kavanin-i Osmaniye

Kimya Mantık

Resim İlm-i Servet-i Milel

104

Maarif-i umumiye nizamnamesi, darülmualliminin üçüncü şubesi olarak

sultaniyeye yer vermiştir. Nizamnameye göre darülmuallimin-i sultaniye’de eğitim

süresi üç senedir. Burada okutulan dersler aşağıda tabloda gösterilmiştir.

Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri

Ulûm Sınıfı Edebiyat Sınıfı Müselleselat, müsteviye ve küreviye Mükemmel Türkçe İnşa ve Eşar

Cebrin hendeseye tatbiki Mükemmel Arabi ve Farisi

Mahrutiyyet Mania

Cerr-i eşkal Türkçe’den Fransızca’ya ve Fransızca’dan

Türkçeye Tercüme Uygulaması

İlm-i Heyet Hukuk-ı Milel

Kimyanın Sınayi ve Ziraate tatbiki

Mükemmel İlm-i Mevalid

Fenn-i Tabakat el-arz

Resim

Fenn-i Tahdit-i Arazi

Tabloda görüldüğü üzere, darülmualliminin sultaniye kısmı ulûm ve edebiyat

olmak üzere iki şubeden müteşekkil olacaktı ve bu şubelerde çok çeşitli ve üst

seviyede dersler okutulacaktı. Trigonometri, hukuk, konik ve yamuk şekiller, maden,

hayvanat ve ziraatin birlikte okutulduğu ilm-i mevalid, cebir, hendese gibi ağır

sayılabilecek derslerin darülmualliminin sultaniye şubesinde bir arada gösterilmesi

planlanmıştır.

Darülmuallimin’de maarif-i umumiye nizamnamesinde zikredilmeyen fakat

daha sonra tesis edilen bir de âliye şubesi vardı ve Darülmualliminin-i Âliye

kısmında okutulan dersler de aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900) 310

310 M.S. (1316) s.128.

105

Dersler Birinci sene İkinci sene Üçüncü sene Ulûm-ı Diniye Şerh-i Akâid 1 1 2

Edebiyat-ı Osmani 1 1 1

Kitabet-i Resmiye - 1 1

Usûl-ı Tedris - - 1

Edebiyat-ı Arabiye 1 1 1

Edebiyat-ı Farisiye 1 1 1

Fransızca 4 4 3

Hesap 2 - -

Usul-ı Defteri 1 1 -

Cebir-i Adi ve Ali 2 1 1

Hendese 1 2 1

Müsellesat 1 1 -

Tersimat-ı Riyaziye - - 2

Kozmoğrafya - 1 1

Makine - 1 1

Hikmet-i Tabiye 2 2 1

Mevalid-i Salise 2 1 2

Coğrafya-yı Umumi veUmrani 1 1 1

Tarih-i Umumi ve Osmani 1 1 1

Kimya 2 (Kimya-ı Gayri

Uzvi)

2 (Kimya-ı Uzvi) 1 Tahlilat-ı Kimyevi

Kavanin 1 1 1

İlm-i Servet - 1 1

Toplam 24 25 24

Darülmuallimin-i Âliye’de öğrenim süresinin üç sene olduğu anlaşılmaktadır.

Şubede haftalık ders saati toplamının, ibtidâî kısmına göre fazla olduğu ifade

edilebilir. Aynı zamanda derslerin adedinde de bir artış söz konusudur.

Darülmualliminde 1903 senesinde program edebiyat ve fen şubeleri için ayrı ayrı

hazırlanmıştır. Darülmuallimin-i âliye’nin ders programındaki bazı değişiklikleri

görmek üzere 1903 senesindeki programına bakmak mümkündür. Aşağıda bu

şubenin 1903 senesinde okutulan derslerine ve ders saatlerine yer verilmiştir.

106

Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye şubesi ders programı (1903)311

Âliye Edebiyat Şubesi

Dersler 1. sene haftada 2. sene haftada Belagât-ı Arabiye 1 2

Belagât-ı Türkîye 2 1

Belagât-ı Farisiye 2 1

Kitabet-i Resmiye 1 2

Tarih 1 2

Coğrafya 2 1

Kavanin 2 1

Toplam 11 10

Darülmualliminin âliye şubesinin edebiyat ve fen olmak üzere iki kısım olduğu

anlaşılmaktadır. Edebiyat şubesinde sosyal içerikli dersler gösterilmektedir. Edebiyat

şubesindeki dersler tablodakilerle sınırlı olmayıp, hem edebiyat, hem fen şubelerinde

okutulan ortak dersler de bulunmaktadır.

Âliye şubesinin fen koluna ait dersler şunlardır:

Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı

Dersler 1. sene haftada 2. sene haftada Hesab-ı âli 2

Cebr-i adi 3

Cebr-i Ali 1

Usul-ı Defteri 2

Kimya-yı Uzvi, Madeni 2 2

Kimya-yı Tahlili 1

Hayvanat, Nebatat 3

Tabakat el Arz 2

Kozmoğrafya, Mihanik 3

Müselsat 1 1

Hikmet Tabiye 2 3

Hendese 2 2

Tersimat Riyaziye 1

Toplam 17 16

311 M.S.(1319), s.121.

107

Fen şubesindeki derslerde matematiğin hesap, cebir gibi farklı isimlerle

gösterildiği anlaşılmaktadır. Bunun yanında kimya, geometri, iktisat gibi derslerinde

olduğu görülür. Darülmuallimin-i Aliye’nin edebiyat ve fen kısımlarında okutulan

ortak dersler ise şöyledir:

Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı

(1903)312

Aliye Fünun ve Edebiyat Şubelerinde Ortak Okutulan Dersler

Ders İsimleri 1. sene haftada 2. sene haftada Akaid 2 2

Ahlak 1 1

Fransızca 4 4

İlm-i Servet, Fenni Mali 1 2

Usul-ı Tedris 1

Toplam 4 4

“Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi” 1915 tarihinde yürürlüğe

girmiştir. Nizamnamenin 24. maddesi darülmualliminin ibtidâîye şubesinde

okutulacak derslerle ilgilidir. Hem nizamnamedeki dersleri, hem 1915 yılına

gelindiğinde derslerde nasıl bir değişimin olduğunu görmek amacıyla, bu

nizamnamedeki derslere aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre)313: Kurân-ı Kerim, Malumat-ı Diniye ve siyer;

Fenn-i Terbiye ve usul-ı tedris ve ilm-i ahval-i ruh

Türkçe; sarf ve nahv ve tahlil ve imla ve kitabet ve edebiyat ve kıraat ve inşad ve ezber

Elsine-i Ecnebiye

Tarih, Osmani ve Umumi

Coğrafya: Osmanlı ve Umumi ve kozmoğrafya

Riyaziyat: Hesap, resim, hat, ve hendese ve cebir

312 M.S.(1319), s.122. 313 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29.

108

Malumat-ı tabiiye: Hayvanat ve nebatat ve tabakat ve fizik ve kimya

Malumat-ı Ziraiye ve tatbikatiye

Usul-ı Defteri

Malumat-ı İktisadiye ; Darülmuallimatlarda: İdare-i beytiye ile beraber

Malumat-ı Ahlakiye ve medeniye ve hukukiye

Teşrih-i fizyoloji, beşeri ve hıfzısıhha

Yazı

Musiki ve gına

El işleri (Darülmuallimatlarda el ve iğne işleri, dikiş ve tamir, tabahat, çamaşır yıkama ve ütü, tathir)

Terbiye-i bedeniye: Darülmualliminlerde talim ve izahat ile beraber

Tatbikat-ı Dersiye

Darülmualliminde 1915 senesi programında uygulama dersinin olduğu

görülür. Büyük ölçüde önceki programlarla benzerlik göstermektedir. Bunun yanında

ziraat ve uygulaması gibi farklı derslerle de karşılaşmaktayız.

Darülmuallimin-i Âliyede tatbikat devresi teorik ve pratik olmak üzere iki

kısımdı. Uygulama kısmı Maarif nezaretince de onaylanacak bir sultani mektebinde

yürütülmekteydi. Teorik kısmında ise, bilumum tedrisatın tarihçesi; Avrupa’da ve

Amerika’da tedrisat-ı tâliye teşkilat ve programları, mektebi sultaniye programları ve

usul-ı tedrisiye ile mektebi sultanide disiplin usulü dersleri yer alıyordu314.

Teorik kısmındaki derslerin ayrıntısı aşağıdaki gibidir:

I- Tüm eğitimin tarihçesi

II-Avrupa’da ve Amerika’da tedrisat-ı taliye teşkilat ve programları

III- Mekâtib-i sultaniye programları ve usul vesaiti tedrisiye

IV- Sultaniye mekteplerinde disiplin usulü

V- Ders esnasında intizam

VI-Sultani mektepleri muallimleri ile öğrenciler arasındaki münasebet

VII-Terbiye-i maneviye nokta-i nazarından sultani mektebi muallimlerinin vazifeleri

VIII-Sultani mektebinde terbiye ve disipline ait olarak karşılaşılan güçlükler

IX- Öğretmenliğin vasıfları ve şartları

Bu derslerin haricinde, eğitime ait meseleler tartışılacak ve öğrencilere

fikirlerini söyleme imkânı tanınacak, doğruyu ve yanlışı ortaya çıkarmak ve eğitime

314 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21.

109

ait meselelerde kendilerini cesaretli kılmak amacı takip edilecekti.

Darülmuallimin-i Âliye kısmında öğleden sonra tamamen uygulama ile meşgul

olunmasının faydalı olacağı düşünülmüştü. Fakat bunun için darülmuallimin sınıfları

yeterli gelmemişti. Konuyla ilgili olarak, edebiyat şubesindeki Batı Edebiyatı Tarihi,

Osmanlı Tarihi ve Tarih-i Asr-ı Hazır, Fenn-i Terbiye ve Fransızca dersleri için

darülfünun müdürlüğü ile yazışılmıştı315. Darülmuallimin-i Âliye’nin ders

programının, darülfünun ile aynı olması ve derslerin de, darülfünun sınıflarında

yapılması iki okul arasındaki bağlantıyı kuvvetlendirmekteydi.

Buraya kadar darülmualliminin tüm şubeleri ile uygulama okulundaki

programlara yer verilmiştir. darülmualliminin çeşitli şubeleri olduğu gibi, farklı

senelerde programlarda değişikliğe gidilmişti. Bu nedenle darülmuallimin dersleri

hakkında birçok veriyle karşılaşılabilmektedir. Burada tek tek hepsine yer vermekten

ziyade programların değişmesi ardından farklılıklar yansıtılmaya çalışılmıştır.

Darülmualliminin beden öğretmenleri yetiştiren bir kolu da açılmıştı. Buradaki

dersler ve programlara da aşağıda kısaca yer verilmiştir.

Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin yirmi sekizinci maddesi

beden öğretmeni yetiştiren terbiye-i bedeniye mektebi programından bahsetmektedir.

Buna göre, terbiye-i bedeniye mektebinde eğitim; uygulamalı mebadi-i teşrih , ilm-i

vezaif-i el-aza, hıfzısıhha-i etfal, usûl-ı tedris ve terbiye-i bedeniye nazariyatı, tahsil-

i ameli de jimnastik ve eğitsel oyunlar ile sporlar, endaht (atıcılık) ve yüzme

talimlerinden oluşmaktaydı316.

Darülmualliminde 1908 senesinde eğitim kadrolarının nitelik olarak

iyileştirilmesi düşüncesiyle ve okulun modernizasyonu için “ihtiyat” ve “ibtidâî”

şubelerine ayrılması ve öğrenci sayısının artırılmasına karar verilmişti317. Dolayısıyla

rüşdiye şubesi yerine, âliye şubesine hazırlayıcı nitelikte ihtiyat sınıfı açılmıştı.

Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin yirmi beşinci maddesinde

darülmuallimin-i âliye hazırlık kısmından bahseder ve bu bölümde okutulan derslere

yer verilir. Bunlar aşağıda gösterilmiştir.

315 BOA., MF.ALY, 53-57, 1332.M.17. 316 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21. 317 Erkan Tural, “II. Meşrutiyet Döneminde Maarif-i Umumiye Nezaretinde Bürokratik Reform”, OTAM Dergisi, S:22, ss.197-206, Ankara, 2009, s.180

110

Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler318 İlm- ahval-i ruh ve ilm-i ahval-i ruhun terbiyeye tatbiki ve tarih-i fenn-i terbiye

Mekâtib-i ibtidâîyede idari ve ders teşkilat ve teftişat tatbikatı

Türkçe: Muhtasar tarih-i lisan ve ilm-i iştikak ve kitabet ve edebiyat

Elsine-i ecnebiye tarih: Tarih-i İslam, Tarih-i Osmani, Asr-ı Hazır tarihi

Coğrafya: Tabii, beşeri, kartoğrafya (Harita Bilgisi)

Riyaziyat: Hesap, cebir, müsellesat, hendese, kozmoğrafya (Gök Bilimi)

Mihanik (Mekanik)

Tabiiyat: Fizik, kimya, tarih-i tabii

Resim

Terbiye-i bedeniye nazariyat

Tabloda görüldüğü üzere, âliye şubesi hazırlık kısmında resim, beden eğitimi gibi

derslerin yanında hem sosyal, hem fen bilimlerine ait dersler bir arada verilmektedir.

Darülmuallimin nizamnamesinin yirmi dokuzuncu maddesi de, okulun âliye

kısmı ihtiyat sınıfında okutulan derslere yer verir. Bununla ilgili tablo aşağıda

verilmiştir319.

Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye’nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler Kurân-ı Kerim ve Malumat-ı Diniye

Türkçe Kıraat İnşad ve Ezber

Kavaid ve edebiyat ve kitabet ve imlâ

Coğrafya

Kozmoğrafya

Tarih

Elsine-i ecnebiye

Hesap

Hendese

Cebir

Malumat-ı tabiiye; tarih-i tabii, hikmet, kimya

Resim

Musiki ve gına

Terbiye-i bedeniye

Dikiş ve tamir

318 BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21. 319 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29.

111

Tabahat

Çamaşır yıkama ve ütü

İdare-i beytiye

Darülmuallimindeki ders programları hakkında, üzerinde durulması gereken en

önemli konulardan biri eğitim ve öğretim usulü ile ilgili derslerin programda ne

kadar yer aldığı veya alıp almadığı ile programa ihtiyaca göre farklı derslerin

eklenmesi meselesidir.

II. Abdülhamid devri öğretmen okullarının gelişip yaygınlaştığı bir dönemdir.

Bu dönemde okulların ıslâhı ile bazı yenilikler yapılmış bu yenilikler programlara da

yansımıştır. Ziraat ve sanayiye ait derslere ağırlık verilmişti320. Gerek İstanbul’da

gerekse istanbul dışındaki darülmualliminlerde ziraat dersleri de okutulmuştu.

Çiftçiliğin gelişmesi, öğretmen yetiştiren kurumlar ile diğer eğitim kurumlarında

ziraat derslerinin öğretimini gerekli kılmış ve önemini artırmıştı321. Dolayısıyla

programlar çağın gerektirdiği ihtiyaca binaen düzenlenebilmekteydi. Cumhuriyet

döneminde açılan Köy Enstitüleri’nde de ziraate büyük önem verildiği bilinmektedir.

2.3.1.2. Darülmuallimatta Okutulan Dersler

Darülmuallimatın kurulması kız rüşdiyelerinin açılması ve kız öğrencilerin

okutulmak istenmesi üzerine söz konusu olmuş ve darülmuallimat ile ilgili ilk

bilgiler maâarif-i umumiye nizamnamesinde yer almıştı.

Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimat’ta iki şube

bulunmaktaydı ve bunlar sıbyan ve rüşdiye sınıflarıydı. Sıbyan şubesinde öğrenim

süresi iki sene olup, aşağıdaki dersler okutulmaktaydı.

Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı

Sıbyan Şubesinde Okutulan Dersler322 Kavâid-i Lisan-ı Osmani ve Kitabet

Mebadi-i Ulûm-ı Diniye

320 Eraslan,age., s.237. 321 Ergün, age., s.110. 322 Nafi, age., s.484.

112

Usûl-ı Tâlim

Her cemaatin kendi lisanı

Risale’i Ahlâk

Hesap ve defter tutmak usulü

Tarih-i Osmani ve coğrafya

Malumat-ı Nafia

Musiki

Dikiş ve Nakış

Not: Her cemaatin kendi dili üzere eğitim yapılacaktır ve gayr-i Müslim çocukların ulum-ı diniye

dersleri çeşitli ruhani kimseler tarafından verilecektir.

Darülmuallimat’ta Darülmuallimin’den farklı olarak dikiş, nakış gibi derslerin

olduğu görülür. Ayrıca, darülmuallimat’la ilgili olarak hazırlanan bu ilk programda,

usûl-ı tâlimin olması önemlidir. Osmanlıca dışında dil dersi ayrı ayrı belirtilmemiştir,

fakat nizamnameye göre tıpkı darülmualliminde olduğu gibi her cemaatin kendi dili

öğretilecekti. Bu noktaya önemle vurgu yapıldığı görülür. Ayrıca her cemaate ait din

bilgisi derslerinin cemaatlerin dini reislerince verilmesi nizamnamede belirtilen bir

diğer husustur.

Darülmuallimat kurulduğu ilk yıllarda üç senelik bir eğitim süresine sahiptir.

1873’de birinci sınıfta Arabi, Farisi, hesap, coğrafya, tarih, rik’a, sülüs, inşa ve nakış

dersleri; ikinci sınıfta ulûm-ı diniye, Arabi, Farisi, hesap, coğrafya, kıraat-ı Türki,

sülüs, rik’a, dikiş ve nakış dersleri; üçüncü sınıfta ulûm-ı diniye, Arabi, Farisi, hesap,

coğrafya, kıraat-ı Türki, sülüs, dikiş ve nakış dersleri gösterilmişti323.

Darülmuallimatın maarif-i umumiye nizamnamesine göre diğer bir şubesi olan

rüşdiye’nin eğitim süresi üç sene idi. Burada okutulan dersler de aşağıdaki tabloda

gösterilmiştir.

Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne Göre Darülmuallimat-ı

Rüşdiye Şubesi’nde Okutulan Dersler324 Mebadi’i Ulum-ı Diniye

Kavaid-i Lisan-ı Osmani ve İnşa

Arabi ve Farisi

323 Cevad, age., s.131. 324 Nafi, age., s.485.

113

Her cemaatin kendi dili

İlm-i ahlâk

Tedbir-i menzil (İktisat)

Tarih ve coğrafya

Mebadi-i ulûm-ı riyaziye ve tabiye (Tabîî ve riyazi bilimlere başlangıç)

Resim

Mûsikî

Enva’i Ameliyat-ı Hayatiye

Not: Her cemaatin kendi dili üzere eğitim yapılacaktır ve gayr-i Müslim çocukların ulum-ı diniye

dersleri çeşitli ruhani kimseler tarafından verilecektir325.

Tabloda görüldüğü üzere darülmuallimat programında resim, müzik gibi dersler

yanında hayata dönük dersler de bulunmaktadır.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nin yürürlüğe girmesinden yaklaşık on sene

sonraki programdaki derslerin sınıflara göre taksim edilmiş halini ve darülmuallimat

programındaki bazı değişiklikleri göstermek üzere aşağıda ders cetveline yer

verilmiştir326.


Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Ulûm-ı Diniye Tarih-i Osmani Arabi

Kıraat-ı Türkiye Arabi Farisi

Arabi Farisi Nakış

Farisi Coğrafya Hesap

Lisan-ı Osmani ve İmlâ Hesap İmlâ ve İnşa

Hesap İnşa-yı Türkî Coğrafya

Resim Kavaid ve İmlâ Tarih-i Osmani

Sülüs Sülüs Sülüs

Rik’a Rik’a Rik’a

Dikiş Resim Resim

Makine Makine

325 Nafi, age., s.485,486. 326 Ergin, age., s.674.

114

Darülmuallimatın 1878 senesinde üç senelik bir eğitim süresinin olduğu görülür.

Bunun dışında tablodan anlaşılacağı üzere, üç sene boyunca her bir sınıfta okutulan

derslerde çok büyük bir farklılık bulunmamaktadır. Darülmuallimatın müfredatında

bulunan derslerin isimleri ve programdaki değişiklikleri görmek amacıyla yine bir on

sene sonraki programa bakabiliriz. Bu doğrultuda 1900 senesindeki derslere aşağıda

yer verdik.

Tablo 27. Darülmuallimat Dersleri (1900) 327

1. sene 2. sene 3. sene Kurân-ı Kerim Kurân-ı Kerim Kurân-ı Kerim

Ulum-ı Diniye Ulum-ı Diniye Ulum-ı Diniye

Arabi Arabi Arabi

Farisi Farisi Usul-ı Talim ve Terbiye

Ahlak Ahlak Coğrafya

Kavaid-i Osmaniye Lügat, Kitabet ve Kavaid Malumat-ı Fenniye

Hesap Hesap Hesap

Coğrafya Coğrafya Ulum-ı Tedbir-i Menzil

Tarih Hendese Hıfzısıhha

Hüsn-ü Hat Tarih Lügat ve Kitabet

Piyano Piyano Piyano

Resim Taklidi Resim Taklidi Resim Taklidi

El Hünerleri Hüsnü Hat Hüsn-ü Hat

El Hünerleri El Hünerleri

Tablodan görüleceği üzere, darülmuallimatın öğrenim süresi üç sene olarak

devam etmiştir. 1878 senesi programından farklı olarak bazı dersler programa

eklenmiştir. El hünerleri ve piyano dersleri bu kapsamda değerlendirilebilir.

Dolayısıyla seneler itibariyle dâr-ül-muallimat programında bir zenginleşme

olduğu ifade edilebilir. Darülmuallimat derslerinde dikkat çeken bir diğer nokta,

birinci sınıfta ve diğer sınıflarda okutulan derslerin önemli ölçüde aynı olmasıdır.

Birinci sınıfta okutulan derslerin çoğu ikinci ve üçüncü sınıfta da

gösterilmektedir. Usûl-ı talim ve terbiye dersi, öğretmenlik formasyonuna ilişkin

bir ders olarak programda yer almıştır.

327 M.S. (1316), s.292.

115

1909 senesi darülmuallimat ders programında, 1900 senesindekine göre

bazı farklılıklar vardır. Bu nedenle ve derslerin her bir sınıfta kaçar saat

okutulduğunu göstermek amacıyla aşağıda 1909 senesi darülmuallimat ders

programına yer verilmiştir.

Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909)328 Dersler Her Sınıfta Bir Hafta Zarfında Okunacak Derslerin Sayısı

1. sene 2.sene 3. sene

Tecvid ve Kurân ı

Kerimde Tatbikat

2 1 1

Ulum-ı Diniye 3 3 3

Arabi 2 2 2

Farisi 1 1 1

Kavaidi Osmaniye ve

Müntehibat

1 1 1

Kitabet ve Tatbikat

Kavaid

1 1 2

Hüsnü Hat 1 1 1

Usul-ı Tedris 1 1 1

Ahlak 1 2 1

İlm-ı Eşya 1 1 1

Hıfz el Sıhha 1 1

İdare-i Beytiye 1 2 2

Hesab 2 1 1

Hendese 1 1 1

Resm 1 1 1

Coğrafya 2 1 1

Tarih 1 1 1

Musiki 1 1 1

El Hünerleri 3 3 3

Toplam 26 26 26

328 M.S.(1319), s.128.

116

1909 senesinde programa eklenen dersler içerisinde hendese, mûsikî, ilm-i eşya

ve hıfzısıhha vardır. 1900 senesindeki piyano dersinin yerini müzik dersinin almış

olduğu görülür.

Darülmuallimat programlarına baktığımızda genel bir sonuç çıkarmak gerekirse,

ders sayısının on yıllık periyodlarda sürekli arttığı gözlenmiştir. Bu nedenle

darülmuallimatın eğitim süresinin beş yıla çıkartılması kararının alınmış olduğunu

söylenebilir.

Darülmuallimatın son sınıflarına 1914 senesinde fenn-i talim ve terbiye dersi

haftada altı saat olmak üzere ilave edilmiştir.329.

Darülmuallimat’ta haftalık ders programına göre eğitim verilmekte idi.

Aşağıdaki tabloda Darülmuallimat’ın haftalık ders programına yer verilmiştir.

329 BOA., MF.ALY, 53-126, 1332.M.24.

117

Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye’nin 1922-1923 Senesine Ait Haftalık Ders Cetveli330

330 MF.HTF, 10-113, 1341.Ra.1.

I. SINIF

Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe

Ders

Saati

Ders

Muallim

Ders

Muallim

Ders

Muallim

Ders

Muallim

Ders

Muallim

Ders

Muallim

1 Ulûm-ı

Diniye

Alaaddin

Efendi Hat Zahide

Hanım

Kurân-ı

Kerim

Ali Efendi Kitabet Latife

Hanım

Hesap Seniye

Hanım

Coğrafya Mecbure

Hanım

2 Resim Şevket

Bey

Hendese Seniye

Hanım

Kavaid Abdurrahim

Efendi Kavaid Vehbi

Efendi

Gına Süreyya

Bey

Tarih Tevfik

Bey

3 Tarih Tevfik

Bey

Hesab Seniye

Hanım

Resim Şevket Bey - - Hendese Seniye Kurân-ı Kerim Ali

Efendi

4 Biçki,

dikiş

Seniye

Hanım

Kağıt İşi Dürdane

Hanım

Piyano,

keman

Madam

Vakiköj

Hanım

İmlâ Lütfiye

Hanım

Fransızca Madam

Venis

5 Terbiye-i

Bedeniye

Seniye

Şevket

Hanım

Kağıt İşi Dürdane

Hanım

Fransızca Madam

Araniye

Hat Zahide

Hanım

Biçki, dikiş Seniye

Hanım

6 Nakış Dürdane

Hanım

Ulum-ı

Diniye

Azameddin Efendi

Kıraat Lütfiye

Hanım

Fransızca Madam

Venisa

Biçki, dikiş Seniye

Hanım

118

II. SINIF

Gün

ler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe

Ders

Saati

Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim

1 -

Hendese Seniye

Hanım

Resim Şevket Bey Kavaid Vehbi

Efendi

Gına Süreyya

Hanım

Kurân-ı

Kerim

Ali

Efendi

2 Tarih Tevfik

Bey

Resim Şevket

Bey

Kurân-ı

Kerim

Ali Efendi Kimya Aliye

Hanım

Hendese Seniye Hanım Kavaid Abdullah

Efendi

3 Ulum-ı

Diniye

Azameddin

Efendi Hat Zahide

Hanım

Malumat-ı

Ahlakiye

Tevfik Bey İmla ve

Kitabet

Lütfiye

Hanım

Fransızca Madam Venisa Rika Mecbure

Hanım

4 Hikmet-i

Tabiye

Mahmud

Bey

Hesap Seniye

Hanım

Tarih Tevfik Bey Fransızca Madam

Venisa

Biçki,

dikiş

Seniye Hanım

5 Nakış Dürdane

Hanım

Ulum-ı

Diniye

Azameddin

Efendi Kıraat Lütfiye

Hanım

Biçki,

dikiş

Seniye

Hanım

Piyano,

keman

Madam Köj

6 Terbiye-i

Bedeniye

Seniye

Şevket

Hanım

Kağıt

İşi

Dürdane

Hanım

Fransızca Madam

Araniye

Biçki,

dikiş

Seniye

Hanım

Hesap Seniye Hanım

119

III. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe

Ders

Saati

Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim

1 Biçki,

dikiş

Seniye

Hanım

Coğrafya Mecbure

Hanım

Kavaid Vehbi

Efendi

Cebir Rahmi

Bey

Nebatat Hayri Bey Kavaid Abdullah

Efendi

2 Ulum-ı

Diniye

Azameddin

Efendi Ulum-ı

Diniye

Azameddin Efendi

Hıfzısıhha Hayri Bey İmlâ ve

kitabet

Lütfiye

Hanım

Hikmet-i

tabiye Mahmut Bey Coğrafya Mecbure

Hanım

3 Resim Şevket

Bey

İktisat Zahide

Hanım

Kurân-ı

Kerim

Ali Efendi Hesap Hilmi

Bey

Hayvanat Hayri Bey Hayvanat Hayri Bey

4 Nakış Dürdane

Hanım

Kimya Hülya

Hanım

Kıraat Latife

Hanım

Biçki,

dikiş

Seniye

Hanım

Hendese Seniye Hanım

5 Malumat-ı

Hukukiye Tevfik

Bey

Terbiye-i

Bedeniye

Seniye

Hanım

Piyano,

Keman

Madam Köj

Hanım

Fransızca Madam

Venisa

Cebir Hilmi Bey

6 Tarih Tevfik

Bey

- Gına Süreyya Bey Tabahat Halide

Hanım

Fransızca Madam Venisa

120

IV. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe

Ders

Saati

Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Mualli

m

1 Tabakat-el

arz

Hayri Bey İlm-i

Ruh

Haydar Bey Hıfzı sıhha Hayri Bey Edebiyat Süleyman

Şevket Bey

Fransızca Madam

Venisa

Hayvanat Hayri

Bey

2 Kıraat-ı

Edebiye

Süleyman

Şevket

Bey

Terbiye-i

Bedeniye

Seniye Şevket

Hanım

Tarih Tevfik Bey Kitabet Süleyman

Şevket Bey

Nebatat Hayri Bey Kurân-ı

Kerim

Ali

Efendi

3 Fen-ni

Terbiye

Haydar

Bey

Resim Şevket Bey Fransızca Madam

Araniye

Kimya Aliye Hanım Hikmeti

Tabiye

Mahmut

Bey

Coğrafya Hamit

Bey

4 Tarih Tevfik

Bey

Ulum-ı

Diniye

Azameddin

Efendi

Coğrafya Hamit Bey Cebir Rahmi Bey Piyano,

keman

Madam Köj

5 Hikmet-i

Tabiye

Mahmud

Bey

Kimya Hülya Hanım Gına Süreyya Bey İlm-i Ruh Haydar Bey Hendese Seniye

Hanım

6 Cebir Rasim

Bey

Tabahat Halide Hanım İktisat Hamit Bey Hesap Hilmi Bey - -

121

V. SINIF Günler Cumartesi Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe

Ders

Saati

Dersi Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim Ders Muallim

1 Kıraat-ı

Edebiye

Süleyman

Şevket Bey

Ulum-ı

Diniye

Azameddin

Efendi

Tarih Tevfik Bey Fen-ni terbiye Haydar Bey Hikmet-i

Tabiiye

Mahmut Bey Fransızca Madam

Venisa

2 Fizyoloji Hayri Bey Fen-ni

Terbiye

Haydar Bey Resim Şevket Bey Cebir Hilmi Bey Edebiyat Süleyman

Şevket Bey

İktisat Hamid

Bey

3 Tabakat-el

arz

Hayri Bey Tatbikat-ı

Dersiye

Haydar Bey Hıfzısıhha Hayri Bey Tatbikat-ı

Dersiye

Haydar Bey Kitabet Süleyman

Şevket Bey

Tarih Tevfik

Bey

4 Tatbikat-ı

dersiye

Hayri Bey Terbiye-i

Bedeniye

Seniye

Hanım

Gına Süreyya Bey Tatbikat-ı

Dersiye

Haydar Bey Usul-ı

Defteri

Hilmi Bey

5 Tatbikat-ı

dersiye


Dersiyye

Haydar Bey Coğrafya Hamit Bey Kozmoğrafya Hilmi Bey Fransızca Madam Venisa

6 Tatbikat-ı

Dersiye


Dersiye

Haydar Bey Piyano,

keman

Madam Köj Kimya Aliye Hanım Cebir Hilmi Bey

122

Darülmuallimat’ın haftalık ders programına göre Cuma günü haricinde haftanın

tüm günlerinde ders yapılmaktadır. Perşembe günü haricinde eğitim yapılan günlerde

altı saat günlük ders okutulmakta olup, programa göre İstanbul’daki

Darülmuallimat’ta öğrenim süresi 1922’de beş senedir. Haftalık ders programı

tablosundan anlaşıldığı üzere otuz civarında hocası bulunan okulda, öğretmenlerin

yarısına yakını bayandır. Bayan öğretmenlerden yabancı olanlar da bulunmaktadır.

Bu programa göre, farklı dersleri farklı öğretmenlerin yürüttüğü, dolayısıyla bir

branşlaşmanın söz konusu olduğu görülmektedir.

Darülmuallimatta okutulan dersler ile haftada kaç saat okutulduğu ve derslerin

içerikleri şöyledir331:

Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri

Tecvid ve Kurân-ı

Kerim ve

Tatbikatı

1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

2 ders 1 1

Dersin İçeriği Üç senede Kurân’ın güzel okunması ve tecvid uygulamaları

yapılacaktır. Her sene birer defa hatim edilecektir. Tecvid’den öğretilecek

ve uygulaması yapılacak altı bölüm vardır. Namaz sureleri daima tekrar

edilip, ezberlenmesine dikkat edilecektir.

Ulum-ı Diniye 1. sınıf 2.sınıf 3.sınıf

2 ders 2 2

Dersin İçeriği 1. sınıfta: Besmele ve fazileti, hamdele ve fazileti, İslâm milletinin

fazileti, selât ve selamın mânaları, İmanın şartları, Kıyamet

alametleri, Hz. Muhammed hakkında bilinmesi gerekenler, Cüz’i

ve Külli İrade, Namaz. Abdest ve guslün farzları, dualar ve

namazlar, tesbih.

2. sınıfta: 1. sınıfta gösterilen konular tekrar ve takviye edildikten

sonra diğer konuların eğitimi yapılacaktır. Bunlar; kurban

bayramında namazlarda getirilen tekbirler, tilavet secdesi, fidye,

kabirdekilere telkin, zekat ve şartları, oruç ve şartları, iftar, sahur

ve dualar ile sadaka-i fıtr.

331 M.S. (1316), s. 456-480.

123

3. sınıfta: İlme ve inanca ait kaideler ve faydaları, ehl-i sünnet

mezhepleri, İman ve İslâm’ın tarifleri, Allah’ın isimleri, iman ve

ibadetlerin kabul olmasının şartları, nikah ve şartları, boşanma ve

şartları.

Arabi 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 2 ders 2 2

Dersin İçeriği Darülmuallimat birinci sınıfına çeşitli kız rüşdiyelerinden öğrenciler de

dâhil olabileceğinden ilk senede kız rüşdiye mektebi programının Arapça

kısmında görülen konular tekrar okutulacaktır. Dersle ilgili uygulama

yapılacaktır.

2. sınıfta: Arapça kelimeleri oluşturan harfler, elif ve hemzenin farkı, alet

harfleri, ism-i fâil, ism-i mensub, ism-i zaman ve mekân, ism-i âlet.

3. sınıfta cümle bilgisinde kelimeler, zamirler ve çeşitleri, harekeler ve dil

bilgisi

Farsça 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf.

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeriği Şahıs zamirleri, fiilleri ism-i terkib, harfler ve sayılar gösterilecek. Bu

konular kız rüşdiyelerinde gösterilenden daha ayrıntılı bir şekilde üzerinde

durulacaktır.

2. sene Gülistan’dan eğitim yapılacaktır. 1. sınıfta görülen kaideler

uygulamaya geçirilecektir. Farsça kelimeler öğrencilerin yorumlayacakları

şekilde ezberletilecektir.

3. sınıfta da Gülistan’dan dersin öğretilmesine devam edilecektir.

Öğrencilere tercüme usulü öğretilecektir.

Kavâid-i Osmaniye 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeriği Darülmuallimat’a gelen öğrenciler kız rüşdiyelerinden şehadetname almış

olacaklarından Osmanlıca’nın kaidelerine ilişkin tüm konuları öğrenmiş

olmaları gerekse de, öğrenciler farklı rüşdiyelerden geldikleri için öncelikle

seviyeleri tespit edilecektir. Fakat Osmanlıca kaideler yine de tekrar

edilecektir. Önemle üzerinde durulması gereken yerler daha teferruatlı bir

şekilde açıklanacaktır. Her derste öğrencilere yazılı görevler verilecektir.

Bazı önemli parçalar ezberletilecektir.

2. sene, uygulamaya devam edilecek. Öğrencilerin anlamadıkları yerler

tekrar izah edilecek. Terkibler ve sıfatlar arası farklılıklar açıklanacaktır.

Önemli ve seçilmiş eserler okunacak ve yazılacaktır.

3. sene Osmanlıca kaideler daha önce öğretildiğinden, bu sene sonunda

124

öğrenciler sınava girecekler, cümle bilgisi ve anlamlar üzerinde durulacak,

dil bilgisi ve gramere devam edilecektir.

Kitabet 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

1 1 2

Dersin İçeriği İlk sene kitabet dersi kız rüşdiye mektebinde gösterilenlerin tekrarından

ibaret olacaktır. Şiir açıklamaları, hikâye yazmak, elkâb-ı resmiye, tasvirler

bu konular arasındadır.

2. sene güzel yazı yazmak, genel bilgiler öğretmek, mektupların başlangıcı,

sonu, tarihi, imza ve mühür, haşiye, zarfa yazılacaklar, uslûp, uslûp

örnekleri, mektup çeşitleri (nasihat, tebrik vb.),

Üçüncü sene, ilk iki sene öğretilenler tekrar edilecektir. Ayrıca okuma

ve yazmaya ilişkin eğitim usulü öğretilecektir. Mektup çeşitlerine devam

edilecektir (Tavsiyename, teşekkürname, taziyename).

Dersle ilgili bir uyarı yapılmıştır. Uyarıda, derslerde gösterilecek

şeylerin edep ve terbiyeyi kötü etkilemeye meydan verecek şekilde

olmamasına oldukça önem gösterilmesi ve dikkat edilmesi gereği

belirtilmiştir.

Hüsn-ü Hat 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeiği Darülmuallimat, öğretmen yetiştiren bir kurum olması nedeniyle bu dersin

önemi fazladır. Bu da diğer dersler gibi önemle üzerinde durulacaktır. En

fazla sülüs ve rika yazı çeşitlerinden bahsedilecektir. Fransızca harfler

yerine Türk harflerinin kullanılması için her çeşit süsleme için divanî ve

reyhanî yazılarına ait harfler de öğretilecektir. Öğrenciler siyah tahta veya

muşamba üzerine yazı çalışması yaptırılarak alışkanlık kazanmaları

sağlanacaktır. Birinci ve ikinci seneler sülüs ve rika öğretilecek üçüncü

sene de bunların süslü şekilleri öğretilecektir.

Usûl-ı Talim ve

İdare-i Mekatib

1. sene 2.sene 3.sene

Haftada 2 ders 1

Dersin İçeriği

1. sene; Engelli çocukların eğitimi, sıhhi çocukların kaideleri, âma

çocukların eğitimi, aklın eğitimi, hafızanın kuvvetlenmesi, usûl,

tahlil, kıyas, ahlâki eğitim, irade, vicdan, sorumluluk, çocukların

eğitimi, çocukların huylarını düzeltme ve eğitime alıştırmak.

2. sene; Mektepler, ibtidâîye ve rüşdiye mektepleri, mekteplerin

maddi yapısı, mektep yerleri ve mekteplerin döşenmesi, eğitim

öğretim araçları, koleksiyonlar, kütüphaneler, mektep müzeleri.

125

Eğitim teşkilatı, programlar, sınıf defteri; eğitim usulü, sözlü

anlatıma dayalı eğitim, soru cevap şeklinde eğitim, tekrarlama

veya pekiştirme şeklinde eğitim, sınavlar, şehadetnameler,

tasdiknameler, eğitim kitapları, disiplin usulü, ödül ve cezalar,

muallimin veliler ile münasebeti

3. sene ; İlk iki senede gösterilen konular tekrar edildikten sonra

uygulamasına geçilecektir. Uygulama şu şekillerde

yaptırılmaktadır: öğrencilere ders verdirmek, belirli bir zamanda

mektebi düzen ve disipline sokmak, yazıları düzeltmek

şeklindedir.

Ahlâk 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 2 saat 1 saat

Dersin İçeriği

Ahlâkın gayesi, iyi ve kötünün ayrımı, manevi sorumluluk, mecburiyet

ve görev, ahlâki kanunlar, fazilet ile mutluluk arasındaki ilgi.

3. sınıfta İlmi ahlâk uygulaması, şahsi görevler, kendi şahsına karşı insanın

mecbur olduğu saygı, orta yol, tedbir, doğruluk, söz; aile görevi, ailenin

önemi; sosyal görevler, hukuk ve kanunlar, insanlar arasındaki münasebet,

şefkat; diğer görevler, başkasının hayatına, namusuna, şahsına, malına

tecavüz etmemek, padişah ve hükümete itaat.

İlm-i Eşya 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 saat 1 1

Dersin İçeriği Kız rüşdiye mekteplerinde okutturulan ilm-i eşya dersi daha açıklamalı ve

ayrıntılı bir şekilde öğretilecektir. Bu ilmin eğitim ve öğretim usulüne yer

verilecektir.

Mevalid ve Hikmet-i

Tabiiye

1. sınıf 2.sınıf 3. sınıf

Haftada 1 saat 1 1

Dersin İçeriği Hayvanlar, bitkiler ve yer kürenin tabakaları hakkında öğrencilere kısa ve

toplu bir şekilde bilgi verilecek ve her ders doğal örnekler üzerinden tarif

ve açıklamalar yapılacaktır. Ders bir sene boyunca öğretilirken üç kısma

ayrılacaktır. İlk olarak hayvanlar âlemi tanıtılacaktır. Daha sonra bitkiler,

ardından madenler (demir, bakır, civa, gümüş) hakkında bilgi verilecektir.

Hava ve suyun yeryüzüne olan etkisine yer verilecektir. Volkanlar ve

depremlerden bahsedilecektir. Jeopolitik açıdan arazilere değinilecektir.

Son sene hava, gazlar, yağmur ve karın yağması olayı, şimşek ve yıldırım,

piller, mıknatıslar, telgraf, yankı, buharın kullanılması, sanayi, hararet,

hareket, kuvvet gibi çok çeşitli konulara yer verilecektir.

126

Hıfzısıhha 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1

Dersin İçeriği İnsan vücudunun anatomisi ve fizyolojisi , sular; menbaa suyu, dere suyu,

içilecek sular, hava; vücuda gerekli havanın miktarı, havadaki tehlikeler,

bazı hastalıklar, sara hastalığı, belirtileri, kötü ve pis maddeler, tifo ve

kolera, mektebin sıhhi olması, mektepte uyuz, çiçek, kızamık ve kızıl gibi

hastalıklar, aşı; çocukların korunması ve sıhhatleri, hayvan hastalıklarından

bazıları bu derste gösterilecek konular arasındadır.

İdare-i Beytiyye 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 2 2

Dersin İçeriği Rüşdiye mektebinde gösterilen idare-i beytiye dersi daha teferruatlı bir

şekilde öğretilecek ve özellikle çocuğun güzel bir şekilde idaresi ve eğitimi

ve tüm ev işleri hakkında bilgi verilecektir.

Hesap 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

2 ders 1 1

Dersin İçeriği Hesap formülleri ve kuralları ile uygulaması öğretilecektir. Rüşdiyelerde

gösterilmeyen kısımlar okutulacaktır. Teorik bilgilere yer verilecektir.

Hendese 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

1 ders 1

Dersin İçeriği Hendese ilminin tarifi yapılacak. “Pi” sayısının ne olduğu ifade edilecek

açı ve üçgenlerden bahsedilecek, bir dairenin çevresinin bulunması, bir

cismin hacminin hesap edilmesi, kürenin ölçülmesi konularına yer

verilecektir. Açıklamalardan ziyade uygulamaya yer verilecektir.

Resim 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeriği Çizim ve süsleme, çeşitli şekillerin çizimi, yaprak, çiçek, ağaç resmi

2. sene yaprak, çiçek, ağaç resmine devam edilecektir.

3. sene sandalye, masa, bardak, şamdan vb. eşyalar ile çeşitli çiçek ve

ağaçların resminin yapılması ve resimde sulu boya kullanılması

öğretilecektir.

Coğrafya 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 2 ders 1 ders 1 ders

Kozmoğrafyaya dair toplu bir bilgi, arazi hakkında genel bilgi,

coğrafya terimleri, haritalar ve yerküre, kıtalarla denizlere dair genel bilgi,

kıtaların şekilleri dağlar ve ırmaklar, hava ve deniz olayları, insan ırkı,

siyasi coğrafya, Asya, Afrika, Amerika ve Okyanusyada bulunan

develetler hakkında bilgi, Çin, Japonya, Hind Çini, Hindistan, Asya Rus’u.

127

İran, Afganistan ve Belucistan, Asya-yı Osmani, Afrika-yı Osmani, Kuzey

Afrika, Doğu Afrika, Batı Afrika, Güney Afrika, Amerika, Kanada,

Brezilya, Arjantin, ve diğer devletler; Avusturalya ve Avrupa’da ziraat ve

bilinen zirai ürünleri.

2. sene Avrupa’nın doğal yapısı, Her devletin doğal coğrafyası idari, zirai,

sınaî ve ticari yapısı, devletler ve dinleri.

3. sene haftada saat olup, Osmanlı memleketinin doğal coğrafyası, sahilleri

ve sınırları, dağları ve nehirleri vilayetlerin taksimi, vilayetlerin her biri

hakkında bilgi, zirai, sınai,ticari coğrafya.

Tarih 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeriği Kız rüşdiye mekteplerinde okutturulan tarih dersleri darülmuallimatta daha

fazla ayrıntıya inilerek teferruatlı bir şekilde öğretilecek ve özellikle tarih

ilminin eğitim öğretim usulü öğrencilere verilmeye çalışılacaktır.

Mûsiki 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 1 ders 1 1

Dersin İçeriği İleride genişletilmek üzere şimdilik yalnız piyano gösterilecektir.

Bu ders seçmelidir. Usulüne uygun eğitim yapılacaksa da gösterilecek

notaların seçimi düzgün yapılmalı ve edep ve terbiye sınırları içinde

parçalar belirlenmelidir. Buna mektep idaresince son derecede dikkat

edilecek ve nota, imlâ ve okuma eğitimi yapılacaktır.

El Hünerleri 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf

Haftada 4 saat 3 3

Dersin İçeriği Biçki kaideleri, çamaşır biçmek için yeterlilik kazanmak , giyecekleri

çamaşırları terzilere muhtaç olmayacak surette biçmek, el emeği ürünler

güzel sanatlar yapabilmek için el hünerlerinin çeşitlerine elini alıştırmak,

mesela tülden çeşitli süsleme yapmak, yün kumaş veya parçalarla mümkün

olduğu kadar tabi çiçekler taklit etmek ve pamukları kaleme sarmak ve

çözmek, çile bağlamak ve masura sarmak ve mekik atmak, tezgâha

çıktıktan sonra elbise, gömlek ve peşkir gibi şeyler dokumak, yeni usul

üzerine gömlek için bez kesme- altı ve üstü için kurdela ve mendil kesme

gibi çeşitli türden el hünerleri öğretilecektir.

Darülmuallimat’a başlayan öğrencilerin, kız rüşdiyelerinden mezun olduktan

sonra bu okula başlayacağı düşünülerek, müfredatın şekillendirildiği görülmektedir.

Birinci sınıfta çoğunlukla kız rüşdiyelerinde gösterilen derslere ait içeriğin

128

tekrarından bahsedilmektedir. İkinci ve üçüncü sınıfta ise yeni bilgiler öğretilmekte

ve mevcut bilgilerin üzerine bilgiler inşa edilmektedir. Darülmuallimat müfredatında

seçmeli ders okutulduğu ve bu dersin müzik dersi olduğu anlaşılmaktadır. El

hünerleri dersi ile öğrencilerin melekeleri geliştirilmekte, ahlâk dersi ile öğretmen

adaylarına vicdani sorumluluk kazandırılmaya çalışılışmaktadır. Çeşitli derslerle

uygulamaya önem verildiği görülmektedir.

Darülmuallimat’ın bünyesinde ana mektebi muallimlerini yetiştirmek üzere bir

bölüm açılmıştı. 1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinde ana

muallim mektebi programına da yer verilmiştir. darülmuallimin nizamnamesinin

otuzuncu maddesine göre, ana muallim mektebi programı aşağıdaki gibidir.

Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri332 İlm-i ahvâl-i ruh

Fenn-i terbiye

El işlerinin nazari kısmı

Hesap

Hendese

Gına ve piyano

Tarih-i Osmâni

Türkçe (İmla ve kıraat ve kitabet, inşad)

Ulum-ı tabiye

Hıfzısıhha

Coğrafya-ı Osmani

Terbiye-i Bedeniye

Tatbikat

Resim

Ana muallim mektebinde gösterilen derslerde, darülmuallimat derslerine göre

önemli bir farklılık görülmemektedir. Yalnız farklı olarak terbiye-i bedeniye dersini

görmekteyiz.

2.3.2. Eğitim Öğretim Materyalleri

332 BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10.

129

Osmanlı Devleti, darülmualliminlerin ders araç gereçlerinin temin edilmesine

önemli katkılar sağlamıştı ve böylece, eğitimin öğretimin en başta gelen iki unsuru

olan öğrenci ve öğretmene de yatırım yapmış olmaktaydı.

Osmanlı Devleti’nde, öğretmen yetiştiren kurumlardaki ders araç gereçleri

konusunda ilk anda sınırlı sayı ve çeşitteki materyallerden bahsedilebilir. Bunlar

arasında, sıra, tahta, harita vb. ilk anda sıralanabilir. Osmanlı Devleti’nde eski usülle

eğitim yapan kurumlarda bir iki çeşit ders araç gereçleri vardı. Fakat usul-ı cedide

üzere eğitim yapan kurumların sayısı arttıkça, okullara yetiştirilecek öğretmenlerin

de nitelikli olması ihtiyacı doğmuştur. Bu ihtiyacın sonucunda da ders araç

gereçlerinin niteliklerinde de değişme ve gelişmeler olmuştur. Günümüzde ders araç

gereçleri veya öğretim materyalleri denilince oldukça fazla sayıda alet, edevat, araç

ve gereç akla gelmektedir. Bunların bilgisi de, özel öğretim yöntemleri ve öğretim

teknolojileri ve materyalleri gibi derslerle öğretmen yetiştiren kurumlarda öğretmen

adaylarına verilmektedir.

Günümüz eğitim kurumlarında kullanılan bazı temel eğitim öğretim

materyallerinin okullardaki yerini alması yakın tarihimizde gerçekleşmiştir.

Öğrencilerin oturdukları sıralar, öğretmen kürsüsü, harita ve kürenin okullardaki

yerini alması 1849 senesinde Mekâtib-i Umumiye Nazırı Ahmet Kemal Paşa

zamanına tesadüf etmektedir. 1869’dan sonra tarih, coğrafya ve hesap derslerinin

öğretilmesi için sıra, kara tahta ve harita da okullara girmeye başlamıştır333. Buna

rağmen, sıbyan ve rüşdiye mekteplerinde görülen hasır ve pöstekiler 1909 senesine

kadar öğretmen yetiştiren kurumlarda bulunmaktaydı334. Sıra ve öğretmen kürsüsü

1870’lerde sıbyan mekteplerinde görülmektedir. Kara tahta ve tebeşir de yine

1849’larda rüşdiyelere, 1870’lerde sıbyan mekteplerinde kullanılır olmuştur. Harita,

yer küresi, kalem, mürekkep, kağıt diğer eğitim araç gereçleri arasındadır335.

Dolayısıyla ilk olarak 1849 senesinde, bazı modern ders araç gereçleri bazı

okullarda görülse dahi, bunların yaygınlaşması zaman almıştır. Zaten, ders araç

gereçlerinin, bir anda tüm okullarda yaygınlaşması söz konusu olamaz. Bu süreç

oldukça uzun yıllar almıştır. Hatta 1909 senesine kadar öğrencilerin hasır üzerine

333 Kına, agt, s.91. 334 Atuf, age., s.113. 335 Akyüz, age., s.189,190.

130

oturup dersi dinledikleri, muallimin de post üzerine oturarak ders anlattığı

anlaşılmaktadır.

Maarif-i umumiye nizamnamesinin darülmuallimin ile ilgili kısımlarında

yapılan düzenleme sonrasında oluşan yeni nizamnamede, ders araç gereçleri konusu

da yer alır.

Nizamnameye göre, darülmualliminin bir kütüphanesi ve numunehanesi olacağı

gibi hikmeti tabiye (fizik), kimya ve tersimat-ı riyaziye ile topoğrafya ve tarih-i

tabiiyeye ait alet ve edevat ile gerekli gereçleri dahi mükemmel olacaktır336.

Nizamnamede belirtiln bu hususların uygulamaya geçipgeçmediği konusu önemlidir.

Darülmuallimin ve muallimat, bilindiği üzere yeni usulle eğitim veren

kurumlardır. Bu kurumlarda ders araç ve gereçlerin teminine büyük önem verildiği

arşiv belgelerinden anlaşılabilmektedir. Bazı materyaller yurt dışından getirtilmiştir.

Öğretmen okulları için yurt dışından getirtilen ders araç ve gereçlerinden bazılarına

aşağıda değinilmiştir.

Örneğin, darülmuallimin-i rüşdiye’de, okula alınacak ders araç gereçleri için bir

malzeme listesi hazırlanmaktaydı ve ekim 1857 tarihinde, malzeme listesine ilişkin

defter riyaziye hocası Saffet Bey’den istenmişti. Saffet Bey’in hazırladığı listede

belirtilen malzemelerin bedeli 12.500 frank olarak hesap edilmişti337. Bu liste ders

araç gereçlerini de kapsamakta olup, bu ders araç gereçleri Paris’ten getirtilecekti338.

Darülmuallimin talebesine hikmet-i tabiye (fizik) dersinin öğretilmesi için gerekli

alet ve edevatın alınması için hazırlanan tezkere, ekiyle birlikte padişaha

sunulmuştur. Bu tezkerede, söz konusu alet ve edevatın değerinin hazineden

ödenmesi konusu yer alır ve konu maliye nezaretine havale edilmiştir339. Ders araç

gereçlerinin temini 1858 senesinde gerçekleşebilmiştir340.

Darülmualliminde gösterilen ve sosyal bilimlere ait dersler için gereken bazı ders

araç gereçlerinin temininde de Avrupa ile temasa geçilmiştir. Darülmuallimin,

mekteb-i mülkiye ve mahrec-i aklam ile rüşdiye mektebi öğrencileri için ihtiyaç

oranında Türkçe Harita ve atlas ile küre gibi eşyalar Paris’ten Ekim 1865 tarihinde

336 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, s.130. 337 BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23. 338 BOA., İ.DH, 450-29771, 1276.C.24. 339 BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23. 340 BOA., İ.DH, 408-27028, 1274.Z.9.

131

getirtilmişti ve bunun için 10.000 frank Paris’e havale olarak gönderilmişti341.

Darülmuallimin için gereken ders araç gereçleri için çoğunlukla Paris’le temasa

geçildiği görülmektedir. Dolayısıyla, o dönemde Fransa eğitim sisteminin etkisi ders

araç gereçlerinin temininde de kendini hissettirmiştir.

Darülmualliminde kullanılacak ders araç gereçleri ithal edilmek istendiğinde,

diğer bazı okulların bu konudaki ihtiyaçları da gözetilmiş, siparişler buna göre

yapılmıştır. İstanbul’da açılmasına karar verilen mekteb-i idadi ile darülmuallimin-i

idadiye de okutulacak hikmet-i tabiiye ve kimya dersleri için tüccardan Mösyö

Madalati vasıtasıyla Avrupa’dan bazı ders araç gereçleri getirtilmiştir. 1872

senesinde Avrupa’dan darülmuallimin için getirtilecek alet ve edevatın değeri 3.440

frank olarak hesap edilmiştir. Bu miktarın bütçedeki zuhurat tertibinden ödenmesi

planlanmıştır342.

Darülmuallimin ve idadiye mektebinde 24 Kanunısâni 1289 (5 Şubat 1874)

tarihinde fizik ve kimya dersleri için çeşitli ders araçları gerekmiş ve gereken alet ve

edevatların alımı yapılmıştır. Fizik ve kimya dersleri için gereken ders araç gereçleri

İstanbul’da bulunmadığı için, tüccar Mösyö Madelti vasıtasıyla Avrupa’dan

getirtilmesi uygun bulunmuştur. Madelti istenilenleri iki ay zarfında getireceğini

taahhüt etmiştir. Maarif bütçesinden 3.440 frank, ders araç gereçleri teslim

edildiğinde ödenmek üzere, anlaşma sağlanmıştır. Bu meblağ Osmanlı parasıyla

15.000 kuruşa tekabül etmekteydi343. Ders araç gereçleri ihtiyacı fizik ve kimya gibi

derslerin yanı sıra coğrafya ve tarih derslerinde de hissedilmişti ve ders araç

gereçlerinin temininde farklı yollar da takip edilebilmişti. Mesela öğrenciden para

toplanarak eğitim materyali teminine gidildiği de görülür.

Darülmualliminde Osmanlı Devleti haritası mevcud olmadığından 1898

senesinde öğrencilerden para toplanıp bir adet Osmanlı haritası ve bir de Avrupa

haritası alınmıştı. Maarif kütüphanesinden de küçük boyutta Osmanlı haritası ile beş

kıta haritaları, darülmuallimine gönderilmişti. Darülmualliminde mevcut haritaların

çeşidi ve adedini içeren bir defter yapılmış ve bunun eki coğrafya muallimleri

tarafından onaylanmıştır. Onaylanan bu defter bakanlığa 1899 tarihinde

341 BOA., A.MKT.MHM, 352-88, 1288.Za.18. 342 BOA., A.MKT.MHM, 473-11, 1290.Z.5. 343 BOA., İ.DH,678-47234, 1290.Za.30.

132

gönderilmiştir. Buna göre aşağıda belirtilen çeşit ve miktarda haritaların 1899

senesinde Darülmuallimin’de olduğu anlaşılmaktadır.

Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar344

Çeşidi Adedi Açıklama Anadolu Haritası 5 Orta büyüklükte

Anadolu Haritası 1 Küçük

Rumeli Haritası 2 Orta

Rumeli Haritası 1 Küçük Fransızca

Asya Kıtası Haritası 6 Orta kıtada Türkçe

Asya Kıtası Haritası 3 Büyük, Türkçe

Asya Kıtası Haritası 1 Küçük, Türkçe

Asya Kıtası Haritası 3 Orta, Fransızca

Avrupa Kıtası Haritası 3 Küçük, Türkçe

Avrupa Kıtası Haritası 4 Orta, Türkçe

Avrupa Kıtası Haritası 1 Orta, Fransızca

Avrupa Kıtası Haritası 1 Büyük

Avustralya Kıtası Haritası 5 Küçük, Türkçe

Avustralya Kıtası Haritası 1 Orta, Fransızca

Rumeli Haritası 3 İkisi Orta,Türkçe biri Fransızca

Afrika Kıtası Haritası 2 Küçük, Türkçe

Afrika Kıtası Haritası 1 Küçük, Fransızca

Afrika Kıtası Haritası 6 Büyük, Türkçe

Afrika Kıtası Haritası 5 Orta, Türkçe

Afrika Kıtası Haritası 1 Orta, Türkçe

Amerika Kıtası Haritası 1 Büyük, Türkçe

Amerika Kıtası Haritası 4 Büyük, Fransızca

Amerika Kıtası Haritası 2 Orta

Avrupa, Asya, Afrika Hariası 3 Küçük, Kabartma

Kuzey Amerika 1 Orta, Türkçe

Güney Amerika 1 Orta, Türkçe

Yerküre 4

Düzlemküre 5

344 BOA , ŞD, 216-13, 1317.12.17.

133

Derslerin daha anlaşılır ve somut olarak işlenmesine katkı sağlayan haritalar,

günümüzde dahi önemini korumaktadır. Darülmualliminde farklı dillerde

hazırlanmış, çeşitli sayıda ve büyüklükte birçok haritanın olduğu anlaşılmaktadır.

Darülmualliminde derslerin verimli bir şekilde gereçekleşebilmesi için

gerekli ders araç gereçlerin yanında derslerin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi için

temel ihtiyaçların da karşılanması gerekmekteydi. Bu anlamda, darülmuallimin ve

diğer mekteplerde ısınmak amacıyla kullanılan soba da okulun ihtiyaçları arasında

düşünülmelidir. Lisan Mektebi, Mahrec-i Aklam, Mülkiye Mektebi, Bayazid

Rüşdiye Mektebi ile Darülmuallimin için on bir aded soba alınması gerekmiş ve bu

sobaların değeri 730 kuruş olarak hesap edilmiş ve bu miktarın hazineden

ödenmesine karar verilmişti. Soba için hatıba (odun) da ihtiyaç duyulmuş ve bunun

da temin edilmesi yoluna gidilmiştir345.

Darülmualliminde bazı ders araç ve gereçleri yetersiz kaldığında diğer

mekteplerden de yararlanılabilmiştir. 1895 tarihinde Darülmualliminde kimya dersi

için gerekli araç gereçlerin eksik olduğu görülür. Bu nedenle derslerin mektebi idadi-

i mülkiyenin kimya labaratuarında yürütülmesinin uygun olacağı kanaatine

varılmıştı346.

Dârülmuallimin için yurt dışından getirtilecek ders araç gereçlerinin doğrudan

alınması maliyeti düşürmekteydi. Ders araç gereçleri fabrikadan alınabilirse daha

ucuza mâl olmakta, şayet aracı kullanılarak temin edilme yolu seçilirse maliyet

artmaktaydı. Eğitim materyalleri şayet fabrikadan doğrudan alınabilirse bu ekonomik

oluyordu ve bunun için yurt dışındaki memurlarla irtibat kurulmuştu.

Maarif nezaretinin 8 Mart 1311 (20 Mart 1895) tarihli tezkeresi Darülmuallimin

için alınacak alet ve edevatla ilgilidir. Darülmualliminde okutulan tabakat el arz,

hikmet-i tabiye ve tersimat-ı riyaziye dersleri için araç gereç alınması gerekmiştir.

Aynı zamanda ihtiyaç listesi tıbbiye mektebi ve bazi idadi mektepleri için de

belirlenmiştir. Satın alma komisyonunca değerlendirilen fiyatlardan ilki (taşeron

müteahhid tarafından verilen) çok fazla bulunduğu için vazgeçilmiştir. Bunun

üzerine Viyana, Berlin ve Paris fabrikalarından bazılarıyla iletişime geçilerek ders

araç gereçlerinin getirtilmesi için girişimde bulunulmuştur. Buradan alınan cevaplara

345 BOA., A.MKT.MHM, 434-29, 1285.L.25. 346 BOA., MF.MKT, 288-18, 1313.R.25.

134

göre, doğrudan bu fabrikalardan alındığı zaman %30 civarında bir kâr elde edilecek

ve bundan %20 kadarı nakliye ve sigortaya ödenecekti. Dolayısıyla %10 civarında

ders materyallerinin getirilmesi işi ucuza mâl olmuş olacaktı. Viyana, Berlin ve Paris

elçiliklerindeki memurların aracılığıyla doğrudan fabrikalardan bu materyallerin

alınması uygun görülmüştü. Darülmuallimin ve tıbbiye mektebi için getirtilecek araç

gereçlerin meblağı 132.500 kuruş civarında olduğu tespit edilmişti347.

Darülmuallimin için alınacak alet ve edevatın derslere göre meblağı şu

şekildedir:

Tabakat el arz ve maden dersi için : 4.845 kuruş

Hikmet-i Tabiye (Fizik) :12.000 kuruş

Tersimat-ı Riyaziye : 3.000 kuruş

Darülmuallimin’e 1895 senesi için alınacak ders araç gereçlerinin toplam

miktarının da 19.845 kuruş olduğu arşiv vesaikasından anlaşılmaktadır348.

Darülmuallimin için alınan alet ve edevatlar ve bunun için ayrılan ödenekler yalnız

İstanbul’a münhasır değildi ve diğer darülmualliminler ve darülmuallimatlara da bu

kapsamda önem verilmişti.

Darülmualliminlerin taşralarda açılanları için gereken ders araç gereçlerinin

teminine önem verilmiştir. Bursa Darülmuallimini için 13 Kanun-ı evvel 1310 (25

Aralık 1894) tarihinde bakanlığa bir yazı gönderilerek küre ve haritanın okulda

mevcut olmadığı belirtilmiş ve bunların alınması talep edilmiştir. Küre-i mücesseme

(yerküre) ile beş kıta haritası istenilenler arasındadır, fakat yerkürenin mevcudu

olmadığından küre-i musattaha (düzlemküre) ile beş kıta haritası gönderilebilmiştir.

Ayrıca beş kıta haritasından da yalnız Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarına ait olan

haritalar bulunabilmiştir349.

Osmanlı Devleti, çeşitli vilayetlerde bulunan darülmualliminlerde, modern

usullerle eğitim yapılması amacıyla büyük gayret sarfetmişti. Bu amaçla maarif-i

umumiye nezareti Viyana ticarethanelerinden 1910 senesinde 32.557.40 franklık

eşya ve eğitim öğretim araç gereçleri satın alarak okullara göndermişti350.

Bahsi geçen ders araç gereçleri şunlardır: 347 BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2. 348 BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2. 349 BOA., MF.MKT, 258-9, 1312.L.23. 350 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.

135

İlm-i Heyet, Hayvanat ve Nebatata Dair Muhtelif levhalar

Kartondan imal edilmiş ilmi eşya modelleri

Ölçü aletleri,

Tahtadan imal edilen çeşitli manzaralar örnekleri,

Hareketli elifba harfleri,

Coğrafya haritaları,

Çeşitli kavimleri gösterir levhalar,

Avarız arsa levhaları,

Alçıdan imal edilen fen ile ilgili eşyalar

Tıbbi ve diğer levhalar

Okulların çok çeşitli ihtiyaçları bulunuyordu. 3 Nisan 1329 (16 Nisan 1913)

tarihinde darülmuallimat müdürü maarif nezaretine yazdığı yazıda, okul için bazı

isteklerde bulunmuştu. Müdür, darülmuallimatın, kapanan kız sanayi mektebinin

yerine kurulduğunu söylemiş ve okulda birçok aşınmış, eskimiş eşyanın mevcut

olduğunu ve bunların korunması için özen gösterilmediğini sözlerine eklemiştir.

Fakat geçen zaman içerisinde daha da eskimişlerdir. Müdür, bunların satılması veya

ne gerekiyorsa yapılmasını talep etmiştir351. Bunun üzerine eşyaların bir kısmı

satılmış, kahverengi masa örtüsü, kahverengi adi atlas safir bohça, krem renk atlas

yorgan yüzü, yerli bez bardak altı, yorgan yüzü, yastık örtüsü, gömlek, gecelik,

havlu vb. eşyalar darülmuallimatta kalmışlardı352. Dolayısıyla okulda bu

malzemelere ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır.

Ders araç gereçlerinin temininde farklı yollar da izlenmiş, darülmuallimin

için Avrupa’ya ham madde gönderilip, işlenmiş ürünler alınmıştı. 12 Teşrin-i evvel

1332 (25 Ekim 1916) tarihli bir belgede fizik dersi için yaptırılan ders araç

gereçlerinden bahsedilmiştir. Almanya’da Köhler ticarethanesinde bakır ve pirinç

alaşımından fizik dersi aletleri yaptırılmıştır. Bu aletlerin tüm kısımlarının pirinç ve

bakırdan imal edilmesi gerektiğinden, Avrupa’ya hammaddeler gönderilmiştir.

Gönderilecek hammaddenin miktarı 12 kilo bakır ve 90 kilo da pirinç alaşımıdır.353.

351 BOA., MF.ALY., 39-92, 1331.Ca.14. 352 BOA., MF.ALY., 39-92, 1331.Ca.14. 353 BOA., MV, 203-119, 1335.M.4.

136

Osmanlı Devleti’nde gerek taşrada gerek İstanbul’daki öğretmen yetiştiren

kurumlarda ders araç gereçlerinin teminine oldukça önem verilmiştir. Bu okullar için

satın alınacak ders araç gereçlerini en ucuz şekilde elde etmenin yoluna

bakılmaktaydı. Gerekirse Avrupa’dan bu ders araç gereçleri getirtilerek eğitime

kazandırılmıştı. Hammaddenin gönderilerek işlenmiş ürünlerin alındığı bilinmektedir

fakat, o dönemde ders araç gereçlerinin dahi işlenmiş olarak yurt dışından

getirtilmesi dikkat çekmektedir.

2.3.3. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta Mali Yönetim

2.3.3.1. Maarif Bütçesi

II. Abdülhamit devrinde eğitimdeki sorunların başlıca nedenleri, maddi

yetersizlik ve eğitimde yetişmiş eleman eksikliği idi354.

1881 tarihli tezkerede, eğitimde kullanılacak bütçenin ayrıntılarına yer verilmiş,

eğitim için ayrılacak bütçeye üç kalem uygun görülmüştü. Birincisi tüm üretimden

yüzde yarım alınacaktı, ikincisi evkaf-ı münderise gelirleri idi. Son olarak da

bütçeden doğrudan eğitime ayrılan maarif tahsisâtı eğitim bütçesini karşılayacaktı.

Tezkerede ibtidâîyelerin ıslâhı için gerekenlerin yapılacağı ve fiziksel koşulların

düzeltileceği, okulların teftiş edileceği ve yeni mekteplerin açılacağı konularına da

yer verilmişti355.

Vilayetlerde eğitim işlerinin başındaki sorumlu görevli olan maarif müdürlerinin

maarif bütçesi ile ilgili vazifeleri de bulunmaktaydı.

Maarif müdürleri, maarife ait mal ve mülkün idaresi ve korunmasında, maarif

sandıklarının oluşmasıyla, maarifin yardım hissesinin kabulü ve harcanmasında

görev almaktaydılar. Muhasebe memurlarının görevlerini talimat, emir ve kanun

hükümlerine göre yapmasından, bunun tersinde her hal ve hareket ile uygulamadan

maarif müdürleri birinci derecede sorumlu idiler. Muhasebe memurunun ve sandık

emininin hesaba fesat karıştırdığı anlaşılır ise, işten el çektirilmesi söz konusu

olacaktı. Her ay bakanlığa verilmek üzere hesap cetveli hazırlanacak ve yevmiye

defterleri tutulacaktı. Muhasebe memuru, sandık emini, maarif kâtibi gibi memurlar

354 Eraslan, age.,s.242. 355 BOA., Y.ARES, 15-17, 1299.5.2.

137

maarif müdürlerinin idaresindeydi ve müdürün verdiği emirlere uymak

zorundaydılar356.

2.3.3.2. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi

Darülmuallimin ve darülmuallimatların çeşitli ihtiyaçları ve bu ihtiyaçların

karşılanması için giderleri bulunuyordu. Giderleri karşılamak üzere okulun belli bir

gelirinin olması da gerekmekteydi. Darülmuallimindeki gelir ve giderler okulun

bütçesini ve bütçeye ait çeşitli kalemleri ortaya çıkmaktadır. Darülmuallimin ve

muallimatların masrafları vilayet bütçelerinden karşılanmaya çalışılmıştır.

Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununa (1913) göre masrafları vilayet bütçesinden

karşılanacak kalemler şöyledir357:

Darülmuallimin-i ibtidâîyelerin memur ve muallimlerinin maaşları,

Darülmuallimin-i ibtidâîyelerde öğrencilerin barınma, iaşe, elbise gibi

diğer masrafları,

Darülmuallimin-i ibtidâîye binalarının inşaat ve tamirat masrafı ile kira

bedelleridir.

Giderler arasında öğretmen, idareci ve memur ile hizmetlilere verilen maaşlar

önemli bir yer tutmakta idi. Bunun yanı sıra öğretmen yetiştiren bu kurumların

bazılarında öğrencilere aylık da verilmişti.

Okulun gelir kaynakları dört başlıkta toplanmıştı. Bunlardan ilki maarif

nezaretinden ayrılan ödenek, diğeri evkafı münderiseden ayrılan pay, üçüncüsü

öğrenci ücretleri, sonuncusu da diğer kaynaklardan elde edilen gelirlerdir. İstanbul

Darülmuallimini’ne yalnız maarif nezaretinden 444.324 kuruşun 1907 senesinde

ayrıldığı görülür358.

Bu okullara maarif bütçesinden de pay ayrılmaktaydı. Maarif bütçelerinden

darülmuallimin ve darülmuallimatlara çeşitli miktarlarda ödenek ayrılabilmekteydi

ve örneğin 1909 senesinde, maarif bütçesinin %37’si darülmuallimin harcamaları ile

vilayetteki ibtidâîye ve rüşdiye okullarının harcamalarına ayrılmıştı359.

356 M.S. (1316), s.142,143. 357 Nizamat, 22-24,s.161. 358 BOA., MF.İST, 9-39. 359 Ergün, age., s.167.

138

Darülmuallimatın gelirleri ise, iki kalemden oluşmaktaydı. Birincisi maarif

nezaretinden gelendir. Örneğin 1907 senesinde 217.218 kuruş maarif nezaretinden

ödenek ayrılmıştı. Diğeri öğrenci ücretleridir ki bu oran da 4.000 kuruştur. Bunların

toplamı, yani darülmuallimatın toplam geliri 1907-1908 eğitim yılı için 221.218

kuruştu 360.

Öğretmen yetiştiren kurumlara her sene farklı başlıklar halinde ödeme

yapılmaktaydı. Kaynakların ve gelir giderlerin durumuna göre, bir kaynaktan

diğerine aktarımlar yapılabilmekteydi.

Darülmuallimin için 21 Mayıs 1916 tarihinde kanun layihası düzenlenmiştir.

Buna göre, maarif-i umumiyenin 1329 (1913) senesi bütçesinin 26. faslı 1. leyli

(yatılı) ve nehari (gündüzlü) vilayet darülmuallimin-i rüşdive ve ibtidâîyeleri

maaşları maddesine “4.800” ve 27. faslı 1. yatılı ve yatısız vilayet darülmuallimin

rüşdiye ve idadiye mektepleri masrafları maddesine “11.400” ve 36. fasıl 2.

darülmualliminler levazım tesisi ve tedrisiyesi maddesine “7.800” olmak üzere

toplam 24.000 kuruşun konulmasına karar verilmişti361.

Darülmuallimin’de kütüphane gibi okula ait kültürel veya sosyal tesislere de

ödenek ayrılması gerekmekteydi.

23 Safer 1303 (1 Aralık 1885) tarihli mazbatada, müze, rasathane ve

darülmuallimin kütüphanesi için ödenecek miktar 35.401 kuruş olarak belirlenmişti.

Bu paranın maarif hisse-i ianesinden verilmek üzere maliyeden ödenmesi

kararlaştırılmıştır362.

Darülmuallimin’e verilen bütçenin ayrı ayrı fasıllardan karşılandığı

anlaşılmaktadır. Darülmuallimine maaşlar için ayrı, yapılacak masraflar için ayrı,

levazım ile ders araç gereçleri için ayrı bölümlerden ödeme yapılabilmekteydi.

Darülmuallimine bütçeden imkânlar ölçüsünde ve azami derecede para aktarılmaya

çalışıldığı görülmektedir.

26 Kanun-ı evvel 1331 (8 Ocak 1916) tarihinde muhasebe-i umumiye

müdüriyeti verilerine göre363;

360 BOA., MF.İST, 9-39. 361 BOA., DUİT, 86-5, 1334.B.20. 362 BOA., A.MKT.MHM, 487-57, 1303.S.29. 363 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20.

139

Her biri 300 mevcutlu 43 yatılı darülmualliminin senelik tahsisâtı

için: 26. 273. 000

Her biri 200 mevcutlu 20 yatılı darülmuallimatın senelik tahsisâtı

için: 10.115.000

Darülmuallimin ve muallimat senelik inşaat ve tamirat ve tesisat

masrafı için: 7.500.000 kuruş ayrılmıştı.

Bu duruma göre Osmanlı Devleti’nin son döneminde öğretmen yetiştiren

kurumlar için yapılan senelik toplam masraf 43.888.000 kuruş olarak hesaplanabilir.

Muhasebe-i Umumiye Müdüriyeti’nin 1912 tarihli yazısında, darülmuallimin ve

darülmuallimatlara istenilen ölçüde önem verilmediğine işaret edilmiştir. Öğretmen

okulları nitelik açısından yeterli görünürken sayı itibari ile az bulunmaktaydı. Çünkü

bazı vilayetlerde ihtiyacın onda birini dahi karşılayacak öğretmen yetiştirilememişti.

On sene zarfında 30.000- 40.000 civarında öğretmen yetiştirilmesine memleketin

kaynakları yeterli gelmemekteydi364. Öğretmen ihtiyacı göz önüne alındığı zaman

belki mevcut darülmualliminler yeterli değildi, fakat yukarıda da belirtildiği üzere

mevcut darülmualliminlerin niteliği yeterli görülüyordu. Şunu da ifade etmek gerekir

ki mevcut darülmualliminlere ayrılan ödenekler de oldukça iyi durumdaydı. Devlet

bu kurumların ihtiyaçlarını karşılamaya çaba sarfetmişti.

Vilayet ve müstakil liva merkezlerinde açılan darülmuallimin ve

darülmuallimatların ödeneklerinin bir kısmı da “mahalli muvazene-i

hususiyeler”inden temin edilmekteydi. Maarif nezaretine ait olan darülmuallimin ve

darülmuallimat’larda idare ve öğretmen kadrosunun gösterdiği gayret ve yaptıkları

hizmetler ile görevlerine verdikleri önem dikkate alınarak, taltif olanların maaşlarının

tedrisat-ı ibtidâîye kanununda (1913) belirtildiği üzere yükseltilmesi için ödeneğe

biraz daha ilave yapılması zorunlu olmuştu. Fakat bazı vilayet ve liva meclisleri ve

encümenleri, muvazene-i hususiyeden her vazife için belirli ödenek konulduğu

gerekçe gösterilerek, öğretmen ve idarecilerin taltifleri ve ilerlemelerine engel

olunmaktaydı. Bu nedenle encümen ve meclisin bu konulara müdahale etmemesi

hakkında, dâhiliye nazırı adına, müsteşar tarafından 8 Nisan 1333 (8 Nisan 1917)

tarihinde uyarı yapılmıştır. Maaşlar ve masrafların içeriğini gösteren cetveller

364 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20.

140

meclis-i umumiyeye verilmekteydi. Darülmuallimin ve muallimat idarecileri ile

öğretmenlerinin maaşlarının umumi meclisce bütçeye konulan ödeneğin miktarını

geçmemek üzere ödenmesi ve herhangi bir eksiltme yapılmaması bakanlıkça ifade

edilmişti365. Ülkenin içinde bulunduğu şartlar nedeniyle, bu tarihlerde terfiler gibi

çeşitli ek ödemeler bir kenara, normal maaşların ödenmesi dahi güç bir hale

gelmekteydi.

I. Dünya Harbi nedeniyele yiyecek ve giyecek fiyatları günden güne

değişmekte, az bir süre zarfında fiyatlar hayli yükselmekteydi. Darülmuallimin ve

muallimat için satın alınmasına lüzum görülen yiyecek ve çeşitli ihtiyaçlar

bulunmaktaydı. Gerektikçe darülmuallimin ve darülmuallimata güveni olan esnaftan

veresiye olmak suretiyle erzak satın alınmıştır. Fakat fiyatların yükselmesi

sonucunda ödenek ile satın alınanlar arasındaki fark artmıştır. 1916 senesinde Bursa

darülmuallimini ve muallimatı için verilen ödeneğe 57.000 kuruş ilave edilmiştir. Bu

meblağa, yardım ödemelerinden fazla gelen meblağ, karşılık olmak üzere

gösterilmiştir366. Dolayısıyla değişen sosyo-ekonomik koşullar eğitimi olumsuz

etkilemekteydi

Okulların tamir ve inşaat masrafları da bütçeye yük getirmekteydi. 3 Aralık

1302 (15 Ocak 1887) tarihinde maarif nezaretinden yazılan tezkerede

Çemberlitaş’daki Darülmuallimin binasında keşf yapılmıştır. Okulun tamir masrafı

20.000 kuruş olarak hesap edilmiştir. Bu masrafın, maarifin 1887 senesi bütçesine

eklenmesine karar verilmişti367. Yine, mevcut okul binaları yetersiz görüldüğü için

genişletilmesi veya nakli gerekebilmekteydi.

21 Kanunisani 1279 (2 Şubat 1864) tarihinde, Mülkiye mektebinden sınav ile

mezun olan öğrencilerin müdürlüklerde istihdam edilmeleri planlanmıştı. Bu amaçla

mektebin genişletilmesi ile daha fazla öğrenci yetiştirilmesi gerekliliği Rumeli teftiş

memuriyetinde bulunmuş olan Suphi Bey imzası ile belirtilmiş ve bu şekilde

Mekteb-i Mülkiyenin öğrenci sayısının artırılması amaçlanmıştır. Bunun yanı sıra

Darülmualliminin ile Mahrec-i Aklam ve Mekteb-i Mülkiye öğrencilerinin,

ticarethane dairesindeki odaları da dar ve bakımsız olduğundan az bir masrafla

365 BOA, DH.UMVM., 147-37, 1335.C.15. 366 BOA., DH.UMVM., 20-27, 1335.N.03. 367 BOA., İ.ŞD.,83-4943, 1304. Ra. 18.

141

okulların nakledilmesi düşünülmüştür. Bu amaçla, Darülfünunun’un gerekli

yerlerinde tamir yapılmak suretiyle bu okulların Darülfünun’a nakledilmesi

planlanmıştır. Nakledilme gerekçesi iki açıdan ele alınarak dile getirilmektedir.

Birincisi, Mekteb-i Mülkiye öğrencilerinin sayısının artacağı düşüncesi, diğeri

Darülmuallimin ve Mahrec-i Aklam talebelerinin eğitiminde fiziki şartlar açısından

sıkıntı yaşanılıyor olmasıdır. Darülfünun’a nakledilmesi düşünülen bu okullarla

ilgili olarak ayrıca, Sedefçiler içinde bulunan merhum Nuri Efendi Konağı da

değerlendirilmek üzere sadrazama sunulmuştur. Müsteşar Paşa ile gidilerek burası

incelenmiş, mevki olarak uygun görülen konak, genişlik olarak da yeterli

bulunmuştur. Bu nedenle hanenin sahibi Asım Bey ile kira bedeli görüşülmüş ve

senelik 45.000 kuruş olmak üzere beş seneliğine kontrat yapılmıştır. Bu paranın

maliye hazinesinden ödenmesi planlanmıştır368. Dolayısıyla, binanın tamir ve

bakımından dolayı ortaya çıkacak masrafı karşılamaktansa, okul binasının

taşınmasının uygun olacağı düşünülmüştür. Çünkü bunun için daha az bir masraf

gerekeceği hesap edilmişti.

Aynı zamanda, nakl edilecek olan okullarla ilgili olarak Nafia Nezareti’nin

Meclis-i Vala’ya gönderilen tezkeresi bulunmaktadır. Burada da aynı hususlar dile

getirilmektedir. Mülkiye mektebinden imtihan ile çıkan öğrencilerin müdürlüklere

memur edilerek idarelerinden istifade edildiğinden bunların sayısının artırılması,

derslerinin geliştirilmesi ve gereken hocaların seçilmesi ve ayrıntıları

kararlaştırılmıştır. Odaların döşenmesi hususu da 29 Şubat 1279 (12 Mart 1864)

tarihinde maliye nezaretine bildirilmiştir369.

Darülmuallimin veya muallimat binalarının çeşitli doğal koşullardan etkilenmesi

durumu da söz konusu olmaktaydı ve bu durum da maliyeye yük getirmekteydi. 7

Temmuz 1310 (19 Temmuz 1894) tarihinde Darülmuallimin müdüriyetine

gönderilen yazıda, depremden dolayı darülmuallimin binasının zarar gördüğünden

bahsedilmiştir. Daha önce yaşanan bir depremden dolayı darülmuallimin binasının

oturulamayacak derecede zarar görmediği, yapılan inceleme sonrasında anlaşılmıştı.

Genel itibariyle mektebin tatil edilecek derecede zarar görmüş olmadığı kalfa ve

368 BOA., İ.MVL., 503-22764,1280.L.12. 369 BOA., İ.MVL., 503-22764,1280.L.12.

142

mühendislerin yaptığı incelemeler sonrasında anlaşılmıştır. Derslerin kesintiye

uğramaması düşüncesiyle, öğretime devam edilmesi kararlaştırılmıştır370.

Darülmuallimin çeşitli tarihlerde binasının yeri değiştirilmiş, hatta

darülmuallimin için bir okul binası inşa edilmiştir. Zira okul binasının kendine ait

olmaması nedeniyle, 30 Eylül 1328 (13 Ekim 1912) tarihinde Çapa’da

darülmuallimin inşa edilmesine karar verilmişti. Darülmuallimin-i Âliye müdürü

aynı zamanda inşaat komisyonu olmuş ve Çapa’da inşa edilecek darülmuallimin

binasının inşaat masrafları görüşülmüştür371.

Çapa’da inşa edilecek Darülmuallimin için binanın iki tarafı arasında bir

yatakhane de yapılacaktı372. 3 Teşrin-i Sani 1328(16 Kasım 1912)de binanın son kat

duvarları yapılmış373, darülmuallimin binasının inşaatının tamamlanması için maarif

nezaretinin 16 Mayıs 1329 (29 Mayıs 1913) tarihli ilave edilmesi gereken meblağa

dair kanun ile, İstanbul Darülmuallimini inşaat masrafı olan 660.000 kuruş 1913

senesine ilave edilmişti374.

Darülmuallimine ayrılan bütçenin seneler itibariyle değişikliğe uğramasında

öğrenci sayısının da rolü bulunmaktaydı. Darülmuallimin’de 1902 senesinde öğrenci

sayısının artışına paralel olarak bütçeden verilen payın da artırılması planlanmıştır.

Buna göre aylık 8.500 kuruş olan ödeneğin 10.000’e çıkarılması meclisce

onaylanmıştır. Aradaki 1.500 kuruşluk fark, merkez masarifat kısmında bulunan

zuhurat (hesapta olmayan) ödeneğinden merkez maaşlar faslına nakledilmiştir375.

Bütçede birçok kaleme ödenek ayrıldıktan sonra, ayrı bir hesabın tutulmakta olduğu,

farklı alanlarda fazladan bir harcama gideri olabileceği düşüncesiyle hazırda bir

miktar bulundurulduğu görülmektedir.

Darülmuallimin’e I. Dünya Harbi yıllarında da verilen ödenekte azalma olsa da

kesinti olmamıştı. 1916 senesi maarif bütçesinin 4. darülmuallimin-i âliye idare ve

tesisat masrafı maddesine 1.125.000 ; 5. darülmuallimat idare ve tesisat masrafı

maddesine 1.500.000 kuruş eklenmişti376. Bu durumda 1916 senesinde

370 BOA., MF.MKT., 213-7, 1312.M.15. 371 BOA., MF.ALY., 33-8, 1330.Z.4. 372 BOA.,MF.ALY., 33-40, 1330.Z.21. 373 BOA.,MF.ALY.,34-29,1331.M.9. 374 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 22, s.55. 375 BOA., İrade Maarif, 1320.Ş.18, Vesika No:3. 376 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No:28, s.11.

143

Darülmuallimat’a Darülmuallimin’den daha fazla pay ayrıldığı görülmektedir.

Bunun nedeni, İstanbul’da darülmuallimat öğrencilerinin sayı itibariyle fazla

olmasından kaynaklanabilir. Darülmuallimattaki öğrenci sayısının daha fazla olması,

darülmuallimat eğitiminin, taşrada II. Meşrutiyetten sonra verilmeye başlamasını da

gerektirmişti.

İstanbul ve taşradaki darülmuallimin binalarının bazıları satın alınmakta, bazıları

kiralanmaktaydı ve bina temini de masraf gerektirmekteydi.

Darülmuallimat için 1894 senesinde Koska dışında bir binanın alınması veya

kiralanması durumu söz konusu olmuş, Koska’da bulunan Darülmuallimat binasının

depremden hasar görmesi sonucu harap olmasından dolayı, dâr-ül-muallimat

binasının buradan taşınması gerekmişti. Darülmuallimat için Laleli’de bulunan bir

konak, ileride satın alınmak üzere kiralanmış ve Laleli’de bulunan bu konağa 2.000

lira ödenmesi konusunda 25 Eylül 1310 (7 Ekim 1894) tarihinde karara varılmıştı377.

Sonuç itibariyle bir eğitim kurumunun çok çeşitli ihtiyaçları olabilmekte idi. Bu

ihtiyaçların karşılanması için farklı kalemlerden ödenek ayrılmıştı. Fakat mümkün

olduğu kadar eğitime ayrılan payda kısıtlamaya gidilmemeye çalışılmış, eğitim

kurumları için gereken maddi olanaklar, çeşitli sıkıntılara rağmen karşılanmaya

çalışılmıştı.

2.3.4. Sınavlar

2.3.4.1. Darülmualliminde Sınavlar

Darülmualliminde sınavların senede kaç sefer düzenlendiği, nasıl yapıldığı,

hangi esaslara göre değerlendiridiklerine ilişkin konular hakkında darülmuallimin ile

ilgili olarak nizâmnâme ve talimatname hükümlerine bakabiliriz. Bunun dışında

öğretmen yetiştiren kurumlara ait genel sınav çizelgeleri ile diğer arşiv belgeleri

sınavların uygulanışı hakkında önemli ayrıntılar içermektedir.

1919 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin, otuz üçüncü

maddesi sınavlar hakkında şu bilgileri içerir: “Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı

ibtidâîye ile darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliyenin hazırlık kısımlarında biri

yazılı diğeri sözlü olmak üzere senede iki sınav yapılır. Yazılı sınav ocak ayı başında

377 BOA., İrade-i Maarif, 1312.R.21.

144

; sözlü sınav da eğitim öğretim senesi sonunda yapılır. Sözlü sınavlarda sınıf

geçebilmek için her dersten en az beş puan almak gerekmektedir. Son sınıflarda

yalnız bir dersten beşten aşağı puan alan öğrencinin sınavların bitiminden bir hafta

sonra bir kereye mahsus olmak üzere tekrar sınav olması gerekmektedir. Son sınıf

dışında diğer sınıflarda bitirme sınavı yoktur. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı

âliye kısımlarında sınav zamanı ve usulü ile öğrencinin sınıf geçme sistemi

darülfünun nizamnamesi hükümlerine tâbidir” 378. Nizamname hükmünden senede

iki sınav düzenlendiği ve bunlardan birinin yazılı diğerinin sözlü olarak

uygulandığını görmekteyiz. Sınıf geçmek için beş ve üzeri bir not almak

gerekmekteydi.

Darülmuallimin öğrencilerine 1873 senesinde uygulanacak sınavlarla ilgili bir

arşiv belgesine göre, darülmuallimin dersleri recep ayının on beşinde bitmekteydi.

Ders programında yazılı olan derslerden öğrenciler sınava girecekler ve bununla

ilgili bir sınav programı ilan edilecek, sınavın sözlü veya yazılı olarak yapılacağı da

bu ilanda belirtilecekti. Mazeretsiz ve izinsiz sınava gelmeyen öğrenciler daha sonra

sınavlardan başarılı olsa dahi şehadetname verilmeyecek ve bir sonraki sınıfa

geçirilmeyecekti. Bulunduğu sınıfta kalan ve bu durumu tekrarlayan öğrencilerin

okuldan uzaklaştırılması söz konusu olup, bir sınıftan diğerine nakil olan öğrencilerin

sınava kabul olunmadığı takdirde tekrar sınav talep etmeye hakkı yoktu ve mektebe

devam etmeyenlerin bir sonraki sınıfa geçme hakları da bulunmuyordu. Bir

öğrencinin birden fazla sınava gireceği düşünülerek, sınavlar arasında birkaç gün ara

bırakılması düşünülmüş, fakat sınavlar arasında çok zaman geçeceği anlaşılarak bir

süre veya vakit tayinine gerek olmadığına maarif meclisi’nde karar verilmiş ve

darülmuallimin müdürlüğüne alınan kararlar bildirilmiştir379. Darülmualliminde

uygulanan sınavlarda, öğrencinin devam durumuna bakıldığı, mazereti olmadan

sınava gelmeyenlere şehadetname verilmediği, iki kez sınıfta kalan öğrencinin tekrar

sınavlara giremediği anlaşılmaktadır.

Darülmuallimine alınacak öğrencilerde aranan şartlara ayrı bir başlıkta yer

verildi. Fakat burada genel itibariyle yer vermek gerekirse, 25 Teşrin-i evvel 1293

378 BOA., DUİT.,96-43, 1337.B.29. 379 BOA., MF.MKT., 13-7, 1290.Ş.1.

145

(6 Kasım 1877) tarihli bir belgede yer alan ilana bakabiliriz. Bu ilanda

darülmuallimin’e girmek isteyenlerin izleyeceği yol belirtilmektedir380.

Buna göre, darülmuallimine girmek isteyenlerde ilk zamanlarda herhangi bir

okuldan mezuniyet şartı aranmıyordu. Sadece temel seviyede okuma, yazma, hesap

bilmek yeterli görülmekteydi. Daha sonra, Arapça ve Farsça bilmekten ziyade

Arapça kelime bilgisi ve Farsça dilbilgisinin öğrenilmiş olması zorunlu tutulmuştu.

Sınavların uygulanışı hakkında önemli meselelerden biri de sınav sonuçlarının

nasıl değerlendirildiği ile ilgilidir. Günümüzde sınavlar sonrasında uygulanan not

sistemi ve not dilimlerinin karşılıkları şöyledir381:

Pekiyi 5 85-100

İyi 4 70-84

Orta 3 55-69

Geçer 2 45-54

Başarısız 1 0-44

Bu not sistemi ilk ve ortaöğretimde geçerlidir. Fakat darülmualliminle

günümüzdeki eğitim fakültelerini kıyasladığımızda çeşitli üniversitelerde farklı not

sistemleri ile karşılaşmak mümkündür.

Darülmuallimin ve muallimat’larda ise on’luk not sistemi uygulanmaktaydı ve

not sistemi de şöyleydi:

Aliyyü’l-â’lâ 10

Karîbü’l-a’lâ 9

Âlâ 7-8

Vasat 5-6

Zayıf 3-4

Pek zayıf 1-2

Boş 0

Darülmuallimin ve muallimat’ta sınavlarda görev alan mümeyyizler vardı.

Bu mümeyyizler seçici konumdaydılar ve öğrencilerin okula kabul edilmeleri

esnasında ve sonrasında yapılan sınavlarda görev almaktaydılar. Öğretmen yetiştiren

kurumlardaki sınavlarda mümeyyizler yalnız okulun kendi muallimleri veya

380 BOA.,MF.MKT., 51-175, 1294.L.29. 381 Taymaz, Okul Yönetimi, s.134.

146

idarecilerinden oluşmuyordu. İdadiye, sultaniye veya bir başka mektepteki muallim

veya idareci darülmuallimin sınavlarında mümeyyiz olarak görev alabiliyor ve

öğrenci seçimini gerçekleştiriyorlardı.

2.3.4.2. Mümeyyizler

Mümeyyizler sınavlarda seçici kurul olarak görev yapan kişilerdi.

Darülmuallimin’de düzenlenen genel sınavlarda mümeyyizler görev almaktaydılar.

Darülmualliminin genel sınavlarına tayin edilecek mümeyyizlerin isimleri ile sınav

günleri maarif meclisince tespit edilmekteydi382. Bu mümeyyizler şubelere, yapılan

sınava ve zamana göre değişebilmektedir. Fakat öernek olması bakımından

darülmualliminin âliye şubesinde herhangi bir zamanda düzenlenen sınavlarda görev

alan mümeyyizlere, mümeyyizlrin nereden temin edildiklerini göstermek bakımından

yer verebiliriz.

Darülmuallimin-i Âliye şubesi genel sınavları için, 15 Kanun-ı Sani 1311(6

Şubat 1896) tarihinde görevli mümeyyizler belirlenmişti. Buna göre dersler, dersin

hocası ve mümeyyizler şunlardır383:

Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye’de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli

Mümeyyizler

Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Arapça Muallimi Sait Efendi Maarif Meclisi üyesinden Lami Efendi ve

Rüşdiye şubesi öğretmenlerinden Süreyya Efendi

Akaid Muallimi Süleyman Efendi Darülmuallimat Müdürü Mehmet Hulusi ve

Arapça Muallimi Esat Efendiler

Farsça Öğretmeni Hüsnü Efendi Rüşdiye Şubesi Muallimi Süreyya Efendi ve

Arapça öğretmeni Sait Efendiler

Edebiyat Öğretmeni Abdullah Efendi Usul-ı Tedris öğretmeni Selim Sabit Efendi ve

Arapça öğretmeni Sait ve Süreyya Efendiler

Tarih Öğretmeni Azmi Bey Sultani Mektebi Müdürü Abdurrahman Bey ve

Rüşdiye Coğrafya Öğretmeni Alaaddin Efendi

Fransızca Öğretmeni Nail Mehmet Efendi Maâarif Meclisi Üyesinden Artin ve Rüşdiye

Fransızca Öğretmeni Ali Sait Efendi

382 BOA., MF.MKT., 166-114, 1310.L.14. 383 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.

147

Coğrafya Öğretmeni Hikmet Bey Encümen Üyesi Celal Bey ve Rüşdiye Şubesi

Coğrafya Öğretmeni Muhittin Bey

Hendese Öğretmeni Cevdet Efendi Fünun-ı Tersimat Öğretmeni Cemal ve Rüşdiye

Hendese ve Cebir Muallimi Mülazım-ı Evvel Ali

Rıza Efendi

Fransızca Öğretmeni Şükrü ve Ziya Beyler Meclis Başkâtibi Nail Bey ve Rüşdiye Muallimi

Ali Sait Beyler

Hikmet Muallimi Ziya Bey Mülkiye Hikmet Öğretmeni Zeki Bey ve Maarif

Meclisi Üyesi Hikmet Bey

Kimya Muallimi Doktor Mustafa ve Halit Efendi Âliye Hendese Muallimi Cevdet Efendi ve

Mülkiye-i Şahane Muallimi Neşet Efendiler

Tabakat Muallimi Hüseyin Remzi Efendi Mülkiye Tabakat Muallimi Cemil Bey ve

Harbiye muallimlerinden Doktor Yüzbaşı Ali

İhsan Efendi

Kozmoğrafya Muallimi Cemal Efendi Âliye Hesap Muallimi Ferit Bey ve Mülkiye

Hikmet Muallimi Salih Zeki Beyler

Cebir Ve Makine Muallimi Ziya ve Cemal

Efendi

Rüşdiye Muallimlerinden mülazım-ı evvel Ali

Rıza Efendi ve Mektubat Muallimi Mehmet

Emin Efendi

Tersimat ve Topoğrafya Muallimi Cemal ve

Halit Efendi

Âliye Hendese Muallimi Cevdet Bey ve Mülkiye

Tersimat Muallimi Muhtar Bey

Hesap ve Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit ve

Ferit Efendiler

Maarif Meclisi Üyelerinden Arto Bey, Âliye

Müsellesat Muallimi Mehmet Emin Efendi

Tabloya göre, her ders için farklı bir mümeyyiz tayin edilmiş olduğu görülür.

Mümeyyizler, rüşdiye ve mülkiye gibi okulların dışında maarif meclisi üyelerinden

de seçilebilmektedir.

6 Şubat 1896 tarihinde Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesi genel sınavlarında

görevli mümeyyizler ise şöyledir384:

Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli

Mümeyyizler

Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Telhis Muallimi Abdurrahman Efendi Edebiyat ve Arapça Muallimi Said ve Edebiyat

384 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.

148

Farsça Muallimi Hüsnü Efendiler

Akaid ve Mantık Muallimi Süleyman ve Esad

Efendiler

Said ve Süreyya Efendiler ve Dâr-ül-muallimat

Müdürü Mehmet Hulusi Efendi

Farsça Muallimi Hüsnü Efendi İbtidaiye Muallimi Halil ve Mahmudiye Farsça

Muallimi Arif Efendiler

Mevalid Muallimi Celal Bey Mülkiye Müdürü Hacı Ali Paşa ve Fünun-ı Kimya

muallimi Mustafa Efendi

Hikmet Muallimi Bahaeddin Efendi Mülkiye Mektebi hikmet Muallimi Zeki ve Âliye

Hendese muallimi Cevdet Efendiler

Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit Efendi Maarif Meclisi Üyelerinden Aristo ve Meclis

Başkâtibi Nail Bey

İnşa ve Kozmoğrafya Muallimi Selim Sabit

Efendi

Edebiyat-ı Arabiye Muallimi Sait ve İbtidaiye İnşa

Muallimi Halit Efendiler

Tarih Muallimi Azmi Bey Rüşdiye Coğrafya Muallimi Cemalettin ve Âliye

Hendese Muallimi Cevdet efendiler

Resim Muallimi Hakkı Paşa Bab-ı Seraskeri Erkan-ı Harbiye Beşinci Şube

Memurin-i Kiramdan Kaymakam İsmail Hakkı Bey

Hüsn-ü Hat Muallimi Kerameddin Bey Maarif-i Umumiye Mektubi Kalemi Kitabetinden

Numan ve İbtidaiye Muallimi Ahmet Efendiler

Cebr ve Hendese Muallimi Ali Rıza Efendi Fen Şubesi Muallimlerinden Mehmet Emin ve Ferit

Efendiler

Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi Encümen-i Teftiş ve Muayene Başkâtibi Vehbi Bey

ve Âliye Şubesi Fransızca Muallimlerinde Şükrü Bey

Coğrafya Muallimi Cemaleddin Bey Meclis-i Maarif Başkâtibi Nail ve Encümen Üyesi

Celal Efendiler

Hesap Muallimi Servet Efendi Müsellesat Muallimi Mehmet Emin ve Cebir ve

Hendese Muallimi Mülazım-ı evvel Ali Rıza

Efendiler

Usul-ı Defteri Muallimi Mehmet Sami Efendi Müze-i Hümayun Muhasebecisi Recep Efendi

Bazı derslere iki mümeyyizin görevlendirilmiş olduğu tablodan anlaşılmaktadır.

Mümeyyizlerin görev sahaları, sınavın yapıldığı ders ile uyum göstermektedir.

Örneğin muhasebeci, usul-ı defteri sınavında; hesap dersi sınavında müsellesat ve

hendese muallimleri görev almaktadır. Bunun yanında mümeyyizlerin farklı

memuriyetlerden seçilebildiği gözlenmektedir.

149

6 Şubat 1896 tarihinde Darülmuallimin-i İbtidaiye şubesi genel sınavlarında

görevli mümeyyizler de tespit edilmişti. Buna göre dersler, dersin hocası ve

mümeyyizler şunlardır385:

Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaîye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli

Mümeyyizler

Dersin İsmi ve Hocası Mümeyyiz Kurân-ı Kerim ve Tecvid ve Ulum-ı Diniye

Muallimleri İsmail Hakkı ve Halil Efendiler

Darülmuallimat Müdürü Mehmet Hulusi ve

Leyli İnas Mektebi Ulum-ı Diniye Muallimi

Hafız Selim Efendi

Hesap Muallimi Mehmet Sami Efendi Müsellesat Muallimi Mehmet Emin ve Rüşdiye

Cebir Muallimi Ali Rıza Efendiler

Kavâid-i Osmaniye ve İmlâ Muallimi Halil

Efendi

Mahmudiye Rüşdiye Müdürü Kamil ve İbtidaiye

İnşa Muallimi Halit Efendiler

Tarih-i İslam Muallimi Enver Efendi Azmi ve Rüşdiye Coğrafya Muallimi Cemalettin

Efendiler

Coğrafya Muallimi Enver Efendi Meclis Başkatibi Nail ve Rüşdiye Coğrafya

Muallimi Cemalettin Efendiler

Hüsn-ü Hat Muallimi Ahmet Hamdi Efendi Mektubi Kaleminden Numan ve Rüşdiye

Muallimi Keramettin Efendiler

Farsça Muallimi Halil Efendi Farsça Muallimi Hüsnü ve Mahmudiye Farsça

Muallimi Arif Efendiler

Elifba Muallimi Esat Efendi Darülmuallimat müdürü Mehmet Hulusi Efendi

ve Âliye Farsça Muallimi Hüsnü Efendiler

Usul-ı Tedris Muallimi Selim Sabit Maarif Meclisi üyesi Aristo ve Başkatib Nail

Beyler

İnşa Muallimi Halid Efendi Selim Sabit Efendi ile Halil Efendi

İlm-i Eşya Muallimi İsmail Bey Maarif Meclisi üyesi Aristo Efendi ve Meclis

Başkâtibi Nail Bey

Fransızca Muallimi Ziya Bey Rüşdiye Şubesi Fransızca Muallimi Ali Seyid

Bey

Bir dersin hocasının başka bir sınavda mümeyyiz olabildiği tablodan

anlaşılmaktadır. Örneğin Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi darülmuallimin-i

385 BOA., MF.MKT., 297-40, 1313.C.23.

150

rüşdiyede kendi dersinin sınavını yapmış, darülmuallimin-i ibtidaiye sınavlarında

mümeyyiz olarak görev almıştır. Cebr ve hendese muallimi Ali Rıza Efendi de aynı

şekilde bir sınavda mümeyyiz-i evvel olarak görev almış, diğer tarafta kendi dersinin

sınavını yürütmüştür. Burada mümeyyizlerin evvel ve sani olarak

derecelendirildikleri de görülmektedir.

2.3.4.3. Sınav Çizelgeleri

Darülmuallimin ve darülmuallimatlarda düzenlenen sınavlara ilişkin sınav

çizelgeleri hazırlanmıştı. Burada darülmualliminin farklı şubelerindeki, sınav

çizelgelerinden bazı örnekler sunulmuştur. Sınav çizelgelerinde, okutulan dersler

hakkında bilgi edinmek mümkündür. Bu çizelgelerde öğrenci numarası, ismi ve

öğrencinin her dersin sınavından aldığı puan ile elde ettiği dereceye yer verilmiştir.

Örnek olması bakımından âliye şubesinde düzenlenen sınav çizelgesine aşağıda yer

verilmiştir.

Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin

1893 Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi386

No

İsm

i

Ara

bi

Aka

id

Faris

i

Edeb

iyat

-ı

Türk

î

Coğ

rafy

a-yı

Um

umi

Fran

sızc

a

Tarih

-i

Um

umi

Topl

am

Der

eces

i 340 Hakkı

Efendi-

İzmir

10 10 10 10 10 10 10 70 1.

341 Tahir

Efendi

Tokat

10 10 10 10 10 10 10 70 2.

152 Mehmet

Niyazi

Efendi

Mudanya

9 10 10 9 10 6 8 62 6.

203 Zeki

Efendi-

Asitane

9 10 10 9 9 7 9 63 3.

386 MF.ALY., 8-158, 1311.Ş.22.

151

107 Hasan

Efendi-

Kütahya

10 10 10 10 7 8 8 63 4.

233 Ömer

Fevzi

Efendi-

Köstence

10 8 10 9 9 7 10 63 5.

224 Mehmet

Efendi

10 10 9 9 8 6 8 60 8.

177 Halil

Efendi-

Simav

10 10 8 9 9 6 9 61 7

220 Abbas

Efendi-

Çorum

8 9 8 8 8 5 8 54 9.

219 İbrahim

Efendi-

7 9 9 8 7 6 7 53 10.

Darülmuallimin-i Âliye’ye ait sınav çizelgesinden, öğrenci sayısı, dereceye

giren öğrenciler gibi çeşitli bilgiler elde edilebilir. Bu tabloya göre darülmuallimin-i

âliye kısmında 1893 senesinde on öğrenci sınava girmiştir. Öğrencilerden ikisi tam

puan almışlar ve tüm derslerden en yüksek notu almayı başarmışlardır. Sınavlar

sonucuna göre başarısız öğrenci bulunmamaktadır. En düşük not olarak beş’i

görmekteyiz ki bu da geçer bir puandır.

Darülmualliminde sınavlar belli bir programa göre yürütülmekte idi. Çeşitli

şubelere ait derslerin sınavlarının hangi gün ve saatte yapılacağı bu programda yer

almaktaydı. 1905-1906 ders yılına ait genel sınav çizelgesi programı aşağıda bir

tablo halinde gösterilmiştir.

Tablo 37. Darülmuallimin 1905-1906 Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav

Programı387

Darülmuallimin Şubeleri 1905

Senesi

Günler Fünun 1 Edebiyat 1 Fünun 2 Edebiyat 2 Rüşdiye 1 Rüşdiye 2 Rüşdiye 3

387 BOA., MF.İST., 5-67, 1325.B.1.

152

Temmuz

Ayı

28. günü Cumartesi Hikmet Fransızca Cebir-i Âli Edebiyat-ı

Arabiye

29 Pazar Hesap Fransızca Hikmet

Ağustos

Ayı 1.

günü

Çarşamba Ziraat Mantık Müsellesat Akaid Farisi

4 Cumartesi Arabi Hesap Hendese

7 Salı Hesap Coğrafya Hikmet Fransızca

9 Perşembe Farisi Arabi Cebir

11 Cumartesi Cebir Servet Fransızca Servet

12 Pazar Kavaid-i

Osmaniye

Farisi Coğrafya

15 Çarşamba Kozmoğrafya Mantık

16 Perşembe Fransızca Hendese Kavanin

18 Cumartesi Hayvanat Telhis Ziraat Farisi Kitabet

21 Salı Tarih Coğrafya Fransızca

23 Perşembe Tarih Tarih

25 Cumartesi Coğrafya Ziraat Akâid

28 Salı Belagât-ı

Osmaniye

Coğrafya

30 Perşembe Ulûm-ı

Diniye

Tarih Ziraat

Eylül 2 Pazar Hendese Kavanin Hendese Coğrafya

4 Salı Kitabet Kurân-ı

Kerim,

Hüsn-ü

Hat

Akâid Arabi

5 Çarşamba Usûl-ı

Defteri

Ahlak,

Usul-ı

Tedrisi

Ahlak,

Usûl-ı

Tedrisi

6 Perşembe Farisi Kitabet,

Resim,

Hüsn-ü

Hat

Ahlâk,

Usûl-ı

Tedris,

Resim

8 Cumartesi Müsellesat Akaid Tabakat Kitabet Usul-ı

153

Defteri

13 Perşembe Fransızca Mihanik Kavanin

Tablodan, darülmualliminde genel sınavların ne kadar süre devam ettiği ile

darülmualliminin şube ve sınıfları ve buralarda okutulan dersleri görmek

mümkündür. Sınavların temmuz ayının sonunda başlayıp, eylül ayının ikinci

haftasına kadar sürdüğü anlaşılmaktadır. Fen ve edebiyat şubelerinin ikişer sınıfı,

rüşdiye sınıfının da üç sınıfı bulunmaktadır. Cuma günü haricinde, sınavlar haftanın

her günü yapılabilmektedir. Sınavlar arasında bir veya birden fazla gün ara

bulunabilmektedir. Bir günde sadece bir sınav yapılmakta, fakat, istisna olarak, bir

iki örnek bulunmaktadır. Örneğin rüşdiye şubesinde bir ve ikinci sınıflarda aynı gün

içerisinde iki sınav yapıldığı anlaşılmaktadır.

2.3.4.4. Darülmuallimat Sınavları

Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır388.

Talimatnamede sınavlarla ilgili aşağıdaki hususlar yer almaktadır:

Her eğitim öğretim yılında biri özel diğeri genel olmak üzere iki defa sınav

yapılmakta olup, bunlardan birincisi yazılı, ikincisi sözlü olarak uygulanmaktadır.

Özel sınavlar bir hafta zarfında tamamlanmakta, genel sınavlar için davet olunacak

bayan ve erkek mümeyyiz, darülmuallimat öğretmenlerinden veya İnas İdadi

Mektebi muallim ve muallimelerinden olması gerekmektedir. Sınıf geçmek için

genel derslere ait tam numaranın yarısını almak şarttır. Yalnız iki dersden üçden

aşağı puan alanlar veya bir ders sınavına mazeretli olarak girmeyenler gelecek eğitim

öğretim senesi başında girmedikleri veya başaramadıkları derslerden bir defa daha

sınava tabi tutulurlar. Talimatnameye göre, bu tamamlama sınavında ancak bir

dersden başarılı olunamadığı takdirde üçüncü defa sınav yapılabilmektedir. Gerek bu

son sınavda başarılı olamayanlar ve gerek bitirme sınavında birden fazla dersden

kalanlar sınıfta kalmış sayılmaktadır. Bitirme sınavları mektebin açılmasından

itibaren uzatılmadan 15 gün içinde yapılıp, bu günlerde mazeretli olunsa dahi sınava

388 Maarifi Umumiye Nezareti (MUN), Darülmuallimat Talimatnamesi (D.T.), İstanbul Matbaai Amire, 1328.

154

gelmeyenler sınavdan kalmış sayılmaktadırlar389. Darülmuallimatta uygulanan

sınavlarla ilgili kural ve kaidelerin, darülmualliminde yapılan sınavlardaki yöntemle

benzerlik taşıdığı görülmektedir.

Darülmuallimat talimatnamesine göre, sınavda başarılı olamayarak sınıflarında

kalanlar gelecek sene sınavına girmektedirler, fakat iki dersten başarısız olanlar yine

sınıf tekrarı yapmaktadır. Bu gibilerin ihracına karar verilebileceği gibi, devam

etmek isterlerse bir sene daha devam etmelerine izin verilebilmektedir. Üçüncü sene

sınavında da başarısız olanlar olursa veya ikinci sene sınavında iki dersten fazla

düşük puan alan öğrenciler tasdikname verilerek ihraç edilmektedir390.

Sınavlarda tam puan 10 olup, puanların karşılığı şöyledir:

9-10 aliyy-ül-a’la 7-8 a’lâ; 6 garib-i a’lâ ; 5 vasat ; 3-4 zayıf

Bu derecelerin tayininde yarım veya yarımdan fazla olan küsüratlar

tamamlanmaktadır. Bunlar derece tayininde kullanılmakta puanlarda

uygulanmamaktadır. Çünkü yüz üzerinden puanlar değerlendirilmektedir. Sınavlarda

öğrencilerin vereceği cevaplara göre muallim, muallime ve mümeyyizeler tarafından

tarafsız bir şekilde kâğıtları okunarak belirlenen puanlar verilerek, bu şekilde verilen

puanların ortalaması alınmaktadır. Her sene mektep idaresi sınavların ardından her

öğrencinin künyesini ve her dersden kaç puan aldığını ve sınıfında ortalama olarak

kaçıncı olduğunu içeren iki nüsha cetvel düzenlenerek mümeyyizlere

mühürletildikten sonra, biri mektepte tutulmak üzere alıkonulmakta, diğeri bakanlığa

göderilmektedir. Sınavların sonunda mektep idaresi her öğrenciye sınavlarda

aldıkları puanları gösteren bir pusula vermektedir. Her öğrenci eğitim öğretim senesi

başında bu pusulayı babası veya velisi tarafından görülmüş ve mühürlenmiş olduğu

halde idareye iade edecekti391. Darülmuallimatta sınav sonunda çizelgelerin

hazırlandığı ve öğrencilere, karne gibi bir pusula verildiği, notlar belirlenirken

mümeyyizlerin tayin ettikleri puanların ortalamasının alındığı, eğitim öğretim yılında

iki kez sınav düzenlendiği ve bu sınavların birinin sözlü olarak yapıldığı ve

dolayısıyla sözlü performansa da önem verildiği anlaşılmaktadır.

389 MUN,D.T. 390 MUN,D.T. 391 MUN, D.T

155

Darülmuallimat’ta sınıfını geçemeyen öğrencilere farklı yaptırımlar da

uygulanmaktaydı. Örneğin Darülmuallimat’ta yatılı bölüme kayıtlı iken yapılan

sınavlar sonucunda sınavını geçemeyen bir öğrencinin kaydı talimatname gereğince

gündüzlüye çevrilmiştir. Öğrencinin velisi, kızının okulun uzaklığı nedeniyle okula

devam edemediğini ve tekrar yatılıya kabul edilmesini okul idaresinden talep

etmiştir. Veya kızının Kandilli Sultanisine gündüzlü olarak nakline bakanlıktan izin

verilmesini istemiştir. Fakat isteği, nizamnamenin 35. maddesine göre uygun

görülmemiştir392. Görüldüğü üzere, öğrencinin kaydı başarısızlığı halinde

gündüzlüye alınabilmektedir. Burada, nizamname hükümlerinin uygulandığı veya bu

hükümlere sadık kalındığı anlaşılmaktadır.

2.3.5. Eğitim Öğretim Kadrosu

2.3.5.1. Darülmuallimin Muallimleri

Osmanlı Devleti’nde öğretmenlerin farklı dereceleri veya sınıflarının olduğu

görülür. Gerek öğretmen yetiştiren kurumlarda, gerekse diğer okullarda daimi

muallimler ve seyyar muallimler ayrı tutulmaktaydı. Daimi muallimler okulun

kadrolu öğretmenleri idiler. Seyyar muallimler ise girdikleri derslerin karşılığını

almaktaydılar. Bunun dışında muallim-i evvel, muallim-i sâni şeklinde devam eden

muallimlerin derecelendirilmesi usûlü uygulanagelmekte olup, muallim-i evvellik

birinci derecedeki bir muallimin rütbesi idi.

Öğretmenliğin uzmanlık mesleği olması konusunda bir talimatname XX. yüzyıl

başında yayınlanmıştı. “Muallimlikte Meslek-i İhtisas Tesisine Dair Talimat”

öğretmenleri kadrolu ve seyyar olarak ayırmıştır. Buna göre, daimi öğretmenler her

zaman mektepte bulunmakta, öğretim yanında öğrencilerin ahlâki eğitimlerinde ve

okulun idaresi ve disiplini işlerinde görev yapmaktaydılar. Seyyar muallimler ise ek

görevle başka okullarda da derse girebilmekteydiler393. Seyyar muallimin ücretli

öğretmen statüsünde olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanında muallimler

derecelerinde sabit olmayıp, isterlerse ilerleme kaydedebilmekteydiler.

Muallim evvelliğe geçmek isteyen muallim-i sânilerin 1890 senesinde sınava tabi

tutuldukları anlaşılmaktadır. Muallim-i evvellik isteyen adayların İstanbul’a gelerek

392 BOA., MF.ALY., 151-17, 1339.M.5. 393 Akyüz, age., s.218.

156

darülmuallimin şehadetnamelileri derecesinde sınav vermeleri gerekmekteydi394.

Bunun yanı sıra belirli bir süre görev yapmak da derecelendirmede esas kabul

edilebilmekteydi.

Seyyar ve daimi muallimler dışında muallim vekilleri de bulunmaktadır. Bunlar

daimi muallimler arasından, önemli bir gerekçesi veya mazereti nedeniyle derse

gelmeyen olursa onların yerine görev almaktaydılar.

Önceleri vekil öğretmenler ile daimi öğretmenler arasında maaş farkı oldukça

fazla idi. Muallim vekillerine yarım veya üçte bir maaş verilmekteydi395. Fakat, 15

Mart 1923 tarihinde alınan bir kararla geçici olarak tayin olunan muallim vekillerinin

maaşlarının asıl öğretmenlerin tâbi olduğu şartlara eşit kılınmasına karar verilmişti.

Muallim vekilleri geçici olsa da asilin yerini aldığı için bunlara da asil öğretemenler

gibi haklar verilmesi uygun görülmüştü396.

Eylül 1887 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin397, ikinci bölümünde

muallimliğin derecelerine yer verilmiştir. Nizamnameye göre, rüşdiye mektebi

muallimliği için üç sınıf oluşturulmuştur. Her sınıfta iki derecede muallim

bulunmaktadır. Birinci derecede muallimlik için yirmi beş yaşına ulaşmış olmak

gerekmekte olup, bu yaştan aşağı olanlar yirmi beş yaşına ulaşıncaya dek ikinci

derecede muallimlikte istihdam edilmekteydiler. Rüşdiye mektebinde bulunan

muallimlerden biri birinci derece ve diğerleri ikinci derece muallim sayılacaklardı.

Darülmuallimin-i rüşdiyeden şehadetname ile mezun olan öğrenci uygulama görmek

ve tecrübe kazanmak için ikinci derece muallimlikte iki sene görev yapacaktı.

Darülmuallimin-i rüşdiye kısmından şehadetname ile çıkan öğrencilerden isteyenler

ikinci derecede muallimlikte uygulama görüp tecrübe kazandıktan sonra, taşra

darülmuallimin-i sıbyan muallimliğine de tayin olunabilmekteydiler.

Nizamnameye göre, ilk sınıfta muallim-i evvellik derecesi boşta olduğunda,

ikinci sınıf muallim-i evvellik derecesinde ve muallim-i sanilik derecesinde olan

muallimlerden hangisi kıdemli ise bu kadroya o tayin olabilecekti.

Bu derecelere ait maaşlar şu şekildeydi:

1. sınıfın 1. derecesi: 1200 kuruş 394 BOA., MF.ALY., 7-7, 1308.S.5. 395 BCA.,30.18.1.1.7.31.20 396 BCA., 30.10.143.23.5. 397 BOA., MF.ALY.,3-90, 1305.M.9.

157

1. sınıfın 2. derecesi: 1000 kuruş

2. sınıfın 1. derecesi:1000 kuruş




Eğitim bakanlığı yapmış olan Emrullah Efendi, 1910 senesinde“Tedrisat-ı

İbtidaiye Kanunu Lâyihası” hazırlamıştı. Bu layiha ile muallimler arasındaki evvel,

sâni ve sâlis gibi ayrımlar kaldırılarak, muallimler, muallim ve muallim halifesi

olarak iki kısma ayrılmıştır. Muallim halifesi, staj yapan öğretmenlerden oluşacak,

olup bunlar öğretmenin yardımcılığını da yürütecekti. Ehliyetnameli öğretmenlerin

de belli bir süre sonunda asıl öğretmenliğe geçmesine çalışılmıştır398.

Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununda muallimlerin dereceleri ile aldıkları maaşlara

yer verilmiş olup, bununla ilgili tablo aşağıda yer almaktadır.“Tedrisat-ı İbtidaiyye

Kanunu”na göre, darülmuallimin ve darülmuallimat-ı ibtidâîye muallimlerinin

sınıflarına göre aldıkları maaşlar şöyledir399:

Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları Birinci sınıf 1000 kuruş

İkinci sınıf 800 kuruş

Üçüncü sınıf 700 kuruş

Dördüncü sınıf 600 kuruş

Beşinci sınıf 500 kuruş

Darülmuallimin ve darülmuallimat müdür yardımcılarının maaşları şöyledir:

Birinci sınıf 1100 kuruş



Darülmuallimin ve darülmuallimat müdürlerinin maaşları

Birinci sınıf 1400 kuruş



398 Ergün, age, s.60. 399 Nizamat, 22-24, s.162.

158

İbtidaiye mekteplerinde birkaç dersin muallimliğini yapmak üzere itimatname

belgesi de düzenlenmekteydi. Örneğin, Silistreli Selim Efendi’ye darülmuallimin

öğrencilerine Kıraat, Kurân-ı Kerim ile Tecvid eğitimi için 1879 senesinde

itimatname verilmiştir. Aylık 100 kuruş verilecek olan Selim Efendi haftada yalnız

iki ders okutacaktı400. Muallim ihtiyacının karşılanabilmesi amacıyla çeşitli yolların

denendiği görülmektedir.

Darülmualliminde öğretmenler branşlara göre mi derse girmekteydi? veya birkaç

ders bir öğretmene mi verilmekteydi?, taşra darülmualliminlerinde kaç muallim

görev yapmaktaydı?, muallimler ne kadar maaş almaktaydı? Darülmuallimin

muallimleri hangi okullardan mezun olmuşlardı? gibi çoğaltılabilecek sorular

darülmualliminde muallimler bölümünde incelenebilecek meseleler arasındadır.

Darülmualliminin farklı şubelerinde farklı dersler okutulmakta ve çeşitli branştaki

muallimler bu dersleri yürütmekteydiler. Burada örnek teşkil etmesi bakımından

darülmuallimin-i idadiye şubesinin ilk defa kuruluşundan sonra muallimler, branşları

ve muallimlerin alacakları ücretlere ilişkin olarak hazırlanan tablo aşağıda

gösterilmiştir.

Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi401

Dersler 1. sene dersi

kadim

2.sene dersi

zımmiyeten

3.sene dersi

yeniden

Öğretmenin

ismi Mantık 400 kuruş - 600 kuruş Selim Efendi

Kozmoğrafya - - 400 kuruş Tahsin Efendi

Müsellesât

(trigonometri)

- - 400 kuruş Tahsin Efendi

Cebir ve Hendese 700 kuruş - - Cemalettin

Efendi

Kimya - - 500 kuruş Doktor Rıza

Efendi

Fransızca - 700 kuruş Artin Efendi

Resim 200 kuruş 200 kuruş - Mösyö Kesan

Arapça 300 kuruş 300 kuruş - Şeref Efendi

400 BOA., MF.MKT, 62-9, 1296.Ca.12. 401 BOA, İ.ŞD.,39-2047, 1295.C.01.

159

Farsça 300 kuruş 300 kuruş - Rüstem Efendi

Birinci sene

Fransızca

350 kuruş 250 kuruş - Neşat Efendi

Toplam 2600 kuruş 1050 kuruş 2250 kuruş

Fransızca dersini iki farklı muallimin yürüttüğü tablodan anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin’de yabancı muallimler de görev yapmış olup, bu hocaların genellikle

Fransızca, Resim, Müzik gibi dersleri yürüttükleri görülmektedir. Tahsin Efendi

kozmoğrafya ve müsellesat dersleri olmak üzere iki dersi idare etmişti. Muallimlerin

aldıkları maaşlar birbirinden farklı olup, bu farkın, girdikleri ders sayısıyla ilgili

olduğu ifade edilebilir.

Darülmualliminde 1902 senesinde görev yapan müdür, müdür muavini ve

muallimler ile bunların dereceleri, göreve başlama tarihleri, aldıkları madalyalar

aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Rütbeler ve karşılıkları konusundaki bilgilere

yukarıda maarif-i umumiye nezaretinin yapısı kısmında yer verilmişti.

