T.C. KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

TÜRK YATIRIMCILAR İÇİN İRAN TİCARET REHBERİ

ERZURUM YATIRIM DESTEK OFİSİ

Araştırma Raporu (2018/4)

-Her hakkı saklıdır.-

Ekim, 2018.

İÇİNDEKİLER

YÖNETİCİ ÖZETİ…………………………………………………………………………………………………………………6

1. ÜLKE BİLGİLERİ…………………………………………………………………………………………………………….13

1.1. Coğrafi Yapı, İklim Ve Çevre…………………………………………………………………………………….13

1.2. Nüfus ve İşgücü Yapısı……………………………………………………………………………………………13

1.3. Yönetim Sistemi…………………………………………………………………………………………………….13

2. GENEL EKONOMİK GÖRÜNÜM………………………………………………………………………………….15

2.1. Mevcut Durum………………………………………………………………………………………………………15

2.2. Güncel Sektörel Fotoğraf ………………………………………………………………………………………18

3. TÜRKİYE-İRAN ARASI DIŞ TİCARET…………………………………………………………………………………23

3.1. İran’ın Genel Olarak Dış Ticareti……………………………………………………………………………..23

3.1. İran’ın Türkiye ile Olan Dış Ticareti………………………………………………………………………….24

4. İRAN’DAKİ POTANSİYEL YATIRIM ALANLARI…………………………………………………………………31

4.1. Petrol ve Doğalgaz Sektörü…………………………………………………………………………………….31

4.2. Petrokimya Sektörü……………………………………………………………………………………………….31

4.3. Enerji Sektörü………………………………………………………………………………………………………..32

4.4. Otomotiv Sektörü………………………………………………………………………………………………….33

4.5. Madencilik Sektörü………………………………………………………………………………………………..34

4.6. Perakende Sektörü………………………………………………………………………………………………..34

4.7. İnşaat ve Altyapı Sektörü………………………………………………………………………………………..35

4.8. İnşaat Malzemeleri Sektörü……………………………………………………………………………………36

4.9. Makine Sektörü……………………………………………………………………………………………………..36

4.10. Tekstil Sektörü…………………………………………………………………………………………………….37

4.11. Turizm Sektörü…………………………………………………………………………………………………….37

4.12. Sağlık Sektörü………………………………………………………………………………………………………38

5. İRAN’DA İŞ YAPMAYA İLİŞKİN SÜREÇLER VE YÖNTEMLER………………………………………………39

5.1. Acenta Atanması……………………………………………………………………………………………………39

5.2. Şube Kurulması……………………………………………………………………………………………………..40

5.3. İş Ortaklıkları Kurulması…………………………………………………………………………………………40

5.4. Bir İran Firması Kurulması……………………………………………………………………………………….41

5.5. Yabancı Yatırım Kanunu Çerçevesinde Şirket Kurulması……………………………………………41

5.6. İran’da Oturma İzni Alma Süreci……………………………………………………………………………..42

5.7. İran’da İkamet Edenler İçin Gerekli Gidiş ve Dönüş Belgeleri…………………………………….42

6. İRAN’DA YATIRIM YAPAN YABANCI YATIRIMCILARA SAĞLANAN YATIRIM TEŞVİK

UNSURLARI………………………………………………………………………………………………………………….....43

6.1. Vergi Muafiyetleri………………………………………………………………………………………………….43

6.2. Gümrük Muafiyetleri……………………………………………………………………………………………..43

6.3. Serbest Ticaret ve Sanayi Bölgeleri Kapsamında Sunulan Teşvikler……………………………44

6.4. İran’daki Özel Ekonomik Bölgeler Kapsamında Sunulan Teşvikler……………………………..45

7. İRAN’DA TİCARET YAPMAK İSTEYEN YATIRIMCILARIN KARŞILAŞMASI MUHTEMEL PAZARA

GİRİŞ ENGELLERİ VE SORUNLAR……………………………………………………………………………………….46

7.1. İthalat Politikaları…………………………………………………………………………………………………..46

7.2. Lisans Uygulamaları ve İthalat-İhracat Yasakları……………………………………………………...47

7.3. Teknik Mevzuat ve Uygunluk Değerlendirme Prosedürleri ………………………………………49

7.4. Ticaret Politikası Önlemleri…………………………………………………………………………………….50

7.5. Kamu Alımları………………………………………………………………………………………………………..50

7.6. Fikri Mülkiyet Hakları……………………………………………………………………………………………..52

7.7. Vize Uygulamaları………………………………………………………………………………………………….53

7.8. Diğer Engeller………………………………………………………………………………………………………..54

7. İRAN’DA TİCARET YAPAN TÜRK YATIRIMCILARIN DİKKAT ETMESİ GEREKEN PROSEDÜREL

İŞLEMLER…………………………………………………………………………………………………………………….....56

8. İRAN’DA TİCARET YAPMAK İSTEYEN YATIRIMCILARA TAVSİYELER…………………………………59

EK 1: TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İRAN’DAKİ TİCARÎ TEMSİLCİLİKLERİ………………………………60

EK 2: İRAN’DA TÜRK YATIRIMCILARA HİZMET VEREBİLECEK TERCÜME BÜROLARI……………..61

ÜLKE KİMLİĞİ

Resmi adı : İran İslam Cumhuriyeti

Başkenti : Tahran

Nüfusu : 81.162.788 (WB, 2017)

Yüzölçümü : 1.648.195 km²

Resmi Dili : Farsça

Para Birimi : Riyal (Halk arasında Tümen ifadesi kullanılmaktadır.)

1 Tümen = 10 Riyal

GSYİH : 409,3 milyar $ (IMF, 2017)

Kişi Başına GSYİH : 5026,5 $ (IMF, 2017)

Büyüme Oranı : % 3,7 (IMF, 2017)

Önemli Kentler : Tahran (Tehran) - İran Başkenti

Meşhed (Mashhad) - Horasan/Razavi Eyaleti’nin Başkenti

İsfahan (Isfahan) - İsfahan Eyaleti’nin Başkenti

Tebriz (Tabriz) - Doğu Azerbaycan Eyaleti’nin Başkenti

Şiraz (Shiraz) - Fars Eyaleti’nin Başkenti

Önemli Limanlar : Şehit Recai Limanı - (Körfez Kıyısındaki En Büyük Liman)

Chabahar Limanı (İran’ın Güneyinde, Umman Denizi Kıyısında)

Bender Anzali Limanı (İran’ın Kuzeyinde, Hazar Denizi Kıyısında)

Ölçü Birimleri : Kilogram, metre.

Saat Farkı : Türkiye + 1,5 saat

Voltaj : İran’da şehir cereyanı 220 volttur.

Hafta Sonu Tatili : Perşembe-Cuma

Yılbaşı : 21-24 Mart (Nevrûz)

Milli Bayram : 11 Şubat

6

YÖNETİCİ ÖZETİ

(1) Tarihî İpek Yolu sayesinde, eski çağlardan bu güne Avrupa ve Asya ticareti

bağlamında stratejik bir geçiş sahası olan İran, ülkede petrolün ve doğalgazın keşfedilmesi ile

birlikte, Dünya ticaretinde çok daha önemli bir aktör hâline gelmiştir.

(2) İran’ın nüfusu yaklaşık 82 milyondur. İran’da aktif işgücü 27,3 milyon kişi olup,

işsizlik oranı ise %13,1’dir.

(3) İran’da gücün ulema ile halk tarafından seçilen temsilciler arasında hiyerarşik olarak

paylaşıldığı, dini teokrasi ile Başkanlık sistemi karışımı kendine özgü bir yönetim biçimi

hâkimdir. İran’da siyasi parti temelinde bir yapılanma bulunmamaktadır. İran, 31 vilayetten

oluşmaktadır.

(4) İran’ın hâlihazırda muhatap olduğu başlıca iç ekonomik sorunlar; özellikle genç

nüfusta artan işsizlik, yükselen enflasyon, halkın alım gücünün zayıflaması, Riyal’in döviz

karşısında değer kaybetmesidir.

(5) İran, İlgili Kalkınma Programları çerçevesinde, ekonomisini petrol ve doğalgaza

bağımlılıktan kurtarmayı ve ihracatını geliştirmeyi öncelikli hedefi saymıştır. İran’da Şah Rıza

Pehlevi döneminden beri devam eden ithal ikameci politikalar doğrultusunda, ülkenin çeşitli

yerlerinde üretim tesisleri açılmıştır ve hâlihazırda açılmaya devam etmektedir.

(6) İran’da ana sanayi kolları; otomotiv, metaller (çelik, bakır), çimento ve petrokimya

alt sektörleridir. İran sanayisinin lokomotif sektörü ise, ortalama yıllık 1,5 milyon adetlik

üretim ile otomotiv sektörüdür. İran otomotiv sektörü üretim hacmi bakımından Dünya’da

20. sırada yer almaktadır.

(7) İran 23,6 milyon hektarı bulan ekilebilir alanları ile Dünya’da tarım üretimi

çeşitliliği (çiftlik ve bahçe üretimi dâhil) açısından dördüncü sırada yer almaktadır. Geniş

ölçekli sulama programlarıyla birlikte çiçek ve fıstık gibi ihracata yönelik tarımsal mal

gruplarında artan üretim, bu alanda İran'da hiçbir sektörde olmadığı kadar sağlıklı bir

ekonomik yapı ortaya çıkarmıştır. İran’ın tarım odaklı ithalatında; buğday, arpa, mısır, şeker,

pirinç, çay, et ve tarım makineleri önemli yer tutan kalemler arasında yer almaktadır.

(8) İran Ekonomisi, son 40 yıllık dönem boyunca daima ham petrol fiyatlarına bağlı bir

gelişim sergilemiştir. 2000'li yılların başında 99,5 milyar varil petrol rezervi ile Dünya

7

sıralamasında dördüncü sırada iken son yıllarda bulunan yeni rezervlerle 137,5 milyar varil ile

Dünya petrol rezervleri açısından ikinci sıraya yükselmiştir. Dünya’nın kanıtlanmış ham petrol

rezervlerinin %11,5’i İran da bulunmaktadır. Ayrıca, 26,69 trilyon m³’lük doğalgaz

rezervleriyle Rusya’dan sonra doğalgaz açısından da ikinci büyük rezervleri elinde

bulundurmaktadır.

(9) İran’da, doğalgazın petrol gelirlerindeki oynamaları stabilize edecek bir sektör olarak

görülmeye başlanmasından sonra doğalgaz yataklarının işletmeye açılması fikri ağırlık

kazanmıştır. Ülkenin güneyinde bulunan ve 8–13 trilyon m³ doğalgaz rezervi olduğu tahmin

edilen Güney Pars Sahası'nın geliştirilmesine yönelik projenin bazı aşamaları, ihraç edilmek

üzere sıvılaştırılmış doğalgaz üretimine ayrılmıştır. Güney Pars Doğalgaz Sahası, Basra

Körfezi’nde İran ile Katar arasında paylaşılan ''offshore'' bir alandır. İran, kendi payı üzerinde

28 safhada geliştirme projeleri yürütmekte ve bu amaçla yabancı sermayeyi çekmeye gayret

etmektedir.

(10) Ekonomisi içerisinde ciddi bir yer tutmamasına rağmen İran sadece petrol ve

doğalgaz rezervleri bakımından değil aynı zamanda birçok maden cevheri bakımından da

zengin bir ülkedir. İran, Dünya’nın en büyük çinko rezervlerine sahiptir. Ayrıca Dünya’nın

ikinci en büyük bakır rezervleri ve dokuzuncu büyük demir rezervleri İran'da bulunmaktadır.

Kromit, uranyum, kurşun, manganez, kömür ve altın İran da mevcut diğer maden

cevherleridir. Önemli rezervlerin varlığına karşılık İran'ın Dünya maden üretimindeki yeri

%1,5'in de altındadır ve bu nedenle madeni varlıkların İran ekonomisine kazandırılabilmesi için

yabancı teknoloji ve sermayeye gereksinim duyulmaktadır.

(11) Yabancı bankaların İran’da tesisi veya şube açmalarına olanak veren yasa 2009

yılının başlarında yürürlüğe girmiştir. İran’da lisanslı faaliyet gösteren yabancı bankalar

olmamakla beraber 36 adet “Banka ve Kredi Kuruluşu” faaliyet göstermektedir. İran’da KDV

oranı %9, kurumlar vergisi oranı %25, işverenin prim kesintisi oranı ise %23’tür.

(12) İran’daki kambiyo rejimi, kısaca şu şekilde özetlenebilir: Dolar ile dış ticarete

müsaade edilmemektedir; yurtdışına döviz havalesi sadece bankalar üzerinden

yapılabilmektedir; bankalar yurtdışı havale izinleri için MB’den talimat beklemek

durumundadır; Dolar ve Avro kurları İMB tarafından sabitlenmiş ancak sonra serbest piyasada

kur belirlenmesi serbest bırakılmıştır; döviz bürolarına döviz satışında sınırlama getirilmiştir;

seyahatlerde kişi başı taşınabilecek döviz tutarı İran’a havayoluyla gidecek için 10.000 Avro,

8

ülkeden havayoluyla ayrılacak yolcu için 5.000 Avro, kara yoluyla ülkeden çıkacak içinse

2.000 Avro’dur.

(13) İran’ın dış ticaretinde en büyük pay, Çin’indir ve ihracatın %77’si petrol (gtp:27)

sektöründe olup, Uzakdoğu (Çin, Güney Kore, Hindistan, Japonya) ağırlıklıdır (%73). İran’ın

ihraç ettiği en önemli madencilik sektörü ürünleri; demir, bakır, çinko, alüminyum, krom,

kurşun, manganez, kömür ve mermerdir.

(14) Türkiye, İran’a başlıca demir ve çelik, tekstil elyafı ve mamulleri ile otomotiv yan

sanayi ürünleri ihraç ederken, Türkiye’nin İran’dan ithalatının çok büyük bölümünü ise, ham

petrol ve doğal gaz oluşturmaktadır. Türk ürünleri İran pazarında önemli ölçüde rağbet

görmekte olup, İran piyasasında “Türk Malı” imajı olumludur.

(15) Türkiye-İran Tercihli Ticaret Anlaşması ile, Türkiye’nin bazı tarım ürünlerinde İran’a

tarife indirimi vermesi ve buna karşılık İran’ın ise, bazı sanayi ürünlerinde Türkiye’ye tarife

indirimi sağlaması kararlaştırılmıştır. İran’ın, Tercihli Ticaret Anlaşması ile Türkiye’ye tarife

indirimi sağlayacağı ürünler arasında; temizlik ürünleri, ilaç, kozmetik, plastik malzemeler,

orman ürünleri, tekstil, hazır giyim, ev tekstili, mobilya, çelik ürünleri, demir ve demir dışı

metaller, buzdolabı, bulaşık makinaları gibi beyaz eşya ürünleri, klimalar ve elektrik-

elektronik ürünleri gibi birçok ürün yer almaktadır.

(16) Türk ihraç ürünlerinin tanıtımına destek olmak üzere Türkiye İhracatçılar Meclisi

(TİM) aracılığı ile toplam 28 ülkede açılması planlanan Türk Ticaret Merkezlerinin (TTM) ilki 9

Temmuz 2017 tarihinde Tahran’da açılmıştır. Hâlihazırda, tekstil, konfeksiyon, kimya ve

mobilya sektörlerinden 53 firmanın yer edindiği Merkezde 12’si TTM elemanı olmak üzere

20 kişi istihdam edilmektedir.

(17) Türkiye’nin Tahran Ticaret Müşavirliği kayıtlarına göre, 15 Mart 2018 itibarı ile

İran’da 27 adet Türk yatırımı mevcut olup, söz konusu yatırımların tutarı yaklaşık 489 milyon

$ değerindedir. Türkiye’nin Tebriz Ticaret Ataşeliği tarafından ise görev bölgesinde muhtelif

ölçeklerde 145 milyon $ tutarında 64 yatırımın tespit edildiği bildirilmektedir. Söz konusu

yatırımların sektörel dağılımına bakıldığında, öne çıkan sektörlerin kimyasal ürünler, kâğıt ve

kâğıt ürünleri, plastik ürünler, ev tekstili, mobilya üretimi ve perakende mağazacılık olduğu

görülmektedir.

9

(18) İran’a ihracatta potansiyel ürünler şu şekildedir: Tıbbi cihazlar ve ilaçlar; beyaz

eşya; ağır iş makinaları, tarım makinaları ve ekipmanları; taş/maden cevheri kırma-ayıklama

makinaları; büro/hastane/mutfak mobilyaları; yiyecek/içecek/ambalaj sanayisinde kullanılan

makinalar; plastikten tüpler/borular ve levhalar; elektrik devresi teçhizatı, elektrik

transformatörleri, kablolar; adi metallerden pencere/kapı donanımları; muslukçu/borucu

eşyası; pompalar, kompresör, jeneratör; oto yedek parça; suni ve sentetik lifler; gıda ürünleri

(bitkisel yağ, çikolata, margarin).

