tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü işletme anabilimdalı ...
Transcript of tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü işletme anabilimdalı ...
1
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME
ANABİLİMDALI
TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN
ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ
ÜZERİNE BİR UYGULAMA
Yüksek Lisans Tezi
Kutlu KARACA
Ankara-2003
2
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME
ANABİLİMDALI
TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN
ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ
ÜZERİNE BİR UYGULAMA
Yüksek Lisans Tezi
Kutlu KARACA
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Özdemir AKMUT
Ankara-2003
3
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME
ANABİLİMDALI
TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN
ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ
ÜZERİNE BİR UYGULAMA
Yüksek Lisans Tezi
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Özdemir AKMUT
Tez Jürisi Üyeleri
Ad ve Soyadı İmzası
.................................................. ...................................
.................................................. ...................................
.................................................. ...................................
.................................................. ...................................
.................................................. ...................................
.................................................. ...................................
Tez Sınavı Tarihi ................................
4
ÖNSÖZ
“Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Etkinlik Ölçümü Üzerine Bir
Uygulama” başlıklı tezimin hazırlanmasında pek çok kişi ve kuruluşun katkıları
olmuştur;
Tez çalışmamın başından beri, her aşamada çalışmalarımı yönlendirerek bana
yardımcı ve destek olan tez danışmanım değerli hocam Prof. Dr. Özdemir
AKMUT’a, tezimin gerçekleşmesindeki katkılarından dolayı teşekkürlerimi arz
etmeyi büyük bir borç bilirim.
Diğer yandan tez çalışmam süresince bana her konuda destek olan,
önerileriyle katkı sağlayan ve doğrudan ya da dolaylı olarak yardımlarını
esirgemeyen isimlerini bu sayfaya sığdıramayacağım herkese minnetlerimi sunarım.
Ankara, 2003 Kutlu Karaca
5
GİRİŞ......................................................................................................................................1
1. TÜRKİYE'DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ.......................................................6
1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri Kavramı..............................................................................7
1.1.1.İşletme, Teşebbüs ve Kamu Teşebbüsü Kavramları...................................................7
1.1.2.Türkiye'de Kamu Teşebbüsleri.................................................................................11
1.1.2.1.Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri.......................................................................11
1.1.2.2.Döner Sermayeli İşletmeler................................................................................12
1.1.2.3.Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler....................................................................13
1.1.2.4.Kamu İktisadi Teşebbüsleri................................................................................13
1.1.3.Türkiye'de Kamu İktisadi Teşebbüsleri....................................................................14
1.2. KİT'lerin Kuruluş Nedenleri..........................................................................................25
1.3. KİT'lerin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi..............................................................28
1.4. KİT'lerin Türkiye Ekonomisi İçerisindeki Yeri.............................................................42
1.4.1.İstihdam Yönünden...................................................................................................43
1.4.2.Üretim Yönünden......................................................................................................46
1.4.3.GSMH'ye Katkı Yönünden.......................................................................................48
1.4.4.Yatırımlar Yönünden................................................................................................51
1.4.5.Hazine'yle İlişkiler Yönünden...................................................................................54
1.4.5.1.KİT'lere Yapılan Hazine Ödemeleri....................................................................54
1.4.5.2.KİT'lerin Hazine'ye Katkısı.................................................................................55
1.5. KİT'lerin Sorunları.........................................................................................................57
1.5.1.Hukuki Düzenlemelerden Kaynaklanan Sorunlar.....................................................58
1.5.2.Yönetim Sorunları.....................................................................................................59
6
1.5.3.İşletme ve Yatırım Sorunları.....................................................................................59
1.5.4.İstihdama İlişkin Sorunlar..........................................................................................61
1.5.5.Finansman Sorunları..................................................................................................61
1.5.6.Denetimle İlgili Sorunlar...........................................................................................62
2.ETKİNLİK KAVRAMI VE ETKİNLİK ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ.................................63
2.1. Etkinlik Kavramı ve İlgili Temel Kavramlar.................................................................63
2.2. Etkinlik Ölçüm Yöntemleri............................................................................................72
2.2.1.Oran Analizi..............................................................................................................72
2.2.2.Parametrik Yöntemler...............................................................................................73
2.2.3.Parametrik Olmayan Yöntemler................................................................................75
2.3. Veri Zarflama Analizi.....................................................................................................76
2.3.1.Veri Zarflama Analizinin Tanımı ve Tarihçesi.........................................................76
2.3.2.Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi..........................................................81
2.3.3.Veri Zarflama Analizi Modelleri...............................................................................83
2.3.4.Veri Zarflama Analizi İçin Gerekli Olan Adımlar....................................................96
2.3.4.1.Gözlem Kümesinin Seçimi..................................................................................97
2.3.4.2.Girdi ve Çıktı Kümelerinin Seçimi......................................................................98
2.3.4.3.Veri Zarflama Analizi ile Göreli Etkinlik Ölçümü..............................................99
2.3.4.4.Her Karar Birimi İçin Detay Analizi...................................................................99
2.3.4.5.Gözlem Kümesi İçin Genel Sonuçların Değerlendirilmesi...............................101
2.3.5.Veri Zarflama Analizinin Güçlü ve Zayıf Yönleri..................................................102
3.KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ
İLE ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ.................................................................................................104
7
3.1.Giriş................................................................................................................................104
3.2.Uygulamanın Amacı......................................................................................................104
3.3.Uygulamanın Yöntemi...................................................................................................107
3.4.Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktılar..........................................................................107
3.5.Verilerin Toplanması.....................................................................................................113
3.6.Modelin Kısıtları ve Yapılandırılması...........................................................................113
3.6.1.Modelin Kısıtları.........................................................................................................113
3.6.2.Modelin Yapılandırılması...........................................................................................115
3.7.Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinliğinin Ölçülmesi............................................117
3.8.Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinlik Değerlerinin İncelenmesi..........................119
3.9.Etkinsiz Dağıtım Müesseseleri İçin Referans Gruplarının ve Hedeflerin
Belirlenmesi.........................................................................................................................124
3.10.Veri Zarflama Analizi Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi.............................130
SONUÇ................................................................................................................................138
ÖZET....................................................................................................................................142
SUMMARY.........................................................................................................................144
KAYNAKÇA.......................................................................................................................146
8
GİRİŞ
Cumhuriyetin ilk yıllarında piyasa ekonomisi modeli benimsenmiş
olmasına karşın, o dönemde özel teşebbüsün yeterli sermaye birikimine sahip
olamaması, yaşanan alt yapı sorunları ve nitelikli işgücünün mevcut olmayışı
gibi nedenlerle bu konuda başarı sağlanamamış, çağdaş sanayici ve müteşebbis
yaratma çabaları amacına ulaşamayınca, devletin kuracağı teşebbüsler
aracılığıyla ekonomide aktif rol oynaması gündeme gelmiştir. Nitekim ilk
modern teşebbüsler kamu girişimciliği öncülüğünde kurulmuştur.
Bu açıdan KİT’ler faaliyette bulundukları sektörlerde birer öncü kuruluş
olarak ortaya çıkmışlar, özel sektörün kurduğu işletmelerin başta hammadde ve
aramalı olmak üzere çok çeşitli ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Diğer yandan KİT’ler,
işletmecilik faaliyetleri zor ve kar marjları düşük olduğu için özel sektörün girmediği
alanlara girerek, bu alanlarda önemli yatırımlar gerçekleştirmişlerdir.
KİT’lerin ülkemizin beşeri sermayesine bir başka deyişle insan gücüne
yaptığı katkılar da azımsanamayacak düzeyde olmuştur. KİT’lerde çalışan ve
deneyim kazanan personelin zaman içinde özel sektöre geçerek bilgi ve tecrübelerini
aktarması bir yandan ülkemizin aktif insan gücünün niteliğini artırırken diğer yandan
dolaylı olarak ekonomide verimlilik ve karlılık artışına ve sermaye birikimine önemli
katkılar sağlamıştır.
Ayrıca KİT’lerin bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılmasından, sosyal
9
hayata sağladığı katkılara kadar ülkemizin sosyo-kültürel yapısına pek çok olumlu
etkisi olmuştur.
Bugün gelinen noktada KİT ekonomisinin hacmini birkaç rakamla özetlemek
mümkündür. Ülkemizde KİT sektörü, istihdam hacmi içinde %2,5’lik paya sahip
olan, bir kısım sektörde tekel konumunda, bir kısmında ise hakim durumda
bulunarak mal ve hizmet üreten, ülkemizin GSMH’sinin %10’unu yaratan, toplam
yatırımların %8 ini gerçekleştiren, ödedikleri kar payları ve vergilerle ülke
ekonomisine net katkı sağlayan bir hacme sahip bulunmaktadır.
Ülkemizde bu güne kadar önemli fonksiyonlar üstlenmiş olan KİT’lerin
zaman içinde izlenen çeşitli politikaların etkisi ile yönetimden yatırıma, istihdamdan
finansmana kadar bir çok konuda çeşitli sorunları bulunmaktadır. Bu açıdan
KİT’lerin karşılaştığı sorunların ele alınarak performanslarının artırılmasında,
girdilerin çıktılara dönüştürülme süreçlerine ilişkin etkinlik düzeylerinin ölçülmesi
ve etkinsizlik kaynaklarının araştırılması önem taşımaktadır.
Etkinlik kavramının çok boyutlu olması nedeniyle, etkinlik ölçüm yöntemleri
de çeşitlilik arzetmektedir. Araştırmacılar tarafından sıklıkla kullanılan üç etkinlik
ölçüm yöntemi, oran analizi, parametreli ölçüm yöntemleri ve parametresiz ölçüm
yöntemleri olarak sıralanmaktadır. Bu yöntemlerde oran analizi, kullanılması en basit
yöntem olduğu için tercih edilmekte ancak etkinliğin tüm boyutlarının analize dahil
edilememesi dolayısıyla eleştirilmektedir. Parametreli etkinlik yöntemleri ise
endüstri dalına ilişkin üretim fonksiyonunun ardında analitik bir formun varlığını
10
öngörmekte ve bu fonksiyonun parametrelerinin belirlenmesine çalışılmaktadır.
Parametreli yöntemlere alternatif olarak kabul edilen parametresiz yöntemler
ise kullanıcılarına önemli ölçüde esneklik sağlamaktadır. Zira parametresiz
yöntemler, üretim fonksiyonunun analitik bir yapıya sahip olduğu varsayımı
yapılmaksızın etkinlik ölçümünün gerçekleştirilmesini mümkün kılmakta, bir çok
girdi ve çıktının bulunduğu üretim ortamlarında kolaylıkla kullanılabilmektedir. Bu
çalışmanın konusunu oluşturan veri zarflama analizi de parametresiz etkinlik ölçüm
yöntemleri arasında yer almaktadır.
Veri Zarflama Analizi -literatürde yer aldığı adıyla Data Envelopment
Analysis- doğrusal programlamanın özel bir uygulama şekli olarak aynı amaç ve
hedeflere sahip karar birimlerinin göreli olarak etkinliğini ölçmek için tasarlanmış
parametresiz bir yöntemdir.
Organizasyonların çoğunda, birden çok girdi kullanılırken, benzer şekilde çok
çeşitli çıktı ölçüleri de bulunmaktadır. İşletme yöneticileri için, çoklu girdi-çıktı
ortamında, girdilerin çıktılara dönüştürülmesi süreci itibariyle hangi birimlerin
etkinliğinin düşük olduğunu tespit etmek oldukça güç bir durumdur. Bu açıdan veri
zarflama analizi, göreli etkinlik karşılaştırmasında önemli bir araç olmaktadır.
Veri zarflama analizi ilk olarak Farrell’ın ortaya koyduğu sınır üretim
fonksiyonu kavramından hareketle, Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından
geliştirilmiş ve yöntemin ilk uygulamalarında girdi ve çıktıları için piyasa fiyatları
11
bulunmayan kamu kuruluşlarının performanslarının ölçülmesi amaçlanmıştır.
Veri zarflama analizi, aynı girdileri kullanarak aynı çıktıları üreten birbirine
benzer üretim birimlerinin etkinliğini değerlendirmek üzere kullanılmaktadır. Analiz,
her bir karar birimini en iyi karar birimleriyle karşılaştırmakta, en iyiyi temsi eden
“kuramsal etkinlik sınırı”nı oluşturmada da doğrusal programlamadan
yararlanmaktadır. Sanal karar birimi veya bileşik (composite) karar birimi olarak da
adlandırılan kuramsal birime ait girdi ve çıktılar, referans grubundaki tüm girdi ve
çıktıların ağırlıklı ortalamaları ile hesaplanmakta ve kuramsal birimin girdilerinin
(çıktılarının) incelenen birimden daha düşük (yüksek) olması durumunda incelenen
birimin etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Yöntemin temelinde de yatan,
incelenen her bir karar birimi için en iyi kuramsal birimi belirleyebilmektir.
Veri zarflama analizi, bugüne kadar özellikle son 10 yılda daha da ağırlıklı
olarak sağlık sektörü, eğitim hizmetleri, bankacılık, imalat sektörü, fast food
restoranlar, toptancılar gibi çok çeşitli alanlarda göreli etkinlik ölçümü yapmak üzere
kullanılmıştır. Ülkemizde ise uygulamalar daha çok sağlık ve bankacılık sektörü ile
sınırlı kalmıştır. Ancak son dönemde yöntemin teorik alt yapısına ve uygulamalarına
ilişkin birçok makale ve çalışmanın ülkemizde de yayımlanmış olmasının yanısıra
yöntemin kolayca uygulanabilmesini sağlayan paket programların mevcut olması da,
ülkemizde yönteme olan ilginin artmasına ve bir çok alanda yaygın olarak
kullanılmasına katkı sağlayacaktır.
Bu tez çalışmasının amacı, ileriye yönelik olarak alınacak performans artırıcı
12
kararlara dayanak teşkil etmek üzere kamu iktisadi teşebbüslerinden biri üzerinde
veri zarflama analizini kullanarak etkinlik ölçümünün gerçekleştirilmesi ve bu yolla
etkinsizlik kaynaklarının analiz edilmesidir.
Anılan amaç doğrultusunda, tez çalışmasının birinci bölümünde, öncelikle
işletme, teşebbüs ve kamu teşebbüsü kavramları kısaca açıklanmış, daha sonra
Türkiye’deki kamu iktisadi teşebbüslerinin kuruluş nedenleri, tarihsel süreç içindeki
gelişimi, ekonomi içindeki yeri ve sorunları işlenmiştir. İkinci bölümde etkinlik
kavramı ve ilgili kavramlar açıklandıktan sonra etkinlik ölçüm yöntemlerine kısaca
değinilmiş ve bu yöntemlerden biri olan veri zarflama analizi yönteminden
bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise veri zarflama analizinin teorik temelleri ışığında,
analiz için geliştirilmiş WinDEAP paket programı kullanılarak Türkiye Elektrik
Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) ye bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin göreli etkinlik
ölçümü gerçekleştirilmiş ve analiz sonunda ulaşılan sonuçlar yorumlanmıştır.
13
1. TÜRKİYE’DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ
Türkiye’de Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan kuruluşlarla
başlayan devlet işletmeciliği, Cumhuriyetin ilk yıllarında özel sektörün
sanayileşme atılımını gerçekleştirecek birikime sahip olmaması nedeniyle büyük
önem kazanmış, 1930’lu yıllarla birlikte devletçi sanayileşme politikası
doğrultusunda devlet, kamu işletmeciliğine ağırlık vermek durumunda
kalmıştır. Sümerbank ve Etibank ile başlayan temel sanayilerin kamu
teşebbüsleri aracılığıyla kurulması sürecini, zaman içinde ekonomik ve sosyal
gerekçelerle bir çok kamu iktisadi teşebbüsünün kurulması izlemiştir.
KİT’ler üstlendikleri fonksiyonlar dolayısıyla devletin ekonomiye yön
vermesinin bir aracı olarak görülmüşler, bir yandan temel mal ve hizmetlerin
üretimini sağlayarak geniş halk kitlelerinin ihtiyaçlarını karşılamışlar, diğer yandan
izledikleri yatırım, üretim, istihdam ve fiyat politikalarıyla özel sektörün gelişmesine
ve ekonomide sermaye birikiminin sağlanmasına katkı sağlamışlardır.
Kuruldukları yıllardan 1980’lere kadar geçen süreçte teşebbüslerin,
kendilerine yüklenen görevlere paralel olarak, ekonomi içindeki ağırlığı sürekli artış
göstermiştir. 1980 sonrası dönemde, devletin ekonomi içindeki payının azaltılarak
piyasa kurallarının ekonomide egemen kılınmasını amaçlayan politikaların
benimsenmesi sonucunda, kamu iktisadi teşebbüslerinin özel sektöre devri bir başka
deyişle özelleştirilmesi için bir dizi çalışma ve yasal düzenleme yapılmış, bu
14
düzenlemelere paralel olarak özelleştirme uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Bu
özelleştirme uygulamalarına rağmen, günümüzde KİT sistemi, tarım, sanayi ve
hizmetler sektöründe faaliyet gösteren; ortalama 500 bin kişiyi istihdam eden; toplam
yatırımların yaklaşık %8 ini gerçekleştiren; üretimi ile GSMH’nin %10,3 ünü
yaratan; kâr payı ve vergilerle Hazine’ye önemli tutarda katkı sağlayan bir hacme
sahip bulunmaktadır.
1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsü Kavramı
Kamu iktisadi teşebbüsü kavramı, temelde teşebbüs ve kamu teşebbüsü
alt kavramlarına dayandığından, öncelikle bu kavramlara açıklık getirilmesi
gerekmektedir.
1.1.1. İşletme, Teşebbüs ve Kamu Teşebbüsü Kavramları
Tarihi gelişim süreci içinde üretim ve tüketim faaliyetlerinin temelini kapalı
aile ekonomisi içinde gerçekleştirilen faaliyetler oluşturmuştur. Bu faaliyetler,
özellikle aile içi ihtiyaçların karşılanması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Ancak
zamanla insan ihtiyaçlarının miktar ve çeşit olarak artış göstermesi değişimi bir
başka deyişle değiş-tokuş ekonomisini ortaya çıkarmış, bunun sonucu olarak da
yalnız bireysel ihtiyaçların değil bunun yanı sıra başkalarının ihtiyaçlarının da
karşılanması için üretimin artırılması gerekmiştir. En basit haliyle işletme olarak
ifade edilebilecek ekonomik birimler, kapalı ekonomilerden değişimin yaşandığı açık
ekonomilere geçişin doğal sonucu olarak ortaya çıkmışlar ve yaygınlaşmışlardır.
15
Sahip oldukları nitelikler ve yerine getirdikleri fonksiyonlar göz önüne
alınarak geniş anlamıyla işletmeler, başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak üzere
iktisadi mal veya hizmet üreten ekonomik birimler olarak tanımlanabilir.1
Bu tanımda bir işletmeyi oluşturan unsurlar şöyle sıralanabilir;
i. Başkalarının ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik faaliyette bulunma.
ii. İktisadi (kıt veya sınırlı) mal ve hizmet üretme, ekonomik bir değer
yaratma.
iii. Faaliyetlerini ekonomiklik prensibine uygun olarak gerçekleştirme.
Teşebbüs kavramı ise kâr veya diğer biçimlerde yarar sağlamak amacıyla
bedel karşılığında satmak üzere mal ve hizmet üretmek veya fonlar sağlamak için
kurulan, hukuki ve mali kişiliğe sahip, devamlı nitelikteki bir örgüt olarak
tanımlanabilir.2
Bu tanıma göre teşebbüsün belirleyici unsurları şunlardır;
i. Teşebbüsün amacı kâr veya diğer biçimlerde yarar (prestij edinme,
kamu yararına hizmet vs.) sağlamaktır.
ii. Teşebbüs üretim unsurlarını biraraya getirerek, mal ve hizmet üretir,
fon toplar ve bunları bir bedel karşılığı satar.
iii. Teşebbüs, sahiplerinin kişiliğinden ayrı bir hukuki kişiliğe sahip
1 İ. Mucuk; Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2000, s. 4.
2 S. Baklacıoğlu; Kamu İktisadi Teşebbüsleri, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayını,
Ankara, 1976, s. 1.
16
olarak faaliyetlerini yürütür, haklara sahip olur ve yükümlülük altına
girer.
iv. Teşebbüsün mali özerkliği söz konusudur, kendisine ait varlıkları ve
bunları finanse ettiği kaynakları vardır.
v. Teşebbüs, maddi ve beşeri unsurları bir araya getirerek ortaya bir ürün
çıkaran örgütsel yapıdır. Bu yapının devamlılığı esastır.
İşletme ve teşebbüs kavramları, genellikle eşanlamlı olarak kullanılmakla
birlikte, işletme kavramı esas itibariyle maddi akımın diğer bir deyişle tedarik, üretim
ve pazarlama faaliyetlerinin gerçekleştirildiği birimi nitelendirirken, teşebbüs
kavramı, işletmeyi de içine alan, onun gerçekleştirdiği fonksiyonlar yanında mali,
hukuki ve yönetsel özerkliğe sahip üst yapıları ifade etmektedir. Bu bakış açısıyla,
işletmeler, fonksiyonları (tedarik-üretim-pazarlama) itibariyle teknik birimlerken,
teşebbüsler, işletmelere kıyasla daha kapsamlı ekonomik birimlerdir.3
Teşebbüsün sahip olduğu varlıkların kim tarafından finanse edildiği, o
teşebbüsün niteliğini (kamu-özel) de ortaya koymaktadır. Kamu teşebbüslerinde
devletin payı sermaye yapısı itibariyle daha ağır basmakta ve bu teşebbüslerin
yönetimine hakimiyet de esas olarak sermaye sahipliği yoluyla sağlanmaktadır.
Ancak sermayesi bulunmayan kamu teşebbüsleri olabileceği gibi, kanunla veya
kanunun verdiği yetkiye dayanarak Devlet veya diğer kamu kuruluşları, sermayede
pay sahibi bulunmadıkları veya payları yarıdan az olduğu halde bazı teşebbüslerin
yönetimine hakim olabilmektedirler.
3 T. Müftüoğlu; İşletme İktisadı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994, s. 118.
17
Bu hususlar göz önüne alınarak, kamu teşebbüsü, sermayesinin tamamına
veya yarısından fazlasına sahip olarak ya da diğer yollarla, Devletin, diğer kamu
tüzel kişilerinin veya devletle anılan tüzelkişilerin yönetimine, yönetim organları
vasıtasıyla hakim olduğu teşebbüs olarak tanımlanabilir.4
Kamu teşebbüslerinin başlıca özellikleri şunlardır;5
i. Kanunla ya da kanunun verdiği yetkiye dayanarak kurulurlar.
ii. Tüzel kişiliğe sahiptirler.
iii. Mali ve yönetsel açıdan özerktirler.
iv. Devlet bütçesi dışında yönetilirler ve devlet işlemleri için öngörülen
usul ve esaslara tabi değildirler.
v. Kanunlarla saklı tutulan konular dışında özel hukuk hükümlerine
tabidirler.
vi. Sermayelerindeki kamu payı dolayısıyla genellikle halkın temsil
organı olan Parlamento tarafından özel usullerle denetlenirler.
vii. Tek amaçları kâr etmek değildir, bunun yanısıra kamu hizmeti
gerçekleştirmek, sosyal fayda yaratmak vb. amaçlarla da faaliyette
bulunurlar.
4 O. Alpugan; İşletme Bilimine Giriş, Per Yayınları, İzmir, 1998,s. 232.
5 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 4.
18
1.1.2. Türkiye’de Kamu Teşebbüsleri
Ülkemizde devletin sahip olduğu teşebbüslerin resmi bir sınıflandırması
bulunmamakta, bunların birbirinden farklı hukuki yapılar altında faaliyetlerini
yürüttüğü bilinmektedir. Bu teşebbüsler, devletin tamamen veya kısmen
girişimcilik görevini yerine getirdiği teşebbüslerdir.6 Farklı ölçütler temel
alınmak suretiyle yapılabilecek çeşitli sınıflandırmalar göz önüne alınarak,
Türkiye’deki kamu teşebbüsleri,
a. Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri
b. Döner Sermayeli İşletmeler
c. Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler
d. Kamu İktisadi Teşebbüsleri
olmak üzere dört ana grup altında incelenebilir.7
1.1.2.1. Özel Bütçeli Devlet Teşebbüsleri
Özel kanunlarla kurulan bu kuruluşlar, tüzel kişiliğe sahiptirler ve
çalışmalarını özerk şekilde yürütürler. Bu kuruluşların yönetimi kendi
organları eliyle gerçekleştirilirken, denetimi kuruluş kanunlarında belirtilen
özel usullere göre yapılır. Bu grupta yer alan işletmelere örnek olarak Maden
Tetkik ve Arama Enstitüsü, Elektrik İşleri Etüd İdaresi ve Milli Piyango İdaresi
6 A. Ceylan, M. Vergiliel; Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve
Özelleştirme,U.Ü. Güçlendirme Vakfı Yayını, Bursa, 1989, s. 6.
7 O. Alpugan; 1998, s.232.
19
verilebilir.
1.1.2.2. Döner Sermayeli İşletmeler
Döner sermayeli işletmeler, genel ve katma bütçeli kuruluşların kamu
hizmetlerini yerine getirirken, ticari, sınai, kültürel, tarımsal veya mesleki
nitelikteki çeşitli hizmetleri yapabilmek için kurdukları özel işletme
niteliğindeki ekonomik birimlerdir.8 Bu işletmelere, faaliyetlerini yürütmeleri
için yapısı içinde bulundukları genel ve katma bütçeli kuruluşlar tarafından
nakit, mamul, yarı mamul, hammadde gibi unsurların yanısıra özel işletmelerin
döner sermayesinden farklı olarak taşınmaz mal, demirbaş, sabit sermaye
unsurları da tahsis edilmektedir.
Döner sermayeli işletmeler, devletin temel hizmetleri yapılırken, bir
ihtiyaç olarak ortaya çıkan ticari ve sınai hizmetlerin de bir yan faaliyet olarak
yürütülmesi amacının yanı sıra genel ve katma bütçeli kuruluşlara kamu
yönetimi ilkeleri açısından belirli konularda esneklik getirme amacına yönelik
olarak kurulmuşlardır.9
Bu işletmeleri nitelendiren “döner sermaye” deyimi, işletmecilik
alanında kullanılan çalışma sermayesi kavramı ile eş anlamlı değildir. Burada
kullanılan döner sermaye terimi, bağlı oldukları genel veya katma bütçeli
8 G. Çoşkun; Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997, s. 73.
9 G. Çoşkun; a.g.k., s. 74.
20
kuruluşların yapısı içinde yer alan, genel mali yönetim usulleri dışında tutulan,
kendilerine özel yönetim esasları bulunan, ticari ve sınai mal ve hizmet üreterek
bunları kâr amacıyla satan işletmeleri nitelendirmektedir.
Döner sermayeli işletmelerin tüzel kişilikleri bulunmadığı için bu
işletmeler bağlı oldukları genel ya da katma bütçeli kuruluşun yapısı ve tüzel
kişiliği altında faaliyette bulunurlar. Genel bütçeli kuruluşlar altında faaliyet
gösteren döner sermaye işletmelerine Başbakanlık Basımevi, katma bütçeli
kuruluşlar altında faaliyet gösteren işletmelere de üniversite döner sermayeleri
örnek olarak gösterilebilir.
1.1.2.3. Yerel Yönetimlere Bağlı İşletmeler
Yerel yönetimler, kendilerine yasalarla verilmiş görevleri yerine
getirebilmek için gerektiğinde işletmecilik yapmak durumundadırlar. Bu
işletmelerden bazıları, gerçek anlamda kamu hizmeti gören işletmeler
olabileceği gibi kâr amacı ön planda olan işletmeler de bulunabilir.10 Kamusal
hizmetler ile kamu yararı ağır basan iktisadi mal ve hizmet üretimini ve
dağıtımını gerçekleştirmek üzere belediyeler, il özel idareleri, köy tüzel kişiliği
ve diğer yerel yönetim birimleri tarafından kurulup işletilen işletmeler, yerel
yönetimlere bağlı işletmeler olarak adlandırılmaktadır. Bu işletmeler
çoğunlukla tüzel kişiliğe sahip olmadıkları için bağlı bulundukları yerel yönetim
biriminin tüzel kişiliği altında faaliyetlerini sürdürmektedir. Belediyelerin su,
10 R. Keleş; Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, İstanbul, 1994, s.358.
21
doğalgaz ve toplu taşımacılık için kurdukları işletmeler, bu tür işletmelerin
örneklerini oluşturmaktadır.
1.1.2.4. Kamu İktisadi Teşebbüsleri
Ülkemizde sermayesinin tamamı devlete ait olan, iktisadi alanda ticari
esaslara göre faaliyet göstermek ya da tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri
kamu yararı gözeterek üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin denetimine tabi olan kamu teşebbüslerine Kamu İktisadi
Teşebbüsü adı verilmektedir.
1.1.3. Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri
Tarihsel süreç içinde ekonomik ve sosyal hayatta yaşanan değişimler,
toplumun refah düzeyinin yükseltilmesine yönelik faaliyetlerin ortaya çıkıp
önem kazanmasına neden olmuş, bu durum ise devletleri egemenlik vasıflarının
kendilerine yüklediği görevlerin dışında başka birtakım fonksiyonları da yerine
getirmeye yöneltmiştir. Bu değişimin bir sonucu olarak devletler, ulusal
güvenliğin sağlanması, adalet dağıtılması gibi devletin klasik fonksiyonları
yanında üstlenilen bu yeni görevleri yerine getirebilmek için adeta bir
müteşebbis gibi davranmışlar, kurdukları işletmeler aracılığıyla ekonomik ve
22
mali hayatta yer almışlardır.11
Ülkemizde de benzeri gelişmeler sonucunda siyasal, sosyal ve ekonomik
nedenlerle bir çok kamu iktisadi teşebbüsü kurulmuştur. Bu teşebbüsler, esas
itibariyle devletin müteşebbislik vasfı ile iktisadi hayatta yer almasının bir aracı
konumunda bulunan iktisadi işletmeler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kamu iktisadi teşebbüsleri deyimi ile ifade edilmek istenen kavramın
açıklanması, bu teşebbüslerin fonksiyonlarının anlaşılması bakımından önem
taşımaktadır.
Kamu iktisadi teşebbüslerine ilişkin çeşitli kaynaklarda bir dizi tanıma
rastlamak mümkündür. Bu tanımlamalarda, farklı sözel ifadelerle olmak üzere
temelde, kamusal kaynakları kullanarak iktisadi faaliyette bulunan devlet
işletmeleri ifade edilmektedir.
Kamu iktisadi teşebbüslerine ilişkin yapılan bir tanım, “ekonomik
faaliyette bulunmak üzere devlet ya da diğer bir kamu kuruluşu tarafından
kendilerince veya ortaklık yoluyla oluşturulan, sermayesinin tamamı veya
çoğunluğu devlet veya diğer kamu kuruluşlarına ait bulunan, doğrudan
doğruya veya dolaylı olarak devlet tarafından denetlenen ve ürettikleri mal
veya hizmetlerden yararlanabilmek için karşılık ödenmesi gereken ekonomik
11 T. Altınok; Kamu İktisadi Teşekkülleri Sorunları ve Çözüm Yolları,
Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1982, s. 7.
23
işletmelerdir.” şeklindedir.12
Diğer bir tanım ise “bir kuruluş statüsüne göre kamuca kurulan,
pazarlanabilen yani kişisel mal ya da hizmet üreten, ya mülkiyetinin ve/veya
denetiminin yeterince devlet elinde olması nedeniyle, yönetim kurullarının
hükümetçe atandığı, cari maliyetlerini finanse eden gelirlerinin çoğunu
hazineden elde etmeyen teşebbüsler” olarak karşımıza çıkmaktadır.13
Kamu iktisadi teşebbüsleri üzerine sistematik araştırmalar yapan
Avrupa KİT Merkezi (CEEP) ise KİT’leri “ mal ve hizmet üretmek üzere
kurulmuş olan, mali olanaklarının yarıdan fazlası merkezi veya yerel kamu
idareleri tarafından sağlanan veya işletme sonuçlarından bu idarelerin sorumlu
bulunduğu ve bunlar tarafından denetlenen girişimlerdir.” şeklinde
tanımlamaktadır.14 Kamu teşebbüsleri deyimi ile genelde merkezi devlet
örgütünün sorumluluğu altındaki girişimler kastedilmektedir. Bu konudaki
yaygın görüş, yerel kamu otoritelerinin sorumluğu altındaki girişimlerin KİT
kapsamı dışında tutulması yönünde olmakla birlikte, Avrupa KİT Merkezi’nin
tanımında bu girişimlerin de KİT kapsamına dahil edildiği dolayısıyla her türlü
kamu otoritesinin sorumluluğu altında bulunan girişimlerin KİT tanımı içinde
12 R. Karluk; Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme, Esbank
Yayınları, İstanbul, 1994, s.5.