Tablo 40. İstanbul Darülmuallimininde görevli idareci ve öğretmenler (1902)402

Memuriyet İsmi Rütbe Tarihi Madalya Müdür Osman Hilmi

Efendi

Mahrec 1898

Muavin Hüsnü Tahsin

Efendi

Salise 1902

Heyet-i Talimiye (Muallimler)

Edebiyat-ı Osmaniye

Kitabat-ı Resmiye

Muallimi

Sadık Bey Bala 1896

Resim Muallimi Hakkı Paşa Ferik Altın ve gümüş

iftihar ve gümüş

liyakat

İnşa, Kavaid-i

Osmaniyye, Usûl-ı

Tedris, Ahlâk ve İlm-i

Terbiye-i Etfal

Selim Sabit Efendi Evveli 1884

402 M.S. (1318), s.737.

160

Muallimi

Belâgat-ı Arabiye

Muallimi

Abdurrahman

Efendi

Evveli

İlm-i Eşya Muallimi İsmail Bey Evveli Gümüş liyakat

Tabakat Muallimi Halil Efendi Evveli sanisi 1896 Sanayi

Coğrafya Muallimi Hikmet Efendi 1899

Coğrafya Muallimi Hayreddin Efendi

Mevalid Muallimi Celal Efendi

Kavanin Muallimi Celal Efendi

Fransızca Muallimi Ali Seyid Efendi

Edebiyat-ı Arabiyye ve

İlm-i Ahlâk Muallimi

Said Efendi Mütemayiz 1901

Nebatat ve Hayvanat

Muallimi

Hüseyin Remzi

Bey

Mütemayiz

Fransızca Muallimi Şükrü Bey Saniye 1896 Sanayi

Tarih-i Umumi

Muallimi

Azmi Bey Saniye 1896

Müsellesat Muallimi Emin Efendi

Usul-ı Defteri

Muallimi

Nazmi Efendi 1899

Kaavaid-i Farisi,

Ulum-ı Diniye

Muallimi

Halil Efendi Mahrec 1897

Elifba, Fıkh-ı Şerif

Muallimi

Esad Efendi Kibar-ı müderrisin 1894

İlm-i Servet Ve Usûl-ı

Maliye Muallimi

Mehmed Cavid

Bey

Salise 1900

Hikmet Muallimi Bahaddin Efendi 1899 Sanayi

Tersimat-ı Riyaziye,

Tahlilat-ı Kimyeviye

Ve İnşa Muallimi

Halid Efendi 1901

Hendese Muallimi Cevdet Efendi 1901

Hesab Muallimi Ferid Efendi Sanayi

Edebiyat-ı Osmaniye,

Kitabatı Resmiye

Muallim Muavini

Şerif Bey

Edebiyat-ı Farisiye Hüsnü Efendi Müderris 1895

161

Muallimi

Akaid Muallimi Haşim Efendi 1871

Kimya-yı Uzvi,

Madeni Muallimi

Mustafa Efendi Kolağası 1897

Usûl-ı defteri, Cer-i

Etfal ve Kozmoğrafya

Muallimi

Cemal Bey Rabia

Cebir, hikmet,

Fransızca Muallimi

Ziya Efendi

Cebir, hendese

Muallimi

Ali Rıza Efendi Yüzbaşı

Hesab Muallimi Servet Efendi

Hesab Muallimi Kemal Efendi

Hesab Muallimi Besim Efendi

Kurân-ı Kerim ve

Tecvid Muallimi

İsmail Hakkı

Efendi

Hüsn-ü Hat Muallimi Kerameddin Bey

Hüsn-ü Hat Muallimi Ahmed Hamdi

Efendi

Coğrafya Muallimi Saim Efendi

İstanbul darülmuallimininde müdür ve müdür muavininin idareci olarak görev

yaptıkları ve bunun dışında farklı branşlardan kırk kadar öğretmenin vazife yaptığı

görülmektedir. Aynı zamanda, 1902 senesinde okulda yabancı hocanın olmadığı

anlaşılmakta olup, hesap, hüsn-ü hat gibi bazı dersler için, okulda birden fazla

öğretmen bulundurulduğu görülmektedir.

Darülmualliminde müdürlük de yapmış olan Bekir Servet Efendi’ye ilişkin

bilgiler, 16 Teşrin-i evvel 1325 (29 Ekim 1909) tarihinde düzenlenen bir cetvelde yer

almaktadır. Bu bilgiler bir muallimin memuriyet hayatındaki geçirdiği safhaları ve

yürüttüğü vazifeleri göstermesi bakımından önemlidir. Bir müdür veya muallimin

hangi memuriyetlerde bulunabileceğine ilişkin ayrıntılar içeren bu cetvelin

düzenlendiği tarihte, Bekir Servet Efendi’nin Mekâtib-i Hususiye İdaresi

162

Kitabeti’nde görev yaptığı anlaşılmaktadır. Bu görevden önceki memuriyetleri ve

sürelerine ilişkin bilgiler tabloda yer almaktadır403.

Tablo 41. Darülmuallimin’de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği

Bulunduğu memuriyetler Aylık maaşı Memuriyet

süresi

Başlangıç Bitiş

Darülmuallimin Müdürlüğü ve

Muallimliği

500 kuruş 7 sene 11 ay 1883 1891


Muallimliği

750 kuruş 1 sene 3 ay 1891 1892


Hesap Muallimliği

900 kuruş 1 sene 6 ay 1892 1894


Hesap Muallimliği

925 kuruş

925 kuruş

muallimliğinden

tekaüdüne verilmiştir.

1 sene 9 ay 1894 1896

Üsküdar İdadisi Müdürlüğü ve

Darülmuallimin Hesap

Muallimliği

825 kuruş 8 ay 1896 1896


Hesap Muallimliği

697 kuruş 1 sene 2 ay 1897 1898


Hesap Muallimliği

740 kuruş 5 ay 1898 1898

Mekâtib-i İdadiye İdaresi Kitabeti 315 kuruş 6 gün 1898 1898

Mekâtib-i İdadiye idaresi Kitabeti 400 kuruş 2 sene 4 ay 1898 1901

Vefa İdadisi Kitabeti 400 kuruş 1 ay 1901 1901

Mekâtib-i İdadi Kitabeti 400 kuruş 1 sene 8 ay 1901 1902

Mekâtib-i İdadiye İdaresi Kitabeti 430 kuruş 3 sene 1902 1905

Mekâtib-i Hususiye İdaresi

Kitabeti

430 kuruş 3 sene 7 ay 1905 1909

Tabloya göre Bekir Efendi memuriyet hayatında farklı görevlerde bulunmuştur.

Müdürün aldığı maaş değiştiği için aynı görev birkaç kez yazılmıştır. Tablodan

403 BOA., ŞD, 230-7, 1332.C.8.

163

anlaşıldığı üzere, darülmuallimin müdürü aynı zamanda derslere girebilmektedir. ve

darülmuallimin müdürü Bekir Efendi hesap muallimliği de yapmıştır. Bekir Servet

Efendi on üç sene kadar Darülmuallimin müdürlüğünü yürütmüş, bu görevinden

emekli olmuş, fakat memuriyete devam etmiştir. Üsküdar İdadisi müdürlüğü de

yapan Bekir Efendi, bu görevine devam ederken aynı zamanda darülmuallimindeki

derslerine bir süre devam etmiştir. Dolayısıyla muallimler bir okulda görevli iken bir

diğer okulda derse girebilmekteydi. Muallimin memuriyet hayatında geçirebileceği

süreçler bu şekilde bir örnekle ifade edilebilmiştir. Muallimlerin tayin olurken nasıl

bir süreç izlendiğine de bu noktadan hareketle bakabiliriz.

Muallimler tayin oldukları yerlere giderken kendilerinden seyehat varakası

istenmekteydi. Bu evrak muallime ilişkin çeşitli bilgileri de içermekteydi. Örneğin

İstanbul Darülmuallimin-i İbtidâîye kısmından 1917 senesinde mezun olan Aziz Bey,

Niğde Darülmuallimini riyaziye muallimliğine tayin edilmişti ve bunun üzerine

kendisinden seyahat varakası istenmişti. Bu evrakta, Aziz Efendi’nin Rusya’dan

İstanbul’a eğitim görmek amacıyla gelmiş olduğu ve kendisinin kötü bir halinin

olmadığı ifade edilmektedir404. Dolayısıyla bu evrak muallimlerin sicili hakkında

önemli bilgiler içermekteydi.

Darülmualliminin rüşdiye şubesi ile açıldığı ilk tarihlerde derse giren

muallimlerden, farklı unvanlar taşıyanlarları vardı. Örneğin, darülmuallimin’de

müneccim başı Osman Efendi yerine ulum-ı riyaziye hocası olarak aylık 1000 kuruş

maaş verilmek üzere Miralay Safvet Bey tayin olmuştu. Darülmualliminin Farsça

hocası Hacı Tevfik Efendi’nin vefatı üzerine de Mecid Efendi aylık 1000 kuruş

verilmek üzere, Farsça hocalığına tayin kılınmıştı.405.

Darülmuallimin muallimleri arasında eğitim tarihinde yer edinmiş isimlerin de

olduğu görülür. Bunlardan biri de darülmuallimin muallimi İsmail Hakkı Baltacıoğlu

dur. Baltacıoğlı, 1912’de fenn-i terbiye, yazı ve el işleri muallimliklerini

yürütmüştür406. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür ve mezunlar kısmında diğer

örneklere de yer verilmiştir.

404 BOA., DH. EUM.5.ŞB, 51-18, 1336.Ra.8. 405 BOA., İ.MVL., 414-18088, 1275.Ş.4. 406 Münir Raşid Öymen, “Muallim Mektepleri ve Terbiye Hareketleri”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, s.16.

164

Darülmuallimin idarecilerinden yurt dışına çıkanlar ve orada ilmi faaliyetlere

katılanlar oluyordu. Örneğin, Bursa darülmuallimin eski müdürü Cenevre

Darülfünununda pedogoji ve ulum-ı içtimai dersleri görmek üzere İsviçre’ye gitmişti.

Darülmuallimin eski müdürü Şerif Efendi’ye 250 frank da ödeme yapılması

kararlaştırılmıştı407.

Sonuç olarak, İstanbul Darülmuallimini muallimleri farklı derece ve rütbelere

sahip idiler. Farklı dersleri farklı muallimler yürütmekteydi. Fakat ihtiyaç halinde

aynı muallimin uhdesine birkaç ders verilebilmekteydi. İstanbul Darülmuallimininde

muallimlerin yeterli sayıda olduklarını da ifade etmek mümkündür.

2.3.5.2. Öğretmenlerin İzin Durumları

Darülmuallimin öğretmenlerinin izin alırken, nasıl bir yol takip edildiği ve

kimlerle yazışma yapıldığı konusu, darülmuallimin’de okul yönetiminin nasıl

yürütüldüğüne ilişkin ayrıntılar içermesi bakımından önemlidir.

Örneğin, Erzurum Valisi 26 Ağustos 1311 (7 Eylül 1895) tarihinde maarif

nezaretine gönderdiği yazıda, Erzurum Darülmuallimini Muallimi Mehmet Arif

Efendi tarafından verilen dilekçeden bahsetmiştir. Bu dilekçede, Mehmet Arif

Efendi, İstanbul’da eşi ve kız çocuğunu oğlunun yanına bırakmış olduğundan,

İstanbul’daki çocuklarını görmek amacıyla iki ay süre ile izin istemişti. Ayrıca,

Mehmet Arif Efendi’nin oğlu, bir süre önce vefat etmişti. Mehmet Arif Efendi,

çocuklarının yanında olabilmek için mecburen ailesinin yanında bulunmak ve onlara

yardım etmek zorunda olduğunu dilekçesinde belirtmişti. Maarif nezareti buna

verdiği cevapta, tatil dönemi dışında öğretmenlere izin verilmediğini ifade etmişti.

Fakat okulun tatil zamanı kış mevsimine tesadüf etmekteydi ve bu mevsimde

İstanbul’a gitmek güç olacaktı. Sonuçta gerekçeler uygun görülmüş ve Mehmet Arif

Efendi’ye izin verilmesi kararlaştırılmıştır. Yerine bir vekil tayiniyle iki ay süreyle

izinli sayılması Erzurum Maarif Müdüriyeti’ne 31 Ağustos 1311 (12 Eylül 1895)

tarihinde bildirilmiştir408. Dolayısıyla maarif nezareti tarafından verilen izin, maarif

müdürlüğüne bildirmiştir. İklimsel özelliklerin öğretmenlerin izin alma dönemleri

üzerinde etkili olabildiği görülmüştür. Erzurum’un sert iklim koşulları nedeniyle,

407 BOA., MF.ALY., 53-19, 1332.M.14. 408 BOA.,MF.MKT, 284-49, 1313.R.7.

165

muallim kış döneminde İstanbul’a gidemeyeceğini ifade etmiştir. Muallime izin

verilirken yerine vekil tayin edilmiştir.

Konuyla ilgili olarak, maarif nezaretinden bildirilen 1 Teşrin-ievvel 1310 (13

Ekim 1894) tarihli ve 108 no’lu emirnamede; “Memuriyette aralıksız olarak iki sene

bulunan maarif muallim ve memurlarından izin almak isteyenler olursa, tatil

zamanında iki ayı geçmemek üzere izin verilmesi” hükmü yer almıştı409. Günümüzde

de okulların tatile girdiği zaman, öğretmenlerin izinli oldukları bilinmektedir.

Geçmişte iki sene görevine devam eden öğretmenlerin izin alabilmesi uygun

görülmekte iken; günümüzde de aday memurun memuriyetinin ilk senesinde izne

ayrılmasına müsaade edilmemektedir.

Darülmualliminde muallimler izin alabilmek için öncelikle darülmuallimin

müdüriyeti ile görüşmekteydiler. Örneğin, 1918 tarihinde Darülmuallimin-i Âliye

Fotoğraf Muallimi Necati Bey Darülmuallimin-i Âliye müdüriyetinden Bursa

kaplıcalarına gitmek üzere bir ay izin istemişti410. Dolayısıyla izin konusu öncelikle

okul müdürü ve maarif müdürüne intikal etmekte, daha sonra konu bakanlığa

iletilmekteydi.

2.3.5.3. Darülmuallimat Muallimleri

Darülmuallimatın kurulduğu yıllardaki eğitim öğretim heyeti ve personeli sınırlı

sayıda idi.

Maarif-i umumiye nizamnamesine (1869) göre, darülmuallimat’ın bir müdiresi

ve gereği kadar öğretmeni ile nakış ustası ve iki hizmetçisi olacaktı. Kadınlardan

öğretmenler yetişinceye kadar erkek öğretmenlerden yararlanılması hükme

bağlanmıştı. Darülmuallimat’ta idareci, öğretmen, usta ve hizmetçilere verilen

aylıklar ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları 411 Müdire 1500 kuruş

Muallime ve Ustalar 750 kuruş

Hizmetçiler 150 kuruş

409 BOA., MF.MKT, 284-49, 1313.R.7. 410 BOA., MF.MKT, 1216-34, 1334.B.24. 411 Nafi, age., s.486.

166

Tabloya göre, darülmuallimatta müdire ve muallimelerin yanı sıra öğretim

heyeti içerisinde veya muallimlere muadil olarak ustaların bulunduğu

anlaşılmaktadır. Darülmuallimatta mesleki ve teknik dersler de okutulmaktaydı ve

ustalar bu tür derslerde öğrencilere yardımcı olacak ve öğrencilerin el becerilerini

geliştirmek için çalışacaklardı.

Darülmuallimatın kurulmasından yaklaşık on sene sonra 1880 senesinde görev

yapan idareci ve muallim ile muallimeleri hakkında çeşitli bilgileri içeren bir arşiv

belgesinde yer alan ve darülmuallimat’ta okutulan dersler ve ders saatleri ile müdür,

muallim, talebe ve hizmetlilere ait maaşları gösteren tabloya aşağıda yer

verilmiştir412.

Tablo 43. Darülmuallimat’ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri

Memurlar Haftalık Ders

Saati

Aylık Maaş İsimleri

Müdür - 2.000 Daha önce irade-i

seniye ile ödenmiştir.

Müdire - 650 Uygun birisi

seçilecektir.

Mebadi-i Ulum-ı

Diniye ve Âhlak

2 400 Musa Efendi

Kavaid-i Lisan ve İnşa 2 800 Uygun birisi

seçilmiştir.

Hesap 3 700 Darülmuallimin’de

İsmail Efendi

Nakış ve Uygulama 4 800 Eliza

Resim 2 800 Zalker

Sülüs ve Nesih Yazısı 2 400 Hacı Raşit Efendi

Osmanlı Tarihi 2 700 Uygun birisi

bulunacaktır.

Coğrafya 2 700 İsmail Efendi

Talebe 2250 50 nefer

Kapıcı 200

Hizmetci 400 2 nefer

Aylık 10200 kuruş

412 BOA., 614-42823, 1287.R.13.

167

Senelik122400 kuruş

Darülmualliminin kurulmasından sonra on senelik bir süre zarfında gerek

personel sayısı itibariyle gerekse muallim veya muallime sayısı bakımından gelişme

kaydetmiştir. İdare heyetinde müdür ve müdire bulunmakta, öğretim heyetinde sekiz

muallim yer almakta olup, kadroya kapıcı da dâhil edilmiştir. Tablodan anlaşıldığı

üzere müdür ve müdire derse girmemektedir. Müdirenin sorumluluğunun müdüre

göre az olduğu, aralarındaki ücret farklılığından tahmin edilebilmektedir.

Darülmuallimat’ta sekiz dersin olduğu ve haftada toplam 19 saat ders gösterildiği

anlaşılmaktadır. Darülmuallimat’ta iki yabancı hoca olup, müdür ve muallimler

dışında kapıcı ve hizmetçi olarak toplam üç kişi görev yapmaktadır. Darülmuallimata

bazı branşlar için hoca temin edilemediği de görülmektedir. Ancak uygun birinin

seçileceği belirtmiştir. Hesap dersi için darülmuallimin mualliminden

yararlanılmıştır. Darülmuallimat’ın bütçeye yükü aylık 10.200 kuruş iken, bu

rakamın senelik karşılığı 122.400 kuruştur.

1902 senesine ait tabloda darülmuallimatın kadrosunda bulunan görevlilerin

isimleri ve dereceleri de bulunmaktadır. Bu nedenle darülmuallimatta 1902 senesinde

görev yapan müdür ve muallimlerin listesi ile göreve başlama tarihi, rütbesi ve

madalyası da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 44. Darülmuallimat’ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri413

Memuriyet İsmi Rütbe Tarihi Madalya Müdür Hacı Hafız

Mehmet Hulusi

Efendi

Kibar-ı

Müderrisinden

1878

Hendese ve hesab

Muallimi

Abdüllatif Bey Evveli 1897

Arabi muallimi Halil Efendi Mevaliden 1896

Farisi ve kavaid

ve kitabet

muallimi

Said Efendi Mütemayiz 1898

Ulûm-ı diniye Mustafa Efendi Müderris 1876

413 M.S., (1318), s. 768, 769.

168

muallimi

Kurân-ı Kerim

muallimi

Galib Efendi Müderris 1895

Rika ve sülüs

muallimi

Ziya Efendi Müderris 1887 Altın Sanayi-i

Nefise

Ulûm-ı

mütenevva ve el

hünerleri

muallime-i

evvelisi

Sıddıka Hanım

Müdür muavinesi

ve destgah ve

saire muallimesi

Lütfiye Hanım Sanayi

Nakış ustası şube

ve kavaid ve

ulum-ı saire

muallimesi

Reşide Hanım

İdare-i beytiye ve

saire muallimesi

Hafize Hanife

Hanım

Şube kıraat

muallimesi

Maide Hanım Sanayi

Tarih muallimesi Samiye Hanım

Muallime Sadiye Hanım

Ulum-ı Diniye ve

saire muallimesi

Hatice Hanım Sanayi

Muallime Hayriye Hanım

Muallime Feride Hanım

Nakış ve saire

muallimesi

Naciye Hanım Sanayi

Nakış ve saire

muallimesi

Makbule Hanım Sanayi

Muavene Muhlise Hanım Sanayi

Nakış ve hüsn-ü

hat muavenesi

Fatma hanım

Muavene Leman Hanım

Piyano Ustası Madam Halikça

Nakış Ustası Matmazel Sanayi

169

Aleksandıra

Resim ustası Matmazel

Germiryan

Darülmuallimat kadrosunun iki senede bir kat daha arttığı görülmektedir.

Ayrıca bayan öğretmen temin edilmesinde bir hayli yol alındığı anlaşılmaktadır. Zira

okula önceleri bayan öğretmen bulunamadığı için yaşlı erkek hocalardan istifade

edilmişti. 1869’da darülmuallimatta bayan öğretmenlerin derse girmesi konusunda

yapılan planlama, o devirde bayan öğretmen bulunamadığından uygulamaya

geçememişti. Fakat 1902 senesinde öğretmenlerin büyük bir çoğunluğu bayanlardan

oluşmaktadır ve yabancı bayan öğretmenler de eğitim öğretim heyetinde yer

almaktadır. Dâr-ül-muallimat erkek muallimlerinin de önemli bir kısmının başta

müdür olmak üzere rütbei müderris olması dikkat çekmektedir.

Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı414.

Talimatnamenede muallimlerle ilgili şu hususlara yer verilmekteydi.

Talimatnameye göre, öğretmenler derse vaktinde girmeye dikkat edecekler ve

derslerde çeşitli meseleleri veya konuları güzel bir şekilde açıklayacaklardı. Her

derste bir önceki ders hakkında müzakere yapılacak, öğrencilerin önceki dersten ne

kadar yararlandığı, faydalandığı incelenecektir. Bunun dışında talimatnamede,

muallim veya muallimelerin ders verirken yalnız anlatma yöntemi (takrir) ile sınırlı

kalmamaları belirtilmiş ve öğrencilere sorular yöneltilmesi gerektiği ifade

edilmiştir415.

Bu şekilde öğretmenler açıklama yapmak istediği konuyu, bir de öğrencilere

tekrar ettirmiş olacaktı. Aynı zamanda öğrencilerin dikkatleri konuya çekilerek,

öğrencinin analiz ve sentez yapabilmele kabiliyetleri bu şekilde artırılmaya

çalışılacaktı.

Talimatnameye göre, muallim ve muallimeler mutlaka derse önceden

hazırlanmalı ve konuları düzenlemeliydiler. Her dersden sonra açıklamış olduğu

konuları ve gösterdiği levha, harita ve örnekleri ve yaptığı tecrübeleri ve verdiği

vazifeleri özel deftere kayıt edeceklerdi. Bu yöntemle, müdür veya bir müfettiş, bu

414 MUN, Darül muallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328. 415 MUN, D.T.(1328).

170

deftere bakmak istediğinde öğrencilere ne öğretilmiş ve ne gösterilmiş olduğunu

derhal anlayabilecekti. Mazeretsiz bir şekilde derse girmeyen muallim ve

muallimenin maaşından kesinti yapılmaktaydı. Bir ay içerisinde üç gün derse

gelmeyen muallim veya muallimenin maaşının yarısı ve tekrarı halinde maaşının

tamamı kesilecekti, bu durum yine devam ederse416 görevli kişi istifa etmiş

sayılacaktı. Talimatnameye göre, eğitim öğretim yılı başında bulunmayan tüm

öğretmenler ve muallimler ile müstahdemler hakkında beş gün için maaştan kesinti

yapılır ve beş günden on güne kadar bir maaşı kesilir ve bu süreyi geçirenler de istifa

etmiş sayılırlardı. Eğitim öğretim görevi hastalıktan başka bir mazeretle vekâleten

yürütülmesi uygun değildi. Muallimin hastalığı dolayısıyla yerine görevi yürütmek

üzere tayin olunan vekil ahlâklı olmalıydı ve aynı zamanda görevini iyi bir şekilde

yapmaya ehliyetli ve ehliyetinin de onaylı olması gerekmekteydi. Muallim veya

muallimenin dersine en çok iki defaya mahsus olmak ve müdürün izni bulunmak

şartıyla diğer bir muallim veya muallime verilebilmekteydi. Görevine gelmeyen

muallim ve muallimenin maaşından kesinti yapılmaktaydı. Talimata göre,

darülmuallimat müdürü ve müdüresi lüzum gördüğü takdirde öğretmenlerden

encümen toplayarak, mektebin gerek eğitim öğretimi ve gerek düzeni hakkında

düşüncelerini paylaşabilmekte, bu encümenin temel görevi bütün derslerde tüm

öğretmenlerin eğitim ve öğretimde ve öğrenci ile münasebetinde aynı usulü takip

etmelerini sağlamaktı. Görüşülen konular ve alınan kararlar özel bir deftere kayıt

olunacaktı417. Talimatnamede darülmuallimat öğretmenlerine ilişkin, izin, mazeret,

görevi aksatma, vekil öğretmenlerin belirlenmesi ve vekil öğretmenlerde aranan

nitelikler, öğretmenlerin derse hazırlıklı gelmeleri, yaptıkları faaliyetleri deftere

kaydetmeleri gibi tüm ayrıntıların belirlendiği görülmektedir.

Günümüzde bilindiği üzere okullarda öğretmenler toplantısı olmakta ve belli

günlerde toplanan öğretmenler, okulda eğitimle ilgili konuları görüşmektedirler.

Osmanlı Devleti öğretmen yetiştiren kurumları olan darülmuallimatta da

muallimlerin belli günlerde bir araya geldikleri arşiv kaynaklarından anlaşılmaktadır.

416 Talimatnamede mütenebbih kelimesi geçmektedir. Mütenebbih’in kelime anlamına baktığımızda uslanmak, aklı başına gelmek ifadelerini görmekteyiz. Maaşının tamamı veya yarısı kesilen öğretmen uslanmaz veya aklı başına gelmez ise istifa etmiş sayılacaktır. 417 MUN., D.T. (1328).

171

Darülmuallimat’ta öğretmenler toplantısı düzenlenmekte ve muallim meclisi

darülmuallimat’ta her ayın birinci Perşembe günü saat iki de toplanmaktaydı418.

Darülmuallimatta her faaliyetin kayıt altına alınmakta idi. Derslerle ilgili olarak

düzenlenen cetveller bakanlığa gönderilmekteydi. Darülmuallimatın tatbikat mektebi

ile ibtidâî kısmının haftalık ders cetvelleri de bakanlığa ulaştırılmaktaydı ve bu

defterlerin bakanlığa gönderilmiş olduğu darülmuallimat müdürünün 18 Teşrin-

ievvel 1338 (18 Ekim 1922) tarihinde maarif nezaretine gönderdiği yazıdan

anlaşılmaktadır419.

1918-1919 eğitim öğretim dönemine gelindiğinde, I. Dünya Harbi de dikkate

alndığında darülmuallimatın muallimler bakımından geldiği noktayı görmek

amacıyla, darülmuallimat-ı âliye’nin idarecileri ve muallimlerinin isimleri ve

aldıkları maaşlara ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.

Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye’nin 1918-1919 Eğitim Öğretim Yılında Görev

Yapan İdare ve Öğretim Heyeti (İdare Heyeti) Görevi İsmi Maaşı (kuruş)

Müdür Ahmet Hilmi Bey 4.000

Müdür Muavini Saliha Hanım 1.800

Muhasebe Memuru Abdurrahman Efendi 1.500

Katip ve Veznedar Ali Rıza Efendi 1.000

Ambar ve Mübayaa Memuru Hüsnü Tahsin Efendi 700

İmam Mehmet Hulusi Efendi 400

Katibe Zehra Hanım 700

Depo Memuru Fevziye Hanım 500

Maide (Mutfaktan sorumlu) Hamide Hanım 500

Fatma Hanım 500

Raziye Hanım 100

(Öğretim Heyeti) Görevi İsmi Maaşı (kuruş)

Kurân-ı Kerim Muallimliği Hacı Abbas Efendi 1.300

Malumat-ı Diniye Azamettin Efendi 1.300

Malumat-ı Diniye Yuşi Bamri Efendi 1.200

İlm-i Ruh Fenn-i Terbiye ve

Kitabet

Şekip Bey 2.000

418 BOA., MF.HTF, 10-13, 1341.Ra.1. 419 BOA., MF.HTF, 10-113, 1341.Ra.1.

172

Ahlak Ve Malumat-ı Medeniye Saniye Hanım 700

Kıraat ve İnşad ve Ezber ve Sarf Latife Hanım 1.300

Kıraat ve Kitabet ve Usul-ı İnşa

ve Ezber

Artin Efendi 1.500

Sarf ve Nahv ve İmla Abdullah Efendi 1.500

Kıraat ve İnşad ve Ezber Adalet Hanım 1.200

İmla Müfize Hanım 500

İmla Mediha Hanım 500

Almanca 1.200

Almanca Aliye Hanım 800

Coğrafya Faik Bey 300

Coğrafya Aliye Hanım 900

Tarih Kazım Bey 800

Tarih Muhsine Hanım 1.000

Kozmoğrafya ve Hesap ve Cebir Rahmi Bey 1.500

Hesap ve Usul-ı Defteri Fatma Hanım 1.400

Hesap ve Usul-ı Defteri Ayşe Hanım 400

Hendese Faik Bey 500

Hendese Tevfik Bey 600

Hikmet-i Kimya Malumat-ı

Tabiye ve Hıfzısıhha

Sabri Bey 2.000

Hat Zahide Hanım 1.200

Pirografi Encila Hanım 300

İktisat ve İdare-i Beytiyye Zehra Hanım 600

Ziraiye İhsan Efendi 1.000

Tatbikat İhsan Bey 1.200

Resim Şevket Bey 600

Resim Madam Rafael 1.000

Resim İhsan Hanım 600

Resim Naşide Hanım 600

Piyano Madam Daksi 300

Piyano Matmazel Hanım 700

Piyano Naile Hanım 1000

Terbiye-i Bedeniye Vendure Hanım 1800

Terbiye-i bedeniye Saniye Hanım 500

Gına İsmail Hakkı Bey 800

Biçki ve dikiş Feriha Hanım 1.000

173

Biçki ve dikiş Avniye Hanım 800

Biçki ve dikiş Müzeyyen Hanım 1.000

Tabahat Halide Hanım 600

Çamaşır ve ütü Zehra Hanım 400

El işleri Feride Hanım 1.100

El işleri Dürdane Hanım 800

El işleri Firdevs Hanım 400

Tasdir Naciye Hanım 100

Tatbikat Fatma Hanım 800

Tatbikat Fatma Hanım 700

Tatbikat Safiye Hanım 600

Tatbikat Emine Cemile Hanım 500

Tatbikat Sıdıka Hanım 500

Tatbikat Halime Hanım 500

Tatbikat Mehmet Hulusi Efendi 500

Tatbikat Nazlı Hanım 300

Darülmuallimatın 1918’e gelindiğinde önemli bir mesafe kaydederek,

kurulduğu dönemden itibaren aradan geçen yaklaşık yarım asırlık dönemde, önemli

bir eğitim kurumu haline geldiği ve kadrosunu fazlasıyla tamamladığı

anlaşılmaktadır. Darülmuallimat’ta resim ve piyano derslerine birden fazla

muallimlin girdiği görülmektedir. Diğerlerinde de birden fazla muallimin yürüttüğü

dersler vardır. Fakat resim ve piyano derslerine giren muallimlerin sayısı bir hayli

fazladır. Bunun dışında tatbikat dersi bir çok hocaya taksim edilmiştir.

Darülmuallimat’ta derslere giren muallimlerin hepsi birbirinden farklı miktarda maaş

almaktadır.

Darülmuallimat idaresinde bir müdür ve müdür muavini görev yapmakta olup,

muhasebe memuru, imam, katibe ve depo memuru diğer görevliler arasındadır.

Darülmuallimatta elli civarına öğretmenin görev yapmakta olduğu görülür. Bu sayı

öğrenci sayısının 500’ler civarında olduğu (yukarıda yer verilmişti) düşünülürse,

hayli fazladır. Öğretmenlerin büyük bir kısmını bayanlar oluşturmuştur. Dini bilgiler

dersi hem Müslim, hem gayrimüslimler için ayrı olarak verildiği anlaşılmaktadır.

Gayr-i Müslim muallimler genelde, resim, müzik ve beden eğitimi gibi dersleri

yürütmektedirler.

174

Darülmuallimatlarda öğretmenliğe kabul edilme usûlünün nasıl olduğuna

bakmak gerekirse, bunun için adayların başvuruda bulunmaları gerektiğini

görmekteyiz. Darülmuallimatta öğretmenlik yapmak isteyen adaylar maarif

nezaretine dilekçe vermekteydiler. Bu dilekçelerden biri de darülmuallimatta münhal

olan resim öğretmenliği için yazılmıştı. Darülmuallimatta 1328 (1912) senesinde

resim öğretmenliğinde açık olması nedeniyle, başvuruda bulunan aday Paris ve

Roma’da resim eğitimi gördüğünü ve en meşhur resim hocalarının teşvik ve takdirine

mazhar olduğunu belirtmiştir420. Dolayısıyla aday, öğretmenliğe kabul edilebilmek

için kendine ait özellikleri belirtmektedir.

Darülmuallimatta öğretmen olmak isteyenler arasında yabancı okullardan

mezun olanlar da bulunmaktaydı. Örneğin, darülmuallimatta Fransızca

öğretmenliğine ihtiyaç olması üzerine, Mekâtib-i Aliye Müdürüyetine başvuruda

bulunan öğretmen adayı, Galata Albani mektebinden mezun olmuştu. Daha sonra bu

okula bağlı tatbikat (uygulama) okulunda iki sene istihdam olunarak tasdiknamesini

almış ve diğer bir yabancı mektepte üç sene Fransızca öğretmenliği yapmıştır.

Ardından Kuruçeşme’de bulunan cemaat mektebinde görev yapmış, 1329 (1913)

senesinde de darülmuallimatta öğretmenlik yapmak üzere müracaatta bulunmuştu421.

Darülmuallimatta görev almak isteyen adayların günümüzde cv olarak

adlandırdığımız bir çeşit özgeçmişlerini yazmak suretiyle dilekçe verdikleri

görülmektedir. Dilekçe maarif nezaretine verilebildiği gibi Mekâtib-i Âliye

müdüriyetine de yazılabilmekteydi.

2.3.6. Öğrenciler

2.3.6.1. Darülmuallimin Öğrencileri

Darülmuallimin’in İstanbul’da açıldığı ilk tarih olan 1848 senesinde okulda

niteliğe önem verilmişti. Zira, açılan rüşdiye mektepleri için, hükümetin acilen

öğretmene ihtiyacı bulunmasına rağmen nitelikten ödün verilmemiş ve öğrenci sayısı

sınırlı tutulmuştu.

Bu ilk dönemde maarif meclisi’nin mazbatasında darülmuallimine yeni kayıt

yaptıran öğrencilerin, bilgi ve genel kültür açısından yetersiz olduklarından

420 BOA., MF.ALY, 37-43, 1331.R.4 421 BOA., MF.ALY, 37-78,1331.R.8.

175

bahsedilmekteydi. Öğrenciler istenilen seviyede dersleri tahsil edememişlerdi. Bu

nedenle öncelikle, mevcut öğrencilerin bir an evvel okuldan mezun edilmeleri veya

kayıtlarının silinmesi veya ihracı ile yerlerine usule uygun olarak yeni öğrenciler

alınmasına karar verilmişti422. 28 Rebiülahir 1267 (2 Mart 1851) tarihinde meclis-i

maarif’in görüşmeleri sonucunda yazılan mazbatada; darülmuallimin

nizamnamesinin hükmü doğrultusunda darülmuallimin’e alınacak öğrenci miktarı

20’ye indirilmiştir423. Dolayısıyla darülmuallimin rüşdiye şubesi ile eğitim verdiği ilk

senelerde yirmi öğrenciye hizmet vermekteydi.

Darülmuallimin’de öğrenci sayısının azaltılmasında okulda müdürlük de

yapan Ahmet Cevdet Paşa’nın rolü olmuştu.

Meclis-i maarif-i umumiye üyelerinden olan Cevdet Paşa darülmuallimin

müdürlüğüne tayin edilmiş ve bu meclise bir yazı göndermişti. Yazı bir rapor veya

layiha şeklinde olup, yazıda öncelikle eğitimde işleyiş ile ilgili fikirler beyan edilmiş,

darülmuallimin nizamnamesinin kuvvetlendirilmesinden ve nizamnameye yön ve

şekil verilmesinden bahsedilmiştir. Bunun dışında Cevdet Paşa, muallim maaşlarının

artması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca öğrenciler açısından da, “tenzil-i talebe

tezyid-i maaş” usulünün benimsenmesi faydalı görülmüştür. Darülmuallimin’in

öğrenci sayısı 20’ye çekilirken maaşları da 80 kuruş gibi bir rakama yükseltilmiştir.

Darülmualliminde kabiliyetsiz ve yetersiz öğrencilerin mektepten hemen

gönderilmesi planlanırken zeki ve kabiliyetli öğrencilerin ise mektepte tutulmaya

çalışıldığı anlaşılmaktadır. Darülmuallimin yeni açılmış bir kurumdu ve bu kurumun

bir düzen içinde olması gerekli görülmekteydi. Mazbatada dirayetli, zeki öğrencilerin

kısa zamanda mektebi rüşdiye hocalığına geçtiği belirtilmektedir. Bu öğrencilerin

rüşdiye hocalığına geçinceye kadar, darülmuallimin maaşı ile veya biraz daha zam

yapılmak suretiyle mekâtib-i umumiye hizmetlerinde istihdam edilmesi uygun

görülmüştü. Bu durumda öğrenciler, az bir masrafla pek çok işe yarayacakları gibi

mektep hizmetinde meleke ve maharetlerini artırmış olacaklardı. Darülmuallimin’de

talebenin 20’ye düşürülmesi ile hem eğitimde bir düzenlilik ve sakinlik sağlanmış

olacak, hem öğrencilerin maaşları artmış olacaktı424. Uygulanan çeşitli yöntemler,

422 BOA., A.AMD, 1267.Z.27. 423 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28. 424 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28.

176

alınan kararlar ile eğitime ilişkin görüş ve düşünceler eğitimde niteliği artırmaya

daha fazla emek sarfedildiğini gösteren amiller olarak değerlendirilebilir.

Ahmet Cevdet Paşa, Darülmuallimin’in düzeninin güçlü bir hale getirilmesi ve

teftiş edilmesi ile ilgili hususlara da işaret etmiştir. Talebelerin özellikle Arapça,

Farsça ve Riyaziye derslerini öğretmeye hazır hale gelmeleri gerekliliğini

belirtmiştir425.

Taşrada okuyup, İstanbul’da darülmualliminde tahsilini sürdürmek isteyen

öğrenciler vardı ve 20 Mart 1311 (1 Nisan 1895) tarihinde Selanik Maarif Müdürü

maarif nezaretine gönderdiği yazıda, darülmuallimin’e girmek isteyen bir öğrenciden

bahsetmişti. Bu öğrenci Selânik idadi mektebi mezunu olup, İstanbul’da

darülmuallimin okumak istemekteydi. Fakat idadi mektebinden şehadetname alma

tarihi biraz gecikeceğinden, darülmuallimin sınavlarına giremeyecek ve bu durumda

bir senesi kaybolacaktı. Öğrencinin boşta kalmaması için Darülmuallimin-i Âliyeye

kabul olunacak talebe gibi kaydının yapılması istenmiştir. İstanbul’da

Darülmuallimin’i Âliye’ye gimek isteyen fakat süreyi ayarlayamayan İbrahim Ethem

Efendi’nin kaydına izin verilmemiştir. Gerekçede bir mektebden şehadetname

almadan diğer mektebe kayıt olmanın usule aykırı olduğu ifade edilmiştir426. Bu

örnek öğrencilerde okuma azim ve isteğinin olduğunu göstermektedir. Bunun

yanında kural ve kaidelere uygun davranılarak, şehadetnamesiz olarak

darülmuallimine öğrenci kaydedilmediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla taşrada okuyan

öğrenciler İstanbul’da eğitimlerine devam etmek arzusunda olabilmektedir. Taşra

darülmualliminlerinin açılması ve buralarda eğitimin gelişmesi bu bakımdan

önemlidir.

Darülmuallimin öğrencilerinden de Avrupa’ya gönderilenler olmuştur. Örneğin,

1918 senesinde Darülmuallimin-i Âliye ibtidâî kısmından mezun olan 25 öğrenci

Almanya’ya gönderilmişti427.

Darülmualliminde eğitim gören öğrenci sayısı seneden seneye farklılık

göstermekteydi. Örneğin, İstanbul Darülmuallimini’nde 1899-1900 eğitim yılında

168 öğrenci öğrenim görmekte olup, bu okulda 39 öğretmen görev yapmaktaydı428

425 BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.8.28. 426 BOA., MF.MKT, 262-23, 1312.Za.19. 427 BOA., DH.EUM.SSM, 29-66, 1336.Z.4.

177

Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909) 429 Sınıflar Öğrenci Sayısı

Rüşdiye Sınıfı 28

Mahrec Sınıfı 53

Edebiyat Birinci 47

Edebiyat İkinci 10

Tabiiyat Birinci 32

Tabiiyat İkinci 6

Riyaziyat Birinci 26

Toplam 202

Tabiiyet-i ecnebiyeyi haiz olup

dinleyici sıfatıyla devam edenler

19

Toplam 221

Bu tablodan yabancı öğrencilerin darülmuallimindeki dersleri dinleyici statüsü

ile takip edebildikleri anlaşılmaktadır. bu öğrencilerin sayısı on dokuzdur. Tabloya

göre, darülmualliminin tüm sınıflarında toplam 221 öğrenci eğitim görmektedir.

İstanbul’da eğitim veren darülmuallimin-i âliye’den mezun olanların,

memleketlerine dair bilgilere de, arşiv vesikalarından ulaşmak mümkündür.

Öğrencilerin memleketlerine ilişkin bilgiler, darülmualliminin hizmet verdiği

coğrafyayı ve darülmuallimine hangi bölgelerden rağbet olduğunu göstermesi

bakımından önemlidir. Belgede yer alan bilgilerden, darülmualliminin yalnız

İstanbul’a münhasır kalıp kalmadığı da anlaşılmaktadır.

Öncelikle Darülmuallimin-i Âliye’den mezun olan iki yüze yakın öğrencinin

neredeyse tamamının farklı memleketlerden geldiğini söylemek mümkündür. O

halde İstanbul darülmualliminin verdiği eğitimden yalnız İstanbul ve çevresinin

yararlandığını söylemek zordur. Öğrencilerin her birinin hangi memleketten

geldiklerine ilişkin bir tablonun hazırlanması, iki yüze yakın yer ismine değinmemizi

gerektirdiği için burada yalnız genel bir bilgi verebiliriz..

428 Sakaoğlu, age., s.117. 429 Darülmuallimin-i Âliye Heyet-i İdare ve Talimiyesiyle Talebe Hakkında Sene ve Ba şehadetname Çıkanlara Ait Malumat, BOA., 1325.

178

Darülmuallimine gelen öğrenciler başta İstanbul olmak üzere Kilis , Sivas,

Ünye, Bor, Arabkir, Ereğli, Birecik, Taşköprü, Niğde, İzmir, Zile, Of, Bolu, Yanya,

İnebolu, Beypazarı, Drama, Ortahisar, Mersin, Seferhisar, Gümüşhane, Hopa, Şam,

Akçaşehir, Amasya, Ermenek, Bosna, Girit, Birecik, Darende, Karaağaç, Çatalca,

Rize, Isparta, Nevşehir, Ordu, Aydın, Antalya, Malatya, Trabzon, Kuşadası, Tokat,

Mudanya, Çorum, Sofya, Sürmene, Bandırma, Balıkesir, Bafra, Aydın, Edremit,

Samsun, Kastamonu, Sinop, Hemşin, Erzurum, Dağıstan, Ankara, Manastır, Kıbrıs,

Çankırı, Boyabad, Üsküp, Rize, Adana, Edirne, Çankırı gibi yerleşim merkezlerinden

gelmişlerdi430.

Ağırlıklı olarak, Marmara ve Karadeniz bölgesi ile Rumeli olmak üzere, hemen

her yerden gelen öğrenciler darülmualliminde eğitim görmüştür. Konya gibi birkaç

vilayetin yukarıda yer verilen merkezler arasında olmaması, darülmuallimin-i rüşdiye

şubesinin bu vilayetlerde zaten eğitim vermesi ile ilgilidir.

1916 senesinde darülmuallimin ve darülmuallimata 100’er öğrenci kabul

edilmişti ve bu öğrencilerin tüm masraflarının bakanlıkça karşılanacağı

belirtilmişti431. Dolayısıyla, öğrencilerin maddi sıkıntılarının giderilmesi ile onların

yalnız eğitime odaklanmalarına çalışılmıştır.

Darülmuallimine gelen öğrencilerin büyük bir kısmı özellikle ilk zamanlarda

medrese çıkışlı idi. Darülmualliminin ibtidaîye şubesine Satı Bey zamanında alınan

öğrencilerin tamamına yakını medreselerden gelmiş öğrencilerdi432.

Darülmualliminde öğrenim gören talebelerin çok az bir kısmı azınlıklardan

oluşmakta idi. Örneğin, 1913-14 eğitim yılında Darülmuallimini Âliye’de 271’i

Müslüman, 22’si Ermeni, 1’i de Rum olmak üzere 294 öğrenci eğitim görmekteydi

ve bu öğrencilerden 1913-14 öğretim yılında 59’u darülmuallimin-i âliyeden mezun

olmuştu433.

2.3.6.1.1. Öğrencilerin Yatay Hareketliliği

430 Darülmuallimine Ait Malumat, agb., 1325. 431 BOA., MF.MKT,1219-1, 1334.Za.6. 432 Öztürk, age., s.24. 433 Öztürk, age., s.26.

179

Öğrenciler başta mâli nedenlerden kaynaklanan okul binası, öğretmen veya

öğrenci olmaması gibi çeşitli sebeplerle vilayet veya liva darülmualliminleri arasında

nakl edilmişlerdi.

Örneğin, İçel livası adına eğitimlerini tamamlamak üzere 1917 senesi eğitim

öğretim yılı başında, Adana Darülmuallimini’ne öğrenci gönderilmişti. Öğrenci

ücretleri karşılık gösterilmek üzere ileride İçel’de gündüzlü bir darülmuallimin

açılması kararlaştırılmıştı. Bunun üzerine muallimler seçilmiş ve Adana’ya

gönderilen öğrenciler çağrılmış ve eğitime başlanmıştır. Fakat bunun için okula bir

miktar ödenek verilmesi gerekmiştir434.Başta İçel’deki öğrencilerin darülmuallimin

eğitimi almak üzere Adana’ya gönderilmesi planlanırken, İçel’de darülmuallimin

açılması üzerine buna lüzum kalmamıştır.

İçel livası tarafından, Adana’ya gönderilen öğrencilerin masrafları karşılık

gösterilmek suretiyle, öğrencilerin Silifke’de açılan gündüzlü Darülmuallimin’e

alınmasına ve yapılacak harcamalar için gereken miktar olarak hesaplanan 20.502

kuruşun ödenmesine karar verilmiştir. İçel livasının 1916 senesinde Adana’ya

gönderdiği öğrenci sayısı 16’dır. Bu öğrencilerin bir senelik eğitim ücretleri de

21.600 kuruş olup, bu miktar liva tarafından gönderilmiştir. Daha sonra İçel’de bir

darülmuallimin kurulmuş ve liva tarafından yapılan ödeme geri istenmiştir.

Adana’da bulundukları sırada öğrencilerin yaptıkları harcama 1.097 kuruş olup,

geriye kalan miktar 20.500 kuruş olarak belirlenmiştir435. Bu miktar da geri

gönderilmiştir.

Öğrencilerin yatay hareketliliklerine bir örnek de Diyarbakır ile Halep

Darülmualliminleri arasında gerçekleşen nakillerden verilebilir. Diyarbakır’dan, on

kız öğrenci 1917 senesinde Halep Darülmuallimat’ına gönderilmişti. Özel bütçede

“Avrupa’ya gönderilecek öğrenciler masrafı” başlıklı bir bölüm bulunmaktaydı ve

bu bölüme ayrılan payın, Halep’e gönderilecek öğrencilerin yatılı ücretlerine karşılık

olmak üzere, sarf edilmesi düşünülmüştü. Çünkü iki ödeneğin de (Avrupa ve Halep

için) esasen aynı amaçta olduğu belirtilmişti. Avrupa’ya öğrenci gönderilmesinin zor

olduğu ve erkek öğrencilerin de birçoğunun savaşta olduğu ifade edilmiş, bu nedenle

434 BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09. 435 BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09.

180

“Avrupa’ya gönderilecek öğrenci masrafı” bölümünden Halep’e gönderilcek

öğrenciler için ödenek ayrılmıştır436

Ankara Darülmuallimini’ne de Canik’ten öğrenci gönderilmiştir. Ankara

Darülmuallimini’ne nakl olunan darülmuallimin öğrencilerinin 1917 senesi

masrafları için liva bütçesine daha önce konulan miktar yetersiz kaldığı için 22.913

kuruş daha ilave yapılmıştır437. Çevreden merkeze doğru bir öğrenci hareketliliği

gözlenmektedir. Darülmuallimin bulunmayan yerleşim yerlerinden, darülmuallimini

olan merkezlere öğrenci gönderilmektedir. Öğrencilerin eğitim amaçlı bu

hareketliliği nedeniyle bütçeye ilaveler yapılmaktadır. Bu şekilde her bölgeden veya

yerleşim yerinden, darülmuallimin öğrencilerin okuması sağlanmaktadır. Dolayısıyla

Osmanlı Devleti’nin tüm coğrafyasında, yaygın bir şekilde öğretmen yetiştirme

faaliyeti sürmüştür.

İstanbul Darülmuallimini için de yine farklı coğrafyalardan öğrenciler eğitim

almak üzere getirtilmişti. 11 Mart 1324 (24 Mart 1908) tarihinde Kırım Kazan ve

Kafkaya’nın Müslüman halkından bir grup İstanbul’a gelerek eğitim ve öğrenim

görmek üzere darülmuallimin ve darülfünun’a kabul edilmelerini istemişlerdir438.

Kafkasyalı Kasım ve Fizanlı Ahmet imzalarıyla bakanlığa dilekçe verilmiş,

dilekçede Fizan, Kırım ve Dağıstan ile diğer bölgenin Müslüman halkından çoğunun

darülmuallimin ve darülfünunda okumak istedikleri ifade edilmiştir. Bu öğrencilerin

darülmuallimin ve darülfünunda ders görmelerine izin verilmiştir. Darülfünuna

girmek isteyen öğrencilerden on ikisinin menşei ve öğrenimlerine göre ulum-ı âliye-i

diniye, edebiyat veya fünun şubelerinde okumalarına karar verilmiştir439.

Bu doğrultuda her sene bu bölgenin halkından sekiz öğrencinin de

darülmuallimin-i rüşdiye’ye kayıt ve kabullerine izin verilmiştir. Bu öğrenciler

manevi ve kültürel birikimleri ile ilmi gelişmeler sağlamak üzere geldikleri

İstanbul’da eğitim gördükten sonra, memleketlerine gidecekler, memleketlerine

giden bu öğrenciler bulundukları yerlerde ilmi yaymaya çalışacaklardı. Aynı

zamanda bu öğrenciler, darülmuallimin ve darülfünunda sınıf ve mezuniyet

sınavlarından da muaf tutulacaklardı. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesine kabul 436 BOA., DH.UMVM, 21-46, 1336.Ca.06. 437 BOA., DH.UMVM, 28-18, 1336.L.13. 438 BOA., Y.A.Res, 154-99, 1326.Z.21. 439 BOA., Y.A.Res, 54-59, 1326.Z.21.

181

edilecek bu öğrencilere ayrı bir maaş verilmeyecekti440. Tüm bu imkânların

öğrencilere sağlanması eğitimde adeta bir seferberlik yapıldığını göstermektedir.

Görüldüğü üzere, Osmanlı Devleti modernleşme sürecinde, eğitimin

yaygınlaşmasına büyük önem vermiştir. İstanbul, Adana, Ankara gibi

darülmuallimini olan vilaytlere, gerek çevre sancak ve kazalardan, gerekse Kırım,

Kazan ve Kafkasya’dan öğrenciler, öğretmenlik eğitimi almak üzere getirtilmiştir.

2.3.6.2. Darülmuallimat Öğrencileri

Darülmuallimat 1870’de açılmıştı ve kısa zamanda önemli oranda gelişme

göstererek öğrenci ve muallim sayısı itibariyle oldukça iyi bir noktaya gelmişti.

İstanbul Darülmuallimat’ında 1899-1900 eğitim öğretim yılında 560 kız

öğrencinin eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Bu okulda, aynı tarihte, 19’u bayan, 6’sı

erkek toplam 25 öğretmen görev yapmaktaydı441.

Darülmuallimat’ta öğrenciler öğretmenlik mesleği ile ilgili teorik ve pratik

bilgiler elde ederken, aynı zamanda el işi ve ev idaresi konusunda bayanların bilmesi

gereken temel bilgileri de öğrenmiş olmaktaydılar.

Darülmuallimat öğrencileri 1889 senesinde sarayda açılan sergiye konulmak

üzere el işi, el emeği sanat ürünleri hazırlamışlardı. Bu ürünlerin bedeli 4.200 kuruş

olarak hesap edilmiş ve bu miktarın maliyeden ödenmesine karar verilmişti. Ayrıca

maliyeden ödenen bu para öğrencilere verilecekti442. Darülmüallimatta yapılan el

emeği ürünler sarayı, bakanlığı ve maliyeyi de içine alan geniş bir organizasyon idi.

Bundan dolayı darülmuallimat ve darülmuallimatın çalışmalarının oldukça

önemsendiği söylenilebilir.

Darülmuallimat öğrencilerinin sergiye konulacak ürünleri ile ilgili olarak bir

cetvel hazırlanmıştı. Burada ürünü yapan öğrencinin ismine, yaptığı ürüne, ürünün

sayısı ve bedeline yer verilmiştir.

440 BOA., Y.A.RES, 154-99, 1326.Z.21. 441 Sakaoğlu, age., s.117. 442 BOA., MF.ALY, 7-184, 1308.C.25.

182

Tablo 47. Darülmuallimat’ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El

Emeği Ürünler Öğrencinin İsmi Ürün Aded Kuruş

Darülmuallimat 3.

sınıftan Hikmet Hanım

Masa Örtüsü 1 400

İşlemeli Uçkur 1 20

1. sınıftan Münevver

Hanım

Kaneviçe 1 300

Küçük Peşkir 1 10

2. sınıftan Nazlı Hanım Atlas üzerine işlemeli bohça 1 100

1. sınıftan Hacer Hanım İşlemeli Bohça 1 100

2 sınıftan Mukime

Hanım

İşlemeli Bohça 1 100

İşlemeli Bohça 1 200

1. sınıftan Makbule

Hanım

Beyaz bez üzerine işlemeli makreme 1 70

Mor kadife üzerine işlemeli yastık yüzü 1 70

2. sınıftan Şerife Hanım Mor kadife üzerine sarı işlemeli seccade 1 460

2. sınıftan Zehra Hanım Atlas üzerine işlemeli seccade 1 350

1. sınıftan Sıdıka

Hanım

Kaneviçe üzerine işlemeli yastık yüzü 1 200

1. sınıftan Cemile

Hanım

Siyah terlik yüzü 1 20

Kaneviçe üzerine kuş işlemeli yastık yüzü 1 100


Hanım

Sırma işlemeli çevre 1 30

1. sınıftan Siyah kadife üzerine işlemeli terlik yüzü 1 40

Beyaz ipek mendil 1 20


Hanım

Baş örtüsü 1 40

2.sınıftan Hatice Hanım Beyaz atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 60

2. sınıftan Hacer Hanım Siyah kadife üzerine işlemeli yastık yüzü 1 150

2. sınıftan Kafiye

Hanım

Beyaz bez üzerine işlemeli uçkur 1 10

Atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 160

2. sınıftan Hayriye Küçük peşkir 1 15

183

Hanım

2. sınıftan Rafia Hanım Çubuklu küçük peşkir 1 15

Bez üzerine işlemeli yaka ve kolluk 3 60

Koyu kurşuni atlas üzerine işlemeli sandalye yüzü 1 100

2. sınıftan Sadiye

Hanım

Dokuma esvablık 1 80

2. sınıftan Naciye

Hanım

Kırmızı atlas üzerine işlemeli yastık yüzü 1 150

2. sınıftan Raziye

Hanım

İşlemeli yorgan yüzü 1 240

3. sınıftan Şükriye

Hanım

Kırmızı bez üzerine işlemeli terlik yüzü 1 60

1. sınıftan Mine Hanım Beyaz gecelik gömlek 1 60

1. sınıftan Selime

Hanım

Siyah pike üzerine işlemeli masa örtüsü 1 260

2. sınıftan Emine

Hanım

Açık zeytini üzerine işlemeli seccade 1 250

1. sınıftan Şefika

Hanım

Mor ipek bez üzerine işlemeli küçük masa örtüsü 1 200

1. sınıftan Adile Hanım Küçük gömlek 1 50

3. sınıftan Saliha

Hanım

Sarı işlemeli yastık yüzü 1 100

2. sınıftan Sahure

Hanım

İşlemeli başörtüsü 1 40

Toplam 4200

Darülmuallimat adeta günümüzdeki Mesleki Eğitim Fakültesi veya kız meslek

lisesi gibi çalışarak çeşitli el emeği ürünler ortaya koymuştur. Darülmuallimatta

yürütülen bu çalışmalar öğrencilerin ne tür uğraşlar edindiklerini göstermesi

bakımından önemlidir.

Darülmuallimat okula öğrenci kabulü sırasında kural ve kaidelere uygun

davranmaktaydı ve farklı taleplerle gelenler her kim olursa bu kaideler çerçevesinde

cevap verilmekteydi. Örneğin Topkapı Sarayı matbah-ı amire ocakbaşısı Mahmut

Ağa’nın kızı Emine Hanım Darülmuallimat’a kayıt olmak istemiştir. Fakat

darülmuallimata girmek isteyenlerin öncelikle kız rüşdiyeleri mezunu olması

184

gerektiği belirtilmiştir. Emine Hanım’ın kız rüşdiyesi şehadetnamesi

bulunmamaktaydı ve bu nedenle kaydı yapılmamıştır443.

Darülmuallimat’ı öğrenci sayısı bakımından incelediğimizde İstanbul

Darülmuallimini’ne göre daha fazla bir sayıyla karşılaşmaktayız. Darülmuallimatın

seneler itibariyle ortalama öğrenci sayısının 500 civarında olduğu söylenebilir.

Darülmuallimat'ta 1897-1898 eğitim öğretim yılında 387 öğrenci eğitim

görmekteydi444. 1899-1900 senesi verilerine göre bu rakam 560’a yükselmişti445.

1902-1903 senesinde ise 542 öğrenci öğrenim görmekteydi446

Darülmuallimat’ta öğrenci sayısı bazı seneler bine dahi ulaşmıştır. Okulun 1916-

17 eğitim yılında 803’ü yatılı olmak üzere toplam 1079 öğrencisi bulunmaktaydı447.

2.3.6.3. Öğrenci Kabulü

Darülmuallimin ve muallimata alınacak öğrencilerde aranan şartlar seneler ve

okullar itibariyle bazı farklar ihtiva edebilmekteydi. Bu nedenle darülmuallimin ve

muallimata öğrenci kabulü konusunda aranan nitelikler aşağıda ayrı başlıklarda

verilmiştir.

2.3.6.3.1. Darülmuallimin’e Öğrenci Kabulü

Darülmuallimin açıldıktan sonra, darülmuallimin-i sıbyan mektebine devam

edeceklerden okula yazılan ilk elli öğrenciye Darülmuallimin’de bulunacakları

sürece 30’ar kuruş maaş verileceği duyurulmuştu. Ayrıca okula alınacak öğrencilerin

sarf ve nahv (kelime ve dil bilgisi) ve mantık bilmeleri, Farsçadan bir parça ders

görmüş olmaları, hesap dersinden de dört işlemi yapabilmeleri gerekmekteydi. Bu

şartları yerine getirebileceklerden, giriş sınavına katılmak isteyenlerin maarif

meclisine başvurmaları gerekmekteydi448. Eğitim kurumları öncelikle aradığı

nitelikleri belirterek, öğrenciler arasında bir seçim yapıyordu. Başvurular okul

müdürlüne değil, maarif meclisine yapılıyordu. Dolayısıyla merkezi bir alım

gerçekleştirildiği ifade edilebilir. 443 BOA., MF.MKT, 62-76, 1296.Ca.19. 444 M.S., 1316 senesi, s.639. 445 M.S., 1318 senesi, s.769. 446 M.S., 1321, s.134. 447 Öztürk, age., s.21. 448 BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5.

185

Darülmualliminde mezun olan öğrenciler yerine okula öğrenci kabul

edilmekteydi. Örneğin, 7 Teşrin-isâni 1289 (19 Kasım 1873) tarihinde öğrenimlerini

tamamlayan öğrenciler yerine, öğrenci alınması kararlaştırılmıştı. Darülmuallimine

alınacak öğrencilerin Arapça, Farsça, Hesap ve işlem ile imlâ ve yazı biliyor olmaları

ve serbestçe Türkçe okur olmaları gerekli görülmüştü. Bu vasıfları sağlayanlardan,

mektebe girmek isteyenlerin şevval ayının sonuna kadar maarif meclisine müracaat

etmeleri gerekmekteydi. Belirtilen tarihten sonra gelenlerin kabul edilmeyecekleri de

yapılan ilanda belirtilmişti ve bu ilanı gazeteye de verilmişti449.

Bir başka tarihte düzenlenen ilanda, 30 Teşrin-isâni 1292 (12 Aralık 1876)

tarihinde darülmualliminden mezun olup, şehadetname alan öğrenciler yerine öğrenci

alınacağı ifade edilmekteydi. Bu ilanda da öğrencilerin Arapça tasrifatı (kelime

türetme, çekme) görmüş olması ve Farsça’dan Gülistan’ı okumuş olması, dört işlemi,

yazı ve imlâyı bilmesi ve serbestçe Türkçe okumaları gerekli görülmüştü. Bu

vasıflara sahip öğrencilerin ilan tarihinden itibaren bir ay içinde imtihan olmak için

maarif meclisine müracaat etmeleri gerekmekteydi450. Darülmualliminin sıbyan

şubesine alınacak öğrencilerde aranan niteliklerin okulun kurulduğu ilk yıllardan

itibaren benzer şartlar içerdiği söylenebilir. İstanbul darülmualliminine başvuracak

öğrenciler arasında taşra darülmualliminden mezun olanlar da vardı ve bu

öğrencilerin başvurularında farklı bir yöntem izlenmekteydi.

Buna göre, 1893 tarihli karara göre taşra darülmualliminlerinin ibtidâîye

şubesinden mezun olanlar İstanbul Darülmuallimini birinci sınıfına sınavsız; ikinci

sınıfına sınavla kayıt olabilmişlerdi451.

“Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı” adlı kitapta,

darülmuallimine alınacak öğrencilerde aranan şartlar ayrıntılı bir şekilde belirtilmişti.

Buna göre, birinci sınıfa kabul edilecek öğrencilerin yaşı 15’ten aşağı ve

18’den yukarı olmamalıydı. Mekâtib-i Sultaniye devre-i evvelisinden veya liva

mekteplerinden şehadetnamesi olanlar ile yedi senelik idadiyenin beşinci senesini

tamamlamış olanlar darülmuallimine sınavsız kabul edilmekte, bunların sayısı,

belirlenen oranı geçtiği zaman aralarında müsabaka yapılmaktaydı. Yukarıda

449 BOA., MF.MKT, 21-50, 1291.L.10. 450 BOA., MF.MKT,44-93,1293.L.24. 451 BOA., MF.MKT, 193-75, 1311.B.13.

186

belirtilen şehadetnamelere sahip olmayanlardan, ibtidâî tahsilini tamamlayıp

tasdiknamesi olanlar sınavlarda başarılı olmak şartıyla okula kabul edilmekteydiler.

Sınav yapılacak konular şöyledir452:

I- Ulum-ı Diniye: Akâid ve erkan-ı hamse-i İslam hakkında toplu bilgi

(sözlü)

II- Lisan-ı Osmani: önce yirmi satırlık bir ibare imlâ edilecek ve bu ibare

tamamen okunacak, ondan sonra ibare cümle, imlâ edilecektir. Öğrenciler

yazdıkları müsveddeyi diğer bir kâğıda nakledemeyecekler, yalnız

yazdıklarını tekrar okuyup düzeltebileceklerdir. Sınav heyeti yerine göre

bir yanlışta ve hatanın çeşidi ve derecesine göre yarım veya dört numara

kırabilmektedir. Düzeltme için on beş dakika verilmekte, daha sonra

yazılmış ibaredeki kelime ve cümlelere ait bazı sorular hazırlanıp, kavâid

için bir saat süre tanınmaktadır. Aday, belirli ve basit bir mevzuu üzerine

bir şey kaleme alacak, kitabet için bir buçuk saat verilecek, imlâ

(yazdırma), kavâid ve kitabet için, ayrı ayrı numaralar düzenlenecek ve bu

numaraların (puanların) ortalaması lisan-ı Osmâni puanı olacak,

değerlendirme on üzerinden yapılacaktı. Menşur ve manzum bir parça

yüksek sesle okunacak, sınav heyeti öğrenciye ibareyi okumadan önce,

içeriğine bakacak kadar bir zaman verecekti. Aday öğrenci, okumayı

bitirdikten sonra okuduğunu özetleyecekti. Öğrenciye cümlelerin anlamı

sorulup, adaylar bazı kavâid sorularına da cevap vermek durumundaydı.

III- Hesap: Zihni ve uygulamalı bir hesap sorulmakta, uzunlık, hacim, istiab

ve para karşılaştırmasına dair iki soru yöneltilmekteydi.

IV- Coğrafya: Osmanlı memleketi ve beş kıtaya ilişkin bilgiler sözlü sınavda

sorulmaktaydı.

V- Tarih: İslâm tarihi ve Osmanlı tarihine dair bilgiler sözlü olarak

istenmekteydi.

Darülmuallimine girişte öğrencilerin dini bilgiler, Osmanlıca, matematik,

tarih ve coğrafya alanlarından sınava tabi tutuldukları anlaşılmaktadır.

Osmanlıcaya büyük önem verilmiştir. Öğrencilerin hem okuma, okuduğunu

452 Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, s.3,4.

187

anlama, hem de yazma kabiliyetleri ölçülmektedir. Sınavın uygulanışında

özellikle okuma ve yazma bölümlerine ayrılan süreler dikkate alındığında sınavın

uzun bir süre devam ettiği ifade edilebilir. Sınavda sözlü soruların ağırlıklı olduğu

görülmekte, öğrencilerden herhangibir konu hakkında bir şey yazmalarının

istenilmesi ezbercilikten uzak bir anlayışı yansıtması bakımından dikkate

değerdir.

Darülmualliminlere girmek isteyen kaç öğrencinin olduğu ve bu öğrencilerden

nasıl bir seçim yapıldığı konusunda bir arşiv belgesine de, bu bölümde yer vermek

istiyoruz. Günümüzde üniversiteye başvuran öğrenciler merkezi bir sınava tabi

tutulmakta ve başarılı olanlar puanlarına göre yükseköğretim kurumuna

kaydolmaktadır. Peki cumhuriyetten önce öğretmen yetiştiren bir kuruma girmek

isteyen öğrenciler nasıl bir sınava tabi tutulmaktaydı ve başvuran öğrencilerden ne

kadarı okula kayıt yaptırmaya hak kazanabilmekteydi? Bu sorunun cevabına ilişkin

belgede yer alan bilgiler şu şekildedir:

Darülmuallimin-i Rüşdiye’ye girmek isteyenlere 5 Kanun-ı evvel 1323 (18

Aralık 1907) tarihinde müsabaka sınavı düzenlenmiş ve bu sınava toplam 302 kişi

katılmıştı. Sınava katılanlardan 27 öğrenci Darülmuallimin-i rüşdiye’ye girmeyi hak

etmişti. Öğrenci adayları Kurân-ı Kerim, Arapça, Kavaid-i Osmaniye, İmlâ, Hesap,

Hüsn-ü Hat derslerinden sınava tabi tutulmuşlardı. Darülmuallimin-i Âliye edebiyat

şubesine aynı sene 10: fen şubesine de 10 öğrenci alınmıştı. Bu şubelere sınavla

girenler olduğu gibi bazı okul mezunlarına tanınan haklar nedeniyle sınavsız kabul

edilenler de vardı. Rüşdiye şubesi birinci sınıfına 13 öğrenci sınavsız kabul edilmişti.

Darülmuallimin-i âliye fen şubesine girmek isteyen öğrenci sayısı ise 25’ti. Bu

öğrencilere, rüşdiye şubesi için düzenlenen sınavda uygulanandan farklı olarak

hesap, cebir, hendese gibi derslerden sınav düzenlenmişti453. Dolayısıyla çeşitli

okullardan mezun olanlar arasında darülmuallimne sınavsız girme hakkı olan

öğrenciler vardı ve darülmuallimine kabul sınavla ve sınavsız olarak iki şekilde

yapılmaktaydı. Sınava girenlerin yaklaşık %10’unun darülmualliminin rüşdiye

şubesine kabul edilebildiği anlaşılmaktadır.

453 BOA., İrade Maarif, 1312.R.21, Vesika No:2.

188

2.3.6.3.2. Darülmuallimat’a Öğrenci Kabulü

İstanbul ve bilad-ı selasede bulunan kız rüşdiyelerinin programları 1893

senesinde ıslah edilmiş ve öğretim süresi uzayan okuldan mezun olan bulunmadığı

için, darülmuallimat birinci sınıfına öğrenci bulunamamıştı. Darülmuallimat’a kız

rüşdiyesi mezunlarından ve bilgisi yeterli görünenlerden öğrenciler alınacağı ilanda

ifade edilmekteydi. Okula kayıt olmak isteyen olursa ilan tarihinden itibaren on gün

içerisinde başvuruda bulunmaları istenmişti454. Dolayısıyla önceki senelerde kız

rüşdiyesi mezunlarından öğrenciler darülmuallimata kabul edilmekteydi. Fakat, 1893

senesinde kız rüşdiyelerinden mezun olan bunmadığı için, daha önceki mezunlardan

olup darülmuallimata girmek isteyenlerden veya bilgisi yeterli olanlardan öğrenci

alınabileceği ilanla duyurulmuştu.

Darülmuallimat’a girmek isteyenler sıbyan veya rüşdiye mektebi şehadetnamesi

gösterecekler, bu durumda sınavsız darülmuallimata girebileceklerdi. Şehadetnamesi

olmayanlar ise, bir mümeyyiz heyeti huzurunda sınav olunarak aldığı puana göre

darülmuallimatın iki şubesinden birine kabul edileceklerdi. Mezunlar kız sıbyan

mekteplerinde muallimelik yapacaklardı. Darülmuallimatın sıbyan şubesi mezunları

isterlerse darülmuallimatın rüşdiye şubesine devam edebileceklerdi. Tayin olunan

öğretmenler beş sene görev yapması gerekiyordu ve beş seneden önce görevinden

ayrılmak isteyen olursa öğrencilik sırasında aldığı maaşı geri vermek mecburiyetinde

kalacaktı455.

Yatılı Darülmuallimat’ta okumak amacıyla uzak yerlerden gelen öğrenciler de

bulunmaktaydı. Yatılı darülmuallimata kabul için sağlık raporu istenmekteydi.

Örneğin, İstanbul Darülmuallimatı’na Halep vilayetince seçilmiş olan Naciye ve

Zekiye hanımların kayıtlarının yapılması söz konusu olmuştu ve bu öğrencilerden

belediye tabibliğinden sağlık raporu almaları ve bu raporu okula vermeleri

istenmişti456. İstanbul Darülmuallimat’ına kayıt olmak isteyen öğrencilerin

vilayetlerce seçilerek belirlendiği ve bu şekilde gönderilebildiği de anlaşılmaktadır.

2.3.7. Mezunlar

454 BOA., MF.MKT, 181-28, 1311.Ra.7. 455 Nafi, age., s.486 . 456 BOA., MF.ALY, 33-15, 1330.Z.6.

189

Darülmuallimin ve darülmuallimata kabul edilen öğrencilerin sayılarında yıllara

göre farklılıklar olmuştur. Gerek bu nedenle gerek öğrencilerin devam durumları ile

ilgili olarak, seneden seneye mezun öğrencilerin sayılarının farklı olduğu tespit

edilmiştir. Bunun dışında mezunların tamamı yalnız öğretmenlikle iştigal etmemişti.

Az bir sayı da olsa farklı memuriyetlere yönelenler veya daha üst seviyede bir eğitim

kurumuna gitmek isetyenler yok değildi. Mezunların nerelerde istihdam edildikleri

veya ne işle uğraştıkları hakkında çeşitli belgeler bulunmaktadır. Bu belgelerde

öğrencilerin hangi eğitim kurumunda vazifelendirildiği de yer almaktadır.

Mezunların öğretmenlik yapıp yapmadıkları veya eğitimle ilgili bir görevi yürütüp

yürütmedikleri konumuz açısından önemlidir. Çünkü darülmuallimin veya

darülmuallimatların amacına ulaşmada ne kadar yol katettiğini bu veriler ışığında

değerlendirmek mümkündür.

Darülmuallimin mezunu olup, önemli görevlere gelen kişiler veya gerek eğitim

tarihimizde gerekse sosyal ve siyasi tarihimizde yer edinmiş şahsiyetler

bulunmaktadır. Bunlardan biri de M. Şemsettin Günaltay olup, 1949’da başbakanlık

yapmıştır. 1883 doğumlu olan Ş. Günaltay Darülmuallimin-i Âliye fen şubesinden

mezun olmuştur. Darülmuallimin mezunu olup, bakanlık yapanlar da bulunmaktadır.

Ahmed Şükrü Bey, 1874 doğumludur ve İstanbul Darülmuallimini’nden mezun

olduktan sonra öğretmenlik ve maarif müdürlüğü görevlerini yürütmüştür. 1913

senesinden itibaren de maarif nazırlığı yapmıştır457. Bu örnekleri artırmak

mümkündür.

2.3.7.1. Darülmuallimin Mezunları

Darülmualliminin sıbyan, rüşdiye ve âli şubeleri bulunmaktaydı. Bu şubelerin

her biri her yıl çeşitli sayıda mezun vermekteydi ve mezunlar çeşitli okullara tayin

edilmekteydiler. Mezunların seneler itibariyle sayılarına, isimlerine ve tayin

oldukları okullara mümkün olduğu kadar yer verilmiştir.

Darülmuallimin-i Âliye’de edebiyat, riyaziyat ve tabiiyat şubelerinden

şehadetname alanlarla, sınavlarda başarısız olanların veya sınıfta kalan öğrencilerin

isimleri bir tablo ile aşağıda gösterilmiştir. Öncelikle Dârülmuallimin-i Âliye’nin

457 Ergün, age., s. 143, 180.

190

edebiyat ve fen şubelerinden on altı senede mezun edilenlere ilişkin tabloya

bakabiliriz.

Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye’den 1893-1908 Tarihleri Arasında Mezun

Olanların Sayıları458 Sene Edebiyat Şubesi Fen Şubesi Toplam

1893 10 8 18

1894 5 5 10

1895 5 10 15

1896 - - -

1897 - - 7

1898 - - 10

1899 - - 14

1900 - - 16

1901 7 20 27

1902 9 8 17

1903 10 11 21

1904 11 7 18

1905 10 10 20

1906 8 7 15

1907 9 6 15

1908 8 7 15

Toplam 92 87 238

Tablodan anlaşılacağı üzere, edebiyat ve fen şubelerinden mezun olan öğrenci

sayıları eşit olmayıp, toplam rakamda, edebiyat şubesinden mezun olanlar daha fazla

görünmektedir. 1896 senesinde edebiyat ve fen şubeleri birleştirildiği için o sene

okul mezun verememiştir. 1901 senesine kadar edebiyat ve fen şubeleri ayrımı

olmadan darülmuallimin-i rüşdiye diploması düzenlenmiş, 1901 senesinden itibaren

edebiyat ve fen şubelerinin tekrar ayrıldıkları görülmüştür. Toplam on altı senede

238 mezun veren darülmuallimin-i âliye’de bir senede ortalama on beş mezunla

eğitimin tamamlandığı anlaşılır. Bu rakamın, öğretmen ihtiyacı göz önüne alındığı

zaman oldukça az olduğu ifade edilebilir.

458 Darülmullimine Ait Malumat, agb., 1325.

191

Yukarıda darülmuallimin-i âliyeden 1893-1908 seneleri arasında mezun olanların

sayılarına yer verilmişti. Bu mezunlardan ilk altı yılına ait, darülmuallimin-i

âliye’nin edebiyat ve fen şubelerinden 1893-1899 seneleri arasında mezun olan

öğrencilerin isimleri, memleketleri ve görev yaptıkları yerlere ilişkin tablo aşağıda

gösterilmiştir459.

Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar 1309 (1893) senesi 1310 (1894) senesi 1311 (1895) senesi

İsmail Hakkı Efendi-İzmir-

Encümen-i Teftiş ve Muayene

Memurlarından

Şakir Efendi-Ayaş-Konya

İdadisi Muallimlerinden

Yusuf Efendi-Şumnu

Tahir Rüştü Efendi-Tokat-Sivas

İdadisi Muavin-i Evveli

Zekeriya-Birecik-Diyarbakır


Kadri-Orhaniye

Ahmet Zeki-Asitane-Diyarbakır

Muallimlerinden

Ömer Lütfi-Selanik-Kayseri


Mehmet Sait-Edremit

Mehmet Niyazi-Mudanya Şakir Efendi-Bafra-Yozgat


Abdurrahim

Ömer Fevzi-Köstence-Ankara


İsmail Hakkı-Samsun

Halil-Simav-Üsküp İdadisi

Muallimlerinden

Mehmet-Sürmene-Trabzon


Abbas-Çorum-Mekatibi

Rüşdiye Müfettişi

İbrahim-Sofya-Gelibolu

Muallimlerinden

Hüsnü-Köstence-Adana İdadisi

Muallimlerinden

1896 senesi 1897 senesi 1898 senesi

Haşim Efendi Saib Efendi-Erzurum-Konya

İdadisi muallimlerinden

Abdülvahhab Efendi-Ankara

Reşid Efendi Tahir-Kalecik Şemseddin-Kastamonu

Ali Şefik-Balıkesir-Ankara

muallimlerinden

Kamil-Manastır

459 M.S., 1318 senesi, s.751-753.

192

Osman Ali Rıza-Ruscuk Akil-Kıbrıs

Emin İbrahim-Hemşin Rıfat-Kangırı

Mustafa Galib-Trabzon Müştak-Erzurum

Tevfik Hilmi-İzmir-Midilli İdadisi

muallimlerinden

Mehmet Ali

Ziya-İzmir-Konya İdadisi

muallimlerinden

Mahmut

Hüseyin Sami-Dağıstan Abbas-Hemşin

Hüseyin-Adana Hüsnü-Boyabad

Emin-Asitane

Fuad-Kangırı

Nuri-Kozan

Ali-Taşköprü

Tabloda görüldüğü üzere, mezunlardan biri memuriyete girmiş ve encümen-i teftiş

ve muayene memuru olmuş, diğer taraftan yine mezunlardan biri müfettiş olarak

göreve başlamıştır. Mezunlardan birçoğunun da çeşitli mekteplerde muallimlik

yaptıkları anlaşılmaktadır. Aynı dönemde âliye şubesi fen kısmından mezunların

durumuna ilişkin ayrıntılar da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname

Alanlar460 1893 senesi 1894 senesi 1895 senesi

Mustafa Nuri Efendi-Tikveş-

Edirne İdadisi Muavin ve

Muallimlerinden

Mehmet Fahri Efendi-Asitane Mehmet Efendi-Kastamonu-

Şam İdadisi Muallimlerinden

Süleyman-Köprü-Erzurum


Refet Efendi-Asitane-Ankara

İdadisinden

Şerif-Samsun-Erzurum İdadisi

Muallimlerinden

Abdülcelil-Bandırma-Trabzon

İdadisi muavin-i evveli

Rıfat –Aydın Güzelhisarı Ahmet Şükrü-Kastamonu-

Selanik İdadisi muavinlerinden

Mahmut Nail-Asitane-

Kastamonu muavinlerinden

Abdah-Balıkesir-Konya

muavinliğinden münfasıl

Hafız Mehmet-Sinop-Konya


Ahmet-Filibe Pazarcığı-Haleb


Ali Rıza-Asitane Ahmet Tevfik-Köprülüteke-

Üsküp İdadisi muallimlerinden

460 M.S., 1318 senesi, s.754, 755.

193

Bayram Fehmi-Trabzon İdadisi

muallimlerinden

Mehmet Sabri-Edirne İdadisi

muallimlerinden

Bekir-Niğde- Konya İdadisi

muallimlerinden

Hüseyin Avni Efendi-Yanya


İsmail Hakkı-Balıkesir-

Diyarbakır İdadisi

Muavinlerinden

Mehmet Akif- Tırhala- vefat

etmiştir

Mehmet Tevfik-Elazığ İdadisi

muallimlerinden

İbrahim Fehmi-Tikveş

Darülmuallimin-i Âliye’ye ait şubelerin senede ortalama 5-10 civarında öğrenci

mezun ettiğini görmekteyiz. Âliye şubesinden mezunlar büyük ölçüde idadi

mekteplerinde görev almışlardır.

Yine âliye şubesinden mezun olanlar arasında 1900 senesi mezunlarının

memleketlerine ilişkin bilgiler ise şöyledir:

Tablo 51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun

Olanlar(1900) 461 İsmi Memleketi İsmi Memleketi

Tevfif Efendi Kilis Mustafa Efendi Ereğli

Refet “ Kilis Mustafa Lami Birecik

Rahmi Sivas Abdah Taşköprü

Hüseyin Arabkir Esad İzmir

Said Asitane Hayri Görice

Hamdi Ünye İbrahim Ethem Sivas

Muhiddin Asitane Davud Fahri Niğde

Nail Efendi Bor Emin Pazarcık

Darülmualliminin aliye şubesi 1900 senesinde tek şube olarak eğitim

vermekteydi ve tabloya göre on altı mezun verdiği anlaşılmaktadır. Mezunların

memlektlerinin farklı coğrafi bölgelere ait olduğu gözlenmektedir.

461 M.S.(1319), s.126, 127.

194

1913 senesinde mezun olan öğrencilere de aşağıda yer verilmiştir. Öğrencilerin

mezun olduktan sonra atandıkları yerler ve öğrencilere ait diğer bilgiler bu tabloda

yer almaktadır.

Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde

Mezun Olanlar462 Edebiyat Şubesi

Num

arası

İsmi Babasının

İsmi

Doğum

Tarihi

Doğum

Yeri

Şehadetname Derecesi

ve nereye tayin

oldukları

230 Receb Necati Efendi Halil Efendi 1892 İstanbul İkmal –ala (Bitlis

Sultanisi Türkçe Edebiyat

Muallimliğine)

231 Lütfi Efendi İbrahim Efendi 1892 İstanbul Ala (Urfa İdadisi Tarih ve

Coğrafya muallimliğine)

236 İbrahim Efendi Raif Efendi 1892 İstanbul İkmal-âla (Sınavlara

girerek âla derecesi

almıştır)

237 Hüsnü Tahsin Efendi Puska Ağa 1891 Giresun Aliyülala (Bitlis sultanisi

tarih ve coğrafya

muallimliğine)

249 Mustafa Rahmi Efendi Ömer Lütfi

Efendi

1890 Eskişehir Aliyülala (Erzurum

Sultanisi edebiyat ve

Felsefe Muallimliğine)

252 Kuvaryan Hamparsum 1899 Bayezıd Sınıfta kaldı

Darülmuallimin Edebiyat Şubesi’nden 1913 senesinde altı öğrenci eğitim

görerek mezun olumuş, bunlardan biri de sınıfta kalmıştır. Mezunların idadi ve

sultani mekteplerine tayin edildikleri ve bu şubede 1913 senesinde bir gayrimüslim

öğrencinin olduğu anlaşılmaktadır. Mezun olan öğrencilerden ikisinin İstanbul

nüfusuna kayıtlı, birinin Giresunlu diğerinin de Eskişehirli olduğu görülür. Aynı yıl

diğer bir şube olan tabiiyat şubesinden mezun olanlara ilişkin bilgiler de şu

şekildedir:

462 MF. ALY, 53-13, 1332.M.14.

195

Tablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde

Mezun Olanlar

Tabiiyat Şubesi

Numarası İsmi Babasının

İsmi

Doğum

Tarihi

Doğum

Yeri


214 Ömer Fikret

Efendi

Mehmed

Mevlüd Efendi

1892 Sivas İbka

216 Vehbi Efendi Mehmet Rafet

Efendi

1891 Haleb İkmâl (imtihan icra edilerek

âla dereceye terfi etmiştir)

Beyrut Sultanisi Ulum-ı

tabiye muallimliğine

217 Fevzi Efendi Hafız Hüseyin

Efendi

1891 Üsküb İkmal (İmtihan icra edilerek

ali dereceye terfi etmişti)

220 Numan Efendi Ali Efendi 1891 Peşte Âla (Lefkoşe İdadisi Ulum-ı

Tabiiye Muallimliğine)

225 Hulusi Efendi İmamzade

Ahmet Efendi

1890 İstanbul Ala (Bitlis sultanisi ulum-ı

tabiye muallimliğine)

245 Vehbi Efendi Hafız Ethem

Efendi

1891 Yozgad Aliyülala (İzmir Nehari

İdadisi Ulum-ı Tabiye

Muallimliğine)

247 Fikret Efendi Mesud Efendi 1891 Kilis İkmal (İmtihan icra edilerek

ala dereceye terfi etmiştir)

453 Abdülcabbar

Efendi

Hacı Kasım

Efendi

1887 İskil Ala (Darüşşafakaya tayin

edilmiştir)

Tabloda görüldüğü üzere, tabiiyat şubesinde eğitim gören sekiz öğrencinin de

memleketleri farklıdır. Dersden kalanların tekrar sınava girmek suretiyle sınıflarını

geçmesinin ardından, bu öğrenciler çeşitli okullara tayin edilmişler, yalnız bir

öğrenci sınıfta kalmıştır.

Darülmuallimin-i Âliye’ye ait bu şubelerin dışında, 1913 senesinde riyaziyat

şunesinin de olduğu görülür ve bu şubeden kaç öğrenci mezun olduğuna ve nerelerde

istihdam edildiklerine ilişkin tabloya aşağıda yer verilmiştir.

196

Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun

Olanlar463

Numarası İsmi Babasının

İsmi

Doğum

Tarihi

Doğum

Yeri


200 Halid Efendi Osman 1890 İstanbul İkmal – âli (Bitlis

riyaziye muallimliğine

tayin)

204 Süleyman

Efendi

Ali Ağa 1890 Üsküb Aliyyülâlâ (Gelenbevi

Sultanisi Riyaziye

Muallimliğine)

207 Lütfi Efendi Mustafa

Efendi

1892 Antalya Aliyyülala (Trabzon

Sultanisi Riyaziye

Muallimliğine tayin)

211 Abdülcabbar

Efendi

Mahmud Ağa 1885 Akhisar İbka

212 Ali Rıza Efendi Kadri Ağa 1890 İstanbul İbka

240 Ermenak

Efendi

Patos Ağa 1886 Maraş Aliyyülâlâ (İzmit

Riyaziye

Muallimliğine)

Darülmuallimin-i Âliye riyaziyat şubesinden 1913 senesinde dört öğrencinin

mezun edilip, bunların da çoğunlukla Sultaniye mekteplerinde görev aldıkları

anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin-i Âliye’nin farklı şubelerinden mezun olan ve ataması yapılan

öğrenci sayısının gerek 1913 senesinde gerekse önceki yıllarda fazla olmadığı

belirtilebilir. Çünkü her bir şubeden ortalama beş-altı öğrenci mezun olmuştur.

darülmuallimindeki diğer bir şube olan rüşdiye şubesine baktığımız zaman ise,

mezun olanların sayısının daha fazla olduğu görülür. Darülmualliminin rüşdiye

şubesinden ilk yıllarda mezun sayısı, okula kaydolan öğrenci sayısı dikkate

alındığında sayısı az olabilmekte idi. Bu şubeden 1888 senesi ve sonrasında mezun

olanlara ilişkin bilgilere aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.

463 MF. ALY, 53-13, 1332.M.14.

197

Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren

Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri464 1304 (1888) 1305 (1889) 1306 (1890) 1307 (1891)

Ahmet Rüştü Efendi Nuri Efendi Ali Rıza Efendi İlyas Efendi

Mehmet Cemal Hüseyin Efendi Yusuf Kenan

Ziya Mehmet Tayyib Mehmet Cevdet

Eyüb Mehmet Hüseyin Osman Hilmi

Nuh Mehmet Vasıf Abdah

Hüseyin Aziz İsmail Sabri

Fuat İsmail Asım Ali Rıza

İsmail Osman Ahmet Ali

Mehmet Halid Hüseyin Veysel

Hüsnü Abdurrahman Mustafa Mahmut

Hüsnü Mehmet Tevfik Hamid

Mehmed said Ahmet İbrahim Abdah

Abdülkadir Emin Ali Arif

İsmail Şehabettin Bekir Hüsnü

Süleyman Eşref Vasıf Hüsnü

Ahmet Şakir Mehmet Hüsnü

Abdah Hüsnü Ali Osman Tevfik

Hüsnü Bekir Latif İbrahim

Bekir Hakkı Tahir Mehmet Hakkı

İzzet Abdurrahman Süleyman

1888 senesinde Abdurrahman Ahmet Mustafa

Toplam 19 Hüseyin Mustafa Bayram

Öğrenci mezun Mehmet Ali Ahmet Mustafa

edilmiştir. Ali Ahmet İsmail Hakkı

Mehmet Hüseyin İsmail

Mehmet Ahmet Fazıl Abdüllatif

Ali Ethem Muharrem

Kadri Abdülhamit Osman

İsmail Kamil Mehmed Said

Abdülkerim

1889 senesinde 1890 senesinde Tahir

464 M.S.,(1318), s.740-747.

198

Toplam 29 öğrenci Toplam 29 öğrenci Mustafa

Mezun olmuştur Mezun olmuştur. Ahmet Tevfik

Mustafa

Mehmet ; Halil; Hüsnü

Hüsnü; Emin; Mehmet

Lütfi; Ali;Ali

Abdüllatif;Ömer,

Mustafa; Ahmet Sezai

Resmi; Hıfzı

1891’de 49 öğrenci

mezun olmuştur.

1308 (1892) 1309 (1893) 1310 (1894) 1311 (1895)

Abdülcelil Efendi Rüştü Efendi Mustafa Efendi Tahir Efendi

Ahmet Zeki Abdah Hüsnü İbrahim

Niyazi Rıfat Osman Mahmut

Ali Rıza Refet Mustafa Mehmet Saib

İsmail İbrahim Mehmet Tevfik Hüseyin

Hafız Hüsnü Ali Rıza Abdurrahim Abbas

Ömer Fevzi Abdülkerim Mehmet Sabri Ahmet Kenan

Mehmet Şakir Mehmet Hilmi Halil

İslam Mehmet İbrahim Halil

Mustafa Rami İbrahim Ömer Kadri Ragıb

Mustafa Hilmi Mehmet Osman Azmi

İbrahim Ahmet Adil Ethem

Salih Ali Rıza Mehmet Hilmi Bayram

Osman Mehmet Tevfik Murat Rüştü Emin

Ahmet Haşim Ali Rıza Mustafa Cafer

Bekir Ali Rıza Mehmet İbrahim

Mehmet Zeki Mehmet Mehmet Rasim Ahmet Tevfik

Osman Feyzi Hüseyin Ali Rıza

Mustafa Ömer Lütfi Mustafa

Osman Hafız Şerif

Ahmet Tevfik Abdülhamid

Abbas Hayri Hüsnü 1894’te 19 1895 senesinde

Emin Mehmet Öğrenci mezun 18 öğrenci

Abdullah Hilmi Hafız Mehmet Edilmiştir Mezun olmuştur.

Abdülhakim İsmail

199

Hayrettin Kadri; İsmail; Mustafa

Rıfkı; Mehmet Emin

Mehmet Şükrü Yusuf

Abdurrahim

İsmail Hakkı

1892’de 27 Hüseyin

Öğrenci mezun Mustafa Hulusi

Olmuştur. Ahmet Hamdi

1893’de 35 öğrenci

mezun olmuştur

1312 (1896) 1313 (1897) 1314 (1898) 1315 (1899)

Abdulvahhab Efendi

(Ankara)

Ahmet Rıfat Efendi-

Kilis

Abdullah Efendi- Kemalettin Efendi-

Asitane

Mehmet Ali

(Eskişehir)

Mehmet Tevfik-Kilis Ahmet İzzet-Silistre Mehmet Nuri-İbradi

Bekir Sıtkı (Pervadi) Said-Asitane Şükrü-İbradi Salih-İnebolu

Mehmet –İzmir Muhiddin-Asitane Bahaddin-Ünye Kamil-İbradi

Hafız Hüsnü-Boyabad Yunus-Karaman Mustafa-Isparta Şevket-İnebolu

Mustafa-Sinop Ahmet Nail-Bor Mehmet İzzet-Varna Seyfettin-Priştina

Ahmet Akil-Kıbrıs Ahmet Necib-Nevşehir Fazıl-Mangalya İsmail Hakkı-

Karahisar

Şükrü-Kayseri Ahmet Hamdi-Ünye İzzet-Asitane Mustafa Şükrü-İbradi

Mehmet Refet-Ankara Mustafa Zihni-Ereğli Osman-Ankara İsmail –Tekfurdağı

Hafız Hakkı-Pazarcık İbrahim Fahri-Babaeski Ahmet Ziya-Palu Hüsnü Talat-Bolu

Osman-İnebolu Hüseyin-arbekir Hüseyin-Tırnova Ahmet Hulusi-

Nevşehir

Abdah-Taşköprü Ahmet Talat-Aydın Saib-Kavala İbrahim-Hemşin

Mehmet Emin-Asitane Mehmet Azmi-

Karaman

İbrahim-Rize Bahattin-Of

Mustafa Esat-İzmir Abbas-Vidin Abdülaziz

Hüsnü Rüşdü İbrahim-Temirci İbrahim Edib-

Kastamonu

Hakkı Şinasi-Hemşin

Fuat-Kangırı Mustafa Reşat-Kavala Cemal-Niğde Ahmet Nuri-Asitane

Mehmet Emin-

Pazarcık

Abdulmümin-Kavala Raşid-Mamuratülaziz Yusuf-Terme

Ahmet Hilmi Mehmet Rıfat-İzmid Ömer-Zile

Hüsnü Hilmi-Kazan Galib-Yanya

200

Hafız Kamil-Asitane 1897’de 18 1898’de toplam Ali Osman-Bolu

1896’da 20 Öğrenci mezun 17 öğrenci mezun

edilmiştir

İsmail Hakkı- Of

Öğrenci mezun Olmuştur. 1899’da 21 öğrenci

Olmuştur. Mezun edilmiştir.

Darülmualliminin rüşdiye şubesinden mezun olanların 1899 senesine kadar ki

sayısı ve isimleri tablo halinde verilmiştir. Bu tarihten itibaren devam edecek olursak

1900 senesinde mezun olanlarla ilgili dökümanda mezunların memleketlerine de yer

verilmektedir ve bununla ilgili tablo da aşağıda yer almaktadır.

Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak

Mezun Olanlar (1900) 465 İsmi Memleketi İsmi Memleketi

Mehmet Efendi Sarıyar Mehmet Bekir Kemah

Hafız Emin - Ahmed Hamdi Tiran

Ahmet İbradi Şakir Yozgad

Abdurrahman Dursun Zile Hüseyin Hüsnü Midilli

Yakup Kırkağaç Şevket Asitane

Abdurrahman Fikri Şam Akif Selanik

Ahmet Asım Mersin Said Akka

Mustafa Said Ereğli Abdülhamid Arabkir

İbrahim Sırrı Bosna İsmail Sinop

Hüseyin Tikveş Derviş Yafa

Abdah Bosna Hüsnü Hilmi Safronbolu

Abdüssaid Keçiborlu

Darülmuallimin-i rüşdiye şubesinden 1888 senesinde 19; 1889 senesinde 29;

1890 senesinde 29; 1891’de 49; 1892’de 27; 1893’de 35; 1894’de 19; 1895’de 18;

1896’da 20; 1897’de 18; 1898 senesinde 17; 1899 yılında 21 öğrenci mezun

olmuştur. 1900 senesinde ise 23 öğrenci mezun edilmiştir. Dolayısıyla 1884-1900

seneleri arasında Darülmuallimin-i Rüşdiye’den toplam 324 öğrenci mezun olmuştur.

465 M.S., (1319), s.126.

201

Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet öncesinde 18.893 sıbyan mektebi; 3.057 adet

iptidaiye mektebi olmak üzere toplam 21.940 ilköğretim okul bulunmaktaydı. 1913-

1914 eğitim yılında ise, erkek öğretmen sayısı 11.737, kadın öğretmen sayısı ise

3.373’tü466. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’ndeki toplam okul ve öğretmen sayıları

dikkate alındığında darülmuallimin ve darülmuallimatların, mezun ettiği öğrenci

sayısı itibariyle yeterli olmadığı anlaşılmaktadır. Öğretmen yetiştiren kurumların

sınırlı sayıda mezun verebildiği görülür. Ayrıca seneden seneye mezun sayıları

değişmekte olup, belli bir standart yakalanamamıştır.

1893 senesi kanun-ı evvel ayında rüşdiyeler hakkında maarif nazırının bazı

açıklamaları olmuştur. Buna göre Darülmualliminin rüşdiye şubesinden şehadetname

alanların nizamname gereğince ilk olarak üçüncü derece rüşdiyelerde istihdam

edilmelerine karar verilmiştir. Daha sonra kıdemlerine ve ehliyetlerine göre terfi

eden muallimler, ikinci ve birinci derecede rüşdiye muallimliklerine tayin

olabileceklerdi. Buna göre rüşdiye mektebi üç sınıf üzere belirlenmekteydi. Hangi

rüşdiye mektebinin kaçıncı dereceye tekabül edeceği rüşdiye mektebinin

özelliklerine göre tespit edilmişti. Hangi merkezlerde ne kadar rüşdiye mektebi

bulunduğu, her birinin kaç öğrenciye sahip olduğu ve mekteblerin bulunduğu bölge,

rüşdiye mekteplerinin derecesinin tayininde dikkate alınmıştı467.

Darülmuallimin mezunlarının büyük bir bölümü öğretmenlik yapmaktaydı.

Bazıları da belli bir süre öğretmen olarak görev yaptıktan sonra görevinde

yükselebilmekteydi. Müfettişlik bu görevler arasındaydı.

Müfettişliğin darülmuallimin mezunları arasında istenilen bir görev olduğu

tarihi vesikadan anlaşılmaktadır. Yozgat Sultanisi’nde öğretmenlik yapmış olan

Abdülhamit Hamdi Efendi darülmuallimin-i rüşdiye mezunu olup, Ankara maarif

müdüriyetine bir dilekçe yazmıştır. Bu dilekçede kendisinin darülmuallimin mezunu

olmasına rağmen istediği Avanos kazası tedrisat-ı ibtidâîye müfettişliğine

getirilmediğini ifade etmiş ve bu göreve meslekten olmayan bir memurun tayin

edildiğini belirtmiştir468. Hamdi Efendi müfettişliğin kendi hakkı olduğunu iddia

etmiştir.

466 Batır, agt, s.40, 225. 467 BOA., MF.MKT, 191-141, 1311.C.29. 468 BOA.,MF.HTF, 6-143, 1337.R.6.

202

İstanbul Darülmuallimini mezunlarının çoğu İstanbul’a tayin olmakta veya

İstanbul’a tayin olmak istemektedirler. Bu nedenle taşra muallimliklerinde uzun süre

muallim tutabilmek güç olmuştu. Bu duruma bir çözüm bulmak amacıyla,

darülmuallimin mezunlarının taşra rüşdiye mekteplerinde beş sene zorunlu olarak

görev yapmalarının sağlanması düşünülmüştür. Taşra darülmualliminlerinde en az

beş sene görev yapmayan muallimlerin İstanbul’a tayininin yapılmamasına karar

verilmiştir. Taşrada boş kadro oldukça muallimlere teklif edilecekti. Üç defa teklifi

reddedenden, kendisine okulda iken verilen aylıkların geri alınmasına 26 Mart 1325

(8 Nisan 1909) tarihinde mekâtib-i rüşdiye idaresi’nce karar verilmiştir469.

Darülmuallmin-i rüşdiye ve ibtidâîye mezunlarından, muallimlik ile

yetinmeyerek hukuk mektebine devam etmek isteyenler de olmaktaydı. Bu nedenle

taşra mekteplerine muallim bulunamamakta idi.. Fakat rüşdiye muallimliği maaşında

yapılan iyileştirmeler sonrasında, mezunlardan taşra rüşdiye muallimliklerine ilgi

artmaya başlamıştır470. Dolayısıyla, öğretmenliğe ilgi ile maaş miktarı arasında bir

orantı bulunmaktadır. Öğretmenlere verilen maaş miktarı yükseldikçe, öğretmenliğe

rağbet artmıştır.

Darülmuallimat mezunlarından özel okul açanlar da bulunmaktaydı. Bunlardan biri

de Emine Hanım’dır. Emine Hanım Darülmuallimat-ı Âliye Ana Muallimi

kısmından 1916 senesinde aliyyülâlâ derece ile mezun olmuştur.. Daha sonra 700

kuruş maaşla Tekfurdağı’nın Malkara kazası Ana Mektebi muallimliğine tayin

edilmiştir. Fakat atandığı yere gitmemiş ve bu nedenle istifa etmiş sayılmıştır. Bunun

üzerine, Emine Hanım, Bakırköy’de özel bir ana mektebi açmak istemiş ve bunun

için izin alması gerekmiştir. İzin için, Emine Hanım’dan tercüme-i hal varakası talep

edilmiştir. Durumu inceledikten sonra, kendisine okulun açılması için bir mahzur

olmadığı ifade edilmiştir471.

Darülmuallimin mezunu olanlardan özel okul açmak isteyenler de vardı. Ücretli

olmak üzere, 6 sınıflı bir özel okulun açılması için Adana Darülmuallimini müdür

yardımcısı, maarif nezartinden bir talepte bulunmuştu. Aynı zamanda

darülmuallimin-i âliye mezunu olan müdür yardımcısı Kilis kasabasında erkek

469 BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23. 470 BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23. 471 BOA., MF.HTF, 9-7, 1338.Za.24.

203

öğrenciler için bir okul açmak istemiş, 13 Teşrin-i evvel 1335 (13 Ekim 1919)

tarihinde yapılacak okul için ruhsat talebinde bulunmuştur472.

Darülmuallimin mezunlarından bazı öğrenciler Darülfünun okumak

istemişlerdir. Bilindiği üzere nizamnameye göre, darülmuallimin mezunları on sene,

darülmuallimat mezunları da sekiz sene mecburi hizmetle yükümlülerdir. Darülfünun

mezunlarının bir kısmı daha önce darülmuallimat’ta eğitim görmüş ise,

darülmuallimat mezunları gibi resmi okullarda sekiz sene çalışmaları gerekmektedir.

Bunlara memuriyet teklif edilemez ise, boş kadro yok ise, özel okullarda davete göre

müdürlük, muallimlik gibi görevleri yürütmelerinde şimdilik sakınca

görülmemiştir473.

Darülmuallimin mezunlarından özel okul açanlar, daha üst seviyede bir mektepte

okuyanlar, müfettiş olanlar bulunduğu gibi, çeşitli okullarda müdürlük yapanlar da

vardı. Örneğin, Konya İdadi Mektebi Müdürü, Adana’ya tayin olunca, Konya

Darülmualllimin Muallimi Haydar Efendi İdadi Mektebi müdürlüğüne 1890

senesinde getirilmişti474.

Darülmuallimin veya muallimatta muallimlik yapanlar aynı zamanda bulunduğu

merkezdeki bir başka okulda açık olan dersleri yürütebilmekteydi. Örneğin, Ankara

Darülmuallimini muallim-i evveli, aynı zamanda Ankara idadi mektebindeki

coğrafya, hendese veya lisan-ı Osmani ve belagat derslerinden bir veya ikisinin

kendisine verilmesini 1890 tarihinde talep etmişti475. Günümüzde öğretmenlerin

farklı okullara görevlendirildiği bilinmektedir. Bunun dışında, öğretmenin hesap

veya coğrafya derslerini branşa bakılmaksızın yürütmek istediği görülmektedir.

Bakanlık öğretmen adaylarının, öğretmenliğe atanmaları esnasındaki verdikleri

bilgileri gerektiğinde teyit etmekteydi. Bunu yaparken de, aday darülmualliminden

mezun ise bu okuldan bilgiler alınmakta ve kontrol buna göre yapılmaktaydı.

Örneğin Karahisar’lı olup, 1889 senesinde darülmuallimin-i rüşdiyeden şehadetname

almış olduğunu ifade eden, Mustafa Efendi’nin şehadetname alıp almadığı ve

şimdiye kadar bir memuriyete girmemesinin sebebi, bakanlık tarafından

araştırılmıştır. Bu amaçla, Darülmuallimin-i rüşdiye müdürlüğüne 1890 senesinde 472 BOA., MF.HTF, 8-40, 1338.S.2. 473 BOA., MF.HTF, 9-58, 1339.Ra.15. 474 BOA., MF.ALY, 7-52, 1308.S.29. 475 BOA., MF.ALY, 7-185, 1308.C.25.

204

muallimle ilgili bilgiler sorulmuştur. Verilen cevapta Mustafa Efendi’nin vasat

derecede okuldan mezun olduğu ve memuriyet beklediği söylenmiştir476.

Darülmuallimin muallim adaylarına şehadetname verirken muallim vekillerine

de ehliyetname vermekteydi. 15 Mart 1923 tarihinde geçici olarak tayin olunan

muallim vekillerinin maaşlarının asıl öğretmenlerin tabi olduğu şartlara eşit

kılınmasına karar verilmişti. Muallim vekilleri geçici olsa da asilin yerini aldığı için

bunların da asil öğretemenler gibi haklara sahip olması gerekli görülmüştü477.

Örneğin, 23 Şubat 1337 (23 Şubat 1921) tarihinde ki Layiha-i Kanuniye ile

silâhaltına alınan ve henüz dönmeyen öğretmenlerin yerlerine diğer asıllarının

tayinine karar verilmişti478.

Öğretmen adaylarına uygulanacak sınav usulü ile ilgili olarak cumhuriyetin

ilanı sonrasında bir kanun hazırlanmıştır. Buradaki hususlar öğretmen adaylarının

öğretmenliğe atanmalarındaki işlemleri somut olarak göstermesi bakımından

önemlidir.

Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk imzası ile, 7 Haziran 1925

tarihinde yürürlüğe giren orta tedrisat muallimleri kanunun 7. maddesi gereğince,

sınavla öğretmen olmak isteyenlere yapılacak sınav usulü hakkında on yedi maddelik

bir talimatname hazırlanmıştı. Buna göre, öğretmenliğe geçmek isteyenler bu

talimatname hükümlerince sınava tabi tutulacaklardı. Orta tedrisat muallimi olmak

isteyenlerin; Türk olmaları, yaşlarının 20’den aşağı ve 45’den yukarı olmaması,

cinayet ile mahkûm olmaması; öğretmenliğe engel bir halinin bulunmaması; tam

devreli lise, yedi senelik idadi, dört veya beş senelik muallim mektebi

şehadetnamesine sahip olması gerekmekteydi. Muallim mektebi mezunlarının en az

iki sene ilkokullarda öğretmenlik yapmış olmaları şarttı. Öğretmenliğe başvuranlar

her sene mayıs ayı içerisinde kendi el yazısı ile yazmış olduğu dilekçeyi doğrudan

maarif vekaletine verecekler, bu yazıya istenilen belgeleri ekleyeceklerdi. Müracaat

zamanı geçtiksen sonra o sene içerisinde başvuru yapılamıyordu. Adayların sınava

tabi tutulduğu dersler şöyledir: Türkçe, tarih, coğrafya, malumat-ı tabiye, fizik,

kimya, riyaziye ve iktisadiye. Sınavların yapılacağı günler yüksek muallim mektebi

476 BOA., MF.ALY, 7-189, 1308.C.29. 477 BCA., 30.10.143.23.5 478 BCA., 30.18.1.1.2.36.14.

205

müdürlüğünce bir program düzenlenerek haziran ayının son haftasında öğrencilere

bildirilecekti. Sınav yazılı olarak, İstanbul’da yüksek muallim mektebi müdürü

başkanlığında darülfünun emini ve müdür tarafından seçilen dört kişilik bir heyet

tarafından yürütülecekti. Diğer yerlerde ise en büyük mülkiye memurunun

başkanlığında maarif müdürü ile lise ve muallim mektebi bulunmayan yerlerde orta

mektep müdürleri ve bunlar tarfından seçilen iki öğretmenden oluşan bir heyet

tarafından sınav yapılacaktı. Sınavlar belirlenen program çerçevesinde temmuz

ayının birinden on beşine kadar devam ediyordu ve öğrenciler belirtilen gün ve saatte

sınav yerinde bulunmak zorundaydılar. Talimatnameye göre, her sınav en fazla dört

saat devam edebilir. Öğrenciler sınav sırasında herhangi bir şekilde dışarı çıkmaları

ve sınav olanlarla konuşmaları yasaktır. İstanbul yüksek muallim mektebinden gelen

sınav sorularını içeren mühürlü zarf incelendikten sonra bir heyet huzurunda alelnen

açılması gerekmektedir. Sınav bittikten sonra cevap kâğıtları yine heyet huzurunda

kapatılarak üyeden her ikisi tarafından mühürlenip ve postaya verilir. Sınav evrakları

heyet tarafından onaylanacak ve her öğrenciye ait evrak ayrı bir zarfa konarak ve

mühürlenerek, yüksek muallim mektebi müdürlüğü bu evrakı ilgili olan ders

zümresinden üç kişiye incelettirecekti. Talimatnameye göre, uzmanlar verdikleri

notu sınav kâğıtlarını hem rakam hem yazı ile yazarak altına imza atacaklar, daha

sonra evrakı müdürlüğü iade edeceklerdi. Sınavlarda en yüksek not 10’du ve başarılı

olmak için her dersden en az yedi puan almak gerekmekteydi. Başarılı olanlar orta

tedrisat kanununun 7. maddesi gereğince muallim muavinliği hakkına sahip

olacaklardır. Staj görmek üzere bakanlık tarafından liselerin birinci devrelerine ve

muallim mekteplerine stajer unvanı ile tayin olmaktadırlar. Bu şekilde göreve

başlayan aday bir sene çalışmakla mükelleftir479. Öğretmenliğe alımdaki bu şartlar

cumhuriyet dönemi ile ilgilidir. Fakat, talimatname öğretmen tayini ile ilgili

hususları ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır ve tarihte öğretmenlerin nasıl

görevlendirildiklerini göstermektedir. Darülmuallimin ve darülmuallimatlar muallim

mektebi olarak cumhuriyet sonrasına taşınmışlardı. Osmanlı Devleti döneminde

öğretmen alımı ile ilgili hususlar ise şu şekildeydi:

479 BCA., 30.18(20).01.01.14.35.16.

206

Darülmuallimin mezunları çoğunlukla okulu bitirdikleri sene bir memuriyete

veya muallimliğe tayin edilmekteydiler. Fakat bazen mezunların atamayı bekledikleri

ve bu bekleme süresinin uzadığı da olmuştur. Bu nedenle mezun öğrenciler

hükümete dilekçe yazarak atanmalarını talep etmişlerdir. Bunlar arasında darülfünun

mezunları da bulunmaktadır ve bu mezunlar da öğretmen olmak istiyorlardı.

Darülmuallimin mezunu olup, muallimliğe atanamayanlar olduğu gibi darülfünun

mezunlarından da muallimlik etmek isteyenler bulunmaktaydı. Darülmuallimin

mezunlarından Bekir Lütfi , Mahmut Nedim, Celalettin, Ahmet Şevki ve darülfünun

mezunlarından Ahmet Rasim, Süleyman Servet, Mustafa Zühtü, Mehmet Emin ve

Şevket Hüseyin ile Osman Efendiler hükümete yazdıkları Temmuz 1907 tarihli

dilekçelerinde, eğitim ve öğretimlerini tamamlayıp şehadetname aldıkları halde

henüz bir muallimliğe tayin edilmediklerini ifade etmişlerdi. Sadrazam bu konuda

“madem ki mektepler açılmaktadır, o halde buradan yetişenler arasında bir farkın

olmaması gerekir” şeklinde düşüncesini ifade etmiştir. Darülfünun ve

Darülmuallimin mezunlarından 190 öğrenci bakanlıkta ve diğer devlet dairelerinde

görevlendirilmiş, yalnız 40-60 kişi kadar açıkta kalmıştı. Bunların da muallimliklerde

ve diğer kalemlerde boş kadrolar bulunduğu takdirde tayin edilecekleri kendilerine

söylenmiş, kendilerine bir an evvel memuriyetlere atamalarınnın yapılacağı

konusunda taahhüdde bulunulmuştur480. Darülmuallimin ve darülfünundan mezun

öğrencilerin sayısı ile boş kadroların sayısı arasındaki rakamsal farkın fazla olmadığı

anlaşılmaktadır. “Her darülmuallimini bitiren öğrencinin mezun olur olmaz bir yere

atanacağı” anlayışının hâkim olduğu görülmektedir. Günümüzde bu anlayışın

değiştiği öğretmen adaylarının sayısının fazlalığından anlaşılmaktadır.

Mekteplerde muallimliğin farklı basamakları bulunmaktaydı ve bu

basamaklar arasında maaş farkı da bulunmaktadır. Bu nedenle öğretmenler en üst

basamağa ulaşmak isteğindeydiler. Fakat bu basamak için çeşitli koşullar

aranmaktaydı. Rüşdiye mektebinde muallim sani olan Abdullah Efendi maaşının

yetmediği gerekçesi ile açıkta olan muallim-i evvelliğe geçmek istemişti. Fakat

Rüşdiye muallim-i evvelliğine tayin olmak için İstanbul Darülmuallimininden mezun

olmak gerekliydi. Abdullah Efendi, muallim-i evvel olabilmek için sınava girmek

480 BOA., MF.MKT, 1016-47, 1325.Ş.8.

207

istemişti. Fakat rüşdiye muallim-i evvelliği için İstanbul Darülmuallimini mezunu

olmasının gerekli olduğu, kendisine cevap olarak bildirilmiştir. Dışarıdan sınav ile

muallim tayin edilmesi şeklinde bir uygulama da yapılmamaktadır. Abdullah Efendi

bir iki senedir öğretmenlik yapmıştı. Bu nedenle terfi ettirilmesi de uygun

görülmemiştir481. Öğretmenlerin terfi edebilmeleri için beş sene hizmet etmesi

koşulu aranmaktaydı. Bunun yanında darülmualliminin rüşdiye mezuniyeti arandığı

da görülmektedir.

Sonuç olarak, darülmuallimin ve darülmuallimat mezunlarının büyük bir kısmı

öğretmen olmaktaydı. Bir kısmı görevinde yükselerek, maarif müdürü veya

müfettişliğe geçmekteydi, bir kısmı da özel okul açmıştı veya bunun için girişimde

bulunmuştu. Bazı mezun öğrenciler ise okuduğu yerin bir üstünü okumak için uğraş

vermekteydi. Mezunların büyük bir kısmının ataması, okulu biter bitmez

gerçekleşmekteydi.

2.3.7.2. Öğretmenliğe Geçiş

Darülmuallimin mezunları göreve atanırken başarı dereceleri ve sıraları göz

önünde bulundurulmaktaydı.482 Boş kalan öğretmenlik kadrosuna atama yapılmak

istendiğinde, dönemin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi’de yapılacak atamaya

ilişkin ilan yer alıyordu.

Takvim-i Vekayi’de 1913 senesinde maarif nezareti tarafından verilen ilanda

“Darülmuallimin şehadetname veyahut ehliyetnamesine haiz ve elyevm açıkta

bulunan muallimlerden Ankara vilayeti dâhilindeki mekâtib-i ibtidâîyeye hazineden

mahsus ücret, üçer yüz kuruş maaş ile tâlib olanların tedrisat-ı ibtidâîye idaresinin

birinci şubesine müracaat eylemeleri”483 şeklinde bir yazı bulunmaktadır.

Vilayet darülmualliminlerindeki boş muallimlik kadrolarına da aynı şekilde atama

yapılmaktadır. 1914 senesindeki ilanda “Erzurum darülmualliminin 800 kuruş

maaşla ziraat ve iktisat-ı zirai muallimliği münhaldir. Tâlib olanların tedrisat-ı

ibtidâîye idaresinin birinci şubesine müracaat eylemeleri”484 şeklinde bir yazı ile

karşılaşmaktayız. Buradan öğretmenlik başvurusunda bulunacakların, ister 481 BOA., MF.MKT, 459-19, 1317.Ra.28. 482 Başer, age, s.23. 483 Takvim-i Vekayi, 24 Teşrin-i evvel 1329, s.4. 484 Takvim-i Vekayi, 15 Mart 1330, s. 2.

208

ibtidâîyedeki muallimlik için, isterse darülmuallimindeki boş kadro için başvuruda

bulunsun, aynı yere yani tedrisat-ı ibtidâîye idaresine başvurdukları anlaşılmaktadır.

İdadi mekteplerinde öğretmenlik yapmak hakkı âli mektepler ile

darülmuallimin mezunlarına verilmekte idi. 17 Haziran 1310 (29 Haziran 1894)

tarihinde bakanlığa bir dilekçe verilmişti. Dilekçeye konu olan şahıs, Edirne İdadi

Mektebi’nde beş sene eğitim gördüğünü ve şehadetname aldığını söylemiştir. Bir

sene de İstanbul’da mülkiye mektebine devam etmiş ve bir iki dersten de imtihan

vermiştir. Fakat bazı nedenlerden dolayı okula devam edememiş, Kırkkilise İdadi

Mektebi’nde açık bulunan muallimliğe tayin olunmak istemiştir. Bakanlığın, Edirne

vilayeti maarif müdürlüğüne gönderdiği yazıda; “idadiye muallimlikleri Mekâtib-i

âliye ve darülmuallimin mezunlarına verilen bir hak olup, dilekçede belirtilen isteğin

kanun ve kurallara aykırı olduğu” ifade edilmiş, idadi mektebinde açık görünen

muallimliğe de uygun birinin seçilerek tayin edilmesi gereği belirtilmiştir485. Kanun,

talimatname veya nizamnamelerde olmasına rağmen bazı maddelerin uygulamada

nasıl bir şekilde yürütüldüğü önemli bir konudur. Çoğu meseleler kanun ve

yönetmeliklerde yer alır. Fakat uygulamada bazı aksaklıklar yaşanabilir. Burada

gördüğümüz örnekte ise, öğretmen ihtiyacının olmasına rağmen, istenilen vasıfları

taşımayan birisinin muallim yapılmadığı görülmektedir.

Vilayet darülmualliminlerinden şehadetname alanların, İstanbul

Darülmuallimini’ne giderken sınavlara dâhil edilip edilmeyecekleri konusu netlik

kazanmamıştı. Hatta bu durum öğrencilerin tercihlerinde önemli bir etkendi. Bursa

Darülmualliminine girmek isteyen öğrenciler, öncelikle bunun yükseğini okumak

niyetinde idiler. 28 Temmuz 1310 (9 Ağustos 1894) tarihinde Bursa Darülmuallimin-

i Sıbyan’dan, maarif nezaretine bir yazı gönderilmişti. Bu yazıda öğrencilerin

darülmualliminden alacakları şehadetname ile İstanbul Darülmuallimini Rüşdiye

şubesine kabul edilip edilmeyecekleri sorulmuştur. Kabul edilmeleri halinde Bursa

Darülmuallimini’ne girmek isteyenlerin artacağı ifade edilmiştir. Bu durumda Bursa

Darülmuallimini daha çok rağbet edilen bir yer olacaktı. 21 Ağustos 1310 (2 Eylül

1894) tarihinde Bursa Maarif Müdürlüğü’ne, bakanlıktan gönderilen cevabi yazıda;

“Taşra Darülmuallimin-i Sıbyan’da öğretilen dersler İstanbul Darülmuallimin

485 BOA., MF.MKT, 233-58, 1312.R.16.

209

programına uygun olmadığından, Taşra Darülmualliminlerinden şehadetname alan

öğrencilerin İstanbul Darülmuallimini programına göre sınav verdikleri takdirde,

Darülmuallimin-i İbtidaiye şubesine kabul olunabilecekleri” belirtilmiştir486. İstanbul

Darülmualliminin rüşdiye ve âliye şubelerinin, taşra darülmuallimin-i ibtidâîyeden

yüksek olduğu bilinmektedir. Fakat burada bakanlığın verdiği cevapta, taşra

darülmuallimini mezunu, İstanbul darülmualliminin-i ibtidâî şubesine sınavla

girebilmektedir. O halde, İstanbul’daki darülmuallimin tüm şubeleri ile taşra

darülmualliminlerinden statü olarak farklıdır.

Öğretmenlerin tayinleri maarif meclisince onaylanmaktaydı. Örneğin, Konya’nın

Hatunsaray nahiyesine bağlı Akviran karyesi ibtidâî mektebi muallimliğine

darülmuallimin-i ibtidâî mezunu İbrahim Efendi 19 Şubat 1320 (4 Mart 1905)

tarihinde tayin olmuş ve tayini meclisce de uygun görülmüştür487.

Darülmuallimat mezunu olup meslek liselerinde görev yapan muallimelerde

vardı ve bunların, bu tür okullarda derse girebilmeleri için sınava tabi tutuldukları

anlaşılmaktadır.

Örneğin, inas sultani mektebinde münhal olan dikiş ve nakış dersleri ile

Selçuk Hatun İnas Sultanisi resim derslerine İnas Sanayi Nefise mektebi

mezunlarından muallim alınacağı ifade edilmişti ve şayet istenilen nitelikte aday

bulunamaz ise, hat, terbiye-i bedeniye, lisan, musiki derslerinde olduğu gibi sınavla

yeterlilik gösterenlerden muallim tayin olunacağı bildirilmiştir. İbtidai derecesinde

resmi izne sahipken daha sonra tali şubesi de eklenmiş ve ruhsatı değişmiş olan özel

bir mektepte dikiş, resim, gına, terbiye-i bedeniye öğretmenliği yapmış ve

darülmuallimat-ı âliye’nin ibtidâîye kısmından mezun olan Neziha Hanım sınava

girmiştir. Neziha Hanım, darülmuallimatta oluşan komisyon tarafından terbiye-i

bedeniye, resim, gına, dikiş nakış derslerinden sınava tabi tutulmuştur. Sınav

sonucunda Neziha Hanım’ın bu derslerde öğretmenlik yapabileceği anlaşılmış, fakat

resim dersi öğretmenliği için yeterli görülmemiştir. Bu nedenle Neziha Hanım’ın

resim dersinden tekrar sınava girmesine karar verilmiştir. Darülmuallimat resim

muallimi, Neziha Hanım’ın sınav esnasında yaptığı resmi değerlendirmiştir. Buna

göre, resim fena değildir. Yalnız muallimlik için yeterli bulunmamıştır. Fakat bu

486 BOA., MF.MKT, 225-40, 1312.Ra.13. 487 BOA., MF.MKB, 120-5, 1323.M.2.

210

görev için çalıştığı ve hazırlandığı takdirde muallime adayının yeterlilik

gösterebileceği belirtilmiştir488. Farklı branşların bir tek muallimin uhdesine verilmek

istendiği görülmektedir. Ayrıca girdiği birkaç dersin sınavından başarılı olan, fakat

bir dersten yetersiz olduğu görülen muallime adayına bir hak daha tanınabilmiştir.

Osmanlı devleti’nin son dönemi savaşlarla ve mücadelelerle geçmişti ve bu

durum eğitimi de etkilemişti. Darülmuallimin mezunlarının karşısına askerlik

meselesi çıkmakta veya savaş dolayısıyla silâhaltına alınabilmekteydirler. Fakat

halkın eğitimi ile milli mücadele arasında bir tercihe gidilmesi söz konusu olmuştu.

Son yüzyılda Osmanlı Devleti’nde ilköğretim istenilen seviyede olmayıp,

bunun en önemli sebebi de öğretmen temini ile ilgili idi. Bu nedenle eğitimin temel

ve vazgeçilemez unsuru öğretmenin okulda tutulabilmesine gayret sarfedilmekteydi.

İbtidaiye mekteplerinde öğretmenlik yapanların bir kısmı darülmuallimin mezunu

değildi. Köy ve kasaba mekteplerinde, zaruri olarak ehliyetname almış, yeterli

olmayan muallimler ve köy imamları öğretmenlik yapmaktaydılar. Darülmuallimin

mezunlarının da silâhaltına alınmaları üzerine, mezunlar daha görev yerine gitmeden

askere çağrılmakta ve bu durum gayrimüslimlere yaramaktaydı.

İİcra Vekilleri Heyeti cephede çarpışmakla, vatan yavrularına ilim vermeye

çalışan bir muallimin vazifeleri arasında bir farkın olmadığını belirtmiştir. 1919

tarihinde toplam 60-70 civarında mezun veren darülmualliminden çıkanların, köylere

öğretmenlik yapmak üzere gönderilmeleri ve askerliklerinin teciline İcra Vekilleri

Heyeti’nce karar verilmiştir489. Darülmuallimin’in cumhuriyetin ilanından önce

etkisini kaybetmeye başladığı anlaşılmaktadır. Uzun süren I. Dünya savaşı

dolayısıyla darülmualliminden mezun öğrencilerin sayısında hayli azalma olacağı ve

eğitimde geri kalınacağı düşünülerek, mezunların eğitimle iştigal etmelerinin daha

önemli olduğu kanaatine varılmıştır.

Darülmuallimin mezunlarının öğretmenlik yapabilmeleri için belirlenmiş bir yaş

sınırının olduğu ve buna dikkat edildiği de yine arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.

Öğretmenliğe atanmalarda yaş durumuna bakılarak aday darülmuallimin mezunu

olsa dahi kurallara aykırı bir hal varsa izin verilmemiştir.