(19) İran’daki potansiyel yatırım sektörleri; Petrol ve doğalgaz, petrokimya, enerji,

otomotiv, madencilik, perakende, inşaat ve altyapı, inşaat malzemeleri, makine, tekstil, turizm

ve sağlık sektörleridir.

(20) İran’da beş tip iş yapma yöntemi bulunmaktadır: Acenta atanması; şube

kurulması; iş ortaklıkları kurulması; bir İran Firması kurulması ve Yabancı Yatırım Kanunu

çerçevesinde şirket kurulması.

(21) İran’da üç tip ticari temsilcilik bulundurulabilmektedir: Bir işlemin tarafları

arasında aracılık yapan “broker”lar; kendi isimleri üzerine ama temsil ettikleri namına iş yapan

komisyoncular ve ticari acentalar.

(22) İran’da yatırım yapan yabancı yatırımcılara sağlanan yatırım teşvik unsurları:

Vergi muafiyetleri; gümrük muafiyetleri, Serbest Ticaret ve Sanayi Bölgeleri kapsamında

sunulan teşvikler ve Özel Ekonomik Bölgeler kapsamında sunulan teşvikler.

(23) İran’da bir firma ihracat ve ithalat yapmak istiyorsa mutlaka üyesi olduğu Ticaret

Odası aracılığı ile firması adına bir “Kart-ı Bazargani” belgesine (İthalat-İhracat Yetki Belgesi)

sahip olmalıdır. Yetki belgesi ile birlikte yanına yapacağı ithalat işlemi ile alakalı proforma

faturayı (ya da sözleşme ve benzeri destekleyici bazı evraklar da olur) alan ilgili firma, İran

Sanayi, Maden ve Ticaret Bakanlığı’nın (Ministry of Industry, Mine and Trade) online sistemi

üzerinden sipariş kaydı açtırmalıdır. Bu kapsamda, faturaların, gümrük belgelerinin ve

sözleşmelerin düzenlenmesinde bu durum dikkate alınmalıdır. İlgili işlemler, sadece proforma

fatura değil ithalatçı ile yapılacak ve tüm koşulları net olarak ortaya konacak bir sözleşme

çerçevesinde gerçekleştirilmelidir.

10

(24) 31.01.2018 tarihli tebliğ ile artık İranlı ithalatçı firmalar Güney Kore, Çin,

Hindistan ve Türkiye’den yapacakları ithalat işlemlerinde bankacılık sistemi dışında ödeme

yapamamaktadır. Bu bağlamda, İranlı ithalatçı firma para transferini yapacağı bankasını

sistem üzerinden seçmek zorundadır. Kayıt işlemi ve aracı banka tespiti süreci tamamlandıktan

sonra mal/hizmet ithalata hazır duruma gelir. Sab-te-sefareş işlemi tamamlanan ve ödemesi

İranlı bankalar üzerinden yapılacak olan ithalatın bedeli, seçilen banka tarafından geçerli kurlar

üzerinden döviz tahsisi yapılması için Merkez Bankası sistemine girilir.

(25) Banka, ithalat işlemi ile ilgili gerekli tüm izin ve prosedürlere yönelik belgelerin de

tamamlanmış olması hâlinde malın bedelini transfer eder. İthalatçı firma, gümrük

beyannamesi ve aracı banka onayını gümrük işlemlerinin tamamlanmasını teminen gümrük

sürecini takip edecek yetkililere (gümrük muamelecisi) teslim eder. Ürünün içeriği ve nakliye

türüne göre çeşitli gümrük harç ve vergiler ile birlikte diğer bazı ücret ve harçlar ortaya

çıkabilmektedir. Gümrük muamelecisi vergi, harç ve ücretlerin ödemelerini dikkatli şekilde

takip etmelidir.

(26) İran’da son dönemde yaşanan dalgalanma üzerine döviz kurlarının kontrol altına

alınması için 10 Nisan 2018’den itibaren ABD Doları’nın ayrım gözetmeksizin herkese 42.000

IRR’den satılması, söz konusu kur dışında bir fiyattan satış yapanlara “uyuşturucu kaçakçısı”

ve karaborsacı muamelesi yapılarak sert yaptırımlar uygulanması kararlaştırılmıştır.

(27) İran’da gümrük vergileri oldukça yüksek düzeyde belirlenmekte ve birçok

sektörde yerli üretimi koruma hedefi çerçevesinde önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.

İran’ın DTÖ üyesi olmaması da bu konuda keyfi uygulamalara gitmesini kolaylaştırmaktadır.

(28) İran’da üretilen birçok ürünün ihracatında izne gerek bulunmamaktadır.

Bununla birlikte, bazı ürünler için ihracatçının, ilgili makamlardan ihracat bazında izin

alması gerekmektedir. Mal ihracatında aslında herhangi bir gümrük vergisi bulunmamakta

ve CBT de alınmamaktadır. Bununla birlikte bazı dönemlerde hammadde olarak kullanılan

bazı madenler gibi ürünlerin ülkeden çıkışını caydırmak amacıyla ihracat vergisi uygulamasına

gidildiği bilinmektedir.

(29) İran dış ticaret rejimi çerçevesinde ithalat için gerekli belgeler şunlardır:

Proforma fatura, ticari fatura, paketleme listesi, yükleme belgesi, sigorta poliçesi, menşe

belgesi.

11

(30) İran’da dış ticarete ve yabancı yatırıma ilişkin uygulamalardaki standartlar

konusunda keyfilik olduğu, yeni çıkan uygulamaların takibinde zorluklar yaşandığı,

standart dışı sahte ürünlerin piyasada bulunabildiği ve bunlara karşı önlemlerin

uygulanmasında sıkıntılar yaşandığı bilinmektedir.

(31) İran İhale Kanunu’nda birçok detayın belirlenmiş olmasına ve şeffaflığın

hedeflenmesine rağmen mevzuat çerçevesinde gerekli bazı kurumların henüz

oluşturulmamış olması uygulamada sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır.

(32) Türk vatandaşları İran’a her girişte 90 gün turistik olarak kalabilmekte, 90 günü

aşmaları hâlinde para cezası ödemeleri ve Emniyet makamlarından çıkış vizesi almaları

gerekmektedir. İran vatandaşları ise Türkiye’de 180 gün içinde 90 gün kalabilmekte, süreyi

aşmaları hâlinde para cezası ödemeleri gerekmekte, söz konusu cezayı ödememeleri hâlinde

5 yıl gibi bir süre giriş yasağına tâbi tutulmaktadırlar.

(33) İran’da iş ve yatırım ortamını olumsuz etkileyen bir husus bankacılık sisteminde

yaşanan sorunlardır. Geçmişte ambargodan dolayı ödemelerde yaşanan sıkıntılar İran’da iş

yapmak isteyen tüm çevrelerin ortak sorunu olmuştur. 2016 yılı başından itibaren finans

sisteminin Dünya’ya entegre olması yönünde gelişmeler yaşanmışsa da ABD Doları ile işlem

yapılamamakta, para transferinde sorunların artarak devam ettiği bilinmektedir.

(34) İran Merkez Bankası (CBI) tarafından Çin, Hindistan, Güney Kore ve Türkiye’den

yapılacak ithalata yönelik para transferinin sadece bankacılık sistemi üzerinden yapılması

zorunluluğu ve sipariş kayıtlarının “döviz intikali olmaksızın” yapılamaması uygulaması

başlatılmıştır.

(35) İran Hükümeti, Nisan 2018 sonu itibarı ile tüm devlet kurumlarına ve İran’da

faaliyet gösteren tüm şirketlere mali tablolarını ve diğer tüm resmi bildirimlerini ABD doları

yerine Euro ile yapmaları yönünde talimat vermiştir. Ayrıca, Euro-Riyal (IRR) kur bilgisini

yayınlama yetkisi artık sadece CBI’dadır.

(36) Sarraflar üzerinden küçük yatırımcılar tarafından arbitraj amaçlı yapılan döviz

alım ve satım işlemleri yasaklanmış, bu işlemlerin takibine başlanmıştır. Döviz bürolarına,

sadece kimlik kartlarını, pasaportlarını ve seyahat biletlerini sunan müşterilere 5.000 $’a

kadar döviz satma izni verilmiştir.

(37) İran’dan turistik ya da diğer bazı sebeplerden ötürü yapılacak yurtdışı

12

seyahatlerinde kişi başı taşınabilecek döviz sınırlandırılmıştır. Yurtdışı çıkışlarda (hava yolu)

kişinin üzerinde taşıyabileceği azami tutar 5.000 Euro (ya da ona eş değerde diğer para

birimleri) olarak tespit edilmiştir. Bu sınır kara, demir veya deniz yolu ile ülkeyi terk eden

yolcular için 2.000 Euro’dur.

(38) İran’da dış ticaretin kural ve kanunları sıkça değiştiğinden ve uygulama sırasında

gerek şeffaflık gerek önceden hazırlık yapma gibi hususlarda eksiklikler bulunmasından

dolayı, sözleşmelerde, gümrük vergilerinin, ithalat prosedürlerinin, ithalata konu ürün

ve/veya miktarların değişmesi gibi hallerde ortaya çıkacak sorunların ithalatçı tarafından

çözülmesine yönelik hükümler bulundurulmalıdır.

(39) İran’la dış ticaret kapsamında, ödemenin yapılması ile teslim şekli arasındaki

ilişkiye dikkat edilmelidir. (Türkiye’den İran’a yapılan ihracatta teslim şeklinin genellikle

fabrika kapısı olduğu, bu nedenle, nakliye ve gümrükleme işlemlerinin İranlı ithalatçılar

tarafından üstlenildiği bilinmektedir.)

(40) İran ile ticaret yapan/yapacak firmaların, AB’nin İran’a yönelik KOEP kapsamında

hâlihazırda uygulamaya devam ettiği yukarıda belirtilen (kısmi) yaptırımları (ürün, şahıs,

işlem bağlamında) ve ayrıca 2018 yılı Mayıs ayında KOEP’ten çekildiğini açıklayan ABD’nin

tek taraflı olarak ilk aşamasını 7 Ağustos 2018’de tekrar yürürlüğe koyduğu İran

yaptırımlarını dikkatle inceleyip değerlendirmesinin faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

13

1. ÜLKE BİLGİLERİ

1.1. Coğrafi Yapı, İklim Ve Çevre

Tarihi İpek Yolu sayesinde eski çağlardan bu yana Avrupa ve Asya’nın kesişme

noktasında yer alan İran’ın Dünya’daki stratejik konumu, ülkede petrolün keşfi ile daha da

önemli hale gelmiştir. İran’ın, ham petrol taşımacılığının yoğun olarak yapıldığı Umman

Körfezi, Basra Körfezi ve Hazar Denizi’ne kıyıları bulunmaktadır.

İran genelinde kurak ve yarı-kurak iklim hâkim olmakla beraber, Hazar Denizi

kıyılarında subtropikal iklim görülmektedir. En sıcak ay olan Temmuz ayında ortalama hava

sıcaklığı 22-37°C ve ortalama yağış miktarı 3 mm iken; en soğuk ay olan Ocak ayında ortalama

hava sıcaklığı eksi 3-7°C ve ortalama yağış miktarı ise 46 mm’dir.

Engebeli ve dağlık arazilerin yanı sıra, çöllerle kaplı düzlüklere de sahip olan İran topraklarının

%55’i çayır (otlak), %23’ü çöl, %14’ü ekilebilir alan ve %8’i ormandır.

İran’da, büyük kentlerde, taşıt emisyonları, rafineriler ve sanayi atıkları kaynaklı olarak

hava kirliliği görülmektedir. Ormanlık alanların tahribi, hayvanların aşırı otlatılması, çölleşme,

Basra Körfezi’nde petrol kirliliği, sulak arazilerin kuraklaşması, toprağın tuzlanması, içme suyu

kaynaklarının yetersizliği, kanalizasyon atıklarının yol açtığı su kirliliği ve sanayi atıklarından

doğan kirlenme ülkenin başlıca çevresel sorunlarıdır.

1.2. Nüfus Ve İşgücü Yapısı

İran’ın nüfusu yaklaşık 81 milyondur ve bu nüfusun kadın-erkek oranı yarı yarıyadır.

İran nüfusunun %70,8’i 15-64 yaş grubu, %23,6’sı ise 0-14 yaş grubundadır. İran’ın nüfus artış

oranı %1’dir.

İran’da nüfusun şehirleşme oranı yaklaşık %74,3’tür (60,3 milyon). Başkent Tahran’ın

nüfusu 8,6 milyondur. İran’ın kalabalık nüfusa sahip diğer şehirleri ise sırasıyla; Meşhed ve

İsfahan’dır. İran’da aktif işgücü 27,3 milyon kişi olup, işsizlik oranı ise %13,1’dir.

1.3. Yönetim Sistemi

İran’da gücün ulema ile halk tarafından seçilen temsilciler arasında hiyerarşik olarak

paylaşıldığı, dini teokrasi ile Başkanlık sistemi karışımı kendine özgü bir yönetim biçimi

hâkimdir. İran’da siyasi parti temelinde bir yapılanma bulunmamaktadır. İran, 31 vilayetten

oluşmaktadır. Valiler, İçişleri Bakanının teklifiyle Hükümet tarafından atanmaktadır.

14

İran'da kuvvetler ayrılığı prensibi geçerli olmakla beraber, erkler (yasama, yürütme ve

yargı) Rehber'in gözetimi altındadır. Hâlihazırdaki dini lider (Rehber), İslâm Cumhuriyeti'nin

kurucusu Humeyni'n vefatından sonra (1989’da) seçilmiş olan Ayetullah Ali Hameney'dir.

İran’da Dini Liderlik Makamınca seçilen ve güncel bilgilere sahip 6 kişilik hukukçu

heyetinden oluşan bir Anayasayı Koruyucular Konseyi bulunmaktadır. Bu kurumun başlıca

görevi; İslâmi Danışma Meclisi kararlarının Anayasa’ya ve Devletin resmi mezhebine

uygunluğunu denetlemektir.

4 yıllık dönemler için halkın doğrudan ve gizli oy ile seçtiği 290 milletvekilinden oluşan

İran Danışma Meclisi (parlamento), sadece bir yasama organı niteliğinde olmayıp; idarenin

tüm eylem ve işlemlerinde inceleme ve araştırma yapma yetkisine sahiptir.

Yürütme (hükümet); Anayasayı Koruyucular Konseyi’nin onayını almış adaylar

arasından belirlenen ve 4 yıllık dönemler için doğrudan halk tarafından (genel seçimlerde)

seçilen Cumhurbaşkanı aynı zamanda Hükümet başkanıdır. Hükümetin göreve başlayabilmesi

için Parlamentodan güvenoyu alması gerekmektedir. Halen cumhurbaşkanlığı görevini Dr.

Hassan Rouhani yürütmektedir.

İran’da yargı; yasama ve yürütmeden bağımsız olarak iş görmektedir. Adalet Bakanlığı,

yargı ve yürütme erkleri arasındaki koordinasyonu sağlamakla yükümlüdür. Yargı erkinin

işleyişinden, Dini Lider tarafından içtihat verme yetkisine haiz ulema arasından 5 yıllık süre için

atanan Yargı Erki Başkanı sorumludur. İran devriminin ardından mevcut Kara Avrupası Hukuk

Sistemi, İslâm Hukuku ile birleştirilerek oluşturulan İran hukuk sisteminde, İslâm hukuku daha

çok aile hukuku ve ceza hukuku alanlarında uygulanmaktadır.

15

2. GENEL EKONOMİK GÖRÜNÜM

2.1. Mevcut Durum

İran’ın ekonomik geliri, esas itibarıyla petrol ve doğalgaz ihracatına dayanmaktadır.

Kamu ekonomisinin ve korumacılığın etkin olduğu ülkede son yıllarda özel sektör de gelişme

göstermektedir. 1980’li yıllardan bugüne devam edegelen uluslararası

yaptırımlar/ambargolar, İran ülke ekonomisinin potansiyelinden daha az gelişmesine sebep

olmuştur. Söz konusu ambargolar, geçmiş dönemde İran Riyali’nin aşırı değer kaybetmesine,

resmi kur ile piyasa kuru arasındaki farkın büyümesine yol açmıştır. Döviz kurlarında yükselme,

fiyatlar genel düzeyinde artışı da beraberinde getirmiştir. Döviz kurundaki yükselme, büyük

ölçüde ithal girdi ile çalışan İran imalat sektöründe maliyet artışına ve enflasyona sebep

olmuştur.

İran’ın öz kaynak zenginliğine sahip Yönetiminin ekonomik öncelikleri; yüksek

enflasyonun kontrol altına alınması, işsizliğin düşürülmesi, mali disiplin ve döviz kurunda

istikrarın sağlanması (ve resmi ve piyasa döviz kuru arasındaki farkın azaltılması), (özellikle

yabancı sermaye için) yatırım ortamının iyileştirilmesi, finansal kaynaklara/kredilere ulaşımın

kolaylaştırılması, özel sektörün ekonomideki payının artırılması, özel sektör yatırımlarının

geliştirilmesi suretiyle ekonomik büyümenin (makro-ekonomik istikrarın) sağlanması ve

böylelikle sosyal koşulların da düzeltilmesidir.