13 G. Akalın; KİT Ekonomisi, Esbank Yayınları, Ankara, 1990, s. 9.
14 M. Aysan, S. Özmen; Türkiye’de ve Dünyada Kamu İktisadi Teşebbüsleri,
Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1981, s. 4.
24
yer aldığı dikkat çekmektedir.15
KİT’lere ilişkin yapılan tanımlamalarda yer alan hususlar göz önüne
alınarak, kamu iktisadi teşebbüslerinin belirleyici unsurları şu şekilde
sıralanabilir;
i. Kanunla ya da kanunun verdiği yetkiye dayanarak kurulması,
ii. Tüzel kişiliğe sahip bulunması,
iii. Sermaye yapısı itibariyle kamu payının ağırlıklı olması,
iv. Kendi organları eliyle yönetilmesi, yönetsel özerkliğe sahip
olması,
v. Mali açıdan özerk olması, ayrı malvarlığının bulunması, haklara
ve borçlara sahip olabilmesi,
vi. Devlet bütçesi dışında yönetilmesi,
vii. Özel hukuk hükümlerine tabi olması,
viii. İktisadi mal ve hizmet üretmesi, bunları kâr ya da diğer
amaçlarla pazarlaması,
ix. Denetimlerinin Parlamento tarafından yapılması.
Türkiye’de KİT’lere ilişkin zaman içinde farklı tanımlamalar
yapılmıştır. Kamu iktisadi teşebbüsleri kavramını bir sistem dahilinde
düzenlemek amacıyla ilk yasal düzenleme 17.06.1938 tarih ve 3460 sayılı
“Sermayesinin Tamamı Devlet Tarafından Verilmek Suretiyle Kurulan İktisadi
Teşebbüslerin Teşkilatıyla İdare ve Murakabeleri Hakkındaki Kanun” ile
15 M. Aysan, S. Özmen; a.g.k., s. 4.
25
yapılmıştır. Kanun, KİT’leri tek bir yönetim ve denetim sistemi içinde
toplamayı amaçlamış; kamu teşebbüslerini, İktisadi Devlet Teşekkülü (İDT) ve
müesseseden oluşan bir bütün olarak yapılandırmıştır.16 Buna göre,
sermayesinin tamamı devlete ait olan teşekküller, İDT olarak tanımlanmış; bu
teşekküllerin, özel hukuk hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe ve özel kanunlarına
göre mali ve idari özerkliğe sahip, sorumlulukları sermaye ile sınırlı üst
kuruluşlar olması öngörülmüştür.17 Teşekküllerin yönetim organları, Genel
Müdürlük ve İdare Meclisi olarak düzenlenmiştir. Kanun’da teşekküllere bağlı
olarak faaliyet gösteren, tüzel kişiliği haiz, sorumlulukları sermaye ile sınırlı
üretim birimleri ise müessese olarak adlandırılmıştır. Kamu iktisadi
teşebbüslerinin denetiminin aynı kanunla kurulan Başbakanlık Umumi
Murakabe Heyeti tarafından yapılması öngörülmüştür.
1960’lardan sonra başlayan planlı dönemle birlikte iktisadi devlet
teşekkülleri sistemi yeniden şekillendirilmek istenmiş, bu amaçla 3460 sayılı
kanunun belirlediği sisteme 23 sayılı geçici kanunla değişiklikler getirilmiştir.18
23 sayılı geçici kanunla, İDT’lerin yönetim organı olan idare meclisleri verimsiz
çalıştıkları gerekçesiyle kaldırılmış; teşekküllerin denetimini gerçekleştiren
Umumi Murakabe Heyeti’nin yerini Yüksek Murakabe Heyeti almış, bu kurul
16 G. Çoşkun; 1997, s. 91.
17 Organizasyon ve Halkla İlişkiler Merkezi (ORHİM); 233 Sayılı Kamu İktisadi
Teşebbüsleri Hakkındaki Kanun Hükmünde Uygulaması ve KİT’leri
Özelleştirme Çabalarından Beklenenler, ORHİM Yayınları, İstanbul, 1986, s. 61.
18 R. Karluk; 1994, s. 5.
26
da Yasama Organına bağlanmıştır.19 Söz konusu geçici kanunun getirdiği
sistem, 440 ve 468 sayılı yasaların, 1964 yılında yürürlüğe girmesiyle
uygulamadan kalkmıştır.
Kamu iktisadi teşebbüsleri deyimi, mevzuatta ilk kez 1961
Anayasası’nda yer almış, Anayasa’da kamu iktisadi teşebbüslerinin tanımı
yapılmamış olmakla birlikte Anayasa’nın 127 nci maddesinde “Kamu iktisadi
teşebbüslerinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce denetlenmesi kanunla
düzenlenir” hükmü yer almıştır.20
440 sayılı Kanun, kamu iktisadi teşebbüsleri sistemine giren kuruluşları,
teşekküller, müesseseler ve iştirakler olarak belirlemiş; sermayelerinin
yarısından fazlası tek başına veya birlikte Devlete (genel ve katma bütçeli
idarelere) ve iktisadi devlet teşekküllerine ait olup, iktisadi alanda ticari
esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan ve kuruluş kanunlarında bu
kanuna (440 sayılı Kanun) tabi olacakları belirtilen teşebbüsleri, İDT olarak
tanımlamıştır. Kanunun amacının, bu teşebbüslerin “ekonominin kurallarına
ve ekonomik gereklere uygun olarak yönetilmelerini, kârlılık ve verimlilik
anlayışı içinde çalışmak ve sermaye birikimine yardım etmek suretiyle daha
fazla yatırım kaynağı yaratmalarını ve bu amaca ulaşmak için denetlenmelerini
sağlamak” olduğu belirtilmiştir.
19 ORHİM; 1986, s. 62.
20 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 1999 Yılı KİT Genel Raporu,
Ankara, 2001, s. 1.
27
468 sayılı Kanun ise 1961 Anayasası’nın 127 nci maddesinde yer alan
“KİT’lerin TBMM’ce denetlenmesinin kanunla düzenleneceği” hükmü
gereğince bu denetimin esaslarının belirlenmesi amacıyla çıkartılmıştır. Bu
yasada, Anayasa’da yer alan KİT kavramı çok geniş şekilde ele alınarak,
denetim açısından tanımı “ödenmiş sermayesinin yarısından fazlası kamu tüzel
kişilerince sağlanmış olan kurumlar ile bu kurumların ödenmiş sermayesinin
yarısından fazlasını sağlamış oldukları diğer kurumlar ve yukarıda
sayılanlardan olmamakla beraber, kendilerine bazı kamu yetki ve görevleri
verilmiş olup, esas nitelikleri bu kamu hizmetlerini yürütmek olan, kamu
kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından olmayan, özel yasalara tabi
kurumlar ve İller Bankası ” şeklinde yapılmıştır. Bu tanımlamada, biri yasa ile
belirleme, diğeri sermaye ölçütü olmak üzere iki ayrı ölçüt kullanılmıştır.21
7 Kasım 1982 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe giren 1982
Anayasası’nın “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Denetimi” başlığı altında yer
alan 165 inci maddesinde “ sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya
veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının TBMM’ce
denetlenmesi kanunla düzenlenir ” hükmü yer almış ve KİT’lere ilişkin dolaylı
bir tanım yapılmıştır.
440 ve 468 sayılı Kanunlar, 1980’li yıllara kadar uygulamada kaldıktan
sonra Kamu İktisadi Teşebbüslerinin yeniden düzenlemek amacıyla girişilen
21 Ş. Gözübüyük; Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2000, s. 141.
28
çalışmalar sonucunda 1983 yılında 60 sayılı Kanun Hükmünde Kararname
çıkarılmış ve bu kararname aynı yıl içinde 2929 sayılı Kanun şekline
dönüştürülmüştür. 2929 sayılı Kanun, KİT’leri, iktisadi devlet teşekkülleri ve
kamu iktisadi kuruluşları olmak üzere ikili bir yapıya ayırmış; iktisadi devlet
teşekküllerini, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet gösteren; kamu
iktisadi kuruluşlarını ise tekel niteliğindeki mal ve hizmet üretip pazarlayan, bu
vasıfları dolayısıyla kamu hizmeti nitelikleri ağır basan kuruluşlar olarak
nitelendirmiştir.22 Kanunda teşekkül-kuruluş şeklinde ikili yapı öngörülmüş
olmasına rağmen, bu iki birimin nitelikleri ( tüzel kişilik, özel hukuk
hükümlerine tabi olma, sermaye ile sınırlı sorumluluk vb.) açısından bir
ayrıştırmaya gidilmemiş, yönetim organları, oluşumu, görev ve yetkileri vb.
hususlar aynı esaslara bağlanmıştır.
2929 sayılı Kanun, 1984 yılında çıkarılan 233 sayılı Kanun Hükmünde
Kararname ile yürürlükten kaldırılmış, günümüzde de halen yürürlükte
bulunan bu KHK’nın getirdiği KİT sistemi benimsenmiştir. 233 sayılı KHK’da
KİT’ler, iktisadi devlet teşekkülü ve kamu iktisadi kuruluşu olarak ikili bir
ayrıma tabi tutulmuş, KİT kavramının “teşekkül” ve “kuruluş” un ortak adı
olduğu ifade edilmiştir. Kararnamede iktisadi devlet teşekkülü “ sermayesinin
tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere
kurulan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak, kamu iktisadi kuruluşu ise
“sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mallar ile temel mal
ve hizmet üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti niteliği ağır
22 G. Çoşkun; 1997, s.102.
29
basan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak tanımlanmıştır.23 Kararname ayrıca
teşebbüslere bağlı olarak faaliyet gösteren müessese, bağlı ortaklık, iştirak ve
işletme tanımlarına da yer vermiştir.
Kararnamenin belirlediği esaslar çerçevesinde KİT’lerin devlet yapısı
içindeki yeri aşağıdaki şemada gösterilmiştir.
Şekil.1. KİT’lerin Devlet Yapısı İçindeki Yeri
233 sayılı KHK’da yer alan Kamu İktisadi Kuruluşu (KİK) tanımı, 1994
yılında çıkarılan 4046 sayılı Özelleştirme Kanunu ile “ sermayesinin tamamı
devlete ait olup, tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu yararı gözeterek
üretmek ve pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti dolayısıyla
23 18.6.1984 tarih ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 233 Sayılı Kanun
Hükmünde Kararname.
İlgili Bakanlık
Kamu İktisadi Teşebbüsü
Müessese Bağlı Ortaklık
İştirak
İştirak
İşletme İşletme İşletme
Başbakanlık Y.D.K.
30
ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsü” olarak
değiştirilmiştir.24 Bu tanımlamada, önceki tanımdan farklı olarak “kuruluş” un
faaliyetlerinde kamu yararı gözetmesi gereği ön plana çıkarılarak, ürettiği mal
ve hizmetin bu nedenle imtiyaz sayılacağı vurgulanmıştır.
1987 tarihinde çıkarılan 3346 sayılı Kanun, esas itibariyle KİT’ler ile
fonların TBMM’ce denetlenmesi esaslarını düzenlemekle birlikte kanunda
denetimin kapsamı açısından KİT’lere ilişkin dolaylı bir tanıma da yer
verilmiştir.
233 sayılı KHK’nın getirdiği KİT sistemi, günümüzde de geçerliliğini
sürdürdüğünden, KİT’lerin fonksiyonlarının anlaşılması bakımından
kararnamenin getirdiği esasların daha ayrıntılı incelenmesi gerekmektedir.
Kararnamede yer alan esaslar gözönüne alındığında, kamu iktisadi
teşebbüsleri;
i. Sermayesinin tamamı devlete ait olan,
ii. Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan,
iii. İktisadi alanda ticari esaslar göre faaliyette bulunan veya tekel
niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu yararı gözeterek üretmek ve
pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti
dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan,
iv. Saklı tutulan hususlar dışında özel hukuk hükümlerine tabi,
24 27.11.1994 tarih ve 22124 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4046 Sayılı Kanun.
31
v. Tüzel kişiliğe sahip,
vi. Sorumlulukları sermayeleri ile sınırlı tutulan,
vii. Muhasebe-i Umumiye ve Devlet İhale Kanunu’na ve Sayıştay
denetimine tabi olmayan,
viii. İktisadi faaliyetlerini kendilerine bağlı ve tüzelkişilikleri olan
müesseseler ve bağlı ortaklıklar aracılığıyla yürüten,
ix. Kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamayan,
x. Malları ve her çeşit mevcutları aleyhine işlenen suçlar Devlet malı
aleyhine işlenmiş sayılan,
iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarının ortak adı
olarak ifade edilmektedir.25
Kararnamede müesseseler, “sermayesinin tamamı bir iktisadi devlet
teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olup, ona bağlı işletme veya
işletmeler topluluğu” olarak tanımlanmıştır. Müesseseler, özel hukuk
hükümlerine tabi, tüzel kişiliğe sahip, sorumlulukları sermayeleri ile sınırlı
kuruluşlar olup, teşebbüs yönetim kurulunun kararı ile kurulmakta, Muhasebe-
i Umumiye Kanunu, Devlet İhale Kanunu ve Sayıştay’ın denetimine tabi
olmamaktadır. Yönetim komitesi, müessesenin karar organını, müessese
müdürü de yürütme organını oluşturmaktadır.
25 18.6.1984 tarih ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 233 Sayılı Kanun
Hükmünde Kararname.
32
Kararnameye göre bağlı ortaklıklar, “sermayesinin yüzde ellisinden
fazlası iktisadi devlet teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olan
işletme veya işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketler” dir. Bağlı
ortaklıkların örgütlenme biçimi açısından teşebbüsler model alınmış ve yönetim
kurulu ile genel müdürden oluşan yönetim yapısı öngörülmüştür.
Kamu iktisadi teşebbüslerinin veya bağlı ortaklıklarının, sermayelerinin
en az %15’ine en fazla %50’sine sahip bulundukları anonim şirketlere iştirak
adı verilmekte; iştiraklerin yönetim kurullarında ilgili KİT veya bağlı ortaklık,
payı oranında temsilci bulundurmaktadır.
Kamu iktisadi teşebbüsleri devlet bütçesi içinde yer almayıp özerk bütçe
örneğini oluşturan kuruluşlar oldukları için 233 sayılı KHK’da kuruluşların
tabi olacakları mali hükümlere de yer verilmiştir. Bu düzenlemeler
çerçevesinde, teşebbüslerin yatırım ve işletme faaliyetlerini, plan, program ve
bütçelere göre yürütmeleri; yıllık genel yatırım ve finansman programlarının
Bakanlar Kurulu’nca karara bağlanması; işletme bütçelerinin ise yıllık genel
yatırım ve finansman programındaki hedefler esas alınarak hazırlanması ve
yönetim kurulunca onaylanması öngörülmüştür.
Teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklar işletmelerinde üretilen mal ve
hizmetlerin fiyatlarını belirlemekte serbest olmalarına karşın gerektiğinde Bakanlar
Kurulu’nca fiyat tespiti yapılabilmekte, Bakanlar Kurulu’nca tespit edilen fiyatlar
maliyetlerin altında bulunduğu takdirde zararla birlikte mahrum kalınan kâr ait
33
olduğu veya ait olduğu yılı izleyen yılın genel bütçesine konulacak ödenekle
karşılanmaktadır.
Kamu iktisadi teşebbüslerinin denetimi Yüksek Denetleme Kurulu ve
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce yapılmaktadır. Teşebbüsler, müesseseler ve bağlı
ortaklıklar, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun mali, idari ve teknik yönden
sürekli denetimine tabidir. Yüksek Denetleme Kurulu, hazırladığı yıllık denetim
raporlarını Başbakanlık aracılığıyla TBMM’ye iletmekte26, Meclis KİT’ler
üzerindeki denetimini bu raporları esas alarak yapmaktadır.
KİT’lerin TBMM’ce denetlenmesine ilişkin esaslar 1987 yılında çıkarılan
3346 sayılı yasa ile düzenlenmiştir. Bu yasaya göre KİT’lerin Meclis’ce
denetlenmesi, 35 milletvekilinden oluşan TBMM KİT Komisyonu tarafından
Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun raporları esas alınarak
yapılmaktadır.27 Komisyon incelemeleri sonucunda hazırladığı raporu Meclis
Genel Kurulu’na sunmakta; yapılan genel görüşme sonunda Genel Kurul
yönetim kurullarının ibra edilip edilmemesini karara bağlamaktadır.
1.2. KİT’lerin Kuruluş Nedenleri
26 20.10.1983 tarihli ve18197 (mük.) sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 72 Sayılı
Kanun Hükmünde Kararname.
27 9.4.1987 tarih ve 19426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 3346 Sayılı Kanun.
34
Dünyada ve Türkiye’de devlet işletmeciliği, uzun yıllardan bu yana
ekonomi içerisinde önemli roller üstlenmiş ve özellikle kalkınma ve büyümenin
bir aracı olarak görülmüştür. Ancak KİT’lerin kuruluş nedenlerini, gelişmiş ve
az gelişmiş ülkeler açısından ayrıştırarak incelemekte yarar bulunmaktadır.
Zira gelişmiş ülkelerde KİT’ler, daha çok piyasa mekanizmasının yetersizliğini
gidermek ve ekonomideki çıkar dağılımını başka bir deyişle bölüşümü
yönlendirmek amacıyla kurulmuşken, az gelişmiş ülkelerde KİT’lerin varoluş
nedenleri, ağırlıklı olarak devletin kalkınmanın gerçekleştirilmesindeki öncü
fonksiyonuna bağlanmıştır.28
KİT’lerin ortaya çıkışları ve gelişmeleri, sosyal, siyasal ve ekonomik bir çok
nedene dayandırılabilir. Bu nedenler;
i. Devletin fonksiyonlarındaki gelişmeler,
ii. Ekonomik kalkınmanın sağlanması,
iii. Devletin özel sektöre öncülük etmesi, başaramadığı ya da giremediği
işleri yapması,
iv. Kamu hizmetinin sosyal boyutu dolayısıyla devletin birtakım
hizmetleri sağlaması,
v. Ekonomiye yön verilmesi, düzenlenmesi (gelir dağılımının
düzeltilmesi vb.),
vi. Ulusal güvenliğin sağlanması (savaşlar ve savunma harcamaları vb.)
vii. Devlete gelir sağlanması,
olarak sıralanabilir.
28 G. Akalın; 1990, s. 15.
35
Türkiye’de devletin işletmeleri aracılığıyla ekonomik faaliyette bulunması,
Osmanlı İmparatorluğu’ndan miras kalan ve varlıkları Cumhuriyet döneminde de
sürdürülen işletmeler dolayısıyla başlamıştır.
Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte siyasal bağımsızlığın ardından ekonomik
bağımsızlığın da sağlanması amacıyla sanayileşmenin ve kalkınmanın biran evvel
gerçekleştirilmesi gerekmiştir. Bu yeniden inşa sürecinde, kurulacak ekonomik yapı
içinde özel sektörün egemen unsur olması gerektiği vurgulanmış ve devletin bu ana
unsuru destekleyici bir rol üstlenmesi öngörülmüştür. Ancak Türkiye ekonomisinin o
dönemki şartları, özel sektörün kendisinden beklenen sanayileşme çabalarını
göstermesinde yetersiz kalmasına neden olmuş, özellikle ulusal tasarrufların yeterli
düzeyde bulunmaması bu çabaların önündeki en büyük engeli teşkil etmiş, bu
durumda devletin karma ekonomi yapısı içinde ayıracağı kaynaklarla sermaye
birikimini sağlaması, ekonominin lokomotif sektörlerinde çeşitli işletmeler kurup
bunları işletmesi ve böylece özel sektörün gelişimine öncülük edecek hamleleri
gerçekleştirmesi gerekmiştir.29
Cumhuriyet sonrası dönemde aralarında Sümerbank ve Etibank’ın da
bulunduğu ilk kamu teşebbüslerinin kurulmasında yukarıdaki gerekçelerin ağır
bastığı ifade edilebilir. I. Beş Yıllık Sanayi Planı (1934-1938)’nda devletin kuracağı
ana sanayi kuruluşları ile özel sektöre destek olacağının belirtilmesi, sanayileşme için
29 Dünya Ekonomi Politika Gazetesi; “Sanayinin Temeli KİT’ler Özelleşiyor”,
Cumhuriyetin 75 inci Yılında Türkiye Ekonomisi Özel Eki, İstanbul, 1998, s.
180.
36
devletin sermayesi ile işletmeler kurma ve yürütme görevinin Sümerbank’a
verilmesi; Sümerbank’ın kuruluş kanununda ise bankaya “ülke ekonomisi için
faydalı yatırımlara sermayesinin elverdiği ölçüde yardım etmek, milli sanayiin
gelişmesi için gerekli tedbirleri almak” şeklinde görevlerin verilmiş olması bu
gerçeği doğrulamaktadır.30
Türkiye’de kamu teşebbüslerinin kurulmasında sosyal faktörlerin de rol
oynadığı bilinmektedir. Geniş halk kitlelerinin genel ihtiyaçlarını karşılayan
mal ve hizmetlerin üretimi ve dağıtımı amacı ile Türkiye’de posta, demiryolları,
havayolları, elektrik üretimi ve dağıtımı vb. alanlarda çeşitli teşebbüsler
kurulmuştur. Diğer taraftan yine sosyal gerekçelerle esnafa, çiftçiye uygun
kredi imkanı sunan bankalar, çalışan kesimlere sosyal güvence imkanı sağlayan
kuruluşlarda olduğu gibi toplumun bazı kesimlerine hizmet sunmak amacıyla
kurulan teşebbüsler de bulunmaktadır.
Devlet tarafından gelir etme amacı ile de teşebbüs kurulması mümkündür.
Türkiye’de devletin sigara, içki, tuz tekeli ve üretimi için kurulan işletmelerde
olduğu gibi tekel malları üretimi ile uygulayacağı fiyat politikası sonucu gelir elde
etmeyi amaçladığı görülmektedir.
1.3. KİT’lerin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi
Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin ortaya çıkışı, Cumhuriyet öncesi
30 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 118.
37
döneme dayanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun XV. yüzyıldan itibaren sık sık
savaşlar içinde yer alması, askeri araç ve gereçlere olan ihtiyacı artırmış, ordunun
ihtiyaçlarının yeterli miktarda ve sürekli şekilde karşılanabilmesi amacıyla ilk devlet
işletmeleri kurulmuştur.31 Daha önceki tarihlerde yukarıda anılan gerekçe ile
tophane, tersane, maden işletmesi gibi KİT benzeri kuruluşlar yaratılmış olmasına
karşın, gerçek anlamda devlet işletmesi sayılabilecek ilk kuruluş olan Beykoz Deri
ve Kundura Fabrikası 1816’da faaliyete geçmiş, onu 1835’de Feshane Yünlü
Dokuma Fabrikası, 1845’de Hereke İpekli-Yünlü Dokuma Fabrikası ve 1850’de
Bakırköy Pamuklu Dokuma Fabrikası izlemiştir.
Devlet tarafından bu dönemde izlenen sanayileşme stratejisi içinde bir ara
anonim şirket tipi denenmişse de, bu örgütlenme biçiminden yeterince
faydalanılamamış, örnekleri demiryolu işletmesi ve Şirket-i Hayriye ile sınırlı
kalmıştır.32
1863 yılında kredi alanındaki ilk devlet teşebbüsü olarak kurulan Memleket
Sandıkları, 1888’de banka haline dönüştürülmüş, bugünkü Ziraat Bankası’nın
temelini oluşturmuştur. Yine bu dönemde kurulan Hereke ve Bakırköy Dokuma
Fabrikaları, daha sonra kurulup günümüze kadar gelecek olan Sümerbank
bünyesinde uzun yıllar faaliyet göstermişlerdir.
Cumhuriyet öncesi dönemde faaliyete geçen devlet işletmeleri daha çok
31 A. Ceylan, M. Vergiliel; 1989, s. 12.
32 R. Karluk; 1994, s. 15.
38
sarayın ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş ve sayıları çok sınırlı
kalmıştır. KİT’lerin bir devlet politikasının parçası olarak sistemli şekilde
kurulmaları ve gelişmeleri esas itibariyle Cumhuriyet sonrası dönemde
gerçekleşmiştir.33
Cumhuriyetin ilanını takip eden yıllar, ekonomik açıdan zor şartların hüküm
sürdüğü yıllar olmuş; Cumhuriyet yönetimi, ilkel yöntemlerin kullanıldığı tarımsal
üretimle geçimini sağlamaya çalışan eğitim ve gelir düzeyi düşük halk kitlelerini,
enerji, ulaşım gibi stratejik sektörlerde faaliyet gösteren yabancı şirketleri, esas
olarak ithal mallarını koruyan bir gümrük rejimini içeren; sermaye birikimi, yetişmiş
iş gücü, altyapı ve ekonomiye yön verecek bürokratik kadroların bulunmadığı bir
ekonomik tablo devralmıştır.34 Cumhuriyet döneminde ekonomi politikası ile ilgili
arayışlar, kurumsal yapılaşma ile ilgili çabalar ve iktisadi gelişme alanında elde
edilen sonuçlar büyük ölçüde devralınan bu mirasın izlerini taşımıştır.35
Elde edilen politik bağımsızlığın ancak ekonomik bağımsızlıkla
sürdürülebileceği gerçeğinden hareketle bunu sağlayacak bir devlet politikası
arayışına girişilmiş;36 1923 yılında Türk Devleti’nin izleyeceği iktisat politikalarına
ve oluşturacağı iktisadi sisteme ışık tutmak üzere gerçekleştirilen I. İzmir İktisat
33 R. Karluk; a.g.e., s. 17.
34 E. Tokgöz; Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2001), İmaj Yayıncılık,
Ankara, 2001, s. 44.
35 H. Şahin; Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002, s.31.
36 E. Tokgöz; 2001, s. 41.
39
Kongresi’nde, ekonomik kalkınmanın özel teşebbüsün egemenliğinde
gerçekleştirilmesi, bu süreçte devletin ise özel girişimleri destekleyici bir fonksiyon
üstlenmesi kararlaştırılmıştır.37 Bu sebeple Cumhuriyetin ilk yıllarında özel sektörün
teşvik edilmesine ve bu yolla sanayileşmeye dönük bir anlayış benimsenmiş, özel
teşebbüs yatırımlarını teşvik eden yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin
başında 1927 tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu gelmektedir. Kanunla, sınai yatırımlara
ve sınai işletmelere, kamuya ait taşınmazların bedelsiz veya düşük bedelle ve ödeme
kolaylıkları ile verilmesi, gümrük vergileri bağışıklığı tanınması, devlet vasıtaları ile
taşımalarda büyük indirimlerin yapılması gibi çok geniş ve cömert imtiyaz ve
teşvikler sağlanmıştır.38
Sanayi alanında özendirme, sınırlı korumacılık gibi yöntemlerle özel
sanayiinin geliştirilmesine öncelik veren 1920’li yılların sanayileşme politikası,
kendisinden beklenen sonuçları vermemiş; 1930’lara kadar geçen on yıllık süreçte
sınai üretime derinlik kazandırılamadığı gibi en temel tüketim mallarının yerli
üretimi bile gerçekleştirilememiştir.39
Sağlanan teşviklere rağmen, başta kaynak yetersizliği olmak üzere
ekonominin içinde bulunduğu şartlar (girişimci, teknik bilgi ve beceri eksikliği,
dünya ekonomisindeki daralma ve bunalımın olumsuz etkileri vb.) devletçi
37 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 118.
38 K. Boratav; Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1989, s. 36.
39 Y. Kepenek, N. Yentürk; Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2001, s.
61.
40
sanayileşme stratejisinin benimsenmesini bir başka deyişle devletin bazı sınai
teşebbüsler kurarak işletmesini, bu yolla ekonomik kalkınmaya itici gücü
sağlamasını gerekli kılmıştır.40 Bu yaklaşımın arkasında yatan temel düşünce,
çalışkan bir halk kitlesi, yeterli toprak ve ona dayalı önemli hammadde olanakları ve
kalkınma azminin devlet tarafından organize edilmesidir.41
Devletin bu öncülük fonksiyonuna karşın, milli ekonominin esas itibariyle
özel girişim üzerine tesis edileceği, varlığı sürdürülen ve kurulan devlet
işletmelerinin ekonominin içinde bulunduğu geçiş döneminin beraberinde getirdiği
şartlardan kaynaklandığı ve özel girişimin gelişimine paralel olarak bu işletmelerin
zaman içinde elden çıkarılacağı sık sık ifade edilmiştir.42 Ülkenin içinde bulunduğu
sorunlara yönelik çözümlerin araştırılması, Hükümete rapor edilmesi ve Hükümet ile
iş çevreleri arasındaki bilgi akışının sağlanması için kurulan ve 1927-1935 yılları
arasında faaliyet gösteren Ali İktisat Meclisi’nin 1933 yılı raporunda şu görüşlere yer
verilmiştir.43
“... Devletin kendi teşebbüsü ile veya iştiraki ile vücuda gelecek sanayi
hareketlerinde, halkın kuruluş teşebbüslerine iştiraki mümkün olduğunca teshil
(kolaylaştırma) olunmalı ve teşebbüs kökleşip de muayyen ve emin bir kâr
temin etmeye başladığı ve halkın iktisadi refahı müsait bulunduğu zaman bu
40 H. Şahin; 2002, s.55.
41 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 34.
42 H. Şahin; 2002, s. 58-59.
43 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 50.
41
tesisler ilk fırsatta hususi teşebbüslere ve halka mal edilmelidir...”
1930’lu yıllarla birlikte benimsenen devlet öncülüğünde kalkınma
politikasının üç ana özelliği bulunmaktadır;44
i. Kapsamı itibariyle devlet öncülüğünde özel girişim eliyle sanayileşme
stratejisine dayanmaktadır.
ii. Ekonomideki geçiş döneminin gerekleri doğrultusunda ortaya
çıkmıştır, nihai bir amaca yönelik değildir.
iii. Ekonominin bütün alanlarını özel girişime açık tutmuş, özel kesim ve
kamu kesimi ekonominin çeşitli alanlarında genellikle tamamlayıcı
olarak yan yana bulunmuştur.
Cumhuriyetin KİT oluşturma kararının, ideolojik endişelerden uzak bir karar
niteliğinde olduğu, devlet işletmeciliğinin pratik zorunluluklardan kaynaklanan,
değişimlere uyabilen önemli bir ekonomik kalkınma aracı olarak görüldüğü
vurgulanması gereken bir diğer önemli husustur.45
Cumhuriyet sonrası dönemde devlet işletmeciliğinin ilk önemli örneğini 1933
yılında kurulan Sümerbank oluşturmuştur. 1925 yılında özel bir yasa ile kurulmuş
bulunan, sanayi ve madencilik alanında bir finansman kurumu olarak görev yapması
öngörülen Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kendisinden beklenen görevleri yerine
getirmekte yetersiz kaldığı gerekçesiyle 1933 yılında ortadan kaldırılmış, bankanın
44 R. Karluk; 1994, s. 17.
45 Y. Kepenek, N. Yentürk; 2001, s. 60.
42
işletmecilik görevleri kurulan Devlet Sanayi Ofisi’ne, finansman görevleri ise
Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası’na devredilmiştir. Daha sonra ise Ofis ve Banka
birleştirilerek, dünyadaki kalkınma kurumları arasında en eskilerinden biri olan
Sümerbank kurulmuştur.46
Sümerbank, bir kalkınma bankası modeli üzerine kurulmuş ve bankanın,
ulusal ekonomiye yararlı olabilmek için karma ekonomi kuralları ve ekonomik
gereklere uygun olarak, kârlılık ve verimlilik anlayışı içinde çalışması
öngörülmüştür.47
Sümerbank’ın kuruluş yasasında şu ilkeler yer almaktadır;48
i. Ülkenin ekonomik gücünün artırılması için devlet gücünden
yararlanılması,
ii. Geniş halk kitlelerinin gereksinmesi olan ürünlerde kendi kendine
yeterliğin artırılması,
iii. Ekonomik anlamda dışa bağımlılığın azaltılması,
iv. Ulusal girişimciliğin gelişmesine her yönden destek olunması,
v. Türk milletinin “çağdaş medeniyet” seviyesine erişmesi için her türlü
çabanın sarf edilmesi.
Sümerbank’ın kuruluş yasasında ayrıca bankanın devralacağı ve sermayesi
46 R. Karluk; 1994, s. 19.
47 E. Tokgöz; 2001, s. 68-69.
48 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 36.