488 BOA., MF.HTF, 9-86, 1339.C.7. 489 BCA., 30.10.57.381.5

211

Maarif nazırının sadrazamlığa gönderdiği yazı, darülmualliminden 1328

(1912) senesinde mezun olan Yozgatlı Mehmet Efendi’nin, Harput Sultani Mektebi

ibtidâî kısmı muallim-i sâniliğine atanması ile ilgili idi. Darülmualliminden mezun

öğrencileri içeren defter daha sonra incelenmiş ve mezun olan, Mehmet Efendi’nin

17 yaşında olduğu anlaşılmıştır. Yaşı 17 olanların nizamname gereğince muallimliğe

tayinleri uygun olmadığından, Mehmet Efendi’nin harcırah muamelesi, muhasebece

durdurulmuş ve üç sene açıkta kalmasına karar verilmiştir490.

Eğitimin her kademesindeki okullarda öğretmenlik yapanların, öğretmen

yetiştiren kurumlardan mezun olmalarına dikkat edilmeye çalışılmıştır. Emrullah

Efendi, maarif nazırlığı sırasında, öğretmenlik dışındaki meslek mezunlarının

öğretmen olmalarının önüne geçileceğine işaret etmişti. 9 Mart 1910 tarihinde alınan

bir kararla diplomasız olan öğrencilere sınav düzenlenmesi suretiyle ehliyetname

almaları, ehliyetnamesiz öğretmenler hakkında da kanuni işlem yapılması uygun

görülmüştü491.

Öğretmen adayları görev yapmak istedikleri okul veya merkezi dilekçelerinde

belirtebilmekteydi. Örneğin, yatılı darülmuallimat’tan mezun olan Binnaz Hanım

Aydın Vilayeti maarif müdürlüğüne dilekçe vererek İzmir ve çevresinde uygun bir

yere öğretmen olarak tayinini istemiştir. Fakat, atanmak için başvurduğu yerde

öğretmen açığı olmaması nedeniyle isteği reddedilmişti. Ayrıca maarif müdürlüğü,

darülmuallimat mezunlarının tayinlerini yapmaya yetkilerinin olmadığını ifade

etmiştir492. Atamalarla doğrudan maarif nezareti ilgilenmekte olduğu görülür.

Yatılı Darülmuallimat Müdürü bu kararın üzerine kendi okulundan mezun

öğrenciye sahip çıkmış ve 24 Kasım 1912 tarihinde maarif nezaretine bir yazı

göndermiştir. Yazıda, öğretmenliği bizzat darülmuallimat gibi bir okulda, yani

okulunda hak eden bir öğrencinin şevk ve gayretinin kırılmaması gerektiği

belirtilmiştir. Gerek Binnaz Hanım’ın gerek diğer mezunların öğretmenliğe tayinde

öncelikli olarak değerlendirilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bu yapılmadığı takdirde

darülmuallimat’ın kuruluş amacına muhalif bir durum ortaya çıkacağı müdür

490 BOA., ŞD, 229-3, 1330.Z.1. 491 Batır, agt, s.232. 492 BOA., MF.ALY, 34-4, 1331.M.1.

212

tarafından izah edilmiştir.493. Dolayısıyla mezun olsa dahi öğrenciye okul tarafından

destek verilmiştir. Öğrenciler mezun olduktan sonra dahi, öğretmenliğe atanmaları

hususunda destek verilerek, maarif nezaretinden bu konuda bir talepte bulunulması,

darülmuallimatın öğrencilere verdiği değeri de göstermektedir.

2.3.7.3. Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları

Osmanlı Devleti’nde mektepler resmi ve özel statüde olmak üzere ikiye

ayrılmaktaydı. Hususi mektepler devletten izin almak suretiyle açılabiliyordu. Özel

mektepler tüm işlerinde serbest bir durumda değildi ki, böyle olması da söz konusu

olamazdı.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde hususi mekteplerden bahsedilmektedir.

129. maddede “bazı mahallerde cemaatler tarafından veya gerek teba’i devlet-i âliye

ve gerek tebaa’i ecnebiyeden olan fertler ve şahıslar tarafından ücretli veya ücretsiz

olarak açılan mektepler” şeklinde, hususi mekteplerin tarifi yapılmaktadır. Bunların

masrafları ve ödenekleri ya kurucuları tarafından veya bağlı oldukları vakıflar

tarafından karşılanmaktaydı. Bu mekteplerin muallimlerinin, maarif nezaretinden

veya mahalli maarif idaresinden şehadetnamelerinin olması gerekmekteydi. Bu

mekteplerde adâba ve politikaya mugayir ders okutturulmaması için programların

maarif idaresinden tasdik ettirilmesi lazımdı494.

Devlet denetiminde olan bu kurumlara muallimlerin tayininde dikkat edilecek

hususlar bir talimatname ile belirlenmiştir.

Özel Okullar Talimatnamesi’nde (1915) öğretmen yetiştiren kurumlarla ilgili

iki madde yer almaktadır. Buna göre, özel darülmuallimin ve darülmuallimat

açılabilmesi için maarif nezareti, açılacak okulun eğitim kadrosunu yeterli görmesi

gerekmekteydi. İkinci olarak, özel darülmualliminlerin eğitimi, teşkilatı ve idari

yapısı maarif nezareti tarafından onaylanacaktı495.

Mekâtib-i hususiye tâimâtnamesinin 25 ve 26. maddeleri gereğince mekâtib-i

ibtidâîye-i hususiye müdür, müdür muavini ve öğretmenlerinin mekâtib-i taliyeden

veya darülmuallimin ve darülmuallimat-ı ibtidaiyeden mezun olmaları

493 BOA., MF.ALY, 34-4, 1331.M.1. 494 Cevad, age., s.493. 495 Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yay., İstanbul, 2005, s.44.

213

gerekmekteydi. Tedrisat-ı taliye mektepleri için de, darülmuallimin ve

darülmuallimat-ı ibtidâîye müdür, muavin ve öğretmenlerinin darülmuallimin ve

darülmuallimat-ı âliye’den, darülfünun şubelerinden veya diğer yüksek mekteplerden

mezun olmaları şartı aranmıştı. Bunun dışında sınavla yeterlilik gösterenler de

öğretmenliğe atanabileceklerdi. Maarif nezareti teşkilat nizamnamesinin 21.

maddesinde maarif meclisinin muallimlik sınavlarını yapacağı ve sınav evrakını

inceleyeceği belirtilmiştir. İbtidaiye mektebi ve darülmualliminlerde açılacak seyyar

derslerin muallimliklerine ve sultani mektebinde boş olan muallimliklere

başvuracakların, darülmuallimin ve darülfünun’da sınavlarının yapılması ve sınav

evraklarının maarif meclisinde incelenmesi 18 Eylül 1330 (1 Ekim 1914) ve 2

Kanun-ı evvel 1330 (15 Aralık 1914) tarihli mazbatalarla karara bağlanmıştı496.

Dolayısıyla, hususi mekteplerde şehadetnamesiz muallimlerin, maarif meclisinin

yapacağı sınavalara dâhil olmaları uygun görülmüştü.

Tedrisat-ı ibtidâîye kanununun 95. maddesine göre, “Tedrisat-ı ibtidâîye

meclislerinden, maarif nezaretine gönderilecek yazı ile bakanlık tarfından tayinler

gerçekleşecekti”497..

Hususi mekteplerde görev yapacakların resmi statülü sultani veya ibtidâî

mekteplerinde öğretmenlik yapmış olsalar bile, ayrıca hususi mekteplerde çalışmak

için belirtilen vasıflara sahip olması gerekli görülmüştü. Beyazıt’da bulunan Feyziye

Mektebi’ne darülmuallimin mezunlarından Ömer Lütfi Efendi ile darülmuallimat

mezunu Müfize Hanım ders vermek istemişlerdi. Bunların ders verip veremeyeceği

konusu tedrisat-ı âliye müdüriyeti umumisine gönderilen 14 Temmuz 1334 (14

Temmuz 1918) tarihli yazıda söz konusu edilmiştir. Resmi okulda görev yapan

muallimlerin hususi mekteplerde ders vermelerine izin verilmekteydi. Fakat resmi

görevlerine engel olmaması şartı aranmıştı498.

Gerek darülmuallimine, gerek diğer mekteplere atanacak öğretmenlerden

tercüme-i hal varakaları istenmekteydi. Rüşdiye mezunu olmayanlar darülmuallimine

kabul edilmemiş ve sınava girmeleri gerektiği kendilerine belirtilmişti499. Tercüme-i

hal varakaları incelenen öğretmenlerin memuriyette bulundukları yıllarda nasıl bir 496 BOA.,MF.HTF, 3-75, 1334.R.5. 497 BOA., MF.HTF, 3-80, 1334.R.14. 498 BOA., MF.HTF, 6-47, 1337.M.1. 499 BOA., MF.HTF, 8-113, 1338.Ş.2.

214

çalışma hayatı geçirdiği bu varakalarda yer almaktaydı ve gerektiğinde inceleme

yapılabilmekteydi.

Örneğin, Faika Şerife Hanım, darülmuallimat mezunu olup, ibtidâî mektebi ile

inas mektebinde çalışmış, ardından özel bir ibtidâî mektebi açmak istemişti. Bunun

için bakanlıktan ruhsat alması gerekmekteydi. Bunun üzerine, Şerife Hanım’ın

ayrıntılı bilgilerine ulaşılmıştır. Buna göre 1904 senesinde Darülmuallimat-ı

Âliyeden mezun olan Şerife Hanım’ın öğrenciye şiddet uyguladığı tespit edilmiş, bu

nedenle muallim-i evvellikten muallim-i saniliğie tenzil ettirildiği öğrenilmiştir.

Öğrenciye şiddet uygulamaya devam eden Şerife Hanım’ın 5 Kanun-ı Sani 1327 (18

Ocak 1912) tarihinde azl edildiği anlaşılmıştır. Maarif meclisi, maarif müdüriyetine

gönderdiği yazıda, Şerife Hanım’ın öncelikle cevaz-ı istihdam kararı alması gerektiği

belirtilmiştir. Cevaz-ı istihdam500 kararı vilayet tedrisat-ı ibtidâîye meclislerinden

alınmaktaydı501. Bu kararın ardından olur verilmesi halinde kendisine ruhsat

verilebilecekti.

2.3.7.4. Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik

İbtidai mekteplerine olduğu gibi rüşdiye ve idadiye seviyesindeki okullara da

öğretmen temininde zorluk yaşanıyordu. Bu nedenle, mülkiye mektebinden mezun

öğrencilerden de muallim olarak istifade edilmişti. Ayrıca darülfünun mezunlarından

da muallimlik yapmak isteyenler bulunmaktaydı.

Mülkiye mektebi mezunları da, idadi mekteplerinde müdür ve öğretmen olarak

çalışabilmekteydi. Mülkiye mektebi mezunlarından, elli beş kişi 1890 senesinde

çeşitli vilayetlerin idadi mekteplerine atanmışlardı502.

İdadi mektepleri için idari kadroda görevli müdür ve muallim bulunmasında

zorluk çekilmişti. Bu idari kadrolara tayinler konusunda da yine mülkiye mektebinde

öğrenimlerini bitirip şehadetname alanlardan yararlanılmıştı. Mülkiye mezunu

öğrencilere, idadiye mekteplerinde müdür ve muallim olarak görev verilmekteydi.

Hatta bu görevlerin bir zorunluluk olarak mülkiye mezunlarına 1887 senesinde

verilmek istendiği tarihi vesikalardan anlaşılmaktadır. Fakat etraflıca düşünüldükten

500 “Cevaz-ı İstihdam” tayine olur vermek anlamını taşıyan bir kavramdır. 501 BOA, MF.HTF, 8-115, 1338.Ş.16. 502 Akyüz, age., s.216.

215

sonra böyle bir karar alınmasından vazgeçilmiştir. Düşüncenin temelinde mülkiye

mektebinin esas açılma nedeni yer almaktadır. Mülkiye mektebi devlet kademelerine

istenilen seviyede memur yetiştirmek üzere açılmış bir kurumdu. İhtiyaç olsa dahi,

mülkiyeden mezun beş altı ücretsiz öğrenciye öğretmenlik veya okul idareciliğinin

zorunlu olark verilmesi uygun görülmemiştir503. Dolayısıyla, gözler tekrar

darülmuallimine çevrilmiştir.

Hukuk mektebi mezunu olup, darülmualliminde görev alan öğretmenler de

vardı. Bunlardan biri şair ve yazar İbrahim Alaaddin Gövsa’dır. Gövsa 1910

senesinde hukuk Mektebi’nden mezun olmuş ve Darülmuallimin-i Âliye’de 1916’da

ruhiyat ve terbiye muallimliğine atanmışt504.

2.3.7.5. Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik

Darülmualliminde okuyan ve mezun olanların askerlik görevine tabi tutulup

tutulmayacakları konusunda birçok düzenleme yapılmıştır. Çoğunlukla askerlikten

muaf tutulan darülmuallimin öğrencileri uzun süren savaşlarda bazen silâhaltına da

alınmıştı. Fakat bu konuda bir genelleme yapmak mümkün değildir. Askerlikle ilgili

olarak yapılan düzenlemelere ilişkin ayrıntılara aşağıda yer verilmiştir.

Maarif-i umumiye nizamnamesinin 179. maddesinin ilk fıkrasında tüm sıbyan

mektebi öğretmenlerinin medrese talebeleri gibi askerlikten muaf tutulmak üzere,

sınavlara girebilecekleri belirtilmektedir. Fakat bu karar zaman içerisinde birçok kez

değişikliğe uğramıştır.

Örneğin, Trabzon Darülmuallimini sıbyan şehadetnamesine sahip olup,

ibtidâîye mektebinde öğretmenlik yapan Mahmut Efendi’ye askerlikle ilgili olarak

Trabzon redif kumandanlığından gönderilen yazıda, vilayet darülmuallimin’den

şehadetname ile çıkıp, ibtidâîye mektebi muallimliğine tayin olunanların medrese

talebesi gibi sayılmadıkları belirtilmişti505. Bilindiği üzere medrese öğrencileri

askerlikten muaf tutulmuşlardı.

503 BOA., MF.ALY, 3-90, 1305.M.9. 504 İbrahim Alaaddin Gövsa, Çanakkale İzleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 1989. 505 BOA., MF.MKT, 297-75, 1313.B.6.

216

Yüksek mekteplerden mezun olup da devlet hizmetinde görev yapan memurların

ise, askerlikten muaf tutulmaları söz konusuydu. Bu nedenle 8 kanun-ı evvel 1310

(20 Aralık 1894) tarihinde hangi mekteplerin yüksek sınıfında olduğu belirlenmiştir.

Darülmualliminin mekâtib-i âliyeden sayılmasının, maarif nizamnamesinde yer

aldığına değinilmiş, mezun öğrencilerin öncelikle muallimlik yaptığı, sonra idadi

mekteplerinde görev yapabildikleri, maarif müdürlüğü gibi bakanlıkça uygun görülen

yerlerde ve her çeşit memuriyette istihdam edilebildiklerine yer verilmiştir506.

Dolayısıyla darülmualliminin âli mektep olduğu ve mezunların askerlikten muaf

tutulması gerektiği ifade edilmeye çalışılmaktadır.

Ayrıca, Darülmuallimin mezunu bir öğrenci memuriyete atandıktan sonra

görevine gitmediği takdirde askere alınması söz konusu olmaktaydı.

Örneğin, Darülmualliminden şehadetname alarak mezun olan Rusçuklu Hasan

Efendi’ye şayet teklif olunan memuriyete gitmekten kaçınırsa, askeriye dairesine

haber verilmesi, darülmuallimin-i rüşdiye müdüriyetinden 6 Eylül 1306 (18 Eylül

1890) tarihinde talep edilmişti507. Nizamname gereğince öğretmen adayının ilk tayin

edildiği yere gitmeme hakkı bulunuyordu. Fakat, aday ikinci defa bir yere atandığı

zaman oraya gitmesi gerekiyordu. Hasan Efendi’nin ikinci kez de tereddüd yaşaması

halinde askerliğe alınacağı anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin mezunları seferberlik zamanında silâhaltına alındıkları da

olmuştur. Mezunların, seferberlik süresince her yerde takdir ile söz edilen hizmetleri

olmuştur. Mezun öğrenciler silâhaltına alınmış olsalar bile, eğitime devam edilmesi

gereği, bu kararın kat’i bir şekilde uygulanmasını zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle

bunların asıl mesleklerine geri dönmesi için çalışılmalar yapılmış, bazı tedbirler

düşünülmüş, onlara kolaylık sağlanılmak istenmiştir. Meclis-i kebir-i maarifçe alınan

kararla, darülmuallimin öğrencisi iken silâhaltına alınan ve askeriyeden dönüşünde

darülmuallimini terk ederek başka bir mesleğe geçmek isteyenlerin önü açılmak

istenmiştir. Nizamnamenin 34 ve 35. maddeleri gereğince, darülmuallimin

mezunlarının okulu bitirdikten sonra on sene kadar okullarda öğretmenlik yapması

gerekmekteydi. Aynı şekilde sultani mektebinde ücretsiz ve yatılı olarak eğitim

görmekte iken askere alınanlar da, başka bir okul veya meslek seçmek istemelerine

506 BOA., MF.MKT, 245-50, 1312.B.20. 507 BOA., MF.ALY, 7-5, 1308.S.3.

217

bakılmaksızın darülmuallimine sevk olunmaktaydılar. Nizamnamede düzenleme

yapılmak suretiyle, askerliğe alınan ve geri dönen öğrencilerin bu zorunluluklardan

muaf tutulması düşünülmüştür508. Dolayısıyla darülmualliminden mezun öğrencinin,

on sene boyunca öğretmenlik yapması zorunluluğu ortadan kalkıyordu.

Sonuç olarak, darülmuallimin mezunlarının askerlikleri ile ilgili, farklı tarihlerde

çeşitli uygulamalar ortaya çıkmıştır. Fakat bir şekilde bu öğrencilere kolaylık

sağlanılmış veya silâhaltına alınanların mezuniyet sonrası yükümlülükleri konusunda

serbestlik tanınmıştır.

2.3.7.6. Darülmuallimat Mezunları

Darülmuallimatta da darülmualliminde olduğu gibi seneler itibariyle öğrenim

görenlerin sayısı sabit değildi ve mezun sayısı da bununla beraber değişmekteydi.

Bununla birlikte, ortalama beşyüz öğrencisi olan okuldan her sene yirmi otuz

civarında mezun olabilmekteydi.

Darülmuallimatta 1897-1898 eğitim öğretim yılında 387 öğrenci eğitim

görmekteydi509. Aynı okulda 1899-1900 senesi verilerine göre 560 öğrenci

bulunmaktaydı510. 1902-1903 senesinde ise. 542 öğrenci öğrenim görmekteydi511.

Darülmuallimat 1870 senesinde kurulmuş ve okulun ilk yıllarda eğitim

süresinin üç sene olması nedeniyle, 1873 tarihinden itibaren mezun vermeye

başlamıştır. Mezunların sayısı, hangi sene mezun olduğu ve isimleri aşağıdaki

tabolar ile gösterilmiştir.

Tablo 57. Darülmuallimat’tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname

Alarak Mezun Olan Öğrenciler512 1873 Senesi 1874 Senesi 1875 Senesi

No’su İsmi İsmi İsmi

1 Hafize Fethiye Hanım Ziğfer Hanım Hafize Seher Hanım

2 Hafize Rüveyda Hanım Fatma Zehra Hanım Meziyne Hanım

3 Hafize Hadice Hanım Lütfiye Hanım Huriye Hanım

4 Fatma Nigar Hanım Hayriye Hanım Naile Hanım

508 BOA., ŞD, 232-28, 1337.C.28. 509 M.S., (1316), s.639. 510 M. S., (1318), s.769. 511 M. S., (1321), s.134. 512 M. S. (1316) s.640.

218

5 Münibe Hanım Nezihe Hanım Ayşe Hanım

6 Hadice Hanım Fatma Hanım Sadiye Hanım

7 Ferdane Hanım Maide Hanım Gülzemin Hanım

8 Büyük Zehra Hanım Şahende Hanım Narine Hanım

9 Cemile Hanım Hadice Hanım Şerife Fatma Hanım

10 Zehra Hanım Afakat Hanım Yıldız Hanım

11 Haddade Emine Hanım Fatma Hanım Hanife Hanım

12 Küçük Fatma Hanım Hadice Hanım Adile Hanım

13 Hüsniye Hanım Adeviye Hanım Emsal Nur Hanım

14 Ayşe Hanım Fatma Hanım Emine Hanım

15 Emine Hanım Fatma Hanım Sabiha Hanım

16 Fatma Hanım Seher Hanım Emine Hanım

17 Nebiye Hanım Hayriye Hanım Hayriye Hanım

18 Hadice Hanım Hayriye Hanım Hüsnü Melek Hanım

19 Ülfet Hanım Hafize Fatma Hanım

20 Nazik Hanım

1876 Senesi 1877 Senesi 1878 Senesi


1 Hafize Fatma Hanım Ayşe Nazire Hanım Mehibe Hanım

2 Libabe Hanım Fitnat Hanım Hafize Lütfiye Hanım

3 Afet Hanım Mevhibe Hanım Zeynep Hanım

4 Büyük Fitnat Hanım Kamile Hanım Selime Hanım

5 Nefise Hanım Kadriye Hanım Ayşe Hanım

6 Zehra Hanım Huriye Hanım

7 Refika Hanım Ayşe Hanım

8 Aliye Hanım Saniye Hanım

9 Hafize Hayriye Hanım

Tabloda görüleceği üzere, darülmuallimat ilk mezununu 1873 senesinde

vermişti. Bu ilk mezunların sayısı 20 idi. Sonraki iki sene de bu sayıya yakın bir

mezun verilmişti. Fakat daha sonraki üç senenin her birinde mezun sayısının onun

altına düştüğü görülmektedir.

Okulun ilk yıllarında öğrenci sayısı az olan darülmuallimatta, 1878 senesinde 50

öğrenci öğrenim görmekteydi. Bunlardan 8’ine rüşdiye ve 5’ine sıbyan muallimliği

219

şehadetnamesi verilmişti513.1879 - 1880 – 1881 – 1882 Senelerinde şehadetname

verilememişti514. Zira, bu dönem, 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı dönemi ve sonrasını

kapsamaktaydı. Savaş sırası ve sonrasında okulun dört sene mezun verememesinin

ardından 1883’te okul tekrar şehadetname vermeye başlamıştır. Bunlara ilişkin

bilgiler de yine aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo 58. Darülmuallimttan 1883-1897 Yılları Arasında Mezun Olanlar515 1883 1884 1885

Nosu İsmi İsmi İsmi

1 Besime Hanım Makbule Hanım Seniye Hanım

2 Fakihe Hanım Servet Hanım Aliye Hanım

3 Nefise Hanım Servet Hanım İhsan Hanım

4 Saime Hanım Naime Hanım İnayet Hanım

5 Atiye Hanım Lütfiye Hanım Fatma Hanım

6 Hayriye Hanım Fethiye Hanım Hayriye Hanım

7 Şevket Hanım Macide Hanım Ayşe Hanım

8 Nezehat Hanım Küçük Seher Hanım Melek Hanım

9 Münire Hanım Seniye Hanım Samiye Hanım

10 Naime Hanım Fatma Hanım Cemal Hanım

11 Büyük Münire Hanım Büyük Seher Hanım Fahriye Hanım

12 Ayşe hanım Fikriye Hanım

13 Emine Hanım Hürmüz Hanım

14 Makbule Hanım Muaddel Hanım

15 Fatma Hanım Şerife Hanım

16 Gülsüm Hanım

17 Melek Hanım

18 Hüsniye Hanım

19 Emine Hanım

1886 1887 1888

Nosu İsmi İsmi İsmi

1 Cemile Hanım Fahriye Hanım Sedye Hanım

2 Adile Hanım Azize Hanım Ahdiye Hanım

3 Zeyne Hanım Kaniye Hanım Emine Hanım

4 Hacer Hanım Saadet Hanım Hadice Hanım

513 Ergin, age., s.674. 514 M. S., (1316), s.641. 515 M. S., (1316), s.642.

220

5 Halide Hanım Hadice Hanım Makbule Hanım

6 Hayriye Hanım Pakize Hanım Niyazi Hanım

7 Safiye Hanım Şaziye Hanım Münire Hanım

8 Ayşe Sadiye Hanım Nebiye Hanım Firdevs Hanım

9 Bezmiye Hanım Sıddıkiye Hanım Zekiye Hanım

10 Mukaddes Hanım Merdane Hanım Binnaz Hanım

11 Sabire Hanım Emine Hanım Hürmüz Hanım

12 Mehpare Hanım Fehmiye Hanım Esma Hanım

13 Kibriye Hanım Büyük Azize Hanım Fatma Hanım

14 Neziha Hanım Muaddel Hanım Nesib Hanım

15 Şadiye Hanım Gılman Hanım Zehra Hanım

16 Nadire Hanım Latife Hanım Hüsniye Hanım

17 Afife Hanım Resmiye Hanım Huriye Hanım

18 Nesime Hanım Şükriye Hanım Hikmet Hanım

19 Zehra Hanım Ruhdal Hanım Seniye Hanım

20 Münire Hanım Hanife Hanım Küçük Makbule Hanım

21 Feza Hanım Ayşe Hanım Nazife Hanım

22 Binnaz Hanım Büyük Emine Hanım Vesile Hanım

23 Huriye Hanım Büyük Afet Hanım

24 Meliha Hanım

25 Şadiye Hanım

26 Saide Hanım

27 Nakiye Hanım

28 Fatma Hanım

29 Zeyre Hanım

30 Fethiye Hanım

1889 Senesi 1890 Senesi 1891 Senesi 1892 Senesi

No’su İsmi İsmi İsmi İsmi

1 Kıymet Hanım Refia Hanım Binnaz Hanım Saad Hanım

2 Şerife Hanım Fethiye Hanım Sedye Hanım Rüşdiye Hanım

3 Hemize Hanım Yakute Hanım Fahriye Hanım Hanife Hanım

4 Afet Hanım Mutiye Hanım Hayriye Hanım Sadiye Hanım

5 Cemaliye Hanım Binnaz Hanım Mürüvvet Hanım

6 Bahriye hanım Zeliha Hanım Nebiha Hanım

7 Müveddet Hanım Saniye Hanım İsmet Hanım

8 Nazlı Hanım Kevser Hanım

9 Vasıfe Hanım Huriye Hanım

221

10 Muhlise Hanım İhsan Hanım

11 Necabet Hanım Zehra Hanım

12 Hadiye Hanım Bedriye Hanım

13 Adile Hanım Saadet Hanım

14 Naciye Hanım Hasibe Hanım

15 Huriye Hanım

16 Naciye Hanım

17 Sabire Hanım

1893 Senesi 1894 Senesi 1895 Senesi


1 Münire Hanım Zekiye Hanım İzmir

muallim-i evveli

Saliha Hanım

2 Münevver Hanı Sadiye Hanım

Darulmuallimatta

muavene

Hayriye Hanım Darulmuallimatta Muavene

3 Samiye Hanım Nimet Hanım Molla

Küranı Rüşdiyesinde

Muallimli Evvel

Nevber Hanım Üsküdar Kız Sanayi

Mektebinde Muallime

4 Sehure Hanım Remziye Hanım Selanik

Muallim-i Evvel

Binnaz Hanım Molla Kürani Rüşdiyesinde

Muallime

5 Seher Hanım Sıdıka Hanım Feride Hanım Darulmuallimatta Muallime

6 Düriye Hanım Hamide Hanım Huriye Hanım Manastırda Muallimi Evvel

7 Asiye Hanım Feride Hanım

Darulmuallimatta

Muavene

Yaşar Hanım İzmirde Muallimi Saniye

8 Hacer Hanım Meşakkat Hanım Zişan Hanım

9 B.Seher Hanım Makbule Hanım Sivasta

Muallimi Evvel

Düriye Hanım

10 Şerife Hanım Fatma Hanım

Darulmuallimatta

Muavene

Naciye Hanım Darullmullimatta Muavene

11 Halide Hanım Fethiye Hanım At Pazarı Rüşdiyesinde

Muavene

12 Mihriye Hanım

1896 Senesi 1897 Senesi

No’su İsmi İsmi

222

1 Hatice Hanım Darulmuallimatta Muavene Kadriye Hanım

2 Muhlise Hanım Vahide Hanım

3 Zahide Hanım Fındıklıda Muallime Behra Hanım

4 Nazmiye Hanım Aksarayda Nehari Kız Sanayi

Mektebinde Muavene

Hatice Hamide Hanım

5 Kevser Hanım Beşiktaşda Muallime Bergüzar Hanım

6 Remziye Hanım Bursada Muallimi Evvel Talat Hanım, Mirgünde Muallime

7 Sıdıka Hanım Şamda Muallimi Evvel Zehra Hanım Taşlıcada Muallimi Evveli

8 Arize Hanım Seniye Hanım

9 Safvet Hanım Eyüpde Muallime Fatma Hanım

10 Adeviye Hanım Denizlide Muallimi Evvel İkbal Hanım Samsunda Muallime

11 Ayşe Hanım Kırk Kilisede Muallimi Evveli Seher Hanım Şamda Muallimi Saniye

12 Hamide Hanım Leyli Kız Sanayi Mektebinde

Muallime

Beyhan Hanım Küçük Mustafa Paşada

Muallime

13 Seniha Hanım Nehari Kız Sanayi Mektebinde

Muallime

Sabiha Hanım Sandıklıda Muallime

14 Refika Hanım Mamuratelazizede Muallimi Saniye

15 Asiye Hanım Denizlide Muallimi Evveli

Tablodan anlaşılacağı üzere 1883’te 15; 1884’te 11; 1885 senesinde 19 kişi

mezun veren darülmuallimat, 1886’da 22; 1887’de 24; 1888’de 23 mezun vermiştir.

Okul bir sonraki yıl yalnız 4 kişi; 1890’da 14; 1891’de 7; 1892 senesinde 17 öğrenci

mezun etmiştir. 1893’te 12; 1894’te 10; 1895’te 11; 1896’da 15; 1897’de 13 öğrenci

mezun olmuştur. Dolayısıyla darülmuallimat on beş senede toplam 217 öğrenci

mezun edebilmiştir. Darülmuallimatı tamamlayarak şehadetname alanların hangi

okullarda görevlendirildiklerine ilişkin bilgilere de aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.

223

Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin

İsimleri Ve Atandıkları Yerler (1900 Senesi)516 İsim Memuriyet İsmi Memuriyet

Emine Mesude Hanım Emine Nazlı Hanım

Kevser Hanım Kırkkilise Mektebi

Muallim-i Evvelisi

Zehra Hanım

Saniye Hanım Saliha Adile Hanım

Pakize Hadice hanım

Nesibe Remziye Hanım Hacı Fatma Huriye

Hanım

Fatma Zehra Hanım Hafize Şahande Hanım

Hatice Vildan Hanım Adeviye Hanım

Fatma Selanik Muallime-i

Saniyesi

Emine Hayriye Hanım

Fatma Ulviye Emine Vesile Hanım

Zehra Fatma Diyarbakır Muallime-i

Evvelisi

Remziye Emine Hanım

Emine Şaziye Hanım Bakırköy Muavenesi Zehra Hanım İsmehan Gıyasultan

İbtidai Muallime- i

Evvelisi

Hüsna Hanım Ayşe Seher Hanım

Nafia Hanım Azize Hanım

Pederiye Hanım Muallime-i evvel Saniye Sare Hanım

Emine Hanım Şehzade İbtidaiye

Muallime-i Evvelisi

Sahure Hanım

Hatice Hanım Çorum Muallime-i

Evvelisi

Cemile Emine Hanım

Hacer Hanım

1900 senesine gelindiğinde darülmuallimatın verdiği mezun sayısında artışın

olduğu ve bu sayının 33’e ulaştığı tablodan anlaşılmaktadır. mezunların çeşitli 516 M.S., (1319), s. 131, 132.

224

okullarda görevlendirildikleri görülmekte olup, tayin bekleyen öğrenciler de

bulunmaktadır. Aynı şekilde 1901 senesinde mezun olanların aldıkları görevlere

ilişkin bilgilere de aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 60. Darülmuallimat’tan 1901 senesinde mezun olanlar517 İsmi Memuriyeti

Feyziye Hanım

Şefika

Zehra Trabzon rüşdiyesi muallime-i evvelisi

Ayşe Mahmure Samsun rüşdiyesi muallime-i evvelisi

Hayriye

Melek Hubyar inas rüşdiyesi muavinesi

Adeviye

Cemile

Feridiye Edirne rüşdiyesi muallime-i saniyesi

Eda

Feride

Hacer Eyüp Sultan İnas Rüşdiye mektebi Muavinesi

Tuti Zehra Sultan Ahmet İnas rüşdiyesi muavinesi

Aliye Cemile

Saime Mirgün İnas rüşdiyesi muavenesi

Samiye

Hadice

Müberra Rodos Rüşdiyesi muallime-i evvelisi

Fatma Şükriye Alasonya Rüşdiyesi muallimei evvelisi

Nigar

Saime Konya rüşdiyesi muallime- i saniyesi

Fatma Zehra Samsun rüşdiyesi muallime-i saniyesi

Fatma Şehide Antalya rüşdiyesi muallimei saniyesi

Cevriye Nefise Hanım Bafra muallime-i evvelisi

Nemciye Hanım Üsküdar Atlamataşı rüşdiyesi muavinesi

517 M.S., (1321) , s.134.

225

1901 senesinde darülmuallimattan mezun yirmi beş öğrenciden on bir öğrencinin

tayinin henüz yapılmadığı ve diğer mezunlarında rüşdiyelerde ve kız rüşdiyelerinde

görevlendirildikleri tabloda görülmektedir.

Tabloda, ataması olanların tayin edildikleri okullar belirtilirken, bazı

öğrencilerin karşısına herhangi bir okul yazılmamıştır. Bu öğretmen adaylarının tayin

edildiği okulu istemeyerek, bir sonraki tayin yerini bekledikleri de düşünülebilir. Bu

tarihte mezunlardan bazılarının, henüz atamalarının yapılmamış olması ihtimali de

bulunmaktadır. Devam edecek olursak, 1902 senesi mezunları hakkındaki bilgiler de

aşağıdaki tabloda yer bulmaktadır.

Tablo 61. Darülmuallimat’tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar518 Zahide Hanım

Afet Biga rüşdiyesi muallime-i evvelisi

Şazmend

Leyla Kadıköy inas rüşdiyesi nakış ve hüsn-ü hat

muallimesi

Adile

Kamile

Şazmend Fındıklı inas rüşsiyesi muallime-i salisesi

Hatice Mükerrem

Nazmiye Hanım Ereğli rüşdiyesi muallimei evvelisi

Hacer Ankara rüşdiyesi muallimei evvelisi

Fatma Filibe rüşdiyesi muallimesi

Fatma Kadriye

Emine Pakize

Zehra Fevziye Manisa Rüşdiyesi muallimesi

Fatma Servet

Servet

Şerife Nuriye

Fatma Güzide

Samiye

Adeviye

Hüsna Denizli Rüşdiyesi muallime-i evvelisi

Mesrure Üsküb Rüşdiyesi muallimei evvelisi

518 M.S., (1321), s. 135.

226

Emine

Dilara

Fatma

Halime Halide Burdur Rüşdiyesi Muallime-i Evvelisi

Fatma Saire Bekir Paşa Mektebi İbtidâîsi Muallimesi

Hüsna Hanım

Darülmuallimatın 1902 senesinde 28 mezun verdiği tablodan anlaşılmaktadır. Burada

tayinleri yapılmamış mezun sayısının 17 olduğu görülmektedir.

Darülmuallimat’tan 1873 senesinde 20, 1874’de 18; 1875’de 19; 1876’de 8;

1877 senesinde 9; 1878’de 5 öğrenci mezun olmuştur. Darülmuallimat 1879

senesinden 1883 senesine kadar mezun verememiştir. 1883’te 15 öğrenci mezun

eden okuldan 1884 senesinde 11; 1885’de 19; 1886’da 22; 1887’de 30; 1888’de 23;

1889’da 4; 1890’da 14; 1891’de 7; 1892’de 17; 1893’de 12; 1894’de 10; 1895’de 11;

1896’da 15; 1897’de 13; 1900’da 33; 1901’de 25; 1902’de 28 öğrenci mezun

olmuştur. Dolayısıyla darülmuallimat’tan toplam 309 örenci şehadetname almıştır.

Darülmuallimat’tan mezun olan öğrenci sayıları seneler itibariyle oldukça farklı

olduğu görülmektedir. Fakat özellikle 1900 senesinden itibaren sayının biraz daha

artmış olduğu anlaşılır.

Darülmuallimattan mezun olan öğrencilerden tayinleri yapılmamış olanlara

mezuniyet sonrasında okul tarafından destek verilmeye devam etmiştir.

Darülmuallimat-ı Âliyenin 1920 senesi mezunlarından olan Müzeyyen ve Cemile

Hanımlar Darülmuallimat-ı Âliye müdürlüğüne 27 Eylül 1920 tarihli bir dilekçe

yazmışlardı. Müzeyyen ve Cemile Hanımlar okuldan mezun olduktan sonra kalacak

yerlerinin olmadığını ve kimsesiz olduklarını ifade etmişlerdi. Bu öğrenciler

gerçekten fakir olmakla beraber, hiçbir yerden kendilerine para verecek kimseleri de

bulunmamaktaydı. Bu nedenle cep harçlığı edecek kadar bir maaşla kendilerine

seyyar muallimlik verilmesi düşünülmüştür. Bu öğrenciler aynı zamanda ileride

darülfünun’a devam etmek de istemekteydiler. Bakanlık ise açık bir muallimlik

kadrosu olmadığından bu iki hanım öğrencinin şimdiye kadar bir muallimliğe tayin

edilmediklerini bildirmiş, boş kadro olması durumunda tayinlerinin yapılacağı ifade

227

edilmiştir519. Darülmuallimat mezunlarından bazılarının okuldan şehadetname alır

almaz herhangi bir eğitim kurumuna tayinlerinin yapılamadığı anlaşılmaktadır.

Ayrıca okuldan mezun bulunmalarına rağmen darülmuallimat idaresi, öğrencilerine

sosyal yardımı esirgememiş öğrencilere destek vermiştir. Seyyar muallimliğe verilen

ücret cep harçlığı şeklinde nitelendirilmektedir. Dolayısıyla seyyar muallimin yalnız

girdiği dersin ücretini alabildiği söylenilebilir.

Darülmuallimat mezunlarından özel ilkokul açmak isteyenler olduğu gibi, özel

anaokulu açmak üzere bakanlığa başvuranlar da vardı. Bunlardan, Nesrin, Feride ve

Hacer hanımlar Çengelköy’de özel bir ana mektebi açmıştı520. Yine darülmuallimat

mezunlarından Sâkine Hanım özel bir okul açmak istemişti. Bu hanımın

darülmuallimat mezunu olup olmadığı araştırılmış, hatta ruhsat alabilmesi için sınava

tabi tutulması gerekmişti. Fakat yapılan inceleme sonunda, Sakine Hanım’ın

darülmuallimat’tan 1890 senesinde mezun olduğu anlaşılmıştır521

Darülmuallimat mezunu bir öğrenci yine darülmuallimat’ta muallim

olabilmekteydi. Mezunlardan Refia Hanım, Darülmuallimat’ta musiki dersi

muallimliğine getirtilmişti ve kendisine aylık 250 kuruş ödenmesi planlanmıştı522.

Sonuç itibariyle darülmuallimat mezunlarının sayısı, kurulduğu ilk yıllardan

itibaren biraz artmış olsa dahi, açılan inas rüşdiyeleri ve mektepleri göz önüne

alındığında yeterli düzeyde değildi. Fakat bununla birlikte mezunlardan ataması

hemen yapılamayanlar da vardı. Dolayısıyla mevcut mezunların dahi atamaları

yapılamadığına göre, fazla mezun vermenin getireceği fayda da tartışılabilir olacaktı.

2.3.8. Sosyal ve Kültürel Faaliyetler

Darülmuallimin veya muallimatlarda sosyal ve kültürel faaliyetler denilince

düzenlenen konferanslar, çıkarılan dergi ve kitaplar, seminerler, müsamereler vb.

uygulamalar söz konusu olabilir.

1909 senesinde Darülmuallimin müdürü olan Satı Bey, okulda bazı değişiklikler

yapmıştı. Darülmuallimin Fatih’ten, Cağaloğlu’na getirilmiş, tedrisat-ı ibtidaiye

mecmuası adıyla bir dergi çıkartılmıştı. Öğrenciler sınavdan geçirilerek nitelikli 519 BOA., MF.ALY, 151-71, 1339.M.18. 520 BOA., MF.HTF, 8-96, 1338.Ca.29. 521 BOA., MF.HTF, 8-78, 1338.Ra.28. 522 BOA., A.MKT.MHM, 461-28, 1290.L.16.

228

olmayanları okuldan atılmıştı. Fenn-i terbiye, Usûl-ı Tedris, Musiki, Resim, Elişi,

Terbiye-i Bedeniye derslerine önem verilmiş ve konferanslar düzenlenmişti523.

Vilayetlerden toplam 50, İstanbul’dan da 40 kadar öğretmene öğretim metotları

hakkında konferanslar verilmişti524. Dolayısıyla, II. Meşrutiyet sonrası

Darülmuallimin’de müdürlük görevini yürüten Satı Bey zamanında kültürel

faaliyetlere önem verilmeye çalışılmıştı.

2.3.8.1. Konferanslar

Darülmuallimin’de belli günlerde seminer faaliyetleri düzenlenmekteydi.

Muallimlerin bilimsel ve kültürel gelişmesinde etkili olan darülmuallimin

konferanslarına, okulun tatil döneminde dahi devam edilmekteydi ve bu seminerler

müfettiş tarafından da kontrol ediliyordu. Haftada üç gün düzenlenecek olan

konferansların daha düzenli ve ciddi bir şekilde yapılması gereği, müfettiş tarafından

hazırlanan raporda belirtilmişti. Konferanslardan muallimler oldukça fayda

sağlıyorlardı. Sabahları düzenlenen konferanslar, saat dokuzdan on bire kadar devam

etmekte ve sırasıyla muallimler tarafından gerçekleştirilmekteydi. Muallimlere

konferanslar sonrasında mükâfat verilmesine de karar verilmişti525.

Darülmualliminler bilindiği üzere mevcut sıbyan veya ibtidâî mektepleri

muallimlerine ehliyetname verme gibi bir görevi bulunuyordu. Bu görevi

konferanslar yoluyla, darülmuallimin yerine getirmeye çalışmıştır. Konferanslara

ibtidâî mektebi muallimleri çağrılmakta ve bu muallimlerin bilgi ve kültürlerine

katkıda bulunulmaktaydı.

Konferanslardan biri 14 Haziran 1330 (27 Haziran 1914) tarihinde yapılmıştı.

Bu konferansa ibtidâîye mektebi muallimlerinden katılanlar olmuştu. Konferanslar

dini, sosyal, vatani, ahlaki, iktisadi, sıhhi konularda düzenlenebilmekteydi. Kitap ve

dergiler ve programlar hakkında tartışmalar, münazaralar ve fikir alış verişinde

bulunulmaktaydı. Darülmuallimin’de yapılan konferansların genel adı “Malumat ve

Terbiye-i Meslekiye” dir. 16 Haziran 1330 (29 Haziran 1914) tarihinden itibaren

haftada iki gün yapılması uygun görülmüştür. Her konferans için kırk kuruş

523 Akyüz, age., s.242. 524 Ergün, age., s.316. 525 BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30.

229

ödenmekte ve İstanbul vilayeti ibtidâîye mektebi ödeneğinden bu meblağ

karşılanmaktaydı. Konferanslar, Numune Tatbikat Mektebi’nde tertib ediliyordu.

Civar köy ve kasabalardan getirilen muallimler konferansı dinliyorlardı. 4 Mayıs

1330 (17 Mayıs 1914) tarihinde kırk beş muallimin bu şekilde getirtildiği arşiv

vesikasından anlaşılmaktadır. Bu muallimlerin hepsine toplam dokuz bin kuruş

vilayet tedrisat-ı ibtidâîye ödeneğinden ücret verilmişti526. İbtidaiye mektebi muallim

ve muallim muavinlerini yetiştirmek üzere darülmuallimin ve muallimat-ı âliyede

tatbikat dersleri de açılmıştı ve bu derslere ibtidâîye mektebi öğretmenleri hariçten

devam etmekteydi527. Bu faaliyeti de konferanslar kapsamında değelendirmek

mümkündür. Konferanslar aynı zamanda hizmet içi eğitim gibi algılanabilir. Zira

mevcut öğretmenler bu konferaslardan istifade etmekteydiler. Fakat yalnız mesleki

bilgiler ile sınırlı kalınmadığı, farklı konularda çeşitli meselelerin konuşulduğu da

anlaşılmaktadır.

2.3.8.2. Kitap ve Dergiler

Darülmuallimin muallimleri uzmanlık alanları ile ilgili kitaplar

hazırlamışlardı. Hazırlanan bu kitaplar, darülmuallimin öğrencilerine

okutturulmaktaydı. Bunun dışında, dergi yayınlanmasına öncülük eden muallimler de

vardı.

Darülmuallimin hocalarından kitap yazanlar bir hayli fazladır. Bunlardan biri

Ankara Darülmuallimini Mektebi’nde öğretmenlik yapan Musa Kazım Efendi’dir.

Kazım Efendi “Rehber-i Tedris ve Terbiye” isimli bir kitap yazmış, kitap, 1894

senesinde basılmıştır. Bir diğeri darülmuallimatta ahlak, coğrafya, el işleri ve usul-ı

tâlim derslerini yürüten Ayşe Sıdıka Hanım’ın yazdığı “Usul-ı Tâlim ve Terbiye

Dersleri” kitabıdır ve bu da 1897 yılında yayınlanmıştır. Trabzon Darülmuallimini

öğretmenlerinden Abdullah Vehbi tarafından 1899 senesinde yayınlanan, “Usul-ı

İbtidai Yahut Muallimlere Rehnüma” kitabı bulunmaktadır. Yine Darülmuallimin’de

526 BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30. 527 BCA., 30.11.1.1.2.2.

230

Usûl-ı Tedris dersini okutan meclis-i maarif üyesi Aristokli Efendi’nin yazmış

olduğu “İlm-i Terbiye-i Etfal” kitabı vardır ve bu kitap, 1907 senesinde basılmıştır528.

Darülmuallimin programlarında ziraat dersleri de bulunmaktaydı. Bu derste

okutulmak üzere “Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri” isimli bir kitabı, ziraat

uzmanlarından İzmir milletvekili İhsan Bey hazırlamıştı. Kitap, 1332 (1916)

senesinde İstanbul’da Matbaa-i Amire’de basılmıştı Kitabın içeriğine baktığımızda

öncelikle ziraatin önemine değinilmiştir. Daha sonra buğdayın çeşitleri, toprağın

hazırlanması, arpa ziraati, çavdar, yulaf, mısır, pirinç ziraati konuları ile hububatın

hasadı ve harmanı, çapa yapılması gereken bitkiler, patates ziraati, çeşitleri, toprağı,

pancar ziraati, çayır otları, sanayi bitkiler, susam, haşhaş, pamuk, tütün, kenevir

ziraati, bahçıvanlık, sebzeler, meyve bahçıvanlığı, bağcılık, ormanların idaresi,

hayvanlar, sütçülük, peynir üretilmesi, tavukçuluk, böcekçilik ve arıcılık konuları yer

alır529. Muhasebe-i Umumiye müdüriyetinin 26 Kanun-ı evvel 1331 (8 Ocak 1916)

tarihli yazısında, darülmuallimin mektebinin programından bahsedilmekte ve

muallim olarak yetişeceklere ziraat şubesinin uygulamalı kısmında az çok beceri

kazandırılmak istenildiği ifade edilmektedir. Fakat bu uygulama vilayetlerde

yürütülememişti530.

Darülmualliminde okutulan ders kitapları konusuna birkaç örnek daha vermek

gerekirse; Örneğin coğrafya dersi için darülmuallimin-i âliye coğrafya muallimi Faik

Sabri “Osmanlı Coğrafya-ı Tabii ve İktisadiyesi” adlı kitabını darülmuallimin ve

darülmuallimatların üçüncü sınıfları için 1917 senesinde hazırlamıştır531. Bir dönem

maarif nazırlığı yapmış olan Abdurrahman Şeref Bey’in, Sultani Mektebi Müdürü

iken, mekâtib-i âliye’de okutulması için hazırladığı “Tarih-i Devlet-i Osmaniye”

kitabı vardır532. Darülmuallimin muallimlerinden Ahmet Cevad ise, darülmuallimin

öğrencileri için “Lisân-ı Osmani, Sarf ve Nahv” kitabını 1916 senesinde

yayınlatmıştır533. Bu örnekleri artırmak mümkündür. Fakat yayınlanan kitapların

yanı sıra çeşitli dergilerde bulunmaktaydı ve biraz da bunlardan bahsedelim.

528 Akyüz, age., 184-186. 529 İhsan, Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1332. 530 BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20. 531 Bk. Faik Sabri, Coğrafya-ı Tabii ve İktisadi, Kanaat Matbaası, İstanb ul, 1333. 532 Bk. Abdurrahman Şeref , Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Karabet Matbaası, İstanbul, 1315. 533 Bk. Ahmet Cevad, Lisan-ı Osmani, Sarf ve Nahv, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1332.

231

İstanbul Darülmuallimini Beden Eğitimi öğretmenlerinden Selim Sırrı Tarcan

tarafından “Terbiye ve Oyun” dergisi çıkartılmıştı. Şubat 1911, tarihinde Edirne

Darülmuallimini öğretmenlerinden Nafi Atuf Kansu ve Mehmet Vehbi tarafından

“Say ve Tetebbu” dergisi yayınlanmıştı. Bunun dışında yine İstanbul dışında, Nisan

1911 tarihinde Üsküp Darülmuallimin-i Rüşdüyesi müdürü Sabri Cemil tarafından

“Yeni Mektep” dergisi hazırlanmıştı. Aralık 1911 tarihinde de “Yeni Fikir” dergisi

Manastır Darülmuallimini müdürü Ethem Nejat ve öğretmenlerden Ferit Bey

tarafından yayına girmişti534. Emrullah Efendi’nin maarif nazırlığı zamanında

“Tedrisat-ı İbtidaiye Mecmuası” isimli bir mesleki dergi yayınlanmaya

başlamıştır535. Dolayısıyla gerek kitapların, gerekse dergilerin yayınlanması konusu

yalnız İstanbul Darülmuallimini ile sınırlı kalmamıştı ve vilayetlerden de bu konuda

çeşitli çabaların ve çalışmaların yapıldığı görülür.

Darülmuallimin muallimleri tarafından emek verilerek vücuda getirilen eserler,

fakir öğrencilerden bir kısmına ücretsiz dağıtılabilmekteydi.

Örneğin, “İslam Tarihi” adlı eser Darülmuallimin’de okutulmak üzere uygun

görülmüştü ve kitap, dışarıda 25 kuruşa satılmaktaydı. Öğrencilerin fakir ve ihtiyaç

sahibi kimseler olması nedeniyle, öğrencilerden bir kısmının bu kitabı

alamayabilecekleri düşünülmüştür. Bu durum dikkate alınarak bu kitaptan yirmi

nüshanın yardım amaçlı öğrencilere verilmesi ve bunun her sene bu şekilde

yapılmasına karar verilmişti536. Bazı fakir öğrencilere ücretsiz ders kitabı dağıtılması

uygulamasını eğitim tarihimizde görmekteyiz. Günümüzde de benzeri uygulamalar

ilköğretimde tüm öğrencileri kapsayacak şekilde uygulanmaktadır.

Darülmualliminde görev yapan muallimlerin hazırladıkları kitaplar diğer

eğitim kurumlarında da okutturulabilmekteydi. Örneğin, darülmuallimin-i rüşdiye

müdürü Murat Bey “Tarih-i Muhtasar” adlı bir kitap yazmıştı ve eser güzel

bulunarak, 1885 senesinde bu tarih kitabının rüşdiye mektepleri ile taşralarda açılan

idadi mekteplerinde okutturulması uygun görülmüş ve bu nedenle her nüshası on

kuruş değerindeki kitaptan 3.000 nüsha basılmasına karar verilmişti537.

Darülmualliminlerde yayın faaliyetlerine önem verildiği ve alanında uzman 534 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s.251. 535 Ergün, age., s.316. 536 BOA., MF.ALY, 2-18, 1299.Za.10. 537 BOA., Y.A.RES, 28-17, 1302.6.4.

232

muallimlerin çeşitli kitap ve dergilerin hazırlanmasını sağladıkları görülmektedir.

Dolayısıyla kültürel faaliyetlere önem verildiği ifade edilebilir.

2.3.8.3. Gazete

Darülmuallimin hocalarından gazete çıkaranlar da olmuştu. Hatta bu faaliyet

bakanlıkça da desteklenmişti. Yayıncılık faaliyetleri ile Türkçenin yaygınlaşması da

hedefleniyordu.

15 Kasım 1302 (27 Kasım 1886) tarihinde maarif nezareti Münif Paşa’nın

başkanlığı altında Türkçe konuşma usulünün düzeltilmesi ve ıslâhı amacıyla siyasi

ve edebi olarak bir gazete çıkartılması gereğini kararlaştırmıştı. “Küçük Gazete”

ismiyle yayınlanacak gazetenin neşrine darülmuallimin muallimlerinden Cafer Bey

ismine ruhsat verilmiştir. Gazete günlüktür538.

Darülmualliminde eğitim haricinde, sosyal faaliyetlere de önem verildiği

anlaşılmaktadır. Bunun dışında Türkçe’ye önem verildiği ve Darülmuallimin’in bu

konuya öncülük yaptığı görülmektedir.

Darülmuallimin hocalarından çeşitli kongrelere katılanlar da olmuştu. Örneğin,

Prag’da uluslar arası olarak düzenlenecek olan “Mekâtib-i Taliye” kongresine maarif

müfettişlerinden Mesut Zeki Bey ile İstanbul Darülfünun ve Darülmuallimat

Muallimi Haydar Bey görevlendirilmişlerdi539. Darülmuallimat öğretmenlerinden de

yurtdışındaki kongrelere katılanlar olmuştu. 1916 tarihinde İsviçre’deki kongreye

Darülmuallimat muallimlerinden Aziz Bey’in de katılması uygun görülmüştü540.

Darülmualliminde geziler de düzenlenmekteydi. Örneğin bir gezide,

öğrencilere İstanbul’un önemli yerleri gezdirilmiş ve sanat eserleri gösterilmişti541.

Kongreler, geziler, çıkarılan gazeteler darülmuallimin ve muallimatlarda düzenlenen

sosyal aktiviteler arasında yer almakta olduğu görülür.

2.3.9. Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar

2.3.9.1. Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar 538 BOA., DH.MKT, 1381-21, 1304. Ra.1. 539 BOA., HR.İM, 80- 28, 1923.8.8. 540 BOA., MF.MKT, 1216-66, 1334.Ş.20. 541 Ergün, age., s.316.

233

Osmanlı Devleti’nde Müslüman halkın büyük bir çoğunluğunun tarımla iştigal

ettiği bilinmektedir. Tarımda işler yaz döneminde yoğunlaşmaktadır. Dolayısıyla

öğrenciler ailelerine yardımcı olmak amacıyla bu yaz döneminde memleketlerine

gitmek istemekte, fakat darülmualliminin açıldığı ilk yıllarda nizamname gereğince

okuldan ayrılamamaktaydılar. Bu nedenle yaz döneminde, tatil döneminin biraz daha

uzun olması istenmişti.

Maarif meclisi’nde 8 Zilhicce 1288 (18 Şubat 1872)tarihinde alınan kararla

öğrencilerin bu istekleri makul görülmüştür. Çünkü yaz döneminde öğrencilerin

memleketlerine gitmesi üzerine eğitimden istenilen verim alınamamaktaydı. Bu

durumun derslere bir zarar getirmeyeceğine kanaat getirilmiş ve bu nedenle tatil

dönemi şaban ayına çekilmiştir. Fakat öğrencilerden tatil haricinde mektebi terk

edenler olursa öğrenciye verilen maaşın geri alınmasına karar verilmiştir542.

Bu karar neticesinde ağustos ayı tatil olmuştu. Fakat öğrencilerin okula devam

etmelerini sağlamak yine mümkün olamamıştı. Öğrenciler ağustos ayı sonrasında da

okula gelmiyorlardı ve buna çözüm bulunması düşünülmekteydi. Maarif

nezaretinden şura-yı devlete gönderilen 11 Mayıs 1289 (23 Mayıs 1873) tarihli

maarif nizamnamesi hükmünce darülmuallimin diğer mektepler gibi Ağustos ayında

tatil olduğu ifade edilmekteydi. Darülmualliminin diğer mektepler gibi talebesi fakir

ve ihtiyaç sahibi olduklarından öğrencilerin memleketlerine gitmek istedikleri, ifade

edilmişti. Maaşları yetersiz olan öğrencilerden yarısı taşraya gitmek üzere, izin

talebinde bulunmaktaydı. Bu nedenle ağustos tatilinin uzatılması söz konusu

olmuştu. İzin isteyen talebenin çoğunluğu muvazzaf (asıl), yani maaşlı

öğrencilerden oluşmaktaydı. Bu öğrencilerin devam etmedikleri günler için

maaşlarından kesinti yapılması düşünülmekteydi ve tatil zamanı dışında öğrencilerin

okulu terk etmelerine, devamsızlık yapmalarına engel olunmaya çalışılmıştı543.

Dolayısıyla öğrencilerin okula devamları için onlara aylık verilmesi ve devam

etmemeleri durumunda bu aylıkların kesilmesi söz konusu olmaktaydı. Öğrencilerin

fakir durumda olmaları ve ailelerine yardım etmek istemeleri darülmualliminde

eğitimi aksatmaktaydı ve bunun dışında tatil edilmesi düşünülen aylar ve günler de

ortaya çıkıyordu.

542 BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13. 543 BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13.

234

Darülmuallimin öğrencileri genellikle medrese kökenliydi ve bu nedenle

Ramazan ayının tatil edilmesi de düşünülmüştü544.

Darülmualliminde düzenlenen sınavlar da tatil dönemine göre ayarlanmaktaydı

ve bu nedenle sınavlar daha geç bir tarihte yapılmaya başlamıştı.

4 Kanun-ısâni 1308 (16 Ocak 1893) tarihli Darülmuallimin’e gönderilen

yazıda, ibtidâîye, rüşdiye ve âliye şubelerinin genel sınavlarının Receb ayının

15’inden, şabanın 15’ine kadar (2 Şubat–4 Mart) yapılması gerektiği ifade

edilmekteydi. Fakat 1310 (1895) senesinde eğitim öğretim biraz geç başladığı için,

bu seneye mahsus olmak üzere eğitime şabanın 15’ine kadar (11 Şubat) devam

edilmesi ve şevvalin 15’inde de (11 Nisan) genel imtihanların yapılması uygun

görülmüştü. Sınav dönemi için iki hafta ayrılmaktaydı545.

Darülmuallimin’de devamsızlık konusunda ise, taviz verilmediği arşiv

vesikalarından anlaşılmaktadır. Darülmualliminde derslerin geç başladığına, çeşitli

sebeplerle eğitime istenilen ölçüde devam edilemediğine ve çoğu gün mektebin tatil

olduğununa ilişkin bir bakanlık yazısı ile karşılaşmaktayız. Talimatnameye göre üçte

bir devamsızlık yapan öğrenci sınavlara girme hakkını kaybediyordu546. Dolayısıyla

devamsızlık hakkının üçte bir oranında olduğu görülmektedir.

Devamsızlıklar konusunda taviz verilmediğine ilişkin bir örnek olay

bulunmaktadır. Buna göre, darülmuallimin-i âliye müdürlüğünün, 23 Mayıs 1325 (5

Haziran 1909) tarihinde maarif nezaretine bir yazı göndermişti, bu yazıda,

darülmuallimin öğrencilerinin yapmış oldukları devamsızlıkların tolere edilmesi

müdür tarafından talep edilmişti. Bu talebin gerekçesi, öğrencilerin mağdur

olmaması için o seneye mahsus olmak üzere devamsızlıklara bakılmayarak tüm

öğrencilerin sınava girebilmelerine izin verilmesi şeklindeydi. Bakanlıktan

gönderilen cevapta üçte bir devamsızlık yapılabilmesi uygulamasının dikkate

alınması ve bunun dışında bir uygulamanın usule aykırı olacağı belirtilmiştir547.

Dolayısıyla, darülmuallimin müdürünün devamsızlıkla ilgili yazısına bakanlıktan

olur verilmemiştir. Devamsızlıklara önem verildiği, bakanlığın bu kararından

anlaşılmaktadır. 544 BOA., MF.MKT, 158-71, 1310.C.27. 545 BOA., MF.MKT, 158-71, 1310.C.27. 546 BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3. 547 BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3.

235

Darülmuallimin’de devamsızlık konusu incelemeye tâbi tutulmaktaydı.

Örneğin, Haziran 1288 (17 Haziran 1872) tarihinde darülmuallimin müdürlüğünün

maarif meclisine gönderdiği yazıda, darülmualliminin birinci sınıf öğrencilerinden

Denizli’li Hafız Osman ve ikinci sınıf talebesinden Bolu’lu Abdullah ve Burdur’lu

Hafız Mehmet ile geçen sene üçüncü sınıf öğrencisinden Alaşehir’li Mehmet Efendi

ile Ayaş’lı Hüseyin Efendi’nin ikişer aydan beri devamsız olduklarının tespit

edilmesi konusu yer alıyordu. Ve yine 3. sınıftan Trabzon’lu Mustafa Efendi

muayene olmuş ise de, 20 günden beri devam etmemekte olduğu ve 1. sınıftan

Adapazarı’lı Mehmet Efendi’nin Zilhiccenin 18. gününde vefat ettiği maarif

meclisine bildirilmiştir. Öğrencilerin devamsızlıklarından dolayı nizamname

gereğince mektepten uzaklaştırılarak kayıtlarının silindiği bildirilmiştir. Bunların

yerine mülazımlardan alım yapılmıştı ve buna göre, darülmuallimin mülazımlarından

Trabzonlu Mustafa ve Bolu’lu Mehmet Nazım ve Kayserili Osman ve Ali

Efendilerin alınması ve kayıtlarının yapılması kararlaştırılmıştı. Ayrıca yukarıda

belirtilen kişilerden olup günlük devamsızlıkları olanların da, nizamname gereğince

haklarında gereken işlemlerin yapılacağı ve yevmiyelerinde kesinti yapılacağı ifade

edilmişti548. Dolayısıyla, bu örnek de göstermektedir ki, devamsızlık sınırını (1/3

gün) aşanlar hakkında nizamname kaideleri uygulanmaktaydı. Devamsızlığı az olan

öğrencilerin aylıklarında kesinti yapılırken, devamsızlığı fazla olanların kayıtları

silinmekteydi.

Darülmuallimin’de nizamname hükümlerine uyulmaya çalışıldığı

görülmektedir. Öğrencilerin devamsızlıkları takip edilmekte, devamsız öğrencilerin

hemen kayıtları silinerek, ilişikleri kesilmektedir. Kuralların net ve caydırıcı nitelikte

olduğu söylenebilir. Ayrıca nizamnamede yer alan bir hükmün uygulamadaki yeri

veya uygulanıp uygulanmadığı konusu önemlidir. Burada nizamname kaidelerinin

uygulandığı görülmektedir.

Bunun dışında bir noktayı da belirtmek gerekir ki o da, mülazımlık sisteminin

iyi bir şekilde işlemesi ile ilgilidir. Kayıtları silinen öğrenciler yerine, mülazımlardan

sırası gelenler asıl öğrenciliğe geçirilmektedir. Darülmuallimin’de belirlenen

çerçeve içerisinde hareket edildiği görülmektedir. Örneğin darülmuallimin’e alınacak

548 BOA., MF.MKT,1-117 1289.R.11.

236

öğrenci sayısı bellidir. Bu sayının üstüne çıkılmamaktadır ve öğrenci sayısında çeşitli

sebeplerle azalma olduğu zaman, mülazımlardan takviye yapılmaktadır.

Darülmuallimin’den yetişecek öğretmenlere şiddetle ihtiyaç duyulmakta iken,

kontejanda oynama yapılmaması kayde değerdir. Burada öğrencilere verilen maaşın

etkisini göz ardı etmemek gerekir. Çünkü bütçeden belli belli sayıda öğrenciye maaş

verilmesi için belirli bir miktar pay ayrılmıştı ve ayrılan bu payın üstüne çıkılmak

istenilmemesinin, asıl öğrencilerin sayısında herhangi bir şekilde artış olmasının

önüne geçilmek istenilmesinde etkili olduğu düşünülebilir.

Yukarıda belirtilen öğrencilerden darülmuallimin’in öğrenci profili konusunda

öğrencilerin hangi memleketlerden geldiklerine ilişkin ayrıntılar da görülmektedir.

Buna göre, İstanbul’daki darülmuallimin mektebine yalnız İstanbul ve çevresinden

değil Anadolu’nun farklı yerlerinden öğrenciler gelmekteydi ve Bolu, Denizli,

Trabzon, Kayseri öğrencilerin geldikleri bu merkezlerden bazılarıydı.

2.3.9.2. Darülmuallimatta Devamsızlıklar

Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı549.

Talimatnameye göre: her sene Mayıs ayı sonunda eğitime son verilerek, haziran

ayında sınavlara başlanılmaktaydı. Düzenlenen programa uygun olarak, temmuz

ortasında sınav işleri bitmekte ve darülmuallimat ağustos ayı sonuna kadar tatil

edilmekteydi. Talimatnameye göre, Eylül başlarında darülmuallimat tekrar

açılmakta ve ardından bitirme sınavları yapılmaktaydı. Bu sırada kayıt işleri de

yürütülmekte, Eylül ayının 16’sından itibaren eğitim ve öğretime başlanılmaktaydı.

Mektebin öğrenci kayıt ve kabulü zamanı gazetelerde ilan edilmekteydi. Bir ay izinli

olarak memleketine gidecek öğrencilerin bitirme sınavları yapılmayacak ise,

öğrencilerin Eylül ayının 16. günü okulda olması gerekmekteydi. Bitirme sınavları

olan öğrencilerin Eylül ayının ilk günü mektepte bulunmaları şarttı. Her sene Aralık,

Mart ve Haziran ayı başlarında talimatnameye gereğince darülmuallimat’taki eğitim

öğretimin işleyişine ilişkin gelişmelere dair bir cedvel düzenlenmekteydi ve bu

cetvele, öğretmenlerin gelmedikleri dersler yazılmaktaydı. Devamsızlıklar

konusunda, öğretmenlerin maaşlarından kesinti yapılması görevi, mektep

549 Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.

237

müdüriyetine aitti550. Darülmuallimatta günümüzde açıköğretim fakültesi sınav

programına benzer bir uygulamanın olduğu görülür. Bilindiği üzere açıköğretim

sınavları bütünlemeleri eylül ayı başlarında düzenlenmektedir. Bunun dışında

darülmuallimatta öğrenci ve öğretmenlerin devamsızlıklarına ilişkin kayıt tutulduğu

görülmektedir.

27 Kanun-ı evvel 1313 (8 Ocak 1898) tarihinde Darülmuallimat’ta derslere

ait imza cetveli düzenlenmişti. Darülmuallimat’ta yürütülen dersleree öğrencilerin

devam edip etmediklerinin kayıt altına alındığı anlaşılmaktadır. Aynı zamanda bu

devamsızlık cetveli darülmuallimatta devamsızlıkların kayıt altına alınma şeklini de

göstermektedir. Ders imza cetvelinin farklı bir tarzda düzenlendiği anlaşılmaktadır.

Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli551. Sınıf Öğretmenin

İsmi

İmza Yeri Açıklama Mevcut Olmayan

Talebenin Numaraları

3 Süleyman

Efendi

- Nakış ile meşgul

olmuştur.

2 Galib

Efendi

- Şube dersleri ile

meşgul olmuştur.

1 Latif Efendi İmza atılmış

ŞUBELER

6 Hilmi

Efendi

Talebeler tarafından

imza

5 Mustafa

Efendi

4 Hatice

Hanım

3 Maide

Hanım

2 Halime

Hanım

1 Latife

Hanım

Her derste bulunmaları lazım gelen

550 MUN., D.T. 551 BOA., MF.İST, 1-133, 1315.Ş.14.

238

muavinler TALEBELER

Muavinin

İsmi

İmza Yeri Açıklama Mevcut Mevcut

Olmayan

Mezun Hasta Toplam Sınıf

Sadiye

Hanım

13 7 20 3

Hatice

Hanım

12 17 29 2

Hayriye

Hanım

İmza

atmıştır.

Ders

jurnalini

imza

ettirmiştir.

22 24 46 1

Fatma

Hanım

47 48 95 Toplam

Naciye

Hanım

11 8 19 6

Makbule

Hanım

İmza

atmıştır.

14 27 41 5

Leman

Hanım

İmza

atmıştır.

19 28 47 4

7 24 31 3

12 28 40 2

27 83 110 1

90 198 288 Toplam

137 246 383 Genel

Toplam

Tablodan anlaşıldığı üzere, Darülmuallimat’ta 1898 senesinde üç sınıf, altı şube

bulunmaktaydı. İlk derse ait imza cetveline göre üç sınıflık Darülmuallimat’ın 1.

sınıfında 22 öğrenci derse gelmiş, 24 öğrenci gelmemiş; 2. sınıfta 12 öğrenci gelmiş,

17 öğrenci gelmemiş; 3. sınıflarda ise 13 öğrenci derse girmiş, 7 öğrenci girmemiştir.

Dolayısıyla devamsız olan öğrencilerin sayısı devam eden öğrenci sayısı ile eşit,

hatta daha fazla olduğu görülmektedir. Darülmuallimat’ta şubelerle birlikte 1898

senesinde toplam 383 öğrencinin öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır.

239

2.3.10. Darülmuallimin’de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti

Günümüzde okullarda nöbet uygulaması yapılmaktadır. Buna göre, okullarda

öğretmen sayısı göz önüne alınarak, okul müdürü tarafından nöbet çizelgesi

hazırlanmakta, nöbetçi öğretmen, eğitim ve yönetim işlerinin düzenli olarak

yürütülmesinde okul müdürüne yardımcı olmaktadır. Okulun çalışma süresinden

yarım saat önce okulda bulunan ve çalışma süresinin bitiminden yarım saat sonra

gerekli kontrolleri yaparak nöbetini bitiren nöbetçi öğretmenler okulda günlük eğitim

faaliyetlerini takip etmekte ve bu konuda gerekli tedbirleri almaktadırlar.

Öğretmenler haftada bir defa nöbet tutmakta, fakat öğretmen yeterli olmadığı zaman

okul müdürünce ayarlama yapılmaktadır. Pansiyonlarda ise, belletici öğretmenler

nöbet tutmaktadırlar ve bu süre 24 saattir. Nöbetçi belleticiler gece pansiyonda

kalmakta ve pansiyonda kalan öğrencilerin ders saatleri dışında eğitimleri ile

ilgilenmekte, etüdlerde ders çalışmalarını sağlamakta ve öğrencilere yardımcı

olmaktadırlar. Yemekhane ve yatakhanelerde öğrencilerin başında bulunarak

vaktinde yatıp kalkmalarını düzenli bir şekilde yemek yemelerini sağlamaktadırlar.

Okullarda öğrenciler de nöbet tutmaktadır. Öğrencilerin yönetime katılmalarını

sağlamak, görev ve sorumluluk duygularını geliştirmek amacıyla nöbet

tutturulmaktadır. Nöbetçi öğrenciler günlük nöbet öğretmenlerini tanımak, nöbete

zamanında başlamak, kolluk takmak, okula giriş ve çıkışları kontrol etmek,

ziyaretçileri ziyaretçi defterine kaydetmek ve ziyaretçi kartlarını kontrol etmek,

olumsuz durumları nöbetçi öğretmene bildirmek ve okul idaresinin vereceği

görevleri yerine getirmek gibi sorumlulukları bulunmaktadır. Yatılı okullarda ise

yemekhane ve yatakhane nöbeti tutulur552. Günümüzdeki nöbet uygulamalarının

benzeri ile darülmuallimin ve muallimatlarda da karşılaşmaktayız.

Darülmuallimin’de muallimler düzenli olarak nöbet tutmaktaydılar ve nöbetçi

olacak muallimler etüt ve tenefüs sırasında daima öğrenci ile birlikte bulunmaya

mecburduar. 1917 tarihinde darülmuallimin-i âliye muallimlerine bu kurala dikkat

ederek hareket etmeleri gerektiği duyurulmuştu. Aksi şekilde hareket edeceklerin 552 www.mevzuat.meb.gov.tr, Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği md.71. Öğrencilerin nöbet hizmetleri için bk. aynı yönetmeliğin 138. maddesi. Yatılı okullarda nöbet hizmetleri için bk. Milli Eğitim Bakanlığına Bağlı Okul Pansiyonları Yönetmeliği. Öğretmenlerin nöbet görevleri ile ilgili olarak bk. Lise ve Ortaokullar Yönetmeliği.

240

derse devam etmemiş gibi, işlem görecekleri ve maaşlarından kesinti yapılacağı

bakanlıkça belirtilmişti553. Dolayısıyla öğretmen yetiştiren kurumlarda nöbetlere

dikkat edilmekte ve önem gösterilmekteydi.

2.3.11. Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle

Birlikte) Ait İstatistikî Veriler

Osmanlı Devleti’nde eğitim veren ve öğretmen yetiştiren kurumlara ilişkin

istatistikî bilgilere, Osmanlı Arşivi’nin maarifle ilgili istatistik dosyalarından

ulaşılmıştır. Ayrıca, çeşitli tarihlerde maarif nezaretinin hazırladığı ihsaiyyat

(istatistik) mecmuaları bulunmaktadır. Bu veriler içerisinde, okulun öğrenci sayıları,

öğretmen kadrosu, bütçesi gibi bilgiler yer almaktadır. Bazen bakanlık veya

hükümet, vilayet darülmualliminlerinden bilgi istemekteydi. Ve bu okullar bilgileri

merkeze göndermekte, bu şekilde istatistikî veriler elde edilebilmekteydi. Ayrıca

bakanlık da ihsaiyyat (istatistik) mecmuaları hazırlamaktaydı. Bu istatistiklerden

okullara ilşkin ayrıntılı sayısal verilere ulaşılabilmek mümkündür. Bu bölümde

yalnız 1907-1908 eğitim yılındaki darülmuallimin ve muallimatlara ilişkin

istatistikler yer almaktadır.

Bu verilere göre, İstanbul’da 1907-1908 senesinde bir aded gündüzlü

darülmuallimin bulunmakta ve burada 199 öğrenci öğrenim görmekte idi. Eğitim

öğretim kadrosu 40 kişiden oluşan okula, senelik, idare ve eğitim heyeti için,

272.004 kuruş diğer masrafları için 172.320 kuruş toplamda 444.324 kuruş tahsisât

ayrılmıştı554.

İstanbul’da 1907-1908 eğitim öğretim senesinde bir adet gündüzlü

darulmuallimat bulunmakta ve burada 451 öğrenci öğrenim görmekteydi. Toplam 30

öğretmeni olan okulun 9 öğretmeni erkek, kalan 21 öğretmen bayan idi.

Darulmuaallimatta idare ve öğretmen kadrosu masrafı için 114.060 kuruş diğer

masraflar için 1.260 kuruş olmak üzere toplam 115.320 kuruş tahsisât ayrılmıştı555.

28 Şaban 1325 (6 Ekim 1907) tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden

hazırlanan tabloya göre, 1907-1908 eğitim öğretim senesinde Fransızlara ait bir adet

553 BOA., MF.MKT, 1220-14, 1334.Z.25. 554 BOA., MF.İST, 9-39. 555 BOA., MF.İST, 9-39.

241

yatılı darülmuallimin bulunmakta ve bu okulda 35 öğrenci öğrenim görmekteydi.

Okulun 16 erkek öğretmenden oluşan eğitim kadrosu vardı. Bu okula herhangi bir

tahsisât ayrılmamıştı556.

6 Ekim 1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre

1907-1908 eğitim öğretim senesinde Alman Darülmuallimini bulunuyordu. Alman

Darülmuallimini hem kız öğrenciler için hem erkek öğrenciler için olduğu gibi; hem

yatılı hem gündüzlü şekilde eğitim vermekteydi. Okulun yatılı bölümünde 100 erkek

öğrenci; 20 kız öğrenci bulunuyordu. Gündüzlü bölümde ise 4 erkek öğrenci; 124

kız öğrenci öğrenim görmekteydi. Dolayısıyla okulda toplam 248 öğrenci vardı.

Öğretmenlerin sayısı idarecilerle birlikte 24 idi. Öğretmenlerin 16’sı erkek; 8’i bayan

olan okula herhangi bir tahsisât ayrılmamıştır557.

1907 tarihine kadar alınan bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre Musevilerin

de yine bir darülmuallimini vardı. Burada gündüzlü olarak 11 erkek öğrenci öğrenim

görmekteydi. Okulun öğretmen ve idarecilerinin toplam sayısı 6 idi. Bu

darülmuallimine tahsisât ayrılmıştır. Öğretim ve idare heyeti için 10.500 kuruş; diğer

masraflar için 8.000 kuruş olmak üzere toplam 18.500 kuruş ödenek ayrılmıştır.

Musevi darülmuallimininde gelir kaynaklarından ilki maarif nezaretinden ayrılan

paydır. Bu pay 1.800 kuruştur. Okulun diğer kaynaklardan gelirleri de

bulunmaktadır. Bunun oranı da 18.500 kuruştur. Musevi darülmualliminin toplam

geliri 20.300 kuruştur558.

1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya göre 1907-

1908 eğitim öğretim senesinde taşra darülmuallimininin sayısı sekiz adettir. Burada

243 öğrenci gündüzlü olarak öğrenim görmektedir. Bu darulmualliminlerde 22 erkek

öğretmen görev yapmaktadır. Bu okulun 2 tane de hademesi bulunmaktadır.

Öğretmen ve idarecilerine 84.900 kuruş, diğer masraflarada 35.438 kuruş olmak

üzere toplam 120.338 kuruş senelik ödenek ayrılmıştır. Okula maarif nezaretinden

120.338 kuruş ayrılmıştır559. Bu veriler istatistik mecmuasına yansıyan rakamları

içermektedir. aslında bu sayıdan daha fazla darülmualliminin 1907-1908 eğitim

öğretim yılında hizmet verdiği bilinmektedir. 556 BOA., MF.İST, 9-39. 557 BOA., MF.İST, 9-39. 558 BOA., MF.İST, 9-39. 559 BOA., MF.İST, 9-39.

242

6 Ekim 1907 tarihine kadar elde edilen bilgilere istinaden hazırlanan tabloya

göre 1907 eğitim öğretim senesinde yatılı bir Rum darulmuallimi bulunmaktadır.

Burada 147 öğrenci öğrenim görmektedir. Toplam 17 öğretmeni olan okulda 14

erkek 3 bayan öğretmen bulunmaktadır560. İstanbul’da, Rumların eğitim gördüğü

liselerin bazılarında öğretmen yetiştiren şubeler de açılmıştı. Örneğin, Fener Özel

Rum Erkek Lisesi’nde 1888 senesinde öğretmen yetiştirmek amacıyla ilköğretmen

okulu şubesi açılmıştı. Aynı şekilde bayan öğretmen yetiştirmek amacıyla Zapyon

Özel Rum Kız Lisesi’nde lisenin üstüne iki yıllık öğretmen okulu açılmıştı. Bundan

sonra bir yıl eğitim görenler ise ana okulu öğretmeni olabilmekteydi.561

Elazığ’da Alman Darülmuallimatı, Cezayir Vilayeti’ne bağlı, Kandiye’de bir

Fransız Darülmuallimini, Kayseri’de bir Fransız Darülmuallimini eğitim tarihimizde

yabancılara ait darülmualliminler arasında yer almıştır. 1915’te Kudüs’te bir Alman

darülmualliminine de ruhsat verilmiştir562.

Osmanlı devleti’nde hem yabancılara, hem azınlıklara ait darülmualliminlerin

olduğu anlaşılmaktadır. 1907-1908 eğitim öğretim yılında yabancılardan, Fransız ve

Almanların; azınlıklardan Musevi ve Rumların darülmuallimine ilişkin bilgiler bu

şekildedir. Bu okullara maarifin ayırmış olduğu bir ödenek söz konusu değildi, fakat

maliye veya maarif nezareti yardımda bulunulabiliyordu ve bu okullar bakanlığın

izni ile kurulmaktaydı.

560 BOA., MF.İST, 9-39. 561 Bk. Süleyman Büyükkarcı, İstanbul Rum Okulları, Mikro Yay., Ankara, 2002, s.38,44 562 Mutlu, age.,s.105, 127, 159,173.

243

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve

EĞİTİM YÖNETİMİ

Osmanlı Devleti’nde gerek Anadolu’da ve Ortadoğu’da gerekse Balkanlarda

birçok vilayet ve liva merkezinde farklı zamanlarda darülmuallimin ve

darülmuallimat mektepleri açılmıştı. Kız öğretmen okulları sayı itibariyle daha azdı

ve belli merkezlerde eğitim vermişlerdi. İstanbul dışında açılan bu eğitim kurumları

taşra darülmuallimin veya darülmuallimat mektebi olarak kaynaklarda yer almıştır.

Darülmualliminlerin İstanbul dışında yaygınlaşması ile ilgili bir karar 1882

senesinde alınmıştı. 2 Teşrinisani 1298 (14 Kasım 1882) tarihinde alınan bu kararda

“…şimdilik maarif müdürü bulunan vilayet merkezlerinde birer Darülmuallimin-i

Sıbyanın küşadıyla” ifadeleri yer alır. Dolayısıyla öncelikle vilayet merkezlerinde

birer darülmuallimin açılmasına karar verilmişti563. Bu tarihten önce yalnız Bosna,

Girit, Konya gibi vilayetlerde darülmuallimin açılmıştı.

Vilayet darülmualliminleri ile ilgili bir nizamnameye maarif salnamesi’nde

(1316) yer verilmiştir. Bu nizamnamede vilayet darülmualliminlerinin kasaba ve

karyedeki sıbyan mekteplerine yeterli seviyede muallimler yetiştirdiğinden

bahsedilir. Birinci sınıfta Kurân-ı Kerim, Arapça, Farsça, Kavaid-i Türkî ve İmla,

Kavaid-i Lisân-ı Osmani, Hesap, Tarih, Coğrafya ile Rik’a vilayet

darülmualliminlerinde okutulacak dersler arasındadır. İkinci sınıfta okutulan dersler

ise, birinci sınıftaki ile aynı olup derslerin içeriğinde farklılıklar bulunmaktadır.

Darülmuallimin şubelerine alınacak öğrenciler iyi ve ahlak sahibi kişilerden olması,

yaşlarının 20’den aşağı olmaması gerektiği ve Tükçe okuyup yazabilmeleri

nizamnamede belirtilen hususlar arasındadır. Taşra darülmualliminleri öğrencilerinin

sınavları recep ayının 15’inde başlayıp, şaban ayı ortasına kadar devam etmekteydi.

Şevval ayının onunda tatil edilip bundan sonra tekrar dersler başlamaktaydı564.

563 BOA., İ.MMS, 73-3350, 1300.Ra.8. 564 Koçer, age., s.34.

244

Taşra Darülmualliminlerinin kuruluşlarına ilk bölümde yer verilmişti. Bu

bölümde taşra (il-ilçe) darülmualliminleri ve muallimat mekteplerinde eğitim

yönetimine, dolayısıyla eğitimin işleyişi ile ilgili hususlara veya meselelere

değinilecektir.

3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ

Taşra olarak tabir edilen, İstanbul dışındaki vilayetlerde darülmualliminlerin

kurulma süreci 1870 yılında başlamış ve bu süreç uzun bir zaman diliminde diğer

merkezleri kapsayacak şekilde gerçekleşmişti. Taşra darülmualliminleri yeni usule

göre muallimler yetiştirmiş, aynı zamanda kaza ve karyelerdeki mevcut muallimleri

de eğitime tâbi tutmuş ve sınavdan geçirmek suretiyle kendilerine ehliyetname

vermiştir.

Mevcut sıbyan mekteplerinde muallimlik yapan imam ve öğretmene usûl-ı

cedide (yeni usûl) üzere eğitim formasyonu kazandırılmıştı. Bu amaçla örneğin,

Trabzon Darülmuallim mektebine 1890 senesinde köy ve kazalardan 358 imam ve

öğretmen gelmişti565. Emrullah Efendi, II. Meşrutiyet yıllarındaki bakanlığı

sırasında, memur muallimleri temizlemek için gayret sarfetmiş ve muallimliği

meslek haline getirmeye çalışmıştır566. Dolayısıyla yalnız İstanbul değil, Osmanlı

Devleti’nin tüm merkezlerinde eğitimin gelişmesi amacı güdülmüş ve öğretmenliğin

uzmanlık isteyen bir meslek haline getirilmesi hedeflenmiştir. Bu doğrultuda taşrada

eğitim veren öğretmen yetiştiren kurumların işleyişi, eğitimdeki gelişmelere paralel

bir şekilde düzenlenmesi gerekmekteydi.

Taşra Darülmualliminlerinde eğitim yönetimi, başta darülmualliminlerin idari

işleyişi olmak üzere, muallimler, öğrenciler ve mâli yönetim gibi konuları

içermektedir. Vilayet ve liva merkezlerinde, öğretmen yetiştirilmesine yönelik

çabalar sırasında, çeşitli engellerle karşılaşılmakta veya sorunlarla

karşılaşılabilmekteydi. Bu sorunlara nasıl çözüm bulunmaya çalışıldığı meselesi de

eğitim yönetimi kapsamında değerlendirilebilir.

565 Akyüz, age., s.217. 566 Ergün, age., s.60.

245

3.1.1.Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler

Osmanlı Devleti geniş sınırlara sahipti ve birçok merkezde çok sayıda

darülmuallimin ve darülmuallimat açılmıştı. Taşra darülmualliminlerinin kuruluşları

ile ilgili ilk bölümde konu tasnif edilerek verilmişti. Zira, bu kurumlarla ilgili

bilgilerin ayrı bölümler halinde incelenmesi uygun olacaktır. Darülmuallimin ve

muallimattaki eğitim yönetimi uygulamalarını incelerken, darülmualliminleri kendi

içerisinde gruplamayı uygun gördük ve Anadolu’da, Rumeli’de, Ortadoğu’da ve

Kuzey Afrika ile diğer bölgelerdeki darülmualliminler tasnif ettik. Bu

darülmualliminlerin eğitim yönetimleri konusunda çeşitli farklılıklar olabilmekteydi.

Ayrıca, tüm darülmuallimin mekteplerinin birlikte ele alınması konu bütünlüğü

açısından sağlıklı bir yol değildi.

Taşrada darülmualliminler kurulmadan önce, öğretmen yetiştirme sistemi

günümüzdeki şekliyle mevcut değildi. Medreselerde belli basamakları geçen

öğrenciler müderris olabilmekteydi. Sıbyan mekteplerinde medrese mezunları,

imamlar veya farklı memuriyetlerde bulunmuş kişiler görev almaktaydılar.

İstanbul’da 1848’de darülmuallimin açılarak rüşdiye mekteplerinin öğretmen ihtiyacı

karşılanmaya çalışılmıştı. İstanbul’da modern anlamda öğretmen yetiştirme konusu

taşraya göre daha önceki tarihlerde ele alınmıştı. Fakat, İstanbul dışında öğretmen

yetiştirmeye yönelik çabalar zaman içerisinde artmaktaydı. Bu çabalar bazı vilayet

merkezlerinde eğitime duyarlı kişilerle gerçekleştirilmekteydi. Bazı vilayetlerde ise,

halktan toplanan yardımlarla bir şeyler yapılmaya çalışılmaktaydı. Bu çabalar

neticesinde öğretmen yetiştirmek üzere bina ve muallimi temin edilen

darülmualliminde sıra öğrenci teminine gelmekteydi. Fakat muallim temin edilmesi

sırasında yaşanan zorluklar nedeniyle, vilâyet darülmuallimin mektepleri özellikle

kuruldukları ilk yıllarda tek muallimle eğitime devam etmekteydi.

Örneğin, Trabzon Darülmuallimininde 1895 tarihinde tek muallim ve tek

hademenin görev yaptığı anlaşılmaktadır. Muallim Abdullah Efendi ve hademe

Osman Efendi’nin görev yaptığı kurumun, 1900 senesinde on bir öğrencisi, 1903’de

on yedi öğrencisi, 1905 senesinde de 25 öğrencisi bulunmaktaydı567.

567 Arıcı, agt., s.96.

246

Darülmualliminlerdeki muallim sayısı öğrenci sayısı ile de ilişkiliydi. Bazı vilayet

darülmualliminlerinde ise muallim sayısının bundan dolayı fazla olabilmekteydi.

Örneğin, 1884 senesinde açılan Kastamonu Darülmuallimini’nde 11 öğretmen ve

100 öğrenci vardı568.

3.1.1.1 Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer

Görevliler

Darülmualliminlerin İstanbul dışında açılmaya başladığı tarihlerde, muallim

sayısı sınırlı iken, muallimlerin büyük bir kısmı darülmuallimin dışındaki

mekteplerden temin edilebiliyor idi. Özellikle yeni kurulan darülmualliminlerin bir

kısmına rüşdiye mektebi muallimlerinden tayin yapılmıştı.

Örneğin, 2 Teşrin-i evvel 1308 (14 Ekim 1892) tarihinde Trabzon Maarif

Müdürlüğüne gönderilen yazıda, Trabzon’da yeni açılan Darülmuallimin

muallimliğine aylık 600 kuruş maaşla; rüşdiye mektebi muallim-i evveli Haydar

Efendi’nin tayin edildiğinden bahsedilmiştir569. Rüşdiye mektebindeki bir öğretmen

ancak muallim-i evvel olması koşuluyla, darülmualliminde muallimliğe

getirilebilmekteydi.

Anadolu’da eğitim veren darülmualliminlerin idareci ve öğretmen sayıları farklı

idi. Konya darülmuallimininde ilk yıllarda bir müdür, bir müdür yardımcısı, bir

memur ve birkaç hizmetli ile az sayıda öğretmen görev yapıyordu570.

Taşra darülmuallimin ve darülmuallimatlarına muallim temininde çeşitli

sıkıntılar ortaya çıkmış, bu gibi nedenlerle muallim sayısı sınırlı kalabilmiştir.

Muallim sıkıntısı çekilen yerlerden biri de Urfa Darülmuallimini’dir. Urfa

darülmuallimininde 1 Nisan 1918 tarihi itibariyle bir muallim görev yapmaktaydı. Bu

muallim ilm-i ruh, malumat-ı fenniye ve diniye gibi dersleri, asli görevine ilave

olarak yürütmekteydi. Urfa Darülmuallimin mektebinde beş muallimin görev

yapması öngörülmüş ve 5000 kuruş ödenek ayrılmıştı. Urfa livası mutasarrıfı,

568 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 569 BOA., MF.MKT, 152-46, 1310.R.3. 570 Çıpan, İsmail, Konya Kız Öğretmen Okulu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998, s.24.

247

darülmuallimin boş muallim kadrolarına atama yapılmasını istemişti571. Dolayısıyla

ödenek ayrılmadan önce tek muallimin birçok dersi yürütmek durumunda kaldığı

anlaşılmaktadır.

Anadolu darülmualliminlerindeki muallim sayıları, öğrenci sayısının çoğalması

ve zaman içerisinde okullarda gerekli alt yapının hazırlanması sonucunda artmıştı.

İstanbul dışındaki darülmualliminlerin her birinde ne kadar muallimin görev yaptığı,

darülmualliminlerin gelişmişliğini göstermesi bakımından önemlidir.

Taşra darülmualliminlerin her birinde muallimlerin, idarecilerin ve diğer

görevlilerin sayısını gösteren 1913-1914 ders yılına ait bir tabloya aşağıda yer

verilmiştir.

Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri’nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve

Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı) 572

Okulun İsmi İdare

Heyeti

Eğitim

Öğretim

Heyeti

Müstahdem Hademe Toplam

Edirne

Darülmuallimini

4 9 1 12 26

İzmir 4 10 2 12 28

Adana 4 8 2 11 25

Ankara 4 14 10 28

Hüdavendigar 4 10 1 15 30

Diyarbakır 4 8 2 12 26

Sivas 4 10 8 22

Trabzon 3 11 4 18

Kastamonu 4 9 10 23

Konya 4 13 11 28

Mamuretülaziz 3 14 4 21

Toplam 42 116 8 109 275

Darülmualliminlerde idare heyeti müdür, müdür muavini, kâtip ve ambar

memurundan oluşmaktaydı. Anadolu Darülmualliminlerinin hemen her birinde idare

571 BOA., DH.UMVM, 67-47, 1336.B.09. 572 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

248

heyetinin ikinci meşrutiyet döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. On bir

darülmualliminde yüz on altı öğretmenin görev yaptığı tablodan anlaşılmaktadır.

Dolayısıyla 1913-14 eğitim öğretim yılında bir darülmuallimine yaklaşık on

öğretmenin düştüğü görülmektedir.

İstanbul dışındaki darülmuallimin mekteplerinde muallimlerin eğitim

durumları veya taşra darülmualliminlerinde görev yapan öğretmenlerin nerelerden

mezun oldukları konusu darülmualliminlerin muallim kaynağını göstermesi

bakımından önemlidir. Darülmualliminlerde öğretmenlik yapanlar içerisinde,

darülmuallimin mezunu olanların oranı, çeşitli mekteplerden mezun darülmuallimin

muallimlerinin sayısı gibi çeşitli veriler değerlendirilmek suretiyle darülmuallimin

muallimleri hakkında genel bir kanaat oluşmuş olacaktır.

Aşağıda İstanbul dışındaki darülmualliminlerde muallimlerin hangi

okullardan mezun olduklarına ilişkin bir tabloya yer verilmiştir.

Tablo 64. Anadolu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri573

Okullar

Edir

ne

Dar

ülm

ualli

min

i

İzm

ir

Ada

na

Ank

ara

Burs

a

Diy

arba

kır

Siva

s

Trab

zon

Kas

tam

onu

Kon

ya

Elaz

ığ

Topl

am

Darülfünun

Ulûm-ı Şeriye Şubesi 1 1 1 3

Ulûm-ı Edebiye Şubesi 1 1 1 1 1 5

Riyaziyat Şubesi 1 1

Tabiiyat Şubesi 2 1 3

Harbiye Mektebi 1 1 2

Mülkiye Mektebi 1 1

Ticaret Mektebi 1 1

Sanayi-i Nefise Mektebi 1 1

Halkalı Ziraat Mektebi 1 2 2 3 1 1 1 1 1 1 14

Darülmuallimin-i Aliye 3 2 6

5 16


249

Darülmuallimin-i Rüşdiye 1 1 2 2 1 4 3 14

Darülmuallimin-i İbtidaiye 1 1 5 3 1 1 3 2 7 6 30

Dersten Mecaz 3 2 5

İdadiye Mektebi 2 1 2 1 2 4 4 2 1 1 20

Rüşdiye Mektebi 1 2 3

Özel Okullar 1 1 4 6

Avrupa Mektepleri 1 1 1 3

Özel Eğitim Alan 2 1 3

Diğer Mekteplerden 5 1 1 7

Toplam 11 12 10 16 12 10 12 13 11 15 16 138

Tablodan anlaşıldığı üzere, 1913-1914 ders yılı verilerine göre; Anadolu

darülmualliminlerinde görev yapan muallimlerin; 12’si Darülfünun ve şubelerinden

mezundurlar. 2 muallim harbiye; 1 muallim Mülkiye Mektebinden mezunken

öğretmenlerden 1’i Ticaret Mektebi’nden, 1’i Sanayi-i Nefise Mektebi’nden; 14’ü

Halkalı Ziraat Mektebi’nden; 16’sı Darülmuallimin-i Âliye’den; yine 14’ü

Darülmuallimin-i Rüşdiye’den; 30’u Darülmuallimin-i İbtidaiye’den; 20’si idadiye

mektebinden, 7’si rüşdiye mekteplerinden, 6’sı özel okullardan; 7’si de diğer

mekteplerden mezun olmuşlardır. Üç öğretmen Avrupa’da eğitim görmüş; 3 kişi de

özel eğitim almıştır. Dolayısıyla darülmualliminlerdeki öğretmenlerin mezun

oldukları okullar oldukça çeşitlilik arzetmektedir.

Taşra darülmualliminlerindeki muallimlerin yarısına yakın bir oranın

darülmuallimin ve şubelerinden mezun olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra

idadiye mektebinden mezun olan öğretmenler de bir hayli fazladır. Azımsanmayacak

250

bir sayıda Halkalı Ziraat Mektebi574 mezunlarının olması, bu okulun önemini

göstermesi bakımından kayda değerdir.

Anadolu darülmualliminlerde muallimler, maaşlarının az olmasının da

etkisiyle, farklı mekteplerde derslere girmek durumunda kalabilmekteydiler.

Örneğin, Diyarbakır Darülmuallimin muallimliğine tayin olan Abdullah Efendi

maaşının azlığından dolayı idadi mektebinde de birkaç ders okutmak istemişti. Fakat

idadi mektebinde muallim açığı olmadığı kendisine bildirilmişti575.

Anadolu darülmualliminlerinde birden fazla muallimin görev yaptığı

darülmualliminlerde, ikinci muallim muallim-i sani statüsündeydi ve maaşı da

muallim-i evvele göre bir hayli düşük orandaydı. Örneğin, Erzincan’da 1325 (1909)

senesinde darülmualliminde eğitim verildiği bir sırada, bakanlığın Erzurum Valisi’ne

gönderdiği 3 Mayıs 1325 (16 Mayıs 1909) tarihli yazıda, Erzincan’da açılan

darülmualliminden bahsedilmiştir. Bu darülmuallimin-i ibtidâîye müdürlüğüne, aylık

600 kuruş maaşla İstanbul Darülmuallimin-i Rüşdiye şubesi mezunu Fahrettin

Efendi’nin tayininin uygun görüldüğü ifade edilmiştir. Muallim-i sani için 200 kuruş,

bevvaba 60; diğer masraflar için de 124 kuruş ödenek ayrılmıştı576. Burada

darülmuallimin idaresine, İstanbul Darülmualliminin rüşdiye şubesinden mezun bir

müdürün tayin edildiği görülmektedir.

Muallimler derecelerine göre farklı oranlarda maaş almaktaydılar. Buna ilişkin

bir tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 65. Darülmuallimin Muallim ve Muallimelerine Derecelerine Göre

Ödenecek Aylıklar 577: 1. sınıf 1000 kuruş

2. sınıf 800 kuruş




574 Halkalı Ziraat Mektebi II.Abdülhamid zamanında (1894 senesinde) İstanbul’da açılmış olan eğitim kurumudur. bk.Mehmed Akif Ersoy, “Mektebin Mevkii, Ebniyesi, Tarihçesi”, Halkalı Ziraat Mektebi Alisi Mecmuası, Sayı 1 Nisan 1333 (1917), s.2-8. 575 BOA., MF.MKT, 158-20, 1310.C.21. 576 BOA., MF.MKT, 1134, 25, 1327.C.13. 577 BOA., DH.UMVM, 67-22.

251

Tabloya göre, darülmualliminde muallimlere sınıflarına göre aylık verildiği

anlaşılmaktadır. Muallim-i evveller bin kuruş alırken, muallim-i hamse 500 kuruş

aylık almaktaydı. Bu rakamların seneler itibariyle farklılaştığı ifade edilebilir.

Taşra darülmualliminleri, muallimlerini yeni usul üzere eğitim yapan

darülmualliminlerden karşılama amacındaydı. Darülmualliminlerin vilayet ve

livalara yayılması yakın tarihte gerçekleştiği için buradan mezun olan muallimlerin

genç yaşta bu vilayet ve liva darülmualliminlerine tayin olmaları söz konusu

olmaktaydı. Bu nedenle darülmualliminlerde genellikle genç yaştaki öğretmenler

görev yapmıştı. Bununla ilgili bir tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve

Maaşları (1913-1914 Ders Yılı) 578 Okulun İsmi Muallimlerin yaşları İdareci ve Muallimlerin

Maaşları

Açıklama

20-2

5

25-3

0

30-4

0

40-5

0

50-6

0

500

kuru

ştan

500-

1000

1000

-150

0

1500

-200

0

Edirne

Darülmuallimini

1 5 5 8 1

İzmir 3 3 3 2 7 6 1 Üçü tatbikat

mektebi

muallimidir

Adana 7 2 1 5 6 1 “

Ankara 2 8 6 8 9 1 İkisi tatbikat

mektebi

muallimidir.

Hüdavendigar 1 7 2 2 6 7 1

Diyarbakır 3 4 3 3 8 1

Sivas 2 5 3 1 1 6 7 1

Trabzon 5 4 3 6 7 1 Üçü tatbikat

mektebi

muallimidir


252

Kastamonu 2 3 2 1 3 6 6 1

Konya 4 9 1 1 7 9 1 Üçü tatbikat

mektebi

muallimidir

Mamuretülaziz 5 5 2 4 8 8 1 Üçü tatbikat

mektebi

muallimidir.

Toplam 35 49 33 11 8 59 76 11

Tabloya göre, muallimler çeşitli yaş gruplarına ve aldıkları maaş miktarına göre

ayrılmıştır. Taşra darülmualliminlerinde 1913-1914 ders yılında iki yüz civarında

öğretmen görev yaptığı tablodan anlaşılmaktadır. Öğretmenlerin yaş ortalaması

oldukça düşüktür ve yarısından fazlası otuz yaşın altında, tamamına yakını ise kırk

yaşın altındadır. Taşra darülmualliminlerinde 1.500 kuruş üzeri maaş alan muallim

bulunmamaktadır. Öğretmenlerin tamamına yakını 1.000 kuruştan az maaş almakta

olup, bir önceki tabloyu göz önüne aldığımızda; 1000 kuruş ve üzerinde alan

muallimlerin muallim-i evvel sınıfında olduğunu söyleyebiliriz. Muallim-i evveller

daha çok darülmuallimin mezunlarından oluşmaktaydı.

Muallim maaşları vilayetlerde çoğunlukla mahallinden temin edilmiştir. Yeterli

kaynak bulunamadığı zaman alternatif kaynaklar da değerlendirme kapsamına

alınmıştır. Örneğin, Sivas Darülmuallimin-i sıbyan, muallimliği maaşı, mahallince

elde edilen gelirden ödenmişti579. Bolu’da, darülmuallimini kurulduğunda, 400 kuruş

maaşla bir muallimin görevlendirilmesi için bakanlıktan talepte bulunulmuştu.

Bakanlıktan gelen cevapta, darülmuallimin muallimliğine mahallerince evkaf-ı

münderise ve diğer kaynaklardan ödenek ayrılabileceği belirtilmişti.

Darülmuallimine rüşdiye mezunlarından bir muallim görevlendirilmesi düşünülmüş

ve bu muallim için verilecek maaşa kaynak, darülmuallimininin bulunduğu yerden

yani Bolu’dan temin edilmişti580. Tunceli’de darülmuallimin 1881 tarihinde

açıldıktan sonra, mektebin muallimliğine Osman Hayri Efendi tayin edilmişti ve

Osman Efendi’ye 985 kuruş harçlık verilmesine karar verilmişti. Fakat bu meblağın

579 BOA., MF.ALY., 2-18, 1301.S.28. 580 BOA., MF.ALY., 2-98, 1301.Z.29.

253

maarif veznesinden ödenmesi mümkün olamamıştı ve bu nedenle hazineden ödeme

yapılmasına karar verilmişti581.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda muallimlik yapan kimselerden maaşlarını

çeşitli sebeplerden dolayı alamayanlar olmuştur. Darülmualliminlerde özellikle I.

Dünya savaşı yıllarında, harp hali dolayısıyla muallimler görev yerlerine

gidemedikleri gibi maaşlarını da alamamışlardır. Darülmualliminlerde görev yapan

muallimlerin maaşlarının ödenmesinde sıkıntılar oluşmuş, muallimler tarafından

konuyla ilgili olarak yazılan dilekçeler maarif müdürlüklerine verilmiştir.

Örneğin, Aydın vilayetindeki darülmualliminde, muallimlerin maaşları

ödenmediğinden öğretmenler zor durumda kalmıştı. Bu halin devam etmesi halinde

öğretmenlerin mesleklerinden uzaklaşması ve öğrencilerin de eğitim öğretimden

mahrum kalması sonucu ortaya çıkacaktı. Bu nedenle acilen duruma çözüm

bulunması amacıyla maaşların ödenmesi gerektiği, maarif nezaretinin 11 Eylül 1919

tarihinde maliye nezaretine gönderdiği yazıdan anlaşılmaktadır582. Bazı vilayet

darülmualliminlerinde muallimler maaşlarını uzunca bir süre alamamışlardı ve buna

savaşın olumsuz etkileri sebep olmaktaydı. Sivas vilayetine 29 Eylül 1918 tarihinde

darülmuallimin ve ibtidâîye mektebi öğretmenlerine maaş verilememesinden dolayı

bakanlığa yazı gönderilmişti. Bunun üzerine vilayete 3 milyon kuruşluk yardım

yapılmıştı583. Her şeye rağmen taleplere karşılık verilmek istendiği veya verildiği

anlaşılmaktadır.

Harb nedeniyle görev yerlerine gidemeyen muallimler de bir hayli fazladır.

Bunlardan biri de Karahisar Darülmuallimini Türkçe ve Edebiyat muallimi Rafet

Efendi idi. Yunanlılar’ın Karahisar’ı işgalinden bir gün sonra İstanbul’a gitmeye

mecbur kalan Rafet Efendi maaşlarının bir kısmını alamamış ve bunun üzerine

İstanbul’da muallimlikle eşdeğer bir göreve tayin edilmişti. Rafet Efendi’nin mayıs

ayından itibaren ekim ayı dâhil toplam alacağı 7.800 kuruşa ulaşmıştı584. İzmit

darülmuallimini Halil Edip Efendi585 ve bu şekilde örnekleri artırabileceğimiz

581 BOA., MF.MKT., 72-65, 1299.M.13. 582 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 583 BOA., DH.UMVM., 38-65, 1337.M.3. 584 BOA., DH.UMVM., 44-106, 1340.Za.18. 585 BOA., DH.UMVM., 44-101, 1340.Ra.30.

254

muallimler, mücadele döneminde maaşlarını almamışlardı ve eğitimde aksaklıklar

ortaya çıkıyordu.

I. Dünya Savaşı’na bağlı olarak bazı darülmualliminlerde öğretmen ve öğrenci

sayısının azalması farklı uygulamaları beraberinde getirmişti. Örneğin, Giresun ve

Trabzon darülmualliminin öğretim kadrosunun yarıdan fazlası eksik olduğu ve

öğrencilerin de önemli bir kısmının çeşitli askeri hizmetlerde bulunması üzerine ne

yapılması gerektiği görüşülmüştür. Muallimleri eksik ve öğrenci sayısı 20-30

civarında olan iki darülmualliminden fayda sağlanamayacağı ve eğitimin de masraflı

olacağı anlaşılmıştır. Bu nedenle Giresun darülmuallimini öğretim heyeti, öğrencileri

ile birlikte Trabzon’a getirtilmiştir. Alınan karar I. Dünya Savaşı süresince geçerli

olacaktı586. Dolayısıyla iki darülmuallimin birleştirilmişti.

Bazı muallimler görev yerlerine gidemedikleri için, darülmuallimin eğitimi

aksamış, muallim sıkıntısı yaşanmıştı. I. Dünya Harbi öğretmenlerin göç etmelerine

de neden olmaktaydı. 1916 tarihinde İzmit Darülmuallimin mektebinde tarih ve

coğrafya derslerini Ahmet Emir Efendi yürütmekteydi. Fakat, Ahmet Efendi

mecburen İstanbul’a gitmek durumunda kalmıştı.587.

Öğretmenlerin maaşlarını alamamaları durumu, yalnız savaş döneminde

değil, farklı tarihlerde mâli yetersizliklere bağlı olarak da ortaya çıkmıştır.

Örneğin, Sivas vilayeti maarif müdürlüğüne 1892 tarihinde Tokat

Darülmuallimin muallimliği yapmış olan Ali Haydar Efendi bir dilekçe yazmıştır.

Dilekçesinde Ali Efendi, hakkı olan on iki bin kuruşa ulaşan maaşını alamadığını

belirtmiştir. Daha sonra bu meblağın kendisine ödenmesine karar verilmiştir588.

Dolayısıyla mâli sebeplerin eğitimin gelişmesinde önemli bir engel olduğu

anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin mezunu muallimler askerlik göreviyle karşı karşıya

gelmekteydi. Fakat bunların askerlik yapıp, yapmayacağı konusunda zaman

içerisinde farklı uygulamalar söz konusu olmuştur. Şunu da ifade etmek gerekir ki

muallimler bu görevden muaf tutulmaya çalışılırken, yeni mezunlar askere alınmıştı.

586 BOA., DH.UMVM., 67-6, 1334.Ra.02. 587 BOA., DH.UMVM., 42-23, 1338.Za.29. 588 BOA., DH.UMVM., 158-121, 1310.C.29.

255

Darülmuallimin mezunlarının askerlikle ilgili durumları hakkında, konuyla ilgili

olarak yapılan yazışmalardan bilgi edinmek mümkündür.

Örneğin, Trabzon Darülmuallimin mezunu ve ibtidâîye mektebinde öğretmenlik

yapan Mahmut Efendi askerliğe çağrılmıştı. Fakat Mahmut Efendi askerlikten

muafiyeti hususunu öğrenmek amacıyla seraskeriye yazı göndermiştir. 12 Teşrin-i

sani 1311 (24 Kasım 1895) senesinde Mahmut Efendi’nin aldığı cevapta, vilayet

darülmualliminlerinden şehadetname alıp, ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik

yapanların medrese talebeleri gibi sayılamayacakları belirtilmiştir. Vilayet

darülmuallimin mektepleri, İstanbul Darülmuallimin-i sıbyan kısmının birer şubesi

olarak gösterilmişti589. Osmanlı Devleti’nde medreselerin ağırlığının, medrese

mezunlarına verilen haklardan yola çıkarak, devam ettiği söylenebilir.

Bir diğer konu da, darülmuallimin öğretmenlerin yetersizliği veya

liyakatsizliğidir. Konuyla ilgili olarak, İstanbul’da Darülmuallimin-i rüşdiye

eğitiminin bir kat daha ıslâh edilmesi ve ileride istenilen ölçüde öğretmen

yetiştirilmesi konuları ele alınmıştı ve bu durumun diğer vilayetlerde de aynı

olduğuna işaret edilmişti. Maarif müdürlerinin, eğitimin gelişmesi için gayret sarf

etmesi sonucunda ilerleme kaydedilebilecekti590.

Muallimler çeşitli nedenlerle görevinden azl edildiği zaman yerine vekil muallim

tayin edilmekteydi. Azl edildikten sonra, soruşturma sonuçlanarak suçsuz bulunan

bir muallim görevine devam etmekteydi. Bu durumda muallim azl edildiği tarihten

tekrar göreve başladığı tarihe kadar maaş alamamaktaydı. Örneğin, Bursa

Darülmuallimini Türkçe muallimliğinden azl edilen Hilmi Efendi yapılan incelemede

suçsuz bulunarak görevine geri dönmüştü. 1 Nisan 1335 (1 Nisan 1919) tarihinden

20 Temmuz 1335 (20 Temmuz 1919) tarihine kadar açıkta kalan Hilmi Efendi bu

dönemki maaşını istemiş, fakat olumsuz yanıt almıştır. Çünkü bir memurun azli ile

görevine döndüğü tarih arasındaki sürede yerine biri vekâlet ettiği için memurun

maaş istemeye hakkı bulunmuyordu591.

Sonuç itibariyle, vilayet merkezlerine açılacak darülmualliminlerde ilk olarak

bir muallime, bir bevvaba ve diğer masraflar için ödeneğe ihtiyaç duyulmuştu. Okul

589 BOA., MF.MKT., 297-75. 590 BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28. 591 BOA., DH.UMVM., 68-63, 1337.Z.13.

256

açılırken de, öncelikle bu konu açıklığa kavuşturulmuş ve yapılacak harcamalar için

nereden karşılık bulunabileceğine bakılmıştı. Maarif ödeneği hem yeni usul üzere

eğitim yapacak ibtidâî mekteplerinin açılmasına, hem de darülmuallimin kurulmasına

yeterli gelmemekteydi. Darülmualliminlere, darülmualliminin mezunu öğretmenler

tayin edilmek istenmişti. Öğretmenler başta mali sıkıntılar olmak üzere farklı

sıkıntılarla karşılaşabilmişdi.

3.1.1.2. Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları

Ortadoğu’da Bağdat, Beyrut, Halep, Şam, Musul gibi vilayetlerde açılan

darülmualliminlerin muallimlerine ait bilgi ve belgeler eğitim tarihimizde muallim

yetiştirme sistemini daha yakından tanımamızı sağlayacaktır.

İstanbul dışındaki darülmualliminlere muallim temin edilmesi sırasında,

hükümet ve bakanlık çeşitli zorluklar yaşamıştı. Muallim temin edilememesinde mali

sıkıntılar önemli bir nedendi. Fakat tek nedenin bu olmadığı söylenilebilir. Örneğin,

dil sorunu Ortadoğu Darülmualliminleri için, bu nedenlerden bir diğeri idi.

İstanbul’daki darülmuallimin-i âliye mezunları taşra darülmualliminlerinde

görev yapabilmekte ve eğitimleri sırasında Arapça dersi de almaktaydılar. Fakat

muallim adayları okulda Arapça dersi görseler dahi Arapça konuşmakta güçlük

çekiyorlar ve bu nedenle Arapça konuşan Osmanlı Devleti’nin bazı vilayetlerinde

eğitim vermekte güçlük çekiyorlardı. Ortadoğu’daki bazı darülmualliminlerde bu

nedenle muallimlerin mahalinden temin edilmesi yoluna gidilmişti.

Örneğin, Beyrut’ta açılacak olan darülmualliminin yeri ve tayin edilecek

muallim için verilecek 600 kuruş maaş belirlenmişti. Fakat darülmualliminde

okutulacak çeşitli dersler için İstanbul’dan ancak bir muallim getirilebilmişti592. Bu

muallim de Arapça’yı konuşmakta zorluk çekmekteydi. Beyrut darülmuallimininden

istenilen verim alınamayacağı görülmüş ve muallimlerin mahallinden temin edilmesi

yoluna gidilmiştir. Programın aksamaması için okul için ayrılan 600 kuruşun,

Beyrut’taki bilgisi, eğitimi ve tecrübesi yeterli görünen kişilerden seçilecek eğitim

öğretim heyetine taksim edilmesi ve Beyrut’ta çeşitli idari kalemlerde memur

592 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5.

257

olanlardan yararlanılması planlanmıştır. Bu şekilde temin edilecek muallimler her

ders için ayrı ayrı belirlenecektir. Ayrıca idadi mektebinden boş zamanı olan

muallimlerin değerlendirilmesi de düşünülmüş, diğer uzman kişilerden de

faydalanılması söz konusu olmuştur. Bunlara ellişer veya yetmiş beşer kuruş

verilecek ve bu muallimler haftada bir defa zamanlarını ayırıp ders vereceklerdir.

Dolayısıyla ücretli öğretmenlik yapmış ve böylece muallimler mahallinden temin

edilmiş olacaktır. Aksi takdirde 600 kuruş maaşla Beyrut gibi pahalı bir memlekete

gelmek isteyen bir hoca bulunamayacağı maarif müdürü tarafından dile getirilmiştir.

Darülmuallimin derslerinin yazılı olarak komisyon heyeti tarafından yapılması teklif

edilmiş ve maarif komisyonu bu teklifi kabul etmiştir. Bu şekilde; coğrafya dersi

Defterdar Zühdü Bey’e; Arapça dersi Müftü Beye; usûl-ı tedris dersi Meclis-i İdare

Başkatibi Faik Efendi’ye tarih dersi de maarif müdürü’ne bırakılmış ve bu dersler

haftada bir saat olarak düşünülmüştür. Lisan-ı Osmani dersinin ise, haftada üç saat

yapılması gerekmekteydi. Fakat bu ders de haftada bir defa olmak üzere, İstinaf

Mahkemesi Ceza Reisi Hakkı Efendi’ye verilebilmiştir. Hesap dersi Mülkiye

Mektebi mezunu Feyzi Efendi’ye (75 kuruş); Ulum-ı Diniye Muallimliği, Müftü

Efendinin kardeşi Beyrut ulemasından Abdulvahid Efendi’ye (50 kuruş) ; Farsça

Muallimliği, Askeri Rüşdiye Farsça muallimi Hacı Feyzi Efendi’ye (75 kuruş) ücret

karşılığında verilmiştir. Bu muallimlikler fahri olup, bu memurlardan herhangi

birinin tayini söz konusu olursa, darülmuallimindeki derslerin aksamaması için 600

kuruş bu hocalar arasında pay edilmiştir. Bu nedenle boşalan muallimlik kadrosuna

her zaman için, haftada bir defa olmak üzere, eğitimi ve bilgisi yeterli görülen

kişilerden muallim bulunabilecekti. Darülmuallimine maarif idaresi yoluyla

İstanbul’dan Türkçe kitap getirtilmesi için de girişimlerde bulunulmuştu. Bu sayede

Beyrut ve çevresinde az bulunan Türkçe değerli kitaplar temin edilmiş olacaktı.

Darülmualliminin yapılan hazırlıklar sonucunda bir an evvel açılmasına karar

verilmişti593. Türkçenin yaygın olarak konuşulmadığı Osmanlı Devleti topraklarında

Darülmuallimin’de eğitim yapılması zahmetli bir iş haline geldiği anlaşılmaktadır.

Fakat maarif müdürünün eğitimin gelişmesindeki rolünü burada görmek

mümkündür. Darülmualliminlerde eğitimin bir şekilde devam etmesi için azami

593 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5.

258

gayret sarfedilmiştir. Merkezi yönetim eğitime ilişkin konularda bir noktaya kadar

yardımcı olabilmektedir. Fakat bu noktadan sonrasını iyi bir gayretle

şekillendirebilmek için bölge halkına da iş düşmektedir. Darülmuallimin’de eğitim

ve öğretimin yapılabilmesi için eldeki bütün imkânlar seferber edilmiştir. Bu durum

bize darülmualliminin önemini göstermektedir. Öğretmen ihtiyacının karşılanması

düşüncesiyle açılan darülmualliminlerin, bir kısmında öğretmen bulunamamaktaydı

ve öncelikle bu okulların öğretmen ihtiyacı kapatılmalıydı ki, buradan yetişen

öğretmenlerin tayin olacağı ilk okullarda istenilen hedefe ulaşmak mümkün olsun.

Bu amaçlarla hareket edilerek Beyrut’ta çeşitli dersler, çeşitli memurlara verilmiş,

dolayısıyla muallim mahallinden temin edilmiştir.

Ortadoğu darülmualliminlerinde muallimlerin mahallinden temin edilmesinde

dil önemli bir etken olmuştu ve bu duruma bir örnek de Musul’dan verilebilir. Bu

vilayette darülmuallimin 1885 tarihinde açıldığı zaman, bu mektebe bir muallim

tayini ve bu tayinin nasıl gerçekleşeceği söz konusu olmuştur. Bu sırada cahilliğin

artmasında en büyük etken, sıbyan mekteplerine mahallinden hoca temin

edilememesi olarak gösterilmiştir. Musul Darülmualliminin mektebine öğretmen

olarak geçmişte Van maarif müfettişliği görevini yapmış olan Süleymaniyeli Resul

Musti Efendi tayin edilmişti ve Resul Efendi’nin tayin edilmesinde asıl gerekçe

bölge halkının dilinden anlaması idi594. Dolayısıyla tecrübesinden istifade edilmek

istenmişti. Darülmualliminde göreve getirilen öğretmenin müfettişlik yapmış

tecrübeli birisi olduğu anlaşılmaktadır. Vilayetlerde açılan ve açılacak öğretmen

okulları bu şartlarda, mahalinden öğretmen yetiştirme amacına hizmet etmiştir. Bazı

vilayetler ise, mahallinden muallim temininde başarılı olamamıştı.

Örneğin, Şam Darülmualliminine tayin edilecek muallimin mutlaka Arapça

bilmesi ve Arapça konuşmaya aşina olması gerektiği söz konusu edilmiştir. Suriye

maarif müdürünün 1 Teşrin-i Sani 1305 (13 Kasım 1889) tarihinde bakanlığa

gönderdiği yazıda, darülmuallimin’e 500 kuruş maaşla mahallinden bir muallimin

seçilmesinin zor olacağı ifadeleri yer almıştı. Arapça, Farsça, Türkçe ve edebiyata

vâkıf ve çeşitli ilimlerde bilgisi olan bir muallim, Şam veya Suriye civarından temin

594 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10.

259

edilememişti595 Darülmualliminler, eğitimin yaygınlaşmasına olan ihtiyacın

karşılanması amacıyla fiziksel alt yapı ve eğitim öğretim materyalleri eksikliklerine

rağmen açılmaktaydı. Fakat, bu sefer başta muallim ihtiyacı olmak üzere çeşitli

problemlere karşı karşıya kalınmaktaydı.

Ortadoğu’daki bazı darülmuallimlerin 1900 senesindeki öğretmen sayıları

aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 67. Ortadoğu’daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen

Sayısı596 Ortadoğu Darülmualliminleri Öğretmen Sayısı

Bağdat 4

Musul 2

San’a 5

Bu tabloda Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerin bir kısmına ait

öğretmen sayıları yer almakta olup, bu darülmualliminler Bağdat, Musul ve Yemen’e

bağlı San’a şehirlerindedir. Daha sonraki tarihlerde bu mekteplerdeki öğretmen

sayılarının arttığı gözlenmiştir.

Ortadoğu’daki darülmualliminlerde muallimlerin hangi okullardan mezun

olduklarına baktığımız zaman, bu bölgedeki darülmualliminlerin muallim kaynakları

hakkında genel bir kanaat oluşacaktır. Bununla ilgili tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 68. Ortadoğu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri

(1913-1914)597

Okullar Bağdat Beyrut Halep Şam Musul Toplam

Darülfünun

Ulûm-ı Şeriye Şubesi

Ulûm-ı Edebiye Şubesi 1 1

Riyaziyat Şubesi

Tabiiyat Şubesi

Harbiye Mektebi 1 1 3 5

595 BOA., MF.ALY, 5-122, 1307.R.11. 596 Akyüz, age., s.217. 597 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

260

Mülkiye Mektebi 1 1

Ticaret Mektebi

Sanayi-i Nefise Mektebi

Halkalı Ziraat Mektebi 1 1 1 1 1 5

Darülmuallimin-i Aliye 3 3 6

Darülmuallimin-i Rüşdiye 1 3 4 8

Darülmuallimin-i İbtidaiye 2 1 2 2 7

Dersten Mecaz 1 2 3

İdadiye Mektebi 2 3 2 1 2 10

Rüşdiye Mektebi 2 2 4

Özel Okullar 1 1

Avrupa Mektepleri

Özel Eğitim Alan 1 1

Diğer Mekteplerden 2 3 5

Toplam 14 10 11 11 11 57

Tablodan anlaşılacağı üzere, 1913-1914 eğitim öğretim yılında Ortadoğu’da

eğitim veren beş darülmualliminde toplam 57 muallim görev yapmaktaydı ve

darülmualliminler ortalama yaklaşık on muallime sahiptiler. Muallimlerin önemli bir

kısmı darülmualliminin çeşitli şubelerinden mezun olmuştur. İdadiye mektebi

mezunu muallim sayısı da kayda değerdir. Bu tabloda Ortadoğu bölgesinde yer alıp,

bakanlığa bilgi gelmediği için istatistik mecmuasına girmeyen darülmualliminler de

vardır. Bunlardan biri de Kudüs olup, bir diğeri San’a (Yemen) darülmualliminidir.

Kudüs darülmuallimini ile ilgili bir belgede, muallimliğe 1907 senesinde

Abdulvahhab Efendi’nin getirildiği konusu yer alır598. San’a Darülmuallimini

müdürü tarafından düzenlenen cetvele göre ise, eylül ayının ilk haftasında derslere

başlanılan darülmualliminde bir müdür ve muavin bulunmaktadır. Okulda yedi

muallim görev yapmakta olup, birkaç ders bir muallime verilmiştir599.

Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerin de zaman içerisinde geliştiği ve

muallim sayısını artırdığı 1913-1914 eğitim yılına ait aşağıda sunulan tablodan

anlaşılmaktadır.

598 BOA., MF.MKT, 267-4, 1312.Z.15. 599 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.

261

Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve

Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı) 600

Okulun

İsmi

İdare

Heyeti

Eğitim Öğretim

Heyeti

Müstahdem Hademe Toplam

Bağdat 4 12 14 30

Beyrut 4 7 1 11 23

Halep 4 9 1 10 24

Şam 4 9 9 22

Musul 3 9 3 15

Toplam 19 46 2 47 124

Tabloda Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerden beşi yer almaktadır.

Yukarıda yine aynı dönemdeki muallim sayıları 57 olarak gösterilmekteydi. Bu

sayının içerisinde idare heyetinden müdür ve müdür muavinlerinin de dahil edilmiş

olabileceği anlaşılmaktadır. Bu dönemde Ortadoğu bölgesi darülmualliminlerinin

idare ve eğitim öğretim heyeti ile diğer personellerini temin ettiği görülmektedir.

Mevcut sayıların ilerleyen senelerde de önemli oranda değişmediği söylenebilir.

Örneğin, Beyrut Darülmualliminin 1918 tarihindeki sayısal verilerine

baktığımız zaman, sekiz erkek öğretmenin bu okulda görev yaptığı anlaşılır601.