Bu kapsamda belirtmek gerekir ki, IMF Teknik Heyeti’nin İran Ekonomisi’ne ilişkin

olarak yaptığı 18 Aralık 2017 tarihli basın açıklamasında; ekonomik istikrar için ihtiyaç duyulan

yapısal (mali) reform paketinin acilen uygulamaya konulması, bu çerçevede borçların

azaltılması, ikili döviz kurunun tekleştirilmesi (unifying), yüksek maliyetli (elektrik, su,

akaryakıt) iç sübvansiyonların kaldırılması, rekabetin teşvik edilmesi, bankaların yeniden

yapılandırılması ve sermaye yapısının geliştirilmesi (recapitalization), merkez bankasını daha

fazla bağımsızlaştıracak ve likidite kontrolünü sağlayacak piyasa merkezli para politikasının

oluşturulması, enflasyonun düşürülmesi ve tavsiye olunan yeni döviz kuru rejimine yönelik

güvenin tesis edilmesi ihtiyacı ifade edilmiştir.

Bununla birlikte, ABD’nin İran’a yönelik olarak 2018 yılı Ağustos ve Kasım ayında olmak

üzere iki aşamada (tek taraflı olarak) yürürlüğe koyacağını açıkladığı yeni yaptırımlar

nedeniyle, (özellikle 2018 yılı Kasım ayında başlayacak finans ve petrol sektörü yaptırımlarının)

16

İran’ın petrol ihracatını ve ekonomisini ciddi anlamda olumsuz etkileyebileceği

değerlendirilmektedir.

İran’ın hâlihazırda muhatap olduğu başlıca iç ekonomik sorunlar; özellikle genç nüfusta

artan işsizlik, yükselen enflasyon, halkın alım gücünün zayıflaması, Riyal’in döviz karşısında

değer kaybetmesidir.

Bilindiği üzere, İran’ın nükleer programına ilişkin olarak İran ile P5+1 ülkeleri (ABD,

Rusya, Çin, İngiltere, Fransa, Almanya) arasında 24 Kasım 2013 tarihinde imzalanan geçici

Anlaşma 14 Temmuz 2015’te Viyana’da İran ve P5+1 ülkeleri arasında (JCPOA-Ortak Kapsamlı

Eylem Planı-KOEP) adıyla nihaî olarak imzalanmış ve İran’a uygulanan yaptırımlar, istisnalar

haricinde, 16 Ocak 2016 tarihi itibarıyla kaldırılmıştır. İran’ın nükleer tesisleri Uluslararası

Atom Enerjisi Kurumu’nun denetimine açılmış, İran nükleer silah yapmamayı taahhüt etmiştir.

Anlaşmanın ihlali hâlinde ise tüm yaptırımların yeniden yürürlüğe girmesi kabul edilmiştir.

Bu çerçevede; finans, bankacılık ve sigorta sektörleri ile enerji ve petrokimya sektörü,

gemicilik, gemi inşası, liman işletmeciliğine dair işlemler, altın ve diğer değerli metaller

ticaretine yönelik yaptırımlar ile sınai üretimde kullanılan hammaddeler (alüminyum, çelik,

kömür) ve yazılım ürünleri ile otomotiv sektörüyle ilgili mal ve hizmetlerin satışı, tedariki ve

transferine yönelik yaptırımlar Avrupa Birliği tarafından uygulamadan kaldırılmıştır.

Avrupa Birliği; hammadde veya yarım halde metallerin transferi ve satışına uygulanan

yasaklamayı kaldırmış ancak izne tâbi tutmuştur. Keza, yazılım sektörüne ilişkin uygulanan

yaptırım da AB tarafından kaldırılmakla birlikte, şayet yazılım nükleer veya askeri sanayide

kullanılacak ise izne tâbi olacaktır. (Ayrıca; AB’nin, İran’a yönelik bazı konulardaki (silah

ambargosu, füze teknolojisi, yasaklı kişilerin varlıklarının ve hesaplarının dondurulması, insan

hakları ihlalinde sorumluluğu bulunan kişi ve kuruluşlara yönelik) yaptırımları da devam

etmektedir.

8 Mayıs 2018 tarihinde “İran ile Nükleer Anlaşmadan” tek taraflı olarak çekildiğini

açıklayan ABD Hükümeti, 2016 yılında KOEP uyarınca (üçüncü ülkeler için) uygulamadan

kaldırdığı eski yaptırımları 6 Ağustos ve 4 Kasım 2018 tarihlerinde iki aşamalı olarak tekrar

yürürlüğe koyacağını kamuoyuna duyurmuştur.

Yukarıda izah edilen gerekçelerle; olası denizaşırı etkileri dolayısıyla, İran ile ticaret

yapan/yapacak firmaların, AB’nin İran’a yönelik KOEP kapsamında hâlihazırda uygulamaya

17

devam ettiği yukarıda belirtilen (kısmi) yaptırımları (ürün, şahıs, işlem bağlamında) ve ayrıca

2018 yılı Mayıs ayında KOEP’ten çekildiğini açıklayan ABD’nin tek taraflı olarak ilk aşamasını 7

Ağustos 2018’de tekrar yürürlüğe koyduğu İran yaptırımlarını dikkatle inceleyip

değerlendirmesinin faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

Tablo 1. Temel Ekonomik Göstergeler

Birim 2015 2016 2017 2018* 2019*

Milli Gelir (GSYİH-Cari Fiyatlarla) Milyar $ 387 386 409 440 473

Kişi Başı Gelir (GSYİH-Cari Fiyatlarla) Dolar 4,877 4,798 5,026 5,342 5,685

GSYIH Büyüme (Sabit Fiyatlarla) % 0,03 3,9 3,7 3,8 4,0

Kişi Başı Gelir/Satın Alma Gücü Dolar 17,251 17,888 18,591 19,473 20,478

Enflasyon (Tüketici Fiyatları) % 12 8,8 8,2 6,2 5,0

İşsizlik/İşgücü % 10,8 11,2 11,5 11,5 11,3

Toplam Tasarruf/GSYİH % 30 28 28 29 29

Toplam Yatırım/GSYİH % 29,7 29,2 28,9 28,6 28,4

Toplam Kamu Borcu/GSYİH % 17 17,5 17,7 18,0 17,8

Kamu Bütçe Geliri/GSYİH % 12,9 13,5 14,5 14,6 14,7

Kamu Bütçe Gideri/GSYİH % 15,8 16 16 15,9 15,9

Cari İşlemler Dengesi Milyar $ 1,3 -3,0 -0,1 1,9 3,0

Cari İşlemler Dengesi/GSYİH % 0,3 -0,7 -0,04 0,4 0,6

*IMF tahmini

18

2.2. Güncel Sektörel Fotoğraf

İran, İlgili Kalkınma Programları çerçevesinde, ekonomisini petrol ve doğalgaza

bağımlılıktan kurtarmayı ve ihracatını geliştirmeyi öncelikli hedefi saymıştır. Şah Rıza Pehlevi

döneminden beri devam eden ithal ikameci politikalar doğrultusunda, ülkenin çeşitli

yerlerinde üretim tesisleri açılmıştır ve hâlihazırda açılmaya devam etmektedir.

İran, petrolden ve doğalgazdan elde edilen gelirlerin bir kısmını petrokimya sanayi gibi

diğer bir takım alanlara aktararak petrol ve doğalgaz sektörüne olan bağımlılığı azaltmaya

çalışmaktadır.

İran sanayisinin lokomotif sektörü ise, ortalama yıllık 1,5 milyon adetlik üretim ile

otomotiv sektörüdür. İran otomotiv sektörü üretim hacmi bakımından Dünya’da 20. sırada yer

almaktadır.

İran 23,6 milyon hektarı bulan ekilebilir alanları ile Dünya’da tarım üretimi çeşitliliği

(çiftlik ve bahçe üretimi dâhil) açısından dördüncü sırada yer almaktadır. İran'daki tarım

alanlarının önemli kısmı düzenli olarak sulanamamaktadır. Ülkede tarımsal üretimi etkileyen

farklı iklim özellikleri görülmekte ve bu durum çok çeşitli tarım ürünlerinin yetişmesini

mümkün kılmakla beraber yine de İran, tarımsal üretimde kendine yeterliliğe ulaşamamıştır.

Bu yüzden tarım ve gıda ürünleri dış ticaretinde halen net ithalatçı ülke konumundadır.

İran’da tarım sektöründeki yatırımlarda bir artış söz konusudur. Tarımsal üretimdeki

liberalleşme, paketleme ve pazarlama alanındaki gelişmeler yeni ihraç pazarlarının

oluşturulmasına olanak tanımaktadır. Geniş ölçekli sulama programlarıyla birlikte çiçek ve

fıstık gibi ihracata yönelik tarımsal mal gruplarında artan üretim bu alanda İran'da hiçbir

sektörde olmadığı kadar sağlıklı bir ekonomik yapı ortaya çıkarmıştır. İran’ın ithalatında

buğday, arpa, mısır, şeker, pirinç, çay, et ve tarım makineleri önemli yer tutan kalemler

arasında yer almaktadır.

İran Ekonomisi, son 40 yıllık dönem boyunca daima ham petrol fiyatlarına bağlı bir

gelişim sergilemiştir. 2000'li yılların başında 99,5 milyar varil petrol rezervi ile Dünya

sıralamasında dördüncü sırada iken son yıllarda bulunan yeni rezervlerle 137,5 milyar varil ile

Dünya petrol rezervleri açısından ikinci sıraya yükselmiştir. Dünya’nın kanıtlanmış ham petrol

rezervlerinin %11,5’i İran da bulunmaktadır. Ayrıca, 26,69 trilyon m³’lük doğalgaz rezervleriyle

Rusya’dan sonra doğalgaz açısından da ikinci büyük rezervleri elinde bulundurmaktadır. Döviz

19

girdilerinin %80’ini petrol ihracatından elde eden İran, bu hâliyle petrol fiyatlarındaki

dalgalanmalara karşı aşırı duyarlı halde bulunduğu için son yıllarda petrol dışı endüstrileri

geliştirme programlarını yürürlüğe koymuş ama henüz başarılı olamamıştır. Petrol fiyatlarının

düşüşü, ülke gelirlerinde milyarlarca dolarlık kayba yol açmaktadır.

Son yıllarda petrole bakış açısı değişen İran, petrolü bir sermaye malı olarak görmeye

başlamış, bu ürünün satımından elde edilen gelirlerin başka yatırımlara dönüştürülmesi

üzerine çalışmalarda bulunmaya başlamış ve özel bir fon kurmuştur. İran makamlarınca da

kabul edildiği üzere bu fondan kuruluş amacına uygun yararlanılamamıştır.

İran’da, doğalgazın petrol gelirlerindeki oynamaları stabilize edecek bir sektör olarak

görülmeye başlanmasından sonra doğalgaz yataklarının işletmeye açılması fikri ağırlık

kazanmıştır. Ülkenin güneyinde bulunan ve 8–13 trilyon m³ doğalgaz rezervi olduğu tahmin

edilen Güney Pars Sahası'nın geliştirilmesine yönelik projenin bazı aşamaları, ihraç edilmek

üzere sıvılaştırılmış doğalgaz üretimine ayrılmıştır. Bu saha yabancı sermayeye açılmış ve

aşamalar hâlinde çeşitli uluslararası konsorsiyumlar ile doğalgaz kaynak araştırılması ve

geliştirilmesi çalışmaları hızlandırılmıştır. Güney Pars Doğalgaz Sahası Basra Körfezinde İran ile

Katar arasında paylaşılan ''offshore'' bir alandır. İran, kendi payı üzerinde 28 safhada geliştirme

projeleri yürütmekte ve bu amaçla yabancı sermayeyi çekmeye gayret etmektedir.

Elektrik üretiminde kendine yeterliliğe sahip bulunan İran iç şebekelerinde %80 kapasite

ile üretimde bulunmaktadır. Mevcut elektrik santrallerini artırma çabasında olan İran'ın

elektrik üretim teçhizatı eski olup, bu cihazların revizyonu için yeterli teknolojiye sahip değildir.

İran, Anayasasının 44. maddesi ve bu maddenin uygulama kanunu ile hız kazanan özelleştirme

hareketi kapsamında elektrik üretiminin büyük bir bölümünü özel sektöre devretmek ve

elektrik santrali inşası ile üretim faaliyetlerine yakın bir tarihte son vermek istemektedir.

Elektrik santrali inşası için yeterli tecrübe ve donanıma sahip olmayan İran özel sektörünün

teknolojik yeterliliğe sahip yabancı firmalarla ortaklık ihtiyacının doğacağı ve Ülkemiz firmaları

ile önemli bir işbirliği imkanı olacağı tahmin edilmektedir.

İran’ın son yıllarda yenilenebilir enerji konusunda da bazı gayretleri olduğu

gözlenmektedir. Bunların en önemlisi ise, güneş enerjisinden yararlanma konusundadır.

Güneş panelleri ile enerji üretimi konusunda Ülkemizden de olmak üzere yabancı firmaların

İran ile görüşmeler yapmaktadır. İran üretilecek enerjiden alım garantisi vermektedir.

20

Ekonomisi içerisinde ciddi bir yer tutmamasına rağmen İran sadece petrol ve doğalgaz

rezervleri bakımından değil aynı zamanda birçok maden cevheri bakımından da zengin bir

ülkedir. İran Dünya’nın en büyük çinko rezervlerine sahiptir. Ayrıca Dünya’nın ikinci en büyük

bakır rezervleri ve dokuzuncu büyük demir rezervleri İran'da bulunmaktadır. Kromit, uranyum,

kurşun, manganez, kömür ve altın İran da mevcut diğer maden cevherleridir.

Bununla birlikte, İran'da madencilik sektörünün yeterince geliştiği söylenemez. Maden

yataklarının geliştirilmesi Hükümetin öncelikleri arasında yer almakta ve bu nedenle sektörde

yatırımlar teşvik edilmektedir. Ekipman, "know-how" ve yatırım imkânı sağlayan yabancı

firmalar için önemli imkanların mevcudiyetinden söz edilebilir. Bu sektörden Madenler, Sanayi

ve Ticaret Bakanlığı sorumludur ve alt kuruluşlara sahip olan holding yapısındaki IMIDRO başta

olmak üzere birçok devlet şirketi aracılığıyla faaliyet göstermektedir.

Önemli rezervlerin varlığına karşılık İran'ın Dünya maden üretimindeki yeri %1,5'in de

altındadır ve bu nedenle madeni varlıkların İran ekonomisine kazandırılabilmesi için yabancı

teknoloji ve sermayeye gereksinim duyulmaktadır.

Yabancı bankaların İran’da tesisi veya şube açmalarına olanak veren yasa 2009 yılının

başlarında yürürlüğe girmiştir. Bununla birlikte hâlihazırdaki süreçte yabancı bankalar İran’da

temsilcilik düzeyinde faaliyet göstermektedir. Özel banka kuruluşuna izin veren yasa 2002

yılında yürürlüğe girmiştir. Özel bankalara kuruluş izni verilmesi İran Merkez Bankasının

yetkisinde olup, denetimleri de Merkez Bankasının sorumluluğundadır. Özel bankalar İran'daki

bankacılık faaliyetlerinin %15'lik bir bölümünü gerçekleştirmektedir.

İran’da lisanslı faaliyet gösteren yabancı bankalar olmamakla beraber 36 adet “Banka ve

Kredi Kuruluşu” faaliyet göstermektedir. 9 Temmuz 1972'de yayımlanan İran'ın Parasal ve

Bankacılık Kanunu, para ve kredi politikalarının belirlenmesi ve uygulanması hususlarında İran

Merkez Bankası’nı yetkili kılar. Aynı zamanda Merkez Bankası, Para ve Bankacılık Kanunu

uyarınca bankaların ve kredi kuruluşlarının denetiminden sorumludur. Dünya’daki bankacılık

sisteminden tek farkının uluslararası ödeme sistemlerine tam entegre olmamak olduğu İran

bankacılık sistemi, tâbi olduğu kanun, regülasyon ve denetim mekanizmaları ile oldukça köklü

ve sağlam bir yapıya sahiptir.

Ticaretin temel unsurlarından biri olan para transferi yönünden bakıldığında, İran

bankalarına uygulanan uluslararası yaptırımlar ve ABD ile AB tarafından uygulanan

21

yaptırımların uluslararası bankacılık sistemi üzerindeki caydırıcı etkisi neticesinde, İran’a

ihracatımızdan elde edilebilecek potansiyel gelirlerin Ülkemize transferine yönelik kanallar çok

azalmış bulunmaktadır.