43
tamamen devlete ait fabrikaları, bir yıl içinde sınırlı sorumlu ve kendisine bağlı
şirketler haline dönüştürmesi, bu şirketlerin hisse senetlerinin %100’ünün banka
adına kayıtlı olması, hükümetin teklifi üzerine genel kurulca verilecek karara göre bu
hisse senetlerinin kısmen veya tamamen Türk şahıs ve kuruluşlarına satılabileceği
öngörülmüştür. Sümerbank’ın zaman içinde özelleştirilebilmesi yolunu açan bu
düzenleme, devlet işletmeciliğinin nihai bir amaç değil, özel girişimciliğin
güçlendirilmesinin bir aracı olarak görüldüğünü ortaya koymaktadır.
Sanayiinin geliştirilmesi için hazırlanan ve 1933-1938 yıllarını kapsayan I.
Beş Yıllık Sanayi Planı’nda yatırım hacmi itibariyle büyük ve kamu yararına hizmet
edecek kuruluşların Devlet tarafından planlı şekilde kurulması, özel sektörün ise
devletin öncülüğü ve himayesi altında faaliyet göstermesi öngörülmüş; planda yer
alan projeleri gerçekleştirme görevi de Sümerbank’a verilmiştir.49 Bu plan yürürlükte
iken hazırlanan II. Beş Yıllık Sanayi Planı’nda ise ülkenin enerji kaynaklarının
verimli şekilde işletilmesi amaçlanmış, bu doğrultuda enerji ve madencilik
konularında kalkınma aracı olarak görev yapması düşünülen Etibank 1935 yılında
kurulmuştur. Etibank’ın amaç ve faaliyet konuları incelendiğinde, Sümerbank’ın
kuruluş kanununda yer alan ilkelerin madencilik alanında da düşünüldüğü
görülmektedir.50 Etibank öncelikle yabancı sermayenin elinde bulunan Ergani
Murgul Bakır ve Divriği Demir İşletmelerini satın almış, daha sonra Ereğli Kamu
İşletmeleri Etibank’a devredilmiştir.51
49 H. Şahin; 2002, s. 60-64.
50 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 36.
51 E. Tokgöz; 2001, s. 70.
44
Etibank’ı aynı yıl içinde Elektrik İşleri Etüd İdaresi ile Maden Tetkik ve
Arama Enstitüsü’nün, 1936’da Türkiye Emlak ve Kredi Bankası’nın temelini
oluşturan Emlak ve Eytam Bankası’nın kuruluşu izlemiş, 1936’da T.C. Ziraat
Bankası özel bir yasa ile yeni bir şekle sokulmuş, 1937’de Denizbank, 1938’de
Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu ile Türkiye Halk Bankası kurulmuştur.
Kamu teşebbüslerinin sayısının ve ekonomi içindeki ağırlığının ve öneminin
zaman içinde artması, bu teşebbüsler arasında uyum sağlanması açısından
teşebbüslerin aynı yönetim ve denetim esaslarına tabi olmasını gerektirmiş, bu
amaçla 1938 yılında sermayesinin tamamı devlete ait olan teşebbüslerin yönetim ve
denetimini düzenleyen 3460 sayılı yasa çıkartılmıştır.52
Kendi kendine yetme ve kalkınma çabası içinde olan Türkiye, II. Dünya
Savaşı’nın dışında kaldıysa da, savaşın olumsuz etkilerine fazlasıyla maruz kalmıştır.
Bu dönemde izlenen iktisadi politikalar, kalkınmanın sürdürülmesinden çok, oluşan
mal darlığını gidermeye, karaborsayı engellemeye, fiyat artışlarını önlemeye
yönelmiştir. Girişilen bu çabaların desteklenmesi amacıyla 1940 yılında Milli
Korunma Kanunu çıkarılmış, bu kanunla devletin ekonomi üzerindeki kontrolünü
artıran düzenlemeler ve ilkeler getirilmiştir.53
Milli Korunma Kanunu, KİT’ler açısından önemli bazı gelişmelerin temelini
52 E. Tokgöz; a,g.e., s. 71.
53 H. Şahin; 2002, s. 84.
45
oluşturmuştur. Kanun, devletin ekonomi alanında düzenleyicilik fonksiyonunun
ötesinde görevler üstlenmesi görüşünü getirmiş; devletin her alanda her türlü ticari
endüstriyel işleri yapmak üzere işletmeler kurabilmesini, hatta yeterli düzeyde
işletilemeyen sanayi ve maden işletmelerine el koyarak bunları işletebilmesini
öngörmüştür. Benimsenen bu yaklaşım, ekonomi içinde devletin ağırlığının sistemli
şekilde artırılmasının dayanağını oluşturmuştur.54
1950 yılında Türkiye’nin siyasal yaşamında bir dönüm noktası gerçekleşmiş
ve tek partili rejimden çok partili siyasal hayata geçilmiştir. Yapılan seçimler
sonucunda iktidara gelen siyasal parti, seçim beyannamesinde KİT sistemini ağır
şekilde eleştirmiş; ilk hükümet programında KİT’lerin azaltılması, küçültülmesi,
olabildiğince KİT kurulmaması ilkesini benimsediğini açıklamış; devlet
müdahalelerinin ekonominin işleyişini aksattığını hatta özel sektörün güçlendirilmesi
için devlete ait çeşitli kuruluşların özel sektöre devredilmesi gerektiğini
savunmuştur.55 Ancak belirtilen görüşlerin aksine bu dönemde benimsenen ithal
ikameci politikalara paralel olarak devlet, üretimi artırmak için birçok sanayi dalında
yatırımlara girişmiş ve TPAO, SEKA, EBK, Turizm Bankası gibi yeni teşekküller bu
dönemde kurularak ve mevcut KİT’lerin üretim kapasiteleri artırılarak KİT’ler daha
da yaygınlaştırılmıştır. Diğer taraftan özel sektörün elinde devlet işletmelerini satın
alabilecek yeterli birikim bulunmamasının yanı sıra KİT’leri satın almak yerine
onların sunduğu mal ve hizmetleri ucuza almayı daha kârlı bulması sonucu kamu
54 M. Aysan, S. Özmen; 1981, s. 37.
55 E. Tokgöz; 2001, s. 130-131.
46
teşebbüslerinin hiç biri özel sektöre devredilememiştir.56 Yine bu dönemde KİT
yöneticileri üzerindeki politik baskıların artması sonucu, KİT’lerde aşırı istihdam
meydana gelmiş; yatırım, üretim ve satış kararlarında rasyonellikten uzaklaşılması
KİT zararlarının hızla artmasına neden olmuş; artan işletme zararlarının bütçeden ve
TCMB kaynaklarından karşılanması ekonomide enflasyonist baskıların ortaya
çıkmasına yol açmıştır.57
1960’lı yıllardan itibaren ekonomide planlı döneme geçilmesi ile birlikte,
kamu teşebbüslerinin rolü, hazırlanan beşer yıllık planlar doğrultusunda dönemden
döneme değişiklik göstermiştir.
I. Beş Yıllık Plan, devlet işletmeciliğini ve kamu yatırımlarını, büyümenin
sürükleyici gücü olarak görürken ve ithal ikameci sanayileşmeyi tüm ekonomiyi
yönlendiren açık bir tercih olarak ortaya koyarken; II. ve III. Plan, özel girişimi
çeşitli teşvik ve özendiricilerle destekleme, kamu kesimine ise özel kesimi
destekleyici bir fonksiyon yükleme anlayışını benimsemiştir.58 Planlı dönemde
politik müdahalelere rağmen, KİT’ler, ekonomi içindeki ağırlıklarına paralel olarak
büyümeye devam etmiştir.59
1964 tarihinde yürürlüğe giren 440 sayılı “İktisadi Devlet Teşekküleri ile
56 R. Karluk; 1994, s. 21.
57 H. Şahin; 2002, s. 105.
58 K. Boratav; 1989, s. 102.
59 R. Karluk; 1994, s. 22.
47
Müesseseleri ve İştirakleri Hakkındaki Kanun” a dayanılarak 1964 yılında Devlet
Yatırım Bankası, 1970 yılında Türkiye Elektrik Kurumu, 1971’de Çay Kurumu,
1974’de Bağ-kur; ortaklık olarak ise 1963’de Petkim Petrokimya A.Ş., 1968’de
Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş. kurulmuştur. İzleyen yıllarda Devlet Sanayi ve İşçi
Yatırım Bankası’nın, kuruluşlarına büyük ortak olarak katıldığı ve statüleri 1978
yılında onaylanmış bulunan Türk Motor Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TÜMOSAN),
Takım Tezgahları Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TEKSAN), Türkiye Elektrik Sanayi ve
Ticaret A.Ş. (TESTAŞ) ve Türkiye Elektromekanik Sanayi A.Ş. (TEMSAN)
faaliyete geçmiştir.60
1970’li yıllardan itibaren, daha çok politik kaygılarla KİT’lere verilen yatırım
görevlerinin artırılması ve bu yatırımların kaynak yetersizliği nedeniyle yüksek
tutarlarda borçlanma ile karşılanması, KİT’lerin kaynak dengesini bozmuş, fiyat,
gelir, istihdam gibi birtakım makro sorunların çözümünde KİT’lerin bir araç olarak
kullanılması, KİT’leri kârlı ve verimli faaliyet göstermekten uzaklaştırarak, bu
kuruluşların kaynak yaratan değil kaynak tüketen ve ekonomiye yük olan kuruluşlar
haline gelmesine neden olmuştur.61 Bu dönemde örneğin devlet sanayiine
ekonominin diğer alanlarına ve öncelikle özel sektöre temel girdileri sağlama
işlevinin yüklenmiş olması, KİT’lerin bu dönemde uyguladıkları düşük fiyat
politikalarında belirleyici rol oynamıştır.62
60 S. Baklacıoğlu; 1976, s. 122.
61 Y. Kepenek, N. Yentürk; 2001, s. 157.
62 K. Boratav; 1989, s. 113.
48
24 Ocak 1980 tarihinde ülke ekonomisini yeniden düzenlemek üzere
ekonomide devlet müdahalesini en aza indirerek piyasa ekonomisine işlerlik
kazandırmak için bir dizi ekonomik tedbir uygulamaya konulmuştur.63 Alınan bu
tedbirlerin KİT’ler açısından benimsediği yaklaşım, bu teşebbüslerin piyasa
kurallarına göre faaliyet göstererek kendi ayakları üzerinde durmalarının sağlanması
şeklindedir. Bu görüş doğrultusunda, KİT’lerle ilgili düzenlemelere girişilmiş,
sübvansiyonlara konu alan mallar sınırlandırılmış, belirlenen listenin dışında kalan
malları üreten KİT’lere yapılan sübvansiyonlar kaldırılmış, KİT’lere ürettikleri
malların fiyatlarını tespit hususunda özerklik sağlanmıştır. Diğer taraftan KİT
ürünlerine yüksek oranda zamlar yapılmış, personel rejimleri gözden geçirilerek
personel sayısı sınırlandırılmaya çalışılmıştır. Bu düzenlemelerin sonucunda 1980-
1983 döneminde KİT’lerin işletme zararlarında azalma kaydedilmişse de bu süreç
devamlılık arz etmemiş, KİT açıkları bütçe üzerinde yük olmaya devam etmiştir.64
1980’li yıllardan günümüze kadar geçen sürede, Türkiye ekonomisinin
geçirdiği yapısal değişim ve dünyadaki küreselleşme eğilimi sonucu, ülkemizde özel
sektörün, gerek bilgi ve tecrübe birikimi gerekse de sahip olduğu kaynaklar itibariyle
ekonominin her alanında faaliyet gösterebilecek güce erişmiş olması dolayısıyla
kamu kesiminin ekonomik alanda yaygın şekilde faaliyet göstermesi gereği azalmış,
devlet müdahalesinin azaltılarak rekabetçi piyasa yapılarının ekonomide egemen
kılınması ve böylece liberalleşmenin sağlanması amacıyla bu tür faaliyetlerin özel
63 H. Şahin; 2002, s. 192.
64 H. Şahin; a.g.k., s. 198-200.
49
sektöre devri yani KİT’lerin özelleştirilmesi gündeme gelmiştir.65
Özelleştirme ile ilgili ilk yasal düzenleme, 1984 yılında 2983 sayılı
“Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılmasına Dair
Kanun” la yapılmış, bu kanunla KİT’lere hisse senedi ihracı yoluyla ortak
olunabilmesi ve bu teşebbüslerin işletme haklarının devredilebilmesinin yolu
açılmıştır.66
Bu düzenlemenin ardından 1985 yılında Devlet Planlama Teşkilatı tarafından
“KİT’lerin Özelleştirilmesi Master Planı Projesi” için çalışmalara başlanmış ve bu
çerçevede master plan hazırlaması için kendisi ile sözleşme imzalanan Morgan
Guaranty firması özelleştirmeye ilişkin önerileri içeren master planı 1986 yılının
Mayıs ayında hükümete sunmuştur. Planda Türkiye’de özelleştirilecek 32 KİT,
“ekonomik yaşayabilirlik” ve “yatırım ihtiyaçları” kriterlerine göre
değerlendirilmiş ve özelleştirmede öncelik sırasına göre üç ana gruba
ayrılmıştır.67
Mevzuatımız açısından özelleştirme kavramı ilk kez 1986 yılında çıkarılan
65 Türkiye Vakıflar Bankası; Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan Özelleştirme,
Vakıfbank Araştırma Dizisi, Yayın No: 2, Ankara, 1995, s. 4-6.
66 İ. Baytan; Özelleştirme, Ankara, 1999, s. 14.
67 I. Çelebi; Yeni Bir Düzen Anlayışı Özelleştirme, Milliyet Yayınları, İstanbul,
1995, s. 62.
50
3291 sayılı Kanun’da yer almıştır. Bu kanunda özelleştirme kavramı tanımlanmış,
özelleştirmeye yetkili idareler, özelleştirme prosedürü ve yöntemleri, özelleştirme
sürecinde uygulanacak personel rejimi vb. konularla ilgili düzenlemelere yer
verilmiştir.
Günümüzde özelleştirme uygulamalarının hukuki altyapısını ise 1994 yılında
çıkarılan 4046 sayılı “Özelleştirme Kanunu” oluşturmaktadır. Kanunda
özelleştirmeye yetkili organlar yeniden yapılandırılmış ve kamuoyunun bu
konudaki hassasiyeti göz önüne alınarak özelleştirme uygulamalarına hız ve
esneklik kazandırılması için kapsamlı ve ayrıntılı düzenlemeler yapılmıştır.68
1985-2001 yılları arasında gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları
çerçevesinde, 219 kuruluştaki kamu hisseleri, 21 yarım kalmış tesis, 5 taşınmaz ve
4 elektrik santrali özelleştirme kapsamına alınmış, kapsama alınan 162 kuruluşta
hisse senedi veya varlık satışı/devri işlemi yapılmış, bu kuruluşlardan 143’ünde
hiç kamu payı kalmamıştır. Bu dönemde gerçekleştirilen özelleştirme
uygulamaların toplam tutarı iki katrilyon TL (7,3 milyar $) düzeyinde
gerçekleşmiştir.69
68 İ. Baytan; 1999, s. 91.
69T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı; Türkiye’de Özelleştirme, ÖİB
Yayını, Ankara, 2001, s.7-9.
51
1.4. KİT’lerin Türkiye Ekonomisi İçindeki Yeri
Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren KİT’ler ekonominin stratejik
sektörlerinde önemli yere sahip olmuşlar, faaliyette bulundukları sektörlerde
gelişmenin öncü gücünü oluşturmuşlardır.
KİT’lerin Türk ekonomisine etkileri konusunda bürokratik ve siyasal kadrolar
arasında yapılan bir anket sonucunda KİT’lerin ekonomiye olumlu katkıları, istihdam
yaratmaları, temel mal ve hizmetleri üretmeleri, bölgelerarası dengesizlikleri
azaltmaları, haksız rekabeti önlemeleri, özel sektörün gelişmesine imkan yaratmaları,
milli gelire katkı sağlamaları şeklinde sıralanmıştır.70
KİT’lerin Türkiye ekonomisi içindeki yerini, istihdam, üretim, GSMH’ye
katkı, yatırım ve Hazine’yle ilişkiler yönünden incelemek mümkündür.
1.4.1. İstihdam Yönünden
KİT’lerde çalışan personel sayısı hakkındaki 1995-2000 yıllarına ilişkin
bilgiler Tablo.1. de yer almaktadır.
2000 yılı itibariyle KİT’lerde 506 bin kişi istihdam edilmekte, bu rakam
Türkiye istihdam hacminin %2,5’ini teşkil etmektedir. Sektörler itibariyle 7 bin kişi
70 L. Karabıyık; “KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Sermaye Piyasasındaki Rolü”, U.Ü.
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, 2000, s. 4.
52
tarımda, 245 bin kişi sanayide, 187 bin kişi hizmetler sektöründe ve 67 bin kişi mali
kuruluşlarda istihdam edilmektedir. Madencilik ve enerji alt sektörlerinde istihdamın
KİT ağırlıklı (sırası ile %70,5 ve %66,7) olduğu dikkat çekmektedir. Ulaştırma-
haberleşme alt sektöründe KİT’lerin istihdamdaki payı %17 iken mali kuruluşlarda
bu pay %9,7 düzeyinde bulunmaktadır. KİT istihdamının sanayide yoğunlaşması,
KİT’lerin daha çok sanayi sektöründe faaliyet gösteren kuruluşlar olmasından
kaynaklanmaktadır.
1995-2000 yılları arasında KİT’lerin istihdam durumu incelendiğinde, 1995
yılında KİT’lerde toplam istihdam hacminin %3’ü oranında 601 bin kişi istihdam
edilirken, 2000 yılında bu rakam %16 oranında 95 bin kişi azalarak 506 bin kişiye
gerilemiş, toplam istihdam hacmi içinde KİT’lerin payı da %2,5 düzeyine inmiştir.
Anılan dönem içerisinde sanayi sektöründe KİT istihdamının belirgin azalış
kaydettiği gözlenmektedir. Toplam istihdam hacmi içinde KİT’lerin payının
azalmasında, gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları yanında KİT’lerin yeni
personel alımını kısıtlayıcı birtakım tedbirlerin uygulamaya konmuş olmasının
önemli rolü bulunmaktadır.
53
Tablo.1.KİT'lerin Sektörler İtibariyle İstihdam Durumu
Sektörler Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1) Bin Kişi (%) (1)
1-Tarım 8 0,1 8 0,1 8 0,1 7 0,1 7 0,1 7 0,1
2-Sanayi 312 10,0 281 8,4 260 7,2 260 7,2 258 6,9 245 6,6
-Madencilik 55 33,1 61 35,1 55 34,2 52 34,3 54 57,4 55 70,5-İmalat 188 6,6 160 5,2 146 4,4 149 4,4 144 4,1 130 3,6-Enerji 69 64,5 60 66,2 59 51,3 59 52,2 60 63,8 60 66,7
3-Hizmetler 210 2,9 201 2,6 197 2,4 195 2,3 190 2,2 187 2,1
-Ulaştırma-haberleşme 188 22,8 182 20,4 179 20,2 178 18,7 179 19,8 177 17,0-Ticaret 20 0,8 17 0,6 17 0,6 16 0,6 10 0,3 9 0,2-Diğer hizmetler 2 0,1 2 0,0 1 0,0 1 0,0 1 0,0 1 0,0
4-Mali kuruluşlar 71 16,5 68 14 65 12,9 67 13,1 68 11,7 67 9,7
Genel toplam 601 3,0 558 2,7 530 2,5 529 2,4 523 2,4 506 2,5
KİT/TR (%) 3,0 2,7 2,5 2,4 2,4 2,5
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1995-2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin DİE Hanehalkı İşgücü Anketine göre belirlenen Türkiye istihdam hacmi içindeki sektörel paylarını göstermektedir.
1999 20001995 1996 1997 1998
54
1.4.2. Üretim Yönünden
KİT’lerin 1995-2000 yıllarında seçilmiş mal ve hizmetler itibariyle
gerçekleştirdikleri üretimler Tablo.2. de gösterilmiştir.
KİT’ler tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde geniş bir mal ve hizmet
yelpazesinin üretimini gerçekleştirmektedir. Üretim yapısı itibariyle durum
incelendiğinde, tarım sektöründe bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretimi yapılırken,
sanayi sektöründe madencilik ürünlerinin (birincil enerji kaynakları, metal madenler
ve metal dışı madenler) yanı sıra tüketim, yatırım ve aramalı, hizmetler sektöründe
ise ulaştırma-haberleşme, petrol ve doğalgaz taşımacılığı vb. hizmet üretimi
gerçekleştirilmektedir.
KİT’ler bazı mal ve hizmetlerin üretiminde tekel konumunda iken, bir kısım
mal ve hizmetin üretiminde hakim durumda bulunmaktadır. 2000 yılı itibariyle
KİT’ler taş kömürü, boksit cevheri, bor mineralleri, blister bakır, vagon üretimi ile
demiryolu yolcu ve yük taşımacılığında tekel konumundadır. KİT’lerin üretiminde
hakim durumda bulundukları bazı mallar ise linyit (%63,9), hampetrol (%71,8),
demir ve bakır cevherleri(%62,2 ve %64,6), şeker (%80,5), sigara ve tütün
ürünleri(%62,1), LPG ve benzin (%85 ve %85,6), elektrik enerjisi (%74,6) ve
havayolu taşımacılığı (%63,5) olarak sıralanmaktadır. KİT’lerin hakim durumda
bulunmamakla birlikte üretiminin önemli bir kısmını gerçekleştirdiği çeşitli mallar
(krom cevheri %41, çay %19,1, kağıt-karton %29, gübre %30,7) da bulunmaktadır.
55
Tablo.2.1995 ve 2000 Yıllarında Türkiye ve KİT'lerin Seçilmiş Mal ve Hizmet Üretimleri
Mal ve hizmetler Ölçü Türkiye KİT (%) (1) Türkiye* KİT (%) (1)
1-Madencilika)Birincil enerji kayn.-Taş kömürü Bin ton 2.248 2.248 100,0 2.259 2.259 100,0-Linyit Bin ton 49.561 33.555 67,7 61.315 39.176 63,9-Ham petrol Bin ton 3.516 2.671 76,0 2.748 1.974 71,8b)Metal madenleri-Demir cevheri Bin ton 4.532 2.336 51,5 4.076 2.534 62,2-Bakır cevheri Bin ton 2.606 2.606 100,0 4.476 2.890 64,6-Krom cevheri Bin ton 1.807 269 14,9 546 224 41,0-Boksit cevheri Bin ton 232 232 100,0 437 437 100,0c)Metal dışı madenler-Bor mineralleri Bin ton 1.155 1.155 100,0 2.351 2.351 100,02-İmalata)Tüketim malları -Gövde et Bin ton 390 21 5,4 864 13 1,5-Çay Bin ton 155 95 61,3 758 145 19,1-Şeker Bin ton 1.375 1.045 76,0 2.504 2.015 80,5-Sigara ve tütün ürünle. Bin ton 95 81 85,3 124 77 62,1-Karma yem Bin ton 4.483 21 0,5 6.662 0 0,0b)Ara mallar-LPG Bin ton 805 690 85,7 701 596 85,0-Benzin Bin ton 3.721 3.060 82,2 2.678 2.292 85,6-Çimento Bin ton 33.143 1.831 5,5 35.953 - --Kağıt-karton Bin ton 1.235 517 41,9 1.567 455 29,0-Blister bakır Bin ton 26 26 100,0 33 33 100,0-Gübre Bin ton 3.769 1.154 30,6 3.172 974 30,7c)Yatırım malları-Vagon Adet 156 156 100,0 52 52 100,0-Traktör Adet 39.837 2.656 6,7 37.434 985 2,63-Enerji-Elektrik GWh 86.341 71.527 82,8 124.922 93.234 74,64-Ulaştırmaa)Yolcu taşımaları-Demiryolu Mil.kişixkm. 5.797 5.797 100,0 5.832 5.832 100,0-Havayolu** Bin kişi 10.831 8.599 79,4 18.943 12.031 63,5b)Yük taşımaları-Demiryolu Mil.tonxkm. 8.632 8.632 100,0 9.761 9.761 100,0
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 2000 Yılı Genel Raporu(1)KİT'lerin Türkiye'de gerçekleştirilen mal ve hizmet üretimi içindeki paylarını göstermektedir.*DPT Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki gelişmeler 2000 yılı programı destekçalışmaları, tahmini**Sivil Havacılık Gn.Md. Ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi Gn. Md. İstatistikleri
1995 2000
56
KİT’lerin bazı mal ve hizmetlerdeki üretim payının azalmasında, özel sektör
üretiminin zaman içinde artmasının yanı sıra gerçekleştirilen özelleştirme
uygulamalarının rolü bulunmaktadır.
1.4.3. GSMH’ye Katkı Yönünden
KİT’lerin GSMH’ye katkısı, cari fiyatlarla Tablo.3. de, 1994 fiyatlarıyla
Tablo.4. de yer almaktadır.
1995-2000 döneminde KİT’lerin GSMH’ye katkısı %10-12 aralığında
gerçekleşmiştir. Bu dönemde KİT’lerin tarım sektöründe GSMH’ye katkısı ortalama
%0,4, sanayi sektöründe katkısı ortalama %15, hizmetler sektöründe katkısı ortalama
%8 düzeyinde seyretmiştir. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren KİT’lerin katkı payı
1995 yılında %24,1 iken, bu pay 2000 yılında %11,4’e gerilemiştir. Bu gelişmede
özelleştirme uygulamalarının önemli rolü olmuştur.
2000 yılı itibariyle Türkiye GSMH’sinin 12.952.442 milyar lira tutarında
%10,3’ü KİT’ler tarafından yaratılmıştır. Sektörler itibariyle durum incelendiğinde,
tarım kesiminde faaliyet gösteren KİT’lerin GSMH’ye katkısı sınırlı düzeyde (%0,3)
kalırken, sanayi sektöründe %11,4, hizmetler sektöründe ise %6,3 düzeyinde
gerçekleşmiştir. Madencilik, enerji ve ulaştırma-haberleşme alt sektörlerinde
yaratılan hasılada KİT’lerin önemli paya sahip olduğu görülmektedir.
57
Tablo.3.KİT'lerin GSMH'ya Katkısı (Cari fiyatlarla)
1995 1996 1997 1998 1999 2000Sektörler Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1)
1-Tarım 5.304 0,4 9.939 0,4 21.230 0,5 28.497 0,3 40.968 0,3 44.094 0,3
2-Sanayi 491.981 24,1 565.549 15,2 1.099.720 15,1 1.494.134 12,5 2.624.251 14,6 3.302.694 11,4
- Madencilik 57.128 58,0 114.346 62,5 191.386 56,8 281.196 49,9 402.942 45,6 663.475 46,6- İmalat 290.922 16,6 209.246 6,7 451.111 7,3 749.790 7,4 1.347.601 9,1 1.905.787 8,0- Enerji 143.931 74,9 241.957 59,0 457.223 62,0 463.148 36,2 873.708 38,8 733.432 19,7
3-Hizmetler 263.156 7,3 492.879 7,2 1.083.027 7,8 2.003.548 8,1 3.537.856 9,7 3.813.713 6,3
- Ulaştırma-haberleş. 137.398 14 281.256 14,5 719.016 17,9 1.285.538 18,1 2.038.845 18,8 2.417.397 13,7- Ticaret 23.894 1,5 37.478 1,2 150.989 2,5 372.377 3,6 657.261 4,5 534.892 2,1- Hizmet, inşaat ve diğer 101.864 9,9 174.145 9,3 213.022 5,5 345.633 4,8 841.750 7,7 861.424 4,8
Toplam GSYİH(Faktör fiy.) 760.441 10,2 1.068.367 7,5 2.203.977 7,9 3.526.179 7,0 6.203.075 8,3 7.160.501 6,0
4-Dolaylı vergiler 299.925 663.826 1.466.195 2.476.441 3.667.206 6.926.7625-Negatif etkiler (2) 20.682 71.346 155.610 275.393 591.106 649.544
6-Dış alem. net fakt. geliri -113.724 - -41.911 - 25.540 - -153.889 - -669.995 - -485.277 -
Toplam GSMH (Alıcı fiy.) 925.960 11,8 1.618.936 10,8 3.540.102 12,1 5.573.338 10,4 8.609.180 11,0 12.952.442 10,3
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin Türkiye GSMH'si içindeki paylarını göstermektedir.(2) KİT'lerde negatif etkiler sübvansiyon şeklindeki Hazine yardımları,başkaca yardımlar ve vergi iadelerinden oluşmaktadır.
58
Tablo.4.KİT'lerin GSMH'ya Katkısı (1994 fiyatlarıyla)
1995 1996 1997 1998 1999 2000Sektörler Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1) Milyar TL (%) (1)
1-Tarım 2.522 0,4 2.565 0,4 2.932 0,5 2.107 0,3 2.136 0.3 1.666 0.3
2-Sanayi 283.538 24,8 177.135 14,8 196.302 15,0 161.108 12,5 165.377 13,5 122.597 9,7
- Madencilik 30.780 58,0 32.549 62,5 30.924 56,8 30.571 49,9 26.676 45,1 23.976 43,7- İmalat 160.730 16,6 67.871 6,7 81.004 7,3 80.779 7,4 81.707 8,0 67.150 6,4- Enerji 92.027 74,9 76.714 59,0 84.374 62,0 49.758 36,2 56.993 38,8 31.471 19,7
3-Hizmetler 141.482 7,3 150.589 7,2 182.021 7,8 195.965 8,1 226.076 9,7 160.970 6,3
- Ulaştırma-haberleş. 73.870 14,0 85.932 14,5 120.843 17,9 125.737 18,1 130.286 18,8 102.034 13,7- Ticaret 12.846 1,5 11.451 1,2 25.376 2,5 36.422 3,6 42.000 4,5 22.577 2,1- Hizmet, inşaat ve diğer 54.766 9,9 53.207 9,3 35.802 5,5 33.806 4,8 53.789 7,7 36.359 4,8
Toplam GSYİH(Faktör fiy.) 427.572 10,7 330.289 7,7 381.254 8,2 359.180 7,4 393.588 8,3 285.233 5,7
4-Dolaylı vergiler 161.250 202.819 246.419 242.218 234.341 292.3675-Negatif etkiler (2) 11.119 21.798 26.153 26.936 37.773 27.416
6-Dış alem. net fakt. geliri -61.142 - -12.808 - 4.292 - -15.052 - -42.814 - -31.010 -
Toplam GSMH (Alıcı fiy.) 516.561 12,3 498.504 11,0 605.813 12,4 559.411 10,9 547.343 11,1 519.174 9,8
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) KİT'lerin Türkiye GSMH'si içindeki sektörel paylarını göstermektedir.(2) KİT'lerde negatif etkiler sübvansiyon şeklindeki Hazine yardımları,başkaca yardımlar ve vergi iadelerinden oluşmaktadır.
59
1.4.4. Yatırımlar Yönünden
1995-2000 yılları arasında Türkiye’de kamu kesimi ve özel sektör
yatırımlarının durumu cari fiyatlarla Tablo.5. de, 1994 fiyatlarıyla Tablo.6. da yer
almaktadır.
Cari fiyatlarla yatırımların durumu incelendiğinde,1995-2000 döneminde
kamu kesimi yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki ağırlığının arttığı buna karşın
özel sektör payının azaldığı görülmektedir. Bu dönemde KİT yatırımlarının payı %5-
7 aralığında seyretmiş ve 2000 yılında %8 olarak gerçekleşmiştir.
1995-2000 döneminde KİT yatırımları açısından dikkat çeken bir nokta
da gerçekleşen yatırım tutarının programlanan tutarın gerisinde kalmasıdır. Bu
gelişmede, son yıllarda uygulamaya konulan tasarruf tedbirleri nedeniyle
yatırım ödeneklerinin kullanılmasına getirilen kısıtlamaların yanı sıra
kuruluşlarda yaşanan teknik yetersizlikler etken olmuştur.
Yatırımlar sabit fiyatlarla değerlendirildiğinde, altı yıllık dönemde kamu
kesimi yatırımlarında oransal olarak artış eğilimi görülmesine karşın KİT
yatırımlarının bu dönemde dalgalı bir seyir izlediği dolayısıyla söz konusu artışın
daha çok KİT’ler dışındaki diğer kamu kesimi yatırımlarından kaynaklandığı dikkat
çekmektedir. 1995-2000 yılları arasında KİT yatırımlarındaki reel artış oranı yaklaşık
%85 düzeyinde olmuştur.
60
Tablo.5.1995-2000 Yıllarında Türkiye'de Kamu Kesimi ve Özel Sektör Yatırımları (Cari fiyatlarla)
Kesimler Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1)Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL
A-Kamu kesimi 304.978 326.721 18 661.550 677.460 19 1.306.266 1.671.929 23 1-KİT 120.879 97.330 5 300.602 257.548 7 569.392 482.248 7 2-Diğer Kamu Kesimi 184.099 229.391 13 360.948 419.912 12 736.874 1.189.681 16
B-Özel kesim 983.262 1.513.053 82 2.639.462 2.866.340 81 4.976.303 5.687.840 77
Genel toplam 1.288.240 1.839.774 100 3.301.012 3.543.800 100 6.282.569 7.359.769 100
Kesimler Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1) Program Gerçekleşen (%) (1)Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL
A-Kamu kesimi 2.850.000 3.262.060 23 4.782.295 5.247.524 29 8.536.394 8.709.004 31 1-KİT 1.259.999 994.744 7 1.808.125 1.035.201 6 2.681.119 2.141.421 8 2-Diğer Kamu Kesimi 1.590.001 2.267.316 16 2.974.170 4.212.323 23 5.855.275 6.567.583 23
B-Özel kesim 9.694.305 10.491.518 77 15.496.613 13.333.180 71 20.841.443 19.705.465 69
Genel toplam 12.544.305 13.753.578 100 20.278.908 18.580.704 100 29.377.837 28.414.469 100
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(1) Gerçekleşen yatırımların toplam yatırımlar içindeki payını göstermektedir.
1995 1996 1997
1998 1999 2000
61
Tablo.6.1995-2000 Yıllarında Türkiye'de Kamu Kesimi ve Özel Sektör Yatırımlar (1994 fiyatlarıyla)
Kesimler Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%) Milyon TL (%)
A-Kamu kesimi 175.656 17,8 206.984 19,1 280.996 22,7 319.059 23,7 335.326 28,2 393.539 30,6 1-KİT 52.328 5,3 78.689 7,3 81.050 6,6 97.295 7,2 66.151 5,6 96.766 7,5 2-Diğer kamu kesimi 123.328 12,5 128.296 11,8 199.946 16,2 221.764 16,5 269.175 22,7 296.773 23,1
B-Özel kesim 813.469 82,2 875.753 80,9 955.939 77,3 1.026.166 76,3 852.015 71,8 890.441 69,4
Genel toplam 989.126 100,0 1.082.738 100,0 1.236.936 100,0 1.345.225 100,0 1.187.341 100,0 1.283.980 100,0
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları
1999 20001995 1996 1997 1998
62
2000 yılı itibariyle Türkiye’de 29.377.837 milyar lira tutarında yatırım
yapılması programlanmış, buna karşın 28.414.469 milyar lira tutarında yatırım
gerçekleştirilebilmiştir. Toplam yatırımların %69’u özel sektör, %31’i kamu
kesimi tarafından yapılmıştır. KİT’lerin yatırım hacmi içindeki payı %8 iken,
KİT’ler dışındaki diğer kamu kesiminin payı %23 düzeyinde gerçekleşmiştir.
1.4.5. Hazine’yle İlişkiler Yönünden
KİTlerin Hazine’yle olan ilişkilerini, KİT’lere sübvansiyon ve sermaye
ödemesi şeklinde yapılan Hazine ödemeleri ile KİT’lerin kâr payı ve vergiler
yoluyla Hazine’ye katkıları yönünden iki boyutta incelemek mümkündür.
1.4.5.1. KİT’lere Yapılan Hazine Ödemeleri
KİT’lere yapılan Hazine ödemeleri cari fiyatlarla ve 1994 fiyatlarıyla
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo.7.KİT'lere Yapılan Hazine Ödemeleri
1995 1996 1997 1998 1999 2000Hazine Ödemeleri Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL
Cari fiyatlarla: -Sübvansiyonlar 16.341 18.407 53.522 290.041 556.514 638.933 -Sermaye ödemeleri 45.440 52.511 162.130 238.349 470.852 1.082.717Toplam 61.781 70.918 215.652 528.390 1.027.366 1.721.650
1994 yılı fiyatlarıyla: -Sübvansiyonlar 8.785 5.629 8.997 28.371 35.562 26.968 -Sermaye ödemeleri 24.430 16.058 27.253 23.315 30.088 45.699Toplam 33.215 21.687 36.250 51.686 65.650 72.667
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları
63
Sübvansiyon ödemeleri, KİT’lerin ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyatlarının
siyasi otorite tarafından sosyal ve ekonomik gerekçelerle maliyetin altında
belirlenmesi veya KİT’lere çeşitli görevler verilmesi durumunda doğan zarar yanında
mahrum kılınan kâr tutarından oluşmakta iken; sermaye ödemeleri Hazine’nin
sermayedar sıfatı ile taahhüt edip ödediği tutarları ifade etmektedir.
KİT’lere Hazine tarafından sübvansiyon ve sermaye ödemeleri şeklinde
yapılan ödemelerin tutarı 1995 yılında cari fiyatlarla 61.781 milyar lira düzeyinde
iken, 2000 yılı itibariyle 1.721.650 milyar liraya yükselmiştir. 2000 yılında
gerçekleştirilen ödeme tutarının 638.993 milyar lirasını TMO’ya, Türkiye Şeker
Fabrikaları’na, TCDD’ye, TEDAŞ’a, TEAŞ’a ve ÇAY-KUR’a yapılan sübvansiyon
ödemeleri; 1.082.717 milyar lirasını Hazine’den ve özelleştirme kapsamındaki
kuruluşlar için Özelleştirme Fonundan karşılanan sermaye ödemeleri
oluşturmuştur.71
Hazine ödemeleri sabit fiyatlarla değerlendirildiğinde, 1995-2000 döneminde
KİT’lere Hazinece yapılan ödemelerin artış eğiliminde olduğu gözlenmektedir.
1.4.5.2. KİT’lerin Hazine’ye Katkısı
KİT’lerin dönem sonuçları ve vergiler yönünden Hazine’ye katkısı
aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
71 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, Ankara,
2002, s. 64.
64
KİT’lerin Hazine’ye katkısını, kâr eden KİT’lerin dönem kârından Hazine’ye ödenen kâr payları ile KİT’lerin vergi ödemeleri oluşturmaktadır.
KİT’lerin 2000 yılına kadar toplam kârları toplam zararlarını aştığı için
toplam dönem sonucu kârla kapanmasına karşın, 2000 yılında kuruluşların
toplam kârları1.629.983 milyar lira, toplam zararları 1.728.185 milyar lira
olarak gerçekleşmiş, dönem sonucu ise 98.202 milyar lira zararla kapanmıştır.
Ancak kârlı kuruluşlar Hazine’ye 659.069 milyar lira tutarında kâr payı
ödemesinde bulunmuşlardır. Kârlı durumda bulunan KİT’lerin, çeşitli
sorunlara rağmen, yarattıkları katma değer, ödedikleri kâr payları ve vergilerle
ülke ekonomisine önemli katkı sağladıkları gözlenmektedir.72
KİT’lerin ödedikleri vergiler yönünden durum incelendiğinde, Türkiye’nin 72 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 64.
Tablo.8.KİT'lerin Hazine'ye Katkısı
KİT'lerin Hazine'ye 1995 1996 1997 1998 1999 2000Katkısı Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL Milyar TL
Dönem sonuçlarıyönünden: -Dönem sonucu 24.256 212.260 566.167 1.041.673 848.474 -98.202 -Dönem karından Hazine'ye devredilen kâr payları 19.574 45.298 128.713 226.260 571.349 659.069
Vergiler yönünden: -KİT vergi ödemeleri 368.845 862.627 1.748.531 2.727.819 4.320.851 7.629.117 -Türkiye'nin vergi hasılatı (*) 1.335.239 2.698.258 4.745.484 9.232.930 14.802.350 26.503.698 -Toplam vergi hasılatı içindeki KİT payı (%) 27,6 31,9 36,7 29,5 29,2 28,8
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 1999 ve 2000 Yılları Genel Raporları(*)Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor (2000)
65
vergi hasılatı içinde KİT’lerin 7.629.117 milyar lira ile %28,8 oranında paya sahip
olduğu görülmektedir. 1995-2000 döneminde Türkiye toplam vergi hasılatının
yaklaşık üçte birlik bölümünü KİT’lerin vergi ödemeleri oluşturmuştur.
1995-2000 döneminde KİT’lere yapılan Hazine ödemeleri ile KİT’lerin kâr
payı ve vergi ödemesi şeklinde Hazine’ye yaptıkları ödemeler karşılaştırıldığında,
KİT’lerin Hazine’ye net kaynak aktarımı gerçekleştirdiği görülmektedir.
1.5. KİT’lerin Sorunları
KİT’ler uzun yıllardan bu yana ülkemizin ekonomik yapısı içinde önemli
fonksiyonlar üstlenmişler ve gerçekleştirdikleri faaliyetler ile toplumsal
ihtiyaçları karşılama çabalarını aralıksız sürdürmüşlerdir. Faaliyete geçtikleri
yıllardan günümüze kadar geçen sürede artan ihtiyaçlara paralel olarak
KİT’lerin sayısının artış göstermesi yanında kuruluşların organizasyonel
yapılarının da genişlemesi, KİT’ler açısından pek çok sorunu da beraberinde
getirmiş, bu sorunlara kalıcı çözümler bulunamamış olması nedeniyle
teşebbüslerin ekonomiye yük getiren kuruluşlar haline dönüştüğü konuyla ilgili
yazar ve araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür. KİT’lerin bir dizi başlık
altında toplanabilecek başlıca sorunları şu şekilde sıralanabilir;
1.5.1. Hukuki Düzenlemelerden Kaynaklanan Sorunlar
66
1982 Anayasası’nın 165 inci maddesinde TBMM’ce yapılacak denetimin
kapsamı belirlenirken, “sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya
dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları” şeklinde geniş bir
tanıma yer verilmiş ve söz konusu kuruluşların hiç bir sınırlama getirilmeksizin
TBMM’ce denetlenmesi öngörülmüştür. Ancak KİT’lerin hukuki altyapısını
düzenleyen 233 sayılı KHK’da ve TBMM’ce denetim esaslarını düzenleyen 3346
sayılı Kanun’da, kamu kaynaklarını kullanarak işletmecilik yapan bir çok
kuruluş, KİT kapsamı içinde değerlendirilmemekte ve kapsam dışında
bırakılmaktadır. Bu durum, Anayasa’nın belirlediği esaslara aykırılık teşkil
etmektedir.73
80’li yıllardan itibaren yapılan düzenlemelerle, KİT’lerin kuruluş kanunları
uygulamadan kaldırılarak, yerine ana statüleri yürürlüğe konulmuş, bunun yanı sıra
daha önceleri KİT’lerin kanunla kurulması esası benimsenmişken bu düzenlemelerle
birlikte KİT kurma yetkisi Bakanlar Kurulu’na verilmiştir. KİT’lerle ilgili
düzenlemelerin kanunla yapılması ilkesi temelde KİT’lerin kamusal sermayeli
kuruluşlar olması nedeniyle kamu kaynaklarının ancak milletin temsilcilerinin
(TBMM’nin) iradesi ile kullanılması gerektiği düşüncesine dayanmaktadır. Bu
yönüyle söz konusu düzenlemelerde daha önce benimsenen temel ilkenin gözardı
edildiği ve yetkinin yasama organı yerine yürütme organına verildiği
gözlenmektedir.74
73 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 359.
74 ORHİM; 1986, s. 99-100.
67
1.5.2. Yönetim Sorunları
KİT’lere ilişkin karar alma sürecinde strateji ve politikaların belirleyicisi
konumunda olan üst yönetim organlarına yapılan atamalarda mesleki yeterlik ve
deneyim aranması gerekirken buna uyulmaması, atanan yöneticilerin çeşitli
gerekçelerle sık sık değiştirilmesi ve kuruluşların esas itibariyle ekonomik gereklere
uygun olarak özerk şekilde çalışmaları gerekirken birtakım müdahaleler sonucu buna
izin verilmemesi, KİT’lerin yönetim konusunda temel sorunlarını teşkil etmektedir.75
1.5.3. İşletme ve Yatırım Sorunları
Bir çok KİT’te ihtiyaç olmasına rağmen etkin stok kontrol sistemlerinin
kurulamamış olması, ihtiyaçların zamanında belirlenmesini güçleştirmekte, üretimi
ve buna bağlı olarak da nakit durumu ve satışları olumsuz etkileyerek işletme
açısından ek maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.76
KİT’lerin zaman içinde kaynak yaratan değil kaynak tüketen teşebbüsler
haline dönüşmesi sonucu gereken modernizasyon ve idame yatırımları yapılamadığı
için KİT ürünlerinin iç ve dış piyasalarda maliyet ve kalite açısından rekabet şansı
75 TES-İŞ Sendikası; KİT’lerin Özelleştirilmesinden Doğan Problemler ve
Çözüm Önerileri, TES-İŞ Sendikası Eğitim Yayınları, Ankara, 1995, s. 27.
76 T. Altınok; 1982, s. 26.
68
giderek azalmaktadır.77 Diğer taraftan oluşan yüksek maliyetler, özellikle aramalı
üreten KİT’lerin ekonominin diğer kesimlerine girdi sağlamaları nedeniyle, KİT’ler
dışında kalan sanayi ürünlerinin maliyetlerini olumsuz etkilemektedir.78
KİT’lere yeterince kaynak sağlanmadan verilen yatırım görevleri sonucunda
girişilen projelerin zamanında bitirilememesi, yatırım maliyetlerinin ve yabancı
kaynak kullanımının artmasına ve kuruluşların finansman dengelerinin bozulmasına
yol açmaktadır.79
Günümüzde pazarlama faaliyetlerinin ürün satışları üzerindeki olumlu
etkisinin önemli boyutlara ulaşması nedeniyle işletmeler bu faaliyetlere büyük
kaynaklar ayırmaktadırlar. Ancak KİT’lerin kamusal alanda faaliyette bulunması ve
kamu kaynaklarının çeşitli sınırlamalar altında kullanılması, teşebbüslerin satış
artırıcı pazarlama faaliyetlerine yeterince kaynak ayıramamasına neden olmakta, bu
durum ise satışların arzu edilen fiyat, miktar ve şartlarda gerçekleştirilememesine ve
pazar paylarının giderek düşmesine yol açmaktadır.80
KİT’lerde yatırımların temelini oluşturması gereken AR-GE faaliyetlerine
yeterince kaynak ayrılamamakta, bu konuda teşebbüsler içinde etkin yapılar
77 I. Çelebi; 1995, s. 74.
78 M. Aysan; Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Uluslararası Pazarlar, İ.Ü. Devlet
İşletmeciliği Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1981, s. 11-12.
79 R. Karluk; 1994, s. 83.
80 L. Karabıyık; 2000, s. 4.
69
bulunmamaktadır. Diğer yandan KİT’lerin yatırımlarında ekonomik verimliliğin ve
kârlılığın dışında siyasal, sosyal, kültürel ve diğer nedenlerin öncelik kazanması,
kârlı ve verimli olmayacağı daha başlangıçta belli olan projelere girişilmesine ve
kaynak israfına neden olmaktadır.81
1.5.4. İstihdama İlişkin Sorunlar
Hükümetler tarafından yapılan politik müdahalelerin yanı sıra teşebbüslerin iş
potansiyelleri, ihtiyaç duyulan personelin sayısı ve niteliği konusunda gereken
çalışmaların yapılmamış olması nedeniyle KİT’lerde aşırı istihdam sorunu ile
karşılaşılmaktadır.82 Diğer yandan bilimsel esaslara dayanan norm kadro
çalışmasının yapılmamış olması, işin niteliğine uygun eleman seçimini
zorlaştırmakta, kuruluş içinde personelin sayı ve nitelik itibariyle dağılımını olumsuz
etkilemektedir.83
1.5.5. Finansman Sorunları
Teşebbüslerin özkaynaklarının varlıklarına ve iş hacimlerine göre yetersiz
durumda olması, teşebbüsleri yabancı kaynak kullanımına yöneltmekte ve ağır bir
81 T. Altınok; 1982, s. 29.
82 A. Ceylan, M. Vergiliel; 1989, s. 53.
83 N. Öztürk; 1980 Sonrası Yapısal Değişim Süreci ve KİT’ler, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, TODAİ, Ankara, 1998, s. 141.
70
finansman yükü ile karşı karşıya bırakmaktadır.84 Diğer yandan aşırı personel
istihdamı, kuruluşların mali durumunu olumsuz yönde etkileyen bir unsur olarak öne
çıkmaktadır.
1.5.6. Denetimle İlgili Sorunlar
YDK tarafından hazırlanan raporlar üzerinden TBMM’ce yapılan denetim
sonucunda ibra edilmeyen kuruluşların sorumluları (yönetim kurulu, genel müdür
vs.) hakkında genel hükümlere göre adli kovuşturma veya işlem yapılması
öngörülmüşken idari yönden bir yaptırım bulunmaması nedeniyle yapılan denetim
sonuçsuz kalmaktadır. Diğer taraftan YDK tarafından hazırlanan denetim
raporlarında, kuruluşların faaliyetlerini daha verimli ve kârlı şekilde yürütmelerine
ilişkin yer alan öneriler, kuruluşlar tarafından yeterince dikkate alınmamaktadır.
Denetimle ilgili bir diğer sorunsa, YDK tarafından hazırlanan denetim raporları
için mevzuatta öngörülen gizlilik derecesi nedeniyle, kamuoyunun kuruluşların
faaliyetleri hakkında yeterince aydınlatılamamasıdır.85
84 R. Karluk; 1994, s. 83.
85 T. C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; 2000 Yılı Genel Raporu, s. 362.
71
2. ETKİNLİK KAVRAMI VE ETKİNLİK ÖLÇÜM
YÖNTEMLERİ
2.1. Etkinlik Kavramı ve İlgili Temel Kavramlar
Etkinlik, iktisadi alanda faaliyet gösteren tüm birimlerin üzerinde durması
gereken temel konuların başında gelmektedir. Nihai amaçları ne olursa olsun,
ekonomik birimler eğer rakiplerinden önde olmak istiyorlarsa, mutlaka etkinliklerini
artırıcı tedbirler almak durumundadırlar.
Etkinliğin realize edilmesi sonucunda bir taraftan kârın artırılması mümkün
olurken, diğer taraftan daha kaliteli ürün ve hizmetlerin daha ucuza sunulmasıyla tüm
topluma önemli katkı sağlanmış olmaktadır. Ayrıca piyasada artan rekabet ortamı,
ekonomik birimlerin etkinliğin artırılması arayışlarını da teşvik etmektedir. Özellikle
kaynakları kıt olan ancak ürettikleri mal ve hizmetlere olan talep sürekli artan
kamusal birimlerin de mutlaka etkinlik artışı sağlayarak kaynak-talep dengesini
kurmaya çalışması gerekmektedir.
Daha yüksek etkinliğin sağlanmasında, performansın izlenmesi ve
ölçümlenmesi kilit öneme sahiptir. İzleme ve değerleme süreci, ekonomik birimin
yöneticilerine, performans artırıcı tedbirler alıp almama ve eğer tedbir alınması
gerekiyorsa ne tür tedbirler alınması gerektiği konusunda yol göstermektedir.
İster özel sektörde ister kamu kesiminde faaliyetini sürdürsün, bir
ekonomik birimin toplam performansının analiz edilmesinde, birtakım
göstergelerin birlikte ele alınması gerekmektedir. Toplam performans iki ana
72
bileşene ayrılmaktadır: etkinlik ve etkililik.86
Etkinlik kavramı, esas olarak belirli bir çıktı demetinin üretilmesi için
kullanılan fiili girdi bileşimi ile optimal girdi bileşimi arasındaki ilişkiye işaret
etmekte ve bu yolla ekonomik birimin üretim sürecinde kaynaklarını ne derecede
etkin kullandığını ortaya koymaktadır. Etkinlik kavramının bahsedilen boyutu ile
işletmenin kaynak yönetimine yön verecek birtakım veriler sağlayan gösterge
niteliğinde olduğu görülmektedir.
Etkinlik kavramı, bir başka boyutuyla işletmenin gerçekleştirmeyi
amaçladıkları ile elde ettikleri arasındaki ilişkiyi esas alarak da tanımlanabilmekte87,
bu durumda gerçekleşen çıktı ile beklenen çıktının nicel ve nitel değerleri arasında
bir kıyaslama söz konusu olmaktadır.88 Bu kıyaslama çerçevesinde beklenen çıktı
miktarı, veri teknoloji altında üretilebilecek maksimum çıktı miktarı olarak
düşünülürse etkinlik oranının birden küçük olması, ekonomik birimin atıl kapasite ile
86 B.Dollery, A. Worthington; “Efficiency Measurement In The Local Public Sector:
Econometric and Mathematical Programming Frontier Techniques”, Australian
Economic Review, 40, 2001, s.3.
87 A. Gülcü; “Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma Hastanesi Üzerinde Veri Zarflama
Analizi Yöntemi ile Görece Verimlilik Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:4, 2001, s.
116.
88 Z. Akal; İşletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi: Çok Yönlü Performans
Göstergeleri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 2000, s. 18.
73
faaliyet gösterdiğini ortaya koymaktadır.89
Her iki boyut birlikte değerlendirildiğinde, etkinliğin göreli bir kavram
olduğu, zira bir işletmenin etkinliğinin değerlendirilmesinde mutlaka bir referans
noktasına (etkinlik standardı) ihtiyaç duyulduğu ortaya çıkmaktadır.
Etkililik ise ekonomik birimin programladığı veya politika olarak
belirlediği amaçlarına ulaşma derecesini ortaya koymaktadır. Bu açıdan
etkililiğin çıktılarla ilgili bir başka deyişle sonuca odaklı bir kavram olduğu
ifade edilebilir.
Etkinlik ve verimlilik kavramları çoğu zaman birbirlerinin yerine kullanılsalar
da aslında farklı anlamlar taşımaktadır. Genel olarak verimlilik kavramı, bir mal veya
hizmet üretim sürecinde belirli bir dönem sonunda üretilmiş ürün veya hizmetlerin
bu üretimi gerçekleştirmek amacıyla kullanılan üretim kaynaklarına oranı olarak
matematiksel şekilde ifade edilmekte ve esas olarak çıktılarla girdiler arasındaki
fiziki ilişkiyi ortaya koyarak girdinin çıktıya dönüşümünü kapsayan süreci
irdelemektedir.90
Verimlilik bu tanımlamadan da anlaşılacağı üzere, görelilik içermemektedir.
Zira bir işletmenin verimliliği, bir referans noktaya ihtiyaç duyulmaksızın
değerlendirilebilmektedir.
89 H. Gürak; “Verimlilik Artışları ve Eğitimli Yaratıcı İnsan Kaynakları İlişkisi”,
Verimlilik Dergisi, Sayı:3 , 2001, s.18.
90 Z. Akal; 2000, s. 24.
74
Etkinlik ölçümü ile genel anlamda, çeşitli kaynakların kullanımı sonucu
gerçekleşen sonuçların-girdi minimizasyonu veya çıktı maksimizasyonu şeklinde-
beklenen veya istenen sonuçlarla kıyaslanarak değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.
Bu kıyaslamada etkinliğin derecesini elde edilen sonucun beklenen sonuçtan sapma
düzeyi belirlemektedir. Bu bağlamda ekonomik birimlerin elde ettiği sonuçların
beklenen sonuçla birebir örtüştüğü durumda birimin etkin olduğu kabul edilirken,
tam tersi durumda etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Elde edilen sonucun etkin
olmadığı durumda, etkin duruma bir başka deyişle beklenen sonuca yakınlık derecesi
de o birimin etkinsizliğinin düzeyini belirlemektedir.91
Etkinlik ölçümü, yukarıda bahsedildiği boyutu ile mutlak etkinlik kavramını
esas alarak yapılabildiği gibi göreli etkinlik ölçütüne de dayandırılabilmektedir.
Göreli etkinlik ölçümü, bir karar biriminin belirli bir zaman kesiti içinde kendisinden
beklenen sonuçları gerçekleştirmedeki başarısını ölçmeyi amaçlamaktadır.
Literatürde etkinliğin üç temel ölçütü, teknik etkinlik, tahsis etkinliği ve
bu iki ölçütün birlikte değerlendirildiği toplam ekonomik etkinlik (veya üretken
etkinlik) olarak sıralanmaktadır. Teknik etkinlik, teknolojinin en etkin şekilde
kullanılması ile belirli bir girdi bileşimi için maksimum çıktının elde edilmesini
ifade etmektedir. Tahsis etkinliği kavramı ise bir üretim biriminin verili girdi
fiyatları ve üretim teknolojisi altında girdileri en optimal bileşimle (oranla)
kullanmasını öngörmektedir.
Teknik etkinlik ve tahsis etkinliği kavramları anlamsal olarak farklı vurgulara
91 H. Kasnakoğlu; “Etkinlik Ölçümü”, Verimlilik Dergisi, Sayı:2, 1990, s. 142.
75
sahip olmakla birlikte, kullandıkları girdileri daha ucuz eşdeğerleri ile ikame
edebilen firmaların daha büyük maliyet tasarrufu sağlayabildiği göz önüne
alındığında rekabetçi piyasalar açısından tahsis etkinliği kriterinin teknik etkinliğe
kıyasla daha üstün konumda bulunduğu savunulmaktadır.92
Teknik etkinlik ve tahsis etkinliği birlikte değerlendirildiğinde toplam
ekonomik etkinlik kavramına ulaşılmaktadır. Eğer bir ekonomik birim,
kaynaklarını tam olarak teknik ve tahsis etkin olarak kullanıyorsa, bu durumda
o birimin toplam ekonomik etkinliğe sahip olduğu kabul edilmektedir.
Etkinlik ölçümünün tarihsel temelleri, yukarıda bahsedilen üç etkinlik
ölçütünden hareketle birden fazla girdi kullanarak çıktı üreten ekonomik birimler
(firmalar) için basit bir etkinlik ölçütü tanımlayan Farrell’ın çalışmalarına
dayanmaktadır.93
Farrell, bir ekonomik organizasyonun, ancak belirli bir girdi bileşimi için
maksimum çıktı miktarını elde ettiğinde veya alternatif olarak belirli bir çıktı
miktarını olası en düşük kaynak kullanımı ile gerçekleştirdiğinde, etkin
92 J. Sengupta; “Testing Allocative Efficiency By Data Envelopment Analysis”,
Applied Economic Letters, 5, 1998, s. 689.
93 M. J. Coelli; “ A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment Analysis
Program”, Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working Papers, 8,
1996, s. 4.
76
sayılabileceğini ortaya koymuştur.94
Farrell’ın etkinlik ölçümü literatürüne sağladığı katkı üç noktada
toplanmaktadır95;
i. Etkinlik ölçütleri esas olarak etkin olmayan gözlemlerin etkin sınıra olan
radyal uzaklıklarının ölçülmesine dayanmaktadır.
ii. Üretim sınırı, verilerin parçalı doğrusal formda zarflanması ile elde
edilmektedir.
iii. Sınır, eş ürün eğrisinin eğimi pozitif olmayacak ve orijinle eş ürün eğrisi
arasında hiçbir gözlem yer almayacak şekilde, doğrusal denklemler dizisi çözülmek
suretiyle hesaplanmaktadır.
Farrell ortaya koyduğu yaklaşımda bir ekonomik birim için etkinliğin iki ana
bileşenini şu şekilde tanımlamıştır96: Teknik etkinlik, ekonomik birimin belirli bir
girdi bileşimi için çıktıyı maksimize etme kabiliyetini irdelerken; tahsis etkinliği
birimin verili fiyatlar altında girdileri en uygun bileşimle kullanıp kullanmadığını
araştırmaktadır. Bu iki ölçütün bir arada ele alınması ise birimin toplam ekonomik
etkinliğe ulaşıp ulaşmadığını ortaya koymaktadır.
94 F. Garcia, C. Marcuello, D. Serrano, O. Urbina ; “Evaluation of Efficiency in
Primary Health Care Centres: An Application of Data Envelopment Analysis”,
Financial Accountability and Management, 15(1), 1999, s. 70.
95 F. Forsund, N. Sarafoglou; “On The Origins of Data Envelopment Analysis”,
Memorandum from Department of Economics, University of Oslo, 24, 2000, s. 4.
96 M. J. Farrell; “The Measurement of Productive Efficiency”, Journal of the Royal
Statistical Society, Series A, 120, 1957, s. 253-290.
77
x2/y
T B
A C D
C’ T’ x1/y O A’
Şekil.2. Teknik, Tahsis ve Toplam Ekonomik Etkinlik
Farrell’ın etkinlik ölçüm yaklaşımı girdi odaklı olarak Şekil.2. aracılığıyla şu
şekilde açıklanmaktadır. İki girdi (x1,x2) kullanarak tek bir çıktı (y) üreten bir
işletmenin üretim fonksiyonu y=f(x1,x2) olarak tanımlanmaktadır. Üretim fonksiyonu
ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında bir birim çıktı elde etmek için kullanılması
gereken girdi miktarlarını gösterecek şekilde ifade edilirse y=f(x1/y,x2/y) olmakta ve
etkinlik yazınındaki deyimle etkin sınırı oluşturmaktadır. Burada ölçeğe göre sabit
getiri varsayımı, teknolojiyi temsil eden üretim fonksiyonunun birim eş ürün eğrisi
ile ifade edilmesine olanak sağlamaktadır. Tam etkin bir ekonomik birimin, bir birim
üretim yapmak için kullanabileceği değişik girdi bileşimlerini gösteren TT’ eş ürün
eğrisi ile etkinlik ölçümü gerçekleştirilmektedir.
78
Bir birim y çıktısı üretmek için B noktasının temsil ettiği girdi bileşimini
kullanan ve bulunduğu nokta itibariyle etkin olmayan bir ekonomik birimin teknik
etkinliğinin ölçülmesinde, B noktası ile aynı girdi-çıktı oranına sahip bulunan ve
üretim sınırı üzerinde olması nedeniyle teknik olarak etkin olduğu kabul edilen C
noktası esas alınmakta ve B noktasının teknik etkinliği OC/OB oranı ile
ölçülmektedir. Zira ekonomik birim, B noktasından C noktasına doğru hareket
ettikçe, çıktı miktarını azaltmadan kullandığı girdi miktarını azaltabilmekte, bu
açıdan birim başlangıç noktası (B) itibariyle teknik olarak etkin durumda değilken
hareket boyunca etkinsizliği azalmakta, C noktasına gelindiğinde ise teknik olarak
tam etkinlik sağlanmış olmaktadır.
Teknik etkinlik = TE = OC/OB
C noktasına gelindiğinde teknik etkinlik sağlanmış olmakla birlikte tahsis
etkinliğinin sağlanıp sağlanmadığının araştırılması için analize girdi fiyatları ile
belirlenmiş bir eş maliyet doğrusunun eklenmesi gerekmektedir. Şekil.2. de yer alan
AA’ girdi fiyat oranını gösteren eş maliyet doğrusunu temsil etmektedir. C
noktasında teknik etkinlik sağlanmış olmasına karşın birim tahsis etkinliğe sahip
değildir. Zira aynı çıktı miktarını daha düşük maliyetle üretmesi mümkündür. Bu
bağlamda teknik etkinliğin yanı sıra tahsis etkinliğinin de sağlanması için üretim
biriminin C’ noktasında faaliyette bulunması gerekmektedir. DC uzaklığı, C
noktasında faaliyet gösteren (teknik etkin ancak tahsis etkinsiz) ekonomik birimin C’
noktasında faaliyet göstermesi durumunda, çıktı miktarını azaltmadan sağlayacağı
maliyet tasarrufunu göstermektedir. B noktasının tahsis etkinliği, OD/OC oranı ile
79
ölçülmektedir.
Tahsis etkinliği = AE = OD/OC
Toplam ekonomik etkinlik, teknik etkinlikle tahsis etkinliği oranlarının
çarpımı sonucu elde edilmektedir. B noktasının toplam ekonomik etkinliği, OD/OB
oranı ile ölçülmektedir.
Toplam ekonomik etkinlik = TEE = TE x AE = OC/OB x OD/OC = OD/OB
DB mesafesi, P noktasından C’ noktasına geçilmesiyle sağlanabilecek
toplam maliyet tasarrufunu göstermektedir.
Bu üç ölçü (TE, AE, TEE) 0 ile 1 değerleri arasında sınırlıdır.
Anılan etkinlik ölçütleri tam etkin ekonomik birimin üretim fonksiyonunun
bilindiği varsayımına dayanmaktadır. Üretim fonksiyonunun bilinmediği durumda,
etkin sınırın örneklem veriler kullanılarak tahmin edilmesi gerekmektedir. Farrell
sınırın tesbitinde, Şekil.3. de yer aldığı şekliyle altında veya solunda hiç bir gözlemin
yer almadığı parametrik olmayan parçalı doğrusal dış bükey eş ürün eğrisinin ya da
Cobb-Douglas formu gibi hiçbir gözlemin solunda veya aşağısında yer almadığı
parametrik bir fonksiyonun kullanılmasını önermiştir. Farrell, bu metotların
uygulanmasını Amerika Birleşik Devletlerinin 48 eyaleti için tarım verilerini
kullanarak göstermiştir. Bu iki yaklaşım, gözlemlenen verileri zarflamak için farklı
80
teknikler kullanmaktadır.97
x2/y
P
P’
x1/y
Şekil.3. Parçalı Doğrusal Dışbükey Eş Ürün Eğrisi
2.2. Etkinlik Ölçüm Yöntemleri
Etkinlik kavramı esas itibariyle çok boyutlu bir kavram olduğu için birden
fazla tanımı bulunmakta, o nedenle de etkinlik ölçüm yöntemleri çeşitlilik
arzetmektedir.
İşletmelerin etkinlik analizinde kullanılan yöntemler şu üç başlık altında
toplanabilir;
2.2.1. Oran Analizi
97 M. J. Coelli; 1996, s. 6.
81
Ekonomik birimlerin etkinliklerinin ölçülmesinde kullanılan en basit ölçüm
tekniği oran analizidir. Oran analizinde tek bir girdi ölçüsü ile tek bir çıktı ölçüsü bir
araya getirilerek, üretim biriminin etkinliği ölçülmeye çalışılmaktadır. Bu açıdan
hesaplanabilirliği ve yorumlanabilirliği kolay, oldukça az bilgiye gereksinim
duyulduğu için yaygın olmakla birlikte; her bir oran, pay ve paydanın temsil ettiği
etkinlikle ilgili sadece iki boyutu göz önüne alarak, diğerlerini göz ardı etmektedir.98
Her bir oranın farklı bir boyutu ele alması nedeniyle oran analizi yoluyla etkinlik
ölçüldüğünde bazı oranlar itibariyle üretim birimi etkin kabul edilirken, bazı oranlar
birimin etkin olmadığını ortaya koyabilmektedir. Diğer taraftan oran analizinde
girdilerle çıktıların aynı birimle ifade edilmesi gerektiğinden, girdi ve çıktıların tek
bir ölçekte birleştirilemediği durumlarda oran analizinin gerçekleştirilmesi
güçleşmektedir.
2.2.2. Parametrik Yöntemler
Bu yöntemler etkinlik ölçümünün gerçekleştirileceği üretim ortamı için
üretim fonksiyonunun açıkça belirlenmesini gerekli kılmaktadır. Bir başka deyişle
analizde üretim fonksiyonunun analitik bir yapıya sahip olduğu varsayımı yapılarak
98 A. Worthington; “The Application Of Mathematical Programming Techniques to
Financial Statement Analysis: Australian Gold Production and Exploration”,
Australian Journal of Management, 23:1, 1998, s. 97.
82
bu fonksiyonun parametreleri belirlenmeye çalışılmaktadır.99 Parametrik
yöntemlerde etkinlik ölçümü çoklu regresyon teknikleri kullanılarak
gerçekleştirilmektedir. Regresyon tekniği kullanılarak yapılan çözümlemelerde,
üretim fonksiyonu genellikle bir çıktıyı birden fazla girdi ile ilişkilendirerek
tanımlanmakta, bağımsız değişken girdilerin bağımlı değişken çıktıyı etkileme
derecesi araştırılmaktadır.
Çıktı A D
Regresyon B F Doğrusu C E G Girdi Şekil.4. Regresyon Tekniğiyle Etkinlik Ölçümü
Regresyon tekniğiyle etkinlik analizinde gözlem kümesine ait girdi-çıktı
bileşimlerine ilişkin verilerden yararlanılarak regresyon doğrusu tahmin
edilmekte, belirli bir girdi düzeyi için regresyon doğrusunun işaret ettiği çıktı
düzeyi ile gözlemlenen çıktı düzeyi bir başka deyişle beklenen çıktı ile
gerçekleşen çıktı kıyaslanmaktadır. Gerçekleşen çıktının beklenen çıktıya eşit
99 L. Grasetti; “Linear Mixed Models In Efficiency Analysis: Evidence from
Validation Procedure”, Journal of the Royal Statistical Society, Series A, general,
158, 1995, s. 177.
83
veya ondan fazla olması durumunda gözlemi temsil eden üretim birimi etkin
kabul edilmektedir.100
Regresyon analizi ile bulunan üretim fonksiyonu ortalama değeri temsil
etmekte, bu nedenle de regresyon analiziyle yapılan etkinlik ölçümünde ölçüm en
yüksek performans yerine ortalama performansa göre yapılmaktadır.101 Bu yönüyle
etkinlik ölçümünde ulaşılabilir olanın seviyesini düşürmek suretiyle getirilen
ortalama standartlar performansta gelişmeyi özendirmeyerek caydırmakta,
etkinsizliği kurumsallaştırmaktadır.102
2.2.3. Parametrik Olmayan Yöntemler
Parametrik olmayan yöntemler, genel olarak matematik programlamayı
çözüm aracı olarak kullanan yöntemlerdir. Bu yöntemlerin en önemli özelliği, üretim
fonksiyonunun ardında fonksiyonel bir formun varlığı konusunda bir varsayımda
bulunmamalarıdır. Bu yönüyle istatistiksel yöntemlere kıyasla daha esnek yapıya
100 A. Hughes; “Guide to the Measurement of Government Productivity”, Guide to
Economic Performance Measurement for General Government Sector
Agencies, Office of Financial Management of the New South Wales Treasury
Publication, 2001, s. 18.
101 A. Tarım; Veri Zarflama Analizi: Matematiksel Programlama Tabanlı Göreli
Etkinlik Ölçüm Yaklaşımı, T.C. Sayıştay Yayını, Ankara, 2001, s. 48.
102 İ. Yavuz; Sağlık Sektöründe Etkinlik Ölçümü: Veri Zarflama Analizine
Dayalı Bir Uygulama, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 2001, s. 16-17.
84
sahip oldukları bilinmektedir.103 Ayrıca parametrik olmayan yöntemler çok girdili ve
çok çıktılı üretim ortamlarında etkinlik ölçümünü mümkün kıldıkları için de yaygın
olarak tercih edilmektedir.
Parametrik olmayan yöntemlerle etkinlik analizinde, çeşitli varsayımların
kabulü ile birlikte belirli bir üretim teknolojisi tarafından mümkün kılınan etkin ya da
etkin olmayan tüm girdi-çıktı bileşimlerinin oluşturduğu üretim imkanları kümeleri
ve ona bağlı olarak etkinlik sınırı tespit edildikten sonra etkin olmayan karar
birimlerinin etkinlik sınırına uzaklıkları aracılığıyla etkinlik düzeyleri ölçülmeye
çalışılmaktadır.104
Parametrik olmayan etkinlik ölçümü girdiye yönelik olabileceği gibi çıktıya
yönelik de olabilmektedir. Girdiye yönelik ölçümlerde herhangi bir çıktı düzeyi için
etkin olmayan karar birimlerinin girdilerini ne derecede azaltması gerektiği
araştırılırken, çıktıya yönelik etkinlik ölçümünde herhangi bir girdi bileşimi için
etkin olmayan karar birimlerinin etkin duruma dönüştürülmesi amacıyla çıktının ne
kadar arttırabileceği ortaya konmaya çalışılmaktadır. Literatürde her iki yaklaşımı da
gözönüne alan etkinlik ölçütlerine rastlanmaktadır.105
103 L. Grasetti; 1995, s. 7.
104 J. Cubbin, G. Tzanidakis; “Techniques for Analysing Company Performance”,
Businness Strategy Review, 9:2, 1998, s. 41.
105 R. Yolalan; “Parametresiz Etkinlik Ölçütleri ve Veri Zarflama Yöntemi”, I.
Verimlilik Kongresi Bildirileri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, 1991, s. 714.
85
2.3. Veri Zarflama Analizi
2.3.1. Veri Zarflama Analizinin Tanımı ve Tarihçesi
VZA, ilk olarak Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından, Farrell’ın 1957
yılında yaptığı çalışmada ortaya koyduğu sınır üretim fonksiyonu kullanılarak
gerçekleştirilen etkinlik ölçümü yaklaşımından hareketle geliştirilmiştir.
Analizin ilk uygulamalarında kâr amacı gütmeyen kuruluşların
etkinlikleri ölçülmeye çalışılmışsa da yöntem, çoklu girdi-çıktı içeren üretim
ortamlarında etkinlik ölçümünü mümkün kılan yapısı nedeniyle ekonominin
çeşitli sektörlerinde kâr amaçlı faaliyette bulunan çeşitli işletmelerin göreli
etkinliklerinin ölçümünde yaygınca kullanılmaya başlanmıştır.
Yöntem bugüne kadar okullar ve eğitim programları, askeri kuruluşlar,
mahkemeler, hastaneler, fast food restoranlar, tarım ve madencilik sektörleri,
pazarlama faaliyetleri, hisse senedi değerlemesi ve bankacılık gibi çeşitli alanlarda ve
konularda etkinlik karşılaştırması yapmak için kullanılmıştır.106
VZA’nın ilk formu olan CCR modelinde ölçeğe göre sabit getiri varsayımı
altında birbirine benzer karar alma birimlerinin genel teknik etkinlikleri ölçülmüş;
zaman içinde yöntemin varsayımlarının yumuşatılmasıyla VZA modellerinin
çeşitlenmesi sağlanmıştır. 1984 yılında Banker, Charnes ve Cooper geliştirdikleri
BCC modeli ile CCR’ın doğrusal programlama formülasyonunda değişiklik
106 İ. Çekin; Veri Zarflama Yönteminin Uygulamaya Hazırlanması, Milli
Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1999, s. 2.
86
öngörerek ölçeğe göre değişken getiri varsayımı altında ölçek ve teknik etkinliği ayrı
ayrı ölçmeyi başarmışlar ve böylece etkinsizliğin boyutunun yanı sıra etkinsizliğe
neden olan farklı kaynaklarının da irdelenmesini sağlamışlardır.107
BCC modelinin gelişiminden sonra iki gözlemin toplam faktör
verimliliğindeki değişmeyi ortak bir teknolojiye olan uzaklıkların oranı olarak ölçen,
teknik etkinlik, ölçek etkinliği ve bölüşüm etkinliği kavramlarını bir arada inceleyen
Malmquist Toplam Faktör Verimliliği indeksi geliştirilmiştir.
VZA’nın gelişim sürecinde, girdi miktarının belirli bir değerin üstüne çıkması
durumunda çıktı bileşiminde azalışın olabileceği durumları içeren azalan oranlar
kavramının ve pareto etkinliğinin ölçülmesi yolunda çalışmalar yapılmış; kontrol
edilebilir ve kontrol edilemez girdi ve çıktılar için ayrı ayrı uygulamalar yapılarak
kontrol edilebilir girdiler (çıktılar) için büzülme (genişleme) faktörleri uygulanırken
diğer girdilerin (çıktıların) serbest bırakılması önerilmiş; işletmelerin teknik etkinlik
değerlerinin bir dönemden diğerine nasıl değiştiğini sürekli olarak inceleyebilmek
için pencere analizleri olarak adlandırılan VZA varyantları ele alınmış; amaç
fonksiyonunda Cobb-Douglas türü çarpımsal bir üretim fonksiyonunun ençoklanması
şeklinde parametreli yöntemleri parametresiz yöntemlerle birleştiren çeşitli
yaklaşımlar irdelenmiştir. Bütün bu çalışmalar sayesinde, Farrell’in önerdiği göreli
107 S. Demirci; “Türk Şeker Fabrikalarında Göreli Etkinlik Ve Verimliliğin Mülkiyet
İle İlişkisinin DEA-Malmquist İndeks Yaklaşımıyla İncelenmesi”,
http://www.econ.metu.edu.tr/cong2001/abstracts/papers/p040.pdf, 20.12.2002, s.
3.
87
etkinlik ölçüm yönteminin Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından geliştirilmesi ile
ortaya konulan VZA yöntemi, hem teorik hem de pratik alanda çok hızlı bir ilerleme
kaydetmiştir.108
Veri Zarflama Analizi (VZA), birden fazla girdi-çıktı içeren üretim
ortamlarında yer alan karar birimlerinin göreli etkinliklerinin ölçülmesi amacıyla
geliştirilmiş doğrusal (matematik) programlama temeline dayanan parametresiz bir
yöntemdir. VZA’da karar birimi deyimi, girdileri çıktılara dönüştüren ekonomik
kuruluşları ifade etmek için kullanılmaktadır.
VZA göreli etkinlik ölçümünü şu iki aşamada gerçekleştirmektedir;109
i. Öncelikle herhangi bir gözlem kümesi içinde en az girdi bileşimini
kullanarak en çok çıktıyı üreten ve dolayısıyla göreli olarak etkin oldukları
kabul edilen karar birimleri belirlenmekte, bu karar birimleri etkinlik
ölçümüne temel teşkil edecek etkin sınırı oluşturmaktadır.
ii. En iyi gözlemleri temsil eden karar birimlerinin oluşturduğu etkin sınır
referans kabul edilmek suretiyle etkin olmayan karar birimlerinin bu sınıra olan
uzaklıkları radyal olarak ölçülmekte ve böylece etkinliğin (etkinsizliğin) boyutu
saptanmaya çalışılmaktadır.
Radyal etkinlik ölçüm yönteminin avantajı, birim değişmez olmasıdır. Zira bu
108 R. Yolalan; İşletmelerarası Göreli Etkinlik Ölçümü, Milli Prodüktivite Merkezi
Yayını, Ankara, 1993, s. 68-70.
109 R. Yolalan; 1993, s. 27.
88
tür ölçüm yönteminde, girdi veya çıktıların göreli oranları sabit tutulmakta,
böylelikle ölçüm birimi değişikliği, etkinlik ölçüsünün değişmesine yol
açmamaktadır.
VZA’nın en dikkat çekici özelliği, parametrik yöntemlerin direkt olarak
uygulanamadığı çoklu girdi-çıktı içeren üretim ortamlarında herhangi bir fonksiyonel
formun varlığına ihtiyaç duyulmaksızın göreli etkinlik ölçümü yapılmasına olanak
sağlamasıdır. Bu açıdan özellikle bir endüstri dalı için geçerli olabilecek bir üretim
fonksiyonunun belirlenemediği ve girdi-çıktı faktörlerinin tek bir izafi girdi-çıktı
faktörüne dönüştürülemediği durumlarda bile VZA ile etkinlik karşılaştırması
yapılabilmektedir. Diğer yandan VZA ile etkinlik ölçümünde üretim imkanları
kümesi içindeki en iyi gözlemler etkin sınırı oluşturduğundan, etkin sınır varsayılan
değil gerçekleşen gözlemlerin oluşturduğu bir sınır olmakta, böylelikle gerçekçi bir
etkinlik kıyaslaması yapılabilmektedir.110
VZA’da bir karar biriminin göreli etkinliği, toplam ağırlıklı çıktıların toplam
ağırlıklı girdilere oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu noktada girdi ve çıktıların nasıl
ağırlıklandırılacağı hususu önem kazanmaktadır. VZA, her karar birimi için girdi ve
çıktıların, hiçbir ağırlık negatif değer taşımayacak ve bir karar birimine uygulanan
ağırlık diğer karar birimlerine uygulandığında hiçbir karar biriminin etkinliği %100’ü
aşmayacak şekilde, ağırlıklandırılmasına imkan tanımaktadır.
VZA’da girdi-çıktıların ağırlıkları ile ilgili olarak, her bir karar biriminin
kendi etkinlik skorunu maksimize edecek şekilde girdi ve çıktılarını
110 S. Demirci; 2002, s. 3.
89
ağırlıklandıracağı varsayılmaktadır. Karar birimleri, seçilebilecek pek çok alternatif
arasından amaçlarını gerçekleştirebilecek ağırlık setini tercih edeceklerdir. Bu açıdan
karar birimlerinin en az kullandıkları girdilerle en çok ürettikleri çıktılara en yüksek
ağırlıkları verme eğilimine girebilecekleri söylenebilir.
VZA etkinlik ölçümünde kullanıcılara şu noktalar itibariyle bilgi
sağlamaktadır;111
i. Etkin ve etkin olmayan karar birimlerinin ayrıştırılması,
ii. Etkin olmayan karar birimlerinin etkin hale gelmesi için gerekli olan
girdi ve çıktı hedeflerinin belirlenmesi dolayısıyla etkinsizliği azaltma
yollarının araştırılması,
iii. Etkin olmayan karar birimlerinin kıyaslanmasına temel teşkil edecek
etkin referans setinin saptanması,
iv. Karar birimlerinin üzerinde önemle durulması gereken kritik
nitelikteki girdileriyle çıktılarının belirlenmesi.
Görüldüğü üzere VZA, etkinsizliğin ve nedenlerinin tespitinin yanısıra
etkinsizliğin azaltılması için alternatif stratejiler belirlemekte; böylelikle yöneticilerin
karar alma sürecine dayanak teşkil edecek bilgi demeti sunmaktadır.
111 A. Athanassopoulos, D. Giokas; “The Use Of Data Envelopment Analysis in
Banking Institutions: Evidence From the Commercial Bank of Greece”, İnterfaces,
30:2, 2000, s. 83. ve M. Abdullah, N. Husain, S. Kuman; “Evaluating Public Sector
Efficiency With Data Envelopment Analysis: A Case Study in Road Transport
Department ,Selangor, Malaysia”, Total Quality Management, 11:4, 2000, s. 830.
90
2.3.2. Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi
Veri zarflama analizi parametrik olmayan bir yöntem olduğu için üretim
fonksiyonunun yapısı hakkında bir varsayım içermemekte, sınırı temsil eden
fonksiyon gözlemlenen girdi ve çıktılardan oluşmaktadır. Analizin grafiksel
yapısı Şekil.5. yardımıyla açıklanacaktır.
y2
P1 P5’
P2
P5 P3
P6’
P6 P4
y1
Şekil.5. Veri Zarflama Analizinin Grafiksel Gösterimi
Şekil.5. de P1, P2, P3, P4, P5 ve P6 karar birimleri yer almaktadır. Her birim
tek bir girdi kullanarak y1 ve y2 çıktılarını üretmektedir. Tüm karar birimlerinin
91
kullandıkları girdi faktörü miktarı aynı, fakat ürettikleri çıktı miktarları farklıdır.
Bu karar birimleri arasında daha sağ ve yukarıda yer alan birimler diğerlerine
göre daha etkindir. Zira bu karar birimleri, belirli miktarda girdi kullanarak daha
fazla çıktı üretmişlerdir.
Etkin sınır, P1, P2, P3 ve P4 gözlemlerinin oluşturduğu parçalı eğrinin
eksenlere uzatılmasıyla elde edilmektedir. Bu sınır üzerinde yer alan P1, P2, P3 ve
P4 karar birimleri ifade etmektedir. P5 ve P6 karar birimleri ise etkin sınır üzerinde
yer almadıklarından etkinsiz birimleri oluşturmaktadır. Şekilden de görüleceği üzere
analize dahil edilen tüm gözlemler etkin sınırı oluşturan zarf tarafından
çevrelenmekte, analize bu nedenle veri zarflama analizi denilmektedir.
Sınır üzerinde yer almayan karar birimlerinin etkinsizliklerinin
giderilebilmesi için her bir etkinsiz karar birimi için referans grubunun tanımlanması
gerekmektedir. Örneğin P5 karar birimi için referans grubunu, P1 ve P2 karar
birimleri oluşturmakta ve hedef bileşimini de P5 noktasını orijinle birleştiren
doğrunun etkin sınırı kestiği P5’ noktası temsil etmektedir. P5 karar birimi, üretim
sürecine konu olan tek girdi faktöründen diğer karar birimleri kadar tüketmiş
olmasına karşın, P5’ karar birimi ile kıyaslandığında, onunla aynı çıktı karışımına
sahip olmakla birlikte iki tür çıktıdan P5’ e kıyasla daha az üretmiştir. Buradan
hareketle P5’in, referans grubunda yer alan P1 ve P2’nin doğrusal kombinasyonu ile
kıyaslandığında kaynaklarını israf ettiği sonucuna varılmaktadır.
P5 için belirlenen hedef bileşimi, bu karar biriminin çıktılarında oransal bir
artış öngörmektedir. Bu artış, referans grubunda yer alan P1 ve P2 karar birimlerinin
ağırlıklı ortalaması esas alınarak elde edilmektedir.
92
2.3.3. Veri Zarflama Analizi Modelleri
Veri Zarflama Analizi, birden fazla girdi-çıktıya sahip karar birimlerinin
bulunduğu üretim ortamlarında göreli performans ölçümünü mümkün kılan doğrusal
programlama tabanlı bir ölçüm tekniği olmakla birlikte VZA’nın kavramsal
modelini kesirli programlama oluşturmaktadır. Kesirli programlama da temelde
toplam faktör verimliliği kavramına dayanmaktadır.
Tek girdi ve tek çıktının bulunduğu durumda performans ölçümü için,
çıktının girdiye oranı olarak ifade edilen basit verimlilik oranı kullanılmakta iken
çoklu girdi-çıktı durumunda toplam ağırlıklı çıktıların toplam ağırlıklı girdilere oranı
bir başka deyişle toplulaştırılmış bir ölçüt olan toplam faktör verimliliği (TFV)
formülü esas alınmaktadır.
Çıktıların ağırlıklı toplamı (TFV) Verimlilik = ------------------------------------ Girdilerin ağırlıklı toplamı
Herhangi bir j karar birimi için verimlilik hesaplanmak istenirse;
v1y1j + v2y2j+ ..... j karar birimi için verimlilik = ------------------------------------- w1x1j+ w2x2j + .....
v1 = birinci çıktıya verilen ağırlık
y1j = j birimi tarafından elde edilen birinci çıktı miktarı
w1 = birinci girdiye verilen ağırlık
x1j = j birimi tarafından kullanılan birinci girdi miktarı,
olarak ifade edilebilmektedir.
93
Bu ifadede ağırlıkların nasıl tespit edileceği sorunu gündeme gelmektedir.
Zira bu şekilde yapılan verimlilik ölçümü, tüm birimlere uygulanabilecek ortak bir
ağırlık setini gerekli kılmaktadır. Ortak ağırlık setinin tespitinde çeşitli güçlüklerle
karşılaşılabilmektedir. Birimlerin kullandığı girdi ve çıktıların değerlerinin
belirlenmesi kimi durumlarda güç olabilmektedir. Piyasa şartlarının egemen olduğu
üretim ortamlarında, faktör fiyatları kolayca tespit edilebileceğinden söz konusu
fiyatlar ağırlıkları oluşturmak üzere temel alınabilecekken, kamu kesiminde özellikle
bazı çıktıların fiyatlandırılmasının güç olması nedeniyle girdi-çıktı fiyatlarının ağırlık
olarak kullanılması mümkün olamamaktadır. Diğer taraftan farklı birimlerin, üretim
süreçlerini farklı şekilde düzenlemiş olmaları dolayısıyla aynı girdi-çıktı
bileşenlerine farklı değerler atfetmeleri ve bu bileşenler için farklı ağırlıklar
öngörmeleri mümkündür.
Charnes ve diğerleri, göreli etkinlik ölçümü için tüm karar birimlerine
uygulanabilecek ortak bir ağırlık seti belirlemenin güç olmasından hareketle karar
birimlerinin girdi ve çıktılara farklı ağırlıklar vermelerine ve ağırlıkları etkinliklerini
maksimize edecek şekilde seçmelerine izin verilmesini önermiştir.112 Bu doğrultuda
k karar biriminin etkinliği aşağıdaki problemin çözümlenmesi ile elde edilebilecektir.
s
112 A. Charnes, W.W. Cooper, E. Rhodes; “Measuring The Efficiency of Decision
Making Units”, European Journal Of Operational Research, 2, 1978, s. 429-444.
94
∑ urk Yrk r=1 Maks. hk = ------------------------- (1)
m ∑ vik Xik i=1
Modelde bu maksimizasyon probleminin, karar birimlerinin etkinlik
skorunun birin üzerinde değer alamayacağı ve girdi-çıktı ağırlıklarının negatif
olamayacağı kısıtları altında çözüleceği öngörülmektedir.
s ∑ urk Yrj r=1 ---------------------------- ≤ 1 j = 1,...., n
m ∑ vik Xij i=1
urk ≥ 0
vik ≥ 0
Burada;
hk = k karar biriminin etkinliği
Yrj = k karar biriminin ürettiği r çıktı miktarı
Xij = k karar biriminin kullandığı i girdi miktarı
urj = k karar biriminin r çıktısına verdiği ağırlık
vij = k karar biriminin i girdisine verdiği ağırlık
n = karar birimi sayısı
s = çıktı sayısı
95
m = girdi sayısını
göstermektedir.
Yukarıda yer alan amaç fonksiyonu ve kısıtlar, VZA’nın kavramsal temelini
oluşturan “oransal model” i teşkil etmektedir.
Modelde yer alan ve girdi çıktı ağırlıklarını gösteren u ve v değerleri
problemin değişkenlerinin oluşturmaktadır. Modelin çözümü ile karar birimi için bir
etkinlik değeri ile bu değere ulaşmak için gerekli olan ağırlıklar elde edilmiş
olmaktadır. Bu ölçüm sonucunda elde edilen etkinlik değeri bire eşitse gözlemlenen
performans ile potansiyel performansın çakıştığı bir başka deyişle birimin etkin
olduğu, birden küçükse etkin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır.
Karar birimlerinin özel durumlarının dikkate alınarak ağırlıkların seçilmesi
noktasında yaklaşımın içerdiği esneklik, hem bir avantaj hem de bir dezavantaj
oluşturmaktadır.113 Ağırlık seçiminin avantaj olması, bir karar birimi için en fazla
avantaj yaratan ağırlıklarla elde edilen etkinlik skoru bile o karar biriminin etkinsiz
olduğuna işaret ediyorsa, bu durumda bu yargının o birimin etkinsiz olduğu yolunda
güçlü bir kanıt teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan esneklik bir
dezavantaj oluşturmaktadır çünkü bir karar birimi tarafından girdi ve çıktıların
gerçek değerleriyle ilgisi olmayan ağırlıkların birtakım mantıksal yollarla seçilmesi,
o birimin gerçekte etkin değilken etkinmiş gibi görünmesine yol açabilmektedir.
113 A. Boussofiane, R.G. Dyson, E. Thanassoulis; “Data Envelopment Analysis”,
Tutorial Papers in Operational Research Society, 1990, s. 3.
96
VZA, esas olarak doğrusal programlama tabanlı bir teknik olduğundan
doğrusal programlama metotlarının uygulanabilmesi ve böylece etkinlik
hesaplamasının pratik şekilde gerçekleştirilmesi için (1) numaralı kesirli
formülasyonun bir transformasyona tabi tutulması gerekmektedir. Bunun için
maksimizasyon formundaki amaç fonksiyonunun paydasının bire eşitlenip bir kısıt
haline getirilmesi yeterli olmaktadır. Gerçekleştirilen bu dönüşüm sonucunda elde
edilen ve CCR veya “ağırlıklı model” olarak da anılan VZA modeli şu şekilde ifade
edilebilir;
Model CCR s Maks. hk = ∑ urk Yrk (2) r=1
şu kısıtlar altında;
m ∑ vik Xik = 1 i=1 s m ∑ urk Yrj - ∑ vik Xij ≤ 0 ; j = 1,...., n r=1 i=1
urk ≥ 0 ; r = 1,...., s
vik ≥ 0 ; i = 1,...., m
Yukarıda yer alan CCR modelinde, VZA’nın kavramsal temelini oluşturan
kesirli (oransal) program doğrusal programa dönüştürülmüş olmakta, bu nedenle
VZA literatürü bir kesirli ve doğrusal programlar toplaması olarak karşımıza
97
çıkmaktadır.114
“Zarflama modeli” ise ağırlıklı VZA modelinin dualinden ibarettir.
Her doğrusal programlama modelinin ilişkili olduğu bir dual (ikiz) problem
bulunmaktadır. Bir doğrusal programlama probleminin kendisi ile aynı verileri
kullanan ve dolayısıyla aynı optimal çözümü veren eş değer programına ikiz veya
dual adı verilmektedir. Primal problemlerde optimizasyon amacı maksimizasyonsa,
bu durumda dual problemde amaç minimizasyon olmaktadır.
Doğrusal programlama modelleri için dual formülasyon tanımlanmasının
nedeni iki şekilde ele alınabilir. Doğrusal programlamada kısıt sayısı arttıkça
problemin çözümü zorlaşmakta, genellikle dual model primal modele göre daha az
kısıt içerdiğinden, daha az hesaplama yapılarak sonuç elde edilebilmektedir.115 Diğer
taraftan dual modelin çözülmesi sonucunda birtakım ek yorumlara
ulaşılabilmektedir.
Dual problemin kısıtları ve değişkenleri, primal problemleme simetrik olarak
oluşturulmakta; primal kısıt denklemlerinin her biri için bir dual değişken ve primal
değişkenlerin her biri için bir dual kısıt tanımlanmakta; dual kısıtın sol taraf
katsayıları ilgili primal değişkenin kısıt sayılarına, sağ taraf sabiti ise aynı primal
değişkenin amaç fonksiyonu katsayısına, dualin amaç fonksiyonu katsayıları ise
primal kısıt denklemlerinin sağ tarafına eşitlenerek dual problem elde
114 İ. Yavuz; 2001, s. 23
115 A. Boussofiane, R.G. Dyson, E. Thanassoulis; 1990, s. 8.
98
edilmektedir.116
(2) numaralı formülasyonda yer alan doğrusal programın duali şu şekilde ifade
edilebilir;
Model CCR Dual
Min. wk = qk (3)
şu kısıtlar altında;
n
∑ λjk Yrj ≥ Yrk ; r = 1,....,s
j=1
n
- ∑ λjk Xij + qk Xik ≥ 0 ; i = 1,....,m
j=1
λjk ≥ 0 ; j = 1,....,n
- ∞ ≤ qk ≤ + ∞
Dual modelde her karar birimi için ayrı bir λ değişkeni ve q değişkeni
tanımlanmıştır. Primal modelde yer alan hk değişkeni k karar biriminin etkinliğini
verdiğine göre dual modelde yer alan qk değişkeninin de k karar biriminin
etkinliğini vermesi gerekmektedir zira her iki modelin de aralarındaki dualiteden
dolayı çözümü aynıdır. O halde hk ve qk değişkenleri aynı değerleri almalıdır.
116 H. A. Taha; Yöneylem Araştırması, çev. A. Baray, Ş. Esnaf, Literatür Yayınları,
İstanbul, 2000, s. 112.
99
Modelde yer alan λ değişkeni etkin referans setlerinin belirlenmesinde
kullanılmaktadır.117 Karar birimi k nın primal modelinde pozitif değerler verilen
tüm λkj dual değişkenlerinin karşılık geldikleri karar birimleri etkindir. Bu karar
birimlerinin oluşturduğu sete karar birimi k nın referans seti adı verilmektedir.
Eğer k etkinse, o zaman referans setinde tek karar birimi bulunacak ve dual
değişken λkk nın değeri bire eşit olacaktır. Etkin karar birimlerinin oluşturduğu
referans seti, etkin olmayan karar birimlerinin etkin kılınması için girdilerin ve
çıktıların hangi oranda azaltılıp artırılması gerektiği konusunda bilgi
sağlamaktadır.
VZA yöntemi girdiye ve çıktıya yönelik olarak iki yönlü kullanılabilme özelliğine
sahiptir. Yukarıda yer alan formülasyonlar girdiye yönelik VZA modellerini
içermektedir. Çıktıya yönelik VZA modelleri ise girdiye yönelik modellere
benzemekle birlikte, aralarındaki temel fark, çıktıya yönelik modelde amaç
fonksiyonunun ağırlıklandırılmış girdinin ağırlıklandırılmış çıktıya oranının
enazlanması şeklinde olmasıdır. Başka bir ifade ile çıktıya yönelik modelde,
belirli bir girdi bileşimi için ne kadar fazla çıktı elde edilebileceği
araştırılmaktadır.
Çıktıya yönelik olarak kurulan CCR modellerinde de ölçeğe göre sabit getiri
117 S. Cingi, A. Tarım; “Türk Banka Sisteminde Performans Ölçümü: DEA-
Malmquist TFP Endeksi Uygulaması”, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma
Tebliğleri Serisi, Sayı:1, 2000, s. 7.
100
varsayımı geçerliliğini korumaktadır. Çıktıya yönelik oransal programlama
modeli şu şekilde ifade edilebilir;
Model CCR
m ∑ vik Xik i=1 Min. fk = ------------------------- (4)
s ∑ urk Yrk r=1
Şu kısıtlar altında;
m ∑ vik Xij i=1 ---------------------------- ≥ 1 j = 1,...., n
s ∑ urk Yrj r=1
urk ≥ 0 r = 1,....,s
vik ≥ 0 i = 1,....,m
Oransal programlama modelinin doğrusal programa dönüştürülmesi ile elde edilen
ağırlıklı model, çıktıya yönelik olarak şu şekildedir;
Model CCR m Min. fk = ∑ vik Xik (5)
101
i=1
şu kısıtlar altında;
s ∑ urk Yrk = 1 r=1 s m - ∑ urk Yrj + ∑ vik Xij ≥ 0 ; j = 1,...., n r=1 i=1
urk ≥ 0 ; r = 1,...., s
vik ≥ 0 ; i = 1,...., m
Ağırlıklı modelin duali olan zarflama modeli ise aşağıda yer almaktadır;
Model CCR Dual
Maks. wk = qk (6)
şu kısıtlar altında;
n
∑ λjk Xij ≤ Xik ; i = 1,....,m
j=1
n
- ∑ λjk Yrj + qk Yrk ≤ 0 ; r = 1,....,s
j=1
λjk ≥ 0 ; j = 1,....,n
- ∞ ≤ qk ≤ + ∞
102
Charnes ve diğerleri tarafından geliştirilen CCR modelleri, ölçeğe göre sabit getiri
varsayımını temel almakta ve karar birimlerinin toplam etkinliklerini ölçmektedir.
Banker, Charnes ve Cooper, ölçeğe göre değişken getiri varsayımı altında CCR
modeline kısıt ekleyerek BCC modelini geliştirmişler ve bu modelle karar
birimlerinin salt teknik etkinlik değerlerini ölçmeyi başarmışlardır. BCC
modelinin matematiksel formu şu şekilde ifade edilebilir;118
Model BCC
s
Maks. hk = ∑ urk Yrk - μ0 (7)
r=1
şu kısıtlar altında;
s m ∑ urk Yrj - ∑ vik Xij μ0 ≤ 0 ; j = 1,...,n r=1 i=1
m ∑ vik Xik = 1 i=1
urk ≥ 0 ; r = 1,...,s
vik ≥ 0 ; i = 1,....,m
118 R.D. Banker, A. Charnes, W.W. Cooper; “Some Models For Estimating
Technical and Scale Efficiencies In Data Envelopment Analysis”, Management
Science, 3, 1984, s. 1078-1092.
103
BCC modelinin çözümü sonucunda elde edilen μ0 değişkeninin değeri ölçeğe
göre getiri durumunu ortaya koymaktadır. μo değişkeninin değerinin sıfıra eşit olması
durumunda ölçeğe göre sabit getiri söz konusu iken, değişkenin sıfırdan büyük bir
değer alması bir başka deyişle pozitif olması ölçeğe göre azalan, negatif değer alması
ise ölçeğe göre artan getiri durumunu ifade etmektedir.
BCC modelinin dual formülasyonu ise şöyle ifade edilebilir;
Model BCC Dual Min wk = qk (8)
şu kısıtlar altında;
n ∑ λkj Yrj ≥ Yrk ; r = 1,....,s j=1 n - ∑ λkj Yij + qk Xik ≥ 0 ; i = 1,....,m
j=1
n ∑ λkj = 1 j=1
λkj ≥ 0 ; j = 1,...,n
- ∞ ≤ qk ≤ + ∞
Bu formülasyon, karar birimleri üzerindeki ağırlıkları bire eşitleyen kısıtın eklenmiş olması dışında (3) numaralı dual formülasyonla aynıdır. Eklenen bu yeni kısıt ile birlikte, etkinlik sınırının, en iyi gözlemin çoklu doğrusal kombinasyonlarından oluşmasına, böylece ölçeğe göre artan ve azalan getiri durumlarının etkinlik sınırına dahil edilmesi ile birlikte göreli etkinliğin daha esnek şekilde tanımlanmasına olanak sağlanmış olmaktadır. Bu durum Şekil.6. da daha açık görülmektedir.
Çıktı Y
CRS
E
104
D VRS
C
B
Girdi X
0 A
Şekil.6. Ölçeğe göre sabit ve değişken getirili durumda etkinlik sınırı
Şekil.6.da tek girdi-tek çıktı düzleminde sabit getirili durum OCRS doğrusu ile, değişken getirili durum ise ABCD parçalı doğrusal eğrisi ile temsil edilmektedir.119 Ölçeğe göre sabit getiri söz konusu olduğunda sadece C noktasının temsil ettiği karar birimi (ölçek ve teknik) etkin kabul edilirken ve sınır üzerinde yer alırken; ölçek varsayımının daha esnek biçimde ele alınarak değişken getirili duruma göre değerlendirme yapıldığında etkinlik sınırı üzerinde ölçek etkinliğine sahip olmamakla birlikte teknik etkin olan karar birimleri de bulunabilmektedir. Örneğin ölçeğe göre değişken getiri durumunda B karar birimi (ölçeğe göre artan getirili), D karar birimi ve E karar birimi (ölçeğe göre azalan getirili) ölçek etkinliğine sahip olmasalar dahi veri ölçeğe göre teknik etkinliğe sahiptirler ve sınır üzerinde yer almaktadırlar.
CCR modelleri toplam etkinliği, BCC modelleri ise teknik etkinliği ortaya koymaktadır. Bu açıdan karar biriminin eğer ölçekten kaynaklanan bir etkinsizliği varsa bu etkinsizliğin (veya ölçek etkinliğinin) boyutunu saptamak için, CCR ve BCC modelleri birlikte çözüldükten sonra CCR modelinden elde edilen toplam etkinlik skorunun, BCC modelinin çözülmesi sonucu elde edilen salt teknik etkinlik skoruna bölünmesi yeterli olmaktadır.120
2.3.4. Veri Zarflama Analizi İçin Gerekli Olan Adımlar
VZA uygulaması ile sağlıklı ve anlamlı sonuçlara ulaşılabilmesi için analizin
uygulama aşamalarının bilinmesi gerekmektedir. VZA’da gözlem kümesinin
seçilmesinden, gözlem kümesine ait genel sonuçların değerlendirilmesine kadar
geçen bir dizi aşama söz konusudur.121
2.3.4.1. Gözlem Kümesinin Seçimi
119 İ. Yavuz; 2001, s. 40-44.
120 A. Ulucan; “İSO500 Şirketlerinin Etkinliklerinin Ölçülmesinde Veri Zarflama
Analizi Yaklaşımı: Farklı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre Getiri Yaklaşımları
ile Değerlendirmeler”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, 57-2, 2002, s. 191.
121 İ. Çekin; 1999, s. 28-34. ve R. Yolalan; 1993, s. 65-66.
105
VZA’nın ilk aşamasını etkinlik ölçümüne konu teşkil edecek gözlem
kümesini oluşturan karar birimlerinin seçimi oluşturmaktadır. Bu açıdan öncelikle
yapılması düşünülen çalışma için uygun karar biriminin ne olduğunun saptanması
gerekmektedir.
Hangi karar biriminin uygun olduğu sorusu tamamen yapılacak çalışmanın
amacına bağlıdır.
Karar birimleri, üretim sürecini gerçekleştiren herhangi bir ekonomik birim
olabilmektedir. Birimler işletmelerin bütünü olabileceği gibi, bir işletmenin alt
birimleri de olabilir.
VZA yazınında, iki seçim prensibinden bahsedilmektedir:
i. Her bir karar birimi kullandığı kaynaklar ve ürettiği çıktılardan
sorumlu bir birim olarak tanımlanmış olmalıdır.
ii. Etkinlik sınırı tahminleme sonucunun anlamlı çıkabilmesi için
örneklemede yer alan karar birimi sayısı yeterince büyük olmalıdır.
Elde edilecek sonuçların anlamlı olabilmesi için birimlerin benzer üretim
teknolojisine sahip olması bir başka deyişle gözlem kümesinin homojen olması
büyük önem taşımaktadır. Diğer taraftan karar birimlerinin benzer ortamlarda
faaliyette bulunuyor olmaları da elde edilecek sonuçların anlamlılığı açısından önem
taşıyan bir diğer husustur.
2.3.4.2. Girdi ve Çıktı Kümelerinin Seçilmesi
106
VZA’ya dahil edilecek girdi ve çıktılar, etkinlik karşılaştırmasında temel
teşkil edeceğinden, ölçümün sağlıklı gerçekleştirilebilmesi bakımından girdi ve
çıktıların dikkatle seçilmesi gerekmektedir. Bu aşamada esas olarak üretim süreci ile
yakından ilgili ve üretim teknolojisini en iyi şekilde ifade edebilen girdi ve çıktıların
seçilmesi amaçlanmaktadır.
Aynı karar birimi için farklı girdi ve çıktı bileşimleri kullanıldığında etkinlik
değerleri de değişmekte, bu nedenle modelde önemli bir değişken göz ardı
edildiğinde, atlanan bu değişkeni verimli kullanan karar birimlerinin etkinlikleri
düşük çıkabilmektedir.
Bu yönden öncelikle üretim süreci ile ilişkisi olan tüm girdi ve çıktılar tespit
edilmeli, daha sonra aralarından birbirleri ile yüksek korelasyona sahip değişkenler
ile üretime direkt etkisi olmayan değişkenler elenerek, modele dahil edilecek girdi ve
çıktılar belirlenmelidir.
Girdi çıktı sayılarının arttırılması sonucunda VZA’nın ayrıştırma yeteneği
artmakta ancak girdi çıktı sayılarının çok fazla olması durumunda karar birimleri
sayısının da artırılması gerekmekte, bu ise gözlem kümesinin homojenliğini
bozmaktadır. Bu sebeple analize dahil edilecek girdi-çıktı sayısının olabildiğince
küçük tutulmasında ve girdi ve çıktıların incelenen üretim sürecini doğru olarak
yansıtabilecek şekilde seçilmesinde yarar bulunmaktadır.
Uygulamada, verilere ulaşılıp ulaşılamaması da girdi-çıktı seçimini
etkilemektedir. Zira belirlenen girdi ve çıktıların tüm karar birimleri için elde
edilmesi gereklidir. Herhangi bir birim için gerekli verilerin elde edilememesi
durumunda o birimin analizden çıkarılması gerekmektedir. Oysa bu durum, VZA’nın
107
göreli doğası nedeniyle kalan birimlerin göreli etkinliklerinin olduğundan yüksek
çıkmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle eğer girdi-çıktı için verilere
ulaşılamıyorsa, üretim ilişkisini açıklayabilecek ve kolay şekilde elde edilebilecek
farklı girdi ve çıktıların araştırılması daha sağlıklı sonuç vermektedir.
Verilerin ulaşılabilir olması yanında güvenilirliği de önem taşımaktadır.
Gerçeği yansıtmayan veriler, hem analize konu edilen karar biriminin etkinliğini hem
de göreli etkinlik karşılaştırması dolayısıyla tüm birimlerin etkinlik değerlerini
tartışmalı hale getirmektedir.
2.3.4.3. Veri Zarflama Analizi ile Göreli Etkinlik Ölçümü
VZA için girdiler ve çıktılar tanımlandıktan sonra tüm karar birimleri için
girdi ve çıktılara ilişkin verilerin elde edilmesi, daha sonra da incelenen üretim
ortamı için en uygun VZA modelinin seçilmesi gerekmektedir. Uygun VZA
modelinin seçilmesinin ardından doğrusal programlar VZA için tasarlanmış paket
programlar kullanılarak bilgisayar yardımıyla çözülerek, çözüm kümeleri elde
edilmektedir.
2.3.4.4. Her Karar Birimi İçin Detay Analizi
Charnes ve Cooper, doğa bilimlerindeki etkinlik kavramını izleyerek,
VZA’daki etkinlik tanımını formülize etmişler ve değerlendirilecek her bir karar
birimine şu şekilde uygulamışlardır:
108
Herhangi bir karar birimi için %100 etkinlik ancak aşağıdaki durumlarda söz
konusudur:
a) Hiçbir çıktısı aşağıdaki durumlar haricinde artırılamazsa;
i. Bir ya da birden fazla girdisinin artırılması veya
ii. Diğer çıktılardan bazılarının azaltılması.
b) Hiçbir girdisi aşağıdaki durumlar haricinde azaltılamazsa;
i. Çıktılardan bazılarının azaltılması veya
ii. Diğer bazı girdilerin artırılması.
c) Herhangi bir karar birimi %100 göreli etkinliğe yalnızca, diğer ilgili karar
birimleri herhangi bir girdi ya da çıktının kullanımında etkinsizliğe dair bir kanıt
getirmiyorsa ulaşmış sayılır.
Doğrusal programlar aracılığıyla elde edilen çözüm kümeleri göz önüne
alınarak, karar birimlerinin 0 ile 1 arasında yer alan etkinlik değerleri elde
edilmektedir. Etkinlik skoru 1’e eşit olan birimler, en iyi gözlem kümesini temsil
eden etkinlik sınırını oluştururlar. Etkinlik değeri 1’den küçük olan karar birimleri
ise göreli olarak verimsizdirler. Bu karar birimlerinin göreli etkinlik değerleri sınıra
olan uzaklıklarını temsil etmektedir.
Etkin ve etkin olmayan karar birimleri ayrıştırıldıktan sonra detay analizlerine
geçilmektedir. Detay analizlerinde amaç, etkin olmayan karar birimlerinin etkin
duruma dönüştürülmesi için hangi önlemlerin alınması gerektiğinin araştırılarak
belirlenmeye çalışılmasıdır. Burada hareket noktası olarak etkin karar birimleri esas
alınmaktadır. Zira etkin karar birimleri, aynı girdi ve çıktı kombinasyonları ile daha
109
iyi bir üretim performansı tutturulabileceğinin kanıtını oluşturmaktadır.
VZA yazınında verimsiz bir karar biriminin referans grubunda yer alan
birimlerle, yalnızca girdi-çıktı kombinasyonu esas alınarak değil, pratik yönetsel
uygulamalar açısından da derinlemesine incelemeler yapılarak karşılaştırılması
gereğinin altı çizilmektedir.
Yöntemin uygulanmasından elde edilen en büyük fayda, etkinsiz karar
birimlerine performanslarını iyileştirebilmeleri için, elde edilebilir hedefler
konulmasıdır. Bu hedefler, genellikle etkinsiz karar birimlerinin referans grubunda
yer alan etkin birimlerin ağırlıklı bir ortalamasıdır. VZA uygulamasının sağladığı
bilgiler, karar birimlerinin performanslarının iyileştirilmesi bakımından yönlendirici
niteliğe sahip bulunmaktadır.
2.3.4.5. Gözlem Kümesi İçin Genel Sonuçların Değerlendirilmesi
Karar birimlerine ilişkin detay analizin ardından VZA’nın son aşamasında
gözlem kümesini teşkil eden karar birimleri için ortak bulgulara ulaşılmaya
çalışılmakta ve bunlardan hareketle karar birimlerinin ait olduğu endüstri dalına ait
yorumlar yapılmaktadır.
2.3.5. Veri Zarflama Analizinin Güçlü Ve Zayıf Yönleri
110
VZA’nın geniş kullanım alanı bulmasını sağlayan güçlü yönlerini şu şekilde
sıralayabiliriz;122
i. VZA etkin ve etkin olmayan karar birimlerini birbirinden ayırarak
etkinlik skorları hesaplanan karar birimlerini, göreli olarak en iyi
performansı sergileyen tam etkin karar birimleri ile karşılaştırmakta,
böylece her bir karar birimi için bireysel ölçütler geliştirilmiş
olmaktadır. Oysa parametreli yöntemler endüstrinin tümünü göz
önünde bulundurmakta ve ortalama etkinliğe göre ölçüm yapmaktadır.
ii. VZA girdilerle çıktılar arasında ilişki kurarken, fonksiyonel bir
formun (örneğin Cobb-Douglas üretim fonksiyonu gibi) varlığı
konusunda varsayımda bulunmamaktadır. Bu açıdan klasik
parametreli yöntemlere göre daha esnektir.
iii. VZA etkinlik ölçümünde çok girdili ve çok çıktılı üretim süreçlerinin
ve kalitatif ve kantitatif değişkenlerin eşanlı değerlendirilmesine
olanak sağlamaktadır.
iv. Girdilerle çıktıların farklı birimlere sahip olması etkinlik ölçümünde
VZA açısından bir kısıt oluşturmamaktadır.
VZA’nın kullanımında karşılaşılan birtakım sınırlamalar da bulunmaktadır;123
i. VZA analizde uç noktaları dikkate aldığı için, ölçüm hatasına karşı
duyarlıdır.
122 R. Yolalan, “Veri Zarflama Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3, 1990, s. 131.
123 F. Garcia, C. Marcuello, D. Serrano, O. Urbina; 1999, s. 70.
111
ii. Analiz sırasında her karar birimi için ayrı bir modelin çözümünün
gerekmesi nedeniyle, problemin hacmi büyüdükçe, VZA çözümü
zaman alıcı hesaplamalara yol açmaktadır.
iii. Analize dahil edilecek karar birimlerinin homojen ( birbirine benzer)
olması gerekmektedir. Gözlem kümesi içinde aşırı olan gözlemler
ister istemez etkin olarak görülecek ve etkinlik sınırının bozulmasına
neden olacaktır.
iv. Gösterge olarak kullanılacak değişkenlerin nasıl seçileceği konusu
tartışmaya açıktır. Veri zarflama analizi esas olarak veri tabanlı bir
yöntem olduğu için hangi girdi ve çıktı kümesinin üretim
fonksiyonunun tahmininde gerekli olduğu dikkatle belirlenmelidir.
Herhangi önemli bir girdi veya çıktının yanlış ölçülmesi veya
unutulması yapılan ölçümü anlamsız kılacaktır.
3. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VERİ ZARFLAMA
ANALİZİ İLE ETKİNLİK ÖLÇÜMÜ
112
3.1. Giriş
2. Bölümde, etkinlik ölçümü konusunda diğer yöntemlere görece üstünlükleri
vurgulanmış olan Veri Zarflama Analizi yönteminin teorik çerçevesine yer
verilmişti. Bu bölümde ise teorik temelleri anlatılan veri zarflama analizinin, kamu
iktisadi teşebbüslerinin etkinlik ölçümünde nasıl kullanılabileceğine ilişkin bir
uygulama anlatılmaya çalışılacaktır.
3.2. Uygulamanın Amacı
Performans, genel olarak amaçlı ve planlanmış bir etkinlik sonrası elde edilen
sonucu nitel ve nicel açıdan saptayan bir kavram olarak açıklanmaktadır. Bu açıdan
performansın belirlenmesi için gerçekleştirilen etkinliğin sonucunun
değerlendirilmesi önem taşımaktadır.
İşletmeler açısından performans kavramı ele alındığında, işletme amaçlarının
gerçekleştirilmesi için gösterilen tüm çabaların ele alınarak değerlendirilmesi
gerekmektedir. İşletmelerin esas itibariyle örgütsel sistemler olduğu ve işletme
performansının birçok etmenin ve alt sistemin etkileşimi altında oluştuğu göz önüne
alındığında, performans ölçümü ve yönetimi sürecinin karmaşık bir yapıya sahip
olduğu ortaya çıkmaktadır.
Her işletme belirli amaçları gerçekleştirmek üzere kurulmakta, işletme
113
yönetimini üstlenenlerin asıl görevi, işletmenin amaç ve görevlerini mümkün
olabilecek en iyi ve başarılı şekilde gerçekleştirmek olmaktadır.
İşletme faaliyetlerinin en iyiye veya başarılıya yönlendirilmesinde performans
yönetiminin önemli rolü bulunmaktadır. Performans yönetimi, örgütü istenen
amaçlara yöneltme amacıyla örgütün mevcut ve geleceğe ilişkin durumu ile ilgili
bilgi toplama, bunları karşılaştırma ve performansın sürekli gelişimini sağlayacak
yeni ve gerekli düzenlemeleri ve etkinlikleri başlatma ve sürdürme görevlerini
yüklenen bir yönetim süreci olarak karşımıza çıkmaktadır.124
Performans yönetimi sürecinde altı çizilen esas nokta, tüm çabaların yönetilen
birimlerin performanslarının sürekli geliştirilmesine yöneltilmesidir. Bu açıdan süreç,
mevcut durumun ölçümlenerek geleceğe yönelik stratejilerin benimsenmesini,
hedeflenen yöne gidilip gidilmediğinin saptanmasını ve bu paralelde gereken
önlemlerin alınmasını ve performans düzeyinin sürekli gelişimini sağlayacak
mekanizmaların oluşturulmasını içermektedir.
Performans yönetiminin hayata geçirilmesi, tüm işletmeler açısından hayati
öneme sahiptir. Zira ister kamu ister özel sektör işletmesi olsun, performansın
ölçümlenerek izlenmesi ve iyileştirilmeye çalışılması, işletmenin yaşayabilirliğinin
sağlanması yolunda atılacak adımların belirlenmesine dayanak teşkil edecektir.
Özellikle kamu işletmeleri, kamusal kaynakları kullanarak iktisadi
faaliyetlerini gerçekleştirdiklerinden, performanslarını iyileştirecek önlemleri
124 Z. Akal; 2000, s. 27.
114
almaları vazgeçilmez görülmektedir. Zira bu işletmelerin rasyonel işletmecilik
ilkelerini yerine getirmeleri bir başka deyişle kullandıkları kaynakları kontrol altına
alarak elde ettikleri çıktıları azamileştirmeleri, bunun uzantısı olarak da her
işletmenin nihai amacı olan kâr realizasyonunu gerçekleştirerek Devlet hazinesine
kaynak yaratıcı fonksiyon üstlenmeleri büyük önem taşımaktadır.
Performans anlayışının değişim süreci içinde önemini yitirmeyen tek boyutu
ekonomik performans anlayışıdır. Bu açıdan ekonomik performansın üzerine
odaklandığı kâr kavramı aslında bir amaç değil, ekonomik birimin yaşamının
sürekliliğini sağlayan bir sonuçtur. Kamu işletmeleri de temelde ekonomik birimler
olduklarından, bu işletmelerin, çeşitli sosyal amaçlar yanında kârlarını
azamileştirmeye yönelmeleri, aslında yaşayabilirliklerinin sağlanması açısından
gerekli görülmektedir.
Performans yönetim sürecinin hayata geçirilmesi bağlamında işletmelerin
performanslarını artıracak iktisadi kararlarına dayanak teşkil edecek verileri sağlayan
yaklaşımların ve analiz tekniklerinin önemi giderek artmaktadır. Bu çalışmada, bir
göreli etkinlik ölçüm yöntemi olan VZA kullanılarak elde edilen bilgiler
doğrultusunda, temelde birer kamu işletmesi olan KİT’lerin iktisadi etkinliklerinin
rasyonalizasyonu sürecinde ileriye yönelik kararlara ışık tutmak ve etkin bir yönetim
süreci için performans ölçümlerinin gerekliliğini vurgulamak amaçlanmıştır.
Bu çerçevede gerçekleştirilecek VZA uygulaması ile bir kamu iktisadi
teşebbüsü olan Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş.’nin 64 ilde elektrik dağıtımını
115
gerçekleştiren elektrik dağıtım müesseselerinin göreli etkinlikleri ölçülmeye ve her
bir dağıtım müessesesi için karşılaştırılabilir sonuçlara ulaşmaya çalışılacaktır.
3.3. Uygulamanın Yöntemi
Bir VZA uygulamasında en azından, birimlerin tanımlanması, çalışma
hedeflerinin belirlenmesi, girdilerin ve çıktıların seçilmesi, verilerin toplanması,
modelin kurulması ve işletilmesi ve sonuçların değerlendirilmesi aşamalarının
gerçekleştirilmiş olması gerekmektedir.125 Uygulamamızda da bu aşamalar
izlenmiştir.
3.4. Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktılar
Gerçekleştirilecek veri zarflama analizi uygulamasında kullanılacak girdi ve
çıktı değişkenleri şu şekilde şematize edilebilir;
Çalışan Sayısı
Giderler Dönem Karı
125 M. Norman, B. Stoker; Data Envelopment Analysis, John Wiley & Sons Publ.,
1991.
Elektrik Dağıtım
Müessesesi
116
Toplam Kaynaklar Satılan Enerji
Nakdi Yat. Harcaması
Satın Alınan Enerji
Şekil.7. Analize Dahil Edilen Girdi ve Çıktı Değişkenleri
Elektrik dağıtım müesseselerinin girdileri 5 başlık altında toplanabilir;
i. Çalışan Sayısı: Dağıtım müesseselerinde memur, sözleşmeli ve işçi
statüsünde olmak üzere üç grup çalışan istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle
toplam istihdamın %3,2’si memur, %35,2’si sözleşmeli ve %61,6’sı işçi statüsündeki
personelden oluşmuştur. Analize dahil edilen çalışan sayısı bu üç grup çalışanın
toplam sayısını ifade etmektedir.
ii. Alınan Enerji Miktarı: Dağıtım müesseseleri, elektrik üretim faaliyetinde
bulunmamakta, sadece ana kuruluş olan TEDAŞ ile otoprodüktör ve diğer üretim
şirketlerinden satın aldıkları elektrik enerjisinin dağıtımı ile satış ve ticaretini
yapmaktadır. 2001 yılında müesseseler genelinde toplam 54.574,7 milyon KWh’lık
elektrik enerjisi satın alınmış, bunun %72’lik kısmı abonelere fatura edilirken, geri
kalan kısmı bedelsiz tüketimlerle kayıp ve kaçaklara gitmiştir. Müesseseler açısından
temel hedef, enerji kayıplarının azaltılarak, tüketicilere sürekli ve kaliteli elektrik
enerjisinin verilebilmesini sağlamak olduğundan, satın alınan enerji miktarı girdilere,
satılan enerji miktarı ise çıktılara dahil edilmiş, böylece bedelsiz tüketimlerle kayıp
ve kaçaklardan oluşan toplam kayıpların analiz edilmesi sağlanmaya çalışılmıştır.
iii. Nakdi Yatırım Harcamaları: Dağıtım müesseselerinin yatırım
programları içinde yer alan projeler, etüt-proje, şehir şebekeleri, köy şebekeleri,
117
kırsal dağıtım tesisleri, işletmeler grubu, makine ve teçhizat ile taşıt ana proje
gruplarında toplanmıştır. Nakdi yatırım harcaması tutarı, müesseseler bazında bu
proje grupları itibariyle yapılan yatırım harcamalarının toplam tutarını içermektedir.
2001 yılında nakdi harcamaların %77’si şehir şebekeleri, %14’ü köy şebekeleri,
%5,4’ü kırsal dağıtım tesisleri, %3,1’i işletmeler grubu, %0,36’sı etüt-proje ve
%0,14’ü makine teçhizat proje gruplarında gerçekleşmiştir.
Enerji dağıtım hizmeti, sermaye yoğun nitelik gösteren bir yapıya sahip
bulunmaktadır. Enerji dağıtımında kullanılan dağıtım hatlarının ortalama ekonomik
ömürlerinin 25 yıl olduğu ve eskiyen dağıtım tesislerinin işletme masraflarının
önemli ölçüde arttığı göz önüne alındığında, hizmetin sürdürülebilmesi açısından
ekonomik ömürlerini tamamlamış dağıtım tesislerinin süratle yenilenmesi gereği
ortaya çıkmaktadır. Gerçekleştirilen yatırım harcamaları içinde şebeke yatırımlarının
ağırlıklı paya sahip olması bu sebepten kaynaklanmaktadır.
Dağıtım hatlarından taşınan enerjinin en az kayıpla sürekli ve güvenilir
bir şekilde taşınması, ele alınan dağıtım projelerinin ekonomik analizinin
yapılması, yatırım ödeneklerinin proje boyutu dikkate alınarak tahsis edilmesi
ve yatırımların zamanında gerçekleştirilmesi ile dağıtım tesisleri idame ve
yenileme yatırımlarının yeterli miktarda, öngörülen kalite ve zamanında
yapılmasına bağlı bulunmaktadır. Bu açıdan durum değerlendirildiğinde,
yukarıda sayılan proje grupları itibariyle gerçekleştirilen yatırım tutarlarının,
müesseselerin faaliyetlerini sürdürme noktasında önemli girdilerinden birini
oluşturmakta olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
iv. Giderler: Dağıtım müesseselerinin giderleri şu alt başlıklardan
118
oluşmaktadır.
• Malzeme giderleri
• İşçi ücret ve giderleri
• Memur ve sözleşmeli ücret ve giderleri
• Dışardan sağlanan fayda ve hizmet giderleri
• Çeşitli giderler
• Vergi resim ve harçlar
• Amortisman giderleri
2001 yılında müesseseler genelinde toplam giderlerin %66,7’sini personel
giderleri, %13,8’ini amortisman giderleri, %12’sini dışardan sağlanan fayda ve
hizmetler, %7,5’ini malzeme giderleri, çeşitli giderler ve vergi resim ve harçlar
oluşturmuştur.
v. Toplam Kaynaklar: Dağıtım müesseselerinin sahip oldukları varlıkların
nasıl sağlandığını gösteren toplam kaynaklar, kısa vadeli yabancı kaynaklar, uzun
vadeli yabancı kaynaklar ve öz kaynaklardan oluşmaktadır. 2001 yılında
müesseselerin kullandıkları kaynakların, %62,2’sini kısa vadeli, %4,5’ini uzun vadeli
yabancı kaynaklar, %33,3’ünü de öz kaynaklar oluşturmuştur. KİT’lerin son yıllarda
karşılaştığı sorunların başında öz kaynak yetersizliği gelmektedir. KİT’lerin
kullandığı kaynaklar içinde öz kaynaklar oranının giderek azalması, işletme
sermayesinin dışında bağlı değerlerin bir kısmının da yabancı kaynaklarla
karşılanmak zorunda kalınmasına, bu nedene bağlı olarak da kuruluşların finansman
yüklerinin giderek artmasına neden olmaktadır. Bu açıdan, kuruluşların özkaynak-
119
yabancı kaynak dengesini optimal düzeyde sağlayacak önlemlerin alınması, mali
darboğazlarla karşılanmaması bakımından önem taşımaktadır.
Dağıtım müesseselerinin çıktıları ise iki başlık altında toplanabilir;
i. Satılan Enerji Miktarı: Dağıtım müesseseleri satın aldıkları elektrik
enerjisinin dağıtımını ve satışını gerçekleştirmektedir. 2001 yılında müesseseler
tarafından satın alınan 100 birim enerjinin ancak 71,6 birimi abonelere fatura
edilmiş, geri kalan kısım ise kayıp ve kaçaklara gitmiştir. Diğer yandan 2001 yılında
önceki yıla göre satılan enerji miktarı toplamda %1,2 oranında azalmış, bu azalışta
bazı müşterilerin otoprodüktör veya otoprodüktör grubu oluşturarak enerji
ihtiyaçlarını kendi üretimleri ile karşılamaya başlamaları, bazı müşterilerin TEAŞ
indirici merkezlerinden direkt olarak enerji almaları ve genel olarak tüketim azalması
etkili olmuştur.
Satılan enerjinin tüketici grupları itibariyle dağılımı aşağıdaki tabloda yer
almaktadır.
Kaynak: T.C. Başbakanlık YDK TEDAŞ Elektrik Dağ. Mü. 2001 Yılı Raporu
ii. Dönem Kârı: Dönem kârı, işletmelerin belirli bir dönemde elde ettiği tüm
gelirlerden aynı dönemde katlandığı bütün maliyet ve giderlerin düşülmesi
Tablo.9. Satılan Enerji Açısından Tüketici Gruplarının Dağılımı
Satılan Enerji İçindeki Payı (%)Sanayi Müşterileri 34Meskenler 31,4KİT'ler 4,6Ticarethaneler 10,5Kamu Kuruluşları ve Belediyeler 9,1Tarımsal Sulama 5,2Diğer Müşteriler 5,2Toplam 100
120
sonucunda ulaştığı dönem sonucunu ortaya koyan bir gösterge niteliğindedir. Kâr
etme olgusu, işletmelerin nihai amaçlarından biri olmasının yanısıra işletmenin
yaşayabilirliğinin de ön şartlarından birini oluşturmaktadır. Kârlılık bu açıdan bir
amaç değil bir kısıttır. Zira bir işletme eğer kârlı ise topluma olumlu katkı
sağlayabilmektedir. Ekonomik kaynaklar kullanılarak işletmelerde yaratılan artı
değerin toplumlarda çeşitli hizmetlerin yerine getirilmesini sağlayan temel kaynak
olduğu göz önüne alındığında, işletmelerin kârlılık amacını gerçekleştirme
sorumluluğunu taşıyan birimler olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.126
Kamu işletmeleri açısından da durum farklı değildir. Her ne kadar bu
işletmelerde çoğu zaman kârlılık amacı ön planda olmasa da, faaliyetlerin
sürdürülebilmesi açısından bu bir kısıt teşkil etmektedir. Dağıtım müesseselerinin
analize dahil edilen çıktı değişkenleri arasına dönem kârının da alınmasında, bu
müesseselerin temelde birer işletme olduğu gerçeğinden hareket edilmiştir.
Uygulamamıza karar birimi olarak dahil edilen dağıtım müesseselerinin
tümünün 2001 yılı faaliyet sonucu dönem kârı ile kapanmamış, 25 dağıtım
müessesesinde dönem zararı oluşmuştur. Negatif değerleri analize dahil etme imkanı
bulunmadığından, karar birimlerinin dönem karı verilerine en büyük negatif değer
kadar artış yapılmıştır. Ayrıca müesseselerin gelirleri ve giderleri incelenerek,
faaliyet konusu ile ilgili olmayan arızi nitelikteki unsurların dönem sonucuna
etkisinin analiz açısından ihmal edilebilir boyutta olduğu görülmüştür.
3.5. Verilerin Toplanması
126 Z. Akal; 2000, s. 5.
121
VZA tekniğinin göreli etkinlik karşılaştırmasında kullanılabilmesi açısından
analize konu edilecek girdi ve çıktılara ilişkin verilerin hem doğru ve güvenilir hem
de ulaşılabilir olması gerekmektedir.
Gerek girdi ve çıktıların seçiminde gerekse bunlara ilişkin verilerin elde
edilmesinde yukarıda belirtilen nitelikleri haiz olduğu düşünülerek, KİT’lerin
denetimini gerçekleştiren Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun yıllık denetim
raporlarında yer alan veriler analizde kullanılmıştır. Analize dahil edilen girdi çıktı
değişkenlerine ilişkin veriler Tablo.10. da yer almaktadır.
3.6. Modelin Kısıtları ve Yapılandırılması
3.6.1. Modelin Kısıtları
VZA’ya dahil edilecek girdi ve çıktıların sayısına ilişkin olarak bazı
kısıtlar bulunmaktadır. VZA’nın ayrıştırma yeteneğinin artırılması
bakımından modele dahil edilecek girdi ve çıktıların olabildiğince çok olması
tercih edilmektedir. Zira literatürdeki uygulamalarda modele yeni girdi ve
çıktıların eklenmesiyle daha önce etkinsiz görünen karar birimlerinin sınır
üzerinde yer alabildiği görülmüştür.127 Ancak analizin temelini oluşturan
karşılaştırmanın yapılabilmesi için dahil edilen girdi ve çıktı değişkenlerinin
tüm karar birimleri tarafından kullanılıyor olması gerekmektedir.
127 İ. Yavuz; 2001, s. 49.
122
Tablo.10. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Analize Dahil Edilen Verileri Elektrik Dağıtım Dönem Satılan Enerji Çalışan Giderler Toplam Nakdi Yatırım Satın Alınan Müessesesi Karı Miktarı Sayısı Kaynaklar Harcaması Enerji Miktarı Milyon TL Milyon kWh Kişi Trilyon TL Trilyon TL Trilyon TL Milyon kWh Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 Adana 3524 1143 737 15,2 73 2,5 1614 Adıyaman 6274 491 284 5,2 20,5 0,9 627 Afyon 8384 559 325 6,6 32,7 2,3 647 Ağrı 6341 201 252 5,7 18,4 1,2 358 Amasya 8062 278 315 6,1 16,2 1 361 Antalya 4432 1418 643 14,9 115,4 2,8 1955 Artvin 6432 170 143 3,9 15,3 1,1 215 Aydın 4059 894 462 10,6 48,9 3,1 1127 Balıkesir 4953 1244 486 11,4 67,5 3,8 1555 Bilecik 4971 454 143 3,3 13,7 0,66 493 Bingöl 5453 66 208 4,3 16,2 0,01 141 Bitlis 5521 81 213 4,7 20,3 1,6 200 Burdur 5769 193 195 3,5 11,3 0,4 246 Bursa 6600 2502 937 19,8 103,2 4,8 3051 Çanakkale 7542 659 322 7,5 39,8 5 765 Çorum 6517 382 274 6,4 24,1 1,8 481 Denizli 4900 1268 416 8,9 51,8 2,3 1396 Diyarbakır 1735 606 610 13,6 67,3 3 2333 Elazığ 5853 612 657 11,3 42 1,2 758 Erzincan 6569 134 399 7 16,3 0,8 171 Erzurum 8152 364 633 12,7 50 3,2 598 Eskişehir 6928 659 377 7,2 31,9 1,5 778 Gaziantep 621 1799 487 10,7 76,3 3 2386 Giresun 8183 277 267 6,6 32,2 2,5 376 Gümüşhane 6452 49 154 3 8,4 0,2 71 Hakkari 2707 55 239 5 22,3 0,9 250 Hatay 14089 928 509 10,1 57,3 3,2 1235 Isparta 6440 508 296 6 35,5 1,4 582 İçel 5247 945 686 15,4 72,7 4,3 1423 İzmir 20290 6988 1451 32,9 183,6 9,5 7890 Kars 6349 131 243 5,3 18,1 2,7 268 Kastamonu 5567 280 424 9,1 28,4 2,4 350
123
Uygulama sonuçlarının güvenirliği açısından seçilen girdi sayısı m, çıktı
sayısı da p iken modele alınan karar birimi sayısının en az m+p+1 kadar olmasına
ihtiyaç bulunmaktadır. Bu çalışma çerçevesinde gerçekleştirilen uygulamada, 5 adet
girdi ve 2 adet çıktı değişkenine karşılık en az 8 adet karar biriminin yer alması
gerekirken, 64 adet karar birimi modele dahil edildiğinden anılan kısıt karşılanmış
olmaktadır. Diğer yandan analizde kullanılan karar birimi sayısının girdi ve çıktı
değişkenlerinin toplam sayısının en az iki katı olması gerektiği ifade edilmektedir.
Uygulamada karar birimi sayısı itibariyle ikinci kısıt da karşılanmıştır.
3.6.2. Modelin Yapılandırılması
Veri zarflama analizinin girdi ve çıktı yönelimli olarak gerçekleştirilmesi,
teknik etkinsizliğin giderilmesi noktasında farklı yaklaşımlar içermektedir. Zira girdi
yönelimli modelde, teknik etkinsizliğin ortadan kaldırılması için, kullanılan girdilerin
oransal olarak azaltılması gerekmektedir. Bu yaklaşım esas itibariyle Farrell’in girdi
tabanlı teknik etkinsizlik ölçütüne işaret etmektedir. Diğer taraftan çıktı yönelimli
model, yukarıdakine paralel olarak teknik etkinsizliğin çıktıların oransal olarak
artırılması yoluyla giderilmesini öngörmektedir.
Gerçekleştirilen çalışmalarda modelin yöneliminin ulaşılmak istenen amaca
göre belirlenmesi tercih edilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, belirli miktardaki
talebin sürekli karşılanması gerektiği, bu nedenle de girdi bileşenlerinin esas karar
değişkeni olarak kabul edildiği durumlarda, veri zarflama analizinin girdi yönelimli
olarak gerçekleştirilmesi önerilmektedir. Diğer yandan bazı endüstriyel sektörlerde
124
Tablo.10.(Devamı) Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Analize Dahil Edilen Verileri Elektrik Dağıtım Dönem Satılan Enerji Çalışan Giderler Toplam Nakdi Yatırım Satın Alınan Müessesesi Karı Miktarı Sayısı Kaynaklar Harcaması Enerji Miktarı Milyon TL Milyon kWh Kişi Trilyon TL Trilyon TL Trilyon TL Milyon kWh Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 Kırşehir 6907 158 235 4,4 17,8 1,4 207 Kütahya 6615 506 282 5,9 27,6 2,4 600 Malatya 5450 670 400 9,2 48,7 2,8 858 Manisa 7600 1182 512 11,8 57,2 4 1374 Kahramanmaraş 5378 1382 492 8,7 48,4 1,3 1590 Mardin 7327 377 344 7,6 37,3 2,4 1454 Muğla 6031 1106 375 8,8 56,1 5,5 1322 Muş 4176 102 192 4,1 19,4 0,9 316 Nevşehir 7019 438 231 5,1 52,9 1,6 506 Niğde 6852 367 252 5,1 32,8 1 453 Ordu 7886 451 351 7,8 33,1 2,3 581 Rize 6343 310 214 5,6 26 1,5 389 Samsun 6171 1005 723 14,7 47,2 2,6 1324 Siirt 6267 190 259 4,6 11,2 0,6 378 Sinop 6711 126 192 3,7 10,9 0,3 175 Sivas 7542 440 452 9,4 35,6 1,9 552 Tokat 7631 324 405 7,9 23,9 1,1 421 Trabzon 7244 473 602 12,8 48,8 3,3 617 Tunceli 6224 46 164 3,2 14,2 0,07 70 Urfa 0 748 391 7,1 90,9 0,9 2542 Uşak 7143 476 180 3,5 19 0,5 542 Van 5688 240 479 10,9 40,4 2,6 779 Yozgat 6600 326 283 6,5 30,5 2,4 430 Aksaray 7124 223 313 5,5 18,9 1,7 267 Bayburt 6269 33 79 1,4 3,4 0,6 46 Batman 6823 273 277 5,8 21,5 1,1 663 Şırnak 6372 244 144 2,6 21,6 0,5 684 Ardahan 6376 36 82 2 8,4 0,9 66 Iğdır 6829 68 117 2,4 12,9 2,2 136 Yalova 5909 196 150 3,7 17,9 2,6 257 Kilis 6259 54 89 1,4 5,4 0,6 87 Osmaniye 6114 150 228 4,3 12,2 2,5 188
125
üretken faaliyetler sınırlı miktarda kaynak kullanımı ile gerçekleştirilmekte, bu
durumda çıktının olabildiğince artırılması arzulanmaktadır. Bu yönden çıktı yönelimi
bu amaca hizmet etmektedir.
Daha genel bir bakış açısıyla yaklaşıldığında ise modelin yapılandırılmasında
karar verici pozisyonunda bulunan yöneticilerin hangi değişkenleri etkileme
imkanına sahip olduğunun göz önüne alınması daha sağlıklı sonuç vermektedir. Zira
analizin ortaya koyduğu sonuçların hayata geçirilmesinde girdi-çıktı değişkenlerini
kontrol edebilme gücü önem taşımaktadır.
Uygulamada veri zarflama analizinin kamu sektöründe kullanımının tercih
edilme nedenlerinden biri, analiz dahilinde girdi yönelimli modelin mevcut
olmasıdır. Zira kamu kesiminde kullanılan kaynaklar sınırlı olduğundan, tasarruf
amacı daha ön planda olmakta, bu çerçevede çıktılar sabit kabul edilerek girdilerin
minimize edilmesi amaçlanmaktadır. Bu çalışmada gerçekleştirilecek uygulamada da
elektrik dağıtım müesseselerinin kamusal kaynakları kullandığı ve birer kamu
işletmesi olduğu göz önüne alınarak girdi yönelimli model analiz açısından tercih
edilmiştir.
3.7. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinliğinin Ölçülmesi
Elektrik dağıtım müesseselerinin etkinliğinin ölçülmesinde, daha önce de
belirtildiği gibi, tasarruf yaklaşımını içerdiği için, çıktıları sabit tutarak girdileri
minimize etmeyi amaçlayan girdi yönelimli model esas alınmıştır. Analize 2 çıktı ve
126
5 girdi değişkeni dahil edilmiştir.
Verilerin işlenmesinde, WinDEAP paket programı kullanılmıştır. Bu
program, DOS ortamında çalışan DEAP (Data Envelopment Analysis Computer
Program) paket programının Windows işletim sistemine uyarlanmış versiyonudur.
Analizin ilk aşamasında, ikinci bölümde de belirtildiği üzere, veri zarflama
analizi yönteminin temel varsayımlarından olan ölçeğe göre sabit getiri (CRS-
constant returns to scale) varsayımı altında ölçüm gerçekleştirilmiştir. Bunun
sonucunda elektrik dağıtım müesseselerinin toplam teknik etkinlik değerleri elde
edilmiştir.
Toplam teknik etkinlik değerlerinin hesaplanmasında şu denklem
kullanılmıştır;
Min θk
Şu kısıtlar altında,
n
Σ Yrj λjk ≥ Yrk r=1,...,s. j=1 n θk Xik - Σ Xij λjk ≥ 0 i=1,...,m.
j=1
λjk ≥ 0 j = 1,....,n -∞ < θk < ∞
127
İkinci aşamada ise ölçeğe göre değişen getiri (VRS-variable returns to
scale) varsayımı altında etkinlik hesaplaması gerçekleştirilmiş ve müesseselerin
salt teknik etkinlik değerleri ile ölçek etkinliği değerlerine ulaşılmıştır.
Ölçeğe göre değişen getiri varsayımı altında yapılan ölçüm, yukarıda
matematiksel formülasyonu verilen denkleme bir konvekslik kısıtı eklenerek
gerçekleştirilmiştir.
3.8. Elektrik Dağıtım Müesseselerinin Etkinlik Değerlerinin İncelenmesi
Elektrik dağıtım müesseselerinin, ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında
CCR modeli kullanılarak hesaplanan toplam teknik etkinlik değerleri Tablo.11. de
yer almaktadır.
Tablo.11 den görüleceği üzere, 64 elektrik dağıtım müessesesi içinde 9
dağıtım müessesesi, en iyi gözlemi oluşturan etkin sınır üzerinde yer almaktadır.
Toplam teknik etkinlik skorları 1 olan bu müesseseler, Bilecik, Bingöl, Gümüşhane,
İzmir, K.maraş, Tunceli, Uşak, Bayburt ve Kilis olarak sıralanmaktadır. Diğer
dağıtım müesseselerinin etkinlik skorları ise 0,257 (Hakkari) ile 0,991 (Denizli)
arasında değişmektedir. Bu etkinlik skoru örneğin Hakkari dağıtım müessesesi için
yorumlanacak olursa, bu müessese mevcut faaliyet düzeyini (çıktı) kaynaklarının
(girdi) sadece %25,7’sini kullanarak gerçekleştirebilecek durumdadır. Diğer bir
deyişle müessesenin kullandığı kaynakların dörtte üçü üretime gitmeyerek israf
edilmiştir. Bu nedenle kaynak dağıtımı açısından müessese uygulamalarının mutlaka
gözden geçirilmesi gerekmektedir.
128
Tablo.11.Elektrik Dağıtım Müeseseleri Etkinlik Ölçüm Sonuçları EDM Etkinlik Değerleri EDM Etkinlik Değerleri TEcrs TEvrs SE TEcrs TEvrs SE ADA 0.769 0.781 0.985 drs KIR 0.872 0.938 0.930 drs ADI 0.854 0.875 0.976 drs KUT 0.919 0.948 0.969 drs AFY 0.944 1.000 0.944 drs MAL 0.848 0.859 0.987 drs AGR 0.630 0.646 0.975 drs MAN 0.934 0.966 0.967 drs AMA 0.861 1.000 0.861 drs KAH 1.000 1.000 1.000 - ANT 0.788 0.805 0.978 drs MAR 0.440 0.471 0.934 drs ART 0.895 0.921 0.971 drs MUG 0.911 0.928 0.981 drs AYD 0.861 0.871 0.989 drs MUS 0.381 0.555 0.686 irs BAL 0.869 0.881 0.986 drs NEV 0.948 0.986 0.961 drs BIL 1.000 1.000 1.000 - NIG 0.891 0.925 0.963 drs BIN 1.000 1.000 1.000 - ORD 0.852 0.900 0.946 drs BIT 0.480 0.485 0.989 irs RIZ 0.878 0.901 0.974 drs BURD 0.897 0.910 0.986 irs SAM 0.824 0.843 0.978 drs BURS 0.893 0.917 0.974 drs SII 0.825 0.826 0.999 irs CAN 0.936 0.978 0.957 drs SIN 0.937 1.000 0.937 drs COR 0.871 0.897 0.970 drs SIV 0.874 0.918 0.952 drs DEN 0.991 1.000 0.991 drs TOK 0.852 0.930 0.916 drs DIY 0.286 0.293 0.976 irs TRA 0.838 0.875 0.958 drs ELA 0.877 0.894 0.981 drs TUN 1.000 1.000 1.000 - ERZI 0.902 0.937 0.963 drs URF 0.771 0.796 0.969 irs ERZU 0.673 0.746 0.902 drs USAK 1.000 1.000 1.000 - ESK 0.920 0.953 0.965 drs VAN 0.341 0.342 0.998 drs GAZ 0.847 0.875 0.968 irs YOZ 0.835 0.863 0.968 drs GIR 0.824 0.962 0.856 drs AKS 0.937 0.999 0.938 drs GUM 1.000 1.000 1.000 - BAY 1.000 1.000 1.000 - HAK 0.257 0.465 0.552 irs BAT 0.536 0.553 0.968 drs HAT 0.821 1.000 0.821 drs SIR 0.951 0.985 0.965 irs ISP 0.950 0.978 0.972 drs ARD 0.985 1.000 0.985 drs ICE 0.721 0.731 0.986 drs IGD 0.783 0.963 0.813 drs IZM 1.000 1.000 1.000 - YAL 0.853 0.859 0.994 drs KAR 0.562 0.576 0.976 drs KIL 1.000 1.000 1.000 - KAS 0.881 0.883 0.998 drs OSM 0.907 0.918 0.988 drs
129
Banker ve diğerlerinin ortaya koyduğu BCC modeli ise, veri zarflama analizi
çerçevesinde toplam teknik etkinliğin yanı sıra salt teknik etkinlik ve ölçek
etkinliğinin de değerlendirilmesi imkanını sağlamaktadır.
Aynı veriler kullanılarak ölçeğe göre sabit getiri ve ölçeğe göre değişen getiri
varsayımları altında hesaplama yapıldığı takdirde, toplam teknik etkinliğin, ölçek
etkinliği ve salt teknik etkinlik olarak iki bileşene ayrılması mümkün olmaktadır.
Eğer bu iki varsayım altında hesaplanan etkinlik skorları birbirinden farklı ise, bu
durum karar biriminin ölçek etkinsizliğine sahip olduğunu göstermektedir.
Toplam teknik etkinlik değeri (TECRS) ile salt teknik etkinlik değeri (TEVRS)
bilinen bir karar biriminin ölçek etkinliği skoru (SE) şu şekilde
hesaplanabilmektedir;
SE= TECRS / TEVRS
Dağıtım müesseselerinin salt teknik etkinlik değerleri ile yukarıdaki şekilde
hesaplanan ölçek etkinliği değerleri Tablo.11. de yer almaktadır.
Tablo.11 de yer aldığı gibi, 64 müessese arasında 15 müessese salt teknik
etkinliğe sahiptir. Bu müesseseler, Afyon, Amasya, Bilecik, Bingöl, Denizli,
Gümüşhane, Hatay, İzmir, K.Maraş, Sinop, Tunceli, Uşak, Bayburt, Ardahan ve
Kilis olarak sıralanmaktadır. 9 dağıtım müessesesi ise ölçek etkinliğine sahiptir.
Teknik etkinlik, salt teknik etkinlik ve ölçek etkinliği skorlarına ilişkin
dağılımları gösteren grafikler aşağıda yer almaktadır.
130
Grafik.1. Ölçeğe Göre Sabit Getiri Varsayımı Altında Teknik Etkinlik
Dağılımı
Grafik.2. Ölçeğe Göre Değişen Getiri Varsayımı Altında Salt Teknik Etkinlik
Dağılımı
0
5
10
15
20
25
Sıklık
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
Etkinlik Skoru
CRSTE
Etkinlik Dağılımı
0
5
10
15
20
25
Sıklık
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
Etkinlik Skoru
VRSTE
Etkinlik Dağılımı
131
Grafik.3. Ölçek Etkinliği Skorlarının Dağılımı
Etkinlik dağılımlarını gösteren grafiklerde, ölçeğe göre sabit getiri varsayımı
altında yapılan ölçümlerin 0.8-0.899 arasında, ölçeğe göre değişen getiri varsayımı
altında yapılan ölçümlerin ise 0.9-0.999 arasında yoğunlaştığı ve bu iki varsayım
arasında sıklık dağılımının sağa kaydığı gözlemlenmektedir. Ölçeğe göre sabit getiri
varsayımı altında yapılan etkinlik karşılaştırmasında ortaya daha düşük performansın
söz konusu olduğu bir tablo çıkmaktadır. Zira bir karar biriminin etkin olabilmesi
için hem teknik etkinliğe hem de ölçek etkinliğine sahip olması gerekmektedir. Oysa
ölçeğe göre değişen getiri durumunda, ölçek etkinliğine sahip olmayan bir karar
birimi, teknik etkinliğe sahipse, en iyi gözlemi temsil eden sınır üzerinde yer
alabilmektedir. Bu açıdan ölçeğe göre sabit getiri (CRS) etkinliği alt sınır, ölçeğe
göre değişen getiri (VRS) etkinliği üst sınır olarak kabul edilmektedir.
Uygulamamızda Afyon, Amasya, Denizli, Hatay, Sinop ve Ardahan dağıtım
05
101520253035404550
Sıklık
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
Etkinlik Skoru
SCALE
Etkinlik Dağılımı
132
müesseseleri, ölçek etkinliğine sahip olmamalarına karşın, salt teknik etkinliğe sahip
oldukları için etkin sınır üzerinde yer almaktadır. Bu durumu bir başka deyişle ifade
etmek gerekirse, bu müesseselerin etkinsizliği ölçekten kaynaklanmakta ve bu
nedenle de söz konusu müesseseler toplam teknik etkinliğe sahip olamamaktadırlar.
Verilerin işlenmesinde kullanılan WinDEAP paket programı, karar birimleri
bazında ölçeğe göre getirinin yönünü de ortaya koymaktadır. Bu sonuçlar da
Tablo.11. de yer almaktadır.
Analize dahil edilen 64 müessesenin, 9’unda ölçeğe göre artan getiri söz
konusu iken, 46’sında ölçeğe göre azalan getiri, 9’unda da ölçeğe göre sabit getiri
gözlenmiştir.
Tam etkin müessese olabilmeleri için; ölçeğe göre azalan getiriye sahip
müesseselerin ölçek büyüklüğünü azaltması, ölçeğe göre artan getiriye sahip
müesseselerin ise ölçek büyüklüğünü artırması gerekmektedir.
Bu açıdan 46 müessesede ölçeğe göre azalan getiri durumu ortaya çıktığı için
müesseselerin büyük çoğunluğunun optimal ölçekten daha büyük ölçekte faaliyette
bulunduğu, bu müesseselerin etkinliğe kavuşmaları için mutlaka ölçek
büyüklüklerini gözden geçirerek küçülmeleri gerektiği, aksi takdirde kaynak israfının
süreceği sonucuna ulaşılmaktadır.
3.9. Etkinsiz Dağıtım Müesseseleri İçin Referans Gruplarının ve Hedeflerin
Belirlenmesi
Veri zarflama analizinin temel fonksiyonu, analize dahil edilen karar
133
birimlerinin göreli etkinliklerinin ölçülerek karşılaştırma yapılmasına olanak
sağlamasıdır. VZA’daki karşılaştırmanın temelinde, etkin sınırı oluşturan karar
birimlerinin varlığı yatmaktadır. Yöntem etkin karar birimlerinin uyguladığı
metotların görece etkinsiz birimler tarafından da uygulanması durumunda etkinsiz
karar birimlerinin etkinliğe kavuşacaklarını öngörmektedir.
Bu açıdan VZA sonucunda ulaşılan veriler, birtakım yorumlar yapılmasına
katkı sağlamaktadır. Bu verilerin başında, etkinsiz birimlerin azaltmaları gereken
girdi miktarları ile artırmaları gereken çıktı miktarları gelmektedir.
Yöntem çerçevesinde etkin olmayan karar birimleri, etkin karar birimleri ile
karşılaştırılmakta ve hangi girdilerin ne kadar azaltılması ve hangi çıktıların ne kadar
artırılması gerektiği, sınır üzerinde yer alan etkin birimler arasından etkinsiz karar
birimine benzer özelliklere sahip birimlerin bir bileşkesi olarak ortaya konmaktadır.
Her bir etkinsiz karar birimi için bu bileşkeyi oluşturan karar birimlerine o birimin
referans grubu adı verilmektedir.
Referans grubunda yer alan müesseselerin Tablo.12. de yer alan dual
değerlerinden ve bu müesseselerin kullandıkları girdi miktarlarından yararlanılarak
etkin olmayan firmalar için etkinlik çözümünü gerçekleştirmek mümkündür.
Etkinlik çözümü, en düşük etkinlik değerine (0,257) Hakkari Dağıtım
Müessesesi ele alınarak gösterilebilir.
Hakkari müessesinin referans grubunda, Bilecik, Gümüşhane, ve Bayburt
müesseseleri yer almaktadır. Referans grubunda yer alan bu müesseselerin dual
değişken değerleri sırası ile 0,091, 0,108 ve 0,249’dur. Bu değerler, bu müesseselerin
kullandıkları girdi değerlerinden oluşturulacak matrisle çarpıldığında Hakkari
134
müessesesi için yeni girdi miktarları elde edilmiş olacaktır.
Bu hesaplama şu şekilde yapılmaktadır;
143 154 79 49,316
3,3 3 1,4 0,091 0,9729
13,7 8,4 3,4 x 0,108 = 3,0005
0,66 0,2 0,6 0,249 0,23106
493 71 46 63,985
Çalışan sayısı=(143x0,091)+(154x0,108)+(79x0,249)=49,316
Giderler=(3,3x0,091)+(3x0,108)+(1,4x0,249)=0,9729
Toplam kaynaklar=(13,7x0,091)+(8,4x0,108)+(3,4x0,249)=3,0005
Nakdi yatırım harcaması=(0,66x0,091)+(0,2x0,108)+(0,6x0,249)=0,23106
Satın alınan enerji miktarı=(493x0,091)+(71x0,108)+(46x0,249)=63,985
Bu çerçevede Hakkari müessesesi için, fiili girdi miktarları ile hedef girdi
miktarları ve etkinsiz kullanılan girdi miktarları ile yüzdeleri Tablo.13. de yer
almaktadır.
Bu şekilde tüm müesseseler için hesaplanan girdi ve çıktı hedeflerine topluca
Tablo.15. de yer verilmiştir.
135
Tablo.12. Model CCR Dual Değerler Bilecik Bingöl Gümüşhane İzmir K.maras Tunceli Uşak Bayburt Kilis ADA 2,518 ADI 1,068 0,069 0,083 AFY 1,203 0,383 AGR 0,392 0,701 AMA 0,55 0,029 0,82 ANT 3,123 ART 0,318 0,774 AYD 1,969 BAL 2,74 BIL 1 BIN 1 BIT 0,121 0,784 BURD 0,355 0,613 0,004 0,004 BURS 5,081 0,028 CAN 1,448 0,055 COR 0,813 0,395 DEN 2,452 0,022 DIY 0,88 0,028 0,006 ELA 1,348 ERZI 0,232 0,864 ERZU 0,75 0,705 ESK 1,452 GAZ 0,511 0,224 GIR 0,547 0,872 GUM 1 HAK 0,091 0,108 0,249 HAT 1,996 0,665 ISP 1,108 0,149 ICE 2,081 IZM 1 KAR 0,228 0,832
136
Veri zarflama analizinin etkinsiz birimler için ortaya koyabileceği yorumlar
bakımından Hakkari dağıtım müessesesi ele alındığında, Hakkari müessesesinin aynı
düzeydeki çıktıyı daha az gider yaparak, personel istihdam ederek, kaynak
kullanarak ve yatırım yaparak en önemlisi de daha az enerji satın alarak
gerçekleştirebilecek bir konumda olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu müessesede en
verimsiz kullanılan girdi faktörü toplam kaynaklar olmuş, bu girdinin %86,5’i atıl
kullanılmıştır. Çalışan sayısı ile giderlerin yine verimsiz kullanım dolayısıyla
yaklaşık %80 oranında, nakdi yatırım harcamaları ile satın alınan enerji miktarının da
%74 oranında azaltılması gerekmektedir. Bu hedefler gerçekleştirilebildiği takdirde,
Hakkari elektrik dağıtım müessesesi etkin hale dönüşecektir. Bu yorumlardan da
anlaşılacağı üzere, veri zarflama analizi israfın kaynağını ve miktarını açıkça ortaya
koyabilen bir yöntem olma vasfına sahiptir.
Veri zarflama analizi yazınında, bir referans grubunda yer alan karar
birimlerinin referans olarak güçlülüğünün, bu birimlerin toplam gözlem grubu
içindeki etkinsiz birimlere ne kadar yoğunlukta referans gösterildiğine bağlı
olduğu ifade edilmektedir. Tablo.14 de etkin karar birimlerinin referans
gruplarında yer alma sıklığı gösterilmektedir.
Tablo.13.Hakkari Dağıtım Müessessesi İçin VZA Sonuçları
HakkariFiili Girdi Hedef Girdi Etkinsiz Girdi Etkinsiz Girdi (%)
Çalışan Sayısı 239 49,32 189,68 79,4Giderler 5 0,973 4,027 80,5Toplam Kaynaklar 22,3 3 19,3 86,5Nakdi Yatırım Harcaması 0,9 0,231 0,669 74,3Satılan Enerji Miktarı 250 63,99 186,01 74,4
137
Tablo.12(devamı) Model CCR Dual Değerler Bilecik Bingöl Gümüşhane İzmir K.maras Tunceli Uşak Bayburt Kilis KAS 0,586 0,423 KIR 0,284 0,876 KUT 1,101 0,182 MAL 1,476 MAN 2,604 KAH 1 MAR 0,048 0,024 0,987 MUG 2,295 0,009 MUS 0,007 0,05 0,175 0,413 NEV 0,937 0,376 NIG 0,774 0,48 ORD 0,957 0,499 RIZ 0,647 0,499 SAM 2,214 SII 0,096 0,355 0,497 SIN 0,786 0,18 0,057 SIV 0,936 0,461 TOK 0,663 0,691 TRA 1,016 0,35 TUN 1 URF 0,19 0,532 USAK 1 VAN 0,491 0,518 YOZ 0,681 0,513 AKS 0,434 0,793 BAY 1 BAT 0,097 0,446 0,503 SIR 0,097 0,458 0,399 ARD 0,000 1,016 IGD 0,005 1,074 YAL 0,385 0,637 KIL 1 OSM 0,275 0,757
138
Tablo.14. den etkin karar biriminin gerçekte örnek teşkil edip etmediği,
gerçek bir referans olup olmadığı tespit edilebilecektir.
Gerçekleştirdiğimiz uygulamada Bilecik dağıtım müessesesi, referans
gruplarında en fazla yer alan müessese olmuştur. Bu durum, aynı zamanda bu
müessesenin etkinliğinin de bir göstergesidir. Buna karşılık Bingöl ve Kilis dağıtım
müesseseleri etkin olmalarına karşılık sadece birer kez referans grubunda yer
almıştır. Bu durum ise, bu müesseselerin etkinsiz müesseselerin genel olarak
yoğunlaştığı bölgenin uzağında kaldıkları şeklinde yorumlanmaktadır.
3.10. Veri Zarflama Analizi Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi
Elektrik dağıtım müesseselerinin temel görevi, üretim birimlerinden satın
aldıkları elektrik enerjisini tüketim birimlerine en az kayıpla ulaştırarak satmaktır.
Ancak bugün gelinen noktada enerji kayıplarının azaltılamadığı bu nedenle de
kayıpların çok büyük boyutlara vardığı gözlenmektedir.
Tablo.14.Etkin Müesseselerin Referans
Etkin Dağıtım Referans GruplarındaMüesseseleri Yer Alma SıklığıBilecik 48Bingöl 1Gümüşhane 6İzmir 8K.maraş 2Tunceli 3Uşak 7Bayburt 37Kilis 1
GruplarındaYer Alma Sıklığı
139
Tablo.15. Müesseseler İçin Girdi ve Çıktı Hedefleri Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 ADA 12515 1143 360 8,3 34,5 1,7 1241 ADI 6274 491 170 3,8 15,5 0,8 535 AFY 8384 559 202 4,5 17,8 1 611 AGR 6341 201 111 2,3 7,8 0,7 225 AMA 8062 278 148 3 10,6 0,9 311 ANT 15526 1418 446 10,3 42,8 2 1540 ART 6432 170 106 2,1 6,9 0,7 193 AYD 9788 894 282 6,5 26,9 1,3 971 BAL 13620 1244 392 9 37,5 1,8 1351 BIL 4971 454 143 3,3 13,7 0,7 493 BIN 5453 66 208 4,3 16,2 0,01 141 BIT 5521 81 79 1,5 4,3 0,5 96 BURD 5769 193 146 3 10,1 0,4 221 BURS 25825 2502 767 17,7 74,7 3,6 2725 CAN 7542 659 211 4,9 20 1 716 COR 6517 382 147 3,2 12,5 0,8 419 DEN 12640 1268 383 8,8 37,6 1,8 1384 DIY 4980 606 170 3,9 17,5 0,9 667 ELA 6700 612 193 4,5 18,5 0,9 665 ERZI 6569 134 101 1,9 6,1 0,7 154 ERZU 8152 364 163 3,5 12,7 0,9 402 ESK 7215 659 208 4,8 19,9 1 716 GAZ 7090 1799 398 9 48,2 2,5 2021 GIR 8183 277 147 3 10,5 0,9 310 GUM 6452 49 154 3 8,4 0,2 71 HAK 2707 55 49 1 3 0,2 64 HAT 14089 928 338 7,5 29,6 1,7 1015 ISP 6440 508 170 3,9 15,7 0,8 553 ICE 10347 945 298 6,9 28,5 1,4 1026 IZM 20290 6988 1451 32,9 183,6 9,5 7890 KAR 6349 131 98 1,9 5,9 0,7 151 KAS 5567 280 117 2,5 9,4 0,6 308
140
2001 yılı verileri kullanılarak yapılacak basit bir hesaplama çok çarpıcı
sonuçlar ortaya koyacak niteliktedir.128 2001 yılında müesseseler genelinde kayıp-
kaçak ve bedelsiz tüketimlere giden toplam 15,5 milyar kWh’lık enerji miktarının
ekonomik karşılığı, 2001 yılı ortalama birim satış fiyatlarıyla (78.186 TL/kWh) 1,2
katrilyon liraya, başka bir ifade ile (2001 yılı ortalama dolar kuru=1.233.119 TL)
yaklaşık 1 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Söz konusu enerjiyi üretmek için gereken
yatırım tutarı ise, bir santralin ortalama yıllık çalışma saati 6.500-7.000 ve kW başına
ortalama yatırım maliyeti 900-1.000 ABD doları olarak alındığında, yaklaşık 2
milyar ABD dolarına karşılık gelmektedir. Bu hesaplamadan çıkan sonuç, kayıplara
giden her bir 1 dolarlık enerjinin tekrar üretilebilmesi için 2 dolarlık masrafa
katlanmak gerektiğidir.
Bu açıdan enerji dağıtımı, satışı ve pazarlaması hizmetlerinin müesseseler
tarafından sağlıklı şekilde sürdürülebilmesi bakımından kayıplara giden enerjinin
düşürülebilmesi için azami gayret gösterilmesi gerekmektedir.
Elektrik enerjisi dağıtımında kayıp miktarı, genellikle satın alınan enerji ile
tüketicilere satılan enerji arasındaki matematiksel fark olarak ifade edilmekte, kayıp
oranı da bu farkın satın alınan enerji miktarına oranlanması ile hesaplanmaktadır.
Hesaplanan kayıp oranları, teknik ve teknik olmayan kayıplardan
oluşmaktadır. Teknik kayıpları genellikle dönüşüm, dağıtım, şebeke ve bağlantı
kayıpları oluştururken; teknik olmayan kayıpları, bedelsiz tüketimler, okunamayan
veya muhtelif nedenlerle satış miktarına dahil edilemeyen tüketimler ile kaçak
kullanımlar oluşturmaktadır.
128 T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu; TEDAŞ Elektrik Dağıtım
Müesseseleri 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002, s. 39.
141
Tablo.15. (Devamı) Müesseseler İçin Girdi ve Çıktı Hedefleri Çıktı 1 Çıktı 2 Girdi 1 Girdi 2 Girdi 3 Girdi 4 Girdi 5 KIR 6907 158 110 2,1 6,8 0,7 180 KUT 6615 506 172 3,9 15,7 0,8 551 MAL 7336 670 211 4,9 20,2 1 728 MAN 12942 1182 372 8,6 35,7 1,7 1284 KAH 5378 1382 492 8,7 48,4 1,3 1590 MAR 7327 377 151 3 12,6 1,1 434 MUG 11592 1106 341 7,9 33,1 1,6 1204 MUS 4176 102 73 1,4 5,5 0,3 120 NEV 7019 438 164 3,6 14,1 0,8 479 NIG 6852 367 149 3,2 12,2 0,8 403 ORD 7886 451 176 3,9 14,8 0,9 495 RIZ 6343 310 132 2,8 10,5 0,7 342 SAM 11004 1005 317 7,3 30,3 1,5 1091 SII 6267 190 118 2,2 9,2 0,5 222 SIN 6711 126 158 3 10,2 0,3 156 SIV 7542 440 170 3,7 14,4 0,9 483 TOK 7631 324 149 3,1 11,4 0,9 359 TRA 7244 473 173 3,8 15,1 0,9 517 TUN 6224 46 164 3,2 14,2 0,1 70 URF 0 748 301 5,4 28,8 0,7 872 USAK 7143 476 180 3,5 19 0,5 542 VAN 5688 240 111 2,3 8,5 0,6 266 YOZ 6600 326 138 2,9 11 0,8 359 AKS 7124 223 125 2,5 8,6 0,8 250 BAY 6269 33 79 1,4 3,4 0,6 46 BAT 6823 273 134 2,6 11,5 0,6 313 SIR 6372 244 134 2,5 12,2 0,5 290 ARD 6376 36 81 1,4 3,5 0,6 50 IGD 6829 68 92 1,6 4,5 0,7 86 YAL 5909 196 105 2,1 7,5 0,7 219 KIL 6259 54 89 1,4 5,4 0,6 87 OSM 6114 150 99 1,9 6,4 0,6 171
142
Gelişmiş ülkelerdeki standartlar ve teknik hesaplamalar baz alınarak
uzmanlar tarafından yapılan değerlendirmeler sonucunda elektrik enerjisi
dağıtımındaki enerji kayıpları için %7-9, bedelsiz tüketimler için de %2-3, toplamda
%9-12 oranlarının kabul edilebilir değerler olduğu kabul edilmektedir.
Gerçekleştirilen veri zarflama analizi uygulaması sonucunda dağıtım
müesseseleri genelinde kayıp kaçak oranına ilişkin olarak ulaşılan veriler Tablo.16.
da özetlenmiştir.
Dağıtım müesseseleri itibariyle 2001 yılı içinde 54.574,6 milyon kWh enerji
satın alınmasına karşılık net olarak 39.057,7 milyon kWh enerji satılmış ve kayıp-
kaçak oranı %28,4 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna karşın veri zarflama analizi
uygulaması sonucunda elde edilen bilgiler ışığında, tüm müesseseler için hedeflenen
değerlerin hayata geçirilebilmesi durumunda, satın alınan enerji miktarının 43.444
milyon kWh’ye indirilmesi ve buna paralel olarak kayıp kaçak oranının %10,1 olarak
gerçekleşmesi mümkün görünmektedir. Enerji kayıplarında kabul edilebilir
değerlerin %9-12 düzeyinde olduğu göz önüne alındığında, veri zarflama analizi
sonuçları paralelinde kayıp–kaçak oranının makul düzeylere çekilme imkanının
bulunduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
Bu çalışma çerçevesinde gerçekleştirilen veri zarflama analizi uygulamasının
Tablo.16.Kayıp-kaçak Oranına İlişkin VZA Sonucu
Satın Alınan Satılan Enerji Kayıp-KaçakEnerji Miktarı Miktarı Oranı (%)
Fiili Durum 54.575 39.058 28,4VZA Hedef 43.444 39.058 10,1
143
ortaya koyduğu sonuçlardan biri de istihdama ve buna bağlı olarak da giderlerde
sağlanabilecek tasarrufa ilişkindir. Uygulama sonucunun, 64 dağıtım müessesesi
genelinde çalışan sayısı açısından ortaya koyduğu tablo şu şekilde özetlenebilir;
2001 yılında dağıtım müesseseleri genelinde ortalama 23.290 kişi çalışmıştır.
Oysa analiz sonucu, mevcut çıktı düzeyinin ortalama 13.891 kişilik istihdam ile
gerçekleştirilebileceğini, dolayısıyla çalışan sayısı itibariyle %40 düzeyinde atıl
kullanım olduğunu ortaya koymaktadır.
Diğer taraftan 2001 yılı içinde müesseselerin toplam giderleri içinde personel
giderlerinin payı yaklaşık %70 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu açıdan analizin ortaya
koyduğu sonuca paralel olarak atıl istihdamın ortadan kaldırılabilmesi durumunda,
toplam giderlerde önemli miktarda tasarruf da sağlanmış olacaktır.
Dağıtım müesseselerinde görülen bu sorun aslında tüm KİT’lerin ortak
sorunudur. Zira gerek KİT’lere ilişkin olarak kaleme alınmış çeşitli eserlerde gerekse
de KİT’ler üzerinde doğrudan ya da dolaylı olarak denetim ve kontrol yetkisi
bulunan başta Başbakanlık YDK olmak üzere çeşitli kurum ve kuruluşların
raporlarında ve çalışmalarında, KİT’lerin en önemli sorunlarından birinin, personel
fazlalığı olduğunun altı sık sık çizilmektedir.
KİT’lerde istihdam fazlalığına yol açılmasında, politik müdahalelerin rolü
azımsanamayacak düzeyde olmuştur. Ülkemizde iş başına gelen hükümetler,
Tablo.17.Çalışan Sayısına İlişkin VZA Sonucu
Elektrik Dağıtım Müesseseleri ToplamıFiili Çalışan Sayısı VZA Hedef Etkinsiz Kullanım (%)
23.290 13.891 40.3
144
KİT’leri makro planda istihdam sorununun çözülmesinin birer aracı olarak görmüşler
ve işletmeciliğin genel kuralı olan yeterli kalite ve kantitede personel çalıştırılması
ilkesini gözardı ederek, KİT’lerin istihdam politikalarına doğrudan müdahalelerde
bulunmuşlardır.
Diğer taraftan KİT’lerde personel ihtiyacının isabetli bir şekilde tespitine ve
işin niteliğine uygun eleman seçimine esas teşkil edecek bilimsel esaslı çalışmalar da
sağlıklı şekilde yapılamamıştır. Bu çalışmalar yapılmadan, personel fazlalığını ya da
yeterli kalifiye personelin bulunmadığını ifade etmek zor ise de, bugün gelinen
nokta, ihtiyaçtan çok fazla sayıda personelin KİT’lerde istihdam edildiğini; bir çok
işletmede gereğinden fazla vasıfsız personel bulunurken ihtiyacın olduğu
işletmelerde personel sıkıntısı çekildiğini ortaya koymaktadır.
KİT’lerin organizasyonel yapılarından kaynaklanan çeşitli aksaklıklar da
istihdam fazlalığının giderek büyümesine neden olmuştur. Zira birer ekonomik birim
olan KİT’lerin zaman içinde değişen şartlara hızla uyum sağlaması gerekirken,
kuruluşlar bu dinamizme ayak uyduramamış, rasyonellikten uzak birtakım
yaklaşımlarla organizasyon yapılarının sık sık değiştirilmesi ve genişletilmesi
sonucunda ekonomik gereklere ve faaliyet amaçlarına uygun olmayan yapılar ortaya
çıkmıştır.
KİT’lerdeki istihdam sorununu, bu kuruluşların faaliyet sonuçlarından
bağımsız düşünmek imkansız görünmektedir. Çünkü KİT’lere istihdam konusunda
yapılacak her türlü müdahale, faaliyet sonuçlarına doğrudan yansımakta ve
kuruluşların verimlilik ve karlılığını olumsuz etkilemektedir. Özellikle kimi
KİT’lerde toplam giderler içinde personel giderlerinin payının %90’lara vardığı ve
bu giderlerde tasarruf sağlamanın neredeyse imkansız olduğu göz önüne alındığında,
145
KİT’lerin aslında kendiliğinden zarar eden değil, müdahaleler sonucunda zarar
ettirilen kuruluşlar olduğu sonucuna varılmaktadır.
146
SONUÇ
Ülkemizde kamu iktisadi teşebbüsleri kuruldukları yıllardan bu yana
ekonomide önemli fonksiyonlar üstlenmişler ve toplumsal ihtiyaçların
karşılanmasına önemli ölçüde katkı sağlamışlardır. Ancak zaman içinde izlenen
çeşitli politikalar, KİT’leri çeşitli sorunlarla karşı karşıya bırakmıştır. Bu sorunlara
kalıcı çözümler bulunamamış olması da KİT faaliyetlerini giderek daha da olumsuz
şekilde etkilemiştir.
KİT’lerin üretken faaliyetlerini etkileyen unsurların bir kısmı dışsal, bir kısmı
ise içsel nitelik arz etmektedir. Kamu teşebbüslerinin dışsal unsurları etkileme
olanağının bulunmadığı göz önüne alındığında, esas üzerinde durulması gereken
nokta, faaliyetlerin işletme içinde alınabilecek önlemlerle daha etkin şekilde nasıl
gerçekleştirilebileceğinin araştırılması olmaktadır.
Sürekli değişen koşullara kamu işletmelerin ayak uydurabilmesi için gereken
koşulların başında işletme içi kaynakların en etkin şekilde kullanılması gelmektedir.
Bu açıdan performanslarını izleyip artırmak isteyen kamu işletmeleri, girdilerle
çıktılar arasındaki ilişkileri ortaya koyan etkinlik düzeylerini doğru şekilde tespit
edebildikleri ölçüde ileriye yönelik planlama faaliyetlerini sağlıklı şekilde
gerçekleştirebilecekler, bu paralelde yürüttükleri faaliyetlere yön verebilecekler ve
projeler geliştirebileceklerdir.
Kamu iktisadi teşebbüsleri kamusal kaynakları kullanarak faaliyette
bulunduklarından, bu teşebbüsler için kaynakların en etkin şekilde kullanması bir
iktisadi gerekliliğin ötesinde bir zorunluluktur . Zira kamusal kaynakların sınırlı buna
karşın karşılanması gereken ihtiyaçların çok çeşitli ve sınırsız olması, kamu
147
teşebbüslerinin kullandığı kaynaklar ile elde ettikleri çıktılar arasındaki dengenin
optimal düzeyde kurulmasını gerektirmektedir.
Diğer yandan performans artırıcı kararlar alınabilmesinin yolu, performansın
gerçekçi şekilde ölçülüp izlenmesinden geçmektedir. Bir işletme için mevcut
durumun belirlenmesi, varsa sorunların kaynağının tespit edilmesi ve düzeltici
önlemlerin alınması bu ölçme ve izleme sürecinin sonucunda
gerçekleştirilebilmektedir.
Bu çalışmanın esas amacı, bir göreli etkinlik ölçüm yöntemi olan
matematiksel programlama tabanlı Veri Zarflama Analizi yönteminin, kamu iktisadi
teşebbüslerinin etkinlik ölçümünde nasıl kullanılabileceğini ortaya koymaktır. Bu
amaç doğrultusunda, TEDAŞ’a bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin etkinlik
ölçüm ve değerlendirmesi yapılmıştır.
Analiz çerçevesinde, girdi yönelimli model esas alınmış ve 5 girdi değişkeni
ve 2 çıktı değişkeni analize dahil edilmiştir.
Analiz sonucunda ulaşılan veriler ışığında;
i. 64 dağıtım müessesesi arasında 9 müessesenin toplam teknik etkinliğe, 15
müessesenin ise salt teknik etkinliğe sahip olduğu tespit edilmiştir.
ii. Müesseselerin toplam teknik etkinlik skorlarının 0,7-1,00 arasında
yoğunlaştığı ve Ağrı, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Hakkari, Kars, Mardin, Muş, Van
ve Batman müesseselerinin etkinlik değerinin 0,7 nin altında kaldığı; salt teknik
etkinlik skorlarının da 0,7-1,00 arasında yoğunlaştığı ve Erzurum müessesesi hariç
sayılan 9 müessesenin etkinlik değerinin 0,7 in altında kaldığı gözlemlenmiştir. 0,7
değerinin altında kalan bu müesseselerde etkinsizliğin esas olarak kayıp-kaçak
oranının yüksek olmasından kaynaklandığı saptanmış, bu açıdan etkinsizliğin
148
giderilmesi için mutlaka teknik kayıplara ve bunların giderilmesine odaklanılması
gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.
iii. Dağıtım müesseselerinin toplam etkinlik değeri ortalama 0,828 olarak
bulunmuştur. Bu değer, 64 dağıtım müessesesinin, mevcut çıktı düzeylerini
koruyarak kendilerine tahsis edilen kaynakları optimum şekilde kullanıyor hale
gelebilmesi için girdilerini %17,2 oranında azaltmaları gerektiğini ortaya
koymaktadır.
iv. Elde edilen toplam etkinlik değeri, salt teknik etkinlik ve ölçek etkinliği
bileşenlerine ayrıştırıldığında ise, dağıtım müesseselerinin salt teknik etkinliği 0,864
düzeyinde bulunmuştur. Bu değerden, etkinsizliğin %25’inin uygun ölçekte
faaliyette bulunulmamasından, geri kalan kısmının ise yönetsel birtakım
yetersizliklerden (teknik etkinsizlik) kaynaklandığı sonucuna ulaşılmaktadır.
v. Tüm müesseseler genelinde VZA hedefleri doğrultusunda kayıp-kaçak
oranının %28,4’ten %10,1’e indirilmesi ve böylece kayıp-kaçak oranında kabul
edilebilir düzeyin yakalanması mümkün görünmektedir.
vi. Müesseselerin en önemli girdilerden birini teşkil eden çalışan sayısı
itibariyle durum incelendiğinde, bu girdide %40 düzeyinde etkinsiz kullanımın
olduğu görülmektedir. Dağıtım müesseselerinde karşılaşılan bu sorun aslında tüm
KİT’lerin ortak sorunu olarak değerlendirilmektedir.
Elde edilen bu sonuçlar yorumlanırken, şu noktaların göz önünde
bulundurulması gerekmektedir;
i. İşletme tarafından kontrol edilebilen ve geliştirilmesi istenen konuların
analize dahil edildiğinden emin olunmalıdır. Aksi takdirde yapılan ölçüm amacına
ulaşmayacaktır.
149
ii. Elde edilen etkinlik düzeylerinin belirlenen faktörlere bir başka deyişle
analize dahil edilen değişkenlere göre ortaya çıktığı ve değişen faktörlere göre
etkinliklerin dolayısıyla etkin olan ve olmayan birimlerin de değişebileceği
unutulmamalıdır.
iii. Saptanan etkinlik seviyeleri, dağıtım müesseselerinin kaynak dağıtımı
açısından gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Zira çoğu dağıtım
müessesesi için mevcut çıktı düzeylerini daha az kaynak kullanarak elde etmek
mümkün görünmektedir.
iv. Etkinlik düzeyleri itibariyle performans ölçümünün tek seferlik değil,
zaman içinde belirli aralıklarla yapılması, performansın izlenmesi bakımından önem
taşımaktadır. Böylece konulacak birtakım performans hedeflerine ulaşılıp
ulaşılmadığı da göz önünde bulundurulmuş olacaktır.
Veri zarflama analizinin sağladığı bilgilerin, karar birimlerinin yöneticilerine,
kısa dönemde üretim biriminin faaliyetlerine ilişkin hedeflerin belirlenmesinde, uzun
dönemde ise konulan hedeflerin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğinin izlenmesinde
ve geleceğe yönelik yeni projelerin hayata geçirilmesinde yol göstereceği
anlaşılmaktadır.
150
ÖZET
Ülkemizde kalkınma sürecini başlatacak özel teşebbüs gücünün
yetersizliği, kamunun ekonomiye müdahalesine ve planlı sanayileşmeye
yönelmesine yol açmış, devletin kalkınmaya daha çok kamu yatırımlarıyla
katkıda bulunması sonucunu doğurmuştur. Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT),
bu gerekler doğrultusunda devletin ekonomik yaşamı yönlendirmesinin bir
aracı olarak ortaya çıkmıştır.
KİT’ler kuruldukları yıllardan bu yana, ulusal ekonominin gereklerine uygun
olarak dönüşüm geçiren kuruluşlar olmuşlardır. Cumhuriyetin ilk yıllarında yerli
tarım girdilerinin işlenmesine ağırlık veren KİT’ler, planlı kalkınma döneminde ara
mallarının, 1970’lerden itibaren de yatırım mallarının yerli üretimini
gerçekleştirmişler, 1980’li yıllarla birlikte değişen ekonomi politikaları paralelinde
daha çok alt yapı yatırımlarına yönelmişlerdir. Bu açıdan KİT’ler, ekonomi içinde bir
yandan çok önemli fonksiyonlar üstlenirken, diğer yandan ülkemizin gelişme ve
kalkınmasına büyük katkı sağlamıştır.
Tüm işletmelerde olduğu gibi, bu güne kadar ülkemiz ekonomisi içinde
önemli görevleri yerine getirmiş olan kamu teşebbüslerinde de işletme içi etkinliğin
ölçülerek izlenmesi, performansın artırılmasına yönelik kararların alınmasında ve
işletme faaliyetlerine yön verilmesinde önemli role sahiptir. Bu ölçüm ve izleme
süreci sonunda, geleceğe yönelik projelerin geliştirilmesine temel teşkil edecek
bilgilere ulaşılması da olanaklı hale gelmektedir.
Tez çalışmamız çerçevesinde, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ)’ye
bağlı 64 elektrik dağıtım müessesesinin etkinlik düzeyleri saptanmaya çalışılmış,
151
bunun için birden çok girdi ve çıktı içeren üretim ortamlarında faaliyet gösteren karar
birimlerinin göreli etkinliklerini ölçmekte kullanılan doğrusal programlama tabanlı
Veri Zarflama Analizi yönteminden yararlanılmıştır.
Analiz sonucunda bazı ölçek varsayımları altında dağıtım müesseselerinin
göreli etkinlik skorları elde edilmiş ve etkinsizliğe sebep olan nedenler incelenmeye
çalışılmıştır.
152
SUMMARY
In Turkey insufficiency of private entrepreneurs and capital led
goverment to intervene economy and to orientate planned industrialization. It
also caused goverment investments to increase in order to reach a satisfactory
level of development in Turkey. As a result of these conditions state economic
enterprises (SEE) took place as a tool for the goverment to arrange the
economy.
SEE’s have been adapted to dynamic economic needs since they were
founded. In the first years of the republic, they generally transformed domestic
agricultural inputs into outputs. In the planned development period, they produced
intermediate goods and with 1970’s they produced investment goods. And in 1980’s
in the light of changing economic policies they orientated to infrastructural
investments. With all these aspects, SEE’s not only performed vital functions in the
economy but also contributed to growth and development of the country.
Measuring and monitoring efficiency performs a quite important role in
decision making process aimed at increase the performance and orientate activities in
SEE’s like in any other organizations. With the help of this measurement and
monitoring process, it is probable to obtain basic knowledges for future projects.
In this thesis, using linear programming based Data Envelopment Analysis
which is used to measure relative efficiencies of decision making units acting in a
production environment including multiple inputs and outputs, I tried to find relative
efficiencies in 64 electricity distribution subsidiaries of Türkiye Elektrik Dağıtım
153
A.Ş..
As a result of this study, under some scale assumptions efficiency scores of
subsidiaries were determined and reasons of inefficiencies were tried to analyze.
154
KAYNAKÇA
• 20.10.1983 Tarih ve 18197 Sayılı Resmi Gazete.
• 18.6.1984 Tarih ve 18435 Sayılı Resmi Gazete.
• 9.4.1987 Tarih ve 19426 Sayılı Resmi Gazete.
• 27.11.1994 Tarih ve 22124 Sayılı Resmi Gazete.
• ABDULLAH, M., HUSAIN, N., KUMAN, S., “Evaluating Public Sector
Efficiency With Data Envelopment Analysis: A Case Study in Road
Transport Department ,Selangor, Malaysia”, Total Quality Management,
11:4, 830-836, 2000.
• AKAL, Zuhal, İşletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi: Çok Yönlü
Performans Göstergeleri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara,
2000.
• AKALIN, Güneri, KİT Ekonomisi, Esbank Yayınları, Ankara, 1990.
• ALPUGAN, Oktay, İşletme Bilimine Giriş, Per Yayınları, İzmir, 1998.
• ALTINOK, Tevfik, Kamu İktisadi Teşebbüsleri Sorunları ve Çözüm
Yolları, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1982.
• ATHANASSOPOULOS, A., GIOKAS, D., “The Use Of Data Envelopment
Analysis in Banking Institutions: Evidence From the Commercial Bank of
Greece”, İnterfaces, 30:2, 81-95, 2000.
• AYSAN, Mustafa, Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Uluslararası Pazarlar,
İ.Ü. Devlet İşletmeciliği Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1981.
155
• AYSAN, Mustafa, ÖZMEN, Selahattin, Türkiye’de ve Dünya’da Kamu
İktisadi Teşebbüsleri, Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1981.
• BAKLACIOĞLU, Sadık, Kamu İktisadi Teşebbüsleri, A.Ü. Hukuk
Fakültesi Yayını, Ankara, 1976.
• BANKER, R.D.,CHARNES, A., COOPER, W.W., “Some Models For
Estimating Technical and Scale Efficiencies In Data Envelopment Analysis”,
Management Science, 30:1078-1092, 1984.
• BAYTAN, İlhan, Özelleştirme, Ankara, 1999.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul,
1989.
• BOUSSOFİANE, A., DYSON, R.G., THANASSOULİS, E., “Data
Envelopment Analysis”, Tutorial Papers in Operational Research Society,
1990.
• CEYLAN, Ali, VERGİLİEL, Melek, Türkiye’de Kamu İktisadi
Teşebbüsleri ve Özelleştirme, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı
Yayını, Bursa, 1989.
• CHARNES, A., COOPER, W.W., RHODES, E., “Measuring The Efficiency
of Decision Making Units”, European Journal Of Operational Research,
2:429-444, 1978.
• CİNGİ, S., TARIM, A., “Türk Banka Sisteminde Performans Ölçümü: DEA-
Malmquist TFP Endeksi Uygulaması”, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma
Tebliğleri Serisi, Sayı:1, 2000.
• COELLİ, M. J., “ A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment
Analysis Program”, Centre for Efficiency and Productivity Analysis
156
Working Papers, 8, 1996.
• CUBBİN, J., TZANİDAKİS, G., “Techniques for Analysing Company
Performance”, Businness Strategy Review, 9:2, 37-46, 1998.
• ÇEKİN, İlknur, Veri Zarflama Yönteminin Uygulamaya Hazırlanması,
Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1999.
• ÇELEBİ, Işın, Yeni Bir Düzen Anlayışı Özelleştirme, Milliyet Yayınları,
İstanbul, 1995.
• ÇOŞKUN, Gülay, Devlet Bütçesi, Turhan Kitabevi, Ankara,1997.
• DEMİRCİ, S., “Türk Şeker Fabrikalarında Göreli Etkinlik Ve Verimliliğin
Mülkiyet İle İlişkisinin DEA-Malmquist İndeks Yaklaşımıyla İncelenmesi”,
http://www.econ.metu.edu.tr/cong2001/abstracts/papers/p040.pdf,
20.12.2002.
• DOLLERY, B., WORTHINGTON, A., “Efficiency Measurement In The
Local Public Sector:Econometric and Mathematical Programming Frontier
Techniques”, Australian Economic Review, 40, 40-62, 2001.
• DÜNYA EKONOMI POLITIKA GAZETESI, “Sanayinin Temeli KİT’ler
Özelleşiyor”, Cumhuriyetin 75 inci Yılında Türkiye Ekonomisi Özel Eki,
1998.
• FARRELL, M. J., “The Measurement of Productive Efficiency”, Journal of
the Royal Statistical Society, Series A, 120:253-290, 1957.
• FORSUND, F., SARAFOGLOU, N., “On The Origins of Data Envelopment
Analysis”, Memorandum from Department of Economics, University of
Oslo, 24, 2000.
• GARCİA, F., MARCUELLO, C., SERRANO, D., URBİNA, O., “Evaluation
157
of Efficiency in Primary Health Care Centres: An Application of Data
Envelopment Analysis”, Financial Accountability and Management, 15(1),
67-83, 1999.
• GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, İstanbul, 2000.
• GRASETTİ, L., “Linear Mixed Models In Efficiency Analysis: Evidence
from Validation Procedure”, Journal of the Royal Statistical Society, Series
A, general, 158:170-198, 1995.
• GÜLCÜ, A., “Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma Hastanesi Üzerinde Veri
Zarflama Analizi Yöntemi ile Görece Verimlilik Analizi”, Verimlilik
Dergisi, Sayı:4, 113-136, 2001.
• GÜRAK, H., “Verimlilik Artışları ve Eğitimli Yaratıcı İnsan Kaynakları
İlişkisi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3 , 7-36, 2001.
• HUGHES, A., “Guide to the Measurement of Government Productivity”,
Guide to Economic Performance Measurement for General Government
Sector Agencies, Office of Financial Management of the New South Wales
Treasury Publication, 2001.
• KARABIYIK, Lale, “KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Sermaye Piyasasındaki
Rolü”, U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2,
2000.
• KARLUK, Rıdvan, Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve
Özelleştirme, Esbank Yayınları, İstanbul, 1994.
• KASNAKOĞLU, H., “Etkinlik Ölçümü”, Verimlilik Dergisi, Sayı:2, 1990.
• KELEŞ, Ruşen, Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, İstanbul,
1994.
158
• KEPENEK, Yakup, YENTÜRK, Nurhan, Türkiye Ekonomisi, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2001.
• MUCUK, İsmet, Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2000.
• MÜFTÜOĞLU, Tamer, İşletme İktisadı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994.
• NORMAN, M., STOKER, B.; Data Envelopment Analysis, John Wiley &
Sons Publ., 1991.
• ORGANİZASYON VE HALKLA İLİŞKİLER MERKEZİ, 233 Sayılı Kamu
İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin
Uygulaması ve KİT’leri Özelleştirme Çalışmalarından Beklenenler,
Orhim Yayınları, İstanbul,1986.
• ÖZTÜRK, Nursel, 1980 Sonrası Yapısal Değişim Sürecinde KİT’ler,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi
Enstitüsü, Ankara, 1998.
• SENGUPTA, J., “Testing Allocative Efficiency By Data Envelopment
Analysis”, Applied Economic Letters, 5, 689-692, 1998.
• ŞAHİN, Hüseyin, Türkiye Ekonomisi, Ezgi Yayınevi, Bursa, 2002.
• T.C. BAŞBAKANLIK ÖZELLEŞTİRME İDARESİ BAŞKANLIĞI,
Türkiye’de Özelleştirme, ÖİB Yayını, Ankara, 2001.
• T.C. BAŞBAKANLIK YÜKSEK DENETLEME KURULU; TEDAŞ
Elektrik Dağıtım Müesseseleri 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002.
• T.C. BAŞBAKANLIK YÜKSEK DENETLEME KURULU, 1995-2000
Yılları Kamu İktisadi Teşebbüsleri KİT Genel Raporları, Ankara.
• TAHA, Hamdy A., Yöneylem Araştırması, çev. A. Baray, Ş. Esnaf,
Literatür Yayınları, İstanbul, 2000.
159
• TARIM, Armağan, Veri Zarflama Analizi: Matematiksel Programlama
Tabanlı Göreli Etkinlik Ölçüm Yaklaşımı, T.C. Sayıştay Yayını, Ankara,
2001.
• TES-İŞ SENDİKASI, KİT’lerin Özelleştirilmesinden Doğan Problemler
ve Çözüm Önerileri, TES-İŞ Sendikası Eğitim Yayınları, Ankara, 1995.
• TOKGÖZ, Erdinç, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi, İmaj Yayıncılık,
Ankara, 2001.
• TÜRKİYE VAKIFLAR BANKASI, Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan
Özelleştirme, Vakıfbank Araştırma Dizisi, Yayın No: 2, Ankara, 1995.
• ULUCAN, A., “İSO500 Şirketlerinin Etkinliklerinin Ölçülmesinde Veri
Zarflama Analizi Yaklaşımı: Farklı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre
Getiri Yaklaşımları ile Değerlendirmeler”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, 57-2, 2002.
• WORTHİNGTON, A., “The Application Of Mathematical Programming
Techniques to Financial Statement Analysis: Australian Gold Production and
Exploration”, Australian Journal of Management, 23:1, 97-113, 1998.
• YAVUZ, İlknur, Sağlık Sektöründe Etkinlik Ölçümü: Veri Zarflama
Analizine Dayalı Bir Uygulama, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını,
Ankara, 2001.
• YOLALAN, R., “Parametresiz Etkinlik Ölçütleri ve Veri Zarflama Yöntemi”,
I. Verimlilik Kongresi Bildirileri, Milli Prodüktivite Merkezi Yayını, 1991.
• YOLALAN, R., “Veri Zarflama Analizi”, Verimlilik Dergisi, Sayı:3, 1990.
• YOLALAN, R., İşletmeler Arası Göreli Etkinlik Ölçümü, Milli
Prodüktivite Merkezi Yayını, Ankara, 1993.