İstatistik mecmuasında darülmuallimindeki muallimlerin yaşları ve maaşlarına

ilişkin bilgiler de mevcuttur. Bununla ilgili tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaş ve Maaş

Gruplarına Göre Dağılımı (1913-1914 Ders Yılı) 602 Okulun İsmi Muallimlerin yaşları İdareci ve Muallimlerin

Maaşları

Açıklama

20-2

5

25-3

0

30-4

0

40-5

0

50-6

0

500

kuru

ştan

500-

1000

1000

-150

0

1500

-200

0

Bağdat

Darülmuallimini

2 8 3 8 6 2 Heyet-i İdareden

Üçü Muallimdir

600 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336. 601 BOA., MF.HTF, 5-131, 1336.C.22. 602 Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

262

Beyrut 5 5 4 5 2

Halep 3 3 3 1 1 5 7 1

Şam 1 4 3 3 3 9 1

Musul 3 3 2 3 5 5 2

Toplam 14 23 11 4 4 25 32 8

Tablodan anlaşılacağı üzere, Ortadoğu bölgesindeki darülmualliminlerde

muallimlerin genç yaşta oldukları görülmektedir ve tamamına yakını 1000 kuruşun

altında maaş almaktadır.

Anadolu darülmualliminlerine olumsuz etkileri olan, I. Dünya Savaşı Ortadoğu

bölgesindeki darülmualliminlerde de eğitimin aksamasına sebep olmuştu. Beyrut ve

Musul da I. Dünya savaşının etkisiyle darülmuallimin öğretmenleri İstanbul’a

gelmeye başlamıştı. Musul Darülmuallimini Fransızca muallimi de Musul’un işgali

üzerine Mayıs 1919 tarihinde İstanbul’a gelenler arasındaydı603.

Ortadoğuda eğitim veren darülmualliminlerde, muallimlerin maaşlarının

artırılması için vilayet maarif müdürlükleri girişimlerde bulunmuşdu.

Darülmuallimin muallimlerinin maaşlarına zam yapılması ile ilgili olarak Beyrut

vilayeti maarif müdüriyetinden 1917 senesinde teklif yapılmıştır. Fakat vilayet

encümeni, bu teklifi reddetmişti. Vilayet ve müstakil livalarda kurulan

darülmuallimin ve muallimatların idare ve öğretim heyetinin maaşları mahallerince

muvazene-i hususiyeden temin edilmekteydi. Muallim ve idarecilerin tayinleri de

bakanlıkça yapılmaktaydı604.

Darülmualliminlerden çeşitli sebeplerle farklı tarihlerde zorunlu tatil edilenler

olmuştur. Tatil edilen darülmualliminlerden biri de San’a darülmuallimini idi.

Kapatılan darülmuallimin muallimlerine çalıştıkları süreye kadar olan maaşları

verilmişti.

Yemen’e bağlı San’a şehrinde 1899’dan itibaren, darülmuallimin eğitim

veriyordu. Fakat 1915 senesi başından itibaren bütçeden San’a Darülmuallimini idare

ve öğretmen heyeti için ayrılan ödenek kapatılmıştı. San’a Darülmuallimini bütçesi

1915 senesi başından itibaren kesilmişti. Darülmuallimin’in idare ve öğretim heyeti

603 BOA., DH.UMVM, 40-63, 1338.S.02. 604 BOA., DH.UMVM, 67-22, 1335.B.15.

263

ödeneğinin kapatılmasından dolayı o tarihe kadar görev yapmış olan muallim ve

idarecilerin 1 ay beş günlük maaş ve masrafları olan 10.125 kuruşa bütçeden karşılık

bulunamamıştı. Bu nedenle bu meblağın belirlenmemiş masraflar için ayrılan

paradan ödenmesine karar verilmiştir605.

3.1.1.3. Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları

Rumeli bölgesinde kurulan darülmualliminlerde de ilk yıllarda muallim sıkıntısı

çekilmiş ve birkaç muallimle eğitime devam edilmiştir. Bununla ilgili tabloya


Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen

Sayıları606 Rumeli Darülmualliminleri Öğretmen Sayısı

Edirne 1

Selânik 6

Üsküp 2

Tabloda, yalnız Edirne, Selânik ve Üsküp darülmualliminleri yer almaktadır.

Edirne darülmuallimini hariç, Selânik Darülmualliminde 1900 senesinde dahi altı

muallimin görev yapıyor olması, bu şehrin eğitime verdiği önemi göstermektedir.

Edirne darülmuallimini 1904 senesine kadar bir müdür ile idare edilmiş, bu

idareci aynı zamanda dersleri de yürütmüştü. 1905’te Vali Arif Paşa’nın

darülmualliminle ilgilenmesinin ardından okula bir öğretmen kadrosu daha verilmiş,

okulun binası da bir medreseye nakl edilmiştir. Medresede başta iki sınıf verilmiştir.

Meşrutiyet’in ilânından sonra okuldaki eğitim öğretim süresi üç seneye çıkmıştır607.

Zamanla eğitim öğretim kadrosunu geliştiren Edirne darülmuallimininde, 1913-14

eğitim yılında dokuz muallim, müdür ve memurlardan oluşan dört kişi ve

hademelerle birlikte on üç kişi ve toplamda yirmi altı kişi görev yapmaktaydı608.

605 BOA., MV, 201-11, 1334.Ca.17. 606 Akyüz, age., s.217. 607 Koçer, age., s.35. 608 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

264

Darülmualliminde görev yapanlardan biri Harbiye, biri mülkiye, biri Halkalı Ziraat,

Mektebi, ikisi darülmuallimin ikisi de idadiye mektebinden mezun muallimler idi609.

Rumeli’deki darülmualliminlerde muallim temininde, ilk yıllarda rüşdiye

mektepleri muallimlerinden istifade edilmişti. Bunun yanı sıra eğitimde idari görevi

olanlardan da muallim olarak yararlanılmıştı.

Örneğin, Kosova Darülmuallimin muallimliğine de rüşdiye mektebi muallim-i

evvelliği yapmış olan İsmail Efendi uygun görülmüştü610. Saraybosna

darülmuallimini muallimliğine, Kıbrıs Rüşdiyesi muallimliği yapmış olan Rasih

Efendi tayin edilmişti. Fakat, bu öğretmen görev yerine gitmeyince, darülmuallimin

bir süre öğretmensiz kalmış, fakat boşluğun doldurulması için hemen girişimde

bulunulmuş ve Sofya Rüşdiyesi muallim evvelliğinden ayrılan Hasan Hüsnü

Efendi’nin tayini maarif meclisi’nde onaylanmıştı611. Rüşdiye mektebi dışında bazı

idarecilerden de muallim olarak istifade edildiği vakidir.

Bosna Darülmuallimini’nin açılmasının ardından muallimliğe ehliyet ve liyakatı

olduğu bilinen livanın sıbyan mektepleri müdürü Süleyman Efendi tayin olmuştur612.

Darülmualliminlere idadi mektebi muallimlerinden tayin edilen muallimler de vardı.

Örneğin, Prizren Darülmuallimininde Farsça, Hesap, Tarih ve Coğrafya

dersleri için idadi mektebindeki muallimlerden yararlanılmıştır613. Bütün bunların

yanında bu kurumlarda Darülmuallimin mezunlarından da muallimlik yapanlar

elbetteki bulunuyordu.

Örneğin, Manastır Darülmuallimini’nde açılış tarihi olan 23 Şubat 1300 (7

Mart 1885) tarihinden beri İstanbul Darülmuallimini şehadetnamesine sahip olan

Ömer Efendi muallimlik hizmetini yürütmüştü.614.

Rumeli darülmualliminlerinde görev yapan müdür ve diğer memurlar arasında

mübaşirlerin de görev yaptığı anlaşılır. Selanik Darülmuallimininde 1902 senesinde

öğrenci mevcudu 60’ı geçmekte olduğundan, öğrencilerin her türlü hal ve

hareketlerinin kontrol ve denetim altında tutulması gerekmiş ve bu nedenle okula bir

mübaşir alınmasına karar verilmiştir. Mübaşire aylık 200 kuruş verilecek olup, bu 609 MUN., 1329-1330 Senesi İhsaiyyat Mecmuası, 1336. 610 BOA., MF.MKT., 539-34, 1318.Ş.13. 611 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 612 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 613 BOA., TFR.I.KV., 69,6883. 614 BOA., MF.ALY., 4-98, 1306.Ca.1.

265

paranın vilayet bütçesinden temin edilmesine karar verilmiştir615. Bu görevliler ders

öncesinde muallimlere yardımcı olmaktaydılar.

Darülmuallimin olarak isimlendirildiği dönemin sonlarında öğretmen yetiştiren

kurumlardaki muallim sayılarına ilişkin tabloya, tüm bölgelerdeki darülmualliminler

bir arada olmak üzere aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları (1923-

1924)616

Memur Sayısı

Muallim Sayıları

Darülmualliminler

Asıl Vekil Asıl Vekil

Edirne 8 29

Erzurum 9 29 3

İzmir 8 1 24 3

İstanbul 11 37 3

Adana 8 25 2

Ankara 7 1 26 1

Balıkesir 7 1 25 5

Bursa 9 28 -

Diyarbakır 8 29 2

Sivas 7 2 23 5

Trabzon 9 30 -

Kastamonu 9 26 4

Konya 7 2 27 5

Toplam 107 7 358 33

1923-1924 eğitim yılında İstanbul darülmuallimini de dahil edildiği zaman toplam

on üç darülmualliminin eğitim vermekte olduğu görülür. Tablodaki rakamlar

615 BOA., MF.MKT., 681-77, 1320.Za.2. 616 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.294

266

darülmualliminin ibtidai ve tali kısımlarındaki tüm öğretmenlerin sayısını içermekte

olup, bu rakamlar aynı dönemde darülmualliminlerde eğitim gören öğrencilerle

oranlandığı zaman, bir öğretmene düşen öğrenci sayısının sadece 6.5 olduğu hesap

edilir ki bu sayı darülmualliminlerde öğretmen sayısının bu dönemde yeterli sayıda

olduğunu gösterir.

3.1.2. Taşra Darülmualliminleri’nde Öğrenciler

3.1.2.1. Öğrenci Sayıları

Anadolu’da eğitim veren darülmualliminlerde eğitim gören öğrenci sayısı

diğer bölgelerdeki darülmualliminler gibi seneler itibariyle farklı olabilmekteydi.

Örneğin, Konya’da 4 Eylül 1305 (16 Eylül 1889) tarihinde darülmuallimin binasının

tamir edilen bölümünde Müslüman ve Hristyan toplam 91 öğrenci öğrenim

görmekteydi617. Birkaç kişi de olsa gayrimüslim öğrencilerden eğitim alanlar vardı

ve öğrenci sayıları darülmualliminden darülmuallmine değişiyordu.

Örneğin, Karesi Darülmuallimini’nde 1917 senesinde öğrencilerin sayısı sekseni

geçmekteydi618. Fakat, Erzurum Darülmuallimini’ne 1893 senesinde devam eden

öğrenci sayısının dört kişiden ibaret olduğu görülmektedir619. Bazı

darülmualliminlere öğrencilerin devam etmemesi nedeniyle çok sınırlı sayıda öğrenci

ile eğitim yürütülmeye çalışılmaktaydı.

Adana Darülmualliminine 20 Haziran 1315 (2 Temmuz 1889) tarihinde devam

eden öğrenci sayısı bir kişi olarak tespit edilmiştir. Bu durumun, öğrencilerin fakir

hallerinden dolayı kaynaklandığı tahmin edilmekteydi620.

Vilayet darülmualliminlerinde öğrenci sayısının çok fazla olmadığı, mevcut

öğrencilerin sayılarının da seneler itibariyle farklılaştığı görülmüştür. Mezunlar da

öğretmenlik dışında işlere yönelebilmekte ve bu durumda öğretmen ihtiyacı

artmaktaydı.

Sivas Darülmuallimin’inden 1305 (M.1889) senesine kadar yetmiş öğrenci

mezun olmuş ve şehadetname almıştır. Bunlardan yirmi beşi merkez vilayet ve yirmi

beşi civardaki kazalar ile bazı karyelerin ibtidâî ve sıbyan mektepleri muallimliğine

tayin olmuştur. Buralara tayin olan muallimlere halk yardımcı olmaktaydı. 617 BOA., MF.ALY., 5-54, 1307.M.21. 618 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 619 BOA., MF.MKT., 200-29, 1311.L.6. 620 BOA., MF.İST., 2-66, 1319.C.27.

267

Mezunlardan biri Karahisar sancağı merkezinde açılan ibtidâî mektebi muallimliğine

200 kuruş maaşla; bir mezun merkez vilayet rüşdiye mektebi hat muallimliğine tayin

edilmişti. Şehadetname alan beş öğrenci İstanbul’a, mezunlardan altısı

memleketlerine gitmişti. Şehadetname alanlardan dördü meslek değiştirmiş ve

kitabet hizmetinde yer almış, üçü medresede eğitimine devam etmişti621.

Eğitimde yeni usule aşina olunabilmesi için mevcut muallimlerin eğitimine

önem verilmiştir. Mevcut muallimlerin darülmualliminde eğitim görmeleri veya

sınava tabi tutulmaları nedeniyle bunları da öğrenci olarak değerlendirebiliriz. Yeni

usulün eğitimi için çevre kaza ve karyelerden müracaat eden muallimler okula kabul

edilmekteydi. Bunlara eğitim verilmesinin yanı sıra okulda mevcut olan öğrenciler

de öğrenimine devam etmekteydi. Devam eden öğrencilerin eğitimi bazı sebeplerle

kesintiye uğrayabiliyordu.

Örneğin, 22 Mart 1306 (3 Nisan 1890) tarihinde vilayete gönderilen telgrafta

Üsküp Darülmuallimin-i Sıbyandan fazla yararlanılamadığı gerekçesiyle okulun

kapatılacağı ifade edilmişti. Oysa ki, ödeneği durdurulan darülmuallimine az bir süre

içerisinde gelen öğrencilerin sayısı 200’ü bulmuştu. Kosova maarif müdürü okula

sahip çıkmış ve düzene girmiş böyle bir okulda öğrencilerin dağıtılmasının, eğitimin

gelişmesi ve ilerlemesi amacına hizmet etmeyeceğini belirtmiş, halk arasında bu

durumun kötü bir etki oluşturacağını ifade etmiş, darülmuallimin masraflarına yeni

bir karşılık bulunabileceğini söylemişti622.

Öğrencilere aylık verilmek suretiyle, öğrencilerin okula devam etmeleri

sağlanılmaya çalışılıyordu ve öğrencilere verilen aylıkların miktarı darülmualliminler

arasında farklı olabilmekteydi.

Bosna Darülmuallimininin açıldığı sene otuz kadar öğrencisi bulunmakta ve

bunlara 30 kuruş maaş verilmekteydi. Burada kısa zamanda istenilen seviyede

öğretmenlerin yetiştirilmesi planlanmıştı623.

Yine merkez vilayette bulunan Saray şehrinde daha önce açılmış olup

öğretmenlerinin idaresizliğinden dolayı kapanmış sayılan darülmuallimin-i sıbyanın

621 BOA., MF.ALY., 7-60, 1308.Ra.4. 622 BOA., MF.ALY., 7-57, 1308.Ra.2. 623 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5.

268

ıslâhı ile buraya yeterli, konusuna vakıf bir öğretmen tayini düşünülmüş ve okula 20

öğrenci alınması kararlaştırılmıştı624.

Taşra darülmualliminlerinde öğrenci sayısının artması veya azalmasında maarif

müdürlerinin etkisi göz ardı edilemez.

Darülmuallimin, Diyarbakır’da açıldıktan sonraki sürece yer veren bir belgede,

geçmiş maarif müdürünün aldığı bir takım tedbirlerin faydasının görüldüğünden ve

birçok öğrenci himaye edildiğinden bahsedilmektedir. Daha sonra maarif müdürü

değişmiş ve gelişmelere ara verilmiştir. Sonrasında öğrenci sayısında büyük bir

azalma olmuştur. Öğrencilerin büyük bir kısmı dağılarak darülmuallimin’in mevcudu

7-8 kişi kalmıştır. Bunun en önemli nedeni olarak öğrencilerin fakir durumda

olmaları gösterilmiştir. 25 Kanun-ı evvel 1309 (6 Ocak 1894) tarihli yazıda, diğer

vilayetlerde darülmuallimin öğrencilerine maaş verildiği ifade edilmiş, evkaf-ı

münderise gelirinden uygun bir karşılık bulunduğu takdirde öğrencilere maaş

verilmesi planlanmıştır625. Maarif müdürünün eğitimin gelişmesi açısından rolü ve

öneminin oldukça fazla olduğu anlaşılmaktadır. Maarif müdürü bulunduğu vilayette

eğitimle ilgilendiği ve bu konuda çaba gösterdiği takdirde, o yerin eğitimi gelişme

gösterebilmekteydi. Aynı vilayette maarif müdürünün değişmesi eğitimi büyük

oranda etkilemişti. Merkezi yönetimin yetersiz kaldığı durumlarda, vilayet veya liva

merkezlerindeki idarecilerin girişimlerde bulunması ile bazı meselelerin

halledilebileceği anlaşılmaktadır.

Bakanlık darülmualliminlerde eğitim gören öğrenciler hakkında veriler

toplamaktaydı.

8 Mayıs 1310 (20 Mayıs 1894) tarihinde bakanlığa gönderilen yazıda maarif,

vilayet ve sancaklardaki darülmualliminlerde okuyan öğrenci sayıları ile

şehadetname alacak olanların tespit edildiği belirtilmişti. Bakanlık darülmuallimine

devam eden ve şehadetname alanlar hakkında bir defter tutulmasını istemiştir.

Ayrıca, okula alınan kitap ve dergilere ilişkin de darülmualliminlerde ayrı ayrı

defterler düzenlenmesi gerekiyordu626.

624 BOA.,MF.MKT., 9-60, 1290.M.5. 625 BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28. 626 BOA., MF.ALY, 2-79, 1301.L.29.

269

Bu şekilde tutulan defterlerdeki kayıtlar hakkında bakanlığa gönderilen

bilgilerden anlaşılanlara göre, Yanya Darülmuallimin’inde, diğer darülmualliminlere

oranla daha az sayıda öğrencinin öğrenim görmekte idi. Yanya’da ilk günlerde

kaydolan öğrenci sayısı beştir ve öğrencilerin tamamı Yanya’lı idi627.Yanya

Darülmuallimini’nden 1896 senesinde altı öğrenci şehadetname almıştı. 1897

senesinde dokuz öğrenci mezun eden okul; 1898’de 2 öğrenciye ve 1899’da üç

öğrenciye şehadetname verebilmiştir. Okulda bakanlık tarafından tayin olunan

muallim dışında başkaca bir muallim görevlendirilmemiştir. Yanya

Darülmuallimini’nde 1899 senesinde ise sadece yedi öğrenci eğitim öğretim görmeye

devam etmekteydi.628 Bakanlık taşra darülmualliminlerinden okuldaki çeşitli

unsurlara dair sayısal bilgiler istediği sırada Yanya’dan gönderilen bu bilgiler

ışığında Yanya Darülmuallimin mektebinin çok sınırlı sayıda öğrenciye hizmet

verdiği ve birkaç öğrenciye şehadetname verebildiği anlaşılmaktadır. Bu bilgileri

elde eden bakanlık, bu bilgilerden yola çıkarak darülmualliminlerde düzenleme

yapmaktaydı. Genel itibariyle taşra darülmualliminlerinde öğrenci sayılarının çok

fazla olmadığı görülür. Bu durumu okulun fiziksel alt yapısı, bütçesi ve mali

kaynakların yetersizliği ile ilişkilendirmek mümkündür. Bunların dışında en önemli

nedenlerden biri de, öğrencilerin fakir durumda olmaları idi.

Darülmualliminde kaç öğrencinin öğrenim gördüğü, kaçının şehadetname aldığı

vb. konulara ilişkin okullarda tutulan kayıtlardan ve defterlerden bahsetmiştik. Taşra

darülmualliminlerinin geneli hakkında öğrencilerle ilgili tutulan kayıtlara aşağıda yer

vermek istedik. Bu kayıtlarda Taşra Darülmualliminlerinde ortalama ne kadar

öğrencinin eğitim gördüğü? Bu okullarda yatılı ve gündüzlü öğrenci miktarının ne

olduğu? Gibi çeşitli sorulara cevap bulmak mümkündür. Kayıtlar, 1899-1904

senelerini kapsamaktadır.

İstanbul dışındaki vilayetlerin darülmualliminlerde eğitim alan öğrencilere

ilişkin üç seneye ait bilgiler aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları629

627 BOA., MF.MKT, 207-11, 1311.Za.13. 628 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25. 629 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne…, s.24.

270

Okulun Adı 1899-1900 1900-1901 1903-1904

Edirne

Darülmuallimini

25 45 68

Adana

Darülmuallimin

3 2 10

Ankara 10 10 17

İzmir 21 26 28

Bursa 20 - 45

Diyarbakır 9 9 10

Selânik 47 71 53

Sivas 9 18 21

Trabzon 5 46 25

Kastamonu 6 6 7

Konya 7 7 80

Manastır 2 2 19

Yanya 8 - 21

San’a - 40 15

Ta’az - - 25

Bağdat - - 42

Kosova - - 4

Debre - - 20

Trablusgarb - - 11

Musul - - 20

Toplam 171 282 571

Taşra darülmualliminlerindeki üç seneye ait öğrenci sayılarına ilişkin bu

tabloya göre, her geçen yıl darülmualliminlerde eğitim gören öğrencilerin sayısı

artmaktadır. Öğrenci sayıları darülmualliminlerin potansiyellerini göstermesi

bakımından önemlidir ve bu verilerden yola çıkarak darülmualliminlerin kapasitesi

anlaşılabilecektir.

Yukarıdaki tabloda 1902 senesine ait bilgi bulunmamaktadır. Fakat örneğin,

Selânik Darülmuallimini’nde 1902 senesinde iki şube vardı ve bu şubelerde atmış

öğrencinin eğitim gördüğünü arşiv vesikalarından anlamaktayız. Selânik

Darülmuallimini gelişmiş bir kurumdu. Buradan mezun olan muallimlerin gayreti ile

271

vilayetin tüm kaza merkezlerindeki ibtidâî mektepleri yeni usul üzere eğitim

yapmaktaydı630.

Darülmualliminlere şehadetnameler matbu olarak gönderilmekteydi Örneğin,

Trabzon Darülmuallimini 1902 senesinde mezun olacaklar için bakanlıktan 200

kadar şehadetname ve uygun miktarda ehliyetname gönderilmesini istemişti631.

Edirne Darülmuallimini de 1905 senesinde genel sınavları yapılan öğrencilere

şehadetname vermek için, telgrafla bakanlıktan 200 nüsha istenmiştir. Yeterli

miktarda şehadetname olmadığı için yeniden basılması gerekmişti632.

On sene sonra vilayet darülmualliminlerinde öğrenci sayılarındaki değişimi

görmek amacıyla,1910 tarihli arşiv belgesindeki bilgilere aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910

Senesinde)633

Vilayetin İsmi

Okulun Bulunduğu Yer

Okulun Mevcut Talebesi

Kosova Üsküp 186

Konya Konya 136

Ankara Ankara 96

Diyarbakır Diyarbakır 78

Edirne Edirne 95

Manastır Manastır 92

Kastamonu Kastamonu 90

Sivas Sivas 80

Bitlis Bitlis 49

Bağdat Bağdat 100

Adana Adana 100

Hüdavendigar Bursa

Suriye Şam 96

Aydın İzmir 150

Selanik Selanik 150

630 BOA., MF.MKT, 681-77, 1320.Za.2. 631 BOA., MF.MKT, 675-79, 1320.N.8. 632 BOA., MF.MKT, 906-50, 1323.Za.20. 633 MF.İST., 10-12, 1328.L.9.

272

Trabzon Trabzon 91

Mamuretülaziz Elazığ 32

Van Van 92

Musul Musul 46

Basra Basra 22

İşkodra İşkodra 73

Erzurum Erzurum 67

Manastır Debre

Yanya Yanya 29

Halep Halep 92

Halep Antep

Beyrut Beyrut 50

Trablusgarp Trablusgarp 9

Yemen Sana 26

Medine Medine 21

Bingazi Bingazi 3

Karesi Balıkesir 35

Toplam 2.182

Tabloya göre, 1910 senesinde taşra darülmualliminlerde toplam 2.182 öğrenci

eğitim görmekteydi ve on sene önceki sayıyla kıyaslandığında taşra

darülmualliminlerinin gelişmesini sürdürdüğü ve öğrenci sayısının bir hayli arttığı

anlaşılmaktadır. Öğrenci sayısı itibariyle, Selanik, İzmir, Üsküp ve Konya

darülmualliminleri ilk sıralarda yer almaktadır.

Öğrencilerin 1912-1913 ve 1913-1914 eğitim öğretim dönemlerindeki sayıları

ve yatılı ve gündüzlü eğitim almalarına göre durumları ile azınlıkların bu okullarda

eğitim alıp almadığına ilişkin bilgiler de yine tablo halinde aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler (1913-1914) 634

634 MUN, 1329-1330 İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

273

Tabloda, 1912-1913 ile 1913-1914 eğitim öğretim dönemlerindeki her bir

darülmualliminde öğrenci sayısında artma veya eksilme olup olmadığı en sağdaki sütunda

yer almıştır. Tabloya göre, darülmualliminlerdeki öğrenci sayılarında 1910 senesine göre

önemli oranda düşme vardır. Bu düşüşün 1912’den itibaren başladığı görülür. 1912 ve

1913 senelerindeki kayıtlı öğrenciler arasındaki fark tabloda yer almaktadır. 1910,1912 ve

1913 seneleri arasında bir değerlendirme yaptığımız zaman, öğrenci sayısındaki

farklılıkların belirgin olduğu söylenebilir. Bunun yanında 1900 senesi ile 1913’te

darülmualliminlerden eğitim alan öğrenci sayısının birbirine yakın olduğu yukarıdaki tablo

incelendiği zaman anlaşılır. Dolayısıyla 1913 senesinde 1900 senesindeki rakamlara

öğrenci sayısı bakımından geri dönülmüştür.

Ders Yılı Zarfında Kayıt Olan Öğrenci

Müslim Rum Ermeni Musevi

Darülmualliminler

Yatılı

(Y)

Gündüzlü

(G)

Y G Y G Y G

Toplam 1912-

1913

Senesinde

Kayıt

Olanlar

İki

Senenin

Farkı

Edirne

Darülmuallimini

56 56

İzmir 40 40 56 -16

Adana 42 42 72 -30

Ankara 37 37 10 22

Bağdat 32 1 1 1 35 44 -9

Beyrut 39 49 47 2

Halep 32 1 33 41 -8

Hüdavendigar 36 31 67 17 50

Diyarbakır 50 5 55 16 39

Sivas 38 38 30 8

Şam 23 23 35 -12

Trabzon 42 42 27 15

Kastamonu 30 30 40 -10

Konya 76 76 49 27

Mamuretülaziz 53 1 54 39 15

Musul 32 32 34 -2

274

Tablodan anlaşılacağı üzere, 1913-1914 eğitim öğretim yılında taşra

darülmualliminlerinde 531 öğrenci yatılı olarak eğitim görmekteydi. Gündüzlü olarak

öğrenim gören öğrenci sayısı ise 158 idi. Musul, Elazığ, Trabzon Darülmualliminleri

gündüzlü olarak eğitim veren merkezlerdendi. Yatılı ve gündüzlü şekilde eğitim veren

darülmualliminler de vardı Bursa Darülmuallimini hem yatılı hem gündüzlü şekilde eğitim

vermekteydi. Bursa, Ankara, Konya gibi vilayetlerin darülmualliminlerinde öğrenci sayısı

bir önceki seneye oranla artmıştır. İzmir, Adana ve Bağdat darülmualliminlerinde ise

öğrenci sayısında azalma olmuştur. Bağdat, Halep, Diyarbakır ve Elazığ’da azınlıklardan

belli sayıda öğrencinin eğitim aldığı görülür. Azınlıklar arasında Musevi öğrenci

bulunmazken, Rum ve Ermeni öğrencilerin olduğu anlaşılır.

Taşra darülmualliminlerinde asıl öğrencilerin yanı sıra, karye ve kazalarda

muallimlik yapanlar da eğitimden geçirilmişti.

Kastamonu’da bulunan Darülmuallimin-i İbtidaiyeye getirilen, Kastamonu’daki

sıbyan mektebi öğretmenlerinden on dört kişiye sınavda başarı göstermeleri üzerine

itimadname verilmiştir. Daha sonra, öğretmenliklerde istihdam olunmak üzere mahallerine

gönderilmişti635.

I. Dünya savaşı esnasında, darülmualliminlerde öğrenci sayıları azalmıştır. Beyrut

Darülmuallimininde 1914 senesinde yüzyirmi öğrenci eğitim almaktaydı. Beyrut

Darülmuallimininde ilerleyen yıllarda öğrenci sayısı düşmüş ve 1918 senesine

geldiğimizde ve verilere baktığımızda bu okulda otuz beş öğrencinin eğitim gördüğü

anlaşılır636. Öğrenci sayısında önemli oranda bir düşüş gözlenmiştir.

Öğrenciler I. Dünya Savaşı’nın başladığı yıllarda duyarlı davranıp, orduya katılmak

istemişlerdi. Örneğin, Beyrut’ta 1914 senesinde eğitim gören 120 öğrencinin 56’sı gönüllü

sıfatıyla orduya katılmak ve savaşta görev almak istemiş, fakat darülmuallimin

öğrencilerinin muallim olarak yetişmelerinin daha önemli olduğu kendilerine ifade

edilmişti. Harbiye Nezareti daha sonra ihtiyaç olursa askerliğe davet edilebileceklerini

öğrencilere bildirilmiş ve darülmuallimin öğrencilerinden, derslerine devam etmeleri

istenmiştir.637 Darülmualliminde derslerin devam etmesi ve bu şekilde muallimlerin

yetişmesi savaştan daha önemli görüldüğü ve eğitime ağırlık verildiği görülmektedir.

635 BOA., DH.UMVM, 68-59, 1337.C.06. 636 BOA., MF.MKT, 1206-1, 1333.R.6. 637 BOA., MF.MKT, 1206-1, 1333.R.6.

275

Cumhuriyet’in kurulduğu yıllara gelecek olursak darülmualliminlerin sayısı on üçe

inmişti ve tamamı yatılı olan bu darülmualliminlerdeki öğrenci sayılarına ilişkin bilgiler

aşağıda tablo halinde gösterilmiştir.

Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları (1923-1924)638

Darülmualliminler Öğrenci Sayıları

(Gündüzlü, Yatılı, Parasız ve tüm sınıflar dahil)

Edirne 105

Erzurum 120

İzmir 117

İstanbul 321

Adana 175

Ankara 252

Balıkesir 231

Bursa 168

Diyarbakır 126

Sivas 233

Trabzon 238

Kastamonu 207

Konya 267

Toplam 2560

Cumhuriyetin ilk yıllarında belli merkezlere toplanan darülmualliminlerde eğitim

gören öğrenci sayısının önceki yıllara oranla arttığı tablodan anlaşılmaktadır. 1913-1914

eğitim döneminde her bir darülmuallimine yaklaşık elli öğrenci düşerken, burada

darülmualliminlerde ortalama 150-200 civarında öğrencinin olduğu görülmektedir. Fakat

bu rakamların, darülmuallimin sayısının daha fazla olduğu 1910 senesindeki oranlarla

birbirine yakın olduğunu belirtmek gerekmektedir.

3.1.2.2. Öğrencilere Verilen Aylıklar

638 Eğitim İstatistikleri 1839-1924, age., s.294

276

İstanbul’da darülmuallimin öğrencilerine verilen aylıklarla desteklenen

öğrencilerin iaşeleri de yatılı okullar yoluyla sağlanmaktaydı. Aynı şekilde vilayet

darülmualliminlerinde de öğrencilere aylık verilmek istenmişti. Zira öğrenciyi okulda

tutabilmek, öğrencinin okula devam etmesini sağlayabilmek ancak öğrencileri maddi

yönden desteklenmesiyle mümkün olabilmekteydi. Fakat bazı vilayetlerdeki

darülmualliminler mâli imkânları temin edebildikleri ölçüde aylık verirken bazı

darülmualliminlerin bu konudaki gayretlerinin ve vilayette maarif müdürlerinin

çabalarının yetersiz kalması sonucunda öğrencilere aylık verilememişti. Bunlardan

bazılarına aşağıda yer verilmiştir.

Örneğin, Adana Darülmuallimini’ne gelen ve yeni usulü öğrenmek isteyen

mektep muallimlerinin fakir durumda oldukları tespit edilmişti ve bu nedenle

darülmuallimine devam edenlere, maişetlerinin temini için 15’er kuruş verilmesine

karar verilmişti. Darülmuallimine devam eden muallimlere verilecek bu miktar

avarız gelirinden karşılanmıştır. İzmir ve Musul’da da darülmuallimin öğrencilerine

toplanan yardımlardan aylık verilmiştir639. Dolayısıyla yalnız devam eden

öğrencilere değil, mevcut mekteplerde öğretmenliğe devam ederlerken ehliyetname

almak üzere darülmuallimine gelen öğretmenlere de aylık verilebilmekteydi.

Diğer taraftan, Kütahya Darülmuallimini’nde öğrencilere aylık verilmesi

planlanmıştı. Bunun için, 1916 senesinde ödeme yapılmış, darülmuallimin

öğrencilerine verilmesi kararlaştırılan aylıklar için bütçeden pay ayrılmıştı. Buna

göre Kütahya livasının 1916 senesi özel bütçesinin 14. “Darülmuallimin masrafları”

bölümünün 1. “yiyecek ve giyecek” maddesinden 5.400 kuruş düşülen miktar,

“sıbyan öğrencileri harçlığı” adıyla yeni açılacak 5. maddeye ilave edilmiştir.

Kütahya darülmuallimininde 1916 senesinde 30 öğrenci eğitim görmekteydi. Bu

öğrencilere haftalık olarak 100’er kuruş verilmesi düşünülmüştü. Nisan ayında

mevcut olan öğrencilere toplam 3.600 kuruş; eylülden itibaren alınacak 30 öğrenci

için de, 1.800 kuruş ayrılmıştı. Bütçede öğrenci harçlığına ilişkin bir husus olmaması

nedeniyle, 5.400 kuruş yiyecek ve giyecek maddesinden gösterilmişti640. Öğrencilere

aylık verilebilmesi amacıyla bütçede diğer kaynaklardan değerlendirme

yapılabilmekteydi. Bunun yanı sıra öğrencilere verilen aylıkların değişebildiği

639 BOA., MF.MKT, 222-28, 1312.Ra.2. 640 BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26.

277

gözlenmektedir. Kütahya Darülmuallimini’nde bu rakamın 100 kuruş gibi yüksek bir

rakam olduğu anlaşılır.

Konya Darülmuallimini’nde ise öğrencilere daha düşük miktarda aylık

verilebildiği görülür. Öğrencilere verilen aylıkların miktarı darülmulliminler arasında

farklılık arz etmekteydi ve aylığın miktarının, öğrenci sayısı ile de ilgisi

bulunmaktaydı. Öğrencisi çok olan darülmualliminlerde eldeki kaynak da yeterli

değilse, mecburen öğrencilere az miktarda bir aylık verilmesi gerekmişti.

Konya’da darülmualliminin bir an evvel açılması ile mektebe devam edecek

talebeye 30’ar kuruş maaş verilmesi kararlaştırılmıştı. Bu durumda senelik

masraflarının 30.000 seviyesinde olacağı tahmin edilmişti641.

Bazı vilayetlerin darülmualliminlerinde öğrencilere aylık verilememişti.

Erzurum Darülmuallimini’nde de öğrencilere maaş verilmesi planlanmıştı. Erzurum

Valisi hükümetten talepte bulunmuş ve talebinde, darülmuallimin-i ibtidaiyeye

devam eden öğrencilere ikişer aded gümüş mecidiye verilmesini istemiştir. Erzurum

valiliğine gönderilen cevabi yazıda öğrencilere verilecek ödeneğin olmadığı

söylenmiştir. Ayrıca diğer vilayetlerde olduğu gibi öğrencilerin maaşsız bir şekilde

eğitimlerine devam etmeleri bildirilmiştir642. Doalyısıyla mahalli hükümet yerel

bütçeden kaynak bulabilirse öğrencilere aylık verilebilmişti. Ödenek yok ise merkezi

idareden bu konuda bir yardım yapılmamaktaydı ve bu durumda öğrencilere aylık

veremeyen darülmualliminler oluyordu.

Aynı şekilde Sivas’ta da darülmuallimin öğrencilerine yardım yapılamadığı

görlür. Eğitim öğretim süresi iki sene olan darülmualliminle ilgili olarak Sivas maarif

müdürü 31 Kanun-ı Sani 1315 (12 Şubat 1900) tarihinde maarif nezaretine bir yazı

göndermiştir. Bu yazıda Sivas Darülmualliminin açılış tarihi olan 1883’den beri

öğrencilere maaş verilmediği ifade edilmiştir.643. Dolayısıyla Sivas Darülmuallimini

açıldığı tarihten itibaren yedi sene öğrencilerine aylık verememişti.

641 BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7. 642 BOA., MF.MKT, 213-42, 1312.M.19. 643 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25.

278

Musul Darülmuallimini mektebinde ise, öğrencilere aylık verilmesi planlanmış

ve uzak mesafeden gelecek öğrenciler de düşünülerek aylık toplam 2.000 kuruşun,

öğrencilere taksim edileceği açıklanmıştı644.

Rumeli de bulunan darülmualliminler de öğrencilere aylık verilmesi için çaba

gösterilmişti. Rumeli vilayetinde gerek eskiden mevcut olan, gerek yeni açılan ibtidâî

mektepleri için yeni usûle aşina muallimlere ihtiyaç duyulmuştu ve bu nedenle yalnız

vilayet merkezlerinde değil, liva merkezlerinde de darülmuallimin kurulması gerekli

görülmekteydi. Darülmuallimine devam edecek olan öğrencilerin çoğu ihtiyaç sahibi,

fakir kimseler olması nedeniyle, bunlara eğitim gördükleri sürece yaşamlarını devam

ettirebilmeleri için aylık 50’şer kuruş maaş verilmesi zorunlu bir görev olarak

sayılmıştı. Kosova vilayetindeki darülmuallimine devam eden öğrencilere 1903

tarihli yazı ile aylık verilmesi uygun görülmüştü. Bu aylıkların maarif hissesinden

ödenemeyeceği de ifade edilmişti. Bu nedenle açılacak ibtidâîye mektebi ödeneğine

karşılık olarak gösterilen zenci rüsum sınıfından (köle vergisi) alınacak gelirlerden

ödenmesine karar verilmişti645.

Rumeli’de de bazı vilayet darülmualliminlerinde öğrencilere aylık

ödenmemekteydi. Bunlardan biri de Manastır’dı. Manastır darülmuallimini’nde

öğrencilere maaş verilememişti646. Fakat daha sonra, 1903 senesinde okula devam

eden 40 öğrenciye aylık olarak 50 kuruş verilmesine karar verilmiştir ve gereken

toplam 2.000 kuruşun yine zenci rüsümun’dan karşılanması planlanmıştı647. Maddi

imkânların el verdiği ölçüde öğrencilere aylık verilmesine çalışılmıştı. Öğrencilere

maaş verilmesi darülmualliminlerde eğitimin aksamadan devam edebilmesi açısından

oldukça önemliydi. Bu nedenle yerel yöneticiler başta olmak üzere bu konuya

ehemmiyet verilmiştive bu amaçla tüm imkânlar değerlendirilmişti.

3.1.3. Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar

644 BOA., İ.DH, 955-75529, 1302.N.10. 645 BOA., MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10. 646 BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25. 647 BOA., MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10.

279

Taşra Darülmualliminlerinde öğrenciler ve öğretmenlerle ilgili devam çizelgeleri

hazırlanmaktaydı. Burada örnek olması açısından Manastır Darülmuallimini’ne ait

devam durumunu gösteren tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 77. Manastır Darülmuallimini’nde Üç Aylık Devam Çizelgesi648 İsim Mart Nisan Mayıs Açıklama

Devam Terk Devam Terk Devam Terk

Muallim

Ahmet Sıtkı

Efendi

27 - 26 - 27 -

Bevvab

Yusuf Ağa

27 - 26 - 27 -

İkinci Sene

Talebesi

Aziz Efendi 27 - 3 23 - 27 Biraderleri muharib

bulunduğundan ve hanesi

idaresinde bulunduğundan

Baha Efendi 24 3 25 1 19 8 Mazur ve mezun olduğu

Tahir Efendi 26 1 1 25 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.

Mehmet

Efendi

26 1 4 22 - 27

Faik Efendi 26 1 7 19 - 27 Kayıtsız olduğu

Davud Efendi 26 1 25 1 27 - Mazur

Yahya Efendi 24 3 26 1 - 27 Biraderleri muharebeye

gittiğinden hanesi idaresinde

olduğu

Celal Efendi 26 1 14 12 - 27 Hasta olduğundan

1. Sene

talebesi

Ziya Efendi 26 1 7 19 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.

Hasan Efendi 25 2 11 15 - 27 Asker bulunduğu cihetle terk

etmiştir.

Ali Efendi 25 2 - 26 - 27 Kayseri’ye gitti

Salih Efendi 27 - 24 2 27 -

Hilmi Efendi 26 1 18 8 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.

648 BOA., MF.MKT, 445-37, 1316.Z.7.

280

Said Efendi 25 2 16 10 - 27

Yakub Efendi 25 2 5 21 - 27

Hüseyin

Efendi

26 1 24 2 27 -

Baha Efendi 26 1 18 8 6 21 Kayıtsız olduğu

İbrahim

Efendi

24 3 14 12 - 27 Sebepsiz terk etmiştir.

Tablodan anlaşıcağı üzere, öğretmen ve öğrencilere ilişkin devam çizelgeleri

birlikte tutulmaktaydı. Okulda yalnız muallimler için değil, çalışanların da

devamsızlıklarına bakıldığı anlaşılmaktadır. Manastır Darülmuallimini’nde bir

öğretmen ve bir bevvabın görev yaptığı ve bunların da devamsızlıklarının olmadığı

görülür. Öğrencilerden okulu terk edenler ise bulunmaktadır ve mazeretli olarak

gelmeyenlerin, mazeretleri açıklama kısmına yazılmıştır.

Taşra Darülmualliminlerinde öğrenci ve öğretmenler için Manastır’da devam

çizelgesi birlikte tutulurken, Yemen vilayetine bağlı San’a darülmuallimini

muallimleri için hazırlanan devam çizelgesi ayrı bir şekilde hazırlanmıştı. Buna

ilişkin tabloya da yine aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 78. San’a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde

Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel649

Öğretmenlerin İsimleri Eylül Ekim Kasım Açıklama

Okul Müdürü Ali Haydar Bey Bu üç ayda hiçbir ders terk etmedi.

Muavin Latif Bey Bu üç ayda hiçbir ders terk etmedi.

Muallim Evvel Necmettin Efendi Okulun açılış tarihi olan 9 Eylül

1328’de (22 Eylül 1912)

bulunmamıştır

Muallim Evvel Vekili Seyid Ali

Efendi

9 Eylül 1328’de (22 Eylül 1912)

işe başlamıştır

Muallim Sani Mehmet Hasan Bey Bu üç ayda hiçbir dersi terk

etmemiştir

Muallim Salis Ziya Bey Bu üç ayda hiçbir dersi terk

649 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.

281

etmemiştir

Kurân-ı Kerim ve Ulum-ı Diniye ve

Arapça Muallimi Seyyid Mehmet

Bey

Bu üç ayda hiçbir dersi terk

etmemiştir.

Orman muallimi Mustafa Efendi Bu üç ayda hiçbir dersi terk

etmemiştir.

Hüsn-ü Hat Muallimi İbrahim Efendi Bu üç ayda hiçbir dersi terk

etmemiştir.

El İşleri Muallimi Mehmet Muhsin

Bey

Bu üç ayda hiçbir dersi terk

etmemiştir.

San’a Darülmuallimin müdürü tarafından düzenlenen bu cetvele göre

öğretmenlerin, ilk üç aylık dönemde derslere devam ettikleri görülmektedir. San’a

Darülmuallimini’nde günümüzde ilköğretimde olduğu gibi, Eylül ayının ilk

haftasında derslere başlanmıştır. Bu cetveller üçer aylık dönemler için

hazırlanmaktaydı. San’a Darülmuallimininde Aralık, Ocak ve Şubat aylarına ait

devamsızlık çizelgesine de aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 79. San’a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin

Okula Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli650

Aralık Ocak Şubat Açıklama Öğretmenlerin

İsimleri Ders

Adedi

Ders

Adedi

Ders

Adedi

Okul Müdürü Ali

Haydar Bey

Okulun Müdür

Muavinliği

1 Aralık 1328’den (14 Aralık 1912) 4 Aralık

1328’e (17 Aralık 1912) kadar boş kalmış ise

de muavinliğe ait dersler diğer

öğretmenlerce yürütülmüştür.

Müdür Muavini Seyid

Ali Efendi

17 Aralık 1912 göreve başlamıştır.

650 BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13.

282

Muallim Evvel Hüsnü

Efendi

17 Aralık 1912

Muallim Sani Seyid

Mehmet Bey

17 Aralık 1912

Muallim Salis Ziya

Efendi

12 Aralık 1328’ (25 Aralık 1912) de istifa

etmiştir.

Muallim Salislik 25 Aralık 1912 den 18 Ocak 1923’e kadar

boş kalmış ise de uygun bir vekil

bulunamadığından öğretim heyeti tarafından

yürütülmüştür.

Muallim Salis Vekili

Şuayb Bey

Orman ve Coğrafya ve

Hendese Muallimi Atıf

Efendi

2

Kitabet ve Kıraat

Muallimi Abdülkadir

Bey

2 2

Hüsn-ü Hat Muallimi

İbrahim Efendi

2 9 Ocak 1328’de (22 Ocak 1913) İdadi

Mektebi Hüsn-ü Hat muallimliğine tayin

olunduğundan, okuldan ayrılmıştır.

Hüsn-ü Hat Muallimi

Abdurrahman Efendi

9 Ocak 1328’de (22 Ocak 1913) işe

başlamıştır.

El İşleri Muallimi

Mehmet Muhsin Bey

1

Tablo, San’a Darülmuallimininde 1328 (1912) senesinin üç ayına ait derse

gelemeyen hocalarla ilgili açıklamalara yer vermektedir. Bunun yanında farklı

bilgiler de içermektedir. Örneğin vekil öğretmen bulunamadığı zaman mevcut

öğretmenlerden istifade edilebileceği anlaşılmaktadır. Tabloya göre,

darülmuallimin’de bir müdür ve muavin bulunmaktadır. Bunun dışında muallim

evvel, sani ve salis görevlerini yürüten üç öğretmen ve diğer dört öğretmenle birlikte

toplam 7 öğretmen görev yapmaktadır. Orman, coğrafya ve geometri derslerini aynı

hoca yürütmektedir. Okuma ve yazma dersi ile hüsn-ü hat dersi ayrı tutulmuş ve

farklı hocalar bu dersleri yürütmüşlerdir. Okulda hüsn-ü hat muallimliği boş kalınca,

283

yerine hemen bir hocanın tayin edildiği arada kısa bir süre olmasından

anlaşılmaktadır. Hocaların okula devam ettikleri ve derslerini yürüttükleri

görülmektedir. Üç ay süre zarfında El işleri öğretmeni 1 derse, Hüsn-ü Hat muallimi

2 derse, Kitabet ve Kıraat muallimi 4 derse, orman, coğrafya ve geometri öğretmeni

de 2 derse gelmemiş veya gelememiştir.

Taşra Darülmualliminlerinde dersler veya programlar temelde çok farklı olmasa

da bazı küçük farklılıklar olabilmekteydi. Burada da orman dersinin genel

programlardan farklı olarak yer aldığı görülmektedir. San’a’nın bitki örtüsünde

ormanların önemli bir yer tutmasının, bu dersin programa konulmasında etkili olduğu

ifade edilebilir.

3.1.4. Dersler ve Programlar

Vilayet darülmualliminleri hakkında hazırlanan talimatnamede bu

darülmualliminlerde okutulacak dersler ve içeriklerine yer verilmiştir. bu

talimatnamede belirtilen hususlara aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.

Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri’nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri 651

Ders İsmi Haftada kaç

saat olduğu

İçeriği

Maa tecvid

Kuran-ı Kerim

3 Kurân-ı Kerim’in tecvide tatbikiyle beraber okunacaktır.

Arabi 2 Metin olarak muhtasar Sarf-ı Arabi okunacaktır

Farisi 2 Küçük rehnüma-yı Farisi

Kavaid-i

Türkiye ve

İmla

2 Kavaid-i lisan-ı Osmani tatbikatıyla talim ve her dersde bir parça

imla yazdırılacak. Düzeltildikten sonra talebenin defterlerine

kayıt ettirilecektir.

Hesap 2 Dört işlem hakkıyla ve talebeye her dersde bazı sualler

yöneltilmek suretiyle talim edilecektir.

Tarih 2 Siyer-i enbiya-i i’zâm ve tarih, hülafa-yı islâm gösterilecektir.

651 M.S. (1316 Senesi) s. 354.

284

Coğrafya 2 Coğrafya-ı riyazî hakkında bir toplu bilgi verildikten sonra

coğrafya tarif edilecektir.

Hat 2 Rika yazısı gösterilecektir

İkinci Sene

Maa tecvid

Kuran-ı Kerim

2 Geçen seneki gibi devam olunacaktır

Arabi 2 Metin olarak gayet muhtasar Nahv-i Arabi okutturulacaktır.

Farisi 1 Geçen seneki kitaba devam edilecek, farsça beyitler tahlil

ettirilecektir

Kavaid-i

Türkiye ve

İmla

2 Geçen senenin usulünde devam olunarak bazı ibareler tahlil

ettirilecek ve imlaya tarif-i vechle devam olunacaktır.

Hesap 1 Dört işlem tekrar ve sayılar talim edilecek ve bazı meseleler dahi

halettirilerek talebenin defter-i mahsusasına kayıt ettirilecektir

Tarih 2 Tarih-i Osmani icmal suretiyle tedris olunacaktır

Coğrafya 2 Coğrafya-ı Osmani okutturulacaktır

Hat 1 Geçen seneki gibi rikaya devam olunacaktır.

Tablodan anlaşılacağı üzere derslerin tekrarı yapılmakta, dersler anlatılarak izah

edilmekte, gerekirse sorular yöneltilmekte ve önemli hususlar öğrencilerin

defterlerine kayıt ettirilmektedir.

İstanbul dışındaki darülmualliminlerde eğitim süresi iki sene olup, bu sürede

birinci sınıfta 17 saat haftada ders okutulurken, ikinci sene on üç saat ders

gösterilmekteydi. İkinci sınıfta okutulan bazı derslerin içerikleri birinci sınıftakilerin

tekrarı niteliğinde olup, her iki sınıfta da ders isimleri büyük ölçüde benzerlik

göstermektedir.

Anadolu darülmualliminlerinde okutulan dersler sayı ve içerik bakımından

benzer olup, çeşitli dersler bir muallimin uhdesinde toplanabilmekteydi.

285

Örneğin, H.1336 (M.1917) senesinde Kütahya’da eğitim veren darülmualliminde

Türkçe, Farsça, El işleri ile mûsiki derslerini, toplam iki öğretmen yürütmekte idi652.

I. Dünya Savaşı yıllarında bazı darülmualliminlerde dersler kesintiye uğramıştı.

Muallimlerin izin dönemlerinde yaptığı yer değişikliği sonrasında, görev yerlerine

ulaşamamaları söz konusu olmuştu ve bu durum derslerin aksamasına yol açmıştı.

Örneğin Kütahya’da, I. Dünya savaşı yıllarında Türkçe ile resim, el işleri ve mûsiki

grubu öğretmenleri olan İsmail Hakkı ve Burhanettin Efendiler, 1915 senesinde bir

dilekçe vermişlerdi. Buna göre, öğretmenler tatil münasebetiyle izinli olarak

İstanbul’a gelmişler, fakat savaş nedeniyle memuriyet yerlerine geri

dönememişlerdi653.

Darülmualliminlerdeki ders programları üzerinde maarif müdürlüğü inceleme

yapabilmekteydi. Programda yer alan derslerin haftada kaç saat okutulduğu veya

okutulması gerektiği konusu maarif meclisinde tartışılmaktaydı.

Bursa maarif müdürü, 1305 (M.1887) tarihli yazısında, Bursa’da daha önce

açılmış olan darülmuallimin’deki eğitim ve öğretimin aciz bir muallime

verilmesinden bahsetmiştir. Maarif müdürü ayrıca ibtidâî mektebi hocalarına, lazım

olmayacak, gereksiz bir çok dersin darülmuallimin de gösterildiğini ifade etmiştir654.

Maarif müdürünün bu ifadeleri darülmuallimindeki ders programının amaca uygun

bir şekilde hazırlanması gerektiğini ortaya koymakta olabileceği gibi, müdürün

kişisel kanaatlerini de yansıtabilir.

Vilayet darülmualliminleri için hazırlanan programlar, okulun niteliğine göre

bazı farklılıklar içerebilmekteydi. Örneğin Prizren ve Üsküp Darülmualliminleri

programları farklı düzenlenmiştı ve programlar okulun amacına göre hazırlanmıştı.

Prizren Darülmuallimini ehliyetname vermek üzere kurulmuş olup, Üsküp

Darülmuallimini ise aynı zamanda şehadetname verebilmekteydi. Bu nedenle Prizren

Darülmuallimini’nden mezun öğrenciler, Üsküp’te eğitimine devam etmek

istemekteydiler.

Prizren Darülmuallimini’nden mezunlara ehliyetname verilmekte ve mezunlar

yalnız karye muallimliği yapabilmekteydiler. Darülmualliminin programının

652 BOA., DH.UMVM.,42-115, 1338.Z.18. 653 BOA., DH.UMVM., 42-115, 1338.Z.18. 654 BOA., MF.ALY., 4-146, 1306.N.6.

286

kasabadaki mekteplere de muallim yetiştirebilecek seviyeye getirilmesi istenmişti.

Darülmualliminlerde, karye ve kasaba muallimliği yetiştirilmesi arasındaki temel

fark ise, eğitim usûlü olarak görülmektedir. Prizren’de darülmuallimin mezunlarına

sadece ehliyetname verilmesi ihtiyacın temin edilmesine yeterli gelmemişti. Çünkü

öğrencilerin birçoğu darülmuallimini bitirdikten sonra bilgisini geliştirmek üzere ve

şehadetname almak amacıyla, Üsküp Darülmuallimini’ne gitmek zorunda

kalmaktaydılar655. Bunun üzerine Prizren darülmuallimini kasabadaki mekteplere

öğretmen yetiştirebileceğini göstermek amacıyla gerekçelerini sıralamıştı.

Öğrencilerin ehliyetname yanında şehadetname de alabilmeleri amacıyla Prizren

maarif komisyonu, bakanlığa bir yazı göndermişti. Yazıda, öğrencilerin birçoğunun

darülmuallimin’de öğrenim gördükten sonra bilgilerini genişletmek, artırmak ve

şehadetname almak amacında olduğu ifade edildikten sonra, Prizren’de yayla

havasının bulunduğuna, fakat Üsküp’ün daha sıcak bir memleket olduğuna işaret

edilmiştir. Prizren’de öğrenim gören öğrencilerin, Üsküp’ün havasına tahammül

edemeyeceği bakanlığa gönderilen yazıda iddia edilmiştir. Prizren’in Arnavutluğun

merkez medeniyeti denecek derecede önemli olduğu ve darülmualliminde eğitim ve

öğretimin geliştiği yazıda belirtilen diğer hususlardır. Ayrıca, Prizren

Darülmuallimini’nde şehadetname verebilecek derecede sınıflar oluşturulur ise,

yalnız Prizren’den değil, İşkodra, Kalkandere vb. yerlerden de öğrencilerin geleceği

ifade edilmiştir. Bütün bunların göz önüne alınması ve Prizren Darülmualliminin

hem ehliyetname hem şehadetname verebilecek dereceye getirilmesi talep

edilmiştir656.

Prizren maarif komisyonuna verilen cevapta darülmuallimin hakkında ifade

edilenler doğru bulunmuştur. Daha önce darülmuallimin için geçici bir program

yapılmıştı. Darülmualliminin eğitim öğretim süresinin iki sene olması ve bakanlıkça

düzenlenen programın uygulanması uygun görülmüştür. Darülmualliminde eğitimi

yapılacak dersler idadi muallimleri tarafından yürütülecekti. Fahri olarak görev

yapacak olan bu hocaların isimleri ve yürütecekleri dersler şöyledir657:

Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri

655 BOA., TFR.I.KV., 69-6883, 1322.6.8. 656 BOA., TFR.I.KV, 69,6883. 657 BOA., TFR.I.KV, 69,6883.

287

Dersler Haftalık saati Sınıf Görevli olanlar

Farsça

1 2 İdadi mektebi muallimlerinden Cafer Efendi

Hesap

4 1 ve 2 İdadi mektebi muallimlerinden Musa Efendi

Tarih

2 2 İdadi Mektebi Muallim vekili Mülazım Ali Rıza Efendi

Coğrafya

2 2 İdadi Mektebi muallimlerinden İbrahim Efendi

Sonuç itibariyle, eğitim programları darülmualliminler arasında farklılık

gösterebilmekteydi. Bunun yanında temelde aynı derslerin okutulmaktaydı. Vilayet

darülmuallimleri yalnız ibtidaiyeye değil, rüşdiye mektebine de öğretmen

yetiştirebilmek isteğinde idiler. Bu şekilde olan yani rüşdiye mekteplerine muallim

yetiştiren taşra darülmualliminlerinin sayısı ise sınırlı idi.

3.1.5. Taşra Darülmualliminleri’nde Sınavlar

Osmanlı Devleti’nin çeşitli vilayetlerinde açılan darülmualliminlerde düzenlenen

sınavlara ilişkin genel sınav çizelgeleri hazırlanmaktaydı. Bu çizelgelerden taşra

darülmuallimininde uygulanan sınavların işleyişine ilişkin bilgiler elde

edilebilmektedir. Burada, tüm vilayet darülmualliminlerine ait sınav çizelgelerine yer

vermek mümkün olmayacaktır. Fakat çeşitli bölgelerdeki vilayet

darülmualliminlerinden birkaç örneğe yer vermek mümkündür. İlk olarak Aydın

Darülmuallimin’inde yapılan sınavlara ilişkin olarak hazırlanan sınav cetveline


Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin 1900 Senesinde

Yapılan Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge658 İsmi Doğum

Yeri

Doğum

tarihi

Kuran-ı Kerim, Tecvid, Arabi, Farisi, Kavaid-i

Osmaniye, İmla, Kıraat-ı Türkî, Hesab, Coğrafya,

Tarih, Hüsn-ü Hat derslerinden aldıkları notların

658 BOA., MF.ALY, 9-83, 1316.L.9.

288

toplamı

Hafız Şahab

Efendi

Malatya 1877 110

Hafız Salih

Efendi

İzmir 1877 110

Hasan Efendi İzmir 1877 106

Hafız Aladdin

Efendi

Tire 1877 106

Hafız İbrahim

Efendi

Buldan 1874 102

İsmail Efendi Beyşehir 1873 100

İbrahim Ethem

Efendi

Manisa 1875 95

Abdülkerim

Efendi

1875 95

Hafız Zühdi

Efendi

Denizli 1866 93

İbrahim Efendi Ankara 1875 91

Hacı Mehmet

Efendi

Kırım 1857 88

Birinci Sene

Hafız Ali

Efendi

Kula 1881 109

Hafız Salim

Efendi

Aydın 1869 106

Hafız Mehmet

Efendi

Beyşehir 1871 105

Hafız Yusuf

Efendi

İzmir 1871 105

Ali Rıza Efendi İzmir 1878 105

Ahmet Şükrü

Efendi

Dersim 1875 103

Hafız Mehmet

Ali Efendi

Aydın 1878 100

Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiyesinin sınav çizelgesi, idadi

mektebi muallimlerinden üç öğretmen tarafından, ayrıca idadi mektebi müdürü

289

ile müdür muavini ile maarif meclisi üyesi ve hat muallimi ile darülmuallimin

muallimi tarafından da imzalanmıştı.

Tablodan anlaşılacağı üzere, Aydın Darülmuallimin mektebinde on bir ders

okutulmaktaydı. Hüsn-ü Hat dışındaki tüm derslerden alınan puanlar toplam

puana dâhil edilmiştir. Öğrencilerden Hafız Şahab Efendi’nin tüm derslerden

tam puan almak suretiyle 110 puan elde ederek birinci olduğu görülür.

Tablodan öncelikli olarak 1900 senesinde Aydın Darülmuallimin’inde eğitim

yapılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonra Aydın Darülmuallimini’ninde

öğrenim süresinin iki sene olduğu görülmektedir. Öğretmen yetiştiren bu

kurumda aynı tarihte, birinci sınıfda yedi; ikinci sınıfında on bir öğrenci eğitim

görmüştü. Öğrencilerden yarısı veya yarısından biraz fazlası, Aydın veya

çevresinde doğmuştur. Bu yerler, İzmir, Denizli, Manisa ve Kula şeklinde

belirtilebilir. Dolayısıyla herhangi bir vilayette bulunan darülmuallimine daha

çok o vilayet ve çevresinden öğrencilerin geldiği söylenebilir. Bunun yanında,

Ankara, Malatya, Dersim doğumlu öğrenciler de bulunmaktadır. “Hüsn-ü Hat”

dışındaki toplam on bir adet desten, tam puan alan öğrenci sayısı iki’dir. Bu

öğrenciler de ikinci sınıfta eğitim görmektedir.

Köy ve kasabalardaki ilk mekteplerde görev yapan öğretmenler şayet

darülmualliminde öğrenim görmemişlerse, vilayet darülmualliminlerinde

sınavlara girmek suretiyle yeterliliklerini sınavla göstermek durumundaydılar ve

yeterli görüldükleri takdirde kendilerine ehliyetname verilmekteydi. Bu şekilde

görevlerine devam edebilmekteydiler. Yeterli görülmezler ise görevi bırakmaları

gerekmekteydi. Ayrıca darülmuallimin mezunu olanlar ile köy ve kasabalardaki

sıbyan ve ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik yapanlardan, rüşdiye mekteplerine

geçmek isteyenler olmaktaydı. Bunlar da darülmualliminde düzenlenecek

sınavda başarı göstermek zorundaydılar.

Ankara’da bir kaza merkezindeki rüşdiye mektebinde öğretmen ihtiyacı

görülmüş ve ihtiyacın mahalinden temin edilmesi yoluna gidilmişti. Maarif

meclisince sınava tabi tutulan Hafız Ali Efendi yeterlilik göstermiş ve

ehliyetname almıştı ve daha sonra rüşdiye mektebine tayin olmuştu. Hafız Ali

Efendi’nin sınava tabi tutulduğu dersler ve aldığı puanlar şöyleydi:

290

Kurân-ı Kerim: 10 puan Tecvid: 8 puan Arapça: 8 puan Farsça: 9

puan Türkçe sarf: 9 puan Hesap: 8 puan Elifba-yı Osmani:10 puan

Coğrafya:9 puan Tarih-i Osmani: 8 puan Hüsn-ü Hat: 9 puan Hendese:10

puan Toplam: 98 puan

Sınavda başarılı olanlar için düzenlenen ehliyetnamede “Mekteb-i rüşdiye

muallim-i saniliğine talip olup meclisce teşkil eden imtihan komisyonunda icra

olunan Hafız Ali Efendi’nin rüşdiye muallimi saniliğine ifa-yı ehliyeti tasdik

kılınmış ve kazandığı numaralar münferiden balada gösterilerek mecliste mahfuz

olan defter-i mahsusa dahi kayıt ve imlâ edilmiş olmakla işbu ehliyetname bi’t

tanzim mumaileyh Hafız Ali Efendi’ye ita olundu” şeklinde bir ifade

bulunmaktadır659. Bu ifadeye göre, Hafız Ali Efendi’nin yapılan sınavla rüşdiye

mektebi muallim-i saniliği için yeterli olduğu anlaşılmış ve çeşitli derslerden

aldığı puanlar yukarıda gösterilmiş ve mecliste bulunan deftere kaydedilmiştir.

Ali Efendi’nin bu ehliyetnameyi almadan önceki eğitim hayatı, ehliyetname alan

bir öğretmenin nasıl bir süreçten geçtiğini göstermesi bakımından önem arzeder.

Hafız Ali Efendi’den tercüme-i hal varakası istenmişti ve o da bir özgeçmiş

hazırlamıştı. Buna göre, 1865 doğumlu olan Ali Efendi, sıbyan mektebine gitmiş,

1876 senesinde öğrenimine medresede devam etmiş ve Müftü Hacı Hilmi

Efendi’den ders almıştı. Arapça, sarf, nahv, mantık ve Farsça’dan Gülistan ve

diğer dersleri görmüştü. 1900 senesinde Ankara Darülmuallimini’ne kaydolarak

eğitimine devam etmiştir. Kurân-ı Kerim, Arapça, Farsça, Tarih, Coğrafya,

Hendese, Sarf-ı Osmani ve Hüsn-ü Hat’tan sınava girip yeterlilik göstererek 7

Mart 1306 (19 Mart 1890) tarihinde şehadetname alarak okuldan ayrılmıştır. Ali

Efendi daha sonra ibtidâî mektebi öğretmenliğine tayin olmuştur. Beş sene sonra

meclis-i kebir-i maarifte rüşdiye mektebi muallim-i saniliğine ait derslerden

sınava girerek yeterlilik göstermiş ve şehadetname almıştır660. Bu bilgiler,

rüşdiye mektebinde muallim-i saniliğe gelen bir öğretmenin geçirdiği süreci

göstermekte ve rüşdiye muallimliği için darülmuallimin ibtidaiye şubesine ait

diplomanın yeterli gelmediği anlaşılmaktadır.

659 BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7. 660 BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7.

291

Darülmuallimin sınav cetvellerinin düzenlenişi ve bu cetvellerde yer alan

bilgilerin çeşitli bölgelere göre bazı farklılıklar gösterdiğine yukarıda değinmiştik.

Bu nedenle, burada Edirne Darülmuallimini’nde düzenlenen bir sınav cetveline de

yer verilmiştir.

292

Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi661

İsm

i

Doğ

um

Yer

i

Kur

ân-ı

Ker

im

Tec

vid

Lisa

n-ı

Ara

bi

Lisa

n-ı

Osm

ani

Hes

ap

Coğ

rafy

a

Tar

ih

Lisa

n-ı

Fari

si

Hat

İmlâ

Top

lam

Açı

klam

a

Hafız Mehmet Efendi Edirne 10 10 10 10 10 9 10 10 10 9 98

Hafız Mustafa Edirne 10 10 10 10 10 10 8 9 10 10 97

Hafız Ahmet Rize 10 10 10 10 10 9 9 10 9 10 97

Hafız Veli Edirne 10 10 10 10 10 10 9 10 8 9 96

Mehmet Efendi İnegöl 10 10 10 10 10 10 10 10 6 10 96

Şerif 10 10 10 9 8 10 9 19 8 10 94

Hafız Mehmet Edirne 10 10 9 10 8 10 10 10 7 10 94

Hafız Sadık 10 10 9 10 9 8 10 9 8 9 92

Ahmet Mustafapaşa 10 10 9 10 9 9 7 8 9 9 90

Ömer Tekfur Dağı 10 10 8 8 10 9 9 9 6 10 89

Hafız Hasan Edirne 10 10 7 10 10 10 8 7 7 10 89

Ali Halep 10 10 10 10 8 8 8 8 6 10 88

Mahmut Ortaköy 8 7 9 10 10 9 9 8 9 9 88

Ahmet Efendi Edirne 9 10 6 10 10 9 9 5 10 10 88

Halil Ortaköy 10 10 10 10 8 8 8 8 5 10 87

Hafız Emin Efendi Karşıkavak 10 10 7 8 9 7 10 7 7 10 87

661 BOA., MF.ALY, 9-30, 1314.Ş.6.

293

Hafız Mehmet Efendi Trabzon 10 10 10 7 6 9 7 10 7 10 86

Hafız Arif Efendi Rize 10 10 10 7 5 7 8 6 10 10 83

Ömer Efendi Edirne 9 9 10 7 9 6 9 9 6 8 82

Mehmet Efendi 10 10 9 5 9 8 7 5 8 9 80

Hüseyin 10 10 10 8 6 8 7 5 6 9 79

İsmail 10 10 8 8 9 8 7 6 7 6 79

Hafız Ahmet 10 10 9 6 5 10 8 5 7 9 79

Hafız Ahmet Efendi 10 10 5 9 7 7 6 5 10 9 78

Ahmet Efendi 10 10 9 6 6 8 7 6 7 8 77

Hüseyin Efendi 10 10 6 7 9 6 9 6 5 9 77

Hafız Ahmet Efendi 10 10 5 5 7 10 10 5 6 9 77

Ali Efendi 10 10 10 10 5 3 7 8 7 7 77

Hafız İbrahim Efendi 10 10 8 7 5 6 8 6 9 7 76

Rasim Efendi 9 10 8 5 7 8 8 9 5 6 76

Osman Efendi 10 8 8 5 5 8 6 7 6 8 71

Numan Efendi 9 9 6 6 5 7 6 9 7 6 70

Osman Efendi 10 10 8 5 6 7 6 6 5 6 69

Salih Efendi 10 9 8 5 6 7 8 5 6 5 69

Ahmet Efendi 8 8 8 9 6 5 5 10 9 68 Girmediği sınavdan

tekrar imtihan

edilecektir.

Hafız Hüseyin Efendi 10 10 8 5 5 6 7 5 5 6 67

Hasan Efendi 9 8 7 5 8 8 7 5 5 5 67

294

Veli Efendi 10 10 8 7 5 5 6 5 6 4 66 İmladan tekrar imtihan

edilecektir.

Hafız Abdurrahim Efendi 10 8 7 5 5 7 7 5 7 5 66

Osman Efendi 8 9 7 9 5 2 5 5 6 7 63 Coğrafyadan tekrar

imtihan edilecektir.

Ahmet Efendi 9 8 7 5 5 5 6 5 7 6 62

Hafız Kadir Efendi 9 8 5 5 4 1 4 2 5 5 48 Sınıfta ibka (kaldı)

Hafız Mustafa Efendi 7 5 3 4 1 3 6 5 5 2 41

Hafız İsmail Efendi 7 7 3 4 5 2 28

Hafız… Efendi İmtihanda bulunmadığı

Osman Efendi

Hacı Mustafa Efendi

Mehmet Efendi

295

Tablodan anlaşılacağı üzere, Edirne Darülmuallimini’nde on ders

okutulmaktaydı. Derslerin isimleri, Aydın’daki darülmuallimin ile büyük ölçüde

aynıdır. Bu okulda öğrenim gören öğrenci sayısının elli civarında olduğu görülür.

Sınava gelmeyen dört öğrenci olmuş, üç öğrenci ise sınıfta kalmıştır. Bir öğrenci

sadece bir dersin sınavına girmediği için bu dersin sınavına daha sonra alınacağı,

açıklama kısmında belirtilmiştir. Notu beşten az olan öğrencilerin, beşten aşağı not

aldıkları dersin sınavına tekrar girmeleri gerekmekteydi. Sınav sonuçlarına göre “bir”

alan öğrencinin ise sınıfta kaldığı görülmektedir.

Rumeli Darülmualliminlerinden bir örnek teşkil etmesi amacıyla Manastır

Darülmuallimi’ninde 1904 senesinde yapılan genel sınavlara ilişkin bir tabloya da

yine aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav

Çizelgesi662

II. Sınıf Talebesi

İs

mi

Kur

ân-ı

Ker

im

Ara

bi

Kav

aid-

i

Tür

kî

Fars

ça

Coğ

rafy

a

Hes

ap

Tar

ih

Hüs

n-ü

Hat

Top

lam

Açı

klam

a

Abdi Efendi bin Numan 10 10 8 10 10 10 10 9 77

Süleyman Efendi bin

Rüstem

10 10 8 10 10 8 10 9 75

Timur Efendi bin Veli 10 9 7 8 9 5 10 8 66

Asım Efendi bin İlyas Hasta mazaretli

Zekeriya Efendi bin

Hüseyin

İmtihana

Girmemiştir.

Süleyman Efendi bin

Şerif

9 7 3 4 5 4 10 8 50

Salih Efendi bin Veysel 10 10 10 10 10 10 10 10 80

İlyas Efendi bin Muhtar 10 10 10 10 10 10 10 10 80

Salih Efendi bin Ethem 9 7 3 5 8 4 10 8 54

I. SINIF ÖĞRENCİLERİ– Dersler aynı

İbrahim Efendi bin

Yusuf

10 10 5 8 10 5 9 8 65

Şakir Efendi bin 10 6 5 7 7 7 9 8 59

662 BOA., MF.İST, 3-41, 1322.İ.16.

296

Feramuz

Yahya Efendi bin

Mustafa

8 6 7 4 7 7 4 10 53

Ahmet Efendi bin İlyas 10 10 8 9 10 7 10 8 72

Salih Efendi bin

Murtaza

10 10 7 7 10 7 9 8 68

Hüsnü Efendi bin

Mehmet

10 10 6 6 9 8 9 8 66

Abdülhamid Efendi bin

Adem

Sınava girmedi

Zülfikar Efendi bin

Davud

10 9 6 4 10 3 7 9 56

Talip Efendi bin

Mehmet

10 10 7 7 10 10 10 8 72

Behlül Efendi bin

Yusuf

9 6 7 5 8 7 7 9 58

Sami Efendi bin Halil Sınava

girmemiştir.

İdadi muallimi , maarif müdürü müfettişi, Manastır Darülmuallimini muallimi

bu sınav çizelgesine imza atmışlardı. Sınava gelmeyen öğrenciler arasında mazeret

bildirenlerin olduğu tablodan anlaşılmaktadır. Genel itibariyle başarı oranı yüksek

olup, en düşük notun üç olduğu tabloda görülmektedir. Sekiz dersten tam puan alan

öğrenci bulunmamaktadır. Bağdat Darülmuallimin mektebinde 1904 senesinde

yapılan bu sınavda en yüksek not toplamı yetmiş ikide kalmış, iki sınıfta toplam

yirmi öğrenci eğitim almıştır.

Anadolu ve Rumeli dışında kalan Osmanlı topraklarında da öğretmen

yetiştiren kurumların düzenlemiş oluğu sınav cetvelleri bulunmaktaydı. Bağdat

Darülmuallimininde düzenlenen sınavlara ilişkin örnek tabloya aşağıda yer

verilmiştir663.

663 BOA., MF.İST, 3-65, 1322.L.18.

297

Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerine 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi

Birinci Sınıf

İsm

i

Tec

vid,

Kel

am

Sarf

-ı A

rabi

Kav

aid-

i

Osm

ani

ve

İmla

Kav

aid-

i

Fari

si

Tar

ih-E

cneb

i

Coğ

rafy

a,

riya

zi v

e ta

bii

Hes

ap-

Dör

t

İşle

m

Hüs

n-ü

Hat

-

Rik

a

Ahl

âk

Top

lam

Açı

klam

a

Abdülkadir Efendi 9 10 9 9 9 8 6 9 10 79

Abdülhamit Efendi 7 10 8 4 9 8 5 8 10 69

Abdülvahhab Efendi 9 10 2 4 6 8 5 8 10 62 İkmal

Kasım Efendi 6 9 3 3 4 5 7 6 10 53

Mehmet Sait Efendi 10 9 4 4 5 1 7 10 50 İbka

Mehmet Efendi Sınavda Bulunmadığı

Abdülaziz Efendi Mazaretsiz İmtihanda Bulunmadığı

Seyit İsmail Efendi

Mehmet Efendi Seyit Davut Efendi Seyit Hasan Efendi Seyit Hüseyin Efendi Seyit Abdülcabbar Efendi

298

İKİNCİ SINIF

Öğr

enci

nin

İsm

i

Tec

vid,

Kel

am

Ara

pça

Nah

v

Kav

aid-

i

Osm

aniy

e ve

İmla

Kav

aid-

i

Fari

si

Tar

ih-i

Osm

ani

Coğ

rafy

a-yı

Osm

ani

Hes

ap-D

ört

İşle

m

Hüs

n-ü

Hat

-

Rik

a

Ahl

ak

Top

lam

Açı

klam

a

Seyit Abdürrezzak Efendi 10 10 8 9 8 8 9 6 10 78

Abdülgani Efendi 10 10 8 5 8 4 7 6 10 68

Seyit İsmail Efendi 10 10 10 4 9 4 8 10 65

Seyit Mehmet Efendi 5 8 10 5 10 3 4 9 10 64 İkmal

Abdülgaffur Efendi 8 10 9 4 7 5 7 10 60 İkmal

Muhsin Efendi 5 6 5 6 7 10 10 10 69 Kaldı

Hüseyin Efendi 4 7 9 3 6 5 4 9 10 57

Fazıl Efendi 8 8 8 3 6 3 4 4 10 54

Hayri Efendi Mazeretsiz Sınavda Bulunmadığı

Seyit Mir Efendi

Mehmet Salih Efendi bin Şaban Ağa

Mehmet Efendi

299

İstanbul dışındaki darülmualliminlerde düzenlenen sınavlara ilişkin hazırlanan

cetveller sınıfını geçen, sınıfta kalan, şehadetname alan, sınava çeşitli sebeplerle

gelmeyen öğrencileri göstermektedir.

Burada, Osmanlı Devleti’nin farklı coğrafyalarındaki darülmualliminlerden bir

kısmının sınav çizelgelerine yer verilmektedir. Bunu yaparken, darülmualliminler

farklı bölgelerden seçilmiştir. Aşağıda Ankara darülmualliminine ait bir sınav

çizelgesine yer verilmiştir.

300

Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının 1902-1903 Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara

İlişkin Cetvel664

BİRİNCİ SINIF

İsim

Kur

ân-ı

Ker

im v

e

Tec

vid

Ara

bi

Lisa

n-ı

Osm

ani

Fars

ça

Tar

ih

Coğ

rafy

a-yı

Osm

ani

Dör

t İşle

m v

e

Küs

üret

-ı

Aşa

riye

Rik

a Y

azısı

İlm-i

Hal

Usu

l-ı C

edid

e

Tevf

iken

İbka

-

yı O

sman

i

Hüs

n-ü

Hal

ve

Har

eket

(pua

na

dâhi

l

edilm

emişt

ir)

Top

lam

Açı

klam

a

Mehmet Kamil Efendi 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 99 Sınıfını geçmiştir.

Rıfat Efendi 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 99

Mustafa Efendi 10 8 9 9 9 8 9 10 10 10 10 92

Hüseyin Efendi 9 10 10 10 9 8 9 4 9 10 10 88

Hüsnü Efendi 8 7 8 10 7 9 8 9 9 9 10 84

Mustafa Efendi 10 10 7 8 9 8 8 4 9 8 10 81

Ahmet Efendi 10 7 7 6 9 7 8 8 10 8 10 90

664 BOA., MF.ALY, 11-55, 1321.Ş.23.

301

Mehmet Efendi 7 9 8 5 7 9 8 6 8 7 10 74

Mehmet Efendi 10 7 6 7 7 5 7 5 10 9 10 76

İsmail Efendi 9 7 7 5 7 5 5 4 9 9 10 70

Mehmet Efendi 6 5 7 5 9 5 5 5 6 6 10 54

Veysel Efendi 5 1 5 6 4 5 5 6 5 6 10 47 Sınıfta kalmıştır.

Mustafa Şevki Efendi Hasta olduğu için

sınava girmemiştir.

Ömer Efendi

İKİNCİ SINIF

İsim

Kur

ân-ı

Ker

im

Tec

vid

Ara

pça

Sarf

ve

Nah

v Li

san-

ı Osm

anid

en

Sarf

ve

Nah

v N

ahv

Fars

ça

Tar

ih

Coğ

rafy

a-yı

Osm

ani

Dör

t İşle

m

Rik

a Y

azısı

İlm-i

Hal

Usu

l-ı C

edid

e

Tevf

iken

İbka

-yı

Osm

ani

Hüs

n-ü

Hal

ve

Har

eket

Not

Top

lam

ı

Açı

klam

a

Hafız Mustafa Efendi 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 100 Şehadetname alarak

mezun oldu

Necib Efendi 10 10 10 10 10 10 10 8 10 10 10 98 Ömer Fevzi Efendi 9 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 98

302

İbrahim Hakkı Efendi 10 9 9 9 10 10 10 10 10 9 10 96

Hilmi Efendi 10 9 10 10 8 10 9 9 10 10 10 95

Mustafa Efendi 10 10 10 9 8 7 8 10 10 9 10 91 Sadullah Efendi 10 8 9 9 8 8 8 10 10 8 10 88 Abdullah oğlu Hüseyin Efendi 9 8 7 7 10 8 8 9 9 9 10 86

Ahmet oğlu Hüseyin Efendi 9 8 8 7 8 5 7 6 9 9 10 76

Hacı Efendi 10 9 6 7 8 6 5 7 9 8 10 75 Hasan Efendi 10 5 7 7 7 7 7 6 9 8 10 73 Ahmet Efendi 8 5 7 6 5 5 3 6 7 3 10 55 Sınıfı geçememiştir.

303

Ankara Darülmuallimini’nde 1902-1903 eğitim öğretim yılında 2. sınıf

öğrencilerinden olup yeterli bulunan 11 öğrenciye şehadetname verildiği tablodan

anlaşılmaktadır. 1. sınıf öğrencilerinden de 14’ü sınıflarını geçmiş ve bir üst sınıfa

devam etmeye hak kazanmışlardır.

Ankara Darülmuallimi’ninde öğrencilerin hal ve hareketlerine de not verildiği

anlaşılmaktadır. Günümüzde de ilköğretimde davranış notu olarak öğrencilere not

ortalamasını etkilemeyecek surette ayrıca bir puan verildiği bilinmektedir.

Medine Darülmualliminine ilişkin hazırlanan sınav cetveline de aşağıda yer

verilmiştir.

Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine

(1911-1912) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan

Notlara İlişkin Cetvel 665 No İsimleri Yazılı

Olarak

Yapılan

İlk

Sınavda

Kazanılan

Numara

Yazılı

Şeklinde

Yapılan

İkinci

Sınavda

Kazanılan

Numara

Eski

Sınavın

Ortalaması

Sözlü

Olarak

Yapılan

Sınavda

Kazanılan

Numara

Yazılı

Olarak

Yapılan

Sınavların

Ortalaması

İle Sözlü

Sınavın

Ortalaması

İtibar

Edilen

Miktar

25 Abdulkadir

Efendi

162 168 174 202 195 210

31 Ömer

Efendi

160 169 174 200 197 210

26 Hasan

Efendi

130 152 149 189 175 210

36 Ahmet

Sadık

Efendi

120 141 142 162 160 210

27 İbrahim

Efendi

102 118 117 154 141 210

30 Esat

Efendi

86 108 103 133 124 210

665 BOA., MF.ALY, 34-76, 1331.M.25.

304

33 Mehmet

Esat

Efendi

58 128 101 126 120 210

Medine Darülmualliminine ilişkin sınav cetvelerinin farklı bir tarzda

hazırlandığı görülmektedir. Sınavlara ilişkin cetvel okulun müdürü tarafından

düzenlenmişti ve tablodan anlaşılacağı üzere, Medine Darülmuallimin-i

İbtidaiyesi’nde, 1912 senesinde birinci sınıfta yedi öğrenci öğrenim görmekteydi.

Darülmualliminde sınavlar sözlü ve yazılı olarak yapılmıştı. Notların ortalaması

alınmakta ve eski sınavda alınan notlar da hesaplanmaktadır. “İtibar edilen miktar”,

tüm derslerden tam puan alındığı zaman elde edilecek toplam notu karşılamaktadır.

O halde bu puana ulaşabilen öğrenci çıkmamıştır. En yüksek not ortalaması

toplamının 197’de kaldığı görülür.

Sonuç olarak yukarıda, Aydın, Edirne, Manastır, Bağdat, Ankara ve Medine

şehirlerindeki darülmualliminlerde düzenlenen sınavlara ilişkin cetvellere yer

verilmiştir. Bu şehirlerden biri Anadolu, diğeri Ortadoğu, bir diğeri Rumeli

bölgesinden seçilmiştir. Sınav cetvelleri ile ilgili olarak şu hususlar ifade edilebilir:

I- Darülmualliminlerde düzenlenen sınavlardaki ders sayıları

birbirinden farklıdır. Aydın’da on bir ders vardır ve bu derslerin

tümünden tam puan alan öğrenci toplam 110 puan elde

edebilmektedir. Fakat, Edirne’de on ders üzerinden puanlama

yapılmıştır. Bu sayı Manastır’da sekiz; Bağdat’ta dokuz ve Ankara

Darülmualliminleri’nde yine ondur.

II- Ders isimlerinde farklılıkların olduğu görülür. Bu durumun

darülmualliminin bulunduğu bölgeyle de ilgisi kurulabilir.

Örneğin Kurân-ı Kerim dersi tüm darülmualliminlerin sınav

cetvelinde yer alırken, Bağdat Darülmuallimini’nde tecvid ve

kelâm dersleri ile karşılaşırız. Bağdat’ta Arapça konuşuluyor

olmasından dolayı, programda bu dersin olmadığı ifade edilebilir.

Mesela öğrencilere ahlâktan not verilmesi hadisesi sadece Bağdat

Darülmuallimin mektebinde görülür. Diğerlerinde ahlâka ilişkin

bir puanın verilmediği anlaşılmaktadır. Fakat yalnız Ankara

305

Darülmuallimini’nde hüsn-ü hâl’den öğrencilere puan verilmiştir.

Yine Bağdat Darülmuallimini’nde ders isimlerinin uzantılı olarak

yazılmıştır. Diğer darülmualliminlerde örneğin tarih dersi yalnızca

tarih olarak ifade edilirken, Bağdat Darülmuallimini’nde bu ders

“tarih-i ecnebi” olarak isimlendirilmiştir.

III- Başarı düzeylerine göre okullara baktığımızda, Aydın ve Edirne

Darülmuallimini öğrencilerinini elde ettikleri puanların fazla

olduğu söylenebilir. Tabi burada öğrenci sayısını da göz önüne

almamız gerekecektir. Edirne Darülmuallimini’nde öğrenci sayısı

diğerlerine göre fazladır. Fakat sınıfta kalan öğrenci sayısı azdır

ve Aydın Darülmuallimin mektebinde ise tam puan alan iki

öğrenci vardır ve on bir dersten en düşük puan alan öğrenci

toplam 88 puan elde etmiştir. Bağdat Darülmuallimin mektebinde

sınava girmeyen birçok öğrenci bulunmaktadır ve başarı düzeyinin

düşük olduğu görülen okulda, sınıfta kalan öğrenci sayısı da

fazladır.

IV- Aydın, Edirne, Bağdat vb. tüm darülmuallimin programlarında

usûl-ı tedris dersinin olmadığı, sınav cetvellerini içeren yukarıdaki

tablolardan anlaşılmaktadır.

3.1.6. Taşra Darülmualliminleri Mezunları

İstanbul dışındaki öğretmen okulları 1870 senesinden sonra açılmaya başlamıştı

ve yirmi sene zarfında taşra darülmualliminlerinin sayısı 20’yi bulmuştu. Bu okullar

öğrenciler mezun etmekte, şehadetname ve ehliyetnameler vermekte ve bu şekilde

eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürmekteydi. Bu öğretmen okullarının mezun ettiği

öğrencilere ilişkin veriler, darülmualliminlerin genel durumu ve eğitime katkısı

hakkında bilgi vermektedir. Aşağıda 1894-1895 eğitim yılında taşra

darülmualliminlerinden mezun olanlara ilişkin bilgiler tablo halinde yer almaktadır.

306

Tablo 88. 1894-1895 Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen

Okullarından Mezunlar666 Vilayet Öğrenci Diploma Alanlar Ehliyetname Alanlar

Bursa 30 47 4

Ankara 12 311 146

Diyarbakır 16 7 7

Kastamonu 8 21 201

Trabzon 8 12 131

Adana 2 1

Sivas 13 91 96

Konya 23 9 5

İzmir 7 42

Şam 31 25 21

Selanik 29 79 2

Edirne 30 308

Yanya 23

Manastır 45 4 112

Toplam 277 957 722

Tablodan anlaşılacağı üzere, darülmualliminler hem ehliyetname, hem

şehadetname vermektedirler. İşlevsellik açısından değerlendirme yapacak olursak,

bazı darülmualliminlerin ehliyetname, bazılarının ise şehadetname vermeye

yoğunlaştığı görülmektedir. Örneğin Edirne, Selânik, İzmir darülmualliminleri

ağırlıklı olarak şehadetname; Kastamonu, Trabzon darülmualliminleri ise

ehliyetname vermişlerdir. Bazı darülmualliminlerin ise eşit düzeyde şehadetnam ve

ehliyetname verdiği görülür. Ehliyetname veren okulların, daha çok hizmetiçi

eğitime yöneldikleri söylenebilir. Ayrıca yerel idarecilerin de bu konuda etkisinin

olduğu varsayılabilir. Zira yerel idareciler, çevre kaza ve köylerdeki muallimlerin

merkezdeki darülmuallimine getirilmesinde ve eğitim almalarında daha sıkı bir

çalışma sarf etmiş olabilirler.

Taşra’da öğretmen okullarının açılmaya başladığı tarihten itibaren geçen yirmi

senelik bir sürede, 1700’e yakın öğrenci, yeni usulde eğitim almış ve kendilerine

şehadetname ve ehliyetname verilmiştir. 666 Eğitim İstatistikleri 1839-1924,s.119-149.

307

Aşağıda 1911-1912 ders yılında taşra darülmualliminlerinden mezun olan

öğrencilerle ilgili sayısal bilgiler yer almaktadır.

Tablo 89. Darülmualliminlerden 1327-1328 (1911-1912) Eğitim Öğretim Senesi

Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel667

Vilayetin İsmi Darülmualliminlerin İsmi 1911-1912 senesinde mezun

olanların sayıları

Bağdat Bağdat 19

Sivas Sivas 27

Edirne Edirne 38

Van Van 40

Yanya Yanya 7

Adana Adana 29

Beyrut Beyrut 16

Aydın İzmir 41

Selânik Drama, Siroz,Selânik 80

Trabzon Trabzon 33

Manastır 43

Manastır Debre 32

Kastamonu 26

Hüdavendigar Bursa 28

Karahisar 11

Suriye -

Basra 4

Musul 22

Diyarbakır 12 Müslim 6 Gayri Müslim

toplam 18

Mamuretülaziz 31

Bitlis 17

Kosova -

İşkodra 26

Ankara -

Konya Konya 28

Karahisar 5

667 BOA., MF.ALY, 37-24, 1331.R.4.

308

Yemen -

Medine -

Halep 33

Erzurum 17

Tabloya göre 1911 senesinde Osmanlı devletinde livalar (sancak) da dahil

olmak üzere 32 adet Darülmuallimin bulunmaktadır. Bu öğretmen okullarından

bazıları (5 adet darülmuallimin) mezun verememişlerdir. Darülmualliminler

bulundukları vilayet veya livanın ismiyle anılmaktadır. Bir vilayette birden fazla

darülmuallimin olabilmektedir. Tabloda İstanbul Darülmuallimini ve şubeleri yer

almamaktadır. İstanbul dışında erkek öğretmen okullarından mezun öğrenci sayısı

1912 senesi için toplam 671’dir. Diyarbakır darülmuallimininde gayrimüslim

öğrencilerin de öğrenim gördükleri ve mezun oldukları anlaşılmaktadır.

Ortadoğu’da eğitim veren darülmualliminlerin mezun ettiği öğrenci sayısının

çok fazla olmadığı tablodan anlaşılmaktadır. Rumeli bölgesindeki

darülmualliminlerde eğitim ve öğretime büyük önem verildiği ise, tablodan

çıkartılabilecek bir sonuçtur. Çünkü en fazla öğrenci mezun eden, Manastır

Darülmuallimini iken, Selânik’te üç adet darülmuallimin bulunuyordu ve bu eğitim

kurumları 80 öğretmen adayına şehadetname vermişti. Bununla birlikte, Arap

yarımadasında bulunan Darülmualliminlerde eğitim ve öğretime çok fazla önem

verilmediği anlaşılmaktadır. Medine ve Yemen darülmualliminlerinde 1912

senesinde mezun olan öğrenci bulunmamaktadır. En az mezun veren darülmuallimin

ise Basra’dadır.

Taşra Darülmualliminleri her sene belli sayıda mezun vermekteydi ve mezun

olan öğrenciler ibtidâîye mekteplerinde görev yapmaktaydı. Bu okullardan

şehadetname alanların sayısı arttıkça eğitimde yeni usulün yaygınlaşması sağlanmış

olacaktı. Taşra darülmualliminlerinden bir senede ortalama ne kadar öğrencinin

mezun olduğunu gösteren sayısal ifadeler, 1912-1913 ders yılına ait şekliyle

aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

309

Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden (1912-1913 senesinde) Şehadetname

Alanlar668 Edirne Darülmuallimini -

İzmir 42

Adana 23

Ankara 28

Bağdat 44

Beyrut 23

Halep 35

Hüdavendigar 31

Diyarbakır 24

Sivas 33

Şam 32

Trabzon 29

Kastamonu 33

Konya 38

Mamuretülaziz 24

Musul 15

1911-1912 eğitim yılından bir sene sonraki mezun olanlara ilşkin verilerin

bulunduğuğu tabloya göre, Edirne Darülmuallimini 1912-1913 eğitim yılında kapalı

olduğu için mezun verememiştir. Sivas, Trabzon ve Elazığ Darülmualliminleri’nde

ise öğrenim süresi dört seneye çıkarıldığından mezun öğrenci sayısı az

görünebilmektedir. Diğer darülmualliminlerde ise öğrenim süresi dört senesidir.

Taşra Darülmualliminlerinden bir senede toplam 454 öğrencinin şehadetname

aldıkları anlaşılmaktadır.

Yerel yöneticiler, darülmualliminleri ve dolayısıyla eğitimdeki gelişmeleri takip

etmekteydiler. Okuldan mezun öğrenci sayısı hakkındaki bilgiler okulun yeterli

düzeyde hizmet verip veremediğini göstermesi bakımından önemliydi. Bu konuyu

takip eden idareciler, eğitime destek verirken bu sayıları göz önünde

bulundurmaktaydılar.

Yemen vilayetine bağlı Ta’az livasında 1900 senesinde darülmuallimin

bulunduğu arşiv vesikasından anlaşılmaktadır. Taaz Darülmuallimini’nden 13 Eylül 668 MUN, 1329-1330 İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

310

1316 (26 Eylül 1900) tarihinde yedi öğrenci mezun olmuş ve bu öğrencilere

şehadetnameleri verilmiştir. Mezun öğrencilerin her biri kaza ve nahiye

merkezlerinde açılacak ibtidâî muallimliklerine tayin edileceklerdi. Fakat bu kadar

mezunla istenilen amaca ulaşılamayacağı görülmüştür. Bu nedenle liva mutasarrıfı

Arif Bey geliri artırarak, eğitimin yayılmasına hizmet etmeyi planlamıştı669.

Taşra Darülmualliminlerinden mezun olduktan sonra öğrencilerin ne

yaptıkları, neyle meşgul oldukları konusu da önemlidir. Çünkü çoğu vilayet

merkezlerinde ve daha sonra sancaklarda da açılmaya başlayan darülmualliminlerin

amaca ulaşma konusunda ne kadar mesafe katettiği bu şekilde anlaşılabilecektir. Bu

konuda Sivas Darülmuallimininden 1890 senesine kadar mezun olanlar hakkında

arşiv belgesinden elde edilen bilgiler, genel bir kanaat oluşturacak olması

bakımından kayda değerdir.

Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları670

Sivas Darülmuallimin

Mezunların Sayısı

Ne İş Yaptıkları

25 mezun Sivas merkezde ibtidâî mekteplerinde muallimlik yapmaktadır.

25 mezun Sivas civarındaki kaza ile bazı karyelerin ibtidâî mekteplerinde

muallimlik yapmaktadırlar.

1 mezun Karahisar sancağı merkezinde açılan ibtidâî mektebinde

muallimlik yapmaktadır.

1 mezun Sivas merkezdeki rüşdiye mektebinde hat dersi muallimliği

yapmaktadır.

5 mezun İstanbul’a gitmiştir.

6 mezun Memleketlerine gitmişlerdir.

4 mezun Meslek değiştirmiş ve kitabet hizmetinde görev yapmışlardır.

3 mezun Medresede eğitimlerine devam etmişlerdir.

70 mezun Toplam

Tablodan anlaşılacağı üzere, Sivas Darülmuallimini 1890 senesine kadar

yetmiş öğrenci mezun etmişti. Bu öğrencilerin yaklaşık %35’i merkezde %35’i de

669 BOA., MF.MKT, 544-12, 1318.L.21. 670 BOA., MF.ALY, 7-60, 1308.Ra.4.

311

civar kaza ve karyelerde muallimlik yapmışlardır. Dolayısıyla mezunların %70’i

Sivas’ta ve Sivas’ın ibtidâîye mekteplerinde görev yapmışlardır. %6 gibi bir oran

meslek değiştirmiştir. Bu rakamlardan veya sayısal ifadelerden Sivas

Darülmualliminin açılış amacına uygun olduğu söylenebilir. Çünkü taşra

darülmualliminlerinin amacı bulunduğu bölgeye öğretmen yetiştirmekti.

Taşra darülmualliminlerinden mezun olan ve muallimlik yapanlardan

görevlerinde ilerleyerek maarif müdürü veya müfettiş olanlar vardı. Selânik

Darülmuallimin muallimi İsmail Mahir Efendi’nin hizmetteki uzun yıllarına mükâfat

olarak, kendisine 5 Kanun-ı Sani 1321 (18 Ocak 1906) tarihinde Rumeli Vilayeti

Şahanesi Müfettiş-i Umumiliği görevi verilmiş ve maaşına 160 kuruş zam

yapılmıştı671.

Bazı vilayetlerdeki öğretmen okulu mezunları mali nedenlerle öğretmenliğe

hemen başlatılamamaktaydı.

Trabzon Darülmuallimini’nden mezun olan öğrenciler ibtidâîye mekteplerinin

ödeneği olmaması nedeniyle açıkta kalmışlardı. Şehadetname almış olan bu

öğrencilerin rüşdiye mekteplerinde değerlendirilmesi düşünülmüştür. Trabzon

darülmuallimininden mezun öğrenciler eğitim görmüşler, emek harcamışlardı ve bu

nedenle bu öğrencilerin rüşdiye muallim-i salis veya saniliğine getirilmeleri ile

mağduriyetlerinin giderilmesi planlanmıştı. Fakat taşra darülmualliminlerinde

öğrenim gören öğrenciler, ibtidâî mekteplerine muallim olmak üzere

yetiştirilmişlerdi. Taşra darülmuallimini programında, rüşdiye şubesine ait dersler

bulunmamaktaydı. Bu hususlar göz önüne alınarak darülmuallimin-i ibtidâîyeden

mezun olan öğrencilerin rüşdiye mekteplerinde muallim-i salis veya sani olmalarına

izin verilmemişti672. Vilayet darülmualliminlerinden rüşdiye seviyesinde olanlar da

vardı. Fakat ibtidâîlere öğretmen yetiştiren darülmuallimin mezunlarına, rüşdiye

mekteplerinde görev verilmemiş olduğu görülür.

3.1.7.Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim

671 BOA., MF.MKB, 125, 152, 1323.Za.27. 672 BOA., MF.MKT, 356-59, 1314.Z.24.

312

İstanbul dışındaki öğretmen yetiştiren kurumlara ait gelir ve giderlere ilişkin

kalemler bulunmaktaydı. Ayrıca bu okulların büyük bir kısmı yatılı idi ve yatılı

okullar için gider kalemleri daha fazla olmaktaydı. Taşra darülmualliminlerinde okul

binası, çeşitli masraflar ve öğrencilere verilen aylıklar giderlere ilişkin kalemler

arasındaydı. Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet döneminde eğitim öğretim

döneminin iki senesine ait ve tüm vilayet darülmualliminlerini kapsayan bütçelere

ilişkin veriler aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe (1913-1914 Ders Yılında) 673

Senelik Ödenek Darülmualliminin

İsmi Maaşlar Masraflar

Toplam 1912-1913 eğitim

öğretim senesi

ödeneği

Edirne

Darülmuallimini

106.800 167.800 274.600

İzmir 132.800 282.600 415.400 312.000

Adana 129.000 175.150 204.150 260.750

Ankara 108.600 156.800 265.400 265.400

Bağdat 111.600 117.300 228.900 228.900

Beyrut 108.000 219.100 327.100 248.600

Halep 101.800 219.750 321.550 181.400

Hüdavendigar 108.000 160.780 268.780 269.290

Diyarbakır 130.200 164.300 294.500 226.600

Sivas 76.800 140.000 216.800 216.800

Şam 110.400 189.400 299.800 266.200

Trabzon 133.200 268.600 401.800 170.300

Kastamonu 123.000 102.350 225.350 191.600

Konya 123.000 273.180 346.180 302.380

Mamuretülaziz 76.000 133.705 210.205 153.130

Musul Ödenek mahalinden

karşılanmaktadır

Bildirilmemiştir.

673 MUN, 1329-1330, İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

313

Toplam 4.125.915 3.293.350

774.600

1.679.700 2.720.810 4.400.515

Tabloda, taşra darülmualliminlerinde 1912-1913 ve 1913-1914 eğitim öğretim

senelerine ait bütçe verileri bulunmaktadır. Maaşlar ve masraflar başlığı altında iki

temel kalemden darülmualliminlere senelik ödenek ayrıldığı anlaşılmaktadır.

Edirne Darülmualliminin 1912-1913 eğitim öğretim senesinde kapalı olduğu ve

Musul darülmualliminine ödeneğin mahallinden verildiği görülmektedir. 1913-1914

ders yılında bir önceki eğitim öğretim yılına göre verilen ödenek 832.565 kuruş

artmıştır.

Tabloya göre gerek 1912-1913 eğitim öğretim yılında, gerek 1913-1914 ders

yılında en yüksek ödenek İzmir Darülmuallimini’ne verilmiştir. Bütçeden ayrılan

pay, seneden seneye farklılık göstermekle birlikte, bazı darülmualliminler için eşit

miktarda olduğu da görülür. Darülmualliminleri tek olarka inceledişğimiz zaman da

bir önceki seneye göre verilen ödeneklerin, hemen tüm darülmualliminlerde arttığı

anlaşılmaktadır. İki sene dikkate alındığında en düşük meblağ Elazığ

darülmuallimini’ne verilmiştir. Darülmualliminlere ayrılan bu ödenekler okulun

genel kapasitesini de yansıtmaktasır.

Darülmualliminlerde mali konuda öncelikli ihtiyaç okul binası konusunda idi.

Osmanlı Devleti’nde darülmualliminlere ait binalardan hangilerinin kirada olduğu

veya hangi darülmualliminlerin kendi binalarında eğitim yaptıklarına ilişkin bilgiler

ile bu binaların bedellerine ait veriler aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar (1913-1914) 674

Darülmualliminin İsmi Okul binasının değeri Kira Bedeli Edirne Darülmuallimini İnşa halindedir.

İzmir Geçici olarak darülmuallimat

binasındadır.

674 MUN, 1329-1330, İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

314

Adana 750.000

Ankara 200.000

Bağdat 18.000

Beyrut 16.000

Halep 9.250

Hüdavendigar 200.000

Diyarbakır 80.000

Sivas 70.000

Şam 513.000

Trabzon 6.156

Kastamonu 175.000

Konya 30.780

Mamuretülaziz 6.000

Musul 6.000

Toplam

1.988.000 92.186

Tablodan anlaşılacağı üzere, taşra darülmualliminlerinin yedisi kendi binasında

eğitim vermekteydi. Edirne Darülmuallimini inşaat halinde olup, İzmir

Darülmuallimini ise geçici olarak darülmuallimat binasında eğitim hizmetini

yürütmekteydi. Bunun dışındaki darülmualliminler ise binalarını kiralamışlardı.

Darülmualliminlerin yedisi kiralanmış bir binada eğitim öğretime devam etmekteydi.

Bu tür darülmualliminlerden en yüksek kira bedelinin, Konya Darülmuallimini’ne ait

olduğu görülür.

Bu tabloda yer almayan örneğin, Beyrut Darülmuallimini’nde de kiralık bir

hanede eğitim sürdürülmekteydi.

Beyrut Darülmuallimini için bir hane kiralanmasına karar verilmişti ve 1

Teşrinisani 1308 (13 Kasım 1892) tarihinde kiralanmak istenen bu hane için 1.000

kuruş verilmesinde karar kılınmıştı675.

Bazı vilayet darülmualliminlerinin kendi binası olmadığı için, bir başka

mektebin binasındaki dersliklerden yararlanmak zorunda kaldığı arşiv vesikalarından

anlaşılmaktadır.

675 BOA., MF.MKT, 159-122, 1310.B.12.

315

Örneğin, Kudüs Darülmuallimininde eğitim, idadi mektebi binasında verilmiştir.

Darülmuallimin için ayrı bir binanın masraflarından kaçınılmış ve idadi mektebi

dâhilinde darülmuallimin kurulmuştur. Fakat 1905 tarihinde idadi mektebi

müdüriyetinin darülmuallimine müdahalesi söz konusu olmuştur. İdadi mektebi

müdürü, darülmualliminle aynı binada eğitim yapmak istememişti. Ancak, idadi

mektebi müdüriyetinin darülmuallimine müdahalesi de aynı şekilde uygun

görülmemişti676. Okulun kendi binasında eğitim yapabilmesi önemli bir husustu. Zira

başka bir eğitim kurumunda sürdürülmek istenen eğitimde aksaklıklar ortaya

çıkabilmekteydi.

Kudüs Darülmuallimini gibi, Yanya’da açılan darülmualliminde de dersler

idadai mektebinden bir oda verilmesi suretiyle yapılabilmekteydi. Fakat

darülmuallimin’in idadi mektebi dahilinde bulunması, eğitimin işleyişine engel bir

durum olarak görülmüştür. Darülmuallimin’in, geleceğin teminatı bir kurum olması

bakımından okulun önemine binaen bir odanın yetmeyeceği maarif müdürü

tarafından bakanlığa bildirilmiştir. Yanya’ya bağlı çevre kaza ve karyelerden de

darülmuallimin’e öğrenci geleceği düşünülerek, okulun fiziki yapısının öğrencilere

yeterli gelmeyeceği anlaşılmıştır. Bunun dışında öğretmen (ler) için ayrı bir tenefüs

odasına ihtiyaç duyulmaktaydı. Ayrıca hademeler ve alet ve edevatın konulması için

başka bir oda daha lazımdı. Dolayısıyla toplamda en az 3-4 oda gerekmekteydi.

Bunun için de ayrı bir hanenin kiralanması daha uygun olacağı düşünülmüştür. Bu

şekilde bir hanenin kira bedeli ise yaklaşık 200 kuruşa mâl olacağı hesaplanmıştır677.

Dolayısıyla okul binası için hane kiralamak dahi mâli açıdan külfet olarak

görülmüştü.

Okul binası gibi bütçelerin kullanımı konusunda da darülmuallimin mektebi

idadiler ile birlikte değerlendirilmekteydi. Musul’da 1917 senesinde idadi mektebi

için vilayet özel bütçesinden 104.600 kuruş ayrılmıştı. Daha sonra, idadi mektebi için

ayrılan ödeneğin darülmuallimine verilmesine karar verilmiştir. Bu miktar para

darülmualliminin inşaat masrafı için sarfedilecekti. Küttab ve hademe maaşlarının

bir senelik karşılığı ise 26.400 kuruş tutmuştur678. Musul’da Darülmuallimin için

676 BOA., MF.MKT, 922-17, 1324.S.15. 677 BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15. 678 BOA., DH.UMVM, 131-50, 1333.B.30.

316

senelik 1.500 kuruşla bir hane kiralanması gerekmişti. Maarif meclisinin 17 Kanun-ı

Sani 1315 (29 Ocak 1900) tarihli kararı le 1.500 kuruş İstanbul’a ait hisse-i ianeden

ödenecekti. Ayrıca aylık masraf cetveli de bu ödenekten karşılanacaktı679. Musul

darülmuallimini için 1915 senesi olağanüstü bütçesinin 5. faslı darülmualliminin

kuruluş masrafları başlığı altında olarak belirtilen kısım “darülmuallimin inşaat ve

kuruluş masrafı” şeklinde değiştirilmiştir680. Bu beşinci fasıla 26.400 kuruş

aktarılmıştır681.

Çeşitli vilayetlerde açılan darülmualliminlere okul binaları için verilen

ödenekler ile darülmualliminlere çeşitli başlıklar altında verilen tahsisâtlar, eğitim

öğretime verilen önemi göstermesi bakımından önemlidir. Çünkü Osmanlı Devleti

darülmualliminlerin yaygın bir şekilde eğitim yaptığı dönemde, zor bir dönemden

geçmekte ve içte ve dışta çeşitli sorunlarla mücadele etmekteydi. Buna rağmen

darülmualliminlerle ilgilenilmiş, bu okullarda eğitim ve öğretime devam edilmesi

için gerekenler yapılmaya çalışılmıştır.

Darülmualliminlerin mali sıkıntılar çekmesi, eğitimde aksamalara neden

olmaktaydı. Bu sıkıntıların başında ise okul binası gelmekteydi.

Ankara’da H.1336 (M.1917) senesinde bina yetersizliği olan resmi daireler

arasında Ankara Sultanisi ile Darülmuallimini de gelmekte idi. Bu okulların

öğrencileri H.1336-1337 (M.1917-1918) senesi eğitim öğretim yılında öğrenim

görmek üzere maarif vekaleti tarafından Çorum veya Kırşehir’e gönderilmesine karar

verilmiş, öğretmenleri ve idarecileri de geçici olarak açığa çıkartılmıştı682. Fakat

nakil işinin de masraflı olacağı, yapılan hesaplamalardan anlaşılmıştı. Dolayısıyla

okul binasının temini yerine öğrencilerin nakli düşünülmüştü. Burada, I. Dünya

Harbi’nin olumsuz etkileri nedeniyle bu kararın alınmak istendiğini söylemek de

mümkündür. Fakat asıl neden mâli yetersizliklerle ilgiliydi.

Ankara Darülmuallimininin nakli ve tamirat masrafı için 2.000 lira kadar ihtiyaç

bulunmaktaydı. Bunun için, vilayet hususi bütçesinde ödenek yoktu. Ayrıca

muallimlerin maaşları düzgün bir şekilde ödenememekteydi. Böyle bir dönemde bu

miktarın temin edilmesi de imkânsız göründüğü için, maarif vekâletinin 28 Eylül 679 BOA., MF.MKT, 492-48, 1317.Za.12. 680 BOA., DH.UMVM, 147-108, 1335.B.20. 681 BOA., DH.UMVM, 132-63, 1333.L.24. 682 BCA.30.18.1.1.1.7.8.

317

1336 (28 Eylül 1920) tarihli tezkeresinde bildirildiği üzere darülmualliminin

Ankara’da eğitime devam etmesine karar verilmişti683. Taşra

darülmualliminlerindeki mali sıkıntılar, diğer bazı problemleri de beraberinde

getiriyordu.

Taşra darülmualliminlerine bütçeden belli oranlarda ödenek ayrılmaktaydı.

Fakat çoğu zaman verilen miktar yeterli gelmediğinden, bütçenin diğer

kalemlerinden tenzil yapılmak suretiyle darülmuallimine ek ödemeler yapılması

gerekiyordu.

Örneğin, Ankara darülmuallimini için vilayetin 1917 senesi bütçesine ödenek

aktarılmıştı. Başka bir kalemden 50.000 kuruş düşülmek suretiyle Ankara

Darülmualliminine bu meblağ nakledilmişti684.

Karesi Darülmuallimini için gereken tahsisât bütçeye konulmuş, fakat bu

ödeneğin yetmeyeceği anlaşılmıştır. Bunun üzerine tahsisât eklenmesi yoluna

gidilmişti.685.

Darülmuallimine verilecek bütçe ödenekleri çeşitli kalemlerden temin

edilmekteydi.

Ankara’da bulunan Darülmuallimin için 2 Kanun-ı Sani 1337 (2 Ocak 1921)

tarihinde eylül ayı başından şubat ayı sonuna kadarki masraflar için gereken

miktarın, vilayet muavenet ödeneğinden verilmesine, kararname ile izin verilmişti686.

6 Şubat 1309 (18 Şubat 1894) tarihinde Kastamonu maarif müdürlüğüne gönderilen

yazıda, Kastamonu Darülmuallimin’inın tamiri için gereken meblağın ise “hisse-i

ianeden” ödenmesine karar verilmişti687. Taşra darülmualliminlerinin maddi

problemleri bir türlü aşılamamış bu nedenle alternatif kaynaklar denenmişti. Farklı

kalemlerde muallimlerin ve darülmualliminin çeşitli masraflarının ödenmesine

çalışılmıştı ve bu kalemlerden biri de zahire vergileriydi.

1894 tarihinde Yanya Darülmuallimine gereken hanenin kiralanması için

çoban ve bekçi tezakiri gelirinden ödenek ayrılmıştı. Çoban ve bekçi tezakirinin de

683 BCA., 30.18.1.1.1.15.3. 684 BOA., DUİT., 126-5, 1336.R.18. 685 BOA., DH.UMVM, 30-2, 1336.S.10. 686 BCA., 30.18.1.1/2.26.3. 687 BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20.

318

yetmeme ihtimaline karşı hisse-i ianeden ilave yapılacaktı688. Yine Yanya

Darülmuallimini için 1 Mart 1333 (1 Mart 1917) tarihinde hane kiralanması gerekmiş

ve buna ilişkin meblağ taşra zuhurat tertibinden karşılanmıştı689.

Kangırı sancağına bağlı yerleşim yerlerinden bir ikisine ait vergiler merkez

vilayette kurulan Darülmuallimin-i Sıbyan ile sıbyan mektebi muallimlerinin maaş

ve masraflarına karşılık olarak gösterilmişti. Kastamonu vilayeti bu bilgiyi bakanlığa

7 Teşrin-i evvel 1302 (19 Ekim 1886) tarihinde göndermişti690.

Yatılı darülmualliminlere verilen ödenek gündüzlüye oranla oldukça fazla

olmaktaydı. Darülmualliminlerin büyük bir kısmı yatılı idi. Yatılı okullarda yiyecek,

giyecek gibi çeşitli ihtiyaçlar için, gündüzlü darülmualliminlerden ayrı bir ödeneğe

ihtiyaç duyulmakta ve gündüzlü bir darülmualliminin yatılıya çevrilmesi sürecinde

birçok masraf kalemi ortaya çıkmakta ve bu kapsamda öncelikle ek binaya ihtiyaç

duyulmaktaydı. Binanın yapımında mühendis, kondüktör, tamirci, amele gibi çeşitli

görevliler çalışıyor ve bunun dışında okulun kadrosuna depo ve ayniyat gibi

memurların ilave edilmesi gerekiyordu.

1916 tarihinde Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale) livasında darülmuallimin ve

darülmuallimat eğitim vermekteydi. Aynı sene, darülmuallimin’in yatılı olması için

çalışmalara başlanmıştır. Bunun için bütçeden ayrılan payın artırılması gerekmişti.

Bu nedenle 1916 senesinde yatılıya çevrilecek olan darülmualliminin altı aylık genel

masraf tablosu çıkartılmıştır. Buna göre, mühendis maaşı için altı ayda 12.000

kuruş; mühendis yardımcısı için 1.200 kuruş ; bir kondüktör maaşı 1.200 kuruş,

tamirci amele için 21.600 kuruş; inşaat levazımı için 34.270 kuruş; fenn-i

memurların maaşı 18.400 kuruş; ziraat memurları için 21.600 kuruş, depo ve baytar

memur maaşı da 7.830 kuruş gerekmekteydi. Dolayısıyla darülmuallimin ve

muallimata eğitim öğretim için 118.100 kuruş ilave yapılacaktı691. Kala-i Sultaniye

darülmuallimini için 1917 senesinde bütçenin diğer kalemlerinden düşülmek

suretiyle ödenek ayrılmış, liva bütçesinin “Darülmuallimin Daimi Masrafları”

maddesine 45.000 kuruş eklenmişti692. Kala-i Sultaniye Darülmuallimini’nin maaş

688 BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15. 689 BOA., MF.MKT, 357-30, 1314.Z.27. 690 BOA., MF.ALY, 3-33, 1304.M.20. 691 BOA., DH.UMUM, 31-10. 692 BOA., DH.UMVM, 31-18, 1336.S.27.

319

masraflarının ödenmesi için livanın muvazene-i hususiyesine ödenek konulmasına

liva encümeni tarafından karar verilmiştir. Kala-i sultani sancağı muvazene-i

hususiyesinin 8. faslının 1. “mekatibi ibtidâîye maaşları” maddesinden 36.400 kuruş

düşülerek, “Darülmuallimin maaşları ve kuruluş masrafları” kısmına aktarılması

uygun görülmüştür693. Tüm bu ayrıntılara darülmualliminin yatılıya çevrilmesi

sürecinde ne tür ihtiyaçların oluşabileceğini göstermek amacıyla yer verilmiştir.

Darülmualliminin yatılıya çevrilme sürecinde birçok görevliye vazife düştüğü

anlaşılmaktadır.

Aynı şekilde, Musul Darülmuallimini de 1915 tarihinde yatılıya çevrilmiştir.

Yatılı darülmualliminin ihtiyaçları fazla olduğu için bütçeden kaynak aranılmıştır.

Ayrıca öğrencilere verilen aylıklar ödenememiştir. Fakat okul yatılı olacağı için

öğrencilerin bir takım ihtiyaçlarının karşılanacağından bahsedilmiştir694 Musul

Darülmuallimini yatılıya çevrildiği için ek binaya ihtiyaç duyulmuştur. Bunun

gerekli kısımların inşasının yapılabilmesi için de vilayet bütçesine ödeme

yapılmıştır695. Görüldüğü üzere öğrencilerin okula devam etmeleri amacıyla

verilecek olan aylıkların, darülmualliminin yatılıya çevrilmesi üzerine önemi

kalmayacaktı. Dolayısıyla, öğrencilere aylık verilmektense, ouklların yatılı yapılmak

suretiyle, öğrencilerin iaşelerinin sağlanması daha uygun olacaktı.

Taşra darülmualliminlerine verilen ödenekler yetersiz kaldığı zaman, bu miktara

çeşitli zamanlarda ilaveler yapılabilmekteydi.

Örneğin, Bursa Darülmuallimini ve Darülmuallimatı için 1918 senesinde bir

takım masraflar ile yiyecek, giyecek gibi ihtiyaçlar için vilayetin bütçesinde ayrılan

payın yeterli olmayacağı anlaşılmış, bu nedenle bütçeden aşar hissesi fazlası karşılık

gösterilerek 170.000 kuruş bu okullara aktarılmıştır696. Yine, Ankara’da eğitim veren

yatılı Darülmualliminin 1918 senesi ödeneği 233.000 kuruş olarak tespit edilmiştir.

Fakat bu miktar para harcandığı için darülmualliminde ödeneğe ihtiyaç duyulmuştur.

Bu nedenle okulun tahsisâtsız kalmaması gerektiği düşünülerek 50.000 kuruş daha

ilave yapılmıştır697.

693 BOA., DH.UMVM, 31-6, 1334.S.3. 694 BOA., DH.UMVM, 132-20, 1333.N.13. 695 BOA., DH.UMVM, 132-63, 1333.L.24. 696 BOA., DUİT, 126-89, 1336.Za.25. 697 BOA., DH.UMVM, 17-15, 1336.Ca.3.

320

Belli senelerde, belirli karşılıklar gösterilmek suretiyle bütçeden ödemeler

yapılmaktaydı. Okulun masrafları içerisinde ders araç gereçlerine ilişkin ihtiyaçlar

yanında okul binalarının tamiri konusu da yer almaktaydı.

Manastır Darülmuallimin-i İbtidâîyesine ait binanın bazı yerleri 1900 senesinde

tamire muhtaç bir halde bulunuyordu. Bunun üzerine Manastır belediyesi marifetiyle

binada keşif yapılmıştır. Duvarlarda sıvalar kireçle düzeltilmiş, muallimler odası

üzerindeki eğilmiş olan çatı yeri ile kırılan kiremitler tamir edilmeye çalışılmıştır. Bu

çalışma ile sadece acil müdahale edilmesi gereken yerlere bakım yapılabilmiştir.

Yapılan inceleme sonrasında tamir için gereken miktar 800 kuruş olarak

belirlenmiştir. Bütçenin taşra kısmında bulunan inşaat tertibinden bu meblağın

karşılanmasına karar verilmiştir698.

Aynı şekilde, Konya’da darülmuallimin binasının 1907 senesinde tamir edilmesi

için 3.880 kuruş bütçeden ayrılmış, ödenek “Darülmuallimin binasının inşaat

masrafı” kaleminden karşılanmıştı699. Ödeneğin yeterli olmaması halinde ilave

yapılmaktaydı. Konya vilayetine 1919 senesinde darülmualliminin inşaatı ve diğer

masrafları için bütçeye konulan miktarın yeterli gelmeyceği anlaşıldığından,

vilayetin özel bütçesinde diğer kalemlerden nakl edilmek suretiyle ilave

yapılmıştır700. Darülmualliminlere ait binaların tamir masraflarının da bütçeye ek yük

getirdiği görülmektedir.

Tamir masrafları bazen halktan toplanan yardımlarla da karşılanabilmekteydi.

18 Şubat 1894 tarihinde Kastamonu Darülmualliminine ait binanın tamir edilmesi

konusu ele alınmıştır. İnas rüşdiye mektebi ile Darülmualliminin tamir masrafı

toplamı 2.500 kuruş tutmaktaydı. Bu paranın eğitime destek verecek halktan, yardım

toplanılması suretiyle ödenmesi uygun görülmüştü701. Yardım sandıklarında toplanan

meblağların, eğitimin mali açıklarında kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Afyon’da daha önce idadi mektebi iken, görülen lüzum üzerine darülmuallimin

olarak kabul edilen binanın inşaatının tamamlanması için de bir miktar paraya ihtiyaç

olmuştu. Karahisar mutasarrıflığından düzenlenen layihada kaynak talebinde

bulunulmuştu. Gereken miktar fazla-i varidat (gelir fazlası) karşılık gösterilerek 698 BOA., MF.MKT, 529-10, 1318.C.14. 699 BOA., MF.MKT, 995-64, 1325.R.12. 700 BOA., DH.UMVM, 24-27, 1337.R.20. 701 BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20.

321

ödenmesi irade ile kabul edilmişti702. Bolu’da ise, 27 Nisan 1916 tarihinde resmi

olarak inşasına karar verilen Darülmuallimin binası için livanın hususi bütçesine 500

lira ayrılmıştır. Bu miktar, maliye bütçesinin vilayet muavenat faslından

ödenmişti703. Şam’da eğitim yapan Darülmualliminin tamiri için 1.341 kuruşa

ihtiyaç duyulmuştu. Bu meblağın içinde Numune Terakki Mektebinin tamir masrafı

da yer almaktaydı. Bu miktarın evkaf-ı münderise gelirinden ödenmesine karar

verilmişti. Darülmualliminin kış mevsiminden önce tamir edilmesi planlanmış, 1.341

kuruşun 1.000 kuruşu darülmuallimine ayrılmıştı704. Taşra darülmualliminlerinin

tamir masraflarının evkaf-ı münderise gelirinden de karşılanmaya çalıştığı

anlaşılmaktadır

Taşra darülmualliminlerinden bazıları mali sıkıntılar nedeniyle eğitim

öğretime devam edememişlerdi veya eğitime devam etmeleri verilecek ödeneğe bağlı

idi.

Balıkesir Darülmuallimin ve Darülmuallimatının 1918 senesine ait gereken

1.555.013 kuruşun gönderilmeden açılamayacağı, Karesi maarif müdürlüğünce

bildirilmişti. Ve ödenek istenirken, öğretmen okullarının tatili (belli bir süre kapalı

kalması) nedeniyle memleketin maarifte ilerleyemeyeceğine işaret edilmişti. Bunun

üzerine, 1919 tarihinde maliye nezaretince bu paranın gönderileceği belirtilmişti705.

Ödenek bulunamamasından dolayı taşra darülmualliminlerinde çalışanlara maaş

verilememesi durumuyla karşılaşılmaktadır ve bazı darülmualliminlerde bu nedenle

eğitim ve öğretim kesintiye uğramaktaydı ve bunlardan biri de Erzurum

Darülmuallimini idi. 15 Eylül 1303 (27 Eylül 1887) tarihinde Erzurum

Darülmuallimini zorunlu olarak tatil edilmişti.

Erzurum Darülmualliminin muallimleri ve hademelerinin maaş ve masrafları

için Erzurum’da bulunan zaviyelerin belirli bedelleri karşılık tutulmuştu. 1879

senesinden itibaren bu şekilde ödeme yapılmaktaydı. Fakat 1886 senesinde ödeme

yapılamamıştı. Bakanlığa bununla ilgili bir yazı gönderilmiştir. Yazıda, muallim ve

hademelerin 8-10 aydan beri geciken ödemeler nedeniyle perişan bir hale geldikleri

702 BOA., DH.UMVM, 33-16, 1336.Za.19. 703 BOA., DH.UMVM, 140-95, 1334.L.24. 704 BOA., MF.MKT, 289-27, 1313.Ca.2. 705 BOA., DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4.

322

ve hizmeti terk etmeye mecbur kaldıklarını ifade etmişlerdi706. Bu durum bir süre

daha devam etmiş ve darülmualliminde görev yapanlara bir türlü ödeme

yapılamamıştı. Sonunda, darülmualliminde muallim olan Ahmet Efendi dilekçe

vererek maaş alamamasından dolayı istifasının kabulünü istemiştir. Muallimin

istifası üzerine Erzurum Darülmuallimininin zorunlu olarak tatiline karar

verilmiştir707. Burada tatil ifadesi kullanılmaktadır. Çünkü ileride ibtidâî

mekteplerinin artacağı ve buralara öğretmen ihtiyacının olacağı düşünülerek geçici

bir surette okulun kapanması uygun görülmüştür.