Visa, MasterCard gibi uluslararası ödeme sistemleri İran’da ambargo nedeniyle

kullanılamamaktadır. Fakat ambargonun hafifletildiği dönem sonrası bazı turistik bölgelerde

kullanımın mümkün hale getirilmesine yönelik çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. Merkez

Bankası’nın yayımladığı bazı veriler incelendiğinde, İran’da yapılan kartlı (Visa, MasterCard

değil) işlem adedi ve kartlı ödemelerin hacminin Türkiye’dekinin üzerinde olduğu

görülmektedir. Ayrıca, kayıt dışı ekonomiyi azaltmak ve elektronik ödeme kültürünü yaymak

için İran’da pos cihazı sahibi üye işyerleri herhangi bir komisyon ödememektedir. Tüm bunların

sağladığı etki ve online ödeme sisteminin yaygın olmasından dolayı İran’da Ticaret

Bakanlığı’ndan sertifika almış binlerce e-ticaret sitesi faaliyet göstermektedir. Ek olarak,

Türkiye’de ticarette ileri vadeli ödeme aracı olarak kullanılan “çek” İran’da da etkin bir şekilde

kullanılmakta ve tâbi olduğu kanun, hükümler ve cezai yaptırımları itibariyle en az Türkiye

uygulamaları kadar itibar görmektedir.

İran’da ana sanayi kolları; otomotiv, metaller (çelik, bakır), çimento ve petrokimya alt

sektörleridir.

22

İran’da KDV oranı %9, kurumlar vergisi oranı %25, işverenin prim kesintisi oranı ise

%23’tür.

İran’daki kambiyo rejimi, maddeler hâlinde ve kısaca şu şekilde özetlenebilir:

Dolar ile dış ticarete müsaade edilmemektedir.

Yurtdışına döviz havalesi sadece bankalar üzerinden yapılabilmektedir (döviz

bürolarının/sarrafların yurtdışı havale yetkisi iptal edilmiştir.)

Bankalar yurtdışı havale izinleri için MB’den talimat beklemek durumundadır.

Dolar ve Avro kurları İMB tarafından sabitlenmiş ancak sonra serbest piyasada kur

belirlenmesi serbest bırakılmıştır.

Döviz bürolarına döviz satışında sınırlama getirilmiştir. (Bazı hizmetler ile

pasaportlarını ve seyahat biletlerini sunan müşterilere 5.000 $’a kadar döviz satma

izni verilmiştir.)

Seyahatlerde kişi başı taşınabilecek döviz tutarı İran’a havayoluyla gidecek için

10.000 Avro, ülkeden havayoluyla ayrılacak yolcu için 5.000 Avro, kara yoluyla

ülkeden çıkacak içinse 2.000 Avro’dur.

23

3. TÜRKİYE-İRAN ARASI DIŞ TİCARET

3.1. İran’ın Genel Olarak Dış Ticareti

Uzun süre ithal ikamesine dayanan bir sanayileşme politikası izleyen ve tüm ithalatın

devletin kontrolü altında gerçekleştiği İran’da, son yıllarda uygulamaya konan dışa açılma

politikaları ve DTÖ’ye üye olma hedefi doğrultusunda, ithalattaki tarife dışı engeller kısmen

kaldırılmış, ithalatı yasak çok sayıda maddenin ithalatı mümkün hale gelmiştir. Ancak, yerli

sanayinin ve üretimin korunması amacıyla ithalatta alınan vergi oranları yüksek tutularak

ithalatın cazip hale gelmesine olanak tanınmamıştır.

İran’ın dış ticaretinde en büyük pay, Çin’indir ve ihracatın %77’si petrol (gtp:27)

sektöründe olup, Uzakdoğu (Çin, Güney Kore, Hindistan, Japonya) ağırlıklıdır (%73). İhraç ettiği

en önemli madencilik sektörü ürünler; demir, bakır, çinko, alüminyum, krom, kurşun,

manganez, kömür ve mermerdir.

Tablo 2. İran’ın İhracatında Başlıca Ürünler ve Ülkeler

gtip Ürünler (ilk 10) 2017

(1.000$)

Ülkeler

(ilk 10)

2017

(1.000$)

8703 Otomobil 2,714,752 Çin 18,642,027

8708 Oto yedek parça 1,730,751 G. Kore 4,026,924

1005 Mısır 1,082,935 Almanya 3,410,328

8517 Telefonlar 976,762 Türkiye 3,259,995

1006 Pirinç 853,914 Brezilya 2,559,657

1201 Soya fasulyesi 727,947 Hindistan 1,980,814

3004 Tıbbi ilaçlar (antibiyotikler vd) 695,233 İtalya 1,952,630

8414 Hava-Vakum Pompası, Kompresörü 653,063 Fransa 1,692,004

2710 Petrol yağları (akaryakıt) 622,901 Rusya 1,314,796

0202 Sığır eti 610,232 Hollanda 1,215,915

Genel Toplam 51,114,308 Genel Toplam 51,114,308

24

Tablo 3. İran’ın İthalatında Başlıca Ürünler ve Ülkeler

3.1. İran’ın Türkiye İle Olan Dış Ticareti

Taşıdığı büyük işbirliği potansiyeline rağmen İran ile Türkiye arasındaki ekonomik ve

ticari ilişkiler, son yıllara kadar; İran'daki kapalı rejimden kaynaklanan sorunlar, yaşanan siyasi

krizler, korumacı ekonomi siyaseti ve buna bağlı ithalat-ihracat kontrolü, yüksek tarifeler,

tarife dışı engeller, ulaşım ve sınır kapılarındaki yetersizlikler, bankacılık sistemindeki sorunlar,

İran'a komşu illerimizin sınai ve ticari altyapısının yeterince gelişmemiş olması, kara yolu ve

demir yolları ağlarının yetersizliği, uçak seferlerinin sayısının düşük düzeyde kalması ve sınır

kapılarında karşılaşılan sorunlar nedeni ile sınırlı kalmıştır.

2003 yılından itibaren, Türkiye ile İran arasındaki ticari ilişkiler ve karşılıklı yatırım

faaliyetlerinde bir canlanma yaşandığı ve son yıllarda küçük ve orta ölçekli işletmelerin İran'da

yatırım yapmak amacı ile düzenledikleri iş gezilerinin yoğunlaştığı görülmektedir. Türk

sanayicileri ve iş adamları bakımından İran pazarı cazibesini muhafaza etmektedir. Bu

durumda, İran’da Türk firmaları ile rekabet edebilecek yeterli sayıda Avrupa firmasının

olmayışı önemli rol oynamaktadır.

gtip Ürünler (ilk 10) 2017

(1.000$)

Ülkeler

(ilk 10)

2017

(1.000$)

2709 Ham petrol 40,125,368 Çin 18,544,260

3901 Etilen polimerleri 2,847,531 G. Kore 8,013,842

2710 Petrol yağları (akaryakıt) 1,589,496 Hindistan 7,659,192

2905 Organik kimyasallar (alkoller) 1,410,382 Türkiye 7,492,170

2601 Demir cevherleri 1,390,630 İtalya 3,803,090

7207 Demir/Alaşımsız çelikten yarı-

mamuller 1,062,896

Japonya 3,564,984

3102 Azotlu mineral/kimyasal gübreler 690,819 Fransa 2,607,491

0802 Diğer kabuklu meyveler (ceviz vd) 608,123 İspanya 1,742,207

2711 Petrol gazları 527,703 Yunanistan 1,427,583

2603 Bakır cevherleri 518,311 Tayvan 1,110,008

Genel Toplam 62,703,290 Genel

Toplam 62,703,290

25

Türkiye ve İran arasındaki ikili ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi için her iki taraf

nezdindeki kararlılık ve ilgili işlemler/süreçler bağlamında uygun ortam sağlanmış

bulunmaktadır.

İran, Ülkemiz iş adamları için, bir komşu ülke olması coğrafi yakınlığı, kültürel

benzerlikler, halkın önemli bir bölümün Türkçe konuşması, Türkiye’ye büyük bir sempatiyle

bakılması ile rekabetin çok geniş olmadığı, 80 milyonluk nüfusa sahip önemli bir pazardır.

Türkiye, İran’a başlıca demir ve çelik, tekstil elyafı ve mamulleri ile otomotiv yan sanayi

ürünleri ihraç ederken, İran’dan ithalatımızın çok büyük bölümünü ise, ham petrol ve doğal

gaz oluşturmaktadır. Türk ürünleri İran pazarında önemli ölçüde rağbet görmekte olup, İran

piyasasında “Türk Malı” imajı olumludur.

Türkiye ile İran arasındaki ikili ticaret, İran lehine fazla vermektedir. 2017 yılında İran'a

ihracatımız 3 milyar 259 milyon ABD Doları, İran’dan ithalatımız ise 7 milyar 492 milyon ABD

Doları olarak gerçekleşmiştir. Bu kapsamdaki başlıca ihraç ürünlerimiz; lif levha, oto yedek

parça ve külçe altın; başlıca ithal ürünlerimiz ise; petrol, plastikler, metaller (alüminyum, çinko,

bakır), gübre, organik/inorganik kimyasallar ürünlerdir.

Türkiye tarafından Tahran’da açılan Türk Ticaret Merkezi hâlihazırda faaliyetlerine

devam etmektedir ve İki ülke arasında yürürlükte olan Anlaşmaların bazıları ise şunlardır:

Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması-1996,

Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması-2002,

Tercihli Ticaret Anlaşması-2015 (125 sanayi ürününe karşılık, 140 tarım ürünü

için tercihli tarife uygulanmaktadır.)

Türkiye ile İran arasında yapılan Tercihli Ticaret Anlaşması, yaklaşık 10 yıl devam eden

müzakere süreci neticesinde, 25 Ocak 2014 tarihinde imzalanmıştır.

Türkiye-İran Tercihli Ticaret Anlaşması ile, Türkiye’nin bazı tarım ürünlerinde İran’a

tarife indirimi vermesi ve buna karşılık İran’ın ise, bazı sanayi ürünlerinde Türkiye’ye tarife

indirimi sağlaması kararlaştırılmıştır. İran’ın, Tercihli Ticaret Anlaşması ile Türkiye’ye tarife

indirimi sağlayacağı ürünler arasında; temizlik ürünleri, ilaç, kozmetik, plastik malzemeler,

orman ürünleri, tekstil, hazır giyim, ev tekstili, mobilya, çelik ürünleri, demir ve demir dışı

metaller, buzdolabı, bulaşık makinaları gibi beyaz eşya ürünleri, klimalar ve elektrik-elektronik

ürünleri gibi birçok ürün yer almaktadır.

26

Türkiye-İran Tercihli Ticaret Anlaşması’nın Onaylanmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı

ve söz konusu Anlaşma Metni, 4 Kasım 2014 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Türkiye-

İran Tercihli Ticaret Anlaşması 1 Ocak 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Bu kapsamda önemle belirtmek gerekir ki, Türk ihraç ürünlerinin tanıtımına destek

olmak üzere Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) aracılığı ile toplam 28 ülkede açılması planlanan

Türk Ticaret Merkezlerinin (TTM) ilki 9 Temmuz 2017 tarihinde Tahran’da açılmıştır.

Hâlihazırda, tekstil, konfeksiyon, kimya ve mobilya sektörlerinden 53 firmanın yer edindiği

Merkezde 12’si TTM elemanı olmak üzere 20 kişi istihdam edilmektedir.

Türkiye’nin Tahran Ticaret Müşavirliği kayıtlarına göre, 15 Mart 2018 itibarı ile

İran’da 27 adet Türk yatırımı mevcut olup, söz konusu yatırımların tutarı yaklaşık 489 milyon

$ değerindedir. Türkiye’nin Tebriz Ticaret Ataşeliği tarafından ise görev bölgesinde muhtelif

ölçeklerde 145 milyon $ tutarında 64 yatırımın tespit edildiği bildirilmektedir.

Yatırımlarımızın sektörel dağılımına bakıldığında, öne çıkan sektörlerin kimyasal

ürünler, kağıt ve kağıt ürünleri, plastik ürünler, ev tekstili, mobilya üretimi ve perakende

mağazacılık olduğu görülmektedir.

İran, Türkiye’nin Dünya çapında başarılı olduğu yurt dışı müteahhitlik hizmetleri

sektöründe firmalarımızın beklenenin çok altında proje üstlendiği bir pazar olarak dikkat

çekmektedir. Türkiye’nin Tahran Ticaret Müşavirliği kayıtlarına göre, İran’da bugüne kadar

sadece 4,01 milyar $ değerinde 49 proje üstlenilmiş bulunmaktadır.

27

İran’a ihracatta potansiyel ürünler şu şekildedir:

Tıbbi cihazlar ve ilaçlar,

Beyaz eşya,

Ağır iş makinaları, tarım makinaları ve ekipmanları,

Taş/maden cevheri kırma-ayıklama makinaları,

Büro/hastane/mutfak mobilyaları,

Yiyecek/içecek/ambalaj sanayisinde kullanılan makinalar,

Plastikten tüpler/borular ve levhalar,

Elektrik devresi teçhizatı, elektrik transformatörleri, kablolar,

Adi metallerden pencere/kapı donanımları,

Muslukçu/borucu eşyası,

Pompalar, kompresör, jeneratör,

Oto yedek parça,

Suni ve sentetik lifler

Gıda (bitkisel yağ, çikolata, margarin).

28

Tablo 4. Türkiye-İran İkili Ticaret Verileri (1.000 Dolar)

Yıl İhracat İhr. Değ. (%) İthalat İth. Değ. (%) Hacim Denge

2008 2.029.760 40,8 8.199.689 23,9 10.229.449 -6.169.929

2009 2.024.863 -0,2 3.405.986 -58,5 5.430.849 -1.381.122

2010 3.044.177 50,3 7.645.008 124,5 10.689.185 -4.600.831

2011 3.589.635 17,9 12.461.532 63,0 16.051.167 -8.871.898

2012 9.921.602 176,4 11.964.779 -4,0 21.886.381 -2.043.176

2013 4.192.511 -57,7 10.383.217 -13,2 14.575.728 -6.190.705

2014 3.886.190 -7,3 9.833.290 -5,3 13.719.480 -5.947.099

2015 3.663.760 -5,7 6.096.254 -38,0 9.760.014 -2.432.494

2016 4.966.176 35,5 4.699.777 -22,9 9.665.952 266.399

2017 3.259.995 -34,4 7.492.170 59,4 10.752.165 -4.232.175

Son on senelik dönemde sadece 2016 yılında Ülkemiz lehine fazla veren ikili ticaretin

hacmi 2017 yılında 10,7 milyar $ olmuştur. 2017 yılında İran’a ihracatımız 3,2 milyar $ olarak

gerçekleşirken, bu ülkeden ithalatımız 7,5 milyar $ olmuştur.

Tablo 5. İran’a İhracatımızda Başlıca Ürünler

Madde 2016 ($) 2017 ($) Değişim (%)

AĞAÇTAN LEVHALAR 113.383.374 143.833.702 27

KARAYOLU TAŞITLARI İÇİN AKSAM, PARÇA VE

AKSESUARLAR

139.774.984 124.369.054 -11

ALTIN (İŞLENMEMİŞ VEYA YARI İŞLENMİŞ YA DA

PUDRA HALİNDE)

1.306.600.462 111.583.300 -91

PATLAMALI MOTOR 85.734.042 102.492.035 20

29

SENTETİK DEVAMSIZ LİFDEN İPLİK 71.775.740 88.468.505 23

ÇİNKO CEVHERLERİ VE KONSANTRELERİ 25.704.466 71.485.401 178

BİNEK OTOMOBİLLERİ 20.745.298 67.022.120 223

HOMONİZE EDİLMİŞ TÜTÜN VE TÜTÜN YERİNE GEÇEN

MADDE HÜLASALARI VE ESANSLARI

107.634.810 64.269.109 -40

MUHTELİF MOTORLARIN AKSAM VE

PARÇALARI

28.278.956 61.458.937 117

HİJYENİK HAVLULAR VE TAMPONLAR, BEBEK

BEZLERİ VE BENZERİ HİJYENİK EŞYA

60.929.374 56.860.727 -7

İLK ON TOPLAM 1.960.561.506 891.842.890 -55

DİĞER 3.005.614.012 2.368.152.190 -21

ÜLKE TOPLAM 4.966.175.518 3.259.995.080 -34

Tablo 6. İran’dan İthalatımızda Başlıca Ürünler

Madde 2016 ($) 2017 ($) Değişim (%)

HAM PETROL 2.173.295.445 4.225.124.947 94

PETROL GAZLARI VE DİĞER GAZLI HİDROKARBONLAR 1.365.621.088 1.812.315.559 33

ETİLEN POLİMERLERİ (İLK ŞEKİLLERDE) 218.341.259 270.520.902 24

İŞLENMEMİŞ ÇİNKO 94.118.215 206.636.215 120

AZOTLU MİNERAL VEYA KİMYASAL GÜBRELER 41.465.398 136.642.894 230

İŞLENMEMİŞ ALUMİNYUM 71.331.249 135.667.434 90

PROPİLEN VE DİĞER OLEFİNLERİN

POLİMERLERİ (İLK ŞEKİLLERDE)

144.068.747 135.524.338 -6

30

STİREN POLİMERLERİ (İLK ŞEKİLLERDE) 28.435.324 68.375.218 140

DEMİR VEYA ALAŞIMSIZ ÇELİKTEN YARI MAMULLER 60.068.004 47.225.754 -21

DİĞER KABUKLU MEYVELER (TAZE/KURUTULMUŞ) 15.128.034 32.923.458 118

İLK 10 TOPLAM 4.211.872.763 7.070.956.719 68

DİĞER 487.903.930 421.213.571 -14

ÜLKE TOPLAM 4.699.776.693 7.492.170.290 59

Tablo 7. Türk Yatırımcıların İran’da Üstlendiği Taahhüt Projeleri

YILLAR PROJE

SAYISI

PROJE BEDELİ ($) ORTALAMA PROJE BEDELİ ($)

2000 ve öncesi 4 98.281.214 24.570.304

2004 7 43.620.106 6.231.444

2005 6 49.980.793 8.330.132

2006 5 315.264.898 63.052.980

2007 1 14.241.500 14.241.500

2008 2 344.883.324 172.441.662

2009 1 5.778.000 5.778.000

2010 10 1.111.767.635 111.176.764

2011 5 19.034.497 3.806.899

2012 4 1.855.495.000 463.873.750

2016 1 5.200.000 5.200.000

2017 3 152.524.359 50.841.453

TOPLAM 49 4.016.071.326 81.960.639

31

4. İRAN’DAKİ POTANSİYEL YATIRIM ALANLARI

4.1. Petrol ve Doğalgaz Sektörü

İran, Dünya’nın en büyük ikinci doğalgaz rezervine, aynı zamanda, Dünya’nın en büyük

dördüncü petrol rezervlerine sahiptir. Petrol, her ne kadar geçmişten günümüze İran için

önemli bir gelir kaynağı olduysa da, yıllardan beri devam edegelen yaptırımlardan ötürü,

İran’ın petrol arzında önemli düşüşler yaşanmıştır. İran’da petrol alanında yüksek üretim

hacimlerine ulaşılabilmesi için, mevcut rafinerilere ciddi yatırımlar yapılması gerekmektedir.

Özellikle üretime dönük endüstride, modern teknoloji transferine ihtiyaç duyulmaktadır. 2015

yılında, Güney Pars Doğalgaz Sahası’nda yeni üretim noktalarının tespit edilmesi ile, İran’ın

doğalgaz üretimi önceki yıllara kıyasla daha yüksek bir büyüme kaydetmiştir. İran, Türk

şirketlerine, özellikle dağıtım konusunda, downstream sektöründe (satışa dönük alanda)

önemli fırsatlar sunmaktadır. Türk firmalarının, ABD’li ve Avrupalı şirketlerle İran Pazarı’nda

satışa dönük (down-stream) faaliyetlerde ortaklık yürütebileceği değerlendirilmektedir.

4.2. Petrokimya Sektörü

İran, petrol dışı sektörlere ve ekonomiye büyük katkı sunma potansiyelinden ötürü

petrokimya sektörünü stratejik bir sektör olarak değerlendirmektedir. Uygulanan sıkı

yaptırımlara rağmen, İran’da 2000’li yılların başında 9 milyon ton seviyesinde olan temel

kimyasallar, polimerler, gübre ve aromatikler gibi petrokimyasalların toplam üretim kapasitesi

günümüzde 60 milyon ton seviyelerine ulaşmıştır. Avrupa ve genel olarak batı pazarının

32

ambargolar/yaptırımlar nedeniyle daralmasından ötürü, petrokimya sanayii alanında İran

ihracatı Çin ve Hindistan’a yönelmiştir. Gelişen İran ekonomisiyle, önemli bir hedef pazarın da

Türkiye olması öngörülmektedir.

4.3. Enerji Sektörü

Mevcut Kurulu kapasitesi yaklaşık 75 GW olan İran elektrik üretimi, büyüme

trendindedir. Yıllık ortalama 272 terawatt saat (tWs) elektrik üreten İran, net ihracatçı

olmasına rağmen, yüksek ve dalgalı seyreden yurt içi talep nedeniyle elektrik ithalatına yüksek

bir bütçe harcamaktadır.

33

İran Hükümeti, 2021 yılına kadar hedeflediği 100 GW kapasiteye ulaşabilmek amacıyla,

önümüzdeki 20 yılı kapsayan 800’den fazla proje uygulamayı planlamaktadır. İran Hükümeti,

ayrıca, kırsal alanların alt yapısını geliştirmek amacıyla yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım

yapma konusunda oldukça istekli görünmektedir. Bu kapsamda, özel şirketler, modernizasyon

ve yeni tesis yatırımları için teşvik edilmekte ve bu bağlamdaki bürokratik/prosedürel süreçler

hafifletilmektedir.

4.4. Otomotiv Sektörü

Ortadoğu’nun en büyük otomotiv endüstrisine sahip olan İran, Dünya’nın da en büyük

20 otomobil üreticisi arasında bulunmaktadır. Ülkenin en büyük ikinci sektörü durumunda olan

otomotiv sektörü, GSYİH’nın yüzde 10’unu oluşturmaktadır. Yaptırımlardan oldukça etkilenen

otomotiv sektöründe, buna rağmen 2020'ye kadar satışların, yaklaşık 2 milyona ulaşması

öngörülmektedir. Bu kapsamda her ne kadar Çinli Otomobil Üreticileri yabancı rakiplerine

kıyasla daha güçlü konumda olsalar da, İran Pazarı, orta vadede, özellikle yedek parça ve

aksesuar alanında Türk otomotiv sektörü için oldukça cazip bir pazar olma potansiyeline

sahiptir.

34

4.5. Madencilik Sektörü

Zengin maden kaynakları bulunan İran, Dünya’nın en büyük bakır, çinko ve demir

cevheri rezervlerini barındıran ülkelerden birisidir. İran’da hâlihazırda faaliyette olan 6.000

madendeki, kanıtlanmış toplam rezerv yaklaşık 43 milyar ton civarında ve yaklaşık 700 milyar

dolar değerindedir. Ancak, yaptırımlar nedeniyle ileri teknolojiye ve bilgi birikimine

ulaşılamaması, sektörün geri kalmasına yol açmıştır. İran Hükümeti, ülkedeki madencilik

sektörünün yüzde 90’ını, doğrudan ya da çeşitli şirketler aracılığıyla dolaylı olarak kontrolünde

tutmaktadır. Bununla birlikte, İran Hükümeti, FIPPA aracılığıyla yabancı yatırımcılara yüzde 80

ila yüzde 100 arasında vergi muafiyetleri tanıyarak bu sektöre yabancı yatırım çekmeyi

hedeflemektedir.

4.6. Perakende Sektörü

İran’da, bağımsız ve küçük ölçekli bakkalların/marketlerin hâkimiyetinde olan

perakende sektörünün, orta ve uzun vadede, organize mağazalardan oluşan bir yapıya

dönüşmesi beklenmektedir. Hâlihazırdaki geleneksel dağıtım ağı, modernleşmeyi sınırlayıp,

fiyatlamayı önemli ölçüde etkilemektedir. İran Hükümeti, kayıt dışı ticareti azaltmayı

hedeflemektedir. İran’da perakende sektörünün 2020 yılına kadar yılda yaklaşık yüzde 18

ortalamayla büyümesi ve 2020’de gıda perakendesinde 202 milyar dolara; gıda dışı

perakendesinde ise 2021 yılı itibarıyla 93 milyar dolar büyüklüğe ulaşması öngörülmektedir.

İran perakende sektörü, Ülkemizdeki yatırımcılar ve markalar açısından önemli bir potansiyel

arz etmektedir.

35

4.7. İnşaat ve Altyapı Sektörü

İran’da, yaptırımlar süreci tüketicilerin satın alma gücünü ve konut fiyatlarını

etkilediğinden ötürü, söz konusu sektör zayıflamış durumdadır. Demiryolları, metro hatları,

rafineriler ve diğer temel altyapılar, istenilen ölçüde revize edilememiştir. İran’da, hâlihazırda

altyapı inşasına ve artan genç nüfus için uygun fiyatlı konutlara ihtiyaç duyulmaktadır. İran’da,

Mehr Projesi ile özellikle düşük gelir grubuna yönelik çeşitli konutlar inşa eden Hükümet yoğun

talebi karşılayamamıştır. JCPOA’nın imzalanmasıyla İran, yabancı şirketleri, ülkedeki inşaat

projelerine çekebilmek amacıyla bazı ülkelerle mutabakat anlaşmaları imzalamıştır. Bu

anlamda uygulanacak olan başlıca projelerin; havalimanı, demiryolu ve metro

modernizasyonu alanlarında olması beklenmektedir. Her ne kadar bu çerçevedeki ulusal

projelere dâhil olmak bazı riskler barındırmakta olsa da, söz konusu sektör, İran’da yatırım

yapılabilecek potansiyel alanlardan birisini oluşturmaktadır.

36

4.8. İnşaat Malzemeleri Sektörü

İran’da, inşaat malzemeleri sektörü önemli bir potansiyele sahiptir. İran, zengin doğal

kaynakları ve ucuz işgücü sayesinde, çimento ve seramik gibi enerji yoğun sektörlerde Türkiye

gibi ülkelerden çok daha ucuza üretim yapmaktadır. İran’ın Türkiye’nin ihracat yaptığı

pazarlara ve Türkiye’nin iç pazarına ağırlıklı çimento olmak üzere inşaat malzemeleri ihraç

etmesi, dış ticaret bağlamında göz ardı edilemeyecek bir potansiyel oluşturmaktadır.

4.9. Makine Sektörü

İran’da makine sektörü 12,2 milyar dolarlık ithalat hacmine sahiptir. Söz konusu

sektörün, önümüzdeki dönemde, yabancı yatırımları ülkeye çekerek sanayi

modernizasyonunun itici güçlerinden birisi olması beklenmektedir. Türkiye ile İran arasındaki

makine ürünleri ticareti ise, bu sektörde ikili ticaret hacminin yüzde 97’sinden fazlasını

oluşturan Türk makine ihracatına dayanmaktadır. Yaptırımlar sonrasında, Türk Firmaların

İran’a bu kapsamdaki ihracatı artırma potansiyeli son derece yüksektir.

37

4.10. Tekstil Sektörü

Yurtiçi talebe rağmen, yabancı üreticilerle olan rekabet ve devam eden yaptırımlar

nedeniyle makine yedek parçalarında sıkıntı yaşanması, İran’ın yerli tekstil üretiminde

bağlamında daralmaya neden olmuştur. Türkiye, BAE ve Çin’in ardından İran’a en fazla tekstil

ürünü ihraç eden 3'üncü ülke durumundadır. Bu kapsamda, Türk tekstil üreticileri açısından

bakıldığında, kısa vadede ihracatı artırmaya yönelik en önemli fırsat, Tercihli Ticaret

Anlaşması’nın bir sonucu olarak bazı tekstil ürünlerine getirilen düşük gümrük tarifeleridir.

Bununla birlikte, tekstil ürünlerine uygulanan tarifeler genel olarak çok yüksek olduğundan,

İran’da bu alanda doğrudan üretim yatırımı yapılması tercih edilebilir niteliktedir.

4.11. Turizm Sektörü

İran'da 30 yıldan uzun bir süredir yerli otellerin hâkimiyetinde olan turizm sektörü,

günümüzde artan potansiyeli ve ziyaretçi sayısından ötürü uluslararası otel zincirlerine son

derece cazip gelmektedir. Öte yandan, politik istikrarsızlık ve yüksek enflasyon, söz konusu

sektörü tehdit etmektedir. İran’da kredi kartıyla ödeme seçeneğinin bulunmaması, sektör

açısından önemli dezavantajlardan bir tanesidir. Önümüzdeki dönemde, Türkiye ile İran

arasındaki en önemli dış ticaret odaklarından bir tanesinin de turizm olacağı öngörülmektedir.

38

4.12. Sağlık Sektörü

İran, özellikle yaptırım dönemlerinde, bazı özel tedavi ilaçlarını temin etme konusunda

önemli sıkıntılar yaşamıştır ve bu gerçeklik, yurtiçi üretimin artmasını tetiklemiştir. İran’ın yerli

ilaç üretimi ağırlıklı olarak muadil ilaçlara dayalı olduğundan, gelişmiş ilaçlar konusunda

ithalata bağımlılığının kısa ve orta vadede devam etmesi beklenmektedir. İran Hükümeti ise

bu bağımlılığı ortadan kaldırabilmek için uluslararası şirketlerden bilgi ve teknoloji transferi

yapmayı hedeflemektedir. Dolayısıyla bu alanda dış ticaret bağlamında önemli bir potansiyele

sahiptir.

39

5. İRAN’DA İŞ YAPMAYA İLİŞKİN SÜREÇLER VE YÖNTEMLER

5.1. Acenta Atanması

İran’da üç tip ticari temsilcilik bulundurulabilmektedir.

Bir işlemin tarafları arasında aracılık yapan “broker”lar,

Kendi isimleri üzerine ama temsil ettikleri namına iş yapan komisyoncular,

Ticari acentalar.

Ticaret mevzuatına göre, ticari acenta, temsil ettiği firma adına müzakere yapan ve

işlem sonuçlandıran kişi ya da şirkettir. Acenta, firma tarafından verilen talimatlar

çerçevesinde bu tür işlemleri müzakere etmek için faaliyet gösterir ve aracılık hizmetini, firma

ve ülkedeki müşteriler arasındaki işlemlerin sonuçlandırılmasını kolaylaştırmak üzere sağlar.

Alternatif olarak acenta, firma tarafından verilecek talimatlar uyarınca bu gibi işlemleri firma

adına müzakere edip sonuçlandırmaya da yetkilendirilebilir. Böyle bir durumda acentanın

imzası firmayı da bağlar ve firma acentanın firma tarafından kendisine izin verilen yetki alanı

çerçevesindeki tüm hareketlerinin sorumluluğunu alır.

İran mevzuatı çerçevesinde, acentaların İran vatandaşı olması zorunluluğu yoktur.

Ancak uygulamada sadece İran vatandaşları ihracat ve ithalat için gerekli ticaret ruhsatını

(ticaret kartı) alabildikleri için ticari acentaların İranlı gerçek ya da tüzel kişiler vasıtası ile

kurulması gerekmektedir.

Yabancı bir firma yabancı bir firmayı temsilcisi olarak atar ve o da İran’da bir acenta

atarsa devlet kuruluşları ve büyük özel sektör şirketleri bu çok temsilcili durumun yaratacağı

yüksek maliyetlerden çekindikleri için temsil edilen firmanın kendi ülkesinde İran ile iş yapma

konusunda bir yaptırıma tâbi olması gibi makul nedenler olmadıkça böyle bir düzenleme içine

girmeyebilirler. Ayrıca, acenta gerçek kişi olduğunda birçok büyük kamu ve özel sektör

kuruluşu bu kişilerle iş yapmaya yanaşmayabilir. Mevzuat, gerçek ve tüzel kişilerin acenta

olarak faaliyet göstermelerine izin veriyor olmasına rağmen acentanın İran’da kurulu bir şirket

olması uygulamada daha faydalıdır. 1992’de yapılan bir düzenleme ile devlet kuruluşlarının

İran’da resmi olarak kayıtlı bulunan bir acentası ya da temsilcisi bulunmayan yabancı

tedarikçilerden mal, ekipman ve hizmet alması yasaklanmıştır.

Bir firma, İran’da bir acentayı tayin ettikten sonra her iki tarafın sorumlulukları genel

hatları itibarı ile acenta anlaşmasında belirlenir. Bu sorumluluklar geniş bir alanda değişebilir

40

ve yürürlükteki İran mevzuatı çerçevesinde tarafların hak ve yükümlülüklerinin detaylı bir

şekilde belirlenmesinde ise hukuki danışmanlık gerekmektedir. Genel olarak, İran’daki

kanunların konularının birbiri ile ters düşmesi hâlinde bir sözleşmenin amir hükmü, taraflar

yabancı milliyette olmadığı ve açık ya da zımni şekilde sözleşmeyi bir başka mevzuata tâbi

tutmadığı müddetçe o sözleşmenin yapıldığı yerde yetkili olan mevzuattır. Ancak, sözleşmede

anlaşmazlıkların halline yönelik hakemlik müessesesi belirlenmiş ise taraflarca amir hükmün

seçimi sözleşmenin yapıldığı yerden ve tarafların milliyetinden bağımsız olarak yapılır.

5.2. Şube Kurulması

Yabancı firmaların şube kurmalarına yönelik kanun ve yönetmelikler uyarınca şube,

temsil edilen firmanın tam ticari adı altında çalışır. Yabancı olan bu firma, şubenin tüm

faaliyetlerinden tam sorumludur. Kanun şubeye, pazar bilgisi toplama, mal ve hizmetlerle ilgili

satış sonrası hizmet ve garanti verme ve İranlı taraflarla firma arasında yapılan sözleşmelerin

icra edilmesi iznini vermektedir. Yabancı firmaların şube kurmalarına izin verilen başka iş

faaliyetleri de bulunmaktadır. (Örneğin, İran’daki bir yabancı şirketin yatırım değerlemesi,

İran’ın petrol dışı ürünlerinin ihracatının artırılması, mühendislik ve teknik hizmetler verilmesi,

know-how ve teknoloji transferi, ulaştırma, sigortacılık ve mal denetimi, bankacılık ve

pazarlama gibi alanlarda hizmet verilmesi gibi faaliyetlere yönelik ruhsat çıkarmaya yetkili

devlet kurumlarınca çıkartılan izinlere dair faaliyetlerin icra edilmesi). Dolaysız Vergi

Kanunu’na göre şubenin vergi muafiyetinden yararlanabilmesi için proforma fatura hazırlama,

sipariş alma ve karşılama, mal ve hizmetlerin doğrudan satışı, merkezi adına İran’da sözleşme

hazırlama gibi satış ve ticari faaliyetlerin doğrudan içinde olmamaları gerekir. Ancak, temsil

edilen firma ile müşteriler arasındaki anlaşma/işlemleri kolaylaştırmaya yönelik olarak faaliyet

gösterebilirler.