Aynı şekilde Musul Darülmuallimini’nde 1888 senesinde eğitime ara

verilmiştir. Kapatılan darülmuallimine verilmesi planlanan ödenek de durdurulmuş,

konuyla ilgili yazışmaları Musul defterdarı yürütmüştü.708

Taşra darülmualliminleri ve darülmuallimatlarındaki muallimlerin maaşlarının

bir kalemden ödenmesine 1918 senesinde karar verilmişti709. Çeşitli kalemler için

ayrılan ödenekler de birleştirilebilmekteydi. Örneğin, Nablus Darülmualliminine

mahallince temin edilecek muallimler ve diğer masraflar için ayrılacak ödeneklerin

birleştirilmesi maarif nezaretinden istenmişti710.

Taşra Darülmualliminlerinde öğrencilere aylık verilmek üzere bir ödenek

ayrılmamıştı. Ancak bazı vilayetlerde karşılık bulunduğu takdirde ödeme

yapılabilmiştir.

Örneğin, Kütahya darülmuallimini için 1916 senesinde darülmuallimin

öğrencilerine verilmesi kararlaştırılan aylıklar için bütçeden pay ayrılmıştı. Kütahya

darülmuallimininde 1916 senesinde 30 öğrenci eğitim görmekteydi. Bu öğrencilere

haftalık olarak 100’er kuruş verilmesi planlanmıştı711.

Darülmuallimin ve darülmuallimatlara çeşitli masraflar başlığı altında pay

ayrılabiliyordu. Bu masraflar içinde okul ihtiyaçları ve ders araç gereçleri de

bulunmaktaydı.

Konya vilayetinde eğitim veren darülmualliminin daimi masrafları için, yeterli

ödenek olmaması üzerine, 1918 senesi olağan özel bütçesinin 9. faslının 2. 706 BOA., MF.ALY, 3-44, 1304.Ra.16. 707 BOA., MF.ALY, 3-94, 1305.M.25. 708 BOA., MF.ALY, 5-130, 1307.R.17. 709 BOA., DH.UMVM, 67-67, 1337.C.06. 710 BOA., MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5. 711 BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26.

323

maddesindeki “ibtidâîye mektepleri masrafı” maddesinden 150.000 kuruş düşülerek

10. faslın 3. “Darülmuallimin daimi masrafları” maddesine ilave yapılmasına karar

verilmişti712. Niğde livasının 1917 senesi olağan bütçesinin 10. faslının 2.

maddesinde “tatil dersleri müdavimi iaşe masrafları” şeklinde bir bölüm

bulunmaktaydı ve bu bölümde 15.000 kuruş kadar bir ödenek vardı. Bu meblağın

darülmuallimin için Avrupa’dan getirtilecek ders araç gereçlerine ödenmesine karar

verilmişti713. Dolayısıyla İstanbul Darülmuallimini’nde olduğu gibi taşra

darülmualliminlerinde de ders araç gereçlerinden bazılarının Avrupa’dan getirtildiği

görülmektedir.

Taşra darülmualliminlerinde bina tamir masrafı, muallim maaşları vb.

giderler dışında eğitim öğretimin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için de ödenek

gerekiyor idi.

Eskişehir Darülmuallimini için 10.000 kuruş ders araç gereçleri için ayrılmıştı.

Darülmualliminde hikmet, kimya dersleri ve fizyoloji labaratuarlarının kurulması

için ve ihtiyaçların temin edilmesi maksadıyla bu miktar ayrılmıştı714. Ayrıca

darülmualliminleirn kitap ihtiyaçları da vardı. Elazığ Darülmuallimini için vilayet

matbaasında olabildiğince elifbâ-yı osmânî basılarak yeni usul ile eğitim yapan beş

mektebe gönderilecek, açılan darülmuallimin-i sıbyan’a 3.000 kuruş ilk altı aylık

dönem için ödenecekti. Evkaf-ı münderise hâsılatından muallim maaşlarının

ödenmesine ise, meclis-i idare-i vilayetçe karar verilmişti715. Aynı şekilde, Kosova

Darülmuallimini açıldıktan sonra darülmualliminin donatılması ve araç gereç gibi

ihtiyaçları için 2.200 kuruş istenmişti716.

Vilayet darülmualliminlerinde öğretim materyallerinden haritaya büyük önem

verilmiş, Diyarbakır Darülmuallimini için 13 Haziran 1316 (26 Haziran 1900)

tarihinde iki parça Anadolu ve Rumeli haritaları gönderilmiştir. Bu haritalar 120

kuruş gibi bir meblağ tutmuştu717.Yanya Darülmuallimini için de, 8 Haziran 1316

712 BOA., DH.UMVM, 24-32, 1337.B.11. 713 BOA., DH.UMVM, 37-44, 1336.M.14. 714 BOA., DH.UMVM, 28-40, 1334.Z.02. 715 BOA., MF.MKT, 79-60, 1300.R.20. 716 BOA., MF.MKT, 539-34, 1318.Ş.13. 717 BOA., MF.MKT, 526-49, 1318.Ca.23.

324

(21 Haziran 1900) tarihinde Avrupa, Asya ve Afrika haritaları satın alınmıştır. Bu

haritalar da 130 kuruş değerinde idi718.

Çoğu sancakların maarif programlarında, kurulacak darülmuallimin ve

muallimatlardan bahsedilmekte veya mevcut darülmualliminlerin ıslâhı

planlanmaktadır. Bu programların veya ıslâhatların gerçekleşebilmesi de yine bütçeyi

ilgilendirmekteydi.

Maarif-i umumiye nazırının, 25 Teşrin-i evvel 1332 (7 Kasım 1916)

senesinde hazırladığı Niğde, Teke, Kütahya ve Kale-i Sultaniye livalarına ait beş

senelik maarif programı bulunmaktadır. 16 Mayıs 1332 (29 Mayıs 1916) tarihli

tezkerede, vilayette ibtidâîye eğitiminin iyi bir noktaya gelebilmesi için birinci

derecede gerekli olanın öğretmen olduğuna işaret edilmiştir. Ve bu öğretmeleri

yetiştirecek olan darülmuallimin ve muallimatlara ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiştir.

Bütün eğitim kurumlarına takdim edilmek üzere her yerde yatılı darülmuallimin ve

muallimat binaları ile alet ve edevatının temini gerekmekteydi. Çanakkale dışındaki

livalarda darülmuallimin eğitimi gündüzlü olarak veriliyordu. Ayrıca buralarda

darülmuallimat da yoktu ve mevcut darülmuallimin binaları da yatılı

darülmuallimine elverişli değildi. Bu nedenle yeni binaların inşası gerekiyordu.

Çanakkale livasının maarif programında, her sene on karyede ibtidâî mektebinin inşa

edileceği yazılmıştı. İbtidai mektepleri binalarından feragat edilerek bunların

masrafıyla darülmuallimin ve muallimat ders araç gereçlerinin satın alınması ve

1919- 1920 senelerinde dahi bir darülmuallimat inşa edilmesi düşünülmüştü. Teke

livasının maarif programında livanın tüm eğitim hizmetini içine almak üzere

olağanüstü bütçeye dâhil olacak maddeler yer almıştı. Darülmuallimin inşasına 1917

senesinde başlanacağı programa konulmuş, 1918 senesinde de ders araç gereçlerinin

temin edileceği belirtilmişti. Programda darülmuallimat binasından da

bahsedilmemişti. Fakat 1919-1920 senelerinde darülmuallimat binasının

hazırlanması ile ders araç gereçlerinin temini planlanmaktaydı. Bütçede belirtilen

miktardan, hangi okula ne kadar harcanacağı tespit edilmemişti719.

Niğde livasının maarif programında beş senede birçok ibtidâî mektebinin

açılması konusu yer almıştı. Darülmuallimin daha önce bulunduğu için, 1919-1920

718 BOA., MF.MKT, 524-42, 1318.Ca.11. 719 BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25.

325

senelerinde bir darülmuallimat inşası ve ders araç gereçlerinin temini konularına da

maarif programında yer verilmişti. Gelir fazlası ile de Aksaray ve Ürgüp’te birer

idadi mektebi açılması planlanmıştır. Kütahya livasının maarif programında da

darülmuallimin binası ile pek çok ibtidâî mektebi binası inşaatından bahsedilmiştir.

Fakat darülmuallimin için yalnız 1917 senesine konulan 100.000 kuruşun

yetmeyeceği anlaşılmıştı. İstenilen ölçüde bir yatılı darülmuallimin binasının 1917-

1918 ve darülmuallimat binasının 1919-1920 senelerinde yapılması ile ders araç

gereçlerinin hazırlanması konularına programda değinilmişti. Diğer ibtidâî

mekteplerinin inşası için, masraflarının bütçeye nakli uygun görülmüştür720.

Darülmuallimin bütçelerine çeşitli tarihlerde farklı miktarlarda ödenek ayrılmış,

ayrılan ödenekler, bütçenin ilgili bölümlerinden yapılmıştır. Ayrıca, taşra

darülmualliminlerde tatbikat mektepleri açılmaktaydı ve bu da bütçeye yük

getirmişti. Aşağıda, taşra darülmualliminlerine çeşitli tarihlerde ayrılan ödenekler ile

ayrıntılarına yer verilmiştir.

Örneğin, Konya vilayetinin 1916 senesi olağanüstü bütçesinde “Mekâtib-i

ibtidâîye inşaat masrafları” faslından 350.000 kuruş düşülerek “Darülmuallimin

inşaat masrafı” faslına 150.000 ve “Darülmuallimat inşaat masrafı” kısmına da

200.000 kuruş ilave edilmiştir. Bu miktar Konya’da inşa edilecek tatbikat ibtidâî

mektebine harcanacaktı721.

Darülmualliminlerde uygulamalı olarak yapılacak dersler için ödeneğe ihtiyaç

duyulmuştur. Örneğin, Musul Darülmuallimin mektebinde 1916 senesinde yapılacak

ziraat dersi uygulamaları için arazi kiralanmak istenmiştir. Fakat uygun bir arazinin

bulunması için inceleme yapılmadan bütçeden pay ayrılamayacağı cevaben

bildirilmiştir722.

Vilayet veya livalarda kurulan maarif komisyonları eğitimin mali konularına dair

meseleleri de çözmeye çalışıyorlar idi. Yemen’e bağlı Ta’az sancağında

darülmuallimin kurulmuştu. Bu nedenle eğitime ayrılan payın artırılması konusu, o

bölgece kurulan maarif komisyonunda dile getirilmişti723.

720 BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25. 721 BOA., DH.UMVM, 24-10, 1335.S.11. 722 BOA., DH.UMVM, 140-11, 1334.N.9. 723 BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4.

326

Darülmualliminde fiziksel alt yapının oluşması ve eğitimin sağlıklı ortamlarda

sürdürülebilmesi konusunda hayırseverlerin de katkıları olmuştur. Bu durum

yukarıda belirtilen halktan toplanan yardımlardan farklı olup, bireysel teşvikler

niteliğindedir. Örneğin, Selânik Darülmuallimini için yeni bir binanın yapımına

H.1338 (1919) senesinde başlanmıştır. Hayırsever tüccarlardan Mahmut Şükrü

Efendi okul için 5.336 lira bağışta bulunmuştur. Bunun karşılığında eğitime

katkısından dolayı Mahmut Şükrü Efendi’ye birinci rütbeden bir kıta maarif nişanı

verilmiştir724. Dolayısıyla, eğitime katkı sağlayan insanların taltif edildikleri

anlaşılmaktadır.

Darülmualliminlerde eğitimin devamı için, maddi sıkıntılara rağmen en uygun

çözüm yolları bulunmaya çalışılması eğitime verilen önemin bir göstergesi olsa

gerektir. Eğitime ayrılan kalemler bellidir. Fakat bu kalemlerin dışında, alternatif

kalemlerden bir şekilde gereken meblağın temin edilmesi yoluna gidilmektedir.

Darülmuallimin için gereken fiziki alt yapının teminine çalışılmaktadır. Taşrada

bulunan öğretmen okullarının fiziksel alt yapısının oluşturulmadan açılmıştı. Bu

nedenle bazı idadi ve rüşdiye mekteplerinde darülmuallimin için sınıf ayrılmıştı.

Oysa ki darülmuallimin müstakil bir okuldur. Dolayısıyla bir okulda neye ihtiyaç

varsa, darülmualliminde de bu ihtiyaçlar temin edilmeli idi. Darülmaulliminlerde

eğitime hemen başlamak amacıyla, gerek ders araç gereçleri gibi donanımlar,

gerekse okul binası vb. ihtiyaçlar temin edilmeden okul açılmıştır. Öğretmen

ihtiyacının yoğun olarak hissedilmesi, bu şekilde davranılmasının bir nedeni olarak

kabul edilebilir.

3.1.8. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille

İlgili Problemleri

Eğitim tarihimizde dil konusunda yaşanan problemler belli bölgelerde

yoğunlaşmaktaydı. Bu bölgeleri iki ayrı başlık halinde değerlendirmek mümkündür.

Zira Rumeli ve Ortadoğu bölgesinde dille ilgili olarak karşılaşılan problemlerin

muhtevaları farklı ve hatta çözümler de çeşitli şekillerde olmuştu.

724 BCA., 30.18.1.1.5.20.11.

327

3.1.8.1. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu

Öğretmen yetiştiren kurumların Osmanlı Devleti’nde geniş bir coğrafyaya

yayılması sonrasında bir takım sıkıntılar ortaya çıkmış olup, bunlardan biri de dil

problemidir. Özellikle günümüzde Ortadoğu olarak adlandırdığımız topraklarda

kurulan darülmualliminlerde bu sorunun hissedildiği görülür. Çünkü ahalisi Arap

olan bu coğrafyada halkın tamamına yakını Arapça konuşmaktadır.

Örneğin, Şam Darülmualliminine devam edegelmekte olan öğrencilerin %95’i

Osmanlı Türkçesi konuşamayan Arap çocuklarıydı. Bunların mezun olabilmeleri

için, darülmuallimine iki sene süreyle devam etmeleri şartı bulunmakta, fakat dil

nedeniyle bazı problemler yaşamışlardı. Bu nedenle, ibtidâîye mekteplerine yeni

program gereğince Osmanlıca dersinin konulması gerekmiş, fakat bu dersin

okutturulması imkânı zor görünmüştü. Bu durumda bu dersin okutturulması için yedi

senelik idadiyi tamamlayan fakir öğrencilerden istifade edilmek istenmiştir. Suriye

valisinin maarif nezaretine gönderdiği 17 Ağustos 1314 (29 Ağustos 1898) tarihli

yazısında Şam İdadi Mektebi’nde yedi sene öğrenim görerek her sene mezun olan

öğrencilerin büyük kısmının fakir olduğuna işaret edilmiştir. Mezun olan bu

öğrencilere taşra ibtidâîye mekteplerinde öğretmenlik verilirse, büyük bir istekle

kabul edileceğine işaret edilmiştir. Ayrıca idadi mektebi öğrencileri Osmanlıca

eğitiminde kabiliyetliydiler. Hatta, eğitim konusu ileyakından ilgilenen dönemin

valisi, idadi mektebi mezunlarının Osmanlıcadaki kabiliyetlerinin, daha ileride

olduğunu ve bunun tecrübe ile anlaşıldığını iddia etmişti. Vali’ye göre

darülmuallimin için senelik 7.620 kuruş civarında boş yere harcanılmaktaydı. Bu

miktarın lüzum görünen başka yerlere harcanması valiye göre daha uygun olacaktı.

Son olarak Vali Şam Darülmuallimin’in kapanmasını istemişti725. Daha önceki

örneklerde genellikle yerel idarecilerin, darülmuallimin açmak için girişmelerde

bulunduğu veya bölgesinde hizmet veren darülmualliminin kapanmaması için gayret

sarfettiği görülmekteydi. Burada ise bunun zıddı bir durum söz konusu olup, vali,

Şam’daki darülmualliminin istenilen faydayı sağlamayacağını düşünerek

kapanmasını istemişti. Osmanlı Devleti çeşitli milletlerden oluşan vatandaşlarına

eğitim hizmetlerini ulaştırabilmek amacıyla iyi niyetle hareket etmekteydi. Fakat bu

725 BOA., MF.MKT, 407-43, 1316.Ra.2.

328

bölgede dil faktörü önemli bir problem olarak ortaya çıkmıştı. Osmanlı Devleti’nin

farklı coğrafyasında öğretmen okullarına büyük bir önem verilmektedir. Bu okulların

önemli bir görevi yerine getirdiği her vesile ile dile getirilmektedir. Hatta bu önemin

bir sonucu olarak, liva merkezlerinde dahi darülmualliminler açılmaktadır. Fakat

Şam Darülmuallimininde dil engeli darülmualliminin amacına ulaşmasında büyük bir

sorun teşkil etmiştir. Vali dahi okula verilen ödeneğin heba olmaması için okulun

kapanmasını istemiştir. Arapça bilen ve dersini almış olan darülmuallimin mezunları

konuşma konusunda zorluk çekmekteydi ve bu bölgelere tayinleri çıktığı zaman

verim alınamıyor eğitimde aksaklıklar oluyordu. Fakat bunun için başka alternatifler

de düşünülmekteydi.

Örneğin, Arapça bilen bölge halkından seçilecek öğrencilerin, İstanbul

Darülmuallimini’nde eğitim görmeleri gibi bir uygulama benimsenmişti. Suriye ve

civarında Arapça konuşulduğu için, Suriye’de bulunan mekteplere Arapça

konuşmasını bilen muallimler gerekmekteydi. Suriye’de rüşdiye mekteplerinden

Arapça konuşan, gramer ve dilbilgisine hâkim kabiliyetli öğrencilerden seçim

yapılmıştı. Bu öğrencilere aylık 150 kuruş verilecek ve öğrenciler İstanbul

Darülmuallimini’nde öğrenim görecekler ve bu öğrencilerin medreselerde

barınmaları sağlanacaktı. İstanbul’a gönderilecek öğrencilerin sayısı 10 kişi idi ve

bu on öğrenciden Hüsnü, Emin Seyyid ve Ahmet Fehmi ismindeki üç öğrenci

seçilmişti ve bunların harcırah ücretlerinin de ödenmesine karar verilmişti726.

Bilindiği üzere bu yıllarda öğretmen yetiştiren bir kurum olarak İstanbul’da

darülmuallimin hizmet vermekteydi ve buradan yetişen öğretmenler Suriye vb.

vilayetlere gönderilebilirdi. Fakat Suriye ve Halep’teki rüşdiye mektepleri için

öğretmen ihtiyacını karşılamak, zor oluyordu ve bu soruna başka bir çözüm yolu da

daranmıştı.

Bu durumun önüne geçebilmek için darülmuallimin-i rüşdiye programına

geçici olarak Arapça Mükâleme (Konuşma) dersi konmuştu. Darülmuallimin

mezunlarının düzenli bir şekilde Arapça konuşamamaları bu kararda etkili

olmuştu727.

726 BOA., A.MKT.MHM, 437-98, 1285.Za.25. 727 Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne…, s.214

329

Bu türden sorunlar ve muallimler konusunda başka meseleler de

bulunuyordu. Günümüzde de benzer sıkıntıların yaşandığı görülmektedir. Öğrenciler

dil sınavlarında başarı gösterebilmektedir. Fakat, sınavda başarılı olduğu dili

konuşmakta güçlük çekmektedir. Dolayısıyla eğitim uygulama ile anlam

kazanacaktır. Bilgi pratikte ne kadar kullanılırsa o kadar işlevsel olacağı gibi,

uygulamada kullanılan bilgilerin gelişmesi kolay olacaktır.

Ortadoğu Darülmuallimilerinden Beyrut’ta da benzer sıkıntılar yaşanmıştı.

Burada yaşanan bu türden sorunlara ise daha farklı çözüm yolları düşünülmüştü.

Halkının çoğu Arapça konuşan Beyrut’ta, idadi mektebinde öğretim Arapça

olarak yapılmaktaydı. Beyrut Darülmualliminin 1913 senesi bütçesine ek ödemeler

yapılmıştı. Bu ödemenin nedeni, bu mekteplere Arapça öğretim yapabilecek, yeterli

seviyede muallimlerin yetiştirilmesi için darülmuallimin-i ibtidâîlere birer özel sınıf

açılması ile ilgiliydi. Yapılan çalışma, amaca uygun olmuş ve bu nedenle, özel

sınıfların diğer vilayetlerde de temin edilmesi önerilmişti. Bu sınıf Kanuni sani

başında 1913 senesinde açılmış ve buraya iki aylık maaş ödemesi yapılması

gerekmişti. Maaş ödemesi için gereken miktar ise 4.800 kuruş olarak

hesaplanmıştı728.

Beyrut yatılı darülmuallimininde açılacak özel sınıf için maarif-i umumiyenin

1913 senesi bütçesine zam yapılması gereken meblağa dair, kanun hazırlanmıştı.

Buna göre, 1913 senesi bütçesinin 26. faslının 1. “yatılı ve gündüzlü vilayet

darülmuallimin rüşdi maaşları” maddesine 4.800 kuruş ; 27. faslın 1. “yatılı ve

gündüzlü vilayet darülmuallimin rüşdi ve idadi mektepleri masrafı” maddesine

11.400 kuruş ve 36. faslın 2. “darülmualliminler levazım-ı tesisiye ve tedrisiye”

maddesine 7.800 kuruş olmak üzere toplam 24.000 kuruş miktar zam yapılmıştı729.

Beyrut vilayetindeki darülmuallimin’in kuruluş masraflarına ödenmesi amacıyla

100.000 kuruş vilayetin bütçesine aktarılmış730, bu meblağın karşılığı olarak gelir

fazlası gösterilmişti731.

728 BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4. 729 BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4. 730 BOA., DH.UMVM, 145-64, 1335.R.17. 731 BOA., DH.UMVM, 146-19, 1335.Ca.4.

330

3.1.8.2. Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu

Osmanlı Devleti’nde geniş bir coğrafyada eğitim veren darülmualliminlerde dil

sorunu yaşanması eğitimin gelişmesi ve yayılmasına engel teşkil etmişti. Farklı

bölgelerde, farklı dil ve dindeki insanlar bir devletin çatısı altındaydı. Ortadoğu

topraklarında yer alan darülmualliminlerde Arapça’dan dolayı bir sıkıntı yaşanırken,

Rumeli Darülmualliminleri’nde Arnavutça nedeniyle sorun yaşanmıştı.

Bütçede ödenek olmamasından dolayı, Rumeli bölgesinde bulunan

darülmualliminlere Arnavutça muallimi tayin etmek zor olmuştu. Ancak maarif

nazırı 15 Eylül 1328 (28 Eylül 1912) tarihinde yaptığı açıklamada, Arnavutçayı bilen

muallimlerin yetiştirilmesi için Rumeli vilayetindeki darülmualliminlerden gerekli

görülenlere Arnavutça dersi ilave edileceği bilgisini vermişti. Bunun için gereken

ödenek bütçeye konmuştur. İstanbul’daki darülmuallimin esasen rüşdiye ve idadiye

mekteplerine muallim yetiştirdiği için, bu okulun programına Arnavutça dilinin

konulmasına ihtiyaç duyulmamıştı732.

3.2. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim

Yönetimi

Osmanlı Devleti’nde modern anlamda öğretmen yetiştirme işi yalnız belli

bölgelerde yapılmamış, bu kurumlar hemen her bölgeye yayılmıştı. Kuzey Afrika’da

ise, Trablusgarb ve Bingazi’de ayrıca Rodos ve Girit’te darülmuallimin bulunuyordu.

3.2.1. Bingazi Darülmuallimini Bingazi de 1905 senesinde bir

darülmuallimin açılmıştı. Bingazi Darülmuallimin mektebine Adana İdadisi

muallimlerinden ve darülmuallimin rüşdiye mezunlarından olup, 1892 senesinden

itibaren görev yapan Abdülhayyum Efendi tayin edilmişti. Liva bütçesine,

darülmuallimine aylık 890 kuruş ayrılması için, verilen ödenek artırılmıştı ve bunun

700 kuruşu muallime verilecekti. Ayrıca mahallinden temin edilecek bir hat (yazı)

muallimine aylık 70 kuruş ödenecekti. Bunun dışında, tayin edilecek bir bevvaba 70

kuruş aylık verilmesi planlanmıştı. Kalan 50 kuruş da çeşitli masraflar için

732 BOA., DH.İD, 26/2-6, 1330.L.16.

331

kullanılacaktı. Bingazi Darülmuallimini’ne, Adana İdadi mektebinden tayin olan

Abdulhayyum Efendi’nin terfi maaşı 100 kuruştu ve muallime harcırah da

verilmişti733. Darülmuallimde göreve başlamak idadi mektebi muallimi için terfi

olarak belirtilmiştir. Bingazi Darülmuallimini’nde ilk olarak muallim, bevvab ve hat

mualliminin temin edildiği görülür.

3.2.2. Trablusgarp Darülmuallimini

Trablusgarp Darülmuallimini’nde 1893 senesinde okul binasının tamiri

konusu söz edilmekteydi. 21 Teşrin-i sani 1309 (3 Aralık 1893) tarihinde,

darülmualliminin gerekli görünen yerlerinde tamir yapılabilmesi için 3.995 kuruşa

ihtiyaç duyulmuştu734. Dolayısıyla, okulun bu tarihlerde açık olduğu görülmektedir.

Fakat okulun resmi açılışının 1901 tarihinde yapıldığı arşiv belgesinden

anlaşılmaktadır.

Trablusgarp’ta kurulan Darülmualliminin resmi açılışının yapılacağı ile ilgili

gazetelere ilan verilmişti ve 18 Teşrin-isani 1317 (1 Aralık 1901) tarihi okulun resmi

açılış günü ilan edilmişti735.

3.2.3. Rodos ve Girit Darülmuallimini

Rodos’da bulunan Darülmuallimin Trabzon’daki ile aynı tarihlerde (1890

senesinde) açılmıştı. 12 Teşrin-i evvel 1308 (24 Ekim 1892) tarihli yazıda Rodos’ta

kurulan Darülmuallimin muallimliğine Süleymaniye İnas Mektebi muallimi Halil

Efendi’nin tayin edildiği belirtilmektedir736. Girit Darülmuallimini de açılan ilk

darülmualliminler arasında yer alıyordu.

3.3. TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ

Osmanlı Devleti’nde çeşitli vilayetlerde darülmuallimatlar açılmıştı. İstanbul

Darülmuallimat’ı kız rüşdiyelerine de öğretmen yetiştirmekteydi, taşrada açılan

darülmuallimatlar ise yalnız kız ibtidâî mekteplerine muallim yetiştirmekteydi.

Bununla birlikte, mezunlar ihtiyaç dahilinde rüşdiyelerde de görev 733 BOA., MF.MKT, 864-6, 1323.R.9. 734 BOA., MF.MKT, 188-104, 1311.Ca.24. 735 BOA., MF.MKT, 600-13, 1319.L.12. 736 BOA., MF.MKT, 152-45, 1310.R.3.

332

yapabilmekteydiler. Darülmuallimatların taşrada açılma tarihi II. Meşrutiyet

sonrasına tesadüf etmektedir. Bu nedenle taşrada darülmuallimatların

yaygınlaşmasının, darülmualliminlere göre geç bir tarihte başladığı ifade edilebilir.

Bunun yanında, taşra darülmuallimatlarının sayısı darülmualliminlere göre daha az

ve dolayısıyla eğitim gören öğrenci sayısı da düşük olacaktı.

3.3.1.Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu

İstanbul’da darülmuallimin-i sıbyan ile darülmuallimat’ın kuruluş tarihleri

arasında iki senelik bir fark bulunmaktaydı. Taşra’da ise ilk darülmuallimin 1870’de

açılmıştı. Darülmuallimatların Anadolu’da açılmaya başlaması ise, II. Meşrutiyet’in

ilanından altı sene sonrasında gerçekleşebilmişti.

İstanbul dışında Edirne, Bursa, İzmir gibi vilayetlerde darülmuallimat 1914-1915

eğitim öğretim yılında açılmış, Konya Darülmuallimatı ise, 1915-1916 senesinde

eğitime başlamıştı. Konya Darülmuallimatı’nda eğitim ilk olarak Mevlana türbesi

civarı Hacı Fasihzade Memduh’un evinde yapılmakta iken, 1924 senesinde şu anki

rektörlük binasına taşınmıştı737. Bursa’da ise, 1917 senesinde darülmuallimatta

eğitime devam edildiği kaynaklardan anlaşılır738. Fakat 1919-20 ders yılında meclis-

i umumi üyeleri tarafından okulun kapatılması kararı alınmıştı739.

Ankara’da İnas İbtidai mektebine muallim yetiştirmek üzere merkez vilayette

bir darülmuallimat açılmasına 1910 tarihinde karar verilmiş, Ankara’da

darülmuallimata olan ihtiyaç Vilayet Genel Meclisi’nde görüşülmüştür740. Bu

merkezde de darülmuallimat daha sonraki tarihlerde kurulabilmişti.

Aydın’da 1919 senesinde darülmuallimat’ta eğitim verilen merkezler

arasındaydı741. Kastamonu’da da darülmuallimat açılmış, fakat 1923 senesinde

kapanmıştı742. Menteşe743 ve Balıkesir’de darülmuallimat eğitimi veren

737 Çıpan,agt, s.12. 738 BOA., DUİT., 126-79, 1335.Ş.16. 739 Yücel, age., s.530. 740 BOA., DH.İD., 26-1/34, 1329.S.19. 741 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 742 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul, 1998. 743 BOA., DH.UMVM., 34-45, 1336.Za.17.

333

merkezlerdendi744 ve bu merkezlerde bayan öğretmen adayları yetiştirilmekteydi745.

Edirne’de 1919 senesinde darülmuallimatta eğitim verildiği arşiv vesikalarından

anlaşılmaktadır746. Adana’da 1916 senesinde darülmuallimatta eğitim

yapılmaktadır747. Muğla’da açılan Darülmuallimat ise 1918 senesinde yatılı hale

getirilmiş748, Halep’te de Darülmuallimat 1915 senesinde açılmıştı749

Açılması planlanan darülmuallimatlara ilişkin maarif programları da

hazırlanmaktaydı. 28 Nisan 1332 (11 Mayıs 1916) tarihinde Urfa livası için beş

senelik eğitim programı maarif nezaretince düzenlenmişti. Bu programda Urfa

merkezde darülmuallimin ve darülmuallimat binaları inşaatına yer verilmiş, fakat

darülmuallimin ve muallimat binaları için ödenek 1919 ve 1920 senelerine

ertelenmiştir. Fakat daha sonra darülmuallimin ve muallimatın yatılı olmak kaydıyla

1917 senesinde binalarının inşasına karar verilmiştir750. Darülmuallimat Kala-i

Sultaniye (Çanakkale) sancağında 1916 senesinde hizmet vermekteydi751. Beyrut

vilayeti de yine darülmuallimat olan yerlerdendi752.

Sonuç olarak, 1915’te açılmaya başlayan darülmuallimatlar ilk olarak Ankara,

Edirne, Bursa, İzmir, Konya gibi vilayetlerde açılmıştı. Aydın, Kastamonu, Menteşe,

Balıkesir, Adana, Muğla, Çanakkale, Halep, Beyrut, Urfa gibi vilayet veya sancaklar

darülmuallimat eğitiminin verildiği diğer vilayetler arasındaydı.

1923-19124 eğitim döneminde ise, Edirne, İzmir, İstanbul, Adana, Bursa, Sivas

ve Konya’da darülmuallimat bulunuyordu753. Dolayısıyla darülmuallimat eğitimi

belli merkezlerde verilmeye başlamıştı.

3.3.2. Muallimler

744 BOA., DH.UMVM., 51-44, 1338.M.4. 745 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10. 746 BOA., DH.UMVM., 15-18, 1338.M.30. 747 BOA., DH.UMVM., 16-25. 748 BOA., DH.UMVM., 69-35, 1336.Z.10. 749 BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23. 750 BOA., DH.UMVM., 142-69, 1335.M.25. 751 BOA., DH.UMVM., 31-10. 752 BOA., DH.UMVM., 19-40, 1336.R.15. 753Eğitim İstatistikleri 1839-1924, age., s.295

334

Vilayet ve müstakil livalarda kurulan darülmuallimin ve muallimatların idare ve

öğretim heyetinin maaşları mahallerince muvazene-i hususiyeden temin

edilmekteydi. Muallim ve idarecilerin tayinleri ise bakanlıkça yapılmaktaydı754.

Edirne, Bursa, İzmir, Konya gibi vilayetlerle birlikte, Osmanlı Devleti’nde birçok

vilayette eğitim veren darülmuallimatlar dışında diğer bazı merkezlerde de

darülmuallimat açılmak istenmiş, fakat yeterli ödenek bulunamadığından veya mali

sıkıntılar nedeniyle ve okula muallim tayin edilemediğinden darülmuallimat açılması

mümkün olamamıştı. Antep, bu duruma bir örnek teşkil etmekteydi.

Antep merkezinde 1916 senesinde gündüzlü bir darülmuallimin ve

darülmuallimat açılmak istenmişti. Fakat mevcut darülmuallimin ve muallimatlarda

muallim sıkıntısı çekilmekteydi. Bu nedenle Antep’te öğretmen okulu açılmasına

izin verilmemiştir755.

Darülmuallimatlarda çeşitli sayıda muallim veya muallime görev yapmıştır. Bu

okullarda bayan idarecilerin de bulunduğu görülür.

Örneğin, Edirne Darülmuallimatı müdiresi Naciye Güzide Hanım756, Konya

Darülmuallimatı’nın müdiresi ise Sabiha Hanım’dır757.

Darülmuallimatlarda muallimlere verilecek ücretin belirli bir miktarda olduğu

anlaşılır ve bu miktarlar sabit idi. Bu konuda nizamname hükümlerince hareket

edildiği görülür.

Halep’de darülmuallimatta eğitim, 1918 senesinde devam etmekteydi. Halep

darülmuallimatı için maarif müdürlüğünden daha önce gönderilen kadroda ulum-ı

riyaziye muallimliğine aylık 1.100 kuruş, ulûm-ı diniye dersi muallimliğine de 500

kuruş maaş ödenmekte idi. Ulûm-ı Diniye mualliminin maaşına 100 kuruş zam

yapılarak maşının 600 kuruşa çıkartılması kararlaştırılmış, ayrıca darülmuallimin ve

muallimatlar için gereken maaş ödeneğinin de tek kalem olarak verilmesi

planlanmıştı. Fakat, bir muallime 1000 kuruştan fazla maaş verilmesine tedrisat-ı

ibtidâîye kanununun 70. maddesi izin vermiyordu. Bu nedenle riyaziye

754 BOA., DH.UMVM., 67-22, 1335.B.15. 755 BO., DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26. 756 Yücel, age., s.533. 757 Teftiş Defterleri, D.No: 85, s.19.

335

öğretmeninden 100 kuruş indirilerek, Arapça öğretmenine 100 kuruş ilave

yapılmasına karar verilmiştir758.

Osmanlı Devleti’nde eğitim veren darülmuallimatlar yatılı olarak eğitim hizmet

vermekteydi. Bu nedenle, nizamnameye göre, darülmuallimin ve muallimatlarda hem

hesap, hem mübayaa hem de ambar memuru olması gerekmekteydi.

Taşra Darülmuallimatları’nda muallimlik yapanlar farklı mezuniyet alanlarına

sahipti. Bu öğretmenlerin eğitim durumları ile ilgili olarak, Konya

Darülmuallimat’ından bir örnek verilebilir.

Konya Darülmuallimat öğretmenlerinden Azize Hanım, İnas Darülfünun’u

Tabiye şubesi mezunu olup, 1919’da Konya Kız Öğretmen Okulu’nda Tabiye

öğretmenliği yapmıştı. Şevkiye Hanım yine aynı okulda ev idaresi öğretmeni olup,

İstanbul Darülmuallimatı mezunu idi. Şaziment Hanım ise, Üsküdar Kız Sanayi

Mektebi mezunu olup milli mücadele döneminde Konya Darülmuallimat’da Nakış

öğretmenliği yapmıştı759.

Darülmuallimin muallimleri gibi, darülmuallimat öğretmenleri de I. Dünya

Harbinden etkilenmiş ve görev yerlerine savaş süresince gitme imkânı

bulamamışlardı.

İzmir Darülmuallimat Müdürü Makbule Hanım, Ankara Darülmuallimat’ı

müdürlüğüne tayin edilmişti. Makbule Hanım yolların kapalı olmasından dolayı,

Ankara’ya varamamıştı. 23 Teşrin-i evvel 1335 (23 Ekim 1919) tarihinde tayin olan

Makbule Hanım karayolu ile ulaşamadığı Ankara’ya, tren yolu ile gitmek istemişti.

Fakat demiryolunun açılması için biraz zaman gerekmekteydi. Bu zaman süresinde

Makbule Hanım’ın başka bir memuriyete atanması söz konusu edilmiş, fakat uygun

bir kadro bulunamamıştır. 1290 (1873) tarihli harcırah kararnamesinin 5.

maddesinde, “Tayin olan bir memur, tayin olduğu yere 30 günden fazla bir süre

geçtiği halde gidemez ve görevine başlayamaz ise memuriyetine mahsus maaşın

ancak yarısını alabilecektir” ifadeleri yer alıyordu. Bu nedenle Makbule Hanım’a

maaşının yarısının verilmesi uygun görülmüştü760.

758 BOA., DH.UMVM., 67-40, 1336.R.10. 759 Çıpan, agt, 28-66. 760 BOA., ŞD., 233-10, 1338.R.14.

336

Taşra’da öğretmen yetiştiren kuurmlarda bir süre görev yapan idarecilerden,

İstanbul Darülmuallimat’ına tayin edilenler de bulunmaktaydı.

Örneğin, darülmuallimat müdürü, Refik Bey’in hastalığı sebebiyle müdürlüğe

vekâleten ve yarım maaşla Selânik Darülmuallimin müdürü 1913 senesinde tayin

edilmişti761. Darülmuallimat Osmanlı Devleti’nin son yıllarında eğitime başlamıştı ve

bir süre sonra cumnuriyetin ilân edilmiş, bu döneme yedi darülmuallimatı ile

girilmişti. 1923-1924 eğitim öğretim yılında darülmuallimatta görev yapan

öğretmenlere ilişkin tabloya aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 94.Taşra Darülmuallimatlarında Muallim ve Memur Sayıları (1923-

1924)762

Öğretmen Sayısı (İbtidai ve Tâli Kısım) Darülmuallimatlar Memur Sayısı

Asıl Vekil

Edirne 8 25 9

İzmir 5 30 2

İstanbul 12 49 -

Adana 7 21 3

Bursa 6 30 2

Sivas 7 21 7

Konya 8 29 4

Toplam 53 205 27

Tablodan anlaşılacağı üzere, darülmuallimatlarda 27 vekil, 205 asıl öğretmen

görev yapmaktadır. Bu sayılar çerçevesinde darülmuallimatların memur ve öğretmen

sayılarının yeterli sayıda olduğu söylenilebilir. Zira taşra darülmualliminlerinde daha

önceki yıllarda görev yapan öğretmen sayıları sekiz-on civarında değişmekteydi.

Aynı dönemde toplam 1430 öğrencinin eğitim gördüğü taşra darülmuallimatlarında,

her bir darülmuallimata ortalama otuzbeş öğretmen düşmektedir ve diğer taraftan

hesap edildiği zaman, bir öğretmene düşen öğrenci sayısının 6 olduğu görülür. Bu

rakam dikkate alındığı zaman, öğretim elemanlarının sayılarının fazla olduğu ifade

edilebilir. Diğer taraftan, kapatılan darülmuallimatlardaki eğitim öğretim heyetinden 761 BOA., MF.ALY., 52-37, 1332.M.4. 762 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.295

337

bazı kimselerin bu darülmuallimatlara gelmiş olabileceğini de göz önüne almak

gerekecektir.

3.3.3. Bütçe ve Okul Binası

Darülmuallimatlar için bütçeden belli miktarlarda ödenek ayrılmaktaydı. Fakat

bazen yeterli gelmeyen bu miktarların üzerine ilaveler yapılması gerekebilmekteydi.

Örneğin, Ankara vilayeti için, darülmuallimat masraflarına karşılık olarak 1918

senesinde 10.000 kuruş ayrılmıştı763. Ankara Darülmuallimatı’nda 1918 senesi için

verilen ödenek yeterli gelmemişti. Vilayetin özel bütçesinde bulunan ana

mekteplerine ait olan 11. faslın 1. maddesinde bulunan maaşlar kısmından 10.000

kuruş, bütçenin 10. “Darülmuallimat” faslının 2. masraflar kısmına aktarılmıştı764.

Darülmuallimatların kuruluşu, I. Dünya Savaşı arefesine tesadüf etmişti.

Dolayısıyla maddi anlamda sıkıntılar, okulların açılışından itibaren devam

edegelmiştir.

Darülmuallimat muallimleri maaşlarını belli bir süre alamamışlardı. Bu nedenle

öğretmenlerin meslekten ayrılması söz konusu olmaktaydı. Dolayısıyla bu duruma

acilen çözüm bulunması gerekiyordu765.

Darülmuallimatların yatılıya çevrilme sürecinde artan ihtiyaçlara paralel olarak

maddi ilavelere ihtiyaç duyulmaktaydı. Dolayısıyla barınma ve iaşe, öğrenci

tercihlerini etkileyen bir durumdu. Bu tercih, öğretmen ihtiyacının karşılanmasını da

etkilemekteydi.

Bu hususlar dikkate alınarak, Menteşe Darülmuallimatı’nın yatılıya çevrilmesine

karar verilmişti. Fakat okulda eksik olan ve ilaveten inşası gereken yerler arasında

mutfak, kiler ve hamam (banyo) yer alıyordu. Bu yerler için, bütçeden ödenek

ayrılmamıştı fakat bir an evvel inşaatın tamamlanması gerekiyordu. Bu nedenle

1917 senesi aşar hisse-i ianesinden fazla gelir olarak hesap edilen 82.778 kuruşun

darülmuallimat bütçesine aktarılmasına, 1918 tarihinde karar verilmiştir766. Yatılı

darülmuallimatlarda ihtiyaçların çok ve çeşitli olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle 763 BOA., DH.UMVM., 17-18, 1336.Ş.26. 764 BOA., DH.UMVM., 17-18, 1336.Ş.26. 765 BOA., DH.UMVM., 39-34, 1337.Z.26. 766 BOA., DH.UMVM., 34-45, 1336.Za.17.

338

yatılı okulun masrafı daha fazla olmaktaydı. Ancak çevre kaza ve karyeden gelen

öğrencilerin okulda barınabilmeleri öğrencilerin öğretmen okullarını tercih

etmelerinde önemli rol oynayacaktı.

Bazı vilayet darülmuallimatları mâli sıkıntılar nedeniyle geçici süreliğine

kapanma veya zorunlu tatil edilme noktasına gelmişti.

Karesi’de darülmuallimat eğitimi verilmekteydi. Fakat 1918 senesinde bu okulun

eğitim faaliyetlerinde bulunabilmesi için 1.555.013 kuruşa ihtiyaç duyulmuştu. Mali

sıkıntılar nedeniyle okulun mecburi tatil olduğu ve bu nedenle eğitimde aksamalar

meydana geldiği ifade edilmiştir767. Karesi’de 1917 senesinde eğitim ve öğretim

faaliyetlerini devam ettiren darülmuallimat’ın öğrenci miktarı on sekizdi. Bütçeye

her öğrenci başına günlük altı kuruş ayrılmıştı. Bu şekilde yapılan bir hesapla

gereken tahsisât bütçeye konulmuştur. Fakat bu ödeneğin yetmesinin mümkün

olamayacağı anlaşılmıştır. Bu nedenle süratle miktarın düzenlenmesi 20 Teşrin-i

evvel 1333 (20 Ekim 1917) tarihinde Karesi Mutasarrıfının Dahiliye Nezareti’ne

gönderdiği yazıda belirtilmiştir. Buna ilişkin olarak yapılan geri bildirimde tahsisâtın

110.000 kuruşunun 80 öğrenci mevcudu olan darülmuallimine; 30.000 kuruşunun da

18 öğrencisi olan darülmuallimat’ın daimi masrafları tertibinden ödenmesi uygun

görülmüştür768. Dolayısıyla öğrenci sayısı ile orantılı bir şekilde ödenek verilmesi

söz konusu olmaktaydı ve öğrenci sayısı fazla olan darülmuallimine, daha yüksek bir

oranda pay ayrılmıştı. Darülmuallimatlar vilayetlerde gelişmesi sürdürürken mevcut

ödenekler yeterli gelmiyordu.

Arşiv belgelerine göre, Edirne darülmuallimatı 1919 senesinde eğitim

faaliyetlerini yürütmekteydi ve bu okul için 1919 senesinde bütçeden ayrılan payın

yeterli gelmediği anlaşılmıştır. Edirne darülmuallimatında öğrenci sayısı seneler

itibariyle artmaktaydı. Bu nedenle darülmuallimat’ın yiyecek ve giyecek ihtiyacı için

vilayetin özel bütçesine konulan ödenek sene sonuna kadar yetmemiştir. Bu nedenle

olağanüstü bütçeden olağan bütçeye nakil yapılmasına, vilayet encümeni tarafından

karar verilmiştir. Olağanüstü bütçenin 2. mekteplerin inşaat ödeneği faslından

500.000 kuruş düşülerek olağan bütçenin 13. bölümünün 2. yiyecek maddesine

350.000; 3. giyecek maddesine 60.000, 6. tamirat ve teftişat maddesine 30.000 kuruş

767 BOA., DH.UMVM., 51-44, 1338.M.4. 768 BOA., DH.UMVM., 30-2, 1336.S.10.

339

nakledilmiştir769. Bazı darülmuallimatlarda sosyal veya siyasi olaylar ve mâli

engellere rağmen öğrenci miktarının artmakta olduğu görülür. Ayrıca çeşitli

ödenekler arasında yiyecek, giyedek, tamir gibi kalemlerin olduğu anlaşılır.

Darülmuallimatlarda bir de ana mektebi bulunmaktaydı. Ana mektebinin başta

sınıf veya bina sorunu olmak üzere çeşitli ihtiyaçları oluyordu.

Adana’da da 1916 senesinde Darülmuallimat’ta eğitim yapılmakta olup, bu okula

bağlı Ana Mektebi’nin genişletilmesine karar verilmişti. Adana darülmuallimatı

inşaat masrafı için 1916 senesinde 25.000 kuruş ödenek ayrılmıştır. Fakat bu paranın

yapılacak inşaat ve tadilata yetmeyeceği belirtilmiştir. Bu nedenle ek olarak 11.839

kuruş daha inşaat bedeline ayrılmıştır. Ayrılan bu para ana mektebi için de

kullanılacaktı770.

Ödenek verilirken, darülmuallimin ve darülmuallimat birlikte

değerlendirilebilmekteydi.

Bursa’da 1917 senesinde Darülmuallimat’ta hizmet verdiği sırada, Bursa

Darülmuallimini ve muallimatı için 1917 senesi vilayet bütçesinin 11. faslında

açılacak 3. maddeye 57.000 kuruş ilave edilmişti771

Muğla’da açılan ve 1918 senesinde yatılıya çevrilen darülmuallimat binasına ek

yapılmasına karar verilmişti. Ayrıca okul yatılı olduğu için mutfak, banyo gibi

yerlerin de yapılması gerekmiştir. Bunun için gerekli ödenek alınarak, işlemlerin bir

an önce tamamlanmasına çalışılmıştı772.

1916 tarihinde Kal’a-i Sultaniye livasında Darülmuallimat bulunmaktaydı.

Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta eğitim öğretim için gerekli malzemeler

nedeniyle 1916 senesi bütçesine 118.100 kuruş ilave yapılacaktı773.

Darülmuallimat için farklı kalemlerden ödenek ayrılabilmiştir.

Beyrut’ta da eğitim veren darülmuallimat için, Beyrut vilayetinin 1917 senesi

olağanüstü özel bütçesinden bir kısmı darülmuallimata ayrılmıştır. Buna göre toplam

769 BOA., DH.UMVM., 15-18, 1338.M.30. 770 BOA., DH.UMVM., 16-25. 771 BOA., DUİT, 126-79., 1335.Ş.16. 772 BOA., DH.UMVM., 69-35, 1336.Z.10. 773 BOA., DH.UMUM., 31-10.

340

600.000 kuruş çeşitli kalemlerden düşülerek 16. fasılda yer alan “Darülmuallimat”

faslının 2. daimi masraflara maddesine nakl edilmiştir774.

3.3.4. Öğrenci ve Mezunlar

İncelediğimiz dönem içerisinde darülmuallimatlar sınırlı süre eğitim

vermiştir. Zira çoğu 1915 senesinde açılan vilayet darülmuallimatlarında öğrenim

süresi beş sene olarak belirlenmişti. Böylece vilayet darülmuallimatları ancak 1919

senesinden itibaren mezun verebilmiştir. Mezun sayıları da öğrenci sayısına kıyasla

az sayıdadır. Dolayısıyla ortalama 50-60 öğrencinin eğitim gördüğü

darülmuallimatlarda mezun sayısı on-on beş kişiden ibaretti. Bir de sınıfta kalan

öğrenciler olmaktaydı ve bu da mezun sayısını düşürmekteydi.

Örneğin, Halep’te 1915 senesinde darülmuallimat’ta eğitim verilmekte olup, bu

okulda 1915-1916 eğitim öğretim yılı sonunda yapılan genel sınav sonuçlarına göre

üç öğrenci sınıfını geçememişti. Bunlar: 3 no’lu Emine Hanım, 7 no’lu Emine Hanım

ve 8 no’lu Sakine Hanım’dır775.

Darülmuallimatlarda okuyan öğrenci sayılarına ilişkin örneklere aşağıda

değinilmiştir. Buna göre;

Konya Darülmuallimatı ilk mezununu 1919-1920 eğitim yılında vermişti.

1915—1916 eğitim öğretim yılında birinci sınıfta 18 öğrenci vardı. 1916-1917 de

ise yine ilk sınıfta 28; ikinci sınıfta 13 öğrenci öğrenim görmekteydi. Beş senelik

darülmuallimat’ta beşinci sene sonunda 1919-1920 eğitim yılında sekiz mezun

verilmişti776.

Bursa Darülmuallimatı bir dönem kapanıp tekrar açılmasına rağmen 1921-22

eğitim yılına kadar 549 öğrenciye eğitim vermiştir. Fakat bu seneye kadar okulun

verdiği mezun toplamı 34 kişidir. Edirne Darülmuallimatı 1919-1920 eğitim yılında

ilk defa olarak 27 mezun verebilmiştir.1923-24 öğretim yılında 139 yatılı öğrencisi

olan Edirne Darülmuallimatı yalnız 2 öğrenci mezun etmiştir777. Dolayısıyla öğrenci

sayısı fazla gibi görünen darülmuallimatların beş sene eğitim süresi olması ve çeşitli 774 BOA., DH.UMVM, 19-40, 1336.R.15. 775 BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23. 776 Çıpan, agt, s.113. 777 Yücel, age., s.531-533.

341

nedenlerle mezun olamayanları da düşündüğümüz zaman sınırlı sayıda mezunla

karşılaşmaktayız.

1923-1924 eğitim öğretim döneminde taşra darülmuallimatlarında eğitim alan

öğrenci sayıları ise aşağıdaki tabloda gösterilen şekliyledir:

Tablo 95.Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları (1923-1924)778

Darülmuallimatlar Öğrenci Sayısı (Tüm

sınıflar ve gündüzlü ve

yatılı dahil)

Edirne 208

İzmir 181

İstanbul 435

Adana 78

Bursa 230

Sivas 124

Konya 174

Toplam 1430

Tabloya bakıldığında, son defa olarak darülmuallimat adıyla anılan ve

sonrasında muallim mektebi olarak isimlendirilen eğitim kurumlarının öğrenci

sayılarının tarihsel bakış açısıyla önceki yılları da ele aldığımız zaman yüksek olduğu

ifade edilebilir. Tabi bu dönemde darülmuallimatta eğitim süresi beş yıldı ve

yukarıda da ifade edildiği üzere mezun sayısı bu rakamın hayli altında

kalabilmekteydi ki esas önemli olan kısım mezun sayısı olsa gerektir.

3.4. Cumhuriyet’in İlanı Sonrasında Darülmuallimler

Birinci Dünya Savaşının başlaması ve uzun bir süre devam etmesi ve yeni

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması sürecinde darülmuallimin ve muallimatlar

sayı itibariyle azalmıştı. Fakat belli merkezlere toplanan darülmualliminlerde

778 Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, s.295

342

öğrenci sayısı bir hayli fazlaydı. Özellikle milli mücadele yıllarında ve müteareke

döneminde ise, darülmuallimin binaları işgale uğramıştı.

Ankara Darülmuallimini ve muallimatı 1921 senesinde kapatılmıştı. Bu

okulların kapatılması meselesi, mecliste görüşülmüştü. Meclis-i Umumi

tarafından kapatılan bu mektepler için ayrılan ödenekler başka yerlerde

kullanılmak üzere kaldırılmıştı. Dönemin Maarif Vekili Hamdullah Efendi

okulların kapatılmasını maddi gerekçelere dayandırmaktaydı779.

Birinci Dünya Harbi sırasında eğitim veren Darülmualliminlerin sayısı on

dörde düşmüştür. Hatta bir çok vilayette eğitim veren darülmualliminlerin

azaltılması ve bazı büyük merkezlerde toplanması konusu tartışılmıştı.

İzmir Mebusu Hamdi Bey, Ankara Darülmuallimini ve muallimatı maaş

ve masraflarının muvazene-i umumiyeden ödenmesine ilişkin 20 Aralık 1920

tarihinde bir kanun teklifi vermiştir. Bu sırada söz alan Aydın Mebusu Tahsin

Bey; incelemelerine göre işgal altında olmayan on dört darülmualliminin mevcut

olduğunu belirtmiştir. Bu okullarda toplam 900 öğrenci öğrenim gördüğünü

belirten Tahsin Bey, bu 900 öğrencinin 14 darülmuallimine taksim edildiğinde

her okula 50-60 öğrenci düşeceğini hesap etmişti. Tahsin Bey, 50-60 öğrenci

için bir darülmuallimin idare etmenin uygun olmadığını ve bunların

birleştirilmesi gerektiğini söylemiş, binası uygun olan üç dört mektebe bu

okulların toplanmasının uygun olacağını dile getirmişti. Fakat bu görüş o

dönemde reddedilmiş780, daha sonra ise kabul edildiğini on üç darülmualliminin

1923-1924 senesinde eğitim vermesinden anlamaktayız.

Savaş nedeniyle okul binalarından çeşitli şekillerde istifade edilmişti. Bazı

okul binaları işgal edilirken bazıları hastane olarak kullanılmıştır. Bazıları da

askeriye tarafından çeşitli amaçlar için geçici süre alınmıştır.

7 Ocak 1922 tarihinde İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey mecliste, Ankara

Darülmuallimat’ının üç aydan beri neden kapalı olduğunu sormuştur. Buna

verilen cevapta Sakarya Harbinde görülen lüzum üzerine hastane olarak askeriye

tarafından kullanıldığı cevabı verilmiştir781.

779 TBMM Zabıt Ceridesi, C:14, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s.68,69. 780 TBMM Zabıt Ceridesi, C 7, TBMM Matbaası, 1944 Ankara, s.193,194. 781 TBMM Zabıt Ceridesi, C:16, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s.261,262.

343

Meclisin açıldığı sene darülmualliminlerin kapatılmasına ilişkin olarak,

meclise teklif dahi verilmiştir. Kütahya mebusu Besim Atalay’ın verdiği kanun

teklifinde “Darülmualliminlerin lağvı ve sultanilerin idadiye dönüştürülmesi” yer

almaktaydı. Besim Bey memlekette öğretmen yokluğuna değinmiş, bunun

yanında sultaniler ile darülmualliminler arasında da bir uyuşmazlık olduğunu

belirtmiştir782.

1923-24 eğitim öğretim yılında mâli sıkıntılar içinde ve çeşitli sorunlara

rağmen eğitime devam eden öğretmen okullarında nicelik azaltılarak nitelik elde

edilmek istenilmiştir. Bu şekilde kız öğretmen okullarının sayısı 7’ye,

darülmualliminlerin sayısı 13’e indirilmiştir783.

Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda on üç darülmuallimin ve yedi

darülmuallimat bulunuyordu. Darülmuallimin olan merkezler; Edirne, Erzurum,

İzmir, İstanbul, Adana, Ankara, Balıkesir, Bursa, Diyarbakır, Sivas, Trabzon,

Kastamonu ve Konya idi. Darülmuallimat eğitimi verilen vilayetler ise

darülmuallimini olan merkezlerin bir kısmını teşkil ediyordu ve bu vilayetler

Edirne, İzmir, İstanbul, Adana, Bursa, Sivas ve Konya idi784.

Cumhuriyet’in ilanı (1923) sonrasında darülmuallimin ismi değiştirilmiş,

darülmualliminlere muallim mektebi denilmişti. Daha sonraki tarihlerde bu

okullara öğretmen okulu adı verilmişti.

Örneğin, Kastamonu’da 1884 senesinde açılan Darülmuallimin 1924-1925

ders yılında muallim mektebi olarak anılır olmuştu785.

Mustafa Kemal’in cumhurbaşkanı sıfatıyla imzaladığı bir kararname ile

1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesi feshedilmiştir. 22

Haziran 1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin feshine

dair maarif vekaletince düzenlenen ve şura-yı devlet riyasetinin 17.6.1930 tarihli

ve 6108 numaralı tezkeresi İcra Vekilleri Heyetinin 21.6.1930 tarihli

782 TBMM Zabıt Ceridesi, C:5, TBMM Matbaası, Ankara, 1981, s.133. 783 Koçer, age., s.66. 784Eğitim İstatistikleri 1839-1924, s.294,295. 785 Selman Tunay Kamer, Kastamonu Eğitim Fakültesi Tarihi (1956-1992), Gazi Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), Ankara, 2008, s.6,7.

344

toplantısında kabul edilmişti786. Dolayısıyla, 1930 senesinde 1915 tarihli

darülmuallimin ve muallimat nizamnamesi kaldırılmıştı.

Darülmualliminin açıldığı 1848 senesinden tam bir asır sonra memlekette,

dönemin Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemseddin Sirer’in verdiği bilgiye göre, on-

on iki kadar öğretmen okulu bulunmaktaydı787.

786 BCA., 30.18.01.02.12.43.3. 787 Reşat Şemseddin Sirer, “100 Yıl Sonra Muallim Mekteplerinden Eğitim Enstitüsüne Geçişin Mucip Sebepleri”, Yeni Bilgi, S 10, 1948, 2-4

345

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE

DENETİM

Teftiş ve denetim kavramlarının tanımı ve teftiş veya denetimin modernleşme

dönemindeki gelişim süreci bu bölümde öncelikli olarak değineceğimiz hususlar

arasındadır. Çeşitli tarihlerde yürürlüğe giren eğitimle ilgili nizamname ve

talimatnamelerde yer alan hükümler darülmuallimin ve muallimatta teftiş konularını

da içermektedir. Bu nedenle doğrudan teftiş konusunda hazırlanan nizamnameleri

veya öğretmen yetiştiren kurumlarla ilgili nizamnamelerde yer alan teftişle ilgili

hükümlerin incelenmesi de gerekecektir. Tanzimat döneminde heyet-i teftişiye,

vilayet maarif ve ibtidâîye müfettişleri gibi görevliler doğrudan eğitimde teftiş

konusuyla vazifelendirilmişlerdir. Gerek bu görevlilerin, gerekse vilayetlerde maarif

müdürleri gibi diğer kimselerin teftiş konusundaki vazifeleri ve uygulamaları

darülmuallimin ve muallimat müdür, muallim ve öğrencilerini de doğrudan veya

dolaylı bir şekilde etkilemekte veya kapsamaktadır.

4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN

Denetim788, disiplin789 ve teftiş790 kavramlarının anlamsal açıdan yakın oldukları

bilinmektedir. Bu nedenle öncelikle bu kavramların ne ifade ettiklerine bakmak

gerekecektir.

Denetleme, kurumdaki işlerin verilen emirlere, yasalara, planlara, bütçelere

uygun olarak yapılıp yapılmadığının yönetici tarafından gözlemlenmesidir791. Bir

788 Denetim: Denetlemek işi, murakabe, kontrol bk.Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, cilt:1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s.553 789 Disiplin: Bir topluluğun, yasalarına ve düzenle ilgili yazılı ve yazısız kurallarına titizlik ve özenle uyması durumu, sıkı düzen, zapturapt, 2- Kişilerin içinde yaşadıkları topluluğun genel düşünce ve davranışlarına uymalarını sağlamak amacıyla alınan önlemlerin bütünü. 3- Öğretim konusu olan veya olabilecek bilgilerin bütünü, bilim dalı..bk. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, cilt:1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s.600 790 Teftiş: gereği gibi sorup araştırma, doğrusunu bulmak için arayıp tarama, muayene, kontrol (tahkik) bk.Ferit Develioğlu,age., s.1059

346

kurumda yapılan denetim, kurumun amir veya idarecileri tarafından denetlenmesini

ifade etmektedir792. Denetim, planlı, sürekli, nesnel, açık ve demokratik,

koordinasyon halinde ve bütüncül özellikler taşır793.

Denetim her alanda yapılabilir, eğitim alanındaki denetim ise, bir eğitim

kurumunda öğrenciler için olduğu gibi çalışanları da kapsar. Disiplin ise daha çok

öğrenciler için kullanılan bir tâbir gibi algılanır. Herhangi bir eğitim kurumunda

disiplin kuralları söz konusu edildiğinde, ilk anda bu kuralların öğrencilerle ilişkili

olduğu düşünülür.

Disiplin, öğrencilerin istenilir davranışlar sergilemesine çalışmak ve iyi

davrananların ödüllendirilmesi, kötü yapanların da cezalandırılması sürecinı ifade

eder. Eğitim alanında okul disiplin işlerinin yürütülmesinde müdür sorumlu ve

yetkilidir. Disiplin soruşturmalarının yapılması için disiplin kurulları

oluşturulmaktadır794.

Gerek öğrenciler, gerekse çalışanlar için çeşitli disiplin cezaları

düzenlenmöektedir. Bu cezalardan uyarma, kınama, geçici ve uzun süreli

uzaklaştırma cezaları öğrenciler için uygulanagelmekte iken çalışanlar için de

disiplin cezaları uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin

durdurulması, devlet memurluğundan çıkarılma şeklinde sıralanabilir.

Okullarda öğrencilerin disiplinsiz davranışları görüldüğü zaman, cezaların

yetersizliği ve okulun disiplinsiz olması konuları söz konusu olmaktadır. Bu nedenle

daha sıkı bir disiplin ve cezaların artırılması ile soruna çözüm yolu aranmaktadır795.

Oysa, öğretmen sınıfta disiplini sağlamakla görevlidir. Disiplin sağlanırken amaç

öğrencileri baskı altında tutmak değildir. Günümüzde disiplin anlayışı öğrencilerin

iyi taraflarının ön plana çıkartılmasına çalışmak olarak yerleşmektedir796.

Dolayısıyla disiplin zaman içerisinde tutum ve algıların değişim sürecinde farklı

anlamlar kazanmıştır.

791 Kaya, age., s.126. 792 Cavit Binbaşıoğlu, Eğitim Yöneticiliği, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988, s.74. 793 Hüseyin Başar, Eğitim Denetçisi, Pegema Yay., İstanbul, 2000, s.10. 794 Taymaz, Okul Yönetimi, s.178, 179. 795 Sadrettin Celâl Antel, Maarifimiz ve Meseleleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939, s. 135. 796 Ilgar, age.

347

Denetim ve disiplin kavramlarına göre, teftişin daha somut bir anlam taşıdığı

söylenilebilir. Çünkü teftişte doğrudan bir gözlemleme ve değerlendirme süreci

vardır.

Teftiş kamu yararına davranışı kontrol etme süreci olarak kısaca tanımlanabilir.

Yapılan işlerin kanun, tüzük, yönetmelik ve emirlere uygun olup olmadığı denetlenir.

Kurumun amaca uygun bir şekilde çalışması ancak teftiş veya denetim ile

belirlenebilecektir797. Teftiş yönetim işinin bir parçasını teşkil eder. Belirlenen eğitim

ve öğretim amaçlarının, eğitim kurumlarında gerçekleştirilme derecesi, teftiş ve

değerlendirme ile ortaya çıkmaktadır798.

Günümüzde teftiş ve değerlendirme işleri ilköğretim ve bakanlık müfettişleri

tarafından yerine getirilmektedir. İlköğretim ve bakanlık müfettişleri teftiş ve

denetleme dışında, mesleki yardım ve işbaşında yetiştirme, inceleme ve araştırma ile

soruşturma görevlerini yürütmektedirler799. Günümüzde, Milli Eğitim Bakanlığı

bünyesinde bulunan iki kuruldan biri teftiş kuruludur. Bu kurul “Teftiş Kurulu

Başkanlığı” şeklinde maarifin merkez teşkilatında yer alır.

Tebliğler Dergisi’nde Şubat 2001 tarihinde yayınlanan, 2521 sayılı “Milli

Eğitim Bakanlığı İlköğretim Müfettişleri Başkanlıkları Rehberlik ve Teftiş Yönergesi”

otuz madde ve dört bölümden oluşmaktadır.800 Buna göre, kurumların teftişindeki

amaçlar;

Türk milli eğitiminin genel amaç ve temel ilkelerine uygun olarak, kurum

amaçlarının gerçekleştirilmesinde yönetici, öğretmen ve diğer personelin

çalışmalarını yönlendirmek; Kurumların program ve düzenleyici kurallara uygun

çalışıp çalışmadıklarını denetlemek, düzeltici ve geliştirici önlemler almak; Kurum

personelinin görevi başında yetişmelerini sağlamak, çalışmalarını objektif olarak

ölçmek ve değerlendirmek, kurum personeli arasında birlik ve dayanışmaya,

hizmetin yürütülmesinde, planlama, eş güdüm ve uygulamaya katkıda bulunmak;

Eğitim öğretimle ilgili sorunları belirlemek ve çözümüne yardımcı olmak; İnsan

gücü, tesis, araç-gereç ve zamanın ekonomik ve verimli kullanılmasını sağlamak; 797 Haydar Taymaz, Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982, s.1-3. 798 Kaya, age., s.184. 799 Yahya Kemal Kaya, Eğitim Yönetimi-Kuram ve Türkiye’de Uygulama, Bilim Yayıncılık, Ankara, 1999, s.184. 800 www.mevzuat.meb.gov.tr

348

Kurumun çevreyle bütünleşmesine, yönetici, öğretmen ve veliler arasında uyumlu

ilşkiler kurulmasına katkıda bulunmak; Güdülemeyi ve morali artırmak; iş doyumu

sağlamak, üretim ve verimliliği en üst düzeye çıkarmak şeklinde ifade edilir.

Teftiş işleri doğrudan müfettişler eliyle yürütülmektedir. O halde, müfettiş,

eğitim ve öğretimin ilgili yasalar ve öğretim programlarında belirtilen amaç, ilke ve

kurallara göre yürütülüp, yürütülmediğini kontrol etmekle görevli kimsedir801.

Günümüzde, müfettiş ilköğretim okullarına rehberlik ve teftiş olmak üzere iki

amaçla senede iki defa gitmektedir. Öncelikle rehberlik amacıyla okulları inceleyen

müfettiş, daha sonraki vazifesinde ders teftişleri yapmaktadır.

Milli Eğitim Bakanlığı, “İlköğretim Müfettişleri Başkanlıkları Rehberlik ve

Teftiş Yönergesi”nde teftiş ve rehberlik birlikte ele alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı

Teftiş Kurulu Yönetmeliği’ne göre802, teftiş kurulu eğitim kurumlarının

gelişmelerini, görevlilerin şevk ve liyakatla çalışmalarının sağlanmasında rehberlikte

bulunmakla görevlidir. Yönetmelikte müfettişler için, “…genel denetimler sırasında,

bakanlık merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatı ile okul, kurum ve bağlı kuruluşların, her

türlü iş ve işlemlerinin yürürlükteki mevzuat hükümlerine uygunluk durumu

belirlenir. Özellikle öğretim kurumlarında, eğitim öğretim alanında gelişen ve

değişen yeni teknolojiler paralelinde etkinliklere yönelinmesi ve görevlilerin iş

başında yetişmeleri ve göreve yatkınlıklarının artırılması hususlarında rehberlikte

bulunurlar…” ifadeleri yer alır. Günümüzde teftiş denilince ders teftişi

anlaşılmaktadır. Fakat teftiş çok boyutludur.

Eğitim kurumlarında teftiş uygulamaları kapsamında, müfettişin sınıfa girerek

öğrenci, öğretmen ve dersin işleyişini kontrol etme süreci olduğu gibi teftişin

çeşitleri de vardır. Teftişler aşağıdaki şekillerde yapılabilmektedir803:

I- Genel teftişler

II- Ders teftişleri

III- Sınav teftişleri

IV- Soruşturmalar

V- İncelemeler

801 Demirtaş, age., s.107. 802 www.mevzuat.meb.gov.tr 803 Taymaz, Teftiş, s.109.

349

VI- Araştırmalar

Teftiş sürecinin uygulanışına göre, denetim, kontrol, gözetleme, nezaret,

murakabe, tahkik, soruşturma, tetkik, inceleme, araştırma, rehberlik, mesleki yardım,

danışma ve yetiştirme işlemleri vardır. Müfettişlerin bazı mesleki ve kişisel

niteliklere sahip olmaları gerekmektedir804.

Ders teftişi, okullarda öğretmenlerin çalışmalarını, uygulamalarını ve

yöntemlerini, öğrencilerin yetişme düzeylerini kapsamaktadır ve dershane, labaratuar

ile atelyelerde yapılabilmektedir805. Ders teftişi bir anlamda öğretmen ve öğrenci

performansının değerlendirilmesine yönelik çalışmalardır.

Ders denetiminin amaçlarından öncelikli olanı öğretmeni tanımaktır. Öğretmenin

görevlerini yapıp yapmadığını, öğretim yöntemlerindeki eksiklikleri belirlemek ve

gidermek, öğrenci başarısının ölçülmesindeki yöntemleri geliştirmek, öğretmenin

öğretimdeki başarısını denetlemek şeklinde sıralanabilir806.

Teftiş veya denetim sonrasında usule aykırı durumlar ortaya çıkarsa bunların

soruşturulması ve soruşturma sonucuna göre de çeşitli cezaların verilmesi söz konusu

olmaktadır.

Soruşturma üç şekilde başlatılmaktadır. Bunlardan ilki yazılı şikâyetlerdir.

Diğeri yazılı ve belgeli yapılan ihbarlardır. Sonuncusu da teftiş sırasında ortaya çıkan

suçlardır807.

Yönetilenlere yönetsel düzene aykırı davranışlarından dolayı yönetimce verilen

cezalara yönetsel ceza denmektedir. Yönetsel cezalar hukuk kurallarına

dayandırılmış olmalıdır. Bu cezalar kamu görevlilerine ve öğrencilere

verilebilmektedir. Okul müdürünün disiplin amiri ilçede milli eğitim müdürü, üst

disiplin amiri de kaymakam iken, il merkezinde de il milli eğitim müdürüdür808.

4.1.1.Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi

804 Müfettişlerin nitelikleri ve yetiştirilmesi konusunda bk. Haydar Taymaz. “Müfettiş Nitelikleri ve Yetiştirilmesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:9, S:1; 1976, s.357-365. 805 Taymaz, Teftiş, s.89-91. 806 Ders denetimi konusunda bk. Haydar Taymaz, “Ders Denetimi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:17, S:1 , ss,9-19 Ankara, 1984, s.10. 807 Taymaz,Teftiş, s.158. 808 Ilgar, age., s.157, 158.

350

Osmanlı Devleti’nin klâsik döneminde eğitim, medreselerde ve sıbyan

mekteplerinde yürütülmekteydi ve bu kurumlarda da teftiş söz konusu idi. Fakat

günümüzdeki eğitim sistemine yakın teftiş uygulamalarını, Osmanlı Devleti’nin son

döneminde görmekteyiz. Modernleşme sürecinde açılan çeşitli derecedeki mektepler

ile teftişin gelişimi paralel olmuştur.

Osmanlı Devleti’nde klâsik dönemde ilmiye sınıfının denetimi medreselerde ve

camilerde, vakfiyelerinde bulunan mütevelli, nâzır ve noktacılar tarafından

yapılmaktaydı. Kaza merkezlerinde ise kadı müfettişleri teftişte bulunuyorlardı809.

Dolayısıyla ilk dönemlerde eğitimde, teftişle ilgili mütevelli, nazır ve noktacı gibi

görevlilerin olduğu anlaşılmaktadır. Çeşitli mekteplerin açılması ile bu görevlilerin

isimleri ve görevleri de değişecektir. Çünkü bu görevliler vakıf çalışanları olup,

eğitimin maarif nezaretine devrinden sonra farklılıklar olmuştur.

Osmanlı Devleti’nde teftişin ne zaman başladığı konusu ile teftiş ve denetimin

amacına uygun ve yaygın bir şekilde yapılıp yapılmadığı hakkında genel bilgiler, bu

konuda bir kanaat oluşturması bakımından önemlidir. Osmanlı Devleti’nde eğitim

alanında önemli gelişmelerin gerçekleştirildiği II. Mahmut zamanında, teftişle ilgili

gelişmelerin temeli de atılmıştır.

Teftiş hizmeti 1838 tarihinde, mahalle mekteplerindeki öğretmenlerin mesleki

yeteneklerini tespit etmek amacıyla başlamıştır.810.1838 senesi bilindiği üzere

rüşdiye mekteplerinin açılmaya başladığı tarihtir. Bu okullarda eğitim ve öğretimin

aksamadan yürümesi ve öğretmenlerin mesleki yeteneklerinin saptanması amacıyla,

görevli memurlarca teftişi söz konusu edilmiştir811 ve Meclis-i Umur-ı Nafia’nın

1839 senesinde hazırlamış olduğu layihada teftiş hizmetlerine değinilmektedir812.

1846 senesinde okulların teftişini yürütecek iki görevli bulunmakta idi. Bunlar;

Mekâtib-i Sıbyan Muinliği ile Mekâtib-i Rüşdiye Muinliği813 idi814. 8 Nisan 1847

809 Baltacı, age., s.58. 810 Kamil Su, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974, s.2. 811 Taymaz, Teftiş, s.12. 812 Su, age., s.53. 813 Muin terimi, müfettiş ile aynı anlamda kullanılmıştır. Teftiş hizmeti görenlere müfettiş denilmektedir. 1862 den sonra muin kelimesi yerini müfettişe bırakmıştır. Bk. Kamil Su “Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi” Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974; Rüşdiye ve sıbyan mekteplerini teftiş etmek üzere 1862 senesinde görevli memurlara müfettiş denilmeye başlanmıştır.bk. Haydar Taymaz, Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982.

351

tarihinde yayımlanan “Sıbyan Mekatibi Hocaları Efendilere İta Olunacak Talimat”

ile mektepleri, teftiş etmek ve hocalara yol göstermek üzere müfettişler

görevlendirilmiştir815. Dolayısıyla 1838 senesinden itibaren teftiş konusundaki

gelişmeler neticesinde, müfettişin görevlendirilmesi 1847 senesinde gerçekleşmiştir.

1869 maarif-i umumiye nizamnamesi ile teftiş işi bakanlığın resmi görevi haline

gelmiştir. Maarif-i umumiye nizamnamesi ile iki teftiş memuriyeti kurulmuş idi.

Bunlardan biri, Rumeli Yakası Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye müfettişliği diğeri

Anadolu Yakası Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye Müfettişliğidir816. 1870’lerde teftiş

vilayetlerde vilayet maarif meclisi üyeleri tarafından görülüyordu817. Bu meclislerde

müfettişler bulunmaktaydı818. Vilayetlerde oluşturulan maarif meclislerinin görevleri

arasında teftişin de yer aldığı anlaşılmaktadır.

Maarif meclisleri okulların teftiş ve geliştirilmesi ile ilgili işlere bakmak, her yıl

vilayetin eğitim bakımından durumunu, bu konuda yapılması gereken işleri maarif

nezaretine bildirmek ile görevli idi819.

1876 tarihli yönetmelikte geçen meclis-i kebir-i maarif üyesi müfettişlerin,

ilkokulları da teftiş eden umumi maarif müfettişleri olduğu anlaşılmaktadır. İlk

zamanlar müfettişler eğitim öğretim ve yönetim görevi yapanlara yardımcı olacak,

yol gösterecek, rehberlik edecek bir memuriyet olarak düşünülmüştü820.

1897 tarihinde teftiş memurları sekiz gruba ayrılmıştır. Her bir dairenin ayrı

müfettişi bulunmakta idi. Buna göre821,

I- Mekâtib-i âliye ve hususiye müfettiş-i umumisi,

II- İki mekâtib-i idadiye müfettişi,

III- Altı erkek mekâtib-i rüşdiye müfettişi,

IV- Üç kız mekâtib-i rüşdiye müfettişi,

V- Sekiz mekâtib-i ibtidâîye müfettişi,

VI- Dört kütüphaneler müfettişi,

814 Kodaman, age., s.49. 815 Su, age., s.2. 816 Kodaman, age., s.49-51. 817 Su, age., s.54. 818 Taymaz, Teftiş, s.12. 819 Su, age., s.4. 820 Su, age., s.55,66. 821 Kodaman, age., 56.

352

VII- Yedi matbaalar müfettişi,

VIII- Bir kütüb ve risaleler vakfiye müfettişi, bulunuyordu.

Köy veya kasabalarda bulunan ibtidâî mekteplerinde yapılan teftiş sırasında ne

gibi sorular sorulduğunu, bir kazaya ait teftiş raporundan anlayabilmekteyiz. Buna

göre teftişin konuları şöyle sıralanabilir822:

a. Okul binası

b. Ders araç gereçleri

c. Hesap bilgileri

d. Mektebin kütüphane ve müzesi

e. Okulun bulunduğu yer

f. Muallimler

g. Muallimin mektebe özen veya önem gösterip göstermediği

h. Muallimin eğitime özen veya önem gösterip göstermediği

i. Köylerde ihtiyar heyetinin eğitim hizmeti

j. Muallimin mektebin gelişmesine katkıları.

Osmanlı Devleti eğitim sisteminde, teftiş, darülmualliminler kurulmadan önce

başlamış, fakat eğitim sistemine, yakın bir zamanda girmiştir. Bu nedenle Osmanlı

Devleti’nde darülmualliminlerde yaygın bir şekilde eğitim verildiği yıllarda modern

anlamda ve köklü bir teftişten söz etmek zordur.

4.1.2.Teftişle İlgili Nizâmnâme ve Talimatnameler

Osmanlı Devleti eğitim sisteminde, teftişle doğrudan ilgili olarak müfettişlerin

1847 senesinden itibaren vazifelendirildiğine değinmiştik. Bunun yanı sıra,

denetimle dolaylı olarak ilgili görevliler oldukça fazladır. Yerine göre kaymakam,

vali, maarif müdürü, maarif meclisi vb. denetim sürecinde rol oynamaktadırlar.

Maarif alanında yapılan teftişlerde görev alan müfettişlerin çeşitleri ile teftiş

birimleri şöyle sıralanabilir:

I- Heyet-i Teftişiye

II- Vilayet Maarif Müfettişleri

822 BOA., MF.HTF., 5-42, 1336.M.15.

353

III- Tedrisat-ı İbtidaiye Müfettişleri

Bu görevlilerle ilgili bilgilere ve talimatname maddelerine aşağıda

değinilmiştir. Teftişle ilgili nizamnamelere geçmeden önce, maarif-i umumiye

nizamnamesinde teftişle ilgili hükümlerin neler olduğu konusuna açıklık getirilebilir.

1869 tarihli ve eğitim tarihimizde temel nitelikteki bu nizamname mektepleri

derecelerine göre ayırmış ve her mekteple ilgili olarak kayıt, dersler, sınavlar gibi

konulara değinmiştir. Hususi mektepler hakkında da bilgiler bulunan nizamnamede,

teftişle ilgili doğrudan bir bölüm bulunmamaktadır. Nizamnamenin dördüncü

bölümü muallimlere dairdir ve burada bir maddenin teftişle ilgili bir hüküm

içerdiğini görmekteyiz. Buna göre, yüz sekseninci maddede “Sıbyan mektebi

muallimlerinin mekatibin nizamat-ı dâhiliyesine muhalif harekette bulunanlar kusur

ve kabahatleinin derecesine göre resmen tevbih ve tekdir olunur ve o mukavele kusur

ve kabahat tekrar eder ve icra olunacak tevbih ve tekdirin tesiri görülmez ise

hizmetlerinden ihraç edilir”823 ifadeleri yer alır. Bu madde öğretmenlerin denetimi

ile ilgilidir. Öğretmenler hakkındaki bu ifadelerde öncelikle uyarı cezasının

uygulandığını görmekteyiz. Uyarıdan sonra kusur ve kabahat devam ettiği takdirde

öğretmen görevden uzaklaştırılmaktadır. Maaştan kesinti gibi ara cezalar henüz

bulunmamaktadır. Teftişle ilgili olarak çıkarılan nizamname ve talimatnamelere

kronolojik olarak aşağıda yer verilmiştir.

4.1.2.1.Rumeli Vilayeti Maarif Müfettişlerinin Görevleri

Rumeli’de maarif müfettişlerinin görevlerine ilişkin talimatname 1891 tarihine

aittir.Bu talimatname yalnız Rumeli’deki eğitimle ilgilidir ve bu bölgede yer alan

vilayetlerde eğitimin teftişi ile görevli kimselerin görev ve sorumlulukları

talimatnamede yer almaktadır.

18 Mayıs 1307 (30 Mayıs 1891) tarihinde “Rumeli Vilayeti Maarif

Müfettişliğinin Görevlerine Dair Talimat” yayınlanmıştır. Talimatname Edirne,

823 Cevad, age., s.505.

354

Selanik, Yanya, Manastır, Kosova ve İşkodra vilayetlerini kapsamaktadır.

Dolayısıyla, Rumeli Maarif Müfettişliği’nin görevi bu vilayetleri içermektedir824.

Talimatnameye göre, müfettiş, maarifi umumiye nizamnamesinin hükümlerini,

emir ve talimatları uygulamaya dikkat edecek, eğitimle ilgili her çeşit gelir ve

giderleri inceleyeceklerdir. Özel ve acil durumları telgraf veya yazı ile maarif

nezaretine bildireceklerdir.

Müfettiş, doğrudan doğruya maarif nezaretinin idaresinde bulunan tüm

mekteplerin teftişi ile ilgilenecek olup, bu mekteplerin idare ve eğitim öğretim

usullerini, resmi programlarını ve özel durumlarını düzenlemeye ve ıslah etmeye

gayret ve dikkat etmek durumundadırlar.

Müfettişin teftiş edeceği daireler arasında maarif meclis ve komisyonları da

bulunmaktadır. Buradaki idare ve muhasebe memurlarının istenilen vasıflara sahip

olup olmadığını da müfettiş inceleyecektir ve gereğini bakanlığa bildirecektir.

Müfettiş, irade-i seniyye ile maarife terk olunan vakıfların gelirlerinin güzel bir

şekilde idare edilmesini sağlayacak, mekteplerin kurulması ve inşası için teşvikte

bulunacaklardır. Darülmuallimin şehadetnamesine sahip ve istenilen vasıflarda

muallimler temin ve istihdam edilmesine dikkat edeceklerdir.

Müfettiş bir yerden başka bir yere gittiğinde görevini yapmak üzere bakanlıktan

aldığı emir doğrultusunda derhal teftişe başlayarak lüzum gördüğü tüm evrak ve

kayıtları inceleyecektir. Müfettiş her vilayetin teftişi son bulduğunda çeşitli puanlar

vererek bunu bakanlığa gönderecektir. Her senenin sonunda tahsil derecesi, mal ve

mülke ilişkin uygulamalar ile gerekli ıslahata ve maarife ilişkin her çeşit gelir,

yardım ve masraflarla ilgili iki mufassal beyanname verecektir825. Talimatnamede

yer alan maddeler göz önüne alındığı zaman müfettişlerin selahiyetlerinin ve çalışma

alanlarının oldukça geniş olduğu görülmektedir. Zira, gerek mâli konularda, gerek

maarif meclisi veya komisyonlarının teftişinde ve gerekse maarifin vakıflara terk

olunan gelirlerinin idare edilmesinde müfettişlerin görev aldıkları anlaşılmaktadır.

4.1.2.2. Vilayet Maarif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri

824 BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21. 825 BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21.

355

Vilayet maarif müdürlerinin görevlerini içeren 1 Kanun-ı evvel 1312 (13 Aralık

1896) tarihli talimatnamede Maarif müdürünün teftişle ilgili vazifelerinin olduğu

görülür826. Talimatnameye göre, maarif müdürleri tüm mekteplerin teftişinden,

talimata ve uyarılara uygun bir şekilde eğitimin yürütülmesinden, vilayet dâhilindeki

kitap ve dergi ile çeşitli evrakların korunmasından, matbaaların nizamname

gereğince çalışmasından ve aksi halde matbaaların uyarılmasından da sorumludur.

Maarif müdürleri, mektepleri aşağıda belirtilen konular bakımından teftiş

etmekteydi:

I- Mekteplerin ruhsatlı olup olmadığı,

II- Eğitimin talimatnameye uygun yapılıp yapılmadığı,

III- Muallimlerin şehadetnameli olup olmadığı,

IV- Kitapların ruhsatnamede belirtilenlerle aynı olup olmadığı,

V- Programdaki ders saatlerine uyulup uyulmadığı.

Eğitim sisteminde orta dereceli okul öğretmenlerinin değerlendirilmeleri

müfettiş raporları ve amirlerin sicil raporlarına göre yapılmaktaydı827.

30 Mart 1920 tarihinde maarif nazırı tüm maarif müdürlüklerine bir yazı

göndermiştir. Yazıda her okul müdürünün senede en az üç defa, her bir muallimin

dersinde bulunmalarını, muallimlerin hal ve hareketleri ile ilmi seviyelerini,

eğitimini, ders anlatmasını ve öğrenciler üzerindeki etkilerini veya disiplinlerini, huy,

karakter ve mizaçlarını, öğrencilerin devamlarına bakıp bakmadığını ve öğrencilere

verdikleri görevleri incelemeleri gerektiğine yer verilmiştir. Bakan, müdürlerin

inceleme ve teftiş sonuçlarını özel bir deftere kaydetmelerini istemiştir828.

Dolayısıyla müdürler teftişte önemli görevler üstlenmişlerdir. Maarif müdürlerinin

teftiş konusundaki görevlerinin öğretmenleri denetlemeye yönelik olduğu ve bilfiil

yürütüldüğü anlaşılmaktadır.

4.1.2.3. Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin

Vezaifi Hakkında Nizamname

826 M.S. (1316), s.136-138. 827 Taymaz, Teftiş, s.90. 828 BOA., MF.HTF, 8-107, 1338.B.10.

356

19 Haziran 1326 (2 Temmuz 1910) tarihinde “Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve

Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin Vezaifi Hakkında Nizamname”

yayınlanmıştır. Nizamname 65 maddeden oluşmaktadır. Buna göre, maarif

müdürü, ibtidâîye mekteplerinde eğitimin nizamname ve talimatname

hükümlerine uygun olarak yürütülmesini sağlamakla görevlidir. İbtidaiye

mekteplerinde ve darülmuallimin-i ibtidâîyelerde eğitim usulünün ıslâhı hakkında

maarif nezaretine teklifte bulunmak maarif müdürünün diğer bir görevidir829.

Nizamnameye göre, maarif müdürü, vali, maarif müfettişi, maarif-i ibtidâîye

müfettişi, maarif müfettiş-i umumileri, kaza kaymakamı ve nahiye müdürünün

teftiş ile ilgili görevleri bulunmaktadır

Teftişle ilgili görevlilerden biri olan maarif müfettişi umumileri, maarif

nezareti tarafından tayin edilmekte olup, belli sayıdadırlar. Tedrisat-ı ibtidâîye

müdürünün başkanlığında bakanlıkta yapılan toplantıda, maarife ilişkin meseleler

görüşülmektedir.

Valilerin eğitimle ilgili iki görevi bulunmaktadır. Biri vilayette hükümeti

temsil etmek, diğeri vilayet maarif meclislerinin başkanlığını yapmaktır. Vali,

vilayete bağlı tüm nahiye ve karyelerde maarif-i ibtidâîye işlerini denetler ve

hükümete ait teftişi yürütür. Darülmuallimin-i ibtidâîyelerin idare meclisi

tarafından her sene düzenlenen raporu maarif müdürü vasıtasıyla vali kabul eder.

Ayrıca vali, maarif nezaretinin hükümet tarafından darülmuallimin-i ibtidâîyeye

ayrılan ödeneği mektebin vergi memuru adına verilmesini emreder.

Vali her sene en az bir defa, tayin edeceği vekil memur ve maarif müfettişi ile

birlikte darülmualliminin müdürü ve vergi memuru da hazır bulunarak mektebin

veznesi ile muhasebesini ve anbardaki mevcudiyeti kontrol ettirir.

Maarif müfettişi de valinin emri altında hareket eder. Vali, aynı zamanda

vilayet dâhilinde bulunan darülmuallimin-i ibtidâîyelerin idare meclislerinin

başkanıdır. İbtidaiye mektepleri muallimlerinin tayini valiye aittir. Fakat maarif

müfettişlerinin de teklif hakkı bulunmaktadır.

Teftişle ilgili olarak diğer bir görevli, maarif-i ibtidâîye müfettişleridir. Bunlar

her sancakta ibtidâîye eğitimine hizmet ederler. Bazı önemli kaza merkezlerinde

829 Düstur, Tertib-i Sâni, C: 2, 1325-1326, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1330.

357

de maarif-i ibtidâîye müfettişliği kurulabilir. Maarif-i ibtidâîye müfettişleri

bulundukları sancaklarda ibtidâîye mekteplerini teftiş etmekle görevlidir. Maarif-

i ibtidâîye müfettişleri darülmuallimin-i ibtidâîyelere kabul olunurlar ve

ehliyetname sınavı komisyonlarının üyesidirler.

Kaza kaymakamları ve nahiye müdürlerinin de mektepleri teftişe yetkileri

bulunmaktadır. Bu görevlilerin teftiş konusu, mülkiye memurları, mektep ve bina

yerleri ile hıfzısıhhaya ilişkin idi.

Her kazada çocukların mektebe devamını denetlemek üzere mektep

encümeni oluşturulmaktadır. Vilayetlerde de vilayet maarif-i ibtidâîye meclisleri

bulunmaktadır. Bu meclise vali başkanlık etmektedir. Başkan vekili vilayet

maarif müfettişidir. Üyeler ise, meclis-i idare-i vilayet tarafından seçilen dört

kişi, darülmuallimin müdürü, iki mekteb-i rüşdiye muallimi, iki mekteb-i

ibtidâîye muallimi, maarif nazırı tarafından seçilen iki maarif müfettişi’dir. Liva

maarif-i ibtidâîye meclisleri ise, mutasarrıfın başkanlığında toplanır. Bu

meclisler, liva idare meclisi tarafından seçilen iki üye ile iki rüşdiye ve iki

ibtidâîye muallimininden oluşmaktadır. Liva maarif müfettişleri ile kaza fahri

maarif vekilleri bu meclisin doğal üyesidirler. Bu meclis senede iki defa birer ay

süreyle toplanmaktadır.

Görüldüğü üzere gerek meslisler, gerek müfettişler ve gerekse idari amirler

tarafından teftiş hizmetleri yürütülmektedir. Doğrudan ve dolaylı olarak teftiş

konusunda görevli bu memurlar vasıtasıyla denetimin çok yönlü olarak yerine

getirildiği anlaşılmaktadır.

4.1.2.4. Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi’nde Teftişle İlgili

Hususlar

Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi 1914 tarihinde yürürlüğe

girmiştir830. Bu nizamnameye göre, maarif-i umumiye nezaretinin merkezi hizmeti

iki kısma ayrılmaktadır. Bunlar,

I- İdare Hizmeti

II- Teftiş Hizmeti’dir.

830 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80 ; Düstur, 2.Tertib, C:6, 1 Teşrinisani 1329-31Teşrin-ievvel 1330, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1334, s.1036.

358

Nizamnameye göre tüm mektepler ile memurlar ve muallimlerin eğitim ve

öğretime ilişkin durumlarını teftiş görevi heyet-i teftişiyeye aittir. Maarif müdürleri

ile vilayet müfettişlerinin teftişle ilgili görevlerini takip ve bunların teftiş raporlarını

incelemek ve görüşlerini ifade etmek üzere heyet-i teftişiye oluşturulmuştur831.

Nizamname teftiş konusunda heyet-i teftişiyenin oluşturulması hususuna yer vermesi

bakımından önem taşımaktadır.

4.1.2.5. Vilayet Maarif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname

1914 senesinde vilayet maarif müfettişlerinin görevlerine ilişkin talimatname

yayınlanmıştır. Talimatname 44 maddeden oluşmaktadır832.

Talimatnameye göre, vilayet maarif müfettişleri doğrudan doğruya maarif-i

umumiye nazırının idaresi altında olup görevleri şöyledir:

I- Eğitimle ilgili kanun ve nizamlar ile talimatname hükümlerinin düzgün bir

şekilde uygulanıp, uygulanmadığını teftiş etmek,

II- Eğitim ve öğretimin, programlara uygun bir şekilde yürütülmesini denetim

altında tutmak.

III- Mecburi eğitimin yürütülmesine, okullar kurulması ve açılmasına çalışmak.

IV- Eğitim ve öğretimi teftiş ve muallimlere yol göstermek ve uyarmak.

V- Mektep binalarının inşaat ve tamiratını ve mekteblerin sağlık durumunu

incelemek.

VI- Vilayet maarif bütçesinin düzenlenmesi sırasında onay vermek.

VII- Mekteplerin genel işleri ile mali işlerini teftiş etmek.

VIII- Maarif nezareti ve vilayetten eğitimle ilgili işlere dair havale edilecek olan

maddeleri incelemek.

IX- Maarif memurlarının ve tüm muallimlerin hal ve hareketlerini teftiş eylemek.

X- Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin görevlerine ilişkin nizamname

hükümlerinin güzel bir şekilde uygulanmasını gözetim altında tutmak.

831 A.g.b. (KND.). 832 BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5; Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul -1330. Metin için bk. Ek-10

359

XI- Tedrisat-ı ibtidâîye meclisleri ile tüm maarif encümenlerinin bütün işlerini

teftiş eylemek833.

Vilayet maarif müfettişlerinin yukarıda belirtilen görevlerini vilayet

merkezlerinde kurulan darülmuallimin ve muallimatları da kapsadığını belirtmek

mümkündür. Talimatnameden anlaşılacağı üzere öğretmen yetiştiren bu

kurumlarda nizamname ve kanun hükümlerine uygun hareket edilip edilmediğini

vilayet maarif müfettişleri kontrol etmektedir. Aynı zamanda programlar, binalar,

bütçe, memur ve muallimler vilayet maarif müfettişlerinin denetimindedir.

Maarif müfettişleri gidecekleri yerlerde en büyük mülkiye memurunu

görerek maarifle ilgili işlere ait meseleler hakkında bilgi alacaklar ve raporlarına

bu bilgileri de ekleyeceklerdir834.

Talimatnameye göre, vilayet maarif müfettişlerinin duruma müdahale etmek

gibi bir görevleri yoktur. Memur ve muallimlere emir veremezler ve işten el

çektirme gibi yetkileri de bulunmamaktadır.

Vilayet maarif müfettişleri önemli ve acil durumlarda tedrisat-ı ibtidâîye

müfettişlerini, ibtidâîye eğitimine ilişkin hususun teftişine sevk eder ve bu

takdirde durumu hemen maarif müdürüne iletir.

Müfettişler lüzum gördükleri resmi evrakları maarif idareleriyle liva

müfettişlerinden talep edebilirler.

Maarif müfettişleri maarif nezaretinin izni olmadıkça hiçbir eseri veya dersi

mekteplere tavsiye edemezler. Talimatnameye göre, müfettişler yaptıkları teftiş

hakkında her sene haziran ayı sonuna kadar bir plan düzenler ve bakanlığa

sunarlar. Bakanlıkça bu planlar incelenerek düzenlenir ve onaylanır.

Talimatnamede teftişin uygulanışına da yer verilir. Buna göre, müfettişler

mekteplere habersiz bir şekilde gitmekte ve teftişlerini kayıt altına almaktadırlar.

Görev yerlerinde resmi işlemler dışında memur ve muallimlerle görüşmeleri

yasaktır. Müfettişler teftişle ilgili meselelerde memur ve muallimlere sözlü veya

yazılı sorgulama yapabilmektedirler.

Müfettişler, teftiş görevine en uygun bir zamanda başlayarak, senede en az

dokuz ay memur oldukları yeri teftiş etmektedirler. Müfettişler hiçbir yerde 15

833 A.g.b. 834 A.g.b.

360

günden fazla kalamazlar. Bu süreden fazla kalınması mecbur olan durumlarda, bu

durumun sebebini bakanlığa bildirmeleri ve izin almaları gerekmektedir.

Memurlar ve muallimlerden biri aleyhinde şikâyet olduğu takdirde müfettiş

konuyla ilgili olarak inceleme yapabilmekte ve şikâyette bulunan kişiden de

açıklama yapmasını istemektedir. Ceza verilmesi gerekiyorsa durum bakanlığa

bildirilecektir.

Müfettiş bir memurla ilgili yaptığı inceleme sonrasında memur aleyhinde bir

suç isnat ediliyorsa bu durumu memura söyleyecek olup, memurdan yazılı

savunma isteyecektir. Bu savunmadan sonra ki durumu gözledikten sonra,

müfettiş ayrıca bir sual evrakı düzenleyecek ve aynı şekilde memura tebliğ

edecek, ardından savunmasını isteyecektir.

Müfettiş sorgulama sırasında şahit dinlenilmesine gerek görürse her şahidi

ayrı ayrı dinleyip, gerçeği ortaya çıkarmak için sorular yöneltecek, şahitlerin

ifadelerini aynen kaydedecektir. Müfettişler sorgu evrakını bakanlığa vermekle

işleri bitmemektedir. Aynı zamanda tarafsız bir şekilde sorgunun içeriğine ilişkin

bir fezleke kaleme almak zorundadırlar.

Müfettişler teftiş ettikleri devlet daireleri arasında bulunan idadi ve sultani

mektepleri ile darülmualliminleri senede en az ikişer defa teftiş ederler. Bir

önceki teftişe oranla gördüğü farkı, mektebin düzeni, nasıl eğitim verildiği,

öğrencilerin bilgi düzeyleri ve genel durum, idareci ve muallimlerin liyakatı ve

kabiliyetleri, görevlerine verdikleri önem, ders araç gereçlerini koruyup

korumadıkları, demir baş ve ambar defterlerinin, sınav cetvellerinin, öğrenci

sicillerinin düzeni, talimat hükümlerine uygun olup olmadığı hakkında bir rapor

düzenler ve bu raporu bakanlığa gönderir. Gözlemlerinin sonucunu numara ve

tarih vermek suretiyle mektebin teftiş defterine imzalayarak kaydeder.

Memur veya muallimler arasında bazı sorunlar ve uyuşmazlıklar

çıkabilmektedir. Bu tür sorunları, maarif müfettişleri bakanlık ve vilayetten

alacakları emir üzerine inceler ve bunlara dair şikâyetleri araştırır. İnceleme

sonucunu, düzenleyeceği rapora kayederek bakanlığa bildirir.

Müfettişler okullarda, sınıflara ve okuma salonlarına girerler. Öğretmenelerin

takip ettikleri eğitim öğretim usulünü dinlerler ve öğrencilerin edindikleri bilgi ve

uygulamaları incelerler.

361

Müfettişler sınav esnasında sınıfta bulunup, soru yöneltebilme hakkına

sahiptir. Fakat puan veremezler. Uygunsuz bir durumla karşılaştığında ise, bunu

derhal maarif veya okul müdürüne bildirir. Bakanlığı da durumdan haberdar

ederler.

Vilayet müfettişleri tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin faaliyetlerini teftiş ve

tetkik ederek hakkıyla çalışmayanlar veya yeterli görülmeyenlerler hakkında

vilayetin dikkatini çekerler.

Müfettişler okullarda resmi program haricinde eğitim öğretim yapıldığını veya

bakanlıkça yasaklanmış bir eserin okutulduğunu gördükleri takdirde bu duruma

derhal engel olurlar ve durumu rapor şeklinde bakanlığa bildirirler.

Müfettişler her teftiş için birer ve bir aylık teftişatını içeren her ay sonunda

ayrıca rapor hazırlayacaktır. Bundan başka sene sonunda bir senelik teftiş

bilgisinden ortaya çıkan sonucu içeren genel bir rapor hazırlamak

durumundadırlar. Raporlar müfettişler tarafından doğrudan bakanlığa

gönderilmekte, birer sureti vilayette kalmaktadır.

Müfettişler ders yılı sonunda ilk ve orta dereceli okulların ders programları ve

kitapları üzerinde ne gibi düzenlemelere gerek olduğunu okulların derecelerine

göre ayrı ayrı rapor etmekte ve bakanlığa bildirmektedirler.

Talimatnameye göre, maarif müfettişlerinin tutmaya mecbur oldukları defter

ve evraklar şunlardır:

Tebligat-ı umumiye muhtıra defteri (bu deftere müfettişlerin vazifelerine

taallik eden bilumum tebligatın içeriği yazılır)

Müfettişliğe gelen tüm yazıların asılları ( tarih ve numara sırasıyla)

Müfettişin yazacağı tüm yazılar (tarih ve numara sırasıyla)835.

Vilayet maarif müfettişlerinin denetim konusunda doğrudan görev aldıkları

görülmektedir. Bu talimatnamede öğretmen yetiştiren kurumların senede iki defa

teftiş edildikleri de anlaşılmaktadır. Vilayet maarif müfettişlerinin her konuda

yalnızca raporlar hazırladıkları ve bu raporları üstlerine verdikleri sonucu

çıkmaktadır. Fakat raporda geçen hususlarla ilgili müdahale etmek gibi bir

selahiyetleri bulunmamaktadır.

835BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5; Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul -1330.

362

4.1.2.6. Teftiş Layihaları Hakkında Talimat

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarda yürütülen denetim ve teftiş

uygulamaları sonucu darülmuallimin ile ilgili teftiş raporları maarif müdürlerince

tasnif edilmekteydi. Teftiş lâyihaları hakkında talimat, daha çok tutulacak raporlarda

dikkat edilmesi gereken hususlara yer vermekteydi.

1916 senesinde “Teftiş Lâyihaları Hakkında Talimat” yayınlanmıştır.

Talimatnameye göre maarif müdürleri, teftiş raporlarını alttaki belirtilen maddelere

göre ayrı ayrı düzenlemekteydi836.

Darülmuallimin ve Mekâtib-i ibtidâîyeye ait olanlar.

Mekâtib-i idadiyeye ve sultaniyeye ait olanlar.

İstatistiklere ait olanlar.

Coğrafya ile tarih ve insani bilimlere ait olanlar.

Eski eserler ve kütüphanelere ait olanlar.

Talimatnameye göre raporların sayfa boyutu 23x34 olacak, hangi sene ve

kısmı içerdiği belirtilecek, raporların birer nüshaları mahallerinde kalacak,

raporlar bakanlığa ulaştıkça doğruca heyeti teftişiye’ye verilecekti. Heyet-i

teftişiye bunların talimatname hükümlerine göre düzenlenip düzenlenmediği

inceleyecek, teftiş olunan yerleri özel bir deftere kaydedecekti.

Vilayetlerde eğitimle ilgili teftiş işlerini vilayet maarif müfettişleri

yürütmekteydi.

İstanbul vilayeti maarif müfettişlerinin teftiş raporlarının birer sureti maarif

müdüründe kalmaktaydı. Bunlarla ilgili olarak yapılan muamelenin ardından

maarif müdürleri, görüşlerini bu raporlara ilave ederek bakanlığa

göndereceklerdi.

Teftiş Yapılan Maddeler Şöyledir:

İdare ve bilgi

Mektepte sağlık durumu

Eğitim öğretim ve ders araç gereçleri

Talim ve irşad

836 BOA., MF.HTF, 3-149, 1334.N.9.

363

Tahkikat

İstatistik, coğrafya, kütüphane ve eski eserler

Talimatnameye göre teftiş yapılmasını gerektiren hususlar şunlardır.

Teftiş raporlarının düzenlenmesi.

Teftiş raporlarının tetkiki.

Teftiş raporları üzerine yapılan icraatlar.

Teftişe ait talimatname ve nizamnameler hükümlerinin uygulanıp

uygulanmadığın takibi.

Memurların teftişi.

Tâlimatname, yürütülecek teftişlerle ilgili ayrıntılara yer vermektedir ve teftişin

yalnız ders ile sınırlı olmadığı birçok bakımdan bir okulda denetimin yapılabileceğini

göstermektedir.

4.1.2.7.İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname

İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname 1922 senesinde

yürürlüğe girmiştir837. Talimatnameye göre, müfettişler memur bulundukları liva

veya kaza maarif encümeninin üyesidirler. Müfettişler, vilayet maarif müdürü veya

eşdeğer görevdeki maarif memuruna tabidirler. Müfettişler maarif müdürleriyle

iletişim halindedirler. Müfettişlerin görevi teftiş, tahkik ile talim ve irşat olmak üzere

üç başlıkta toplanmıştır. Müfettişler memur oldukları liva ve kazayı köy köy gezerek

her karyenin nüfusuna göre burada kaç dershaneli mektebin mevcut olması lazım

geleceğini, maarif müdüriyetine bildireceklerdir. Müfettişlerin muallimlere yol

göstermek üzere görevleri de vardır. Derslerde ve sınavlarda zaman zaman hazır

bulunarak usul-ı talim ve terbiye hakkında gördükleri eksikliklere dair muallimlere

bilgi verip ve yol göstereceklerdir.

Talimatnameden anlaşılacağı üzere, müfettişlerin rehberlik görevi

belirginleşmeye başlamıştı. Müfettişlerin muallimlere yol gösterici nitelikteki

837 Su, age., s.220-228.

364

görevleri, günümüzdeki teftiş anlayışına uygun ve modern bir usûl olarak

değerlendirilebilir.

4.1.2.8.Maarif Müfettişleri Talimatnamesi

Maarif Müfettişleri Talimatnamesi 1923 tarihinde yayınlanmıştır838.Buna göre

maarif heyet-i teftişiyesi, terbiye ve tedrisata, milli harsa, sanayi-i nefiseye, asar-ı

atikaya velhasıl maarif-i umumiyeye ait hususları teftiş ile mükellef ve doğrudan

doğruya bakanlığa bağlı olmak üzere bir müdür ve on müfettişten oluşmaktadır.

Müfettişler, maarif vekâletince belirlenecek yerlerde görev yapacaklardı ve maarif

müfettişleri kanun ve nizamların maarif-i umumiye ile ilgili tüm hükümlerine ait

işlerin uygulanmasıyla beraber, vekâlet tarafından kendilerine emir ve havale olunan

maddeleri teftiş ve tahkik edeceklerdi. Vilayet ve livalarda vekâlete bağlı tüm resmi

ve hususi mektepler, umumi kütüphaneler, sanayi-i nefise sergileri maarif

müfettişlerinin teftiş sahasına dâhildi. Müfettişler doğrudan doğruya vekâlet namına

vazife görmekte olup, maarif müfettişlerinin görevleri şöyledir.

Maarif ve mektep idarelerinin her türlü ilmi ve idari uygulamaları,

Maarif-i umumiyeye ve mekteplere ait istatistik cetvellerinin tertip ve

tanziminde dikkat ve itina göstermek,

Maarif hizmetlerinin ve vilayet ile liva bütçelerinde bahsedilen

maddelerin uygulanması,

Mekteplerde eğitim öğretimin fenn-i terbiye esaslarına ve programlara

uygun yapılması,

Mekteplerde sağlık koşullarına uyulup uyulmadığına dikkat etmek,

Ders araç gereç ve demirbaş eşyanın korunması,

Maarif ve mektep idarelerinin hesap işleri ile ambar ve depolara ait

kayıt ve defterlerin düzenli bir şekilde tutulması,

Öğrenci sicilleri ile sınav cetvellerinin talimatname hükümlerine uygun

olup olmadığı,

Yatılı mekteplerde öğrencilerin yiyecek ve giyeceklerine verilen önem,

838 Su, age., s.101-108.

365

Mecburi eğitimin uygulanmasına mani olan sebebleri ve bu sebeplerin

kaldırılmasına yönelik harcanan mesainin derecesi,

Öğrencilerin mektep içinde ve dışındaki düzen ve terbiyesi,

Mekteplerde inzibat işleri,

Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin vazifelerine ilişkin talimatname

hükümlerinin uygulanması,

Vekâletçe verilen emirlerin uygulanması,

Maarif veya mektep idarelerince yardım toplanmasında ve bunların

harcanmasında kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediği

Müfettişler her mektepte ders esnasında sınıfa girip, muallimlerin takip

ettikleri usul-ı tedrisi ve öğrencilerin ilmi seviyelerini inceleyebilirler.

Maarif müfettişleri sınavlara da girmek suretiyle öğrenciye soru

yöneltebilirler. Fakat not verme gibi bir yetkileri yoktur.

Talimatnamede teftişin nasıl uygulanacağına ilişkin ayrıntılara da yer

verilmiştir.

Buna göre, müfettişler senede en az sekiz ay memur oldukları yeri devir ve teftiş

etmek mecburiyetindeydiler. Müfettişler, maarif vekâletine bağlı memur ve

muallimlerden değiştirilmesi gerekenleri vekâlete bildirecekleri gibi mahallin en

büyük mülkiye memuruna da bilgi vereceklerdi. Memur ve muallimlerden biri cezayı

gerektirecek bir fiil işlediği zaman, müfettiş derhal tahkikata başlamakta ve durumu

maarif vekâletine bildirmektedir. Müfettiş teftiş sırasında aleyhindeki şikâyetler için

memurdan yazılı savunma isteyecekti. Bir önceki talimatnamede de yer aldığı üzere,

müfettişler sultani ve idadi mektepleri ile darülmuallimin ve muallimatları senede en

az ikişer defa teftiş ederek, önceki yaptığı teftişe oranla ortaya çıkan farkları

mektebin teftiş defterine kaydedeceklerdi839.

Eğitim tarihimiz ve yukarıda yer verilen nizamnameler ve talimatlara

baktığımızda II. Meşrutiyet döneminde heyet-i teftişiyenin teftişle ilgili tüm

konularda yetkili organ olduğu görülür. Okullar, öğretmenler ve eğitim öğretimin

işleyişi ile ilgili denetim görevi heyet-i teftişiyeye aittir. Bu kurum günümüzde teftiş

kurulu ile benzerlik arz eder. Maarif müfettişlerinin ise, doğrudan ders ve okul teftişi

839 Su, age., s.101-108.

366

ile görevlendirildikleri görülür. Maarif müdürleri de müfettişlerin kendilerine

getirdiği raporları tanzim ve konularına göre tasnif etmektedirler. Teftiş yalnız okul

ve okulda derslerin işleyişini denetlemekle sınırlı tutulmamıştır. İdare, sağlık,

kütüphane, eski eserler ve istatistik gibi çeşitli konular da denetim kapsamındadır.

Vilayetlerde görevlendirilen maarif müfettişleri, tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinin

vazifelerini yerine getirip getirmediklerini de gözlemlemektedirler. Dolayısıyla

teftişle ilgili görev alanları hiyerarşik olarak heyet-i teftişiye, vilayet maarif

müfettişleri ve tedrisat-ı ibtidâîye müfetişleri şeklinde sıralamak mümkündür.

4.2. DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN

TEFTİŞ UYGULAMALARI

İdadiler ve darülmualliminler maarif müdürleri ve vilayet müfettişleri tarafından

teftiş edilmekte idi840. Müfettiş okul ve öğretmenler hakkında görüşlerini rapor

halinde belirtiyordu. Aynı zamanda derslerin işleyişi ve özellikle yeni usulün

yaygınlaştırılması konusuna önem verilmişti. Müfettiş, öğretmenlerin mezun

oldukları okulu da göz önüne almak suretiyle, genelde muallimin darülmuallimin

mezunu olup olmadığını raporunda ifade ediyordu.

Müfettişler diğer mekteplerde olduğu gibi, öğretmen yetiştiren kurumlarda da

teftiş yapmaktaydı ve darülmualliminlere teftiş için olağan durumlarda gidebildikleri

gibi, herhangi bir şikâyet durumunda da teftiş yapmaları söz konusu olmaktaydı.

Müfettiş öncelikle okulun genel durumu ile ilgili bilgileri kayıt etmektei ve bunlar

arasında okulun fiziksel koşulları, öğrenci ve muallimlerin durumları geliyordu.

Şikâyet durumunda yapılan teftişlerde ise, konuyla ilgili gerek öğrenciler gerek

muallimler sorguya alınmakta ve olaylar ayrıntılı ve derinlemesine bir şekilde sebep

ve sonuçlarıyla birlikte değerlendirilmektedir.

4.2.1. İstanbul Darülmuallimini’nde Uygulanan Teftişler

Darülmuallimin’in idaresi nizamname ve talimatname hükümleri ile

belirlenmişti ve bu hükümlere memur, öğrenci, muallim ve idarecilerin uyması

840 Kodaman, age., s.54.

367

gerekmekteydi. Nizamname maddelerine aykırı davrananlar hakkında işlem yapıldığı

arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.

Örneğin, 1314 (1898) tarihli bir hadise darülmuallimin’de nizamname

hükümlerine uyulup uyulmadığını göstermesi bakımından önemlidir.

Darülmuallimin müdür muavini bir öğrenciyi idadi şehadetnamesi olmaksızın

mektebe kaydettiği gerekçesiyle görevinden azl edilmişti. Darülmuallimin-i Âliye 1.

sınıf öğrencilerinden Osman Bahri Efendi’nin idadi mektebi şehadetnamesi

bulunmuyordu fakat buna rağmen darülmuallimine kabul edilmişti. Bu nedenle

mektebe gidilerek incelemelerde bulunulmuştur. Osman Bahri Efendi’nin derslere

başladıktan sonra 396 numara ile kayıt olduğu anlaşılmıştır. Müdür muavini, öğrenci

Osman Bahri Efendi’nin İstanbul İdadi Mektebi şehadetnamesini gösterdiğini ifade

etmiştir. Kayıt defterine bakıldığında ise, öğrencinin İstanbul vilayetine kayıtlı

olduğu görülmüş, fakat öğrencinin kimliği hakkında herhangi bir kayda

rastlanılmamıştır. Öğrencinin, 6 Haziran 1314 (18 Haziran 1898) tarihinden sonra

mektebe devam etmediği de anlaşılmıştır. Bu nedenle öncelikle Osman Bahri

Efendi’nin İstanbul İdadisi’nden şehadetname alıp almadığı ile nereli olduğu ve kaç

yaşında bulunduğu tespit edilmeye çalışılılmıştır.

Konuyla ilgili olarak, 23 Haziran 1314 (5 Temmuz 1898) tarihinde,

Darülmuallimin Müdür Muavini Alaaddin Efendi’nin belirlenen bir vakitte maarif

meclisine gelmesi istenmiştir. Konuyu maarif meclisi üyelerinden Hüseyin Şerif

Efendi ile Rafet ve Başkatib Halil Efendiler ve Edib Beyler takip etmiştir. Alaaddin

Bey’in vazifesini fevri yaptığı belirtilmiş ve hakkı olmadığı halde bir öğrenciyi

kaydettiği anlaşılmıştır. Yapılan incelemelerden, Osman Bahri Efendi, İstanbul İdadi

Mektebi mezunu Osman Şerif Efendi ismindeki birinin şehadetnamesini kullanmak

suretiyle darülmuallimin’e kayıt olmuştur. Bunların ardından Alaaddin Bey’in

memuriyetine cevaz verilmeyerek maarif meclisi’nden verilen mazbatada azl

edilmesi ve yerine Siroz Mektebi İdadisi müdürü Sadık Efendi’nin tayini

kararlaştırılmıştır. Alaaddin Bey bu kararın üzerine, dilekçe vererek, maddi ve

manevi hatasını kabul ederek vicdanının rahatsız olduğunu ifade etmiştir. Yeniden

bir memuriyete girme isteğini belirtmiştir. Buna ilişkin cevabi yazıda müdür

368

muavininin azline neden olan sebepten berat etmedikçe başka bir memuriyete

atanamayacağı dile getirilmiştir841.

Darülmualliminde, eğitimin işleyişi sırasında yaşanan usulsüzlükle maarif

meclisinin ilgilendiği bu örnek olayda görülmektedir. Maarif meclisinin üyeleri

konuyu incelemiş, araştırmış ve soruşturmuş, alınan karar da bu mecliste

düzenlenmiştir. Ayrıca, öğrenci adayının başka bir öğrencinin şehadetnamesini

kullanmak suretiyle darülmuallimine girmek istemesi, eğitim tarihimizde

öğrencilerin yapabileceği, evrakta sahteciliğe bir örnek teşkil etmesi bakımından

kaydadeğerdir.

Darülmualliminde muallimlerin değerlendirilmesi yapılmaktadır. Muallimlerin

derse giriş ve çıkışları, ders verişleri vb. hususlara dikkat edilmektedir. Bu konularla

ilgili olarak yapılan şikâyetler de dikkate alınmaktadır. Darülmualliminde görevli bir

öğretmen hakkında geniş bir inceleme yapılmıştır. Bu incelemeler, 1314 (1898)

senesinde başlayıp, 1315 (1899) senesi sonlarına kadar devam etmiştir. Konuyla

ilgili olarak yaklaşık on beş civarında yazışma olmuş ve bu yazışmalar yaklaşık bir

sene sürmüştür.

Hakkındaki şikayetler nedeniyle incelemesi yapılan kişi darülmuallimin-i

ibtidâîye şubesi tarih ve coğrafya hocası olan Enver Efendi idi. Enver Efendi aynı

zamanda Şurayı Devlet Reisliğine gönderdiği yazısından anlaşıldığı üzere daha önce

idadiye mektebi müfettişliği de yapmıştır. Enver Efendi 1314 (1898) tarihli yazısında

on üç seneden beri darülmuallimin’de tarih ve coğrafya derslerine girdiğinden

bahsetmiştir. Fakat üç seneden beri de ücretinde kesintiler yapılmakta olduğunu dile

getirmiştir842.

Darülmuallimin öğrencilerinden otuza yakını darülmuallimin müdüriyetine 1

Mayıs 1315 (13 Mayıs 1899) tarihinde dilekçe vermişlerdir. Bu dilekçeye imza

atanlar arasında Samsun, Tokat, Rodos, Ordu, Konya, Afyon, Koçhisar ve Denizli’li

öğrenciler bulunmaktadır. Dilekçeye göre öğrenciler darülmuallimin-i ibtidâîye

birinci sınıfında okumaktadırlar. Öğrenciler darülmualliminde öğrenim gördükleri

tüm derslerin programının düzgün bir şekilde işlediğinden ve derslerin muntazaman

yürüdüğünden bahsetmişler ve bundan dolayı şükranlarını ifade eden bir giriş

841 BOA., ŞD., 215-25, 1316.R.23. 842 BOA.,ŞD., 216-13, 1317.12.17.

369

yapmışlardır. Daha sonra, yalnız iki dersten istedikleri şekilde faydalanamadıklarını

eklemişlerdir. Öğrenciler, okul açıldığından beri tarih ve coğrafya dersinden sekiz-

on ders okudukları halde (hiçbir ders ile kıyaslanmayacak derecede) bu derslerden

istifade edemediklerini belirtmişlerdir. Öğrencilere göre, maarifin öğrencilerden,

öğrencilerin okuldan beklediği verim bu yüzden elde edilemeyecektir. Öğrenciler

darülmuallimin müdüriyetine verdikleri dilekçenin onaylanarak bakanlığa gitmesini

de istemektedirler. Tarih ve coğrafya muallimi Enver Efendi’nin eğitim ve öğretim

yerine hayat hikâyesini anlattığını ifade eden öğrenciler bu yüzden kafalarının

karıştığını iddia etmişlerdir. Öğrenciler, tarih ve coğrafya gibi önemli bir dersin bu

şekilde geçmemesi için hocanın değiştirilmesini talep etmişlerdir. Bununla ilgili yazı

darülmuallimin müdüriyetinden bakanlığa ulaştırılmıştır. İnceleme yapmak üzere

darülmuallimin’e İlyas Bey ve Şükrü Efendi gelmişlerdir. Öğrenciler tarih ve

coğrafya hocalarına karşı adeta ağız birliği etmişler ve hocalarının dersle ilgili kitabı

sınıfta okutturduğundan söz etmişlerdir. Okunan yerin ezberletildiği ve diğer derste

bir iki soru sorulduğu ve bu şekilde geçen derslerden yararlanılamadıklarını

söylemişlerdir843.

Öğrencilerin düzenledikleri bu şikâyet dilekçesinden darülmuallimindeki

derslerin işleyişi ve muallimler ile öğrenciler hakkında bir kanaat elde etmek

mümkündür. Öncelikle öğrencilerin belli bir kültürel seviyede oldukları

anlaşılmaktadır. Zira, ancak belli bir seviyede ve ideal sahibi öğrenciler dersin

işleyişi ve hocanın dersi nasıl idare ettiği ile ilgilenirler. Öyle anlaşılıyor ki tarih ve

coğrafya muallimi, öğretim metotlarını sınıfta iyi bir şekilde uygulayamamaktadır.

Öğrencilerin ezbere karşı olan tutumları dikkat çekmektedir. Öğrencilerin derslerden

fayda sağlamak, bir şeyler öğrenmek hevesinde oldukları da görülür. Hatta

öğrencilerin hocayı denetlediği sonucu da çıkartılabilir. Dolayısıyla denetimin resmi

boyutu müfettiş ve maarif müdürleri gibi görevliler tarafından icra edilirken,

öğrencilerin de öğretmenlerini gayr-ı resmi olarak denetleyebildikleri ifade edilebilir.

Darülmuallimin öğrencileri tarih ve coğrafya öğretmeni olan Enver Efendi ile

herhangi bir problemleri olmadığı halde böyle bir dilekçe yazdılar ise bu durum

öğrencilerin derse verdikleri ehemmiyeti ve eğitim konusundaki ciddiyetlerini

843 BOA.,ŞD., 216-13, 1317.12.17.

370

göstermeye yeterlidir. Günümüze baktığımız zaman, istisnalar olmak kaydıyla, okula

devam eden öğrencilerin herhangi bir dersi boş geçtiği zaman bundan üzüntü

duymak yerine memnun oldukları söylenebilir. Darülmuallimin öğrencilerinin bu

davranışı takdire şayan bir hareket olarak nitelendirilebilir. Öğrenciler tarafından

yazılan dilekçede ifadeler oldukça düzgündür. Dilekçede öğrenciler isteklerini güzel

bir dille anlatmışlardır. Öncelikle darülmualliminde derslerin ve programın güzel bir

şekilde yürüdüğünü ifade etmişler, dolayısıyla dilekçeye güzel bir başlangıç

yapmışlardır. Öğrencilerin toplu halde hareket etmeleri de önemlidir. Yazılan

dilekçeye öğrencilerin çoğu (mevcut 40 kişiden otuzu ) imza koymuştur. Aslında bu

durum öğrencilerin cesareti açısından da önemlidir. Aksi bir durum olur da,

öğretmen görevine devam ederse, bu öğrencilere öğretmenin kötü muamelede

bulunabileceği düşünülebilir. Konuyla ilgili bir diğer nokta da, öğrencilerin dersin

işlenişine itiraz etmeleridir. Bu durum öğrencilerin bilinçli olduğunu gösterir.

Günümüzde öğrencilerin daha çok not kaygısı ile eğitimlerine devam ettikleri

görülmektedir. Fakat derslerden elde edilecek deneyim, görgü, bilgi ve tecrübe de

oldukça önemlidir.

11 Mayıs 1315 (23 Mayıs 1899) tarihinde Darülmuallimin tarih ve coğrafya

öğretmeni olan Enver Efendi’ye maarif meclisinden yazı gönderilmiştir. Bu yazıda

Enver Efendi’nin belirlenen bir günde maarif meclisinde hazır bulunması istenmiştir.

21 Mayıs 1315 (2 Haziran 1899) tarihinde Enver Efendi şura-yı devlet riyasetinde

hakkındaki iddialara cevap vermiştir. Enver Efendi, coğrafya dersinde öğrencilerden

harita ve defterlerini getirmelerini tenbih ettiği halde, öğrencilerin getirmediklerini

ifade etmiştir. Enver Efendi aynı zamanda Mahmudiye Rüşdiye Mektebi’nde de tarih

ve coğrafya derslerine girmekteydi ve ifadelerinin büyük bir kısmını da bu okula

ayırmıştır. Darülmuallimin’de öğrencilerin, idarenin teşviki ile kendisini şikâyet

ettiğine değinmiştir. Konuyla ilgili olarak darülmuallimin müfettişi 23 Mayıs 1315 (4

Haziran 1899) tarihinde meclis-i kebir-i maarif başkanlığına bir yazı göndermiştir.

Yazıda, Enver Efendinin öğretmenlik mesleğine uygun olmayan davranışları olduğu

ve okulun huzurunu ihlal ettiği belirtilmiştir. Derslerinde meclis-i kebir-i maarif

aleyhinde sözler söylediğini ifade ederek, öğrencileri de tahrik ederek idareye karşı

371

kışkırtmaya çalıştığı yazılmıştır. Böyle bir öğretmenin ders okutmasına daha fazla

müsaade edilmemesi gereği de yazıya eklenmiştir844.

Darülmuallimin’de incelemelerde bulunan maarif meclisi üyeleri aynı zamanda

Darülmuallimin birinci ve ikinci sınıfından ikişer öğrenciyi çağırarak ifadelerine

başvurmuştur. Enver Efendi’nin doğrudan meclis aleyhinde açıklama yapıp

yapmadığı anlaşılamamıştır. Ancak derslerinde Enver Efendi’nin hiçbir zaman ders

anlatmadığı ortaya çıkmıştır. 10 Temmuz 1315’te (22 Temmuz 1899) maarif

nazırının, şura-yı devlet başkanlığına gönderdiği yazıda Enver Efendi’nin görevinden

azl edildiği belirtilmiştir845.