Devlet ayrıca, İran’da satılan mallara yönelik satış sonrası desteğin sağlanması için

teknik hizmet birimleri kurulmasını teşvik etmektedir.

İran’da faaliyet gösteren yabancı bir şubenin İranlı bir acentası olması zorunluluğu

bulunmamaktadır.

5.3. İş Ortaklıkları Kurulması

Yabancı müteahhitler ve üreticiler, Yerel İçerik Kanunu’nun gerekliliklerini yerine

getirebilmek ve projelerin uygulanması ve malzeme-teçhizat tedariki için açılan kamu

41

ihalelerine rekabetçi teklif verebilmek amacıyla giderek artan bir şekilde yerel firmalar ile iş

ortaklıkları oluşturmaktadırlar.

5.4. Bir İran Firması Kurulması

Yabancı şirketlerce (özel bir Anonim veya Limited Şti) bir İran firması kurulması,

İran’daki yabancı yatırımcı ve tacirler için uzun vadedeki en uygun yoldur. Yabancı bir yatırımcı

İran’da iki şekilde firma kurabilir ve kaydettirebilir. Bunlardan daha çok tercih edileni Yabancı

Yatırımın Artırılması ve Korunması Kanunu (FIPPA) çerçevesindeki koruma ve kolaylıklardan

yararlanmak amacıyla yabancı yatırım izni için başvuru yapmaktır. Sanayi, madencilik, tarım ve

hizmetler sektörlerindeki faaliyetleri geliştirmek ve daha verimli kılmak amacıyla hazırlanan bu

Kanun’a göre yabancı yatırımcı %100 kendi sermayesi ile İranlı bir ortağı olmaksızın firma tescil

ettirebilir. İkinci yol ise ticaret, hizmetler ve diğer faaliyetlerin icrası için yabancı yatırım izni

almaksızın bir şirket kurmak olup, 21 Aralık 2008’den itibaren geçerli olan son değişikliklere

göre bir İran firmasının içinde %100’e kadar hisse bulunması artık mümkündür. Mevzuatta özel

“A.Ş” ve “Sınırlı Sorumlu Şirket” olarak iki şirket tipi düzenlenmiştir. Her birinin kendine göre

avantaj, dezavantajları ve esneklikleri vardır. Bu ikisi arasında yapılacak seçim büyük ölçüde

yabancı hisse miktarına, ihtiyaç duyulan korunmaya ve kuruluş amacına (konusuna) bağlıdır.

Yabancı yatırım izinleri sadece ticari faaliyetler için düzenlenmekte olup, bu faaliyetler için

ikinci yolla firma kurulması gerekmektedir.

5.5. Yabancı Yatırım Kanunu Çerçevesinde Şirket Kurulması

FIPPA çerçevesinde, yabancı yatırımcılara İranlı yasal tüzel kişilikler içinde %100’e kadar

hisse edinilmesine yönelik yatırım izni, Yabancı Yatırım Kurulu (FIB) tarafından kontrol edilen

yatırımın esasına bağlı olarak verilebilir. FIPPA ve hatta önceki Kanun çerçevesinde bile bugüne

kadar bunun gibi çok sayıda izin verilmiştir. Petrol gelirlerinin düşük ve döviz

kaynaklarının/rezervlerinin sınırlı olduğu dönemlerde kendi ülkesine para göndermelerini

güvence altına almak için yabancı yatırımların asgari bir ihracat potansiyeli olması önemle

tavsiye edilir. İhracat gelirlerinin bahse konu havalelerin yapılması ve yatırımın çalışması ile

ilişkili ekipman ve hammaddenin ithal edilmesi için kullanılmasına izin verilmektedir. Hükümet

ihracatçılara ayrıca, vergi muafiyeti ve ihracat sübvansiyonları ve ödülleri de dahil olmak üzere

muhtelif teşvikler sağlamaktadır.

Doğrudan yabancı sermayeye (FDI), özel sektöre faaliyet izni verilen alanlarda müsaade

edilmektedir. Yabancı sermayeye ayrıca, sermayenin ve sadece yatırım yapılan projenin

42

ekonomik performansından kaynaklanan kârın geri dönmesinin Hükümet, devlet firması veya

bankalarının garantisine bağlı olmadığı “Hukuki Ortaklık”, “Geri Alım” ve “Yap İşlet Devret”

(BOT) çerçevesindeki tüm alanlarda izin verilmektedir.

Patent hakları, teknik know-how, teknik ve mühendislik yardımı, ticari marka ve ticari

isim, idare ve benzer anlaşmalara yönelik sözleşmelerin yanı sıra yabancı yatırımcıların finansal

faaliyetlerinin ana miktarına ait taksitlere ve ilgili masraflara ilişkin ödemeler, Ekonomik İşler

ve Maliye Bakanı’nın onayının yanı sıra FIB kararlarına dayanarak yabancı yatırım çerçevesinde

yurtdışına transfer edilebilmektedir.

5.6. İran’da Oturma İzni Alma Süreci

İran’da oturma izni başvurusu için gereken belgeler şu şekildedir:

1. Çalışma izninin aslı ve bir adet fotokopisi,

2. Okuduğu veya çalıştığı yerden resmi dilekçe,

3. Pasaport sahibinden 5 adet yeni çekilmiş olan fotoğraf (beraberinde kişilerin de

her birinin 5’er fotoğrafı),

4. İşlemlere yönelik ödemelerin yapıldığına dair banka makbuzu,

5. Çalışma izni formları,

6. Pasaport ve vizenin aslı ve fotokopisi,

Oturma iznini talep eden şahsın başvuruda bulunamaması hâlinde vekili, vekâletname

ile beraber başvuruda bulunabilir.

İran’da oturma izni başvurusunun yapılacağı makama ilişkin bilgiler aşağıda yer

almaktadır.

Başvuru yeri: İran Çalışma Bakanlığı-Yabancılar Genel Müdürlüğü

Başvuru Adresi: Vali-e-Asr Cad. Fatemi Kavşağı No: 811 Tahran

İrt. Tel.: (98-21) 88 80 00 00

Faks: (98-21) 88 90 88 62

5.7. İran’da İkamet Edenler İçin Gerekli Gidiş ve Dönüş Belgeleri

İran’da ikamet edenler için gerekli gidiş ve dönüş belgeleri şu şekildedir:

1. Okuduğu veya çalıştığı yerden alınan dilekçe,

43

2. İran Ekonomi ve Maliye Bakanlığı’ndan alınan vergi borcu bulunmadığına dair

belge,

3. Giriş ve çıkış özel formu,

4. Pasaport,

5. Tespit edilmiş tarifelere göre ödenmiş miktarı gösteren banka makbuzu.

Oturma iznini talep eden şahsın başvuruda bulunamaması hâlinde vekili, vekâletname

ile beraber başvuruda bulunabilir.

6. İRAN’DA YATIRIM YAPAN YABANCI YATIRIMCILARA SAĞLANAN YATIRIM TEŞVİK

UNSURLARI

6.1. Vergi Muafiyetleri

Tarım sektörü ve hayvan yetiştiriciliği, bahçıvanlık, balıkçılık, ipekböcekçiliği, mera ve

ormanların yenilenmesi faaliyetlerinden elde edilen gelir vergiden muaftır. Ülke Yönetim ve

Planlama Kuruluşu tarafından en az gelişmiş bölge olarak belirlenen yerlerdeki çalışanlara

ödenen maaşlar gelir vergisinden muaftır.

Kâr gütmeyen kurumların eğitim-öğretim faaliyetlerinden elde ettiği gelirler vergiden

muaftır. Kültürel ve sanatsal faaliyetlerden (Kültür ve İslami İrşad Bakanlığı’nca lisans verilen

aktiviteler) elde edilen gelir vergiden muaftır.

Turizm faaliyetinde bulunan girişimler, İran’da otel inşaatı yapmak ve turist çekmek

amaçları çerçevesinde vergi indirimine tâbidirler. Sanayi ve tarım mamul ürünleri ihracatından

elde edilen gelir vergiden muaf tutulmaktadır.

Ayrıca, madencilik alanında faaliyet gösteren girişimcilerin gelirlerinin %80’i, az gelişmiş

bölgelerde faaliyet gösterenlerin gelirlerinin tamamı vergiden muaf tutulmaktadır.

6.2. Gümrük Muafiyetleri

Üretim için ithal edilen makine ve ekipmana yönelik gümrük muafiyeti tanınmakta

olup, üretim için ithal edilmiş olan hammaddeye ödenen gümrük vergisi iadesi uygulaması

mevcuttur.

44

6.3. Serbest Ticaret ve Sanayi Bölgeleri Kapsamında Sunulan Teşvikler

İran’da, Devlet Başkanı’nın başkanlığında 14 Bakandan ve üst düzey resmi yetkililerden

oluşan bir Üst Konsey tarafından idare edilen 7 adet Serbest Ticaret-Sanayi Bölgesi (SEB)

bulunmaktadır (Kish, Qeshm, Chabbar, Arvand, Aras, Anzali, Maku). Her bölgenin kendi idaresi

ve bağımsız hukuki varlığı mevcuttur. İdareler ve bağlı şirketleri devletin sahip olduğu firmalara

uygulanan kanun ve yönetmeliklerden muaftır. Tüm devlet kurumları ve yerel idareleri

SEB’deki faaliyetlerini bölgelerin idarelerinin denetiminde koordine ederler. Bölgeler, SEB

İdaresi Hakkında Kanun ve Yönetmeliklere tâbidirler. Bölgelerde iş, ticaret, imalat ve hizmet

faaliyetleri için yatırım yapan kişi ve şirketlere sağlanan bazı teşvik ve avantajlar şöyledir:

Yabancı ortaklık bakımından sınır bulunmaması (%100’e kadar yabancı hisse). Yabancı

yatırımcılar arazi kiralayabilir ve arazi üzerinde inşa edilmiş olan bina ve diğer müştemilatı

edinebilir. Net kâr ve sermaye yurtdışına serbestçe çıkarılabilir.

Yabancı yatırımcıların yasal hakları teminat altındadır. Millileştirme hâlinde her bir

bölgenin idaresi bunu telafi edecektir. İlk 15 yıl için gelir vergisi ve varlık vergisinden muafiyet

söz konusudur. 2009 yılında bu sürenin 20 yıla çıkartılması (Kanun’un 13. Maddesinin

düzeltilmesi ile) Parlamento tarafından onaylanmış, bu karar takiben Muhafızlar Konseyi

tarafından onaylanmış ve Devlet Başkanı’nca verilen uygulama talimatı ile yürürlüğe girmiştir.

Yerel ve yabancı çalışanların ücret/maaşları ve diğer yan ödemeleri gelir vergisine tâbi

değildir. Bölgeye ithal edilen tüm mallar ülkede uygulanan gümrük vergisi ve ticari fayda

vergisinden muaftır.

Bölgeler ithalatta, ülkede uygulanandan oldukça düşük bir ücret alırlar ve bu ücretler

bölgenin kalkınması için kullanılan geliri oluşturur. Alınan bu ücretler ithal edilen ürüne ve

bölgelere göre değişmektedir.

Bölgelerde üretimde kullanılan makine/teçhizat hammadde ve yedek parçalar ithalat

vergilerinden muaftır. Bölge idaresinin takdir yetkisinde olmak üzere inşaat malzemeleri

ithalat vergisinden muaftır. Diğer tüm mallar ithalat vergisine tâbidir.

Otomobil ve yatlar hariç olmak üzere makine, hammadde, teçhizat, araç ve sınai

parçalar deniz ve hava limanlarında alınan vergilerden muaftır.

Bölgelerden İran’a ihraç edilen mallar, katma değer ve kullanılan malzeme ölçüsünde

gümrük vergisi ve ticari fayda vergisinden muaftır.

45

İran’dan bölgelere sevk edilen tüm mallar yerli sayılmaktadır.

Malların vekâlete dayalı olarak ithalatına ve doğrudan bölgelerde depolanmasına izin

verilmektedir.

Bölgelere doğrudan girmek isteyen yabancıların önceden vize başvurusu yapmasına

gerek yoktur. Vize giriş esnasında verilir.

Bölgelerdeki bankacılık uygulamaları, on-shore ve off-shore bankacılık hizmetlerine de

imkân verecek şekilde esnektir.

İstihdam ile ilgili tüm konular taraflar arasında yapılan sözleşmeye göre ele alınır.

Bölgelerde uygulanan İş Kanunu ve düzenlemeleri tektir ve ILO tavsiyelerine göre formüle

edilmiştir.

6.4. İran’daki Özel Ekonomik Bölgeler Kapsamında Sunulan Teşvikler

İran’da 17 adet Özel Ekonomik Bölge (ÖEB) bulunmaktadır. Her bölgenin kendi idaresi

ve bağımsız hukuki varlığı mevcuttur. Bu idareler ve bağlı şirketleri devletin sahip olduğu

firmalara uygulanan kanun ve düzenlemelerden muaftır.

İran İslam Cumhuriyeti Özel Ekonomik Bölgelerin Kurulması ve İdaresi Kanunu (SEZ

Kanunu) Parlamento tarafından 1 Mayıs 2005 tarihinde karara bağlanmış ve sonrasında 26

Kasım 2005’te Uygunluk Konseyi’nin bazı düzeltme ve eklemeleri ile onaylanmıştır.

46

7. İRAN’DA TİCARET YAPMAK İSTEYEN YATIRIMCILARIN KARŞILAŞMASI MUHTEMEL

PAZARA GİRİŞ ENGELLERİ VE SORUNLAR

7.1. İthalat Politikaları

Ülkede gümrük vergileri oldukça yüksek düzeyde belirlenmekte ve bir çok sektörde

yerli üretimi koruma hedefi çerçevesinde önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. İran’ın DTÖ

üyesi olmaması da bu konuda keyfi uygulamalara gitmesini kolaylaştırmaktadır.

10.12.2002 tarihli Vergilerin Konsolidasyonu Kanunu’nun yürürlüğe girmesini takiben

21.03.2003’ten bu yana ithal ürünlere uygulanan farklı vergi ve harçlar iki kategoride

birleştirilmiştir. Bunlar, sadece Parlamento tarafından değiştirilebilen, malın değeri

üzerinden %4 ile sabitlenmiş bulunan Gümrük Vergisi (GV) ve yerel sanayi dalları ile

tüketicilerin hak ve ihtiyaçlarının da gözetilmesi suretiyle İran Hükümeti tarafından zaman

içerisinde belirlenen Ticari Fayda Vergisi’dir (CBT). Daha düşük oranlarda CBT ve tercihli

gümrük vergileri bazı limanlarda ve yoksulluğu azaltmak ve ekonomik kalkınma amacıyla

ortak sınır pazarlarında uygulanmaktadır. GV ve CBT birlikte Kanun’un 2. Maddesinde geçen

İthalat Vergilerini (İV) oluşturur. Hükümet kuruluşları ve gerçek ve tüzel kişiliklere yönelik

olarak ithalattaki tüm istisnalar ve tercihli gümrük tarifeleri kaldırılmıştır. Böylece, ithalat

sadece milli tarife sistemi çerçevesinde yapılabilmektedir. GV ve CBT advalorem olarak

belirlenmekte olup, malın CIF bedeli üzerine uygulanmaktadır. İran, malların

sınıflandırılmasında HS kod sistemini (Harmonized Commodity Description and Coding

System) takip etmektedir.

2012 yılı Ekim ayından bu yana ürünlerin 10 öncelik grubunda sınıflandığı bir ithalat

gereklilikleri öncelik sistemi uygulanmaktadır. Söz konusu gruplar, ithalatın özendirilmesi ya

da caydırılması amacıyla döviz tahsisatına, vergi farklılaşmasına ya da kur farklılaşmasına göre

yapılmıştır. Grup 1-9 arasındaki ürünlerde resmi kurdan döviz tahsis edilmekte ya da serbest

piyasa kurundan tahsis edilen döviz kullanılabilmektedir. Grup 10’daki ürünler ise motor

kapasitesi 2,5 litrenin üzerindeki otomobiller gibi birkaç istisna dışında serbest piyasadaki

döviz üzerinden ithal edilebilmekte, bu ürünlerde iki kat CBT uygulanmaktadır. 10 kategoride

yer alan ürünler şunlardır:

- Temel gereksinimler (hububat ve gıda kalemleri, hayvan yemi)

- İlaç

47

- Sınai ve tarımsal üretim için temel malzemeler

- Hidrokarbonlar, boyalar, mürekkepler, film ve çinko vb. üretimine yönelik üretim

birimleri için hammadde

- Ara malzemeler ve parçaları

- Otomotiv sektörü parçaları ve montaj

- Montaja yönelik yarı bitmiş ürünler

- Sermaye malları ve sanayi makineleri (üretim hatları ve atölyeler için muhtelif

makineler)

- Dayanıklı nihai tüketim malları

- Gerekli olmayan ve temel gereksinim sayılmayan bitmiş ürünler

Söz konusu uygulamada zaman zaman değişiklikler yapılmakta, ancak bu

değişikliklere ilişkin bildirim yapılmadığı gibi bilgi talepleri de yanıtlanmamaktadır. Bu

nedenle, şeffaf olmadığı düşünülen söz konusu uygulamanın ticarette önemli bir engel

oluşturduğu düşünülmektedir.

Diğer taraftan, gümrüklerde referans fiyat uygulaması da yapılmaktadır. Uygulama

sırasında kullanılan eşik değerlerin hesaplanmasında kullanılan yöntem ise anılan değerlerin

suni şekilde yüksek çıkmasına neden olmaktadır. Bu da kayıt dışılığı özendirici etki

yapmaktadır.

7.2. Lisans Uygulamaları ve İthalat-İhracat Yasakları

1932 tarihli Dış Ticaret Tekeli Kanunu’nun (FTMA) düzeltildiği şekliyle 1. Maddesine

göre İran’da dış ticaret devlet tekelindedir. 3. Maddeye göre ise devlet ithalat ve ihracat

sürecine doğrudan girmez ve bu nedenle belli koşullar altında bu hakkını kişi ya da firmalara

kullandırabilir.

Böyle bir tekel doğrultusunda, 1993 tarihli İhracat İthalat Yönetmeliği ürünleri şu üç

başlıkta sınıflamıştır:

i) İhracatı veya ithalatı ruhsat gerektirmeyen, izin verilebilir ürünler.

ii) İhracatı veya ithalatı ruhsat gerektiren, koşula bağlı ürünler.

iii) İhracatı veya ithalatı yasak ürünler.

48

Örneğin, gıda, içecek, kozmetik ve sağlık ürünlerinin ithalatı Sağlık Bakanlığı’nın

ruhsatını gerektirmektedir. Bazı ürünler için Tüketicinin Korunması Kurumu’nun ithalat

ruhsatını edinmek gerekirken, belli bazıları ise zorunlu fiyat sabitlemesine tâbidir. İthalatı

yasak ürünler ise bazı lüks kalemler, alkol, uyuşturucu, domuz, silah ve mühimmat, kumar

aletleri, hava kameraları, radyo vericileri ve ahlaka aykırı eşya ve malzemeler vb.’dir.

FTMA’ya göre hükümet zaman zaman belli ürünlerin ihracatını veya ithalatını yasaklayabilir.

Buna ilave olarak, ticari amaçlarla ihracat ve ithalat faaliyetleri ile meşgul olabilmek için İran

Ticaret, Sanayi ve Madenler Odası’nca çıkartılan ve Ticaret, Sanayi ve Madenler

Bakanlığı’nca onaylanan bir ticari kart gerekmektedir. Dahası, ithalatçıların siparişlerini

Bakanlığa tescil ettirmeleri gerekmektedir.

İran’da üretilen birçok ürünün ihracatında izne gerek bulunmamaktadır. Bununla

birlikte, bazı ürünler için ihracatçının, ilgili makamlardan ihracat bazında izin alması

gerekmektedir. Mal ihracatında aslında herhangi bir gümrük vergisi bulunmamakta ve CBT

de alınmamaktadır. Bununla birlikte bazı dönemlerde hammadde olarak kullanılan bazı

madenler gibi ürünlerin ülkeden çıkışını caydırmak amacıyla ihracat vergisi uygulamasına

gidildiği bilinmektedir.

Belli bazı ürünlerin ihracatında, ihracatçının kazancını İran Merkez Bankası’na

konvertibl para birimi olarak getirme taahhüdünde bulunması gerekmektedir. İhracatı

geliştirmek amacıyla belli teşvikler (vergi muafiyeti, ihracat sübvansiyonu ve ödülleri gibi)

sağlanmaktadır.

Dış ticaretteki uygulamaların ve alınan kararların şeffaflığı ve yeknesaklığı

konularında sorunlar yaşanmaktadır.

Örneğin, 2016 yılının ikinci yarısından bu yana ilaç, kozmetik, gıda ve bir kısım tekstil

ürünlerinde İran’daki ithalatçıların Türkiye’den yapacakları ithalata yönelik izinlerinin süresi

uzatılmamakta veya yeni belge verilmemektedir. Söz konusu keyfi uygulamaya ilişkin İran

makamlarınca tatmin edici bir açıklama yapılmamaktadır.

Bir başka örnek de tekstil sektöründe yaşanmaktadır. 6 Eylül 2016 tarihinde

onaylanan ve 9 Ekim 2016 tarihinde tebliğ edilen “İran’da Konfeksiyon Ürünleri Satışı Yapan

Şirketler İçin Düzenleme Genelgesi” uyarınca:

1. İran’a ihracat yapmak isteyen yabancı şirketlerin, ülkede bulunan temsilci veya

49

şubeleri ile resmi distribütörlük anlaşması imzalayıp, mezkur belgeyi bağlı olduğu Ticaret

Odası, Dışişleri Bakanlığı ve İran’ın o ülkede faaliyet gösteren dış temsilciliklerinde

onaylatması ve onaylı belgenin ruhsat almak için İran Esnaf Odası’na sunması gerektiği

bildirilmiştir.

2. İran Esnaf Odası tarafından verilen ruhsat ilk aşamada 2 yıllık olup, bu süre

uzatılabilmektedir. Her ürün için bir GTİN kodu belirlenmekte olup, söz konusu kod ürünün

gümrüklerden ithali anından satışına kadar olan vergi denetiminin yapılması için

belirlenmiştir.

3. Bahse konu Genelge, yabancı bir firmanın söz konusu ürünlerde ithalat

yapabilmesi için ithalat miktarının belirli bir kısmını ya İran’daki üreticilere vereceği sipariş

ile tedarik etmesini veya İranlı temsilcisi ile ortak ya da tek başına İran’da üretim tesisi

kurarak ilk 2 sene için ithalat miktarının %20’sini İran’da üretmesini ve söz konusu üretimin

%50’sini başka bir ülkeye ihraç etmesini zorunlu kılmıştır. Ayrıca, 3. yıldan itibaren her yıl

için İran’da üretim miktarında %5 artış istenmektedir.

Genelgede bahsi geçen mevzuata uymayan şirket ve tesislerin ürünlerinin kaçak

ürün olarak değerlendireceği de ayrıca belirtilmiştir.

7.3. Teknik Mevzuat, Uygunluk Değerlendirme Prosedürleri ve Standartlar ile

Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemleri

İran dış ticaret rejimi çerçevesinde ithalat için gerekli belgeler şunlardır: Proforma

fatura, ticari fatura, paketleme listesi, yükleme belgesi, sigorta poliçesi, menşe belgesi.

Duruma göre başka belgeler de (denetim belgesi, navlun faturası, ilgili kamu

kuruluşundan alınması gereken izin belgesi, yerel ticaret odasından alınan adil fiyat belgesi)

gerekebilmektedir. Ticaret, Sanayi ve Madenler Bakanlığı’na sipariş kaydı yaptırıldığı sırada,

kabul edilebilir malların ilgili standardı veya teknik özelliklerine ait tanıtma numarası

başvuru formunda belirtilir. Bu ürünlerin standartlara veya teknik özelliklere uyumu ise

onaylanmış bir kurum tarafından belgelendirilecektir.

Standartlar Kurumu, Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı’ndan ayrılarak bağımsız

bir kuruluş hâline gelmiş ve doğrudan Devlet Başkanı’na hesap veren bir yardımcı kuruluş

olarak çalışmaya başlamıştır. Bu bağımsızlık, ithalat da dahil olmak üzere standartların daha

yeknesak uygulanması sonucu için düşünülmüştür.

50

İran’da yabancı ürünler tedarik eden tüm kişi ve firmalar Kanun tarafından şu

gereklilikleri yerine getirmekle yükümlü tutulmuştur:

i. Ürünlerinin tedariki için Ticaret Bakanlığı nezdinde bir şube veya ajans tescili

yaptırmak.

ii. Satış sonrası hizmeti vermek.

iii. Müşteriye, ürünle birlikte Farsça kullanma kılavuzu, garanti belgesi, uzun

ömürlü ürünler için satış sonrası hizmet belgesi vermek.

iv. Ürünlerini, özellikle firmanın kayıt numarası, ürünün özellikleri, seri numarası

ve hologramı olacak şekilde paketleyerek satmak.

Uygulamada ise standartlar konusunda keyfilik olduğu, yeni çıkan uygulamaların

takibinde zorluklar yaşandığı, standart dışı sahte ürünlerin piyasada bulunabildiği ve bunlara

karşı önlemlerin uygulanmasında sıkıntılar yaşandığı bilinmektedir.

7.4. Ticaret Politikası Önlemleri

İran tarafından Ülkemiz ürünlerine yönelik olarak uygulanan korunma önlemleri

şunlardır:

i. 441112, 441113 ve 441114’te bulunan MDF üzerindeki vergi, TTA kapsamında %5

uygulanması gerekirken, 21 Haziran 2016’dan itibaren %10-15 olarak uygulanmaya

başlanmıştır.

ii. 5509.32.00’da bulunan sentetik iplik üzerindeki vergi, TTA kapsamında %12’den

%10’a inmesi gerekirken, 22 Kasım 2015’ten itibaren %12 olarak uygulanmaya devam

etmektedir.

7.5. Kamu Alımları

İran’da neredeyse tüm büyük kamu projeleri ihale ile verilmektedir. İhalelerde

adaletin ve şeffaflığın sağlanmasını ve farklı mal ve hizmet tedarikçilerine sözleşme yapmak

üzere teklif verme imkanının tanınmasını teminen 2005 yılı Ocak ayında Parlamento

tarafından İhale Kanunu onaylanmış ve bu Kanun, bazı belli koşullar hariç olmak üzere, mal

veya hizmet alımı yapmak isteyen devlet kuruluşlarına belli eşikleri aşan işlemler için ihaleye

çıkma gerekliliği getirmiştir. Kanun, ihalesiz temin edilecek mal ve hizmetlere yönelik istisnai

51

halleri sıkı bir şekilde sınırlamıştır. Bu çerçevede Kanun, ihaleye çıkılmaksızın yapılacak

alımların koşullarını tek tek tanımlamıştır. İstisnai haller bakımından Kanun’un yazımı bir

ölçüye kadar, kuruluşlara ihaleye çıkmadan alım yapmalarına olanak verecek şekilde

muğlaktır.

Bazı ihaleler basın yoluyla duyurulurken bazıları seçilmiş firmaların davet edilmesi

suretiyle gerçekleştirilir. Gene de belli bazı projelerin ihaleye gitmeksizin gerçekleştirilmesi

mümkündür. Kanun, belli bir fiyat eşiğini geçen her kamu işleminin, Kanun’da aksine hüküm

olmadıkça ihale yoluyla yapılmasını emretmektedir.

Kanun üç tip işlem tanımaktadır. Azami 2.000 Euro değerindeki “küçük işlemler”,

azami 20.000 Euro değerindeki “orta işlemler” ve 20.000 Euro’nun üzerindeki “büyük

işlemler”. Bu eşik değerler Merkez Bankası tarafından ilan edilen mal ve hizmet fiyat

endekslerine göre her sene Kabine tarafından belirlenmektedir.

Küçük işlemler için ihaleye çıkılmasına gerek bulunmamakta olup, ilgili devlet kuruluşu

ihtiyacı olan mal veya hizmeti en düşük fiyatla en iyi kaliteyi sağlayacak bir sözleşme aracılığı

ile edinmek üzere araştırmasını yapmaktadır.

Benzer şekilde, orta işlemlerde de ihaleye çıkılmasına gerek yoktur. Ancak, bu

işlemlerde ilgili devlet kuruluşu düşük fiyatla kaliteli hizmet almak için en az üç yazılı teklif

almalıdır.

Büyük işlemlerde ise sözleşmelerin bir ihale sonucunda (genel ya da sınırlı) yapılması

gerekir. İstisnai hallerin ise İhale Formaliteleri İstisna Kurulu tarafından onaylanması gerekir.

İhale Komisyonu, ihale süreci, teklif verenlerin yeterliliğinin değerlendirilmesi,

ihalede gerekli belgeler, tekliflerin iletilmesi, teslimi, değerlendirilmesi, kazananın

belirlenmesi, sözleşmenin yapılması, ihalenin yenilenmesi veya iptali, şikayetlerin

araştırılması, ihale formaliteleri olmaksızın yapılacak alımlar gibi detaylar da ayrıca

belirlenmiştir.

Ayrıca, uluslararası ihalelerde, yerel katılımcılara yabancılardan daha farklı bir

muamele yapılmaktadır. Bu farklılık ihale belgelerinde belirtilir. Böyle bir kuralın çare olarak

görülmediği ihalelerin Ekonomik Konsey tarafından onaylanması gerekmektedir.

İhale Kanunu’nda bir çok detayın belirlenmiş olmasına ve şeffaflığın hedeflenmesine

rağmen mevzuat çerçevesinde gerekli bazı kurumların henüz oluşturulmamış olması

52

uygulamada sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır.

7.6. Fikri Mülkiyet Hakları

İran’da patentler ve markaların kayıt altına alınması ve sınai mülkiyetten doğan

haklar ile bunların ihlali konularını düzenleyen temel mevzuat 22 Haziran 1931 tarihinde

onaylanan Patentlerin ve Markaların Kayıt Altına Alınması Kanunu idi. Anılan kanuna işlerlik

kazandırmak amacıyla 1958’de onaylanan ve bazı düzeltmelerin yer aldığı yeni bir tüzük

geliştirildi. 29 Ekim 2007’de ise eski kanunu ve onu düzelten tüzüğü iptal eden yeni

Patentler, Sınai Tasarım ve Markalar Kayıt Kanunu onaylanmıştır. 66 maddeden oluşan

kanun, İslam Danışma Meclisi’nce 29 Ekim 2007’de onaylanmış ve Meclis tarafından beş

yıllık bir deneme süresinin kabul edilmesi ile Muhafızlar Konseyi’nce kabul edilmiştir.

a) Patentler

Patent belgesi, buluşun korunması amacıyla Sınai Varlık Dairesi’nce çıkartılan ve ait

olduğu kişi ya da kuruma özel haklardan yararlanma imkânı veren bir belgedir (Yeni Kanun

3. Madde). Sınai Mülkiyet Dairesi’ne patent tescili için verilen bildirimin Farsça olması

gerekmekte olup, başvuru, korunması istenen materyali de içermelidir. Bu arada başvuru,

gerektiği takdirde buluşun bir özetini ve ilgili çizimleri de içermek durumundadır.

Bildirimde, istenen unsurların bulunmaması hâlinde başvuru sahibine gerekli

düzeltmeler için 30 günlük süre verilir (Yeni Kanun 11. Madde).

Patent belgesinin geçerlilik süresi bildirimin iletilme tarihinden itibaren 20 yıldır.

Bildirimin iletilmesinden 1 yıl geçtikten sonraki her 1 yılın başlangıcında belgenin geçerliliğini

sürdürmek amacıyla Sınai Mülkiyet Dairesi’ne belli bir ücretin yatırılması gerekmektedir

(Tüzük 16. Madde).

b) Markalar

Bir markanın tesciline yönelik bildirim, tescil yapılması istenen markanın bir

numunesi ile ilgili tüm mal ve hizmetlerin listesi ile birlikte Sınai Mülkiyet Dairesi’ne iletilir.

İran’da kayıtlı bir markanın, o markanın haklarını elinde tutan kişi haricinde birisi

tarafından kullanılması marka sahibinin mutabakatına bağlıdır. Marka sahibi, kullanılan

markanın kayıtlı markaya benzediği durumlar da dahil olmak üzere her türlü ihlale karşı

önlem alabilir (40. Madde).

53

Marka tescilinin geçerlilik süresi tescil için yapılan bildirimin iletilmesinden itibaren 10

sene olup, bu süre gerekli ücretlerin ödenmesi şartıyla ve marka sahibinin isteği üzerine

10’ar yıllık dönemler için uzatılabilir (40. Madde).

Herhangi bir ilgili taraf ilgili hükümlere uyumsuzluk gerekçesi ile bir markanın

tescilinin iptali için mahkemeye başvurabilir (41. Madde).

İran 2001 yılı Ekim ayında Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı’na (WIPO) katılmıştır. Ayrıca,

2003 yılı Ağustos ayında markaların uluslararası tescili bağlamında Madrid Anlaşması’na ve

onunla ilgili protokole taraf olmuştur. Bu nedenle, Tahran’da firmalar ve Fikri Mülkiyet’in

Tescili Dairesi’nde bu anlaşma çerçevesinde başvuru yapanlar için marka tescili yapan ayrı

bir birim ihdas edilmiştir. Yabancı firmalar, ya bu anlaşma çerçevesinde kendi ülkelerinde ya

da İran’da kendi markalarını İran hukukunu da kapsaması amacıyla tescil

ettirebilmektedirler.