Darülmualliminde teftiş uygulamaları örneklerinde maarif işlerinin idaresi veya

yürütülmesine ilişkin bazı ayrıntılar da görülmektedir. Bunlardan biri de maarif

müfettişliğinin, darülmuallimin müdürlüğünden statü olarak daha yüksek olmasının

anlaşılması ile ilgilir. Buna ilişkin ayrıntılar aşağıdaki örnek olaydan anlaşılmaktadır.

Aydın valisinin, maarif nazırlığına 1328 (1912) senesinde yazdığı yazıda,

darülmuallimin müdürünün maarif müfettişliğine atanması konusu yer almaktadır.

Buna göre, on bir seneden beri eğitime hizmet eden ve bu sürenin yedi senesinde

İstanbul ve İzmir idadilerinde görev yapan Rahmi Efendi dört senedir de

darülmuallimin müdürlüğünü yürütmektedir. Darülmuallimin açıldıktan sonra bu

göreve getirilen Rahmi Efendi, darülmuallimin-i âliye’den birincilikle mezun olmuş

ve Fransızca ve Rumca’yı bilmektedir. Rahmi Efendi, Aydın ve Bursa vilayetleri

maarif müfettişliği görevine tayinini istemiştir. Maarif müdürüyetinden onaylanan

Rahmi Efendi’nin dilekçesi bakanlığa gönderilmiştir846. Burada tayinlerin nasıl

yapıldığı, yazışmaların kimlerle yürütüldüğü de anlaşılmaktadır. Darülmuallimin

müdürlüğüne liyakatlı öğretmenlerin getirildiği görülmüştür. Zira darülmuallimin

kurulduktan sonra bu müdürlüğe getirilen ve dört sene bu görevi yürüten Rahmi

Efendi, iki dil bilmektedir ve birincilikle okulundan mezun olmuştur.

Teftiş yalnız olağanüstü durumlarda ve bir şikayet olması halinde

yapılmamaktadır. Yukarıda değindiğimiz gibi müfettiş, darülmualliminde olağan

olarak yürüttüğü teftiş sonucunda herhangi bir olumsuz duruma rastlamasa dahi bu,

844 BOA., ŞD., 216-13, 1317.12.17. 845 BOA., ŞD., 216-13, 1317.12.17. 846 BOA., MF.ALY., 36-110, 1331.Ra.29.

372

durumu raporuna yazmaktadır. Örnek olması açısından bu doğrultudaki bir teftişe


İstanbul Darülmuallimininde 20 Teşrin-i evvel Perşembe günü 1330 (2

Kasım 1914) senesinde müfettiş teftişte bulunmuştur. Müfettişin raporuna göre,

darülmuallimin’de tüm muallimler derslerine zamanında girip çıkmaktadır ve

memurlar da vazifeleri başındadırlar847. Darülmualliminde yürütülen teftişlerde

olumlu sonuçlanan ve herhangi bir sorunun görülmediği raporlar bu şekildedir. Fakat

darülmualliminin idari işleyişi ve denetimi ile ilgili hususları daha iyi

yansıtacağından yola çıkılarak, burada olumsuz veya olağanüstü durumlarda yapılan

teftiş uygulamalarına yer vermek uygun olacaktır. Darülmuallimin veya

darülmuallimatta yaşanan çeşitli sorunların nelerden kaynaklandığı ve bu sorunlara

nasıl çözüm bulunduğu bu bakımdan önemlidir. Bununla ilgili bir diğer örnek

aşağıda verilmiştir.

İstanbul Darülmuallimini’ndede öğrencilerin bazıları asayişi bozmakta ve

öğretmenlerine gereken saygıyı göstermemekteydiler. Bu durumu haber alan maarif

nezareti 1896 tarihinde darülmuallimin müdürlüğüne bir yazı göndermiştir. Bu

yazıya göre, darülmuallimin öğrencilerinden bazıları ders esnasında öğretmenlerine

göstermesi gereken edep ve hürmet ile uyması gerekli kurallar konusunda kusur

işlemektedir. Bunun bir örneği de Fransızca dersinde görülmüştür. Bu durum terbiye

dışı olduğundan buna kalkışanların tespit edilmesi amacıyla meclis üyesi Şükrü

Efendi gönderilmiş ve gereğinin yapılması istenmiştir848

Darülmualliminde öğrenciler kadar muallim ve idarecilerle ilgili sıkıntılar da

ortaya çıkabilmekteydi. Bu durumda cezai yaptırımlar devreye girebilmektedir.

Teftiş sırasında görevinde hata ve kusuru görülenlerin azl edilmesi veya diğer

cezalardan birinin verilmesi söz konusu olmaktadır.

Darülmuallimin eski müdürü çeşitli konularda suçlu bulunarak kendisine

maaşından kesinti cezası verilmiştir. Buna göre, eski müdürün sorgulaması yapılarak,

nakliye masrafı ile ilgili meblağı uzun süre alıkoyması nedeniyle vazifesinde kusur

847 BOA., MF.HTF., 1-75, 1332.M.7. 848 BOA., MF.MKT., 342-14, 1312.Ca.27.

373

işlediği anlaşılmış ve ceza kanunun 102. maddesi gereğince kendisine dört lira nakdi

para cezası verilmiştir.849.

Müfettişler muallimleri denetlemekteydiler ve bu denetleme sırasında usul ve

kaidelere aykırı davrananlar rapor edilmekteydi.

Müfettiş Enver Efendi 1890 senesinde darülmuallimin hocalarından bazılarına

bazı suçlar yüklemiş ve raporunda bunu belirterek raporu maarif nezaretine vermiştir.

Enver Bey’in ifadesine göre Mekâtib-i Aliye Müdürü Aziz Bey, Darülmuallimin

Müdürü Osman Efendi ve Muallim Cafer Bey sınavlardan meşru olmayan bir şekilde

istifade etmişlerdir. Müfettiş Enver Bey’e göre, bu muallimler darülmuallimin

sınavlarını ertelemişler, öğrencilerden Fazıl Efendi vasıtasıyla ikişer mecidi para

toplanmıştır. Enver Bey, toplanan bu paraların 400 mecidi kadar bir meblağa

ulaştığını iddia etmiş ve darülmuallimin sınavları cemaziyel-ahirin 25’inde

düzenlendiğine işaret etmiş, bu sınavların darülmualliminin açılışından beri bu

şekilde yapıldığını sözlerine eklemiştir. Öğrencilerden toplanan para ile ilgili olarak

da bu durumun darülmualliminin son iki sınıfına mahsus olduğu belirtmiştir. Hatta

bazı öğrencilerden bir mecidi, bazılarından da para alınmadığı müfettiş tarafından

ifade edilmiştir. Fakat maarif nezaretinden yapılan incelemede öğrencilerden alınan

bilgi doğrultusunda müfettiş Enver Efendi’nin verdiği raporun doğru olmadığı

anlaşılmıştır. Bu nedenle kendisine görevi dışında hareket ettiğinden ve iftiradan

dolayı ceza kanunun 217 ve 68. maddeleri gereğince cezalandırılması istenmiştir850.

Teftişte olağan olan müfettişin okulu denetlemesi ve raporunu buna göre yazmasıdır.

Burada olağanüstü bir durum ortaya çıkmıştır. O da müfettişin teftiş edilmesidir.

Aynı zamanda buradan Osmanlı eğitim sistemi ve darülmualliminde denetleme ile

ilgili bir sonuç çıkarmak mümkündür. Buna göre, müfettiş raporları da denetime tabi

tutulmaktadır. Müfettişin verdiği bilgiler kontrol edilmiş, bu kontrolü de bakanlık

yürütmüştür.

Darülmuallimin nizamnamesinin uygulamadaki yerini görmek üzere bir

örnek olaya daha yer vermek mümkündür. Konu, nizamnamede de yer bulan okuldan

ayrılan öğrencilerin tazminat ödemesi ile ilgilidir.

849 BOA., ŞD., 229-4, 1330.Za.26. 850 BOA., ŞD., 211-16., 1308.L.14.

374

Darülmuallimin öğrencisi iken okul tarafından kaydı silinmiş olan Ziyaeddin

Efendi’nin tazminat ödeyip ödemeyeceği konusu bir mesele haline gelmiştir. Öğrenci

tazminattan muaf tutulması için bir dilekçe yazmıştır. Bunun üzerine, nizamname

gereğince öğrencinin tazminata tabi tutulup tutulamayacağı konusu, nizamnamenin

buna ilişkin maddesinin açıklaması ve durumun düzeltilmesinin mümkün olup

olmadığına ilişkin hususlar meclis-i kebir-i maarifte görüşülmüştür. Verilen kararda;

darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 35. maddesinde “Darülmuallimin ve

darülmuallimat’a yatılı olarak kabul olunanlar babası veya velisi ile birlikte,

kimsesiz ise şahsen maarif nezaretine bir taahhüdname vermesi mecburdur. Bu

taahhüdname öğrencinin öğrenimi bittikten sonra öğretmenlik yapmaya mecbur

olduğu süreyi ifade etmektedir. Vazifeyi kabul etmediği veya hizmete başlayıp terk

ettiği veya mahkûmiyeti nedeniyle uzaklaştıtıldığı veya ihraç ettiği veya öğrenimini

bıraktığı veya mektepten sıhhi sebepler dışında ihraç edildiği takdirde her sene için

öğrenciden 40 osmanlı altını, gündüzlü öğrenci ise 10 osmanlı altını alınmaktadır.

Bu miktar öğrencinin okulda geçirdiği süre ile orantılıdır” ifadeleri bulunmaktadır.

Yukarıdaki meselede, meclis kararı ile okuldan uzaklaştırılan bir öğrenci söz

kunusudur. Maddede sıhhi sebepler dışında ifadesi geçmektedir. Fakat amaç

istenilen vasıflarda öğretmen yetiştirmektedir. Dolayısıyla aldığı ceza nedeniyle

kaydı silinen bir öğrenciden tazminat almanın doğru olmayacağı maarif nazırı

tarafından sadarete gönderilmek üzere 3 Kanun-ı evvel 1334 (3 Aralık 1918)

tarihinde yazılmıştır851.

Darülmuallimin’de memurların soruşturulması ile ilgili olarak maarif

nezaretinde özel bir heyet oluşturulduğu tarihi vesikalardan anlaşılmaktadır. Konuyla

ilgili belgede, darülmualliminde görevli muhasebe memurunun soruşturulmasına

ilişkin kararın verilişine ilişkin bilgiler yer alır.

Bakanlığın oluşturduğu heyette reis-i sani olan Mehmet Celalettin Efendi,

üyelerden Yahya, Hakkı, Ali ve Baha Efendiler ve Hüsnü Paşa, darülmuallimin-i

âliyeyede önceden muhasebe memuru olan Osman Zeki Bey’in görevindeki

suistimalle ilgili olarak soruşturmasına gerek olmadığını ifade etmişlerdir852.

851 BOA., ŞD., MLK.MRF., 232-26, 1337.C.2. 852 BOA., ŞD, MLK.MRF., 234-42, 1337.Z.29.

375

Darülmualliminde ve diğer mekteplerde beden eğitimi derslerine gereken

önemin verilmemesi konusu, II. Meşrutiyet döneminde konuşulmaya başlamıştır. Bu

derse daha fazla önem ve özen gösterilmesi hakkında belli bir süre öğretmenlik

yapmış ve sonra müfettiş olmuş bir eğitimcinin görüşlerini, arşiv belgesinde

görmekteyiz.

On sene kadar darülmuallimin’de gerek teorik, gerek uygulamalı olarak beden

eğitimi dersi veren muallim bu dersten istenilen faydanın sağlanamadığını ifade eden

muallimin konu hakkındaki görüşleri şöyledir: “Avrupa veya Amerika’da beden

eğitimi derslerine oldukça önem verilmektedir. Fakat okullarımızda terbiye-i

bedeniye dersi angarya gibi görülmektedir. Öğrenciler bu derse ilgi göstermemekte

ve sevmemektedirler. Bu derse sarfedilen emek ve para boşa gitmektedir”853.

Darülmualliminde on sene kadar terbiye-i bedeniye derslerini yürüten

muallim, daha sonra heyet-i teftişiyeye memur edilmiş, erkek ve kız sultanilerinde

terbiye-i bedeniye derslerini teftiş etmiştir. Muallime göre, bu okullarda da durum

aynıdır. Muallimin diğer düşünceleri şu şekildedir: “İngiltere, Fransa, Almanya gibi

devletlerde “Terbiye-i Bedeniye Darülmuallimin”leri bulunmaktadır ve bu

darülmualliminler diğer darülmualliminlerden ayrı olarak eğitim vermektedir. Bu

durum Belçika ve Danimarka gibi küçük devletlerde de aynıdır. Burada iki sene

eğitim gören adaylar beden eğitimi öğretmeni olmaktadırlar. Şükrü Bey’in bakanlığı

zamanında da ülkemizde beden eğitimine önem verilmiş ve 2.000 lira gibi bir rakam

sarfedilerek terbiye-i bedeniye salonu oluşturulmuştur. Fakat I. Dünya savaşı

başlarında salon farklı amaçlarla kullanılmış, dokuma tezgâhı olmuştur” 854. Müfettiş

başta darülmuallimin olmak üzere, aslında İstanbul’daki tüm okullarda beden eğitimi

dersine gereken önemin verilmediğini ifade etmektedir. Avrupa’da özel olarak beden

eğitimi öğretmenleri yetiştiren bir öğretmen okulunun bulunduğuna işaret eden

müfettiş, ülkemizde bu dersin “bezdirici” olarak görüldüğünü belirtmiştir. Aslında

bakanlığın bu dersin gelişmesi için çaba gösterdiği anlaşılmaktadır. Fakat

memleketin hali beden eğitiminin önemini kavramaya ve bu doğrultuda gelişmeler

sağlamaya uygun görünmemektedir.

853 BOA., MF.HTF., 9-12,1338. 854 BOA., MF.HTF., 9-12,1338.

376

4.2.2. İstanbul Darülmuallimatı’nda Teftiş Uygulamaları

Darülmuallimat’ta derslerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine önem verilmişti.

Öğrencilerin eğitim ve öğretimine engel teşkil edebilecek unsurların kaldırılarak,

fiziksel koşulların düzenlenmeye çalışıldığı arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır.

Örneğin, Koska’da855 bulunan darülmuallimat’a, maarif nezareti müfettişi

gönderilmiştir. 25 Eylül 1316 (8 Ekim 1900) tarihinde müfettişin yazısında

darülmualliamat civarında bulunan aşçı dükkânının bacasının okulun sınıflarına

doğru açık olduğunun tespit edildiği ifade edilmiştir. Buradan çıkan dumanlar

sınıflara dağılarak öğrencileri rahatsız etmektedir. Bu nedenle aşçı dükkânının

bacasının yeniden düzgün bir şekilde yaptırılması istenmiştir. Bu konuda sıhhiye

müfettişliğine bir rapor verilmiştir. Aşçı dükkânının kaldırılması veya

darülmuallimata zarar vermeyecek şekilde bacasının düzenlenmesi konusunun

çözümü için, belediyeye yazı gönderilmiştir856. Darülmuallimatta eğitim ve

öğretimin sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için fiziksel şartların düzenlenmesine

önem verildiği görülmektedir.

Darülmuallimat’ta öğrencilerin davranışları denetim altında tutulmuş, ahlâki

yapıları teftiş raporlarına yansımıştır. Darülmuallimatta teftişle ilgili konularda arşiv

vesikalarından gördüğümüz kadarıyla, özellikle ahlaki yapı ile ilgili meseleler ön

planda tutulmuştur. Bununla ilgili olarak, darülmuallimatı teftiş eden bir müfettişin

yazdıkları İstanbul Darülmuallimatı’na ilişkin önemli bilgiler verir. Müfettişin

raporuna yazdıkları bilgiler yalnız ahlaki yapıyla sınırlı değildir. Diğer bazı konulara

da değinmiştir. Bunlardan birisi muallimler arası uyuşmazlık ve verilen eğitimde

birliğin olmayışıdır.

Müfettişe göre, darülmuallimat’ta uzun süredir hissedilmekte olan tereddi857,

1921 senelerine doğru daha çok yoğunlaşmış üzüntü ve endişe verici bir hale

gelmiştir. Müfettiş yaptığı incelemeleri not etmiştir. Buna göre, darülmuallimatta

yaşananları dış dünyadan ayrı tutmak zordur. Çünkü dışarıdaki hayatta ortaya çıkan

iyi veya kötü her çeşit ahlaki yapı, mektepler üzerinde etkili olmaktadır. Eğitim ve

ilim kurumlarının bu gibi fikri ceryanlara kapılmasına izin verilmemesi

855 Koska: İstanbul Aksaray’da bir semt. 856 BOA., MF.MKT., 533-16, 1318.B.8. 857 Tereddi: Yozlaşma bk.Ferit Develioğlu, age.

377

gerekmektedir. Bunun gerçekleşebilmesi için de idari yapının birbiri ile uyumlu

çalışabilen kişilerden oluşması gerekmektedir. Hâlbuki böyle bir idare birkaç kişi

istisna tutulursa mevcut değildir. Darülmuallimat muallimleri de aynı şekildedir.

Darülmuallimat ahlaki anlayışı, ilmi duruşu ve güzel huyu ile dayanışma içinde bir

eğitim öğretim heyetine sahip değildir. Müfettişe göre öğrencilerin durumu da

aynıdır. Müfettiş görüşlerini şu şekilde ifade etmiştir: “Darülmuallimat öğrencileri

karakterlerini kuvvetli unsurlardan bina edememiş çocuklardan oluşmaktadır.

“Darülmuallimat memlekette mütereddi (soysuzlaşmış) ahlaklı muallime adaylarının

çoğalmasını kolaylaştırmaktan başka maalesef bir fayda sağlayamamaktadır. Maddi

ve manevi unsurlarını koruyamayan bu kurum, bu gün ki haliyle zamanının ruhi

sıkıntılarına sebep veren düzensiz ve karışık, fikir ve düşünceler vermektedir.

Darülmuallimat’ın idare ve öğretim heyeti hiçbir zaman usulde ve ilimde bir birlik

ortaya koyamamıştır. İtikadde (inançta), sosyal hayatta, anlayışlarda ve eğitim

öğretim vasıtalarında uyuşmalarına ve anlaşmalarına imkân olmayan birçok erkek

ve bayan öğretmenler bulunmaktadır. Muallimler kendi kanaatini veya anlayışını,

öğrencilere telkin etmektedirler. Bu şekilde bir öğretim heyeti bulundukça

darülmuallimat’ın genel durumunun düzelmesini beklemek imkânsız gibidir858.

Müfettişin özellikle üzerinde durduğu nokta öğretmenlerin bir arada, ortak hareket

edememesidir. Öğretmenler arasında uyumsuzluk bulunduğundan öğrencilere de

doğru bir yol kazandırmak mümkün olmamaktadır. Müfettişe göre, öğretmenlerin

anlayışları ve çabaları ortak bir noktada buluşursa, öğrencilerin hayatlarını düzene

koymak zor olmayacaktır.

Müfettiş, hocaların öğrencileri farklı düşüncelerle yönlendirmeye çalıştıklarını

da ifade etmektedir. Müfettiş sözlerinin devamında daha somut örnekler vererek

darülmuallimatın tarihteki genel yapısı konusunda bizleri aydınlatmaktadır.

Müfettişe göre, darülmuallimatın amacı ve görevi ibtidâî mektebi çocuklarını halkın

güzel anlayışına uygun olacak şekilde öğretmen adayları yetiştirmek olması

gerekirken bazı hoca hanımlar eğitim ve öğretimi geliştirmek adına bir endişe

duymamaktadır. Üstelik kızlardan kadınlık hukukuna dair birer “inkılabçı” temin

etmeye çalışmaktadır. Ruhiyat muallimesi Aliye Hanım “Şebab” (Gençlik) dergisinin

858 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7.

378

15. sayısında “Ailenin Günahı” isminde bir hikâye yayınlamıştır. Hikâyenin hemen

her sayfası çirkinlikle dolu olan böyle bir mecmuanın mektebe girmesine izin

verilmesi müfettişçe uygun görülmemiş ve ahlaki bir cinayet olarak yorumlanmıştır.

Okul idaresinin böyle bir duruma karşı kayıtsız kalması ise, son derece dikkat çekici

bulunmuştur859.

Müfettişe göre, son senelerde çeşitli mekteplerde edebi gazeteler çıkmakta ve

bu şekilde öğrenciler arasında bir sosyal aktivite oluşturulmaktadır. Hem erkek hem

bayanlara ait yazılar toplu bir şekilde bir dergide olması, medeni görgüyü artırdığı

düşünülmektedir. Bu gibi aktiviteler darülmuallimattaki kızlarla, örneğin tıbbiyeli

erkek öğrenciler arasında özel iletişimlere yol açmaktadır. Bunun yansımaları sınıf

ve okuldaki derslerin düzenini bozmaktadır. Örneğin darülmuallimat’ta

öğrencilerden biri tıbbiyeliden aldığı mektubu sınıf içerisinde açıkça okumuştur. Bu

gibi dergilerde bazı bayan öğretmenler de yazı yazmaktadır. Müfettiş, geçen seneki

Kale dergisinde Cemile ve diğer bayan öğretmenlerin yazılarının bulunduğuna işaret

etmiştir. Müfettişe göre, erkek ve bayan mekteplerinin gizli, açık bu gibi ilişkilerine

dünyanın hiçbir yerinde izin verilmez. Müfettişe göre, öğrencilerin dışarıdaki

kurslara katılmaları da bazı zararlara yol açacaktır. Dil, dikiş, rika gibi kurslar ilmi ve

sanatsal olsalar dahi öğrencilerin buralara gitmesi meslekleri için faydalı

olmayacaktır. Ayrıca kız öğrenciler bayan hocalarının evlerine gitmekte ve günlerce

misafir kalmaktadır. Müfettişe göre, bunların kesinlikle olmaması gerekmektedir.

Cumartesi günleri öğrenciler düzenli olarak ve tüm sınıf halinde sınıflarında

bulunmamaktadırlar. Hafta içinde yatılı okuyan kızlar istediği zaman bina dâhilinde

ders dışında bulunabilirlerken, Perşembe ve Cuma günü çok önemli bir mazeretleri

olmasa dahi her zaman izin alabilmektedirler. Öğrenciler ve hocalar arasında

birbirlerine fazla temayül olabilmektedir. Bu gibi durumlar mektebin statüsünü çok

fena bir şekilde düşürmektedir. Müfettişe göre, bunlara son verebilmek için ahlaklı,

liyakatli, ilmi ve eğitim temeli sağlam kimselere iş verilmelidir. Öğrencilerin de

ilmi, mantıki, ciddi bir şekilde gözlemlenmesi ve bir tasniften geçirilerek mevcudun

azaltılması gerekmektedir. Müfettiş, ahlâkı bozuk olan öğrenciler yanında düzgün

859 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7.

379

olan öğrencilerin sayısının da az olmadığını söyler. Fakat, müfettişe göre

darülmuallimatta acil tedbirlerin alınması gerekmektedir860.

Darülmuallimat’ta başka bir tarihte yapılan teftişle, öğrencilerin bilgilerinin

yeterli olmadığı müfettiş tarafından ifade edilmiştir.

Ekim ayı 1922 senesinde darülmuallimat’ın teftişi ile ilgili olarak kısa bir

müfettiş ifadesi bulunmaktadır. Buna göre darülmuallimat birinci sınıfına

darüleytam861 çocukları kaydedilerek geçimleri müdüriyet tarafından sağlanmıştır.

Öğrencilerin okula kabulleri açık olarak ve uygun bir yöntemle gerçekleşmiştir. İdare

ve öğretim heyetindeki eksikler müdüre bildirilmiştir. Dördüncü sınıfların Fransızca

dersinde bulunan müfettiş öğrencilerin bir şey bilmediklerini ifade etmiştir862.

Darülmuallimatta yapılan başka bir teftişte, maarif nezaretinin uygun görmediği

iki eserin müfettiş tarafından okulda görülmesi üzerine inceleme başlatılmıştır.

Darülmuallimat’ta heyet-i teftişiye üyesi bir müfettiş, 23 Ekim 1920 tarihinde

teftişte bulunmuştur. Teftiş esnasında, terbiye muallimi Ali Haydar Bey, maarif

nezaretince uygun görülmeyen eserlerin iki kitabevi tarafından yayınlandığını

belirtmiştir. Bu eserlerin nüshalarını da Ali Haydar Bey müfettişe vermiştir. Müfettiş

bu yayınlara kitabevinin birindeki kayıtlarda rastlamamış, fakat diğerinde

darülmuallimat’a ait olduğu kaydını görmüş ve durumu bakanlığa bildirmiştir863.

Darülmuallimat’ta maarif nezaretinin onayı olmadan kitapların okutulmasına izin

verilmediği anlaşılmaktadır.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda denetim sırasında incelenen unsurlar arasında

okul tarafından tutulan defterlerin de olduğu görülür. Darülmuallimat’ta 6 Mart 1921

tarihli bir teftiş örneğinde, denetim esnasında darülmuallimat’ta demirbaş eşya

defterinin bulunmadığı görülmüştür. Yapılan incelemede bu durumun müdürün

değişmesinden kaynaklandığı kanaatine varılmıştır. Devir teslim işlerinin henüz

gerçekleşmediği için defterin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır864.

Darülmuallimat öğrencilerinin okul dışındaki faaliyetleri de soruşturma konusu

olabilmekteydi. Buna ilişkin bir örnek 1888 senesinde ortaya çıkmıştır. Maarif 860 BOA., MF.HTF., 9-75, 1339.Ca.7. 861 Darüleytam: Kimsesiz çocuklara eğitim vermek üzere II. Meşrutiyet döneminde açılan okul, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.240 862 BOA., MF.HTF., 10-120, 1341.Ra.10. 863 BOA., MF.HTF., 9-43, 1339.S.11. 864 BOA., MF.HTF., 9-93, 1339.C.27.

380

nazırı, 26 Mart 1304 (7 Nisan 1888) tarihinde zabtiye nezaretine, üç genç kızın

sorgulanıp, tahliye edilmelerinin sebebini sormuştur. Zabtiye nazırının verdiği

bilgiye göre, İstanbul Polis Müdüriyeti, darülmuallimat öğrencilerinden Huriye,

Nazife ve Zehra Hanımlar’ın Okçular başında Karabet ismindeki bir fotoğrafçının

dükkânında açık olarak resim çektirdikleri haberini almıştır. Bunlardan yalnız Zehra

Hanım ve Karabet sorguya çağrılmıştır. Öğrencilerin soruşturulma nedeni

teşhirciliktir. Daha sonra yapılan incelemelerin ardından Zehra Hanım salıverilmiştir.

Karabet hakkında da gerekenin yapılacağı belirtilmiştir. Bu öğrencilerin

darülmuallimat son sınıfta oldukları anlaşılmıştır865. Dolayısıyla darülmuallimat

öğrencilerinin okul dışındaki hareketleri kontrol altında tutulmaya çalışılmaktadır ki,

bu olay zabtiye nezaretine de intikal etmiştir.

Darülmuallimat’ta davranışları uygun olmayan öğrencilere okuldan uzaklaştırma

cezasının verildiği yine arşiv vesikâlarından anlaşılmaktadır.

13 Mart 1290 (25 Mart 1874) tarihli darülmuallimat müdüriyetinden alınan

mazbatada darülmuallimat’ta öğrenciler arasında yaşanan bir kavgadan

bahsedilmektedir. Buna göre, iki öğrenci arasında çıkan kavgada, kavgaya karışan

öğrencilerden birinin annesi, diğer öğrencinin evine giderek kötü ve aşağılayıcı

sözler sarf etmiş, hatta küfretmiştir. Buna ilişkin bilgiler yapılan inceleme sonrasında

elde edilmiştir. Kötü sözler eden annenin, kızına ait sicilin de çok iyi olmadığı

öğrenilmiştir. Öğrencinin kötü ahlaklı olduğu ve geçmişten beri bu türden

hareketlerde bulunduğu tespit edilmiştir. Bu mazbatada ifade edildiği şekliyle bu

mütefevvihlerin866 okulda daha fazla kalmalarının uygun olmayacağı belirtilmiştir.

Bu nedenle adı geçen öğrencinin okuldan uzaklaştırılması kararlaştırılmıştır867

Darülmuallimat’ta kız öğrencilerin öğrenim görmek üzere okula gittikleri

sırada bazı sorunlarla karşılaşabilmektedirler. Buna ilişkin bir bilgiyi, Meclis-i maarif

üyesi Rasih Efendi vermektedir. Rasih Efendi’ye göre okul dışında bazı

uygunsuzluklar olabilmekteydi. 1907 senesine ait belgede belirtilenlere göre,

darülmuallimat öğrencilerinin meşru sayılmayan bazı halleri görülebilmekteydi.

Rasih Efendi, darülmuallimat öğrencilerinin her birinin arkasına bazı ne idiğü

865 BOA., MF.ALY., 3-139, 1305.Ş.28. 866 Mütefevvih: Ağzına geleni söyleyen bk. Ferit Develioğlu age.s.765 867 BOA.,MF.MKT., 17-206, 1291.S.17.

381

belirsiz kişilerin takıldığından bahsetmiştir. Haşere veya ayak takımı olarak

nitelendirilen üç dört kişi darülmuallimat öğrencilerini takip etmekte ve münasebet

kurmaya çalışmaktadır. Öğrencilerin okula gelişlerinde ve okuldan dönüşlerinde

görülen bu durum her gün ortaya çıkmaktadır. Bu durum üzüntü verici olarak dile

getirilmektedir. Aslında genel bir ahlaki bozulma da söz konusudur. Çünkü yazıda,

çocukların sabıka giymesi yani suç işlemelerinin günden güne arttığı belirtilmektedir.

Bu tür hareketlere meydan verilmemesi için en azından Ramazan ayında zabıta

heyetinin oluşturularak görevlendirilmesinin lüzumuna işaret edilmiştir 868.

Darülmuallimat öğrencilerinin okul dışındaki olumsuz davranış veya faaliyetleri

gözlem altında tutulmaktadır. Ancak öğrencilerin davranışlarında kötüye doğru bir

gidiş vardır. Bu durumda öğrencilere sahip çıkılmak istenmektedir ve gereken

önlemlerin alınması düşünülmektedir. Öğrencilere özen gösterilmekte ve önem

verilmekte olduğu görülmektedir.

Darülmuallimat’ta öğretmenlerin de asayişi bozucu davranışlar sergilediği vâki

olmuştur.

Yatılı Darülmuallimat müdürünün belirttiği üzere, Darülmuallimat tatbikat

sınıfları el işleri öğretmeninin, on beş yirmi gün önce bir Cuma gecesi sarhoş bir

halde talebeler arasında dolaştığı haberi alınmıştır. Bunun üzerine inceleme yapılmış

muallimenin, sarhoş olarak, ağzından koku yayıldığı halde görüldüğünden

bahsedilmiştir. Müntehi sınıf öğrencilerinden bir kaç hanımın ifadelerine de

başvurulmuştur. Bu gibi kötü ahlaklı bir öğretmenin öğrencilerle temasta bulunması

katiyen uygun görülmemiştir. Öğretmenin azl edilerek istenilen vasıflara sahip bir

öğretmenin tayin edilmesine karar verilmiştir869. Dolayısıyla uygunsuz hal ve

davranış tespit edildiği zaman, bu davranışın çeşitli noktalardan değerlendirilmesi

yapılmaksızın, kuralların kat’i bir şekilde işlediği görülmektedir. Cezai işlemlerin,

suç tespit edilmesi üzerine tatbik ettirildiği ve herhangi bir suistimale fırsat

verilmediği anlaşılmaktadır.

Yatılı darülmuallimatta teftiş konusu bir kat daha zorluklar içeriyordu. Çünkü

hem gündüz hem gece öğrencilerin denetim altında tutulması gerekmekteydi. Yatılı

Darülmuallimat müdürünün maarif nezaretine 18 Teşrinisani 1328 (1 Aralık 1912)

868 BOA., Y.PRK.MF., 5-30, 1325.Z.0. 869 BOA.,MF.ALY., 34-60,1331.M.21.

382

tarihinde gönderdiği yazıdan Darülmuallimat’ta disiplinin nasıl sağlanmaya

çalışıldığı hakkında bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, geceleri yatakhane, sofa ve

salonların ve mektebin diğer kısımlarının dolaşılarak teftişinin yapılması gerektiği

yazıda yer almaktadır. Bir yangın ortaya çıksa, olaya gereken müdahaleyi yapmak

için iki hademe istihdam olunmaktadır. Bu hademeler gece boyunca münavebeli

olarak nöbet tutmaktadırlar. Bu hademeler mektep içinde dolaşarak görevlerini

yürütmektedirler. Hatta, hademelerin çalışma saatlerinin kontrolü amacıyla

darülmuallimat’a kontrol saati alınmasına lüzum görülmüştür. Bunun için 350 kuruş

ayrılmıştı870.

Darülmuallimat ile ilgili yürütülen teftiş örneklerinden anlaşılacağı üzere

gerek öğrenciler gerekse öğretmenlerin çeşitli yönlerden denetlendikleri, nizama

aykırı davranışların ise cezalandırıldığı anlaşılmaktadır.

4.3. Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları

4.3.1. İzmir Darülmuallimini’nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen

Teftiş

Vilayet darülmualliminleri diğer mektepler gibi belli dönemlerde olağan bir

şekilde teftiş edilmekteydi. Fakat bunun dışında, idareci, muallim veya öğrencilerin

şikâyetleri söz konusu olduğu zaman bu tür durumlarda müfettiş, şikâyetlerin

doğruluğunu araştırmak üzere ilgili darülmualliminde incelemeler yapmaktaydı.

İzmir Darülmualliminin’de muallimlerin şikâyette bulunması ve yapılan

ihbarlar sonrasında müfettiş okula gelmiş, okulda geniş bir inceleme ve soruşturma

yapmıştır. Okulun müdürü, müdür yardımcısı ve bazı öğretmenler hakkında farklı

konularda şikâyetler olmuştu. Öğretmenler, müdür ve müdür yardımcısını, müdür ve

müdür yardımcısı ise öğretmenleri suçlamaktaydı. Müfettiş, başta okulun müdürü

olmak üzere, müdür yardımcısı ve bazı öğretmenlerle görüşmüş ve şikâyet konuları

ile ilgili soruşturma yapmıştır. Müfettiş ayrıca okuldaki diğer görevlilerden de söz

konusu meselelere ilişkin bilgi almış, darülmualliminde hangi görevli ile görüşme

870 BOA., MF.ALY, 34-33, 1331.M.12.

383

yaptı ise, sorduğu sorular ile ilgili kendi görüşlerini ifade ettiği raporları

düzenlemiştir. Aşağıda müfettiş ile darülmuallimindeki görevliler arasında birebir

gerçekleşen sorgulara yer verilmiştir. Müfettişin sualleri aynı zamanda sorguya konu

olan meseleleri de ortaya koymaktadır. Bu meseleler bir vilayet darülmuallimininde

ne türden sorunlarla karşılaşılabileceğini göstermesi bakımından kaydadeğerdir.

İzmir Darülmuallimini Müdürü Şerif Bey’in ifadesine 13 Şubat 1918 tarihinde

başvurulmuştur. Müfettiş tarafından yapılan sorgulamaya konu olan hususlardan biri,

talimatname gereğince müdürün haftada bir gün okulda nöbetçi olarak kalması

gerekirken şimdiye kadar bu kurala riayet etmemesi ile ilgilidir. Bu ve bunun

dışındaki konularda müfettişin soruları ve Şerif Bey’in bu sorulara verdiği cevaplar

şu şekildedir871:

Müfettiş: “Teşrin-i sani ve şubat aylarının sonunda, öğretmenlerden her birinin

programında yer alan konulardan üç ay zarfında öğrettiklerini içeren cetveller

düzenlenip, bakanlığa gönderildi mi?”

Müdür: “Her sene eylül başında açılan okullar, bu sene ancak ekim ortalarında

açıldığından ancak üç ay sonra kanun-ı evvel ayında gönderebilirdim. Cetveli

hazırladık ve maarif nezaretine gönderdik. Fakat gönderilen matbu kâğıt

istenilenden farklı olduğu için, evrak bakanlıktan geri gönderildi”.

Müfettiş: “Derslerinde bulunmayan muallimler hakkında yevmiye kesintisi

uygulaması yapıldı mı yapılmadı ise sebebi nedir?”

Müdür: “Derslerine girmeyen Nadir Bey’in iki aylığının kesilmesi için kâtibe

uyarıda bulundum. Fakat Nadir Bey, gerek müdür muavininden, gerek benden affını

istedi. Bunun üzerine tekrar olmasın dedim”.

Müfettiş: “Ders haricinde müsamereler neden yapılmadı?”

Müdür: “Kiminle müsamere edecektik, Nadir Bey gibi muallimlerle mi? Sonra

İzmir’de hangi mektep müsamere düzenlemiştir. Halbuki ben bu sene dört sefer genel

konferans verdim. Ben yaptıklarımı gazete ve saire ile yayınlatan şarlatanlardan

değilim”.

Müfettiş bu sorulara ilişkin kendi görüşünü de ifade etmiştir. Buna göre, meşru

mazeretleri olmayan öğretmenlerin okuldaki derslerinde bulunmadıklarında, okul

871 BOA., MF.HTF, 5-85, 1336. Ca. 17.

384

müdüriyetince yevmiyelerinin kesilmesi uygulaması talimatname hükümlerinden

iken ve bir takım öğretmenlerin yevmiye ders defterleri içeriği ile sabit iken, şimdiye

kadar bu gibiler hakkında yevmiye kesintisi uygulaması yapılmamış olduğu

anlaşılmıştır. Ayrıca Müdür Şerif Bey’in yukarıda geçen şarlatan ifadesini, geçmiş

Maarif Müdürü Ethem Bey’i kastederek söylemesi terbiye ve nezaket dışı bir hareket

olarak kabul edilmiştir. Sorgulama şu şekilde devam eder872.

Müfettiş: “Her zaman öğrenciye dayak attığınızdan ve okulun alt katındaki odayı

hapishane gibi kullanarak çocukları idarece oraya kapatmakla cezalandırdığınız

şahitleri ile ispat edilmiştir”

Müdür:“Bu oda alt katta değildir. Müdür odasının yanındadır. Dört öğrencinin

odaya konduğu doğrudur. Fakat sadece iki saat kalmışlardır”.

Öğrencilere dayak atılması veya hapis cezası ile ilgili eğitim tarihimizde çeşitli

örneklerle karşılaşmak mümkündür. Örneğin, sıbyan mekteplerinde öğrencilere cezai

yaptırımlar içerisinde falakaya da yer verildiği vakidir873. Ahmet Rasim, hatıralarında

sıbyan mekteplerinde öğrencilerin hocadan korktuklarından bahsetmiştir. Tüm

öğrencilerin hoca karşısında “mum direk” durduklarından ve hocanın sesinden ve

önündeki rahleye vuruşundan dolayı öğrencilerin korku duyduklarından söz

etmiştir874. Ömer Seyfettin de bununla ilgili bilgileri “Falaka” isimli eserinde dile

getirmiştir. Eserde okula kaymakamın geldiği günden sonra falakaya son verildiği de

yazmaktadır875. Bunun dışında hapis cezası örneği de vardır. Aslında, 1847

senesindeki sıbyan mektepleri ile ilgili talimatnamede falakanın yasaklandığına yer

verilmiştir.

1847 senesindeki talimatnamede falaka yasaklanmıştır. Hoca tembel ve suçlu

öğrenciyi gerekirse azarlayacak, ayakta durma cezası verebilecek veya bedeni

hizmetlerde kullanabilecektir. Çok gerekirse de yumuşak değneklerle çocuğun nazik

olmayan yerlerine vurabilecektir876.

872 BOA., agb. 873 Atuf, age, s.52. 874 Ahmet Rasim, “Mektep ve Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.87. 875 Ömer Seyfettin “Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay.,İstanbul, 2005, s.143-145. 876 Kına, age., s.91.

385

A. Rasim Darüşşafakadaki hapsaneden bahsetmiştir. Hapsane küçük, ahşap,

müstakil bir binadır. Bu binanın içinde karşılıklı üçer gözden altı göz, dar hücreler

bulunmaktadır. Mahkûm edileni, hapishane nöbetçisi getirmektedir. Saat başı gelen

nöbetçi öğrenciyi lavaboya götürmekte, öğle ve akşam yemeği vermekte ve su

içirmektedir. Atuf, hapis olayının resmi mekteplerde olmadığını belirtmiştir. Fakat

öğrenciyi alıkoyma, izinsizlik ve dayağın kullanılagelen cezai uygulamalar olduğunu

ifade etmiştir877. Görüldüğü üzere resmi mekteplerde hapis cezası

uygulanmamaktaydı ve diğer örnekleri münferit olarak değerlendirebiliriz. İzmir

Darülmuallimini müdürünün öğrencilere verdiği hapis cezasını da bu kapsamda

inceleyebiliriz.

İzmir Darülmualliminindeki soruşturmaya geri dönersek, müfettiş ile müdür

arasında gerçekleşen konuşmanın devamında878;

Müfettiş: “Okulda uygulama dersleri ile darülmuallimat derslerindeki

devamsızlığınızın sebebi nedir?” (Müdür darülmuallimat’ta da derse girmekteydi)

Müdür : “Darülmuallimin Müslüman mahalleden uzak ve hristyan mahallesindedir.

Dolayısıyla uygulama sınıfı yoktur. İki sınıf vücuda getirdim. Fakat devamsızlıklar

çok olunca bu sınıf kapatıldı. Darülmuallimat İzmir’in karşıyakasındadır ve günde

ancak üç vapur oraya gider. (Darülmuallimat’ın da uygulama sınıfı o yıllarda

bulunmadığı için, öğrencilerle birlikte çoğu zaman uygulama için İzmir’e

gidilmektedir). Geçen ay altı derste bulunamadım. Bunun sebebi de vapursuzlukla

ilgilidir. Darülmuallimat müdiresi uygulama derslerini teorik gibi kabul ediyordu

derslere gelmiyordu. Bu dersin teorik bir ders olmadığını anlattım”.

Müdürle gerçekleştirilen bu sorgulamadan darülmualliminde işleyişin nasıl olması

gerektiği ve idarecinin nelere dikkat etmesi lâzım geldiği anlaşılmaktadır. Buna göre;

1- Öğretmenlerden her birinin üç ay içinde müfredatın ne kadarlık bir kısmını

gerçekleştirildiği ile ilgili çizelgeler tutması gerekmektedir. Hazırlanan bu

çizelgeler bakanlığa gönderilmektedir.

2- Dersine girmeyen muallimlerin yevmiyesi kesilmektedir.

3- Darülmualliminde müsamereler yapılması gerekmektedir.

4- Öğrencilere dayak atılması uygun görülmemektedir.

877 Atuf, age., s.158, 159. 878 BOA., agb.

386

Müdür Şerif Bey’in, darülmuallimin uygulama derslerine girmediği konusu

öğretmenlerden, Tevfik, Nevzat, Niyazi, Nadir ve Cezmi beylerin Maarif

müdüriyetine birlikte verdikleri 27 Kanun-ı evvel 1333 (27 Aralık 1917) tarihli

şikâyetnamede içeriği ile birlikte yer almaktadır. Bu sene içerisinde müdürün bir iki

defa uygulama dersi için birkaç okula gidip, derse gelmemiş olduğu darülmuallimin

son sınıf öğrencilerinin ifadelerinden de anlaşılmaktadır. Müdür Şerif Bey’in, İzmir

Karşıyaka’da bulunan darülmuallimat’ta ki derslerine bu güne kadar, yani 10 Teşrin-

i evvel 1333 (10 Ekim 1917) den şubat ayının 10’una kadarki süre zarfında 29 gün

devam edip, 71 saat dersinin açık kalmış olduğu, darülmuallimat idaresine müfettişin

yaptığı müracaat ve kayıtların incelenmesi üzerine tespit edilmiştir. Müdür Şerif Bey

kendisini savunurken, darülmuallimin ve darülmuallimat’ta haftada 28 saat ders

vermekle görevli olduğundan ve idari işlerinin de bulunduğundan bahsetmiştir.

Uygulama dersleri haftada sekiz dokuz saat kadardı ve bu derslere son sınıf

öğrencileri devam etmekteydi. Bu ders sağlıklı bir şekilde yapılmaz ise istenilen

verimin alınamayacağına müfettiş tarafından işaret edilmiştir. Diğer bir meselede

okulda tutulan nöbetlerdir. Okulda öğretmenler olmadığında ambar memuru ile

mektep kâtibinin onlar yerine nöbet tutması müfettiş tarafından uygun görülmemiştir.

Ayrıca müdür ve müdür muavini ile öğretmen dışındakilerin öğrenci ile iletişim

kurmasına izin verilmemektedir. Müdürün okulda tutulması gereken nöbetle ilgili

olarak da, görevini tam yapmadığı anlaşılmıştır. Müdürün bu konu ile ilgili olarak

verdiği beyanın yapılan inceleme sonrası doğru olmadığı görülmüştür. Talimatname

gereğince haftada bir kere müdür; iki kere de müdür muavini okulda nöbet tutması

gerekirken, müdürün bu kurala uymadığı tespit edilmiştir. Uygulama ve fenn-i

terbiye derslerine çoğu zaman girmediği öğrenilen müdürün, bu derslere girdiği

zaman 5-10 dakika erken çıktığı, darülmuallimin daimi öğretmenlerinin yaptıkları

şikayette söz konusu edilmiştir. Müfettiş ile müdür arasındaki diyalog şu şekilde

devam etmiştir879:

Müfettiş: “Okulun üçüncü sınıf öğrencisinden Tahir Hayrettin, ikinci sınıf

öğrencilerinden Necati ve Mehmet Ali Efendi ile son sınıf öğrencisi Cemil Efendi

879 BOA., agb.

387

dayak yediklerinden dolayı aleyhinizde şikâyette bulunmuştur. Olayın doğrusu

nedir?”

Müdür: “Tahir Hayrettin sınıfta oturmayıp dışarı çıktığı için kulağından çekilmiştir.

Necati ve Mehmet Ali Efendler ise üç gün geçici olarak okuldan uzaklaştırılmıştır.

Bu inzibat komisyonunun bir kararıdır. Cemil Efendi ise öğretmenlerin olduğu yerde

sigara içtiğinden tekdir edilmiş, azarlanmıştır. Cebinden sigara kutusunu çıkarmak

isterken kendisine bir tokat vurulmuştur. Dördüncü sınıf öğrencilerinden iki öğrenci

okulun karşısındaki bir evin hizmetçisi kız ile( sınıf penceresinden diğer pencere ile)

işaretleştiğinden, bu halde görülüp yakalanmış, saçlarından tutulup, azarlanmıştır”.

Müfettiş: “Şimendifer Şirketi tarafından Avrupa’ya gönderilecek öğrenciler için

yapılan geçen sınavda, maarif müdürü tarafından mümeyyiz olarak tayin edilmiş

bulunan okulunuz ziraat öğretmeni Nadir Bey’in derslere devam edemeyeceğinden

dolayı Nadir Bey’e hakaret etmiş olduğunuz iddia ediliyor. Diğer mümeyyizlerin

okullarında bunlar olmadığı halde bu okulda neden şikâyetler ortaya çıktı?”

Müdür: “Nadir Ney sınavının olduğunu söyledi, derslere girmeyeceğini belirtti. O

gün ders yapmadı. Cumartesi günü yine dersini bırakarak gitti. Sonra Sultani

Mektebi mümeyyizleri ile gelmişlerdi. Bu mümeyyizler bir hafta sürecek olan

sınavlara ders saati haricinde gideceklerini söyledi. Ben de Nadir Bey’den ders saati

dışında sınava (mümeyyiz olarak) gitmesini söyledim. İmzalattım maarif

müdürlüğüne gönderdi. Fakat sınıf defterleri meydanda olmasına rağmen, Nadir

Bey’in derslerinde eksik yok denildi. Şaşırıp kaldım. (Müdür, Müfettişe sınıf

defterini gösterir)”.

Müdür, Nadir Bey’i odasına çağırtmıştır. Nadir Bey’e oturmasını söylemiş, Nadir

Bey de müdüre “sizin odanızda adam dövdüğünüz söyleniyor, oturmam” demiştir.

Müdür de “ben adam döven miyim” cevabını vermiştir. Müdür hakkında daha önce

Bursa’da bir öğretmen dövdüğü, Edirne’de Maarif Müdürü Namık Bey’i odasından

kovduğu iddia edilmiştir. Müdür, “bu tür söylentilerin nereden çıktığı belli değil”

der. Ve Bursa’da hocalar ile arasının çok iyi olduğunu, samimiyetinin bulunduğunu

sözlerine ekler. Edirne Maarif Müdürü Namık Bey’i öven darülmuallimin müdürü

Şerif Bey, Edirne Maarif Müdürü’nden için, şimdiye kadar gördüğüm maarif

müdürlerinin en iyisidir şeklinde ifadede bulunur. Fakat aralarında dâhiliye memuru

388

Agop Efendi nedeniyle bir anlaşmazlık olmuştur. Buna rağmen, Şerif Bey, Namık

Bey’e sonsuz hürmetinin olduğunu belirtir880.

Darülmualliminde düzenlenen sınavlarda diğer mekteplerdeki mümeyyizlerden

istifade edildiği gibi okul haricinde düzenlenen diğer sınavlar için de

darülmualliminden mümeyyiz talebinde bulunulmaktadır. Mümeyyiz olacak

muallim, darülmualliminden izin alarak görevine gitmektedir.

Darülmuallimin müdürü Şerif Bey ile, müfettiş arasındaki soru ve cevaplar şu

şekilde devam eder881:

Müfettiş: “Dersler ve mütalaa zamanlarında hazır bulunmanız, öğretmen ve

öğrencilerin nizamname ve talimatname hükümlerine göre hareket etmelerini

sağlamanız gerekirken bunları yaptınız mı?”

Müdür: “Aslında benim suçum çok söz söylememdir. Öğretmenlerin beni

sevmemelerinin nedeni sürekli derslerine girdiğim ve onları denetlediğim içindir.

Şayet öğretmenler vazifelerini tam yapsalar idi, öğrenciler ile fazla muhatap

olmamış olacaktım”.

Müfettiş: “Kasım, Şubat ve Nisan ayları sonunda öğretmenlerin her birinin

programında bulunan konulardan hangilerini üç ay zarfında öğrettiklerini içeren

cetveller düzenleyip, bakanlığa gönderdiniz mi?”

Müdür : “Cetveller okulun takvimine göredir. Eylül başında açılırsa Kasım ayı

başında cetvel gönderilir. Bu sene okul Eylül ortalarında açıldığı için cetveli ancak

Aralık ayında gönderebilirim”.

Müfettiş, müdüre darülmuallimin ve darülmuallimat derslerine devam

etmemesinin nedenini tekrar sormuştur. Müdür bu soruya verdiği cevapta, iki üç

aydan beri maaş alamadığını, büyük fedakârlıklarla derslere devam etmeye

çalıştığını, vapur masrafının dahi cebinden gittiğini ifade ederek yanıt vermiştir.

Müdür haftada 28 saat dersinin olduğunu, idari işler ve öğretmenlerin dedikoduları

da katıldığında bunların para için yapılmayacağını söylemiştir. Ayrıca uygulama için

okulların hepsine gittiğini, hatta birkaç defa bunu yaptığını söylemiştir.

Darülmuallimin yatılı olması nedeniyle muallimler okulda geceleri sırayla nöbet

tutmaktadırlar. Aynı zamanda müdür ve yardımcısı da haftada belli günlerde gece

880 BOA., agb. 881 BOA., agb.

389

nöbet tutması gerekmektedir. Fakat müdürün ifadelerine göre, yeterli muallim

olmadığı için memurlara nöbet tutturulmuştur. Müfettiş ile müdür arasındaki

konuşma şu şekilde devam etmiştir882:

Müfettiş: “Öğretmen olmadığında yerine ambar memuru ile okul kâtibinin ikame

edilmeleri ve bunların öğrenci ile temasa geçmeleri doğru mudur?”

Müdür: “Okulun öğretmen kadrosu yetersiz olduğundan ambar memuru ve kâtip

nöbetçi olarak bulundu. Fakat bunların öğrenci üzerinde etkisini görünce vazgeçtim.

Öğretmen yoksa ne yapayım. Her gece ben mi nöbet tutayım!”

Müfettiş: “Geçen dönem maarif nazırı olan Rüşdü Bey ve Tedrisat-ı İbtidaiye Genel

Müdürü Şefik Bey’in dostunuz olduğunu ve istediğinizi yapabileceğinizi

söylemişsiniz. Doğru mu?”

Müdür: “Vali beyin pek çok ilgisini kazandım. Okulla ilgili her müracaatım

değerlendirildi. Öğretmenlerin benim hakkımda şikâyetleri oldu. Fakat ben hiçbir

şikâyette bulunmadım”

Darülmuallimin müdürü, öğretmenlerden Nevzat Bey’in okula sarhoş gelmesi

ile ilgili olarak: “Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini okulun tüm memur, muallim

ve müstahdemleri biliyor. Fakat şimdi bir kısmı inkâr ediyor” demiştir. Müdür,

öğretmenlerden Niyazi Bey hakkında da bazı sözler iddia etmiştir. Buna göre; Niyazi

Bey, darülmuallimin-i ibtidâîyeden geçen sene mezun olmuştur. Müdüre göre,

Niyazi Bey, İzmir Darülmuallimini’nde hendese öğretmenliği dışında kozmoğrafya

dersini bilmediği halde bu derse tayin edilmiştir. Kozmoğrafya dersinden sınav verip

şehadetname alması, bu derse tayin edilmesi için gerekçe gösterilmiştir. Fakat

müdür, “Niyazi Bey’i bir heyet huzurunda kozmoğrafya dersinden sınav yapsınlar,

eğer ilmi derecede ders verebilecek seviyede bulunsun her cezaya razıyım” demiştir.

Nadir Bay’in, darülmuallimin öğrencisi iken mezun olup, hemen darülmualliminde

hoca olmasının, diğer öğretmenlerce de yadırgandığını ifade eden müdür,

öğretmenlerinin başka okullara geçmek istediklerini söylemiştir. Müdür son olarak,

“Darülmualliminlere gönderilmek için hoca bulunamıyormuş, beş olacağına iki

olsun adam akıllı olsun” demiştir883.


390

Müfettiş : “Nevzat Bey’in okula sarhoş gelip, cam kırdığı tarihte bir belirsizlik var,

müdür muavini Akif Efendi ile söylemleriniz uyuşmuyor. Bunun nedeni nedir?”

Müdür : “Olay olduğu gün durumu maarif müdürlüğüne bildirdim. Fakat resmi

yazıyı daha sonra yazdım”

Müfettiş :“Nusret Bey, camın sabahleyin okula girerken kazara kırıldığını ve Nevzat

Bey’in suçunun olmadığını belirtiyor. Ne dersiniz?”

Müdür: “Bunlar arkadaş tabiî ki öyle diyecek. Bu şekilde söyleyen başka yoktur”

Müfettiş: “Niyazi Bey’in mektebin bir heykelini alıp, odasına koyduğu ve sonra

tarafınızdan bu heykelin alınması için şiddet kullandığınız iddia ediliyor. Bu doğru

mudur?”

Müdür : “Okulun ambar ve depo memuru tayin olduğu için demirbaş eşyaların

deftere kaydı gerekiyordu. Bu amaçla her şey toplanıyordu. Bu sırada Niyazi

Efendi’nin odasında bir heykel gördüm. Bunu buradan alınız dedim. Daha sonra

Niyazi Bey tekrar aldı. Ambar memurunu gönderdim. Niyazi Bey heykeli vermemiş.

Bu sırada yatak odalarında tek kişi olması uygun değil diyerek, odalarını Nadir Bey

ile birleştirdim. Niyazi Bey’in odası Nadir Bey’in odasına nakl edildi. Niyazi Bey bu

konuda kendisine resmi bir yazı verilmesini talep etti. Müdür Muavini Akif Efendi’ye

bu resmi kâğıdı, Niyazi Bey’e vermesi için teslim ettim. Niyazi Bey’e müdür muavini

kâğıdı uzatırken, Niyazi Bey kâğıdı kapıp uzaklaşmak istemiş, bu sırada muavin bey,

Niyazi Bey’in paltosunu tutmuş, asılınca paltonun bir kısmı kopmuştur”

Müfettiş: “Müdür muavini Akif Efendi’nin öğretmenlerden Niyazi Efendinin

paltosunun bir kısmını kopardığında amacını gizleyerek, nezaket dışı hareket edip

etmediğine ilişkin bilginiz nedir?

Müdür : “Akif Bey’in maksat dışı kaba bir hareket edeceğine ihtimal vermiyorum”

Müfettiş: “Öğretmenler için bir devam defteri tutuldu mu?”

Müdür: “ Öğretmenler için ayrı ayrı bir devam defteri yoktur. Öğretmenlerin

devamını ben sınıf defterlerinden takip ediyorum. Esasen ben Karşıyaka’ya

gitmediğimde genellikle ayakta durur ve öğretmenleri teftiş ederim. Kendim

olmadığımda muavinden bilgi alırım. Öğretmenler için de ayrı ayrı defter

bulundurur idim. Fakat bu sene bakanlık okula ait genel defterler göndermediğinden

ben de tutmadım”

391

Müfettiş: “Ambar memuru Cezmi Efendi’nin işten el çektirilme nedeni nedir? Her

ay ambarda ne var ne yok bakılıyor mu?”

Müdür: “Ambar ve demirbaş eşya defterlerinde düzen yoktu. Fransızlardan kalan

eşya da kötü kullanılmış idi. Ambar memuru düzensiz iş yapınca ambarda nelerin

olduğu, nelerin verildiği tam belli değildir”

Müfettiş: “Satın Alma Komisyonunuz ve İnzibat Meclisi’niz var mıdır ve kimlerdir?”

Müdür: “Satın alma komisyonu azaları: Maarif müdürü (başkan), bendeniz, muavin

Akif Bey, Nusret Bey, Nevzat Bey ve doktor efendi ile kâtipten ibarettir. İnzibat

meclisi için sene başında ulum-ı tabiiye muallimi Reşt Bey ile Edebiyat, tarih ve

coğrafya muallimi seçilmişti. Bu hocalar gitmiş olduğundan şimdi başkan Müdür

Muavini Akif Bey, üye de ben, Cezmi Bey, Nusret Bey ve Eyüp Sabri Beylerdir”.

Müfettiş: “Darülmuallimin öğrencilerinden Necati ve Mehmet Ali izinsiz firar

ettikleri ve talimatname gereğince inzibat meclisinin vereceği karar ile tekdir (uyarı)

cezası verilmesi lazım geldiği halde buna uyulmadığı ve uzaklaştırıldığı ve hapis

edildiği doğru mudur?”

Müdür : “Nasıl uzaklaştırıldıkları inzibat defterinde mevcuttur. Onların okulda

hapislerine dair inzibat meclisi kararı ve maarif müdürünün tezkeresi vardır”

Müdür, soruşturmaya konu olan maddelerle ilgili olarak genel bir açıklama

yapmıştır. Bütün bu sorgu ve şikâyetlerin mevcut maarif müdürü (daha önceleri halef

selef olduklarını belirtir) hakkında yerli yersiz konuştuğundan dolayı, başına gelmiş

olduğunu savunmuştur. Maarif müdürü hakkında “onun olduğu yerde cambazlık

olur” demiştir. Darülmuallimin müdürü, Maarif müdürünün intikam almak amacıyla

öğretmenlerini isyan ettirmeye çalıştığını ifade etmiştir. Müdür “ben altı lisan

bildiğim, üç darülmualliminden mezun olduğum halde yine darülmuallimin müdürü

olarak bulunuyorum. maarif müdürü ne yüksek mektep görmüş ne de yabancı dil

biliyor. Ama maarif müdürü oldu” şeklinde serzenişte bulunmuştur884.

Darülmuallimin Müdürü Şerif Bey’in sorgusu sonrasında müfettiş bir rapor

hazırlamıştır. Öncelikle öğrencilere müdürün dayak atması meselesini

değerlendirmiştir.

884 BOA., agb.

392

Müfettişe göre, öğrenciler dayak yediklerini ifadelerinde belirtmişlerdir. Bu

ifadeleri müdür de doğrulamaktadır. Bu durum müfettişe göre, müdür Şerif Bey’in

kanuna aykırı hareket ettiğini gösterir. Öğrencilerden İsmail ve Mehmet Ali

Efendi’nin izinsiz okuldan çıkmış olmalarından dolayı uzaklaştırılmalarına

hükmeden inzibat meclisi kararını başkan sıfatıyla müdür muavini Akif Bey, üye

sıfatıyla müdür bey ve öğretmen Nusret Bey imzalamıştır. Talimatnamenin 50.

maddesi “Fenn-i terbiye dersi müdür veya müdür muavinine verilirse inzibat

meclisine daimi muallimlerden bir üçüncüsü seçilir” demektedir. Müfettişe göre,

Fenn-i terbiye dersi müdürde olduğu için, komisyon yanlış ve usule uygun

kurulmamıştır885.

Ziraat öğretmeni ile ilgili meselede, mümeyyiz olduğu için ziraat öğretmeni

Nadir Bey’in darülmuallimindeki derslerine girmemesinden dolayı sorun yaşanmıştı.

Bu konuyu müfettiş, müdürün idaresizliğinin bir sonucu olarak değerlendirmiştir.

Dolayısıyla müfettiş, müdürü sorumlu tutmuştur. Niyazi Bey’in müdür muavini Akif

Bey ve müdürle ilgili olan meselesinde de, yine müdür suçlu görünmüştür. Müdür

Şerif Bey, Niyazi Bey’in azlini düşünmüş sonra öğretmen temininin zor olacağı

nedeniyle vazgeçmiştir. Müdür, Nadir Bey’e Niyazi Bey’den için “ben bu adamı

sokağa atacağım” dediği müfettiş tarafından rapor edilmiştir. Müfettiş, müdürün

âliye mektebi mezunu birine bu hareketi yapmasının nezaket ve terbiye dışı bir

davranış olduğunu ve mesuliyetinin olduğunu ifade etmiştir886.

Müdür Şerif Bey’in, derslere gelmediği konusu da sorgulanan meseleler

arasındadır. Müfettiş bu konuda “Müdür Şerif Bey’in derslere gelmemesi, görevinde

kusur işlediğini gösterir” demiştir. Ders devam cetvelleri ile ilgili müfettişin sorusu

olmuş, müdür konuyu okulun geç açılmasına bağlamıştı. Müfettiş, bu cetvellerin

belirlenen bir vakitten, bir süre sonra geldiğini ifade etmiştir887.

Bir diğer konu derslerine girmeyen öğretmenlerin yevmiyelerinde kesinti

yapılması uygulamasının müdür tarafından yerine getirilmemesidir.

Müfettiş, müdürün bu konuda da vafifesinde kusur işlediğini ifade etmiştir.

Müsamerelerin darülmualliminde yapılmaması konusunda, Müfettiş “eğitim öğretim

885 BOA., agb 886 BOA., agb. 887 BOA., agb

393

heyeti müsamereye katılmaya sevkedilselerdi daha faydalı olacaktı” demiştir. Müdür

Bey’in eski maarif müdürünü şarlatanlıkla suçlaması da nezaket ve terbiye dışı

olarak yorumlanmış ve rapora kaydedilmiştir888.

Bir diğer mesele öğrencilere verilen ceza ve hapis uygulaması ile, müdürün

darülmuallimattaki derslerine devam etmemiş olmasıdır.

Öğrencilerin hapsedildiği müdür tarafından doğrulanmıştır. Bu konuda müfettişe

göre talimatnamenin özel hükümleri doğrultusunda hareket edilmesi gerekiyordu.

Ayrıca, darülmuallimattan alınan bilgiye göre, müdürün Karşıyaka’da 71 saat

dersinin boş geçtiği görülmüştür. Şerif Bey’in derslerin ardından tartışmalar ve

öneriler yapması ile darülmuallimin ve darülmuallimattan istenilen faydanın

sağlanabileceği müfettiş tarafından dile getirilmiştir889.

Müdürün dikkat çeken bir diğer uygulaması da memurlara nöbet tutturmasıdır.

Ayrıca, müdürün hocayı odasından kovması da müfettiş tarafından

değerlendirilmiştir.

Öğretmenler bulunmadığı zaman memurlara nöbet görevinin verilmesi müfettişçe

uygun bulunmamıştır. Öğretmen yetersiz olsa bile, müdür ve müdür muavininin

nöbet tutması gerektiği müfettiş tarafından ifade edilmiştir. Nadir Bey uygunsuz

davranışları ile müdür tarafından suçlanmıştı. Bu uygunsuz davranış rum çocuklarını

okula getirme meselesi hakkındaydı. Müfettiş, Nadir Bey’in bilgisi ve yeterliliği

bakımından önemli biri olduğunu söylemiştir. Nadir Bey, şayet Rum çocuklarını

okula getirdi ise, Müdür Şerif Bey’in bu durumu o bölgenin polis idaresine

bildirmesi gerektiğine işaret eden müfettiş, müdürün neden böyle bir yola

başvurmadığını anlayamadığını belirtmiştir890.

Darülmuallimin öğretmenlerinden Nevzat Bey’in okula sarhoş gelme meselesi de

bulunmaktadır. Müfettişe göre, Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiği okul müdürü ve

muavini tarafından iddia edilmektedir.

Yapılan incelemeler ve diğer öğretmenlerden alınan bilgiler doğrultusunda

müfettiş, Nevzat Bey’in sarhoşluğunun müdüriyet tarafından yanlış anlaşıldığı

sonucuna ulaşmıştır. Müfettiş, ayrıca, müdür ve müdür muavininin bu konudaki

888 BOA., agb. 889 BOA., agb. 890 BOA., agb.

394

verdikleri bilginin birbirini tutmadığını da ifade etmiştir. Olaya şahit olanlar ve orada

bulunanlar müdürün söylediklerinin tersi ifadelerde bulunmuştur891.

Müfettişin üzerinde durduğu konulardan diğerleri, muallim ve müdür muavini

arasındaki mesele, devam defterinin öğretmenlerce tutulması, ambar memuru ve

satın alma komisyonu hakkındadır.

Niyazi Bey ile Müdür Muavini Akif Bey arasındaki meselede zor kullanan

tarafın müdür muavini Akif Bey olduğu müfettiş tarafından rapora yazılmıştır.

Müdürün öğretmenler hakkında bir devam defteri tutmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle

hangi öğretmenin hangi derse gelip gelmediği belli değildir. Bu defterin tutulması

gerektiği müfettiş tarafından ifade edilmiştir. Müdürle ilgili bir diğer mesele, ambar

memurunun işine son vermesi hakkındadır. Ambar içinde ne olduğu

bilinmediğinden, hesap için ayrıca bir komisyon kurulması gerektiği ifade edilmiştir.

Müfettiş, İzmir Darülmuallimini’ndeki satın alma komisyonundan istenilen faydanın

sağlanamadığı sonucuna varmıştır. Bunun dışında müdürün, maarif müdürü hakkında

söylediklerini usul ve talimata aykırı bulmuştur892.

Müfettiş, İzmir Darülmuallimini Hendese ve Kozmoğrafya Öğretmeni Ahmet

Niyazi Bey ile de görüşmüştür. Çünkü müdür bey ile görüştüğü konular arasında

Niyazi Bey’i ilgilendiren kısımlar da bulunmaktadır. Niyazi Bey 14 Teşrin-i evvel

1333 (14 Ekim 1917) tarihinde göreve başlamıştır. Müfettişin soruları ve Niyazi

Bey’in bu sorulara verdiği yanıtlar şöyledir893:

Müfettiş : “Ziraat öğretmeni Nadir Bey’in mümeyyiz olarak sınava gidince derslere

gelmediği gerekçesi ile Müdür Şerif Bey tarafından Nadir Bey’e hakaret edildiği

doğru mudur?”

Niyazi Bey: “Nadir Bey, Avrupa’ya şimendifer kumpanyası tarafından gönderilecek

öğrencilerin sınavında mümeyyiz idi. Yalnız bir gün doğal olarak

darülmuallimindeki derslerine girememiştir. Bunun üzerine müdür şiddetle bir

mektup yazmıştır. Nadir Bey de bu mektuba cevap yazınca daha da sinirlenmiştir.

Nevzat Bey ile Müdür birlikte otururlarken; müdür Nevzat Bey’e, Niyazi Bey’i dövüp

sokağa atacağını ifade etmiştir. Az sonra Müdür Bey, Nadir Bey’i odasına


395

çağırtmıştı. Daha önce müdürün Nadir Bey’i döveceğini iddia etmesinden dolayı

biz, Nadir Bey ile birlikte müdürün odasına gittik. Müdür Nadir Bey’i görünce

“Nedir o yazdığın mektup gir hele içeri gir diyorum” dedi. Nadir bey bu durumda

içeri giremem diyerek geri döndü. Bilgim bundan ibarettir”

Müfettiş: “Nevzat Bey’in her gece okula sarhoş gelmesi konusunda bildikleriniz

nelerdir?”

Niyazi Bey: “Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini hiçbir zaman görmedim. Camın

kırılması konusuna gelince; fırtınalı bir havada Nevzat Bey kapıyı hızlı çekince

kapının camı kırılmış”

Müfettiş :“Heykeli alıp, odanızda tuttuğunuz doğru mu?”

Niyazi Bey: “Ben hiçbir heykeli alıp odama saklamadım. Yalnız şunu söyleyeyim ki,

benim şu anda bulunduğum oda, daha önce okulumuz Fizk ve Kimya öğretmeni ve

şimdi de Niğde Darülmuallimin müdür muavini olan Reşit Bey’in idi. Heykel de

orada idi. Daha sonra o gitti. Ben de odaya geçtim. Sonra tarih hocası Eyüp Sabri

Bey heykelin aşağı inmesini teklif etmiş, müdür de kabul etmiş. Benden odamın

anahtarını istedi. Ben heykelin koridora yakışmayacağını söyledim. Fakat illaki

alacaksa müdürün yazılı bir kâğıt göndermesini istedim”

Müfettiş : “Müdür muavini Akif Efendi ile aranızda geçen dayak meselesini

anlatınız. Şahitleriniz kimler?”

Niyazi Bey : “Müdür muavini Akif Bey bir gün beni çağırdı ve Nadir Bey’in odasına

geçmemi söyledi. Geçmezseniz eşyanızı sokağa atacağım dedi. Kâğıdı uzatarak işte

müdür beyin emri dedi. İdarenin bana karşı kasıtlı tutumu deyip kâğıdı geri verdim.

Odadan çıkarken beni tutarak bir tokat attı. Ona karşılık vermedim. Daha sonra

müdür muavini Akif Efendi, boğazımı ve yakamı tuttu. Muallim İsmail Bey gelerek

beni kurtardı. Pardesümün kol tarafı yırtıldı. Muavin beyin elinde kaldı. Kapının

önündeki hademeler de durumu gördü. Derhal maarif müdüriyetine müracaat ettim.

Geldiğimde koridorda muavin Akif Efendi vardı. Bana hücum etti. Ambar memuru

Ali Rıza ve kapıcı bu durumu gördüler. Akif Bey hakaretler ve küfürler etti. Ali Rıza

Bey (ambar memuru) engel oldu.”

Müfettiş Niyazi Bey’e sorduğu sorular neticesinde bir rapor hazırlanıştır ve

buraporda Müdür Muavini Akif Bey’i suçlu görmüş, olayların, Akif Bey’in

idaresizliğinden kaynaklandığını yazmıştır. Öğretmenlerden Cezmi, Nusret ve Nadir

396

Bay’lerin aynı doğrultuda ifadede bulunduklarına yer vermiştir. Nevzat Bey’in okula

sarhoş gelmesi hakkında da müfettiş, raporuna şunları kaydetmiştir. “Nevzat Bey’in

okula sarhoş gelip camı kırdığını müdür ve müdür muavini söylüyor. Fakat gözleri

ile görmemişler. Nevzat Bey’in okula hiçbir zaman sarhoş gelmediğini söyleyenler de

daimi muallimlerden Cezmi, Nusret, Niyazi ve Nadir Beylerdir. Bu durumda Nevzat

Bey’in sarhoşluğu yanlış veya kötü anlamadan olabilir”894.

Müfettiş konuyla ilgili olarak tuttuğu rapora heykel meselesi ile müdür muavini

ile muallim arasında geçen hadiseye de yer vermiştir.

Niyazi Bey’in heykeli okul idaresine vermek istememesini doğru bulmayan

müfettiş bunu raporuna yazmıştır. Bu durumun Müdür Şerif Bey’in hak ve

yetkilerine tecavüz etmek anlamına geleceğini de raporuna eklemiştir. Müfettiş,

Müdür Muavini Akif Efendi ile Niyazi Bey arasında geçen olayda Akif Efendi’yi

suçlu görmüştür. Olayı kısmen veya tamamen gören Terbiye-i Bedeniye Öğretmeni

İsmail Bey ve Ambar Memuru Ali Rıza Bey ile iki hademenin ifadeleri de hadiseyi

doğrulamıştır. Dolayısıyla müfettişe göre, muavin Akif Efendi yaptığından dolayı

kanunen sorumludur895.

Müfettiş, İzmir Darülmuallimini Müdür Muavini Akif Efendi’nin ifadesine de

başvurmuştur. Müfettiş yaptığı sorgulamada müdür muavinine çeşitli konularda

sorular yöneltilmiştir.

Akif Efendi iki seneden beri okulda muavinlik yapmaktadır. Darülmuallimin’in

açılış tarihi olan 1909 tarihinden itibaren dokuz senedir de hesap, cebir, usul-ı defteri

gibi dersleri yürütmektedir. Daha önce de İzmir Karşıyaka rüşdiyesi ile Bingazi’de

çalışmıştır. Muavinle müfettiş arasında geçen diyalog şu şekildedir896:

Müfettiş: “Muallim Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiği ve camı kırdığını iddia

etmişsiniz olayın tarihi nedir ve söylediklerinizi kabul ediyor musunuz?”

Muavin Akif Bey: “İki gece görevim gereği okulda kalıyorum. Çoğunlukla Nevzat

Bey’i sarhoş gördüm. Kanun-ı evvelin 21. günü saat 9:00 da müdür beyin odasında

idim. Sarhoş olarak geldi. Kapının camını kırdı. On beş gün sonra yine bir gece

sarhoş gelip, hademeleri kaldırıp, yemek isterim diye bağırıp çağırdıktan sonra


397

muallim odasındaki sehpayı devirdiğini hademelerden işittim. Cam kırılırken kendim

görmedim. Hademenin verdiği bilgi öyle idi”

Müfettiş : “Muallim Nadir Bey’in okula rum çocukları getirmiş bulunduğu ve hiçbir

ahlaka sahip olmadığı iddia ediliyor, doğru mu?”

Muavin Akif Bey : “ Muallim Nadir Bey’in amele kıyafetinde 20-30 yaşında biriyle

birkaç defa okula gelip, beraber çıktıkları 15-20 yaş arasında bir çocukla da okul ve

sokakta görüştüğünü gördüm. Çok geçimsiz biri idi”

Müfettiş : “Niyazi Bey’in okulun bir heykelini alıp odasında saklamış olduğu ve

bunun müdür tarafından zorla alınmak istenmesi konusundaki olayın aslı nedir?”

Muavin Akif Bey :“Heykel Niyazi Bey’den önce tabiiyat muallimi Reşid Bey’in

odasında idi. O gidince Niyazi Bey bu odaya geldi. Müdür Bey odaları dolaşırken

heykelin büyük salonun medhaline konulmasını uygun gördü. Ambar memuruna

heykeli oraya götürmesini söyledi. Niyazi Bey de ben gidinceye kadar katiyen

vermem dedi”

Müfettiş: “Niyazi Bey’in okulda işgal etmiş olduğu odasından çıkmak üzere müdür

Şerif Bey’in emri söylediği sırada bu konuda müdür beyin emir kâğıdını ele geçirip

geri vermemesinden dolayı, Niyazi Bey’in paltosundan tutup koparttığınız iddia

ediliyor. Doğrusu nedir?”

Muavin Akif Bey: “Odaların temizliği ve bakımı zor olduğundan Niyazi Bey’in

Nadir Bey’le aynı odaya yerleşmesini istedik. Kabul etmezlerse ambar memuruna

eşyaları Nadir Bey’in odasına naklediniz dedim. Niyazi Bey’i çağırdım ve durumu

anlattım. Niyazi Bey “heykeli de vermem, odadan da çıkmam” dedi ve emir kâğıdını

elimden kaptı ve bendeniz diğer kâğıdı kaptırmamak için elini tutmak istedim, geri

çektiğimde paltonun kenarı koptu, kâğıt elinde olduğu halde çıktı gitti. Aradan iki

saat geçtikten sonra odamda oturuyorum. Tekrar odamın kapısını açarak “ben sana

göstereceğim” diye bağırdı. Bu duruma güldüm ve bir şey demedim. Vazife

esnasında resmi makamımda tecavüz ve hakarete maruz kaldım. Bu durumu o zaman

maarif müdürüne de söylemiştim”

Müfettiş :“Söylemek istediğiniz başka bir şey var mı?”

Muavin Akif Bey: “Nadir, Niyazi, Nevzat beyler zaten idare ile uğraşmak için ittifak

etmişler ve ittifaklarını da tarih, coğrafya muallimi Sabri Bey’e, Fransızca Muallimi

vekili Abdullah Bey’e Ulum-ı Diniye muallimi Hulusi Efendi’ye defaatle söylemişler

398

ve aynı zamanda kendi ittifaklarına dâhil olmalarını kendilerinden rica etmişlerdir.

Bu gerçeği söylemek istedim”

Bu sorulara verilen cevaplar paralelinde müfettiş bir rapor yazmıştır. Müfettiş

raporunda Akif Bey’in verdiği cevapları değerlendirmiştir.

Müfettiş, Nevzat Bey’in okula sarhoş gelerek camı kırması hususunda birkaç

cümle yazmıştır. Yazıda Nevzat Bey’in okula sarhoş geldiğini iddia edenlerin sadece

müdür ve müdür muavini olduğunu söylemiştir. Müdür ve muavinin, Nevzat Bey’in

okula sarhoş geldiği ve camı kırdığı gün ile ilgili olarak farklı tarihler verdiğini

söyleyen müfettiş, Nadir Bey, Nevzat Bey’in mektebe hiçbir gece sarhoş

gelmediğini iddia ettiğini, Niyazi ve Cezmi Nusret Beyler de Nadir Bey ile aynı

doğrultuda konuştuklarını belirtmiştir. Müfettiş Nevzat Bey’in sarhoşluğunun

müdüriyet tarafından kötü anlaşıldığına hükmetmiştir. Müfettiş, daha sonra oda

meselesine geçmiştir. Müfettiş, bu mesele ile ilgili olarak ambar memuru, müdür ve

müdür muavininin sorumlu olduğunu belirtmiştir. Bu konuda Müdür Muavini Akif

Efendi’yi doğru bulan müfettiş, Niyazi Bey’in oda meselesinden dolayı sorun

çıkarmasını uygun görmemiştir. Akif Efendi ve Niyazi Bey arasındaki tartışma ve

olayla ilgili olarak müfettiş, hademe ve hocalardan bilgi topladığını ifade etmiştir897.

Akif Efendi, Darülmuallimindeki daimi muallimlerin müdür ve kendisine karşı

ittifak kurduklarını belirtmişti. Fakat müfettiş farklı bir açıklamada bulunmuştur.

Müfettişe göre, İzmir Darülmuallimini son birkaç sene zarfında az çok tecrübeli

müdürler zamanında bile bir türlü düzgün ve muntazam bir idareye kavuşamamıştır.

Müfettiş, bu durumun başlıca sebeplerinden birini müdür muavini olarak

göstermiştir. Çünkü darülmualiminde eskiden beri değişen müdürler bile,

öğretmenler arasında ortaya çıkan meselelerde olaylara hakemlik yapıp mesuliyetten

kurtula geldikleri, daimi muallimlerden Cezmi, Nusret, Nadir ve Niyazi Beyler

tarafından ifade edilmiştir.898.

İzmir darülmuallimininde yapılan bu teftiş örneğinde yer alan sorgulamalara

ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Zira, müdürün veya müdür muavini ile diğer

öğretmenlerin, sorguya konu olan meseleler hakkında neler söylediği, müfettişin

rapora nasıl not düştüğü, soruları nasıl yönelttiği, müdürün idari alanda neler


399

yapması gerektiği, neleri yapmaması gerektiği, öğretmenlerin ve memurların

görevleri ve sorumluluk alanları, öğretmenlerin okul içinde nelere dikkat etmesi

gerektiği, öğrencilerin ne gibi sebeplerle dayak yediği veya hapsedildiği, öğretmen

ve idareciler arasında ne türden sorunlar yaşandığı, kısacası bir darülmualliminde ne

gibi konuların sorun teşkil ettiği, bu teftiş sırasında yapılan sorgulama ve verilen

cevaplardan anlaşılmaktadır.

Bu sorgulamalardan anlaşılacağı üzere, müdürün idari alanda yapması

gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

Öğretmenlerin üç ay süresince derslerinde müfredatta yer alan konulardan

neleri gösterdiklerine ilişkin cetvelleri tutup, tutmadıklarını kontrol etmek ve

bu cetvelleri maarif nezaretine göndermek,

Derse gelmeyen muallim hakkında maaşında kesinti yapmak.

Müsamereler yapmak.

Okulda nöbet sisteminin sağlıklı ve kurallara uygun bir şekilde yürütmek.

Derslere zamanında girilmesini sağlamak.

Öğretmenler için devam defterinin tutulması.

Ambarın kontrolü.

Okulda satın alma komisyonu ile inzibat meclisinin oluşmasını sağlamak.

Müfettiş yaptığı sorgulamalar sonrasında, kendi kanaatlerini düzenlediği rapora

kaydetmektedir. Bunu yaparken konuyla ilgili öğrenci, öğretmen ve idarecilerden

bilgi almaktar, gözlemlerine başvurmaktadır. Ayrıca, yatılı bir darülmualliminde,

idareci ve muallimler dışındaki memurların nöbet tutmak gibi bir görevlerinin

olmadığı anlaşılmaktadır. Öğrencilerin görevlilerle resmi işler dışında

konuşmalarının yasak olduğu, yapılan sorgulamalardan anlaşılmaktadır. Öğrencilerin

sigara içme, kızlara laf atma gibi suçlar işleyebildikleri ve bunların da okul müdürü

tarafından cezalandırıldığı görülmektedir.

4.3.2. Konya Darülmuallimini’nde Teftiş ve Denetim

Darülmuallimin ve Sultani mektepleri arasında bir rekabet olduğu tarihi

kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bu konuda mecliste de bazı görüşler dile getirilmiştir899.

899 Bk. TBMM Zabıt Ceridesi,C 7.

400

Konya’da darülmuallimine, Sultani Mektebi’ne göre daha fazla önem verildiği de

yine tarihi vesikalarda görülmektedir. Hatta bu durum sorun edilmiştir.

Konya Sultanisi’nde 1918 tarihinde yapılan teftiş, darülmuallimin hakkında genel

bir kanat edinmemizi sağlamaktadır. Sultani mektebinde müdür hakkında öğrenciler

tarafından dile getirilen şikâyetler arasında, darülmualliminle ilgili bir konu da yer

alır. Buna göre 1918 senesi eğitim öğretim yılında darülmuallimin öğrencilerine

Avrupa kumaşından elbise verilmiş olduğu halde, sultani öğrencilerine yerli

kumaştan ve çuldan farksız elbise verildiği söylenmiştir900. Bu durum

darülmuallimine ve darülmuallimin öğrencilerine verilen önemi göstermesi

bakımından kaydadeğerdir.

Konya Darülmuallimini’nde öğrencilerle ilgili sorunlar ortaya çıkabilmekteydi.

Örneğin, öğrencilerinden Cemil Efendi öğrencilikle bağdaşmayan hal ve

hareketlerinden dolayı okuldan atılmıştır. 1916 senesinde Cemil Efendi’nin babası

Kadir Usta’dan 1.400 kuruş alınmasına karar verilmiştir. Cemil Efendi’nin babasının

ödemekle yükümlü olduğu 1.400 kuruş 100’er kuruşluk taksitlerle alınmıştır. Tahsil

edilen 700 kuruş Konya vilayeti namına, vilayet mal sandığına verilmiştir901.

Öğrencilerden hangi durumlarda tazminat alınması hakkındaki hükümlere

nizamnameler bölümünde yer verilmişti. Dolayısıyla Cemil Efendi’nin tazminat

vermek zorunda kaldığı görülür.

Konya Darülmuallimininde yapılan bir teftişte ise, okuldaki muallimler

değerlendirilmiştir. Buna göre, okulun muallimleri ders verme liyakati ve

kabiliyetine sahip bulunmuşlardır. Muallimler darülmualliminde ders verebilecek

seviyede görülmüştür. Türkçe’nin biraz iyi olduğu ifade edilmiş, Arapça’nın ise

yeterli olduğu müfettişçe dile getirilmiştir. Ayrıca tedris usulünün de tekâmül ettiğine

yer verilmiştir902. Konya Darülmuallimini’nde öğretim yöntemleri açısından,

mullimlerin kendilerini geliştirdikleri sonucu bu teftiş sonrasında çıkartılabilecek bir

sonuçtur.

Konya Darülmullimini’nde muallimler için “muallim teftiş raporları” nın

tutulduğu kayıtlardan anlaşılır. Bu kayıtlarda okuldaki muallimler hakkında tüm

900 BOA., MF.HTF., 6-39, 1336.Z.25. 901 BOA., DH.UMVM., 66-62, 1335.Ca.04. 902 Teftiş Defterleri, D.No: 85, s.22, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi (BYEK).

401

ayrıntılara yer verilmektedir. Muallimin istifa ettiği, işten el çektirildiği, vefat ettiği,

işten ayrıldığı gibi bilgilerin yanı sıra muallimin ismi, hangi okuldan mezun olduğu,

memuriyete başlama tarihi, yürüttüğü görevler vb. bilgiler de bu raporlara

yazılmıştır. Bunlardan biri de Konya Darülmuallimin muallimlerinden Hüsnü Fevzi

Efendi hakkında tutulmuş olup, bu bilgilere aşağıda tablo halinde yer verilmiştir.

Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu903

Muallimin No’su 615

Muallimin İsmi Hüsnü Fevzi Efendi

Menşe’i Konya Mekteb-i Rüşdiyesi

Mezuniyet Tarihi 1305

Memuriyete Giriş Tarihi 1326

Maaşı 100

Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimin Hat Muallimi

Suret-i tayini -

Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi -

Numarası -

Tarih-i mübaşeret 1331

Tarih-i intikali -

Vukuat-ı sairesi: -

Açıklama: -

Darülmualliminlerde hat muallimi genellikle ücretli muallimlik gibi algılanmış

ve tablodan da anlaşılacağı üzere tayini ile ilgili kısımlar boş bırakılmıştır. Hüsnü

Efendi’ye ait herhangi bir vukuatın veya açıklamanın da yapılmadığı görülür. Konya

Darülmuallimatı muallimesi Şerife Hanım ile müdire Sabiha Hanım’a ait raporlara

da aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 97. Muallim Teftiş Raporu904


903 TD., s.18. 904 TD., s.25.

402

Muallimin İsmi Şerife Nebahat Hanım

Menşe’i Darülmuallimat

Mezuniyet Tarihi 1331

Memuriyete Giriş Tarihi

Maaşı 700

Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimat muallimesi ve tarih ve coğrafya

ve el işleri muallimesi

Suret-i tayini Emirname-i nezaretçe

Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi

Numarası


Tarih-i intikali 1332

Vukuat-ı sairesi:

Açıklama: Ahval-i sıhhiyesinden dolayı bir buçuk ay izin

almıştır.

Darülmuallimat mezunu olduğu tablodan anlaşılan Şerife Nebahat Hanım’ın da,

herhangi bir vukuatının olmadığı görülür. Fakat aldığı izine ilişkin bilgi, raporuna not

edilmiştir. Sabiha Hanım’a ait rapor ise, aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 98.Muallim Teftiş Raporu905


Muallimin İsmi Sabiha Hanım

Menşe’i

Mezuniyet Tarihi

Memuriyete Giriş Tarihi

Maaşı 1200

Cihet-i itası Ahval-i hususiye

Mahal ve sıfat-ı memuriyet Darülmuallimat müdiresi ve nakış muallimesi

Suret-i tayini Emirname-i nezaretçe

Tayinine dair olan emirnamenin Tarihi 1333

Numarası 2933/336513


905 TD., s.19.

403

Tarih-i intikali 1332

Vukuat-ı sairesi:

Açıklama: Kitabet, imla, kıraat ve inşad sarf ve nahv

derlerine de girmiştir. İstifa etmiştir.

Darülmuallimat müdiresi Sabiha Hanım’ın da herhangi bir vukuatı olmadığı

tablodan anlaşılmaktadır. Fakat istifa ettiği bilgisi yer almaktadır. Açıklama kısmında

muallimlere ait her türlü bilgiler yer alabilmektedir. Bazı muallimler çeşitli

nedenlerle işten el çektirilebilmektedir. Bunlarla ilgili bilgiler de yine muallim teftiş

raporlarında yer almaktaydı.

4.3.3. Diyarbakır Darülmuallimini’nde Denetim

Çeşitli vilayetlerde eğitim veren darülmualliminlerde eğitimin işleyişi kontrol

altında tutuluyordu ve herhangi bir sorunla karşılaşıldığı zaman okulda gerekli

incelemelerde bulunulmaktaydı.

Maarif idaresi, 1899 senesinde Diyarbakır Darülmuallimini’nin kötü idare edildiği

bilgisine ulaşmıştır. Bu nedenle 7 Ağustos 1315 (19 Ağustos 1899) tarihinde

Diyarbakır vilayetine bir yazı gönderilmiştir. Darülmuallimin muallim-i evvelinin

verdiği bilgi doğrultusunda bu konuda gereğinin yapılması istenmiştir906.

Diyarbakır’da darülmuallimin mektebinde bir diğer sorun öğrencilerin fakir

durumda olmaları nedeniyle, okula devam edememelerinden kaynaklanmaktaydı.

Diyarbakır Maarif Müdürü’nün verdiği bilgiye göre darülmuallimine üç dört defa

öğrenci toplanabilmiş ve bu öğrencilerin devamları ile ilerlemelerine gayret

edilmiştir. 1 Haziran 1312 (13 Haziran 1896) tarihli yazıya göre Mayıs ayının

27’sinde açılan şubeye ancak 20 öğrenci kayıt olmuştur. Bu öğrencilerin beş’i

Diyarbakır’dan; beşi ise taşralı olup Diyarbakır’da ikamet edenlerdendir. On öğrenci

de civar köy ve kasabalardan gelmiştir. Öğrencilere 30 kuruş maaş verildiği için bu

defa öğrencilerin devamlarına dikkat edeceği tahmin edilmekteydi. Öğrencilere

verilen maaş Vali Enis Paşa ile Merkez Naibi Fuat Bey ve maarif komisyonu

üyelerin gayretleri ile mümkün olmuştu. Bu kişilerin topladıkları yardımlar ile

906 BOA., MF.MKT., 461-61, 1317.R.12.

404

öğrenci maaşları ödenecekti. Toplanılan yardım miktarı 7.000 kuruşa ulaşmıştı ve bu

para ile şubenin iki üç sene kadar ayakta durabileceği hesap edilmişti907. Öğrencilere

maaş verilmesi uygulaması, diğer vilayetlerdeki öğretmen yetiştiren kurumların

bazılarında da görülmektedir. Diyarbakır’da da öğrenclerin devamları sağlanamadığı

için, vilayette çeşitli devlet görevlilerinin gayreti ile böyle bir uygulamaya

geçilmesinın faydalı olacağı düşünülmüştü.

13 Temmuz 1312’de (25 Temmuz 1896) bakanlığın Diyarbakır’a gönderdiği

yazıdan, Diyarbakır Darülmualliminin’de öğrenci sayısının kırk kişiye ulaştığı

anlaşılmaktadır. Kırk öğrencinin toplandığı darülmuallimin şubesinin tekrar

açılabileceğine işaret edilmişti908. Öğrencilere verilen maaşlar okulun eğitime devam

edebilmesi ile de ilgili idi. Bu şekilde mahalinden öğretmen ihtiyacının

karşılanmasına çaba gösterilmiştir.

4.3.4. Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş

8 Kanun-ı evvel 1334 (8 Aralık 1918) tarihinde Elazığ’da tüm okulların teftiş

edilmesi ile ilgili bir kayıtta, darülmuallimin hakkında bilgiler de edinebilmekteyiz.

Buna göre, kasabalardaki mekteplerin öğretmenlerinin çoğunluğunun darülmuallimin

mezunu olduğu tespit edilmiştir. Köy mekteplerinde ise ehliyetsiz muallimlerin

olduğuna işaret edilmiştir. Buna göre okullarda, Kurân-ı Kerim, ilm-i hal ve biraz da

kıraat ve hesaptan başka bir şey öğretilmemektedir. Darülmuallimin yatılı olmadıkça

ve masraflar umumi bütçeden ödenmedikçe bunların ilerlemeleri ve ihtiyaca uygun

muallim yetiştirmelerinin mümkün olamayacağı yapılan teftiş sonrasında rapora

yazılmıştır. Elazığ’daki okullarda yapılan teftiş sonrasında varılan sonuçta,

darülmualliminlerde eğitim görmüş muallimlerin görevlerini yerine getirmekte

başarılı oldukları; ehliyetsiz muallimlerin eğitiminden ise kesinlikle istifade

edilemediği anlaşılmıştır909. Buradan, Elazığ Darülmuallimini’nde yapılan eğitimin

niteliği de ortaya çıkmaktadır. Darülmualliminin amaca hizmet ettiği anlaşılmaktadır.

907 BOA., MF.MKT., 329-30, 1314.S.29. 908 BOA., MF.MKT., 329-30, 1314.S.29. 909 BOA., MF.HTF., 6-114, 1337.Ra.4.

405

Çünkü darülmuallimin mezunları ile diğer muallimler arasında belirgin bir fark

görünmektedir.

4.3.5.Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı’nda Teftiş ve Denetim

Bursa Darülmuallimin mektebinde yürütülen bir teftiş sonrasında, müfettiş okulu

her açıdan değerlendirmiştir. Buna göre;

“Bursa Darülmuallimin binası mevkisi bakımından güzel bir yerdedir. Fakat 150

yatılı öğrenci kabul edebilecek büyüklükte değildir. Bu nedenle binanın

genişletilmesi veya yakınında bulunan hanenin kiralanarak ilave yapılması

gereklidir. Ders araç gereçleri olarak gereken levhalar ve haritalar bulunmaktadır.

Fakat kimya dersine ait alet ve edevat eksiktir. Fizik dersi için hiçbir ders araç

gereci yoktur. Öğretmenlerinin çoğu darülmuallimin-i âliye mezunu olduklarından

eğitim öğretim fena değildir. Fakat bu öğretmenler kabiliyetli olduklarından ileride

kendilerinden daha fazla yararlanılacaktır”. Müfettiş, öğretmenlerin devam

durumlarını incelemek amacıyla aylık devam cetvelini istemiş, fakat bulunamamıştır.

Bunun üzerine üçüncü ve dördüncü sınıfların sınıf defterini inceleyen müfettiş,

burada da yalnız nisan ayının başından yirmi birinci gününe kadar dördüncü sınıfta

on; üçüncü sınıfta on bir dersin, öğretmenler tarafından imzalanmadığını görmüştür.

İmza yerinde herhangi bir açıklamaya da yer verilmemiştir. Ayrıca müfettiş,

müdürün defterleri incelemediğini ve tasdik etmediğini fark etmiştir. Müfettiş,

müdürün sınıf defterini kontrol etmesi ve dersine gelip, imza etmeyenlerin veya

dersine gelmeyen öğretmenlerin belirlenmesi gerektiğini söylemiştir. Bu konuda

Bursa Darülmuallimini müdür muavini, daha önceki darülmuallimin müdürü Mustafa

Bey’i suçlamıştır. Müdür muavininin bu şekilde suçlama yapmasının nedeni

müdürün, müdür muavinine uyarı vermesinden kaynaklanmış olabileceği müfettiş

tarafından belirtilmiştir910. Bursa darülmuallimin mektebinde yapılan teftişten

anlaşılacağı üzere, okulun öğretmenleri darülmualliminin âliye şubesinden mezun

olmuşlardır ve bu durum okul için bir kazanımdır. Bunun dışında okulda bazı

910 BOA., MF.HTF., 7-2, 1337.R.17.

406

defterlerde eksikler tespit edilmiş, okul binasının da genişletilmesi gerektiği ifade

edilmiştir.

Müfettiş, darülmualliminde yaptığı teftişin ardından Bursa Darülmulallimat’ında

da denetimde bulunmuştur. Okulla ilgili bazı hususları rapor etmiştir. Rapora göre;

“Bursa Darülmuallimat binası eski bir böcekhaneden ibarettir. Okul eğitime hiç

elverişli değildir. Şimdiye kadar orada bulunan eşyalar Fransız mektebine ait

olduğundan ve bu sırada da eşyalar iade edildiğinden okulda hiçbir şey yoktur.

Darülmuallimat’ın gelecek seneden itibaren gündüzlüye dönüştürülmesi

gerekmektedir. Fakat yatılılığın kaldırılması halinde Bursa’ya bağlı köy ve

kasabadan gelen kızların açıkta kalmaları söz konusu olacaktır. Bunların

öğrenimlerini terk etmeleri sonucu ortaya çıkacaktır”. Küçük kasabalara

öğretmenliğe gidecekler bunlardan ibaret iken, bundan sonra vilayet kız mektebine

bu vasıflara sahip öğretmen bulunamayacağı için kesilen yatılı ödeneğinin geri

verilmesi veya maarif nezareti bütçesinden ödenmesi suretiyle Bursa

Darülmuallimat’ının yatılı olarak eğitime devam etmesi uygun görülmüştür. Bursa

Darülmuallimat’ında eğitim öğretimin vasat veya orta derecede olduğu kayıtlara

geçmiştir911. Darülmualliminde oluğu gibi, kız öğretmenleri yetiştiren

darülmuallimatta da okul binası ile ilgili sorunlar göze çarpmaktadır ve bu nedenle

okulun gündüzlüye dönüştürülmesi ihtimali söz konusudur. Fakat okul gündüzlü

olduğu zaman, bu sefer öğrenci temininde sıkıntı yaşanacaktır.

4.3.6. Trabzon Darülmuallimini’nde Teftiş Uygulamaları

Trabzon Darülmuallimini 1891 senesinde kurulmuştu912. Bu okulun ibtidâîye

şubesi öğretmeni Abdullah Efendi talimat ve uyarılara aykırı olarak kendiliğinden

şubeyi tatil ettiği yapılan incelemelerde anlaşılmıştır. Bundan dolayı kendisine on

günlük yevmiye kesintisi cezası verilmiştir. 23 Ağustos 1311 (4 Eylül 1895)

tarihinde Trabzon maarif müdürünün maarif nezaretine gönderdiği yazıda; Abdullah

Efendi’nin aldığı ceza üzerine bir dilekçe gönderdiğinden bahsedilmiştir. Abdullah

Efendinin dilekçesinde şu ifadeler yer alır: “Temmuz ayı başından beri tüm okullar

tatil edilmiş olduğundan bu esnada beş gün kadar Trabzon’a üç saat uzaklıkta

911 BOA., MF.HTF.,7-2,1337.R.17. 912 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.7.

407

bulunan bir yere gittim. Maarif müdürü tarfından maaşım kesildi. Hâlbuki bu süre

zarfında okulun tatil münasebeti ile hiçbir işim geri kalmadığı gibi maaşımın

kesilmesinin emir ve kanunda yeri olmayarak hukukumun korunmasını istiyorum” 913. Okulda müdür olmadığı için tek muallimle hizmet veren Trabzon

Darülmuallimini’nde öğretmenin kafasına göre okulu tatil ettiği anlaşılmaktadır.

Fakat bundan dolayı ceza almış olan öğretmen itiraz etmiştir.

Trabzon maarif müdürü, darülmuallimin muallimi Abdullah Efendi’nin tüm gün

kahvehaneye gittiği ve orada tavla vb. oyunlarla vaktini geçirdiğini ifade etmiştir.

Bundan dolayı maarif müdürü, daha önce Abdullah Efendi’ye bu uğraşları

bırakmasını ve görevine devam etmesini söyleyerek uyarıda bulunmuştu. Fakat

Abdullah Efendi’nin kendi kendine okulu tatil etmesi ve öğrencilere de izin vermesi

maarif müdürünün bu uyarısının etkili ve yeterli olmadığı anlamına gelmektedir.

Maarif Müdürü Darülmuallimine yapılan masrafların da boşa gittiğini bakanlığa

gönderdiği yazısında ifade etmiştir914.

Abdullah Efendi’ye verilen cevapta, “Trabzon’da ibtidâî ve sıbyan

mekteplerinin tatil edilmiş olmasına rağmen, darülmuallimin bu mekteplerden

sayılmamaktadır, darülmuallimin’de usul-ı cedide üzere eğitim yapıldığı iki sene

süre sonunda eğitimini tamamlayanların ardından tekrar ibtidâî mekteplerine

öğretmen yetiştirilmeye devam edileceği” belirtilmiştir. Talimata göre tatil süresi iki

ay sürmekteydi ve tatil Şaban ayının on beşinden, Şevval ayının onuna kadardı.

Sağlık engelinden başka bir nedenle okulun tatil edilmesi uygun görülmemiştir.

Öğretmenin tatil hakkındaki müracaatı da kabul edilmemiştir. Buna rağmen

Abdullah Efendi okuldan ayrılıp gitmiştir. Bu nedenle kendisine 200 kuruş

maaşından kesinti cezası uygulanmıştır915.

Trabzon’da Darülmuallimin ve dolayısıyla öğretmen yetiştirme konusunda

farklı bir örnek olaya yer verebiliriz. Bu olayla ilgili mütalaalar sırasında, Trabzon

Maarif Müdürü, Trabzon ve çevresi ile darülmuallimindeki eğitime ilişkin önemli

bilgiler vermektedir. Buna göre, mevcut öğretmenlerden liyakat gösteremediği için

ehliyetname alamayanların köy ve kaza halkı tarafından korunduğu anlaşılmaktadır.

913 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10. 914 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10. 915 BOA., MF.MKT., 290-7, 1313.Ca.10.

408

Korunmadan kasıt, ehliyetname alamayan öğretmenlerin görevi bırakması gerektiği

halde, köy halkı tarafından görevlerine devam etmelerine çalışılması hadisesidir.

Ehliyetname almayı başaramayan bu kişilerin muallimliğe devam etmeleri köy halkı

tarafından sağlanmaya çalışılmıştır. Bu ve buna benzer meseleleri kontrol amacıyla

bir müfettişin tayin edilmesi söz konusu edilmiştir.

1 Mayıs 1310 (13 Mayıs 1894) tarihinde Trabzon Vilayeti maarif müdürü’nün

verdiği bilgiye göre, Trabzon’da açılan Darülmuallimin ile çevre karye ve

kasabalarda yeni usul ile öğretim yapılması amaçlanmıştı. Darülmuallimin’e mevcut

öğretmenlik yapmakta olanlar da gelmekte, sınav olmakta, yeni usulü öğrenmekte ve

ehliyetname almaktaydı. Trabzon Darülmuallimin mektebine gelen öğretmenin sayısı

1894 senesine kadar 200’ü geçmişti. Bunlardan 129’u liyakat ve yeterlilik göstermek

suretiyle ehliyetname alma hakkını elde etmiştir. Fakat geri kalanı ehliyetsizlikleri ve

eğitimden geri durmaları nedeniyle bir daha öğretmenlikte istihdam edilmemek üzere

memleketlerine gönderilmişlerdir. Fakat karye halkı bunların eğitim seviyelerini

bilmediği için, az bir ücretle yetinen bu muallimleri okullarında istihdam

etmekteydiler. Mahalli hükümetce de bu durum dikkate alınmamaktaydı. Bu nedenle

Müslüman çocuklar eğitim ve öğretimden geri kalmışlardı. Buna meydan vermemek

için vilayete bağlı kaza ve karyelerde mevcut olan ibtidâîye mekteplerinin bir iki

defa teftiş edilmesi amacıyla bir müfettişin tayin edilmesi konusu bakanlığa

bildirilmiştir. Yapılacak teftiş ile; yeni usul üzere eğitim yapılıp yapılmadığı;

darülmuallimin’in yetiştirdiği öğretmenlerin yeni usulle eğitime devam edip

etmedikleri; şehadetnamesiz bir takım cahil muallimlerin eğitim öğretim işinde

bulunup bulunmadığı konuları incelenecekti. Fakat bunun için ayrıca bir müfettiş

tayini gerekmekteydi. Darülmuallimin’e gelip giden hocaları tanıması ve

yeterliliklerini daha yakından bilmesi nedeniyle Trabzon Darülmuallimin muallimi

Abdullah Efendi’ye bu görevin verilmesi istenmiş, Abdullah Efendi’ye uygun bir

harcırah verilerek bu görevin yaptırılması uygun görülmüştür916. Burada yeni usulün

eğitimine verilen önemi görmekteyiz. Ayrıca ibtidâîye mekteplerinin teftişinde

darülmuallimin mualliminine de görev verilebildiği anlaşılmaktadır.

916 BOA., MF.MKT., 213-22, 1312.M.17.

409

Darülmuallimin muallimi Abdullah Efendi Trabzon Darülmualliminin

açıldığı 1891 senesinden beri görev yapmaktaydı. Trabzon Darülmuallimin

Mualliminin 28 Nisan 1310 (10 Mayıs 1894) tarihinde yazdığı rapora göre, ibtidaî

mekteplerinin ıslâhı ve düzenlenmesi için öğretmenler yetiştirmek üzere her vilayette

bir darülmuallimin açılması planlanmıştı. Abdullah Efendi raporunda, mevcut

muallimlerin bulundukları karye ve nahiyede mektep muallimliği yanında, Cuma,

bayram, cenaze gibi işler yaptıklarını da belirtmektedir. Ehliyetlilere de talimat ve

programı takip etmeleri söylenmişken, bu uyarının dikkate alınmadığını ifade etmişti.

Ayrıca ehliyetsiz bu muallimlerin program harici ders okutturduklarına yer vermiştir.

Abdullah Efendi Müslüman öğrencilerin bu şekilde eğitim ve öğretimden geri

kaldıklarına işaret etmiştir917. Darülmuallimin mualliminin, darülmuallimindeki

eğitim ve öğretim faaliyetleri dışında eğitimin diğer konuları ile de ilgilendiği

anlaşılmaktadır. İbtidaiye mekteplerindeki eğitim faaliyetlerinin teftişini isteyen

darülmuallimin muallimi, bu şekilde ehliyetname verdiği öğrencilerinin hocası

olmaya devam edecekti.

4.3.7. Medine Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş

1912 tarihinde Medine şehrinde darülmuallimin eğitimi verilmekte idi. 11

Kanun-ıevvel 1328 (24 Aralık 1912) tarihinde Medine vilayeti muhafız kumandanı

Darülmuallimin Muallim-i Salis’i Abdulvahhab Efendi’ye bir yazı gönderilmiştir. Bu

yazıda, darülmuallimin’deki asayişsizlikten bahsedilmiştir. Maarif müdürü ile

darülmuallimin müdürünün kötü idareleri sebebiyle öğretim heyeti arasında kavga ve

tartışmalar yaşandığı bu yazıda ifade edilmiştir. Bu durum talebeye de sirayet etmiş,

bununla ilgili olarak kumandanlığa ihbar yapılmıştır. İdarenin nasıl bir yönetim

sergilediği, öğretim elemanları arasında ortaya çıkan kavganın nedeni, nasıl

öğrencilere sirayet ettiği ve ayrılığa sebep olduğuna dair soruların cevabı

istenmiştir918.

Medine Darülmuallimini ile ilgili bir meseleyi Medine Muhafaza

Kumandanı’nın yürüttüğü görülmektedir. Darülmuallimin ile ilgili olarak ortaya

917 BOA, MF.MKT., 213-22, 1312.M.17. 918 BOA., MF.ALY., 34-49, 1331.M.19.

410

çıkan iddialar hakkında öğretmenlerden Abdulvahhab Efendi’den bilgi alınmak

istenmiş ve Abdulvahhab Efendi iddialar hakkında bilgi vermiştir.

Darülmuallimin muallim-i sâlisi Abdulvahhab Efendi yöneltilen sorulara,

verdiği cevapta gerek maarif müdürünün ve gerek darülmuallimin müdürünün kötü

idarelerine şahit olmadığını belirtmiştir. Darülmuallimin’in açıldığından beri dört

senede yarı yarıya birleşildiğinden bahseden Abdulvahhab Efendi, gerek öğrencilerin

öğrenimlerine dair, gerek mektebin idaresinde talimata, yönetmeliğe aykırı bir durum

görmediğini eklemiştir. Ayrıca, öğretmenler arasında da bir uyuşmazlığın olmadığını

ifade eden Abdulvahhab Efendi öğretmenlerin yekvücud vazifelerini yürüttüklerini

söylemiştir. Ancak, Abdulvahhab Efendi muallim sani Sırrı Bey’in taraf tuttuğunu ve

bazı öğrencilere taviz verirken bazı öğrencilere hakaret ettiğini, yalnız bu durumun

da bertaraf edildiğini sözlerine eklemiştir. Öğrenciler arasında ayrılık olmadığı,

öğrencilerin ciddi bir şekilde derslerine gelip gittikleri, din, devlet ve millet için

gayret edildiği Abdulvahhab Efendi’nin ifadesinde yer alan diğer sözleridir919.

Abdulvahhab Efendi’ye göre soruşturmaya konu olan fiillerin hiçbiri okulda

işlenmemiştir. Abdulvahhab Efendi’nin, darülmuallimin’de ortaya çıkan olası

karışıklıklarla ilgili tarafsız olduğu ve bu nedenle okulda her şeyin iyi gittiğini ifade

ettiği düşünülebilir.

4.3.8. Adana Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş ve Denetim

Teftişle ilgili konularda muallimlerin azli önemli bir konudur. Azl edilme,

cezaya konu olan memurun olumsuz söz veya hareketlerinin engellenmesi ile ilgili

tüm yollar denendikten sonra uygulanabilmektedir.

Memurlardan azli gerektirecek bir sebep ortaya çıkmadan veya kendileri istifa

etmeden veya devlet tarafından zorunlu bir sebep olmadıkça memurların azl

edilmemesi veya görevlerinin değiştirilememesi idareciler tarafından uygulanması

gereken bir yöntemdir920.

Konuyla ilgili olarak Adana Darülmuallimininden bir örnek verilebilir. Adana

darülmuallimininde Arapça muallimi olan Halil Efendi, 15 Kanun-ı sani 1310 (27

919 BOA., MF.ALY., 34-49, 1331.M.19. 920 BOA., Nezaret Gelen Giden, No: 345526.

411

Ocak 1895) tarihinde işten el çektirilmiştir. Halil Efendinin işten azli, talimata uygun

şekilde oluşturulan komisyon tarafından verilen karar üzerine gerçekleşmiştir.

Muallimin görevini yapmağa yetersiz olduğu gerekçesiyle azl edildiği

anlaşılmaktadır. Halil Efendi bunun üzerine bir dilekçe yazmıştır. Kendisinin otuz

seneden beri sorunsuz bir şekilde eğitime hizmet ettiğini belirtmiştir. Kendisinin

sebepsiz yere işten alındığını ifade etmiştir. Adana Valisi de muallimin maarif

nezaretine danışılmadan işten alınmasının, kanun ve adalete uygun olmadığı

kanaatine varmıştır921. Dolayısıyla okul yöneticisi, bakanlıkatan izin almak suretiyle

işten el çektirme işlemi uyuglayabilmektedir.

4.4. Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş

Uygulamaları

4.4.1. Darülmuallimin’de Ermeni Öğrencilerin Denetimi

Darülmualliminde azınlıklardan da eğitim gören öğrenciler bulunmaktaydı.

Rum, Ermeni ve diğer azınlık öğrencilerinin sayılarına ilişkin tabloya öğrenci sayıları

ile ilgili bölümde yer verilmişti. Bu öğrencilerin sayısı çok fazla olmamakla birlikte,

özellikle Ermeni öğrencilerin çok da iyi niyetli bir şekilde eğitim görmedikleri,

amaçlarının farklı olduğu arşiv belgesinden anlaşılmaktadır.

Darülmualliminde Ermeni öğrenciler örgütlenmek üzere hareket etmişler ve

asayişi bozmaya çalışmışlardır. Emniyet Müdürlüğüne yapılan ihbarda

darülmuallimindeki ermeni öğrenciler hakkında aşağıda belirtilen ihbarların yapılmış

olduğu anlaşılır.

Darülmuallimin 3. sınıf öğrencilerinden 5 no’lu Harput’lu Hamparsum

Efendi’nin hafta aralarında izinli çıkınca, daha sonra okuldan te’bid edilen

(uzaklaştırılan) Zartaryan’ın evine gidip gizli görüşmeler yaptığı ve dönüşünde

okuldaki diğer ermeni öğrencileri okulun bir kenarına toplayarak gizli bir takım

şeyler fısıldadığı ihbarlarda yer almaktadır. Zartarya’nın okuldan uzaklaştırılması

nedeniyle, Hamparsum adlı öğrenci, bu uygulamayı “zalimane” olarak açıkça tavsif

921 BOA., MF.MKT., 259-15, 1312.L.28.

412

etmekten (nitelendirmekten) de çekinmediği ihbarı alınmıştır. Hamparsum isimli

öğrenci daha da ileriye giderek, “harb başladığından beri bu muharebede üçlü

itilafın galip geleceğini” Müslüman öğrencilere karşı her zaman tekrar ettiği

duyulmuştur922.

Darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 25 no’lu Erzurum’lu Yaylak

Efendinin artık bir Türk düşmanı olduğu ve düşmanlığı her vesileden yararlanmak

suretiyle açıkça söylemekten çekinmediği de yapılan ihbarlar arasındaydı. Okulda,

savaş sırası olduğu için donanmaya yardım toplandığı sırada, Yaylak Efendi “bizim

için faydası olmayan, işimize gelmeyen yerlere nasıl para verelim” demiştir. Ayrıca,

Balkan Harbi’nden sonraki intihabat (yağma) münasebetiyle ermenilerin kopardıkları

yaygarayı, müdafaa etmiştir. Ermeni öğrenciler bunu bir fırsat olarak görmüş,

ermenilerin bu fırsatı kaçırmamaları gereğine işaret etmişlerdir. Bu sözleri,

Müslüman öğrencilerin yüzüne karşı söylemekten çekinmedikleri anlaşılmıştır923.

Darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 100 no’lu Haçin’li Kifdark Efendi,

“hükümetin okulları, eğitimi, idaresi, ordusu kısaca hükümet ile Türk ve İslam halkı

bozuk, çirkin ve murdar” şeklinde konuştuğu ihbarı alınmıştır. Hükümetin ermenileri

mahv etmek istediğini, ermenilerle Türklerin barışamayacağını, çünkü arada kan

davası olduğunu söyleyen Kifdark, ardından hızını alamamış ve bizzat kendisinin

babasının intikamını almaya vekil olduğunu ve hayatta yegâne gayesininin bu

intikam olduğunu açıkça belirtmiştir924.

Yine, darülmuallimin üçüncü sınıf öğrencilerinden 49 no’lu Van’lı Ohannes

Efendi ermeni öğrencilerin başını çekmekteydi. Ohannes, yeni okula kabul olunan

her Ermeni’yi tanısın tanımasın yanına alarak onları örgütlemeye çalışmıştır.

Kendilerince uyulması gereken kurallardan bahsetmiş, ermeni öğrencilere gereken

korumayı sağlayacağını söylemiş ve gizli konuşmaları idare etmiştir. Daha önce haps

edilen ve kürek cezası verilen öğrencilerden Harput’lu Erakil’in haksız yere ve gizli

bir amaç üzere mahkum edildiği Ohannes Efendi ve yandaşlarınca dile getirilmiştir.

922 BOA., DH.EUM.KLH, 3-13, 1335.L.10. 923 BOA., agb. 924 BOA., agb.

413

Ohannes Efendi, “Erakil, üç seneye mahkum olursa bizim toptan idam edilmemiz

gerek” diye söylenip durduğu ihbarı emniyet müdürlüğüne ulaşmıştır925.

Yine Darülmuallimin 3. sınıf öğrencilerinden 48 no’lu Van’lı Aram Efendi’nin her

cumartesi günü sabah okula gelir gelmez ermeni arkadaşlarını bir kenara çekerek

konuştuğu bilinmektedir. Aram Efendi’nin arkadaşlarını toplayarak Babıâli’ye doğru

koşarak oradan geçtikleri ve dönüşlerinde gizli gizli konuştukları tespit edilmiştir. En

önemlisi Aram Efendi okula devam etmesinin nedenini “ermenilerin kurtuluşu”

amacına yönelik olduğunu belirtmiştir926.

Tabiiyat şubesi üçüncü sınıf öğrencilerinden 32 no’lu Van’lı Hüsrev Efendi’nin

çeşitli dillere aşina olması, öğrenimini Rusça üzerine yapması ve Rus Darülfünununa

devam etmiş olması, onun yabancı ülkelerle rahat haberleşebilmesini sağlamıştı.

Öğrencilerden iki Çerkez efendiyi Türklük aleyhine tahrik ettiği duyulmuştur. Uzun

süre Kafkasya’da kalıp Rus diline iyi bir şekilde vakıf olması ve yaşının fazla

olmasına rağmen hala eğitimde bulunması, kendisinin Rus hesabına Türkiye’de

casuslukta bulunması ile alakalı olduğu emniyet istihbaratında yer almıştı927.

Darülmuallimin edebiyat şubesi üçüncü sınıf öğrencilerinden 154 no’lu Maraş’lı

bir Ermeni öğrencinin sultan Osman zırhlısının satın alındığı bir sırada “bu parasızlık

zamanında 3 milyon liraya bir gemi almak bilmem ki hangi akla sığar” cümlesi ile

öteden beri bilinen ve her halinden belli olan hainliğini ispat etmişti928.

İtina ve kurnazlıklarına rağmen hainlik amaçlarını örtmeyi başaramayan bu

öğrencilerin hükümetin ermeni komitesi hakkındaki uygulamasını duymaları üzerine,

üzerlerindeki kâğıtları ve birçok Ermenice evrak ve mektupları yaktıkları haberi de

emniyete ulaşan ihbarlar arasında yer almıştır. Dâhiliye Nezareti Emniyet Umumiye

Müdüriyeti bunun üzerine maarif nezaretine 1 Nisan 1331 (14 Nisan 1915) tarihinde

bir yazı göndermiştir. Bu yazıda gerekenlerin yapılması istenmiştir929. Emniyetin tüm

bu kayıtlarından, errmeni öğrencilerin bütün faaliyetlerinin emniyet müdürlüğünce

bilindiği ve kontrol altında tutulduğu anlaşılmaktadır.

925 BOA., agb. 926 BOA., agb. 927 BOA., agb. 928 BOA., agb. 929 BOA., DH.EUM.KLH, 3-13, 1335.L.10.

414

4.4.2. Tatbikat Mektebi’nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim

Darülmualliminlere ait bir de uygulama okulları bulunmaktaydı ve bu okullar

staj okulu şeklinde hizmet vermekteydi. Darülmuallimin ve muallimatlardaki

uygulama mektebinde nasıl bir metot takip edilmesi gerektiği bakanlık tarafından bir

yazıyla bildirilmişti.

1 Mayıs 1922 tarihinde bakanlıktan darülmuallimine yazılan uygulama

muhtırasında darülmuallimin’deki uygulama dersleri ile tatbikat mektebinde görülen

eksiklikler ve yapılması gerekenler belirtilmiştir. Darülmuallimin’de uygulama dersi

haftada 9 saat olarak belirlenmişti. Burada izlenen yönteme göre; her öğrenci senede

ancak iki defa ders verebilmekte, ders anlatacak öğrenciler kura ile seçilmekteydiler.

Bu tür bir uygulamada sırasını geçirerek kuraya dâhil olmayanların, kuraya denk

gelen öğrenci gibi derse hazır ve ilgili olup olmayacakları sorusu akıllara gelmiştir.

Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimin’e bağlı tatbikat mektebi, tatbikat

dersi öğretmeni olan İhsan Bey’in nezareti ve idaresinde bulunmak suretiyle, amaca

hizmet etmekteydi ve okulun öğretmen kadrosunun çoğu daimi idi. Bu nedenle

eğitim de istenilen seviyeye ulaşılmıştı. Fakat bakanlığa göre, tatbikat dersine hiç

olmazsa bazı öğretmenlerin yardımı dokunursa daha iyi olacaktı. Çünkü uygulama

derslerini tek hocanın yürütmesi önemli bir eksiklik olarak görülmüştü. Uygulama

dersi öğretmeninin ilim ve irfanı ne kadar geniş olursa olsun, derin bir uzmanlık

isteyen zamanın tüm ilimlerini, hem usûl-ı tedrisden hem de esas maddeleri itibariyle

sınırlandırmak mümkün değildi. Özellikle müzik, resim, el işleri gibi derslerin

öğretmenleri uygulama derslerinde hazır bulunurlarsa, görüş ve fikirlerini ifade

ederlerse çok daha faydalı olacaktı. Bu durumda her ders canlı ve ilgili olarak

geçecekti930. Bakanlık uygulama mekteplerinde yürütülen derslere önem

vermekteydi ve bu derslerin farklı uzmanlık alanındaki öğretmenler tarafından

yürütülmesinin uygun olacağı düşünülmüştü.

1 Mayıs 1922 tarihli maarif nezaretinden darülmuallimat’a gönderilen uygulama

muhtırasında, darülmuallimat’taki uygulama dersleri ile tatbikat mektebinde görülen

eksiklikler ve yapılması gerekenlere değinilmiştir. Darülmuallimatın uygulama

930 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4.

415

dersleri ilm-i ruh ve fenn-i terbiye öğretmenlerine verilmişti. Darülmuallimatta

uygulama dersleri için haftada altı saat ayrılmıştı. Fakat ihtiyaç duyulması halinde

ders saatlerinin bir kısmını bu derse ayırmak mümkün olabilmekteydi. Her öğrenci

bir sene zarfında iki veya en fazla dört defa ders veriyordu. Öğretmen Haydar Bey’in

takip ettiği usule göre sınıf iki numaraya ayrılmıştı. Bu numaralardan oluşan

öğrencilere hangi dersleri hazırlamaları lazım geldiği önceden duyurulmaktaydı.

Ders günü kimin ders vereceği tayin olunuyordu ve bu şekilde öğrencilerin hep

birlikte derse hazırlanmaları sağlanmış olacaktı. Böylece, gerek dersin anlatılması

sırasında, gerek yapılacak soru cevap ve tartışmalar esnasında, tüm öğrencilerin

derse ilgili olmaları temin edilmek istenmişti931.

Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimat’taki diğer öğretmenlerin

uygulama dersi ile ilgili görevleri olmadığı gibi, bu derse katkıları da

bulunmamaktaydı. Fakat rapora göre “Darülmuallimin ve darülmuallimat’ta bulunan

öğretmenlerin tamamı imkân olsa da, kendi derslerinin eğitim öğretim yöntemini

usulünü ve uygulamasını gösterseler çok faydalı olurdu”. Ancak bunun için öncelikle

darülmuallimin ve muallimata tayin edilmiş ve edilecek öğretmenlerin gereken

vasıflara sahip olup olmadıklarının incelenmesi gerekecekti932.

Bakanlığın hazırladığı rapora göre, darülmuallimat’a bağlı uygulama okulu

gerek idare, gerek eğitim öğretim itibariyle amaca hizmet etme yönüyle eksik

bulunmuştu. Çünkü, okulun asıl amacı, öğretmen adaylarının uygulama dersleriyle

bilgilerini pratiğe dönüştürmesi idi ve bunun için bu derse gereken önemin verilmesi

gerekmekteydi. Bu alanı en başarılı bir şekilde düzenlemek, uygulama derslerini

yürüten öğretmenlerin eğitilmesi ile mümkün olacaktı. Uygulama okulu gerek

programı, gerek öğretmenleri, gerek idaresi itibariyle darülmuallimat müdürünün

idaresi altındaydı. Rapora göre, yatılı okul müdürleri, kurumlarının harici ve idari

işleri ile uğraştıklarından, eğitim ve öğretimin daha nitelikli yapılması için

dikkatlerini toparlayamamakta ve bunun için zaman bulamamaktaydılar. Ayrıca,

uygulama okulunun öğretmenleri ile öğrencilerinin düzenli bir şekilde okula

devamları konusunda gerektiği şekilde takibat yapılmıyordu. Okulda öğretmen

kadrosu 29 kişiye ulaşmıştı ve bu öğretmenlerden sekizi daimi öğretmenlerden;

931 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4. 932 BOA., MF.HTF., 10-66, 1340.N.4.

416

diğerleri de seyyar muallimlerden oluşmaktaydı ve bunların tamamı aynı zamanda

darülmuallimat hocaları idi. Raporda, uygulama okulunun amacı, sanki

darülmuallimat’ın lüzumundan fazla olan öğretmenlerine bir meşgale bulmak gibi

yorumlanmıştı ve derslerin sınıf sınıf çeşitli öğretmenler arasında parçalandığına

işaret edilmişti. Bölünen bu dersler de çeşitli öğretmenlere taksim edilmişti. Örneğin

dördüncü sınıfın Türkçe dersinin tahriri Behiye Hanımda; sarf ve imlâsı Sıddıka

Hanım’da; kıraatı da diğer bir öğretmendeydi. Beşinci sınıf Türkçe dersi de aynı

şekilde olu, resim dersi için üç öğretmen vardı. Rapora göre, şubeleri ile birlikte 220

mevcudu olan ve sekiz sınıftan oluşan okulda, 29 öğretmeni yerleştirebilmek için

bundan başka çare yoktu. Bu şekilde bir idareye son vermek için bazı tedbirler

düşünülmüştür. Bunlara maddeler halinde aşağıda yer verilmiştir:

Darülmuallimat tatbikat dersi öğretmeninin resmen ve bilfiil bu dersi

yürütmesi gerektiğidir. Fakat maddi ihtiyaçların temini ve bakanlık ile

haberleşme gibi okulun dışarıyla olan işleri darülmuallimat müdürlüğünde

kalabilir.