İran’ın ayrıca diğer 19 anlaşmaya da taraf olması muhtemel görünmektedir.

Uygulamada ise cezaların caydırıcı olmaması sorunu ile karşılaşılmaktadır. Kanun

çerçevesinde yapılan işlemlerin ardından verilen cezaların düşüklüğü nedeniyle piyasada

kaçak ya da sahte ürünlerin çokluğu engellenememektedir.

7.7. Vize Uygulamaları

Türk vatandaşları İran’a her girişte 90 gün turistik olarak kalabilmekte, 90 günü

aşmaları hâlinde para cezası ödemeleri ve Emniyet makamlarından çıkış vizesi almaları

gerekmektedir. İran vatandaşları ise Türkiye’de 180 gün içinde 90 gün kalabilmekte, süreyi

aşmaları hâlinde para cezası ödemeleri gerekmekte, söz konusu cezayı ödememeleri

hâlinde 5 yıl gibi bir süre giriş yasağına tâbi tutulmaktadırlar.

54

7.8. Diğer Engeller

Ülkedeki iş ve yatırım ortamını olumsuz etkileyen bir husus bankacılık sisteminde

yaşanan sorunlardır. Geçmişte ambargodan dolayı ödemelerde yaşanan sıkıntılar İran’da iş

yapmak isteyen tüm çevrelerin ortak sorunu olmuştur. 2016 yılı başından itibaren finans

sisteminin Dünya’ya entegre olması yönünde gelişmeler yaşanmışsa da ABD Doları ile işlem

yapılamamakta, para transferinde sorunların artarak devam ettiği bilinmektedir.

Yaptırımlar döneminde, bankaların döviz bürosu firmaları ve lisanslı döviz büroları

ülkedeki ithalat ve diğer gerekliliklere yönelik finansal işlemlerin yapılmasında, fon

transferinde ve FOREX’te önemli rol oynuyorlardı. İranlı alıcıların yabancı ürün alışlarında,

mal değerinin tümünün önceden ödenmesi ve transferi metodu giderek artan bir şekilde

kullanılmakta idi. Ambargonun kalkması ile İran bankacılık sistemi SWIFT sistemine yeniden

bağlanmış ve AB, Ortadoğu vb. bölgelerden bazı bankalar İran ile finansal işlemlere tedrici

olarak yeniden başlamıştır.

Bununla birlikte, ABD’nin 8 Mayıs 2018 tarihinde, Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan

(KOEP) çekildiğini açıklamasının ardından İran’ın yeniden yaptırımlara maruz kalma

durumuna girmesi bankacılık sektöründe büyük belirsizlik yaratmıştır.

Buna ilaveten, ülkede mevcut ithalatta korumacı politikalara döviz çıkışını

engelleyen bir dizi tedbirler de eklenmiştir. Bu kapsamda;

İran Merkez Bankası (CBI) tarafından Çin, Hindistan, Güne Kore ve Türkiye’den

yapılacak ithalata yönelik para transferinin sadece bankacılık sistemi üzerinden

yapılması zorunluluğu ve sipariş kayıtlarının “döviz intikali olmaksızın” yapılamaması

uygulaması başlatılmıştır (Karar: 30.01.2018).

Bu doğrultuda, sipariş kaydı yapılması sürecinde $ ile ödeme yapma seçeneği iptali

edilmiştir. Bu, ödemelerde yoğun olarak kullanılan döviz bürolarının (sarraf)

sistemdeki etkinliğinin azalması anlamına gelmiştir (Karar: 14.02.2018).

İran Hükümeti, Nisan 2018 sonu itibarı ile tüm devlet kurumlarına ve İran’da faaliyet

gösteren tüm şirketlere mali tablolarını ve diğer tüm resmi bildirimlerini ABD doları

yerine Euro ile yapmaları yönünde talimat vermiştir. Ayrıca, Euro-Riyal (IRR) kur

bilgisini yayınlama yetkisi artık sadece CBI’dadır.

Döviz kurlarının kontrol altına alınmasını teminen 10.04.2018’den itibaren ayrım

55

gözetmeksizin herkese 1$=42.000 IRR kurunun uygulanacağı, söz konusu kur dışında

bir fiyattan satış yapanların ağır müeyyidelere tâbi olacağı açıklanmıştır.

Sarraflar üzerinden küçük yatırımcılar tarafından arbitraj amaçlı yapılan döviz alım

ve satım işlemleri yasaklanmış, bu işlemlerin takibine başlanmıştır. Döviz bürolarına,

sadece kimlik kartlarını, pasaportlarını ve seyahat biletlerini sunan müşterilere

5.000 $’a kadar döviz satma izni verilmiştir.

İran’dan turistik ya da diğer bazı sebeplerden ötürü yapılacak yurtdışı seyahatlerinde

kişi başı taşınabilecek döviz sınırlandırılmıştır. Yurtdışı çıkışlarda (hava yolu) kişinin

üzerinde taşıyabileceği azami tutar 5.000 Euro (ya da ona eş değerde diğer para

birimleri) olarak tespit edilmiştir. Bu sınır kara, demir veya deniz yolu ile ülkeyi terk

eden yolcular için 2.000 Euro’dur.

Hâlihazırda CBI’ın bankalara yönelik yurt dışına döviz transferini durdurma talimatı

devam etmekte olup, gerek siyasi ortamda gerek ekonomideki belirsizliklerin dış ticaretimizi

özellikle para transferi konusunda zorladığı gözlenmektedir.

56

7. İRAN’DA TİCARET YAPAN TÜRK YATIRIMCILARIN DİKKAT ETMESİ GEREKEN

PROSEDÜREL İŞLEMLER

İran’da dış ticaret yapmak isteyen firmaların dikkat etmesi gereken prosedürel

işlemlere aşağıda maddeler hâlinde yer verilmiştir.

(1) İran’da bir firma ihracat ve ithalat yapmak istiyorsa mutlaka üyesi olduğu Ticaret

Odası aracılığı ile firması adına bir “Kart-ı Bazargani” belgesine (İthalat-İhracat Yetki Belgesi)

sahip olmalıdır. Önceden, bu belgeye sahip olmayan İranlı firmalar bu belgeye sahip firmalar

üzerinden dış ticaret işlemini gerçekleştirebilmekte idi. Ayrıca, söz konusu belgeye sahip

olmak, tüm kategorilerde yer alan ürünlerin ithalatını yapabilmek için yeterli idi. Ancak, söz

konusu düzenleme sonrasında artık ithalatçı firmanın, elindeki belge aracılığı ile kuruluş

sözleşmesinde yazan faaliyetlerle sınırlı olarak ithalat yapması uygulamasına geçildi.

(2) Yetki belgesi ile birlikte yanına yapacağı ithalat işlemi ile alakalı proforma faturayı

(ya da sözleşme ve benzeri destekleyici bazı evraklar da olur) alan firma İran Sanayi, Maden

ve Ticaret Bakanlığı’nın (Ministry of Industry, Mine and Trade) online sistemi üzerinden

sipariş kaydını açtırır. Sipariş kaydı açma işlemine “sab-te-sefareş” (kayıt) denir. İranlı ithalatçı

sab-te-sefareş işlemi için proforma ya da satış sözleşmesi üzerinde yazan ithalat tutarı

üzerinden belli bir oranda işlem komisyonu öder. İthalat işleminde ithalata konu ürüne,

ürünün teslim şekli ve taşıma türüne göre değişecek şekilde zorunlu sigortaları yaptırır.

(3) 31.01.2018 tarihli tebliğ ile artık İranlı ithalatçı firmalar Güney Kore, Çin, Hindistan

ve Türkiye’den yapacakları ithalat işlemlerinde bankacılık sistemi dışında ödeme

yapamamaktadırlar. Bu bağlamda, İranlı ithalatçı firma para transferini yapacağı bankasını

sistem üzerinden seçmek zorundadır. Daha önce bu aşamada İranlı ithalatçı firmanın önünde

banka dışı ödeme seçeneği de mevcuttu. Ancak, kayıt dışılığı ve kontrolsüz döviz giriş ve

çıkışlarını önlemeye yönelik son düzenleme sonrasında sadece banka sistemi içinde ödeme söz

konusu olabilmektedir. Bununla birlikte, “döviz büroları (sarraflar)” ile ödeme seçeneği,

yalnızca sarrafın söz konusu işlemi İran Merkez Bankası’nın belirlediği İranlı bankalar üzerinden

gerçekleştirmesi hâlinde mümkün olabilmektedir. Ayrıca, ithalatçının ödemeyi, İran dışındaki

bir bankadan yapmak istemesi hâlinde ise online sistem üzerinde bu ödemeyi gösterebilmesi

gerekmektedir.

57

(4) Kayıt işlemi ve aracı banka tespiti süreci tamamlandıktan sonra mal/hizmet ithalata

hazır duruma gelir. Sab-te-sefareş işlemi tamamlanan ve ödemesi İranlı bankalar üzerinden

yapılacak olan ithalatın bedeli, seçilen banka tarafından geçerli kurlar üzerinden döviz tahsisi

yapılması için Merkez Bankası sistemine girilir. 14.02.2018 tarihli karar çerçevesinde bankalar

bu talebi 28.02.2018 tarihi itibarı ile ABD Doları üzerinden yapamamaktadır ve İran Merkez

Bankası Sistemi’nden ABD Doları seçeneği kaldırılmıştır. Proforma fatura üzerinden ABD Doları

dışında bir döviz türünden hesap edilen tutar aracı banka kanalıyla ödenir.

(5) Banka, ithalat işlemi ile ilgili gerekli tüm izin ve prosedürlere yönelik belgelerin de

tamamlanmış olması hâlinde malın bedelini transfer eder. İthalatçı firma, gümrük

beyannamesi ve aracı banka onayını gümrük işlemlerinin tamamlanmasını teminen gümrük

sürecini takip edecek yetkililere (gümrük muamelecisi) teslim eder.

(6) Ürünün içeriği ve nakliye türüne göre çeşitli gümrük harç ve vergiler ile birlikte diğer

bazı ücret ve harçlar ortaya çıkabilmektedir. Gümrük muamelecisi vergi, harç ve ücretlerin

ödemelerini dikkatli şekilde takip etmelidir. Tüm vergi ve ücretleri ödenen mallar gümrük

sahasında ithalatçı tarafından çekilir. Gelen ürün ile evraklar arasında tutarsızlıkların tespit

edildiği hallerde inceleme süreci başlatıldığı için ürünler gümrük sahasında uzun süre

tutulabilmektedir. Gümrükten çekilen mallar ithalatçı tarafından beyan edilen yere

götürülmelidir. İthalatçının, gümrük evrakının bir nüshası olan ve “Yeşil Belge” olarak

adlandırılan belgeyi mutlaka edinmesi ve bir nüshasını, işlemin sistemdeki kapamasının

yapılabilmesini teminen üç ay içinde aracı bankaya vermesi gerekmektedir.

58

İran’ın ithalatının ve döviz kaynaklarının kontrolü amacıyla son dönemde bazı önemli

kararlar alınmıştır. Bu kararlar, özetle aşağıdaki gibidir:

(1) 30 Ocak 2018 tarihli Cumhurbaşkanlığı Tebliği’ne göre, Tebliğ tarihinden itibaren

Çin, Hindistan, Güney Kore ve Türkiye’den yapılacak ithalata yönelik para transferinin sadece

banka sistemi üzerinden yapılabilmesi ve sipariş kayıtlarının “döviz intikali olmaksızın”

yapılamaması söz konusudur.

(2) ABD’nin İran üzerinde sürdürdüğü ABD Doları ile ticaret yapma yasağı nedeniyle

İran bankalarının ABD Doları ile işlem yapamamasından ve bu nedenle sipariş kayıtlarında ABD

Doları seçeneği işaretlendiğinde ödemelerin döviz büroları ile yapılması gerektiğinden,

28.02.2018 tarihi itibarı ile sipariş kaydı yapılması sürecinde ABD Doları ile ödeme yapma

seçeneği iptal edilmiştir.

(3) Son haftalarda yaşanan dalgalanma üzerine döviz kurlarının kontrol altına alınması

için 10 Nisan 2018’den itibaren ABD Doları’nın ayrım gözetmeksizin herkese 42.000 IRR’den

satılması, söz konusu kur dışında bir fiyattan satış yapanlara “uyuşturucu kaçakçısı” ve

karaborsacı muamelesi yapılarak sert yaptırımlar uygulanması kararlaştırılmıştır.

59

8. İRAN’DA TİCARET YAPMAK İSTEYEN YATIRIMCILARA TAVSİYELER

İran’da ticaret yapmak isteyen yatırımcılara yönelik tavsiyeleri kısaca şu şekilde özetlemek

mümkündür:

İhracat ve ithalat işleminin “Kart-ı Bazargani” belgesi sahibi firma tarafından yapılması

gerektiğinden, faturaların, gümrük belgelerinin ve sözleşmelerin düzenlenmesinde bu

durumun dikkate alınması.

İşlemin, sadece proforma fatura değil ithalatçı ile yapılacak ve tüm koşulları net olarak

ortaya konacak bir sözleşme çerçevesinde gerçekleştirilmesi.

İran’da dış ticaretin kural ve kanunları sıkça değiştiğinden ve uygulama sırasında gerek

şeffaflık gerek önceden hazırlık yapma gibi hususlarda eksiklikler bulunmasından dolayı,

sözleşmelerde, gümrük vergilerinin, ithalat prosedürlerinin, ithalata konu ürün ve/veya

miktarların değişmesi gibi hallerde ortaya çıkacak sorunların ithalatçı tarafından

çözülmesine yönelik hükümler bulundurulması.

Ödemelerin sarraflar üzerinden yapılabilmesinin ancak İran’daki bankacılık sistemi

üzerinden mümkün olabileceğinin hatırda tutulması.

Sözleşmelerin, proforma ve asıl faturaların ve ödemelerin ABD Doları dışında bir para

birimi ile yapılması.

Ödemenin yapılması ile teslim şekli arasındaki ilişkiye dikkat edilmesi. (Türkiye’den

İran’a yapılan ihracatta teslim şeklinin genellikle fabrika kapısı olduğu, bu nedenle,

nakliye ve gümrükleme işlemlerinin İranlı ithalatçılar tarafından üstlenildiği

gözlenmektedir).

60

EK 1

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İRAN’DAKİ TİCARÎ TEMSİLCİLİKLERİ

TAHRAN TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ

Adres : Turkish Embassy Office of the Commercial Counsellor Ferdowsi Ave.,

No: 337 Tahran/İRAN

Tel : +98 21 3391 3592 / +98 21 3392 6246

Faks : +98 21 3392 4952

E-Posta : tahran@ticaret.gov.tr

TEBRİZ TİCARET ATEŞELİĞİ

Adres : Turkish Consulate General Office of the Commercial Attache Kuye Vale

Asr, Khiyabani Forughi, Falakai Homafar Kuçe-i Farhangian No: 8, Tebriz/İRAN

Tel : 0098 41 3329 7582

Faks : 0098 41 3329 7583

E-Posta : tebriz@ticaret.gov.tr

URUMİYE TİCARET ATEŞELİĞİ

Adres : Hıyabanı Dr. Şehid Beheşti, No: 30 Urumiye - Batı Azerbaycan/İRAN

Tel : 00 98 44 3344 0690

Faks : 00 98 44 3348 8585

E-Posta : urumiye@ticaret.gov.tr

61

EK 2

İRAN’DA TÜRK YATIRIMCILARA HİZMET VEREBİLECEK TERCÜME BÜROLARI

Büro Adı: KANUN

Yetkili Kişi: Mr. Mohammad MONTAZERİ

Tel: (0098-21) 88 99 22 92-3/88 97 03 93

Cep: (0098-912) 179 33 86

Faks: (0098-21) 88 97 03 93

E-Posta: kanuntrans@yahoo.com

Büro Adı: SHABESTARİ

Yetkili Kişi: Mr. AFLAKİ

Tel: (0098-21) 88 30 81 60/88 30 81 62/88 30 77 83/88 84 18 45

Faks: (0098-21) 88 82 24 27

E-Posta: shabestari_translationoffice@yahoo.com

Büro Adı: GOLVAJEH

Yetkili Kişi: Mr. ALİMİRZAİEE

Tel: (0098-21) 88 95 40 41/88 98 33 24-5

Faks: (0098-21) 88 95 04 75

E-Posta: sargolpub2004@yahoo.com

Web-Sayfası: www.sargolpub.com

Büro Adı: PYRAMID

Yetkili Kişi: Mr. Mirkazem PİSHNAMAZZADEH

Tel: (0098-21) 22 70 99 04

Faks: (0098-21) 22 70 99 04

E-Posta: pyramidtranslation@gmail.com

Büro Adı: ABAN

Yetkili Kişi: Mr. Mahmood Reza MORADIAN

Tel: (0098-21) 88 10 42 79-88 55 75 98

Faks: (0098-21) 88 71 26 57

E-Posta: info@aoto.ir