İkinci olarak okulun kadrosu düzenlenerek eğitim ve öğretimde birlik

sağlanabilir. Daimi öğretmenlerin sayısı gereken sayıya ulaştıktırılarak,

seyyar öğretmenlerin ancak el işleri, resim, musiki, hat gibi dersler

vermeleri sağlanmalıdır.

Üçüncü olarak daimi öğretmenlerle, darülmuallimat mezunlarından olmak

üzere usûl-ı tedris hususunda öğretmen adaylarına uygulama derslerini

yürütebilecek yeterli ve kabiliyete sahip olanlar arasından sınavla seçilerek

tayin edilmeli ve bunlar darülmuallimat eğitim öğretim heyetine dâhil

olmalıdırlar. Bu kurumun sağlam temellere dayanması, ıslâhı ile

mümkündür933.

Bakanlığın yazısında, uygulama mektebinde görülen eksiklikler dile getirilmiş,

ardından öğretmenlerin görevlendirilmelerinde ve eğitimin işleyişinde nasıl bir yol

takip edilmesi gerektiği izah edilmiştir. Darülmuallimine bağlı çeşitli şubelerde ve

vilayetlerde yürütülen denetimlerde rehberlik amacının da güdüldüğü görülmektedir.

Bu doğrultuda, derslere programda ne kadar yer verileceği, çeşitli derslerle ilgili

933 BOA., MF.HTF, 10-66, 1340.N.4.

417

meseleler ve eğitim öğretim usûlleri gibi konulara ilişkin bakanlık ve teftiş kurumları

ile burada çalışanların raporlar hazırladığı anlaşılmaktadır.

4.4.3. Devamsızlıkların Teftişi

Darülmualliminde devamsızlıkların kontrol altında tutulduğu ve devamsızlıklar

konusunda herhangi bir sorunla karşılaşıldığı zaman, bununla ilgili nizamname

maddesindeki hükümler gereğince hareket edildiğine ilişkin ayrıntılara yukarıda yer

verilmişti. Vilayet darülmualliminlerinde de bu konuya dikkat edilmekte ve

yürütülen teftişlerde bununla ilgili defterler kontrol edilmekteydi.

Darülmuallimin ve muallimatta öğrencilerin devam durumlarına bakılmaktaydı.

Hatta bununla ilgili olarak devam çizelgeleri hazırlanmaktaydı. Konunun teftiş

açısından veya uygulamadaki yerini görmek amacıyla, devamsızlıklar konusunda

nasıl bir yol izlendiğine bakmak gerekecektir.

Örneğin, 1891 senesinde darülmuallimin öğrencilerinden devamsızlık edenler

olmuştu. 1891 senesi ekim ayında devamsız olan öğrenciler pişmanlık duymuşlar ve

okula devam etmek istediklerini belirten bir dilekçe yazmışlardı. Devamsız

öğrencilerden bahsedilirken, “bu gibi münasebetsiz beyler” ifadesi kullanılmıştır. Bu

öğrencilerin tekrar devamsızlık yapmalarına meydan verilmemesi için gerekenin

yapılmasına karar verilmiştir934. Dolayısıyla bir daha devamsızlık etmemeleri

koşuluyla öğrencilerin okul kabul edildikleri anlaşılmaktadır. Zira devamsızlıklar

konusunda süre önemli idi ve sürekli devamsızlık eden bir öğrenci ile birkaç defa

devamsız olan bir öğrenci aynı işlemi görmüyordu.

Darülmualliminde öğrencilerin devamsızlığına bakıldığı gibi, muallimlerin de

derslere devam edip etmedikleri takip edilmekteydi.

22 Ağustos 1308 (3 Eylül 1892) tarihinde Darülmuallimin müdürlüğüne

gönderilen yazıda öğretmenlerin derse devamları ile ilgili bir konuya yer verilmiştir.

Darülmualliminden gelen jurnallere göre muallimlerin çoğunun devam etmedikleri

anlaşılmıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 186. maddesinde “herhangi bir

engeli olmaksızın eğitim öğretim hizmetini yerine getirmeyen muallimden yevmiye

934 BOA., İ.DH, 1249-97959, 1309.Ra.29.

418

kesintisi yapılmak suretiyle maaşlarının düşürüleceği ve bir ay zarfında on gün

görevinin başında olmayan muallimlerin uyarı yapıldıktan sonra, görevlerine son

verileceği ” yazılı idi. Ayrıca herhangi bir özrü veya engeli olmaksızın ayda üç defa

memuriyetini terk eden, memuriyetten istifa etmiş sayılacaktı. Bu maddenin

öğretmenlere tekrar bildirilmesi gerekmişti. Ayrıca jurnallerin hatır ve gönüle

bakılmaksızın şüpheye yer vermeyecek şekilde düzenlenmesi ve her aybaşında

bakanlığa gönderilmesi istenmişti935.

Öğretmenlerin derslere gelip gelmedikleri ders veya sınıf defterlerinden

anlaşılmaktaydı. Bunun dışında maarif nezareti bu konuda inceleme yapıyordu. 1

Temmuz 1315 (13 Temmuz 1899) tarihinde bakanlık darülmuallimin müdürlüğüne

bir yazı göndermişti. Yazıda, darülmualliminde dersin 3.30 da başladığı, öğrencilerin

derse on beş dakika önce gelmeleri gerektiği, aynı zamanda öğretmenlerin de bu

vakitlerde okulda olması lazım geldiği ifade edilmişti. Fakat müdür ve müdür

muavini okula saat beş ve altı gibi gelmekte, idare ve disiplin işleri mübaşirlere terk

edilmekteydi. Bundan dolayı gerek müdürün gerek müdür muavininin mevsimlere

göre vaktinde okulda bulunmaları ve tatil vaktine kadar idare ve eğitim işlerine bir

kat daha önem göstermeleri konusunda uyarı yapılmıştı936. Darülmualliminde

özellikle yaz mevsiminde bir rehavetin olduğu ve bu tarihte derslerin zamanında

başlayıp, zamanında bitirilmesi ve okula vaktinde gelinmesi konularına riayet

edilmediği anlaşılmaktadır.

4.5. ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER

Darülmuallimin ve muallimatlarda gerek öğrenciler gerekse öğretmenler çeşitli

nedenlerle ödül veya ceza almışlardı. Öğretmenlere veya öğrencilere çeşitli

durumlarda verilecek ceza veya ödüllerde nasıl bir usûl izlenmesi gerektiği

talimatname veya nizamname hükümlerinde yer almaktadır. Uygulamada karşılaşılan

örneklere de bu bölümde yer verilecektir.

935 BOA., MF.MKT, 149-23, 1310.S.12. 936 BOA., MF.MKT, 459-37, 1317.Ra.30.

419

4.5.1. Ödül ve Nişan

Ödüllendirmenin çeşitli şekilleri bulunmaktaydı. Örneğin, öğretmen çalışkan,

başarılı, iyi ve ahlaklı çocukları bulundukları yerlerden daha yüksek olan kendi

minderinin yanında oturtacaktı937. Bu uygulama da ödüllendirmeye bir örnek teşkil

eder. Öğretmenlerin ödüllendirilmeleri meselesi ise, genellikle maarif nişanı ile

gerçekleşmekteydi.

Öğretmenlere hizmetleri karşılığında çeşitli derecelerde nişanlar verilmekteydi.

Bunların hangi sebeplerle ve hangi usule göre verildiği ile ilgili 2 Mayıs 1326 (15

Mayıs 1910) tarihli “Maarif Nişanı Nizamnamesi” bize bilgi vermektedir.

Nizamnameye göre eğitim alanında üstün hizmeti görülenlere maarif nişanı tevdi

edilmekte ve üç rütbe üzerine maarif nişanı hazırlanmaktaydı. Muallimlerin maarif

nişanının, üçüncü rütbesini hak etmeleri için en az beş sene eğitim ve öğretimde iyi

bir şekilde görevini yürütmüş olmaları gerekmekte, üçüncü rütbeyi alan muallime

ancak beş sene sonra ikinci rütbe verilebilmekte, bundan on sene sonra da birinci

rütbe hak edilebilmekteydi938.

Okulda görev yapan memurlar izlenerek değerlendirilirler ve ve bunun

sonucunda çeşitli şekillerde ödüllendirilirlerdi. Kendisine yasal olarak verilen

görevleri düzgün bir şekilde yapan ve öğretim etkinliklerinin gelişmesine katkıda

bulunanlara okul müdürünün önerisi üzerine kaymakam, vali veya bakanlıkça

teşekkür yazısı verilmekteydi. Olağanüstü gayret gösteren personele de, müdürün

raporunda belirtilmesi halinde memurlar için valilik, öğretmenler için bakanlıktan

takdirname önerisinde bulunulurdu. Müfettiş de teftiş sonrasında örnek nitelik

taşıyan öğretmen, müdür veya diğer personele teşekkür teklifi yapabilirdi.

Olağanüstü gayret gösteren personele yapılan değerlendirmeler sonrasında bir aylık

maaş tutarında ödeme de yapılabilmekteydi939.

Mekâtib-i ibtidâîye memur ve muallimlerinin iyi hizmetleri görüldükçe

kendilerine takdirname, gümüş madalya ve maarif nişanları verilebilmekteydi. Bu

şekilde muallimler taltif edilmekteydiler.

937 Kına, agt, s.94. 938 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No:14, s.201,202. 939 Taymaz, Okul Yönetimi, s.109.

420

Aynı zamanda, görevini iyi bir şekilde yerine getirenler terfi edebilmekteydi.

Tedrisat-ı ibtidâîye müfettişlerinden, mekâtib-i ibtidâîye ve darülmuallimin muallim

ve müdürlerinden güzel hizmetlerde bulunanlara ödül veriliyordu940.

Darülmuallimat güzel sanatların, el işlerinin de yapıldığı ve yaptırıldığı bir okul

olarak hizmet vermişti. Kız rüşdiye mekteplerinde el işlerine yönelik derslerin olması

nedeniyle, darülmuallimat’larda da bu derslere aşina öğretmenler yetiştirilmek

istenmişti. Darülmuallimat’ın ilk programında yalnız resim ve nakış dersinin el

becerisine yönelik derslerden olduğu söylenebilir. Fakat ileride program daha da

gelişmiş ve zenginleşerek bu derslerin sayısı ve ders saati artmıştır.

25 Cemaziyyelevvel 1288 (12 Ağustos 1871) tarihinde darülmuallimat’ta yapılan

sınavlar sonucuna göre bir değerlendirmeye gidilmiştir. Düzenlenen sınavda

öğrencilerin aldıkları eğitim ve yaptıkları sanat ürünlerinin istenilen seviyede olduğu

görülmüştür. Öğrencilerden Cenab ve Latife hanımların yaptıkları sanat ürünleri

padişaha takdim edilmiştir. Bu ürünler seccade ve poşidedir. Bunlar öğrencilerin el

yazısı ile yazdıkları dilekçeler ile birlikte gönderilmiştir. Padişah bu öğrencilere

100’er altın ihsan etmiştir. Öğrencilerin yaptıkları bu güzel sanatların memlekette

güzelliklerin yayılması ve ilerlemesine vasıta olacağı söylenmiştir941.

Darülmuallimat’ta yapılan el yapımı ürünlerin sultana sunulması ve padişahın

bunları ödüllendirmesi, Osmanlı Devleti’nde açılan bu ilk kız öğretmen okuluna

verilen önemi göstermektedir. Ayrıca darülmuallimat’tan umut ve beklentilerin

olduğu da anlaşılmaktadır. Yapılan bu çalışmaların ödüllendirilmesi ile diğer

öğrencilere örnek olması sağlanılmak istenmektedir.

Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır942.

Talimatnameye göre, öğrencilere çeşitli sebeplere ve derecelerine göre taltif, takdir

ve imtiyaz namlarıyla üç çeşit mükâfat evrakı verilmektedir. Taltif belgesi derslerine

çalışanlara ve görevlerini hakkıyla yerine getirenlere ve ahlaklı, terbiyeli davranışlar

sergileyenler için düzenlenmektedir. Taltif belgesi dışında takdir ve imtiyaz belgeleri

de vardır. Bu belgeler de öğrencilerden gayreti, hal ve hareketleri ile muallimlerin ve

mürebbiyelerin dikkatlerini çekmiş olanlara verilmektedir. Ayrıca öğrencilerin son

940 Nizamat, 22-24, s.161. 941 BOA., İ.DH, 637-44271, 1288.Ca.25. 942 Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi, Matbaai Amire,İstanbul, 1328.

421

iki ayda ceza almamış olmaları gerekmektedir. Taltif belgesi muallim ve

mürebbiyeler tarafından, takdir ve imtiyaz belgeleri müdüreler tarafından

verilmektedir. Dört taltif belgesi bir takdir belgesine; iki takdir belgesi bir imtiyaz

belgesine eşittir. Talimatnameye göre, atmış adet taltif belgesi veya on beş aded

takdir belgesi veya sekiz aded imtiyaz belgesi biriktirenlere mektep idaresince ya bir

kitap veya kitap değerinde bir hediye alınır. Bunun dışında zamanını çalışma ve

gayretle geçirdiği için güzel bir yazı ile ile yazılmış bir iftihar levhası verilir. Özel

sınavların sonucunda her dersten birinci çıkanlarına bir takdir belgesi ve ikinci

çıkanlarına iki taltif belgesi verilir.

Darülmuallimat’ta öğretmenler gayretli çalışmalar sonucunda ürünler ortaya

koyduklarında bunun karşılığını almışlardı. 25 Ağustos 1307 (6 Eylül 1891) tarihinde

Darülmuallimat Umumi Tarih ve Lisan-ı Farisi (Farsça) muallimesi Nakiye Hanım’a

hazırlamış olduğu Lügât-i Farisi isimli kitaptan dolayı sanayi madalyası verilmişti943.

Darülmuallimat’ta öğretmen olan Nakiye Hanım yazmış olduğu kitap nedeniyle taltif

edilmiştir. Bu tür çalışmaların teşvik edildiği görülmektedir. Burada kullanılan

sanayi kelimesi emek, ürün, sanat vb. anlamda değerlendirilebilir.

Darülmuallimat öğrenci ve hocalarının yaptıkları el sanatları veya

emeklerinden dolayı ödüllendirilmelerine ilişkin 3 Mayıs 1317 (16 Mayıs 1901)

tarihinde maarif nazırının arz ve istirhamı bulunmaktadır. Darülmuallimat’ta eğitimin

ilerlediğine örnek olması bakımından, geldiği noktayı göstermek amacıyla

darülmuallimat öğrencilerinden bazıları el mahareti sergileyerek padişaha (Sultan II.

Abdülhamit) sunulmak üzere bu ürünleri hazırlamışlardır. Bu güzel çalışmalara

rehberlik eden hocaların da taltif edilmeleri istenmiştir. Bunlar arasında

öğretmenlerden Naciye, Sadiye, Hayriye, Hafize ve Hanife hanımlar bulunmaktadır.

Ayrıca, Sultan Ahmet İnas Rüşdiyesi öğretmenlerinden olup, darülmuallimat

sınavlarında mümeyyizlikte bulunan Adile Hanım ve öğrencilerden Emine, Mesude,

Şefika ve Hayriye hanımlara üçüncü rütbeden şevket nişanı verilmiştir.

Öğrencilerden Feyziye, Pakize ve Fatma hanımlar da sanayi-i nefise madalyası ile

taltif edilmişlerdir944. Darülmuallimatın bu tarz ürünler sergileyebilmesi nedeniyle

943 BOA., İ.TAL, İ.NO:80, 1310.S.16. 944 BOA., Y.MTV,223-47, 1319.Ş.14.

422

taltif veya nişanı hak eden öğretmen veya öğrenciler genellikle darülmuallimattan

çıkmıştır.

İstanbul’da bulunan darülmuallimat öğrencilerine yaptıkları el emeklerine

karşılık olarak hediye verilmekte olduğu görülmektedir ve bunlardan biri de

darülmuallimat dördüncü sınıf öğrencilerinden Nimet Hanım’dır. Nimet Hanım’a

işlediği seccadeden dolayı 150 mecidiye 1884 senesinde hediye olarak (atiye-i

seniyye) verilmiştir945. Darülmuallimin öğretmen veya öğrencileri ise daha çok

gayretli çalışmaları ve yazdıkları eserlerden dolayı ödüllendirilmekteydi.

Darülmuallimin öğrencilerinden Abdulgaffar Efendi Fıkh-ı Kebir’in şerhi olan

“Ebulmüntehi” kitabının bazı belirsiz yerlerini izah eden bir kitap hazırlamıştır. Bu

kitap maarif meclisi mekâtib-i hususiye dairesine sunulmuştur. Yapılan inceleme

sonrasında kitabın güzel bir eser olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle öğrenciye 1863

senesinde bir miktar ödül verilmiştir946. Dolayısıyla kitap yazan öğretmenlere olduğu

gibi, öğrencilere de ödül verilebilmektedir.

Darülmuallimat’ta yapılan gayretli çalışmalar okulun gelişmesini

sağlayacaktı. Örnek çalışmalar, öğrenci ve öğretmenlerin kabiliyet ve maharetlerini

göstermekte ve örnek olmaktaydı. 29 Kanuni sani 1317 (11 Şubat 1902) tarihinde

darülmuallimat öğrenci ve öğretmenlerinin yapmış olduğu eserlerden bazıları

padişaha takdim olunmuştu. Çalışmalarının karşılığı olarak mektep muallimlerinden

Naciye, Şadiye ve Hayriye hanımlara üçüncü rütbeden şevket nişanı verilmişti.

Öğrencilerden Pakize ve Fatma hanımlar da sanayi-i nefise madalyası ile

ödüllendirmişlerdir947.

Yine, darülmuallimat öğrencilerinin yaptıkları el emeği ürünlerden dokuz

parçası 1903 senesinde padişaha sunulmak üzere takdim edilmişti. Padişah da,

öğrencileri, okul müdürü ve öğretmenlerini ödüllendirmişti. Darülmuallimat müdürü

Hacı Numan Efendi’ye üçüncü rütbeden mecidi verilmiş, muallimelerden Dürdane,

Safiye, Atife hanımlar da üçüncü rütbeden şevket nişanı ile mükâfatlandırılmışlardır.

Öğrencilerden Bedriye, Fatma ve Seher ile Latife hanımlar da sanayi nefise

madalyaları ile 11 Teşrin-i sani 1319 (24 Kasım 1903) tarihinde taltif

945 BOA., MF.ALY., 2-77, 1301.L.24. 946 BOA., İ.MVL, 525, 23553, 1281.Ş.10. 947 BOA., Y.MTV., 226-13, 1319.Za.3.

423

edilmişlerdir948. Dolayısıyla ödüller; nişan, madalya ve rütbe yükseltilmesi gibi farklı

biçimlerde yapılabilmektedir. El emeği ürünler sanayi-i nefise madalyası ile karşılık

bulmaktadır.

İstanbul Darülmuallimini ve muallimat’ında olduğu gibi taşra

darülmualliminlerinde de muallimler ödüllendirilmişlerdi. Örneğin, darülmuallimin

mezunlarından, Selânik Darülmuallimini Müdürü İsmail Mahir Efendi’nin

memuriyette olağanüstü hizmetleri olmuş, 28 Haziran 1311 (10 Temmuz 1895)

tarihine kadar seksen öğrenciye şehadetname vermişti. Kabiliyeti ve hizmette

gösterdiği gayretten dolayı kendisine İstanbul Rûusu mükâfat olarak verilmiştir949.

Konya Darülmuallimini muallimi Hüseyin Efendi de hizmette gösterdiği gayretler

nedeniyle beşinci rütbeden bir kıta mecidi nişanı ile maarif nezaretince 1906

senesinde ödüllendirilmişti950. Yine, San’a Darülmuallimin-i İbtidaiye muallimi

Mehmet Zaid Efendi eğitim öğretim hizmetinde görülen gayretleri nedeniyle üçüncü

rütbeden maarif nişanı ile, maarif nezaretince 1911 senesinde taltif edilmiştir951. Bu

türden örnekleri çoğaltmak mümkündür. Gerek İstanbul’daki darülmuallimin ve

muallimattaki öğrenci ve öğretmenler gerekse vilayet darülmualliminlerinden

örneklere bu bölümde yer verilmiştir

4.5.2.Cezalar

Darülmualliminlerde uygulanan teftiş örneklerinde öğrenci veya öğretmene

verilen cezaların nasıl ve ne şekilde düzenlendiği konularına yukarıda yer verilmişti.

Bu kısımda, cezalar konusunun açık bir şekilde izah edilmiş olduğu iki talimatta,

konuyla ilgili hangi hükümlerin olduğuna bakılmıştır.

Darülmuallimat ve ihtiyat (hazırlık) kısmı ile ilgili olarak 17 Temmuz 1311 (29

Temmuz 1895) tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı952. Bu talimatnameye göre,

öğrenciler hakkında yürütülecek cezalar sebeb ve derecesine göre yedi çeşitti.

Bunlar:

İhtar ve tenbih

948 BOA., Y.MTV., 253-34, 1321.N.4. 949 BOA., MF.MKT, 276-15, 1313.S.12. 950 BOA., İ.TAL., 1323.B.16, İrade No: 73. 951 BOA., İ.TAL., 1329.M.14, İrade No:13. 952 M.S., 1317 senesi, s.321.

424

Tekdir

Tevkif

Alenen tekdir

İhbar ve şikâyet

Geçici ihraç

Kat’i ihraç

İhtar ve tenbih müdür tarafından uygun görüldüğü şekliyle müdire veya

muavene ve muallime vasıtasıyla nasihatin yürütülmesinden ibaretti. Derslere

dikkat etmemek, vazife yapmamak, dersleri bilmemek ve küçük yaramazlıklarda

bulunmak gibi konularda uygulanmaktaydı. Muallim ve muallime ve muavene ve

mübaşirlerin böyle durumlarda ders defterine ceza alan öğrencilerin ismi hizasına

(filan sebebden dolayı ihtar ve tenbihe müstehak görüldü) şeklinde kayıt

düşülecek ve imza atılacaktı. Tekdir cezası alan öğrenciler ise, müdür veya onun

onayıyla müdire odasında uygun kelimelerle nasihat edilecekti. Derslere

çalışmamak, uyarı ve tenbihlere uymamak, gürültü ve yaramazlık etmek gibi

durumlarda uygulanırdı. Bu gibi durumda ders defterine (felan sebepten dolayı

tekdir cezası verildi) şeklinde yazılıp imzalanmaktaydı. Tevkif edilen öğrenciler

ise, yemek yemekten mahrum edilmekteydiler. Ayrıca sınıfta bir bayan muavin

veya mübaşirin gözetiminde yazı yazdırılmaktaydı. Tevkif cezası tenbih ve

tekdirin yeterli görülmediği durumlarda uygulanır, diğer cezalar gibi ders

defterine kaydedilir ve imzalanırdı. Alenen tekdir müdür tarafından (felan sene

öğrencilerden falan kişi şu sebepten dolayı aleni tekdir cezası almayı hak etti)

şeklinde sicil defterine yazılacaktı. Yine müdürün onayıyla verilen cezaya ilişkin

sicil defterinde yazılanlar bayan müdür tarafından sınıfta okunacaktı. Alenen

tekdir derse çalışmayan ve görevini yapmayan, yapılan uyarıları ve gizli tekdiri

dinlemeyen ve tevkif cezasıyla uslanmayan ve yaramazlık ve arkadaşları ile

kavga yapan, itaat ve saygı göstermeyen kötü konuşanlar hakkında yürütülürdü.

Bayan ve erkek muallimler ile bayan muavin ve mübaşirlerin bu çeşit bir cezayı

ders defterine kayıt etmiş ve imzalamış olması gerekmekteydi953.

953 M.S., 1317 senesi, s.328.

425

Altı ceza çeşidinden diğer üçü de ihbar ve şikâyetler, geçici uzaklaştırma ve

kat’i ihraç şeklindeydi. İhbar ve şikâyetler ise, yukarıda belirtildiği şekliyle

cezalarla sınırlı olmayıp, derslerine çalışmamakta, yaramazlıkta ve başka

suçlarda devam ve ısrar edenler hakkında yürütülmekteydi. Müdür öncelikle bu

öğrencilere yazılı veya sözlü ihbarda bulunuyordu. Geçici uzaklaştırma cezası

öğrencilere suçlarının derecesine göre verilirdi ve bu süre bir haftadan bir aya

kadar olabilmekteydi. Verilen cezanın nedeni öğrencinin velisine yazılı olarak

bildirilirdi ve geçici uzaklaştırma cezası için bakanlıktan onaya gerek yoktu.

Fakat müdür ve müdire ile bir öğretmen ile bir bayan muavin tarafından

hazırlanan mazbata üzerine yürütülürdü. Kat’i ihraç cezası da vardı ve bu ceza

hiçbir şekilde disipline edilemeyen, uslanmayan ve eğitim almayı kabul

etmeyenler ile düzeni bozan öğrenciler ve ahlakı kötü olanlara verilmekteydi.

Okul idaresi tarafından gönderilen mazbataya bakanlıktan onay çıkması üzerine,

öğrenci okuldan uzaklaştırılırdı. Kat’i ve geçici uzaklaştırma cezaları ağır

görülürse ders defterlerine yazılmayıp, yalnız (felan kişi hakkında, müdüriyete

ayrıca bir rapor takdim kılınmıştır) denilerek müdüriyete imzalı rapor verilirdi954.

Darülmuallimat için 1912 tarihinde bir talimatname hazırlanmıştı955. Bu

talimatnamede de cezalar belirlenmişti. Buna göre,

Öğrenciler için herhangi bir sebeple veya derecelerine göre uyarı ve tenbih ve

tekdir ve açıkça tekdir ile ihtar ve ihraç cezaları düzenlenmiştir. Bunlardan ihtar ve

tenbih cezası müdire tarafından verilmekte ve mürebbiye ile öğretmen vasıtasıyla

uygulanmaktadır. Bu ceza türü, derslerine çalışmayan ve ufak tefek yaramazlıkta

bulunanlar hakkında uygulanmaktadır. Tekdir cezası müdüre odasında uygun bir

dille yapılan hareketin düzeltilmesi uyarısıdır. Bu ceza üç defa ihtar ve tenbih cezası

alanlar ve mektep içinde gürültü edenler hakkında verilmektedir. Müdüre tarafından

onaylanacak açıkça tekdir cezası, cezanın açıkça sınıfta yapılmasından ibaretti. İki

defa tekdir cezasına uğrayanlara ve tartışma yapan ve kavga edenlere ve kurallara

uymayanlara ve kötü söz söyleyenlere bu ceza verilmektedir. İhbar ve şikâyet cezası

velisine yazılı veya sözlü olarak bildirilmekte, açıkça tekdir cezası alanlar hakkında

yürütülmektedir. İhraç cezası, hiçbir suretle nasihat ve öğüt dinlemeyen, uslanmayan

954 M.S., 1317 senesi, s.328. 955 Maarifi Umumiye Nezareti, (MUN) Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.

426

ve edep ve terbiye kabul etmeyenler ve ahlakı kötü olanlar hakkında

uygulanmaktadır. Cezanın uygulanması bir heyet tarafından onaylanmasına

bağlıdır956. Çeşitli nedenlerle ceza alan öğretmen veya öğrencilere bir önceki

bölümde yer verilmişti.

956 MUN, aynı yer.

427

BEŞİNCİ BÖLÜM

DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ

NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER

Günümüzde, yasama ve yürütme gibi organlar tarafından, kurumların işleyişini

ve yönetimini düzenleyici hükümler içeren metinler, ihtiyaca göre çeşitli tarihlerde

hazırlanmaktadır. Bu metinler kararname, tüzük, yönetmelik ve yönerge şeklinde

sıralanabilir. Bu tüzük ve yönetmeliklerde yöneticinin uygulamada karşılaşacağı

durumlar için ayrıntılı bilgiler de yer almaktadır. Tüzük ve yönetmelik gibi çeşitli

yönetsel metinler yakın tarihimizde çeşitli konularda hazırlanmıştır. Bunlar arasında

darülmuallimin ve muallimat için hazırlananları da vardır. Darülmuallimin ve

muallimat için ayrı ayrı veya her ikisini kapsayıcı ortak hükümler içeren metinler, bu

kurumların işleyişini, yönetimini, öğrenci, öğretmen ve idarecilerin uyması gereken

kuralları belirlemiştir.

Her bir kurum gibi eğitim yönetimini de düzenleyen ve çeşitli adlarla

yayınlanan emirlere aşağıda başlıklar halinde yer verilmiştir957:

Yönetmelik: Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilikleri tarafından

hazırlanan kendi görev alanını ilgilendiren yasa ve tüzüklerin uygulanmasına yönelik

düzenlemeleri içeren ve yasalara aykırı olmamak şartıyla çıkarılan yasal metinler.

Tüzük: Danıştayın incelemesinden geçirilen Bakanlar Kurulu kararı ile

çıkartılan, kanunların emrettiği durumları yerine getirmeye ilişkin ayrıntıları

düzenleyen hukuksal metinler.

Genelge: Yönetimin eylem ve işlemlerine açıklık getirmek ve mevzuatın

uygulanmasında ortaya çıkan sorunları pratik olarak çözmek üzere hazırlanan

yönetsel metinler.

Yönerge: Yönetmeliklerde belirlenen konularda, yönetimin genel eylem ve

işlemlerine açıklık getirmek için hazırlanan ve yönetmeliğe göre daha değişken ve

esnek kuralları kapsayan genel nesnel ve düzenleyici metin.

957 Demirtaş, age.,s.63-175.

428

Kanun: Yasama organı tarafından, belirli şekil ve şartlara uygun olarak tanzim

edilip yürürlüğe girmesinden itibaren uyulması mecburi bulunan genel, soyut ve

daimi kaideleri bir arada toplayan tasarruf.

Kanun Hükmünde Kararname: Yasama organının belli bir konuda Bakanlar

Kurulu’na verdiği yetkiye dayanarak, Bakanlar Kurulu’nca çıkarılan ve kaynağını

anayasadan alan yönetsel metin.

Darülmuallimin ve muallimatla ilgili çeşitli tarihlerde hazırlanmış olan izamnâme ve

talimatnameler bulunmaktadır. Bazı yönetmeliklerde ise daha sonraki tarihlerde

düzenlemeler yapılmıştır. Yönetmeliklerin bu düzenlenmiş haline veya değişiklik

olan kısımlara da yer verilmiştir.

Bu bölümde incelenecek nizamname ve talimatnameler şunlardır:

1- Darülmuallimin Nizamnamesi (1851)

2-Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869)958

3- Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin İkinci Faslının Darülmuallimin hakkındaki

maddelerini düzenlemek üzere kaleme alınan Nizamname (1900)

4-Darülmuallimat Talimatnamesi (1912)

5-Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati 23 Eylül 1329 (6 Ekim 1913)

6-Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi (1915)959

7-Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi (1914)

8- Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesinin Bazı Maddelerinde Yapılan

Değişiklikler (1916)

5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamname ve Talimatnameler

5.1.1. Darülmuallimin Nizamnamesi (1851)

1851 tarihli Ahmet Cevdet imzalı darülmuallimin nizamnamesi,

darülmualliminin rüşdiye şubesi ile kurulduktan sonraki ilk nizamnamedir. Bu

nizamname darülmuallimin’de eğitim yönetimi ve denetimi ile ilgili önemli bilgiler

958 Maarif-i Ümumiye Nizamnamesinin Darülmuallimin ve muallimatla ilgili kısmı için bk. EK-9 959 Bk EK…

429

içermektedir960. Nizamname beş bölümden oluşmaktadır ve bu bölümler de kendi

içerisinde maddelere ayrılmıştır. İlk bölüm, talebenin nitelik ve nicelikleri başlığı

altında olup iki maddeden oluşur. Öncelikle darülmuallimin’in asıl talebesinin

muvazzaf961 olarak 20 kişiden ibaret olacağı belirtilmiştir. Bunlardan başka

mülazımlar da yazılabilecektir. Ancak bunlar asıl öğrenci statüsünde

olamayacaklardı962.

Mülazımları yedek öğrenci, muvazzafları da asıl öğrenciler olarak

değerlendirebiliriz. Asıl öğrencilerden disiplin cezası alarak veya sınavlarda

başarısızlık gösterenler veya devamsız olanlar olur ise kayıtları anında silinerek

mülazımlar yani yedek öğrenciler alınmakta ve asıl öğrenciliğe yükseltilmekteydi963.

Diğer maddede, darülmuallimin talebesinde aranılan nitelikler belirtilmiştir.

Buna göre, darülmuallimin öğrencisi Arapça cümle veya ibarelerden anlam

çıkarabilecek düzeyde olmalı ve Arapça’yı bilmeli ve iyi şekilde ifade edebilmelidir.

Ayrıca Farsça ve riyaziyat derslerine kabiliyetli olmalıdır. Son olarak da resmi bir

dairede çalışmaması (veya resmi dairelerde çalışanların yakınlarından olmaması)

gerekmektedir964.

İkinci bölüm talebe veya mülazım olarak darülmuallimin’e kayıt ve kabulün

usulü hakkındadır. Bu bölümde dört madde yer almaktadır. Darülmuallimin

talebeliğine baş mülazım kim ise o alınmakta idi. Mülazım yok ise bir sınav açılarak

istenilen sıfatlara sahip kim ise o kişi darülmuallimin’e alınacaktı. Şayet bu sıfatları

sağlayan birkaç kişi var ise en yüksek derecede olan öğrenciliğe alınır ve diğerleri

mülazım olarak yazılırlardı. Mülazımlığa yazılacak öğrencilerin de mülazımlık

sıfatlarına sahip olduklarına dair bir mülazamat kâğıdı yazdırılıp, hocaların bu kâğıdı

mühürlemesi gerekmekteydi. Kaçıncı mülazım oldukları da yine bu kâğıtta yer

alacaktı. Talebe ve mülazımların yazılması, meclis-i maarif-i umumiyenin onayıyla

960 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28. 961 Muvazzaf kelimesinin sözlükte vazifedar anlamı bulunduğu gibi ücretli manasında da kullanıldığı görülmektedir. Burada kastedilen ücretli olmalıdır. 962 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28. 963 Mülazımın stajer anlamı da vardır. Dolayısıyla darülmuallimine girmek isteyen öğrenciler bir mesleğe başvuruda bulunanlar gibi düşünülmekte ve sıraya konulmaktadır. 964 BOA., İ.MVL., 211-6894, 1267.B.28.

430

gerçekleşecekti. Bu onaydan önce darülmuallimin hocalarından üçünün tasdik etmesi

de gerekmekteydi965.

Darülmuallimin öğrencilerinin mezun olduktan sonra rüşdiye hocalıklarına

gitmeleri istenmektedir. Darülmuallimin öğrencileri belirli bir sürede kendilerine

lazım gelen bilgileri alıp tahsil ettikten sonra, İstanbul’da veya taşralarda rüşdiye

mektebi hocalıklarına memur edildiklerinde görevden kaçmak istemeyeceklerine dair

ellerinden senet alınarak mecliste saklanacağı da yine nizamnamede belirtilmektedir.

Üçüncü bölüm, öğrencilerin ve mülazımların tahsil süreleri ve uğraşları ile ilgilidir.

Darülmuallimin öğrencilerinin tahsil süresi üç sene olarak kararlaştırılmıştır. Ancak

1267 (1851) ve öncesinde girenlerin tahsil süresi iki sene olarak belirlenmişti.

Darülmuallimin’de devamsızlığa bakılmaktaydı ve öğrenciler senenin on ayında

haftada beş gün devam etmek suretiyle gerekli dersleri tahsile mecburdular.

Mülazımların tahsil süresi üç sene olmayacağından devam mecburiyetleri de

bulunmamaktaydı. Belirli bir sürede darülmuallimin öğrencileri talim ve ifade usulü

ile Farsça’dan, riyaziyattan, hesap ve coğrafyadan öğretmenliğe hazır hale

getirileceklerdi. Dördüncü bölüm darülmuallimin öğrencileri hakkında uygulanacak

muamelelere dairdir. Nizamnameye göre, darülmuallimin öğrencilerinden izni

olmaksızın devam etmeyecek olanlar çıkarsa bunların maaşı ve okulla ilişiği kesilip,

yerine başka bir öğrenci alınacaktı966.

Darülmuallimin öğrencilerinin öğrenim süresi bittiğinde sınav yapılarak

rüşdiye mektebi hocalığına liyakati yeterli olanlar seçilmekteydi. Hocaların

mühürleri ile, meclis-i maarif-i umumiyenin büyük mührünün vurulduğu

şehadetnameler, bu öğrencilere verilecekti ve burada kaçıncı olarak seçildikleri yazılı

olacaktı. Yeterli görülmeyen öğrencilerin ise maaşları kesilerek, okulla ilişikleri

kesilerek diğer bir talebe alınacaktı. Öğrenciler bu sınava girmeye mecburdular.

Şayet bu sınava girmezler ise bu durumda da yine kayıt ve ilişikleri kesilecekti.

Okuldan mezun olanların öğretim yardımcılığı veya asistanlık hizmetinde istihdam

edilmeleri mümkündü. Darülmuallimin’de senede bir kere veya gerektiği durumda

birkaç kere sınav açılıp, başarılı olanlar olur ise, şehadetnameleri verilecekti. Sınavda

başarılı olamayanlar ise güdülenecek, cesaretlendirilecek ve diğer sınava hazır hale


431

gelmeleri için çalışılacaktı. Öğrencilerin bu sınava girme mecburiyetleri

bulunmamaktaydı967.

Beşinci ve son bölümde de bitirme sınavı sonrasında seçilen öğrencilerin

durumlarına ilişkin ayrıntılara yer verilmiştir. Buna göre şehadetname alan öğrenciler

mektep hizmetinde maharetlerini artırmak amacıyla asistanlık ile istihdam

edileceklerdir. Açıkta bir asistanlık kadrosu yok ise bilgilerini artırmak için

Darülmuallimin’de misafir edilecekler, buraya devam edeceklerdir. Rüşdiye mektebi

hocalığında açık olursa veya yeni bir rüşdiye mektebi açıldığında baş müntehib yani

birinci olarak seçilen öğrenci tayin olacaktır. Kendi isteği ile bir altındakine bu

görevi terk eden baş müntehibin bundan sonraki hakkı korunacak veya baş

müntehipliğine herhangi bir zarar gelmeyecektir. Fakat bu öğrencinin maaşı

kesilecektir. Rüşdiye mektebinde hoca ihtiyacı ortaya çıktığında buraya gitmek baş

müntehibin hakkıdır. Bu ikinci sefer, baş müntehib verilen göreve gitmeye

mecburdur. Şayet buna da gitmez ise, şehadetnamesi elinden alınacak ve bir daha

eğitim hizmetinde çalıştırılmamak üzere uzaklaştırılacaktır968.

Darülmuallimin ile ilgili bu ilk nizamnamenin oldukça kapsamlı olduğu ve

okulun birçok meselesine ilişkin hususlara açıklık getirdiği ifade edilebilir.

Nizamname temel nitelikte olup, uzun bir süre bu nizamname ile okulun teşkilatı ve

işleyişi düzenlenmiştir. Nizamname okulun eğitim süresi, sınavlar, öğrenciler ve

mezunların tayin edilmelerine kadar birçok noktaya ışık tutmuştur.

5.1.2. Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tahvili ve Teferruatı Hakkında

Nizamname Layihası (1879)

Gündüzlü darülmualliminin yatılıya çevrilmesi ve buna ilişkin ayrıntılara yer

veren “Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tahvili ve Teferruatı Hakkında

Nizamname Layihası” 1879 senesinde yayınlanmıştır969.

Nizamnameye göre tüm şehir ve kasabalarda bulunan ve bundan sonra

açılacak olan mekâtib-i ibtidâîye yani sıbyan ve rüşdiye mekteblerine istenilen

vasıflarda hocalar yetiştirilmek üzere İstanbul’da Maarif nezaretinin idaresinde

967 BOA.,agb. 968 BOA.,agb. 969 BOA., ŞD.MLK., 208-40, 1297.Za.2.

432

bulunan gündüzlü darülmuallimin yatılıya dönüştürülmüştü. Nizamnamaye göre, bu

yatılı darülmualliminin bir müdürü, bir muavini ve bir muhasebeciyle, gereği kadar

muallim ve hademesi bulunacaktı. Müdür ve muavin ve muhasebeci irade-i seniye ile

tayin olup, muallimler ve hademe bakanlık tarafından seçilip tayin olunmaktaydı.

Nizamnameye göre, darülmualliminde öğrenim süresi dört senedir. Ulum-ı diniye,

İlm-i Ahlâk, Ulum-ı Riyaziyeden Hesap, Hendese, Cebr-i Adi, Ulum-ı Tabiiyeden

Hikmet, Mihanik, Kozmoğrafya, Kimya, Resim, Lisan-ı Osmani, Arabi, Farisi,

Fransızca, Tarih-i Umumi, Coğrafya, Mevalid-i Selase (bitki, hayvan, maden), İlm-i

Servet, İsagoci ve Usul-ı Tedris, Hüsn-ü Hat, Musiki, Jimnastik, Kanun-ı Esasi,

Usul-ı Defteri gibi dersler gösterilmektedir970.

Darülmuallimin’e her sene 50’şer öğrenci alınacak, bu şekilde dört sene

zarfında tüm öğrencilerin mevcudu 200’e ulaşacaktır. Bu öğrenciler vilayetlerin

ihtiyacına göre merkez ve liva ve kazalardan getirtilecektir. Öğrenciler şu şartlar

altında kabul ve kayıt olunacaklardır971.

Mekâtib-i rüşdiyeden birinci derecede şehadetnameye sahip olmak

veya bu derecede sınavdan başarı göstermek

On altı yaşından aşağı, yirmi yaşından yukarı olmamak

Eğitim öğretim hizmetini yürütmesine engel olacak şekilde hasta

veya sakat olmamak

Mekteplerde on sene özel bir maaşla eğitim hizmeti yürütmek.

Diğer maddeler şu şekildedir:

Dâhili öğrencilerden başka mektebin durumuna göre harici olarak

ücretli öğrenci de kabul olunmaktadır.

Vilayetlerden getirtilecek dâhili öğrencilerin toplam sayısı her

sene bakanlık tarafından belirlenecektir.

Darülmualliminin dâhili öğrencileri, tıbbiye mektebi öğrencileri

gibi askerlikten muaftırlar.

Dâhili öğrencilerin on sene eğitim öğretim hizmeti yürüteceklerine

dair kendileriyle, velileri tarafından birer senet alınacaktır. Bu


433

senetler yerel yönetimlere ait defterlere kayıt edilip onaylandıktan

sonra bakanlığa gönderilecektir.

Eğitim öğretim sonunda sınavla yeterlilik gösterenlere bakanlık

tarafından bir şehadetname verilip, mensup oldukları vilayetler ile

civar yerlerin hizmetinde istihdam olunmaktadırlar.

Şehadetname alarak darülmuallimin’den çıkan dâhili öğrenciler,

bağlı oldukları vilayetlerde veya civarında teklif olunan yerlerde

muallimliği kabul etmeye mecburdurlar.

Harici öğrencilerden şehadetname alanlar da, istedikleri takdirde

muallimlik yapabilmektedirler. Fakat bunlar on sene süreyle

eğitim öğretim hizmetini yürütmedikçe askerlik hizmetinden muaf

olamamaktadırlar.

Dâhili öğrencilerden hiç birisinin eğitim öğretim süresini

tamamlamadan mektebden çıkması uygun görülmemiştir. Ancak

bir hastalığa yakalananlar muayene amacıyla mektepten

çıkabilmektedirler.

Şehadetname ile çıkacak öğrencilerden birinci derecede muallim

olanlar aylık 1.200 kuruş maaşla, ibtidâîye mektebi muallim-i

evvelliğine ve ikinci derecede bulunanlar da aylık 700 kuruş

maaşla, mekâtib-i ibtidâîyenin muallim-i saniliklerinde görev

yaparlar.

Aralıksız beş sene iyi bir şekilde hizmet eden muallim-i evvellere

rütbe-i salise verilecektir. Boşluk olması durumunda da, muallim

sanilerden en kıdemli ve en yeterli olanı muallim-i evvel olacaktır.

On sene iyi bir şekilde görevlerini yerine getiren muallim-i

evvellerin hak ettikleri rütbelerin terfiyle beraber rabiine eşit

olmak üzere, 300 kuruş zam yapılacaktır. Hizmetleri on beş

seneye ulaşanların maaşları da, 1.800 kuruşa yükseltilecektir.

Eğitim öğretim hizmetinde yirmi sene görev yapan muallim-i

evveller sırasıyla vilayet merkezleriyle, livalarda kurulacak maarif

meclisi ve komisyonları müfettişliği, üyeliği ve başkanlığında

değerlendirilebilecektir

434

Darülmualliminin dâhili öğrencilerinden durumlarına bakılmak

suretiyle bir miktar eğitim ücreti alınabilecektir.

Darülmualliminde uygulama şubesi de olacaktır. Burada, eğitimini

tamamlamış öğrencilere bir süre usul-ı tedris uygulaması

yaptırılacaktır972.

Darülmualliminin yatılıya çevrilmesi ile ilgili 1879 tarihli bu

nizamnamenin, birçok hususa da değindiği görülmektedir. Darülmualliminin yatılıya

çevrilmesi ile vilayetlerden öğrenci getirtilmesi konusunda bir maddeye yer verildiği

görülmektedir. Öğretmenlerin maaş ve terfilerine ilişkin çeşitli meselelerin de net bir

şekilde belirlendiği anlaşılmaktadır.

5.1.3.Darülmuallimin Nizamnamesi (19 Eylül 1886)

Darülmullimin nizamnamesi, 19 Eylül 1886 senesinde tekrar ele alınmıştır.

Nizamnamenin hazırlanma sürecinde öğretmen yeterlilikleri dikkate alınmış ve

darülmuallimin mezunlarının yeterli seviyede olmamaması bu nizamnamenin gözden

geçirilmesinde etkili olmuştur.

Darülmualliminin istenilen seviyede eğitim verememesi ve mülkiye

mektebinden mezun olanların öğretmenlikte istihdam edilmeleri konusu bu

nizamnamenin düzenlenmesinde diğer nedenler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Eğitimin gelişmesi için öncelikle ihtiyaçların karşılanması gerekmekte idi ve bu

ihtiyaçların başında da muallim geliyordu. Gerekli sayı ve nitelikte muallimler temin

edilmez ve darülmuallimin ıslah olmaz ise yapılan masraflardan ve açılan idadi

mekteplerinden bir fayda görülemeyeceği anlaşılmıştı. Bu nedenle maarif nezaretince

darülmualliminin ıslâhı ile bu okula öğrenci temin etmenin ve her sene ihtiyaç

oranında öğretmen yetiştirmenin çaresine bakılmak üzere harekete geçilmiştir.

Yapılacak ilk iş olarak darülmuallimin nizamnamesinde, ihtiyaç görünen

düzenlemenin yapılmasına karar verilmiştir. Düzenlenen nizamname 20 Zilhicce

1303 (19 Eylül 1886) tarihinde buyuruldu ile maarif nezaretine bildirilmiştir. Bu

nizamnameye göre, darülmuallimin genel mekteplerin çeşitli dereceleri için

972 BOA., agb.

435

mükemmel muallimler yetiştirmek üzere kurulmuştur. Üç şubeye ayrılan

darülmualliminde birinci şube rüşdiye, ikinci idadiye, üçüncü sultaniye olarak

belirlenmiştir. Bu şubeler rüşdi, idadi ve sultani mekteplerine muallim

yetiştireceklerdi. Fakat rüşdiye mekteplerinin de ıslâhı gerekmekteydi. Rüşdiye

mekteplerinde muallim-i evveller darülmuallimin mezunu iken muallim-i saniler

yeterli ve istenilen seviyeden mahrumdular. Bu nedenle rüşdiye mektebinde

muallimlik iki dereceye ayrılıp, muallim-i evvel ve muallim-i sanilerin

darülmuallimin mezunu olmasına karar verilmiştir. Darülmuallimine nizamname

gereği bir sultani şubesi konulmuş ise de, maarif nizamnamesinde belirtilen şekliyle

sultani mektepleri o yıllarda kurulmamıştır. Darülmualliminin idadi şubesi mezunları

sultani mekteplerinde de öğretmenlik yapma hakları bulunmaktaydı. Ayrıca

darülmualliminde eğitimin hem gündüzlü, hem yatılı olarak verilmesi uygun

görülmüştür973.

Eylül 1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesi otuz madde ve üç bölümden

oluşmaktadır. Birinci bölüm darülmualliminin temel unsurları hakkında olup, on iki

maddeden oluşur. İkinci bölüm, şube ve derecelerin tayini ile ilgilidir. Bu bölüm ise,

yedi maddedir. Son bölüm de, mükâfat veya ödüllerle ilgili olup, toplam on bir

maddeden ibarettir. Darülmuallimin nizamnamesinin ilk bölümünde darülmuallimine

giriş şartlarından bahsedilmiştir. Öncelikle darülmualliminin rüşdiye ve idadiye

şubelerini içerdiği belirtilmiştir. Nizamnameye göre, darülmualliminin bir müdürü ve

gereği kadar muallim ve memuru bulunacaktı. Darülmuallimin-i sıbyanın idaresi

müdürün elindeydi. Nizamnameye göre, darülmualliminin müdürü, muallimleri ve

memurlarının maaşları maarif nezaretince bir kararname ile belirlenecekti974.

Nizamnamede, darülmuallimine giriş şartlarından ilki “Darülmuallimine sınavsız

girilemeyeceği” ile ilgilidir. Fakat idadi mektebinden şehadetnamesi olanlar

şehadetname tarihinden itibaren bir seneye kadar sınavsız darülmuallimin’e kabul

edilebilmektedir. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesinin öğrenim süresi üç senedir. Bu

şubede; Arabi, Farisi, Türkçe, Kitabet ve İnşa, Fransızca, Usûl-ı Defteri, Hesap,

Coğrafya-ı Umumi, Tarih-i Umumi ve Osmani, Hendese, Resim, Hikmet-i Tabiiye,

Cebr-i Âdi, Tarih-i Tabii, Kimya, Kozmoğrafya, İlm-i Mevalid, İlm-i Terbiye ve

973 BOA., MF.ALY., 3-90, 1305.M.9. 974 BOA., agb.

436

Usûl-ı Tedris ile Mebadi-i Ziraat dersleri okutulmaktadır. İdadi şubesinin ulum ile

edebiyat ve lisan kısımları bulunmaktadır bu şubede öğrenim süresi iki senedir.

Ulum sınıfında, Cebr-i Âla, Hendese-i Resmiye (Tasarı Geometri) ve Hendese-i

Haliye (Düzlem Geometri), Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye (Düzlem

Trigonometri) , Heyet, Hiket, Riyaziye, Cerr-i Eşkal-i Riyazi, İlm-i Tabakat El-Arz,

Coğraya-yı Sanayi, Kimya-yı Uzvi, İlm-i Mevalid, Tahlil-i Arazi, Hıfzısıhha,

Etnoğrafya, İstatistik, Resim, İlm-i Terbiye ve Usul-ı Tedris dersleri

bulunmaktadır.Edebiyat sınıfında ise, Arabi, Farisi, Lisan-ı Osmani ve Kitabet,

Lisan-ı Fransevi, Usul-ı Fıkıh ve Mecelle, İlm-i Hukuk, Usul-ı İdare-i Mülkiye, İlm-i

Servet ve Usul-ı Maliye, Hıfzısıhha, Etnoğrafya, İstatistik, İlm-i Terbiye ve Usul-ı

Tedris dersleri okutulmaktadır975.

Darülmuallimin şubelerindeki öğrencilere burs da verilmektedir. Buna göre

darülmuallimin-i rüşdiye şubesinde bulunan öğrenciye 80, idadiye şubesindeki

öğrenciye 100’er kuruş aylık verilmektedir. Nizamnameye göre, muvazzaf olan asıl

öğrenci miktarı yüz kişiden ibaret olacak ve bunun dışında kalanlara aylık

verilmeyecektir. Asıl öğrencilerin 40’ı rüşdiye ve 60’ı idadiye şubesi öğrencilerinden

olacak, aylık verilecek öğrencilerden bulunamayan olur da aylık boşta kalır ise en

kıdemli öğrenciye verilecektir. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi mezunları okulu

tamamladıktan sonra sınavda yeterlilik gösterebilip, rüşdiye muallimi olabileceği

gibi, idadiye şubesine devam da edebilmektedir. Mezun olan öğrenciler genel

okullarda tayin edildikleri muallimliğe gitmek mecburiyetindeydiler. Mekteplerde

beş sene muallimlik etmeden muallimlikten ayrılmak isteyen olursa

darülmuallimin’de okurken aldıkları aylıklar geri alınacaktı976.

Eylül 1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin, ikinci bölümünde

muallimliğin derecelerine yer verilmiştir. Rüşdiye muallimliği için üç sınıf

oluşturulmuştur. Her sınıfta iki derecede muallim bulunmaktadır. Birinci derecede

muallimlik için yirmi beş yaşına ulaşmış olmak gerekmektedir. Bu yaştan aşağı

olanlar yirmi beş yaşına ulaşıncaya değin ikinci derecede muallimlikte istihdam

edilmektedir. Bir rüşdiye mektebinde bulunan muallimlerden biri birinci derece ve

diğerleri ikinci derece muallim sayılacaklardır. Darülmuallimin-i rüşdiyeden


437

şehadetname ile mezun olan öğrenci uygulama görmek ve tecrübe kazanmak için

ikinci derece muallimlikte iki sene görev yapacaktır. Darülmualliminin rüşdiye

kısmından şehadetname ile çıkan öğrencilerden, isteyen olursa ikinci derecede

muallimlikte uygulama görüp, tecrübe kazandıktan sonra taşra darülmuallimin-i

sıbyan muallimliğine de tayin olunmaktadırlar977.

İlk sınıfta muallim-i evvellik derecesi boşta olduğunda, ikinci sınıf muallim-i

evvellik derecesinde ve muallim-i sanilik derecesinde olan muallimlerden hangisi

kıdemli ise bu kadroya o tayin olacaktır.

Bu derecelere ait maaşlar şu şekildedir:



4. sınıfın 1. derecesi:1000 kuruş




1886 tarihli darülmuallimin nizamnamesinin üçüncü bölümü verilen

ayrıcalıklar ve mükâfatlarla ilgilidir. Buna göre, rüşdiye mektebi muallimleri

belediye vergisi ve askerlik görevinden muaftırlar. Bu muafiyet, muallimlerin on

sene hizmet etmelerine bağlıdır. Muallimler bu şarta uymazlar ise maarif nezaretince

derhal imtiyazları elinden alınacaktır. İdadi ve rüşdiye mektepleri muallimleri elde

ettikleri derecelere göre rütbe ve nişan ile ödüllendirilmektedirler. Darülmuallimin

idadi şubesini bitiren bir öğrenci mezun olduğu şubeye ve eğitim gördüğü derslerdeki

uzmanlığına göre, idadi mektepleri muallimliğine tayin olunmaktadır. İdadi

muallimleri seyyar olacaklarından maaşları yürürlükte olan düzenlemeye göre

verilmektedir. İdadi şubesi mezunlarından boş bir muallimlik kadrosuna atanmak

isteyen varken başka biri bu kadroya tayin olamamaktadır. Darülmuallimin-i rüşdiye

ve idadiye şubesinden mezun olan öğrenci bir süre muallimlik yaptıktan sonra

kıdemine ve hizmetindeki gayretine göre maarif ve mekteb-i idadi müdürlüklerine ve

maarifçe uygun görülecek başka memuriyetlere atanabileceklerdir. Muallimlerin

977 BOA., agb.

438

yükselebilmesi mekteplerdeki eğitimin ilerlemesi ile de alakalıdır.

Darülmualliminin bir kütüphanesi ve uygulama okulu ile fizik ve kimya dersleri için

gerekli alet ve edevatı olacaktır978.

Bu nizamname ile 1851 ve 1879 tarihli nizamnamedeki bazı hususların açıklığa

kavuşturulduğu ve çeşitli konuların daha ayrıntılı bir şekilde ifade edildiği

görülmektedir. Muallimlerin dereceleri ve bu derecelerdeki muallimlerin alacakları

miktarlar belirlenmiş, öğrencilere verilecek aylıklar ve öğrenci sayısı tespit edilmiş,

mezunların atanmasına ilişkin ayrıntılar ifade edilmiş, şubelerde okutulacak derslere

yer verilmiş ve darülmualliminin kütüphane ve labaratuarlarından bahsedilmiştir.

5.1.4. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi (1915)

Darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesi 1915 tarihinde yürürlüğe

girmiştir. 1915 senesine ait bu nizamnameye ait hükümler, darülmuallimatı da

kapsamaktadır. Bu yönüyle farklı olan nizamname, ayrıca II. Meşrutiyet sonrasında

ve I. Dünya Harbi yıllarında hazırlanmış olması bakımından da farklılık arz eder.

Nizamnamenin ilk bölümünde yer alan maddeler bu okulların teşkilatı ve idari yapısı

ile ilgilidir979.

Nizamnameye göre, İstanbul’da bulunan darülmuallimin-i âliye ile

darülmuallimat-ı âliye ibtidâîye ve hazırlık sınıflarını içermek üzere üç kısımdır.

Vilayet ile idari olarak bir yere bağlı olmayan merkezlerde, liva veya sancaklarda

bulunan darülmuallimin ve muallimatlar yalnız ibtidâîye kısmından ibarettir.

İstanbul’da darülmuallimin-i âliye ibtidâîye kısmının öğrenim süresi dört ve

darülmuallimat-ı âliye ibtidâîye kısmının öğrenim süresi beş senedir. Bu kısımlarda

öğrenimlerini tamamlayanlar ibtidâîye mekteplerinde öğretmen olurlar.

Darülmualllimin ve muallimat-ı âliyenin hazırlık sınıfı öğrenim süresi iki senedir.

Burada öğrenimlerini tamamlayanlar darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyede

öğretmen ve tedrisat-ı ibtidâîye müfettişi olmaktadırlar. Âliye kısmının öğrenim

süresi darülmuallimin’de dört ve muallimat’ta üç senedir. Bu kısım edebiyat ve

tabiiyat ile riyaziyat isimleri ile üç şubeye ayrılmıştır. Darülmuallimin’in bu kısmının

978 BOA., MF.ALY., 3-90, 1305.M.9. 979 BOA., DUİT,96-43, 1337.B.29.

439

son seneleri uygulamaya mahsustur. Âli kısımlarda öğrenimlerini tamamlayanlar

taliye mekteplerinde ve âliyede öğretmen olabilmektedirler980.

Her Darülmuallimin ve muallimat’ın ibtidâîye kısmına bağlı birer uygulama

merkezi vardır. Nizamnameye göre, terbiye-i bedeniye mektebi, darülmuallimin-i

âliye’ye ve ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye bağlıdır. Terbiye-i

bedeniye mektebinde öğrenim süresi bir senedir. Burada öğretim teorik ve uygulama

olarak yapılmaktadır. Ana muallimleri mektebinin öğrenim süresi bir sene olup, ana

mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsustur. Ana muallim mektebine bağlı bir de

ana mektebi vardır. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliye yatılı ve ücretsizdir.

Gündüzlü olarak öğrenci kabul edilebilir. Yatılı öğrencilerin çamaşırları ve eğitim

öğretim araç gereç ve ihtiyaçları tamamen hükümet tarafından temin edilir.

Vilayet ve bağımsız liva merkezlerinde bulunan darülmuallimin-i ibtidâîyelerin

öğrenim süresi dört senedir. Darülmuallimat-ı ibtidâîyelerin ise beş senedir. Bu

darülmuallimin ve darülmuallimatlar da ibtidâîye mekteplerine öğretmen yetiştirirler.

Öğretmenlik için gerekli şartlara ve yeterli bilgiye sahip olanlar sadece mesleğe ait

dersleri öğrenmek üzere darülmuallimin ve muallimatlara kabul olunurlar981.

Nizamnamenin ikinci bölümü okula kabul şartlarını içermektedir. Buna göre,

bilumum darülmuallimin, muallimat ve onlara bağlı diğer mekteplere kabul edilecek

öğrencilerin Osmanlı vatandaşı olması gerekmektedir. Başvuracakların herhangi bir

rahatsızlığı olmaması ve bedensel bir eksikliğinin bulunmaması şarttır.

Darülmuallimin-i âliyyenin ibtidâîye kısmı ile vilayet ve bağımsız liva

merkezlerindeki darülmuallimin-i ibtidâîyeye kabul olunacak öğrencilerin yaşları

16’dan az ve 18’den yukarı olmaması gerekmektedir. Darülmuallimat-ı âliye ibtidâî

kısmı ile vilayet ve liva merkezlerindeki Darülmuallimat-ı ibtidâîye’ye kabul

olunacak öğrencilerin yaşları da 13’ten aşağı ve 17’den yukarı olmaması şarttır.

Darülmuallimin ve muallimat-ı âliye ibtidâî kısımları ile vilayet ve liva merkezindeki

darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeye, ibtidâîye mektebinden mezun olanlar

sınavsız, ibtidâîyeden mezun olmayıp fakat bu derecede bilgi sahibi olduklarını

sınavla ispat edenlerde kabul olunabilmektedir. Darülmuallimin-i âliye hazırlık

980 BOA., agb. 981 BOA.,agb.

440

sınıfına kabul olunacak öğrencilerin yaşları 25’i, darülmuallimat-ı âliyenin hazırlık

sınıfına kabul olunacakların yaşları ise 23’ü geçmemesi gerekmektedir982.

Darülmuallimin ve muallimat-ı âliye hazırlık sınıflarına dört senelik

darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeden mezun olmakla beraber en az iki sene

eğitim hizmetinde bulunmuş olanlar sınavsız ve bunların dışında bu derecede bilgi

sahibi olduğunu sınavla ispat edenler kabul edilmektedir. Darülmuallimat-ı âliye’ye

istenilen vasıflara sahip öğrenci bulunmadığı takdirde darülmuallimat-ı ibtidâîyenin

dördüncü sınıfını tamamlayan öğrenciler sınavsız kabul edilecekleri gibi müracaat

edenlerden bu seviyede bilgi sahibi olanlar sınavla okula kayıt yaptırabileceklerdir.

Darülmuallimin’in âli kısmına kabul edilecek öğrencilerin yaşları 28’i ve

darülmuallimatın âli kısmına alınacak öğrencilerin yaşları 25’i geçmemesi

gerekmektedir. Darülmuallimin ve muallimatın bu kısımlarına hazırlık sınıfında veya

sultani mektebinde öğrenim görmüş olanlar sınavsız, bu seviyede bilgisi olduğunu

kanıtlayanlar da sınavla alınmaktadır. Terbiye-i bedeniye mektebine tüm

darülmualliminlerden veya diğer tâli mekteplerden mezun ve yaşları 18’i geçmemiş

olanlar kabul edilmektedir983.

Ana muallim mektebine ise, darülmuallimat-ı ibtidâîyenin ikinci sınıfını

tamamlayanmlar sınavsız kabul edileceği gibi, bu derecede bilgi sahibi olduğunu

kanıtlayanlar da sınavla alınmaktadır. Bu öğrencilerin yaşları 17’den aşağı ve 24’ten

yukarı olamaz. Erkek sultani mekteplerinde ücretsiz öğrenim gören öğrencilerden 17

yaşını ve kız sultani mektebinde ücretsiz okuyanlardan 14 yaşını tamamlayanlar

hangi sınıfta olursa olsunlar, İstanbul’da darülmuallimin ve muallimat’ın ibtidâîye

kısmına nakledilirler. Fakat bunlardan aliyyülâlâ derecede sınıflarını geçenler

darülmuallimin ve muallimata nakil olmak istemedikleri takdirde bulundukları

sultani mektebinde öğrenimlerini tamamlarlar. Sultani Mektebi müdürleri her sene

genel sınavların ardından darülmuallimin ve muallimata nakil olacak öğrencilerin

isimlerini içeren defteri bakanlığa bir kıta defter halinde gönderir. Sultani mektebinin

altıncı sınıfı, darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyenin birinci sınıfına eşittir. Diğer

sınıfların karşılıkları buna göre hesap ve tayin olunur. Erkek sultanilerin ikinci devre

öğrencilerinin yalnız mesleğe ait derslere devamları yeterlidir. Nizamname


441

hükümlerine göre, istenilen vasıfları taşıyan yabancılar maarif nazırının özel

müsadesi ile darülmuallimin ve muallimatın belirlediği uygun bir sınıfa kayıt

yaptırabilirler. Bunların Osmanlı vatandaşı darülmuallimin ve muallimat

mezunlarının sahip oldukları haklara sahip olabilmeleri, irade-i seniyye ile

mümkündür984.

Nizamnamenin üçüncü bölümü idare ve muallimlerle ilgilidir. Buna göre, her

darülmuallimin ve muallimatta muallimininden başka bir müdür ve müdür muavini

ve bir muhasebe memuru ve bir kâtip ve satın alma memuru ve bir depo ve ambar

memuru olmak üzere beş memur ve gereği kadar müstahdem bulunur.

Darülmuallimin ve muallimat-ı âliyyede kâtip ile satın alma memuru ve ambar

memuru ile depo memuru icap ederse ayrılabilir. Darülmuallimat’a tayin edilecek

müdür muavini ile kâtip ve depo memurunun kadın olması şarttır. Gündüzlü

darülmuallimin ve muallimat’larda muhasebe, ambar ve satın alma memurları

bulunmaz. Öğretmenler ve memurlar maarif nezareti ve müstahdemler okul

müdürleri tarafından tayin olunur. Memurlar ve müstahdemlerin vazifeleri bir

talimatname ile belirlenmiştir. Her darülmuallimin ve muallimat’ın bir “muallim

meclisi” ve bir de “inzibat meclisi” ile “satın alma komisyonu” vardır. Muallim

meclisi, müdürün başkanlığında toplanır ve okulun öğretmenlerinden oluşur. İnzibat

meclisi, müdür muavininin başkanlığında fenn-i terbiye muallimi ile diğer iki

muallimden oluşur. Satın alma komisyonu, İstanbul Darülmuallimini ve

muallimat’ında mektep müdürlerinin, taşrada maarif müdürlerinin başkanlığında

olmak üzere toplanır. Komisyon, iki muallim ile muhasebe memurlarından ve bir de

mektep tabibinden oluşur. Bu meclisler ile komisyonun vazifeleri bir talimatname ile

belirlenmiştir985.

Darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîye muallimleri ile müdür ve müdür

muavinlerinin tayinleri ve terfileri tedrisat-ı ibtidâîye kanunu ile belirlenmiştir.

Nizamnamenin dördüncü bölümü inzibat (disiplin) konusundadır. Buna göre,

darülmuallimin ve muallimat’ta disiplinin sağlanması için herhangi bir vukuatta şu

cezalara başvurulur:

1- Tenbih 2- Tescil 3- Tekdir 4- Geçici ihraç 5- Katiyen ihraç


442

İnzibat Meclisi tarafından verilen cezaları uygulamak görevi müdüre aittir.

Müdür bu cezaları hafifletebilir. Fakat affetme hakkı yoktur. Tüm darülmuallimin ve

muallimat müdavimlerinin siyaset ile uğraşmaları ve maarif nezaretinin izni

olmadıkça her ne maksatla olursa olsun aralarında bir cemiyet kurmaları veya

dışarıda kurulmuş olan cemiyetlerden birisine katılmaları yasaklanmıştır986.

Beşinci bölüm darülmuallimin ve muallimatta okutulacak dersler hakkındadır.

Bu bölümde öncelikle öğrenim süresi ve sınavlardan bahsedilmiştir. Nizamnameye

göre, tüm darülmuallimin ve muallimatlarda eğitim eylül başında başlar ve mayıs

sonuna kadar devam eder. Darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîye ile

darülmuallimin ve muallimat-ı aliyenin hazırlık kısımlarında biri yazılı diğeri sözlü

olmak üzere senede iki sınav yapılır. Yazılı sınav Kanun-ı sâni (Ocak) başında, sözlü

sınav da eğitim öğretim senesi sonunda yapılır. Sözlü sınavlarda sınıf geçebilmek

için her dersten en az beş puan almak gerekmektedir. Son sınıflarda yalnız bir

dersten beşten aşağı puan alan öğrencinin sınavların bitiminden bir hafta sonra bir

kereye mahsus olmak üzere tekrar sınav olması gerekmektedir. Son sınıf dışında

diğer sınıflarda bitirme sınavı yoktur. Darülmuallimin ve darülmuallimat-ı âliye

kısımlarında sınav zamanı ve usulü ile öğrencinin sınıf geçme sistemi darülfünun

nizamnamesi hükümlerine tabidir987.

Son bölüm, darülmuallimin ve muallimatlara ilişkin diğer maddeleri içerir. Buna

göre, darülmualliminler ile terbiye-i bedeniye mektebinden yatılı ve gündüzlü olarak

mezun olanların, mezun oldukları tarihten itibaren on sene sonuna kadar okullarda

öğretmenlik yapması gerekmektedir. Nizamnameye göre, darülmuallimat’tan

şehadetname alanlar ise, mezun oldukları tarihten itibaren sekiz sene öğretmenlik

yapacaktır. Darülmuallimin ve muallimata yatılı ve gündüzlü olarak kabul olunanlar

velileri ile birlikte veya kimsesiz oldukları takdirde şahsen, maarif nezaretine bir

taahhüdname vermeye mecburdurlar. Bu taahhüdname öğrencinin eğitimini

tamamladıktan sonra eğitim hizmetinde bulunmaya mecbur olması ile ilgilidir.

Mükellef olduğu sürece tayin olacağı vazifeyi kabul etmez ise veya eğitim

hizmetinden mahkûmiyeti nedeni ile ihraç edilirse veya öğrenimini bırakırsa veya

sıhhi sebepler dışında ihraç edilirse her sene için yatılı öğrenciden 40 “Osmanlı

986 BOA.,agb. 987 BOA., agb.

443

Altını” ve gündüzlü öğrenciden 10 “Osmanlı Altını” alınır. Bu taahhütnameyi

imzalamayanlar Darülmuallimin ve muallimatlara kabul olunmazlar. Darülmuallimin

ve muallimatlara nakil olanlar da bu madde hükümlerine uymak durumundadır988.

Darülmuallimin ve Darülmuallimat talimatnamesinin 35. maddesinde daha

sonraki tarihlerde değişikliğe gidilmiştir. Buna göre, darülmuallimin ve

darülmuallimat’lara yatılı veya gündüzlü olarak kabul edilen öğrenciler öğrenim

süreleri sonunda tayin oldukları vazifeye gitmedikleri veya göreve başlayıp belli bir

süre sonra görevi terk ettikleri veya öğrenimlerini bıraktıkları ve belirli sebepler

dışında mektepten ihraç olduğu takdirde her sene için yatılı öğrenciden kırk Osmanlı

altını, gündüzlü öğrenciden on Osmanlı altını alınmaktadır. Mektepte geçirdiği

süreye denk gelen miktarı kefalet borcu suretiyle tahsil edileceği belirtilmiştir. Fakat

9 Kanun-i sani 1337 (9 Ocak 1921) tarihindeki paranın kıymetine göre; yatılı

talebeden 200, gündüzlü öğrencilerden 50 lira alınması planlanmıştır. Çünkü

öğretmen adaylarından bazıları bu parayı veririm, göreve gitmem şeklinde

düşünebiliyorlardı. Hâlbuki alınan miktar öğrecilerin her birine yapılan masrafın çok

altındaydı. Ayrıca memleketin şiddetle öğretmene ihtiyaç duyduğu bir sırada

vazifesini terk edenlerden daha fazla miktar alınması gerekli görülmüştür989. Burada

görevini veya okulu terk edenlerden alınacak miktarın artırılmak istenmesinin

gerekçesi ifade edilmiş ve bu gerekçede öğretmene olan ihtiyacın her dönemde

devam etmesi önemli bir rol oynamıştır. Darülmualliminin İstanbul’da açıldığı 1848

tarihinden sonra, vilayetlerde de darülmuallimin ve muallimatlar açılmasına rağmen

öğretmen açığı kapanmamıştır. Tabiî ki burada üzerinde durulması gereken bir husus

da, önceki öğretmenlerin tasfiye edilme sürecidir. Çünkü eskiden çeşitli meslek

gruplarından ve öğretmenlik bilgisi ve kabiliyeti olmayan kişilerden öğretmenlik

mesleğini yürütenler çoğunluktaydı. Öğretmenlik mesleğini yapmak üzere eğitim

görenler ve öğretmenliğe atananların da bu şekilde meslekte tutulmaları sağlanmaya

çalışılmaktaydı.

Maarif nezareti her sene sonunda resmi ve gayr-ı resmi darülmuallimin ve

muallimatlara devam eden öğrencilerin ahlâkı ve gayreti gayreti hakkında okul

idareleri tarafından düzenlenip gönderilen raporları inceleyecek ve nezaret durumu

988 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29. 989 BCA., 30.10.142.19.1.

444

memnuniyet verici olmayanlara şehadetname vermemek veya verilmesini

geciktirmek hakkına sahip olacaktı. Nizamname toplam 39 maddeydi. Son üç

maddede konuyla ilgili bundan önceki nizamnamelerin yürürlükten kalktığı,

yayınlandığı tarihten itibaren bu nizamnamenin geçerli olduğu ve nizamnamenin

yürütülmesine maarif nezaretinin memur olduğu ifade edilir990.

Nizamnamenin darülmuallimin ve muallimatın tüm şubelerini kapsayıcı

nitelikte ve geniş bir içeriğe sahip olduğu görülür. Darülmuallimin ve muallimatın

her bir şubesine alınacak öğrencilere ilişkin kabul şartlarında belli bir yaş sınırının

koyulduğu görülmektedir. Bunun yanında bazı maddelerin bir önceki

nizamnamelerde de yer aldığı ifade edilebilir. Mezunların on sene görev yapması bu

doğrultuda bir maddedir. Ancak bu maddenin ayrıntılarına yer verilmiştir.

Nizamnamenin darülmuallimin ve muallimattaki eğitim yönetimi ve denetimi ile

ilgili hükümler içerdiği de görülür. Örneğin, darülmuallimin ve muallimatta

kurulacak meclis veya komisyonlardan bahsedilmiş, diğer taraftan disiplin

cezalarından söz edilmiştir.

5.1.4.1. 1915 Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesini

Tadili (1916)

26 Nisan 1332 (9 Mayıs 1916) tarihinde Darülmuallimin ve Darülmuallimat

Nizamnamesinde düzenlenmesi gerekli görülen maddeler belirlenmiştir991:

Bu çerçevede, nizamnamenin dördüncü maddesinde bir düzenleme yapılmıştır.

Bu maddenin önceki hali şu şekildedir. “Terbiye-i bedeniye mektebi Darülmuallimin-

i Âliye’ye, Ana Muallim Mektebi de Darülmuallimat-ı Âliyeye bağlıdır. Terbiye-i

Bedeniye mektebinin tahsil süresi bir senedir. Burada eğitim ve öğretim teorik ve

uygulamalı olarak yapılmaktadır. Ana Muallim Mektebi’nin öğrenim süresi bir

senedir. Ana mekteplerine öğretmen yetiştirmektedir. Ana muallim mektebine bağlı

bir de ana mektebi bulunmaktadır” Bu maddede yapılan düzenleme ile değişen

yalnız bir kelimedir. Buna göre, “Ana Muallim Mektebi, Darülmuallimat-ı

İbtidaiyeye bağlıdır” ifadesi kullanılmıştır992. Darülmuallimin ve muallimat

990 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29. 991 BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10. 992 BOA., agb.

445

nizamnamesinin 4. maddesinde, ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye

bağlıdır ifadesi kullanılmış iken, o zamandan beri darülmuallimatlar açıldığından ve

ana mekteplerine olan ilgi süratle arttığı için, bunlara öğretmen yetiştiren ana

muallim mekteplerinin taşra darülmuallimatları dâhilinde açılması ihtiyaç

görülmüştür. Bu nedenle ana muallim mektepleri darülmuallimat-ı ibtidaiyelere

bağlıdır şeklinde düzenlenmiştir.

Nizamnamenin on ikinci maddesi de, düzenlenen maddeler arasındadır. Maddenin

önceki şekli şöyledir: “Darülmuallimin ve muallimat-ı Âliye hazırlık kısımlarına,

dört senelik darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyeden mezun olmakla beraber en

az iki sene eğitim öğretim hizmetinde bulunmuş olanlar sınavsız kayıt

olabilmektedirler. Öğretmenlik yapmamış olanlarda o derecede bilgi sahibi

olduklarını sınavla ispat ettikleri takdirde darülmuallimin-i âliye hazırlık sınıfına

kayıt yaptırabilmektedirler. Darülmuallimat-ı âliye hazırlık sınıfına kayıt olmak için

bu vasıflara sahip olan yeteri kadar aday bulunmaz ise, darülmuallimat-ı

ibtidâîyenin 4. sınıfını tamamlayan öğrenciler sınavsız kabul edilebilmektedir.

Hariçten müracaat olur ise bu derecede bilgi sahibi olduğunu sınavla ispat

edenlerden öğrenci alınabilmektedir”. Bu maddede, “…dört senelik darülmuallimin

ve darülmuallimat” ifadesinin yer aldığı cümle değişerek, “…dört senelik

darülmuallimin ve beş senelik darülmuallimat-ı ibtidâîyeden mezun olup en az iki

sene eğitim öğretim hizmetinde bulunmuş olanlar ile, erkek sultanilerinin 11. sınıf

öğrencileri sınavla darülmuallimin ve muallimat-ı âliye hazırlık sınıflarına kayıt

olunurlar. Erkek sultanilerin 12. sınıf öğrencileri de, sınavsız hazırlık ikinci sınıfına

kaydolunurlar”şeklinde düzenlenmiştir993.

On ikinci maddede hazırlık sınıflarına dört senelik darülmuallimin ve

muallimat-ı ibtidâîye mezunlarından, iki sene eğitim hizmetinde bulunanların

alınmasına değinilmiş ise de, darülmualliminler dört sene ve darülmuallimatlar beş

sene olarak kabul edilmiştir. Nizamnamenin on üçüncü maddesinde de düzenleme

yapılmıştır. Buna göre; darülmuallimin’in âliye kısmına kabul olunacak öğrencinin

yaşları 28’i; darülmuallimat’ın âli kısmına alınacak öğrencilerin yaşlarının 25’i

geçmemesi gerekmekteydi. Darülmuallimin ve muallimat’ın hazırlık sınıfında veya

993 BOA., agb.

446

sultani mektebi’nde öğrenim görmüş olanlar darülmuallimin veya muallimat’ın âli

kısmına sınavsız kabul olunmaktaydılar. Fakat hazırlık veya sultani mektebi mezunu

olmayanlardan da başvuru olması durumunda bu öğrenciler sınavla bilgilerini ispat

ederlerse âli kısımlara kayıt olabilmekteydiler994.

On altıncı maddede de yapılan değişiklik öncesinde: “Erkek Sultani

Mektepleri’nde ücretsiz öğrenim görmüş olanlar 17 yaşını ve Kız Sultani

Mektepleri’nde ücretsiz öğrenim görmüş öğrenciler 14 yaşını tamamladıktan sonra

hangi sınıfta olurlarsa olsunlar isteklerine bakılmaksızın İstanbul Darülmuallimin ve

muallimat’ın ibtidâî kısımlarına nakl edilirler. Bu öğrencilerden aliyülala derecede

mezun olanlar şayet darülmuallimin ve muallimat’a gitmek istemezler ise,

bulundukları sultani mektebinde öğrenimlerini tamamlarlar. Sultani Mektebi

müdürleri her sene genel sınavların ardından darülmuallimin ve muallimat’a

nakledilecek öğrencilerin isimlerini içeren bir defteri bakanlığa gönderceklerdir.

Sultani Mektebi’nin 6. sınıfı darülmuallimin ve muallimat-ı ibtidâîyenin birinci

sınıfına eşittir. Diğer sınıfların neye muadil olduğu buna göre hesap edilir. Erkek

Sultanilerin ikinci devresi uygulama ile meşgul olmaktadırlar”ifadeleri yer

almaktaydı. On altıncı maddede yapılan tek kelimelik farklılıkla “…İstanbul

Darülmuallimin ve Darülmuallimatına” şeklinde hüküm değiştirilmiş, ibtidâî

kısmına değinilmemiş, bu kelime kaldırılmıştır995.

Otuz dördüncü madde de değişiklik yapılan hükümler içerisindedir. Otuz

dördüncü madde önce şöyledir: “Darülmualliminlerden ve Terbiye-i bedeniye

mektebinden yatılı veya gündüzlü olarak şehadetname alarak mezun olanlar

mezuniyet tarihinden itibaren on sene sonuna kadar okullarda öğretmenlik yapmak

zorundadırlar. Aynı şekilde Darülmuallimat mezunlarının da mezuniyetlerinden

sonra sekiz sene öğretmenlik icra etmeleri şarttır”. Bu madde şu şekilde değişmiştir:

“... bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra hazırlık sınıfı veya darülmuallimin-i

âliyeyeye ve kız darülfünununa girerek eğitim öğretimini tamamlamış olanların daha

önce öğretmenliklerinde geçirdiği süre genel okullarda hizmet etmekle mükellef

oldukları süreye mahsub edilir”. Maddenin gerekçesinde, bir eksikliğin giderildiğine

değinilmiştir. Çünkü daha önce bir veya birkaç sene öğretmenlik yapanların,

994 BOA.,agb. 995 BOA.,agb.

447

yaptıkları bu görevleri, mecburi hizmete dâhil etmek gerekmekteydi996. Düzenleme

ile bu gereklilik yerine getirilmiştir. 1915 tarihli nizamnamenin düzenlemesi ile

temel bir takım değişikler olmamış, bazı hususlar aydınlatılmıştır.

Nizamnamelerin ortaya çıkması veya nizamnamelerde düzenleme yapılması

değişen şartlar gereğince ortaya çıkmaktadır ve bir ihtiyaç doğrultusunda, bu tür

girişimlere başvurulmaktadır.

5.1.4.2. Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919)

Darülmuallimin ile ilgili bir kararname 1919 senesinde yürürlüğe girmiştir.

Kararname askerlik konusunda hazırlanmıştır. Ayrıca bu kararname 1915 tarihli

nizamnamenin bir hükmünü kaldırmıştır.

30 Nisan 1919 tarihli kararname, darülmuallimin nizamnamesinin bazı

maddeleri ile ilgili idi. Buna göre, “Darülmuallimin ile sultani mektebi

öğrencilerinden silâhaltına alınıp, dönenlerin 22 Haziran 1331 (5 Temmuz 1915)

tarihli darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin bazı hükümlerinden

istisnasına dair kararname” üç maddeden oluşmaktadır. İlk maddede,

darülmuallimin öğrencisi iken silâhaltına alınıp dönenlerden, mektebi terk etmek

veya muallimlikten başka bir mesleğe geçmek isteyenler 5 Temmuz 1915 tarihli

darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 34. ve 35. maddelerinde yazılı

mükellefiyetten muaf tutulduklarına yer verilmiştir. Aynı şekilde sultani

mektebinde ücretsiz ve yatılı okurken, silâhaltına alınıp dönenlerden başka bir

mektebe girmek veya diğer bir mesleğe geçmek isteyenler, nizamnamenin 16.

maddesinde belirtilen darülmuallimine nakil mecburiyetinden istisna

bırakılmışlardır997. Nizamnamelerde mezun öğrencilere, belli bir süre muallimlik

yapma mükellefiyeti konulması, öğretmen ihtiyacının temini ve öğrenciye verilen

emeğin karşılığının alınmak istenmesinden kaynaklanmaktaydı. Burada

silâhaltına alınmış olanların uzun yıllar öğretmenlik yapması zorunluluğu

kaldırılmıştır.

996 BOA., ŞD., 232-8, 1335.N.10. 997 BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29.

448

5.1.4.3. Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i

Sıbyan Şubelerine Dair Talimat

Vilayetlerde tesis edilen darülmualliminler için ayrı bir nizamnamenin de

kaleme alındığı anlaşılmaktadır. 1316 (1900) senesi Maarif salnamesinde yer alan

“Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkındaki Talimat” dokuz maddeden

oluşmaktadır. Talimatnamede yer alan hükümlere aşağıda yer verilmiştir.998

Vilayat Darülmuallimin şubeleri kasaba ve karyelerde bulunan sıbyan mektepleri

için muktedir muallim yetiştirilmek üzere teşkil ve tahsil süresi iki sene üzerine tertib

olunmuştur. Darülmuallimin şubelerinde tahsillerini tamamlayan talebeye mahalleri

Maarif komisyonları tarafından birer şehadetname verilmekte ve bu şehadetnameler

vülat-ı izam hazretleri tarafından resmi mühür ile tasdik kılınmaktadır999. Vilayet

darülmualliminlerinde 1900 senesinde eğitim süresinin iki sene olarak belirlendiği

anlaşılmaktadır.

Vilayat şubelerinden mezun talib var iken hariçten mektep görmeyen ve

istihkakı mahal-i maarif komisyonunda sabit olmayan kasabalarda ve karyelerde

muallim tayin olunmayacaktır. Darülmuallimin şubelerine alınacak talebe hüsn-ü hal

ve ahlak ashabından olmakla beraber yirmi yaşından aşağı olmayacak ve Türkçe

serbest okuyup yazması bulunacaktır. Bu vasıflardan birinin bulunmaması öğrencinin

kabulüne mani olur1000. Nizamnamede yer alan bu maddeler oldukça önemlidir. Zira

yalnız darülmuallimin mezunlarının muallim olarak tayin edilebilmelerine yer

verilmiştir.

Kasaba ve karyelerde hala istihdam oluna gelen mektep hocaları maarif

idarelerinin takriri üzerine, vilayat idare mecalisinin tensib eyleyeceği mevsimlerde,

bilmünavebe darülmuallimin şubelerine devama mecburdurlar. Fakat bunlar

hakkında iki sene müddet şart olmayıp muallimliğe kifayetlerinden emniyet hâsıl

olacak kadar bir süreyle yetinilir ve yedlerine maarif idaresinden birer itimatname

verilir. Tayin edilecek süre zarfında devamdan imtina eden bulunursa hükümet-i

mahalliye marifetiyle devamları soruşturulacaktır. Şube muallimleri her üç ayda bir 998 M.S. (1316 Senesi), Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkındaki Talimat,(V.D.T.) s.353-357. 999 V.D.T. 1000 V.D.T.

449

talebenin mevcudunu ve devamlarını mübeyyin bir jurnal ile tedrisatın yürütülmesine

ilişkin bir de layiha tanzim ve maarif nezaretine takdim etmesi amacıyla, maarif

müdürüne ita ederler. Sene başı sınavlarında mezuniyet şehadetnamesi ahz eden

efendilerin isimleriyle baba ve dedelerinin isimlerini ve doğduğu memleket veya

karyesini, mahallesini ve tezkere’i osmaniyesi mucibince yaşını ve hane numarasını

gösterir cetvel yapmak ve maarif müdürü marifetiyle maarif nezaretine göndermek

muallimin görevleri arasındadır. Sekizinci maddede gösterilen cetvele esas ve

ma’ahz olmak üzere darülmuallimin muallimi talebenin künye ve defterini tutacak ve

her birinin vukuatını sırasıyla o defterde yürütecektir. Sene başı sınavları zamanı

yaklaştığında idadi muallimleriyle maarif komisyonları üyesinden münasiblerinin

mümeyyizliğe seçilmesi, şube muallimi maarif müdürüne yazıyla ihbar eyleyecek ve

müdüriyetten tertib olunacak cedvel mucibince sınavlara devam olunacaktır. Şube

talebesinin sınavlarına her halde receb ayının 15’inde başlanılıp, şaban ayının

ortasında son verilir ve şevvalin 10’una kadar tatil edilip, ondan sonra tekrar derslere

başlanır1001. Nizamname dokuz maddelik olmasına rağmen, vilayet

darülmualliminlerinde eğitimin işleyişi ile ilgili somut hükümler içermektedir.

mevcut muallimlerin, darülmualliminde eğitim görmesi ve bunlara itimatname

verilmesinden de bahsedilmiş, fakat bunlar için belli bir süre tayin edilmemiştir.

5.2. DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER

5.2.1.Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895)

Darülmuallimat, ihtiyat (hazırlık) kısmı ile ilgili olarak 17 Temmuz 1311 (29

Temmuz 1895) tarihinde bir talimatname hazırlanmıştır. Talimatname 82 maddeden

oluşmaktadır1002.

Talimatnameye göre darülmuallimat, maarifi umumiye nezareti’nin

şubelerinden biridir. Darülmuallimatın idareci ve öğretmenleri bakanlıkça seçilen ve

bakanlığa mensup bir müdür ve maiyetinde bir müdire ve gereği kadar muallim ve

muallime ile muavine, mübaşire, erkek ve bayan hademelerden oluşur.

Darülmuallimat, ibtidâîye ve rüşdiye mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere

1001 V.D.T. 1002 M.S., 1317 senesi, s.321.

450

kurulmuştur. Üç sene öğrenim süresi olan okulda altı senelik bir de ihtiyat kısmı olup

bu da kanunlar çerçevesindedir ve bu okul inas mekatib-i rüşdiyesine eşittir. Diğer

kız rüşdiye mekteplerinden şehadetname alanlar gibi, ihtiyat kısmından şehadetname

alanlar dahi darülmuallimat birinci senesine imtihansız kabul olunmaktadır.

İhtiyat kısmı sınıflarına dâhil olmak isteyenler bir mümeyyiz heyeti huzurunda

sınavları yapılarak hak ettikleri sınıflara kabul olunmaktadırlar. Genel olarak

darülmuallimata girmek isteyen kızların Osmanlı olduklarının belgesini ve iyi hal

kâğıdını, mahallerinden gereken ilmuhaberleri ve aşı şehadetnamesiyle, herhangi bir

hastalığının bulunmadığına dair doktor raporunu göstermeleri şarttır. Talimatnamede

müdür ve müdirenin görevleri belirlenmiştir. Talimatnameye göre, müdür ve müdire

geçerli bir mazeretleri bulunmadıkça tatil günlerinden başka her gün her sabah

öğrenciler gelmeden önce mektebe gelip, akşamları da onlar dağıldıktan sonra

gideceklerdir. Her ikisinin birden mektepte bulunmaması uygun değildir. Dolayısıyla

müdür veya müdireden en az biri okulda bulunmak zorundadır. Talimat hükümlerini

müdür tamamen uygulamakla görevli olup, emir, kanun, tüzük veya yönetmelikleri

uygulamaz veya eksik ve kusurlu uygular ise, bakanlığa karşı ilk olarak müdür ve

ikinci derecede müdire sorumludur. Müdire, dışarıyla olan işlere ve haberleşmeye

asla müdahale etmeyip, her yaptığı işte müdürün onayını alması gerekmektedir.

Müdire daima ve müdür haftada bir iki defa dershaneleri ve nakış odalarını dolaşıp

muallim ve muallime ve muavinelerle öğrencilerin durumunu gözetleyecektir. Ders

esnasında da bizzat hazır bulunup, derslerin işlenişini muallim ve muallimelerle ve

hademelerin hal ve hareketlerini daima teftiş eyleyeceklerdir1003.

Talimatnameye göre, görevine devam etmeyip vazifesinde kusuru görülen

tüm memurlar ve muallimler ile diğer müstahdemlere derecesine göre müdür

tarafından uyarıda bulunulur ve tekrarı halinde merciine bildirilir. Müdür her

akşam ders defterlerini inceleyecektir ve bu deftere “görülmüştür” kelimesini

yazarak altını imzalayacaktır. Darülmuallimat binası dâhiline müdür ile

muallimlerden ve görevli memurlardan başka hiçbir erkeğin hiçbir suretle

girmesine izin verilmez. Öğrencileri mektebe getirip götürdükleri mektebce

bilinen adamlar, müdür tarafından belirlenen yerde bekletileceklerdir.

1003 M.S., 1317 senesi, s.322, 323.

451

Talimatnamede ikinci olarak öğretmenlerin görevleri ve uymaları gereken

maddelere yer verilmiştir. Buna göre, öğretmenler mektebe geldiklerinde

kendilerine ayrılmış olan odalara giderler. Daimi muallimelerden başka tüm

öğretmenler ders vakitleri programında belirlenen ders zamanları gelmeden önce

kesinlikle sınıflara girmezler. Aynı şekilde, dersin sonu belirtilmedikçe ve sınıfa

müdire veya muavine veya mübaşire veya hizmetçi gelmedikçe sınıfları terk

edemezler. Öğretmenler her derse girdiğinde özel bir defterde belirtilen yeri

imzalamak zorundadırlar. İmzalamayanlar ve on dakikadan fazla gecikenler ve

vaktinden evvel çıkanlar o derse gelmemiş sayılmaktadırlar. Geç gelmeyi ve

dersten önce çıkmayı alışkanlık haline getirenlerin maaşları durdurulabilir1004.

Meşru mazeretleri olduğundan derse gelemeyecek öğretmenlerin ders

zamanından önce ve gelecek derse kadar mekteb idaresine durumlarını

bildirmeleri gerekmektedir. Durumlarını bildirmeyenlerin maaşlarından o derse

ait miktarı düşülür. Meşru mazeretleri nedeniyle, bir ayda beş dersten fazla

gelemeyenlerin yerlerine, bu öğretmenin yarım veya üçte bir maaşı miktarı ile

bakanlıktan belirlenen ve en az bir ay süreli vekil tayin olunur. Mazeretlerin

geçerli olabilmesi için mektep idaresince kabul edilecek derecede ispat olunması

gerekmektedir. Mektep müdürü gerekirse bu konuda soruşturma yürütebilir.

Geçerli bir mazereti olmaksızın bir ayda üç defa derse gelmeyen öğretmenlerle,

muavinelere istifa etmiş gözüyle bakılır. Öğretmenler vermeleri gereken dersi

hakkıyla ve programa uygun bir şekilde yerine getirmelidirler. Belirlenen kitaplar

dışında eğitim ve öğretim yapılamayacaktır. Öğrencilerin ellerinde dersle ilgili

olmayan kitap ve dergi bulunmamalıdır1005.

Öğretmenler her derste yazılı ödevler verip, bir sonraki derste

müsveddelerini toplayacaktır. Öğretmenler topladığı bu nüshaları sınıf haricinde

düzeltecek ve öğrenciye geri verecektir. Daha sonra öğrenciler, bunları temiz

defterlerine geçireceklerdir. Öğretmenler derslerine çalışmayan öğrenciler

hakkında ceza verebileceği gibi gayretli olan öğrencilere de ödül verebilecektir.

Öğretmenlerin öğrenciler ile, derslerinden başka konular hakkında görüşmeleri

ve dershanelerde lâubalî davranışta bulunmaları yasaktır. Öğrencilerin karşısında

1004 M.S., 1317 senesi, s.324. 1005 M.S., 1317 senesi, s.325.

452

kahve ve sigara içmeleri ve yemek yemeleri ve öğrencilere hizmet ettirmeleri

katiyen yasaktır. Bunun tersinde harekette bulunanlar sorumluluk altındadırlar.

Üçüncü olarak muavene ve mübaşirlerin görevlerine talimatnamede yer

verilmiştir. Buna göre, muavine ve mübaşirler, öğrenciler mektebe gelmeğe

başlamaları ile birlikte görevli oldukları sınıflarda hazır bulunup yerlerine

öğretmenler gelmedikçe dışarı çıkamamaktadırlar. Derse gelip gelmeyenleri

yoklama yaparak mevcut olmayanları özel bir defterde kendilerine ayrılan

yerlerin karşısına işaretleyeceklerdir1006.

Muavene ve mübaşirlerin sabah müzakeresindeki vazifeleri yalnız

dershanede oturmak ve mevcut olmayanları işaretlemek değildir. Ayrıca o günki

derslerin müzakere ve açıklamasını yapmak, öğrenme yollarının kolaylıklarını

tarif etmek, öğrencilerin üst ve başları temiz olup olmadığına dikkat etmek,

gerekli nasihatlerde bulunmak gibi görevleri vardı. Muavene ve mübaşireler

sabah müzakeresinde bu yolda ifayı vazife ettikten sonra, özel defterde belirlenen

yerleri imzalarlar. Teneffüs zamanlarında öğrenciler hal ve hareketlerine dikkat

etmek durumundaydı ve bu konuya muavine ve mübaşirler önem göstereceklerdi.

Muavine ve mübaşirler müzakere, tenefüs, yemek, abdest, namaz ve ezan

vakitlerinde öğrencilerin yanından ayrılmayacaklar, düzenin korunmasına dikkat

ve özen göstereceklerdi. Öğrenciler sınıflara girip çıktıkları esnada davranışlarına

ve konuşmalarına dikkat edeceklerdi. Ders zamanlarında muavene ve

mübaşirelereden ikisi nöbetleşe olarak sınıflar dışında ve koridorlarda dolaşıp,

dışarıya çıkan öğrencileri gözetim altında tutacaklar, bir dersin öğretmeni

gelmediğinde müdürün emriyle müdire veya daimi muallimelerden biri veya o

dershaneye memur olan muavine ve mübaşire vekâlet edecektir. Bununla ilgili

bilgiler deftere kaydedilecektir1007.

Mübaşirlerin yaptıkları görevlerin bir kısmı bugün yapılmamakta, bir kısmı

ise öğrenci, öğretmen veya müdürler tarafından yerine getirilmektedir.

Günümüzde nöbetçi öğrenciler okulda, idareci tarafından belirlenen yerlerde,

kendilerine verilen görevleri yapmaktadırlar. Sınıfta, öğrenciler arasından seçilen

sınıf başkanı, sınıfı derse hazır hale getirmek için çalışmaktadır. Öğretmen, derse

1006 M.S., 1317 senesi, s.326. 1007 M.S., 1317 senesi, s.327.

453

girdiği zaman ilk iş olarak yoklama yapmaktadır. Müdür ve öğretmen,

öğrencilerin temizliğini kontrol etmektedir. Fakat yatılı okullarda belletmenler

bulunmaktadır. Bunun dışında, tenefüs zamanlarında nöbetçi öğretmenler,

koridorlarda düzeni sağlamaktadır. Aslında, nizamnamedeki belirtilen görevleri,

günümüzde mübaşir statüsünde ayrıca bir görevlinin yürütmesi, eğitimin daha

sağlıklı bir şekilde yapılabilmesine olanak tanıyabilecektir1008.

Talimatnamede yer verilen hususlardan bir diğeri de ödül ve cezalardır.

Öğrenciler hakkında yürütülecek cezalar sebeb ve derecesine göre yedi çeşit

olarak belirlenmiştir. Bunlar, başta ihtar ve tenbih olmak üzere, tekdir, tevkif,

alenen tekdir, ihbar ve şikayet, geçici ihraç, kat’i ihraçtır. İhtar ve tenbih müdür

tarafından uygun görülecek, müdire veya muallime ve muavene vasıtasıyla

nasihatin yürütülmesinden ibarettir. Bu ceza, derslere dikkat etmemek, vazife

yapmamak, dersleri bilmemek ve küçük yaramazlıklarda bulunmak gibi

konularda uygulanır. Muallim ve muallime ve muavene ve mübaşirlerin böyle

durumlarda ders defterine ceza alan öğrencilerin ismi hizasına (filan sebebden

dolayı ihtar ve tenbihe müstehak görüldü) şeklinde kayıt düşülecek ve imza

atılacaktır. Tekdir cezası alan öğrenciler müdür veya onun onayıyla müdire

odasında uygun kelimelerle nasihat edilmektedirler. Derslere çalışmamak ve

uyarı ve tenbihlere uymamak, gürültü ve yaramazlık etmek gibi durumlarda

uygulanır. Bu gibi durumda ders defterine (felan sebepten dolayı tekdir cezası

verildi) şeklinde yazılıp imzalanır. Tevkif edilen öğrenciler yemek yemekten

mahrum edilmektedirler. Ayrıca ayrılan bir sınıfta ve bir bayan muavin veya

mübaşirin gözetiminde yazı yazdırılmaktadır. Tevkif cezası tenbih ve hafiyen

tekdir yeterli görülmeyen durumlarda uygulanır. Diğer cezalar gibi ders defterine

kaydedilir ve imzalanır. Alenen tekdir müdür tarafından (felan sene

öğrencilerden falan hanım şu sebepten dolayı aleni tekdir cezası almayı hak etti)

şeklinde sicil defterine yazılacaktır. Yine müdürün onayıyla verilen cezaya ilişkin

sicil defterinde yazılanlar, bayan müdür tarafından sınıfta okunacaktır.

Alenen tekdir derse çalışmayan ve görevini yapmayan, yapılan uyarıları ve gizli

tekdiri dinlemeyen ve tevkif cezasıyla uslanmayan, yaramazlık yapan,

1008 M.S (1317)

454

arkadaşları ile iyi geçinmeyen, itaat ve saygı göstermeyen ile kötü konuşanlar

hakkında yürütülür. Bayan ve erkek muallimler ile bayan muavin ve mübaşirlerin

bu çeşit bir cezayı ders defterine kayıt etmiş ve imzalamış olması gerekmektedir.

İhbar ve şikâyetler yukarıda belirtildiği şekliyle cezalarla sınırlı olmayıp,

derslerine çalışmamakta ve yaramazlıkta ve başka suçlarda devam ve ısrar

edenler hakkında yürütülmektedir. Müdür öncelikle bu öğrencilere yazılı veya

sözlü ihbarda bulunur. Geçici uzaklaştırma cezası öğrencilere suçlarının

derecesine göre verilir. Bir haftadan bir aya kadar uzaklaştırma verilebilir.

Verilen cezanın nedeni öğrencinin velisine yazılı olarak bildirilir. Geçici

uzaklaştırma cezası için bakanlıktan onaya gerek yoktur. Fakat müdür ve müdire

ile bir öğretmen ile bir bayan muavin tarafından hazırlanan mazbata üzerine

yürütülür. Kat’i ihraç cezası da bulunmaktadır. Bu ceza hiçbir şekilde disipline

edilemeyen uslanmayan ve eğitim almayı kabul etmeyenler, düzeni bozan

öğrenciler ile bozuk ahlaklı olanlara verilmektedir. Talimatnameye göre, okul

idaresi tarafından gönderilen mazbataya bakanlıktan onay çıkması üzerine

öğrenci okuldan uzaklaştırılır. Kat’i ve geçici uzaklaştırma cezaları ağır görülürse

ders defterlerine yazılmayıp, yalnız (felan kişi hakkında müdüriyete ayrıca bir

rapor takdim kılınmıştır) denilerek müdüriyete imzalı rapor verilir1009.

Talimatname okulda vazife yapan müdür, müdire, öğretmen, mübaşir gibi

görevlilere yer vermiş, bu görevlilerin nelere dikkat etmeleri gerektiği konularına

açıklık getirilmiştir. Ayrıca öğrencilere uygulanacak disiplin cezaları ve bunların ne

tür durumlarda verilebileceği açıkça belirtilmiştir.

5.2.2. Darülmuallimat Talimatnamesi (1912)

Darülmuallimat için 1328 (M.1912) tarihinde bir talimatname hazırlanmış olup,

talimatname doksan yedi maddedir1010.

Talimatnameye göre darülmuallimat biri harici ve diğeri dâhili olmak üzere iki

kısımdan oluşmuştur. Talimatnamenin ilk on maddesi darülmuallimatın hârici kısmı

ile olan ilişkiler bölümüne ayrılmıştır. Kısm-ı Harici olarak isimlendirilen bölümde,

1009 M.S., 1317 senesi, s.328. 1010 BOA., MF., 38-26, 1331.R.15 ; Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi İstanbul Matbaai Amire 1328.

455

müdür, muhasebe memuru, mutemet, mübaya ve ambar memuru, kapıcı, bahçıvan ve

hademeler görevlidir. Talimatnamede tek tek bu görevlilere yer verilmiştir1011.

a)Müdür

Darülmuallimatın genel idaresinden birinci dereceden sorumludur. Okulda bir de

bayan müdür bulunmaktadır. Müdür, bu bayan müdür vasıtasıyla derslerin usulüne

uygun olarak yapılıp yapılmadığını ve idari uygulamaların işleyişini kontrol eder.

Müdür, okulla ilgili tüm emir ve kanunaların geciktirilmeden uygulanması görevleri

ile mükelleftir. Talimatnameye göre, darülmuallimat müdürü, görevini geciktiren

veya eksik yapan memurlara gerekli uyarıyı yapmalıdır. Uyarı sonucunda değişen bir

durum yoksa bu durumu merciine yazıyla bildirmelidir. Olağanüstü bir sebep veya

acil bir konu varsa memur veya muallimi işten el çektirebilir. Fakat bu durumu

anında idareye bildirmesi gerekmektedir.

b)Muhasebe Memuru

Okula ayrılan ödeneğin veya ödeneklerin alınması ve harcanması ile görevlidir.

Muhasebe memuru alınan ve harcanan ödeneklere ilişkin hesapları ve demirbaş

eşyaya ilişkin defteri düzgün bir şekilde tutmalıdır. Memur, ücretli öğrencilerden

alınacak meblağ ile maaş ve masarif olarak ait olduğu merciiden alınacak ücretleri

korumak ve bunları idare etmek ve gerekli yerlere kanun dairesinde harcamakla

görevleridir.

Mektebin gerek bakanlıkla, gerek şubelerin idaresi ile ilgili olarak ceryan

edecek haberleşmesinin sağlanması, yani mektebin yazı işleri de muhasebe

memurunun görevleri arasındadır.

c)Mutemet

Muhasebe memurunun hesap işlerinde ona yardımcı olmak, mutemetin

görevlerindendir. Ödeneklerin alınması ve harcanmasından sorumludur. Okulun iç

idaresinden, verilecek basılı pusulalar üzerine tamam tabelasının düzenlenmesinden

ve yazı işleri de mutemete aittir.

d) Mübayaa ve anbar memuru

Müdür tarafından izin ve emir verildiği takdirde okul için gerekli olan eşya ve

yiyeceklerin usulüne uygun şekilde satın alınması ve gerek bu gibi eşyaların gerekse

1011 BOA., agb.

456

mütahitlerin getirecekleri eşyaları anbara yerleştirerek, bunları korumakla

görevlidirler. Okulla ilgili alım satımların hesabını mübayaa memurunun vermesi

gerekmektedir.

e) Kapıcı

Mektebin genel giriş kapısı yanında ki özel yerde bulunmaktadır. Öğrenciler

dışında hariçten kimselerin okula girme isteklerini, telefonla müdüre bildirmekle

görevlidir. Müdür tarafından verilecek emir üzerine müdürle görüşmek isteyen kişi

bir hademe eşliğinde müdürün yanına götürülür.

Okula gelen kişiler mektebe araç gereç, yiyecek veya erzak getirdiler ise yine

kapıcı tarafından ilgili memura bilgi verilecektir. Bu kişiler dışındakilerin mektebe

müdüriyetinden emir ve izin alınmaksızın okulun giriş kapısından içeri girmeleri

katiyen yasaktır. Buna aykırı davrananlar ve geçici bir süre için olsun yerini boş

bıraktığı anlaşılan kapıcı azl edilecektir. Kapıcıya ait bir baraka vardır ve kapıcının

görev ve sorumlulukları yazılarak buraya asılacaktır.

f)Bahçıvan

Mektep bahçesinde mevcut ağaçların yetiştirilmesi ile limonluğun korunması

ve idaresi ile görevlidir. Vakti geldikçe çiçek ve sebze fidesi yetiştirmekte, mektepçe

bu bitkiler kullanılmaktadır. Bu nedenle müdür tarafından verilecek emir üzere

uygun sebzeler ekilecektir. Zamanı gelince mübaya memurunun taleb edeceeği

miktarı, anbara teslim eylemeye mecburdur.

g) Hademe

Mektep müdürü tarafından gösterilecek düzen dairesinde görevlerini yürütmeye

memurdurlar. Hiçbir gün kötü bir hal ve hareketinin olmaması gerekmektedir.

Mektep idaresi tarafından ciddi bir inceleme yapılmadıkça ve bilinen saygın biri kefil

olmadıkça hiç kimsenin hademeliğe kabulü uygun değildir1012.

Talimatnamede darülmuallimatın iç işleri ilgili ise on iki madde bulunmaktadır.

Talimatnameye göre okulun iç işlerinde görevli memurlar şöyledir: Bayan müdür,

bayan dâhiliye müdürü, bayan depo memuru, bayan kâtip, bayan hastane memuru,

bayan yemekhane memuru ve gereği kadar hademe. Bayan müdür, öğrencilerin ilmi,

dini ve ahlaki eğitim almalarını ve eğitimin ara vermeden yürümesini sağlamakla

1012 BOA.,agb.

457

görevlidir. Öğretmenlerin derslerine vaktinde girip çıkmalarını kontrol eder. Ayrıca

eğitim ve öğretimden istenilen fayda ve sonuç alınıp alınmadığına dikkat edecek,

öğrencilerin birbiriyle iyi bir şekilde geçinmelerini temin edecektir. Her akşam

verilecek sınıf defterlerine ilk inceleme kısmını imzalayacaktır. Öğretmenlerden

görevlerinde kusur işleyenler olursa veya öğrenciler tarafından şikâyet olduğunda

durumu derhal müdüre bildirecektir. Aynı zamada konuyla ilgili inceleme neticesini

yazıyla müdüre verecektir. Talimatnameye göre, bayan müdür, künye defteri ve

imtihan cetveli ve bir de öğrencilere ait olayları içeren genel sicil defteri tutmalıdır.

Bunun dışında, cuma akşamları yoklama yapmak gibi görevleri vardır1013. Diğer

görevliler ve vazifeleri şöyledir:

h) Bayan Dâhiliye Müdürü

Bayan dâhiliye müdürü okulun iç kısımlarının temiz bir şekilde olmasını

sağlayacaktır. Bunun için gerekli ihtiyaçları temin edip, dâhili müstahdemleri

görevlerine göre adil bir şekilde düzenleyip taksim edecektir. Bayan dâhiliye müdürü

memurlara verdiği görevlerin itina ile yapılıp yapılmadığını kontrol edecektir.

Görevlerinde kusuru görüldüğü anlaşılan memurlarla ilgili durum derhal bayan

müdüre bildirilecektir. Aynı zamanda konuyla ilgili olarak bayan dâhiliye müdürü

yapılan incelemenin sonucunu da müdireye söyleyecektir. Mektepte mevcut eşya,

alet ve edevatı ve eğitim öğretim gereçlerini korumak ve bu araç ve gereçlere zarar

verenleri cezalandırmak, yemek ve yatak salonlarının düzenlenmesi ve süslenmesine

dikkat etmek bayan dâhiliye müdürünün görevleri arasındadır. Hergün mektepte

yemek yiyecek öğrencilerin ve müstahdemin sayısını da bildirecektir. Bayan dâhiliye

müdürü öğrencilerin davranışlarını kontrol edecektir. Yemek ve yatak salonlarında

öğrencilere dikkat edilecek, öğrencilikle bağdaşmayan hareketlere meydan

verilmeyecektir.

ı) Bayan Kâtip

Bayan kâtip yazı işleriyle meşguldür. Müdire ile dâhiliye müdiresi tarafından

yazdırılacak evrakı tertip edip yazmakla görevlidir. Öğrencilerin ödül ve cezalarına

ilişkin kayıtları sınıf defterlerinden sicili umumiyeye yazacaktır. Kâtip, sınavlarda

öğretmenler tarafından verilen puanları içeren imzalı kâğıtları istatistik cetveline

1013 BOA.,agb.

458

geçirir, mevcut öğrenciler ile müstahdemlerin miktarına ilişkin tablo veya tabela

düzenler.

i)Depo Memuresi

Bayan depo memuru öğrencilerin yatak, yorgan, çarşaf, çamaşır vb. yatılı araç

gereçlerini korumak ve kirlileri yıkanmak üzere çamaşırcıya teslim etmekle

görevlidir. Bayan depo memuresinin, yıkandıktan sonra çamaşırları ütülemek ve

sökükleri tamir ve eksiklerini tamamlamak, çamaşırları numaraları ve markalarına

göre tasnif etmek ve belirli günlerde öğrencilere dağıtmak, banyo ve yatakhaneye

bakmak, öğrencilerin havlularını kuruttuktan sonra dolaplarında tutmak için teslim

etmek, gibi görevleri bulunmaktadır. Kirli ve temiz çamaşırlar ayrı ayrı odalarda

bulunacaktır. Depo memuresi, temiz çamaşırlar için ayrılan odada bir veya iki adet

ütü masası ve gereği kadar ütü bulunduracaktır. Depo memuresi bu vazifeleri gereği

gibi yababilmek ve aynı zamanda öğrencileri de bu hizmete alıştırmak için birer

hafta nöbetle öğrencilerden on’ar hanımı depoya devam ettirecektir. Bu öğrencilerin

sayısını ve sınıfını tayin etmek görevi, bayan müdüre aittir.

Depo memuresinin diğer görevleri şunlardır: Mektebin tüm araç gereç, alet ve

edevatını, nakış ve dikiş aletlerini ve kitapları ve kırtasiye gibi eşyaları korumak ve

bunların özel bir deftere kayıt etmek, isteyenlere gerekli görüldüğü takdirde, koçanlı

senet mukabilinde vermek.

j) Hastahane Memuresi

Bu görevli, öğrencilerin sağlıklarını kontrol eder. Yatılı mekteplere ait sabiye

(kız çocukları) talimatnamesini harfiyen tatbik etmek, bir ay tedavi için hastahaneye

gelecek öğrencilerin muayenesinde doktorun yanında bulunmak, hastanede tutulması

gereken öğrencileri hastanede muhafaza ederek, ilaçlarını ve yemeklerini vaktiyle

vermek görevleri arasındadır. Hastahanenin hademeler tarafından temizlendiğini

kontrol etmekle de görevlidir.

k)Yemekhane ve Sofra Memuresi

Bu görevli sofraya ait olan masa örtüsü, yemek listesi, tabak, çatal, bıçak

tuzluk, çiçeklik ve çatal, bıçak yıkamaya ve bilemeye mahsus alet ve eşyanın

korunmasına ve bunların daima temiz bir halde bulunmasına dikkat edecektir.

Öğrencileri, sofra hizmetine alıştırmak için, müdireler tarafından bir hafta süreyle

uygun sayıda öğrenci belirlenerek yemekhanede görevlendirilecektir. Kahve

459

aletlerini düzenleyecek olan yemekhane memuru yemeklerin dağıtılmasında da

görevlidir. Memure mutfağın ihtiyaçlarının yeterli olup olmadığına bakacak ve

bunların miktarının öğrencilere yetmeyeceğini anladığında, bayan müdüre durumu

bildirecektir.

l)Hademeler

Dâhiliye müdiresi tarafından yapılacak program çerçevesinde dershaneleri günde

bir defa, pencereler açık olduğu halde ıslak süpürge veya ıslak bez ile süpürmek veya

silmek, hademelerin görevleri arasındadır. Aynı zamanda hademeler, koridorları

talebenin tenefüste bulunduğu ve iş odalarına veya yatak koğuşlarına çıktıkları bir

zamanda ıslak süpürge veya ıslak bez ile süpürecek veya silecektir. Dâhiliye

müdiresi gerekli gördüğü takdirde haftada en az bir kere uygun bir surette koridorları

yıkayacaktır. Helâları her gün en az iki defa bol su ile temizleyecektir. Hademelerin

diğer görevleri talimatnameye göre şöyle belirlenmiştir. Yatak salonunun

pencerelerini öğrenciler çıkdıkdan sonra açarak yorganları karyola üzerine sürmek,

yatakları düzelteceği zaman pencereleri kapamak, yatak salonunu pencereleri açık

olduğu halde iki günde bir kere hijyenik bir şekilde süpürmek veya silmek, yemek

salonunda öğrencilere yemek dağıtmak ve tabaklarını değiştirmek yemek salonunu

en az haftada bir defa yıkamak ve öğrenciler bulunmadığı zamanlarda pencerelerini

açık bulundurmak. Talimatnameye göre, hademelerin kötü bir hal ve hareketi

görülmemeli, öğrenciler ile görüşmemeli, öğrencilere karşı lâubalî hareketleri

olmamalıdır. Ayrıca hademeler sağlıklı olmalıdır ve gündüz mektep dâhilinde

bereleriyle veya başörtüsüyle gezmeye mecburdurlar.1014.

m)Eğitim Öğretim Heyeti

Talimatnameye göre, öğretmenler derse vaktinde girmeye dikkat edeceklerdir.

Derslerde çeşitli meseleleri veya bahisleri güzel bir şekilde açıklayacaklardır. Her

derste bir önceki ders hakkında müzakere yapılacak, öğrencilerin bu dersten ne kadar

yararlandığı, faydalandığı incelenecektir. Bunun dışında muallim veya muallimeler

ders verirken yalnız anlatma yöntemi (takrir) ile sınırlı kalmamalıdırlar. Öğrencilere

sorular yöneltilmelidirler. Bu şekilde öğretmenler açıklama yapmak istediği konuyu

bir de öğrencilere tekrar ettirmiş olacaktır.

1014 BOA., agb.

460

Muallim ve muallimeler mutlaka derse önceden hazırlanmalı ve konuları

düzenlemelidirler. Her dersden sonra açıklamış olduğu bahisleri ve gösterdiği levha,

harita ve örnekleri, yaptığı tecrübeleri ve verdiği vazifeleri özel deftere kayıt

edeceklerdir. Bu yöntemle, müdür veya bir müfettiş bu deftere bakmak istediğinde

öğrencilere ne öğretilmiş ve hangi konular gösterilmiş olduğunu derhal

anlayabilecektir. Mazeretsiz bir şekilde derse girmeyen muallim ve muallimenin

maaşından kesinti yapılmaktadır. Bir ay içerisinde üç gün derse gelmeyen muallim

veya muallimenin maaşının yarısı ve tekrarı halinde maaşının tamamı kesilmektedir.

Yine bu durum devam ederse görevli kişi istifa etmiş sayılacaktır.1015

Eğitim öğretim yılı başında bulunmayan tüm öğretmenler ve muallimler ile

müstahdemler hakkında beş gün için maaştan kesinti yapılır ve beş günden on güne

kadar bir maaşı kesilir, bu süreyi geçirenler de istifa etmiş sayılırlar. Eğitim öğretim

görevinin, hastalıktan başka bir mazeretle vekâleten yürütülmesi talimatnameye

uygun görülmemiştir. Muallimin hastalığı dolayısıyla görevini yürütmek üzere tayin

olunan vekil, ahlaklı olmalıdır. Aynı zamanda görevini iyi bir şekilde yapmaya

ehliyetli ve ehliyetinin de onaylı olması gerekmektedir. Muallim veya muallimenin

dersine en çok iki defaya mahsus olmak ve müdürün izni bulunmak şartıyla diğer bir

muallim veya muallime verebilmektedir. Görevine gelmeyen muallim ve

muallimenin maaşından kesinti yapılmaktadır. Talimata göre, darülmuallimat

müdürü ve müdiresi lüzum gördüğü takdirde öğretmenlerden encümen toplayarak

mektebin gerek eğitim öğretimi ve gerek düzeni hakkında düşüncelerini

paylaşabilirler. Bu encümenin temel görevi bütün derslerde tüm öğretmenlerin eğitim

ve öğretimde ve öğrenci ile münasebetinde aynı usulü takip etmelerini sağlamaktır.

Görüşülen konular ve alınan kararlar özel bir deftere kayıt olunacaktır1016.

n)Mürebbiyeler

Talimatnameye göre, mürebbiyeler öğrencilerin eğitim ve öğrenimle ilgili

zorlandıkları yerde yardımcı olmak üzere ve eksik yerlerin tamamlanmasında görev

almaktadırlar. Mürebbiyeler müdirenin teftişi ve gözetimi altında görevlerini

yürütürler. Mürebbiyeler sınıflara giriş ve çıkışlarında muallim ve muallimelere eşlik 1015 Talimatnamede mütenebbih kelimesi geçmektedir. Mütenebbih’in kelime anlamına baktığımızda uslanmak, aklı başına gelmek ifadelerini görmekteyiz. Maaşının tamamı veya yarısı kesilen öğretmen uslanmaz veya aklı başına gelmez de hatasına devam ederse istifa etmiş sayılacaktır. 1016 BOA.,agb.

461

edecekler, öğrencilerin tüm hal ve hareketlerini gözetim altında tutacaklardır.

Öğrencilerin birbiri ile iyi geçinmelerini ve düzeni sağlayacaklardır. Ayrıca

öğrencilerin temizliklerinin teminine hizmet edeceklerdir. Mürebbiyeler öğrenim

görmüş, edepli ve ahlaklı kimseler olması gerekmektedir. Tayinlerinde bu yönlerine

önem verilecek ve dikkat edilecektir. Yatak salonları mürebbiyelerden birinin

öğrenciler ile birlikte kalabileceği şekilde düzenlenecektir. Bunların yatacakları yer

bir perde ile ayrılacaktır. Mürebbiyeler her sabah öğrencilerden on beş dakika evvel

kalkarak onların bir düzen dairesinde giyinip gerekli temizliklerini yaptıktan sonra

sınıflara inmelerine dikkat edeceklerdir. Eğitime başlamadan önce görüş ve

müzakereler yapılmaktadır ve bunların düzenli bir şekilde yapılması mürebbiyelerin

gözetiminde olmaktadır. Mürebbiyeler yemek salonlarında öğrenciler ile birlikte

yemek yiyerek öğrencilerin düzenli ve görgü kurallarına uygun bir şekilde yemek

yemelerine dikkat edeceklerdir. Mürebbiyeler nöbetleşe olarak haftada bir ve mektep

idaresince izin verildiği takdirde iki defa evlerine gidebilmektedirler.

Mürebbiyeler sınıflarda veya okuma salonlarında öğrencilerin daima faydalı şeylerle

uğraşmalarına dikkat edeceklerdir. Öğrencilerin, kitaplar ve dergiler üzerinden çeşitli

fikirler açıklamamaları konusunda dikkat etmeleri gerekmektedir. Bu hususda kusuru

görülen mürebbiyeler haklarında gereken işlemler yapılacaktır. Okuma sırasında

mürebbiyeler hiçbir şekilde okuma salonunu terk edemezler. Öğrenciler ile

mürebbiyeler arasında resmi sınırlar dışında sohbet edilmesi yasaktır. Mürebbiyelerin

okuma salonlarında uyuklamamaları ve büyük küçük tüm öğrencilere nezaketle

muamelede bulunmaları gerekmektedir1017.

o)Öğrenciler

Talimatnameye göre öğrenciler mektep dâhilinde kurallara uygun bir şekilde

hareket etmeli, idare ve eğitim öğretim heyeti ile mürebbiyelerine karşı hürmet

etmelidirler. Bunların uyarılarına riayet etmeye mecburdurlar. Öğrenciler okul içinde

yeldirme1018 ve başörtüsü ile bulunacaklardır. Ancak eğitimin sonunda yeldirmelerini

çıkaracaklardır. Öğrencilerden birinin okulda uygun olamayacak şekilde bir hal ve

hareketi duyulursa mektep müdürü ile müdireden ve öğretmenlerden iki kişiden

1017 BOA.,agb. 1018 Yeldirme: Kadınların kırlarda serbest gezinmek için ferace yerine giydikleri hafif elbise,bk. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay.,Ankara, 2006, s. 1289.

462

oluşan bir komisyonun marifetiyle gerekli inceleme ve soruşturma yapılacaktır.

Düzenlenecek soruşturma sonucu evrak idareye gönderilecek, öğrencinin ihrac

edilmesine karar verilirse, bu durum öğrenci velisine bildirilicektir. Fakat gerekli

koşullarda bu gibi soruşturmanın, dâhiliyede müdireler ile muallimelerden ikisi

tarafından yürütülmesi ve sonucunun da onlar tarafından düzenlenmesi uygun bir

yöntemdir. İstanbul civarında bulunan öğrencilerin, ayda bir kere Cuma geceleri

ailelerinin yanında kalmalarına izin verilmektedir. Fakat öğrenci velisi, Perşembe

günü akşamüzeri okula gelerek, mektep idaresinden izin almak suretiyle öğrenciyi

götürebilir. Ancak, Cuma akşamı öğrenciyi okula getirmesi gerekmektedir. Bundan

başka bir şekilde, öğrencilerin mektep haricine çıkması yasaktır. Ancak olağanüstü

durumlarda bir usul çerçevesinde müsaade edilebilmektedir. Taşralı öğrencilerin

İstanbul’da akrabası olsa dahi, onların yanına gönderilmesi katiyen yasaktır.

Öğrenciler, nöbetleşe olarak iki haftada bir kere yanlarında mürebbiyeleri olmak

şartıyla mektep hademelerinden biri eşlik etmek üzere, iki veya üç saati geçmemek

koşuluyla, onar kişilik gruplar dâhilinde bir gezinti yapabilirler. Bunun için

görevlendirilecek hademenin tayini, müdür ile müdireye aittir. Müdür veya müdire

tarafından verilecek karar üzerine uygun zamanlarda genel gezintiler de

yapılabilmektedir. Öğrencilerden birinin annesi, babası veya akrabası ancak Cuma

günleri mektebe gelebilmektedirler. Ziyaret edecekleri öğrencinin ve müdirenin de

ziyaretten bilgisi olacaktır. On dakikayı geçmemek üzere belirli bir yerde

görüşmelerine müsaade edilmektedir. Öğrencilerden biri, bilimsel bir konuda veya

sosyal bir meselede konferans vermek isterse, bu isteğini müdireye bildirecektir.

Eğitim ve öğretime zarar gelmeyecek şekilde buna izin verilebilmektedir.

Konferanslar özellikle Cuma günlerine veya Perşembe akşamlarına tesadüf

ettirilmektedir. Bir saati geçmemek üzere konferans vermeye uygun bir yerde

yapılmasına müdire tarafından izin verilecektir. Konferans bir sınıf öğrencilerine

verilmektedir. Fakat icap ederse tüm öğrencileri kapsayabilir ama bu durum

müdirenin onayı ve takdirine bağlıdır. Konferansın konusunun irdelenmesi ve

konferanstan bir yarar sağlanması için öğrenciler arasında tartışma veya münazara

yaptırılmaktadır. Bunun idaresi müdireye aittir1019.

1019 BOA.,agb.

463

ö)Sağlık İşleri

Senede bir defa öğrenciler ciddi bir muayeneden geçirilmektedir. Bunun

sonucunu içeren bir rapor düzenlenip mektep müdiresine verilecektir.

Öğrencilere verilen aşı ilmühaberleri tarihini kontrol ederek süresi geçmiş olanları

aşılamak ve diğer bir hastalık ortaya çıktığında ilmi tedbirler alınması gerekmektedir.

Mektep idaresi tabibin göstereceği tedbirleri harfiyen uygulamaya mecburdur.

Gerek öğrencilerden ve gerek müstahdemlerden birinde hastalık ortaya çıktığında,

derhal tabibe muayene ettirilerek, önerilecek tedbirleri kabul etmek müdür ve

müdirelere aittir. Ay sonlarında uygulanması kararlaştırılan ambar yoklamasında

çürümüş eşya ve yiyecek bulunduğu takdirde tabip tarafından bu atıklar attırılacak ve

ambarda üzerine düşen görevi yerine getirecektir. Mekteb tabibi muayene vaktinde

ve sonrasında yapılacak çağrı üzerine gelerek öğrencilerden, tedaviye muhtaç

olanları muayene edecek ve mektebin sağlık işlerine dair bir defter tutarak görüş ve

açıklamalarını rapor ile müdüriyete beyan edeceklerdir. Mutfak ve buna ait yerler en

az, ayda bir defa tabib tarafından muayene edilecek ve bu sırada usule aykırı bir

durum görülürse gerekli tedbirler alınacaktır1020.

p)Ödül

Öğrencilere çeşitli sebeplere ve derecelerine göre taltif ve takdir ve imtiyaz

namlarıyla üç çeşit mükâfat evrakı verilir. Taltif belgesi derslerine çalışanlara ve

görevlerini hakkıyla yerine getirenler ile ahlaklı terbiyeli davranışlar sergileyenlere

verilmektedir. Taltif belgesi dışında takdir ve imtiyaz belgeleri de vardır. Bu belgeler

de öğrencilerden gayreti, hal ve hareketleri ile muallimleri ve mürebbiyelerin

dikkatlerini çekmiş olanlar için düzenlenmektedir. Ayrıca öğrencilerin son iki ayda

ceza almamış olmaları gerekmektedir. Taltif belgesi, muallim ve mürebbiyeler

tarafından; takdir ve imtiyaz belgeleri müdireler tarafından verilmektedir. Dört taltif

belgesi bir takdir belgesine; iki takdir belgesi bir imtiyaz belgesine eşittir. Atmış adet

taltif belgesi veya on beş aded takdir belgesi veya sekiz aded imtiyaz belgesi

biriktirenlere mektep idaresince ya bir kitap veya kitap değerinde bir hediye alınır.

Bunun dışında zamanını çalışma ve gayretle geçirdiği için güzel bir yazı ile ile

1020 BOA.,agb.

464

yazılmış bir iftihar levhası verilir. Özel sınavların sonucunda her dersten birinci

çıkanlara bir takdir belgesi ve ikinci çıkanlara iki taltif belgesi verilir1021.

r)Cezalar

Talimatnameye göre, öğrenciler için herhangi bir sebeple ve derecelerine göre

uyarı ve tenbih, tekdir ve açıkça tekdir ile ihtar ve ihraç cezaları düzenlenmiştir.

Bunlardan ihtar ve tenbih cezası müdire tarafından verilmekte ve mürebbiye ile

öğretmen vasıtasıyla uygulanmaktadır. Bu ceza türü, derslerine çalışmayan ve ufak

tefek yaramazlıkta bulunanlar hakkında uygulanmaktadır. Tekdir cezası müdire

odasında uygun bir dille müdirenin öğrencinin yaptığı uygunsuz davranışın,

düzeltilmesi uyarısıdır. Bu ceza, üç defa ihtar ve tenbih cezası alanlar ve mektep

içinde gürültü edenler hakkında verilmektedir. Müdire tarafından onaylanacak açıkça

tekdir cezası, cezanın açıkça sınıfta yapılmasından ibarettir. İki defa tekdir cezasına

uğrayanlara ve tartışma yapan ve kavga edenlere ve kurallara uymayanlara ve kötü

söz söyleyenlere bu ceza verilmektedir. İhbar ve şikâyet cezası velisine yazılı veya

sözlü olarak bildirilmektedir. Açıkça tekdir cezası alanlar hakkında yürütülmektedir.

İhraç cezası, hiçbir suretle nasihat ve öğüt dinlemeyen, uslanmayan ve edep ve

terbiye kabul etmeyenler ve bozuk ahlak ve terbiyeye sahip olanlar hakkında

uygulanmaktadır. Cezanın uygulanması bir heyet tarafından onaylanmasına

bağlıdır1022.

s)Sınavlar

Her eğitim öğretim yılında biri özel diğeri genel olmak üzere iki defa sınav

yapılmaktadır. Bunlardan birincisi yazılı ikincisi sözlü olarak uygulanmaktadır. Özel

sınavlar bir hafta zarfında tamamlanmaktadır. Genel sınavlar için davet olunacak

bayan ve erkek mümeyyiz darülmuallimat öğretmenlerinden veya İnas İdadi Mektebi

muallim ve muallimelerinden olması gerekmektedir. Sınıf geçmek için genel derslere

ait tam numaranın yarısını almak şarttır. Yalnız iki dersden üçden aşağı puan alanlar

veya bir ders sınavına mazeretli olarak girmeyenler, gelecek eğitim öğretim senesi

başında girmedikleri veya başaramadıkları derslerden bir defa daha sınava tabi

tutulurlar. Bu tamamlama sınavında ancak bir dersden başarılı olunamadığı takdirde

üçüncü defa bir sınavda yapılabilmektedir. Gerek bu son sınavda başarılı

1021 BOA.agb. 1022 BOA.,agb.

465

olamayanlar ve gerek bitirme sınavında birden fazla dersden kalanlar sınıfta kalmış

olur. Bitirme sınavları mektebin açılmasından itibaren uzatılmadan on beş gün içinde

yapılıp, bu günlerde mazeretli olunsa dahi sınava gelmeyenler sınavdan kalmış

sayılırlar. Sınavda başarılı olamayarak sınıfta kalanlar gelecek sene sınavına

katılmakta, fakat iki dersten başarısız olanlar yine sınıflarında bırakılmaktadırlar. Bu

gibilerin ihracına karar verilmesi söz konusu olabilir veya devam etmek isterlerse de

bir sene daha devam etmelerine izin verilir. Üçüncü sene sınavında dahi başarısız

olanlar veya ikinci sene sınavında iki dersten fazla düşük puan alan öğrencilere

tasdikname verilerek ihraç edilir. Sınavlarda tam puan 10’dur. Puanların karşılığı

şöyledir1023:

9-10 aliyy-ül-a’la 7-8 a’lâ; 6 garib-i a’lâ ; 5 vasat ; 3-4 zayıf

Bu derecelerin tayininde yarım veya yarımdan fazla olan küsüratlar

tamamlanır. Bunlar derece tayininde önemlidir. Sınavlarda öğrencilerin vereceği

cevaplara göre muallim muallime ve mümeyyizeler tarafından tarafsız bir şekilde

kâğıtları okunarak, belirlenen puanlar verilmektedir. Bu şekilde düzenlenen

puanların ortalaması alınır. Her sene mektep idaresi, sınavların ardından her

öğrencinin künyesini ve her dersden kaç puan aldığını ve sınıfında ortalama olarak

kaçıncı olduğunu içeren iki nüsha cetvel düzenleyerek, mümeyyizlere mühürlettikten

sonra birini mektepte tutulmak üzere alıkoymaktadır. Diğeri bakanlığa

gönderilecektir. Sınavların sonunda mektep idaresi her öğrenciye sınavlarda aldıkları

puanları gösteren bir pusula verir. Her öğrenci eğitim öğretim senesi başında bu

pusulayı babası veya velisi tarafından görülmüş ve mühürlenmiş olduğu halde

idareye iade edilecektir1024.

t)Satın Alma

Toptan satın alma, sözleşmeye rabt olunacak yiyecek ve eşyanın en çok

kullanıldığı bir mevsimde, mektebin satın alma komisyonu tarafından yapılmaktadır.

Bu komisyon ihalede son yüksek fiyatı vereni de uygun görmediği takdirde emaneten

satın alınması kararını merciine belirtir. İhale ile alınacak eşyadan ne kadarına

ihtiyaç görülür ise sözleşme gereğince örneklerine uygun olarak mütahhitten alınır ve

1023 BOA.,agb. 1024 Günümüzdeki karne sisteminin bir benzerini darülmuallimatta görmekteyiz. Notların pusulalara yazılıp velisine onaylatıldığı görülür.

466

makbuzu mübayaa komisyonu tarafından onaylanarak bedeli ödenir. Mübayaa

komisyonu mektep müdiresinin başkanlığında toplanmaktadır. Muhasebe memuru,

mualliminden iki kişi ve bir de mektep tabibinden oluşan komisyon, haftada en az iki

defa toplanır. Muallimlerden seçilen üyelerin komisyondaki görev süresi bir senedir.

Bu sene sonunda diğer muallimlerden bir seçim yapılır. Her ay sonunda mübayaa

komisyonu yoluyla bir yoklama yapılmaktadır. Anbarda mevcud olan yiyecek ve

eşya sayılmaktadır. Anbar mevcudunda eksik veya fazla olduğu anlaşılır ise anbar

memuruna işden el çektirilirek, derhal soruşturma yapılır. Anbar yoklamasında

eşyanın düzensiz olduğu görülürse, ilk defasında anbar memurunun maaşının yarısı

ve tekrarı halinde maaşının tamamı ceza olarak kesilecektir. Üçüncü defasında ise

görevinden alınacaktır. Satın alma komisyonu sebze ve meyve gibi her gün alınacak

şeyleri belediye dairesindeki fiyatlarla dışarıdaki fiyatları kıyaslamak suretiyle

hangisi daha iyi olursa, o fiyat üzerinden satın alacaktır. Buna ilişkin pusula

saklanacaktır. Satın almaya ilişkin senetler ve içeriği komisyonca onaylanmadıkça

ödeme yapılmamaktadır1025.

u)Yiyecek ve Giyecek

Öğrenciler sağlıklarına bir zarar gelmeyecek şekilde giydirileceklerdir.

Öğrencilere her öğünde biri et veya et yerini tutan bir gıda olmak üzere öğlen ve

akşam üçer kap yemek ve sabah ve ikindi vakitleri de uygun birer kahvealtı

verilecektir. Mektep hastahanesinde tedavide bulunacak talebelere tabibin tertib ve

tavsiye edeceği yiyecek, belirlenen hakları dairesinde hazırlanacaktır. Mektepte

yemekler idareci ve öğretmenler ile müstahdemler için de düzenlenir. Bunlardan hiç

birine öğrencilere verilen yemekten fazla mikdarda bir şey verilmeyeceği gibi,

öğrencilere çıkarılacak yemeklerden başka bir şey verilemez. Yemek salonunda

sofralar 12’şer kişilik olmak üzere hazırlanır. Her sofranın gerektiği şekilde

hazırlanıp hazırlanmadığını ve istenilen düzende olup olmadığı nöbetleşe olarak bir

öğrenci tarafından incelenir. Yemek sırasında öğrencilerin yemek adabına uymaları

ve uygunsuz hal ve hareketlerde bulunmamaları gerekmeketedir. Sofra nöbetçileri

yemekten on dakika önce salona gelerek görevlerini yapmaya başlayacaklardır.

Uygunsuz hal ve hareketleri, dâhiliye müdiresine bildireceklerdir. Öğrencilerin

1025 BOA.,agb.

467

çamaşırı, mektep çamaşırhanesinde yıkatılmak üzere depo memuresine teslim

olunmakta ve her parçanın üzerine talebenin numarası yazılmaktadır. Öğrencilere

mahsus giyecek için elde edilen kumaşlar dikiş ve biçki muallimesinin gözetimi

altında öğrenciler tarafından biçilip dikilecektir. Öğrencilerin bir sene süresince

kullanacağı giyecek ve eşyalar okul tarafından temin edilmektedir. Bunun için

darülmualliminde bir liste düzenlenmiştir. Listede darülmuallimat öğrencilerine

verilecek elbise ve eşyanın sayı ve çeşidi yer almaktadır.

Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Verilecek Elbise ve

Eşyanın Çeşidi İle Miktarı1026 Çift Aded Eşyanın Çeşidi Açıklama

1 - Iskarpin

1 - Potin

1 - Lastik

3 - Terlik Biri Kışlık biri yazlık

biri jimnastik için

- 4 Gömlek

- 4 Don

6 - Çorap Üç kışlık üç yazlık

2 - Eldiven

- 6 Mendil

- 5 Havlu Üçü yüz, ikisi ayak

için

- 1 Çarşaf

- 2 Yeldirme

- 3 Başörtüsü

- 2 Bluz Biri yazlık biri kışlık

- 2 Palto

- 1 Fanile

- 2 Kemer

- 1 Çorap bağı Lastikli

1 - Amerikan bezi On arşın

- - Tarak

- 2 Diş Fırçası

1026 Darülmuallimat Talimatnamesi (D.T.)(1912), agb.

468

- 1 Elbise Fırçası

- 1 Eteklik

- 1 Baş tarağı Üç parçadan oluşan bir

takım

1 - Terlik

- 1 Yeldirme

- 2 Başörtüsü

- 2 Önlük

Darülmuallimat öğrencilerine verilecek giyecek çeşitleri ve miktarları ile ilgili

ayrıca bir liste düzenlenmiştir ve buna aşağıda yer verilmiştir.

Tablo 100. Darülmuallimatta Her Bir Öğrenciye Verilecek Yiyecek Miktarı1027

Yiyeceğin Çeşidi Miktarı (Gram) Açıklama

Ekmek 600

Et 300

Kuzu eti 350

Pirinç 80 Pilav için

Pirinç 10 Sebze için

Pirinç 35 Patlıcan dolması için

Pirinç 25 Sütlaç ve biber ile kabak

dolması için

Yağ 280 Pilav için (Bir kilo pirinç)

Yağ 25 Börek ve tatlılar için

Yağ 10 Sebze için

Yağ 10 Kuru köfte ve omlet için

Yağ 15 Makarna için

Zeytinyağı 25 Yemekler için

Zeytinyağı 50 Balık, patlıcan ve kabak

kızartmaları için

Şeker 70 Helva, revani, pelte ve hamur

tatlıları için

Şeker 80 Vişneli, kayıslı, ekmek tatlısı,

meyve ve kompostalar için

1027 D.T. agb.

469

Şeker 20 Kahvaltı, süt, yoğurt için

Şeker 30 Süt ve çay için

Şeker 60 Muhallebi ve sütlaç için

Şeker 600 Ekmek Kadayıfı için

Şeker 50 Kuru üzüm, kayısı ve erik

hoşafı için

Şeker 50 Taze meyve hoşafları için

Süt 200 Kahvaltı, muhallebi ve sütlaç

için

Süt 100 Sütlü çay ve güllaç ile irmik

helvası için

Tuz 6 Yemek için

Soğan 20 Soğanlı yahni için

Soğan 50

Kuru fasülye, nohut, mercimek

ve bezelye

70

Kuru fasülye, nohut, mercimek

ve bakla

20 Aşure için

Patates 200 Yahni için

Patates 75 Kızartma yanına ilave

Kuru bamya 18

Un 70 Börek ve tatlılar için

Bulgur 80 Pilav için

Makarna 60

Şehriye, mercimek, tarhana,

pirinç

20 Çorba için

Şehriye, mercimek 10 Pilav için

Çay 1 Kahvaltı için

İrmik nişasta 60 Helva, pelte ve revani için

Nişasta 20 Baklava ve gerekli görülen

tatlılar için

Pirinç unu, güllaç 30 Güllaç ve muhallebi için

Döğülmüş buğday 40 Aşure için

Beyaz peynir 25 Kahvaltı için

Beyaz peynir 15 Börek, omlet ve makarna için

Kaşar peyniri 20 Kahvaltı için

Kaşar peyniri 12 Makarna için

470

Yassı kadayıf 2

Tel kadayıf 70

Ceviz, fındık ve badem içi 20 Güllaç ve diğer tatlılar için

Reçel 30 İki çeşit

Zeytin 12 aded

Kaşar peyniri 10 İftarlık

Zeytin 25 Kahvaltı için

Ceviz, fındık ve badem içi 10 Helva veya aşure için

Kaymak 20 Ekmek ve yassı kadayıf

Taze elma ve ayva 140 Komposto için

Kuru kayısı 60 Komposto için

Kuru üzüm, kayısı ve erik 25 Hoşaf için

Taze elma, ayva ve armut 50 Hoşaf için

Taze vişne ve kayısı 50 Hoşaf için

Taze vişne ve kayısı 50 Ekmek tatlısı için

Üzüm 200

Kiraz 200

Çilek 200

Yoğurt 200

Taze bamya 30

Ispanak, ebe gümeci 250

Taze fasülye, bezelye, bakla,

kabak, kereviz

200

Pırasa 350

Domates 170 Dolma için

Yeşil biber 100 Dolma için

Havuç ve kereviz 20 Pilaki için

Kırmızı domates 50

Kalkan, lüfer balığı 200

Uskumru balığı 2 aded Pilaki ve tava için

Tahin helvası 60

Kuru incir ve hurma 80

Kuzu ayağı 2 aded Paça yahnisi

Yumurta 1 aded Yağ üzerine

Yumurta 2 aded Ispanak üzerine

Patlıcan 1 aded

Enginar 1 aded

471

Mandalina 2 aded

Portakal 1 aded

Sabun 100 gram Banyo için

Sabun 15 gram Çamaşır için

Bunlar dışında, yeterli miktarda, turik ve palamut balığı, limon, sirke, baharat

Bu liste incelendiği zaman darülmuallimat öğrencilerine yiyecek olarak

verilen sebze ve meyvelerin oldukça çeşitli olduğu anlaşılmaktadır. Öğrencilere her

türden sebze ve meyvenin tattırılmak istendiği ve dengeli beslenmeye riayet edildiği

ifade edilebilir. Ayrıca listeye baktığımızda hesapların ayrıntılı bir şekilde yapıldığını

görmekteyiz. Her türlü gıda maddesinden öğrenci başına düşen miktar gram veya

aded olarak belirtilmiştir. Bu listeler, darülmuallimatta öğrencilere önem verildiğini

göstermekte, ayrıca, okulda bir düzen dâhilinde hareket edilmekte olduğu, planlı ve

programlı hareket edildiği anlaşılmaktadır. Öğrencilerin ihtiyaçları karşılanmakta,

beslenmelerine önem verilmektedir. Yatılı darülmuallimatta, hangi tür yemeklerin

hazırlandığı, bu listelerden belli olmaktadır. Bu liste aynı zamanda Osmanlı

Devleti’nin yemek kültürü hakkında bilgi vermektedir. Günümüzde de bu kültürün

büyük ölçüde devam ettirildiği bu bağlamda ifade edilebilir.

v)Diğer Konular

Darülmuallimat için 1912 tarihinde hazırlanan talimatnameye göre her sene

mayıs ayı sonunda eğitime son verilerek haziran ayında sınavlara başlanmaktadır.

Düzenlenen programa uygun olarak temmuz ortasında sınav işleri bitmekte ve

darülmuallimat ağustos ayı sonuna kadar tatil edilmektedir. Eylül başlarında

darülmuallimat tekrar açılmakta ve ardından bitirme sınavları yapılmaktadır. Bu

sırada kayıt işleri de yürütülmekte ve eylül ayının 16’sından itibaren eğitim ve

öğretime başlanmaktadır. Talimatnameye göre, mektebin öğrenci kayıt ve kabulü

zamanı gazetelerde ilan edilecektir. Bir ay izinli olarak memleketine gidecek

öğrencilerin bitirme sınavları yok ise bu öğrencilerin, Eylül ayının 16. günü okulda

olması gerekmektedir. Bitirme sınavları olan öğrencilerin Eylül ayının ilk günü

mektepte bulunması şarttır. Talimatnameye göre, öğrencilerin üzerlerinde ve

çantalarında ziynet eşyası ve mücevher gibi gereğinden fazla para bulunması uygun

değildir. Öğrencilerin bunları ya dolaplarında kilitlemesi veya dâhiliye müdiresine

472

teslim etmesi ve bunların miktarına ilişkin bir pusula alması lazımdır. Her sene

Aralık, Mart ve Haziran ayı başlarında talimatname gereğince darülmuallimat’taki

yaşanan gelişmelere dair bir cetvel düzenlenecektir. Öğretmenlerin gelmedikleri

derslerle ilgili olarak maaşlarından kesinti yapılması görevi mektep müdüriyetine

aittir. Talimatnameye göre, mektebin içinde sigara içilmesi kesinlikle yasaktır. Buna

uymayanları cezalandırmak dâhiliye müdiresinin görevlerindendir. Öğrencilerin

velileri ile mektep idaresi arasındaki haberleşmenin sağlanması için velilerin ikamet

yerleri özel bir deftere kayıt edilecektir. Müdirenin bilgisi olmaksızın ve mecburiyet

olmadıkça erkeklerden birinin darülmuallimata girmesi kesinlikle yasaktır. Eğitimin

son bulduğu ve talebelerin ortada olmadığı bir zamanda mektep müdürü mektebin

dâhilî kısmını teftiş edebilir. Darülmuallimatın iç ve dış kısımları arasında bulunan

kapıların tamamı kilitlenerek anahtarları dâhiliye müdiresine verilmektedir.

Darülmuallimatta öğrencilerin kazandıkları ilmi ve ahlaki gelişmenin velilere

gösterilmesi amacıyla ve öğrencilerin şevk ve gayretlerini artırmak üzere ara sıra

müsamereler düzenlenecektir1028.

Yalnız darülmuallimat için hazırlanan 1912 tarihli talimatnamenin madde sayısı

açısından ve içerik bakımından öğretmen yetiştirme konusunda önemli bir yere sahip

olduğu söylenilebilir. Talimatname okulun dâhili ve hârici işlerini iki kısımda

değerlendirmiş ve bu iki kısımda görevli tüm elemanların vazifeleri ayrıntılı bir

şekilde ele alınmıştır. Yine yalnız darülmuallimata mahsus olan 1895 tarihli bir

önceki talimatnamede öğretmen, muavene ve mübaşir gibi birkaç görevliye yer

verildiği görülür. Fakat bu talimatnamede, başta müdür olmak üzere, bayan dâhiliye

müdürü, muhasebe memuru, ambar, mübayaa, hastane ve depo memuru gibi eğitim

öğretim hizmeti ile diğer memurların yanında, kapıcı, bahçıvan, hademe gibi diğer

hizmetlilere ilişkin de bilgiler verilmiştir. Bahçıvanın görevlerine ilişkin bölümde,

okulda sebze yetiştirilebileceği anlaşılmakta, mürebbiyelerin öğretmenlere yardımcı

olduğu görülmektedir. Öğrencilere müsamereler yaptırılması ve konferans verecek

öğrencilerle ilgili hususlara yer verilmesi talimatnamedeki diğer ayrıntılar olarak

karşımıza çıkmaktadır. Öğrencilerde sorumluluk duygusu oluşturulmaya çalışıldığı

1028 BOA., agb. (D.T.)

473

ve bu amaçla öğrencilerin yemekhane ve yatakhanede görevlendirildikleri

anlaşılmaktadır.

Darülmuallimatta gerek öğrencilere gerekse çalışanlara sahip çıkılmakta ve

onların çeşitli ihtiyaçları temin edilmeye çalışılmaktaydı. Darülmuallimatta

öğrencilere verilecek giyecek ve yiyeceklere yukarıda talimatname maddelerinde

yer verilmişti. Darülmuallimat’ta öğrencilere olduğu gibi çalışanlara da giyecek

konusunda yardımda bulunulmakta ve hademelere elbise verilmekteydi. Fakat

1913’de bayan hademeler için bütçede elbise için karşılık olmadığından elbise

verilemeyeceği, muhasebeden belirtilmiştir. Hademelere elbise verilmediği

takdirde gerek darülmuallimatta gerek dışarıda eski püskü giyeceklerle

dolaşıldığı ifade edilmiş ve bu durumun çirkin bir manzara oluşturacağına işaret

edilmiştir. Okulun öğrencilerine verilen elbise tahsisâtından hademelere de pay

ayrılması düşünülmüştür1029. Bu hususa, darülmuallimat öğrencilerine yapılan

yardımı ve darülmuallimatın sosyal yardıma önem verdiğini vurgulamak

amacıyla, talimatnamede yer almasa dahi burada yer verilmiştir.

5.3. DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE

DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlarla doğrudan ilgili olan

nizamnamelerin yanı sıra maarifin geneli ile ilgili hazırlanan nizamnameler de vardı

ve bu nizamnamalerde darülmuallimin ve muallimatla ilgili maddeler

bulunmaktaydı. Bu bölümde eğitim tarihimizde önemli yeri olan nizamnamelerdeki

darülmuallimin ve muallimatlarla ilgili hükümlere yer verilecektir.

5.3.1. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869)

Tanzimat döneminde eğitim alanı diğer alanlara göre, daha fazla önem verilen

ve hakkında düzenleme yapılan bir saha idi1030. Eğitim alanında düzenlenen

nizamname ve talimatnameleri de bu çerçevede değerlendirebiliriz.

1029 BOA., MF.ALY., 52-13, 1332.M.3. 1030 Durmuş Yılmaz, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi Kitabevi, Konya, 2001, s.125.

474

Maarif-i umumiye nizamnamesi 1869 tarihinde yayınlanmış olup, yüz doksan

dört maddeden oluşmaktaydı1031. Bu nizamnamenin darülmuallimin ve muallimatla

ilgili olan kısımlarına aşağıda yer verilmiştir.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde ilk olarak mekteplerin kısımları ve

derecelerinden bahsedilir. Buna göre, Osmanlı’da mektepler mekâtib-i umumiye ve

mekâtib-i hususiye olarak ayrılmaktadır. Nizamnamede öncelikle genel, yani resmi

mekteplere yer verilmiştir. Genel mektepler de üç kısma ayrılmıştır. Birincisi sıbyan

ve rüşdiye, ikincisi idadiye ve sultaniye ve üçüncüsü mekâtib-i âliyedir.

Nizamnamede sırasıyla bu mekteplere yer verilmiştir.

Maarif-i umumiye nizamnamesine göre, beş yüz haneyi geçen bir kasabada

rüşdiye mektebinin olması gerekmektedir. Her rüşdiye mektebinde öğrenci

mevcuduna göre birer veya ikişer muallim-i evvel ve sani olacaktır ve rüşdiye

mektebinde öğrenim süresi dört senedir. Maarif-i umumiye nizamnamesine göre,

darülmuallimin’in rüşdiye şubesinde bulunan öğrenciye 80’er; idadiye

şubesindekilere de 100’er; sultaniye şubesinde bulunanlara da 120’şer kuruş aylık

verilmektedir. Muvazzaf (asıl) öğrenci sayısının 100 kişiyi geçemeyeceği ve bu

sayıdan fazlasına maaş verilmeyeceği nizamnamede belirtilmiştir. Yüz öğrenciden

kırk’ı rüşdiye; atmış’ı idadi ve sultani şubesi öğrencilerinden olacaktı. Maarif-i

umumiye nizamnamesinin beşinci bölümünde âli mekteplere yer verilmiştir.

Mekâtib-i âliye içerisinde darülmuallimin, darülmuallimat ve darülfünun ile fen ve

çeşitli sanayi mektepleri bulunmaktadır1032.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde on beş madde darülmuallimin’e ayrılmıştır.

Nizamnameye göre, genel mekteplerin çeşitli derecelerine mükemmel muallimler

yetiştirilmesi için, İstanbul’da darülmuallimin açılmış ve darülmuallimin üç şubeye

ayrılmıştır. Şubeler edebiyat, ulûm ve fünun sınıflarını içermektedir. Birinci şube

rüşdiye, ikincisi idadiye, üçüncüsü sultaniye mekteplerine muallim yetiştirmek üzere

açılmıştır. Rüşdiye şubesinin iki sınıfından biri İslam, diğeri gayrimüslim rüşdiye

mekteplerine muallim yetiştirecektir. Nizamnameye göre, darülmualliminin bir

müdürü ve gereği kadar muallimi ve iki bevvabı vardır. Müdür’e 5000 ve

muallimler’e 2000–4000 kuruş arası maaş verilmektedir. Darülmuallimine girmek

1031 Düstur I.Tertip, II. C, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1289, s. 184-220; Nafi, age, s.469-507. 1032 Nafi, age., s.469-481.

475

isteyenler, rüşdiye, idadiye veya sultaniye şehadetnamesini veya mülazemet rûusunu

göstermeleri gerekmektedir. Bu belgeleri gösterenler sınavsız olarak kabul

edilmektedirler. Şehadetname veya mülazemet rüusu olmayanlar bir mümeyyiz

(seçici) heyeti huzurunda sınavla derecesine göre gündüzlü olarak kabul

olunmaktadırlar. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi öğrencileri isterse rüşdiye

muallimi olabilmekte, isterlerse darülmualliminin idadiye şubesine devam

edebilmektedirler. Bu durum darülmualliminin idadiye şubesi için de geçerlidir.

İdadiye şubesindeki öğrenciler mezun olduklarında dilerlerse sultaniye şubesine

devam edebilirler veya idadi muallimi olabilirler. Darülmuallimin mezunu olup tayin

olan bir muallim beş sene görev yapmadan muallimlikten ayrılırsa, darülmualliminde

öğrenci iken almış olduğu maaşı geri ödemek zorundadır. Belirli bir sürede eğitimini

tamamlamadan bulunduğu şube derslerinden sınava girmek uygun görülmüştür.

Başarılı olanlar, bitirdiği derecedeki muallimliğe kabul edilmektedirler1033.

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, darülmualliminin kurulduğu yıllardaki ilk

nizamnameden sonra darülmuallimin ile ilgili hükümler içeren ikinci yönetmeliktir.

Burada on beş maddede darülmuallimine değinilmiş ve darülmualliminin çeşitli

şubeleri ve bu şubelerdeki öğrenci sayıları ile okula kayıt ve kabul şartlarından

bahsedilmiştir. Yalnız maarif-i umumiye nizamnamesine mahsus bir husus vardır ki,

o da darülmualliminde Müslim ve gayr-ı Müslim sınıflardan söz edilmesidir. Diğer

nizamnamelerde böyle bir ayrım yapılmamıştır. Ayrıca maâarif-i umumiye

nizamnamesinde mezun öğrencilerin beş sene öğretmenlik yapma şartı diğer

nizamnamelerde on sene olarak belirlenmiştir.

5.3.2. Maarif-i Umumiye Nizamnamesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamname

(1900)

Maarif-i umumiye nizamnamesinin ikinci faslının darülmuallimin hakkındaki

maddelerini düzenlemek üzere kaleme alınan nizamname, 1900 senesinde yürürlüğe

girmiştir. Bu nizamname toplam 21 maddeden oluşmaktadır1034.

1033 Nafi., s.484. 1034 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, s.130.

476

Nizamnameye göre, darülmuallimin ibtidâîye, rüşdiye ve âliye olmak üzere üç

şubeye sahiptir. Bu şubelerin öğrenim süreleri ikişer senedir. Darülmuallimin idaresi

eğitimci bir müdürün elindedir.

Nizamnameye göre, öğrencilerin darülmuallimine kayıt yaptırabilmeleri için ;

Darülmuallimin ibtidâîye kısmına müracaat edeceklerse, Türkçe sarf, nahv, kıraat

ve imlâdan sınav olmaları gerekmektedir. Ayrıca başvuracakların iyi ahlâklı ve yaşı

20’den aşağı 30’dan yukarı bulunmaması, sakat ve engelli olmaması gerekmektedir.

İleride muallimlik yapmak istemez ise, öğrenci iken aldığı maaş öğrenciden veya

velisinden geri alınacaktı. Darülmuallimin-i rüşdiye şubesi için adayın,

darülmuallimin-i ibtidâîye şubesinden mezun olması veya hariçten başvuracaklar için

idadi mektebi şehadetnamesine sahip olması gerekmektedir. Şehadetnamesi yok ise

darülmuallimin-i ibtidâîye şubesi mezunu kadar bilgili olduğunu sözlü ve yazılı

olarak yapılacak sınavda ispatlaması lazımdır. Başvuran adayın yaşının 20’yi

geçmemesi ve iyi ahlaklı olması da aranan şartlar içerisindedir. Darülmuallimin-i

âliye şubesi nizamnamede belirtilen hususlara göre, şubede edebiyat ve fünun

sınıfları bulunmaktadır. Rüşdiye şubesinden edebiyat sınıfına kayıt yaptıracaklar,

Arapça konuşma sınavında bir olayı sözlü olarak anlatması, Türkçe makale yazması

şeklinde yazılı sınava tabi tutulması, dışarıdan başvuracakların sınava girmeleri, fen

sınıfı için de darülmualliminin rüşdiye şubesi mezunu ise riyaziye ile hikemiyeden

sınava girmeleri ve üç puan alabilmeleri, idadi ve sultani mektebi mezunlarının da

yine yapılacak sınavdan üç puan alabilmeleri gerekmekteydi. Öğrencilerin

darülmuallimine kayıtlarında, ibtidâîye ve rüşdiye kısmından mezun olanlar ancak

bir sene içinde müracaat etmeleri lazımdı. Bir sene geçtikten sonra başvuranlar

sınava tabi tutulacaklardı. Darülmuallimin öğrencilerinin sayısı 140 ile

sınırlandırılmıştır. Bunların hepsi muvazzaf (asıl) öğrencilerdir. Öğrenciler şayet

darülmualliminin ibtidâîye veya rüşdiye şubesinden mezun olduklarında,

muallimliğe geçmek isterlerse kendilerine şehadetname verilecektir. Tadil edilen

nizamnameye göre, rüşdiye mektepleri üç dereceye ayrılmıştır. Buna göre her sınıf

iki derecede muallimle idare olunmaktadır. Her sınıfta muallim-i evvel birinci

derecede diğer muallimler sani, salis gibi ikinci derecededirler.

Darülmualliminde eğitim gördükten sonra muallimlik yapmak istemeyenler olur ise

bunlardan muallimlik yapma hak ve yetkileri alınacak ve kendilerine verilen aylıklar

477

da geri istenecektir. Muallimlerden de beş sene hizmeti olanlar üst kademelere tayin

edilebileceklerdir. Örneğin Maarif müdürlüğü bunlar arasındadır. Nizamnameye

göre, öğrencilere bir defaya mahsus olmak üzere kitaplar her şubede ücretsiz

verilecektir. Muallimler hakkında şikâyetlerin incelemesi, görevden alınma ve

becayişlerin kanuna uygun bir şekilde yapılması, muallimlerin düzenlenmesi Maarif

meclisince yapılmaktadır. Darülmuallimin müdürü, muallimleri ve memurları Maarif

meclisince seçilecektir. Bunlar maarif nezaretinin onayından geçecektir. Sınavlar da

yine Maarif meclisince yürütülecektir. Darülmualliminin bir kütüphanesi ve

uygulama okulu olacak, ayrıca, hikmet-i tabiye, kimya ve tersimat-ı riyaziye ile

topoğrafya ve tarihi tabiiye ait alet ve edavat ve gerekli layihalar bulunacaktır.

Darülmuallimindeki gelişmeler hakkında her ay maarif meclisine bir rapor

verilecektir. Meclisce verilecek talimata uygun hareket etmek üzere

darülmualliminin bir müfettişi olacaktır1035.

Maarif-i umumiye nizamnamesinde belirtilen yüz öğrencinin sayısı, bu

nizamnamede yüzkırk olarak belirlenmiştir. Darülmuallimin şubeleri, maarif-i

umumiye nizamnamesinde rüşdiye, idadi ve sultani olarak belirtilmekte iken, bu

nizamnamede ibtidâiye, rüşdiye ve âliye olarak ifade edilmiştir.

5.3.3. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913)

İlk maddesinde, ilkokulun mecburi olması hükmünün yer aldığı “Tedrisat-ı

İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati” 23 Eylül 1329 (6 Ekim 1913) tarihinde yayınlanmıştır.

Bu kanun yüz bir maddeden oluşmaktadır1036.

Bu kanunda ana mekteplerinden söz edilmiştir. Tedrisat-ı İbtidaiye Kanununa

göre ana mektepleri, çocukların yaşlarıyla uygun olarak faydalı oyunlar düzenlenen,

el işleri yapılan ve dini manzumelerin yer aldığı, eşyaya ilişkin derslerin verildiği,

makale ve mesahibeler ile çocukların ruhi ve bedeni gelişimlerine hizmet edilen

kurumlar olarak tarif edilmektedir. Ana mekteplerine dört yaşından yedi yaşına kadar

olan çocuklar gidebilmektedir. İbtidaiye mektepleri altı sene olup, ana mektebi

1035 M.S. (1316), Matbaa-i Amire, 1316, İstanbul, s.130-134. 1036 BOA., Kavanin ve Nizamat Defterleri, 22-24, s.155-166.

478

bulunmayan yerlerde beş ve altı yaşındaki çocuklar için ibtidâîye mektepleri

dâhilinde ayrıca sıbyan sınıfları açılabilmektedir1037.

Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanununda, maarif teşkilatına ilişkin maddeler de

bulunmaktadır. Buna göre her vilayet merkezinde bir tedrisat-ı ibtidâîye meclisi

kurulmaktadır. Bu meclise vali başkanlık etmektedir. Vilayet Maarif müdürü de

ikinci başkandır. Bu mecliste, meclis-i umumi-i vilayet üyesinden üç kişi, vilayet

sıhhiye müfettişi, vilayet maarif müfettişi, darülmuallimin müdürü, merkez mekâtib-i

ibtidâîye-i umumiyesi müdürü ve muallimleri tarafından seçilen iki mekteb-i ibtidâî

muallimi, maarif nazırı tarafından seçilen bir ibtidâî müfettişi, merkez mekâtib-i

ibtidâîye-i hususiye müdürü ve muallimler tarafından seçilen iki müdür veya

muallim bulunmaktadır.. Bu meclis en az on beş günde bir defa toplanmaktadır.

Meclis, Maarif nezaretince kabul olunan programların uygulanması ile teftişin

yürütülmesi konularında görev yapmaktadır1038.

Kaza Maarif encümenleri ise, kazalarda kaymakam ile livalarda mutasarrıf

başkanlığında toplanmaktadır. Encümen, meclis-i idare ve belediye tarafından

seçilen altı üye ile belediye tabibi ve Mekâtib-i ibtidâîye müfettişinden oluşmaktadır.

Bu encümen haftada en az bir kere toplanmaktadır. Ayrıca, karyelerde ihtiyar

meclisleri, nahiyelerde nahiye meclisleri karye ve nahiyenin eğitim işlerinden

sorumludurlar1039.

Muallimler vilayet Maarif müdürünün teklifi üzerine vali tarafından tayin

edilmektedir. Muallimlikte iki sınıf bulunmaktadır. Bunlardan biri muallim muavini

diğeri muallimdir. Muallim muavini olabilmek için öğretim yetkisini gösterir bir

ehliyetnameye sahip olmak gerekmektedir. Muallim olmak için de darülmuallimin-i

ibtidâîyeden mezun olmak şarttır. Darülmuallimin mezunu yeterli gelmediği zaman

vilayet tedrisat ibtidâîye meclisleri boş muallimlikler veya muallim muavinlikleri

için her sene tatil günlerinde bir ehliyetname sınavı açılmak suretiyle başarı

gösterenlere geçici ehliyetname verilmektedir. Bu üç sene geçerlidir. Üç sene

1037 Nizamat, s.155. 1038 Nizamat, s.158. 1039 Nizamat, s.158,159.

479

içerisinde darülmuallimin derslerinden sınav vererek şehadetname alınması

gerekmektedir1040.

Mekâtib-i ibtidâîyeye muallim yetiştirmek üzere her vilayet merkezinde yatılı

bir darülmuallimin-i ibtidâîye açılacaktır. Darülmualliminlerin müdür ve muallimleri

maarif nezaretince tayin olunmaktadır1041. Kız ibtidâî mekteplerine muallime

yetiştirmek üzere vilayet tedrisat ibtidâîye meclislerinin kararı ve maarif nezaretinin

onayı üzerine gereken yerlerde yatılı darülmualliminler açılacaktır1042.

Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanunu’na göre, darülmuallimin ve muallimat müdür ve

muallimlerine uygulanacak cezalar şu şekilde sıralanmıştır:

— İhtar

— Tekdir

— Maaşın kesilmesi veya ceza’i Tahvil

— Azl

— Tenzil-i Sınıf

— Görevden geçici olarak ihraç

— Görevden katiyen ihraç 1043

Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu eğitimin genel meselelerini ele almaktadır ve bu

doğrultuda eğitim yönetimi ile ilgili meclis ve müdürlerin vazifelerine

değinmektedir. Diğer nizamnamelerde öğrenciler için belirlenen cezalara yer

verilirken, burada müdür ve muallimlere uygulanacak cezalar ifade edilmiştir.

5.3.4. Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi (1914)

Maarif-i Umumiye Teşkilatı ve Nizamnamesi, 1914 tarihinde yürürlüğe

girmiştir1044. Nizamnameye göre, eğitim ve öğretime ait ve Maarif kanununa tâbi tüm

kurumlar ile kütüphane ve müze gibi ilim ve sanatla ilgili dairelerin oluşturulması,

idaresi ve teftişi konuları maarif-i umumiye nezaretine aittir. İdare ve teftiş

hizmetleri bakanlık tarafından tayin olunan görevlilerce yürütülmektedir.

1040 Nizamat 22-24, s.159. 1041 Nizamat 22-24, s.159. 1042 Nizamat 22-24, s.159. 1043 Nizamat, 22-24, s.160. 1044 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80.

480

Merkezdeki eğitim öğretim idareleri ve müfettişler ve vilayetteki Maarif müdür ve

müfettişleri, tedrisat-ı ibtidâîye meclisleri ve müfettişleri; kaza, nahiye ve karye

maarif encümenleri idare ve teftiş hizmetinde yer alan görevliler arasındadır.

Maarif-i Umumiye Nezaretinin merkezi hizmeti iki kısma ayrılmaktadır.

1- İdare Hizmeti

2- Teftiş Hizmeti

Merkez idare hizmeti daireleri ise şunlardır:

1- Tedrisat-ı İbtidaiye Dairesi

2- Tedrisat-ı Taliye Dairesi,

3- Tedrisat-ı Âliye Dairesi,

4- Muhasebe Dairesi,

5- Te’lif ve Tercüme Dairesi

6- Hıfzısıhha’i Mekatib Dairesi

7- İstatistik Dairesi

8- Levazım Kalemi

9- Kalem-i Mahsusa

Nizamnameye göre, tedrisat-ı âliye dairesi iki şubeye ayrılmaktadır.

Birinci şube

- Darülfünunlara ve fakültelere

- Mekâtib-i âliye-i umumiye

- Mekâtib-i âliye-i hususiyeye

- Maarif müdürleriyle, vilayet Maarif müfettişlerinin azli, değiştirilmesi

ve tayinlerine

- Yabancı memleketlerde eğitim gören Osmanlı öğrencilerine ve eğitim

öğretim araç gereçlerinin tayinine ve teberruatına (satın alınmasına)

bakmaktadır.

- Sicil, mazuliyet ve emekliliğe ilişkin işleri yürütmektedir.

İkinci şube, âli kurumların idaresine, tedrisat-ı âliyeye ilişkin talep ve

şikâyetlere, heyet-i ilmiyeye, telif eserlere, kütüphanelerin idare ve teftişi gibi işlere

bakmaktadır. Nizamnameye göre, tüm mektepler ile memurlar ve muallimlerin

eğitim ve öğretime ilişkin durumlarını teftiş görevi heyet-i teftişiye dairesine aittir.

Maarif müdürleri ile vilayet müfettişlerinin teftişle ilgili görevlerini takip ve bunların

481

teftiş raporlarını incelemek ve görüşlerini ifade etmek üzere heyet-i teftişiye

oluşturulmuştur1045.

Maarif-i umumiye teşkilatı nizamnamesi bakanlığın idari ve hiyerarşik

yapısına yer vermiş olup, buna göre bakanlık teşkilatı idare ve teftiş dairesi olmak

üzere iki ana kısma ayrılmıştır. İdare hizmeti dokuz daire ile yürütülmektedir. Bu

nizamnamede darülmuallimin ile ilgili bir hüküm yoktur. Fakat, heyet-i teftişiyeden

söz edilmiş ve tüm mektep ve muallimlerin denetimi bu birime verilmiştir.

5.3.5. Maarif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname

(1921)

Maarif müdürlükleri kaldırılan yerlerde bu görevin Sultani, İdadi,

Darülmuallimin müdürleri ile müfettişlere verilmesine dair 23.11.1337 (23 Aralık

1921) tarihinde bir talimatname yayınlanmıştır. Talimatname beş madden

oluşmaktadır. Buna göre, maliye encümeni kararı ile kapatılan maarif müdürlerinin

görevi o mahallerde bulunan okulların müdürlerine verilmiştir. Şayet sultani yoksa,

idadi; idadi yoksa darülmuallimin; darülmuallimin yoksa tedrisat-ı ibtidâîye

müfettişleri bu görevi yürüteceklerdir. Maarif müdürü vazifesi verilen müdür veya

müfettişler doğrudan doğruya bakanlıkla muhabere edeceklerdir. Aynı zamanda

maarif müdürlerinin tüm hak ve yetkilerine sahip olacaklardır. Maarif müdürlüğü

görevi verilen okul müdürlerine ders verilmeyecektir. Senede bir defa bir öğretmeni

yerine vekil bırakarak merkeze bağlı olan yerlere gidecektir. Maarif müdürü vazifesi

verilen müdürler bütçe düzenleyecekler ve meclis-i umumilerde hazır bulunarak

bütçeyi müdafaa edeceklerdir1046. Bu kararname, maarif müdürlüklerinin kaldırılması

ile, darülmuallimin idaresinden sorumlu olan müdüre, vilayet veya sancağın maarif

müdürlüğü görevini de getirmesi bakımından önemlidir.

1045 BOA., Kavanin ve Nizamat Defteri, No: 26-24, s.76-80. 1046 BCA., 30,10.143.23.3.

482

SONUÇ

Modernleşme dönemi Osmanlı Devleti’nin eğitim alanında adeta seferberlik

yaptığı bir süreçtir. Bu dönemde çeşitli okullar açılırken, maarifin merkez ve taşra

idaresi de şekillenmiştir. Öğretmen yetiştirme konusunda önemli adımlar atılmıştır.

Darülmuallimin ve darülmuallimat, ibtidaiye, taliye ve âliye olarak derecelendirilen

eğitim sisteminde orta ve yüksek eğitim veren kurumlar olarak eğitim tarihimizde

önemli bir yer edinmiş, ihtiyaç duyulan nitelikli öğretmen yetiştirme konusunda

üzerine düşeni yapmaya çalışmıştır. Nicelik olarak, sınırlı sayıda öğretmen

yetiştirilse dahi, bu kurumların eğitimin gelişmesi ve yaygınlaşmasına katkı

sağladığını belirtmek mümkündür.

Cumhuriyet’ten sonra öğretmen yetiştirme konusunda çeşitli tarihlerde

düzenlemeler yapıldığı ve bu düzenlemeler ile, öğretmen yetiştirme sisteminde

değişikliğe gidildiği bilinmektedir. Cumhuriyet’ten önce veya Tanzimat döneminde

kurulmaya başlayan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ise, uzun bir süre öğretmen

yetiştiren kurumlar olarak varlığını sürdürmüştür.

Öğretmen yetiştiren kurumların yaygınlaşması ve bu kurumlarda eğitimin

istenilen ölçüde verilebilmesi amacıyla verilen uğraşlar, eğitim tarihimizde

darülmuallimin ve muallimatların önemli bir yerinin olduğunu gösterir. Tanzimat

dönemi ile her alanda yapılmaya çalışılan yenilik hareketlerinin, eğitimde de

uygulanması bu kurumlar ile mümkün olmuştur. Köy ve kasabalarda eski usullerle

eğitime devam edilmekte idi ve mevcut öğretmenler bilgi ve genel kültür açısından

yetersiz oldukları gibi, eğitim öğretim metodlarını bilmiyorlardı. Eğitim öğretim

yöntemlerini bilen, bu konuda eğitim almış ve yeni usule aşina öğretmenlerin

darülmuallimin ve muallimatlarda yetişmeleri ile eğitim alanında gelişme

sağlanmıştır. Bu şekilde yetişen öğretmenlerin köy, kasaba ve ilçelerde görev almaya

başlaması ve mevcut öğretmenlerin de darülmualliminlerde yeni usul üzere

eğitilmeleri ile okullarda nitelik artmaya başlamıştır. Ayrıca, darülmuallimin ve

muallimatlar önemli oranda mezun vermişler ve bu mezunlar çeşitli mekteplerde

görev almışlardır.

483

Çalışmamızda, İstanbul dışındaki vilayetlerde darülmualliminin ne zaman

açıldığı konusunda yaygın bir şekilde kullanılan tarihlerin, aslında farklı olduğu

sonucuna ulaşıldı. Taşrada darülmuallimin açılması tarihi 1870 senesine tesadüf

etmektedir. Bu konuda yazılmış çeşitli eserlerde, 1875 veya 1880 gibi farklı

tarihlerin verildiği görülmüştür. Yaptığımız araştırmada 1299 (M.1870) senesinde

dahi Bosna’da dârülmuallimin eğitimi verildiği anlaşılmıştır.

Darülmualliminlerin vilayetlerde açılmaya başlaması tarihini 1870 olarak kabul

ettiğimizde, bu tarih ile, İstanbul’da ibtidâi şubesi ile hizmet veren darülmualliminin

kuruluş senesi (1868) arasında iki senelik bir fark bulunduğu neticesine varılır.

Eğitim tarihimizde öğretmen yetiştirmeye verilen önemi, çeşitli uygulamalardan

yola çıkarak görmek mümkündür. Zira modernleşme sürecinde açılan çeşitli okullar

mülkiye mektebi ve tıp mektebi gibi İstanbul ile sınırlı kalmıştır. Darülmuallimin ve

muallimat ise, bu yönüyle diğer okullardan farklıdır ve tüm bölgelere yayılmıştır.

Darülmuallimin eğitimin yaygın bir şekilde veya hemen her yerde yapılmasına

büyük önem verilmiştir. Örneğin, darülmuallimini olmayan sancak veya yerleşim

merkezlerinden seçilen öğrenciler, darülmuallimini olan bir merkeze eğitim almak

üzere gönderilmiş ve bunun için ödenek ayrılmıştı. Öğrencilerin, belirli bir plan ve

program dâhilinde merkez darülmualliminde eğitim almaları sağlanmıştı. Bu

uygulama, öğretmen yetiştirme konusunda farklı alternatiflerin değerlendirildiğini ve

her bölgenin öğretmen ihtiyacının çözülmesine gayret sarfedilmesi konusuna önem

verildiğini göstermektedir.

Hazırlamış olduğumuz çalışmadan çıkarılabilecek sonuçlar, eğitim yönetimi

(öğrenciler, öğretmenler, mezunlar, ders araç gereçleri, ders programları, mali

yönetim vb) ile teftiş ve denetim gibi çeşitli konu başlıklarına göre, gerekçeleri de

belirtilmek suretiyle maddeler halinde aşağıda yer verilmiştir.

Osmanlı Devleti eğitim tarihinde modernleşme sürecinde önemli bir yeri olan

darülmuallimin ve muallimatlar günümüzdeki öğretmen yetiştirme sisteminin

temelini oluşturmaktadır. Öğretmen yetiştirme sistemimimizin temeli

tanzimattan sonra atılmış ve şekillenerek günümüze kadar ulaşmıştır.

Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte çeşitli kurumlarda inkilâplar yapılmıştı.

Örneğin Dârülfünun 1933 senesinde Üniversite Reformu kapsamında bir değişim

yaşamış, öğretim elemanlarının büyük bir bölümü değişen kurumun ismi İstanbul

484

Üniversitesi olmuştu. Fakat bu kurumun temeli, Osmanlı Devleti’nin son

döneminde kurulmuş olan Darülfünun’du. Aynı şekilde cumhuriyet’in ilanı

sonrasında erkek ve kız öğretmen okulları olarak adlandırılan kurumların

temelinin de darülmuallimin ve darülmuallimatlar olduğu söylenebilir. 1848

yılında kurulan ilk darülmuallimin modern manada öğretmen yetiştiren okulların

ilki olarak bilinmektedir. Bundan dolayı da ülkemizde her sene 1848 yılı esas

alınıp “öğretmen okullarının kuruluşu” kutlanmaktadır.

Osmanlı Devleti eğitim sisteminde önemli bir yeri olan darülmuallimin ve

muallimatların kuruluş süreci geniş bir tarihi zaman diliminde

gerçekleşmiştir.

İlk olarak darülmuallimin eğitime rüşdiye şubesi ile başlamış ve bu şube

1848 senesinde kurulmuştur. 1868’de yine İstanbul’da ibtidaiye şubesi açılan

darülmuallimin, İstanbul dışında da açılmaya başlamış ve bu süreç Osmanlı

Devleti’nin son yıllarına kadar devam etmiştir. Aynı şekilde, 1870 senesinde

darülmuallimat kurulmuş, 1915 senesinde ise darülmuallimat İstanbul dışında

açılmıştı. 1848’de erkek öğretmen okulunun kurulmasından yirmi iki sene gibi

bir zaman sonra kız öğretmen okullarının açılabilmiş olması, kızların eğitimine

verilen önemin erkeklerden daha sonra geldiğini göstermektedir.

II. Abdülhamit zamanında eğitim alanında yapılan çalışmalar

darülmualliminleri de kapsamıştı. Darülmualliminlerin İstanbul dışında

yaygınlaşması ve gelişmesi sürecinde Sultan II. Abdülhamit ve döneminin (1876-

1909) önemli payı vardır.

Kızların eğitimine verilen önem ise, II. Meşrutiyet’ten sonra daha çok

hissedilmişti. Kız rüşdiyelerinin açılması ve 1870 senesinde de bu kız

rüşdiyelerine öğretmen yetiştirmesi için darülmuallimat’ın İstanbul’da kurulması

kızların eğitimleri konusunda temel uygulamalardı. Darülmuallimatların İstanbul

dışında açılması ve yaygınlaşması süreci ise, II. Meşrutiyet döneminde

gerçekleşmişti.

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumların sayısının, o zamanki

nüfus dikkate alındığı zaman, günümüzdeki eğitim fakültelerinin sayısına oranla

azımsanmayacak bir sayıda olduğu görülmüştür.

485

Önce İstanbul’da, ardından vilayetlerde, daha sonra müstakil liva

merkezlerinde darülmualliminler açılmıştır. Ve bu sayı kırka yaklaşmıştır.

Vilayetlerde açılan darülmualliminler, kuruluş amacına uygun olarak hizmet

vermiş, mevcut muallimler de burada eğitimden geçmiştir.

Vilayet darülmualliminlerinin amacı, bulunduğu bölgeye öğretmen

yetiştirmekti. Çünkü İstanbul’daki öğretmen okulunun, tüm Osmanlı topraklarına

yeterli gelmesi mümkün değildi. Darülmuallimin ve muallimatlar Osmanlı

Devleti’nde eğitimde modernleşme sürecine önemli katkılar sağlamıştır.

Modernleşme sürecinde eğitimde kabul edilen yeni usûlün gerek ibtidâîye

mekteplerinde, gerekse rüşdiye ve idadiye mekteplerinde öğretilmesi öğretmen

yetiştiren kurumlardan mezun muallim ve muallimeler vasıtasıyla olmuştur. Köy

ve kasaba merkezlerindeki ibtidâîye mekteplerinde yapılan gözlemlerde mevcut

muallimler ile darülmuallimin mezunu muallimler arasında nitelik açısından

farklar olduğu tespit edilmiştir.

Öğretmen yetiştiren kurumlara muallim temin edilmesi kolay olmamıştı.

Darülmuallimin ve darülmuallimatlara muallim bulunması için vilayet

bütçesinden ödenek ayrılması gerekmiştir. Gerek mâli nedenlerle gerek aranılan

niteliklerin sağlanamaması gibi sebeplerle muallim bulmak güç olmuştur.

Öğretmen yetiştiren kurumlar modernleşme sürecinde kurulmuş olmalarına

ve modern mektepler grubunda yer almasına rağmen bu okullarda kısmen de olsa

medrese etkisinin devam ettiği görülmektedir. Darülmualliminde ilk muallimin,

Müderris Yahya Efendi olduğu görülür.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda medrese kısmen etkili olmuştu ve bu etki

zamanla azalmıştı. Özellikle çoğu vilayet darülmualliminlerinde kuruluş döneminde,

başta rüştiye mektebi muallimleri olmak üzere farklı mekteplerden mezun

muallimlerden yararlanılmıştır. Fakat zaman geçtikçe ve darülmuallimin mezunları

arttıkça bu okuldan mezun öğrencilerden öğretmen alınması yoluna gidilmiştir.

Dolayısıyla amaç, darülmuallimin mezunu muallimlerle eğitim öğretim yapılmasıdır.

Eğitim tarihimizde muallimlerin çeşitli şekillerde tasnif edildiği

görülmektedir.

Muallimler evvel, sâni ve sâlis şeklinde derecelendirilmektedirler. Ayrıca,

şehadetnameli ve ehliyetnameli öğretmenler şeklinde bir ayrım vardır. Muallim

486

vekilliği ve seyyar muallimlik gibi, farklı görev veya statüde muallimler de

bulunmaktadır. Günümüzde de öğretmenler farklı kademelerde yer almaktadır. Bu

kademeler sözleşmeli vekil, kadrolu ve ücretli şeklinde sıralanabilir. Bununla birlikte

zaman zaman bunlarda değişiklik yapılmaktadır.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda gerek savaş hali gerekse mali sıkıntılar

sebebiyle muallimlere maaş verilemediği zamanlar olmuştur. Muallimlerin

bazıları bu nedenle mesleğini bırakmak noktasına gelmiştir. I. Dünya Harbi

yıllarında Aydın Vilayeti Darülmuallimin mektebinde muallimlere maaş

verilmesinde sıkıntı yaşanmış, savaş dışında ise, 1892 senesinde Sivas

Vilayeti Darülmuallimin mektebinde mâli sıkıntılar nedeniyle muallimlere

vaktinde maaşları verilememişti.

Farklı derecede mekteplere öğretmen yetiştiren darülmuallimin

ve muallimatlarda görev yapan muallimlerin önemli bir bölümü dârülfünun

şubeleri ile dârülmuallimin ve darülmuallimat ile şubeleri ve idadiye mektebi

mezunlarından oluşmaktaydı. Öğretmenlerin önemli bir kısmı da Sultan II.

Abdülhamid döneminde İstanbul’da açılan Halkalı Ziraat Mektebi

mezunudur. Bu okulun da eğitim tarihimizde önemli bir yeri olduğu

anlaşılmaktadır.

İstanbul Dârülmuallimini ile vilayet veya taşra darülmualliminleri ve

darülmuallimatlarında muallim başına düşen öğrenci oranı bakımından

farklılıklar bulunmaktadır.

İstanbul Darülmuallimini ile darülmuallimatında muallimlerin

sayısının fazla olduğu görülmektedir. Vilayet darülmualliminlerinde ortalama

on öğrenciye bir muallim, İstanbul’daki darülmualliminde dört öğrenciye bir

muallim düşmektedir. Bu oranlar değişmekle birlikte, bir kanaat oluştuması

açısından sayısal veriler önemlidir.

Öğretmen yetiştiren kurumlar önemli bir boşluğu doldurmuş olsalar dahi,

gerek öğrenci, gerekse muallim temininde yaşanan sıkıntılar, dil sorunu, mali

yetersizlikler vb. nedenlerle istenilen sayıda öğrenci mezun edememiştir.

Osmanlı Devleti’nin farklı coğrafyalarında bulunan öğretmen

yetiştiren kurumların bazısında dil önemli bir problem olmuştur.

487

Problemi çift yönlü olarak açıklamak mümkündür. Halkın

konuştuğu dil ile öğretim dili farklı olabilmektedir. Dolayısıyla öğrenci

öğretmeni anlamakta zorluk çekmiş, muallim de aynı şekilde sıkıntı

yaşamıştır. Bu soruna farklı çözüm yolları aranmıştır. Bunlar şu şekilde

sıralanabilir:

— O bölgeden belli sayıda öğrenci seçilerek, İstanbul

Darülmuallimini’ne gönderilmiştir

—İstanbul’dan dil bilen öğrenciler seçilerek bunlara muallimlik

eğitimi verilmiştir.

—Programa dil dersi eklenmiştir.

Burada bir noktayı daha ifade etmek gerekebilir ki, o da fasih Arapça

(Kurân Arapçası) ile halk dili (avamca) arasında farklılıkların olmasından

kaynaklanan bir durum olma ihtimalidir. Darülmualliminde görülen

Arapça’nın, konuşma dilinde farklılık gösterebileceği veya ders esnasında

okuma ve yazmaya daha fazla önem verilmiş olduğu düşünülebilir.

Bunun yanında, yabancı bir dilin öğrenilmesinde, konuşmanın veya pratik

yapmanın etkisini ve önemini belirtebiliriz. Ayrıca, dil konusunda

karşılaşılan bu problemler karşısında çeşitli çözüm önerileri getirilmesi ve

düşünülmesi Türkçeye ve Türkçenin yaygınlaşmasına verilen ehemmiyeti

göstermesi bakımından önemlidir.

Vilayet veya taşra darülmualliminleri incelendiğinde Rumeli’de

eğitime daha fazla önem verildiği görülmektedir. Bu bölgede bulunan

çeşitli vilayetlerde cahilliğin önüne geçilmesi ve liyakatli öğretmenler

yetiştirilmesi amacıyla yerel olarak çalışmalar yapılmış ve bu doğrultuda

darülmualliminler açılmıştı. Eğitimin yaygınlaşması için yapılan

çalışmalar, maarif komisyonları ile yürütülmüş, Osmanlı Devleti’nde

eğitime önem veren diğer merkezlerde de bu şekilde hareket edilmişti.

Fakat, bu çalışmaların Rumeli’de birçok merkezde ve daha yoğun olarak

gerçekleştirildiği görülmüştür.

Öğrenci ve muallim sayısı bakımından Rumeli’de bulunan

darülmualliminlerin ön planda yer aldığı söylenebilir. Bu bölgede

öğrenciler bulundukları merkezde aldıkları eğitimle yetinmemişlerdir.

488

Liva da eğitim gören öğrenciler, vilayette eğitime devam etmek istemiştir.

Vilayette eğitim alan öğrencilerden bazıları, İstanbul Darülmuallimini’ne

devam etmek için çaba sarfetmiştir.

Günümüzde eğitimin gelişimiş olduğu yerlerle ilgili harita ile

yakın tarihimizdeki harita benzerlik göstermektedir.

Darülmuallimin ve muallimatların şubelerine, işlevlerine, öğrenci

ve muallim sayılarına bakıldığında bu okulların hangi bölgede daha

gelişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde eğitimin geri kaldığı,

gelişen dünyaya uyum sağlayamamış olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika

topraklarında tarihte de, öğretmen yetiştiren kurumların, dolayısıyla

eğitimin çok gelişemediği anlaşılmaktadır.

Eğitim tarihimizdeki problemlerden bazıları, günümüzde de benzer

şekilde karşımıza çıkmaktadır.

Arapça, ders programlarında bulunmasına rağmen, darülmuallimin

mezunu bir muallim Şam veya Beyrut’taki öğrencilerle konuşmakta

güçlük çekmiştir. Arapça dersinin öğretmen adaylarına konuşma

düzeyinde verilemediği anlaşılır. Benzer durumlar günümüzde de

yaşanmaktadır. Günümüzde İngilizce, ders programlarında önemli bir

yere sahip olup, öğrenciler ve uzun yıllar dil eğitimi almış bireyler dahi

yeterli düzeyde konuşamamaktadır. Bu zorluğun kaynağını da yukarıda

belirtilen gerekçeye dayandırmak mümkündür.

Öğretmen yetiştiren kurumlara öğrenci temin edilmesinde de çeşitli sıkıntılar

yaşanmıştı.

Son dönemde Osmanlı Devleti’nde ekonomik, siyasi ve askeri sıkıntılar

nedeniyle halk fakir bir durumdaydı. Öğrenciler, fakir durumda olmaları

nedeniyle okula devam edemiyorlardı. Özellikle tarımda hasat mevsimi olan yaz

döneminde, bazı darülmualliminler okulu tatil etmek zorunda kalmıştı. Çünkü

öğrenciler ailelerine yardım etmek amacıyla köylerine gidiyorlardı.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda öğrencilerin okula devamları konusunda ve

mezun olduktan sonra öğretmenlik yapmaları hususuna büyük önem verilmiş ve

hatta bunun için gerekli önlemler alınmıştır. Darülmuallimin ve muallimatta

489

öğrenciler okulu terk ettiklerinde veya mezun olduktan sonra belli bir süre

öğretmenlik yapmadıklarında ceza olarak, belirlenen bir meblağı ödemeleri

gerekmişti.

Öğretmen yetiştiren kurumların tamamına yakını yatılı ve ücretsizdi.

Öğrencilere, bazı vilayetlerin darülmualliminlerinde aylık verilmiştir. Bu şekilde

öğrencilerin okulda tutulması için gayret sarfedilmiştir.

Öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun olan öğrencilere, okul idaresi tarafından

sosyal yardım yapıldığı da görülmüştür. Darülmuallimattan mezun olan bir öğrenci

şayet öğretmenliğe tayin edilememişse, yatılı bir şekilde eğitim alan bu öğrencinin

zor durumda kalmaması için okulda kalmasına izin verilmiş, bu konuda öğrencilere

yardımcı olunmuştur. Öğrencilere öğrenim gördüğü süre boyunca değil, mezun

olduktan sonra da sahip çıkıldığı sonucuna ulaşılmıştır.

Maarif-i umumiye nizamnamesinin (1869) öğretmen yetiştiren kurumlar ile

ilgili hükümlerinin bazıları uygulamaya konamamıştır.

Maarif-i umumiye nizamnamesi, eğitim tarihimizde temel nitelikte ve

önemli bir nizamnamedir. Fakat burada darülmuallimin ile ilgili bazı hususların

uygulamaya geçemediği görülür. Bunlardan biri darülmuallimin-i sultaniye açılması

ile ilgilidir. Darülmualliminde ibtidâîye, rüşdiye, idadiye ve âliye şubelerinde eğitim

verilmiştir. Nizamnamede belirtildiği halde sultaniye şubesi açılmamıştır. Diğer bir

konu, maarif-i umumiye nizamnamesinde darülmuallimin ve darülmuallimatta

derslerin azınlıkların dilinde yapılabilmesi ile ilgili bir maddenin olmasıdır. Bu

madde nizamnamede yer aldığı halde uygulamaya geçememiştir.

Islahat Fermanı ile gayr-i müslim azınlıklara eğitim alanında verilen haklar ile

kendi eğitim kurumlarını açabilmelerine imkan tanınmıştı ve bunun

sonucunda, eğitim alanında hazırlanan nizamnamenin bundan etkilendiği

görülür. Dolayısıyla tarihin her döneminde olduğu gibi, siyasi faktörler eğitim

alanında hissedilmiştir.

Maarif-i umumiye nizamnamesi’nde, azınlık dilinde eğitim ifadesi yer alır.

Nizamnamede, nizamnamenin hazırlanışından on üç yıl önce ilan edilen Islahat

Fermanı’nın (1856) etkisinin olduğu söylenebilir. Son yüzyılda ayrılıkçı

hareketler dikkate alınarak verilen bu ve benzeri haklar, ileride siyasi bir mahiyet

kazanarak gayr-ı müslimlerin ayrışmalarını hızlandırmıştı.

490

Darülmuallimin ve darülmuallimatların eğitim sistemimize önemli bir katkısı

da Türkçe’ye önem verilmesi ile ilgilidir. Kanun-ı Esasi’nin (23 Aralık 1876) 18,

57 ve 65. maddeleri Türkçenin resmi dil olması ve mebus ile memurların Türkçe

bilmeleri şartına değinmektedir. Eğitim sisteminde ve özellikle öğretmen

yetiştiren kurumlarda Türkçe eğitim yapılması ve Türkçe eğitime önem

verilmesinde bu ilk anayasanın etkili olduğu ifade edilebilir.

Sultan II. Abdülhamit döneminde İstanbul dışında açılmaya ve

yaygınlaşmaya başlayan darülmualliminlerde Türkçe’ye büyük önem verilmiştir.

Hazırlanan kanun maddesi ile siyasi iradenin, eğitime yansımasını görmekteyiz.

Darülmuallimin ve muallimatlar düzenli olarak denetlenmişlerdir.

Müfettişler tarafından yapılan denetim ve teftişlerde suçlu bulunan öğrenci

veya öğretmenler hakkında kapsamlı raporlar tanzim edilmiş, yapılan işlem

ve verilen cezalar açık olarak belirtilmiştir. Teftiş konusu ile ilgili rapor ve

diğer yazışmalar Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerinden tespit edilmiştir.

Bu raporların incelenmesinden, toplumdaki değer yargılarının, tarihte ve

günümüzde farklı olduğu görülmüştür. Darülmuallimat’ta yapılan teftiş sonrası

yazılan raporda belirtilen ve yozlaşma olarak tanımlanan hususların, o zaman için

gayri ahlaki olarak nitelendirildiği anlaşılmaktadır.

Müfettiş raporuna yansıdığı üzere, modernleşme sürecinde kurulan

darülmuallimin ve muallimatta yürütülen eğitim, toplumun değer yargıları ve

hatta ahlâk anlayışındaki değişimden etkilenebilmektedir.

İstanbul Darülmuallimatı ile ilgili bir teftiş raporunda okulda ahlaki

yapının zayıflığından söz edilmektedir. Raporun incelenmesinden okullarda

öğrencilerin birbiri ile ve öğretmenleri ile olan ilişkilerinin daha serbest olması ve

diğer bazı dikkat çeken davranışlar ahlaki değişim olarak nitelendirildiği

anlaşılmaktadır.

Darülmuallimin ve muallimatta yapılan teftişler okulun işleyişi ile ilgili

yapılmıştır. Darülmuallimin ve muallimatta tutulması gereken defterler ve

yapılması gereken faaliyetler teftiş sırasında incelenmiştir. Dolayısıyla idari

açıdan bir teftiş söz konusudur.

491

Muallimler arası birlik ve dayanışmanın olmaması konusunun,

darülmuallimin ve darülmuallimatta yürütülen teftiş ve denetimle ilgili raporlara

yansıdığı görülmüştür.

Öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi dikkate

alındığında darülmuallimin öğrencilerinin, darülmuallimat öğrencilerine kıyasla

derslere karşı daha ilgili, uyumlu ve düzenli olduğu ifade edilebilir. Örneğin,

İstanbul Darülmuallimininde öğrenciler ders işlenirken hocalarının ders

esnasında, dersle ilgisi olmayan konular anlatması nedeniyle okul idaresine

dilekçe yazdıkları görülmüştür. Derslerin işlenişi ile ilgili konuda öğrencilerin

itiraz etmeleri, öğrencilerin derse ilgisini göstermektedir.

Eğitim tarihimizde öğrencilere dayak atılması hususu eğitim tarihi

kitaplarında söz konusu edilen bir meseledir. Fakat modernleşme sürecinde

dayağa karşı bir tutum vardır. Bu tutum uygulamada da kendini göstermiştir.

Öğrencilere şiddetle muamele edilmesi gerek darülmuallimin gerekse

darülmuallimatta uygun görülmemiştir. Aynı şekilde ibtidâîye mekteplerinde de

bu duruma dikkat edilmiştir. Öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun olup,

ibtidâîyelerde görev alan muallimler öğrencilere kötü muamelede

bulunduklarında uyarılmış, derecesi düşürülmüş suçun devamı halinde en

sonunda azl edilmiştir.

Osmanlı Devleti son dönemlerinde askeri, ekonomik ve siyasi bakımdan

zayıflamış olmasına ve Avrupalı devlet adamları tarafından “Hasta Adam”

olarak nitelenmesine karşılık eğitim alanında büyük hamleler yapmıştır.

Osmanlı Devleti hastalıktan kurtulmak için eğitime yatırım yapmıştır.

Darülfünun gibi yükseköğretim kurumları yanında, özellikle darülmuallimin

ve darülmuallimatların açılması Osmanlı Türk toplumunun eğitim seviyesinin

yükseltilmesine ve toplumun modern düşünceyle tanışmasına önemli katkıları

olmuştur. Yatılı okulların çoğalması ve öğrencilerin ihtiyaçlarının

karşılanması devletin eğitime verdiği önemi gösterir. Bu süreçte çeşitli

okullar açılmış, muallim ihtiyacının karşılanması için çaba sarf edilmiş, okul

binaları temin edilmiş, tamir edilmiş, öğrencilere aylık verilmiş, öğrencilerin

iaşeleri sağlanılmıştır.

492

Osmanlı Devleti karşılaştığı güç durumlarda dahi, öğrencilerin okula

devam etmesine önem vermiştir. Darülmuallimin mezunlarının askere alınması

konusunda çeşitli düzenlemeler yapılmış, bu düzenlemeler ile mezunlar zaman

zaman askere alınmıştı. Fakat savaş zamanında silâhaltına alınmaları konusu

görüşüldüğü bir sırada ifade edilenler, bu konuda nasıl bir düşünceye sahip

olunduğunu bizlere yanstımaktadır. Buna göre, cephede savaşmakla, eğitim

görmek veya eğitim verecek muallimlerin yetiştirilmesi için çalışmak eşit

tutulmuştur. Muallim adaylarının cephede savaşmak yerine eğitimlerine devam

etmelerinin daha önemli olduğu düşüncesiyle hareket edilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumlar çeşitli ihtiyaçlarını idadiye

mekteplerinden karşılamak suretiyle bu okullardan ve rüşdiye mekteplerinden

büyük oranda istifade etmişlerdir.

Darülmuallimin ve muallimatlar vilayet veya müstakil liva merkezlerinde

zamanla yaygınlaşmıştı. Öğretmen yetiştiren kurumların açılması için mahalli

idarelerden hükümete talepler gitmekteydi. Fakat kurulan darülmuallimin ve

muallimatlarda fiziksel yetersizlikler ve altyapı eksiklikleri olduğu gibi

muallimlerin temininde de sıkıntılar yaşanmıştı. Bu nedenle bazı öğretmen

okulları okul binası olarak idadiye mektebi binasından yararlanmıştı. İdadiye

mektebine ait binada darülmuallimin için birkaç sınıf ayrılmıştı. Aynı şekilde

muallimlerin temininde de idadiye mekteplerinden istifade edilmişti.

Darülmuallimin ve muallimatın eğitim programlarının günümüze yakın

bir titizlikle hazırlandığını görüyoruz.

Ders programlarının oluşumunda öğrencilerin ilgi ve beklentileri

dikkate alınmıştır. Öğrencileri sıkmayacak şekilde programın hazırlanmasına

önem verilmiştir. Öğrencilere bilgi yüklemesine karşı durulması, eğitime

modern bir bakış açısı ile yaklaşıldığını göstermektedir.

Darülmuallimat programının, modern bir yaklaşımla hazırlandığına dair

çeşitli bulgular da vardır.

Günümüzde öğretmenlik uygulaması, eğitim fakültelerinin dördüncü

sınıf ikinci döneminde on dört hafta boyunca, haftada altışar saat olmak üzere

öğrencilerin ilk veya orta öğretim kurumlarında staj yapmaları suretiyle

yürtütülmektedir. İkinci sınıf programında yer alan okul deneyimi derslerinde

493

ise öğrenci okulları, ders ve müfredatları tanımaktadır. Bunun yanı sıra özel

öğretim yöntemleri dersi haftada dörder saat olmak üzere iki dönem

yapılmaktadır. Darülmuallimatta ise müfredata ilişkin öncelikle şu husus

ifade edilebilir ki, öğretim yöntemleri her ders için ayrı ayrı verilmektedir.

Birçok derste eğitim usûlünün o dersin müfredatında belirtildiği şekilde

öğretildiği görülür. Ders içeriklerine bakıldığında tarih, kitabet, ilm-i eşya

gibi derslerin eğitim usûllerine, yani o dersin eğitiminin nasıl yapılacağı

konusuna, yer verilmiştir. Dolayısıyla eğitim öğretim usûllerinin her ders

için ayrı verilebileceği sonucu, günümüz eğitim sistemi için

değerlendirilebilir.

Darülmuallimat müfredatında dikkat çeken bir diğer husus, eğitim

programlarının hayata dönük olmasıdır. Örneğin kitabet dersini bu kapsamda

değerlendirebiliriz. Kitabet dersinde her çeşit mektubun nasıl yazılacağı

gösterilmektedir. Darülmuallimatta okutulan diğer derslerin de hayata dönük

olduğu görülür ve bir öğretmen adayının, öğretmen olduğu zaman görevini

zorlanmadan yapabilmesi için gerekli bilgiler verilmek istenmiştir.

Darülmualliminde de, yine günlük hayatta öğrencilerin istifade edebileceği

ziraat dersinin, programda olduğu görülür. Cumhuriyetten sonra köylerde çok

yönlü öğretmen yetiştirilmesi amacıyla açılan Köy Enstitüleri ile

darülmuallimin ve muallimattaki ders programlarının hayata dönük olması

benzerlik göstermektedir.

Darülmuallimat, öğrencilerini yalnız öğretmenliğe hazırlamakla

yetinmemiş, onların gelecekte idarecilik görevinde bulunabileceklerini

düşünerek ona göre eğitim vermiştir. Çünkü bazı mezun öğrencilerın ileride

eğitim yöneticisi olmaları muhtemeldir ve eğitim yöneticisinin de yönetim

alanında eğitim alması gerekmektedir. Eğitim veya okul idarecesinin nasıl

olması ve nelere dikkat etmesi gerektiği konuları çerçevesinde

darülmuallimat müfredatında, “usûl-ı tâlim ve idare-i mekatib” dersinin

olduğu görülür. Bu günümüzdeki programlara göre ileri bir anlayıştır. Zira

günümüzde eğitim fakültelerinde okul yönetimi ve idarecilikle ilgili doğrudan

bir ders bulunmamaktadır.

494

Vilayet darülmualliminlerinde ders programları bölgelere göre bazı

farklılıklar göstermektedir.

Aydın darülmuallimininde Kırâât-ı Türki dersi programda yer almıştır.

Edirne darülmuallimininde ise böyle bir ders yoktur. Bağdat

darülmuallimininde farklı olarak kelâm dersi okutuluken, Kurân-ı Kerim

dersi ise programda yer almamıştır. Aynı şekilde bazı darülmualliminlerde

hesap yerine a’mâl-i erbaa (dört işlem), hüsn-ü hat yerine rikâ yazısı şeklinde

ders isimlerinde farklılıklar görülebilmektedir.

Ders programlarındaki farklılık darülmuallimin ile muallimat arasında

da görülür. Darülmualliminde okutulan ziraat dersi darülmuallimatta

bulunmayıp, aynı şekilde dikiş, nakış gibi derslerin de darülmualliminde

olmadığı anlaşılmıştır.

Anadolu veya taşra darülmualliminleri ile İstanbul Darülmuallimini

arasında eğitim yönetimi açısından bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Ders

araç gereçleri ve fiziksel altyapı açısından farklılıklar ile öğrenci ve öğretmen

sayısı arasındaki farklılıklar bu bağlamda değerlendirilebilir.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda derslerin büyük bir kısmının dille ilgili

olduğu görülür.

İstanbul’daki darülmualliminde Osmanlıca, Farsça, Arapça, Fransızca

dersleri bulunmaktadır. Vilayet darülmualliminlerinde ise Osmanlıca, Arapça

ve Farsça gösterilmektedir. Burada okutulan toplam on dersin üçü yani

neredeyse üçte biri dile ayrılmıştır.

Dârülmuallimin ve darülmuallimatların ibtidaiye şubelerinde derslerin

günümüzdekine göre, oldukça temel düzeyde veya seviyede verildiği görülür.

Darülmualliminin ibtidâîye kısmında okutulan hesap dersinde dört

işlem gösterilmektedir. Yazı, tarih, coğrafya derslerinin yanında, dinî

ilimlerden Kurân-ı Kerim ve Tecvid dersleri bulunmaktadır. Bu derslerden

pozitif ilimlere ait olanlarının çoğu günümüzde ilköğretim seviyesinde

verilmektedir. Fakat darülmualliminin rüşdiye şubesinde derslerin seviyesi

biraz daha yüksek, âliye şubesinde ise derslerin Osmanlı’nın modern anlamda

ilk üniversitesi olan darülfünunla aynı olduğu anlaşılmaktadır.

495

Günümüz eğitim fakültelerinde öğretmenlik meslek bilgisi dersleri olmaktadır.

Bunlardan sataj ile yapılanı öğretmenlik uygulaması dersidir. Bu dersde öğrenciler

okula giderler. Birkaç hafta öğretmeni dinlerler. Birkaç hafta da kendileri ders

anlatır. Ve gösterdikleri performansa göre not alırlar. Not verilirken elbetteki

öğretmen adayının birçok açıdan performansı değerlendirilir. Osmanlı Devleti’nin

son yüzyılında darülmualllimin ve darülmuallimat gibi kurumlarda staj

uygulamasının benzerini görmek mümkündür. Tatbikat mektepleri bu amaca hizmet

etmektedir. Bunun yanı sıra günümüz eğitim fakültelerinde okutulan özel öğretim

yöntemleri dersinin bir benzerini darülmuallimin’de usul-ı tedris dersi olarak

görmekteyiz.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda sınav programlarının, ders

programlarındaki gibi ciddi ve düzenli bir şekilde yapıldığı görülür.

Darülmuallimin ve muallimatta sınav programlarına baktığımızda

sınavların ard arda yapılmadığı görülür. Sınavlar arasında bir veya birkaç gün

ara bulunmaktadır. Bu arada öğenciler sınava hazırlanmış olacaklardır.

Osmanlı Devleti’nde eğitim veren, öğretmen yetiştiren kurumların sınav

cetvellerini incelediğimiz zaman öğretmen adaylarının “ahlâk” veya “hüsn-ü

hal ve hareket” lerine de not verildiği anlaşılmaktadır. Bazı

darülmualliminlerde bu notlar toplam puana dâhil edilmese dahi, sınav

cetvelinde bununla ilgili bir bölüm konulmuştur.

Azınlık öğrencileri resmi darülmuallimin ve darülmuallimatlarda sayı

itibariyle fazla değilken, özellikle II. Meşrutiyet’ten sonra arttıkları

söylenebilir. Sayının artması, öğrencilerin bu okullarda öğrenim

görmekten çok siyasi faaliyetleri ile ilgili olduğu ifade edilebilir.

Tehcir meselesine giden süreçte, Ermenilerin tutum ve davranışlarının

tezahürü darülmuallimindeki Ermeni öğrencilerde de görülmüştür.

Osmanlı Devleti’nin büyük hoşgörüsü ve tüm unsurları bir arada

tutma çabası ve bu amaçla gayr-ı müslimlere verdiği haklar

karşısında, Osmanlı Devleti’nin resmi eğitim kurumu olan İstanbul

Darülmuallimini’nde okuma fırsatı bulan bu azınlık öğrencilerinin

düşmanca bir tavır takınmaları dikkat çekmektedir. Ermeni öğrenciler

kendi aralarında örgütlenerek, darülmuallimin ve muallimatta,

496

Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet ve propaganda yapmışlardır. Bu

öğrencilerin faaliyetleri emniyet-i umumiye müdürlüğünce takip

edilmiştir.

Öğretmen yetiştiren kurumlarda çeşitli eksikler olmasına rağmen

eğitimin niteliğine önem verilmiştir.

Modernleşme sürecinde sayıları hızla artan ibtidâîye ve

rüşdiye mekteplerinde öğretmen ihtiyacı da artmıştır. Buna rağmen

darülmuallimin açıldıktan sonra okula alınacak öğrenci sayısı sınırlı

tutulmuştur. Buradaki amaç eğitimin niteliğinden ödün vermemektir.

Eğitimle ilgili yasal düzenlemeler, maarif-i umumiye

nizamnamesini esas alırsak, bu tarihten sonra artarak devam

etmiştir. Darülmuallimin ve muallimatla ilgili de birçok tüzük ve

yönetmelik yayınlanmıştır. Bu nizamnamelerde işleyişle ilgili çoğu

hususun kural ve kaideleri belirlenmiştir. Kanun hükümleri,

öğretmen yetiştiren kurumların idari meselelerinde usûle uygun bir

şekilde uygulanmaya çalışılmıştır. Örneğin darülmuallimin ve

muallimat mezunu dışındakilerin öğretmen olmalarına izin

verilmemiş, mevcut muallimler eğitimden geçirilmiştir.

Öğretmenliğe atanmada ve meslekte yükselmede kriterler

belirlenmiştir. Dolayısıyla öğretmen yetiştiren kurumların

kurumsallaşmış olduğunu, kanun, tüzük ve yönetmelikler

çerçevesinde hareket ettiğini ifade etmek mümkündür.

Günümüzdeki eğitim sistemi ve ders araç gereçleri ile

geçmişteki durumu kıyas etmek oldukça güçtür. Özellikle eğitimli insan

sayısında geçmişle günümüz arasında büyük oranda fark bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde okuma yazma oranı çok düşük olduğu gibi, sıbyan

veya ibtidâîye okulundan mezun olanların bu okulun üstünde bir okula

devam etme oranı da oldukça düşüktü. Günümüzde öğretmen yetiştiren

okullara girmek ve mezun olduktan sonra öğretmen olmak için öğrenciler

bir hayli çaba sarf etmektedir.

497

Dârülmuallimin ve muallimatta ders araç gereçlerine büyük önem

verilmiştir.

Derslerde kullanılacak harita, küre, atlas vb. araçların bazıları

Avrupa’dan ithal edilmiştir. Ayrıca ders araç gereçleri için bütçeden gerekli

pay ayrılmıştır. Fizik, kimya gibi dersler için labaratuarların teşkil edilmesine

çalışılmıştır.

Eğitim tarihimizde geçmişle günümüz arasında bir kıyas yapılabildiği gibi,

Müslim ve Gayrimüslim okullar arasında da bir kıyas yapmak mümkündür.

Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştirme konusuna XIX. yy. sonu ve XX.

Yüzyıl başlarında önem verilmeye başlandığı bilinmektedir. Erkek ve kız

öğretmen okullarına devam eden öğrenci sayısı ise çok fazla değildir. Fakat

gayri Müslim okullarında öğrenim gören öğrencilerin sayısı nüfus oranları göz

önüne alındığı zaman oldukça fazladır.

Osmanlı Devleti’nde tüm zorluklara rağmen eğitimde istenilen hedefe

yaklaşıldığı görülmüştür. Eski usulün yerini yeni usulün yaygınlaşması için

başta mali engeller olmak üzere farklı problemlerle karşılaşılmıştır. Fakat

Tanzimat Fermanı’ından sonra başlayan eğitim alanındaki gelişmelerin,

Osmanlı Devleti’nin en badireli dönemlerinde dahi hız kesmeden devam ettiği

görülmektedir. Örneğin 1838 senesinde açılan ilk rüşdiye mektebi sonrasında

bu noktada kalınmamıştır. Rüşdiye mekteplerinin sayısı hızla artmıştır. Aynı

şekilde yeni usulle eğitim yapan ibtidâîye mektepleri çoğalmıştır. Bu okullara

öğretmen yetiştirilmesi için büyük bir çaba sarfedilmiştir. Bu amaçla açılan

darülmuallimin ve darülmuallimat’ların sayısı hızla çoğalmıştır. Bu okullarda

da çeşitlisıkıntılara rağmen yeni usulü öğretebilecek öğretmenler

yetiştirilebilmiştir. Ayrıca karye, kaza, kasaba ve nahiyelerde darülmuallimin

mezunu olmayan öğretmenler eğitimden geçirilmişler ve sınav sonrasında

kendilerine yeterlilik belgeleri verilmiştir. Kızların eğitimine önem verilmiş ve

kız rüşdiyeleri açılmış ve yaygınlaşmıştır. Dolayısıyla modernleşme döneminde

eğitim alanında yapılan çalışmalar ile gelişme bir süreç dâhilinde devam

etmiştir.

498

BİBLİYOGRAFYA

A.Arşiv Kaynakları

1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi

A.AMD. (Sadaret Amedi Kalemi)

BOA., A.AMD, 1267.Z27

A.MKT.MHM. (Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi)

BOA. A.MKT.MHM, 461-28, 1290.L.16; BOA., A.MKT.MHM, 437-98, 1285.Za.25

; BOA., A.MKT.MHM, 473-11, 1290.Z.5 ; BOA., A.MKT.MHM, 434-29,

1285.L.25; BOA., A.MKT.MHM, 352-88,1288.Za.18; BOA.,A.MKT.MHM, 450-17,

1290.M.17; BOA.,A.MKT.MHM, 437-89,1285.Za.25 ;BOA., A.MKT.MHM, 487-

57, 1303.S.29

DH.İD.(Dahiliye Nezareti İdare)

BOA., DH.İD, 26/2-6, 1330.L.16 ; BOA., DH.İD, 26-1/34, 1329.S.19

DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi)

BOA., DH.MKT, 162-8438, 1263.Z.29 ; BOA., DH.MKT, 1381-21, 1304. Ra.1

DH.EUM.5.Şb.(Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 5. Şube)

BOA., DH. EUM.5.ŞB, 51-18, 1336.Ra.8

DH.EUM.SSM. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer

Müdüriyeti)

BOA., DH.EUM.SSM, 29-66, 1336.Z.4

BOA., 614-42823, 1287.R.13

DH.EUM.KLH.(Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi)

BOA., DH.EUM.KLH,3-13, 1335.L.10

DH.UMVM. (Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat)

BOA., DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4 ; BOA., DH.UMVM, 28-40, 1334.Z.02 ;

BOA., DH.UMVM, 81-30, 1335.M.25 ; BOA., DH.UMVM, 33-16, 1336.Za.19 ;

BOA., DH.UMVM,33-10, 1336.M.01 ;BOA., DH.UMVM, 21-21, 1333.M.15 ;

BOA., DH.UMVM, 26-19, 1336.C.27 ;BOA., DH.UMVM, 140-95, 1334.L.24 ;

499

BOA., DH.UMVM, 27-53,1337.K.23 ; BOA., DH.UMVM, 27-58, 1338.M.10;

BOA., DH.UMVM, 30-2, 1336.S.10 ; BOA., DH.UMVM., 66-56, 1334.Ra.20 ;

BOA., DH.UMVM, 44-106, 1340.Za.18 ;BOA., DH.UMVM, 44-101, 1340.Ra.30 ;

BOA., DH.UMVM, 16-27, 1335.C.09 ; BOA., DH.UMVM, 37-40, 1335.S.15 ;

BOA., DH.UMVM, 21-46, 1336.Ca.06 ; BOA., DH.UMVM, 28-18, 1336.L.13 ;

BOA., DH.UMVM, 24-10, 1335.S.11 ; BOA., DH.UMVM, 39-34, 1337.Z.26 ;

BOA., DH.UMVM, 158-121, 1310.C.29 ; BOA., DH.UMVM, 68-63, 1337.Z.13;

BOA., DH.UMVM, 67-47, 1336.B.09 ; BOA., DH.UMVM, 81-61-1335.M.12;

BOA., DH.UMVM, 42-23, 1338.Za.29 ; BOA., DH.UMVM, 17-15, 1336.Ca.3 ;

BOA., DH.UMVM, 38-65, 1337.M.3 ; BOA., DH.UMVM, 17-6, 1335.R.17; BOA,

DH.UMVM, 147-37, 1335.C.15 ;BOA., DH.UMVM, 20-27, 1335.N.03; BOA.,

DH.UMVM, 31-6, 1334.S.3 ; BOA., DH.UMVM, 14-55, 1336.Ş.26 ; BOA.,

DH.UMVM, 29-16, 1337.Z.26 ;BOA., DH.UMVM, 33-36, 1334.C.26; BOA.,

DH.UMVM, 24-27, 1337.R.20 ; BOA., DH.UMVM, 24-32, 1337.B.11; BOA.,

DH.UMVM, 37-44, 1336.M.14 ; BOA., DH.UMVM, 67-67, 1337.C.06; BOA.,

DH.UMVM, 68-62, 1337.B.21 ; BOA., DH.UMVM, 66-62, 1335.Ca.04; BOA.,

DH.UMVM, 51-44, 1338.M.4 ; BOA., DH.UMVM, 34-45, 1336.Za.17; BOA.,

DH.UMVM, 15-18, 1338.M.30 ; BOA., DH.UMVM, 16-25; BOA., DH.UMVM, 40-

63, 1338.S.02 ;BOA., DH.UMVM, 67-22, 1335.B.15 ; BOA., DH.UMVM, 146-19,

1335.Ca.4 ; BOA., DH.UMVM, 69-35, 1336.Z.10 ; BOA., DH.UMVM, 142-69,

1335.M.25 ; BOA., DH.UMVM, 31-10 ; BOA., DH.UMVM, 67-40, 1336.R.10 ;

BOA., DH.UMVM, 17-18, 1336.Ş.26 ; BOA., DH.UMVM, 16-25 ; BOA.,

DH.UMVM, 69-35, 1336.Z.10 ; BOA., DH.UMUM, 31-10 ; BOA., DH.UMVM, 67-

6, 1334.Ra.02; BOA., DH.UMVM, 68-59, 1337.C.06 ; BOA., DH.UMVM, 22-3,

1336.Ca. 12 ; BOA., DH.UMVM, 31-18, 1336.S.27 ; BOA., DH.UMVM, 42-115,

1338.Z.18; BOA., DH.UMVM, 131-50, 1333.B.30 ; BOA., DH.UMVM, 132-20,

1333.N.13 ; BOA., DH.UMVM, 147-108, 1335.B.20; BOA., DH.UMVM, 132-63,

1333.L.24 ;BOA., DH.UMVM, 140-11, 1334.N.9 ; BOA., DH.UMVM, 19-40,

1336.R.15; BOA., DH.UMVM, 19-9, 1335.Ca.5 ; BOA., DH.UMVM, 42-114,

1338.Z.18 ; BOA., DH.UMVM, 67-9, 1334.C.26 ; BOA., DH.UMVM, 145-64,

1335.R.17

DUİT. (Dosya Usulü İradeler Tasnifi)

500

BOA, DUİT, 126-79, 1335.Ş.16 ; BOA., DUİT, 85-17, 1332.Ra.4

BOA., DUİT., 126-5, 1336.R.18 ; BOA., DUİT, 86-5, 1334.B.20

BOA., DUİT, 96-43, 1337.B.29 ; BOA., DUİT, 126-89, 1336.Za.25

BOA., DUİT, 128-37, 1336.Ca.14

HR.İM. (Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı)

BOA., HR.İM, 80- 28, 1923.8.8.

İ.DH.(İrade-i Dahiliye)

BOA, İ.DH,143-7393; 1263.R.25 ; BOA., İ.DH,155-8034; 1263.N.7 ; BOA., İ.DH,

955-75529, 1302.N.10 ; BOA., İ.DH, 408-27028, 1274.Z.9 ; BOA., İ.DH, 450-

29771, 1276.C.24; BOA., İ.DH, 400-26462, 1274.Ş.23; BOA., İ.DH., 614-42823,

1287.R.13; BOA., İ.DH, 968-76546, 1303.5.7 ; BOA., İ.DH, 678-47234, 1290.Za.30;

BOA., İ.DH, 1249-97959, 1309.Ra.29

BOA., İ.DH, 637-44271, 1288.Ca.25

İ.HUS.(İrade-i Hususi)

BOA., İ.HUS., 76-1317.R/9, 1317.R.4

İ.MSM.(İrade-i Mesail-i Mühimme)

BOA.,İ.MSM 25-691 , 1264.Ra.25

BOA., İ.MMS, 73-3350, 1300.Ra.8

İ.MVL.( İrade-i Meclis-i Vala)

BOA., İ.MVL, 211-6894, 1267.B.28 ; BOA., İ.MVL,187-5661, 1266.Z.29 ; BOA.,

İ.MVL, 414-18088, 1275.Ş.4 ; BOA., İ.MVL, 503-22764,1280.L.12 ; BOA., İ.MVL,

525, 23553, 1281.Ş.10

İrade Maarif

BOA., İrade Maarif, 1320.Ş.18, Vesika No:3 ; BOA., İrade Maarif, Vesika No:1,

1312.Za.2 ;

BOA., İrade Maarif, Vesika No:1, 1312.Za.2; BOA., İrade Maarif, 1312.Za.2, Vesika

No:1

BOA., İrade Maarif, 1330.Ş.2, Vesika No:1

İ.ŞD.(İrade-i Şura-yı Devlet)

BOA, İ.ŞD, 39-2047, 1295.C.01 ;BOA., İ.ŞD, 83-4943, 1304. Ra. 18 ; BOA.,

İ.ŞD,7-352,1285.Ra.21 ; BOA., İ.ŞD, 9-476, 1285.R.7

İ.TAL(İrade-i Taltifat Kısmı)

501

BOA., İ.TAL, İ.NO:80, 1310.S.16 ; BOA., İ.TAL, İrade No:131329.M.14, BOA.,

İ.TAL, İrade No: 73, 1323.B.16

MF.MKB

BOA., MF.MKB, 120-5, 1323.M.2

125- 152, 1323.Za.27

MF.MKT.(Maarif Nezareti Mektubi Kalemi)

BOA., MF.MKT, 1134, 25, 1327.C.13 ; BOA.,MF.MKT,5-179,1289.Ş.5 ; BOA.,

MF.MKT, 2-176, 1289.Ca.17; BOA., MF.MKT, 72-100,1299.M.21 ; BOA.,

MF.MKT, 259-15, 1312.L.28 ; BOA.,MF.MKT, 329-30, 1314.S.29 ; BOA.,

MF.MKT, 213-22, 1312.M.7 ; BOA., MF.MKT, 290-7, 1313.Ca.10 ; BOA.,

MF.MKT, 276-15, 1313.S.12 ; BOA., MF.MKT, 160-54, 1310.B.19 ; BOA.,

MF.MKT, 266-10, 1312.Z.5 ; BOA., MF.MKT, 267-1, 1312.Z.14 ; BOA., MF.MKT,

184-116, 1311.R.20 ; BOA., MF.MKT, 478-17, 1317.B.25 ; BOA., MF.MKT, 72-65,

1299.M.13 ; BOA., MF.MKT, 79-60, 1300.R.20 ; BOA., MF.MKT, 2-181,

1289.Ca.18 ; BOA., MF.MKT, 864-6, 1323.R.9 ; BOA., MF.MKT, 600-13,

1319.L.12 ; BOA., MF.MKT, 152-45, 1310.R.3 ; BOA., MF.MKT, 73-152,

1299.S.19 ; BOA., MF.MKT, 539-34, 1318.Ş.13 ; BOA., MF.MKT, 225-63,

1312.Ra.15 ; BOA., MF.MKT, 262-23, 1312.Za.19 ; BOA., MF.MKT, 288-18,

1313.R.25 ; BOA., MF.MKT, 258-9, 1312.L.23

BOA., MF.MKT, 526-49, 1318.Ca.23 ; BOA., MF.MKT, 524-42, 1318.Ca.11

BOA., MF.MKT, 213-7, 1312.M.15 ; BOA., MF.MKT, 995-64, 1325.R.12

BOA., MF.MKT, 395-22, 1315.Z.29 ; BOA., MF.MKT, 344-10, 1314.B.7

BOA., MF.MKT, 13-7, 1290.Ş.1 ; BOA.,MF.MKT, 51-175, 1294.L.29

BOA., MF.MKT, 166-114, 1310.L.14 ; BOA., MF.MKT, 297-40, 1313.C.23

BOA., MF.MKT,1219-1, 1334.Za.6 ; BOA.,MF.MKT, 284-49, 1313.R.7

BOA., MF.MKT, 62-76, 1296.Ca.19 ; BOA., MF.MKT, 62-9, 1296.Ca.12

BOA., MF.MKT, 1136-73, 1327.C.23 ;BOA., MF.MKT, 1197-28, 1332.Ca.30

BOA., MF.MKT, 1216-34, 1334.B.24 ; BOA., MF.MKT, 1016-47, 1325.Ş.8

BOA., MF.MKT, 459-19, 1317.Ra.28 ; BOA., MF.MKT, 233-58, 1312.R.16

BOA., MF.MKT, 225-40, 1312.Ra.13 ; BOA., MF.MKT, 1216-66, 1334.Ş.20

BOA., MF.MKT, 21-50, 1291.L.10 ; BOA., MF.MKT, 675-79, 1320.N.8

BOA., MF.MKT,44-93,1293.L.24 ; BOA., MF.MKT, 193-75, 1311.B.13

502

BOA., MF.MKT, 181-28, 1311.Ra.7 ; BOA., MF.MKT, 1131-39, 1327.C.3 ; BOA.,

MF.MKT, 158-71, 1310.C.27 ; BOA., MF.MKT, 279-51, 1313.Ra.6 ; BOA.,

MF.MKT, 445-37, 1316.Z.7 ; BOA., MF.MKT, 297-75, 1313.B.6 ; BOA., MF.MKT,

245-50, 1312.B.20 ; BOA., MF.MKT,1-117 1289.R.11 ; BOA., MF.MKT, 1220-14,

1334.Z.25 ; BOA., MF.MKT, 152-46, 1310.R.3 ; BOA., MF.MKT, 158-20,

1310.C.21 ; BOA., MF.MKT, 191-126, 1311.C.28 ; BOA., MF.MKT, 1134-25,

1327.C.13 ; BOA., MF.MKT, 197-31, 1311.Ş.20 ; BOA., MF.MKT, 185-86,

1311.R.26 ; BOA., MF.MKT, 172-118, 1310.Z.16 ; BOA., MF.MKT, 222-28,

1312.Ra.2 ; BOA., MF.MKT, 207-11, 1311.Za.13 ; BOA., MF.MKT, 213-42,

1312.M.19 ; BOA., MF.MKT, 200-29, 1311.L.6 ; BOA., MF.MKT, 922-17,

1324.S.15 ;BOA., MF.MKT, 159-122, 1310.B.12 ; BOA., MF.MKT, 266-10,

1312.Z.5 ; BOA., MF.MKT, 492-48, 1317.Za.12 ; BOA., MF.MKT, 267-4,

1312.Z.15 ; BOA., MF.MKT, 681-77, 1320.Za.2 ; BOA., MF.MKT, 1206-1,

1333.R.6 ; BOA., MF.MKT, 407-43, 1316.Ra.2 ; BOA.,MF.MKT, 62-180, 1296.B.4

; BOA.,MF.MKT, 9-60, 1290.M.5 ; BOA., MF.MKT, 906-50, 1323.Za.20 ; BOA.,

MF.MKT, 759-51, 1321.Za.10

BOA., MF.MKT, 225-63, 1312.Ra.15 ; BOA., MF.MKT, 529-10, 1318.C.14 ; BOA.,

MF.MKT, 357-30, 1314.Z.27 ; BOA., MF.MKT, 149-23, 1310.S.12 ; BOA.,

MF.MKT, 459-37, 1317.Ra.30 ; BOA., MF.MKT, 342-14, 1312.Ca.27 ; BOA.,

MF.MKT, 188-104, 1311.Ca.24 ; BOA., MF.MKT, 544-12, 1318.L.21 ; BOA.,

MF.MKT, 191-141, 1311.C.29 ; BOA., MF.MKT, 533-16, 1318.B.8 ;

BOA.,MF.MKT, 17-206, 1291.S.17 ; BOA., MF.MKT., 461-61, 1317.R.12 ; BOA.,

MF.MKT, 289-27, 1313.Ca.2 ; BOA., MF.MKT, 598-35, 1319.L.6 ; BOA.,

MF.MKT, 21-107, 1291.1.17 ; BOA., MF.MKT, 40-24, 1293.C.26 ;

BOA.,MF.MKT, 178-117

MF.ALY(Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye)

BOA., MF.ALY, 33-5, 1330.Z.2 ; BOA., MF.ALY, 33-23, 1330.Z.9 ; BOA.,

MF.ALY, 34-68, 1331, M.23 ; BOA., MF.ALY, 34-37, 1331.M.14 ; BOA.,

MF.ALY, 39-92, 1331.Ca.14 ; BOA., MF.ALY, 34-49, 1331.M.19 ; BOA.,

MF.ALY, 53-112, 1332.M.23 ; BOA., MF.ALY, 2-77, 1301.L.24

BOA., MF.ALY, 3-139, 1305.Ş.28 ; BOA., MF.ALY, 36-110, 1331.Ra.29 ;

BOA.,MF.ALY,34-60,1331.M.21 ; BOA., MF.ALY, 34-33, 1331.M.12 ; BOA.,

503

MF.ALY, 52-37, 1332.M.4 ; BOA., MF.ALY, 11-55, 1321.Ş.23 ; BOA., MF.ALY,

34-76, 1331.M.25 ; BOA., MF.ALY, 7-7, 1308.S.5 ; BOA., MF.ALY,3-90,

1305.M.9 ; BOA., MF.ALY, 53-19, 1332.M.14 ; BOA., MF.ALY, 37-43, 1331.R.4 ;

BOA., MF.ALY, 37-78,1331.R.8 ; BOA., MF.ALY, 7-184, 1308.C.25 ;

BOA.,MF.ALY, 8-158, 1311.Ş.22 ; BOA.,MF. ALY, 53-13, 1332.M.14 ; BOA.,

MF.ALY, 34-4, 1331.M.1 ; BOA., MF.ALY, 151-71, 1339.M.18 ; BOA., MF.ALY,

7-52, 1308.S.29 ; BOA., MF.ALY, 7-185, 1308.C.25 ; BOA., MF.ALY, 7-189,

1308.C.29 ; BOA., MF.ALY, 37-24, 1331.R.4 ; BOA., MF.ALY, 7-60, 1308.Ra.4

BOA., MF.ALY, 35-39, 1331.S.13 ; BOA., MF.ALY, 140-41, 1338.S.8 ; BOA.,

MF.ALY, 7-5, 1308.S.3 ; BOA., MF.ALY, 2-18, 1301.S.28 ; BOA., MF.ALY, 2-98,

1301.Z.29 ; BOA., MF.ALY, 34-44, 1331.M16 ; BOA., MF.ALY, 2-18, 1299.Za.10

; BOA., MF.ALY, 33-15, 1330.Z.6 ; BOA., MF.ALY, 5-123, 1307.R.11 ; BOA.,

MF.ALY, 5-122, 1307.R.11 ; BOA., MF.ALY, 5-130, 1307.R.17 ; BOA., MF.ALY,

5-54, 1307.M.21 ; BOA., MF.ALY, 2-79, 1301.L.29 ; BOA., MF.ALY, 4-146,

1306.N.6 ; BOA., MF.ALY, 4-98, 1306.Ca.1 ; BOA., MF.ALY, 7-57, 1308.Ra.2 ;

BOA., MF.ALY, 105-70, 1335.S.23 ; BOA., MF.ALY,3-90, 1305.M.9 ; BOA.,

MF.ALY, 52-13, 1332.M.3 ; BOA., MF.ALY, 2-88, 1301.Z.4 ; BOA., MF.ALY,

140-1, 1338.S.1 ;BOA., MF.ALY, 140-74, 1338.S.11 ; BOA., MF.ALY, 53-57,

1332.M.17 ; BOA., MF.ALY, 53-126, 1332.M.24 ; BOA., MF.ALY, 33-8, 1330.Z.4

; BOA.,MF.ALY, 33-40, 1330.Z.21 ; BOA.,MF.ALY,34-29,1331.M.9 ; BOA.,

MF.ALY, 3-44, 1304.Ra.16 ; BOA., MF.ALY, 3-94, 1305.M.25 ; BOA., MF.ALY,

3-33, 1304.M.20 ; BOA., MF.ALY, 9-83, 1316.L.9 ; BOA., MF.ALY, 9-30,

1314.Ş.6 ; BOA., MF.ALY, 151-17, 1339.M.5

MF.HTF.(Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye)

BOA.,MF.HTF, 10-97,1341.S.11 ; BOA., MF.HTF, 10-40, 1339.Z.3 ; BOA.,

MF.HTF, 9-86, 1339.C.7 ; BOA.,MF.HTF, 6-143, 1337.R.6 ; BOA., MF.HTF, 10-

113, 1341.Ra.1 ; BOA., MF.HTF, 9-75, 1339.Ca.7 ; BOA., MF.HTF, 8-73,

1338.Ra.18 ; BOA., MF.HTF, 9-7, 1338.Za.24 ; BOA., MF.HTF, 8-40, 1338.S.2 ;

BOA., MF.HTF, 9-58, 1339.Ra.15 ; BOA.,MF.HTF, 3-75, 1334.R.5 ; BOA.,

MF.HTF, 3-80, 1334.R.14 ; BOA., MF.HTF, 6-47, 1337.M.1 ; BOA., MF.HTF, 8-

113, 1338.Ş.2 ;BOA, MF.HTF, 8-115, 1338.Ş.16 ; BOA., MF.HTF, 8-96,

1338.Ca.29 ; BOA., MF.HTF, 8-78, 1338.Ra.28 ; BOA., MF.HTF, 8-57, 1338.S.19

504

;BOA., MF.HTF, 10-120, 1341.Ra.10 ;BOA., MF.HTF, 9-43, 1339.S.11 ; BOA.,

MF.HTF, 9-93, 1339.C.27 ; BOA., MF.HTF, 8-107, 1338.B.10 ;BOA., MF.HTF 5-

42, 1336.M.15 ; BOA., MF.HTF, 3-149, 1334.N.9 ; BOA., MF.HTF, 1-79, 1332.B.5

; BOA., MF.HTF., 1-2, 1308.L.21 ; BOA., MF.HTF, 1-75, 1332.M.7 ; BOA.,

MF.HTF, 10-66, 1340.N.4 ; BOA., MF.HTF, 6-39, 1336.Z.25 BOA., MF.HTF, 6-

114, 1337.Ra.4 ; BOA., MF.HTF, 7-2, 1337.R.17 ; BOA., MF.HTF,7-2,1337.R.17 ;

BOA., MF.HTF, 9-12,1338 ; BOA., MF.HTF, 5-131, 1336.C.22 ; BOA., MF.HTF,

5-9, 1335.L.11 ; BOA., MF.HTF, 356-59, 1314.Z.24 ; BOA., MF.HTF, 5-131,

1336.C.22 ; BOA. MF.HTF, 5-85, 1336.Ca.17

MF.İST.(Maarif Nezareti İstatistik Kalemi)

BOA., MF.İST, 2-66, 1319.C.27 ; BOA., MF.İST, 1-133, 1315.Ş.14 ; BOA.MF.İST,

9-1 ; BOA., MF.İST, 3-41, 1322.İ.16

BOA., MF.İST, 3-65, 1322.L.18 ; BOA., MF.İST, 5-67, 1325.B.1

BOA.,MF.İST., 10-12, 1328.L.9 ; BOA., MF.İST, 9-39 ;BOA.MF.38-26, 1331.R.15

MV. (Meclis-i Vükela

BOA., MV, 256-97, 1340.Z.6 ; BOA., MV, 201-11, 1334.CA.17 ; BOA., MV, 203-

119, 1335.M.4 ; BOA., MV, 241-16, 1333.Ş.21

ŞD.(Şura-yı Devlet)

BOA., ŞD, 220-5, 1323.M.15 ; BOA., ŞD, 233-10, 1338.R.14

BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7 ; BOA., ŞD, 232-28, 1337.C.28

BOA., ŞD, 229-3, 1330.Z.1 ; BOA., ŞD, 230-7, 1332.C.8

BOA., ŞD, 205-32, 1289.M.13 ; BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7

BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10 ; BOA., ŞD, 207-23, 1291.C.7

BOA., ŞD., 207-36, 1292.Za.26 ; BOA., ŞD, 232-8, 1335.N.10

BOA., ŞD, 215-25, 1316.R.23 ; BOA.,ŞD, 216-13, 1317.12.17

BOA., ŞD, 229-4, 1330.Za.26 ; BOA., ŞD, 211-16, 1308.L.14

BOA., ŞD, 211, 32, 1309. Ra. 23 ; BOA., ŞD, 231,9, 1333.B.30

BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297.Za.2 ; 208-40, 1297..Za.26

BOA., ŞD, MLK.MRF, 232-26, 1337.C.2 ; 234-42, 1337.Z.29

BOA., ŞD.TNZ, 227-31, 1330.R.25; BOA., ŞD.MLK, 208-40, 1297.Za.26

TFR.I.KV.(Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı)

505

BOA., TFR.I.KV, 69-6883, 1322.6.8

Y.A.RES.(Yıldız Sadaret Resmi Maruzat)

BOA., Y.A.RES, 15-17,1299.5.2

Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat)

BOA., Y.MTV,223-47, 1319.Ş.14 ; 253-34, 1321.N.4

226-13, 1319.Za.3 ; 234-142, 1320.C.21

Y.PRK.AZJ. (Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller)

BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310

Y.PRK.MF.(Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı)

BOA., Y.PRK.MF, 5-30, 1325.Z.0

2.Defterler

Yer Defter No

BOA Kavanin ve Nizamat Defteri 14

BOA Kavanin ve Nizamat Defterleri 22-24,

BOA Kavanin ve Nizamat Defteri 26-24

BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 22

BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 28

BOA. Kavanin ve Nizamat Defteri 31-29

BOA. Nezaret Gelen Giden Defteri 390

BOA. Nezaret Gelen Giden Defteri 395

506

3. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

Yer Fon Yer Fon

30.18. 7.31.20 30.10. 143.23.3

30.18.1.1. 2.36.14 30.20. 01.01. 014.35.16

30.11.1.1. 2.2. 30.10. 143.23.5

30.18.1.1. 1.7.8. 30.18.1.1.1. 15.3.

30.18.1.1. 2.26.3. 30.11.1.1. 2.7.

30.18.1.1. 5.20.11. 30.18.01.02. 12.43.3.

30.10. 142.19.1. 30.10. 6.31.2

30.10. 57.381.5.

B.Kitaplar

Adıvar, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.

Akdağ, Mustafa, Celâlî İsyanları, (1550-1603), Ankara Üniversitesi Yayınları,

Ankara, 1963.

Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul,

1997.

Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim

İstatistikleri (1839-1924), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara,

2000.

Altunya, Niyazi, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Deneyimi (1848-2008), İstanbul,

2008.

Antel Sadrettin Celâl , Maarifimiz ve Meseleleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1939.

507

Arslan, Ali, Darülfünun’dan Üniversiteye, Kitabevi, İstanbul, 1995.

Arslanoğlu, İbrahim, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB., İstanbul,

1998.

Atuf, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit

Kitaphanesi, 1930.

Baltacı, Cahit, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul,

1976.

Barthold W., İslam Medeniyeti Tarihi, Çev. Fuad Köprülü, TTK, Ankara, 1973.

Başar, Hüseyin, Eğitim Denetçisi, Pegema Yay., İstanbul, 2000.

Başer, Nurettin ve Diğerleri, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme (1848-1995), MEB,

Ankara, 1995.

Başbakanlık Devlet Arşivileri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Bosna

Hersek, Haz. H.Yıldırım Ağanoğlu vd., Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., İstanbul,

2009.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen,

İstanbul, 2008.

_____________, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Arnavutluk, İstanbul, 2008.

Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayınları, İstanbul, 1984.

Bilge,Nalan, Beden Eğitimi Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi, Kültür Bakanlığı Yay.,

Ankara, 1989.

508

Binbaşıoğlu, Cavit, Eğitim Yöneticiliği, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988.

Büyükkarcı, Süleyman, İstanbul Rum Okulları, Mikro Yay., Ankara, 2002.

Cevad, Ahmet, Lisan-ı Osmani, Sarf ve Nahv, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1332.

Cevad, Mahmut, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i

Amire, İstanbul, 1338.

Cevdet, Ahmet, Tezakir, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1953.

___________, Ma’ruzat, Çağrı Yay., Haz. Yusuf Hallaçoğlu, İstanbul, 1980

Çelebi, Kâtip, Mizan’ül Hak fi İhtiyari’l Ehak, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1306.

Darülmuallimin-i İbtidailere Mahsus Müfredat Programı, Maarif-i Umumiye

Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1331.

Demirtaş Hasan, Güneş, Hasan, Eğitim Yönetimi ve Denetimi Sözlüğü, Anı Yay.

Ankara, 2002.

Develioğlu, Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara,

2003.

Duman, Tayip, Türkiye’de Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme, MEB, İstanbul,1991.

Engelhardt, Tanzimat, Çev. Ali Reşad, Kaknüs Yay., İstanbul, 1999.

Eraslan, Cezmi, II. Abdülhami ve İslâm Birliği-Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti

1856-1908, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992.

509

Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, cilt 1-2.

__________, Türkiye Maarif Tarihi, cilt, 3-4.

Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, (1908-1914), Ocak

Yay., Ankara, 1996.

Fatma Âliye Hanım, Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı, Haz.Metin Hasırcı, Pınar Yay.,

İstanbul, 1994.

Gövsa, İbrahim Alaaddin, Çanakkale İzleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek

Kurumu, Ankara, 1989.

Gürsel, Musa, Okul Yönetimi, Özarı Ofset, Konya, 1994.

Ilgar, Lütfü , Eğitim Yönetimi, Okul Yönetimi, Sınıf Yönetimi, Beta Yay., İstanbul,

2005.

İpşirli, Mehmet, “Ottoman State Organization”, History of The Otoman State,

Society and Civilisation, Editör: Ekmelettin İhsanoğlu, Vol.1, İstanbul, 2001.

İhsan, Darülmualliminlerde Ziraat Dersleri, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1332.

İnalcık, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, The Trinity Press,

London, 1973.

İzgi, Cevat , Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyazi İlimler I, İz Yay., İstanbul, 1997.

_________, Osmanlı Medreselerinde İlim, TabîÎ İlimler II, İz Yay., İstanbul, 1997.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, TTK, Ankara, 1945.

510

Kaya, Yahya Kemal, Eğitim Yönetimi-Kuram ve Türkiye’de Uygulama, Bilim

Yayıncılık, Ankara, 1999.

Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK, Ankara, 1985.

Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848-1967),

Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1960.

Kodaman Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara, 1991.

Köprülü, Fuat, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken

Neşriyat, İstanbul, 1981.

Kütükoğlu, Mübahat S., XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu,

Ankara, 2000.

Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye

İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

Mutlu, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yay., İstanbul,

2005.

Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul, 1993.

Öztuna, Yılmaz, II. Abdülhamit Zamanı ve Şahsiyeti, Kubbealtı Yay, İstanbul, 2008.

Öztürk, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, Marmara

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yay., İstanbul, 1998.

____________, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu,

Ankara, 1996.

511

Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay.,Ankara, 2006.

Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi

Yay., İstanbul, 2003.

Su, Kamil, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, Milli Eğitim Basımevi,

İstanbul, 1974.

Şeref, Abdurrahman , Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Karabet Matbaası, İstanbul, 1315.

Şerif Ahmet , Anadolu’da Tanin, Haz. Mehmet Çetin Börekçi, I. Cilt, TTK, Ankata,

1999.

Taymaz, Haydar, Okul Yönetimi, Pegema Yay., Ankara, 2000.

Taymaz, Haydar , Teftiş-Kavramlar, İlkeler, Yöntemler, Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi Yay., Ankara, 1982.

Tekeli İlhan , Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim

Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara, 1993.

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.

Unan, Faik S., Coğrafya-ı Tabii ve İktisadi, Kanaat Matbaası, İstanbul, 1333.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara,

1988.

Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname Matbaai Amire-İstanbul

-1330.

Yılmaz, Durmuş, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Alagöz Yay.

Konya, 2000.

512

Yılmaz, Durmuş, Osmanlı’nın Son Yüzyılı-Cumhuriyete Giden Yol, Çizgi Kitabevi,

Konya, 2001.

Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1994.

C. Süreli ve Resmi Yayınlar

(Maarif Salnameleri, Gazete, Düstur, Zabıt Cerideleri ve Makaleler)

Akyüz, Yahya, “Darülmuallimin’in İlk Nizamnamesi (1851), Önemi ve Ahmet

Cevdet Paşa”, Milli Eğitim Dergisi, sayı: 95, Mart, 1990.

___________, “İlköğretim Yenileşme tarihinde Bir Adım”, OTAM (Ankara

Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), sayı:5,

Ankara, 1994.

Arseven, Celal Esat , “Sıbyan Mektepleri ile Modern Mektep Arasında”, Bir Eğitim

Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh

Yay.,İstanbul, 2005.

Bozkurt, Nebi “Medrese” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.28, Ankara,

2003.

Düstur I.Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1289.

_______, Tertib-i Sâni, cilt: 2, 1325-1326, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1330.

_______, 2.Tertib, cilt:6, 1 Teşrinisani 1329-31 Teşrin-i evvel Matbaa-i Amire,

İstanbul, 1334.

513

Ergün Mustafa, “Emrullah Efendi Hayatı-Görüşleri-Çalışmaları”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, clt XXX. Sayı 1-2, 1979-1982,

s.7-36.

Ersoy, Mehmed Akif, “Mektebin Mevkii, Ebniyesi, Tarihçesi”, Halkalı Ziraat Mektebi Alisi Mecmuası, Sayı 1 Nisan 1333 (1917), s.2-8. Eşme, İsa, “Öğretmen Yetiştirmede 130 Yıllık Bir Sürecin Öyküsü: Yüksek Öğretmen Okulları”, Milli Eğitim, Sayı: 160, Güz 2003, ss.154-165 Eyice, Semavi, “Mescid” İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, MEB, İstanbul, 1979, 1-118

İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda Batı’nın Etkisi”,

Belleten, clt: XXVIII, sayı: 112, Ekim 1964.

İpşirli, Mehmet, “Medrese-Osmanlı Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, C.28, İstanbul, 1993.

Karal, Enver Ziya, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, MEB,

İstanbul, 1999.

Konrapa, Zekai, “İstanbul Öğretmen Okulları I”, Tedrisat Mecmuası, Mart 1951.

____________, “İstanbul Öğretmen Okulları II”, Tedrisat Mecmuası, Nisan 1951.

____________, “İstanbul Öğretmen Okulları III”, Tedrisat Mecmuası, Mayıs 1951.

____________, “İstanbul Darülmualliminin Yüz Yılı”, Yeni Bilgi, Sayı 10, 1948.

Maarif Salnamesi (M.S.), 1316 Senesi, Matbaa-i Amire, 1316, İstanbul ; 1317 ; 1318

; 1319 ; 1321.

Maarifi Umumiye Nezareti Darülmuallimat Talimatnamesi, İstanbul, Matbaa-i

Amire 1328.

514

Maarif-i Umumiye Nezareti, 1329-1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye

İhsaiyyat Mecmuası, 1336.

Öymen Münir Raşid, “Muallim Mektepleri ve Terbiye Hareketleri”, Yeni Bilgi, Sayı

10, 1948.

Rasim, Ahmet, “Mektep ve Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan

Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005.

Seyfettin, Ömer, “Falaka”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri,

Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2005.

Sirer, Reşat Şemseddin, “100 Yıl Sonra Muallim Mekteplerinden Eğitim Enstitüsüne

Geçişin Mucip Sebepleri”, Yeni Bilgi, Sayı 10, 1948.

Takvim-i Vekayi, 24 Teşrin-i evvel 1329 ; 15 Mart 1330.

Taymaz, Haydar, “Müfettiş Nitelikleri ve Yetiştirilmesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi Dergisi, clt:9, sayı:1; 1976.

___________, “Ders Denetimi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Dergisi, cilt:17, sayı:1 , ss,9-19 Ankara, 1984.

TBMM Zabıt Ceridesi, clt:14, TBMM Matbaası, Ankara, 1958.

___________, clt 7, TBMM Matbaası, Ankara, 1944.

___________, clt:16, TBMM Matbaası, Ankara, 1958.

___________, clt:5, TBMM Matbaası, Ankara, 1981.

515

Tural, Erkan, “II. Meşrutiyet Döneminde Maarif-i Umumiye Nezaretinde Bürokratik

Reform”, OTAM Dergisi, sayı:22, ss.197-206, Ankara, 2009.

Unat, Faik Reşit, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”,

Yurt İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, Sayı:3, 1955.

__________, “Türkiye’de Öğretmen Okullarının Kuruluşuna Toplu Bir Bakış”, Yurt

İçinde ve Dışında Eğitim Hareketleri, Sayı:4, 1955.

Uşaklıgil, Halit Ziya, “Yeni Usul Mektep”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak

Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Haz. İsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yay., İstanbul,

2005.

Ünver, Süheyl, “Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında”, IV.

Türk Tarih Kongresi, TTK., Ankara, 1952.

Hıfzı Veldet Velidetoğlu, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I,

MEB, İstanbul, 1999.

Yılmaz, Durmuş, “Konya’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu”, Yeni İpek

Yolu Konya Kitabı VIII Özel Sayı, Konya, Aralık, 2005.

Yolalıcı, M.Emin, “Türk Tarihinin Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, Uluslar arası

Sosyal Araştırmalar Dergisi, Bahar, 2008.

D.Tezler

Arıcı, Hayrettin, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti’nde Eğitim, Basılmamış Yüksek

Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2006.

516

Batır, Betül, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908-

1924), İstanbul Üniversitesi A.İ.İ.T. Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul,

2007.

Çıpan, İsmail, Konya Kız Öğretmen Okulu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998.

Hadzi, Husen, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Bosna Eyaletindeki Bilim Adamları

ve Eserleri, Erciyes Üniversitesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri,

2007.

Kamer, Selman Tunay , Kastamonu Eğitim Fakültesi Tarihi (1956-1992), Gazi

Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), Ankara, 2008.

Kına, Mehmet, Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen

Yetiştirme Sistemi, Osmangazi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

Eskişehir, 2006.

T.C. TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME …

Documents

Transcript of T.C. TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME …