T.C. MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI

TEFSĐR BĐLĐM DALI

TANZ ĐMÂT’TAN II. ME ŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KER ĐM TERCÜME VE

TEFSĐRLERĐ

(Yüksek Lisans)

Murat KAYA

Danışman Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK

Đstanbul - 2001

1

ÖNSÖZ.............................................................................................................................9

KISALTMALAR …………………………………………………………...…………12

GĐRĐŞ

TANZ ĐMÂT DÖNEM Đ ĐCTĐMÂ Đ VE ĐLM Đ DURUM

I- Tanzîmât Fermanı’nın Đlanı ve Etkileri………………….…………………...14

II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme.........................................................17

III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu……………..……………...20

IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu……………………………..22

V- Tanzîmât Döneminde Dînî Durum.................................................................27

VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri .................................................29

BĐRĐNCĐ BÖLÜM

KUR’ÂN-KER ĐM’ ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ

I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı..........................................................31

A-Tercüme……………………………………………………………………...31

B- Tefsîr .............................................................................................................32

C- Meal…………………………………………………………………………33

II- Tercüme Çeşitleri ……………………………………………………………...…...34

III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartışmalar .................................................36

IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi .......................................................................39

A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi ......................................................41

B- Anadolu’da Tercüme Faaliyetleri…………………………………...………47

2

C- Osmanlıca Tercümeler ..................................................................................51

D- Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Taşıdığı Kıymet…………...............55

ĐKĐNCĐ BÖLÜM

TANZ ĐMAT’TAN II. ME ŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE KUR’ÂN-I KER ĐM TERCÜME VE TEFS ĐRLERĐNĐN TANITIMI

I- Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrlerinin Listeleri......................................................................................................57

A-Kronolojik Liste .............................................................................................57

B-Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi............................................................60

C- Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….61

D- Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….62

E-Âyet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi ............................................................63

F-Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri................................................................................64

G- Ulumu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler....................................................................64

II- Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrleri..........................................................................................................................65

A-Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza ve Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân.............................................................................................................................65

1- Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza…………………….......................65

2- Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân....................................................................66

3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler...............................71

B-Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib……...73

1- Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi..........................................................73

2-Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib ...........................................74

3- Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler .........80

C- Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ..............................................................................................................................83

3

1-Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ................................................83

2- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ..............................................84

3- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler..86

D- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî ve et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî............................................................................................88

1- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî………….88

2- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî …………………….……90

3- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler……...93

E- Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân..95

1-Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî .............................................95

2- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân ...........................................................95

3- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler ………………..96

F-Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân..............................................................................................................................96

1- Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ................................96

2- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân .....................................................97

3- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler...................100

G- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık. …………..….102

1- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî……………………………………………………………….….102

2- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık………………..….104

3- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler...108

III-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve Tefsîrleri...111

A- Osman Necâtî ve Tefsîru’n-Necât (30. Cüz’)……………..………………111

1- Osman Necâtî……………………………………..………………..111

2- Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler.............................112

4

B-Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’ Cüz’ü Tefsîri Tercümesi ……………………………………………..……………...….……115

1- Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî...............115

2- Nebe’ Tefsîri Tercümesi …………...………………………..……..117

3- Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler……………….……118

IV-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre Tercüme ve Tefsîrleri……………………………………………………………………………120

A-Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk .............….……..............120

1-Seyyid Muhammed Ârif ……………………………………………120

2- Tefsîr-i Sûre-i Mülk ……………………………………………….120

3-Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler …….………………...…..121

B- Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri...................................................122

1- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri .....................................................122

2- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler ...................123

C-Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ve Netîcetü’t-Tefâsîr fî Sûret-i Yûsuf.............................................................................................................................124

1- Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ................................................124

2- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf .....................................................126

3- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler .…...………128

D-Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr.................................................................................................................................129

1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî …...........................................129

2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr........................................130

a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ………….………..………………..130

b. Tercüme-i Sûre-i Kadr ……….………..………………….131

c. Tercüme-i Sûre-i Asr ............................................................132

E- Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yûsuf ve Züleyha ....…134

1-Muhammed b.Đbrahim ……………………………………………..134

5

2- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha …………..…………....134

3- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha’dan Örnek Metinler……137

F-Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlas, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser Sûreleri……….…………..……………………………………………….…..138

Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler……………………………….140

G- Giridli Sırrı Paşa ve Sûre Tefsîrleri..............................................................140

1- Giridli Sırrı Paşa ...............................................................................140

2- Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân …..142

a- Sırr-ı Kur’ân ………………………………………...……142

b- Ahsenü’l-Kasas …………………………………..………143

Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler ………….…….145

c- Sırr-ı Meryem ……………………………………....……146

Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler…………....…….147

d- Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan.....................................148

H- Mehmed Fevzî Efendi ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa……………………………………….…..……………..……150

1- Mehmed Fevzî Efendi……………………………….…………...150

2- Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa...........................................................................................................................152

a- Risâle-i Rûhu’s-Salâh............................................................152

b- el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa.......................155

I- Muallim Ömer Nâcî Efendi Istanbulî ve Hulâsatü’l-Đhlâs………..…..……159

1- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ...............................................159

2- Hulâsatü’l-Đhlâs ……………………………………...…………160

3- Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler ……...……….161

K- Ahmed Rüşdü Paşa ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân…162

1- Ahmed Rüşdü Paşa…………………………………………………162

6

2- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân .............................163

3- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler .................................................................................................165

L- Şeyhî ve Riyâzu’l-Ğufrân.............................................................................168

1- Şeyhî .................................................................................................168

2- Riyâzu’l-Ğufrân ...............................................................................169

3- Riyâzu’l-Ğufrân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler...........................170

M- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ve Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn, Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………………….…………………………………….....………..174

1- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ......................................................174

2- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………..175

a- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ...........................................................175

Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler...75

b- Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………………………..178

V-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Âyet Tercüme ve Tefsîrleri....179

A-Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi ve Âyetü’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi......................................................................................................................179

1- Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi .......................................179

2- Âyetü’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi....................................................180

3- Âyetü’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevâsı ve Örnek Metinler 181

B- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Hayât fî Tefsîri’l-Âyât…............185

1- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî………………..………………185

2- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât …..……………….….……….185

3- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler.187

7

C- Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erbaîn ve Ehadis-i Erbaîn...189

1-Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ...................................................189

2- Âyât-ı Erbain ve Ehâdis-i Erbaîn ..................................................190

D- Mustafa Cem’î ve Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri....................191

1- Mustafa Cem’î ................................................................................191

2- Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri........................................192

a- Risâle-i Teavvüz Tercümesi.............. ...................................192

b- Risâle-i Besmele Tercümesi..................................................194

E- Bereketzâde Đsmail Hakkı ve Necâib-i Kur’âniye……………….…...……195

1- Bereketzâde Đsmail Hakkı ……………………………………….195

2- Necâib-i Kur’âniye …………………………………..…………..196

3- Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler ……………………….198

VI-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri…………………………………………………………………….….….....200

A- Hâfız Muhammed Vardârî ve Tertîb-i Zîbâ.................................................200

1- Hâfız Muhammed Vardârî................................................................200

2-Tertîb-i Zîbâ.......................................................................................202

B-Muhammed Şerif Efendi ve Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemileti’l-Kur’âniyye...................................................................204

1- Muhammed Şerif Efendi .................................................................204

2- Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemileti’l-Kur’âniyye ....................................................................205

C-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân...................................................................................206

1-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî .................................. 206

2- Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân ……….……...…....206

VII- Tanzîmâttan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Ulûmu’l-Kur’ânla Đlgili Eserler

A- Şâkir Ahmed Paşa ve Tertîb-i Nefîs............................................................209

8

1- Şâkir Ahmed Paşa.............................................................................209

2- Tertîb-i Nefîs ....................................................................................210

3- Tertîb-i Nefîs’den Örnek Metinler ………………………………212

B- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ve Đ’câz-ı Kur’ân..............................213

1-Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî ………………………………213

2- Đ’câz-ı Kur’ân....................................................................................213

3- Đ’câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler...................................................213

SONUÇ.........................................................................................................................207

BĐBLĐYOĞRAFYA………………………………………...……………..…….……211

9

ÖNSÖZ

Đnsanı varlık âlemine getiren, ona Kur’ân’ı ve beyânı öğreten Allah’a hamd

olsun!

Allah’tan aldığı her şeyi eksiksiz ve fazlasız olarak bizlere kadar ulaştıran raûf

ve rahîm olan Rasûl-i Ekrem Efendimiz’e salât u selâm olsun!

Kur’ân-ı Kerîm’i anlama faaliyet ve gayretleri daha onun Allah katından

inmeye başladığı andan itibaren başlamış ve günümüze kadar artarak devam etmiştir.

Đslâm’ın yayılma sürecinde, sosyal alandaki temasların, Kur’ân dilinin

kullanıldığı sahaların hâricine taşmaya başladığı andan itibaren de anlama çabalarının

diğer bir ayağı durumunda olan tercüme meselesi zuhur etmeye başlamıştır. Selmân-ı

Fârisî’nin gayretlerini dikkate aldığımızda ise bu başlangıç tarihini vahyin inmeye

başladığı ilk günlere kadar götürmek mümkündür.

Yaşayan dünya dillerinin pek çoğuna çevrilen Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye

tercüme edilmesi ise Türklerin Đslâm’ı kabul etmeleriyle birlikte başlamıştır. Müslüman

Türklerin yaşadıkları tarihî devrelerin her birinde Türkçe Kur’ân tercüme ve tefsîrlerine

rastlamak mümkün olmaktadır. Bunlar bizzat Arapça’dan olduğu gibi Farsça ve benzeri

başka dillere yapılan tefsîrlerden de olabilmektedir.

Tanzîmât devri, gerek daha önce yazılan, gerekse o dönemde yapılan tercüme

ve tefsîrlerin matbaa yoluyla yaygınlaştırılarak geniş kitlelerine ulaştığı bir dönem

olmuştur. Osmanlı toplumunun tarihî değişim kaderinin hızlanmaya başladığı, değer

yargılarının, en azından üst kademelerde hareketlilik gösterdiği Tanzîmât döneminin bu

tür bir tercüme patlaması ile aynı zamana denk düşmesi câlib-i dikkattir. Mütercimlerin,

aslın manasını nakletmedeki acz ve noksanlarını dâimî olarak itiraf ederek yaptıkları

tercümelerle, o zaman revaçta olan yeni düşünce akımlarına kapı açma gibi bir niyet

taşıdıklarından söz etmek, II. Meşrûtiyet’e kadar devam eden süre için söz konusu

değildir. Bu eserleri yayına hazırlayan kimselerin birçoğunun hareket noktası da

sahipleri hayata veda etmiş olan kıymetli kitapları “kûşe-i nisyân”dan çıkararak

insanların hizmetine sunmaktır. Bununla beraber Türkçe tercüme ve tefsîrleri

10

yayınlayan ve bunları teşvik eden kimselerin bir kısmının bu faaliyetten kendi fikrî

yapısı yönünde istifâde etmeyi düşünmüş olabileceklerini de gözden uzak tutmamak

gerekmektedir.

Yenilik ve değişim rüzgârlarının, yaygınlaşmakta olan “kutsal kitapları millî

dilde okuma” gayretlerini kendi maksadı istikâmetinde kullanıp kullanmadığı konusu,

üzerinde durulması gereken hususlardan birisidir. Toplumları değiştirmenin yolu,

onların dillerini ve dinlerini değiştirmekten geçer. Din dilinin değişikli ğe uğramasının

bunda büyük rolü vardır.

Osmanlı’nın ilmî mirası üzerinde yapılan çalışmaların önem ve hız kazandığı

günümüzde, Tefsîr alanında da çalışmalar görülmeye başlamıştır. Bu çalışmaların

başında Đ. Binark ve H. Eren tarafından hazırlanan World Bibliography of Translations

of The Meanings of The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980 (Đstanbul, 1986)

isimli araştırma, Muhammed Hamîdullah ve Mâcid Yaşaroğlu’nun hazırladığı Kur’ân

Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu) - K. Kerîm’in Türkçe Terceme ve

Tefsîrleri Bibliyoğrafyası (Ankara, 1991), Muhammed Abay’ın Osmanlı Dönemi

Müfessirleri (U. Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Bursa 1992) adlı yüksek lisans tezi ve Đshak

Doğan’ın Osmanlı Dönemi Kur’ân Araştırmaları, (Makâlât, Temmuz, 1999, s. 95-137)

adlı bibliyoğrafik makâlesi gelmektedir. Bunların dışında bazı makâle çalışmaları da

yapılmıştır. Bu çalışmalara ilerleyen kısımlarda yer verilmiş ve bibliyoğrafyada

gösterilmiştir.

Şu kadar var ki; 5, 6 asır gibi uzun bir dönemi kapsayan bu çalışmaların bir

kısmı bütün dünya dillerine yapılan tercümeleri ele aldığı, bir kısmı Osmanlı döneminde

tefsîrle ilgili yapılan Arapça ve Türkçe eserleri matbû mahdut ayrımına tabi tutmaksızın

tesbite çalıştığı için bu eserlerde gözden kaçan isimler olduğu gibi, isim karışıklıkları da

bulunabilmektedir. Biz bu tür hataları asgariye indirebilmek ve daha detaylı bir

inceleme yapabilmek için 70 yıl gibi kısa bir dönemi ‘Türkçe’ ve ‘Matbû’ gibi iki

önemli daraltıcı kayıtla ele alarak tanıtmaya gayret ettik.

11

Kanatimize göre toplumda meydana gelen dönüşümün çok net bir şekilde

izlenebildiği bu mühim devrenin tefsîr açısından incelenmesi ve değerlendirilmesi çok

ehemmiyetli bir vazifedir. Türkçe tercüme ve tefsîrlerin yayılma sürecinin ilk devresi

olarak kabul edilmesi mümkün olan Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar geçen sürede

basılmış olan tercüme ve tefsîrleri bizzat görerek ve muhtevâsını tahlil ederek tanıtmaya

çalıştık. Çalışmamız esnasında birinci dereceden kaynaklarımız, ele aldığımız eserlerin

mukaddimeleri ve bizzat kendileri olmuş, bunların tanıtımında gerekli görüldüğü

yerlerde orijinal metinlerden alıntılar yapılmıştır. Böylece okuyucunun, müelliflerin aslî

üslûblarıyla yüz yüze gelmesi sağlanarak, o dönemin dil ve üslûbu hakkında bir kanâate

varmasına katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Đkinci dereceden kaynaklarımız ise

âlimlerimizin hayatlarını içeren tabakât kitaplarımız olumuştur.

Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte

olduğumuz Tanzîmât döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık.

Birinci bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye

tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik.

Đkinci bölümde Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbû Kur’ân-ı

Kerîm tercüme ve tefsîrlerini “Tam Tefsîrler”, “Cüz’ Tefsîrleri”, “Sûre Tefsîrleri”,

“Âyet Tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık.

Ayrıca o dönemde yapılan “Kur’ân Đlimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle

de “Kur’ân Fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik.

Çalışmamız esnasında her türlü desteği sağlayan danışman hocam Yrd. Doç. Dr.

Fatih ÇOLLAK Bey’e, kıymetli fikirlerinden istifade ettiğim sayın Doç. Dr. Đsmail

KARA Bey’e, özellikle tezin planının şekillenmesinde ve yazımında değerli vakitlerini

ve yardımını esirgemeyen Dr. Ömer ÇELĐK Bey’e içten teşekkürlerimi arzeder, ortaya

çıkan bu eserin ilim dünyasına faydalı olmasını temenni ederim.

24.05.2001

Murat KAYA

12

KISALTMALAR

Ank. : Ankara.

b. : bin veya Đbn.

Bibl. : Bibliyoğrafya.

bkz. : Bak, bakınız.

Çev. : Çeviren.

Derg. : Dergisi.

DĐA : Türkiye Diyânet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi.

DĐB : Diyânet Đşleri Başkanlığı

Doç. : Doçent.

Dr. : Doktor.

Ens. : Enstitüsü.

Fak. : Fakültesi.

h. : Hicrî.

Haz. :Hazırlayan.

Hz. : Hazreti

ĐA : Đslâm Ansiklopedisi.

IRCICA: Đslâm Târih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.

Đst. : Đstanbul.

Ktp. : Kütüphanesi.

m. : Milâdî.

MÜĐF : Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi.

nr. : Numara.

s. : Sayfa.

Trc. : Tercüme eden.

13

v. : Vefâtı.

vd. : Ve devamı.

yy. : Yüzyıl.

14

GĐRĐŞ

TANZ ĐMÂT DÖNEM Đ ĐCTĐMÂ Đ VE ĐLM Đ DURUM

I- Tanzîmât Fermânı’nın Đlânı ve Etkileri

Osmanlı Devleti XIII. yüzyılda kurulduğundan itibaren siyasi, sosyal ve ilmi

sahâlardaki yükselişini sürekli olarak devam ettirmiş dünyanın en güçlü devletlerinden

biri olarak tarihteki yerini almıştır. Đbn-i Haldûn (v.1406)’un da isâbetle ifade ettiği

gibi yükselen her yapının belli bir zaman sonra tekrar düşüşe geçmesinin kaçınılmaz

olduğu tabii bir kâidedir. Osmanlı Devleti de, her ne kadar Đbn-i Haldûn’un belirlediği

zamanı aşmayı başarabilmiş olsa da, bir durgunluk ve geriye dönüş devresine girmekten

kendisini kurtaramamıştır. Devletin böyle bir döneme girdiği, ancak içinde bulunan

kişilerin ne olup bittiğini tam olarak kavrayamadıkları bir devir olan XIX. yüzyılın

tablosunu Halil Đnalcık şu şekilde çizmektedir:

“XIX. asır ortalarına doğru Osmanlı Devleti, henüz Avrupanın yarısı

kadar bir saha üzerinde, üç kıtaya yayılmış, hemen hemen 36 milyon nüfûsu

ihtiva eden koca bir Đmparatorluk halinde görünmektedir. Fakat hakikatta, bu

koca siyasi hey’et, iktisadî, siyasî her türlü birlik esasını kaybederek dağılıp

parçalanma yoluna girmiş bir heyûladan başka bir şey değildi.” 1

Az da olsa bu durumun farkında olan idareciler devleti içine düşmekte olduğu

çöküntüden kurtarma ve eski ihtişamına tekrar kavuşturma gayreti içerisine girmişler,

çözüm olarak da o zaman bilim ve teknikte hızla ilerlemekte olan Avrupa devletlerini

takip etmeyi planlamışlardı.2 Bu durum Avrupa devletleri açısından da kendi

menfaatleri doğrultusunda ehemmiyet arzediyor, bu sebeple de devlet üzerine olan

baskılarını günden güne artırmaya devam ediyorlardı. Bütün bu gelişmelerin bir neticesi

ve yeni bir dönemin habercisi olarak Abdülmecid’in tahta geçişinden üç ay, Mustafa

Reşit Paşanın elçilik vazîfesinden dönüşünden dört ay sonra, Hariciye Nazırı olan Reşit

Paşa, yeni padişahın ağzından, 3 Kasım 1839’da Gülhane bahçesinde Tanzîmât

1 Halil Đnalcık, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992, s. 1. 2 Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA

15

Fermanı’nı okudu. Fermanın, beklendiği üzere muhtevâsının farklılığı hemen fark

edilmiş, içerde ve dışarda büyük yankılar uyandırmıştır.3

Đlanından itibaren günümüze kadar olumlu ve olumsuz yönleriyle kendisine

‘Tanzîmât-ı Hayriyye’ diyen taraftarları yanında ‘Tanzîmât-ı Şerriyye’ diyen muhâlif

kitleler de bulan Tanzîmât Fermanı, Osmanlı Devleti tarihinin en çok tartışılan, kayda

değer bir sonuca bağlanamayan ve tesirleri hâlâ devam eden bir hadise olarak

ehemmiyetini muhâfaza etmektedir. Tanzîmât’ın birinci dönemi olarak adlandırılan

1839-1856 yıllarında yeniliklerin savunucuları hemen tamamen devlet adamlarıdır.4

Ancak bu devrin ikinci dönemini teşkil eden 1861’den sonra batılılaşma artık aydınların

sahip çıktığı bir değer olarak işlenmeye başlanmış ve bu yoldan da halka mal olmuştur.5

Onu ‘Hayriyye’ olarak niteleyen gruplara göre Tanzîmât, geçen felaketli asırların

bıraktığı ve son buhranların pek ziyade sarstığı bu çürük yapıya, muntazam bir devlet

kadrosu vermek ve Osmanlı Saltanatını modern esaslara dayanan bir Avrupa devleti

yapmak iddiasında idi. Bir bakıma Tanzîmâtı, temel müesseseleri bozulmuş olan

Osmanlı Đmparatorluğu’nun yepyeni bir medeniyetle yükselen ve taarruza geçen bir

Avrupa’nın ezici üstünlüğü karşısında yeniden teşkilatlanma teşebbüsünün kat’i safhası

olarak telakki etmek mümkündür. 6

Bu açıdan bakıldığında 1839 Hattı Hümayunu ile resmen açılan Tanzîmât

devrinin, devleti yeni bir düzene koyma teşebbüsünde esas gâye ve meşguliyeti, hep

hukuk müsâvâtı prensibiyle hristiyan teb’ayı devlete bağlamak, Đmparatorluk vahdetini

koruyup sağlamlaştırmak yönünde olmuştur. Osmanlılık siyaseti adını verebileceğimiz

bu hareketin, Đmparatorluk tarihinin son devrinde dâhili siyaset, garplılaşma ve ıslahat

hareketleri, isyanlar, hatta harici politika ile alakalı veya onları izah eden en temelli

hadise olduğuna şüphe yoktur.7

3 Türköne, Mümtaz’er, Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1996, VI, 33. 4 Hanioğlu, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA. 5 Enver Koray, Tanzîmât, Đstanbul, 1991, s. 117; Hilmi Ziya Ülken, “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I s. 757 Đstanbul 1940. 6 Đnalcık, s. 2; Hanioğlu, a.y. 7 Đnalcık, s. 3.

16

II. Mahmud dönemindeki askeri ıstılahata karşı tepkinin öncülüğünü her

defasında eski askeri örgütlerin başını çeken Yeniçeriler yapmaktaydı. Bazen taşralı

unsurlar da askerle ittifak etseler de muhalefeti asıl yönlendirici güç ulema olmuştur.

Osmanlı toplumunun aydın seçkinleri ile şehir kışlalarının imamlarının oluşturduğu bu

Müslüman dinî kurumu her zaman devlet hizmeti gören kimseleri yönlendirmeye

muktedirdi. Ulema muhalefet hareketini, Đslâmi mirasın arzu edilmeyen değişimlerden

korunması esasına dayandırıyordu. Ayrıca toplum üzerinde istedikleri etkiyi sağlamak

için gerekli haberleşme araçlarına8 da sahiptiler.9

Tanzîmât’ı “Şerriyye” olarak nitelendirilenler bu hadisenin büyük bir “tarihi

kırılma” ve dini, ictimai, siyasi ve kültürel köklerimizden “sapma” olarak

değerlendirmişler, Avrupa devletleri karşısında boyun eğmenin müslüman bir millet

olarak istikbal ve hürriyetimizi tehlikeye soktuğunu savunmuşlardır. Bilhassa fermanın,

hrıstiyan tebanın haklarını ön plana çıkarıp savunan bir mahiyet arzetmesi müslüman

tebayı ise geri plana itmesi çoğunluğu müslüman olan ve azınlıklar karşısında devamlı

üstün bir mevkîde bulunan geniş halk kesimi tarafından kabul görmemiştir. Günümüzde

her iki düşüncenin takipçilerini bulmak da mümkündür.

Tanzîmât Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 1856’da yine Sultan Abdülmecid’in

imzasıyla Islahat Fermanı adıyla bir ferman daha ilan edildi. Bu ferman ilk bakışta

Tanzîmât Fermanı’nın mantıki devamı gibi görülse de, hazırladığı şartlar ve muhtevâsı

çok farklıdır. Her şeyden önce Islahat Fermanı, Kırım savaşı ertesinde, Rusya’ya karşı

8 Siyasi söylemi, efkar-ı umumiyeyi oluşturma, halka yaygınlaştırma ve sürdürme alanında, araç olarak vaazlardan ve Cuma-bayram hutbelerinden faydalanma temayüllerinin Đslâm tarihinde daha eski dönemlere kadar çıktığı malumdur. Modernleşme döneminde ise bu temayülün çerçeve ve muhtevâsı ile araçların -matbaanın ve kolay çoğaltılabilen yazılı evrakın devreye girmesi çok mühim- ve tesirlerinin daha geniş ve yaygın hale gelmiş olduğunu görüyoruz. O kadar ki, modernleşme teşebbüslerinin aynı zamanda din ve geleneksel kalıpları canlandırması meselesine de işaret edecek şekilde bir çok siyasi metin, kitap, propaganda risâlesi, broşür, hatta tek sayfalık beyânname ve el ilanları hutbe, vaaz, mev’ize, mevâiz, dâvet, irşâd gibi başlıklar altında basılmış ve camiler, tekkeler başta olmak üzere her tarafa dağıtılmıştır. (Đsmail Kara, “Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi Konuş!,” Dîvan, sayı: 7, 1999, s. 67) 9 A. Levy, “Osmanlı uleması ve Sultan II. Mahmud’un askeri ıslahatı” (Ebubekir Bagader, Modern Çağda Ulema içinde, Đstanbul Đz Yayınları 1991, s. 29-30); Đsmail Kara, Đslâmcıların Siyasi Görüşleri, Đstanbul 1994, s. 47-48. Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Suavi Tanzîmâtın Avrupa’dan muktebes kanunlarını şiddetle eleştirmişlerdir. Esas tenkid noktaları, ilahi otoriteye dayanmayan kanunların cemiyet tarafından da tasvib görmeyeceğidir. (Türköne, VI, s. 47)

17

müttefiklerin desteğinin (Đngiltere, Fransa ve Sardunya) bir keffareti olarak hazırlanmış

ve ilan edilmiştir. Avrupa devletlerinin, fermanın metninin hazırlanmasında ve ilanında

yoğun baskıları olmuştur. Ferman’ın ele aldığı ve kökünden çözdüğü mesele, müslim-

gayrimüslim eşitli ği (müsâvât) meselesidir. Avrupa devletlerinin baskısı sonucu ilan

edilen bir ferman olduğundan, bağımsız iç siyaseti kökünden yaralamış, Avrupa

müdahelesine kapıları sonuna kadar açmıştır. Ferman’ın va’dettiği reformlar,

Tanzîmât’ın başlattığı reformlar gibi ılımlı değil, köktencidir.10

Tanzîmât Fermanı’yla siyasi ve sosyal statüleri olumsuz yönde değişmeye

başlayan müslüman halkın durumu Islahat Fermanı’ndan sonra daha da geriye giderek

gayrimüslim tebaa karşısında azınlık muamelesi görür durumuna düşmüşlerdir.

II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme

Zamana bağlı olarak devletlerin, toplumların ve bireylerin etkisinden

kurtulamadığı değişim ve dönüşüm sosyal bir kural olarak Osmanlı Devletini, ulemasını

ve toplumunu da sırasıyla etkisi altına almıştır. Bu köklü ve tesirli değişimlerden birisi

hatta yakın tarihimiz nazarı itibara alındığında en mühimi Tanzîmât Fermanı’yla

devreye girmiştir. Bu açıdan bakıldığında devletin dönüşümü Tanzîmâtla olmuştur.11

Tanzîmât bir yandan burjuvalaşma özlemleri, bir yandan da başka bir takım taleplerde

bulunurken, devletin ekonomik anlamda büyümesini beraberinde getirmiş, devlet her

şeye karışmaya başlamış, mesela sosyal güvenlik sistemi vakıfların insiyatifinden

çıkmış ve bunu devlet kendisi üstlenmiştir. Devletin her şeye karışması ve

10 Türköne, VI, 164. 11 “Batılılaşma/Modernleşme teşebbüsleriyle birlikte siyasi yapımızın değişime uğradığı her devirde, bu değişikliklerle eşzamanlı olarak muhakkak dini düşünce alanında da dönüşümler husule gelmiş ve dini hayatla siyasi hayat, karşılıklı olarak birbirlerine tesir etmişlerdir. Nitekim bu münasebetlerin sıklık derecesini görmek için, sadece Kur’ân çevirilerinin ortaya çıkış sürecine bakmak yeterlidir: 1839’da Tanzîmât ilan edilmiş, iki yıl sonra (1841’de) ilk matbû Türkçe Kur’ân çevirisi (Terceme-i Tefsîr-i Tibyân) ortaya çıkmış ve II. Meşrutiyet’e kadar bu çeviriyi yenileri izlemiştir…” (Cündioğlu, Dücane, Türkçe Kur’ân ve Cumhuriyet Đdeolojisi, Đstanbul 1998, s. 19)

18

merkezileşme girişimleri Tanzîmât’la birlikte olmuştur. Yani hantal devlet anlayışı

Tanzîmât’ın bir mirası gibi görünmektedir.12

Batılılaşma/Modernleşme çabalarının Đslâm dünyasını sarmasını,13 bilginin

matbaa ve bilhassa gazeteler yoluyla tedâvüle girmesini ve modern okullarda verilen

eğitimle yeni bir sınıfın oluşturulmasını, farklı bir döneme girildiğinin ilk işaretleri

olarak algılayabiliriz. 1839’da Tanzîmât’ın ilanıyla birlikte, sadrazamların ve

dolayısıyla bürokrasi (kalemiyye) mensublarının devlet üzerindeki nüfuzları artarken,

ulema (ilmiyye) sınıfının nüfuzu azalmaya başlamış ve Batı’yla temaslar çoğaldıkça,

Osmanlı Devleti’ne yabancı devletlerin müdahaleleri sıklaşmıştır. Öyle ki 1856’da

Islahat Fermanı’nın, 1876’da I. Meşrutiyet’in ve en nihâyet 1908’de II. Meşrutiyet’in

ilanı sürecinde Devlet-i Aliyye’nin eski yapısı köklü bir değişime sürecine girmiştir.14

Đslâm dünyâsının ve Osmanlı Devleti’nin modernleşme tarihi, birbirine bağlı

olarak birinci derecede askeri mağlubiyetler ve sömürgecilik, ikinci derecede de

oryantalizm ve misyonerlik vakıalarıyla çok yakından alakalıdır. Ordunun ıslahından,

modernizasyonundan başlayarak devlet düzenine, müesseselere, nihâyet zihniyete,

kültüre ve gündelik hayata sirâyet eden Batılılaşma hareketlerinin her bir aşamasının bir

sonrakini zaruri veya kaçınılmaz kılacağı, devlet adamları ve aydınlar tarafından

yeterince kavranamamış, kestirilememiş gözüküyor. Mesela güçlü ve modern bir orduya

sahip olmak için batılı tarzda tesis edilen askeri okulların yeni (ve tabiî tehlikeli) siyasi

ve fikri yönelişleri besleyeceği muhtemel görülmüş, neticeleri normal kabul edilmiş

değildir. Meselenin bir bütün olarak görülememiş olması bir taraftan problemleri

çözümsüzlüğe doğru götürürken diğer taraftan da bir sonraki aşamalara geçişlerde

12 Ahmed Tabakoğlu, Çerçeve, Ocak 2000, s. 26. 13 Modernitenin yakın geçmişinde aydınlanma düşüncesi yatar. Aydınlanma, insan aklını ön plana çıkartır. Bilim ve teknolojide başdöndürücü gelişmeler kaydedilir. Đnsanlığın akıl yoluyla sürekli daha iyiye, mükemmele doğru yol aldığı inancını yansıtan ilerleme fikri, XIX. asra damgasını vurur. (Türköne, VI, 71) 14 Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997, s. 169. XIX. asrın ikinci yarısından itibaren Đslâm dünyasının değişik coğrafyalarında anayasa ve meşruti idare arayışları görülmeye başladı. Đlk anayasa Ocak 1861’de Tunus’ta ilan edildi. Bu anyasa, II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti sadrazamlığı yapacak olan Tunuslu Hayrettin Paşa’nın öncülüğünde hazırlandı. Tunus tecrübesini Aralık 1876’da Osmanlı Devleti, Şubat 1882’de Mısır, Aralık 1906’da Đran ve Temmuz 1908’de yine Osmanlı Devleti takip etti. (Kara, s. 178)

19

katılımı zayıflatmıştır. Medeniyetle ve yalnız araç düzeyinde algılanan teknikle kültür

arasında rahatlıkla yapılabilen kesin ayrımlar ve bu ayrımların okumuş-yazmışlar

katında tam bir hüsnükabûle mazhar olması da bütünlükten yoksunluğun tipik

göstergelerinden biri olmalıdır.15

Osmanlı modernleşmesi sürecinde yayınlanan gazetelerin yerine getirdiği vazîfe

son derece belirleyici olmuştur. Gazete batıda da büyük yeniliklerin başlatıcısıdır;

ancak Osmanlı toplumunda yerine getirdiği vazîfe Batı’ya göre daha kapsayıcı

boyutlardadır. Bunun da sebebi Batı’da kitap, oluşmuş felsefi gelenekle birlikte yeni

düşüncelerin dile getirildiği ana vasıta olduğu halde Osmanlı’da kitap, yeni fikirler ve

yeni bir gelenek oluşturmaya ancak 1876’dan sonra başlayacaktır. Đlk bağımsız

gazetenin çıktığı 1860’dan kitabın aydınların ufkunda yer ettiği 1876’ya kadar, hatta o

tarihten sonra da güçlü bir rakib olarak gazete, kitabın gördüğü fonksiyonu da yerine

getirmiştir. Adeta bir broşür hacmine ulaşan uzun makaleler, gazetenin kitap yerine

ikame edildiğini göstermektedir.16

III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu

Müslümanların tarihteki en büyük başarısı aslında askeri bakımdan hızlı

yayılmaları değil kendisini ifade edebilecek ve yeniden kurabilecek bir ilim adamı

prototipini çıkarmış olmasıydı. Daha önce tanımlanmamış, ne Roma hukukçusuna, ne

Hindu Brahman’ına, ne de hristiyan Rahibine benzeyen bir âlim modelinin daha

Đslâm’ın ilk yıllarında ortaya çıkmış olması eşine raslanmayan bir hadisedir. Bu âlim

modeli tamamen nev-i şahsına münhasır, özgürlükçü ve yenilikçi bir yapıya sahiptir. Bu

model hayatiyetini 19. yüzyıla kadar alternatifsiz olarak devam ettirdi ve toplumsal

15 Kara, s. 17-18; “16. yüzyıl Avrupasının yenilikçiliği veya ufku zorlaması gibi, çılgınlığını kimi zaman bizim de yaşamamız gayri tabii bir bunalım değil, tarih içinde yaşanması gereken bir süreç olarak görürsek bunu aşmayı da, Osmanlı’yı doğru anlamayı da, geleceği Osmanlı mirası üzerinde yeniden kurmayı da becerebiliriz. Ama bu bunalımı yine defansif bir pozisyonda “geride kalanı nasıl koruruz” telaşıyla aşmaya çalışırsak artık bunun bir sonu yok. Geride kalan kalmıştır, bundan sonra bizim ufkumuzu ileri doğru nasıl aşacağımızın tartışmasını yapmak durumundayız.” (Davutoğlu, s. 24-25). 16Bkz. Türköne, VI, 112-113.

20

meşruiyetini de, sistem içindeki konumunu da ilmiye yoluyla ve denetim gücüyle

korudu.17

Osmanlı toplumunda yüksek seviyede eğitim ve öğretim faaliyetllerinin

sürdürüldüğü medreselerden yetişen ulema siyasi ve sosyal hayatta, devlet ve halk

nezdinde büyük bir itibara sahipti. Bu itibar; onların sahip olduğu bilgi seviyesi, dünya

görüşü ve hayat felsefelerinin toplumun ihtiyacını etkin bir şekilde karşılayabilecek

düzeyde ve kalitede olmasından kaynaklanmaktaydı.

Klasik dönemde ve hatta XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı aydını denildiği

zaman akla medreseliler geliyordu. Az önce de temas ettiğimiz gibi halkın dini ve

kültürel anlayışıyla uyum içerisinde hareket ettiklerinden toplum tarafından

benimseniyor ve teşvik görüyorlardı. Ancak 15. ve 16. yüzyıllardaki başarılı çizgi 18.

ve 19. yüzyıllarda devam etmedi.18 Çünkü bu asırda toplumda önüne geçilemez bir

değişim başlamış, medresede yetişenler, bu değişimin gereği olan yenilikleri yeterince

yapamamış,19 kendi kendini yenileyememiş, fikir üretememiş neticede âlimlerin toplum

nazarındaki itibarı aşınmaya başlamıştır.

19. yüzyılda bu süreçle birlikte yeni bir entellektüel aydın prototipi zuhur etmeye

başlamıştır. Bunlar Batı kültürüyle yoğun bir şekilde yüzyüze gelen, onun tesirinde

kalan ve o kültürü benimsemeye başlayan kimseler oldular. Bundan sonra aydınların

17 Ahmed Davutoğlu, ‘Çerçeve’ , Ocak 2000, s. 24-25. 18 Mehmet Đpşirli, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında Gözlemler” Tanzîmâtın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đst, 1989. 19 “Osmanlı’da bu medeniyet hesaplaşmasını -hala bu hesaplaşma sürüyor- normalde yapması gereken zümre ilmiye idi. Đlmiye olması gerekirdi. Batı ile ilgili olan hesaplaşmamızda bizdeki en ciddi problem bu medeniyet hesaplaşmasını ilmiyenin yapmamasıdır. Kalemiye yaptı. Bu boşluğu kalemiyyenin doldurması Osmanlı modernleşmesini son derece bürokratik, felsefi derinlikten kısmen yoksun ve daha pragmatik çözümler üreten sonuçlar getirdi... Kurumsal düzeyden, zihniyet düzeyine yönlendirme cihetine gidildi ve önce kurumlar değişerek zihniyet yönelinmeye başladı. Bu denklemi iyice allak bullak etti... Asrın sonuna gelindiğinde tamamıyla karşı bir reaksiyonla o günkü düzeni tamamıyla tersinden okuyan ve zihniyeti, pramidi tersine çeviren yeni bir tip çıktı. Bu dönüşümdür ki Osmanlı’nın anlaşılmasını imkânsız kıldı... Bizim entellektüel tip kendi denklemine dönüp baktığında anlamsız bir denklem görmeye başladı ve kurumsallaşmayı bir anlamda tersine bir noktaya sürükledi ve bu entellektüel parçalanma hâlâ tesirini sürdürüyor....” (Davutoğlu, s. 24-25)

21

Batı’ya yönelmesi ve batı kültürünün Osmanlı toplumundaki temsilcileri olma süreci

devam etti.20

Bu süreçte halk, Batı’dan gelen yeni akımların tesiriyle medrese âlimlerini

kendileri ile dinleri arasında bir engel olarak görmeye başlamıştı. Dini metinlerin ana

dile tercümesiyle dinin herkes tarafından rahat bir şekilde anlaşılabileceği düşüncesi

bilinçli olarak halka empoze ediliyordu. Onlara göre, haddi zatında din açıktı,

anlaşılırdı, kolaydı, ne var ki ulema dinin anlaşılmasını zorlaştırmaktaydı.

Bu söylemin taraftarları nezdinde efkar-ı umumiyye, terakkiyât-ı cedide,

alafranga, âmme, halk gibi terimlerin ne denli heyecan verici olduğunu tahmin etmek

güç olmasa gerektir. Buna mukabil ulema, medreseli, softa gibi ünvanlar gözden

düşmüş, ulema mensubları aleyhinde ‘ruhban’ (din adamı) terimini kullanmak hemen

hemen ‘darb-ı mesel’ halini almıştı.21

Osmanlı toplumunun her alanında bahsedilen değişimler sürerken medreseler

kadim geleneği sürdürme çabalarını bırakmış değillerdi. Halktan kopmaya başlamış

olsalar bile kendi içlerinde tutarlı bir şekilde eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam

ediyorlardı. Ulema mirâs aldıkları yerleşik Đslâm kültür ve geleneğini devam ettirmek ve

aydınların yenilikçi cereyanına kapılmış halkı kendi yönlerine çekmek için ellerinden

gelen gayreti gösteriyorlardı. Bu durum da doğal olarak ulema-aydın çatışmasının

gündeme getirmekteydi.

Burada Tanzîmât döneminde medreselerin durumu ve ders proğramı hakkında

açıklama yapmak faydalı olacaktır.

IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu

Medrese âlimlerinin okudukları dersler ve aldıkları icazetnamelere göre

karşımıza zengin ve geniş bir müfredat proğramı çıkmaktadır.

20 Davutoğlu, a.y. 21 Cündioğlu, s. 175; Bu yoldaki gayretler için bkz. Hanioğlu, a.y.

22

1286/1869 tarihli Đstanbul medreseleri listesine göre Osmanlı medreseleri

müfredat proğramı:22

ŞeyhülĐslâm Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin (1298/1880) emriyle 13 Rebiülahir

1286 (23 Temmuz 1869)’da hazırlanmış bulunan bu liste, sadece bu tarihte sayıları

166’yı bulan faal Đstanbul medreselerini ihtiva etmektedir.

Listenin başlıca hususuiyetleri şöyle sıralanabilir:

1- Her medresenin mevcudu ayrı ayrı belirtilir.

2- Toplam nüfus yanında her medresede,

a) Kaç dersiâmm bulunduğu,

b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği ve

c) Bu tarihte medreselerde hangi derslerin okutulmakta olduğu23

görülmektedir.

3- Listenin sonunda, bu tarihte Đstanbul medreselerinde toplam olarak,

a) Kaç dersiâmm bulunduğu

b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği

c) Bütün medrese talebelerinin sayısı da verilmiştir.

Buna göre, 1869’da Đstanbul medreselerinde 5369 talebe bulunmakta, bunlardan

93’ü hıfza çalışmakta, 578’i sarf, 3027’si nahv olmak üzere 3605 talebe Arapça grameri

görmekte, 1101 mantık (374 Fenari, 610 Tasavvurat, 117 Tasdikat), 287’si Akaid Şerhi,

108’i Kâdîmîr24, 182’si ise Celâl okumaktaydı. Tayin bekleyen 213 mezun bulunan

medreselerde 180 dersiâmm da ders vermekteydi. Bu sûretle hoca ve talebelerin toplam

sayısı 5769’a ulaşıyordu.

Bu listeye bakılarak, XIII/XIX. asır sonlarında Đstanbul medreselerinde müretteb

derslerden sadece sarf, nahiv, mantık, akaid, hikmet ve kelam derslerinin okunduğunu, 22 16. yy için bkz. Turgut, Ali, “Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış”, Din Öğretimi Dergisi, 1989. sayı, 18, s. 28. 23 Aşağıda isimleri geçecek olan ders ve kitap isimleri hakkında açıklayıcı bilgi için bkz. Đsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Đlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 19-23 ve 39-44; Türk Maârif Tarihi, c. I, s. 102. 24 Haşiye ala Şerhi’l-Hidaye li Kâdîmîr, Hacı Selim Ağa, 671.

23

hadis ve Tefsîr gibi diğer derslerin ihmal edildiğini çıkarmak doğru değildir. Çünkü bu

tarihlerde müretteb derslerin hepsini de okuyup icazet alan pek çok öğrenci vardır.

Esasen bir öğrencinin, hadis de dahil, okuduğu bütün âlet ilimleri en yüce konu (matlab-

ı a’lâ) olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlamaya, diğer bir deyişle tefsîre yöneliktir.25

Osmanlılar, medresedeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini vakıflar vasıtasıyla

devam ettirdiler. Fatih’in Đstanbulu feth ettikten hemen sonra “Sahn-ı Semen”

medreselerini tesis ettirmesi ve bunların giderlerini karşılamak için vakıf kurmasından

sonra, ilim merkezi hâline gelen Đstanbul’da hükümdar başta olmak üzere sultanlar,

vezirler, ilim adamları, saray mensupları ve maddi durumu iyi olan halk tarafından

pekçok medrese inşa olunmuştur. Yalnız Mimar Sinan’ın başmimarlığı zamanında

Đstanbul’da inşa edilen medreselerin sayısı, 6’sı Süleymaniye medreseleri olmak üzere

55’i bulmaktadır. XVII. asrın son çeyreğinde ise Đstanbuldaki medrese sayısının 126’ya

ulaştığı görülmektedir. Fetih’ten XIX. asra kadar Đstanbul’da inşa edilen medrese sayısı

500’ü aşmaktadır. Ancak bunların büyük bir kısmı yangın ve deprem gibi tabii âfetlere

maruz kalarak yıkılıp yok olmuş veya terk edilmiştir.26

XIII/XIX. asır sonlarında “ikmal-i nuseh” ederek icazet alan öğrencilere

aşağıdakiler örnek olarak gösterilebilir:

1. Ahmed Cevdet Paşa’nın (1312/1895), Tezakir adlı eserinde verdiği bilgiler,

medrese ders proğramının XIX. asır sonlarındaki durumunu göstermesi açısından

mühimdir: Lofça müftüsü Hafız Ömer Efendi’den 15 yaşına gelmeden Arabî ilimleri,

Şer’î ilimleri,mantık ve beyân’ı okumuştur. Büluğa ermeden Halebi ve Mülteka okudu.

15-16 yaşlarında Đstanbul’a gelerek Fatih Camii’nde âli ilimlerin tahsili ile meşgul oldu.

Medreselerin tatil günlerinde ‘müretteb olan dersler’ den başka cüz’iyat’a dair pekçok

risâle, eski tarz üzere hisab, cebir, hendese, hey’et ve hikmet fenlerine dair pekçok kitap

okudu. Hendese-i Berriyye hocası Miralay Nuri Bey’e Muhtasar Me’ânî ve Kâdîmîr

okuttu. Ondan hisab, cebir, hendese, logaritma, Usul-i Hendese, Hüseyin Rıfkı

25 Cevat Đzgi, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997, s. 108-109; Bir tür diploma anlamına gelen ve medreseyi bitiren öğrenciye verilen icâzetnâmenin genellikle Râzî’ye dayandırılması, Osmanlı’da tefsîre ve tefsîrciye verilen kıymetin tarihi belgesi niteliğindedir. Turgut, s. 28. 26 Ziya Kazıcı, Đslâm Tarihi, Đst. 1997, XI, 374.

24

Tamanî’nin Mecmû‘atü’l-Mühendisîn’i , Oktant Risâlesi, Đshak Efendi’nin Ulum-i

Riyaziyye’si gibi yeni usul üzere riyazi ilimler öğrendi. Papas-oğlu Medresesi’nde

Đbnü’l-Hacib’in eş-Şafiye’sini okutup üzerine ta’likat yazarak Gâyetü’l-Beyân adını

verdi. Đmam-zade Es’ad Efendi’den Şerh-i Akaid dinledi. Süleymaniye Camii’nde

Antakyalı Said Efendi’den Mutavvel okudu. Giritli’nin Fatih Camii’ndeki Mutavvel

derslerini dinledi. Medreselerin tatile girdiği üç aylarda Hafız Seyyid Efendi’den ders

okudu. Arnavud Ali Efendi’den Âdâb ve Arûz dersi aldı. Birgili Şâkir Efendi’den

Dülgeroğlu Camii’nde sabahları mantık ikindiden sonra Vidinli’den Mutavvel okudu,

Fatih Camii’nde Kara Halil Efendi’den de Vaz’iyye-i Đsâm okudu. Hoca Hüsameddin

Efendi’den Mesnevî-i Şerif, Şair Fehim Efendi’den Şevket ve Urfî divanlarını okudu.

Murat Molla Şeyhi’nden Mesnevî-i Şerif, Kaside-i Bür’e ve Hizbu’l-Bahr okutma

icazeti aldı.27

2. Tâifli Abdullah Kemal Efendi (1907’de hayatta) ibtidai mekteblerde hıfzını

ikmal ettikten sonra sarf, nahv, beyân, me’ani, mantık, tefsîr, fıkıh ve hadis tahsil

etmiştir.28

3. Đstanbullu Raşit Efendi (1912), Süleymaniya Camiinde sarf, nahiv, mantık,

ilm-i kelam, hikmet, fıkıh, usul-i fıkıh, meani, hadis ve Tefsîr fenlerini itmam ile icazet

almıştır.29

4. Trablusşamlı Abdülhamid Hamdi Efendi (1913), Mısır’da Câmi’ül-

Ezher’de sarf, nahiv, mantık, meani, bedi, beyân, hendese, coğrafya, ilm-i hisab,

hikmet, tarih, fıkıh, usul-i fıkh, ilm-i kelam, ilm-i hadis ve ilm-i tefsîr okumuş daha

sonra Đstanbul’da Kemankeş Kara Mustafa Paşa medresesinde ulum-ı âliye ve ulum-ı

‘âliyeyi ikmal ederek icazet almıştır.30

5. Hasan Tahsin er-Rizevî (XIX. Asrın ilk çeyreği), Hafız Hasan Efendi b.

Yusuf el-Yenicevî el-Ödemişî’den 16 yaşından evvel hisab, tecvid, Kur’ân, sarf, nahiv,

beyân, Bedru’n-Naci adlı Đsagoci şerhi, el-Fenari, Velediye okumuş. Şevket Efendi b. 27 Cevdet Paşa, Tezâkir, I, 528. 28 Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, Đstanbul, 1996, I, 80. 29 Albayrak, IV, 248. 30Albayrak, I, 126-127.

25

Salih er-Rıfki el-Đstanbuli’den es-Seyyid, es-Siyelkuti, Isam Haşiyeleri, et-Tasavvurat,

Tasdikat, el-Hayali, Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye, Usulü’l-Hadis, eş-Şemailü’ş-Şerif,

Beydâvî, Muhtasaru’l-Meani, Mir’atü’l-Usul, Kelam; Dağistanlı Kadıasker Muhyiddin

Efendi’den Isamu’l-Akaid, Siyelkuti haşiyeleri, el-Hayali, Kadımir; AbdülKerîm Efendi

el-Đlbesani’den Hafız Seyyid Efendi’nin Şerhu’l-Alâka’sını, Şerhul Mecami minel usul,

Şerhul Metali, Şerhul Mevakıf, Đşarat; AbdülKerîm Efendi el-Amasyavi’den Şerhu’l-

Çağminî’yi tahsil etti. Muhammed Said Harputi’den de icazet aldı.31

6. Hafız Üveys Vefa b. Mehmed el-Erzincani, 1311/1893 tarihinde icazetname

almıştır. Bu icazetnameye göre okuduğu dersler şöyledir: “Tahsile elif-ba öğrenerek

başladım. Kur’ân’ı hatmettim. Seyyid el-Hacc Hafız Hüseyin es-Sabri el-Ispartavi el-

Üsküdari’den sarf, itikat usulü, fıkıh; Daru’l-Mearif mektebi hocalarından es-Seyyyid

Bekir Efendi’den, es-Seyyid Mehmed Efendi’den ve Đshak Efendi Harputi’den sarf,

nahiv, mantık, münazara ve vad‘ dersi aldım. Hafız Ahmed Tevfik b. Đbrahim el-

Monlaki Efendi’den menkul, ma’kul, hadis, tefsîr, fürû‘ ve usul aldım. Seyyid el-Hacc

Ahmed Necib Efendi b. Ahmed’den bir kaç sene fıkıh, usul, belağat, vaz‘, aruz, kavafi,

geometri dersi aldım, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledim. 1291 senesinde babam Kahire

kadısı iken eş-Şeyh Đbrahim eş-Şafii el-Ezheri’den Sahih-i Buhari, Ebu’s-Suud Tefsîri,

Risâletü’l-Ehadisi’l-Evail mine’l-Kütübi’s-sitte ve başka kitaplar okuyub icazet

aldım.”32

Tanzîmât döneminin önde gelen âlimlerinden bir kısmının takip ettikleri

müfredat proğramı ve okudukları kitaplar şunu gösteriyor ki o dönemde medreselerde

yüksek seviyede bir eğitim devam etmektedir. Dinî ilimler ve din âlimleri açısından

ciddi bir problem gözükmemektedir. Sadece Batı yanlısı fikir akımlarının etkisinde

kalan halkın âlimlere olan itibarında bir azalma olduğundan ulema-halk diyaloğunda

kopuşlar ve aksamalar meydana gelmiştir. Esas problem medreselerin pozitif ve teknik

bilimler açısından müfredatlarını yenileyememesi, Batı’da meydana gelen gelişmeleri

takip edememesi, dolayısıyla gündemi yakalayıp onu toplum lehine tatbik edebilecek

31 Đzgi, s. 107. 32 Đzgi, s. 108.

26

pozitif sahada etkin bilim adamlarını yetiştirememesidir. Bu bakımdan bilimsel ve

teknolojik olarak Batı karşısında geri kalışımızın ağır faturasını din âlimlerine yüklemek

ve bu alanda bir takım olumsuz fikirler beyân etmek gerçekçi olmasa gerektir.

V- Tanzîmât Döneminde Dini Durum

Anadili Arapça olmayan müslüman toplumların dini merâsimleri daha incelmiş

ve artmış, kudsiyet izafe edilen alan alabildiğine genişletilmiştir. Böyle olunca

gelenekler, örfler kudsiyet izafe edilerek dinselleştirilmekte, böylelikle gündelik

hayattaki dini alan genişlemektedir. Dinin rasyonel formlarının ve selefi yorumlarının

Arap toplumlarında güçlenmesine karşılık mistik yönelişlerin Arap dışı toplumlarda

kesafet kazanması bu durumun sonucu olarak görülebilir.

Türklerin Đslâmiyete kitleler halinde girmesine bu mistik yorumlar ve mesajların

büyük katkısı olmuştur. Gelenekler, örfler, evliya menkıbeleri ve merâsimler halk

Đslâmının mühim bir kısmını teşkil etmektedir. XV. Yüzyılda Süleyman Çelebi

tarafından yazılan Mevlid diye meşhur olan Vesiletü’n-Necât’ın halkın dini duygu ve

heyacanlarını canlı tutma bakımından çok önemli bir etkisi olmuştur.33

Tanzîmât döneminde ulemanın Arapça ve Farsça’ya hâkimiyetleri sayesinde

temel dini metinleri tetkik ederek bilgi edinme bakımından geniş imkânlara sahip

olmasına karşın halkın Kur’ân’la münasebeti sözlü kültürün normları çerçevesinde

kalmaktaydı. Hutbe ve vaazlar yoluyla halk irşad edilmekteydi. Ulemanın toplum

hayatındaki aktif konumu, halkın, kendisine ihtiyaç duyduğu bilgilere kitaplar

vasıtasıyla değil, âlimler vasıtasıyla ulaşmasını sağlıyordu. Kur’ân’la birinci dereceden

meşgul olacak kimseler, çok küçük yaşlardan itibaren medreselerde eğitiliyor,

kâbiliyetleri nisbetinde “ulema sınıfı”na dâhil oluyorlardı. Đslâm, toplumun sosyal ve

siyasi yapısına meşruiyyet temin eden “hâkim çerçeve” olduğu için, hukuki sorunlar

zaten fukaha’ya (kadılara) sorulmak sûretiyle hallediliyor, adab ve ahlakla alâkalı

33bkz. Türköne, VI, 74-75.

27

umûmî bilgiler ise, tekkelerde, cami ve medreselerde şeyhler, hocalar ve vaizler

tarafından sözlü olarak veriliyordu.34

1860’lara gelindiğinde, ulema ile dini görüşlere sahib kimseler, gerçek anlamıyla

bir kültür savaşının patlak vermek üzere olduğunu ve bu savaşta kaybeden tarafın

kendileri olabileceğini kavramaya başladılar. Bu noktada onlar, bir medeniyet olarak

Đslâmiyetin kültürel yönünü önplana çıkarmanın gereklili ğine inanarak bu medeniyetin

Batı uygarlığı karşısındaki üstünlüğünü bilhassa vurgulamaya başladılar.35 Đşte Đslâmi

bir kurum olan hilafet müessesesi de bu düşüncenin araçlarından birisi olarak kullanıldı.

Bu açıdan bakıldığında halifelik müessesesinin bütün Đslâm dünyâsına uzanan,

husûsî vurgulara sahip siyasi bir kurum hüviyetini 1870 yılından itibaren kazanmaya

başladığını görmekteyiz. 36 Đslâm âlimleri ve meşayıh müslümanların birliğini sağlamak

ve Đslâm’ı kuvvetlendirmek için hilafete destek37 olmaya çalışıyorlardı.

VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri

34 Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 167-168; “Yazı ve matbaa, okumakta oldukları metni anlamaları için insanları yalnız kılıyorsa, birincil ve ikincil sözlü kültürler de dinleyiciler arasında güçlü bir grup bilinci yaratırlar.” (Ong. 1995: 161; Cündioğlu age, 168) Tanzîmât döneminde okullarda verilen din eğitimi hakkında geniş bilgi için bkz. Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzîmât Sonrasında Okullarda Din Eğitimi 1838-1920, Đstanbul, 2001. 35 Mardin, Şerif, Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, çev. Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, 1992, s. 184; Kara, s. 49. 36“Bu yeni oluşumda Osmanlı Devleti’nin siyasi merkezinden çok dış hadiseler ve Đslâm dünyâsındaki gelişmeler etkin rol oynadı. Aslında devlet erkânı, dıştan bakıldığı zaman müsbetleri çokmuş gibi gözüken hilafetle ilgili bu gelişmelerden memnun değildi. Çünkü ne yardım taleblerini karşılayacak maddi gücü ve imkânı, ne de çok yönlü gelişmesi muhtemel bu ilişkiler dolayısıyla Avrupa devletleri ve Rusya’dan gelecek imalı veya açık protestoları ve baskıları göğüsleyebilecek manevra kabiliyeti vardı. Fakat özellikle gazetelerin, bir ölçüde de tarikat çevrelerinin oluşturduğu kamuoyu, devleti hilafet müessesesinin fonksiyonlarını, faaliyet alanlarını ve tarzını yeniden gözden geçirmek mecburiyetinde bıraktı. Neticede Osmanlı Devleti’nin en zayıf dönemlerinde Osmanlı Hilafeti en güçlü ve en nüfuzlu noktalara geldi.” (Kara, s. 158) 37 Bunlardan biri de Yusuf b. Đsmail en-Nebhânî’dir. Beyrut Hukuk Mahkemesi reisi olan bu zat el-Ehadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’l-Mü’minin ve Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlânâ es-Sultan Abdülhamid es-Sânî ve Ecdadihi Ali Osman isimleri ile iki risâle yazarak masraflarını kendisi karşılamak sûretiyle 1312 tarihinde Beyrut’ta Matbaa-ı Edebiyye’de on bin aded bastırıp ümmet-i Muhammed’e nasihat için ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’ye muhabbetinden dolayı ücretsiz olarak dağıtmıştır. Đlk risâlenin baş tarafında bazı âriflerin, sahabe asrından sonra Osmanlı Devleti’nden daha hayırlı bir devletin gelmediğini söylediklerini yazmaktadır.

28

Tanzîmât’tan önce Batı’dan bazı eserler tercüme edilmiştir; ancak bunların

tamamı coğrafya, tıp, eczacılık, askerlik, riyaziyat türünden eserlerdir. Batı düşünce

dünyâsını Osmanlı toplumuna nakledecek eserleri görebilmek için, 1860’lar gibi geç bir

tarihi beklemek gerekmiştir ki, bu gelen eserler de son derece zayıf ve etkisi sınırlı

yayınlar olarak kalmıştır. Buna karşılık Tanzîmât dönemi, klasik Đslâmî eserlerden ve

Şark klasiklerinden yapılan tercümelerde ve matbaa aracılığıyla38 bu eserlerin geniş

kitlelere ulaştırılmasında adeta bir patlamaya tanık olmuştur. 1839’dan sonraki dört

senede basılan çok sayıda kitaptan aşağıdakileri, canlanan kültürün hangisi olduğu

hakkında bir fikir verebilir: Ahlak-ı Ahmedî, Dürr-i Yektâ, Tarikat-ı Muhammediyye,

Altıparmak, Ravzatü’s-Safâ, Molla Cami, Fenârî Hâşiyesi, Mültekâ, Birgivî Şerhi ilh...39

Bu dönemde dini bir takım kitaplar tercüme edildiği ve bir kültürün yeniden

canlanmakta gibi gözükmesi doğru olabilir. Bunun yanında başka bir yabancı kültürü

topluma taşıyan eserler de yığınla tercüme edilmeye başlanılmıştı. Ne yazık ki bilimsel

ve teknoloji alanında gelişmemize yardımcı olabilecek fizik, kimya, tıp vs.

sahalarındaki kaliteli eserlerin tercümesi bilinçli veya bilinçsiz olarak ihmal edilmekte

idi.

38Matbaanın Osmanlı devletinde geç kullanılmaya başlamasını dini tutuma bağlamak isteyenler çoğunluktadır. Hâlbuki hakikat daha farklıdır. Tarihî hâdiseler sadece bir sebeble açıklanamaz. Nitekim bu mevzûyu araştıran bir araştırmacı şöyle demektedir: “Matbaaya karşı düşmanlık Đslâmlık nedeniyle değil, Osmanlılık nedeniyle anlaşılabilir. Siyasal yanları olmadığı zaman, Osmanlı imparatorluğunda matbaalara, basılmış kitaplara dokunulmamıştır. Şu halde baskı sanatı Osmanlı tarihinde yalnız bir din sorunu değil, kısmen teknik, kısmen ekonomik, kısmen de siyasal bir sorun olmuştur”. (Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 21 ve 79. Gazeteciler Cemiyeti yayınları) 39 Osmanlılar, daha önce müslümanların yaptığı gibi, zamanında tercüme yolu ile batıdaki gelişmeye intibak edebilselerdi ve onu kendi inançları doğrultusunda yeniden şekillendirip kendilerine mal edebilselerdi, gerek kendi durumumuz gerekse Dünya medeniyetinin durumu, bugünkünden daha iyi olacaktı. Esasen, geç de olsa bu eksiklik anlaşılmış olacak ki, XIX. yy’dan itbaren, hızlı bir şekilde tercüme faaliyetlerine girişilmiştir. Bunun için hertürlü maddi fedakârlığa katlanılarak pek çok kişi batıya gönderilmiştir. Neticede, hakikaten de dilimize pek çok eser tercüme edilmiştir; ancak ne acıdır ki, bu eserlerin içinde bilimsel bir nitelik taşıyan, yok denecek kadar azdır. Avrupalıların aşk ve ihtirasını, kadına, kadehe ve kumara olan ibtilâsını, subjektif ve romantik duygularını yansıtan yüzlerce eser, hem de farklı kişiler tarafından birçok kere dilimize çevrilirken, bir fizik, matematik, kimya, astronomi, tıp... kitabının tercüme edilmesine fazla rağbet edilmemiştir. Mesela Fransız oyun yazarı Moliere (asıl adı Jan Babtist Poquel, v. 1673), birkaç kez Türkçeye çevrilirken, ünlü bir fizikçi olan Joseph Privat de Moliere’i (v. 1742) ve sahasıyla ilgili eserleri dilimize kazandırmaya kimse iltifat etmemiştir. (Hidayet Aydar, Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996, s. 25-26; Ferit Aydın, Tercüme Sanatının Gerçekleri, Đst. 1984, s. 39-40)

29

Tanzîmâtın takip ettiği yeni maarif sistemi ve medrese dışında devletin Rüşdiye

ve Đdadiye gibi yeni mektebler vücuda getirmesi de, tedrisatta kullanılmak üzere Türkçe

ders kitabı ihtiyacı doğurmuştur. Bu taleb, Şark ve Đslâm eserlerinden yapılan

tercümeler ve yine Đslâm ve Şark tesirinde yazılmış ders kitapları ile karşılanmıştır.

Klasik mantık kitaplarının Türkçe olarak yeniden yazılması ve basılması bu durumun

çarpıcı örneklerindendir. Bu mantık medresede okutulan sûrî mantıktır. Batı tesirinin

artması karşısında, Đslâm medeniyetine bağlanmak ve bu medeniyetin temeli olan

mantık, kelam, fıkıh ve tasavvuf türünden eserleri tercüme ve telif yoluyla halka

kazandırmak yolunda ciddi gayret ortaya çıkmıştır.40

Kısaca Tanzîmât’ı, bu dönemdeki siyasi, sosyal ve ilmi durumu açıkladıktan

sonra bir sonraki bölümde Kur’ân’ın tercümesi meselesini ve Tanzîmât döneminde

Kur’ân tercümelerinin durumunu inceleyeceğiz.

40 Türköne, VI, s. 77; Kemal Efendi, Rüşdiye Mekteblerinde okunmak üzere kaba Türkçe risâleler yazılmasına lüzum görünce Cevdet Efendi’ye müracaat etmiş, o da “Malumat-ı Nâfia” adlı bir risâle yazmıştır. Bu risâle bastırılıp Rüşdiiye mekteblerinde okutulmuştur. (Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994, s. 70.)

30

BĐRĐNCĐ BÖLÜM

KUR’ÂN-KER ĐM’ ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ

Tanzîmât dönemi tefsîr ve tercümelerini inceliyor olmamız hasebiyle tercüme ve

Kur’ân-ı Kerîm’in tercümesi meselesi ile Kur’ân tercümelerinin tarihi konularını

müstakil bir bölüm halinde ele almak gerekmektedir.

I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı

A-Tercüme

Lügat manasıyla tercüme; tefsîr ve beyân etmek, çevirmek, nakletmek, bir dilden

başka bir dile çevirmek, bir lisanı diğer bir lisan ile tefsîr ve beyân etmek, 41 bir lafzı

onun yerini tutacak başka bir lafız ile değiştirmek, 42 bir lisandan diğer bir lisana

çevirmek43 gibi anlamlara gelir. Bu açıklamaları şöyle ifade etmek de mümkün; bir

lisanda söylenen sözleri veya yazılan bir metni, başka bir lisana çevirmek44 bir kelâmın

manasını diğer bir lisanda dengi bir tabirle ifade etmektir.45

Istılah manasıyla tercüme ise: Đlahi kelamın manasını, bütün mana ve

maksatlarına bağlı kalmak şartıyla, Arapça’dan başka bir dildeki kelimelerle ifade

etmektir.46

Tercümenin bu şekilde, aslın mana ve maksatlarına tamamen mutabık olması

için, sarahatte, delalette, icmalde tafsilde, umumda hususta, ıtlakta takyitte, kuvvette

isabette, hüsnü edada, üslub ve beyânda; hasılı, ilimde, sanatta, asıldaki ifadeye, hem

mana hem de tabir itibariyle müsavi olması gerekir. Bütün bu hususlarda asla muvafık

ve mutabık olmaması halinde tercüme mükemmel olamaz; eksik bir anlatış olur.47

41 Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’l-Muhît), Đst. 1305. 42 Ebu’l-Bekâ, Killiyât , ‘Terceme maddesi’, Bulak, 1253. s.129. 43 Şemseddin Sâmî, Kamus-ı Türkî, Đstanbul, 1978, s. 397. 44 Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi Lügatleri, Đstanbul, 1928, II, 134. 45 Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili , Đst. 1971, s. 9; Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354, I, s. 4. 46 Muhammed Abdülazim Zerkâni, Menahilü’l- Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire ts. II, 7. 47 Yazır, I, 9; Aydar, s. 58.

31

Edebi bir hususiyet taşımayan, sadece akıl ve mantığa hitab eden ilmi ve fikri

eserlerin ifade gücü bakımından zengin ve gelişmiş dillere gerçek manada tercümesi

mümkün olduğunda şüphe yoktur. Hâlbuki hem akla hem ruha hem de edebi zevk ve

hissiyata hitab eden, kıymetli eserlerin herhangi bir dile tercümelerinde başarılı

olunduğu nadiren görülmektedir.48 Eğer eserin yazıldığı dil Arapça gibi oldukça zengin

ve canlı, tercüme edildiği dil ise ona nazaran daha sığ ve basit ise bu tercümenin başarılı

olma ihtimali söz konusu değildir.

Hâsılı, terceme Kur’ân’dan mütercimin anlayabildiği kadar bazı şeyleri

anlatabilirse de hakkıyla anlatamaz, anlattığı şeylerde de Kur’ân hükm ve kıymetini haiz

olamaz. Mamafih şunu da unutmamalıdır ki Kur’ân anlaşılmaz bir kitab değildir. Hatta

ve lakad yessarna’l-Kur’âne li’z-Zikri fe hel min müddekkir 49 buyurulduğu üzre

manasını en kolay ve açık bir sûrette anlatan ve tekellüfsüz, tasannusuz su gibi akan, nur

gibi parlayan bir kitab-ı mübindir. O kendisini bütün insanlığa duyurmak ve anlatmak

için nazil olmuş ve duyurmuştur. Ancak onun manası ihata olunub bitirilemez. Bir

manası inkişaf ederken arkasından bir mana daha, arkasından bir mana daha ilh... yüz

gösterir.50

B- Tefsîr

Lügat manası itibariyle keşf etmek, beyân etmek, üzeri kapalı bir şeyi

açıklamak, ızhar etmek gibi manalara gelen tefsîr bir ilim olarak şöyle tarif edilir:

Kur’ân-ı Kerîm’de mevcut olan hafi, garib, müşkil... lafızlarla, neyin murad edildiğini,

bu ilme ait usul ve esaslara uymak şartıyla, dirâyet ve rivâyet yollarından biri yahut her

ikisiyle keşf ve izah etmektir.51

Osmanlı döneminde yaşamış olan âlimlerimizin yapmış oldukları tarifler

genelde birbirlerinin aynısı olduğu için buraya misâl kabilinden iki tanesini aldık:

48 Yazır, I, 9-10; Yazma nüsha, I, 4. 49 Kamer, 17, 22, 32, 40, “Şânımnâmına Kur’ân’ı müyesser (kolaylaştırılmış) de kıldık düşünmek için, fakat düşünen mi var?” 50 Yazır, I, 15-16; Yazma nüsha, I, 10. 51 Mehmet Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981, s. 240.

32

Elfâz-ı Kur’âniyyenin keyfiyyet-ı nutkundan, medlülât-ı lügaviyye ve

ıstılâhiyyesinden, ahkâm-ı efrâdiyye ve terkîbiyyesinden, hâl-ı terkibde elfâz-ı

mezkûreye mahmûl olan me’âni-ı sâneviyyesinden, mârifet-ı neshten, sebeb-i

nüzulden, mübhemi muvaddıh kıssalardan bahs eyler.52

“Bir ilimdir ki onda elfâz-ı Kur’ân’ın keyfiyyet-i nutkundan,

medlûlâtından, efrâdî ve terkibî ahkâmından ve terkîbi hâlindeki meânisi ile

bunların tetimmâtından bahs olunur.53

Bu tarifler tefsîr ilminin tecvid, kıraat, sarf, nahiv ilimlerini ve fıkıh usulünden

delâlet bahislerini de ihtiva etmektedir.

C- Meal

Meal, bir şeyin varacağı gaye manasına ism-i mekândır. Bundan başka meal bir

şeyi eksiltmek manasına da gelir, onun için örfte bir kelamın manasını her yönüyle

aynen değil de biraz noksanıyla ifade etmeğe de meal denilmiştir.54

Meal kelimesi daha önce bugün bildiğimiz manada kullanılmaz iken Elmalı’lı

Muhammed Hamdi Yazır’ın, Kur’ân-ı Kerîm’in manalarını Türkçe olarak ifade etmede

eksik kaldığını anlatmak maksadıyla bu kelimeyi tefsîrinin isminde kullanmasından

sonra edebiyatımıza girmiş ve farklı bir mana daha kazanarak günümüze kadar

gelmiştir.55 Burada şu konuya tekrar dikkatleri çekmek gerekmektedir ki bir itiraza

mahal olmasın; meal kelimesine daha önceki tefsîrlerde de rastlanmaktadır. Mesela

ileride göreceğimiz gibi Sırrı Giridî , âyetlerin tercümelerini yazarken ‘Hulasa-i meal-i

münüfi’ başlığını kullanmaktadır. Ancak onun meali, bir nevi tefsîrî tercüme

niteliğindedir. Burada bizim tarifini verdiğimiz meal ise bundan tamamen farklı bir

şekil ve anlayış arzetmektedir.

II. Tercüme çeşitleri

52 Sırrı Giridi, Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312, s. 1. 53 Yazır, I, 28; Yazma nüsha, I, 23. 54 Yazır, I, 30; Yazma nüshada bu parağraf yoktur. 55 Meal sözcüğü ise, 1935’te Elmalılı Hamdi Yazır’ın Yeni Mealli Türkçe Tefsîr adlı eserinin neşriyle edebiyâtımıza girmiş olup bu sözcük o dönemin şartları neticesinde terimleşmiş, zamanla da form ve içeriği bu günkü standart haline ulaşmıştır. (Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 268)

33

Tercüme, bir dilde ifade edilen manaların başka bir dile aktarılması demek olsa

da bu aktarımlar hep aynı metotla yapılmamakta bilakis bir kısım farklılıklar

arzetmektedir. Bu farklılıklar edebiyâtımıza “Tercüme çeşitleri” 56 olarak girmiştir.

Bunları kısaca şu şekilde açıklayabiliriz:

1. Misli misline tercüme: Aslın aynısıdır. Bir lafzın ihtiva ettiği bütün manaları

ve işaretleri, hiç eksik bırakmaksızın ve hiç ilave yapmaksızın aynen, başka bir dildeki

lafızlarla ifade etmektir. Bu tür tercüme kat’î sûrette ne Kur’ân için ve ne de alelade bir

eser için mümkün değildir.57

2. Tanziri tercüme: Bu tercüme daha ziyade edebi şiirlerde kullanılır. Bunda asıl

metin tercüme edilmez, fakat onda kullanılanın benzeri bir ifade kullanılır. “Hem akla

hem kalbe, yahut yalnız zevk u hissiyata hitab eden ve lisan nokta-ı nazarından edebi

kıymeti ve zevk-ı sanatı haiz bulunan canlı ve bedii eserlerin tercümelerinde

muvaffakiyet görüldüğü nadirdir. Bunları tanzir etmek, tercüme etmekten daha kolay

gelir”58 Kur’ân’a nazire getirmek ise mümkün değildir. Kur’ân’ın insanlara ve cinlere

meydan okuduğu (tehaddi) âyetler yüzyıllardır cevapsız kalmış ve hala bütün

azametiyle zirvedeki mevkilerini korumaktadırlar.

3. Manzum tercüme: Bir metnin şiir halinde başka bir dile çevrilmesidir. Şiir

ölçüleri ve kalıpları arasında kaybolan ve değişen manaların haddi hesabı yoktur.

4. Harfi (lafzi) tercüme: Mütercimin, takati ve dilin uygunluğu nisbetinde,

Kur’ân’ın her lafzının yerine, ona bedel olarak, tercüme ettiği dilde o lafzın müradifi

olan başka bir lafzın konmasıdır, Kur’ân’ın, kelime ibare yahut nass cihetiyle

Arapçadan başka bir dile nakledilmesidir. Bu tür tercüme hakikatte bazı harf, fiil ve

isimlerin manalarını eda edip etmediğine veya bu edanın cüz’i olup olmadığına

56 Muallim Naci, tercümeyi aynen, mealen, tevsî’an olmak üzere üçe ayırır. Dillerin, anlatım bakımından farklılıklar göstermesi karşısında. her zaman, aynen tercümenin mümkün olmadığını söyler. Şöyle der: “bir lisanda, bazı ifadat bulunur ki diğer lisana aynen tercüme edilecek olsa hiçbir şey anlaşılmaz. Anlaşılsa da zevki çıkmaz”. Naci, mealen tercümeyi daha sağlam bir yol olarak görür. Bu tarz tercümeler arasına, ifade olunacak “maksad-ı asliyi ihlal değil, izah ve tezyin eyliyerek bazı tabirat ilave edilecek olursa” tevsî’an tercüme vücud bulur. Celal Tarakçı, Muallim Naci, Ankara 1994, s. 36. 57 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul, 1973, I, 101. 58 Yazır, I, 9-10.

34

bakmaksızın Kur’âni ibarelerin harfi olarak nakline dayanır. Kur’ân-ı Kerîm’de isti’mali

son derece güç, hatta bazen imkânsızdır.

5. Manevi tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı

kalmaksızın, herhangi bir sözün manasını, başka bir dil ile beyân ve izah etmektir. Bu

tercüme tarzında mütercim, asli dildeki ifadeleri iyice anladıktan sonra, onların ifade

ettiği manayı, başka bir dile, kendi üslub ve ifade tarzıyla nakleder. Bu tercüme tarzında

gaye, metindeki mana ve maksatların başka bir dille güzelce ifade edilmesidir.

Kur’ân’ın bu şekilde tercümesinin mümkün ve meşru olduğu konusunda ittifak vardır.

6. Tefsîri tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı

kalmaksızın herhangi bir sözün manasını, bazı şerh ve açıklamalarla başka bir dile

nakletmektir. Bu tarz bir tercüme, Kur’ân’ın doğrudan doğruya Arapça’dan başka bir

dille, çok kısa olarak şerh ve Tefsîr edilmesi şeklinde olabileceği gibi, Arapça olarak

yapılacak veciz bir Kur’ân tefsîrinin tercümesi şeklinde de olabilir. O zaman bunu,

Kur’ân Tefsîrinin Tercümesi veya Tefsîri Tercüme diye de isimlendirmek mümkündür.

Bu tercüme yöntemi, Harfi ve Manevi tercümeye göre daha kolay ve daha sağlıklıdır.

Kur’ân’ın manalarını yansıtma konusunda daha güvenilirdir.59

Đnceleyeceğimiz Kur’ân tercümeleri daha ziyade burada sayılan kısımlardan

Manevi tercüme ve Tefsîri tercüme türünden yapılan tercüme çalışmalarıdır. Eserler

tanıtılırken onların bu yönleri üzerinde durulacak, daha detaylı açıklamalar yapılacak ve

örnek metinlere yer verilecektir.

III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartı şmalar

Muhammed Şakir, M. Hasan Mahluf el-Adevi, Mahmut Şeltut, M. Mustafa el-

Meraği gibi âlimler, tercümeyle Kur’ân’ın tam olarak yansıtılamıyacağını, pek çok

hususiyetinin kaybolacağını bununla beraber Tefsîri tercüme tarzında çevrilmesinde bir

beis olmadığını, hatta bunun gerekli olduğunu ifade etmişlerdir. Bilhassa Meraği,

serdettiği delillerle ve fıkhi kaynaklara istinad ederek Kur’ân’ın başka dillere

tercümesinin zaruretini ısrarla belirtmiştir. Đmdi burada iki tarafın da delillerini görelim:

59 Bkz. Aydar, s. 236-271.

35

A- Kur’ân-ı Kerîm’i tercüme etmenin zaruri olduğunu söyleyenlerin delilleri

1-Aklî deliller

a-Kur’ân’ın tebliği ve neşri için tercüme zaruruidir.

b-Kur’ân’ı anlamak için tercüme zaruruidir.

c-HidÂyet kaynağı olan Kur’ân’dan istifade edebilmek için tercüme

edilmesi gerekir.

d-Kur’ân’ın doğru anlaşılmasını sağlamak için tercüme edilmesi gerekir.

2-Nakli deliller

a- Kitab

aa-Kur’ân bütün insanları muhatab almaktadır. Ey insanlar diye

birçok hitab vardır. Mü’minler, ehl-ı kitaba, yahudilere, müşriklere,

kafirlere, sabiilere, mecusilere vb. bir çok özel hitablar da mevcuttur.

ab-Kur’ân, tüm insanlara tebliğde bulunmayı müslümanlara

emretmiştir. “Bu (Kur’ân) insanlar bununla uyarılsınlar… diye

onlara gönderilmiş bir tebli ğdir.” 60

ac-Kur’ân’ın insanlar için hidâyet, şifa ve rahmet kaynağı olduğunu

belirten âyetler.61

ad-Kur’ân’da herşeyin insanlar için açıklandığını belirten âyetler.62

ae-Kur’ân’ın bütün insanlar için bir öğüt, uyarıcı ve müjdeci

olduğunu belirten âyetler.63

af-Ümmet-i Muhammed’in şahid ve hakim kılınması. 64

ag-Kur’ân’ın manası üzerinde düşünmeyi emreden âyetler.65

ah- Đnsanlar bize kitap gelmedi diye itiraza hakları olmasın diye.66

ai- Her millete mutlaka bir elçi gönderilmiştir.67

60 Đbrahim, 14/52. 61 Yunus, 10/57; el-Casiye, 45/20; Bakara, 2/2, 159, 185, 187, 221. 62 Đsrâ, 89, Kehf, 54, Tâhâ, 113. 63 Yûsuf, 104, Yâsin, 69, Müzzemmil, 19, Đbrahim, 52, En’âm, 19,51,92, A’râf, 2, 63, 69, Yûnus, 2. 64 Bakara, 143, Nisâ, 105. 65 Muhammed, 24, Kamer, 17, 22, 32, 40, Mü’minûn, 68, Enfâl, 2. 66 En’âm, 154-157. 67 Kasas, 59, Đsrâ, 15, Şu’arâ, 208, Đbrâhim, 4, Zümer, 71.

36

aj- Araplara yabancı dilde bir Kur’ân mı?68

b-Sünnet.

ba-Hazret-i Peygamberin bütün insanlığa gönderilmiş olması.69

bb-Benden öğrendiklerinizi başkalarına ulaştırın.70

bc-Hz. Peygamber’in diplomatik mektupları.71

bd- Hz. Peygamber’in Arapların dışındakilerle ilişkileri.

be-Hz. Peygamber’in Zeyd’e yabancı dil öğrenmesini emretmesi.72

bf-Fâtiha Sûresinin Fasça tercümesini tasvib etmesi.73

B-Kur’ân’ın tercümesini gereksiz görenler ise şunları ileri sürmektedirler:

1-Kur’ân apaçık Arapça bir eserdir.74

2-Kur’ân mu’ciz Arapça lafızlardan ibarettir.

3-Kur’ân’ın tercümesi ile karşılaşmadan müslüman olanlar da var ve

hatta bunların oranı daha fazladır.

4-Kur’ân’ın Arapça olarak indirilmesi Allah’ın muradıdır.75

5-Tercüme ihtilaflara sebeb olur.

6-Tercüme tahrif ve tebdile sebeb olur.

7-Tercümeyle Kur’ân beşer sözü olur.

8-Müslümanların birliği Kur’ân’ın Arapça aslına bağlı kalmakla

mümkün olur.

9-Tercümeden maksat, Arap olmayan müslümanları dinlerinden

uzaklaştırmaktır.

10-Kur’ân’ın lafzına bağlı müesseseler tercüme ile yok olabilir.

11-Kur’ân tam olarak tercüme edilemez.76

68 Fussilet, 44. 69 Nisâ, 79, Sebe’, 28. Buhari, Teyemmüm, 1; Salat, 56. Müslim, Mescid, 3. 70 Buhari, Enbiya, 50. Tirmizi, Đlim, 12. Ahmed b. Hanbel, II/159, 214, 606. 71 Đbn Hacer, Fethu’l-Bari , Kahire, 1978, c. XXVIII, s. 314. 72 Ibn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328, c. I, s. 561. 73 Tacu’ş-Şeri’a, en-Nihaye Haşiye ale’l-Hidaye, c. I, s. 86, haşiye I’den nakleden Hamidullah, Fehmu’l-Kur’ân , 52. 74 Nahl, 103, Yûsuf, 1-2. 75 Yûsuf, 2. 76 Bkz. Aydar, 177-233.

37

Kur’ân’ın tercüme edilmesine karşı çıkan bazı kimseler Mushaf’ın “üzerinde

peygamberimizin mubarek nazarını ve tasvibini taşıyan bir hat ile mektûb ve mahfûz;

sûre ve âyetleri tertibli yüce kitab-ı ilahidir” şeklindeki tarifinden hareketederek

tercümenin Mushaf’ın taşıdığı kutsiyete halel getirip değerini düşüreceğini

savunmuşlardır.

Ayrıca Kur’ân’ın feyz ve bereketiyle yayılması için olduğu kadar hüsn-ü

muhafazası için de bir takım Đslâmi ilimler meydana getirilerek bunlara “Ulûm-ı

Kur’âniye: Kur’ân bilgileri” adı verildiğini ve bu ilimlerin temel, kaide, usül ve

tatbikatının Arap dilinin esaslarına göre vaz olunup değişmesinin imkânsız olduğunu

iddia ederler. Türk âlimlerinin eserlerini -hemen kahir bir ekseriyeti- Arapça yazmış

olmalarını da bu açıdan değerlendirmeye çalışırlar. Ehl-i Kitab’ın Tevrat ve Đncil’i kayb

etmelerine tercüme77 ve yazı farklarının sebep olduğunu ileri sürerler.78

Kur’ân-ı Kerîm’in tercüme edilmesinin lehinde ve aleyhinde olanların

görüşlerini, genel olarak bir değerlendirmeye tabi tuttuğumuzda şöyle bir tablo ile karşı

karşıya kalmaktayız: Şurası açıktır ki Allah’ın muradını anlayabilmek için yalnız

tercümelerle iktifa etmek mümkün değildir. Bununla birlikte aslına sadık kalmak ve her

halukarda eksik olduğunun şuurunda olmak şartıyla onun feyzinden istifade etmek

hususunda tercümelerinin yapılması caiz, hatta gerekli olduğu kaçınılmaz bir gerçektir.

Üstelik Kur’ân tefsîr ve tercümlerinin, imkân nisbetinde aslını ihtiva etmesi ve

Kur’ân’ın gölgesini taşıması sebebiyle -aslına hürmeten- tazim ve saygıya layık

görülmesi gerekmektedir.

Esasında Kur’ân’ın tercümesine karşı olanlar da, eğitim- öğretim ve manalarını

anlamak maksadıyla, Kur’ân’ın çevrilmesine karşı değillerdir. Đslam’ın ve ilahi

emirlerin tebliğ edilmesi düşüncesiyle tercümenin yapılabileceğini söylemektedirler.79

77 Tercüme, medeniyetlerin doğumuna, kurulmasına, gelişmesine ve genişlemesine imkân sağladığı gibi, onların yıkılmasına ve yok olmasına da zemin hazırlamaktadır. Aydar, s. 26. 78 Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe Kur’ân Okunamaz, Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil, Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz v.s. Haz. Mü’min Çevik, Đst. 1958, s. 25-26 79 Aydar, s. 114.

38

Kur’ân-ı Kerîm’i Tefsîrî veya Manevî tercüme şeklinde çevirmek hem geçmişte

hem de günümüz bütün Đslâm âlimleri ve müslümanlarca caiz görülmüş, bu konuda

icma ve ittifak tahakkuk etmiştir. Ancak bu cevaz, esaslarına uygun olarak yapılmak,

tercümenin hiç bir zaman Kur’ân’ın tam manasını ifade ettiğini düşünmemek, Kur’ân’ın

aslı ile tercümesi arasındaki büyük mahiyet farkını daima hatırda tutmak şartlarıyla

mukayyeddir. Harfi ve misli misline tercüme bir iki istisna dışında bütün Đslâm

âlimlerince haram addedilmiştir.80

IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi

Kur’ân-ı Kerîm’i ana dilde okuyup anlama ve ona göre emirleriyle amel etme

ihtiyacı asırlara mal olmuş tarihi bir zarurettir. Bu zaruretin birer ifadesi ve tanığı olan

yazma Kur’ân-ı Kerîm tercümeleri sadece Türkiye’deki değil, dünyanın birçok

yerindeki kütüphanelere muhtevâ ve mevcudiyetleriyle kıymet kazandırmaktadırlar.

Daha Hz. Peygamber döneminde Đslâm, Arap olmayan toplumlar arasında,

özellikle Arabistan’ın doğusunda ve güneyinde oturan Đranlı çiftçiler arasında

yayılmaya başlamıştır. Araplardan başka uluslar, Đslâm dinini kabul ettikten sonra,

Kur’ân-ı Kerîm’i ve başka din kitaplarını kendi anadillerine çevirme ihtiyacını

duymuşlardır. Gerek Đran ve gerekse Türk âlimleri bu alanda mühim faaliyetler

göstermişlerdir.81 Büyük tarihçi ve hukukçu es-Serahsî şunu kaydeder:

“Rivâyet edildigine göre Đranlılar, Selman-ı Farisî’ye mektup yazarak, Kur’ân’ın

birinci süresini kendileri için Farsça yazmasını istemişlerdir. Sözkonusu kişiler, dilleri

Arapça’ya alışıncaya kadar namazlarında onu okumuşlardır.”82

Tacu’ş-Şeria da Nihaye Haşiyetü’l-Hidaye isimli eserinde şöyle demektedir:

“Selman-ı Farisi Hz. Peygamber’e başvurmuş ve onun tasdîkiyle Kur’ân’ın

birinci süresini Farsça’ya çevirmiştir.83 Bilindiği gibi Selman-ı Farisi, Hz. Peygamber’in

Medine’deki sahabilerinden biriydi.”84

80 Bkz. Aydar, s. 323-400. 81 Abdülkadir Đnan, Kur’ân-ı Kerîmin Türkçe Tercümeleri üzerine Bir Đnceleme, Ankara, 1961, s. 3. 82 Serahsi, Mebsut, c. l, s. 37. 83 Bkz. Kitabu’s-Salah. (Abdulhayy el-Leknevî larafından Hidaye’nin kenarında gerçekleştirilen Hindistan baskısı), Delhi, 1915, s. 86, no: l.

39

Kahire’de Arap cografyası konusunda verdiği derslerinde Guidi,85 Hicri

127/Milâdî 745 yılında Berber diline yapılmış bir Kur’ân çevirisinden söz eder. Fakat

bu konuda ayrıntılı bilgiler ve hatıralar korunmamıştır. Hatta burada, bu Đtalyan bilgin

Guidi’nin bir yanlış anlaması da olabilir.

Manchester’li Mingana’ya göre86 Kur’ân’ın bazı kısımlarını içeren ve bunlara

reddiye yazmak amacıyla meydana getirilen Süryanice bir eserin parçaları Hicri I.

yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Haccac bin Yusuf döneminden kalmadır.87

Yine tarihî kayıtlara göre, 270’li (880’li) yıllarda Mehrûk b. Râik adında bir

kral, Abdullah b. Ömer b. Abdülazîz’den Kur’ân’ın anlamını kendisi için tercüme

ettirmesini istemiştir. Bunun üzerine, şiir ve edebiyattaki salâhiyeti ile tanınan Iraklı bir

âlim bu işle vazîfelendirilmiştir. Đsmi bilinmeyen bu âlimin yaptığı tercümeyi inceleyen

Mehrûk müslüman olmuş, ancak tebaasından çekindiği için îmânını gizlemiştir88.

A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi

Türk milletinin kültür tarihinde din kitaplarının Türkçe’ye tercümeleri, muhtelif

Türk boylarının cihanşümul dinlerle temasa geçtikleri devirde başlar. Türkler çok eski

zamanlarda yabancı dinlerden Budizm’i tanımışlardır. Türkçe eski dini terimlerin

çoğunun, Đslâm dinî edebiyatına, Türkçe’ye tecüme edilen Buda dinine ait eserlerden

geçtiği anlaşılmaktadır.89 Türklerin, Budizm’den başka zerdüştlük, maniheizm ve

hristiyanlıkla temasları olmuştur. Türklerin büyük kültür ve ticaret merkezlerinde,

84 O zamandan beri, Đslâm dünyâsında Kur’ân çevirileri her yıl sürekli artmaktadır. Nitekim halen Urduca’da 300’ü aşkın, Farsça’da 100 civarında Türkçe’de ve diğer dillerde de bir o kadar Kur’ân tercümesi bulunmaktadır. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79) 85 Guidi, Muhadaratu Edebiyati’l-Cografîyye, (Kahire Üniversitesindeki ders notları), s. 66. Buzurg ibn Şehriyar, Merveilles de irinde et de la Chine adıyla Fransızca’ya çevrilmiş eserin, 2 ve 3. sayfalarında, Hicrî 270 yılına doğru Kur’ân’ın bir Hint diline (öyle anlaşılıyor ki Sindce ve Murtanca) tam bir çevirisinden söz etmektedir. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79) 86 Bkz. An Ancien Syriac Translantion of the Kuran, Manchester, 1925 (Dionysius Bar Salibi (öl. 1171), Halife Abdulmelik döneminde genel vali olan Haccac zamanında Kur’ân’ın Süryanice’ye çevrildiğini kesin bir ifadeyle belirtmektedir. 87 Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79-80. 88 Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giri ş, Đstanbul 2006, s. 145. 89 “Türkler girdikleri her dinin ana kitabını kendi dilleriyle ifade etme mecburiyetini duymuşlardır. Nitekim bugün, yazılı en eski Türk dil ve edebiyatı ürünlerinin ekseriyetini Mani ve Buda dinine ait Türkçe metinler teşkil etmektedir.” (Müjgan Cumbur, Ku’ân-ı Kerîmin Türk Dilinde basılmış Tercüme ve Tefsîrleri, DĐB. Dergisi, 1961-1962, s. 123-141)

40

kendilerinden ve yabancılardan bütün bu dinlere mensup cemaatler bulunmuştur. Yüz

yıldan beri yapılan araştırmalar neticesinde bütün bu dinlerin mukaddes kitaplarından

yapılan Türkçe tercümeler; kitaplar veya parçalar (fragment) halinde, çok sayıda

bulunmuştur.90 Maniheistlerin tevbe duasının (Huastuanit) V. yy’da Batı-Türkistan’da

yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Başka bir maniheist duası da Argu ve Talas beyi

Arslan Han için yazılmıştır.91

Yatırlara mum yakmak Hıristiyanlık, muskalar ve nazarlık boncukları Budizm

âdetleridir. Bazı ağaçlar ve pınarları kutlu sayıp bunlardan medet ummak, mezarlara

paçavra bağlamak gibi kötü ve Đslâm dinine aykırı inanç ve görenekler de Đslâm’dan

önceki dinlerin bıraktığı kötü miraslardır. O devirden kalma bazı iyi miraslar da yok

değildir. Yukarıda kaydettiğimiz üzere o dinlerin kutsal kitapları Türkçe’ye çevrilmişti.

Bu tercümeleri yapan Türk âlimleri bu dinlerin dini terimlerini Türkçeleştirmeye

muvaffak olmuşlar, bazılarını da Türk telaffuzuna uydurmuşlardı. Đşte bu, Đslâm’dan

önceki dini edebiyatın dili, ilk Müslüman-Türk âlimleri Đslâmî eserleri Türkçe’ye

çevirirken çok işe yaramıştır. Tanrı, ferişte (Maniheistler’in terimi), mengü (ebediyet),

bitig (kitab) vs. gibi birçok kelime ve terimler cahiliyet devri Türk âlimlerinin işledikleri

yazı dilinin miraslarıdır.92

Türkler, tarih boyunca girmiş oldukları dinlerin kutsal kitaplarına büyük

ehemmiyet vermişlerdir.93 Bilhassa devlet büyüklerinin ele aldıkları bu konu ve bu

yolda gösterdikleri çabalar asla küçümsenemez. Uygur hakanı Bögü Hakan, Mani dinini

90 Đnan, s. 4. Maniheizm’i kabul eden Uygurlar’ın başkenti Karabalgasun 840 yılında Yenisey-Kırgızları tarafından alındı; Uygurların büyük bir kısmı ve hanedanı, eskiden Budist Türklerin iskân ettiği Beşbalık ve Koço bölgesine gelip ikinci Uygur devletini kurdular. Bu bölgede Budistler, Hıristiyanlar, Maniheistler, Şamanistler ve başka muhtelif dualist zümreler bulunuyordu. Bütün bu cemaatlerden başka birçok müslümanlar da bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Samaniler Maniheistleri takip ettiklerinde Dokuz Oğuz hakanı kendi memleketindeki Müslümanlar’a katliâm yapacağını söyliyerek Samaniler’i tehdit etti. Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık’a ait mukaddes kitapların Türkçe tercümeleri işte bu bölgede yapılan araştırmalarda elde edilmiştir. Bu dinlerin mukaddes kitaplarını Türkçeye tercüme edenlerden bazılarının adlarını da biliyoruz. Bunlardan biri Beşbalıklı Singo Seli Tudun (rahip)’dur. Bu Budist rahip Sanskritçe Suvarnap rabhasa adlı kitabın Çince tercümesini Altın Yaruk (ışık) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yine Silazin adlı bir mütercim bir kitabı Toharca’dan Türkçe’ye çevirmiştir. (Đnan, s. 5) 91 Đnan. s. 4. 92 Đnan, s. 7. 93 Cumbur, s. 123. Cumbur Müjgan, Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni Yayınlar c. 4, sayı: 4 (1959) s. 111.

41

resmî din olarak kabul ettikten sora (763) rahiplerle yaptığı konuşmada kendisinin bile

dini açıdan yargılanabileceğini belirtmiştir. Samanoğulları’nın Türk kumandanı Emir

Mansur b. Nuh (350-365/961-976), Kur’ân’ın Farsça’ya çevrilmesini bir hükümet vazîfesi

olarak ele almıştır. Horasanlı ve Mâverâünnehir’li âlimlerden oluşan bir heyet,

Kur’ân’ın tamamını Taberî’nin Câmiu’l-beyân isimli tefsîrinin hulâsası ile birlikte

Farsça’ya tercüme etmiştir.94 Birer nüshası Süleymaniye (Ayasofya, nr 87) ve Dresden

(nr. 22) kütüphanelerinde bulunan bu tercüme Đran’da basılmıştır (Tahran 1941)95.

Kaynaklarda bildirildiğine göre, aslında bu bölgedeki ilk tercüme, Mu’tezile

âlimi Ebû Ali el-Cübbâî’nin (v. 303/916), Farsça’ya çok yakın olan Hûzistan dilindeki

tercümesidir. Bu tarihten sonra Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesine devam edilmiştir.

Hâlen 250 civarında Farsça Kur’ân tercüme ve tefsîri bulunduğu ifâde edilmektedir96.

Yine Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğrâ Han (v. 956), Đslâmiyeti kabul ederek

onu ülkesine yaymaya çalışmıştır.97

Samanoğulları’ndan Mansur b. Nuh, Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesinin caiz olup

olmadığı hakkında Horasan ve Maveraünnehir âlimlerinden fetva istemiştir. Tercüme

edilecek tefsîr kitabı Taberî’nin tefsîri idi. Âlimler, Đbrahim Sûresinin 4. âyetine

istinaden tercümenin cevâzına fetvâ vermişlerdir.98 Bu hâdiseden 20 yıl sonra bütün

Maveraünnehir’de hâkimiyet Türklerin eline geçti. Mansur b. Nuh’un tercüme için fetva

istediği âlimler ve tercüme komisyonuna dâhil mütercimler arasında, Türkler’in

kalabalık bulundukları Asficap, Fergana, Semerkand ve Buhâra şehirlerinden âlimler

94 Z.V. Togan’a göre bu heyette Türk üyeler de bulunmakta idi. Kur’ân’ın ilk Türkçe tercümesi de bu tercüme ile aynı zamanda, belki de aynı hey’etin Türk üyeleri tarafından meydana getirilmiş olabilir. (Togan, Zeki Velidi “Londra ve Tahran’daki Đslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III, 1959-1960, s. 135) Aynı ihtimali Muhammed Hamidullah da düşünmektedir. (Bkz. Hamidullah Prof. Dr. Muhammed-Yaşaroğlu Dr. Macid, Ku’ân Tarihi [Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu]-Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri Bibliyoğrafyası, Ank. 1991 s. 86) Hamidullah daha sonra bu tahminini kesin bir dille ifade etmiştir. (Aziz Kur’ân, s. 79 ve 132) 95 Paçacı, Kur’ân’a Giri ş, s. 145. 96 Paçacı, Kur’ân’a Giri ş, s. 145. Fakat Cübbâî’nin tercümesine aid henüz en ufak bir iz bulunamamıştır. Belki de bu tercüme Arap yazısı ile idi. (Hamidullah, s. 85) Brockelmann, Gal adlı eserinde, (Suplementband, I s. 342) bu eserin aslında Huzistan diliyle yazıldığına işaret etmektedir. (Hamidullah, Aziz Kur’ân , s. 79) 97 Hamza Zülfikar, “Çağatayca Bir Ku’ân Tefsîri”, Türkoloji Dergisi, c. 6, sayı:1 (1974), s. 153. 98 Terceme-ı Tefsîr-ı Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran 1339, s. 5-6. Bu âyetin tefsîrinde Zemahşerî Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere tercümesinin caiz olduğunu, her dilde nüzulüne ihtiyaç olmadığı için bu yola gidilebileceğini beyân etmiştir. (Keşşaf, Kahire, 1949, II, 538-539)

42

bulunuyordu.99 Emir Mansur’un bu teşebbüsünden 16 yıl sonra Buhâra, Karahanlılar

tarafından alındı. Karahanlıların Müslüman oluşundan Buhâra’yı aldıkları zamana kadar

aradan 70 yıl kadar bir zaman geçmiş oluyordu. Karahanlılar’ın Buhâra’yı alışından 70

yıl sonra Doğu-Türkistan’da, Kaşgar’da, Đslâmi bir eserin, ahlâkî-felsefi didaktik bir

manzume olan Kutadgu Bilig’in telif edildiğini biliyoruz. Her halde Kur’ân-ı Kerîm’in

Türkçe’ye tercümesi de bu devirde yapılmış olsa gerektir.100

Bize kadar gelen en eski Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tercümelerinin bazılarından

bahsedelim:101

1. Sovyet R. Đlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde yazma bir tercüme

mevcuttur. Bu nüsha Zeki Velidi Togan tarafından 1914 yılında Buhara Emareti’nin

Karşı kentinde bulunmuştur.102 Müstensihi ve yazıldığı tarih malum olmayan bu

nüshaya Türkoloji edebiyatında “Anonim Tefsîr” 103 veya “Orta-Asya Tefsîri” denir.104

Bu nüsha hakkında ilk malumatı, Z. V. Togan vermiştir. (Vost. Rukopisi Ferganskoy Oblasti,

ZVO, 1916, T.XXIII, s. 249) Sonra Akdemisyen W.W. Barthold bu tercümeyi tahlil etmiştir.

(Ein Denkmal aus der Zeit der Verbreitung des Islams in Mittelasien, Asia Major, II, Fas. I, 1925, s. 125-127;

Türkçeye tercümesi, Türkiyat Mecmuası, II, s. 69-74)105

, bu nüshanın baş tarafı ve ortasından bir

kısmı eksiktir. Birinci sahife Kehf Sûresi 4: “Ulu ğ boldı bir söz çıkar ağızlarından”

âyetinden başlamaktadır. Bu tercüme satır-arası kelime kelime tercümedir.106 Satır-arası

kelime kelime tercümeye ilaveten, sûrenin içindekilere atıfta bulunan tefsîrler ve

99 Buhara’dan Fakih Ebu Bekir b. Hâmid ve Halil b. Ahmed es-Sicistânî, Belh’ten Ebu Cafer Muhammed b. Ali, Semerkand, Sebicâb, Fergana ve Maveraünnehir’deki her şehirden âlimler. (Terceme-ı Tefsîr-ı Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran, 1339, s. 5-6) 100 Đnan, s. 8. 101 Uygur alfabesiyle yapılmış tam metin Kur’ân tercümesi bulunmuş değildir. Reşit Rahmeti Arat’ın (v. 1964) neşrettiği Edip Ahmet b. Mahmut Yükneki’nin Atebetü’l-Hakâik adlı eserinde şu âyetlerin tercümesi, bu alfabeyle geçmektedir: 3/134, 146, 185; 16/96; 22/61; 43/32; 94/5-6. Bu âyetlerden bazılarının tercümeleri, sadece Uygur yazısıyla, bazılarınınki ise, hem Uygur hem Arap yazısıyladır. Ancak, tüm bunlarda, tam ve lâfzî tercümeden ziyade, nazmi mana verilmiştir. (Aydar, s. 104; Hamidullah, Kur’ân Tarihi , s. 85) 102Z. Velidi TOGAN, “The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19. 103 “Bütün bir Türk toplumuna mal etmek istercesine bu tercümelerin hiçbirinin sahibi kendi şahsını ortaya koymamıştır.” (Cumbur, s. 123) 104 Ahmed Topaloğlu, “K. Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevahiru’l-asdâf”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66. 105 Bu Kur’ân tercemesinin dili üzerine son yıllarda Rus müsteşriki Prof. A. K. Borovkov çalışmaktadır. (Türkologiçeskiy Sbornik I, 1951, s. 73-79; Uç. Zap. ĐVAKN XVI, 1958, s. 138-219). Bkz. Đnan, s. 9. 106 Đnan, s. 9.

43

kıssalar da ihtiva etmektedir. Kelime kelime tercümenin dili Karahanlı Türkçesidir.

Ancak tefsîrler ve kıssalar Harezm Türkçesiyle yazılmıştır. Yazma eksik olup 147

varaktır. Leningrad’daki Asya Halkları Enstitüsü’nde saklanmaktadır.107

2. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 73 numarada kayıtlı hicri 734 (M. 1333)

yılında Şirazlı Muhammed b. el-Hâcc Devletşah tarafından yazılmış ve tezhib

edilmiştir. En: 0/27 m., Kal.: 0/14 m. 902 sayfa ve her sayfası 9 satırdır.108 Bu tercüme

bugün Türkiye’de görülen Kur’ân tercümelerinin en eskisidir.109 Terceme arasında

Arapça ve Farsça kelime kullanılmamıştır. Aslının ne zaman terceme edildiği belli

değilse de Hicrî dördüncü asra aid olduğu hissedilmektedir. Bu hissi kuvvetleştirecek

deliller de vardır:

Birincisi: bu tercümedeki kelimeler h. 466 / m. 1073 yılında telif edilmiş olan

Divân-ı Lügâti’t-Türk’ün topladığı lügatlara ve onun tahlillerine uygundur.

Đkincisi: Kur’ân’da geçen dini kelimelerin karşılarına bundan 600 yıl önce bile

kullanılmayan Türkçe mukabilleri konmuştur. Hassaten Hicri beşinci ve altıncı asır

içinde kullanılmakta olan Arapça ve Farsça dini kelimelerin Türkçeleri110 bulunmuş ve

seçilmiştir.111

Z.V.Togan’a göre bu nüsha Samaniler zamanında bir heyet tarafından Taberi

Tefsîri esas alınarak vücuda getirilen Farsça satır-arası Kur’ân tercemesine tevafuk

etmekte ve ona dayanmaktadır.112 Her halde Türkçe Kur’ân tercemesi de o Farsça

terceme ile aynı zamanda, aynı komisyonun Türk azaları tarafından yazılmış olabilir.113

107 Topaloğlu, s. 60. 108 Abdülkadir Erdoğan, “Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, Ank. 1938, I/47-51. 109 Erdoğan, s. 47. 110 “Bu çeviri hakkında ilk bilgiyi A. Erdoğan vermektedir. Yanlış bir değerlendirme ile yazar, eserin baştan başa Oğuz Türkçesi ile yazıldığını belirtmektedir. Hâlbuki eser baştan sona kadar Karahanlı Türkçesi ile yazılmış arada bir Oğuzca kelimelere ve eklere yer verilmiştir. Çeviriden seçtiği 50 kadar kelimeyi yanlış olarak Oğuz lehçesine göre okumuştur. Cinsözlü, girtgünmek, gündoğuşuğ, göngül, ezgülük gibi”. (Zülfikar, s. 166) 111 Erdoğan, s. 47. 112 Topaloğlu, s. 58-66. 113 Togan, s. 135. Fakat bizi tereddüde sevk eden nokta, Farsça tercümenin önsözünde kral Mansur’un teşebbüsünden bahsetmesi, halbuki eski Türkçe tercümelerinin elyazmalarının hiç birinde böyle bir önsözün bulunmamasıdır. Fakat Müslüman ve gayrimüslim (Bartold gibi) mütehassısların kanaatlerine göre, dili itibariyle bu eser Hicretin 4. asrına çıkmaktadır. (Hamidullah, s. 86-87) Ayrıca bu tefsîrin Şuara sûresi’ni Fahir Đz seminer çalışması olarak hazırlamıştır. (Türkiyat Enstitüsü, no: 11)

44

Kur’ân-ı Kerîm’in daha XI. asırda Türkçe’ye terceme edilmiş olduğunu gösteren

deliller mevcuttur.114

3. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 508 numarada bir Kur’ân tercümesi daha

vardır. Boy: 0.50 m., En: 0.35 m., Kal.: 0.90 m. 1260 sayfa. Arapçaları gibi

Türkçe’lerine de hareke konmuştur ki dilimiz için büyük bir kazanç olmuştur.115

4. Maveraünnehir’de 16. yy’ın ilk yarısında Şeyhânî Özbekler devrinde

meydana getirilen tercüme ve tefsîr. Kur’ân’ın metni ayrı kısımlar halinde verilmekte,

bunu ya harfiyyen tercüme veya geniş izah ve uzun kıssalar takip etmektedir. Dili

Çağatayca’dır. Topkapı Sarayı Kitaplığı III. Ahmed kısmı 16 numarada bulunmaktadır.

Đki cilttir. Đstinsah tarihi 950/1543’tür. Aynı tip başka bir yazma da Konya Mevlânâ

Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Đstinsah tarihi 951/1544’tür.116

Bizim incelediğimiz nüshalar, muhtelif kitaplıklarda ve Anadolu’da muhtelif

kimselerin ellerinde117 daha çok bulunacak nüshaların pek az bir kısmını teşkil eder.

Fakat şu da hatırda tutulmalı ki bu nüshaların hepsini en çok iki veya üç orijinal

kaynağa irca mümkün olsa gerektir. Mesela Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshayı Türk

ve Đslâm Eserleri Müzesi’ndeki 508 numaralı nüsha ve Türk Dil Kurumu’nun B I

numaralı nüshasıyla karşılaştırınca aralarında pek az fark olduğu görülür. Bu farklar

ancak bazı kelime ve imlaya aittir. Yine TDK. B I nüshası ile R. Hartmann’ın tavsif

ettiği Harrassowitz nüshasının satırarası (interlinear) tercümesi aynıdır.118

Bugün kitaplıklarımızda ve şahısların ellerinde bulunan yüzlerce nüsha Kur’ân

tercümelerinin mühim bir kısmının mukayesesinden anlaşılıyor ki bunların hepsinin

menşei ve dayandıkları asıl nüsha tek bir eski tercemeden ibarettir. Bu en eski asıl

nüshaya dayanan tercemeler Anadolu’ya Moğol istilası devrinde Orta-Asya’dan

gelmişlerdir.119

114 Đnan, s. 13. 115 Erdoğan, s. 49. 116 Topaloğlu, s. 60. 117 Prof. Süheyl Ünver de Anadolu’daki kütüphanelerde altmış kadar tercüme tesbit etmiştir. (Osman Keskioğlu, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerîm Bilgileri, Ank. 1982, s. 215) 118 Đnan, s. 87-88. 119 Đnan, s. 20. ve 18. Dikkati çeken bir cihet Osmanlı türklerinde bu nevi tercümelerin daha ziyade Đstanbul hâricinde, taşrada, Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde ve Beyliklerde yapılmış olmasıdır. Arapça tedrisatın bol olduğu Đstanbul bu lüzumu pek hissetmemiş gibidir. Şifahi tercüme ve izah yoluyla bu

45

B. Anadoluda Tercüme Faaliyetleri

Anadolu’da Türkçe büyük Tefsîr ve tercüme faaliyetlerine, elde mevcut en eski

nüshalara göre, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan yarım asır sonra, yani XIV.120 asrın

ortalarında başlanmış olduğu tahmin edilmektedir. Bu faaliyet üç koldan ilerlemiştir:

1. Kur’ân’ın “satır-arası” kelime kelime tercümeleri. Bunlar Arapça kelimeleri

Türkçe kelimelerle tek tek karşılarlar. Arasıra kısa açıklama ve tefsîrlere yer verilirse de

bu izahlar esas tercümeden ayrı tutulmakta ve umumiyetle sayfa kenarlarına

yazılmaktadır. Bunların nüshaları pek çoktur.121

2. Kur’ân’ın uzun tefsîrlerle Türkçe’ye çevrilmesi. Bu tefsîrlerin çoğu, Ebü’l-

Leys es-Semerkandî’nin (v. 383/993) tefsîri122 esas alınarak yapılmıştır veya bu tefsîrin

aynen tercümesidir.123 Bu tefsîrli tercmelerde bir Arapça kelimenin tek bir Türkçe

kelime ile tercümesinden ziyade bütün bir âyetin uzun cümlelerle açıklanması göz

önünde tutulmuştur.124 Bu çeşit tefsîrler 4 grupta toplanabilir:

ihtiyacı karşılamış olabilir... Bu tercümelerin az yapılmasında, tercümenin caiz olup olmadığı münakaşalarının da tesiri olabilir. Đslâm uleması Kur’ân’ı daha ziyade tefsîr vâsıtasıyla anlatma yolunu tutmuşlardır. (Osman Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı Kerîm Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, IV (1958), s. 93) 120 Đnan, 1961, s. 15. 121 Eski tercümelerde bu türe daha çok rastlıyoruz. Bunun sebebi şudur: Evvela kelime kelime tercüme kolaydır. Đkincisi: Farsça’dan örnek alarak yapılmış olması ihtimalidir. Đranlılar, Türkler’den önce müslüman oldukları için bu işe daha evvel başlamış olmalılar. (Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı Kerîm Tercümesi”, s. 92) 122 Bu tefsîri Arapça telif eden Ebü’l-Leys hakkında Kâtip Çelebi’de şu kayda tesadüf ediyoruz: “Tefsîr-i Ebi’l-Leys. Sahibi Nasr ibni Muhammedini’l-Fakîhü’s-Semerkandîyyü’l-Hanefî, h. 383’de vefat etmiştir. Bu eseri Türkçe’ye çeviren Ahmet ibni Muhammed el-ma̒ rûf bi-Đbn-i Arapşah el-Hanefi h. 854’de vefat etmiştir.” (Keşfü’z-Zünûn, I, 305, Đstanbul 1310) Bursalı Tahir Bey, Delilü’t-Tefâsîr isimli eserinde ve Osmanlı Müellifleri’nde aynı tefsîrin Đbni Arapşah ve bir de Musa el-Đznikî (933 h. ) tarafından terceme edildiğini kaydediyor ve ikincisinin adını “Enfesü’l-Cevâhir” olarak naklediyor. Kütüphanelerimizde mevcut Ebü’l-Leys tefsîri tercemelerinin hepsi birbirinin aynıdır. Müstensihlerin ilavelerinde bazen “ Đbni Arapşah” , bazan “Musa el-Đznikî” isimlerine tesadüf edilmektedir. “Enfesü’l-Cevâhir” ismine de rastlanır. Đznikî’nin Fâtiha tercemesi: “Hamd ü senâ ve şükr-i lâ yuhsâ ol Allah’a kim cemi’ âlemin perverdigarıdır. Đlahi sen cihet-i dünyada Rahman’sın ki rahmetin âmdır. Ammâ cihet-i ahirette Rahim’sin ki rahmetin hâsdır. Kıyamet güninin padişahı ve hâkimi O’ldur. Sana taparuz, yardım ve ismet senden dilerüz. Bizi delalet kılgıl toğru rast yola kim anda eğrilik olmaya, şol kimselerin tarîkin kılıver kim sen anlara in’am edüp bu yolun mühlikelerin ve şeytanın hilelerin ve nefsin hıyanetlerin bildirdin. Şol kimseler tarîkin dilemezüz kim yol yavi kılup gümrah olmışlardur. ” (Tercemenin tamamını ihtiva eden nüshaların hangi kütüphanelerde olduğunu görmek için bkz. Yaşaroğlu, s. 130) 123 Topaloğlu, s. 61. 124 Abdülkadir Đnan, “Ku’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79.

46

a. Musa el-Đznikî’ye (v. 833/1430)125 atfolunanlar. Bu nüshaların çoğunda eserin adı

“Enfesü’l-Cevâhir” olarak geçmektedir.

b. Đbn-i Arabşah’a (v. 854/1450) atfolunanlar.126

c. Anonim olanlar.

d. Az olmakla birlikte bir de Dâî Ahmed’e127 atfedilen tercümeler vardır. Bu

tercüme, Anadolu’da Türkçe’ye tercüme edilen ilk Kur’ân tefsîri olarak kabul

edilmektedir. Emir Süleyman adına Timurtaş Paşaoğlu Umur Bey’in emir ve

teşvikleriyle hazırlanmıştır. Dâî bu eserinde sadece tercüme ile yetinmemiş, yer yer bazı

açıklamalarda bulunmuştur. Tamamen kendi telifi olan mukaddime kısmı manzumdur.

Lisân husûsiyetleri bakımından tam bir Eski Anadolu Türkçesi devri örneği olan eserin

nüshaları kütüphanelerimizde bulunmaktadır. Meselâ bkz. Süleymaniye Ktp., Fatih böl,

nr. 631.

3. Cevahiru’l-Asdâf.128 Bu eser “satır-arası” Kur’ân tercümeleriyle “tefsîr”ler

arasında üçüncü bir grubu teşkil etmektedir. Âyetlere önce kelime kelime mana

verilmesi bakımından da “tefsîr”lere benzemektedir. Fakat tercümelerden daha

muhtasardır. Bu bakımdan bu esere “Tefsîrî tercüme” diyebiliriz. Bu tür, Ebu’l-Leys

125 Đsmi Musa b. Hacı Hüseyin olup künyesi Ebu’l-Fazl’dır. Eserlerinde Đznikî nisbesini kullandığı için, Đznik’te doğup yetiştiği tahmin edilmektedir. Temel dini bilgileri memleketinde tamamladıktan sonra 30 yıl ilim için seyahat etmiştir. Hicâz’a gittiğinde Hâce Muhammed Pârisâ’dan ilim ve irfan tahsil etti. Kelâm, fıkıh, tefsîr, tasavvuf ve ahlak bilgilerinde mütehassıs oldu. Đrşâd vazifesiyle Anadolu’ya gönderildi. Birçok eseri vardır. Semerkandî Tefsîri yanında hocası Muhammed Pârisâ’nın Faslu’l-Hitâb’ını da Türkçe’ye tercüme etmiştir. (Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, II, 13-14; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, ts. XII, 228) 126 Ahmed b. Muhammed b Abdullah, Şihabuddin lakabıyla ve Ebu’l-Abbas künyesi ile anılır, Đbn-i Arabşah veya A’cemî diye meşhur olmuştur. Tarih, lügat, sarf, nahiv, hadis, edebî ilimler ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimidir. 791/1389 senesinde Dımeşk’te doğdu, 854/1451 yılında Kâhire’de vefat etti ve oraya defnedildi. Semerkandi’nin tefsîrini Edirne’de bulunduğu sıralarda tercüme etmiştir. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XII, 102; Hüsnü, “Đbn-ı Arabşah”, Türkiyat Mecmuası, III, Đst. 1935, s. 157-183) 127 Đzzeddin Ahmed Dâî, Germiyan ilinde (Kütahya) doğmuştur. Doğum tarihi hakkında hiçbir kaynak bilgi vermemektedir. Babasının adı Đbrahim, dedesinin adı Mehmed’dir. Ulum-ı şer’iyye ve edebiyyeyi tahsil etmiştir. Germiyan’da bir süre kadılık yapmıştır. II. Murat zamanında vefat etmekle beraber kesin bir tarih bilinmemektedir. En son eseri olan Tercüme-i Tezkiretü’l-Evliyâ’sını 1421 yılı civarında hazırlamıştır. (Süleymaniye ktp, Serez blm, nr. 1800) Birçok eseri vardır. Vesiletü’l-Mülûk fî ehli’s-sülûk Âyetü’l-kürsî’nin tefsîridir, içinde Şerh-i Esmâü’l-Hüsnâ da bulunmaktadır. (Đsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952; DĐA, ‘Ahmed Dâî’ mad.) 128 “Cevahiru’l-Esdaf, lisan-ı Türkî üzerine muharrer olup Đsfendiyar Bey zamanında yazılmıştır ki bu ci-hetle tarih-i tahriri 797 ila 883 olmak lazım gelir.” (Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefâsîr) Bu eserin kütüphanelerdeki nüshaları için bak. Yaşaroğlu, s. 128. Eser hakkında yapılan çalışmalar için bkz. Ahmet Topaloğlu, Cevâhiru’l-Asdâf Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Zajackowski’nin Eseri, Đstanbul, 1987.

47

tercümesine nisbetle daha kısa ve hacim bakımından daha küçük olması nedeniyle

medrese talebesi arasında ve halk içinde daha çok tutulmuştur.129

Kısaca üç grupta130 mütalaa ettiğimiz Kur’ân’ın bu ilk tercüme ve tefsîrlerinden

sonra, asırlar boyu, Kur’ân-ı Kerîm için daha birçok tercüme ve tefsîr kaleme alınmış,

ayrıca mevcut nüshalar da istinsah edilip çoğaltılmıştır.131

Anadolu beyliklerinde ilk önce kısa sûrelerin (Đhlâs, Yâsîn, Tebâreke gibi)

tercümeleri beyzâde ve şehzâdelere Kur’ân ile beraber Arap dilini de öğretmek

amacıyla sırf öğretim bakımından yazılmışlardır. Đhtimal ki satırarası, tefsîrsiz

tercümeler de medrese talebelerine Kur’ân lügatini öğretmek için yazılmış olabilirler.132

C. Osmanlıca Tercümeler

Osmanlı medreselerinde öğretim dilinin Arapça olması, Kur’ân tercümesi

faaliyetlerini oldukça yavaşlatmıştır. Ancak Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan

milliyetçilik akımının etkisiyle Türkçe Kur’ân tercümesi çalışmaları alâka görmeye

başlamıştır133.

Osmanlı Đmparatorluğu hudutları dâhilinde, asırlar boyunca büyük ilmi ve edebi

faaliyetler kaydedilmiştir. Bu arada tefsîr ile meşgul olan âlimlerin çok sayıda mevcut

oldukları müşahede edilmektedir. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrini yazanlar azdır.

Muhtelif sûrelerin tefsîrleri büyük sayıdadır.134 Bilhassa Fâtiha sûresinin tefsîrleri

129 Topaloğlu, s. 64. Fâtiha tercemesi: “Öğmeklik sena etmeklik Allahü taalaya hasıldur ki ol Allahü taala âlemleri besleyicidür. Eyle Allah ki. rahmandur yani rahmet edicidür dünyada ve ahirette, rahimdür mahsus kıyamet küninde-, kıyamet küninin padişahidur sana ibadet ederüz senden inÂyet dilerüz bizi toğrı yola kılavuzla şunların yoluna kılavuzla kim anlara sen in’am ettün, şunların yolundan sakla kim anlara gazab etmişsün. (ya ol yola gitmekle azupturlar). ” 130 Abdülkadir Đnan burada dördüncü bir tür daha zikretmektedir: “satır arasında kelime kelime tercüme edildikten sonra âyet kısa veya uzun tefsîr edilmektedir. ” Đnan, 1960, s. 90. 131 Topaloğlu, s. 62. 132 Đnan, 1960, s. 90. Mehmed Sâid Efendi en-Nakşibendî el-Kayserevî (v. 1257), Süleymaniye Kütüphanesi H. Hayri-H. Abdullah 36 numarada kayıtlı yazma Tefsîr-i Sûre-i ve’l-Adiyât isimli eserinin mukaddimesinde eserini Türkçe olarak yazmasına sebeb olarak talebelere kolaylık sağlamayı ve halktan istekli olanların ihtiyaçlarına cevap vermeyi göstermektedir. 133 Paçacı, Kur’an’a Giri ş, s. 147. 134 Mustafa b. Muhammed, Mubarek Tefsîri, Türkçe, Murat Beğ b. Orhan Gazi namına daha babası sağken yazılmış. “Bes Tebareke tefsîrin Türkçeya döndürdi, ümiddir kim anın mübarek zihnine müstakim gele ve akyânların yarlığa namaklığına sebeb ola”. Hicri 763 tarihinden önce vefat eden Murat Arslan b. Đnanç namına Denizlide yazılan Türkçe Fâtiha Tefsîri. Z. Velidi Togan, “Türkiye Kütüphanelerindeki Bazı Yazmalar”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, c. 2, cüz 1, s. 86.

48

boldur. Bundan başka muhtelif âyetlerin tefsîrleri o kadar çoktur ki hepsini burada

zikretmekten sarf-ı nazar ediyoruz. Hulasa, Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrleri az olmakla

birlikte, Osmanlı âlimlerinin bu sahayı ihmal etmedikleri muhakkaktır.135

Osmanlı müfessirleri, aldıkları akademik seviyedeki Arapça bilgileri ve o devre

kadar Arapça yazılagelmiş tefsîr kitapları sebebiyle Arapça tefsîr yazımına önem

vermişler, tefsîre bağlı diğer çalışmaları da umûmiyetle Arapça yapmışlardır. Fakat bu

arada halkın büyük çoğunluğunun Türkçe konuşması, hepsinin Arapça’yı anlayıp bilme

zorluğu gibi sebeplerle zaman zaman Türkçe tefsîrler de yazılmış veya Arapça tefsîrler

tercüme edilerek kayda değer ölçüde Türkçe tefsîrler bibliyoğrafyası oluşturulmuştur.136

Eski Osmanlıca yazılan137 Kur’ân tercüme-tefsîrlerinden kendi gördüğümüz ve

diğer araştırmacıların kitap ve makalelerinden öğrenebildiğimiz nüshalardan istinsah

tarihi en eski olanı, şimdilik, K. Schacht’ın Bursa Ulucamii kitaplığı kataloğunda

kaydını gördüğü 117 numaralı nüshadır.138 Bu nüshanın istinsah tarihi, bu kayda göre,

838/1444’dür. Yazarı da Ebu’l-Fadl Musa el-Đznikî (833/1429-30) olduğuna göre telif tarihi

de 1430’dan önce olması gerekir.139

Türkçeye ençok tercüme edilen orjinalin Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin tefsîri

olması da dikkate değer bir durumdur. Bu tefsîri 1450 yılında vefat eden Đbn Arabşah

Türkçeye tercüme etmiştir. Đbn Arabşah’ın Kur’ân tefsîrini Türkçe’ye tercüme etmesi ve

bu tercüme için Semerkandî’yi seçmesi tahsil ve terbiye zamanını Semerkand

medreselerinde ve Türkler arasında geçirmiş olmasıyla izah edilebilir. Ancak bu tefsîrin

135 Tayyib Okiç, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đst. 1995, s. 158-160. 136 Turgut, s. 18-33; Hamidullah, Kur’ân’ın tercüme edildiği dillerin 139 olduğunu söylemektedir. (Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerîm Limen La Yantiku bi lügati’d-Dâd, [Tebliğ], 1986, en-Nedve) “Kur’ân-ı Kerîm, bugün kimsenin konuşmadığı «ölü dil» hükmündeki dillere bile tercüme edilmiştir.” (Aydar, s. 94) Yeni icad edilmek istenilen ve henüz kullanım alanı bulmamış olan Esperanto diline de tercüme edilmiştir. (Hamidullah, Le Saint Coran, LIX, LXIV-LXVI; Aziz Kuran, s. 95) 137 Selçuklular döneminde Kur’ân tercümelerine pek tesadüf edilmemektedir. Selçukluların ilim ve sanat dili olarak, kendi dillerinden daha çok Arapça ve Farsça’ya ehemmiyet vermeleri, bunun sebebi olarak gösterilmektedir. Resmi dil olarak da Farsça’yı kullanmışlardır. (Aydar, 106) 138 Kısa sûrelerin tefsîrlerinden, tarihi tayin edilebilen en eski nüsha (730 h. / 1333 m.) Orhan Bey’in oğlu Süleyman Paşa için Yazılan Tebâreke Tefsîri’dir. Bu tefsîrin nüshası Đst. Ünv. Edebiyat Fak. Kitaplığı’nda 45 numara ile kayıtlıdır. (Đnan, s. 14) Đlk defa Tebareke terceme ve tefsîri Orhan Gazi’nin emriyle, yine aynı sûre (Togan, Fâtiha olduğunu söylüyor. 1957:86) Murat Arslan oğlu Đshak Bey’in işaretiyle, (Maarif Umumi Kitaplığı 145) yine Hızır Beğ Gölbeği emriyle (Maarif Umumi Kitaplığı 329) yazılmıştır. (Đnan, s. 21) 139 Đnan, s. 85. Keskioğlu, s. 103.

49

tercih edilip yaygınlık kazanmasının asıl sebebi, müellifin üslûbu, mevzûlara

yaklaşımındaki hissiyâtı ve ihlâsı olmalıdır. Semerkandi tefsîrinin Anadolu âlimleri

arasında rağbet kazanması Đbn Arabşah’ın Osmanlı hizmetine girmesinden sonra

meydana gelmiş olabilir.140 J. Schacht’ın makalesinden aldığımız 18 tefsîrden,

kataloglara göre, 5 nüsha Đbn Arabşah’a ve 3 nüsha Đznikî’ye aittir. Bunlardan başka

Ayasofya 147, Nuruosmaniye 136 nüshaları Schacht’a göre gerçekten Đbn Arabşah’ın

eseridir.

Đbn Arabşah bu tercümeyi Edirne’de Mehmed Çelebi’nin (1403-1421) hizmetinde

bulunduğu zaman, yani 1412-1421141 arasında yapmış olacaktır. 142

Kelime-kelime, cümle-cümle yapılan ilk Türkçe Kur’ân tercümelerinin yerini

XIV. ve XV. asırlarda Cevâhiru’l-Asdâf ve Tefsîrü’d-Dürer gibi daha geniş izahlı

tefsîrler almaya başlamıştır. Daha sonraki yüz yıllarda Kadı Beydâvî tefsîrinin

tercümelerini, Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi, Đsmail Ferruh

Efendi’nin, Hüseyin Vaizü’l-Kâşifî’nin Tefsîr-ı Mevâhib’inden -Tibyân, Beydâvî,

Keşşaf ve Hazin tefsîrlerinden alınmış eklerle- yaptığı tercüme takip eder.143

Osmanlılar’da sûre tefsîrine yöneliş daha fazladır. Bunun sebebi, bu tür tefsîrin

kolay olması, daha kısa sürede tamamlanması, bazı sûrelerin muhtevâ olarak daha ilgi

çekici olması, bazı sûrelerin faziletleri ile ilgili rivâyetlerin bulunmasıdır.144 En çok

Fâtiha, Đhlâs, Mülk sûreleri tefsîrleri ile Mufassal grubuna giren sûreler tefsîr edilmiştir.

Diğer sûreler ise şunlardır: Yusuf, Bakara, Đsra, Taha, Nur, Furkan, Yâsîn, Duhân, Feth,

Rahman, Vakıa, Abese, Mutaffifin, Beled, Đnşirah, Necm, Duhâ ve onu izleyen diğer

sûreler.145

140 Onca tefsîr arasında, bu tefsîrin tercih edilmesinin ana sebebi, bir Türk âlime ait olması ve müellifin de Hanefi mezhebine mensub olmasıdır. Hacmının mütevassıt, ibarelerinin açık ve özlü olması da tercih sebebleri arasında zikredilebilir. (Aydar, 109) 141 Đbrahim Kafesoğlu, “Đbn Arabşah” mad., Đslâm Ansiklapedisi. 142 Đnan, s. 89-90. 143 Osmanlı dönemi müellefatının çağdaş tefsîr tarihi tasavvurunun teşekkülüne katkı sağlayamamış olmasının en mühim sebeplerinden biri, bu dönemde tefsîr eserleri yazılmamış olması değil, bu müellefatın tamamına yakınının hala “yazma eserler” kategorisinden çıka(rıla)mamış olmasıdır. (Dücane Cündioğlu, “Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: «Osmanlı Tefsîr Mirası»”, Đslâmiyat, c. 2 (1999), sayı: 4, s. 53) 144 Turgut, s. 34. 145 Turgut, s. 34.

50

Âyetü’l-Kürsi en çok tefsîri yapılan âyettir. Bilhassa adalet, savaş, ictimai ve

ahlaki davranışlar, dünya hayatı, dünya malı vb. mevzuları ihtiva eden âyetlerin

tefsîri146 derinliğine işlenmiştir.147

XIX. yüzyılın ikinci yarısı başlarında Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tefsîr ve

tercümelerinin Kahire ve Đstanbul matbaalarında basılmaya başladığı görülmektedir. Đlk

basılan tefsîrler Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi ile Đsmail Ferruh

Efendi’nin Tefsîr-i Mevâhib’idir. Đlk tefsîrin 9, ikincinin 7 muhtelif baskısı yapılmıştır.

Tefsîr ve tercemelerin basılmasıyla okuyucu çevresi daha da genişlemiş, Tefsîr-ı

Zübedü’l-Âsâr, Tefsîr-i Cemâlî alet-Tenzili’l-Celali gibi tefsîr ve tercemelere de

rastlanır olmuştur.148

Kur’ân-ı Kerîm’in matbû Türkçe çevirileri, XIX. yüzyılda ve Tanzîmât’ın

ilanından hemen sonra başlamış olup bu yüzyılda yaygın bir çeviri hareketinden söz

edebilmek pek mümkün değildir.

XIX. yüzyılda ortaya çıkan mahsuller, tefsîr teamüllerine uygun yazılmıştır; bu

devirde gerek muhtevâ gerekse biçim itibariyle meal form ve kavramından söz etmek

için henüz vakit erkendir.149

Kur’ân’ın ulus dillere çevrilmesi, esas itbariyle Osmanlı modernleşmesinin bir

ürünüdür.150 Çünkü bu çevirilere halk değil, modernleşmeye öncülük edenler ihtiyaç

duyuyorlardı. Önceleri yazma halinde tercümeler var idiyse de bunların hiçbiri bir

toplum projesinin unsuru olmaları maksadıyla ve daha da mühimi, avâm-ı nâsa hitaben

kaleme alınmamıştı. Hâlbuki ilk Kur’ân mütercimlerinden Seyyid Süleyman el-

Hüseynî, bu işe girişmesinin sebebi meyanında halkın anlayabileceği lisanla ve

hurafelerden âri bir tefsîr vücuda getirmeye azmettiğini söylemektedir ki bunlar zaten

146 Mesela Aziz Mahmud Hüdai’nin Nefâisü’l-Mecâlis adındaki bazı âyetlerin tefsîrini ihtiva eden Türkçe eseri büyük bir cilt oluşturmaktadır. Hacı Selim Ağa Ktp, Hüdai Efendi Bölümü. 147 Turgut, s. 34. 148 Cumbur, s. 124. Cumbur, Tibyân’ın 6-7; Mevâkib’ın 4 baskısı olduğunu söylemektedir ki eksiktir. 149 Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 267. 150 “O devirde millî cereyan yoktu ki, böyle bir gayeye hizmet maksadıyla tercüme yapanlar çıksın. Tercüme yapanlar sırf dini bir gayretle Allah kelamını anlayayım ve anlatayım diye bu işe girişiyorlardı.” (Keskioğlu, s. 93)

51

modernleşme projesini üstlenen siyaset ve fikir erbabının hedefleri arasında yer

almaktaydı.151

Kur’ân’ın başka dillere çevrilmesi yönündeki teşebbüsler -bu teşebbüs sahibleri

farkında olsun ya da olmasınlar- mühim ölçüde siyasi bir maksadın gerçekleşmesine

hizmet etmiş, bunun neticesinde anadili Arapça olmayan Đslâm toplulukları, dini

tefekkürlerini ancak çeviriler yoluyla beslemek durumunda kalmışlardır.152

Đlk devir yazma tercümelerin genelde aynı eserden kaynaklanması ve birbirlerine

çok benzemelerine rağmen 19. yüzyılın ortasında günümüze kadar basılmış Kur’ân-ı

Kerîm Türkçe tefsîr ve tercümeleri (meselâ Tibyân, Mevakıb, Zübedül-Asar, Tefsîrü’l-

Cemali, Nuru’l-beyân, Hulasatü’l-Beyân, Tercüme-ı Şerife, Meani-i Kur’ân, Tanrı

Buyruğu, Hak Dini, Kur’ân-ı Hakim, Kur’ân-ı Kerîm ve Meali, Baltacıoğlu, Osman

Nebioğlu) birkaçı müstesna aralarında fazla bir benzerlik yoktur.153

D. Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Ta şıdığı Kıymet

Türk dili tarihini öğrenme ve Türk dilinin olgunlaşma ve gelişme sürecini takip

etme154 ve inceleme için eski Kur’ân tercümelerinin ehemmiyeti büyüktür.155 Hele

Đslâm’dan sonra Türk dilinin gelişmesinde aldığı yeni istikameti, Đslâm dini ile gelen

yeni kavramları ifade maksadıyla Đslâm’dan önceki Türk kültürü devrinin dil

hazinesinden nasıl faydalanıldığını öğrenmek için bu Kur’ân tercümeleri değerli

malzemeler sunmaktadır. Mesela Allah-Tanrı, şeytan-yek, kadir-ı mutlak-ugan, kadim-

151 Dücane Cündioğlu, “Türkçe Đbadet; tarihî fiyasko...”, Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998, s. 16. “Bu görüş ve düşüncenin esas gayesi ibadetlerde de Kur’ân’ın Türkçe olarak okunması, başka bir ifadeyle, ibadetlerin Türkçeleştirilmesiydi. Bu yüzden olacak ki, o zamanlar buna pek çok kişi karşı çıkmış, bu aşırı tepki karşısında, bu fikri savunanlar daha ileri gidememişlerdi. Onlarn bu gayesini sezen dâhi Sultan Abdülhamid Han, bizzat kendisi bu harekete mâni olmuş ve Kur’ân’ın Türkçe’ye tercümesine bu kötü niyetten dolayı izin vermemiştir. (bkz. Aydar, 111. bu düşüncenin reddi için bkz. Cündioğlu, Kur’ân Çevirilerinin Dünyası, Đst. 1999, 124) “Bu yöndeki iddialar, Samuel M. ZWemer adlı bir oryantalistin 1915’te söylediği şu sözlerin bir tekrarıdır sanıyorum…”. 152 Cündioğlu, Kur’ân Çevirilerinin Dünyası, s. 15. 153 Cumbur, s. 140. 154 “Samaniler devrinde yapılan ilk tercüme zaman ve mekân, yani muhtelif lehçelerin muhtelif devirlerinin tesirini arzetmekte olduğundan bunlar Türk dil tarihi araştırmaları bakımından fevkalade ehemmiyeti haizdir.” (Togan, 1964, s. 19) 155 Keskioğlu, 1958, s. 91.

52

bayat, kitap-bitik, şeriat-nom, nefs-etöz, sevap-yanut, ibadet-yükünç, tapınç, ruhu’l-

kuds-arıgtın, cehennem-tamug, cennet-uçmah, uçmak… gibi.156

Türk dili’ndeki ölmüş ve unutulmuş kelimeleri diriltmek için en canlı

kaynaklardan biri de yine Kur’ân’ın eski tercemeleri, bilhassa da “satırarası tercüme”

şeklinde yapılmış olanlarıdır. Kur’ân’ın kelime ve cümleleri üzerinde şimdiye kadar çok

durulmuş ve her âyetin delâlet ettiği hakiki mânâya ulaşılmaya gayret edilmiştir.

Kur’ân-ı Kerim haricindeki kitapların tercümeleri ise bu kıymeti haiz değildir. Dil

itibariyle Kur’ân tercümeleri kadar başka kıymetli bir kaynak bulunamaz.157 Bu

tercümelerde dini tutumun ağır basması, yapılacak her hatadan dolayı günahkâr olma

korkusu müellif ve mütercimleri ister istemez dikkatli çalışmaya sevk etmiştir.158

156 Đnan, s.79. 157 Erdoğan, s. 47. 158 Zülfikar, s. 174.

53

ĐKĐNCĐ BÖLÜM

TANZ ĐMÂT’TAN II. ME ŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE

KUR’ÂN-I KER ĐM TERCÜME VE TEFS ĐRLERĐNĐN TANITIMI

Tanzîmât döneminde yayınlanmış olan Kur’ân-ı Kerîm tercüme ve tefsîrlerinin

tarih sırasına göre ve mahiyetlerine göre cüz’, sûre, âyet tefsîrleri şeklinde tasniflerini

yaptıktan sonra bu eserlerin mahiyetini dikkate alarak yaptığımız tasnif sırasını takip

ederek tanıtımlarına geçeceğiz. Cüz’ tefsîrleri bölümünde sekiz-on sûreyi bir arada

tefsîr eden eserler bulunmaktadır. Bunlar asıl itibariyle toplu olarak bir cüz’ün tefsîri

olmamakla birlikte birçok sûreyi ihtiva ettikleri için bu bölümde incelenmişlerdir.

Kur’ân ve tefsîri ile ilgili çalışmalarda birinci derecede müracaat kaynağı olmaları

nedeniyle Kur’ân fihristlerini de buraya almayı uygun bulduk. Kur’ân ilimleri ile alakalı

olan ve bilhassa da tefsîr kitaplarından tercüme yoluyla oluşturulan birkaç eseri de

konumuzla alakalarının çok sıkı olması sebebiyle değerlendirmeye tâbî tuttuk.

I. Tanzîmât’tan II. Me şrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm

Tercüme ve Tefsîrlerinin Listeleri

A. Kronolojik Liste

1. Muhammed et-Tefsîrî (v. 1111), Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire,

h.1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688)

2. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i

Amire.

3. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul,

1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire.

4. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî (Şeyh) (v. 1149/1736), Neticetü’t-

Tefâsir, 3+116 Mehmed Raci Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire.

5. Tırabzoni Şakir Ahmed Paşa, (h. 1234), Tertib-i Nefis, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269

Takvimhane-i Amire.

6. Gözübüyükzade (v. 1253/1837), Risale fî hakkı Besmele, 1274.

54

7. Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref Maab Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s.

Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi.

8. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib/Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt,

Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246/m. 1830)

9. Vardarî Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284.

10. Gözübüyük-zâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287.

11. Eskişehirli Osman Necati (v.1293), Tefsîru’n-Necât, 427 s. Đstanbul, 1288.

12. Necef el-Hindi, Hasan ali Han el-Cihanabadi et-Tebrizi, (h. 1295), Mişkâtü’l-

hayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đst. h. 1289h/1874, Darus Saltanatil Aliyye.

13. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü) (h. 1286), Mısbâhu’l-âyâti’l-

celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h.

1289, Matbaa-i Âmire.

14. Ahmed Salih b. Abdullah Ğurab-zâde en-Nâsıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Asar

el-Mevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877.

15. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha

aleyhissalatü ve’s-selâm be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul 1293, Şevki Efendi Matbaası.

16. Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi (Mevlana), Kitâbu’t-

tefsîri’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası.

17. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880.

18. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, 26-52 s. Đstanbul, h.

1298.

19. Hacı Sait Efendi Ünsizade, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i şerif tercümesi

beraber, Tiflis, 1300/1883.

20. Ömer Naci (Muallim) (1265-1311/1849-1893), Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye,

1301, Matbaa-i Ebu’z-Ziya.

21. Sırrı Giridî, Sırr-ı Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s.

Đstanbul, 1302-1303/1886-1887) Matbaa-i A-K-T. Şirket-i Mürettibiye Matbaası.

22. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,

Kevser Sûreleri, Đstanbul, 1303.

55

23. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatu’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i

Ebuz-Ziya.

24. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi (v. 1313/1897), Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî

Sûreti’r-Rahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya.

25. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i Sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt,

Đst.1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası.

26. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan

1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907.

27. Okçuzâde Mehmed Şâhî, (h. 1039), Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa,

Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire.

28. Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsîr Haftyek min Tefsîr et-Tibyân, 232 s. Kazan,

1895.

29. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895 ( 1898, 1899, 1903, 1907)

30. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895.

31. Sırrı Giridi, Sırr-ı Tenzil. 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır

matbaası.

32. Sırrı Giridi, Sirru Meryem / Tefsîr-i Sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312.

33. Sırrı Giridi, Sirru’l- Đnsân / Tefsîr-i Sûre-i Đnsan, 238+4 s. Đstanbul, h. 1312,

Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.

34. Sırrı Giridi, Sirr-i Furkân / Tefsîr-i Sûre-i Furkân, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski

zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.

35. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufrân, 86 s. Đstanbul, 1313, Süleyman

Sakıp efendi matbaası.

36. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havassü’n-

Nâfia fî tefsîri sûreti’l-Vâkıa, 1313.

37. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316,

Mekteb-i Şâhâne Destgahı.

38. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan,

1897.

56

39. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897.

40. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480,

Kazan, 1899/1900.

41. Ebü’l-Leys Semerkandi, Nebe’ Tefsîri Tercümesi, Dersaadet,

1317/1899,Cemal Efendi Matbaası.

42. Ali Rıza Bey, Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Bir Nebze, 1318.

43. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. bas. 1903.

44. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası.

45. Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-ihvan li-taharriyat-ı âyi’l-

Kur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası.

46. Manastırlı Đsmail Hakkı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/4,

49-50; 1/5, 65-66; 1/19, 289-290.

47. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2,

23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10,

148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309;

1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.

48. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 sh. Kazan, 1907.

49. Đbn Esadullah al-Hamidî (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c.

Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye.

50. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan

dilinde, 2 cild, Kazan, 1907.

51. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-beyân fî

tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası.

52. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-

Mûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan

dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908.

53. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s.

B. Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi

57

1. Muhammed et-Tefsîri, (v. 1111), Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire, h.

1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688).

2. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib / Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt,

Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246 / m. 1830).

3. Ahmed Salih b. Abdullah Gurabzade en-Nasıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Âsâr el-

Mevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877.

4. Mevlana Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi, Kitâbu’t-tefsîri’l-

Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası.

5. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480,

Kazan, 1899/1900.

6. Đbn Asadallah al-Hamidi (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c.

Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye.

7. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-Beyân fî

Tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası.

8. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan dilinde,

2 cild, Kazan, 1907.

9. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-

Mûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan

dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908.

C. Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi

1. Eskişehirli Osman Necati (v. 1293), Tefsîru’n-Necât, 427 sayfa, Đstanbul, 1288.

2. Anonim, Tefsîr Tercümesi, 22 sayfa, 1303.

3. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan

1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907.

4. Anonim. Haftyek. Kitab-ı Şeref-meâb Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s.

Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi.

5. Anonim, Tefsîru Haftyek min tefsîri’t-Tibyân, 232 s. Kazan, 1895.

6. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895.

58

7. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan,

1897.

8. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. baskı, 1903.

9. Ebu’l-Leys Semerkandi, Nebe’ Tefsîri Tercümesi, Dersaadet, 1317, Cemal

Efendi Matbaası.

10. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası.

D. Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi

1. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i

Amire.

2. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul,

1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire.

3. Yakub b. Mustafa el-Celveti (Şeyh), Neticetü’t-Tefasir, 3+116 s. Mehmed

Raci, Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire.

4. Gözübüyükzâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287.

5. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha aleyhissalatü

ves selam be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul, 1293, Şevki Efendi Matbaası.

6. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880.

7. Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i Şerif Tercümesi

Beraber, Tiflis, 1300/1883.

8. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), Risâle-i Rûhu’s-

Salâh, Đstanbul, 1302.

9. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havâssu’n-

Nâfia fî Tefsîr-i Sûrati’l- Vâkıa, 1313.

10. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,

Kevser Sûreleri, stanbul, 1303.

11. Sırrı Giridî, Sırr-ı ‘Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s.

istanbul, 1302-1303/1886-1887, Şirket-i Mürettibiye matbaası.

12. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt,

Đstanbul, 1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası.

59

13- Sırrı Giridi, Sırrı Tenzil, 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır

matbaası.

14. Sırrı Giridi, Sırru’l Meryem/Tefsîr-i sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312.

15. Sırrı Giridi, Sırr-u-l Đnsan/Tefsîr-i sûre-i insan, 238+4 s. Đstanbul, h.1312,

Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.

16. Sırrı Giridi, Sırrı Furkan/Tefsîr-i sûre-i Furkan, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski

zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.

17. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatü’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i

Ebuz-Ziya.

18. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi, Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-

Rahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya.

19. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895, 1898, 1899, 1903, 1907.

20. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 s. Kazan, 1907.

21. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufran, 86 s. Đstanbul, 1313 Süleyman

Sakıp Efendi matbaası.

22. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316,

Mekteb-i Şâhâne Destgahı.

23. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324),

¼,49-50; 1/5,65-66; 1/19,289-290.

E-Ayet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi

1. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es’ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s.

2. Necef el-Hindi, Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrîzî, (h.1295), Mişkâtü’l-

hayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đstanbul, h. 1289h/1874, Daru’s-Saltanati’l-Aliyye.

3. Okçuzâde Mehmed Şâhî, (h. 1039), Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa,

Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire.

4. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, Đstanbul, h.1298.

60

5. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2,

23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10,

148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309;

1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.

6. Anonim, Tercüme-i Nuhbetü’l-menkûl fî kavlihi Teâlâ: “Ve mâ

Muhammedün illâ rasûl” , Đstanbul 1254/1838, Dâru’t-Tıbaati’l-Âmire, 73 sayfa.

Cümle cümle önce Arapça metin, sonra Türkçe tercümesi verilmiştir.

F. Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri

1. Vardari Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284.

2. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü) (h. 1286), Mısbâhu’l-âyâti’l-

celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h.

1289, Matbaa-i Âmire.

3. Yahya Hilmi b Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-Đhvan li-Taharriyat-ı Ayi’l-

Kur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası.

G. Ulûmu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler

1. Trabzonî Şâkir Ahmed Paşa, (h. 1234), Tertîb-i Nefîs, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269

Takvimhâne-i Âmire.

2. Ömer Naci (Muallim), Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye, 1301, Matbaa-i Ebu’z-

Ziya.

3. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897.

4. Ali Rıza Bey, Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze, 1318.

61

II. Tanzîmât’tan II. Me şrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm

Tercüme ve Tefsîrleri

A. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza (v. 1111/1699) ve Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân

1. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza

Mütercim Tefsîrî Mehmed Efendi, Ayıntab’da159 doğdu. On yaşını geçtiği bir

zamanda Sivas’a gitti. Sivas’ta tahsilini tamamladıktan sonra müderris oldu.

Medreselerde uzun yıllar talebe okuttu. Padişah IV. Mehmed’in daveti160 üzerine

Đstanbul’a gelip burada bir müddet kaldı. Huzur derslerine katıldı. Sonra Padişah’tan

tekrar izin alarak Sivas’a döndü. 1111/1699 tarihinde Rebi-i Evvel ayının yirmi ikinci

Pazartesi gecesi vefat etti.161 Kaynakların ifadesine göre Mütercim; âlim ve faziletli bir

insandı, daima tefsîrle meşgul olurdu. Nakşibendî tarikatına mensub olub salih bir

kişiydi. Ayrıca oldukça cömert olduğu, öğrencilerine yakın ilgi gösterdiği, onların

gerektiğinde yol masraflarını dahi karşıladığı ve Ramazan’da her akşam iftar verdiği

kaynaklarımızda zikredilmektedir.162

Mehmed Efendi’nin tanıtacağımız tefsîrinden başka şu eserleri bulunmaktadır:

a. Beydâvî Tefsîri’ne Hâşiye, Zariyat sûresinden Nas sûresinin sonuna kadar,

b. Âdâb-ı Mîrî Haşiyesi,

c. Akâid-i Hayalî Haşiyesi.

159 Bugünkü Antep ili. 160 Osmanlı padişahları ilme ve âlime değer veren, ilim-perver yüksek şahsiyetli kişilerdi. Tefsiri Mehmed Efendi’nin eserini takdim ettiği IV. Mehmed de aynı hususiyetleri taşımaktaydı. Nitekim mütercimimiz eserinin önsözünde bundan şu şekilde bahsetmektedir:

“Şevketlü padişahımızın dahî tab’-ı hümâyunları tetebbû-i kütüb-i nakliyye ve akliyyeye kemâl-i iştiğâl ve gâh begah tevârih ve siyer ve müellefât-ı hüner erbâbına ve kemâlât-ı ashabına nigah-efken tahsin ve bu bahane ile kadir-şinas ve dil-nüvazlık idüb etraf-ı memleketten nice ulemayı Đstanbul’a davet buyurub cedlerinden ziyade in’am ve dil-nüvazlıkla ikram-ı tâm itmek adet-i müstahsenelerinden olmakla zamanlarında ehl-i tefsir ulema ve fünûn-u şettâya mâlik fudalâ dâîleri ve ferd üzre mevcud ve haftada iki kere huzûr-u hümayunlarında bahs olunub hıyn-ı istimâlarında ma’nâ-yı telezzüz-i Ku’rân ve tanassuh-i fahvây-ı Furkan buyurduklarından nâşî mukârin-i zât-ı cemîletüs-sıfatları olan vüzera ve ulema ve musâhibinden bendegânı dahi en-Nâs alâ dîni mülûkihim (Đnsanlar hükümdarlarının dini ve anlayışı üzere olurlar) muktezasınca herbiri hayr-hâh idiler.” (Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 3) 161 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Đstanbul, 1996, III, 1022; Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 2-4. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 308-309. Bu kaynakta Tefsiri Mehmed Efendi, Şeyhulislam Debbağzade ile karıştırılmıştır. 162 Sicill-i Osmanî, s. 1022.

62

2. Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân

Mehmed Efendi’nin bizi ilgilendiren en mühim eseri Tercüme-i Tibyân adlı

tefsîridir.

Bu tefsîr Hıdr b. Abdurrahman el-Ezdî’nin (v. 773)

163 “et-Tibyân fî Tefsîri’l-

Kur’ân” isimli Arapça tefsîrinin ilâvelerle birlikte Türkçeye tercemesidir. Arapça

aslının telif tarihi h. 773’tür. Tercemeyi 1110/1698 tarihinde yapan Ayıntaplı

Muhammed Efendi’dir. “Muhammed Tefsîrî” unvanıyla tanınmıştır. Tefsîrinin

mukaddimesinde, Ayıntap ve Sivas’ta ilimle meşgul olduğunu, Đstanbul’a geldiği zaman

o devrin Şeyhülislamı Minkârîzade Yahya Efendi’nin164 delaletiyle padişah ile temas

ettiğini ve bundan sonra Tefsîr-i Tibyân’ı terceme edip iki yılda tamamladığını, iki

nüsha olarak yazdığını, birini hükümdara takdim ettikten sonra diğerini de halkın

okuması için vakfettiğini kaydetmektedir.

Tefsîrî Mehmed Efendi, eserin dîbâcesinde Kur’ân-ı Kerîm’in beliğ ifadelerini

ve fasih manalarını hakkıyla anlayabilmek için çeşitli ilimleri ve fenleri liyakatlı

âlimlerden iyi derecede öğrenmek gerektiğini ve bu ilimler ve bunlara dair temel

eserleri 40 yıl gibi uzun bir süre gece gündüz mütalaa etmek lazım geldiğini, ancak bu

şekilde Kur’ân’ı anlayabilecek bir meleke kazanılabileceğini ifade etmektedir:

“Zamâir-i erbâb-ı fudalâ ve havâtır-ı ashab-ı ulema olan ihvan-ı

mü’minîn ve hallân-ı müslimine mahfi değildir ki elfaz-ı belağat-ı Kur’ân’ın

maâni-i fesâhat-unvanına tasil-i ıttıla itmek evvela ulum-u mütenevvia ve fünun-

u müteaddidenin tekmiline mevkufdur ki hatta istihraca meleke-i rasıhanla ve

mevkufun aleyh olan tertib-i nüshalarını ala meratibihim zamanlarında bulunan

üstadlardan ahze müdavemet ve leyl ü nehar tedrise mülazemet itmekle akal

mertebe kırk senede bıdaa-i meleke hâsıl olur”165

Nitekim kendisi de bu tercümeyi yapmadan önce doğum yeri olan Ayıntab ve

daha sonra gittiği Sivas illerinde ve daha nice şehirlerde bulunan âlimlerin derslerine

devam etmiş 40 yıl boyunca ilmini tekmile gayret sarfetmiştir. Bütün bunlardan sonra

uzun yıllar tefsîr dersleri okutmuş, Padişahın huzurunda yapılan ve bu nedenle de

163 Katip Celebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul 1971, I, 341 ve 436. 164Bkz. Bursalı Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri, cilt, 2, 55. 165 Dîbâce, s. 2.

63

“Huzur Dersleri” diye adlandırılan umûmiyetle Beydâvî Tefsîri çerçevesinde yapılan

ilmi tartışmalara katılmıştır. Derslerdeki kalitesini görmesi ve Şeyhulislam Minkarizade

Yahya Efendi’nin medh etmesi üzerine Padişah, Tefsîri Mehmed Efendi’ye hazineden

dört cilt tefsîr ve on aded lügat kitabı vererek Türkçe tefsîr yazmakla vazîfelendirdi.

Mehmed Efendi, Tibyân tefsîrine aşinalığı fazla olduğu için bu tefsîri esas alarak diğer

tefsîrlerden de istifadeyle bu eserini meydana getirmiş ve Terceme-i Tefsîr-i Tibyân

adını vermiştir. Bu eseri kaleme alırken başta Beydâvî olmak üzere diğer müfessirlerin

görüşlerine yer vermiş bilhassa ahkâm âyelerinin tefsîrlerinde fıkhî meselelerin

izahlarını yapmıştır.

“ Đmtisalen lil-evâmiri, el me’muru ma’zûrun denilüb der’akab mevcud

hazineden dört cild tefâsir ve on adet kütüb-ü lüğat ihrac olunub bu mütercim-i

fakire ihsan-ı hümayun olundukta evvelen Tefsîr-i Tibyân ve Kâdî Beyzâvî’yi

mütalaamızın kesreti olmakla anın arabi tabirinden hâsıl manay-ı şerifi

tabıkatü’n-na’li bi’n-na’l Türkî’ye tebdil ve ondan ziyade mecmû-u ehl-i

te’vilatın bahisleri iktiza iden âyet-i kerimede ihtimam ve lazım gelen mesâil-i

fıkh-ı şerifi dahi münasebetiyle zikredüb kendi hattım ile tahririne de bed’ ve iki

senede iki cildini tamam yazub birini padişahumuza Ebül-feth ve’l-meğazi

Sultan Muhammed el-Gazi hazretlerine ve birini sair havas ve avâma vakf

eyledikde Terceme-i Tibyân deyu tesmiye kılındı.”166

Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere müellif bu tefsîrini Osmanlı

padişahlarından IV. Mehmed’e takdim etmiştir. Dibacesinin sonunda, eserinin hata ve

noksanlardan uzak olmayacağını belirterek erbab-ı ilmi buldukları hataları düzeltme

iyili ğinde bulunmaya davet etmektedir.

Bu eserin kütüphanelerimizde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır. (Velîyüddin

No: 129, Süleymaniye’de ise birçok yazma nüsha vardır.) Bugüne kadar muhtelif baskıları yapılmıştır:

a) Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, Arap harfleriyle dokuz kez basılmıştır. 4 cilt,

Kâhire 1257/1841-1842, 1849, 1866-1867 (Đstanbul, Matbaa-i Sultaniye), 1875, 1890-

1891, 1891, 1899-1900, 1902-1903, 1905- 1906.

aa- Tefsîr-i Tibyân (Bulak h.1257/m.1841.) Đki cilttir:

166 Dîbâce, s. 3-4.

64

Cilt 1: âyetler parantez arasına alınmış ve üzerine ince bir çizgi çekilmiştir.

Harekesizdir. Kur’ân’ın başından Sûre-i isranın sonuna kadardır. Baş tarafında sürelerin

bir fihristi vardır. 496 sayfadır.

Cilt 2: Sûre-i Kehf’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 398 sayfadır.

Bu cildin sonuna Mısır’da Bulak Matbaasında167 1259 tarihinde tab’edilmiş

olduğu Arapça ibare ile dercedilmiştir.

ab- Tibyân Tefsîri (Matbaa-i sultaniye. Đstanbul h. 1290.) Dört cilttir :

Cilt 1: Mütercimin dîbacesi ile başlıyor. Tefsîrî Mehmed Efendi, kendi

hayatından ve tefsîri terceme edişinden bahsediyor. Kur’ön’ın başından Sûre-i

Mâide’nin sonuna kadardır. 522 sayfadır.

Cilt 2: Süre i En’am’dan Sûre-i Đsra’nın sonuna kadardır. 466 sayfadır.

Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melaike (Fatır) nin sonuna kadardır. 418 sayfadır.

Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. Bu cildin sonundaki

hatimede, yazarın Mehemmed Tefsîrî Efendi olduğu ve h. 1290’de Đstanbul’da

Matbaatü’s-Sultaniyye’de basıldığı kaydedilmiştir. 405 sayfadır. Âyetler harekesizdir ve

parantez arasına alınarak üzerlerine birer çizgi çekilmiştir.

ac- Tefsîr-i Tibyân, 1307, Matbaay-ı Osmaniye, dört cilttir.

Cilt 1: Baştan Mâide sûresinin sonuna kadar olup 487 sayfadır.

Cilt 2: En’am Süresinden Đsra Sûresinin sonuna kadardır. 435 sayfadır.

Cilt 3: Kehif sûresinden Melaike (Fatır) sûresinin sonuna kadardır. 390 sayfadır.

Cilt 4: Yâ-Sîn sûresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır. 379 sayfadır.

ad- Tefsîr-i Tibyân (Ahter Matbaası, Đstanbul h.1317.) Bu tefsîrin sahife

kenarlarına Tefsîr-i Mevâkib basılmıştır. Dört cilttir.

Cilt 1: Bu ciltte baş tarafda verilen izahatta Ferruh Efendi’nin Mevâkib tefsîri de

kıymetli bir eser olduğundan sahife kenarlarına dercedildiği kaydedilmiştir. Âyetler

parantez arasında ve harekesizdir. Kur’ân’ın basından Sûre-i Mâide’ye kadardır. 370

sayfadır.

Cilt 2 : Sûre-i En’am’dan Sûre-i Esra’nın sonuna kadardır 357 sayfadır.

167 Mısır Bulak matbaası ve bastığı Türkçe eserlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 73. Gazeteciler Cemiyeti yayınları.

65

Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melakie (Fatır) nin sonuna kadardır. 304 sayfadır.

Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 317 sayfadır.

b) Đki kez de Latin harfleriyle basılmıştır. Kur’ân-ı Kerim Meali ve Tefsîri,

Tibyân Süleyman Fahir tarafından latinize edilmiş ve sadeleştirilmi ş. 4 cilt. Đstanbul,

1956-1957, Süleyman Fahir, Tibyân çevirisinin dilinin yenilenmesi. Yeni baskı Ahmed

Davudoğlu tarafından gerçekleştirilmi ştir. 4 cilt. Sağlam Kitabevi Đstanbul, 1980-1981.

ba- Süleyman Fahir tarafından Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân tefsîri)

adıyla Bütün Kitabevi, Đstanbul 1956’da basılan eser 4 cilttir. Latin hafleri ile ve

bugünki dile çevrilen şeklidir. Naşir mukaddimesinde daha başka tefsîrlerden de istifade

edilerek eserin daha mükemmel bir şekle konulduğunu belirtmektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’in metni küçük kıt’ada sayfalar halinde Türkçe tercümenin

aralarına konulmuştur. Âyetler numaralıdır. Ayrıca tercümeden evvel âyetler latin

harfleriyle de yazılmıştır. Her sayfa başında cüz ve sûre numarası ve sûrenin adı

kaydedilmiştir.

Cilt 1: Başdan Maide süresinin sonuna kadar, 320 sayfa.

Cilt 2: En’am süresinden Hicr süresinin sonuna kadar, 320’den 608. sayfaya

kadar.

Cilt 3: Nahl süresinden Lokman süresinin sonuna kadar, 611’den 903’e kadar.

Cilt 4: Secde süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar, 907 - 1295. Sonuna firhrist

ilave edilmiştir.

bb- Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân Tefsîri) ;

Sadeleştiren: Süleyman Fahir Yeniden Basıma Hazırlayan; Ahmet Davudoğlu

Dört cilttir.

Sûreler ve âyetler numaralıdır. Âyet metinleri çeşitli uzunlukta ve yeri geldikçe

Türkçe metnin arasına konulmuştur. Her cildin sonunda o cildin fihristi ve konuların

indeksi konulmuştur. Dördüncü ve son cildin nihayetine maddeler indeksinden sonra,

sûrelerin Kur’ân-ı Kerîm’deki sıralarına göre fihristi ve ayrıca sürelerin alfabe sırasına

göre bir fihristi ilave edilmiştir. 1. Cilt 448, 2. cilt 423, 3. cilt 512, 4. cilt 592 sayfadır.

66

Mehmed Efendi’nin tefsîri mufassal bir tefsîrdir. Âyetlerin tefsîrini yaparken

ihtilaflar ve farklı görüşler üzerinde genişçe durmaktadır. Âyetlerle ilgili rivayetleri

hemen hemen tamamen verdiği gibi tefsîrin aralarına sık sık ariflerin sözlerinden,

menkıbelerinden ve güzel, ibretli hikâyelerden katmaktadır. Bu durum kitaba bir

akıcılık ve renklilik sağlamakla birlikte hacmini de oldukça genişletmiştir. Bu nedenle

daha sonraları bu eserin uzun olduğu, kolayca ele alınıp okunamadığı gibi şikâyetler

zuhur etmeye başlamıştır. Herşeye rağmen Tibyân Tercümesi, Osmanlının ilim dünya-

sına damgasını vurmuş herkes tarafından kullanılır olmuş bir eserdir. Bir sûrenin veya

âyetin Türkçe tercümesini kullanmak isteyen kimselerin birçoğu kaynak göstermek

sûretiyle bu tercümeyi kullamışlardır. Bunun misallerini sûre tefsîr ve tercümeleri

kısmında göreceğiz.

3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler

a- Müellifimiz besmelenin manası hakkında şu açıklamayı yapmaktadır:

“Bismillah: manası: okurum ve başlarım evvel Allah Teâlânın ismiyle

ki ve ânın azameti ve celaletine nâzırûn mütehayyerdirler. Ve dünyada kâffe-i

halkı rızk ve nef’ isâliyle rahmet edicidir. Ve yevmü kıyamette hâssaten

mü’minlere ukübete müstehaklarını afv ile ve cennette herbirini sevaba îsalle

rahmet edicidir. Besmelede ihtilaf etdiler bazıları anı «Ne Fâtiha’dan ve ne sair

sûrelerden âyet değildir» dedi. Mushaflarda yazılması sûreler beynini fasl içün

ve teberrüken anınla ibtida olunsun içündür dedi ki Đmam-ı Ebu Hanife ve etbâı

âna zahiblerdir. Ol ecilden anların indinde namazda ol cehr ile okunmaz. Ve

bazıları dahi anı Fâtiha’dan ve her sûreden âyetdir dedi ki ana Đmam-ı Şafi ve

ashabi zahiblerdir...”168

168 I, 2. Mehmed Efendi Besmelenin on dokuz harf olduğunu ve bunun faidelerini şöyle anlatır: “Ârifînden biri Bismilahirrahmanirrahim yazub vasiyet etti ki mevti indinde kefenine konula. Denildi ki: ondan sana ne faide vardır. Cevabında; yevm-i kıyamette derim ki Đlâhî ibadına gönderdiğin kitab-ı Kerim‘in ünvanını kıldığın «Bismilahirrahmanirrahim»dir ki ol 19 harfdir. Onda iki faide buldum: biri budur ki zebaniye dahi 19‘dur. Besmele-i şerife ile Hak Teala mü‘minden onların be’sini giderir. Đkinci budur ki Hak Teala gice ve gündüzü 24 saat kıldı. Beş saatinde beş vakit namazı farz eyledi. Đmdi besmelenin 19 harfi namaz saatlerinden mâ adâ 19 saatda vâki olan zünuba keffaret olur.“ (I, 3)

67

b- Fatiha tercemesi:

‘‘Okurun yahut başların ol Allâh Teâlâ’nın ismiyle ki kâffe-i halka rızık

ve nimet îsaliyle rahmet edicidir. Ve yevm-i kıyamette mü’minlere rahmet

edicidir.

1-2. Cemi’ hamid-üs seniyye ol gerek ayniyye ya araziyyedir halkın

bilhak ma’budu Allah-ı Teâlâ için sabittir ki ol âlemlerin Rabbisi ve Malikidir.

3. Hesap ve ceza gününün ol hâkimidir.

4. Tevhid ve ibadet ile seni tahsis ederiz. Ve cemi’ ümurumuzda senden

mu’avenet talebiyle dahi seni tahsis eyleriz.

5. Bizi tespit et ol sırat üzere ki anınla matluba erişilir.

6. Ki o enbiya, siddîkîn ve şüheda ve salihînden in’am ettiğin dostların

tarîkidir.

7. La’net ve hızlanla üzerlerine gazap edüp Đslam’ı terk edenlerin tarîkine

değil.”

1956’da Süleyman Fahir’in sadeleştirdiği Fatiha tercümesi:

“Rahman ve rahim Allah adiyle.

1 - Bütün hamdü sena o Allah’a ki Rabbilalemindir,

2- Alemlerin mürebbisi ve malikidir. Rahman ve rahimdir.

3-Hesap ve ceza gününün hakimidir.

4-Ancak sana ibadet ederiz veancak senden yardım dileriz.

5-Bizi doğru yolda sabit kıl

6- ki bu yol, hakkın yolu, hayır ve selamet yoludur. Hedefe bu yoldan

ulaşılır, O kendilerine nimet verdikierinin yoluna.

7- Gazaba uğrayup Đslamı terkedenlerin yoluna değil, heva ve hevesine

uyup doğru yoldan azmışların yoluna da değil. (Ya Rab kabul et)’’

1980-1981 tarihinde Ahmed Davutoğlu’nun neşre hazırladığı nüshanın

tercümesi 1956’daki ilk baskısıyla aynıdır.

68

c- Nas sûresinin tercümesinden:

“Ol anların ilahıdır hiç ahadın anda ana müşareketi yokdur. Sol şeytan

şerrinden ki ol müvesvisdir ve âdeti te’hirdir kaçan ki insan Rabbi Teâlâ’yı

zikrede. Ki ol sudur-u nâsda kelam-ı hafî Đle tahdis eder. Hatta ki fehm-i kalbe

vasıl olub anınla halkı tarîk-ı Hak’tan ıdlal ider. Ol sudur-i nas da kelamı hafiyle

semaansız tahdis iden cinden olduğu gibi insandan dahi olur. Veyahud ol şeytan

vesvesesiyle cinni ıdlal ettiği gibi insi dahi idlal eder. Đbn-i Abbas radıyallahu

anhüma eydür peygamberimiz sallallahu aleyhi vesellem...”169

Burada yahudilerin Peygamber Efendimiz’e sihir yaptıklarına dair olan rivayet

verilmektedir. Kitapta geçen son rivayet ise şöyledir:

“Âişe radıyallahu anhâ eydür, Peygamberimiz sallalahu aleyhi ve

sellem’in kaçan bir veca’ı olsa işbu iki (Muavvizeteyn) sûreyi okuyub eline

üfürürdü ve ol veca’ı olan uzvuna ânı sürerdi. Veca’ı müştedd olduğunda ânı ben

okuyub ol uzvuna ânın elini yümn ve bereketi recâ’ıyla ben sürerdim.”170

B. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-

Mevâhib

1. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi

Türk müfessiri Ferruh Đsmail Efendi’nin, Kırım’lı, fazilet ehli bir zât olduğu

kaydedilmektedir. “Tersane anbar emini” olup Rebiülahir 1211’de (Ekim 1796) “süvari

mukabelesi” payesiyle Londra sefiri oldu. Bir hayli müddet sefarette kalıp döndükten

sonra çeşitli vazîfelerde bulunarak 1240’da “defterdar-ı şıkk-ı salis” oldu. 1242’de bazı

sebeblerden dolayı sürülmüş ise de yazmakta olduğu tefsîri tamamlaması için

Kadıköy’de oturmasına izin verildi. Büyükdere Mescidi’ni yeniden yaptı. Oğlu Ziver

Efendi’dir.171 “Mubarek adam idi göçdü Ferruh” mısra’ının delalet ettiği (1256/1840)

tarihinde Đstanbul’da vefât etmiştir. Ortaköy’de Yahyâ Efendi Dergâhı’na bitişik

mezarlıkta medfun olduğu Musikay-ı Hümayun Farisi hocası Emin Efendi merhumun

“Menâkıb-ı Kethüda-zâde”sinde kayıtlıdır. Burası bilâhare Yıldız Sarayı bahçesine ilave

169 Đstanbul, 1283, IV, 378. 170 IV, 378. 171 Sicill-i Osmanî, II, 521.

69

edilmiştir. Mezar taşına “Âlim-i âmil, kâmil-i fazıl Ferruh Đsmail Efendi’nin kabridir.”

ibaresi nakşedilmiş idi. Güzel mısralarından biri şudur:

Bugün şâdım ki yâr ağlar binimçün!.

Ferruh Efendi Đslamî ilimler yanısıra edebiyat ve şiirle meşgul olmuştur.

Mütefekkir bir kişili ğe sahiptir. Mevâkib isimli Türkçe muhtasar matbû’ bir tefsîri

vardır. Bunun Ferruh Efendi hattıyla yazılmış bir nushası Umûmi Kütüphâne’de

mevcuttur Bu tefsîrle ilgili ilerleyen kısımlarda açıklama yapılacaktır. Ferruh Efendi

ayrıca Mesnevî’nin yedinci cildi zannederek Nahîfî’ye nazmen bir zeyl terceme

etmiştir.172

MEB Đslam Ansiklopedisi’nde Midhat Sertoğlu, Đsmail Ferruh Efendi’nin

mason olduğunu, Ortaköy’deki yalısında, devrin ediplerinden Kethüdazade ile Farisi

edebiyatı mütehassısı Şair Fehim Efendi, Melek Paşazade Abdülkadir, Çigalazade Tahir

beyler gibi edebiyat ve felsefeye meraklı kimselerin toplanıp aralarına yabancı

almadıklarını, Yeniçeri ocağı ve Bektaşili ğin ilgasıyla sürgüne gönderildiklerini iddia

etmiştir. Bu iddiayı mason üstadlarından gazeteci Kemal Salih Sel üzülerek

reddetmiştir:

“Ne bu eserlerde ve vesikalarda «Beşiktaş Cemiyet-i Đlmiyesi»ne dair malumat

vardır, ne de eski masonlar arasında böyle bir teşekkülden haberdar olana tesadüf

edilmiştir! Tekrar edeyim, Ansiklopedideki malumat doğru ise Türk Masonluk tarihi

için büyük kıymeti haizdir… Amma ne me’haz olarak gösterilen Lütfî Tarihi’nin, ne de

kendi beyânatının tatminkâr olmadığı ortadadır”.173

2. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib

Ferruh Efendi’nin Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib isimli tefsîri,

Hüseyin Đbn-i Aliyyü’l-Kâ şifi’nin (v. 900/1494)174 el-Mevâhibü’l-Aliyye isimli Farsça

tefsîrinin tercümesidir.175

172 Osmanlı Müellifleri, I, 394; Bilmen, no: 427; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVIII, 57-59. 173 Dücane Cündioğlu, “Mason Olduğu Söylenen Kur’an Mütercimi”, Yeni Şafak, 3 ve 6 Ekim 2000. 174 Hüseyin b. Ali el-Kâşifî el-Beyhakî es-Sebzevârî el-Hirevî, Hanefi mezhebinin meşhur fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf yolunun büyüklerindendir. Reşahât aynu’l-hayât isimli kitabın sâhibi olan Ali es-Safî’nin babasıdır. Lakabı Kemâleddin’dir. Kâşifî, “Vâiz-i Hirevî”, “Velî Hüseyin Kâşifî” gibi

70

el-Mevâhibü’l-Aliyye daha önce 1575’te, Ebu’l-Fadl Muhammed el-Đdrisi el-

Bitlisi (v. 1595)176 tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu ilk terceme basılmamıştır. Yazma

nüshaları nâdirdir. Yalnız Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde birinci cildi

mevcuttur.177 Kur’ân’ın başından Kehf süresinin yarısına kadardır. Başında sûrelerin

fihristi bulunmaktadır. Daha sonra bir münacat ve mütercimin mukaddimesi vardır.

Mukaddimede mütercim eseri Farsçadan terceme ettiğini açıklamaktadır. Nesih hatla

yazılmış olan bu eserde Türkçe ve Arapça yazılar harekelidir. Arapçaların üzerine

kırmızı çizgi çekilmiştir. Tercemede âyetler birkaç kelimelik parçalara ayrılarak kelime

kelime mana vermek tarzına gidilmiştir. Bu cildin sonunda yalnız h. 981 tarihine

tesadüf edilmektedir.178

isimlerle tanınır. Tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tasavvuf ilimlerinde zamanının önde gelen âlimlerindendi. 900/1494 tarihinde Herat’ta vefat etmiştir. Birçok kıymetli eseri bulunmaktadır. (Bilmen, no: 302; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 86-90; DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX, 16) 175 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn, Đstanbul, 1971, I, 446. Bu tefsire Tefsîr-i Hüseynî de denmektedir. Kâşifî’nin Cevâhiru’t-Tefsir li Tuhfeti’l-Emîr isimli Farsça bir tefsiri daha vardır. Bu tefsir Zehrâveyn yani Bakara ve Al-i Đmrân sureleri tefsiridir. Emir Ali Şir Nevâî için telif edilmiştir. Kalın bir cild halinde olup baş tarafında dört fasılda 22 aded tefsire müteallık ilimden bahsetmektedir. (Keşfü’z-Zunûn, s. 448 ve 613. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 88) Kâşifî’nin tefsir alanında ortaya koyduğu diğer bir eseri de Câmi’u’s-sittîn’dir. Bu kitap Yusuf Sûresi’nin tasavvufî tefsiridir. (DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX, 16) 176 Babası Osmanlı âlimlerinden ve devlet adamlarındandır. Ebu’l-Fadl Muhammed Efendi de babası gibi büyük bir âlim ve fazilet ehli bir zattı. Çok güvenilir bir kimse olduğu için “Serdefter-i defterdârân” ünvanıyla bütün defterdârların başkanlığına getirilmiştir. 33 sene layıkıyla yürüttüğü bu vazifeden dolayı kendisine “Defterî” nisbesi de verilmiştir. Yaşlılığından dolayı emekli olarak Tophane’de denize nazır bir ev yaptırarak burada ilim taliplerine dersler okuttu. Bahçesine “Defterdâr Camii” diye meşhur olan güzel bir cami yaptırmıştır. Babasının II. Bayezid’in isteği üzerine Farsça olarak 80.000 beyit halinde nazmettiği ve daha sonra Türkçe nesre de çevrilen Heşt-behişt isimli Târih-i Âl-i Osmân’ına zeyl yazmıştır. Birçok kıymetli eseri Türkçe’ye çevirmiştir. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 142-143 ve 249-250) 177 Ebü’l-FadI Muhammed ibni Đdrîs-i Bidlîsi’nin Mevâhibü’l-Aliyye Tercemesi. Birinci cilt eb’adı: 18,8 X 29.3, varak : 351. 178 Bitlisi’nin Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe yazmalar bölümü no: 1195’de bulunan tercümesinin Fâtiha tercemesi kısmı: “Ol Allah ismine ki tapmağa müstehak ve seza-vardır. Ancılayın Allah ki bağışlayıcıdur halka vücut ve hayat ve in’am idicidür anlara beka ve muhafa-zat-ı afatı. 1-Her sena ve aferin ki ezelden ebede değin mevcut ve malum idi ve olsa gerekir anın cümlesi bi’t-temam velkemal ol Allah icündür ki müsemma ve mevsufdur cümle esma ve sıfat-ı kemaliyye ile. Yaradıcı ve besleyici. Vücut bağışlayıcidur. 2- Bir dahi ahirette cihan halkının fenasından sonra in’am idicidür bir dahi re’fetle müminlere ve anları cennete idhal ider. 3- Ceza gününin sâhipi ya mutasarrıfı ol günde her ne veçhile ki diler, 4- Sana taparuz ve hassatan senden yardım talep ederüz. 5-Bize yol göster doğru yol akval ve ef’al ve ahlakta ki ol yol mutavassıttır. 6-Göster anların yolunu ki kendü fadlınla ve kereminle in’am itmişsin anlara. 7-Ne ol kimselerin yolu ki anlara hışm etmişsin ve ne gümrahlar yolu.”

71

Tefsîr, XIX. asrın başlarında (1246/1830’da) -Ahmet Cevdet Paşa’nın Farsça

hocası olan- Đsmail Ferruh Efendi tarafından ikinci kez Türkçe’ye kazandırılmış, bu

tarihten otuzbeş yıl sonra (1865’de) da Đstanbul’da iki cild halinde basılmıştır.

1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmıştır.179 Yeni

neslin anlayacağı dil ile ve başka tefsîrlerden de istifade edilerek hazırlanmış olduğunu

naşir kaydetmektedir. Âyetler numaralı olarak sahifeler halinde tercümelerin aralarına

konulmuştur. Sayfa başlarına cüz ve süre numaraları ve sûre isimleri kaydedilmiştir.

Mukaddimede eseri yazan Đsmail Ferruh Efendi’den bahsedilmektedir. Türkçe

tercümelerden sonra daha ince yazı ile tefsîrler ilave edilmiştir. Eserin sonuna hem

numara sırası ile hem de alfabe sırası ile sûrelerin fihristi ilave edilmiştir. Tek cilt ve

692 sayfadır. Eser son olarak 1987 yılında Ahmet Ağırakça ile Beşir Eryarsoy

tarafından, Nüzul Sebebli Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meali adıyla yeniden düzenlenerek

neşredilmiştir.180

Kâşifi’nin el-Mevâhibü’l-Aliyye’si, aynı zamanda Kazanlı Muhammed Sâdık

bin Molla Şâh Ahmed bin Ebû Yezid bin Rahmetullah bin Îmânkulî (v. 1911’den

sonra) tarafından Teshîlü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân ismiyle Kazan Türkçesi’ne

(Tatarca) tercüme edilmiştir. Tercüme 1318-1328 (1900-1910) yılları arasında yapılmış

ve iki cilt hâlinde neşredilmiştir. (Kazan 1911) Bu tercüme sonradan tıpkıbasım olarak

yeniden tabedilmiştir. (Doha-Katar 1996)

Ferruh Efendi, eserinin önsözünde çocukluğundan beri Arapça, Farsça ve

Türkçe tefsîrlerle meşgul olduğunu, bu tefsîrlerin okunup anlaşılmasının halka oldukça

zor geldiğini dolayısıyla Arapça ve Farsça bilmeyen kimselerin Kur’ân’ı rahat bir

şekilde anlamalarına yardımcı olmak gayesiyle böyle bir tefsîri kaleme aldığını ve

bunun Neyseburi tarzında âyetleri bölmeden bir bütün olarak tercüme ettiğini bu tarzın

aynı zamanda Mushaf-ı Şerif gibi rahatlıkla hatmetmeyi kolaylaştıracağını ifade ederek

şöyle demektedir:

179 Kur’an-ı Kerîm ve Meali (Mevâkib tefsiri), Đstanbul, 1959, Bütün Kitabevi. 180 Cündioğlu, Kur’an Çevirilerinin Dünyası, 123-124.

72

“Evân-ı şebâbetten beri ekser Arabi ve Fârisi ve Türki tefâsir

mütâalasıyla imrâr-ı evkât olunup bunların ekseri husûsan Türk-i tercümeler

kelime ve kelime beyân ve ta’bir edilmiş olduğundan cem’ ve hulâsa ve rabtı

avâma emr-i asîr olduğu karîn-i idrâk-ı fakir olmakla Neysâbûri revîşinde

âyât-ı kerîme tamâmen tastîr ve zeyline alâ kaderi’t-tâka ma’naları müretteb

tahrir olunarak hem ilm-i Arabiye’ye intimâ ve intisâbı olmıyanlara fehm ü

iz’ânda yüsret ve hem hatm-i şerif tilâveti murâd edenlere bundan Mushaf-ı

Şerif misillu hatm etmekte sühûlet olacak vechile muhtasarca bir tefsîr

tercümesine sarf-ı yârây-ı vûs’ ve makderet etmek arzûsu çoktanberi pîrâmen-

kerd-i hayâlhâne-i fakir ise de “el-ümûr merhûnetün bi-evkâtihâ” müfâdınca

vakt-i mukaddere ta’lîk olunmuş idi. Bu esnâda Hüseyin Vâiz merhûmun

Mevâhib ünvânıyla muanven tefsîrinin lisân-ı Fârisiden zebân-ı azbü’l-beyân-ı

Türkî’ye minvâl-i muharrer üzre nakl ve tahviline meyl ve hâhiş olunup

Cenâb-ı müsehhili’l-umûr’un iʻâne ve ikdârına istinâden meʻa kılleti’l-bidâ’a

tercümesine destzen-i hâme-i şürû’ olundu.”181

Ferruh Efendi’nin tefsîrinde her ne kadar Mevâhib esas kabul edilmiş olsa da

Tibyân, Beydâvî, Keşşâf ve Hâzin tefsîrleriyle karşılaştırılması yapılmıştır. Âyetlerin

nüzul sebebleri ve bazı tefsîrcilerin beyânları âyet meallerinin altına yazılmıştır. Halkın

kolayca anlaması hedeflendiğinden müteşabih kelimelerden kaçınılmış, kısaca Türk

halk diliyle tefsîr yapılmıştır. Tercüme Abdülhamid Hân ’ın emriyle Kur’ân’ın

kenarında basılmıştır. Her âyetin tercümesinden önce baş kısmından iki üç kelime

yazılmış, bu sûretle karşılaştırma kolay hale getirilmiştir.182 Bu tefsîrin okunması da

kolaydır; çünkü mufassal tefsîrler gibi mevzûlara derinlemesine girilmemiş, Celâleyn

tefsîrinde olduğu gibi gayet kısa ve öz olarak rivayetler, ihtilaflar ve tevcihler

verilmiştir, böylece tefsîr bir mushafın boyutlarını geçmeyecek şekilde düzenlenmiştir.

Müfessir tefsîrini yazarken istifade ettiği kaynaklarla ilgili olarak şu açıklamalarda

bulunmaktadır:

181 Mukaddime, s. 2-3. 182 Ali Turgut, Başlangıçtan Günümüze Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, Tercüman Kur’ân-ı Kerim Ansiklopedisi, c. 2, Đstanbul, 1988, ‘Ferruh Efendi’ maddesi.

73

“Eğerçi Tefsîr-i mezkûr me’haz ittihaz olunduysa da Tibyân ve

Beydâvî ve Keşşâf ve Hâzin tefâsîriyle tatbîk ve tevfîk olunarak esbâb-ı nüzûl-

ü âyât ve ba’zı müfessirînin nakş-ı sahîfe-i ta’bir ve beyân eyledikleri hikâyât

zîr-i meânî-i âyâta tezbir ve maksat-ı aslî olan fehm-i avâma ve istinsâha

sühûlet içün elfâz-ı münşiyâneden sarf-ı nazarla ber-vech-i ihtisâr kabaca

lisân-ı Türki üzre ta̒bir olunup me’hazi olan Mavâhib’e liecli’l-mürâfaka

Mevâkib ismiyle tesmiye olundu.”183

Önsözünün sonunda mütercim tevâzûda bulunarak kendisinin ilim bakımından

kifâyetsiz olduğunu ve eserini yaşlılık zamanında yazdığını ifade etmekte ve insanın

hatâdan sâlim olamayacağını belirterek, tefsîrinde tespit edilecek hataların sayfanın

kenarına not olarak kaydedilmesini talep etmektedir.

Mevâkib’ın baskısı, II. Meşrutiyet’e kadar 1865, 1870, 1879, 1899, 1902-1903,

1905, 1905-1906 tarihlerinde tam 7 kez tekrarlanmıştır. Bazı baskılarını şu şekilde

tanıtmak mümkündür:

a) Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’in, Đstanbul’da 1282 yılında

Rebiulevvel ayının ortalarında (evâsıtında) Matbaa-i Amire’de basılan nüsha iki cilt

halinde basılmıştır. Bir nüshası Marmara Đlahiyat Kütüphanesi Öğüt bölümü 37

numarada kayıtlı bulunmaktadır.

Cilt 1: Âyetler harekeli ve numaralanmış olarak Türkçe tercemelerin öncesine

yazılmıştır. Âyetler parçalara ayrılmamış tamamına birden mana verilmiştir. Âyetin

tercemesinden sonra bir yıldız işareti ile tefsîr yapılmaya başlanmıştır. Bu cilt Đsra

sûresinin sonuna kadar olup 493 sayfadan teşekkül etmektedir.

Cilt 2: Kehif süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar olan kısmın tefsîrini ihtivâ

etmektedir. Eserin sonunda bu tercemeyi yapanın Ferruh Đsmail Efendi olduğu ve

tercemeyi h. 1246’de tamamladığı Arapça olarak ifade edilmektedir. Bu cilt 527 sayfa

tutmaktadır.

b) Tefsîrin, Đstanbul, 1296, Matbaa-ı Osmaniye baskısı bir cilt halindedir. Bu

baskıda âyetler sayfaların ortasına basılmış, Türkçe terceme sayfa kenarlarına

dercedilmiştir. Türkçe tercemelerde Arapça âyetlerin baş tarafından birkaç kelime

183 Mukaddime, s. 3.

74

konularak hangi âyete ait olduğu gösterilmiş, ayrıca âyetler ve tercemeleri numaralan-

mıştır. Kitabın sonunda bu baskıyı tertib edenin Osman Zeki Bey olduğu ve kırk

senelik bir imtiyaza sahip bulunduğu kayıtlıdır. Türkçelerin hattâtı es-Seyyid el-Hac

Rıza olduğu belirtilmektedir. Türkçe tefsîr metninde bazı ihtisarlar yapılmış olup 604

sayfadan oluşmaktadır.

Bu baskıya ait bir nüsha Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Yıldız Asar-ı

Nefîse kısmında 125 numarada bulunmaktadır.

c) Tefsîrin Dersaadet, 1317, Ahter Matbaası baskısı 4 cilt olan Tefsîr-i Tibyân

Tercemesi’nin sahife kenarlarına basılmıştır.

Cilt 1: “Tefsîr-i Mevâkib” başlığı ile Tefsîr-i Tibyân’ın kenarlarına yazılmıştır.

Âyetler parantez arasına alınmıştır, harekesizdir. Kur’ân’ın başından Mâide sûresine

kadar olup, 370 sayfadır.

Cilt 2: En’am süresinden Đsra süresine kadardır, 303 sayfadır.

Cilt 3: Kehf sûresinden Fatır süresine kadardır, 303 sayfadır.

Cilt 4: Yâ-Sîn, süresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır, 329 sayfadır.

Ayrıca her cilde sürelerin fihristi ilave edilmiş olup, âyetlere numa konmamıştır.

d) Tefsîrin, Đstanbul, 1320, Bahriye Matbaası baskısı tıpkı 1296 tarihli baskı

gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına dercedilmiştir. II. Abdülhamid Han’ın

iradeleriyle basıldığı kaydedilmektedir. Sonunda “Suver-i Kur’âniyeyi Cami Hatm-i

Şerif Duası”, secavend işaretlerinin izahı ve sûrelerin fihristi bulunmaktadır. 620

sayfadır.

e) Tefsîrin Đstanbul, 1323, Bahriye Matbaası baskısı bir cilttir.

Bu da önceki baskı gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına konulmuştur.

Hiçbir tarafında hangi tefsîr olduğu ve kimin terceme etmiş olduğu kaydedilmemiştir.

Sonuna bir fihrist ilave edilmiş olup, 620 sayfadır.

ĐLAM kütüphanesinde inceleme fırsatı bulduğumuz bir nüshanın üzerinde yine

1323 senesi ve Bahriye matbaası kayıtları bulunmakla birlikte diğer bir iç kapak

sayfasında ise 1372/1952 tarihi ve Mısır kaydına rastlanmaktadır. Kendisini “Hâdimü’l-

Kur’ân” diye isimlendiren ve Şeyhu’l-Mukârii’l-Mısrıyye ünvanını taşıyan Ali

75

Muhammed ed-Dabbâ’ ismine ait bir mühür de bulunmaktadır. 1323 tarihli baskıdan

tıpkıbasım yoluyla tekrar basılmış olması muhtemeldir.

3. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler

a) Ferruh Efendi, istiaze ve besmele ile ilgili olarak şu yorumu yapar:

“«Đclâlü’l-Kur’ân, Euzübillahimineşşeytanirracim ve miftâhu’l-Kur’ân

Bismillahirrahmanirrahim» buyrulduğu Đbn Abbas radıyallahu anhümâdan

mervidir diye Cevâhiru’t-Tefsîr’de mestûrdur. Yani evvelâ istiaze ve tathir-i

kalble Kur’ân-ı azimüşşânı iclâl ba’dehu miftâh-ı hazâin-i Kur’ân olan

besmeleye iştiğâldir. Ekâbirden biri buyurmuştur ki vazife-i edeb ve tarîka-i

hürmet ânı iktizâ eder ki ol istiaze süpürgesiyle meydan-ı kalbi vesâvis-i nefs-ü

şeytandan tathir eylemelü ki tâ Cemâl-i Sultan-ı bismillah manzara-i dilde

çehrenümâ ola. Buna misâl Lâilâhe illallah kelime-i tayyibesidir ki âyine-i

sineden saykal-ı lâ ile jeng-i mâsivâ mahv ve envâr-ı Cemâlullah bâkî kalır.

Binaenaleyh «Fe izâ gara’te’l-Kur’âne feste’iz bi’llahi mine’ ş-şeytani’r-

racîm»184 âyet-i kerimesine ittibâen Hüseyin Kâşifî rahimehullah tefsîrinde

“Euzübillahimineşşeytânirracim”185 diye isti’âze ile bed’ eylemiştir. Cennetten

sürülmüş şeytânın şerr u vesvesesinden Allah azimüş-şân’a sığınırım. Tefsîr-i

Yenâbî’de emiru’l-mü’minin Ali kerremallahu vecheh hazretlerinden istiaze

ma’nâsını bu vechile nakl eder ki insandan kavî olan şeytan şerrinden ondan akvâ

olan Allah azimüşşân celle celâluhu ve amme nevâlühü hazretlerine sığınırım

buyurmuşlar.”186

b- Fatiha tercemesi

“Halka vücut ve hayat bahçedici ve beka ihsan edici ve havfden

muhafaza edici Cenab-ı ma’bud-i bi’l-hak hazretlerinin ism-i şerîfi ile tilavet-i

Kur’ân’a bed’ ederim.

184 Nahl, 98, “Đmdi Kur’ân okuduğun vakit evvelâ Allah’a sığın o racîm (atan, indî hükümler veren, gaybı taşlayan, yalan söyleyen, iftirâ atan, lânetlenmiş, kovulmuş) şeytan’dan!” 185 “Racîm şeytandan Allah’a sığınırım” 186 s. 3.

76

1- Ezelden ta ebede dek cümle olmuş ve olacak hamd-ü sena tamam ve

kemaliyle cemî̒ âlemleri ki ins ve cin ve vuhûş ve tuyûr ve sibâ̒ ve sair

hayvanat-ı berrî ve bahrîyi yaradıcı ve besleyici ve işlerini tertip edici Allah-ı

azimüşşanadır.

2- Đfnadan sonra tekrar ahirette vücut verici ve takrar merhameten

mü’minlere cennet ihsan edici.

3- Malik ve hâkim-i yevm-i ceza ve kâdı-ı âdil-i mahkeme-i kübrâ ki ol

günde kullarına hak üzre hükmedüp ceza ve mükâfatlarını vericidir.

4- Ancak sana ibadet ederüz ki senden gayri ibadete layık ve müstahak

yoktur ve ibadet ve sair havayiçte hassaten senden yardım ve inayet talep ederiz.

5- Bizi itikad ve ef’al ve akval ve ahlakımızda ifrat ve tefrit beyninde

mütevassıt olan doğru yola yola hidayet eyle ve din-i Đslam ve sünnet-i Seyyid-i

Enâm aleyhissalatü ve’s-selâm olan sırat-ı müstakimde bizi sabit eyle.

6- Ol kimesnelerin yolu ki, anları kendi fadl-ü ihsanınla nübüvvet ve

risalet ve velayet ve sıddıkıyet ve şehadet ve ve salahiyet ve zahiren kabul-i

şeri’at ve batınen ittila-ı esrâr-ı hakikat ni’metine neyl ile muazzez ve mükerrem

kıldın.

7- Anların tariki değil ki anlar mukaddem senin ma’raz-ı gazabında

bulunup küfre ikdam eylemişler idi. Yahut Yehudların tariki ki temerrüdleri

sebebiyle muânede ve mükabere ve katl-i enbiya ve hark-ı kütüp eylemeleriyle

üzerlerine hışm vaki olmuşidi. Ve onların tariki dahi değil ki vücuda

geldiklerinden sonra turuk-ı muhtelifeye duçar olmuşlar yahut nasara yolu ki şan-

ı Hazret-i Mesih’te ifrat ve bab-ı Hazret-i Fahr-i Kainat salavatullahi aleyhime ve

selamuhu da tefrit vasıtasıyla dalalete düşmüşler idi. Amin.”

1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmış olan tefsîrin

Fatiha tercümesi:

“Rahman ve Rahim Allah adiyle.

1 - Bütün hamd o Allahü azimüşşana ki Rabbil’ alemindir.

2 - Rahmandır, Rahimdir.

3 - Din gününün maliki ve hakimidir.

4 - Ancak sana ibadet ederiz ve ancak senden yardım dileriz.

5 - Bizi doğru yola hidayet eyle.

77

6 - O kendilerine nimet verdiklerinin yoluna.

7- O gazap olunanların yoluna değil doğru yoldan azmış olanların yoluna

da değil.”

Ferruh Efendi’nin tercümesiyle Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine

sadeleştirilerek aktarılan tercümeyi kıyasladığımız zaman arada büyük bir farkın

olduğunu, eserin Süleyman Fahir eliyle oldukça sâde bir dille günümüz Türkçesine

nakledildiğini görmekteyiz. Bu durumda tercümenin Ferruh Efendi’ye atfedilmesinin ne

kadar doğru olduğu da tartışılması gereken hususlardan biridir.

c- Nâs sûresi:

“Ya Muhammed! Di ki insanın kalbine vesvese veren cin ve insin ve

zikr-i ilâhîden firâr iden vesvâs şeytanın şerrinden âdemlerin Rabbisi celle

şânühüye ve insanların padişahı ve ma’budu azze şânühûya sığınırım. Mervîdir

ki şeytanın âdeti bir kimesne zikr-i ilâhî eyledikte firâr idüb zikrullahdan gafil

oldukta musallat olur. Tefsîr-i Lübâb’da dir ki: bu sûrede vâki’ beş aded nâs,

mükerrer olmayub her biri bir sınıf insana işarettir. Evvelki nâsdan murad etfâldir

ki rububiyyet olmağla anların terbiyesine delâlet ider. Đkinciden murâd

cevânlardır ki melik padişahlık olmağla anların kahr u siyasetine işarettir.

Üçüncüden murad pîrlerdir ki ilâh tâat ve ibadete mebnî olmağla pîrlere

münasibdir. Dördüncüden murad sâlihlerdir ki vesvâs anların iğvâsına harîs

olmağla anların isti’âzesine îmâdır. Beşinci, ma’tûf olduğu cinne tebe’ıyyetle

insan şeytanı müfsitlerdir. Kelâmullahın bed’i besmelenin bâsıyla ve hatmi ve’n-

nâsın sîniyle olmağla bundan bes lafzı olur ki Arabide beske ve hasbeke

lafızlarının ma’nası «sana kâfîdir, elverir» dimek olur. Ve lisan-ı Fârisîde yalnız

bes lafzı kezâlik «kâfîdir, elverir» ma’nasınadır. Yani bu iki harfin beyninde size

virdiğimiz, dünyada ve ahirette elverir.”187

C. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-

Envâr

1. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde

187 Đstanbul, 1320, s. 608.

78

Müfessirimiz Ahmed b. Abdullah’ın devrinin büyük ve önde gelen âlimlerden

birisi olduğu kaydedilmektedir. Đbrahim Paşa’nın Bağdad valiliği zamanında

Abdülkadir Geylânî Hazretleri’ nin Camii şeriflerinde vâiz olarak vazîfe yaptığı, halkı

irşada çalıştığı ve insanlara vaaz ederek nasihatlarda bulunduğu için “Nâsih” adıyla

meşhur olmuştur. Đbrahim Paşa’nın tavsiyesi üzerine ebced hesabına göre te’lif tarihi

olan 1096 senesini gösteren Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismiyle bir tefsîr

yazmıştır. Bu tefsîr ilk defa 1294 de basılmıştır. Türkçe bir mealden ibaret olan bu

tefsîri müfessirimiz bir senede tamamlamıştır. Tefsîri yazarken Envaru’t-Tenzil,

Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadu’l-akli’s-selim, Mevâhib-i Ledünniyye, Şihâb Haşiyesi gibi

kaynaklardan büyük ölçüde istifade etmiştir. Bu tefsîrin müellifin el yazısı ile yazılmış

bir nüshası, Nuruosmaniye Kütüphanesinde mevcuttur.

Şair, tefsîrin yazılışına şu tarihi düşmüştür:

Habbezâ tercemân-ı Kur’ân kim Müşkil-i elfazı eyledi vâzıh

Tâlib-i râh-ı hak olanlar için Mürşid-i kâmil ve dahi nâsıh

Çıktı müsveddeden bi-hamdillah Şâhid-i hüsn üstüne lâih

Dedi pir-i hûd âna târih “Budur âsâr-ı Ahmed Sâlih”

Eserin yazıldığı 1096/1684 tarihini gösteren kısım ‘Budur âsâr-ı Ahmed Salih’

mısra’ıdır.

Bu zat, tefsîrinin mukaddimesindeki beyânına nazaran Yakub-ı Çerhî

Hazretleri’ nin188 Fârisiyyu’l-ibare Tebareke ve Amme Cüzleri Tefsîri’ni de Türkçe’ye

tercüme etmiştir.189

Bir de Hâşiye alâ tefsîri Beydâvî isminde bir eseri vardır. Bu eserin Fâtiha’dan

Ahkâf sûresine kadar olan kısmı Köprülü Kütüphanesi 184 numarada bulunmaktadır.190

188 Ya’kub b. Osman b. Mahmûd, Gazne’nin Çerh köyünde doğdu. Đlim tahsili için birçok ilim merkezine seyahat etti. Aklî ve nakli ilimleri öğrendi. Daha sonra tasavvufa yönelerek Şâh-ı Nakşibend ve Alâuddin Attar Hazretleri ’nden ders aldı. 851/1447 tarihinde sınır köylerinden biri olan Hülgatû’da vefât etti. Kabri bu köydedir. Bu cüz’ tefsirlerinden başka eserleri de vardır. Bu eserler Hindistan’da basılmıştır. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 141-145) Ney-Nâme, Risâle-i Ünsiyye ve evliyâullahın vasıflarını açıkladığı Risâle-i Ebdâliyye isimli eserleri Türkçe’ye tercüme edilerek Đstanbul’da 2009 senesinde Erkam yayınları tarafından Ney-Nâme ismiyle tek kitap hâlinde basılmıştır. 189 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 239; Bilmen, II, 702, no: 378. 190 Doğan, Đshak, Osmanlı Müfessirleri, Đstanbul 2011, s. 51, 239.

79

2. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr

Müfessir Ahmed Ğurabzade devlet yönetiminde önemli bir mevki sâhipi olan

Đbrahim Paşa’nın isteği üzerine Mevlana Yakub Çerhî’nin Farsça tefsîrinin Tebareke

ve Amme cüzlerinin tercümesini yapmış ve bu tercüme Paşa’nın oldukça beğeni ve

takdirini kazanmıştır. Bununla ilgili olarak eserin önsözünde şu açıklama yer

almaktadır:

“Mahfî buyurulmıya kim vezir-i rûşen zamir-i âsaf-tedbir müdebbir-i

umûr-u enâm hâfız-ı memâlik-i Đslâm, sâhip-i izz ü ikbâl haceste-i ray-ı

humayun mürebbîy-i ulema, muhibbi fukara, tedbir-i umûrda müşkil-küşa

hazretü’l-vezir Đbrahim Paşa la-zâlet devletühü makruneten bil-izzi ve’ş-şeref

ve lâ berihat siddetühü’s-seniyye methûfeten bi envâi’l-hedâyâ ve’t-tuhaf,

bundan esbak ferman-ı âlîleri bu hakîre sâdır oldu kim Mevlânâ Ya’kub

Çerhî’nin Tebareke ve Amme cüz’lerine düşen tefsîrin zebân-ı Fârisî’den hâlâ

din-i Đslam’ın nusretine ve Harameyn-i Muhteremeyn’in hidmetine bel

bağlıyan devlet-i Osmaniye arasında müsta’mel lisan-ı Türkiye nakl

ideyim.”191

Yapılan tercümeyi beğenen Paşa, müfessirimizden Arapça bilmeyen Türk

halkının Kur’ân-ı Kerîm’in mana ve maksatlarını kolayca anlayabilmelerini sağlamak

için aynı minval üzere tam tefsîr yazmasını istedi. Ahmed b. Abdullah da Envarü’t-

Tenzil, Mevâhibul-Ledünniyye, Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadü’l Aklı’s-selim, Envaru’t-Tenzil

üzerine yapılan Şihab Hafacı’nın haşiyesi, lüğat kitaplarından Garibi, Ahteri ve

Hâlimi’yi ve tefsîre dair daha pekçok kitaptan istifade ederek tefsîrini yazmaya

başlamıştır. Yazarken müfessirlerin en kuvvetli görüşlerini almış, Hazret-i Hafs’in

rivayetiyle Đmam-ı Âsım’ın kıra’atini tercih etmiş ve ahkâmla ilgili hususlarda Đmam-ı

Âzam’ın görüşlerine öncelik vermiştir. Ayrıca mümkün olduğu ölçüde Kur’ân

mânâlarını ifade etmek üzere nahiv kaidelerine ve belağatla ilgili hususlara değinmiştir.

Üç dört yılda bitirmeyi hedeflerken Allah’ın yardımı ve inayetiyle bir yıl gibi kısa bir

vakitte bitirmeye muvaffak olmuştur.

191Đstanbul, 1292, I, 3.

80

“Ba’dehü himmet-i âlileri ânı istid’a etti kim, cemi Kur’ân-ı Azimüş-

şan o minval üzre tefsîr ve beyân oluna tâ kim lisan-ı Arabîden bî-behre olan

ebnây-ı Türk Kur’ân-ı vâdıhü’l-burhânın ma’nalarından hisse-mend olalar. Ve

ânın lüğatını fehm itmedikleri ecilden müstemend olmıyalar. Binâen alâ zâlik

bu dâîleri dâmen dermiyan idüb ve tefâsirden Envarü’t Tenzil’i ve Mevâhibul-

Ledünniyye’yi ve Meâlimü’t-Tenzil’i ve Đrşadü’l-akli’s-selim’i ve Envaru’t-

Tenzil üzre düşen Şihab Hafacı’nın haşiyesin ve kütüb-ü lüğat’dan Garibi’ni

ve Ahteri’yi ve Uknûm’u ve Hâlimi’yi ve fenn-i tefsîre müteallık nice kütübü

cem’ idüb anlardan akvây-ı akvâli ve Hazret-i Hafs’in rivayetiyle Đmam-ı

Asım’ın kıra’atini ve ahkâm da Đmam-ı Azam’ın kavlini ve mehma emken eda-

i mânada kavaid-i nahviyyeyi ve esrar-ı belağatın beyânını iltizam idüb

havadis-i rüzgardan hatır emin olursa üç dört yılda husule gelir. Ve lillahi’l-

hamd ve’l-minne bir sene-i şemsiyye müddetinde vücûda geldi.”192

Diğer müfessirlerimizde gördüğümüz gibi bu zat da ilmî tevazuu elden

bırakmamakta, eserinde hata ve eksiklerin bulunabileceğini, dolayısıyla yapılacak

olumlu tenkitlere her zaman için açık olduğunu ifade etmektedir. Tefsîrini yazarken

yukarıda belirtilen kaynaklardan en çok Mevlâna Kâdî Beyzâvi’nin Envarü’t-

Tenzil’inden ve Mevlâna Hüseyin Kâşifi’nin Mevâhibül-ledünniyye’sinden istifade

ettiğinden dolayı eserinin ismini bu iki tefsîrden birer kelime almak sûretiyle Zübedü’l-

âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismini koymuştur. Müfessirin beyânına göre bu isim ebced

hesabıyla eserin telif tarihini göstermektedir.193

Müellifin eserine isim seçerken takip ettiği bu yol onun sâhip olduğu yüksek

ilmi ahlakı ve hatır-şinaslığı göstermektedir.

Zübedü’l-âsâr’ın kütüphanelerîmîzde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır. Bu

muhtelif yazma nüshalardan bir tanesi Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi: No: 2290,

2291’de kayıtlı bulunmaktadır.

2290 numaralı nüsha eserin birinci cildi olup, Kur’ân-ı Kerîm’in yarısını ihtiva

etmektedir. 2291 numaralı nüsha ise Kur’ân’ın diğer yarısını ihtiva etmektedir. Bu

nüsha Bursa’da h. 1118’de Nesih hatla yazılmış olup, âyetlerin üstü kırmızı çizgilidir 192 I, 3. 193 “Ve bi avnillahi sübhanehü ve taala bu tesmiyeden tarih-i sal-i te’lif istifade olundu” I, 4.

81

Tefsîrin 1292/1875 tarihinde Rıza Efendi Matbaasında basılan nüshası birinci

baskı olup Sülaymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa kısmında 61 ve Marmara Üniversitesi

Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel bölümü 117 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Bu

baskıda âyetler parantez arasına konulmuş ve harekelenmiştir. Eserin tefsîr kısmı ise

nesih hatla ve harekesiz olarak yazılmıştır.

Đki cild halinde basılan eserin birinci cildi 428 sayfadır. 1294 de basılan ikinci

cilt ise 464 sayfadır. Bu cildin sonuna “Harputlu el-Hac Süleyman ve Ali Efendilerin

marifeti acizaneleri ile Riza Efendinin taş tezgahında tashihine dikkatle Hurşid

Efendinin hattı ile tab’ ve temsil olunmuştur.”194 kaydı ve bir de fihrist ilave edilmiştir.

Hangi yazmadan alındığına dair hiçbir kayıt yoktur.

3. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler

a) Đstiaze ve Besmele ile Đlgili Yorumu:

“Bilkıl eyyedekellah cumhur-u ulema bunun üzredirki Kur’ân’a şurü

olunmadan istiaze itmek müstehabdır. Ve bazı ulema âna zahib oldukim ânı

okuması vacibdir. Tefsîr-i Kurtubi’de getürdüğü bir kavlde Kur’ân’dan evvel

istiaze getürmek Seyyidü’l-kevneyn üzre yalnız farz idi ve sair ümmet

okumasında sünnet tariki ile âna iktida itdiler...

Yani Tanrı’ya sığınırım rahmetden dûr olan düyük şerrinden. Mezkûr

olacak bir miktar söz kelam-ı Mecid’in mebde’idir. Ve bu sûrenin aded-i âyâtı

yedidir. Mekke-i Mükerreme’de nazil oldu. Đbadete müstahık olan Tanrı’nın

adıyla başlarım. Halk üzre vücûd ve hayatla in’am iden, onları bekayla esirgeyüb

âfâtdan hıfz iden.”195

b) Fatiha tercemesi:

194 “Elhamdulillahi alet’temam ves’salatü ale Muhammedin ve alihis-selam iş bu tefsir Zübedü’l-Âsâr belağat-nisar es-Sultan ibn Sultan es-Sultan Abdulhamid Han Efendimiz Hazretlerinin eyyam-ı yümn-i saltanat-ı seniyyelerinin bin ikiyüz doksan dört senesi şehr-i cemaze’l-ahirin aşr-ı ahirinde Harpüti el-Hac Süleyman ve Ali Efendilerin ma’rifet-i acizalarıyla Rıza Efendinin taş destgahında tashihine gayet dikkatle Hurşid Efendi’nin hattıyla tab’ve temsil olmuşdur.” 195 I, 4.

82

“ Đbadete müstahak olan Tanrı’nın adiyle başlarım, halk üzre vücut ve

hayatla in̒am iden onları bekâ ile esirgeyüp âfâttan hıfz eden.

1. Cümle mevcut ve malum öğmekler ve gökçek sıfatlar ezelden ebede

dek Hak Suphanehu ve Taalanın zat-ı bâhirüssıfatına mahsusdur.

2. Đns ve melaike ve özgelerin perverde iden ulu nimetlerle tefaddul iden

ni’metinin gizlisün ihsan iden

3. Rûz-i cezanın iyesi ki ol künde istedüği nesneyi tasarruf ider.

4. Sana Huda yalnuz taparuz, zira senden gayri kimse ibadete müstahak

değildir. Dahi cemi’ ümurumuzda senden yardım isteriz, zira senden gayri bir

kimse ümura temşiyet virmez.

5. Ahval ve ef’âlimizde bîze doğru yolu göster,

6. Ya sabit it bizi doğru yol üzre ve ol dini Đslam ve Sünnet-i Seyyidü’l-

Enâm’dır (Sallallahü Teâlâ aleyhi ve sellem) Şol kimesnelerin yolını bize göster

ki üzerlerine nübüvvet ve risalet ve velayet ve şehadetle in’am ittin.

7. Ne anların yoli ki üzerlerine hışm olındı ve anlar yehûd gürûhudur ve

ne azgunların yoli anlar nasârâ kısmıdır.”

c- Nasr sûresi

“Getürdiler ki ve enzir ‘aşîrateke’l-akrabîn 196 âyeti indi, Sürûr-ı kâinât

yakın hısımların çağırub Hudâ’nın azâbından ve rûz-ı cezânın zahmetinden

kendülerin korkuttu. Amcası Ebu Leheb, ana dönüb didi: ‘tebben lek’ bunun içün

bizi da’vet ettin? Ve eline bir taş alub Seyyidü’l-kevneyn’i urmak istedi. Hak -

celle ve ‘alâ- bu sûre-i münzeli kılub buyurdu. Tebbet yedâ ebî leheb. Ebu

Leheb’in iki eli helâk ve nâbud oldu. Ebu Leheb’in adı Abdüluzza idi. Put kulu

dimek. Hakk teâlâ adıyla anmadı, Ebu Leheb deyû künyetle andı. Zira ehli

evlâdıyla varacak yeri ol od oluserdir ki leheb deyû ol esye dirler yani yalınlı

dimek. Hakk teâlâ, ânın akıbet yeriyle ana künyet kıldı. Nitekim şerlülere ‘ebu’ş-

şer’ dirler. Ve tebbe. kendü dahi helâk oldu. Mâ ağnâ anhu mâlühû ve mâ

keseb. Kendüsünden malı ve anınla kazandığı nesne, yani ol mal ile kazandığı

oğlu ve kızı azabdan bir az nesne def’ itmedi. Seyaslâ nâran zâte leheb. Elbette

alev âyesi bir ateşe girer, her kiz ebedi çıkmak ana vâki’ olmıya. Ve’mraetühû,

Dahi karısı âna girer. Hammâlete’l-hatab. Odunı getüren karıya zemm olsun.

196 Şuarâ, 214, “Hem en yakın hısımlarını inzâr et. (‘Đleride şu fenâlık var, sakın!’ diye irşâd et)”

83

Bilinmek gerek ‘hammâlete’l-hatab’ Ebu Leheb’in karısıdır. Bu vasıfla mezmûm

olmasının sebebi budur ki gice dikeni getürüb Sürûr-ı kâinât’ın yoluna saçardı. Fî

cîdihâ hablün min mesed. Gerdanında hurma lifinden bir ip var. Yani ma’hûd

odunu görsende bir oduncu karıya benzer ki gerdanında odunun ipini komuştur.

Getürüp göğsünde perkidüb bir gün gelürken yoruldu. Arkasındaki yükü divar

üzre koduğu bir zedgeline Cebrail aleyhisselam gelüb divar ardından ol yükü

çekivirdi. Ol ip boğazına geçüp anda boğuldu. Ve bundan murâd ânın şânını

tahkîr itmekdir.”197

Ahmed Gurabzade, oldukça kısa ve özlü bir tefsîr yazmıştır. Sözü en kısa

şekliyle söylemek nasıl mümkünse onu tercih etmiş, rivayetlerin senetlerini

vermektense ‘rivayet ettiler ki’ anlamına gelen ‘getürdüler’ lafzını kullanarak

hemen metnin tercümesini vermekle yetinmiştir. Dili de, zamanımızdan üç buçuk

asır kadar evvel yazılması hasebiyle, oldukça ağırdır. Bugün kullanmadığımız

veya sadece Anadolu’nun bazı muhitlerinde kullanılan bazı kelimelere

rastlanmaktadır.

D. Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî ve et-Tefsîru’l-

Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî

1. Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî

1294 yılında hayatta olan bu zât Hindistan’da yaşamıştır. Zamanının uleması

arasında saygın bir konuma sahip olan Haydarabadî, “âlim-i kâmil, câmi-i ma’kûl ve

menkûl, hâvi-i fürû’ ve usûl, allâme, zekî ve mâhir” gibi sıfatlarla yad edilmektedir ki

aklî ve naklî ilimlerde, usul ilimlerinde ve ilimlerin diğer meselelerinde hâkim bir kimse

olsa gerektir. “Nâib-i Seyyid-i ins ü cân” olarak da anılan Hayrettin Han’ın bir tarikat

mürşidi olması da muhtemeldir. Türkçe’yi çok iyi bilmesi hasebiyle Mevlana Şeyh

Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî,198 Hayrettin Han’a ceddi Şah Veliyyullah ed-

197 II, 460. 198 Muhammed Đclâl Hân’ın lakabı Cemâleddin olup şiirlerinde Cemâlî mahlasını kullanmıştır. Đlim tahsili için birçok yere seyahat etmiştir. Dinin emirleri hususunda çok hassas davranan Cemâlî, daimâ azîmetle amel ederdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, XIV, 369-370)

84

Dihlevî’nin199 Fethu’r-Rahman ismiyle yaptığı Farsça Kur’ân tefsîrini200 Türkçe’ye

çevirmesini istemiş, o da bazı faydalı bilgileri ve izahları da ekleyerek tercümeyi

gerçekleştirmiştir. Cemaleddin Hindî’nin ismine nisbetle de et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-

Tenzîli’l-Celâlî ismini vermiştir.

2. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî tarafından Fethu’r-Rahman ismiyle yapılan Farsça

Kur’ân tefsîrinden Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî’nin teşvikleri,

gayretleri ve ricası üzerine Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî’nin

Türkçe’ye yaptığı çeviridir. Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî,

Kur’ân-ı Kerîm’in ve tefsîrlerinin yaygın bir şekilde öğrenilmesi, baskılarının yapılıp

dağıtılması için ömrünü bu yola vakfetmiş bir kişi olduğu için dedesi Şah Veliyyullah

ed-Dihlevî’nin Fethu’r-Rahmân tercümesini ve diğer tefsîrleri devamlı okutmakta ve

farklı dilleri kullanan toplulukların da istifadesi için Fethu’r-Rahmân’ı Afgan diline

tercüme ettiği gibi Türkçe’ye tercümesini de istemektedir.201 Erbâb-ı himmetin, tefsîrin

199 Veliyyullâh , Azîmü’d-Din Ahmed b. Abdü’r-Rahîm, Hindistan’ın en yüksek âlimlerinden bir zât olup 1114’de doğmuştur. Şah Veliyyullah, muktedir bir âlim, derin bir mütefekkir, ilâhi bir şâirdir. Tefsirde, hadiste, hikmet-i teşrî’de yüksek bir vukuf sâhibidir. Kendisi Hindistan’ın müceddit, müctehid bir âlimi sayılmaktadır. Bu muhterem âlimin doğumu, Moğol saltanatının Hindistan’daki en parlak devresine tesadüf etmektedir. Moğol istilasıyla birlikte Hindistan’ın her tarafında bid’atlar türemiş, müslümanların ilim sâhasındaki çalışmaları yalnız mantığa, fesefeye munhasır kalmış, Đslâm ilimlerine derinliğine vâkıf olan zâtlar azalmış Şiîlik olanca hızıyla her tarafa yayılmakta devam etmekteydi. Çünkü Moğol Hükûmeti, Sultân Humâyun devrinden beri Şiîli ğin hâmîsi kesilmişti. Moğol sarayları Đran’lı Emirlerle dolmuş, Ehl-i Sünnet himâyeden mahrum kalmıştı. Đşte Veliyyullâh, böyle bir zamanda yetişmiş, ilk tahsîlini babasından yapmış, sonra tarîkat-i Müceddidiyye’nin vârisi bulunan Allâme Şeyh Efdalü’d-Dîn Sırr-i Hindî’den hadîs okumuş, 1142’de Hicaz’a gidip iki sene kadar Arabistan’da kalarak Ebû Tâhir Medeni’den de hadîs almış, nihâyet büyük bir mürşid, münevver bir rehber olarak Hint bölgesini nurlandırmaya başlamış, tefsîr, hadîs, akaid ilimlerini her tarafa neşrederek Şiîlikle mücâdeleye davâm etmiş, Kitâbullah ile Sünnet’in hakikatlerini, sırlarını halka anlatmaya çalışmış, Şiîli ği Hindistan’da başarısızlığa uğratmıştır. Bu değerli âlim 1176’da vefât etmiştir. (Bilmen, no: 405; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 236-248) 200 Bu kısa ve özlü bir tefsirdir. Đlim sahibi olup, tefsir okuyabilecek seviyeye gelen talebelerine okuturdu. Tefsir okuyabilecek seviyeye gelmeyenlerin bu pek kıymetli eserden fayda yerine zarar görebileceklerini söylerdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 238) 201 Tefsirin sonunda şu cümleler bulunmaktadır: “Âlemin böyle gafletli günlerinde, Mevlâ-yı Müteâl Hazretleri’nin mahz bir ihsân-ı kerîmidir ki memâlik-i Hindistan’dan medine-i Bofâl’da hâdim-i şeriat, müdebbir-i umur-i memleket Muhammed Cemaleddin Han Hindî-i Dehlevî hazretleri Kur’ân-ı Kerîm’in manasını herkes fehm itmek üzre Hind ve Afgan lisanlarında tefsirler tertib ve tabʻ itdirüb diyar-ı

85

Türkçe’ye de kazandırılmasını istemeleri üzerine bizzât kendisi Hayrettin Han’dan rica

ederek bu vazîfeyi yerine getirmesini talep etmiştir. Hayreddin Han da bazı faydalı

bilgileri ve gerekli açıklamaları da ekleyerek tercümeyi gerçekleştirmiştir. Tercüme

olarak kaydedilen cümlelerin başına te harfi, faide başlığı altında tefsîr niyetiyle

konulan cümlelerin baş tarafına ise fe harfi konulmuştur. Tefsîri neşredenin yazmış

olduğu mukaddimede bu hususlar şu şekilde ifade edilmektedir:

“Ve iş bu kitab-ı âli-ünvân tercüme-i Kur’ân olduktan başka tefsîre

müteallik bir nice fevâidi dahi müştemil olmakla tercüme ile fevaidin beyni fark

olup mütalaasında sühulet olması içun müellif hazretleri tercümeye te ve faideye

fe harfleriyle işaret buyurmuşlardır. Kezalik resm-i Mushaf’ta müteâref olan vakf

ve ibtida ve taksîm-i âyât ve rüûs-u âyât rumuzlarını dahi sebt ve tahrir buyurup

tilavet-i Kur’ân edenlere bununla bir faide-i diğer bahş etmişler.”

Bu açıklamalardan sonra durak işaretleri ve hükümleri açıklanmaktadır.

Tefsîrin sonunda insanların imanlarının zayıfladığından, âhiretten daha çok

dünyaya ehemmiyet vermeye başladıklarından, dolayısıyla Kur’ân’ın ve dini ilimlerin

kimse tarafından öğrenilmediği ve evlatlarına öğretilmediğinden, bunun neticesi olarak

nesillerin hidayetten sapıp heva ve heves yoluna, şeytanın izine gittiklerinden,

gayrimüslimlerle beraberliklerinin artması nedeniyle zamanla aralarında bir fark

kalmayıp kalplari arasında muhabbetin peydah olduğundan şikayetle insanların, ehl-i

Đslâm’a sünnet olan selamı dahi unuttuklarını söyledikten sonra Kur’ân’ın hidayet

kaynağı olduğunu ancak anlaşılmadan okunmasının faydasının olmadığını, bu sebeple

tercümeler yoluyla manasının anlaşılması gerektiğini ifade etmektedir.

“ Đmdi insanı tarîk-ı Hakk’a hidayet idüb nefsini tezkiye ve terbiye itmeğe

Kur’ân gibi bir mürşid-i kâmil olamaz ise de fakat bu dahi Tutî kuşunun bir kaç

söz öğrenüb manasını bilmeyerek ağzından çıkardığı gibi Kur’ân’ın yalnız

elfazını teallüm idüb mahâric ve tecvid-i hurufuna sarf-ı evkât ile hâsıl olmaz.

Hindiyye ve bilâd-ı Afganistan’da nüshaların neşr eylemişler ki himmetleriyle hâs ve âm meânî-i Kur’aniyyeyi kolayca ve güzelce fehm itmişlerdir. Bu defa Türkistan ahalisi dahi meânî-i Kur’aniyyeden âşina olmaları niyet-i hayriyyesiyle Hindistan’a hemcivar olan Türkistan-ı kadim ahalisi lisanlarına muvafık olarak Türkçe bir tefsir tertib olunmasına himmet eylediklerinde bi-hamdihî Teâlâ işbu Tefsir-i Cemâlî telif kılınmıştır.” (IV, 233)

86

Elfazı okumak lisanın hazzı olub manasını tefekkür ve mucibince amel itmedikçe

kalbe bir şey sirayet itmez. Nice hâfızlar var ki ömürlerini tecvide sarf idüb

manayı fehm itmemekle ve tefsîr cânibine gitmemekle Hudâ ve Rasûl’den gâfil

ve câhil kalmışlardır...”202

Bu sözlerin söylendiği zamanda halkın Kur’ân kültürü ve bilgisi ile dini

hassasiyetinin bu günle kıyas götürmeyeceği âşikardır. Buna rağmen Cemâleddin

Han ve Hayreddin Han gibi himmet sahibi kimseler insanların dînî terbiyesi ile

yakından ilgilenmekte ve çanhıraş bir şekilde çalışmaktadırlar. Cemaleddin Han

tercüme ettirdiği bu tefsîri bastırabilmek için Hind âlimlerinden eş-Şeyh

Muhammed Huseyn b. eş-Şeyh Đsmâil ed-Dihlevî’yi Mısır’a göndermiş, bu âlimin

gayretleriyle tefsîr üç ay içerisinde basılabilmiştir.203

Cemaleddin Han’ın tefsîr derslerinin nasıl yapılması gerektiğine dair Hindî

lisanıyla tertib ettikleri usul, tefsîre yeni başlayanların kolay yoldan anlama ve

öğrenmeleri, Kur’ân’ın manalarından az zamanda haberdar olmaları için terceme

edilerek eserin son kısmına eklenmiştir. Cemaleddin Han’ın, Tefsîr Dersi Metodu

denilebilecek olan “Tertib-i Talim-i Tefsîr-i Kelam-ı Rabb-i Kerim” başlığı altında

anlatmış olduğu ders usûlünü misâl teşkîl edebileceği için aşağıya alıyoruz:

“Hoca eline tefsîri alub, okuyan kimse Mushaf-ı Şerif’i elinde tutar.

Đbtidâ bir âyet okunub her kelimenin manasını ayruca ayruca söyler ve aralıkda

zamirlerin gaib ve muhatab ve mütekellim ve müfred ve tesniye ve cem’

olduklarını beyân ider. Ba’dehu okuyan kimesne dahi bu vech üzere Mushaf’tan

mana virir. Zihninde kararlaşıncaya değin birkaç defa tekrar idüb ba’dehu başka

âyete şüru’ ider. Ve minval-i sabık üzre mana virerek dersi tamam eyler... Đşte bu

tertib üzre ders virüb mübtedilerin zihnine güzelce yerleşdirilse ve okunan dersler

unudulmaması içün birkaç günde bir defa geçen dersleri tekrar itdirüb

müdavemet olunsa bi-inâyetillahi Teâlâ az vakitte Kur’ân’ın manasını fehm

itmeğe isti’dâd ve meleke hâsıl olur.”204

202 Đstanbul, 1294, IV, 232. 203 IV, 235. 204 IV, 233.

87

Bu tefsîrin dört ciltlik tam bir nüshası Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde

basma eserler kısmında 997.12 -94.95. K53 numara ile kayıtlıdır. Diğer bir nüshası da

Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Şişli Bölümü 20 numarada

bulunmaktadır.205

Tefsîr Mısır’da Bulak matbaasında 1294/1877 târîhinde basılmıştır.

Cilt 1: Fihristten sonra Farsça bir münacaat ve Farsça bir mukaddime vardır.

Ayrıca Türkçe musahhihi Necib Efendi’nin bir takrizi yer almaktadır. Âyetler

harekelidir ve parantez arasındadır. Tercümeler, âyeti takip etmektedir. Tercümeden

evvel (T) işareti ve tefsîr kısmından evvel (F) işareti konularak tercüme ve tefsîr

birbirinden tefrik edilmiştir. Ayrıca zaruri olarak tercemeye ilave edilen kelimeler

parantez içindedir. Bu cilt En’am sûresine kadar olup 209 sayfadır.

Cilt 2: Başında fihrist vardır. Enam sûresinden Kehf sûresine kadar olup, 236

sayfadır.

Cilt 3: Basında fihrist vardır. Kehf sûresinden Yâ-Sîn’e kadar olup, 228 sayfadır.

Cilt 4: Basında fihrist vardır. Saffat’dan Kur’ân’ın sonuna kadardır. 235

sayfadır.

3. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler

a) Fatiha Sûresi:

“Fatiha Sûresi Mekkîdir ve dahi Medenîdir ve işbu sûre yedi âyettir.

Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum.

1. Övmek Allah Teâlâya alemleri besleyici olan, (f) insan âlemi ve cinn

âlemi ve melaike âlemi ve kalan âlemlere şamildir.

205 Bu tefsirin mütercimi çoğu zaman karıştırılmaktadır. Bayezit Devlet Kütüphanesi fiş kataloğunda Cemâleddin Han ile Hayreddin Han birleştirilmi ş, bir de bunların yanına Afgânî eklenerek şu isim ortaya çıkmıştır: AFGÂNĐ Cemâleddin (Mehmed Hayreddin). Bu vesileyle burada kütüphanelerimizin kataloklarının tekrar düzenlenmesi ve tasnif edilmesi gerektiğini hatırlatmak istiyoruz. Bilgisayar ile çalışan kütüphanelerin kayıtlarında dahi konular ve diller birbirine girmiş durumdadır.

88

2. Esirgeyici muhabbet edici

3. Ceza gününün maliki

4. Ancak Sana taparız ve ancak Sen’den yardım isteriz.

5. Bizlere göster doğru olan yolu,

6. Anların yolu ki in’am ettin üzerlerine

7. Üzerlerine ğadab olunmuşların ve yolun şaşırmışların yolunun gayrisi

(f) mün’amün aleyh olan kimselerden muradı dört bölüktür: Enbiya ve sıddikîn

ve şüheda ve salihin ve ğadab olunmuşlardan muradı yehudlardır. Ve azgınlardan

muradı nasaradırlar. (f) Bu sûreyi Allah Teâlâ kullarının dili üzere buyurmuştur

ki böyle diye olsunlar.’’

b) Bakara sûresinin Đlk Yedi âyeti:

“Sûre-i Bakara medenidir ve bu sûre iki yüz seksen altı veya yedi âyettir.

Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum.

1. Elif Lâm Mim

2. Şu kitapta hiç şüphe yoktur, doğru yol göstericidir sakınıcı kimselere.

3. Onlar ki inanırlar görmediklerine ve müdavemet ederler namaza ve ol

şeyden ki onlara rızk verdik harc ederler.

4. Ve ol kimesneler ki iman getirürler ol şeye ki nazil oldı senin canibine

ve ol şeye ki aşağa indirilmiş oldu senden evvel ve ahirete ânlar yakîn iderler.

5. Anlardır hidayet üzerine kendi Rableri tarafından ve anlardır necat

bulanlar.

6. Elbette şunlar ki kâfir oldular, beraberdir anların yanında gerekse

tahvif et anları veyahut korkutma, iman getirmezler.

7. Allah sübhanehü anların kalbleri üzerine mühür urdu ta ki fehm

itmiyeler ve kulakları üzerine dahi mühr urdu ta ki doğru söz işitmiyeler ve

anların gözleri üzerinde perde vardır ve anlar içün büyük azab vardır.”

89

c) Đnşirâh Sûresi:

“Elem neşrah sûresi Mekke’de nâzil olmuş ve işbu sûre sekiz âyettir.

Bağışlayıcı esirgeyici olan Allah’ın adıyla okurum.

1. (t) Ayâ açmadık mı seniniçün sîneni. Yani sînesini geniş kıldı ta dînin

ağır olan yükünü tahammül ide ve hem zâhirde ferişteler ol Hazret

aleyhisselâmın sînesin yarub kalbinde olan karayı çıkarub sînesini arıtdılar ve

yıkadılar.

2-3. (t) Ve ırak kıldık senden senin yükünü ki ağır kılmışidi senin arkanı.

(f) vahyin nüzûlü ol ziyâde çetin olurdu sonra kolay oldu.

4. (t) Ve yüce yasadık senin zikrini. (f) yani peygamberlerin ve

feriştelerin arasında senin adın ziyade yücedir.

5-6. Pes elbette çetniliğe yapışmış kolaylık vardır, elbette çetniliğe

yapışmış kolaylık vardır.

7-8. (t) Vaktâ ki işden ve güçden kurtulursın Allah’ın ibâdetine mihnet

çek ve Rabbın cânibine tazarru’ eyle. (f) Yani vaktâ ki halka öğretmekten ferâğat

bulursun halvetde ibâdet itmeğe meşğûl ol.”206

E. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân

1. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî

Müfessir Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî, Kazan’da doğup büyüyen ve

ilim tahsilini orada tamamlayan bir âlimdir. Đsminin başında bulunan Đmâm, Müderris

ve Şeyhulislâm ünvanlarından anlaşıldığına göre devrinin büyük âlimleri arasında yer

almıştır. Tefsîrinin iç kapağında müfessirin Yahşibay köyünden olduğu

kaydedilmektedir.

2. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân

206 IV, 219.

90

Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin kaleme aldığı bu tefsîr Kazan’daki

müslümanlar tarafından yazılan birçok tefsîr ve tercümelerden sadece birisidir. Bu eser

Kazan’da basılan tam tefsîrlerden ulaşabildiğimiz tek eserdir. Đki büyük cilt halinde

1907’de Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de Osmanlı alfabesiyle basılmış olmakla birlikte

biraz lehçe farklılığı bulunmaktadır. Kitabın kapağında şunlar kayıtlıdır:

“ Đmam ve Müderris Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin hizmeti

kalemiyyesindendir. Yahşibây karyesindendir. Kur’ân tefsîri Kazan tilinde.

Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de evvel mertebe basılınvi.”

Đki ciltlik bu eserin sadece ikinci cildini görebildik. 452 sahife olan bu cilt Kehf

sûresinden başlamakta ve Kur’ân-ı Kerîm’inn sonuna kadar devam etmektedir. Buradan

birinci cildin Kehf sûresine kadar olan kısmı içerdiği anlaşılmaktadır.

3. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler

a- Đstiaze ve Besmele:

“Allah’nın rahmetinden serilmiş şeytanın yavuzlugundan Allah’ğa

sığnamen. Dünyada her bir bendegi ahirette özi dost görken bendelerge künhü

rahmet kılucı Allahnın ismi birlen başlaymen bu tercümeni.”

b-Kehf Sûresinin Baş Tarafından

“On sekizinci sûre Kehf sûresi Mekke’de inken cem’i yüzde on âyet.

1- Elhamdü lillahi’llezî, görkâm sıfat birlen mevsuf buluşundayn

Allahğa sâbittir. Enzele alâ abdihi’l-kitâbe, Olı Allah özinin kuli Muhammed

sallalahu Teâlâ aleyhi ve sellem üzerine Kur’ânını indirdi. Ve lem yec’al lehû

‘ıvecen, dahi ol Kur’ân içun asla kekrilik kılmadı yani lafzında kimlik ve

manaları arasında münâfât bolmadı.” 207

207 Kazan, 1907, II, 2.

91

F. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-beyân fî

tefsîri’l-Kur’ân

1. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi)

Müfessir Muhammed Hasan Mevlâzâde Azerbaycan’ın Şeki şehrinin Nuha

köyünde yetişmiş büyük bir âlimdir. Şia’nın yaygın olduğu bir bölgede yetişmiş,

Mecmau’l-beyân, Sâfî gibi Şia’nın meşhur tefsîr kitaplarından bazılarını kaynak olarak

kullandığı da olmuştur. Ancak eserinde aşırı şiî görüşlere rastlanmamaktadır. Mucizeleri

ve harikulade hâdiseleri aklîleştirme temeyülünde olan kimselere karşı çıkarak, bu tür

hâdiselerin mümkün olabileceğini savunmaktadır.

2. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân

Azerbaycan âlimlerinden Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî’nin telif ettiği bu

tefsîrin mukaddimesinde Mevlâzâde eseri telif sebebi olarak müslüman Türk

kardeşlerinin, Arapça olduğu için en güzel bir öğüt, en faziletli bir kitab ve Kelamullah

olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlayamadıklarını, Allah’ın emirlerinden bîhaber kaldıklarını,

Kur’ân’ı anlamak için başka dillerden çevrilen tercümelere müracaat ettiklerini bunun

da sıhhatli olmadığını bahis konusu etmekte, Kur’ân’ın her dem okunduğunu ancak

onda bulunan ahkâmın anlaşılmadığını söylemektedir. Müfessir eserinin

mukaddimesinde bu konuyla ilgili şunları ifade etmektedir:

“Din gardaşlarnın huzuruna kemal-i acz ve inkisarla arz idir ki cemi’-i

mev’iza ve nasihatlerin eşrefi ve kıssaların efdali Kelamullah-ı Şerif’dir. Amma

Arab lügati ile olmagına göre Türk gardaşlar onun zahir manasını derk itmekden

aciz, onda yazılan ahkâm-ı din ve Allah’ın başka fermayişlerinin mazmunundan

bîhaberdirler. Her çend zahir-i âyet ohunur amma manası malum olmûr. Meğer

în ki ecnebi dillere tecüme olmuş kitablardan. Ve âşikardır ki o gunâ tercümeler

hem mutabık-ı vaki ve hemi de muvafık-ı tefasir-i ehl-i Đslâm değildir. Bu

92

sebeble istedim ki hem-dinlerime hıdmet itmek içün Kur’ân-ı Şerif’i tercüme

idem.”

Mevlâzâde Şekevî, tefsîrini Azerbaycan lehçesiyle yazmış olmakla birlikte basit

ve sade bir dil kullanmıştır. Đlimden en ufak bir behresi olan bir müslümanın dahi

rahatlıkla anlayabilmesini, anladığı ahkâm ile itaatini artırmasını, ibadetin hakikatine

yaklaşabilmesini, masiyetlerden hakkıyla kaçınabilmesini ve Kur’ân’ın bütün herşeyi

ihtiva ettiğini gözüyle görüp kesin bir bilgi sahibi olabilmesini hedeflemiştir. Bu

gayesini mukaddimede şu şekilde belirtir:

“O nev’ muhtasar ve âsân ibaretler ile ki cüz’î sevâdı olan mü’min

gardaşlar asanlıkla fehm ideler. Fehm idüb de itaat ve hakiki ibadetlere meyl,

masiyetlerden ictinab, bu Kur’ân-ı şerif cemi-i ahkâma dârâ ve câmi olmaknı

göziyle görüb yakin ideler.”

Müellif genel olarak muhtasar bir tefsîr yazmıştır ancak bazı konular için sözü

uzattığı da olmaktadır. Mesela, A’raf sûresinin 17. âyetiyle alakalı olarak (bizim

elimizde meşhur olan nüshaya göre 118. âyet) uzun açıklama yoluna gitmiştir. Beyân

başlığı altında mu‘cize ve kısımları üzerinde durmuş, mucizeleri te’vil eden bir yazara

cevab vermiştir. “Bir cild Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütalaasında hârik-i âde hâdiselerin

te’vilinde ziyade münafat” görmüş ve cevap yazma ihtiyacı hissetmiştir. Şöyle ki:

Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütercimi Bakara sûresinin 63. âyetindeki Tûr dağının

Beni Đsrail üzerine kaldırılması hadisesini te’vil ederek “bundan kasıt Tûr’un sûretidir,

Đsrail oğulları Tur’un sûretini üzerlerinde görmüşlerdir” demektedir.

Yine Bakara sûresinin 65. ve Maide sûresinin 60. âyetinde bahsedilen

Yahûdîler’in sefil maymunlara çevrilmeleri hadisesini batınî bir değişim ve batınî mesh

şeklinde yorumluyor. Şekevî ise: “Lafızlar manaların kalıbı olduğu için sûret ve batın

sözü malum olmûr” diyerek bu te’vilin yanlış olduğunu ve meshin sadece batınî değil

zahiri anlamda da gerçekleştiğini savunmaktadır.

Âl-i Đmran sûresi 123-125 âyetlerinde bildirilen Allah Teâlâ’nın Bedir

Savaşı’nda mü’minlere melekler indirmek sûretiyle yardım ettiği hususunda Tefsîr-i

93

Kur’ân-ı Şerif mütercimi şöyle demektedir: “Đnsanlar, bütün işleri melekler yapıyor,

diye inanırlar. Oysa ki Allah’ın meleklere ihtiyacı yoktur. Ancak bu âyette Allah Teâlâ

insanlara olan yardımını, insanların kendi aralarındaki ıstılahlarıyla bildirmiştir”.

Mezkur mütercim, bu âyette ve Kur’ân-ı Kerîm’in diğer yerlerinde geçen melek

kelimesine ‘kuvve-i ruhaniyye’ manası vermektedir. Müellif Mevlâzâde ise bu şekilde

tercümeyi tenkid etmektedir.

A’raf sûresinin 107. âyetindeki asânın ejderhâya dönüşmesi hadisesini kabul

eden Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif müterciminin üstte zikredilen hârîkulade hâdiseleri niçin

kabul etmediğini soran Şekevî, asanın ejderhaya dönüşmesinin insanın maymuna

dönüşmesinden daha zor olduğunu çünkü asanın cemadattan ejderhanın ise hayvanattan

olduğunu söylemekte ve şöyle demektedir: “Yukarıdaki hâdiseleri kabul etmek ne şer‘e

ve ne Allah’ın kudretinin mukabilinde örfe muhaliftir”.

Đlk cildin başında, iç kapakta bulunan şu ifadeler müfessirin eserini yazarken

kullandığı eserleri göstermektedir:

“Kur’ân-ı şerif’in tercümesinde nazar-ı âcizânemizde olubdur mu’teber tefsîrler

ve fıkıh kitablarının ba’zısı: Mecmau’l-beyân, Sâfî, Tefsîr-i Fahr-i Râzî, Kâdî Beyzâvî,

Celâleyn, Ebu’s-Suud, ve Mesâlik ve ğayrihi.” Sayılan bu kaynaklar arasında

Mecmau’l-beyân ve Sâfî şii tefsîrlerindendir. Dolayısıyla müfessir ehl-i sünnet görüşünü

savunmakla beraber bu görüşlerini desteklemek ve diğer fırkaların görüşlerini tenkit

etmek üzere onların kaynak eserlerine de müracaat etmiştir.

Müfessir, eserini, niyetine hiçbir nefsi arzu karıştırmadan ortaya koyduğunu,

gayesinin hayır ile yâd edilmesi, eserinin müslüman tarafından kabul görmesi ve

kendisinin Đslâm’a hizmet eden kimselerden sayılması olduğunu bildirmektedir.

“Ümid ki din gardaşları yanında makbul olub mütercimi duây-ı hayr ile

yâd ideler ve niyyetim hiç gunâ ağrâz-ı nefsaniyye ile memzûc olmamak

illetiyle ümidvarım ki Đslâmiyet adına hıdmet idenler zümresinde mahsûb

olam.”208

208 Tiflis, 1326, Mukaddime, s. 3

94

Tefsîr ilk defa Tiflis’te 1326/1908’de Gayret Matbaası’nda basılmıştır. Âyet-i

Kerimeler sayfanın başına numaraları konularak yazılmış ve sırasıyla tercüme

edilmiştir. Tefsîr ile tercümenin birbirinden ayırt edilebilmesi için asıl metinin tam

karşılığı olan tercümeler tırnak içerisine alınmakta, tefsîr ise kısa ve öz olarak tırnağın

dışından devam etmektedir. Eser iki ciltten müteşekkil olup birinci cilt 492 sayfa, ikinci

cilt de 538 sayfadır ve ikisi bir arada basılmıştır. Đkinci cilt Kehf sûresi ile

başlamaktadır. Kitabın sonunda mütercimin eserlerinin listesi yer almaktadır.209

Buradan anladığımıza göre Tefsîrin iki ayrı baskısı yapılmıştır. Çünkü listede tefsîrin

ciltlerinin ayrı ayrı ve bir arada basıldığı, fiyat farklılıklarıyla birlikte gösterilmektedir.

Eserin ikinci baskısı ise Tebriz’de 1399/1979’da Sabiri Kütüphanesi tarafından

yapılmıştır: Tefsîru’l-Beyân-ı Türkî.

Büyük kıt’a iki cilt halinde olan baskı Arapça aslî metni ihtiva eder. Türkçe

meal Azerî lehçesiyle ve Arap harfleriyle basılmıştır. Türkçe ve Arapça metinler

numaralıdır. Âyet-i kerime metinleri sayfa başlarına, matbaa harfleriyle dizilerek çeşitli

uzunluklarda basılmıştır.

Arapça metnin altına bir çizgi çekilerek altına Arap harfleriyle Türkçe metin

konulmuştur. Tercüme kısmı tırnak arasına alınmış ve tefsîr kısmı tırnak dışında

bırakılmıştır. Her iki cildin sonlarına sıra numarasıyla sürelerin fihristi konulmuştur.

Fatiha’ya başlamadan, Besmele’nin Fatihadan bir âyet olup olmadığı izah

edilmiş ve âyet sayarak Besmele’ye bir numara verilmiştir. Fatiha’nın son iki âyeti ise,

bir âyet sayılmıştır. Daha sonraki sûrelerde Besmele’ye numara konulmamıştır.

Fatiha’ya “Sûre-i Hamd” adı verilmiştir.

3. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler

a) Besmelenin tercümesi: 209 Bu listede mütercimin iki eseri daha olduğu görülmektedir:

1. 450 Đllik Takvim 2. Coğrafya 1’imci cild, 2’mci cild.

95

“Gömeklik istiyorum “cemi işlerimde Allah’ın adıyla ki mehribândır.”

Cemi mahlukata dünyada rûzî ve cemi halka lazım olan nimetleri virmek sebebi

ile “rahm idendir” ahirette bazı mahlukata onları Behişt’e dahil itmek ile.”

Gömek kelimesini besmelenin başında ve 5. âyetin tercümesinde (Đyyâke

nestaîn ancak senden gömek isteyorık.) istiane manasına kullanmasından şu anlaşılıyor

ki besmelenin başına “yardım isterim” takdirinde bulunmaktadır. Tefsîrlerimizde

besmelenin başına umûmiyetle “başlarım ” veya “okurum” takdirleri yapılmıştır.

b) Süre-i Hamd (Fatiha) tercümesî:

“1. Gömeklik istiyorum, cemi işlerimde. Cemi işlerimde Allah’ın adıyla

ki Mehribandır. Rahmandır, dünyada ruzî ve cemi halka lazım olan nimetleri

vermek sebebiyle. Rahimdir, ahirette bazı mahlukata, onları Behişt’e dahil

eylemek sebebiyle.

2. Her nevi şükr ü sena «Cemi zahiri ve batınî nimetler mukabilinde ki

cemi» hamd ve şükür eylemekten amele gelüp ve bundan sonra amele geçecek

hamusi Allah içündür ki cemi mahlukata terbiyet verendir. Ol yokdan halkedüp

sonra bizi besleyüp dünyada ruzi verüp ve her halde işlerinde ıslah vermekle.

3. Mehribandur ve ahirette Behişti vermekle Rahimdür.

4. Kıyamet gününün padişahidur.

5. Perverdegar ancak sana ibadet iderik, ancak senden gömek isteyirik.

Sana itaat itmeğe ve ha keza düşmanların şerrini defetmeğe.

6. Bizi hidayet eyle düz yola. O yolu bize göster ki onuyla gidüp senin

tarafına ve razılığına yetişek.

7. O kimselerin yoluna kim onlara nimet verüpsün. Onlardan razı ve

hoşnut olmak ve Behişt’e yer vermek ile. Ne in ki o yola ki uniyle gidenlere

açıklanupsun, ve ne in ki hak yoldan çıkmışların yoluna.’’

c) Đhlas Sûresinin Tercümesi:

“Mekke’de niçe nefer müşrikler Hazretin yanına gelüp Amir b. Tufeyl

didi: Bize tavsif it Allah’ını, âyâ kızıldandır ya gümüşten ya demirden ya

96

ağaçtan. Pes bu sûre nazil olup Allah saika gönderdi. Eritti yandırup ve Amir’i

güçük barmağından deyüp anı dahi öldürdi. Bu sûre nazil oldu.

1. “Dinlen ya Peygamber, Allah birdir şeriki yohdur.

2. “Allah bî-ihtiyaçtır”, yemek içmek ve yatmaktan.

3. “Doğmayupdur”, O’ndan hârîç olmayıp ne evlat ve ne sair kesif şeyler

ki insandan doğular ve ne latif şey peşimanlık, gam, şâdlık, gülmek, ağlamak,

açlık ve tohluk. “Ve doğulmayupdur”, hârîç olmayıpdur bir şeyden. Nice ki sair

mahlukat bir şeyden hârîç olâr.

4. “Ve Allah için bir ehad misil ve tây yohdur” ki Allah’ı ona ohşadup

halka tanıtmak ola. Ya în ki doğmayupdur ki Allahlığı ona irs vire ve

doğulmayupdur ki Allahlığı irsle kesb itmiş ola ve onun için misil yohdur ki

onun avratı ola.210

G. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-

Mûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık (Tefsîr-i Kurân-ı

Şerîf Türk-Azerbaycân dilinde)

1. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-

Mûsevî el-Bâküvî

Mir Muhammed Kerim, 1853 yılında Bakü’de doğmuştur. Đlk tahsilini

medresede aldı. 1871 yılında Irak’a giderek on yıl Bağdat’ta Arapça, tefsîr, fıkıh, Đslâm

tarihi vb ilimler okudu. Daha sonra Tahran ve Tebriz üzerinden Bakü’ye döndü. Uzun

süre Đçerişehir’de Şah Mescidi’nin hocalığını (ahond), 1904’ten 1918’e kadar da Bakü

vilayetinde “Bakü Vilâyeti Şia Mescidi”nin başkanlığını yaptı. Bu arada Bakü, Kuba,

210 Bu dönemde 9 aded tam tefsir tesbit edilmiştir. Biz bu bölümde bunların 6 tanesini inceleme imkânı bulduk. Geri kalan üç tefsirden, Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi (Şeyhülislam)’ye ait olan Kur’ân Tefsiri (Kazan dilinde, 2 cild, Kazan, 1907) ile aşağıda inceleyeceğimiz Đbn Asadallah al-Hamidi (Şeyhülislam)’ye ait el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân (2 c. Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye) isimli eserin aynı olmaları muhtemeldir. Ancak kendilerine ulaşma imkânı bulamadığımız için kesin bir şey söylememiz mümkün olmamaktadır. Bunlardan Anonim, Kur’an. Kelam-ı Şerif tefsiri / Tefsir-i Fevâid (2 cilt, 378+480, Kazan, 1899/1900) isimli tefsiri sadece listelerde görebildik, kendisine ulaşma imkânımız olmadı. Ancak örnek kabilinden Kazan ve Azerbaycan bölgelerine ait birer tefsirin tanıtımını yaptık.

97

Cavadı, Şamahı, Gökçay ve Lenkeran gibi şehirlerin kadılığını da yapıyordu.

Kadılığının yanında da Ahuntluk, Privataklık (Öğretim üyeliği) imtihanlarında

komisyon başkanlığı vazîfelerini icra etti.

Mir Muhammed Kerim, Muharrem ayında dövünerek yas tutmaya ve bu

törenlerdeki bağırıp çağırmaya, fanatizme, batıl hurafe şeylere ve Đslâm’a tefrika

sokanlara şiddetle karşı çıkmıştır. 1905 yılında Ermeni-Müslüman çatışmasında beyaz

cübbesini giyip kırmızı bayrağı eline alarak şehrin meydanına çıkıp yağmur gibi yağan

kurşunlara aldırmadan çatışmayı durdurmuştur.

20 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal eden Kızıl Ordu, her yeri yağmaladığı gibi

Mir Muhammed Kerim’in evini de talan etmiştir. Baküvî bundan sonra Merdegân’a

gelip, hayatını tercüme ve ilmî kitaplar yazarak sürdürmüştür. 1937 senesinde Đslami

faaliyetlerde bulunduğu ve anti-sovyet olduğu gerekçesiyle bir akşam evinden alınarak

1939 yılı 15-16 Mart gecesi kurşunlanmış ve şehit edilmiştir.

“Mir” kelimesi “başkan” ve “emir” mânasına gelip, Baküvi’deki anlamı ise

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in soyundan geldiğinin işaretidir.

Kaynaklara göre Azerbaycan’da bu kelime, “Seyyid” olan kimselerin isminin başında

kullanılmaktadır. Hz. Ali -radıyallahu anh-’in soyundan olması nedeniyle “Alevî”,

şeceresi Đmam Musa Kâzım’a dayanması sebebiyle “Musevî”, Hz. Hüseyin -radıyallahu

anh-’in soyundan gelmesi sebebiyle de “Hüseynî” denmektedir. Eserleri şunlardır:

Telif Eserleri

1. Keşfü’l-hakayık an nüketi’l-ayati ve’d-dekayık

2. Đran Kentlerinin Hali

3. Tebriz’de Gördüklerim

Tercüme Eserleri

1. Ermenüse

2. Özreyi Kureyş

3. On Yedi Ramazan

4. Kerbela Yangısı

5. Fetâtu Gassan

6. Reşid’in Bacısı Abbase

98

7. Ebû Müslim el-Horasani

8. Salip Muharebesi

9. Emin ve Me’mun Kardeşler.

Bu eserlerden sadece On Yedi Ramazan ve Keşfü’l-hakayık adlı kitaplar

elimizde bulunmaktadır. Diğerleri ise Sovyet hışmına uğramıştır.211

2. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık

Tefsîrin yazıldığı tarih ve ciltlerin hacmi sırasıyla şöyledir:

1. cilt 1321 senesi Şevvâl ayının 9’unda tamamlanmıştır ve 745 sayfadır.

2. cilt Yûnus sûresiyle başlamakta olup 1322 Rebiulevvel ayının 10. günü

tamamlanmış ve 791 sayfa tutarındadır.

3. cilt Rûm sûresiyle başlamakta olup 1323 Zilkâde ayının 22. günü nihayete

ermiş ve 959 sayfadır. Kapağında 15 Şaban 1322 tarihi bulunmaktadır ki bütün ciltlerde

aynı tarih kullanılmış olması hasebiyle konulsa gerektir. Aksi takdirde yazımı bitmeden

basılmış olmaktadır.

Eserin ikinci baskısı Gulâm Rızâ Muhlis tarafından hazırlanarak 1315/1895

yılında Tebriz’de “Şu’â’” matbaasında yapılmıştır. Gulâm Rızâ Muhlis, ilk baskıda vaki

olan matbaa hatalarını düzeltmiş, âyetleri muteber Mushaflarla karşılaştırarak tashih

etmiş, sayfada tefsîr edilen âyetin metnini kenara tam olarak yazmıştır.

Birinci cildin başında bulunan yayın evine ait olan takdim yazısında ilk Türkçe

tefsîrlere iki parağrafla değinildikten sonra bu tefsîrin Hâc Abdülmecid Sâdık Nevberî

tarafından Farsça’ya çevrilerek rûmi 1339 yılında Tahran’da neşredildiği ve bu

tercümenin baskılarının 1349, 1354, 1358, 1361 tarihlerinde tekrarlanmış olduğu ifade

edilmektedir.

Bâküvî, her cildin başına birer mukaddime yazmıştır. Birinci mukaddimede

ilmin faziletinden, ilimle cehli yok etmenin gereklili ğinden bahsettikten sonra Kur’ân’ı

tercüme etmenin gerekliliği üzerinde durmaktadır.

211 Mir Muhammed Kerim, Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay, Đstanbul, 2000, I, XV-XIX.

99

“Kur’ân-ı Şerîf’in ahkâm ve nüktelerini derk eylemek Kur’ân-ı Şerîf

Arap lisânında olmak cihetine muhtelif elsine sâhibi olub dîn-i Đslâm’a gerüyde

olan milletlerden ötüri mümkün değildir. Mâdâmîki Kur’ân-ı Şerîf’in

mazâmîn-i celîlü’l-kadri herbir tâyifenin öz lisânına tersir ve tercüme

olunmasa ondan nice ki lâzımdır menfaat-berdâr olabilmezler.

Eğerçi herbir tâyifeden Fâris ve Türk, Hindû, Berberî ve ğayr lisanlarda

Arab lisânına âlim olan şahıslar olublar ve gene mevcûddurlar ki ahkâm-ı

Kur’ân’ı halka tefhîm idüb yetürürler. Amma âlimden istimâ’ itmekile şahs özi

öz lisânında olan tefsîrden Kur’ân-ı Şerîf’in nükte ve ahkâmlarını bahub derk

itmek arasında fevk ez tasavvur tefâvüt vardur.”212

Bâküvî, birçok Arapça tefsîrin olduğunu ancak bunların sarf, nahiv üzerinde çok

durarak lafızlara önem vermeleri ve bu nedenle de Kur’ân’ın nüktelerine yer

vermediklerini bunun aksine millet-i Đslâm arasında tefrikaya sebeb olacak sözleri

zikrettiklerini söyleyerek Kur’ân-ı Kerîm’in bütün milletlerin tam bir uygunluk

içerisinde adâlet ve insâf üzere yaşamalarını emrettiğini hatırlatmaktadır.

Türkçe tefsîrler içinde Kur’ân’ın hakikatlerini ortaya koyan tefsîrlerin

bulunduğunu ancak bunların “şive-i Osmâniye’de” olduğunu bu nedenle de Azerbaycan

Türk dilinde konuşanların bu eserlerden istifade edemediklerini söyleyerek en büyük

hizmetin Türkçe bir tefsîr yazmak olduğunu ifade ediyor.

“Âlem-i Đslâmiyet’e büyük olan hıdmet zâhiren ve bâtınen Türk

lisânında olan millet-i Đslâmdan ötüri Türk dilinde bir Tefsîr-i sâde ve basît

telif itmekdir ki eshel vechile Kur’ân-ı Şerîf’in matlablarını derk idüb onun

makâsıd-ı âliyesinden mahzûz olub insâniyet sıfatlarıyla âraste olsunlar.

Felihâzâ hakîr akallü’l-halîka Mîr Muhammed Kerîm ibnül-Hâcc Mîr Ca’fer

el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî özime lâzım gördim ki Azerbaycan

Türk dilinde bir tefsîr telif ideyim tâ în ki âlem-i Đslâmiyet hâdimlerinin

arasında bir hıdmet-i âcizânemiz mevcûd olsun.”213

212 Tebriz, 1373, c. 1, muk. 213 a.y.

100

Müellif, istifâde ettiği eserleri de bu mukaddimede zikretmektedir. Bunlar

şunlardır:

1. Cârullah Allâme Zemahşerî, Tefsîr-i Keşşâf.

2. Đmam Fahrur-Râzî, Tefsîr-i Kebîr.

3. Tefsîrü’l-fâdıl Ebu’s-Suûd Müfti-i Kostantıniyye.

4. Şeyhu’l-Celîl Tabersî, Mecma’u’l-beyân.

5. Lübâbü’t-Te’vîl fî me’âni’t-Tenzîl, telifü kudveti’l-eimmeti’l-müfessirîn

Alauddin el-Bağdâdî el-Hâzin muhtasaran min tefsîri’l-Đmâm el-Âlim el-Kâmil Ebû

Muhammed el-Begavî.

6. el-Âlimü’l-celîl Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâyıkı’t-

Te’vîl.

7. Âlimü’l-Fâzıl el-Kâdî el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl.

8. Umdetü’l-ârifîn Hakkı Efendi, Rûhu’l-beyân.

Ve başka tarîh ve ehâdis kitapları.

Tekrar ilim bahsine dönen müellif şöyle demektedir:

“Belki evvela ilm-i dini tahsil itmek lâzımdır. Ondan sonra her bir ilmi

ki maişet-i beşeriyyeye müteallıkdır. Gerek onlar tahsil olunsun meselen ilm-i

tarih, hendese, coğrafya, hisab, hey’et Kur’ân-ı Şerif’te bu ilimlerin

hamusunun tahsilini lazım olmağına âyât-ı beyyinât mevcuddur.”214

Bâküvî, hurûf-ı mukattaa hususunda birçok görüşün bulunduğunu ancak

bunların en güzelinin Zemahşerî’ye ait olduğunu ifade ederek kendisi de bu tercihe

katılmaktadır. Zemahşerî, bu harflerin başında bulundukları sûrelerin isimleri olduğunu

düşünmektedir.

Đkinci cildin mukaddimesi tamamen ilmin faziletine dair kaleme alınmıştır.

Đnsanın mükerrem yaratılmasından söz ederek konuya giren Bâküvî asr-ı saadetten

uzaklaştıkça cehâletin çoğaldığını ve bütün belâ ve kavgalerın bu sebebten ötürü

başımıza geldiğini anlattıktan sonra yaşadığı zamanda (1908) ilmin yavaş yavaş

yayılma göstermesinin sevindirici olduğunu ifade ediyor. Daha sonra da hz Ali’nin ilmi

medheden şiirlerinden tercümeleri ile birlikte vermiş, ilmin faziletini anlatan âyetlerin 214 a.y.

101

tefsîrini yerlerine havale ederek bu mevzudaki 9 hadis-i şerifi açıklamalarıyla birlikte

vermiştir.

“Rasûl-i hudâ’dan ilm bâresinde vârid olan hadislerin hâmusini zikr

itmek mümkün olmayub Đslâm’da basiret sâhiblerinden ötüri bu hadislerin

birisi kifayet ider. Lâkin bu dokuz hadisi zikr itmekde sâhib-i şeriat-ı

mukaddese-i Đslâmiyyenin yanında (indinde) ne derecede ilmin ehemmiyetini

beyân itmek maksûdumuzdır. Tâ în ki efrâd-ı milllet-i Đslâmiyye o cenâbın

kelâmlarından ilmin ehemmiyetini istinbât eyleyüb özlerini cehâlet

zindanından halâs idüb şahrâh-ı hidâyete vâsıl eylesünler. Hiçbir nâdân ve

câhil olan kavm ve cemaatden ötüri dünya ve ahirette necât tapmak mümkün

olan emr değildir. Saltanat ve devletten ilm yahşîdür. Đlm sebebine saltanat ve

devlet tahsîl itmek olur amma saltanat ve devletile ilm tahsîl itmek mümkün

olmaz.”215

Bâküvî, Melikşah, Nizâmülmülk, el-Mu’iz li-dinillah’ın ilmî gayretlerinden de

bir nebze bahsetmektedir.

Üçüncü cildin mukaddimesi yine ilmin faziletine dair olmuştur. Rahmân

sûresinin ilk âyetleriyle konuya giren Bâküvî, Şeyh Nizâmî Gencevî ve Mevlânâ

Celâleddin Rûmî’nin ilimle alâkalı beyitlerini açıklamaktadır. Daha sonra ihtilâf

mevzûu üzerinde duran müellif, ümmetin ihtilâf etmesine cehlin sebeb olduğunu bunun

ilacının ilm olduğunu söyler. Đhtilafla ilgili cemel vak’asından ve Emeviler döneminden

bahsetmektedir.

Gayet muhtasar bir tefsîr hüviyetinde olan bu eserinde Bâküvî, âyetlerin ve

sûrelerin sebeb-i nüzûllerine değinmekte, gerekli gördüğü yerlere kayd adı altında

notlar düşmekte, fazâilden bahsetmekte ve âyetleri tefsîri tercüme ile Türkçe’ye

nakletmektedir. Ancak müellifin kaydları fazla değildir.

Baküvi, âyetleri diğer âyetlerle tefsîr etmeye özen göstermektedir. Şii ve sünni

hadis kitaplarını da kullanan mefessir hadisleri bazen kendi mezhebi bazen de Ehl-I

sünnet istikametinde değerlendirmiş ve farklı tercihlerde bulunmuştur. Ashab ve

tabiun’dan gelen haberleri de çok olmamakla birlikte kullanmıştır. En çok rastlanılan

215 Tebriz, 1373, c. 3, mukaddime.

102

isimler şunlardır: Abdullah b. Abbas, Hasan Basrî, Hz. Ali, Câfer Sâdık, Đbn Mesud,

Mücâhid, Katâde ve Süfyan b. Uyeyne.

3. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler

a) el-Mâûn Sûresi:

“2 . E raeyte’llezî yükezzibu bi’d-dîn.216 Ya Muhammed! Âyâ cezâ ve

hisâb gününi tekzîb idüb inkâr eyliyeni görüb tanıyorsun mu? Eğer

tanımıyorsan men sana onun alâmetlerini diyorum tâ în ki herbir şahısda o

alâmetleri gördin bilesin ki o kıyâmet günini münkir olandır. Onun alâmetleri

budur.

3. Fezâlike’llezî yedu’’u’l-yetîm. Evvelâ o şahıs yetîm görende yetîmi

şiddetile def’ idüb cefâ ve eziyetle onı red eyleyüb ğayz ve huşûnetile onı

kovub onun hakkını mürâ’at itmez.

4. Ve lâ yehuddu ‘alâ ta’âmi’l-miskîn. Ve sâniyen ehl-i ‘ıyâlini haviş

ve akrabasını ve ona tâbi’ olub itâ’at eyliyenleri fukarânın ahvâlini tefakkud

eyleyüb bezl-i ta’âm itmeğe emr, tahrîs ve terğîb itmez.

5. Fe veylü’l-li’l-musallîne’llezinehüm an salâtihim sâhûn. Zamânî ki

kabakda zikr olunan yetimleri def’ idüb fukarâya ihsân itmeğe tahrîs terğîb

itmeyenler azâba sezâvâr oldılar. Namaz kılub lakin namazlarında kâhil ve

namazı sehl dutanlara azâb olsun. Hansi ki namazı o kadar sehl dutarlar ki

namaz fevte gidir. Ya vaktden mukaddem ya muahhar kılurlar ya în ki

namazda huşû’ ve hudû’ itmeyüb tîz tîz gûyâ ondan artık bir zarûrî amelleri

vârdır kılub tamam idirler bir halde ki bilmûrlar ne diyub ve kimin

mukâbilinde durub kime ‘ibâdet eyliyorlar. Allah teâlâ namazı böyle sehl

dutanlara ve bundan sonra zikr olunan amellerin sâhiblerine azâb va’desi virir.

6. Ellezînehüm yürâûn.

216 Bâküvî, besmeleleri her surenin başında bir âyet kabul ettiği için bütün surelerin ilk âyetlerine iki rakamını vermektedir.

103

7. Ve yemne’ûne’lmâ’ûn. Birde namazı sehl dutanların sıfatlarından

odur ki her bir amel-i hayrda riyâ eyleyüb zekât virmeyüb konşuya lâzım olan

bazı şeyleri (mesela balta, kazgan, kürek, tabak bunlar kimi eşyânı) âriye

virmekden mâni’ ola. Böyle şahıslara azâb olsun..

Hamd olsun (el-Mâ’ûn) sûresinin tefsîri tamâm oldı..Rasûl-i Hudâ

sallallâhu aleyhi ve sellem buyurdılar her bir şahsı ki (el-Mâ’ûn) sûresini kıraat

eyliye eğer zekât viren şahıs olsa Allah Teâlâ onı bağışlar.”217

Bakuvî, 3. âyetin mealinde geçen yetim kelimesine şu notu yazmıştır:

“Sûre-i mübârekede yetim ve fukara meselden ötüri zikr olunubdur.

Belki maksûd-ı Kur’ân-ı şerîfde yalsan-ı mu’ciz-beyân Rasûl-i Hudâ ile emr

olunan güzel sıfatları terk itmek ceza güni kıyâmeti inkâr ve tekzîb itmeğin

alâmetidir. Ey millet-i Đslâm bir bu âyât-ı beyyinâta fikr virin. Özinizi ehl-i

Kur’ân diyorsunuz ve hâl ân ki Kur’ân’ın ahkâmına amel itmemek onı inkâr

itmekden ‘ıbârettir.bizim aramızda Kur’ân’ın ahkâmı haradadır? Kur’ân’ın

sâyir ahkâmları dursun, âyâ hemîn sûre-i mubarekede zikr olunan ahkâma

amel olunur mı? Ne vakt millet-i Đslâmın yetim ve fakirlerinin derdini çeküb

onların hallerine dilsûzluk olunur. Onların derdini çekmek bir dirhem ya bir

kârîn çevrek ya în ki bir libas virmek değildir. Ziraki böyle olanda bazının hâli

ma’lûm olmayub hafâda kalûr. Belki umum eytâm ve fukaranın hâlini gerek

tefakkud idüb onlardan ötüri bir mekteb-i umûmî açub tahsîl-i ilm itdirmek,

eytâm ve fukaradan hansi ki tahsîl-i ilme kâbil olmasalar onlardan ötüri

berdâru’l-eytâm ve berdâru’l-mesâkîn tertîb virüb onların senevî mehâriclerine

kefîl olmak. Âyâ bir böyle amel-i hayr millet-i Đslâmdan bu halde zuhûr idir

mi? Eğer çi giçmiş zamanlarda olubdur lakin bu zamanlarda onların vücûdı

kimyâ ve ankâ hükmündedir milletin hûş-bahtlığı böyle emrlere mübâşir olub

hayrât ve birrât-ı umûmî îcâd itmekdedir. Ne în ki demir ve fûlâd sandıklara

tekye idüb fukara ve eytâm suâl idende bir fülûsvirmeyüb bir acı söz de deyüb

def’ idesen âye-i şerifenin hükmiyle böyle şahıslara necât yohdur.”218

Müellif, 5. âyetinde “namazlarında kâhil” olanlar kısmına kayd koyarak şöyle demektedir:

217 Tebriz, 1373, III, 921-923. 218 a.g.e. s. 921-922.

104

“Âye-i şerife namaz kılûb namazlarında sist ve tenbel olub gâhî kılub

gâhî kılmıyanların bâresinde nâzil olubdur. Lakin namazın adedinde namazın

içinde şek eyliyenler âye-i şerifeden hâriçdirler. Âyenin hiçbir vechile onlara

şümûlü yohdur. Bazı avâm Kur’ân-ı şerife âlim olmıyanlargûyâ âyeni namaz

içinde sehv yâ şek idenlere ez rûy-i cehâlet haml idüb şek mes’elelerinde îrâd

vârid eyliyorlar. Bunlar cehâletden nâşî olan sözlerdir. Eğer öyle olup âye-i

şerife şekden olsaydı gerek fî salevâtihim sâhûn nâzil olaydı nev’-i beşer şek

ve sehvden hâlî olmamak cihetine ‘usr, harac belki teklîf-i mâ lâ yutâk lâzım

gelürdi. Hatta ulemay-ı tefsîrden Allâme Zemahşerî fâzıl Nesefî namazda sehv

ve şek itmeği Rasûl-i Hudâ cenablarına, hansiki her bir naks ve aybdan

müberrâ idi, isnâd virübdürler.”219

219 a.y.

105

III. Tanzîmât’tan II. Me şrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve

Tefsîrleri

A. Osman Necâtî (v. 1293) ve Tefsîru’n-Necât ( 30. Cüz’)

1. Osman Necâtî

Eskişehir’de Alyu karyeli ulemâdan Ali Efendi’nin oğlu olan Osman Necâtî

1226 târihinde doğmuştur. Müderris Ak Köylü Mehmed Efendi’den okumuş, sonra

feyiz mahalli ve âlimlerin mekânı olarak tavsif ettiği Kayseri’ye gidip Hoca Kâsım

Efendi’den ve Gözübüyükzade Đbrahim Efendi’den tefsîr ve hadîs ilimlerini tahsîl

etmiştir. Nitekim hayâtının bu devrelerini tefsîrinin mukaddimesinde şu şekilde

anlatmaktadır:

“Mahall-i feyz ve makarr-ı ulemâ bulunan Kayseriye’ye azm-i râh edip

belde-i mezbureye vürudumda meşahir-i fudela ve esatiz-i küllden Kasım Efendi

hoca rahmetullah’dan ulum-u âliyyeyi tahsil edip ve belde-i mezburenin fudalâ

ve fehâmı ve sultan-ı müfessirinin izamı Gözübüyük oğlu Đbrahim Efendi

hocadan katretün mine’l-yemm 220 olarak ilm-i tefsîri kıraat,”221 ettim.

Buradan Đstanbul’a gelen mefessir Osman Necati Efendi, Đstanbul’da müderris

olmuştur. Tophane Müftüsü olarak bilinir.222 1293’de vefât etmiştir. Karacaahmet

mezarlığında medfundur.

Osman Necâti, faziletli bir sîmâdır. Tophane’de oturduğu bir zamanda

müslümanların talebi üzere Nebe’ sûresinden Kur’ân-ı Kerim’in sonuna kadar olan

sûrelere Tefsîru’n-Necât nâmiyle Türkçe, mufassal bir tefsîr yazmıştır.223

2. Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler

220 “Deryâdan bir damla” 221 Đstanbul, 1288, s. 3. 222 Osmanlı Müellifleri, I, 330 (Süleyman Hakkı Efendi Eskişehrî’nin tercüme-i hali içinde). 223 Bilmen, 437.

106

Osman Necatî, din kardeşlerinin ricası üzerine tefsîr ve hadisin diğer ilimlere

üstünlüğünün ayın diğer yıldızlara üstünlüğü gibi olduğunu düşünerek Nebe’ cüzünü

Türkçe olarak tefsîr etmeye niyet ettiği zaman kulağına ilham geldiğini, hikmetlerden

bir kısmının zihnine ilka olunduğunu ve eserin ismini tefe’ül ile Tefsîr-i Necati olarak

koyduğunu ifade etmektedir.

“Ba’dehu ol taraftan âsitane’ye azimet ve hasbel-kader Tophane-i

âmire’de sâkin iken bazı ihvan-ı dine Nebe’ cüzünü tefsîr idüb bu abd-i acizden

anın Arabi ve tercümesini iltimas ettiler. Bu daileri dahi ilm-i tefsîr ve hadisin

sair ilimler üzerine fazlı ke fadlil- kamer ale sairil- kevakib olduğu zevi’l-ukule

hafi olmadığını tefekkür ederken havatif-i Rahman’dan gûş-u hûşuma ilham ve

avatıf-ı hikmetten dühn-ü zihnime ilka olundu ki tamimen lil fevaid ve tetmimen

lil avaid olsun içun tefsîr-i Kur’ânı zeban-ı azbü’l-beyân-ı Türkî ile tercüme edip

anın nam u nişanını bitârîki’t-tefeül Tefsîr-i Necâtî deyu tesmiye eyleyim”224

Bundan sonra değerli ve faziletli kimselerle istişarelerde bulunmuş, kendisi de

istihare yaparak tefsîri yazmaya başlamıştır. Osman Necâti Efendi’nin tefsîri mufassal

bir tefsîrdir.

Đşârî tefsîr husûsiyetlerini taşımakla beraber dirayet ve rivayet yönü de

hissedilen bu tefsîrde, aldığı kaliteli eğitim sayesinde her alanda zengin bir birikime

sahib olan müfessir, bu birikimini burada ortaya koymuş; âyetleri tefsîr eden diğer

âyetleri ve hadisleri aynen tercüme ederek manalarını açıklamış, bir de yeri geldikçe

şiirler ve özdeyiş denilebilecek olan darb-ı mesellerle, hikâyelerle sözün akışını

sağlamış, zaman zaman usul kaidelerini ve furu’a dair meseleleri izah etmiş, böylece

zevkle okunabilen, sıkıcı olmayan tatlı bir üslub yakalamayı başarabilmiştir. Müellif bu

yöntemle tercümesini tenvir ettiğini söylemektedir.

“Ve âyât ve ahadis ve âsâr ve eş’ar misillu makam-ı istişhâdda irad

olunan usul-i belağat-şiârı bi-ibârâtihâ ketb ve tenmik ve hulasa-i mazmunların

224 s. 3.

107

şerh ve tensik eyledim ve tahrir-i kavaid-i usuliyye ve takrir-i fevaid-i feriyye ve

bast-ı durub ve emsal ve baz-ı hikâyât ile derun-u tercümeyi tenvir eyledim.”225

Mesela Nebe sûresinin üçüncü âyetini “Ki onlar âhiret hakkında ihtilafa

düşmüşlerdir” tefsîr ederken ilgili âyeti kerimeleri, hadis-i şerifleri, Arapça hikmetli

sözleri yeri geldikçe açıklamakla birlikte Hazreti Mûsâ ve Firavun kıssasını anlatarak bu

kıssanın işârî yorumunu yapmakta, Mûsâ ile Hârun’u kalb ile akla, Firavun’u nefs-i

emmareye, asâyı lailahe illallah tevhidine ve deryayı da ruha benzeterek çok faydalı

nasihatlarda bulunmuş ve daha başka meseller ve hikâyeler naklederek beş sayfalık

geniş bir açıklama yapmıştır. Nefse ve hevaya uymayıp bunları bıraktıktan sonra ancak

ruhen bir yükselişin mümkün olduğunu ifade ettikten sonra Allah’ın her şeyi gördüğünü

misallendirmek için şöyle demektedir:

“Zira dünya ve ahiret mülkü ona maksûr ve münhasır olup ol Padişah-ı

Lem Yezâl’in kabza-i kudretinden ve tealluk-ı basarından bîrûn mekân mevcût

değildir ki ol mekânda vuku bulan mâsiyete basîr ve alîm olmıya! Hatta karanlık

gecede vâdi-i cibâlde bir hacerin menfezinde sakin olan bir sivri sinek,

cenahlarını neşr ve pervaz eylese kanatlarının tul ve arzı ne miktar olduğunu bilir

ve görür.”226

Osman Necâti, Đhlas sûresinin tefsîrinde dirayetini ortaya koyarak kelamî bir

üslub ile Allah’ın zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde bir olduğunu, mürekkeb ve mümkün

olmadığını, vacibu’l-vücûd olduğunu ve mebde’-i mümkinâtın tek bir varlık

olabileceğini, bunun da ancak Allah -celle celâlühû- olabileceğini şu şekilde

açıklamaktadır:

“Ey muhatab-ı kamil sen onlara buyur ki ol mabud bi’l-hak zâtında bir

olup teaddüdden berîdir ve eb’âd-ı selâseyi kabil olmayıp eczâ ve eb’âzdan

ârîdir. Veya mürekkeb değildir. Zira mürekkeb olmuş olsa eczalarına muhtac,

kezalik eczaları dahi ğayre muhtac olurdu. Bu sûrette Allah zülcelal kıyas-ı

225 s. 3. 226 s. 10. Bu misal Anadolu’da son zamanlara kadar cami imamlarınca küçük çocuklara ilk dini bilgiler arasında öğretilirdi.

108

müsavat üzre ğayra muhtac olurdu. Halbuki ğayra muhtac olan da mümkün

olurdu. Mümkün olan hadis olur, hadis olan ilah olamaz.”227

“Ve malum ola ki Allah zül celal hazretleri zâtında bir olduğu gibi

sıfatında dahi birdir. Yani ona sıfatında bir kimse nazîr ve mesîl olamaz. Zira

sıfat-ı mahlukat noksan üzre olup tebeddül ve teğayyürden ve vücut ve ademi

kabulden hali olamaz. Amma sıfâtullah bunun hilafınadır. Dahi efalinde birdir.

Zira efalinde bir ferd ona şerik olamaz. Olmuş olsa mebde-i mümkinat

müteaddid olmak lazım gelir. Halbuki bunlar imkaniyyet iktiza eder. Đmdi bu da

onun vücubiyyetine münafidir.’’228

Müllifimiz, âyet ve sûrelerin hakkıyla anlaşılabilmeleri için önemli bir role sahip

olan ve bu güne kadar müfessirlerin ve diğer âlimlerin hassasiyetle üzerinde durdukları

sebeb-i nüzul konusunu da titizlikle kitabına yansıtmakta ve bu konudaki rivayetlere yer

vermektedir. Mesela Đhlas sûresinin sebeb-i nüzulünü şöyle naklediyor:

“Bu sûre-i kadr-i âlinin sebebi nüzulü oldur ki çünkü esrar-ı uluhiyet ve

vezayif-i ubudiyetten haberdar olmayup ömürlerini hebâ-ı mensûr gibi ifna iden

müşrikin bir gün huzûr-i nur-i nübüvvete gelip Ya Muhammed, Rabbini bizlere

vasf ve beyân eyle ki ol hadîd-i şedîd ve nühâs-ı kadîd ve acîn-i salîb ve haşeb-i

cedîdden midir? Ve sen onun vahdetine kail olup cemi-i hacetleri irgören oldur

dersin, halbuki bir tane olan cümle mahlukatın hacetini irgöre bu bir emr-i gârîb

ve itikad-ı acibdir. Zira bizim ilahımızın kesreti var iken cümle alemin

hacetlerini kaza etmelerinde pür kusurdur deyup ızhar-ı cehalet ettiler. Ol vakt

onlara cevap olmak sadedinde unvan-ı vahdeti cami ve esrar-ı ilahiyyeyi havi

olan sûre-i celile nazil olmuştur.’’ 229

Bu tefsîr Đstanbul’da 1288 senesinde Şevval ayının başlarında Mühendishane-i

Berri Hümayun matbaasında tabʻ ve temsil olunmuştur. 427 sayfadır.

227 s. 413. 228 s. 414. 229 s. 3.

109

B. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’

Tefsîri Tercümesi

1. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî

Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim el-Fakih es-Semerkandî el-

Hanefî (v. 373 / 983) Đmam-ı Hüdâ lakabıyla anılır. Ebu’l-Leys Nasr b. Seyyâr b. El-Feth

es-Semerkandî ed-Dâverî el-Mu’tezilî (v. 294 / 906) ile karıştırılmamalıdır. Bu zat

muhaddistir ve el-Hâfız Ebu’l-Leys diye tanınır; müfessir olan ise el-Fakîh Ebu’l-Leys

ismiyle tanınır. Fakih Ebu’l-Leys, Hanefiyye imamlarından allâme, faziletli, âbid, zahit,

güzel ahlak sahibi, nezih ve tasavvuf ehli bir zâttır. Fıkıh ilmini ve marifeti üstadı Ebu

Ca’fer el-Hindüvânî’den (v. 362/973) almıştır.230 Đlim silsilesi hocası yoluyla Đmam Ebû

Yûsuf’a ulaşmaktadır.231 Hicrî 373 yılı Cemaziyelahir ayının 11. Salı gecesi vefat

etmiştir. Kıymetli eserleri vardır.

Tefsîru’l-Kur’ân isimli eseri Tefsîru Ebi’l-Leys olarak da bilinmekte olup

Osmanlı uleması ve halk tabakası nezdinde çok meşhur olmuştur. Fazla uzun olmayan,

orta boyda, latîf, faydalı bir tefsîrdir. Ebu’l-Leys bu tefsîrinde açık ve faydalı öğütler

vermektedir. Şeyh Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa el-Hanefî (v. 899) hadis-i şerif’lerini

tahric etmiştir. 1310 senesinde Kâhire’de basılmıştır. Đbn-i Arap şah ismiyle meşhur

Şihab Ahmed b. Muhammed el-Hanefî’den (v. 854) başka iki kişi daha232 Türkçe’ye

tercüme etmiştir.233

Kaynaklarımızda tefsîrinden başka şu eserleri zikredilmektedir:

a- Tefsîr-i Cüz’i Nebe’.

b- Umdetü’l-Akâid.

c- Büstanü’l-Ârîfîn. Ahlâka dair bilgileri ve Đslâmî edebleri ihtiva eder.

230 Đshak Yazıcı, Tefsiru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir Araştırma, Samsun, 1988, s. 4. 231 Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, IV, 77. 232 Yazıcı, s. 7. 233 Keşfü’z-Zunûn, I, 441. Semerkandi, Besmele ve Fatiha Tefsiri, Çev. Mehmed Karadeniz, Đst. 1985, 160 sayfa.

110

d- Hızânetü’l-Fıkh. Hanefi mezhebinin fıkhi hükümlerini anlatan bir eserdir.

e- Tenbîhu’l-Ğâfilîn. Güzel öğütleri ve hikmetli sözleri ihtiva eden bu kitap 94

bâbdan müteşekkildir. 1040 tarihinde Kâtip Çelebi tarafından Türkçe’ye tercüme

edilmiştir. Zehebî (v.748)’nin ifadesine nazaran birçok mevzû hadisi de içermektedir.

f- Fedâilü Ramadan.

g- el-Mukaddime fi’l-Fıkh.

h- Şerhü Camiü’s-Sağir fi’l-Fıkh .

ı- Uyûnü’l-Mesail. (Fetva, teracim).

i- Dekaiku’l Ahbar fî Beyâni Ehli’l-Cenne ve Ehvâli’n-Nâr.

k- Muhtelifu’r-Rivaye fi’l-Hilafiyât beyne Ebi Hanife ve Malik ve Şafii.

l- Şir’atü’l- Đslâm. (Fıkh).

m- en-Nevâzil mine’l-Fetava.

n- Risale fî Usuli’d-Dîn.234

Tezkiratü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn isimli kitabın

önsözünde, eseri ihtisar eden Ali ve Ahmed eş-Şedbici, hadis ilminde bilgisinin az

olduğunu, bu nedenle de bazı mevzu’ hadisleri tervic ettiğini söylemektedirler.

Bizim üzerinde duracağımız eseri ise yine Đbn-i Arapşah ismiyle meşhur Şihab

Ahmed b. Muhammed el-Hanefî (v. 854) tarafından Türkçeye tercüme edilen Nebe’ cüz’ü

tercüme ve tefsîridir.235

2. Nebe’ Tefsîri Tercümesi

Nebe’ cüz’ünün tefsîridir. Eserin başında mukaddime bulunmamaktadır. Hemen

tefsîre geçilmiş olup, eserin müellifi ve mütercimi hakkında hiçbir kayıda

234 Hayrettin Zirikli, el-Alam, Kâmusu Terâcim, ts. 2. baskı, VIII, 348; Tezkiratü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn , Beyrut, 1993, s.7-8; Yazıcı, s. 5-7; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, IV, 85. 235 Bilmen, 122.

111

rastlanmamaktadır. Ancak baskıya hazırlayanlar eserin Semerkandî’ye aid olduğunu

kitabın iç kapağında bildirmektedirler.

“Semerkand ulemasından merhum Ebu’l-Leys Hazretlerinin emsâline

faik olmak üzre tercüme etmiş oldukları Nebe’ tefsîr tercümesi gayetle mûsâhhah

olarak ve âyat-ı kerimelere dahi hareke vadʻ idilüb tab̒ olunmuştur.”

Mütercimle ilgili Đlk sayfaya kurşun kalemle şu not düşülmüştür:

“Mütercim: Đbn Arabşah Şihabüddin Ahmed b. Muhammed.”

Tarihi bilgilerimiz de bu notu desteklemektedir.

Eserin dilinin oldukça eski zamanlara aid olduğu hemen anlaşılmaktadır.

Aslında bu da mütercimin Đbn-i Arapşah olduğuna bir işâret sayılabilir.

Dersaadet’te Cemal Efendi Matbaası’nda 1317 tarihinde basılmış olup 72

sayfalık muhtasar bir tefsîrdir.

Semerkandi’nin Nebe’ cüzü tefsîri Mustafa Küçük tarafından günümüz

Türkçesine kazandırılmış ve Amme Cüz’ünün Tercüme ve Tefsîri ismiyle Đstanbul’da

1984 tarihinde 247 sayfa halinde Sezgin neşriyat tarafından yayımlanmıştır. Bu durum,

Semerkandi’nin tefsîrine olan tarihî alâkanın günümüzde de devâm ettiği anlamına

gelmektedir.

3. Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler

a) Nebe’ Sûresinin Baş Tarafı:

“‘Amme yetesâelûn, yani sebeb-i nüzulü bu idi ki çün ba’s olundu Rasûl

aleyhissalatü ves selam kıyamet haberlerin ol Kureyş kavmine eydirdi. Anlar

inkâr idüb birbirine sorarlardı ki bu kişi ne nesne ile geldi. Ve bu kıyameti ki dir

nete olur ve ne vakt olur. Bu ne ki dirlerdi. Đnkâr yönünden dirlerdi. Đtikatları

öyle idi ki ol oliser değil. Pes Hakk Teâlâ bu âyeti indirüb buyurdu ki bunlar ne

nesneden söyleşürler. Andangir ve beyân eyledi buyurdu ki ani’n-nebe’il azîm

112

yani ol haber-i azimden soruşurlardı ki Kur’ân Muhammed’e haber virdi ki ol

kıyamet günidir.”236

b) Đnşirah Sûresi:

E lem neşrah leke sadrak, yani bu sûre dahi Hak Teâlâ bazı atâlarını

zikr idüb rasûlüne sebebi minnet ider. Atâdır ki Rasûl aleyhissalatü vesselam

buyurdu ki; rabbime bir nesne sordum, ey kâşki anı sormıyaydım, hergiz didim

Ya Rabb! Đbrâhim’i kendüne halil tutdun ve Musa ile mükâleme yegâne kıldın.

Hitab buyurdu ki; e lem yecidke yetîmen fe âvâ, ta ana değin ki buyurdu biz

senin sadrını ginletmedik mi? Tevhid ile ve imanla. Bazılar dediler kim... ve

vada’nâ anke vizrake’llezî ankada zahrake ve rafa’nâ leke zikrak, yani Ya

Muhammed sallalahu aleyhi ve sellem biz seni ısmetimiz içinde tutmadık mı ki

günah işlemedin. Eğerçi bizim saklamağmız olmasa sen ol günahdan ağır

yüklenür idin... Biz senin mertebeni ve şerefini yüceldüb risalet ve nübüvvet

virmedik mi?... fe inne me’a’l-’usri yüsran inne me’a’l-’usri yüsran, yani her

zahmetin ardınca bir râhat var. Dünya ve dahi dünya zahmetlerininin sonunca

ahiret yollukları var. Yani her kim dünyada dervişlikle tâat ve ibâdet zahmetin

çekdi, ana ahiretde cennet rahatlıkları var ki nihayeti yok... fe izâ ferağte

fe’nsab ve ilâ rabbike fe’rğab, yani kaçan gazâdan fâriğ olsan ya Muhammed,

ictihad idüb tâat kıl ve Rabbinden yana tazarruʻ kıl, hâcetlerin dile ve dahi kaçan

namazdan fâriğ olsan duâya meşğûl ol, kendü nefsin işğâlliğinden fâriğ olsan

kâim olub namaz kıl ve ol Rabbinden yana niyâz idüb hâcetlerini arz ile

mücîbü’d-daavât oldur.”237

c) Nâs Sûresi:

“Qul e’ûzü birabbi’n-nâs meliki’n-nâs ilâhi’n-nâs Yani Hak Teâlâ

buyurur kim eyt Yâ Muhammed sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem ben ilticâ idüb

sığınurın şol Allah’a kim bu halkın Rezzâk’ıdır ve mürebbilerdir kim envâ’-ı

ni’metle onları besler ve dahi anların Mâlik’idir. Emri ve hükmü bunların içinde

geçicidir. Ve dahi onların ma’bûdu ve Hâlik’idir ve perende oldur vire oldur. Pes

bu sûrede Hak Teâlâ kendünin rububiyyetini ve mâlikiyyetini ve ehliyetini bu

236 Đstanbul, 1317, s. 2. 237 s. 46-47.

113

nâsa izâfet kılub mahsûs kıldı. Halbudur ki dögli mahlûkâtın rabbi mâliki ve

ilâhıdır. Amma çün vesvese-i müvesvisinden âdem sadrına vâki’ olur iruğa vâki’

olmaz ve hem istiaze ol müvesvisinden olur nitekim Hak Teâlâ buyurdı “Min

şerri’l-vesvâsi’l-hannâs... yani sığınırım Allah Teâlâya şerr-i şeytandan ki beni

saklıya anın şerrinden ve mekâyirlerinden. Zira ben zaifim. Ben anı görmezem ol

beni görür. Allah Teâlâ kadirdir anın def’ine ki beni anın şerrinden

vesveselerinden saklayuvere. Pes ol şeytanın adı Hannas’tır. Yani burnunu ağzını

uzadub Âdemoğlu gönlüne vesvese kılub kaçan ki zikrden gafil ola. Amma

kaçan ki zikre meşgul ola kendüyi kabz idüb şol kirpi gibi dürilür. Kaçan fâriğ

olsa girişilyub vesvese ider. Âdem’e kıldığı gibi...

Hakk Teâlâ’nın fazlı ve keremi ve inayeti birle temmet. Ve lehü’t-

tevfîk.”238

Semerkandi, tefsîrinde işâri yöne ağırlık vermektedir. Đnsanları ibadete ve

Allah’ın emirlerine itaate yöneltmek için gayret sarfetmektedir. Tefsîrin tercüme

dili ise sade olmasıyla birlikte zamanımızdan oldukça uzaklara gitmektedir.

Mütercim Đbn Arabşâh, 854/1451 yılında vefât ettiğine göre bu tercüme 9/15.

asrın ilk yarısında yapılmış olmaktadır.239

238 s. 72. 239 Türkçe matbu tefsir ve tercümeler arasında Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref-meâb Haftyek Tefsiri; Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsir Haftyek min Tefsir et-Tibyân; Anonim, Haftyek Tefsir-i Haftyek; Anonim, Haftyek Yangı Tefsir-i Haftyekka / Tefsir-i Beyân; Anonim, Haftyek Tefsiri; Anonim, Suver mine’l-Kur’an; Anonim, Hâmishi tefsir (616+5 s. Đst. 1320, Bahriye matbaası) isimleri de geçmektedir. Bunlardan ilk beşinin 230 sayfa civarında birbirine çok yakın hacimlerde olmaları ve hepsinin de Kazan’da basılmış olması aynı eserin farklı baskıları olabileceği izlenimini vermektedir. Altıncısı ise yine Kazan’da basılmış olup diğerlerinden farklı, bir kaç sureyi ihtiva eden bir eserdir. Haftyek veya heftyek, bir kaç sûreyi bir araya toplayan mecmu’a anlamına geldiği için bu eserleri cüz’ tefsirleri arasına almayı uygun bulduk. Bu tefsirlere ulaşmamız mümkün olmadığı için sadece isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz. Yedinci tefsir, Đstanbul’da basılmıştır. World Biblioghraphi’de Ankara Milli Kütüphane’de olduğu kayıtlıdır. Ancak bu kütüphanede yaptığımız bütün aramalara rağmen esere ulaşamadık.

114

IV. Tanzîmât’tan II. Me şrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre

Tercüme ve Tefsîrleri

A. Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk

1. Seyyid Muhammed Ârif

Tabakat kitaplarında birçok Muhammed Arif isminde kişilerden bahsedildiği

halde Tefsîr-i Sûre-i Mülk müellifi Seyyid Muhammed Ârif hakkında herhangi bir

bilgiye rasltayamadık. Ayrıca mezkûr tefsîrde de müellifinin hayatı, ölüm tarihi,

yaşadığı yer ve bunun gibi hususlarla ilgili hiçbir ipucu bulunmamaktadır. Sâdece

kitabın sonunda “Harrarahû es-Seyyid Muhammed Ârif” kaydı bulunmaktadır. Bu

kayıt, Seyyit Muhammed Ârif’in müellif olmaktan daha çok müstensih olduğuna delâlet

etmektedir. Ancak bu hususta kesin bir hüküm vermek için yeterli delile sahip değiliz.

2. Tefsîr-i Sûre-i Mülk

Bu eser, sayfanın ortasında küçük bir çerçeve içerisinde daha çok Beydâvî’den

nakiller yapılarak oluşturulmuş Arapça bir tefsîrdir. Çerçevenin kenarında, metinden

daha fazla, Tefsîr’in hâşiyesi bulunmaktadır. Müellif çerçeve içerisindeki bölümde bir

âyetin tefsîrini bitirdikten sonra “Tercüme” diye bir başlık atarak önceki âyetin Türkçe

tefsîrini yapmaktadır. Bu Türkçe tefsîrleri umûmiyetle Tıbyân tefsîrinden

nakletmektedir.

Muhammed Ârîf, tefsîr metninde ve hâşiye kısmında birçok eserden istifade

etmekte ve nakillerde bulunmaktadır. Đsimlerini belirttiği eserler şunlardır: Kâdî Beyzâvî

Tefsîri ve onun Şeyhzâde Hâşiyesi, Rûhu’l-beyân, Hâzin, Tefsîr-i Hanefî, Tıbyân,

Hayâtü’l-kulûb, Hey’etü’l-Đslâm.

Bu metodu izleyen diğer iki tefsîr de ilerki sayfalarda tanıtacağımız Anonim,

Nebe’ Sûresi Tefsîri ve Yakub el-Afvî’nin Yusuf Sûresi Tefsîri’dir. Bu eserler aslında

Arapça yazılmışlardır. Ancak tefsîrini yaptıkları âyetlerin bir de Türkçe tercümesini

veya muhtasar tefsîrini de vermeyi mühim bir vazife olarak görmüş, Arapça

115

bilmeyenlerin de istifadesini düşünmüşlerdir. Başka Türkçe tefsîrlerden naklediyor

olsalar da böyle güzel bir düşünceyi ortaya fiil olarak koyup eserlerini halkın da kısmen

anlayabileceği bir seviyede tutmaları, hem kitaplarına bir güzellik ve renklilik katmış

hem de her türlü takdire layık bulunmuştur. Đşte bu husûsiyetlerinden dolayı da birçok

kimse tarafından Türkçe eserler sınıfına dâhil edilmişler ve biz de incelediğimiz eserler

kapsamına almış bulunmaktayız.

Kitap 55 sayfadır. Đstanbul’da hicri 1264 tarihinde Muhammed Said’in

nazâretiyle Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de240 taşbaskıyla basılan Tefsîr-i Sûre-i Mülk ikinci

defa yine Đstanbul’da 1303 tarihinde Esad Efendi Matbaasında basılmıştır. Süleymaniye

Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 197 ve 198 numaralarda bulunan bu iki baskı arasında

hiçbir fark bulunmamaktadır.

3. Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler

Burada örnek olarak Mülk sûresinin ilk iki âyetinin tercüme ve tefsîrinin

veriyoruz:

“1. Muhdesler sıfatından teâli ve teâzum itti ol Allah Teâlâ ki cemi-i

umurun tasarrufu anın kabza-i kudretindedir. Öyle olsa her mü’mine layık olur ki

anın vahdaniyetin tasdik ide. Ve herhalde ona tevekkül ide. Ol nef’ ve zarar ve

ızz ü züll’den her şeye kadirdir.

2. Ol dünyada mevti ve ahirette hayâtı veya ikisin bile dünyada halk etti.

Dinildi ki anınla murad insanın mevt ve hayâtıdır. Allah Teâlâ dünyayı dar-ı

hayât ve dar-ı fena kıldı ve ahirette ise dar-ı beka ve dar-ı ceza kıldı. Ve mevti

takdim itti. Zira ki ol kahra akrebdir, veya akdemdir. Zira ki eşyanın cemîi

ibtidada mevt hükmünde idi. Ve nutfe ve türab ve emsali gibi. Badehü hayâtı

i’raz etti. Đbn Abbas ider: Allah Teâlâ mevti kebş-i aslah sûretinde halk itdi. Ol

her ne şeye uğrayub ol şey anın kohusun bulduysa ona mevt irdi. Ve hayâtı feres-

240 “Bu matbaada basılan ilk eserler arasında 1838’de basılmış olan Tercüme-i Nuhbetü’l-Menkûl fî Kavlihi Teâlâ “Ve mâ Muhammedün illâ rasûl” isimli Türkçe âyet tefsiri bulunmaktadır. Bu eser basılan ilk Türkçe tefsir olmalıdır.” (Bkz. Kabacalı, s. 55)

116

i bülgâ sûretinde halk itdi ki ona Cebrail aleyhisselam ve Enbiya rükûb iderlerdi.

Ol her ne şeye uğradıysa ol anın kohusun bulduysa ana hayât irdi. Đmdi mana; ey

mükellefler Allah Teâlâ sizin mevtinizi ve hayâtınızı halk itdi. Liyeblüveküm, ta

ki size teklifle mevt hayâtınızdan mevtinize değin muhbir muamelesi idüb ezelde

sizden sudur idecek eşyayı bildiğin icadla size dahi bildire ki eyyüküm ahsenü

amelâ, amelde kanğınız asvab ve ahlasdır. Veya aklda ahsendir. Veya

mehârîmullahda evraʻdır veya taate esraʻdır veya dünyaya ezheddir. Ve hüve’l-

Azîzü’l-Ğafûr, ol galibdir ki ahseni amelden iʻrâz idene intikâm ider ve iʻrazdan

tevbe idene mağfiret ider.”

B. Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri

1. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri

Müellifi hakkında hiçbir bilgi ve işâret olmayan bu tefsîr sadece ‘Amme’ diye

meşhur olan Nebe’ sûresini ihtiva etmektedir. Sağ taraftaki sayfanın ortasında Arapça

bir tefsîr, sol taraftaki sayfada ise aynı âyetlerin Türkçe tercüme ve tefsîri ve bu iki

sayfanın da çevrelerinde ve daha sonraki iki tam sayfada yine Arapça olarak bu

âyetlerin haşiyeleri yer almaktadır.

Arapça tefsîr daha çok özgün olarak hazırlanmış olmakla birlikte haşiye

kısımları umûmiyetle Ruhu’l-beyân’dan alınmıştır. Bunun yanında Ebu’l-Leys, Tefsîr-i

Uyûn, Nuru Ef’ide ale’l-Kâdî haşiyesi, Şerh-i Akâid, Hayâlî, Siyelkûtî gibi eserlerden

nakiller yapılmıştır. Ruhu’l-beyân’dan bazen bu isimle, bazen “Hakkî (k.s)”, bazen de

“ Đsmail Hakkı Efendi” şeklinde nakiller yapılmaktadır.

Türkçe kısımlarda ise daha çok Tefsîr-i Tibyân’dan nakillerde bulunulmaktadır.

Bu kıymetli eseri Muhammed Said 1264 senesi Cemaziyelevvel ayının

ortalarında Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Âmire’de bastırmıştır. 32 sayfadır.

2. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler

117

Bu bölümde sûreden seçtiğimiz mütercimin tarzını göstermesi bakımından

temsil kabiliyeti olan bazı âyetlerin tercümelerini ve tefsîrlerini vereceğiz:

‘‘1- Ehl-i Mekke biri birilerine ba̒sdan sual iderler veyahud ehl-i Mekke

Peygamberimiz -sallalahu aleyhi ve sellem-’e ve mü’minlere istihza tariki üzre

andan sual iderler veyahud mü’minler ve kafirler andan sual iderler, mü’minler

izdiyâd-ı ilm içun ve kafirler istihza içün.

2- Nebe’-i azimden sual iderler ki ol ba’sdir.

3-Ki ol ba’sda mü’minler ikrarla ve kafirler inkarla ihtilaf iderler.

4-5-Đmdi anlar ânı mevtleri indinde muayene ile ve yevm-i kıyamette

müşahade ile biliserler.

6-Biz arzı nâsa seyr ü sükûn içün firâş-ı mebsût kılmadık mı?

7-Ve cibali arz üzre evtâd kılmadık mı ki anınla arz tesebbüt ve istikrar

ide.

15- Ol mâ ile biz nasa gût olur buğday ve arpa emsali hububatı ve

devâbba ulf olur saman ve otluk emsali nebatatı ihrac idevüz ve büstanlar ki

eşcarı biribirine iltifâf idübdür.

18- Ki ol günde sur nefh olunub kuburunuzdan mahşere fevc fevc

cemaât-ı muhtelife gelürsüz. Dinildi ki işbu ümmetden usât kabirlerinden on

sınıf haşr oluserlerdir. Nemmâmlar kırade sûretinde ve haram-horlar hanazir

sûretinde ve riba ekl idenler başları aşağa yüzleri üzre sürüdülürler ve hükümde

cevr edenler gözsüzler ve amellerine ucb idenler sağırlar ve dilsizler ve kavilleri

amellerine muhalif âlimler dilleri göğüslerine sarkup ağızlarından irinler akar ve

dillerini çiynerler ve komşularına ezâ idenler elleri ve ayakları kesilmişler ve

nâsı sultana gammazidenler ateşten budaklara asılmışlar ve şehevâta tebeiyyetle

hakkullahı men̒ idenler cifeden çirkin râyıhalular ve kibir ile salınanlar

katrandan şol derilerine mülasık cübbeler giymişler haşr olur.”

Görüldüğü gibi mütercim bu tefsîrinde zamanının toplum ve düşünce yapısını

yansıtmaktadır. Anadolu’da daha çok buğday ve arpa ziraati ile meşgul olunduğu için

15. âyette mütercimin aklına ilk olarak bunlar gelmiştir. Devamlı sûrette insanların

118

irşadı yolunda hareket eden ulemanın bir âdeti olarak insanları iyiliklere yönlendirecek,

kötü huy ve ahlaktan uzaklaştıracak nasihatlarda bulunmak, bu durumda teşvik edici ve

sakındırıcı rivayetleri senetlerinin sıhhati fazla ince bir tetkikten geçirilmeden

kullanmak, o devrin karakteristikleri arasındadır. Bu özellik ulema-halk yakınlığının en

mühim sebeblerinden biridir.

C. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî (v. 1149/1736) ve Netîcetü’t-tefâsîr fî

Sûret-i Yûsuf

1. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî

Yakub b. Mustafa el-Afvî, Celvetiyye Târîkatı şeyhlerindendir. Aynı tarikatin

şeyhlerinden Odabaşı lakabıyla meşhur olmuş Amasyalı Fenâi Mustafa Efendi’nin

oğludur. Đlmî tahsilini, çok sevdiği ve pek kıymet verdiği babasından ve devrinin

meşhur ulemasından yaptı. Üsküdar’da Çavuşderesi yakınlarında bina ettikleri Celveti

dergâhında ilim ve irfan yaymakta olan Bilecikli Şeyh Osman Efendi’ye intisab ederek,

mürşidinin himmetiyle maddeten ve manen yüksek derecelere ulaştı. 1147 târîhinde

Üsküdar’da Cedid Valide Sultan ve arkasından da Şehzade Cami-i Şerifleri kürsi

şeyhlikleri kendisine verildiyse de az bir müddet hizmet ettikten sonra her ikisinden de

ayrılarak âsitane-i Celvetî’deki vazifesine başladı. Vefatı, “vefat eden şeyh” manasına

gelen Şeyh-i Rahil terkibinin delaleti olan 1149 târîhine tesadüf etmektedir. Vasiyetleri

üzere Đnadiye’den Karacaahmed’e giden caddenin sağ tarafında ve yol kenarında

annesinin kabri yanına defn olundu. Eserleri şunlardır:

a- Đlm-i Hadis’ten Mesâbih’in şerhi olan Mefatih

b- el-Vesiletü’l-uzma li Hazreti Nebiyyi’l-Mücteba, Siyer-i Nebî’ye ve salavat-ı

şerife getirmenin faziletine dair Arapça matbu bir eserdir. Sahaflar Şeyhi Ahmed Efendi

tarafından tercüme edilmiştir ki bir nüshası Esad Efendi Kütüphanesi’nde mevcûttur.

c- Neticetü’t-Tefâsîr, bahis konusu edeceğimiz Yusuf sûresi tefsîri.

119

d- Đlhâkât ale’t-Tecelliyat. Tecelliyât, Aziz Mahmud Hüdayi hazretlerinin

eseridir. Abdü’l-Ğaniy Nablusî tarafından Lema’âtü’l-berki’n-necdî şerhu Teceliyat-ı

Mahmûd Efendî ismiyle şerh olunmuştur. Yakub el-Afvî bu şerhin mukaddimesine bazı

eklemelerde bulunmuş ve Đlhâkât ale’t-Tecelliyat ismini vermiştir.

e- Lüm‘a-i Nûrâniye. Hüdayi hazretlerinin:

Ezelden aşkla biz yanageldik

Hakîkat şem’ine pervâne geldik

matlaıyla başlayan ilahisinin şerhidir.

f- Hulasatu’l-beyân fî mezhebi’n-Numan, Đmam-ı Azam’ın menakıbından ve

ictihat ve istinbatta bulunduğu belli başlı meselelerden bahseder.

g- Kenzü’l-vâizîn

h- Hediyyetü’l-vuâz.

ı- Hediyyetü’s-sâlikîn, Celvetiyye adabını anlatan Türkçe bir eser olup

Muhammed Gülşen Efendi tarafından bastırılmıştır.

Divançe teşkil edecek kadar ilahleri de vardır. Bir ilahisinin matla’ı şöyledir:

Nedir âşık hayâlâtı, cemâlindir münâcâtı,

Nedir ma’şûk münâcâtı, tecellî eyle Yâ Allah241

2. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf

Bu tefsîrin başında müellifinin ismi, el-Đmam, Kudvetü’l-müteahhirin, eş-Şeyh,

el-Celvetî lakap ve ünvanlarıyla birlikte verilmekte ve eserin ona ait olduğu

kaydedilmektedir.

Müellif, Yusuf sûresini en güzel kıssa olması ve en mühim hisseleri ihtiva

etmesi hususiyeti ile tercih etmiş ve güvenilir müfessirlerin sözlerini bir araya getirerek

241 Osmanlı Müellifleri, I, 201-202. Fındıklı Đsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekâik fî Ehli’l-Hakâik , Đstanbul, 1989, s. 436; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 259.

120

gerekli yerlerde ibretlere, inceliklere ve nüktelere Đşâretlerde bulunarak tefsîr etmiştir.

Tefsîre şu rivayetle başlamaktadır:

Rasulullah (s.a.v) Efendimiz şöyle buyrmuştur; Yahûdîler Yusuf sûresini altın

suyu ile ve altın kalemlerle gümüş levhalar üzerine yazarak altın zincirlerle evin içine

asarlardı. Bunu, bu sûrenin kıymetinin büyüklüğünden, hatırlanmasının hoşluğundan ve

içinde ibret verici hâdiselerin, hikmetlerin, ve sayısız faidelerin mevcûtiyetinden dolayı

yaparlardı. Yusuf sûresini dinleyen mahzun kimse muhakkak ferah bulur rahatlar.

Daha sonra sûrenin sebebi nüzulünü kaydeder:

Đbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre Kureyşliler adamlarını Medine’deki

Yahudi din adamlarına gönderirler ve derler ki : Gidin, Muhammed ve O’nun nübüvveti

hakkında bilgi alın. Đçimizden Muhammed isminde biri çıktı, kendisinin Allah

tarafından gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia ediyor, deyin. Medine’ye

geldiklerinde hahamlara gelip Peygamberimizin vasıflarını anlattılar. Onlar da biz bu

bahsettiğiniz vasıfları Tevrat’ta buluyoruz, şu vakitlerde onun çıkma zamanı, alemde

zuhur etme vaktidir, dediler ve eklediler: Ancak ona üç şeyi sorun; ikisine cevap verip

birisine cevap vermezse bilin ki o hidayet ve hak dini ile gönderilmiş nebidir, ona

uyunuz. Evvela Ashab-ı Kehf’ten sorunuz. Onlara bunların durumlarını da anlattılar.

Đkinci olarak Yakub ve evlatlarının Kenan’dan Mısır’a intikalini ve Yusuf kıssasını

sorun. Bu kıssayı da onlara öğrettiler. Üçüncü olarak da ruhtan sorun şayet size az veya

çok ruhtan haber verirse bilin ki yalancıdır ve bu konuda rahat olun. Mekke’ye

döndüklerinde reislerine sevinerek durumu anlattılar ve Rasulüllah’a geldiler. Bu üç

şeyden sordular. Bunun üzerine bu sûre indi. Rasulüllah sûreyi okumaya ve ağlamaya

başladı. Tâ ki Kureyş ve Yahûdîler de ağladılar ve Muhammet kıssayı Tevrat’taki gibi

haber verdi diyerek Rasulüllah’a nasıl bildiğini sordular. O da Rabbim bana inzal

buyurdu dedi.

Şeyh Ya’kub el-Afvî eserini yazarken istifade ettiği kaynak eserleri tefsîrin son

sayfasında şöylece sıralamaktadır:

121

Kadı Beydâvî, Razi, Zemahşeri, Kurtubi, Nesefi’nin Tefsîru’t-Teysir’i,

(kıssaların çoğunu bu tefsîrden almıştır) Fakih Ebu’l-Leys es-Semerkandî’in tefsîri,

Tefsîru’l-Uyun, Neyseburi, Beğavi, Ebu’s-Suûd, Ebû Hayyan’nın Bahr’ı, Tefsîru’l-

Lübâb, Đbn Şeyh, Sa’di Çelebi, Maturidi’nin Tevilatu’l-Kur’ân’ı, Kuşeyri, Tibyân, diğer

muteber tefsîrler ve mev’iza kitapları.

Müellif Arapça bir tefsîr yazmış ve bunu sayfanın ortasına yerleştirerek

kenarlara da yine Arapça olarak haşiye yazmıştır. Bizim ilgilendiğimiz tarafı ise

sayfanın ortasındaki çerçevenin içinde bulunan Arapça tefsîrle beraber götürülen Türkçe

tefsîrî tercümelerdir. Bunlar da Tibyân tefsîrinden alınmışlardır. Mustafa Celvetî, bahsi

geçen Arapça tefsîrlerden birçok nakillerde bulunduktan sonra tercüme başlığı altında

Tibyân’dan nakillerde bulunmakta ve sûreyi baştan sonuna kadar eksiksiz olarak Türkçe

tefsîr de takip etmektedir.

Müellif tefsîrini 1133 senesi Muharrem ayının son Çarşamba’sı ikindiden sonra

bitirmiştir.

Tefsîr 3+116 sayfa olarak Mehmed Raci tarafından Đstanbul’da 1266/1849

tarihinde Matba-i Amire’de basılmıştır.

Đkinci baskısı 1279/1862 tarihinde Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de yapılmıştır.

Üçüncü baskısı da 1318/1900 tarihinde Arif Efendi Matbaasında yapılmıştır.242

3. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler

Burada tefsîri tanıtıcı mahiyette sûrenin başından ve sonundan örnek metinler

vereceğiz.

a) Sûrenin Đlk Üç âyeti:

242 Bazı kütüphane fişlerinde ve bunların tesiriyle Kur’an tercümeleri listelerinde bu eser Đsmail Hakkı Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir. Bu hata muhtemelen iki büyük âlimin de sahip olduğu el-Celvetî nisbesinden kaynaklanmaktadır.

122

“Elif-Lâm-Râ. Tilke âyâtü’l-kitâbi’l-mübîn. Đşbu sûre âyâtı şol

i’cazda emri zahir veya meânisi vâdıha veya ânı tedbîr idene min ındillah idüğü

mübeyyine âyât-ı kitabdır.243

Đnnâ enzelnâhu Kur’ânen ‘arabiyyen le’alleküm ta’kılûn. Đşbu Yusuf

ve Yakub ve evladı ahbarını mütezammın kitabı Kur’ân-ı arabî olduğu halde

inzal ittik tâ ki anda olanı fehm ve meânisini tedebbür idüb kasası bilmeyene tâ

mu’cize idüğünü bile. Nahnü nakussu aleyke ahsene’l-kasas. Ya Muhammed!

Biz sana kıssaların ahsenini zikr itdik. Ahseniyyeti şol vecihdendir ki kıssa-i

Yusuf’da iber ve hikem ve nüket ve fevaid vardır ki anınla din ve dünya ıslah

olunur. Ol siyer-i mülûk ve memâlik ve ulema ve mekr-i nisa ve ezay-ı a’dâya

sabır ve anlardan hüsn-i tecâvüz ve ğayri fevaiddir. Bimâ evhaynâ ileyke

heze’l-Kur’ân. Đşbu sûreyi sana vahyimizle, Ve in künte min kablihî lemine’l-

ğâfilîn. Eğerçi andan evvel işbu kıssayı bilmezlerden isen de.”244

b) Sûrenin Son âyeti:

“Lekad kâne fî kasasihim ‘ibretün li-üli’l-elbâb. Enbiya ve ümeminin

veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukûl-i kâmile sahibleriçün mev’iza vardır.

Mâ kâne hadîsen yüfterâ işbu Kur’ân ihtilaf olunur kelâm olmadı velâkin

tasdîkallezî beyne yedeyhi lakin andan evvel nazil olan Tevrat ve Đncil ve sair

kütüb-i münzelenin tasdiki oldu ve tafsîle külli şey’in ve her şeyin taafsili vardır

ki umur-ı diniyyede ibâd ana muhtac olur. Ve hüden ve rahmeten li-kavmin

yü’minûn ve dalaletten irşad u beyân ve azabdan emân vardır şol kavm içün ki

anı tasdik ve mucibiyle amel iderler.”245

D. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî (1253/1837) ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ

ve’l-Kadr ve’l-Asr

1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî

243 s. 4. 244 s. 5. 245 s. 115.

123

Đbrâhim Efendi, Kayseri âlimlerinden derin bilgi sahibi ve velûd bir şahsiyettir.

Tarikat-ı Muhamediye’yi şerheden Hâdimî nisbesiyle meşhur ve Hâdim müftülüğü

yapmış Ebu Said Muhammed Efendi’nin en yakın talebesi olan ve bulunduğu

bölgenin meşhur âlim ve fâzıl simalarından biri olan Büyük Hüseyin Efendi’den aklî ve

naklî ilimleri tahsil etmiştir. Daha sonra müderris olarak uzun seneler talebe yetiştirmiş,

icazetler vermiştir. 1253/1837 yılında Şevval ayının 18’inde 93 yaşında vefât etmiştir.

Kabri Hâdim’dedir.

Đbrâhim Efendi, çalışkan, birçok farklı sahada kalem oynatmış, kıymetli eserler

bırakmış, birçok sahada kendini yetiştirmiş bir zât idi. Talebe arasında Gözübüyükzade

lakabıyla anılır ve tanınırdı. Eserlerini şu şekilde sayabiliriz:

a. Nebe’ Cüz’ü tefsîri, Türkçe bir tefsîrdir.246

b- Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr. Bu eserden biraz sonra

bahsedeceğiz.

c- Mecmûatü’l-kavâid, muhtelif ilimlerden bahseden 31 risâleyi içeren matbû’

bir mecmuadır.247

d- Mecmua. Kavâid-i külliyyeyi konu alan basılmamış mecmua,

e- Risale fî hakkı’l-Merfûât,

f- Takriru’l- Đstiâre,

g- Şerh-i Đstiâre-i Isâm, Türkçe bir eserdir.248

246 Erciyes Ünv. Đlh. Fak. Ktp. no: 4656’daki, müellifin muhtelif risâlelerini bir araya getiren mecmuanın 1. sayfasında ifade edilmektedir. 247 Kayıtlarda Risale fî Hakkı Besmele ismiyle geçmektedir. Đlk risale bu isimde olduğu için kitabın ismi zannedilmiş olabilir. Bu eserde muhtelif konulara dair 30 aded risale mevcûttur. Birkaç risale ismi şöyledir: Hamdele, Salvele, Emmâ ba’d, Đsmü’l-işarât fî evaili’l-kütüb, Fi’l-Fark beyne’n-nazar ve’l-fikr, fî tahkiki’l-ilmi’l-Vacib Teâlâ, Fî tahkiki’l-meseli’l-Eflatoniyye… Mecmua Đstanbul’da Necib Efendi’nin taş destgâhında 1274 târîhinde basılmıştır. Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel 4656 numarasında bulunmaktadır. Arapça ve 56 sayfadır. 248 Osmanlı Müellifleri, c. 2. s. 8; Bilmen, 425. Gözübüyükzâde, Mecmûatü’l-kavâid, Đstanbul 1274.

124

2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr

a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ

Eserin başında talebe arasında Gözübüyükzade diye meşhur Đbrahim el

Kayserî’ye aid olduğu kayıtlıdır.

Gözübüyükzade, tefsîri yazmasının sebebini249 belirttikten sonra hemen tefsîre

başlamaktadır. Zeki talebelerinden bir grubun ısrarları üzerine iki dünyada da faydası

olması ümidiyle Türkçe tercümeye başladığını ifade etmektedir. Talebelerin

istemelerinden dolayı Türkçe yazmış olmalıdır. Çünkü diğer eserlerini genellikle

Arapça olarak yazmıştır. Sûrelerin tercümeleri ile öğrencilerinin Arapça öğrenmelerine

yardımcı olduğu gibi derslerinde anlattığı usul kaidelerini uygulama ile gösterme fırsatı

da bulmuş olmaktadır.

Đbrahim Efendi sûrenin nüzul sebebini anlatarak tefsîrine şöyle başlamaktadır:

“Hak sübhanehü ve Teâlâ, Habîb’ine ve Rasûl’üne kerametle tebşir ve

müşrikînin ânın hakkında «Rabbisi anı terk etti ve bu’z etti» dedikleri nâmakule

sözlerine red içün Habibini terk itmeyüb ve bu’z itmediğinin üzerine iki şeye

kasem idüb buyurdu ki Ve’d-Duhâ, vakt-i Duhâ hakkıçün yani güneşin mürtefi’

olduğu vakt hakkiçün ki nehâr ol vakt kavî olur ve dahi ol vakitte Rabb-i Teâlâ

Hazretleri Mûsâ aleyhisselama tekellüm idüb ve sehara secdeye ilka olunmuştur.

Ve’l-Leyli, dahi gice hakkiçün izâ secâ ehli ya zalâmı sakin ve râkıd olduğu

vakitde mâ vedde’ake Rabbuke Ya Muhammed! Rabbin senden vahy kat’

itmedi sana veda’ idüb seni terk iden kimsenin kat’ı gibi belki liecli hikmetin

te’hir itti.”

Müellif âyetleri kısım kısım tercüme ettikten sonra bütün olarak tekrar toplu bir

tercüme daha yapar:

“Ve vecedeke dâllen, dahi Rabin seni ukûlen mühtedi olmadığın şerâyi’den ğafil

buldu fe hedâ derakab seni hidayet eyledi Kitab-ı Mübin’in muhtevi ve müştemil

249 “Zümre-i talibinden bir taife-i ezkiya sure-i Duha, sure-i Kadr ve sure-i Asr’ın tercümesin bu abd-i ahkardan defaatiyle ricalarında neyl-i ümniyye-i şeref-i dareyn recasıyla bedîü’l-beyân bir Türkî tercümeye ibtida olundu.”

125

olduğu menahic-i şerâyi’e Ve vecedeke dâllen fe hedâ Habibim kalb-i saadetini

hikmet ve şerayi-i ahkamdan hâlî bulub ilham-ı tevfik ile sana hidayet ittim

buyurur Allah.”

Duhâ sûresi bu minval üzere 4 sayfa devam etmektedir. Cep-boy

diyebileceğimiz bir ebatta küçük ve ince bir eserdir. Bu sûreden sonra Kadir sûresinin

tefsîrine geçilmektedir.

b. Tercüme-i Sûre-i Kadr

Bu sûrenin tefsîrinde Gözübüyükzade birçok eserden nakillerde bulunmaktadır.

Bunlardan tesbit edebildiklerimiz şunlardır: Đbn Hişam, Kadı Beyzavî tefsîri,

Beydâvî’nin Şeyhzade haşiyesi, Kastallani’nin Buhârî şerhi, A’sam’ın Nebe’ tefsîri,

Suyuti, Đbrahim el-Likai’nin Cevherü’t-Tevhid şerhi, Hadimi haşiyesi, Haşiye-i Hârîs.

Đbrahim Efendi sûrenin ilk âyetlerinin tefsîrini uzun tutarak Kadr gecesinin

zamanından, faziletinden, bu gecede Kur’ân’ın nüzulü ve bu nüzulün keyfiyetinden,

meleklerin bu gecede yeryüzüne inmelerinden, inme sebebleri ve mü’minlere selam

vermelerinden bahseder.

Bu gibi nakli hususlar yanında dirayet yönünü de ihmal etmemektedir. Medrese

talebelerinin ısrarla istemeleri üzerine yazmış olmasından olsa gerektir ki

Gözübüyükzade bu eserinde gramer tahlillerine sıkça girmekte ve farklı vecihleri geniş

bir şekilde izah etmektedir. Bir örnek verelim:

Đlk âyet olan Đnnâ enzelnâhu fî leyleti’l-Kadr âyetindeki fî harf-i ceri

üzerindeki farklı görüşleri ve muhtemel manaları serd ettikten sonra kendi tercihini

yapar, harf-i ceri ta’liliye olarak alır, lâm-ı ta’liliye manası verir ve şöyle devam eder:

“Bu tasrife göre nazm-ı şerifin manay-ı münifi innâ enzelnâhu Ben zât-ı

azimüşşân azameti şanımla bazı Kur’ân inzal itdim. Ne ecliçün inzal ittim? Fî

leyleti’l-Kadr leyle-i Kadr’in şerefini ızhar ecliçün ve şerefini hikemine menût

bazı Kur’ân inzal itdim dimek ola Allahu sübhanehu a’lemu bi muradihi.”

126

Müellif yeri geldikçe Faide başlığıyla bazı açıklamalarda bulunur. Bunlardan

ikisini örnek olarak buraya alıyoruz:

“Fâide: Melâike-i kiramın ibadetlerinde sevab olmaz. Anların ibadetleri

tab’î ve telezzüzidir. Lakin ibadetlerin mü’minlere hibe iderler. Đtdiklerinde

sevab üzerlerine terettüb itmesi Haşiye-i Hâris’den müstefâddır. Allahu Teâlâ

a’lem.”250

“Fâide: Hazreti Đbrahim aleyhisselam yedi tane melaikeye selam

virmekle nar-ı Nemrud’dan selamet buldu. Baîd değildir ki leyle-i Kadr’de

melaikelerin mü’minlere selamları ile nar-ı cehennemden selamet bulalar. Lakin

ziyafet-i Đbrahim aleyhisselam melaikelere ıcl-i meşvî ile oldu idi. Bizlere selam

viren melaikeler de bizlerden kalb-i meşvî taleb iderler. Yani hubb-ı mevâdd ile

muhrak kalb taleb iderler. Kalb-i muhrak sahibine selam virirler, manası

Şeyhzâde’den münfehimdir.”251

Kadr sûresi 16 sayfada tefsîr edilmiştir. Kadir sûresinden sonra ise Asr sûresi

gelmektedir.

c. Tercüme-i Sûre-i Asr

Gözübüyükzade sûrenin başında, beş vakit namaz içerisinde neden ikidi

namazına yemin edilerek başlandığını izah ederek konuya şu şekilde girmektedir.

“ Đkindi namazı hakkiçün. Salât-ı hamse beyninde bunu tahsis bi’l-kasem

itdi ki bu salât Arab’ın ticaret ve iştigalleri vaktinde vaki’ olub edasında

meşakkat-i kesire vaki olduğuna binaen, efdalü’l-a’mal eşakkuhâ252 fehvâsı

üzre efdal-i a’malden olduğu içündür.”253

Müfessir iman edip salih ameller eden mü’minlerin nasıl olmaları gerektiğini,

kimlerin bu sınıfa dâhil olduğunu genişçe anlattıktan sonra diğer âyetlerin tefsîrine

geçer ve kendisini kurtarmış bir insanın başkalarını da kurtama vazifesinin olduğunu, 250 s. 14-15. 251 s. 20 252 “Amellerin en faziletlisi en meşakkatli olanıdır.” 253 s. 22.

127

bunun önce genel olarak izah edildikten sonra önemine binaen bir dafa daha özel olarak

ifade edildiğini izah eder.

“Bundan sonra insanın kendi nefsinin ve ğayrinin mükemmeline

müteallik olan şey zikrden sonra, ğâyet-i şerefi olduğuna binaen ğayrinin

tekmiline müteallik olan şey tahsis ba’de’t-ta’mim tarîkiyle beyân idüb buyurur

ki ve tevâsav bi’l-hak.”254

Bu son âyet-i kerimede insanlara şiddetli bir uyarı olduğunu, kendini

kurtarmakla işin bitmeyeceğini hatta başkaları için uğraşmayanın kendisini de

kurtaramayacağını söylemektedir:

“Bu âyet-i kerimede vaîd-i şedid vardır. Şol cehennemden ki insan

mücerred kendi nefsini tekmil itmekle necât bulmaz belki nasihatle ve emir bi’l-

ma’rûf ve nehiy ani’l-münker itmekle, Allahu a’lemü bi murâdihi ve esrâri

kitâbihi ğayrın şanına ihtimam dahi lazım olduğuna delalet ider.”255

Asr sûresi iki sayfada tefsîr edilmiştir.

Kitapta birçok dizgi ve baskı hatası olması nedeniyle eksik harf ve yanlış

kelimelere sıkça raslanılmaktadır.

Duhâ, Kadr ve Asr sûrelerinin tercüme ve tefsîrinden oluşan 24 sayfa

tutarındaki, hacmen küçük ama kıymet bakımından çok büyük değeri taşıyan bu eser,

Ahmediye Camii imamı Hafız Mahmud Râcî tarafından, bir köşede kalarak unutulup

gitmemesi ve müslümanların istifade etmeleri için, Ali şevki Efendi matbaasında 1287

yılının Receb ayının 25. günü bastırılmıştır.256

E. Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ

1. Muhammed b. Đbrahim

254 s. 23. 255 s. 23. 256 s. 24.

128

Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere nazaran bu müellifin III. Murad Han

devrinde yaşadığı ve babasının da Đbrahim isimli bir zât olduğu anlaşılmaktadır.257

Kitapta ‘Devr-i Sultan Murad Hân-ı Sânî geçmektedir. Hâlbuki te’lif tarihi 994/1585

olarak verilmektedir ki bu tarih III. Murad Hân (v. 1004/1595) zamanına denk düşmektedir.

Muhammed b. Đbrahim, bu eserini Beyzavî tefsîrinden te’lif ve tercüme etmiştir.

2. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyhâ

Müellif Yusuf kıssası üzerine birçok kıymetli eserin yazıldığını bunların Türkçe

olanlarının da bulunduğunu ancak bu eserlerin çok sanatlı nazımlar şeklinde

olduklarından kendisinin de bu konularda Türkçe olarak yazılan eserlerde nazmı pek

doğru bulmadığını, bu alanda nesrin daha güzel olacağını belirterek Hamdî’nin nazmı

üzerine bir nevi şerh gibi olan bu eserini ilminin azlığına ve kudretinin yokluğuna

aldırmadan “Her şerbette ayrı bir lezzet vardır” diyerek yazdığını belirtmekte ve şöyle

demektedir:

“Yusuf aleyhisselam bir kıssa-i ziba ve bir hikâyet-i bî-hemtâdır ki nazm

ve nesr üzre bülağa-i arab ve fusaha-i acem risaleler tasnif ve üslub-ı gârîb üzre

sihr ve icaza ve la mahâle gârîb makaleler telif edip gerçi fünün-u belağat ve

füsun-u fesahat üzre müellefata ğayet ve mûsânnefata nihayet yoktur. Bâhusus

Mevlana Kemal Paşazade ve Hamdî ve Yahya ve Çakrî rahimehumullahi

Teâlâ Türkî ibaretle birer risale-i dil-pezir ve makale-i la-nazîr nazm idüb bi

hadd maani-i bedia ilhak ve bi add sanayi-i acibe ilsak itmişlerdir ki kemal-i

belağat-ı istiâratının hallinde ukul muzmahil olur. Amma nesr üzre olan Türkî

nüshalarda bu hakir ânı dürüst bulmadığıma binaen nefes-i rahmânî gibi bir

hitâb-ı ruhani belki ilham-ı rabbani ve işarat-ı sübhaniyle dil dâî ve cânib sâ’î

oldu ki ol hikâyet-i bâ dirayeti Türki ibaretiyle bu ferid-i asr namına nesr idem.

Gerçi Türki ibaretten ve melahat ve zerafetten dûr ve belağat-ı letafetten mehcûr

ve erbab-ı kemal katında menfûrdu ve ben bende-i ser-efkende bu fende kalilü’l-

bidâ’a ve zelil-i bî-istitaayım... Bu cümle-i ile bu bende-i zelil nice risale tesvîd

257 Sicill-i Osmanî, II, 568.

129

ve ne gunâ nüsha temhîd ittim ki memdûd-ı enâm ve makbûl-i hâss ve âmm ola,

amma «Her şerbetde bir lezzet ve her kâsede bir melâhat olub» ve mübtediler

istima’ında temettu’ yolunu bulmağa kâbil mülahazasıyla bu hıdmeti mahz-ı

saadet add idüb adem-i istitaat ve kıllet-i bidâ’attan ihtiraz ve ictinab itmeyüb

fazl-ı Hakk’a tevessül ve lutf-ı Hudâ’ya tevekkül idüb edây-ı merâm ve sevk-i

kelâmda Mevlana Hamdî rahmetullah eserince gidup ol kitab-ı müşkîn-nikabın

elfaz-ı dürer-i bârîn vesile idüp ale vechi’l-icmal gudvetü erbabi’l- iclâl umdetü

ashabi’l-ikbal hala Silahdâr-ı Şehriyar olan Halil A ğa dâme ulüvvehü

Hazretlerinin nâmına ve muhtasarı risalenin itmamına ihtimam olundu. Ümiddir

ki esrar-ı keramat-ı evliya ve himmet-i sulehay-ı etkiyâ itmamına muavenet ve

müsâadet kıla!” 258

Müellif Muhammed b. Đbrâhim kitabına isim olarak ebced hesabıyla telif tarihini

de bildiren Ahsen-i Kasas-ı Şerife ibaresini seçmiştir.259

Sûrenin âyetlerinin meallerini verdikten sonra tefsîrini yapan müellif bahis

konusu ettiği âyetle ilgili olan Hamdî’nin nazmını vermekte ve daha sonra onun şerhini

yapmaktadır.

Kitabın girişinde sebeb-i nüzul için sekiz ayrı rivayeti nakleden müellif bu

konuda rivayetlerin daha fazla olduğunu ancak naklettiği kadarını kâfi gördüğünü

belirtmektedir. Birinci âyetin meali şöyledir:

“Yani Ya Muhammed! Ben ol Huday-ı bî-niyâzım ki Kur’ân-ı Azim ve

Kitab-ı Mübin’i lisan-ı Arab üzre vahy etmeği habibime va’d kıldım ki

hikâyetlerin ahseni ve muhkemidir. Tahkik sana vahy olmazdan mukaddem sen

kıssa-i Hazret-i Yusuf’tan gafil idin.”260

Bu âyetten sonra Âğâz-ı Kıssa-i Yusuf ve Züleyha başlığı261 altında Yusuf

aleyhisselam’ın hayâtının anlatımına geçilmekte ve tafsilatlı bilgiler verilmektedir.

Kitapta israiliyata genişce yer verilmiş Đbrahim, Đshak, Đsmail, Yakub, Yusuf

258 s. 3-5. 259 “Ve bu kitab-ı ferhunde-meâbın ism-i mübareki ve tarihi Ahsen-i Kasas-ı Şerife virülüb ümiddir ki muhibb-i muhlislerin nehâdı bu kıssanın semâıyla ilâ âhiri’d-deverân mesrûr-ı handân ola.” s. 5. 260 s. 10. 261 s. 10.

130

aleyhimusselam ve başka birkaç Peygamberlerle ilgili bol miktarda kıssalar

nakledilmiştir.

Bu uzun tarihi malumattan sonra Nazm-ı Hamdî başlığıyla beyit veya beyitler

yazılmakta ve bahsedilen noktaların tafsirine geçilmektedir.

Er isen avrata inanma ahî!

Avrat el attı enbiyâya dahî!

beytinden sonra262 Rabga Hatun’un nübüvvet duasını hile ile Iys yerine Yakub’a

isâbet ettirdiğini anlatmaktadır.

Iys’ın Hz. Yakub’a kızgınlığını ise şu beyt ile anlatır:

Anı katl etmeğe yemin etti,

Ol dua için ana kin etti.263

Eserin sonunda kitabı telif etme gayesinin dünyada sevab kazanmak âhirette

Peygamber Efendimiz’in Livâ-yı Hamd’i altında oturan mü’minlerden olabilmek ve

kıyamette salihlerle beraber haşrolabilmek olduğunu bildirmektedir:

“Bu risaleyi telifden maksat dünyada ecr ü mesûbata nail olmak ukbada

taht-ı livayı Hatemün-Nebiyyin’de sakin olan müslimin ile hemnişin ola. Amin!

Bizi salihler zümresi içerisinde haşr eyle! Ya Muîn!264

Muhammed b. Đbrahim, Kadı Beydavî tefsîrin’den çok istifade etmiştir.

Vidinli Hafız Hüseyin Efendi, Maarif nazaretine bu eserin basılması için teklifte

bulunmuş, teftiş hey’etinin tasdîkinden geçen eser II. Abdülhamid Han devrinde 1293

senesi Şa’ban ayının 15. günü Şevki Efendi matbaasında basılmıştır.

Bu eser, bazı listelerde, “Galatalı Muhammed Efendi, Sûre-i Yûsuf Tefsîri”

şeklinde zikredilir.

3. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ’dan Örnek Metinler

262 s. 13. 263 s. 13. 264 s. 313.

131

a) Müellifin tercüme ve tefsîr şekline bir misal olarak 101. âyeti verebiliriz:

“Bir gece kenar-ı Nil’de Hazret-i Yusuf aleyhisselam seccade üzre

namaza niyyet ve Vacibu’l-Vücud’a sücudla niyaza himmet ve dergâh-ı izzete

arz-ı ubudiyet etti ki: Ey Hâlık-ı kevn ü mekân ve Ey Râzık-ı ins ü can! Bu abd-i

bî-karârı diyar-ı Mısr’a şehriyar etmek mukadder ve ilm-i rü’yayı müyesser ettin,

dar-ı dünyada ve mülk-ü ukbada dahi veliy-yi nimetim sensin bunca ihsan ve atâ

cenabından bana i’ta olub geru avn u inayetin rica ve lutfundan hidayetin

temenna ederim ki bu abd-i hassını tevhid ve ihlâs üzre akıbetim hayr edüp hüsn-

i hatime ile ruhumu Đslâm ile teslim ettiğimde zümre-i salihine ilhak ve fırka-i

müttakine ilsâk idesin.”265

b) Son âyeti ise şöyle tercüme ve tefsîr etmiştir:

“Enbiya ve ümemin veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukul-i kamile

için ibret vardır. Kur’ân-ı Kerim iftira olunur kelam olmadı velakin mukaddem

nazil olan kütüb-i ilahinin tasdiki ve nasın din ü dünyada muhtac olduğu her

şeyin tafsil ve beyânı oldu. Ve saliklere rehnümâ ve kavm-i mü’minine Allah

Teâlânın hidayet ve tevhidi ve Peygamber -sallallahu teâlâ aleyhi ve sellem-’in

nuriyle rahmet oldu.”266

Müellif eserini şu mısralarla bitirmektedir:

Çün ahsen dedi bu kıssaya Hak,

Tamam etmeğe ettim cehd-i mutlak.

Buna ahsen deyicek Hak Teâlâ,

Kimin ne zehresi var kim diye Lâ.

Ümid-i mağfiret idüb Hudâ’dan,

Tamam ettim bunu bervechi ashen.267

265 s. 302. 266 s. 313. 267 s. 314.

132

F. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,

Kevser Sûreleri

Bu eser Tefsîr Tercümesi adı altında Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha,

Asr, Kevser sûreleriyle birlikte namazda okunan diğer dua ve tesbihlerin tercüme ve

tefsîrlerini ihtiva etmektedir. Müellifi hakkında hiçbir açıklayıcı not veya en azından bir

ipucu bulunmamaktadır.

Kitabın baş tarafında namazdaki huşû’un nasıl sağlanacağını, namaz kılan

kimsenin ezanın okunuşundan, abdest alışından namazını bitirene kadar hangi duygu ve

düşünceler içerisinde olması gerektiğini âyet ve hadislerle istişhat ederek anlattıktan

sonra ihlâsın ehemmiyetinden bahsederek ancak ihlâslı amellerin kabul görüp sahibine

fayda sağlayacağını ifade etmektedir. Ebu’s-Suûd’dan nakilde bulunan eser sahibi

Âyete’l- Kürsî’nin tefsîrine başlar. Akabinde sırasıyla Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,

Kevser sûrelerinin; Sübhaneke, Kunut, Tahiyyât, Salli Bârîk dualarının tefsîrlerini

yapar. Bu tefsîrler, tefsîrî tercüme diyebileceğimiz türden geniş ve rahat tercümelerdir.

Daha sonra namaz esnasında rükû ve secdelerde ve bunların araların yapılmakta olan

tesbihâtı açıklar. Seyyidü’l-istiğfar duasının tercümesinden sonra bir kimsenin şakîler

defterinden ismini sildirmesinin yolunu beyân eder. Namazdan sonra okunmasını

tavsiye ettiği Arapça bir dua ile eserini tamamlar.

Eserin başlangıç cümleleri şöyledir:

“Malum ola ki namazı huşû’ ve hudû’ üzere edâ eylemek oldur ki; ezan

okunduğu vaktin Đsrâfil -aleyhisselam- mevtâyı ihyâ için sûru nefh ettiğini fikr

eyliye. Halk yerlerinden kalkup abdest alup mescide gelmek kaydında

olduklarını, kabirden kalkup mahşer yerine gitmelerini fikr eyliye... rükûda

kıyâmet günü Rabb teâlâya rükû’ olunsa (Ve ‘aneti’l-vücûhu lil-Hayyi’l-

Kayyûm)268 ve secdede kıyâmet günü Allah teâlâ hazretlerine secde olunsa

gerektir amma mütekebbirler ve müşrikler secde edemiyeler anları dahi fikr

eyliye. Ve yüd’avne ile’s-sücûdi felâ yestatî’ûn.269

268 Taha, 111 269 Nûn, 43.

133

Bilmek gerektir ki her amel Rabb Teâlâ hazretlerine arz olunur. Rızâen

lillah kalbiyle ve ihlâsıyla olan amel, zikr ve tesbih sâğ meyve misali arz olunur

ve gaflet ile olan ibadet, zikr ve tesbih çürük yemiş gibi arz olunur. Ğayri a’zanın

ibadeti dahi ona göre her biri bir nesne sûretinde arz olunur.”270

Namaz içinde her rek’at için bir rükû’ varken niçin iki secde oluğu konusunu

şöyle izah eder:

“Bir rükû’ itmek kulluk da’vasın itmektir. Yani bir teke taparım

dimektir. Şer’-i şerifte şahit iki olmayınca da’va kabul olmaz. Secde iki olduğuna

sebeb oldur ki evvelki secde farzdır, ikinci secde yakınlıktır. Nitekim Rabb Teâlâ

buyuruyor: Ve’scüd ve’gterib 271

Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler

Müfessir bu sûrelerin tercüme ve tefsîrini yaparken aynı metod ve üslubu

kullanmıştır. Bu bakımdan örnek olarak sadece Đhlas sûresini veriyoruz :

“Kul hüvellahü ehad. Eyt ya Muhammed ol Allah’a ki ben taparım.

Birdir, şerîki ve nazîri yoktur. Allahu’s-Samed, yani Allah Teâlâ yemez ve

içmez. Lem yelid, yani kimse doğurmadı kim milkini miras yeye. Ve lem yûled,

ve dahi kimseden doğmadı kim anası olup âna miras kala. Ve lem yekün lehü

küfüven ehad, yani âna denkdâş ve âna benzer kimse olmadı kim ululukta âna

gâlib ola.”272

Kitap 1303 târîhini taşımaktadır ki basım târîhi olsa gerektir. 22 sayfadır.

G. Giridli Sırrı Pa şa ve Sûre Tefsîrleri

1. Giridli Sırrı Pa şa

270 Đstanbul, 1303, s. 3-4. 271 Alak, 19. s. 4. 272 s. 7-8.

134

Sırrı Paşa Osmanlı vezirlerindendir. Girit’te Kandiye kasabasında, Konya’dan

Girit’e göçen bir Türk ailesine mensup olan Salih Tosun Efendi’nin oğlu olarak

1260/1844 tarihinde dünyaya gelmiştir.

Sırrı Paşa, medrese tasilini ikmal ettikten sonra Mahkeme-i Şer’iyye kâtibi

olmuş, sonra vezirlere Dîvân Kâtibi olmuştur. Bu arada Hekim Đsmail Paşa’nın kızıyla

evlenmiştir. 1284/1867-68’de Yanya mektupçu muavini, 1285’de Aydın mektupçu

muavini, bir yıl sonrra Prizren mektupçusu, üç yıl sonra da Tuna mektupçusu olmuştur.

Daha sonra Vidin mutasarrıfı olmuştur. Karasi, Trabzon, Kastamonu, Ankara, Sivas,

Diyarbakır, Adana, Bağdat valiliklerinde bulunmuştur. Vidin mutasarrıflığı sırasında

askere erzak temini hususundaki gayretlerini takdirle karşılayan Plevne kumandanı Gazi

Osman Paşa’nın padişaha arz etmesi üzerine, Bağdat valisi iken kendisine vezirlik

rütbesi verildi. 1307/1889-90’da tekrar Diyarbakır valisi olduktan sonra 1312’de

hastalığı dolayısı ile Đstanbul’a gelmiş ve 1312’de vazîfesinden istifa etmiştir. 23

Cemaziyelahir 1313/11 Aralık 1895’de kalb rahatsızlığından tedavi görmekteyken vefat

etmiştir. Sultan Mahmud türbesi haziresinde medfundur.

Paşa, vazîfede bulunduğu vilayetlerde daima faydalı eserler meydana getirmeye

çalışmış, yollar yaptırmıştır. Trabzon valiliği sırasında Samsun, Giresun ve Ordu’dan iç

kesimlere yol bağlantısı sağlamıştır. Bağdat valiliği sırasında, halen kullanılmakta olan

Sırrıyye Barajı’nı yaptırmıştır. Hindiyye seddinin inşası ve Hille kanalının açılmasında

mühim yardımları olmuştur.273 Âlim, edib, şair, gayretli ve tedbirli bir zâttır. Azil yüzü

görmemiş, sert mizaçlı iyi bir devlet adamıdır. Đlim ve fazilet bakımından benzersiz bir

şahsiyettir. Kıymetli eserler vücuda getirmiş, Kur’ân-ı Mübin’in bazı sûrelerine metin

bir üslub ile Türkçe tefsîr yazmıştır. Bu eserler muhtasar müfid birer tercüme ile izahtan

ibarettir. Bu zâtın güzide şiirleri de vardır. Şiir ve inşası makbul olmakla birlikte nesri

nazmından üstün görülmüştür. Şu beyitler bu cümledendir:

O nihâl-i bâğ-ı işve sana da eder temayül,

Ana gönül ne âh edersin buna rûz-gâr derler.

273 Cemal Kurnaz, Giritli Sırrı Paşa Hayatı, Eserleri, Şiirleri, Đstanbul, 2001.

135

Zalimlere mehl olmasa matlub-u ilahi,

Bir demde yakar âlemi mazlumların âhı,

Kâfi bana bilmek beni hiç bilmesin âlem,

Zira büyük âfettir o şöhret neme lazım.

Sırrı Paşa’nın eserleri şunlardır:

a. Sırr-ı Kur’ân,

b. Ahsenü’l-Kasas,

c. Sırr-ı Furkân,

d. Sırr-ı Tenzil,

e. Sırr-ı Meryem,

f. Sırr-ı Đnsan,

g. Sırr-ı Đstivâ (Bunlar metin bir üslub ile yazılmışTürkçe muhtasar tefsîrlerdir).

h- Şerhi Akaid ile Hâşiyelerinin Tercümesi,

ı- Nakdü’l-kelam fî âkaidi’l-Đslâm,

i- Ârâü Milel,

k- Nûru’l-hüdâ limen ihtedâ (Ekanim-i selâsenin butlanına, eldeki Đncillerin

muharref olduğuna dairdir).

l- Rûh, (Ruh hakındaki görüşleri açıklayan bir risaledir.)

m- Ğalatât, (Đbn Kemal’in Ğalatat risalesine bazı maddelerin ilavesinden

meydana gelmiş bir eserdir. Bunun hakkında Münif Paşa’nın muhakemeli bir takrizi

vardır.)

n- Tabakâtü’l-müfessirîn (Muhtasar bir eserdir.)

o- Mektûbât, (Resmi ve ğayr-i resmi birtakım mektubları ihtiva eder.)

Ö- Rü’yet-i Bârî hakkında risale,

136

p- Numûne-i adâlet.274.

2. Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân

a. Sırr-ı Kur’ân

Sırrı Paşa, üç ciltlik bu eserini Fahrettin Razi’nin Mefâtihu’l-ğayb isimli

tefsîrinin ilk bölümlerinden Ankara valiliği yıllarında tercüme etmiştir. Bu hususu

kitabın isminin hemen altına koyduğu “Fahr-i Râzi tefsîrinden mütercem” ibaresiyle

ifade etmiştir.

Mukaddimesinde, Razi’yi medheden mütercim, kendisinin de dini kitapları

okumaya ve mütalaa etmeğe çok rağbeti ve aşırı bir arzusu olduğunu belirtiyor. Sırrı

Paşa, takıldığı yerlerde manen kendisine yardım edildiğini ve bundan sonra tercümenin

su gibi akıp gittiğini şu ifadeleriyle anlatmaktadır:

“Tercüme-i sâlifü’z-zikr ile meşgul olduğum leyâlî-i tenhâyîde, gâh ve

bîgâh musâdif-i zalâm-ı tereddüd ve iştibah oldukça, derhal karşımda tecelliye

başlayan, nûr-ı nazar-ı feyz-eser hazret-i hilâfet-penâhi, emin-i vahy-i ilahî gibi

bana irâe-i minhâc-ı hüda ve hall-i rumuz-ı mana ider idi. Đşbu tecelliyât-ı kudsî-

âsâr, keşf-i râh-ı savâba medâr olarak tahrir-i murâdda hâmem, misal-i âb-ı

revân, cedâvil-i sutûrda akar giderdi.”

Birinci bölümde, Fatiha’nın ihtiva ettiği ilimleri özet olarak açıklamaya

başlayarak tefsîr tercümesine girmiş olmaktadır. “Sûre-i Fatihanın mutazammın olduğu

ulumu alâ sebili’l-icmâl beyân ider” Đkinci cilt de besmele hakkındaki bahislerle

başlamaktadır.

Bu eser Sırrı Paşa’nın telifi olmadığı için örnek metinlerimizi ve müellifin usul

ve üslûbuyla ilgili alıntılarımızı bundan sonraki esrlerine bırakmış bulunmaktayız. Bu

eserlerden yapacağımız alıntılarla aynı zamanda mütercimin tercüme etmede takip ettiği

yöntem de ortaya çıkmış olacaktır.

274Osmanlı Müellifleri, II, 246; Sicill-i Osmanî, V, 1507-1508; Bilmen, 448; Ekrem Gülşen, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsir Đlmindeki Yeri, Đst. 1992, s. 18-22. (M.Ü. Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi)

137

Kitap Đstanbul’da 1302 tarihinde Şirket-i mürettibiye matbaasında üç cild

halinde basılmıştır. 280+240+287 sayfadır. Bir nüshası M.Ü Đlahiyat Fakültesi

Kütüphanesi’nde Hakses Bölümü 225 numarada bulunmaktadır.

b. Ahsenü’l-Kasas

Yusuf sûresinin ve genelde de Kur’ân-ı Kerim’in mana ve lafız olarak nasıl bir

mucize olduğuna ve Kur’ân okuduğunda aldığı edebi ve manevi hazları anlatarak

eserine başlayan Sırrı Paşa mukaddimenin sonunda Abdülhamid Han’a şükranlarını

sunarak ve dualar ederek tefsîrine giriş yapmaktadır. Sûrenin nüzul sebebini anlattıktan

sonra bütün tefsîrlerde rastladığımız meşhur ve malum besmelenin Kur’ândaki konumu

ile ilgili görüşlere yer vererek tercüme ve tefsîri yazılacak âyeti kaydeder ve Hulasa-i

meal-i münifi başlığıyla tercümeyi yazar. Tercümede müfessirlerin farklı görüşlerini

verdikten sonra dipnot ile mesela “Đmam Fahreddin Razi böyle mana vermiştir.” diye

belirtir.

Bu bölüm bittikten sonra Tefsîr ve Đzah bölümüne geçer ve burada rivayetlerle

ve dirayet ile tefsîr yapar. Yusuf sûresinin başındaki huruf-ı mukattaa sebebiyle bu

konuya girmiş ve konuyu etraflıca ele almıştır.

Usul-i Fıkh’taki elfaz bahsine girerek lafızların vuzuh ve hafa itibârîyle manaya

delâletleri konusunu ele alır ve uzun bir bahis yazar. Kelimelerin izahlarını yaptığı

bölümlerde daha çok Mehmed Zihni Efendi’nin Muktedab’ını kullanır ve uzun

nakillerde bulunur. Đ’caz-ı Kur’ân konusuna devamlı vurgu yapar. Kelime kelime tefsîr

denilebilecek bir tarz takib eden Sırrı Paşa, âyetin kelimelerini veya bir kaç kelimeden

oluşan grupları sıra ile ele alarak açıklanması gereken lafızları izah eder, kelimelerle

bağlantılı konulara girerek uzun parantezler açar275, bu geniş yelpazedeki mevzuları

işlerken de birçok farklı kaynaktan nakillerde bulunur.

275 Mesela isabet-i aynın hak olduğunun isbatı gibi: Đstanbul, 1309, c. 3 , s. 60.

138

Sırrı Paşa, zaman zaman Đşarat-ı latife başlığıyla bazı inceliklere Đşâret

etmektedir:

“Đşâret-i latife: Hakikat Kelamullah kelamiyyetinde huruf, asvât, lügat

kisvesinden münezzeh ve muarrâdır. Lakin halk-ı âlem meâni-i Kelamullah’ı

teakkul ve tefehhümde kisve-i huruf ve lügate muhtaç olduğundan hitab-ı ilahi

peygamberân-ı zişanın meb’us oldukları akvâmın tekellüm ettikleri elsine ile

vâki olmuştur.”276

Burada Allah’ın konuşmasının harflere, seslere ihtiyacı olmadığını ancak

insanların anlayabilmeleri için bunların kullanıldığını belirttikten sonra Kur’ân-

Kelamullah tartışmasına girerek yeterli bilgiyi vermiştir.

Yeri geldikçe gramer açıklamalarına da girmekten geri durmayan müellifin

tefsîrinde kullandığı bir rivayet ile alâkalı gramer açıklaması şöyledir:

“Buradaki (iy) kelimesi (ne’am) gibi huruf-ı tasdiktendir. Lakin (iy)

kasemle beraber müsta’meldir.”277

Birinci cild 204 sayfa, ikinci cild 372 ve üçüncü cild 470 sayfadan ibarettir.

Bu eser Đstanbul’da 1309 tarihinde Şirket-i Mürettibiye Matbaası’nda

basılmıştır.

Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler

a) Üçüncü âyetin Tercüme ve Tefsîri

“Ya Muhammed! Bu sûre-i kerimeyi sana vahyimizle biz kıssaların

ahsenini sana zikr eyledik. (Yahut) kıssa-i Yusuf’u -aleyhisselam- biz sana

ahsen-i beyân ile tebyin eyledik. Eğerçi andan evvel bilmezlerden idiysen de.

Yani kıssa-i Yusuf -aleyhisselam-’ ı müştemil olan sûre-i kerimeyi biz sana vahy

eyledik. Zira andan mukaddem kıssa-i mezkure senin ne hâtır-ı pâkine hutur

276 I, 34 277 ‘eyvallah’ kelimesinin bu kullanımdan alınmış olması muhtemeldir.

139

etmiş ne de kimseden gûşezdin olmuş idi. Halbuki şu eşrarın suallerine karşı

lazımü’l-istihzar idi.” 278

b) 68. âyet

Sırrı Paşa’nın kullandığı dili ve tercüme tekniğini daha iyi anlamak için bir

misal daha nakledelim:

“Vakta ki pederlerinin kendilerine emr buyurduğu üzre müteferrik

kapulardan şehre dahil oldular, gerek Yakub -aleyhisselam-’ ın bu babdaki re’yi,

gerek anların o re’yde pederlerine ittibaları kaza-i ilahiden hiç bir şeyi

kendilerinden def’ iden olmadı. Lakin Yakub -aleyhisselam-, o re’yiyle nefsinde

muzmar olan şefkati, oğullarının bed-nazara uğramalarından ittiği ihtizarı ızhar

idüb, anlara müteferrikan şehre dahil olmalarını tavsiye buyurmuş oldu.

Hakikat, Yakub -aleyhisselam- bizim ana vahy ile bildirdiğimiz ilmin

sahibidir ki kendi tedbirine aldanmayub yine bize tefviz-i emr eyledi. Lakin

ekser nâs sırr-ı serbeste-i kaderi bilmezler. “Hazer, kaderi men‘ ider” sanırlar.”279

c. Sırr-ı Meryem

Sırrı Giridi, bu eserinin birinci cildinde Zekeriyya -aleyhisselam-’ ın kıssasını

tefsîr etmiş ve bunu birinci cildin kapağında ifade etmiştir. Âdeti olduğu üzere bir

münacat ile başlayan müellif, padişaha medhiyede bulunarak bir mukaddime kaleme

almıştır. Bu mukaddime 10 Teşrinisani 1308 tarihli olduğundan dolayı eser basıldığı

tarihten üç yıl önce kaleme alınmış olmaktadır. Kitabın kapağında bulunan

“münderecatının tefâsir-i şerifeye mutabakatı, ulemay-ı kiram tarafından tasdik

buyrulmuştur” ibaresi müellifin ilim sahasındaki maharetini ve ulema arasındaki

konumunu göstermesi bakımından mühim bir göstergedir.

278 I, 58. 279 III, 72. “Hazer, kaderi men eder sanırlar” cümlesini, “Sakınıp tedbir almak, kaderin gerçekleşmesini engeller, diye zannederler” şeklinde çevirebiliriz.

140

Müellif, eserinin başına Tabakat ve Adab-ı Müfessirin adıyla bir bölüm

koymuştur. Sahabe tabakasından başlayarak beş tabaka yazmış her tabakadan birkaç

kişi hakkında bilgi vermiştir. En son Mekki b. Ebi Talib‘i (v. 437) anlatmıştır.

Tabakalardan sonra Adab-ı Müfessirin bölümünde müfessirin bilmesi gereken

ilimler ve tefsîrde dikkat etmesi gerekli hususlar anlatılmıştır.280

Asıl tefsîr bölümüne geçen müellif, sûre’nin tanım ve tarifiyle konuya girer.

Sûrenin tanımı ve haddi şöyledir: “bir tâife-i müterceme, tabir-i diğerle bir kıt’a-i

müstakile veya ayat-ı mahsusaya denir.” Tercümenin tanımını ise şu şekilde

yapmaktadır: “fi’l-asl bir lügati lügat-i diğerle tefsîr demektir.”

Sırr-ı Kur’ân adlı eserine aıflarda bulunan Sırrı Paşa, huruf-ı mukattaât

konusuna girer, Razi’den, Beydâvî’den nakillerde bulunur ve âyetlerin tercümelerini

farklı kıraatlere göre değişiklikleriyle beraber verir.

Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler

a) Đstiazenin tercümesi

“Rahmet-i Rahman’dan mübe’aad (dûr), cânib-i âsumândan mermiy

(mehcûr) olan şeytandan Allah’a sığınırım dimektir. Teavvüzde hikmet, isti’zan

ile kar’-ı bâbdan ibarettir.”

b) 10. âyeti şu şekilde tercüme etmektedir:

“Alâmetin odur ki mütevâliyen üç gün üç gece gayrullaha hitâb,

mâsivallaha iltifat itmeyesin diye hitab-ı izzet sadır oldu.”

Âyete bu şekilde meal verildikten sonra, rik’a yazı ile tefsîr notu bulunmaktadır:

280 Damadı M. Ali Aynî , bu bölümü ayrı bir kitapçık şeklinde 22 Nisan 1312 Haydarpaşa, kayıtlı bir takdimyazısı ile bastırmıştır. Takdim yazısında, bu eserin Sırr-ı Meryem için mukaddime makamında yazılmış olduğunu ancak Sırr-ı Meryem basılmaya hazır olmadığı ve hazırlanmasının uzun vakit alacağı tahmin edildiği için Sırrı Paşa’nın muhib ve takipçilerine bir hediye olmak üzere ayrı basılmış olduğunu söylemektedir. Tefsir ilmini şöyle tarif eder: “Elfaz-ı Kur’aniyyenin keyfiyyet-i nutkundan, medlülât-ı lügaviyye ve ıstılahiyyesinden, ahkâm-ı efradiyye ve terkibiyyesinden, hâl-i terkibde elfaz-ı mezkureye mahmul olan me’âni-i sâneviyyesinden, marifet-i neshten, sebeb-i nüzulden mübhemi muvaddıh kıssalardan bahs eyler”.(s. 1) Gayet muhtasar bir kitaptır. Küçük boy 30 sayfadır.

141

“Bu, seh rûz u şeb ile de merâtib-i mâsivallaha işâret buyruluyor ki onlar

da üç mertebedir; cemâdât, hayvanât, ruhâniyât.

Đmdi ruh, masivallaha adem-i iltifat ile zât-ı akdes-i Hudâ’ya tekarrüb

ittiği vakt, Cenâb-ı Allah dahi kendi nuru ile taze hayat bulan ve dil-zendeden

ibaret olan ğulâmın mevhibesiyle ruha tekarrüb etti.”

Sırr-ı Meryem, Đstanbul’da Vilayet matbaasında 1311 tarihinde basılmıştır.

Bu eserin ikinci baskısı ise hemen bir yıl sonra 1312’de aynı matbaada

gerçekleştirilmi ştir.

Bu kitap zamanında büyük bir ilgiye mazhar olmuş, Sırrı Giridi’nin takipçileri

denebilecek bir okuyucu kitlesi oluşmuştur.281

d. Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan

Sırrı Giridî, önceki eserinde göstermeye calıştığımız metod ve usul üzere bu

kitabında da devam etmiştir. Kitabın başına şiir gücünü kullanarak duygulu ve içli bir

Münacat koymuş ve peşinden zamanın Padişahı II. Abdülhamid Han ’a dua ederek

başlangıçta bulunmaktadır.

Yüce Allah’ın Kur’ân-ı Kerim’i Peygamber Efendimiz’e, bütün insanları ve

cinleri uyarmak için indirdiğini söyleyen Sırrı Paşa’nın ne kadar geniş ve rahat bir

tercüme yaptığı ve ifade olarak da sanatlı ve şaşaalı bir üslub kullandığı açıkça

görülmektedir.

Sırrı Giridi bu geniş ve rahat tercüme ile de kalmayıp Tefsîr ve Đzah diye bir

bölüm açarak âyet-i kerimeleri kelime kelime tefsîre tabi tutar, bu kelimeler üzerinde

Tedkikât-ı lügaviyye başlığı ile müfredat çalışmalarına dalar, ve bir çok farklı alanları

bir araya getirerek okuyanların istifade edecekleri sağlam ve güvenilir tefsîrler meydana

getirir.

281Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, Đstanbul, 1312, s. 1.

142

Bursevî ve benzeri müfessirlerden uzun nakillerine raslanabileceği gibi Mesnevî

gibi edebi eserlerden de sık sık alıntılarda bulunmaktadır.282

Sırrı Giridi, nakil yapılması gereken yerde bunu gerçekleştirdiği gibi

yorumlanması gereken yerlerde de dirayetini ortaya koymaktan çekinmeyerek adeta

Rivayet ve Dirayet yolu dediğimiz aklî ve naklî tefsîr metodlarını birlikte

kullanmaktadır.283

Kitap 1309 senesinde yazılmıştır. Đkinci cildin sonunda kitabın yazıldığı târîhle

alakalı şu bilgiler yer alıyor:

“Evâili Adana’da, evasıtı Kerbelâ-yı Muallâ ile Medinetü’s-Selam’da,

evahiri şehr-i şehir-i Âmed’de keşide-i zertâr-ı tahrir olan bu tefsîr-i sehlü’t-

takrir, Hicret-i seniyye-i nebeviyyenin 1309 sene-i kameriyyesi Cemadiye’l-

Ahiresinin 27, ve 1270 sene-i şemsiyyesi Kanun-i saninin 15. gicesi saat üç

buçukta bi avnillahil Meliki’l-Kadir hitam-pezir olmuştur.”

Ayrıca Sırr-ı Furkan’ın baş tarafına birçok âlim takriz yazmışlardır. Kitaba

takriz yazan kimseler şunlardır:

1- Lebibzade Muhammed Subhi

2- Abdülhamid Hamdi Harputi

3- Karadaği Mahmud Efendi

4- Adanalı Muhammed Nuri

5- es-Seyyid Mirza Ebu’l-Kasım et-Tabatabai

6- es-Seyyid Mustafa Nuri

Bu takrizlerin tamamı Arabça olarak kaleme alınmış ve kitabın ne kadar

kıymetli olduğundan bahsedilmiştir.

Bizim görebildiğimiz nüsha 3. baskı olup Dersaadet’te 1312 tarihinde

tab’edilmiştir. Birinci cild 316, ikinci cild 309 sayfadır.

282 Sırrı Paşa’nın kullandığı kaynakları için bkz. Gülşen, s. 24-45. 283 Rivayet ve dirayet yönü için bkz. Gülşen, s. 49 ve devâmı.

143

Bu tefsîrden örnek olarak sûrenin ilk âyetinin tercüme ve tefsîrini buraya

alıyoruz:

“Hulasa-i meal-i münîfi: Tenezzüh ve tekaddüs itmiştir o zât-ı ecell ki

Furkan-ı celili bende-i ahlası, nebiyy-i ehassı, habib-i edibi, safiyy-i lebibi

Muhammed Mustafa’ya (sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem) tenzil eyledi ta ki

cenab-ı risalet-meabları yahut nefs-i Furkan nezir-i kâffe-i efrad-ı ins ü cân

olsun.”284

H. Mehmed Fevzî Efendi (1242/1826-1318/1900) ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-

Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa

1. Mehmed Fevzî Efendi

Bir Türk müfessiri olan Mehmed Fevzî Efendi, Tavas ilçesine bağlı Yarangüme

kasabasında doğmuştur. Đbtidai tahsili Mevlana Hâdimî’nin torunu Said Efendi’den,

istikmal’i Mağnisalı (Manisa) Hacı Evliyazade Ali Efendi’dendir.285 Memleketinde ve

Manisa’da tahsilini tamamladıktan sonra Đzmir ve Đskenderiye’de tefsîr okutmuş,

Hicaz’a gitmiş ve iki yıl Mekke’de kalarak Kâbe’nin komşusu olmuştur. Kâbe’nin

yanında tefsîr derslerini Arapça olarak takrir etmiş ve hac menasikini de Türkçe olarak

anlatmıştır. Sonra Manisa’ya dönmüş, ardından Edirne’ye gidip orada yirmi sene

kalarak ilim neşrinde bulunmuştur. Edirne’de üç medrese yaptırmış, bir müddet

müftülük de yaptıktan sonra istifa ederek Đstanbul’a gelmiştir. Bu müftülüğü sebebiyle

ulema arasında “Edirne Müftüsü” olarak şöhret kazanmıştır. 1297 senesi Ramazan’ında

Kudüs-i Şerif’te halka verdiği vaazlardan müteşekkil olan Arapça Kudsiyyü’l-ferah fî

tefsîri Elemneşrah isimli eserinde 20 yıl ilimle uğraştığını Edirne’de iki defa icazet

verdiğini bununla beraber hiçbir zaman avamın eğitimiyle meşgul olmaktan uzak

kalmadığını bildirerek 41 yıldır her Ramazan nerede olursa olsun devamlı olarak va’z

ve irşad vazîfesini yerine getirdiğini ifade etmektedir. Tesirli va’z ve dualarıyla meşhur 284 Đstanbul, 1312, I, 14. Sırrı Paşa’ya ait, Sırr-ı Kur’an’ın hulâsası mahiyetindeki Sırr-ı Tenzil, Đnsan suresinin tefsiri olan Sırr-ı Đnsân ve Sırr-ı Đstivâ isimli tefsirlerin isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz. Zira müellifin metodu farklılık arzetmediği için zikrettiğimiz eserler misal olarak kâfîdir. 285 Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 248.

144

olmuştur.286 Tefsir ve diğer ilimlere dair yayımlanmış yetmiş beş eseriyle yazma

halinde iki küçük risalesi mevcuttur.287 Çoğu tefsîrle ilgili olmak üzere bazı eserleri

şunlardır: 288

a. Tefricü’l-kalak fî tefsîri Sûreti’l-Felak (Đst. 1285) 102 sayfa, Arapça.

b. Kudsiyyü’l-irfân fî tefsîri Sûreti’n-Necm mine’l-Kur’ân (Đst. 1304). Kudüs’te

Kadı olarak bulunuşunun ikinci yılında yani 1298’de yine Ramazan ayında, önce vaaz

olarak halka anlatılan bu sûre tefsîri, Đstanbul’da Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye

matbaasında 1304 yılında 140 sayfalık bir kitap halinde basılmıştır, dili Arapça’dır.

c. Tesyirü’l-fülk fî tefsîri Sûreti’l-Mülk (Đst. 1307). 104 sayfa, Arapça.

d. Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah (Đst. Ts.), 51 sayfa Arapça bir eser.

e. Mesiru’l-halâs fî tefsîri Sûreti’l-Đhlas (Đst. 1309). 69 sayfa, Arapça.

f. el-Havassü’n-nâfia fî tefsîri Sûreti’l-Vâkı’a (Türkçe), Đst 1313. 19 sayfa

Türkçe.

g. Nücûmu’l-ihtida fî rucûmi’l-a‘dâ (Đst 1315). 32 sayfa Türkçe.

h. Kudsü’l-Mesnevî. Arapça.

i. el-Ünsü’l-mânevî fî şerhi Kudsi’l-Mesnevî (Đst. 1299). 296 sayfa Farsça.

k. Rûhu’s-Salât Risalesi. Namazda okunan âyet, tehlil tesbih ve duaların

anlamları bilinmedikçe namazın hakikatine ermenin mümkün olmayacağını söyleyerek

bunların meallerini verir.289

1318 târîhinde Đstanbul’da irtihal etti. Fatih camii şerifi haziresinde medfundur.

Fevzî mahlaslı Divan’ı da vardır.290

286 Bilmen, 449. 287 Turgut, Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, ‘Fevzi Efendi’ maddesi. 288 Ali Turgut Mûsâ Kazım Efendi’nin Safvetü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’an adlı tefsirini Mehmed Fevzi Efendiye izafe etmektedir. 289 Diğer eserleri için bkz. Yılmaz, Ömer, Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi, Ankara 2008, s. 82-122. 290 Osmanlı Müellifleri, I, 249.

145

Fevzi Efendi Türk edebiyatında Hz. Peygamber’le ilgili en çok eser veren

müelliflerden biri olduğu gibi sadece na’tlardan müteşekkil divan tertip eden birkaç

şâirden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça birer mevlid yazmasından mevlide karşı

husûsî bir alâkasının olduğu anlaşılmaktadır.

Fevzi Efendi çeşitli vazîfelerle Osmanlı coğrafyasının büyük bir kısmını

dolaşmış, ulema ve devlet adamlarıyla dostluklar kurmuş, halkı ve talebeleri yakından

tanımış bir Osmanlı aydınıdır. Bulunduğu vazîfelerde bir yandan eğitim için ihtiyaç

duyulan eserleri telif etmiş, bir yandan da ders okutmuştur. Hatta okutacağı birçok

dersin kitabını bizzat kaleme alıp yayımlamıştır.291

2. Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-nafia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa

a. Risâle-i Rûhu’s-Salâh

Mehmed Fevzi Efendi, bu risalesinin mukaddimesinde, namaz kılan ve duâ eden

kimseleri ikiye ayırarak bir kısmının okuduğu sûrelerin ve duaların mânâlarını

bildiklerini dolayısı ile bunların namazlarındaki ve niyâzlarındaki rûhânî tadın ve feyzin

başka olacağını; diğer kısımdaki insanların ise okudukları âyet ve duaların ma’nâlarını

bilmeyerek sadece küçük yaşlarda mekteb hocasından öğrendikleri gibi sırf lafızlarla

namaz kıldıklarını, bu kimselerin namazları her ne kadar Allah katında kabul olunsa ve

hatta kendilerine sevâb dahi verilse de diğer kısımdaki kimselerin namazları ile müsâvi

olamayacağının açık olduğunu söyleyerek, bu ikinci gruptaki kimselerin okuduklarının

ma’nâlarından gafil olmamaları, mümkün mertebe bu ma’nâlara aşinalık kazanarak

namaz ve niyâzlarında kalb ve ruhlarının rûşenâlık bulması için, namazın başından

sonuna kadar okunan tüm dua ve namaz sûrelerinin pek açık bir ifadeyle lafızlarının

delalet ettiği zahir ma’nâlarını Türkçe’ye çevirmiştir. Müellif, yapmış olduğu bu

tercümeyi ifade ederken kullanmış olduğu “Pek açık ta’bir ile lafızlarının delâlet

eylediği zâhir ma’nâlarını lisân-ı Türkî ile tahrir eyledi” cümlesi ile kendisinin

müslümanların Kur’ân’dan faydalanmaları için ne kadar büyük bir gayret içerisinde ve

291 DĐA, “Fevzi Efendi” maddesi; Mehmed Fevzî, Kudsiyyü’l-Ferah fî Tefsiri Elemneşrah, Đst. t.s.

146

aynı zamanda da sanat yapma yoluna gitmeyerek açık ve sade bir Türkçe kullanarak

derin bir dil şuuruna sahib olduğunu göstermiş bulunmaktadır. Müellifin dikkat ettiği

diğer bir ince nokta ise Kur’ân’ın mânâlarını tercüme yoluyla tam olarak ifade etmenin

mümkün olmadığı gerçeğidir ki zaten kendisi de bunu ‘lafızlarının delâlet eylediği zâhir

ma’nâları’ ifadesiyle belirtmiş olmaktadır.

Namazlarda niyetlerin nasıl yapılacağını tek tek Arapça’sı ve Türkçe’ye

tercümesi ile birlikte veren Fevzi Efendi bu niyetlerin Türkçe olarak da yapılabileceğini

söylemektedir. Türkçe bir niyet örneği şöyledir:

“Kur’ân-ı Kerim’e uyucu ve kıbleye yönelici olduğum halde niyet

eyledim sabah namazının iki rek’at sünnet-i şerifesine”292

Osmanlı eğitiminin tesiriyle günümüzde de bu şekilde niyet eden insanlara

rastlamak mümkündür.

Đftitah tekbirinin, sübhaneke duasının, besmele ve istiazenin tercüme ve

açıklamalarını yaptıktan sonra Fatiha Sûresinin ‘muhtasarca, açık ta’bir ile tefsîri ve

ma’nâsı’ verilerek Fil sûresinden Nâs sûresine kadar olan namaz sûrelerinin ma’nâlarını

vermektedir. Bu sûreler bittikten sonra da namaz içinde okunan diğer tesbihat ve

duaların tercümeleri gelmektedir.

Fevzi Efendi’nin şairlik yönü de olması hasebiyle eserini pendlerle ve

münacatlarla bitirmektedir. Pend’inden bir kısmı buraya alıyoruz:

Fi’l-hakika ey aziz mi’râcdır namaz, Penc evkâtta namazın kıl da it Hakk’a niyâz!

Çünki “Üd‘ûnî” 293 buyurdu ol Hudây-ı zü’l-kerem, Oldu erbâb-ı niyâza dergeh-i ihsân bâz

Ehl-i keşf olmak dilersen kıl namazı rûz şeb Açılır miftâh-ı tâat ile zirâ bâb294

Đstanbul’da 1302 senesinde Karnik matbaasında basılan bu eser 24 sayfa olup

M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Hakses Bölümü 640 numarada bir nüshası

bulunmaktadır.

292 Đstanbul, 1302, s. 3. 293 Mü’min, 60, “Yalvarın ki bana, size karşılık vereyim” 294 s. 23-24.

147

Risâle-i Rûhu’s-Salâh’dan örnek metin olarak Nasr Sûresi’ni veriyoruz:

“ Đzâ câe Sûresinin Ma’nası Beyânındadır.

Đzâ câe, geldiği zaman nasrullahi, Allah zü’l-celâl Hazretlerinin

yardımı, yani ol hayru’n-nâsırîn olan Hazret-i Hudây-ı lem yezel’in Habîb-i

Ekrem’ine nusret-i ilahiyyesi yetişüb geldiği zaman. Ve’l feth, feth yani fütuhat-ı

Muhammediyyenin a’lası olan feth-i Mekke-i Mükerreme. Ve raeyte’n-nâse,

dahi ya Muhammed sen insanları gördüğün zaman ki yedhulûne, dâhil olurlar

yani girerler. Fî dînillâhi, Cenab-ı Allah’ın din-i pâkine, yani mü’min kullarına

ihsan buyurduğu din-i Đslam’a efvâcâ, fevc fevc, yani evvelki kimi bir kimi iki,

az az dine gelürler iken birden bire cemaat cemaat, gürûh gürûh din-i Đslam’a

girmeğe başladıklarını gördüğün zaman fe sebbih, der-’akab tesbih eyle bi-

hamdi Rabbike, Rabbin Teâlâ hazretlerinin hamdine mülâbis olduğun halde,

hâsılı bu nimet-i uzmâlar içün Rabbine hamd ve şükürler iderek namaz kıl.

Ve’stağfirhü, her ne kadar cenab-ı pâkinden günah sadır olmaz ise de ümmetinin

günaları içün Rabbin Teâlâ Hazretleri’nden mağfiret taleb ve rica idiver. Đnnehû,

tahkîk senin Rabbin Teâlâ kâne, oldu tevvâbâ, tevbe eyleyüb afv ve mağfiret

taleb eyliyenlerin tevbelerini mübâlağa ile kabul edici oldu.

Bu sûrenin kıbel-i manevi-yi ilahiden Cebrail vasıtasıyla Peygamberimiz

-sallalahu aleyhi ve sellem-’e gönderilmesinin sebebi bazı ulemanın beyânına

göre şöyledir ki Mekke-i Mükerreme feth olunduğu sene Nebiyy-i zî-şân

Efendimiz Mekke-i Mükerreme’ye dâhil olup Halid b. Velid -radıyallahu anh-’ı

Mekke-i Mükerreme’nin aşağısında bulunan arapları dine davet içün gönderdi ise

de mezkur Araplar inad üzerine bulunduklarından üzerlerine teşhîr-i silah ile emr

u ferman buyurduktan sonra tekrar ref’-i silah ve terk-i muharebe ile emr

buyurdular. Ol zaman hemân cümlesi gelüb iman getürdüklerinden işbu sûre-i

şerife nâzile oldu.”295

b. el-Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa

295 s. 14-15.

148

Kur’ân-ı Kerim’in her bir sûresinde ve herbir âyetinde nice ma’nâlar, nice

hazineler olmakla birlikte bazı sûrelerin ve âyetlerin kendilerine has hususiyet ve

fazîletleri mevcuttur. Đşte bu hususa temas eden Edirne müftüsü Muhammed Fevzî

Efendi, Vâkı’a Sûresini ele alarak bu sûreyi devamlı olarak belli zamanlarda

okuyanların hayatları boyunca hiçbir zaman fakirlik yüzü görmeyecekleri rivayetleri

istikâmetinde tefsîr etme arzusuna düşmüş ve muhtasar müfid bir tefsîrini yapmıştır.

“Badehu işbu Edirne Müfti-i Esbakı Kureyşizade el-Hac Muhammed

Fevzi -aslahallahu hâlehû ve ferraha bâlehû ve neffeze makâlehû bi-hurmeti men

bihî ızzî- âcizane ve fakirane dir ki her ne kadar huz mine’l-Kur’âni mâ şi’te

limen şi’te296 fermude-i şerifesi muktezasınca hazret-i Kur’ân-ı Kerîm’in herbir

sûre her bir âyet her bir kelime ve herbir harfinde hazine-i zer ü cevher gibi her

ne türlü faide ve menfaat murad olunur ise hakikat-i mevcude olduğu

müsellemaâ ve muʻtekadât-ı sahiha-i Đslâmiyeden ise de lakin bazısında bazı

guna hassa-i mahsusa olduğu musârraha ve mansusadır. Ezcümle yüz on dört

suver-i Kur’âniyyenin elli altıncısı olan Sûre-i Vâkı’a’nın hassası kendüsini her

kim devam üzre vakt-i mahsusda kıraat ider ise ol kimse asla ömründe fakr u

fâkaya giriftar ve renc-i şâkkaya düçar olmamaktır. Đşte bu nimet, cümlenin leyl ü

nehar Cenab-ı Hudây-ı bî-enbâza dua ve niyaz eylemekte bulundukları bir nimet-

i uzmadır ki allahümme inni e’ûzü bike mine’l-fakri illâ ileyk 297 ed’iye-i

me’sûredendir.”298

Mehmed Fevzî, Kur’ân’ın anlamının anlaşılmadan, ancak tertemiz, abdestli bir

şekilde ve sağlam bir inançla okunması halinde Allah’ın lutfuyla bu ibadetin kabul

olacağını ve faydasının olacağını ifade ettikten sonra, velev hulâsaten bile olsa

ma’nâsını bilerek okumanın faydasının ve tesirinin diğerinden çok farklı olacağının

kimse tarafından inkâr edilemeyeceğini söylemektedir.

Müellifin bu kitabını yazmasındaki maksadı, öldükten sonra kendisinin

hatırlanacağı ve hayır dualarla yâd edileceği bir eser ortaya koymak, bu dualar

296 Kur’an’dan dilediğin yeri dilediğin kimse için al. Bu söz Kur’an sûre ve âyetlerinin aynı değerde ve kıymette olduğunu ifade etmektedir. 297 “Allahım! Fakirlikten ancak sana sığınırım.” (Dineverî, el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm, IV, 453) 298 Đstanbul, 1313, s. 2-3.

149

vesilesiyle birçok hayırlara nail olup şerir kimselerden ve onların kötülüklerinden de

kurtulmaktır.

“Sûre-i şerife-i mezkurenin hâssası ve vakt-i kıraati hakkında merviye

olan ehadis-i şerife ve asar u ahbar-ı münifeleri beyân ve ale târîki’l-icmal

ma’nâsını lisan-ı Türki üzre ıyan iderek işbu el-Havassu’n-nafia fî tefsîri Sûreti’l-

Vâkı’a nam tefsîr-i şerifi tahrir ve imla vec’al li lisâne sıdkin fi’l-âhirin 299 âyet-i

kerimesini okuyarak innallahe la yudîu ecra’l- muhsinin300 buyuran Cenab-ı

Hakk’a iltica ve kadrini bilen ve ta’n ve bühtandan lisanları ve hased ve

adavetten mübarek kalbleri pak olan ihvan-ı dinimize ale târîkil hediyye i’ta ve

bu abdi acizi hayr ile yad yani «Ya Rabbi işbu el-Hacc Muhammed Fevzi

kulcağızını âzade-i keyd-i hussad ve necat-yafta-i şurur-ı ehl-i inad u fesad ve ez

her cihet lutfen ber-murad buyur. Âmin! Ya Rabbe’l-ibâd» duasıyla dilşad

buyurmalarını rica iderim.”301

Girişte müllif kitabı yazmadaki gayesini, beklentilerini, kitabı isimlendirişini az

önce gösterdiğimiz gibi belirttikten sonra mü’min kardeşlerinden dua taleb ederek

tefsîre başlamaktadır. Đlk bölüm “Sûre-i Vâkı’a’nın Hâssası Hakkında Merviye Olan

Ehadis-i Şerife ve Ahbâr ve Âsâr-ı Me’sûre” yani bu sûreyi diğer sûrelerden ayıran,

onlardan farklı olan husûsiyetlerini ortaya koyan hadisler ve rivayetlerin incelendiği bir

bölüm olmaktadır. Birçok hadis ve rivayetten bir Hadis-i Şerif’in tercümesini misal

olarak arz edelim:

“Ruhu’l-beyân ve diğer bazı tefsîr-i şerif kitablarında mestur ve mezkûrdur ki

Peygamber-i âli-şan aleyhi efdalü’s salavati’l-meliki’l-mennan Efendimiz Hazretleri:

«Men karae Sûrete’l Vâkı’a külle leyletin lem tusıbhü fâkatün ebeden» diye

buyurdular ki ma’nây-ı şerifi “Eğer bir kimse her gice Sûre-i Vâkı’ayı kıraat eylemiş

olsa ol kimseye asla ve kat’â fakr u ihtiyac isabet itmez” dimektir.”302

299 Şu’âra, 84. “Ve bana sonrakiler içinde izi baki kalacak güzel bir nâm tahsis eyle.” 300 Tevbe, 120. “Şüphesiz Allah, yaptığı işi sağlam ve güzel yapanların ecrini zâyî etmez.” 301 s. 3. 302 s. 3.

150

Bu bölümde rivayetler incelendikten sonra Sûrenin tefsîrine geçilmektedir.

Đkinci bölümün başlığı şöyledir:

“Sûre-i Vâkı’a’nın ale Târîki’l-Đcmâl Hâsıl Ma’nâsı Beyân Olunarak Tefsîri”303

Burada Vâkıa Sûresinin tercümesi ve kısa, özlü bir şekilde tefsîri yapılmaktadır.

Fevzi Efendi, sûreyi üç bölüme ayırarak tefsîr etmektedir. Birinci bölüm baştan 16.

âyetin sonuna kadar; ikinci bölüm 16. âyetten 57. âyetin sonuna kadar; üçüncü bülüm de

57. âyetten sûrenin son âyeti olan 96. âyete kadardır.

Yukarda sınırları belirtilen her bölümden sonra bu bölümlerin toplu ma’nâlarının

ifade edildiği, bir ma’nâda tekrar sayılabilecek bölümler gelmektedir. Bu bölümleri

Mehmed Fevzî Efendi şu şekilde isimlendirmektedir:

“Buraya Gelinceye Kadar Zikr olunan Âyet-i Kerimelerin Zahir Ma’nâlarının Hulasası Şöyledir ki”304

Burada âyetlerin toplu ma’nâları, önceki bölümde ifade edilmiş olsa bile tekrar,

verilmektedir. Osmanlı âlimlerinde bu özelliğe sıkça raslamaktayız. Bu durum,

tercümenin aslın ma’nâsını tam olarak ifade edememesinden kaynaklanmaktadır. Önce

kelimelerin özel ma’nâları arada kaybolmadan verilmekte ancak bu durumda düzgün bir

ifade çoğu zaman ortaya çıkamamakta, daha sonra bu eksiğin telafisi için daha rahat ve

toplu bir ma’nâ düzgün cümle kalıpları dâhilinde sunulmaktadır. Bu durumu

örneklendirmeye çalışalım:

“17. Ol ehl-i cennetin üzerlerinde yani etraflarında velîdler yani şol güzel

oğlanlar li-ecli’l-hıdme deveran iderler yani daim dolaşurlar. Onlar yani ol

oğlanlar bir yaşında yani tazelikde ibka olunmuşlardır. Yani gençlik ve tazelik

halinden çıkubda dünyadakiler gibi «Eşabba’s-sağîr ve efna’l-kebîr kerru’l-ğadâti

ve merru’l-ışâ» beyti muktezasınca gocalmak haline girmezler belki daim genç

ve dinc ve ter ü taze dururlar.

18. Bi-ekvâbin; kûblara mülabis oldukları yani ellerinde kulpsuz ve

ümzüksüz kadehler. Ve ebârîqa; yani kulblu ve ümzüklü ıbrıklar. Ve ke’sin min

303 s. 5. 304 s. 7.

151

maîn; yani ve enhârin min hamrin lezzeti’l-li’ş-şâribîn305 âyet-i kerimesinde zikr

buyrulduğu vechile şarab ırmaklarından doldurulmuş kâseler ile yani bunları ehl-

i cennete virmek ve içürmek içün ellerinde tutdukları halde ol vildân deverân

ederler.

19. Yani ehl-i dünya dünya şarabını içdikleri zaman başları ağrımak ve

akılları başlarından gitmek ve kay itmek vaki ise de lakin ehl-i cennet ol şarabdan

nûş ittikleri zaman başları ağrımaz ve akılları zail olmaz belki halleri daha güzel

olur.”306

Müellif, bu minval üzere 57. âyete kadar tercüme ve tefsîr yaptıktan sonra

“Buraya Gelinceye Kadar Sebkat Đden Âyetlerin Zahir Ma’nâlarının Hulasası Şöyledir

ki” diyerek şunları yazar:

“Ehl-i cennet cennet-i alaya dühûl ettikleri zaman kendülerine yalnız

hizmet itmek içün tahsis olunmuş birçun asla gençlikleri geçmez güzel güzel taze

oğlanlar etraflarında ellerinde kulpsuz ve ümzüksüz kadehler ile ve kulblu ve

ümzüklü ıbrıklar ile ve şarab ırmağından doldurulmuş kâseler ile dolaşurlar. Ve

eğer ehl-i cennet taleb iderler ise anlara takdim iderler. Ve ol şarab öyle bir

şarabdır ki dünya şarabı gibi değildir. Zira anı içmekle ehl-i cennetin asla başları

ağrımaz ve dönmez ve gönülleri bulanmaz ve akıllarına halel gelmez...”307

Diğer bölümler de bunlara kıyas edilerek Mehmed Fevzi’nin nasıl bir metod

izlediği anlaşılabilmektedir.

Kitap, 2. sahifeden başlamakta ve 19. sahifede sona ermektedir. Đstanbul’da

1313 yılında basılmıştır.

Kitabın bir nüshası M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1099

numarada bulunmaktadır.

I. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Hulâsatü’l-Đhlâs

305 Muhammed, 15: “Đçenlerin zevk-yâb oldukları şarabdan nehirler.” 306 s. 8-9. 307 s. 12.

152

1. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî

Osmanlı tabakat kitaplarında bazıları için medenî, şehrî gibi tanımlamalar

yapılmaktadır. Muallim Naci için de kullanılan bu sıfat bu zatların şehirlerde doğup

büyüdüklerini ifade etmektedir. Zira Osmanlı âlimlerinin birçoğu Anadolu’nun

köylerinde doğmuş ve çeşitli yerlerinde ilim tahsil etmişlerdir. Muallim Naci bir müddet

ufak tefek memuriyetlerle taşrada bulunduktan sonra Đstanbul’a dönerek edîbâne

eserlerini neşretmeye başlamıştır. Mekteb-i Sultânî ve Hukuk fakültesinde edebiyat

muallimliğinde bulunmuştur. Kırk dört yaşlarında iken 1310 Ramazanında Đstanbul’da

irtihal ederek Sultan Mahmud Adlî türbesi haziresine defn olunmuştur.

Dil ve edebiyat kaideleri hakkındaki bilgisi şairiyet kabiliyetine göre daha

fazladır. Ömrünün sonunda vak’anüvis-i Âl-i Osman memuriyeti ile şereflendirmiştir.

Bu hizmete tayin olunduğunu müteakib Şehname tarzında yazmağa başladığı manzum

Osmanlı târîhinden ancak birkaç padişah yazabilmiştir. Bundan başka eserlerinden bir

kısmı ise şunlardır:

a. Muammây-ı Đlâhî Yahud Bazı Süver-i Kur’âniyenin Evâilindeki Hurûf-i

Teheccî, Đstanbul, 1302/1885, Matbaa-i Ebüzziya, 47 sayfa, Fahreddîn Râzî’den

tercüme.308

b. Đ’caz-ı Kur’ân,

c. Tefsîr-i Sûre-i Đhlas,

d. Ta‘lîm-i Kıraat, Đstanbul 1310/1893, 1 c.’de 4 c.

e. Lüğât-ı Osmaniye,

f. Mecmua-i Muallim,

g. Istılâhât-ı Edebiyye vs.309.

2. Hulâsatü’l-Đhlâs 308 Bursalı, a.g.e., c. II, s. 422-426; Yücer, a.g.e., s. 798. 309 Osmanlı Müellifleri, 2/422; Celal Tarakçı, Muallim Nâcî, Ankara 1994.

153

Fahrettin Râzî’nin Mefatihu’l-ğayb isimli tefsîrinden hazırlanmış olan bu ihlâs

tefsîrinin başlangıcında eseri basan Đzmir de kitapçılık yapan Ahmed Sabri, bir

mukaddime kaleme alarak burada II. Abdülhamid ’e erbâb-ı kaleme teşvikde

bulunduğu ve asrını “hayru’l-edvâr” haline getirdiği için şükranlarını arzettikten sonra

kendi sahasında memleketi için hizmet etme arzusunda olduğunu ve bu nedenle de neşr

hayatının ilk kitabı ve bu tefsîrin ilk baskısı olan elimizdeki kitabı ortaya çıkardığını

ifade ediyor.

Hak-perestim, arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir,

Bir nefes tevhidden ayrılmadım Allah bir.

beytini kitabının kapağına koyan Muallim Naci, sûrenin mealini vererek tefsîre

başlar ve bu sûrenin Đslam dininin esasını yani tevhidi ortaya koyduğu için, bir hadis-i

şerifin de belirttiği gibi, Kur’ân’ın üçte birin denk olduğunu ve bütün ilimleri

öğrenmekten kasdın marifetullahı elde etmek olduğuna inanan tevhid erbâbının yegane

vird-i zebanı olduğunu söyledikten sonra tefsîrlerde havas tarafından görülüp de avama

gizli kalan bu sûre hakkındaki izahatı isteklilerin nazarına arzetmeyi bir vazife telakki

ettiğini belirtir ve sûrenin üç değişik nüzul sebebini nakleder. Uzun uzadıya izah ettiği

bu rivayetlerin hulâsasını şu cümle ile vermektedir:

“Her halde sûre-i şerifenin nüzulü ashab-ı teksîre karşı isbât-ı tevhid

hikmetine mebni olduğu derkârdır. Müsbit-i vahdâniyet-i Hakk olduğu içündür ki

sûre-i mezkûrun esmâsından biri de ‘Sûre-i Tevhid’dir.” 310

3. Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler

a) Đlk olarak, Muallim Naci’nin eserinin en başına koyduğu ve 20 kadar ismi

olduğunu söylediği bu sûrenin mütercim tarafından yapılan tercümesini verelim:

“Di ki: O Allah birdir. Samed ancak Allah’dır. Vâlid olmadığı gibi mevlûd da değildir. Âna kimse nazîr olamaz.”311

310 Đstanbul, 1304, s. 13. 311 s. 7.

154

b) Birinci âyetin her bir lafzının üç ayrı duruma işaret ettiğini söyler ve bunları

açıklamaya başlar. Bu noktayı biraz özetleyerek vermek istediğimizde şunları

nakledebiliriz:

“Üç kelimeden ibaret olan hüvallahu ahad cümlesinin herbir lafzı

erbâb-ı fikrin taleb-i Hak husûsunda hâiz olabilecekleri makâmâttan üç makamın

birine işarettir ki bu merâtib-i selâseden birincisi mukarrabîne, ikincisi ashab-ı

yemîne, üçüncüsü ise ashab-ı şimâle teveccüh ider.

Birinci makam ki marifetullah talebinde bulunanların iktisab

idebilecekleri makamatın bâlâteridir… Hû zamiri ınde’l-mukarrabîn münhasıren

Hakk’ı müşîr bulunur. Mukarrabin bu işarette müşarun ileyhi mâ-adâsından

ayıracak bir mümeyyize ihtiyac görmezler…

Đkinci makam erbâbı olan ashab-ı yemin yani suver-i faniyeye de mültefit

bulunan mü’minin, Hakk’ı mevcut buldukları gibi halkı da mevcut

gördüklerinden kesret içinde kalırlar… Sade hû ile iktifa itmeyüb buna bir de

Allah ilave eyleyerek hüvallâh dimeleri iktizâ ider.

Ehass-ı makâmât olan üçüncü mertebenin erbâbı ki ashab-ı şimâldir, yani

ehl-i dalâldir, Vâcibu’l-vücûd’un birden ziyade olmasını tecviz eylediklerinden

hüvallâh’a bir de ehad zammıyla hüvallâhü ehad buyurularak bunların fikr-i

âlihe-cûyânesi red ve ibtal olunmuştur.”312

c) Ehad ve samed kelimelerini inceleyen müellif samed kelimesi hakkında

müfessirlerin 26 değişik görüş serdettiklerini söylemekte ve bu görüşleri tek tek

sıralamaya başlamakta ve sonunda hepsinin hemen hemen aynı şeyi söylediklerini ifade

ederek “cümlenin maksûdu bir ammâ rivâyet muhtelif” mısraıyla düşüncesini dile

getirmektedir.

Lem yelid ve lem yûled âyeti hakkında akla gelebilecek olan sorulardan beş

tanesini sorarak çevaplarını veren müellif felsefecilerin Cenab-ı Hakk’tan akl-ı evvelin

ondan da akl-ı sânînin sudur ettiği tarzındaki düşüncelerinin bu âyetle reddedildiğini

söylemektedir.

312 s. 13-16.

155

Son âyet hakkında mevcut olan üç görüşü de serdeden muallim Naci faide

başlığı ile dört ince noktaya temas ettikten sonra:

Gerçi bin türlü ibârât ile tefsîr idilir,

Sözünün sırrını hakkıyla bir Allah bilir.

beytiyle eserine son vermektedir.

Tefsîr, Đstanbul’da 1304 tarihinde Đzmirli kitapçı Ahmed Sabri tarafından

Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ’da birinci defa olarak bastırılmıştır.

Eserin bir nüshası Dokuz Eylül Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde

5710 numarada bulunmaktadır.

K. Ahmed Rüşdü Paşa (1315) ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûrati’r-

Rahmân

1. Ahmed Rüşdü Paşa

Kedus’da doğan Ahmed Rüşdü Paşa, tahsilini tamamladıktan sonra devlet

hizmetine girerek mutasarrıflığa kadar yükselmiştir. Bahis konusu edeceğimiz eserinin

başında eski Leskuvik Mutasarrıfı ünvanıyla anılmaktadır. Ahmed Rüşdü Paşa, bu

siyasi vazîfeleri yanında ilmi hayatını da devam ettirmeye çalışmış ve arkasında eserler

bırakabilmiş erbâb-ı kalemden, faziletli ve şanslı bir zattır. Anadili olan Osmanlı

Türkçesinden başka Arapça’yı konuşabilecek ve yazabilecek derecede biliyordu.

Nitekim tanıtacağımız eserini evvela Arapça olarak yazmış daha sonra rica ve istek

üzerine Türkçe’ye çevirmiştir. Arapça’dan başka Kürtçe ve Sırpça’ya da aşinalığı vardı.

Ahmed Rüşdü Paşa, 1315 târîhinde Đstanbul’da vefat etmiştir. Matbu eserleri

şunlardır:

1. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r- Rahman

2. Hakâyık-ı Kur’âniyeden Bir Nebze

3. Tâyinü’l-vezâif fî hakki’l-müteşâbihât

156

4. Hall-i Mes’ele-i Tûfân 313

2. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân

Müellif, daha önce aynı isimle Arapça olarak kaleme aldığı kitabını Türkçe’ye

tercüme etmiştir.314

Ahmed Rüşdü Paşa, mukaddimesinde, önceki âlimlerimizin, her ne kadar

Kur’ân-ı Kerim’in dini ve dünyevi ahkâmını bildirmiş olsalar da yine de, sonrakilere

açıklanacak çok şeyler bıraktıklarını ifade ettikten sonra, Sultan Abdülhamid Hân’ın

ilmin ve dinin yayılmasına gösterdiği gayretten bahsederek, dinî bir hizmet yapma

arzusu ve emeli üzerine bilebildiği ve gücünün yettiği kadar Kur’ân-ı Kerim’in

ma’nâlarından bahsetmeyi uygun bulduğunu, bu ağır işe adeta cür’et ettiğini

söylemektedir:

“Sabikin eğerçi anın bazı hükm-i dini ve dünyevisini ifsah buyurmuşlardır ancak

Kem terake’l-evvelûn li’l-âharîn 315 mefhumu ve Cenab-ı Hakk şevket ve ömr ü afiyet-

şahanelerini feravân buyursun Halife-i Hazret-i Nebeviyye ve Serlevha-i Selâtîn-i Adile

ve Kamile olan veliyy- i nimetimiz padişahımız Efendimiz Sultan Abdülhamid Han-i

Sânî Hazretlerinin intişar-i maârîf ve bi-tahsis-i incila-i hükm-i diniyye hakkındaki

himmet-i seniyye-i cenab-i diyanet-perveraneleri âsâr-i bâhire-i celilesi olarak ehli

bıdâ’anın alâ kaderi’t-tâka neşri maârîfi Đslamiye hususuna hizmetinden ve ibrazı measir-

ğayretten geru durmadıkları, ahkamı aliyye-i Kur’âniyyeden zamiri acizaneme inkişafı

müyesser olan bazı hikem-i mübeyyinenin izah ve beyânıyla mikdarımca bir hizmeti

diniyyede bulunmak cüretini bahş etmesi...” 316

313 Osmanlı Müellifleri, II, 21. 314 “Cenab-ı Allah’a şükr-i feravan olsun ki balay-ı kitabda arz olunduğu üzre sûre-i celile-i Rahman’ı ma’rız-ı tefsirde âcizane mukaddema kaleme alub Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân tevsim eylediğim arabiyyü’l-ibara kitabın lisan-ı Türkiye nakl ve tercümesinin hitamına muvaffak buyurdu.” Đstanbul, 1305, s. 77. 315 “Önceki âlimler, sonradan gelenlere nice açıklanmamış ve ortaya çıkarılmayı bekleyen konular bırakmışlardır.” 316 Đstanbul, 1305, s. 6.

157

Müellifin bu tür ifadeleri hakikaten bir tevazu nümunesi sayılmalıdır. Çünkü

gerek Arapça’ya hâkimiyeti ve gerekse işlediği konulara derinlemesine nüfuz

edebilmesi açısından Ahmed Rüşdü Paşa takdire şayan bir eser ortaya koyabilmiştir.

Sırrı Paşa, Ahmed Rüşdü Paşa, Ahmed Cevdet Paşa, Şâkir Ahmed Paşa gibi

idari vazîfeler yapmakla beraber çok kaliteli eserler de veren âlim-siyasetçi modeli

Osmanlı devletinde çok sık rastlanan ancak günümüzde rastlanılması pek mümkün

olmayan bir durum olsa gerektir.

Osmanlı ulemasının genel karakteristiği gibi olan çok rahat ve tefsîri tercüme bu

eserde de görülmektedir.

Sabık Leskuvik317 Mutasarrıfı Ahmed Rüşdi imzasıyla son bulan bu kitabın 5

Cemaziyelevvel 1304/17 Kanunisani 1303 senesinde yazımı bitmiş ve Kostantiniyye’de

1305 tarihinde Matbaa-i Ebuzziya’da basılmıştır. Bu baskının üzerinde birinci baskı

olduğu kayıtlıdır. 77+2 sahifeden müteşekkil olan bu eserin kapağında birçok eserde

olduğu gibi ‘Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesinin ruhsatıyla her hakkı tâbiindir.’

kaydı bulunmaktadır ki, bu da teftiş kurulundan geçemeyen eserlerin basımına müsaade

edilmediğinin ve matbuatın kontrol altında tutulduğunun bir göstergesidir.

3. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve Örnek

Metinler

a) Müellif Rahman Sûresinin 4. âyetini şöyle tercüme ediyor:

“ ‘Allemehu’l-beyân, Cenabı Kadiri mutlak Hazretleri hakikat mecaz

istiare kinaye temsil ve nasb misillu envaı beyânla murad ve enfüs ve zamâirdeki

bedihi veya nazârî veya ilhami olan meani ve mefahimi havassın hizmet ve aklın

irşadıyla tekellüm ve beyânı ve aharın ol vechle ifade eylediği meani ve

mefahimin derk ve iz’anını kezalik havâssın hizmet ve aklın irşadı târîkiyle talim

317 Liaskowike, Yanya vilayeti ve sancağında, Yanya’nın 65 kilometre kuzeyinde bulunan Çarşuva nehrinin üzerinde kaza merkezi bir kasabadır. Ahalisi müslümandır. (Şemseddin Sâmi, Kamusu’l-Alam, Đstanbul, 1314, V, 3991)

158

buyurdu. Bu dahi Cenab-ı Hakk’ın insanlara bir nimet ve fazlıdır. Hatta insanlar

hayvanat-ı sâireden nutk ve beyân ve derk ve iz’anla temeyyüz eder.”318

b) Belağat kurallarını da iyi bilen müellif yeri geldikçe bu kaideleri belirterek

kitaba güzel bir üslub kazandırmaktadır. Meselâ:

“Nebatat ve eşcar ve meadinin bervechi muharrer tab’an ve fıtraten olan

inkıyadları abidîn ve sacidînin emr-i ilahiye tavʻan ve ihtiyaren olan inkıyadına

teşbih buyurularak yescüdan kelime-i beliğasıyla irad buyrulmuştur.”319

c) Ahmed Rüşdü Paşa, felsefi tartışmalara da girerek çok uzun bahisler

yazmaktadır. Materyalistlerin kâinatın yaratılışı ile ilgili görüşlerini açıklamaya şu

cümlelerle başlamaktadır:

“Gelelim sıfat-ı mebsuta ile muttasıf vücud-i Bârî Teâlâyı tasdik iden

cumhûr-ı tabiiyyûn ve maddiyyûnun hilkati ekvân ve ef̒ âl ve ahvâl ve tekvini

kâinat hakkında zehâb ve ictihatları şudur ki...”320

Ayrıca dünyanın yaratılışı ile ilgili olarak kendisi şu yolda düşünceler

serdetmektedir:

“Âyâtı beyyinatın sarahat ve delalatı üzre kürre-i arz iki nevbette halk

olunub nevbeti ulası cânnın madde-i hilkati olan nâr-ı zâte leheb ve hararet,

nevbeti sânîsi insane ve anın gibi zî-ruhun neş’et ve temekkün ve ikamet ve

intiaşına kabil mehd ve envaı eşcar ve ezhar ve bihar ve enharla medhuv ve

madrub kılındığı ve’l-hâsıl kürre-i arz evvela nâr-ı zâte-lehîb ve harârât olub o

nevbette cânnın ve ahîren halîta-i mâ ve türâb ile mazbût ve hayvanât ve eşcârın

neş’et ve temekkününe kâbil hey’et-i hâzıraya mec’ûle ve mefrûğe olub bunun

nevbet-i saniye ve bu nevbette Hazret-i Âdem -aleyhisselam-’ın halk olunduğu

vâzıhan müstebân olur.”321

d) Dinler tarihi ile ilgili bilgiler de veren müellif hrıstiyanların inançlarının

yanlışlığını geniş bir şekilde izah ettikten sonra şöyle demektedir:

318 s. 11. 319 s. 13. 320 s. 23. 321 s. 42.

159

“ Đmdi Nasârânın şu itikad ve akval ve zehablarının fesad ve butlanı,

mufassalâtta322 beyân olunduğu üzre berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyye ve

delail-i nakliyye ile sabit ve sübutu bedihi ve zahir olduğundan ve hatta ulema-i

Nasârâ dahi «Şu itikad her ne kadar berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyyeye

muğayir ise de talimat-ı Đncil cümlesinden olmakla nasârâ tarafından tasdik

olunur.» dirler ve böyle dimeğe muztar kalırlar.”323

e) Rahman Sûresinde tekrar eden “O hâlde Rabbinizin hangi nimetini

yalanlarsınız” âyetini bulunduğu yere göre tercüme etmekte, bazen de hiç dokunmadan

geçmektedir. Bu tercümelerden birisi şöyledir:

“Ey sekaleyn ve ey akl ve fikr ve nutk ve beyân nimetiyle Cenab-ı

Allah’ın mütenaim kıldığı ey ins ve cin! Size ata ve ihsan buyurduğu niam-ı

Bârî’den ve bilhassa şu nimetlerden kangısını inkâr ve kangısını Halik Teâlâ

Hazretleri’nin halk ve tekvin ve irade-i ulûhiyeti ile olmadı diyerek kudret ve

azamet ve nimet-i Huda’yı nasıl ve ne burhanla tekzib idebilursunuz.”324

f) Müellif 33. âyetin tefsîri esnasında, insanın göklere ve yerin derinliklerine

bedenleriyle gidemeyip ancak düşünceleriyle gitmelerinin mümkün olabileceğini

söyleyen müfessirleri eleştirerek kendisi insanların bedenen de bu işi

gerçekleştirebileceklerini savunmaktadır. Bu görüşüyle, Osmanlı ulemasının ne kadar

ileri görüşlü olduğunu gösteren bir misâl olmuştur.

“Bazı müfessirin-i kiramın bu nazm-ı celilin tefsîrinde melekutullah

üzerine ebdanınızla nüfuz ve uruc edemeyüb efkârınızla uruc edersiniz deyu ittiği

tefsîr üslub-i edâ-yı nazm-ı celile ğayr-ı cedîr ve hakikatten baiddir.”325

g) Nahiv kâidelerini da yeri geldikçe açıklamaktadır. Misal olarak 76. âyeti

kerimenin tefsîrinden bir kısmı şöyledir:

“Müttekiîn, menvâ ve ma’nâyı men olan dâhilînden hâldir. Rafraf,

bisâd yahud vesâiddir. Hisân, bi-i’tibârî’l-ma’na rafraf yahut abkarînin

322 Bu konuda kaleme alınmış geniş hacimli kitaplar. 323 s. 32. 324 s. 37. 325 s. 55.

160

sıfatıdır. Vel ma’nâ; ol cinana dâhil olanlar kemal-i nimet ve gayet-i emniyetle

mütenaim ve münbasit ve emin olanların ve âdâtından olduğu üzre mâ bihi’l-

mübahat zarîf ve nefis ve nefaset ve letafeti derece-i ğayede acîb diba-yı

hadrâdan bisat ve vesaid üzerine yaslanub tenâ’um ve kesbi inbisât ve mübâhât

ider.”326

L. Şeyhî ve Riyâzu’l-ğufrân

1. Şeyhî

Tabakat kitaplarımızda birçok Şeyhî olmasına rağmen Şehsuvaroğlu Ali isminde

bir Şeyhî’ye rastlayamadık. Đnceleyeceğimiz eserinde Şeyhî mahlasına ve gerçek ismi

olan Şehsuvaroğlu Ali’ye rastlıyoruz. Şeyhî mahlası Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı

Akdem bölümünde zikredilmektedir:

Şeyhiyâ âyeti zikreyle hemân Ba’dehû nazmını kıl âb-ı revân.

Sen ol ey Kâdir u Kayyûm mu’în Lüle-i dilden aka mâ-i ma’în.

Sensiz olmaz işimiz cümle tamam Sen mu’în ol idem ânı itmâm.327

Şeyhî’nin gerçek ismi olan Şehsuvaroğlu Ali ise kitabın sonundaki Hâtimetü’l-

Kitâb bölümünde şu şekilde geçmektedir:

Şehsuvâroğlu Ali ol eli boş Mey-i gafletle olubdur serhoş.

Kolağın bur ânın ihsân eyle Lutf idüb derdine dermân eyle.

Âna yoldaş idüb ilm ü îmân Sen nasîb eyle ölürken Kur’ân.328

Şeyhî, tefsîrini 1058’de yazmış olduğuna göre vefatı bu tarihe yakın olmalıdır.

Yakın zamanda vefat eden ve Şeyhî mahlasıyla anılan iki zat daha vardır. Birisi Şeyhî

Ahmed Efendi (Merhabazade), müderris ve molla olduktan sonra 1075’de Đstanbul

kadısı olmuş 1077/1666’da da vefat etmiştir. Emir Buhari’de medfundur. Kâtip, Fâzıl

ve şâirdir.329 Diğeri ise Şeyhî Mehmed Efendi (Kudsîzade), müderris olup

326 s. 74. 327 Đstanbul, 1313, s. 3. 328 s. 84. 329 Sicill-i Osmanî, V, 1597.

161

1057/1647’de Đstanbul kadısı, 1061’de Anadolu kazaskeri, 1068’de Nakibüleşraf oldu

ve 18 yıl bu vazîfeyi yaptı. 1085/1674’de vefat etti. Âlim, cömert, merhametli ve şair

bir insandı.330

Bu iki kişinin de hem âlim ve hem de şair olmaları, bir de vefat tarihlerinin

yakın olması, tabakat kitaplarımızda yanlış veya eksik bilgilendirme ve isimlendirme

olabileceği de göz önünde bulundurularak bir ihtimal eserin bunlardan birisine ait

olabileceği hatıra gelmektedir.

2. Riyâzu’l-Ğufrân

Riyazu’l-Gufrân, manzum Yâ-Sîn Sûresi tefsîridir. Kitabın ismi en sonda

belirtilmektedir:

Çün tamam oldu bu şerh-i Kur’ân Nâmına dendi Riyâzu’l-Ğufrân.

Ruhuma kim ide bir hayır duâ Her murâdın ide Yezdân kazâ.331

Adet olduğu üzere Şeyhî’de eserine Der Medh-i Melik-i Ekrem başlığı altında

bir münacat ile başlamış; devamında Der Medh-i Rasûl-Erham bölümüyle bir n’at-ı

Rasûl kaleme almıştır. Bu güzel iki bölümden sonra te’lif sebebini ve takip ettiği

metodunu beyân ettiği Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı Akdem gelmektedir. Şeyhi,

tefsîrini insanları uyarmak, Allah’ın vermiş olduğu ilmi yine Allah rızası için

neşretmek, âlem-i bekaya intikal ettiğinde arkasında kendisinin anılmasına vesile olacak

bir eser bırakabilmek ve Yâ-Sîn Sûresi gibi önemli bir Sûreyi insanların istifadesine

sunmak için yazmıştır.

Söyle ey bülbül-i bâğ-ı melekût Başla efgana dem ur itme sükût.

Vaktidir eyle gül üstünde figân Nâimûn ola deminden yakazân.

Dürr-i elfâzı nisâr et lillah Sana ol kenzi çû virmiş Allah.

Bir gün olur bu kafes ola tehî Dutûben âlem-i lâhûta rehî. 330 Sicill-i Osmanî, V, 1599. 331 s. 86.

162

Kala bu yerde bu gülzâr-ı fenâ Đdesin yokluk ile azm-i bekâ.

Đtmeye kimse senin nâmını yâd Urmadın hayr işe çünkim bünyâd.

Denmez ol kimseye meyyit ey yâr Koya bir nesne anılmaya medâr.

***

Kalb-i Kur’ân kim oldur Yâ-Sîn Şâd olur ânın ile kalb-i hazîn.

Eyle tefsîrini ânın manzûm Okuyanlar ide tâ def-i ğumûm.332

Başta, Sûrenin sebeb-i nüzulünü ve faziletlerini ayrı bölümler halinde anlattıktan

sonra Şeyhi, önce âyet-i kerimeleri orjinal metinleriyle yazmakta daha sora bu âyetlerin

manzum tefsîrine geçmektedir. Bu Sûrenin Mekke’de indiğinde şüphe edilmemesi

gerektiğini vurgulayan müellif, müşriklerin eziyetleri karşısında üzülen Peygamber

Efendimizi tesellî için gönderildiğini söylemektedir.

Mekke’de oldu bu Sûre nâzil Kılmayın bu söze bir kâl u kıyl.

Ne idi fehm edin inzale sebeb Size takrir edelim heb bî rayb.

***

Tesliyet olmak içün ânda hemîn Geldi Mahbûb-ı Hudâ’ya Yâ-Sîn.

Kim ki Yâ-Sîn okusa didi Rasûl Bula on hatme sevâbını o kul.

Hem buyurmuştur o Mahbûb-ı Hudâ, Gûş-ı cân ile sözüm kıl ısğâ.

Muhtazar olsa kaçan bir insan Biri Yâ-Sîn okusa anda hemân.

Đne gökten ana bî ğâye melek Zeyn ola rîş-i melâikeyle felek.333

3. Riyâzu’l-Gufrân’ın Muhtevası ve Örnek Metinler

a) Şeyhî, nazım kurallarının kısıtlamasına rağmen çok rahat bir şekilde tefsîrin

bütün inceliklerini sergilemeyi başarabilmiştir. Ayetlerde geçen garip kelimeleri dahi

332 s. 3. 333 s. 3-4.

163

açıklamadan geçmemiştir. Meselâ Yâ-Sîn kelimesinin tefsîriyle ilgili olarak şu mısraları

nazmeder:

Bunda beş kavl denildi biliniz Đşidüp hoşca tedebbür kılınız.

Bir kavilde dimek olur (Yâsîn) Yâ habibim olan insân-ı hazîn.

Sen habibim ve Rasûlümsün bes Oturup hüzn ü gama itme heves.

Bir kavilde dinür ey ehl-i yakîn Nazm-ı Kur’ân’ın adıdır (Yâsîn).334

b) Şeyhi, tefsîri esnâsında dil kaidelerine de zaman zaman değinmektedir.

Gramer ihtilaflarını belirtir ve farklı görüşlere göre mananın nasıl olduğunu belirtir.

Misal olarak 5. âyeti (Tenzîle’l-Azîzi’r-Rahîm) verebiliriz:

Bunda tenzîl eğer olsa mansûb Olması fi’l-i mukadder mahbûb.

Ya’ni ikra’ demek olur takdîr Đqra’i’l-münzele ’dir kavl-i Kadîr.

Dimek olur ki eyâ Ahmed sen O kitâbı oku kim virdim ben.

Olsa merfu’ bu lafz-ı tenzîl Dimek olur idi Hâzâ Tenzîl.

Mübtedâ’ya haber olur ol hîn Bunları zabt idiniz böyle hemîn.335

c) Şeyhî, bazı kelimelerin lügat ma’nâlarını da bir kelimeyle vermektedir. Aziz

kelimesinin gâlib manasına, müntakim’in erâd manasına ve Rahmân’ın rahmet edici

manasına geldiğini şu mısralarında belirtmeketdir.336

Oldu ma’nâsı Azîz’in ğalib Tâlib-i hak olagör ey tâlib.

Müntakim dâhî dimek oldu erâd Đntikâm eyler usâta o Cevâd.

Oldu Hakk’ın bir adı dahi Rahîm Rahmet ider kim ola kalb-i selim.

Ya Muhammed! Oku Kur’ân’ı Đşide münkir olanlar ânı.

334 s. 5. 335 s. 5. 336 s. 6-7.

164

Müellif Şeyhi, âyetler arasında yeri geldikçe Hadis-i Şerîf başlığı ile hadisleri de

aynı minval üzere şerh etmektedir. Âyetlerle ilgili israili hikâyeleri Hikâyet; ve konuya

uygun düşen diğer hikâyeleri de Hikâyet-i Hûb adı altında anlatmaktadır.

Đsa aleyhisselam’ın gönderdiği rasûlleri ve Habib Neccâr’ın hikâyesini 13-29.

âyetleri tefsîr ederken uzun uzun anlatan Şeyhi; 54. âyet-i kerime (Artık bu gün hiç

kimseye zerrece zulmedilmez, ancak yaptıklarınızın cezasını çekeceksiniz.)

münasebetiyle şu hikâyeyi anlatır:

Sordu Behlül’e bir adam bir gün Didi sen kande idin ayâ dün.

Didi Behlül ana Tamu’da idim Andan od almağa varmış idim.

Tamu’yu geşt ü güzâr ettim o dem Bulmadım ateş alam yâ adam.

Didiler ana aceb söylersin Bize sen masharalık eylersin.

Eksik olurmu tamu’da hiç nâr Bu sözü söyleme ayrık yürü vâr.

Didi pes anlara ol dem Behlül Size bir söz diyem eylen makbûl.

Her kişi odu bundan iledür Herkesin nârı yanınca biledur.

Herkes odu kazanur dünyâda Yandıra kendüyi tâ ukbâda.337

d) Az da olsa beyitlerde geçen bazı alışılmadık Arapça kelimeler için sayfa

kenarında matbu olarak açıklayıcı kısa notlara rastlanmaktadır.

59. âyeti kerimenin tefsîrinde:

Pîrleri cümle lihâdan yedeler Tamu’ya anları alub gideler.338

beytinin kenarına Lihâ yazılmış ve altına da kelime ma’nâsı olan sakal

kaydedilmiştir.

54. âyet-i kerimenin tefsîrinde bir hadis-i şerifin şerhinde geçen

Đki satır anda yazılmış ola hûb Kim şehâdet-i kelimâtı merğûb.339

337 s. 47. 338 s. 67. 339 s. 51.

165

beytinin kenarına şehadet kelimelerinin birinci satırının “Allah’dan başka ilah

olmadığını” ikinci satırını da “Muhammed aleyhisselam’ın Allah’ın kulu ve rasûlü

olduğunu” ifade eden Arapça bir not düşülmüştür.

Şeyhi, kitabını bitirirken yetişmesinde payları olan kişilere vefa borcunu

ödemekte ve onlara şöyle dua etmektedir:

Zıll-i zâil gibidir işbu fenâ Rahimallahu limen eddebenâ.340

Hâtimetü’l-Kitâb bölümünde Şeyhi, eserinin âyet-i kerimeler ve hadis-i şeriflerle

süslendiğini, dikkatlice okuyanlar için içerisinde nice incilerin olduğunu söyleyerek

kendi kendini medhetmekte ve şöyle demektedir:

Berk urub dav’ı vücûh-i nâsa Oldu her beyti sükû vesvâsa.

Nazmım içinde şeh-i âdil var Hakk’ın âyetleri pes kıldı karâr.

Bunda kim eylese im’ân-ı nazar Zâhir olur âna bî ğaye dürer.

Nazmımın ekseri âyât u hadis Zî seâdet ana kim ola enîs.

Cân u dilden okuya anı hemân Đde bu ravzada vâfir seyrân.

Bunda keşf oldu çü vâfir esrâr Đsteyen ide nazarda tekrâr.341

Uzunca bir dua ile kitap sona ermektedir. Şeyhi bu duasında Allah’a

yalvarmakta, O’na halini arzetmekte kendisi ve tüm mü’minler için isteklerde

bulunmaktadır. Kabirdeki suallere kolayca cevap verebilmeyi istemekte ve şöyle devam

etmektedir:

Mahşer içinde kopunca uryân Setr-i ayb için atâ kıl kaftân.

Gidicek hazretine yalın ayak Eyle irsal bize lutfunla Burak.

Varıcak haşyet ile mizana Anda tevhidimi koy bir yana.

Dahi bir yanına ısyanımı heb Koyuben vezn it oları Ya Rab.

340 s. 83. 341 s. 84.

166

Çün sırata ederiz vad’-ı kadem Ağniyâdan beni itgıl akdem.

Rahmetinle beni koy cennetine Layık it fazlın ile rahmetine.

Cümle mü’minler ile Yâ Mevlâ Fazlın ile idelim zevk u safâ.342

Ciddi bir çalışmanın ve bir edebî melekenin ürünü olan bu kıymetli eserini Şeyhî

1058 târîhinde telif etmiştir.

Eyledim cidd ile sarf-ı makdûr Ehl-i hak tuta kusûrın ma’zûr.

Oldu bin elli sekizde târih Doğdu bu şems-i dücâ ânda sarîh.343

86 sahife tutarındaki bu tefsîr Đstanbul’da 1313 yılının Ramazan ayında

Süleyman Efendi Matbaası’nda basılmıştır. Bir nüshası Marmara Üniversitesi Đlahiyat

Fakültesi Kütüphanesi Arapgirli Bölümü 571 numarada bulunmaktadır.

M. Ma’nâstırlı Đsmail Hakkı Efendi (1263-1330/1846-1912) ve Tefsîr-i Sûre-i Yâ-

Sîn, Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha

1. Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi

Đsmâil Hakkı Efendi, Manastır’da Sancaktarzâde denilen bir âilenin çocuğu

olarak dünyaya gelmiştir. Tahsîl hayatına memleketi olan Ma’nâstır’da başlamış, daha

sonra Đstanbul’a gelip meşhur Đstanbul’lu Şevket Efendi’den ders okuyarak icâzet almış

ve Dârü’l-Fünûn Đlâhiyat Fakültesi’nde tefsîr müderrisi olmuştur. Đsmâil Hakkı Efendi

belâğatı, mantığı, hitabeti güçlü meşhur bir âlimdir. Meşrûtiyet ilan edildikten sonra

a’yân âzâlığı’na ta’yin edilmiştir. Đstanbul’da bugünkü anlamıyla ‘vâizlik’

diyebileceğimiz ‘kürsü şeyhliği’ yapmıştır. Ayasofya kürsüsünde yapmış olduğu

va’zların bir kısmıyla bâzı makaaleleri Sırât-ı Müstakîm dergisinde yayınlanmıştır.

1330 târihinde Đstanbul’da âniden vefât etmiştir. Fâtih Câmi-i Şerifi haziresinde

medfundur.

342 s. 85. 343 s. 84.

167

Bahsedeceklerimiz hâricinde şu eseri de mevcuttur:

Şerhü’s-sadr ve fedâilü Leyleti’l-Kadr, Đstanbul 1324, Türkçe, matbu.

2. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha

a. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn

Đsmail Hakkı Efendi’nin Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’de tefsîr müderrisi olduğu

devirde ders kitabı olarak hazırladığı veya sene sonunda ders notlarından tanzim

edilerek bir sonraki sene okutulmak üzere hazırlanmış bir kitaptır. Mübeyyiz’i

Muhammed Şevket olduğu kitabın başında belirtildiğine göre ikinci ihtimalin olması

daha kuvvetli görünmektedir. Kitabın kapağında “Mekteb-i Mülkiye-i Şahane talebesine

mahsus ve matbu’ı mahduttur.” notu bulunmakta olduğu için bu eser sırf derslerde

okutulmak üzere kaleme alınmış olmakla birlikte Arapça bilmeyen Türk halkının

Kur’ân-ı Kerim’i anlayabilmeleri için yazılmış olan ve şimdiye kadar incelemiş

bulunduğumuz diğer eserlerden farkı biraz olsa da çok fazla olmadığı göze

çarpmaktadır. Bu durum bize halkın ilmi alandaki seviyesi hakkında bilgi

verebilmektedir.344

Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler

a) Müellif, Yâ-Sîn Sûresi’nin tefsîrine başlayarak evvelâ sûrenin faziletleri ile

alâkalı rivayetleri incelediği bir bölüm açmıştır.

“Tefsîrine şüru’dan mukaddem fezaile dair bazı ehadis ve âsar-ı şerife beyân idelim.”

Bu fazail bahsi altı sayfa tutmaktadır. Birkaç rivayetin tercümesini misal

kabilinden naklediyoruz:

“Yani, ehl-i Cennet’ten Cennet’te bulundukları zaman, Kur’ân- Kerim

ref’ olunacak, onlar yalnız Taha ve Yâ-Sîn Sûrelerini kıraat ideceklerdir.”

344 Đsmail Hakkı isminden dolayı bu kitap bazı listelerde Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir. Bursevî’nin eserleri arasında müstakil Yasin tefsirinden bahsedilmemektedir. Bkz. Bilmen, no: 392.

168

“Her kim Sûre-i Yâ-Sîn’i Cuma gicesinde kıraat iderse günahları

mağfiret buyrulmuş olduğu halde sabaha dâhil olur.”

“Nesefî merhum diyor ki: ‘Bu Sûre-i celilede risalet-i Ahmediye ve

tevhid-i Bârî ve haşr-i cismaniden ibaret bulunan usul-i selâse-i Đslam, en vazıh

bir sûrette takrir ve isbat buyrulmuşdur ki kalp mevkiin bu sayede kesb...”

etmiştir.

b) Đsmail Hakkı Efendi, Tefsîr-i Şerif başlığı altında tefsîre başlamaktadır.

Burada örnek olarak üç âyetini vermek istiyoruz:

“Yâ-Sîn, kavl-i meşhura göre Taha gibi Yâ-Sîn de esma-i şerife-i

nebeviyedendir bazı müfessirin ‘ya seyyidel beşer’345 bazıları da ‘ya sürûra

kalbi’l-ârifîn’ 346 diye tefsîr ediyorlar. Her sûretle Cenabı Hak teâlâ şânuhû,

peygamberi zî-şân Efendimiz hazretlerine hitaben ‘Ey Rasûl-i Efham ve Habîb-i

Ekremim’347.

Ve-l Kur’ânil Hakim: “Natık bil hikem olan Kur’ân-ı Kerim’e kasem

ederim ki”

Đnneke leminel murselin: “Sen, ale’t-tahkik murselin-i kiram zümre-i

fehimesindensin!”

Ala sıratin müstekım- Sıratı müstakım üzre -yani en mükemmel bir

şeriat-ı celile ve din-i ali ile meb’us- olduğun halde”

c) Müellif tefsîrin aralarında Đzahat başlığıyla inceliklere dalmaktadır. Mesela:

Müşrikler itibar etmediklerine göre Kur’ân-ı Kerimde ki kasemlerin faidesi

nedir?

Efendimizin mürselinden olduğu bildirildikten sonra sırat-ı müstakım üzre

bulunduğunu zikre hacet var mıdır? Zira her mürsel sıratı müstakim üzredir, gibi

sorulara cevab arayarak faydalı bilgiler vermekte, Kur’ân’ın Hakîm olarak

isimlendirilmesinin sebeb ve hikmetlerini araştırmaktadır.

345 “Ey insanların efendisi” 346 “Ey âriflerin kalblerinin sevinci” 347 “Ey yüce peygamberim ve kerim olan dostum”

169

Yer yer Nükteler koyarak Ve mâ enzele’r-Rahmânü min şey’348 âyetinde

Rahman sıfatının kullanılmasının nüktesi gibi çeşitli i şari yorumlar yapmaktadır.

d) Birçok tefsîrde gördüğümüz gibi Đsmail Hakkı Efendi de Tenbih başlığını sık

sık kullanmakta ve bu başlıkla çeşitli parantezler açma fırsatı bulmaktadır. Bir misal

verelim:

“Lâ yü’minûn 349 kavl-i şerifi, hâl-i müekkede yahud cümle-i isti’nafiye

olub, inzar ile adem-i inzar beynindeki müsavat cihetini tayin ediyor. - Yani sen,

inzarı cemi’ akvama tamim idince vazifeni ifa etmiş olursun- fakat bunlarca

inzarın -adem-i tesirine mebni- adem-i inzardan hiç farkı yoktur.”350

e) Belağat yönünün güçlü olduğunu bildiğimiz müellif, bu husûsiyetini

tefsîrinde de göstermektedir. Te’kid ile ilgili bir izahını aşağıya alıyoruz:

“Fe kâlû innâ ileyküm mürselûn351 nazm-ı celili iki vechile müekkid

olarak vârid olmuştur. Tekid ise izale-i tereddüd ve ref’-i inkâr içün vuku’

bulduğu gibi bazan da şu cihetler nazar-ı itibara alınmayarak mahz-ı ihtimam ve

itinadan dolayı vaki olur.”352

Ebu’s-Suud, Beydâvî gibi herkes tarafından kullanılan meşhur tefsîr

kitaplarından ve Mevlana gibi tasavvuf ve edebiyat otoritelerinden istifade eden Đsmail

Efendi Đzahat, nükte, belağat başlıklarından başka istifade, istitrat, lahika, beyân, tahlil,

izah, lügat başlıklarıyla da eserine zenginlik kazandırmıştır.

Bu eser, Đstanbul’da 1316 yılında Şevval ayının ortalarında Mekteb-i Mülkiye-i

Şahane Destgâhı’nda basılmıştır. Kitap 110 sayfa olup el yazısı ile basılmış

bulunmaktadır. Bu yazının, kitabın mübeyyizi yani notları temize çeken kimse olan

Muhammed Şevket Efendi’nin el yazısı olması kuvvetle muhtemeldir.

348 Yasin, 15. “…hem Rahmân hiçbir şey indirmedi…” 349 Yasin, 10. “…inanmazlar.” 350 Đstanbul, 1316, s. 17. 351 Yasin, 14. “Dediler: “Haberiniz olsun biz sizlere gönderilmiş rasûlleriz.” 352 s. 26.

170

b. Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha

Đsmail Hakkı Manâstırlı’nın Fatiha Sûresi ve vaazlarında anlattığı veya makale

olarak yazdığı diğer müteferrik âyetlerin tefsîrleri Sırat-ı Müstakim353 dergisinde

yayınlanmıştır.

Bu tefsîrlerinde Đsmail Hakkı Efendi, Zemahşeri, Taftazani, Beydâvî, Nesefi gibi

Đslam âlimlerinden istifade etmektedir.

Âyetleri tefsîr ederken tefsîr mahiyetindeki diğer âyetlerden ve hadislerden

istifade ederek hadislerin senedleri ve sıhhat dereceleri hakkında zaman zaman bilgiler

de verir. Garip kelimeleri açıklar ve az da olsa farklı kıraatlere değinir. Âyetler

arasındaki tenasüpten ve âyetteki nüktelerden bahseder.

Fıkhi, kelami, tasavvufi ve felsefi konulara değinen Manastırlı, sarf ve nahivden

de bahseder.

Müellifin bir önceki eserinden yeterince örnek verdiğimiz için burada tekrar

vermeyi gerekli bulmamaktayız.354

353 Sırat-ı Müstakim, 1324, 1/3, 33-34; 1/4, 49-50; 1/5, 65-66; 81-82, 97-98, 113-114, 129-130, 145-146, 161-162, 177-178, 193-194, 225-227, 1/19, 289-290. 354Yazarı bilinmeyen Kur’an, Sûretü’l-Kehf, yine yazarı bilinmeyen muhtemelen aynı kitap olan iki Yasin-i Şerif Tefsiri ve Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde’nin Sûre-i Fatiha ile Yasin-i Şerif Tercümesi burada tanıtılması gerekirken bu eserlere ulaşılamadığı için sadece isimleri zikredilmiştir.

171

V. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Âyet Tercüme ve

Tefsîrleri

A. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi (1166/1753) ve Âyete’l- Kürsî

Tefsîri Tercümesi

1-Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi

Osmanlı devletinin en çok eser veren ve aynı zamanda şair de olan âlimlerinden

biridir. Şeyhü’l-Đslam Ebu Đshak Đsmail Efendi’nin ikinci oğludur. Bu nedenle Ebu Đshak

Đsmail Efendizade ismiyle de bilinmektedir. Zilkade 1096’da (Ekim 1685) doğdu.

Babasından ve Mutavvelci Mehmed Efendi’den ilk derslerini aldı. Müderris, Selanik

mollası, evkaf müfettişi, fetva emini ve Edirne payesi olup 1145’de Mekke payesi ve

Belgrad seferinde ordu kadısı, 1150’de Anadolu payesi ve sonra Rumeli payesi,

1157’de Rumeli kazaskeri oldu. Fetvâ makamına yapılan müracaatlardan harç almaz ve

hediye kabul etmezdi. Bazı ihtiyaç sahibi kimselerin kalem masraflarını kendi

kesesinden ödeyecek kadar cömert ve hayırsever bir zâttı.355 Ale’l-usul tahsilini

tamamladıktan sonra terfi’ ederek 1161/1748’de Şeyhü’l-Đslam olmuştur. 1162’de

Şeyhü’l-Đslam’lıktan azledilerek Gelibolu’ya sürüldü. 1165 yılında sürgünden

kurtularak serbest bırakıldı. 1166 târîhinde vefat ederek Sultan Selim civarında

babasının tamir ettirerek hizmete açtığı Cami-i Şerifin haziresine defnedilmiştir.356

Faziletli bir kimseydi. Devrinin tek adamı, çeşitli ilimlerde, edebiyatta,

musikide, şiir ve inşada ustaydı. Babasının camisine mektep, medrese, şadırvan ve pek

çok dersiyeler yaptırarak arkasından hayırla anılacağı eserler bıraktı.357

Mirzazade Mehmed Efendi’in damadı, Şair Fıtnat Hanım’ın pederidir.

En meşhur eserleri şunlardır:

355Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 312-313. 356 DĐA, ‘Es’ad Efendi’ maddesi. 357 Sicill-i Osmanî, II, 491.

172

a. Lehcetü’l-lügât namındaki Türkçe’den Arabi ve Fârîsi’ye olan bu eser 850

sahifeden ibaret olub 1216 târîhinde tab’ olunmuştur. Behce isminde Lehce’nin

muhtasarı gayr-i matbu bir lügati daha vardır.358

b. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn

c. Tefsîr-i Âyete’l-Kürsî

d. Tefsîr-i Âyeti’n-Nasr

e. Bülbülname, nazîre-i Atvaku’z-Zeheb li’z-Zemahşerî

f. Hemziyye, Lamiyye isimlerinde iki kıt’a kasidesi olduğu gibi Bür’e,

Dimyatiyye, Mudârîyye gibi Arap kasidelerine de tahmisler yazmıştır.

g. Atrâbu’l-Âsâr.359

Aynı zamanda şair de olan Es’ad Efendi’nin şiirlerinden iki kıt’a’yı örnek olarak

buraya alıyoruz:

Hakikate nazar et dûrbîn isen zâhid,

Mecâz âyînesinden riyâ görünür.

Kemîne manzar-ı dehr ol ki çeşm-i sûzandan,

Nigâh-ı ibret ile mâsivâ görünür.360

2. Âyete’l- Kürsi Tefsîri Tercümesi

Es’ad Efendi, din kardeşlerinin ricası üzerine Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyeti

olan Âyete’l-Kürsiyi tefsîr etmeğe, faziletlerini anlatmaya başlamış, isteyenler

müslüman halk olduğu için de diğer eserlerinin ekseriyetini Arapça yazmasına rağmen

bu eserini Türkçe olarak ortaya koymuştur:

“Ba’de hâzâ bu abdi hakir kesirul ısyan Muhammed Es’ad-ı nâtuvân istid’ây-ı ıhvân-ı hallân ile a’zam-ı âyât-ı Furkân-ı azîmuş-şân olan âyet-i kürsinin

358 Muhammed Rif’at, Mir’âtü’l-Lü ğât ismiyle telhis ederek 1293’ de Đstanbulda tab’ ettirmiştir. 359 Diğer eserleri için bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 239. 360 Osmanlı Müellifleri, I, 238-239.

173

tefsîrini ve fezâil-i celile ve cezilesini lisan-ı Türkî ile t’abir ve tahrir ve hasbe’t-tâka takrire şuru’ ve ibtida eyledim.”361

Đlmi açıdan çok kıymetli bir eser ortaya koyan Es’ad Efendi, dil açısından san’at

yapma yolunu daha çok tercih etmiş ve eserini Arapça, Farsça ağır kelimeler ve bol

miktarda bu iki dilin terkiplerinden kullanarak yazmıştır. Bu eserin dikkati çeken diğer

bir vasfı da Es’ad Efendi’nin medhiye cümlelerinin uzunluğu ve ağdalılığı olmaktadır.

Peygamber Efendimiz’in ismini veya bir sahabinin ismini söyleyeceği zaman beş satırı

bulan uzun medhiyelerde bulunmaktadır. Mesela bir rivayeti vereceği zaman; “Cenabı

mefhar-i enbiya ve mürselin, Rasûl-i rabbi’l-alemin ser-levha-i mecelle-i risalet ve

hatime-i metn-i metîn-i fenn-i bi’set, mahrem-i hârîm-i muhterem-i “sümme denâ”,362

mazharı kerime-i “ve kâne kâbe kavseyni ev ednâ”363, Habîb-i Cenâb-ı Kibriyâ

Muhammedeni’l-Mustafâ -aleyhi efdalü’s-salavât ve ekmelü’t-tahâyâ- Hazretleri bi’s-

saâde ve iclâl buyurdular ki” diyerek konuya girmektedir.

3. Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevası ve Örnek Metinler

a) Es’ad Efendi, sûrenin fazileti ile ilgili birçok rivayet serdetmektedir. Biz bu

rivayetlerden birisini Arapça aslını olmadan buraya kaydediyoruz:

“Ashab-ı kiram-ı cenab-ı seyyidi’l-enâmdan Ebu Hureyre -radıyallahu

anh- rivayet eyler ki ol mührtâb-endâz, envar-ı lî ma‘allah364 ve bedr-i münîr-i

evci hidayet-penâh aleyhi a’zamu salavati’l-ilâh hazretleri ayn-ı ulum u hikem

olan dehân-ı mu’ciz-beyânlarından isâle-i âb u nâb-ı tesnîmi’s-seyelân ile erva-ı

361 Đstanbul, t.s, s. 2. 362 En-Necm, 8, “sonra yaklaştı” 363 en-Necm, 9, “Bu ibarenin bir yayın iki köşesi arasındaki mesafeyi ifade ettiği veya «iki arşın kadar» manasına geldiği söylenmişse de, burada daha güzel bir mana nakledilmiştir: Araplar cahiliyyede bir ittifak için anlaşacakları zaman iki yay çıkarır, birini diğerinin üzerine koyarak ikisinin «gâb»ini birleştirir, sonra ikisini beraber çekip onlarla bir ok atarlardı. Bu, onların her birinin rızası ve gazabı, diğerinin rızası ve gazabı olup hilafı mümkün olmayacak vechile ahitleştiklerine işaret olurdu. Bu manada gâb miktar manasına değil, iki gavs’ın birlik manzarasını gösteren kabza ile kiriş arası demek olur. Görülüyor ki bu mana hem diğerinden daha ziyade bir yakınlık tasvir etmektedir, hem de manevi bir yakınlığa işaret etmektedir. «Ev ednâ»daki «ev» edatı ise «hatta daha yakın» anlamındadır.” (Yazır, VII, 4569-4589) 364 “Allah ile benim aramda öyle bir vakit vardır ki o vakitte bize ne yakın bir melek ve ne de her hangi bir peygamber yaklaşabilir.” mealindeki hadise işaret edilmektedir. (Bkz. Sehâvî, el-Makâsıdü’l-hasene, no: 926; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, no: 2159)

174

zam̒â-ı sâmiîn kılub bir kimesne ki câygâhından huruc kıla da âyete’l-kürsiyi

tilavet eyliye Cenab-ı Đyzid-i müteâl ecnad-ı melaikeden yetmiş bin ferişte ba’s

ve irsal idüb ol şahs-ı kâri içün istiğfar ve dualar iderler. Ol kimesne yine

menziline avdet ve rucu’ deminde âyet-i merkûmeyi kıraat eylese Cenab-ı Hudâ-

yı Rezzâk iki gözü arasında fakr ve fâkayı ref’ ve nez’ ider, deyu buyurur.”365

b) Müellif, önce âyete’l-Kürsi’nin i’rabını baştan sonuna kadar kelime kelime

yapmaktadır.

“Allahu lâ ilâhe illâ hû kavl-i şerifin Allah mübtedadır. Lâ ilâhe de Lâ

nefy-i cins içundur.”366

c) Âyete’l-Kürsî’nin i’rabını bütün incelikleriyle veren Es’ad Efendi bundan

sonra beyân başlığıyla açıklamalara geçmekte, burada bu âyetin Allahu Teâlâ’nın zat ve

sıfatlarının tevhidi, şer’i ilimler ve ahiretle ilgili bilgiler olmak üzere üç konuyu ihtiva

ettiğini, Kur’ân-i Kerim’in en büyük âyeti olmasının sebeblerini ifade ettikten sonra

âyete’l-Kürsi’nin kelimelerinin ebced hesabıyla elde edilen değerlerinin Kur’ân’ın diğer

âyetlerinden hangilerine karşılık geldiğini ve bunun işaretinin ne olduğunu uzun uzun

açıklamaktadır.

"Ma’lum ola ki Kur’ân ı azimu’ş-şân eslâs-ı selâse üzere nâzildir.

Sülüsü Zat-ı Bâri cellet azametühü’nün ve sıfât ve tevhid ve takdisinin mârîfetine

dâldir. Bir sülüsü dahi umuru şeriyyenin mârîfetine dâldir ve sülüsü sâlisi umuru

uhreviyyenin mârîfetine dâldir. Hafi değildir ki Hakk Teâlâ’nın zat ve sıfatını

isbata delalet ve vücud vahdaniyet ve takdisini müstelzimdir. Pes imdi bu sülüs

emr u nehy ve va’d ü vaide delalet eyliyen sülüsânına müsavi belki efdal oldu.

Binaberin âyete’l-Kürsi ilm ve tevhidi ve sıfâtı uluhiyeti mutazammın olmakla

a’zam ı âyet i Kur’âniye oldu. Ve bu dahi malum ola ki ilm ve zikr malum ve

mezkura tabidir. Her ne mertebe malum ve mezkur eşref olursa ilm ve zikr dahi

eşref olur. Đmdi mecmu’u malumat ve mezkuratın eşref ve a’zamı Cenab ı Bâri

celle şânühü’dür. Belki Hazret i Hakk Teâlâ ğayriden eşreftir demekten dahi

müteâldir. Zira kavl-i mezbûr mücâneset ve müşâkelet îhâm etmek iktiza ider.

365 s. 4. 366 s. 5.

175

Cenab-ı Bâri teâlâ şanühü ise büd ve nid ve zıt ve nazîr ve şebîhden münezzeh ve

müberrâdır. Đmdi her kelam ki Hakk Teâlâ’nın nuût ve celâlini ve sıfât-ı

kibriyasını müştemil ola, ol kelam şeref ve azamette aksâ ğâyâta ve eblağ

nihayâta bâliğdir. Felâ cerem âyete’l-Kürsi a’zam-ı âyât-ı Furkan-ı Kerim olduğu

mukaddema zikr olunan ehâdis i şerife ve sâir berâhîn-i adîde ile sabittir.”367

Âyete’l-Kürsî, ilimi, tevhidi ve uluhiyetin sıfatlarını ihtiva ettiği için

Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyetidir. Đlim ve zikir, bilinene ve anılana tâbi’dir. Bu

âyet de Cenâb-ı Allah’ın sıfatlarından, yüceliğinden bahsettiği ve Allah Teâlâ da

bütün mevcûdâtın en şereflisi ve en büyüğü368 olduğu, hiçbir ortağı ve benzeri

olmadığı için yukarıdaki kural gereğince âyetlerin en büyüğüdür. Nitekim

bununla ilgili hadis-i şerifler de kitabın baş tarafında zikredilmektedir.

d) Müellif, bu âyet-i celilenin yedi sınıf kâfire reddiye olduğunu

bildirmektedir. Bu yedi sınıfı dehriyye, seneviyye, ateşperestler, puta tapanlar,

yahudiler, hırıstiyanlar ve saibe diye tek tek sayan Es’ad Efendi, bu mezheblerin

tafsilatlı açıklamasını Milel ve Nihal kitaplarına havale etmektedir:

“Ve bu işârâtın muktezası kefereden yedi sınıfı reddir ki biri dehriyye ve

biri seneviyye ve biri abede-i nîran ve biri abede-i evsan ve biri yahudi ve biri

nasara ve biri sâibedir. Evvela lafza-i celâl ile dehriyyeyi reddeder...”369

Uyku ve dalma anlamlarına gelen nevm ve sine kelimeleri ile arş ve kürsi

kavramları üzerinde duran müellif bu bölümü bitirmekte ve bir sonraki bölüme

geçmektedir.

e) En son bölüm tefsîr bölümü olmaktadır. Burada Es’ad Efendi, Âyete’l-

Kürsî’nin tefsîri ma’nâsını vermekte ve en son tefsîrin bir özetini vererek eserini

nihayete erdirmektedir. Tefsîrin özetini, hem faydalı olması ve hem de Es’ad Efendi’nin

uslûbuna ve usulüne örnek olması arzusuyla burada vermeyi uygun bulmaktayız.

367 s. 7-8. 368 Es’ad Efendi ve diğer alimler Allah teâlâ için ‘en büyük’ ‘en şerefli’ ‘ğayriden eşreftir’ gibi kıyas ifade eden sözlerin kullanılmasının uygun olmadığını, Allah’ın bu ‘benzerlik’ ve ‘şirk’ vehmi veren sözlerden dahî müteâl olduğunu söylemektedirler. Es’ad Efendi, “Cenab-ı Bârî teâlâ şânühü ise büd ve nid ve zıt ve nazîr ve şebîhden münezzeh ve müberrâdır.” demektedir. 369 s. 10.

176

“Ve bu tefsîrin hulasa-i meal-i muʻciz-makâli Allahu Teâlâ a’lemü bi

muradihi budur ki: fî cihetin mine’l-cihât müstahikk-i ibadât ve tâat mevcud

ilah yokdur illa ancak vacibu’l-vücûd olub mabud bi’l-hak olan perverdegâr-ı

bî-nid ve misâl hazret-i iyzid-i bî-zevâl cenab-ı Allah-ı müteal mevcuttur.

Đlmen ve kudreti hayât-ı ezeliyye ve ebediyye ile hatta cemi’ vücuhu naksdan

tenezzüh ve teberri ile cümle-i kemalatın isticmaını müstelzim olan Zat-ı

vâcibu’l-vücud ile kâim ve evvelen ve âhiren, zâhiren ve batınen kâffe-i mâ

adây-ı mukavvim olan hazret-i Rabb-i Kayyumdur. Öyle feyyaz-ı bî-illet ki

şânı âferid-kan olan âfet-i hâbı nerm u saht anı ahz ve iğfalden beridir. Öyle

Hâlık-ı kevn ü mekan ki gencayiş-pezir-i heft-âsumân u zemin olan kâtıba-i

mahlukat ihya-kerde-i irade-i kudreti ebediyyesidir. Pîş-i hazretinde ruhsat-

yâb-ı makâle-i şefaat bir kimesne yoktur illa ancak peyğamberândan me’zun-u

savb-ı cenabı ahadiyyeti olandır. Öyle âlimü’l-ğaybi ve’ş-şehâde ki anların hali

pîşîn-i âşikar u nihan umur-ı dünyeviyyeden olan eşyaların ve dempesîn-i hafi

ve celi olan kârı uhreviyyelerin âlim ve dânâdır. Ve ol âferid-kâr malumu

hazret-i Rabb-i Rahman’dan bir şeyi ihata ve iz’an kılamazlar illa meşiyyet-i

aliyye ve irade-i seniyyesi tealluk ettiği mikdar dânende ve şinâsendedirler.

Kürsi ulum-ı dürriyyetü’l-lem’âniyyenin heft asuman u zemin zîb-âğuş u

vüs’atidir. Ve anların hıfz u hıraseti ana bâdi-i siklet ve kelâl-efzâyı takat

olmaz. Ve ol Huda-yı müteal celle şanühü ani’l-endâd ve’l emsâl ulüvv-i

ulûhiyet-i vahdâniyetiyle Aliy, şükuh-ı azamet ve ceberutiyle Azîm’dir.”370

Es’ad Efendi eserinin sonuna meydan okur bir edâ ile kitabını yazdığı yeri ve

yazılış tarihini bildiren yarım sayfa tutarında Arapça bir bilmece koymuştur.

Kırımlı Hacı Hâfız Muhammed tarafından Dersaâdet’te Cemal Efendi

matbaasında bastırılan eser 16 sayfa tutarındadır. Kütüphanelerimizde birçok yazma

nüshası olan bu tefsîrin çok meşhur ve yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle

Tanzimat’ın ilk yıllarında basıldığını tahmin etmekteyiz. Ancak üzerinde basıldığı

tarihle ilgili bir ize rastlanmamaktadır.371

370 s. 15-16. 371 Bu kitap IRCICA’nın yayınladığı World Bibliography’de ve Muhammed Hamidullah’ın vermiş olduğu tercüme listelerinde, isim benzerliğinden dolayı, Muhammed Es‘ad Erbilî Hazretleri’ne (v.

177

Hemen hemen her kütüphanede bir veya birkaç yazması bulunan bu eserin bir

matbu nüshası Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır.

B. Necef Ali b. Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-hayât fî

tefsîri’l-âyât

1. Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî

Müellif’in Şia mezhebinin düşüncesine daha yakın durduğu eserinden

anlaşılmaktadır. Kitabının mukaddimesinde insanların dinden ve Kur’ân’dan

uzaklaştıklarını târiz yollu ifade etmektedir. Zâhirî ilimden daha çok bâtınî ilimlere ilgi

duyan müellif, eserini de bu minvâl üzere kaleme aldığını bizzat kendisi ifade

etmektedir. 1295/1878 senesinde vefat etmiştir.

2. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât

Tebrizî bu eserinde Kehf Sûresinde anlatılan Zülkarneyn kıssası ile ilgili 83-98.

âyetlerin işari tefsîrini yapmaktadır. Âyetlerin zahiri ma’nâlarını ve tefsîrlerini,

Zülkarneyn’in âyetlerde anlatılan fiilleri tefsîr, siyer ve tarih kitaplarında tafsilatı ile

anlatıldığı için, burada çok kısa olarak verdikten sonra âyetlerin işârî ma’nâlarını,

eşyânın hakikatını ve melekûtunu anladıklarını söylediği Allah’ın velî kullarından

bilhassa da el-Hâc Mirza Muhammed Şefî’den dinlediği ve öğrendiği şekilde irfan

ehline ve müslüman kardeşlerine hediye etmektedir:

“Sadedinde olduğumuz tefsîr ve beyân nezd-i ehl-i zahirde maruf ve

meşhur ve kütüb-i tefsîriyye-i zahiriyyede mübeyyen ve mestûr olduğu vechile

olmayub ancak melekût-ı eşya ve hakayık-ı sıfât ve esma ve zerrât-ı kainât-ı ulyâ

ve süflâyı görmüş ve bilmiş ve nokta-i ilimden hâsıl olan besmelenin erkan-ı

erbaasından cereyân eden enhârın müctemii bulunan bahr-ı a’zamın şuab ve

haliclerinin menahil ve şevârîine vârid ve vakıf olmuş olan evliya-yı aktâb ve

1350/1931) nisbet edilmektedir. Hâlbuki Es‘ad Erbilî Hazretleri’nin Âyetü’l-Kürsî ile alakalı müstakil bir eseri bulunmamaktadır.

178

ulemay-ı atyâb ecellallahu Teâlâ şânehum hazeratının beyânat-ı latifelerinden bi-

hükm-i huzu’l-ilme min efvâhi’r-ricâl 372 teallüm ve ahz itmiş olduğumuz

hakayık-ı esrardan ehl-i irfâna armağan ve ihvan-ı ebrara yadigar olmak üzre

vüs’-i maqderet ve iktizay-ı hale göre bir nebzecik beyân olunur.”373

Müellif, bu âyetlerin tefsîrinin zahiri tefsîr metodu ile olamıyacağı kanısında

olduğundan dolayı alışmış olduğumuz ıstılahları, kaideleri ve kuralları belirli bir süre

için de olsa ‘gûşe-ı nisyâna’ bırakmamız gerektiğini düşünmektedir.

Kısa ve özlü cümleleri tercih etmeye çalışan Necef Ali, süslü ve sanatlı

sözlerden, tekellüften kaçınmaya gayret göstermektedir.

Yazar, Bursalı Đsmail Hakkı, Đbn Arabî ve Mevlana başta olmak üzere Asım

Efendi’nin Okyanus’undan, Đmam Hişam’ın Tîcân’ından, Te’vîlat’tan, Mahmud

Şebüsteri’den istifade etmekte zaman zaman bu âlimlerin görüşlerine başvurmaktadır.

Bilhassa Rûhu’l-beyân ve Mesnevî’den sık sık uzun nakiller yapılmaktadır.

Müellif, “Zülkarneyn kıssasının nihayeti buraya kadar olub bundan ileriye

varılması dahi şimdilik tecviz buyrulmadığından anân-ı kalemi geruye tutarak”374

diyerek kıssa ile ilgili ifadelerini noktalamakta ve daha fazla yazmasına şimdilik

müsaade edilmediğini belirtmektedir.

3. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevası ve Örnek metinler

a) Müellif, Zülkarneyn’in Rumî ve Yunani Đskender olduğunu söyleyenler

olduğunu bu görüşün yanlış olduğunu söyledikten sonra Đskender’in ve Zülkarneyn’in

yaşadıkları zamanları, isimlerini ve neseblerini ortaya koyarak tefsîrine başlamaktadır.

Daha sonra Zülkarneyn’in nebi mi yoksa veli mi olduğu hususunu tartışmaya başlar ve

veli olduğunun anlaşıldığını, Hz. Âdem aleyhi’s-selâm’ın dünyaya inişinden 3483 sene

sonra dünyaya geldiğini, Hz. Đbrahim aleyhi’s-selâm ile Mekke-i Mükerreme’de

372 “Đlmi âlimlerin ağızlarından alınız” manasında kadîm ulema arasında meşhur olan bir sözdür. Đlim öğrenmede hocanın ve sözü sağlam kaynaktan almanın ehemmiyetine işâret etmektedir. 373 Đstanbul, 1289, s. 3-4. 374 s. 100.

179

görüştüğünü, doğuya, batıya ve kuzeye yolculuklarda bulunarak Ye’cüc ve Me’cüc

seddini yaptığını ve iki bin sene yaşayarak kendisine zülkarneyn isminin bu yüzden

verildiğini ukâz panayırında meşhur bir hitabede bulunan Kuss b. Sâide’nin bu

hitabesinde bulunan sözleri ile destekleyerek ifade etmektedir.

b) Tebrizî, ıstılahların açıklanmasına ayrı bir ehemmiyet atfetmektedir375.

Hakikat ehlinin de kendilerine mahsus kullandıkları ıstılahlarının olduğunu, bunları

öğrenmedikçe hakikat ehlinin kasdettiği ma’nâları anlamanın mümkün olmadığını

söylemektedir. Bu nedenle de ıstılahların önce zahiri ma’nâlarını vermekte daha sonra

da batini ma’nâlarına geçmektedir.

“Pes ıstılah-ı ehl-i hakikatte esma ve elfaz yalnız amme-i nâsın bildikleri

meani-i zahiriyyeye hasr olunmayub meani-i batınıyye-i rûhânîyyede dahi

hakikat vechile istimal olunurlar.”376

“Elhasıl âyât-ı Kur’âniyye enzar-ı mukaddese-i ehl-i hakikatte amme-i

nasın bildikleri gibi tefsîr olunmayub ancak ol şecere-i tayyibe-i ilahiyyenin her

an semerat-ı latife-i maneviyyesi iktıtaf olunmak zımnında üslüb-ı merğub üzre

tefsîr olunmak içün kavaid ve ıstılahat-ı mahsusaları müesses ve mevcuttur ki

kavaid ve ta’bîrat-ı mezkureyi bilmedikçe beyânat-ı rûhânîyye-i ilahiyyeden

behremend ve ashab-ı yakin dairesine bi’d-dühul ercümend olmak baidü’l-

ihtimaldir.”377

c) Müellifin Şiî bir eğilime sahib olduğu akla gelmektedir. Çünkü Hz. Ali ’nin

zamanının Zülkarneyn’i olduğuna dair kendisinden ve Hz Peygamber’den rivayetler

nakletmekte ve bunları sıkça tekrarlayarak, yapmış olduğu bütün işârî yorumları bu esas

çerçevesinde yoğunlaştırmaktadır.

d) Yer yer gramer kurallarına da değinmekte olan Necef Ali’nin bu

tahlillerinden birisi şöyledir:

375 Kalem, mizan, zikr, tâbi’ olmak, ayn gibi kavramları tafsilatlı bir şekilde incelemektedir. 376 s. 11. 377 s. 17.

180

“Malum ola ki âyet-i kerimede seetlû buyurdukları ve etlû’nun sîn ile

masdar olması terâhi-i zamanâ delalet içün olmayub Kul’i‘malû fe-seyerallahu

ameleküm ve rasûlühü âyeti kabilindendir. Ve bu matlabın bi’l-etraf tahkikine

gelince bazı mukaddematın tertîbi lazım geleceğinden ve bu ise sadedin hârîcinde

tatvil-i kelama muhtâc bulunduğundan burasından sarf-ı nazar birle ihvan-ı

kiramın ol babda tedebbür buyurmalarının kâfi olacağına itimad olunur.”378

e) 86. âyetin tefsîrinden bir miktar nakledelim:

“Tefsîrimizin bir vechince ayn-ı hamie’den murad ale’l-vechi’l-ehass

beşeriyyet-i Muhammediyye veyahud beşeriyyet-i ulviyedir ki

Muhammediyyenin makam-ı cism-i mutahhar-ı nebeviyyede mestur olması ve

kavseyn-i nüzul ve suudun nihayet ve bidayeti olan cesed-i unsuride kıyamı

maksuddur. Yani Zülkarneyn hazretleri şems-i nübüvveti heykel-i mukaddes-i

Muhammedi’de bulub ve orada bir kavmi gördü ki onlar iman eylediklerinde

hüsn-i ilahi ve cemal-i hazreti risaletpenahiye mazhar buyuracak ve i’raz ve inkar

eylediklerinde seyfullah olan zülfikar-ı kahharla anları tedmir ve her guna tazible

muazzeb tutacaklardır.”379

f) Kısa ve özlü yazma taraftarı olan Necef Ali, 93 ve 94. âyetlerin tefsîrini şu

parağrafla hulâsa etmektedir:

“Ayet-i kerimenin hulasa-i tefsîri; Zülkarneyn adeti üzre sebebe tabi

olmakla meşrıktan şimale müntehi olan târîke salik olub beyne’s-seddeyn olan

mahalle baliğ oldu ve orada vahşi ve lisan bilmez Türk milletini buldu.

Zülkarneyn anların lisanlarına aşinalığı derkar idüğünden ve onlar cenab-ı

Zülkarneyn’i her bir şeye kadir ve mütemekkin gördüklerinden komşularının

fitne ve fesatlarından ve her guna îras-ı mazarrat ve hasara cesaretlerinden

istihlâsen damen-i rahmet-i Zülkarneynîye destzen olub istirhamen didiler ki Ya

Zelkarneyn! Hemcivarımız bulunan Yecüc ve Mecüc tayfaları yeryüzünde fesad

edici güruhlardırlar. Aya biz bir virgu veyahud def’aten bir masraf tayin itsek de

bizimle anların beynlerine fesatlarını mani olmak üzre bir sed yapasın.”380

378 s. 30. 379 s. 50-51. 380 s. 86.

181

Kitabın sonunda Abdurrahman el-Bağdadî’ye aid altı mısralık manzum bir takriz

mevcut olup ebced hesabı ile kitabın yazılış ve basılış târîhi olan 1289 gösterilmiştir.

1289 hicri yılında Zilhicce ayının 11. günü yazımını tamamlamış ve aynı yıl

Đstanbul’da bastırmıştır. 102 sahife hacmindedir. Bir nüshası Marmara Üniversitesi

Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1169 numarada, bir nüshası da

Süleymaniye Kütüphanesi Hasib Efendi Bölümü 25 numarada, diğer bir nüshası da

Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır.

C. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdîs-i Erba‘în

1. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi

Mehmed Paşa’nın oğludur. Divan-ı Hümayun kâtiplerinden olup 1004’de

(1595/1596) tezkireci, Rebiulevvel 1005’de (Kasım 1596) reisülküttap olup 1006’da

(1597/1598) defter emini ve 1007’de nişancı oldu. 1010’da azledildi. 1013’de Mısır

defterdarı oldu. 1016’da salyanesi ahzolundu. 1017’de Đstanbul’a gelip emekli oldu.

Sonra ikinci defa defter emini, 1030’da nişancı olup 1033’de yine emekli edildi. 1039

(1629/1630) da 70 yaşında vefat etti. Şair, münşi, âlim ve edib olup Ahsenü’l-Hadis’i

telif eyledi. Oğlu Vak’î Ahmed Efendi’dir.381

Dîvân-ı Hümâyûnca kullanılan resmî lâkaplar onun tarafından tertîb edilmiştir.

Celvetiye tarîkatı pîri Aziz Mahmûd Hüdâyi Hazretleri ’ne intisâb etmiştir. Hemen her

eserinin başında şeyhinin güzel sîretini anlatıp onu medheder. Bazı eserlerde, Hüdâyî

Hazretleri’nin halîfesi olduğu zikredilir.382

Resmî vazîfeleri yanında şiir, hat, hadîs, tefsîr alanlarında ilmî eserler telif ve

tercüme etmiştir. Fazâil-i A‘mâl’e dâir hadîs-i şerîfleri derlediği ve şeyhine teşebbühen

el-Makâmu’l-Mahmûd ismini verdiği eseri, tercüme edilerek neşredilmiştir. (Đstanbul

2006)

381 Sicill-i Osmanî, IV, 1079; Osmanlı Müellifleri, II, 78. 382 Mehmed Emîn Efendi, Menâkıb-ı Kethüdâzâde, Đstanbul 1309, s. 306; Osmanlı Müellifleri, II, 78.

182

2. Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdis-i Erba‘în

Okçuzade, bu eserinde her hangi bir mukaddime yazmadan doğrudan konuya

girmiştir. Ancak nâşir Mektebi Sultanî muallimlerinden Hâfız Refî’ bir mukaddime

kaleme almıştır. Mukaddimenin dili oldukça ağır ve ağdalıdır. Bol miktarda terkiplere

ve Farsça kelimelere yer verilmiştir. Nâşir bu eserde seçilen kırk âyet-i kerimenin

gencine-i ayn-ı hayât olduklarını, okuyanların sıhhatlerini koruduğunu, okuyanlar için

sağlam birer kale durumunda olduklarını, rumuzlar ve inceliklerle dolu olduklarını

belirtmekte ve bu âyetleri hulûs-i kalb ile ve hürmet ü tazim ile vird edinerek

okuyanların dünyevi ve uhrevi saadet ve selamete ereceklerini, bunun bizzat tecrübe

edenler tarafından tevatür derecesinde tasdik edildiğini sanatlı bir şekilde ifade

etmektedir.

Eser dörtlükler halinde nazmedilmiş ve her dördüncü mısrayı bir âyet veya bir

âyetin ma’nâ ifade eden bir kısmı teşkil etmiştir. Manzume şu mısralarla başlamaktadır:

Eyledik bilmezlikle hayf kim Zulmet-i gaflette nakd-i ömrü kim,

Ey hidayet mülkünün rehberleri Ünzurûnâ nagtebis min nûriküm.383

Ehl-i cûd oldur kim bezl idüb taâm Dâimâ icrây-ı ayn-ı mâ ide,

Vakt-i hâcette niyâz idüp diye Rabbenâ enzil aleynâ mâide.384

Ehl-i imâna tevekküldür ehem Ger olursan tâlib-i hayr u bihi,

Âna isterlerse Kur’ân’dan delil Kul hüve’r-Rahmânü âmennâ bihi.385

Ey talebkâr-ı rızây-ı Đyzidî Lutf ile bezl-i dirhem kıl unfu ko,

Enfes-i eşyâyı vermektir hüner Len tenâlü’l-birra hattâ tünfikû. 386

Sa‘y idüb kat‘-ı merâtib kılmağa Eyle sıdk-ı bâl ile Hakk’a duâ,

Ğayriden sana irişmez menfaat Ve en leyse li’l-insâni illâ mâ se̒â.387

383 Hadid, 13. “Bizi bekleyin nurunuzdan bir ı şık alalım.” 384 Maide, 114. “Rabbimiz bize gökten bir sofra indir.” 385 Mülk, 29. “De ki (sizi ima’nâ davet ettiğimiz) O (Allah) çok esirgeyicidir. Biz O’na iman etmişizdir.” 386 Âl-I Đmrân, 92. “Sevdiğiniz şeylerden infak etmedikçe, siz birr’e (hayrın kemâline) eremezsiniz.” 387 Necm, 39. “Doğrusu insanın sa’yinden [amelinden] başkası kendinin değil.” Đstanbul, 1311, s. 4.

183

Gayet akıcı olan ve zevkle okunan bu eser, beyitlerin gelişine göre infak, tevhid,

heva ve hevese uymama, Kur’ân-ı Kerim, Hz. Ebu Bekir’in fazileti, insana çalıştığının

karşılığı verilecektir, ümidvâr olmak gibi konuları edebi bir şekilde incelemektedir.

Eserin son dörtlükleri ise şöyledir:

Salup hayrete fikr-i zat-ı Đlâh Giriftâr-ı acz oldu ehl-i nühâ,

Delîl isterisen bu âyet yeter Ve enne ilâ rabbike’l-müntehâ.388

Mümkün olmaz sırr-ı Kur’ân’a vusûl Olmayınca ilm-i din yolunda peyk,

Kıssa-i Nûh’u yeter fehm itmeğe Nükte-i mazmûn-ı nûhîhâ ileyk.389

Kırk âyet bu şekilde nazmedilip bitirildikten sonra “Ahsenü’l-Hadîs fî Ehâdîsi’l-

Erbaîn’ bölümüne geçilmiştir. Burada da aynı şekilde 40 hadis nazmedilmiştir.

Hayr-ı ümmet odur ki himmet idüb Hıfz-ı Kur’ân’a sa‘y ide her ân

Ki Rasûl’ün kelâmıdır bu hadis Hayruküm men tealleme’l-Kur’ân. 390

Bu eser Mekteb-i Sultanî Arabî muallimlerinden Hâfız Refî’ tarafından

Đstanbul’da Matbaa-i Âmire’de 1311 senesinde tab‘ ettirilmi ştir. Marmara Üniversitesi

Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Ayasbeyoğlu Bölümü 342 ve Öğüt Bölümü 1130

numaralarda bulunmaktadır.

D. Mustafa Cem‘î ve Risale-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri

1. Mustafa Cem‘î

Mustafa Cem‘î, Ömer Lütfi Efendi’nin rahle-i tedrisinde bulunmuş, ondan bütün

dini ilimleri okuyarak Đslam’ın tebliğ ve neşrine mezun kılınmış bir kişidir. Döneminin

meşhur âlimleri arasında yer almıştır. Muhammed b. Pir Ali Birgivî 391 tarafından

388 Necm, 42. “Ve elbette nihâyet Rabbine gidilecek.” s. 8. 389 Hûd, 49. “Sana bunları vahiyle bildiriyoruz.” s. 8. 390 Buhari, Fazail-i Kur’an. s. 9. 391 Birgili diye de bilinmektedir. 929/1523’da Balıkesir’de doğdu. Asıl adı Takiyyüddin Mehmed’dir. Medrese tahsilini bitirdikten sonra bazı medreselerde müderrislik yaptı. Camilerde vaaz vererek halkı Kur’an ve sünnete uymaya da’vet etti. Osmanlılar döneminde yetişmiş seçkin bir alim olması yanında dinî ve ahlâkî şahsiyeti bakımından da mükemmel bir insandı. Son derece dürüst ve tavizsiz bir alimdi. Her seviyedeki yöneticileri ve görevlileri kusurlarından dolayı cesaretle tenkit etmiştir. 981/1573 tarihinde bir Đstanbul seyahati sırasında vebaya yakalanarak hicrî yıla göre 52 yaşında vefat etti ve

184

toplanan ve yedisi şerh edilen kırk hadisin kalan otuz üçünü Muhammed b. Mustafa el-

Akkirmanî 392 tamamlamıştır. Fıkhı meseleleri, diğer bir takım dini hususları ve birçok

ibretli hikâyeleri içine alan bu kıymetli eseri Mustafa Cem‘î tercüme etmiştir. Tercüme

ettiği eserinin başına Mustafa b. Halil ez-Zağravî’nin Arapça olan Risaletü’t Teavvüz

ile Risaletü’l-Besmele’nin tercümelerini, bir takım ilavelerde bulunarak koymayı uygun

bulmuştur.

2. Risâle-i Teavvüz ve Risâle-i Besmele Tercümeleri

a. Risâle-i Teavvüz Tercümesi

Bu risalenin müellifi Mustafa b. Halil Zağravî, istiazeyle alakalı âyetleri,

hadisleri ve açıklamaları içeren kitapları incelemiş fakat bunların konuyu bir bütün

halinde ele alamadıklarını gördüğünden kendisi insanlara bu konuda faydalı olmak ve

bu vesileyle Allah’ın affına erişmek ümidiyle bu risaleyi kaleme aldığını ifade

etmektedir.

Mütercim, tercümeyi yaparken ‘kelâmu’l-müellif’ kaydını koyarak önce

müellifin metnini tercüme etmiş, daha sonra da ‘li-mütercimihi’ kaydıyla kendi ilavesi

olan açıklamalarını serdetmiştir:

“Evvela Risalet’ü-t Teavvüz’ün tercümesine şüru’ olunur ki (Kelamü’l-

Müellif ) Kelime-i istiazeye müteallik ayat ve ehadis ve hikayatı müştemil kütüb-i

mev’iza rü’yet ve mütalaa olundukda beynlerinde münasebet-i tâmme

bulunmadığından ve bazısında mevcud olan diğerinde ma’dum görüldüğünden

ihvana iane ve ğufrana sebeb olmak ümidiyle bi’l-münasebe ve’l-icmal âtiyü’z-

zikr âyât ve ehâdîs ve hikâyâtın cemʻini murâd eyledim… (li mütercimihi )

Âyet-i kerimenin ma’nây-ı latifi; Sen Kur’ân-ı Azimi kıraat eylediğin vakitde

Birgi’ye defnedildi. Tarîkat-ı Muhammediyye gibi çok kıymetli ve meşhur eserleri bulunmaktadır. (Bkz. DĐA, “Birgivî” mad; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 321-343) 392 Kefevî Hacı Hamîd Mustafa’nın oğludur. Asıl adı Mehmed’dir. 1753’de Đzmir, 1758’de Mısır kadısı oldu. Sarây-ı Humâyun hocalığında bulundu. 1759’da Mekke kadılığına tayin olundu ve Ağustos 1760 (Muharrem 1174) tarihinde vefat etti. Bilhassa aklî ilimlerde derin bilgi sahibi olan Akkirmani’nin kelâm, felsefe, hadis, fıkıh, tefsir ve dil konularında bazıları basılmış birçok eseri vardır. (DĐA, “Akkirmanî” mad. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XV, 281-282)

185

mercûm olan şeytanın şerrinden Hak celle ve ala Hazretleri’ne iltica eyle

dimektir.”393

Bu şekilde devam eden risale içerisinde vesvese-i şeytandan teharrüzün faidesi,

iblisin mel’un olması, Âdem aleyhisselamın veledi Şit aleyhisselama vasiyyeti,

havatırın menşei, hâtır-ı şer ve hâtır-ı hayrin mevazini, şeytanın yedi hilesi, âlem-i

zürriyetde saadet, âlem-i ervahda saadet mevzûları âyet ve hadislerle, hikâyelerle

zenginleştirilerek 35 sayfa halinde anlatılmıştır.

Risalede yer alan birçok hikâyeden birisi şöyledir:

“Salihinden bir kimse va’z meclisinde dimiş ki «Bir mü’min sadaka

virmek murad eylese yetmiş şeytan musallat olub her biri bir uzvundan tutarak ol

kimseyi sadaka virmekten menʻ etmeğe sa̒y iderler.» Bir zat bu kelamı işittikde

«Ol yetmiş şeytanla mukatele ideyim» deyub mescidden çıkar ve hanesine varub

eteğini buğday ile doldurub tasadduk itmek içun hanesinden çıkmak üzere iken

zevcesi bir takım muaraza ve beyân-ı ihtiyac iderek eteğindeki buğdayı yine

mahalline boşaltır. Ol zat mahzun ve mükedder olarak mescide gelür. Ol va’z

iden kimse «Ne işledin?» deyu sual ettikde «Yetmiş şeytanı dağıttım lakin anaları

geldi beni perişan itti» deyu cevab virdi.”394

b. Risâle-i Besmele Tercümesi

Müellif bu risaleyi yazmadaki niyetini şu şekilde ifade eder:

“Besmele-i şerife hakkında vârîd olan ehadisi şerife ve hikâyâtı

merğubeyi cem̒ ve tertîb eyledim ki talibine istifadede enfa ve hıfzda eshel

ola.”395

Besmelenin Kur’ândan olup olmaması ile alakalı tefsîr kitaplarımızda mevcut

olan malum tartışma ve besmele ile ilgili diğer konular burada da görülmekte, görüşler

nakledilmekte, gerekli açıklamalar yapılmaktadır. Besmelenin beyânı fezaili ve mirac

393 Đstanbul, 1298, s. 3. 394 s. 9. 395 s. 36

186

gicesinde Peygamber Efendimizin besmele-i şerifeden dört nehrin aktığını rü’yetleri

diye iki konu başlığı sayfa kenarlarına kaydedilmiştir. Bu risale, Kırk Hadis Şerhi

kitabının 36-52 sayfaları arasında yer almaktadır. Teavvüz risalesi tarzında kaleme

alınmış olmakla birlikte daha kısadır ve daha fazla hikâye ihtiva etmektedir. Besmelenin

fazileti hakkındaki hikâyelerden ikisi şöyledir:

“Ömer b. Hattab radıyallahu anhu’l-Vehhâb Hazretlerinin zamanı

hilafetlerinde Kayser-i Rum, müşarun ileyhe mektub yazub temenni eyledi ki:

«–Benim bir oğlum var ana bir baş ağrısı arız olub def’ine hukema bir

çare bulamadılar. Lutfen bir deva inayet buyur.»

Hazreti Ömer dahi ol vaktin elbise-i ra’siyyesinden olarak başa giyilecek

bir şey irsal buyurdular. Ol şeyi başına giydiği anda Kayser-i Rum’un oğlunun

baş ağrısı mündefi’ olub çıkardıkda yine ağrır idi. Gayet teaccüb ve merakından

ol şeyi söküb bakdı ki derununa besmele-i şerife yazılu bir kağıd vad’

olunmuş.”396

“Hâlid b. Velîd -radıyallâhu anh- hazretlerinden mecûsilerin bazısı bir

âyet yani kerâmet taleb eylediler ki:

«–Dîn-i Đslâm haktır ve ben ol dîn-i mübîndenim dersin. Bize dahi bir

kerâmet göster ki müslüman olalım.»

Hâlid b. Velid hazretleri onlardan semm-i kâtil istedikte bir kadeh zehir

getirdiler. Kadehi eline aldıkta «بسم اهللا الرمحن الرحيم» deyub içti ve hiç mazarratı

olmadı. Ol mecûsiyân bu hâli gördükte dîn-i Đslâm’ı tasdîk ettiler.”397

Zağravî’nin Arapça Risaletü’t-Teavvüz ve Besmele’si 1265 tarihinde cem’ ve

tab’ edilmiştir. 1317’de basılan bir Mecmuatü’r-Resâil içerisinde bulunmaktadır.398

396 s. 42. 397 s. 42-43. 398 Bu iki eser Diyanet Đslam Ansiklopedisi’nde ve Osmanlılar Ansiklopedisi’nde Akkirmani’ye atfedilmektedir. Şerhu’l-Hadisi’l-Erbain ile aynı eserin tercümesi olan Burhânü’l-Müttakîn Tercüme-i Hadisi’l-Erbain de iki ayrı esermiş gibi Akkirmani’ye izafe edilmektedir. Hâlbuki birinci kitabı yedinci hadisten itibaren Arapça olarak Akkirmanî tamamlamış ikinci eser ise bu kırk hadis şerhinin Mustafa Cem’î tarafından yapılmış olan tercümesidir.

187

Bu risalelerin içinde bulunduğu el-Bürhânü’l-Müttakîn Tercüme-i Hadîs-i

Erba’în isimli Mustafa Cem’î’ye ait olan bu tercüme Đstanbul’da 1298 tarihinde

basılmış olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 523

numarada, diğer bir nüshası da M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt

Bölümü 1101 numarada bulunmaktadır.

E. Bereketzade Đsmail Hakkı (v. 1267-1336/1851-1918) ve Necâib-i Kur’âniye

1. Bereketzade Đsmail Hakkı

Bereketzade Đsmail Hakkı, 1851 yılında Đstanbul’da dünyaya gelmiştir. Babası

Kemaliyeli olup sarayda çuhadarlıkla vazîfelendirilen Hasan Basri, dedesi Ayasofya

Camii dersiâmlarından Đsmail Hakkı Efendi’dir. Bir müddet Canfedâ Hatun

Mektebi’nde okuduktan sonra Fatih civarındaki Hafız Paşa Sıbyan Mektebi’ne devam

etti; bu arada hıfzını tamamladı. Medrese tahsili sırasında Edib Abdullah er-Rumi, Şeyh

Ahmed Temimi, muhaddis ve edib Bingazili Ahmed Şetvân Efendi, Mustafa Şevket

Efendi gibi âlimlerden okudu; tefsîr, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf ve Arap edebiyatı

alanlarında kendini yetiştirdi. Ayrıca aşere okuyarak kıraat ilminden de icazet aldı.

1871’de kapatılana kadar Darulfünun’da okudu.

Bereketzade, memuriyet hayatında Halep ve Adana vilayetleri defterdarlığı,

Akşehir kaymakamlığı vazîfelerinde bulundu. Dört yıldan fazla Beyrut Đstînaf

Mahkemesi reisliği yaptı. II. Meşrutiyetten sonra baş müddeiumumi, ardından da

Temyiz Mahkemesi üyesi oldu. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Đsmail Hakkı

Đstanbul’da 1918’de vefat etti. Eserleri:

1. Envâru’l-Kur’ân. Yarım kalmış tefsîr olup birinci cildi 1331’de

neşredilmiştir.

2. Metâlib-i Âliye. Allah’ın varlığını isbat edip karşı görüşleri cevaplandıran bir

eser. 1314’de Đstanbul’da neşredilmiştir.

3. Necâib-i Kur’âniye.

188

4. Yâd-ı Mâzî. Hayatını anlattığı eseri.

5. Bekâ-yı Saltanat-ı Osmaniye. (Đst. 1332) Mahmut Hamza’nın el-Burhan ala

bekâ-yı mülki Benî Osman ilâ âhiri’z-zamân adlı risalesinin tercümesidir.

6. Esrâr-ı Belâğat.

7. Sûriye Muzafferiyâtı. (Đst. 1291) Muhsin takma adıyla yazdığı Đslâm tarihine

dair eser.

8- Menâkıb-ı Seniyye. Bûsiri’nin Kasidetü’l-Hemziyye’nin tercüme ve

şerhidir.399

2. Necâib-i Kur’âniye

Bereketzade’nin Sırat-ı Müstakim mecmuasında yayınlanan bu eser daha sonra

kitaplaştırılarak basılmıştır.400 Fransızca bir kitapta Peygamber Efendi’miz, Kur’ân,

âyetler ve hadisler hakkında yanlış bilgiler verdiğini görmüş ve gençlerin bu tür

kitaplardan Đslam’ı yanlış olarak öğrenmelerini engellemek için Kur’ân-ı Kerim’den

bazı âyetler seçmiş bu âyetlerin hemen altına meal-i müniflerini, şerh ve tefsîrlerini

yazdıktan sonra makama uygun olan geniş açıklamalarda da bulunmuştur.

“Birgün bir yerde iken, ezmine-i kadîme ve ahîredeki meşâhîrin terâcüm-

i ahvâline dair Fransızca yazılmış bir eserde nâm-ı nâme-i cenâb-ı fahru’r rusülü

gördüm. Âsâr-ı ecânibde nâm-ı pâk-i Muhammedî’yi gören bir muvahhidin

kalbine bu ism-i mubârekin sâhib-i celilu’l-kadri hakkında ne söylenmiş

olduğunu anlamak içün ne derece şevk istîla ideceğini tarif iktiza itmez.

Bir de bakdım ki o Ser-Kâfile-i Enbiyâ -aleyhi efdalü’t-tâhâyâ-

Hazretleri muhârebât ve fütûhâtta şöhret-gir-i âfâk olan nâmdârân sırasında ve

rif’at ve fehâmet-i nebeviyyelerine ğayr-i lâyık sûretde gösterilerek hâşâ kadr-i

vâlây-ı risâlet-penâhileri sırf maddî bir fazl ve meziyyet menzilesine tenzîl

399 DĐA, “Bereketzade Đsmail Hakkı” mad. 400Necaib-i Kuraniye, Đstanbul, 1331. Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2, 23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10, 148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309; 1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28,18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.

189

edildikten başka usul-i din, furû’una ve mezâmîn-i âyât-ı furkâniyye, ehâdîsi

nebeviyyeye karıştırılmış ve bazı ahkâm-ı ilahiyye zikr olunub o da fıkdân-ı

fehm ve ıttıladan nâşî yanlış nakledilmiş, bir levha-i zîbânın mevkilerine pek

çispan cüzlerini diğer cihetlere tahvil ile heyet-i mecmûasındaki nazar-ferîb

manzarayı bozmağa çalışmak kabîlinden olarak ayrı ayrı mevâd ve mesâlihe

müteallik birkaç âyet-i kerime karma karışık bir sûrette güya hülasâ veya nümûne

olmak üzere bir mahalle cem‘ ile heyhat! «Đşte ruh-i Kur’ân budur» dimek

istenilmiş. Neş’e-i uhrâda Hazret-i Rabb-i Kerîm’in ibad-ı salihine mebzûl ve

râygân olacak iltifat ve mükâfât-ı ilahiyyesi acîb ve ğarîb destanlar sûretinde

gösterimiş ve müellif-i eserin hâme-i tuğyan ve nâdânîsi nikâb-ı sitayiş altında

daha bu kabîl nice münasebetsiz sözler ile tesvîd-i sahâif iderek zu’m-u kâsırınca

manen güya bir intikadnâme yazmış!” 401

Zemahşerî, Beydâvî, Ebu’s-Suud, Razi, Đbrahim Hakkı Erzurumi, Gazali gibi

birçok Osmanlı ulemasından istifade ederek kaleme aldığı makalelerinde âyetlerin

tefsîrinde diğer âyetlerden ve hadislerden istifade eder. Âyetlerin sebeb-i nüzullerini,

irab durumlarını ve kıraat farklılıklarını bildirir. Fıkıh ve usul-ı fıkıhla ilgili konulara

değinir, âyetlerdeki belağat yönlerini açıklar.

Đctimai tefsîr çeşidini kullanan Bereketzade, tefsîrlerinde Mevlana, Fuzuli,

Ebu’l-A’la Maarri, Sa’di, Baki, Akif gibi şairlerden şiirler de nakleder.

Müslümanların Hz. Đsa hakkındaki görüşlerini vererek, müslümanlarla

hırıstiyanlar arasındaki yakınlaşmaya sağlamak için hırıstiyanların peygamberimizi,

müslümanların Hz. Đsa’yı sevdikleri gibi sevmeleriyle mümkün olabileceğini belirtir.

3. Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler

a) Bereketzade, Bakara Sûresinin 29. âyetini şu şekilde tercüme etmektedir:

“[Hakk Teâlâ hazretleri bu âyet-i kerimede hayatımıza, menafi ve huzuz-

ı hayatımıza müteallık delail-i âfâkiyyeyi beyân ile şöyle buyuruyor:] O (zat-ı

ecell-i a’lâ) dır ki arzda olan eşyayı sizin içün halk itti. (Meadin, nebatat, 401 Eserin mukaddimesi.

190

hayvanat, cibal, biharı, ve daha ne kadar eşya-ı nafia var ise cümlesini, meâkil ve

meşârib ve melâbis gibi hususatta siz anlar ile bizzat veyahut sizin intifa’ ittiğiniz

hayvanat ve sairenin anlardan intifa’ eylemeleriyle siz bi’l-vasıta müntefi’ olmak;

ve o mevcudat ile Sâni’ Teâlâ ve tekaddes hazretlerinin şüûn ve ef’aline istidlâl,

ve anlardan bazıları lezzât ve meserrâtı ve bir takımı âlâm ve ekdârı müştemil

bulunduğundan bu cihete de atf-ı nazar ile lezzât ve âlâm-ı ahirete istişhad iderek

umur-ı dininizde dahi anlar ile intifa’ eylemek üzre sizin içün halk ve icad

eyledi…”402

Bereketzade’nin tercümeleri adeta tefsîr mahiyetini taşımaktadır.

Metne harfi harfine uyma kaygısı taşımadan fakat metnin ma’nâsını

herkesin eksiksiz ve rahatça anlamaları göz önünde bulundurularak gayet

rahat ve Arapça’nın ifade ettiği tüm ma’nâları yansıtma telaş ve gayreti

içerisinde yapılan tercümelerdir. Bu tercümeden sonra tefsîr niteliğindeki

açıklamalara geçmekte ve âyetten çıkardığı ibretleri, işaretleri, ‘acâib-i

kudret-i Rabbaniye’yi anlatmakta ve yer yer örnekler de vermektedir:

“Asfiyayı ümmet her şeyde acaib-i Kudret-i Rabbaniyeyi mütalaa

etmişler. Tefsîr-i Razi’de hikâye olunmuştur ki bir gün birisi nezd-i cenab-ı

Fârûk ’da ‘Şu satranca taaccüb ederim, satranc tahtasının tûl ve arzı birer

arşından ibaret iken insan onun üzerinde binlerce oyun oynasa bir oynadığı oyun

mutlaka öbürüne benzemez’ dedi. Hazreti Fârûk radıyallahu anh şu cevabı verdi:

‘Bundan daha hayret-efzâ olan şudur ki insanın tûlen ve arzen birer karıştan

ibaret bulunan yüzünde kaşlar gözler burun ağız gibi âzânın yerleri kat’iyyen

teğayyür etmediği halde yine şark ve ğarb-ı âlemde yüzleri biribirine tamamı

tamamına benzer iki adam bulamazsın. Şu ufak bir deri parçasından bu hadd ü

pâyansız ihtilafları gösteren o kudret ve hikmet ne kadar büyük..

Ya ruhsârda o kadar hüsn ve melâhat ve gözlerde bu kadar hüner ve sa’at

ibraz eden Kudret-i Fâtıra daha az mı muhayyeru’l-ukûldür. Bunlar gözlerimizin

önüne konmuş âyât-ı Rububiyettir. Yâ Müste’ân! Bizleri Rasûl-i Ekrem’in ve

402 Đstanbul, 1331, s. 4.

191

Habib-i Muhterem’in hürmetine levha-i mükevvenâtta mürtesem âyât-ı

Rububiyyetini, kemal-i lezzet ile temâşâ eden zümre-i asfiyâya ilhâk et.”403

b) Müellif bazı mühim usul kaidelerini de açıkladığı gibi ilmi hususlara işaret

eden âyetlere de değinmeden geçmez. Dünyanın düz olduğunu söyleyenleri reddeden

cümleleri ve dünyanın yuvarlaklığına işaret eden âyetle ilgili açıklaması ve serdettiği

usul kaidesi şöyledir:

“Muhakkikin-i ulemanın arz musattah değildir demeleri musattahın

küriyyete münafi olan ma’nâyı ıstılahisi itibariyledir. Ve ile’l-ardı keyfe

sütihat404 âyeti kerimesinde isbat olunan sath ise ma’nâyı lüğavisinde müstamel

olduğundan onların nefy ettikleri tastih bu âyete münafi değildir. Ehl-i lüğat

tasrih etmişlerdir ki sath’ın asl ma’nâsı yayıb döşemektir. Satahallahü’l-arda

denir ki Allah Teâlâ arzı yayıb döşedi demektir. Arza basît denilmesi dahi ittisa’ı

cirmine mebnidir. Yoksa kürevî olmadığı için değildir. Bazı nas bu gibi ıtlakat ve

ta’bîratdan arzın kürevî olmadığına zahib olmuşlarsa da bu bir vehm-i mahzdır.

Menşe-i ğalatları Kuran-ı Kerim’de zikr olunan elfaz-ı lüğaviyyeyi ehl-i fünün

arasında sonradan peyda olmuş meani-i ıstılahiyyeye haml etmeleridir.

Muhakkikin-i ulemanın bu mebhasde nakl olunan sözleri, elfaz-ı Kur’âniyyeyi

meani-i asliyyesinden hilaf-ı zahire sarf ile arzın kürevî olmadığını istinbata

kalkışan erbâb-ı evhamın zu’mlarını red için izah-ı hakikatten ibaret olub te’vîlat

ve tekellüfat değildir. Elhasıl Kitab-ı Aziz’de arzın kürevî olmadığını iham iden

ve binaen aleyh muhtâc-ı te’vîl olur hiçbir şey yoktur.”405

Bereketzade’nin makaleler halinde neşrettiği bu makaleleri daha sonra kendisi

tarafından kitap haline getirilerek basılmıştır.

Yukarıda bir kısmını verdiğimiz önsözünü 27 Ramazan 1320’de Makriköy

(Bakırköy)’de yazan müellif, eserini kitap halinde Mâlî 1331/1915-16 yılında Tevsî’-i

Tıbâ’at matbaasında bastırmıştır. Fihrist hariç 441 sayfa tutarındadır.

403 s. 40. 404 Ğâşiye, 20, “Ya hâlâ bakmazlar mı… o arz’a nasıl satıhlanmış (düzenlenmiş, döşenmiş)” 405 s. 15.

192

VI. Tanzîmâttan II. Me şrutiyete Kadar Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerim

Fihristleri

A. Hâfız Muhammed Vardârî (1055/1645) ve Tertîb-i Zîbâ

1. Hâfız Muhammed Vardârî

Hâfız Muhammed Vardarî, Vardar Yenicesi’nde doğup yetişen âlim ve fazilet

sahibi kimselerden biridir. Babası Şeyh Muhammed Vardârî, Evrenos torunlarındandır.

Muhammed Vardarî müderris olmuş, Bursa mollalığı yapmış ve 1055

Cemâziyelevvel/milâdî Haziran 1645 tarihinde vefat etmiştir. Yenice’de Hamam

yanındaki kabristanda medfundur. Muhammed Vardarî, Arapça, Farsça ve Türkçe şiir

yazabilen güçlü bir şairdir.406 Tertîb-i Zîbâ kitabında müellifin ismi el-Hâc Salih Nazım

b. Muhammed b. Đsmail diye geçmektedir. Buradan müellifin asıl isminin böyle olup

Hâfız Muhammed Vardari şeklinde şöhret bulduğunu anlamaktayız. Bazı

kaynaklaımızda ise Mahmud ismi de geçmektedir.

Bu âlimin pek çok eseri bulunmaktadır. Bunlardan birkaçı şöyledir:

a- Sûre-i Mâide’ye tefsîri

b- Dürer ve Gurer’e hâşiyeleri,

c- Tefsîr-i Beyzâvî vesair tefsîrlere talikatı

d- Şerh-i Merah,

e- Şerh-i Bina,

f- Hibetullah mine’l-Feraiz,

g- Haşiye-i Şafiye,

h- Bahru’l-mesail mine’l-Feraiz

406 Sicill-i Osmani, Đstanbul, 1997, IV/ı., s. 190.

193

i- Tertîb-i Zîbâ407 Bu, Kur’ân âyetlerinin kolaylıkla bulunabilmesi için telif

ettiği bir eseridir. Zehi Tertîb-i Zîbâ ibaresi ebced hesabına göre kitabın yazıldığı tarihi

göstermektedir.408

Müellifin şiirlerinden bir beyit:

Değil arz u sema ve şeş cihetdir Mevlâ,

Kadîm-i zatına olmaz mahal hâdis olan eşyâ.

2. Tertîb-i Zîbâ

Müellif, bu kıymetli eserini tefsîr, hadis, tarih ve diğer kitaplarda yeri geldikçe

zikrolunan âyet-i kerimelerin Kur’ân-ı Kerim’de hangi sûrenin kaçıncı âyeti olduğunu

kolayca bulmaya yardımcı olmak için kaleme aldığını söylemekte; bu konuyla ilgili

daha önce yazılmış eserlerin muhtasar ve rahatlıkla kullanılmaya müsait olmadıklarını

ifade etmektedir:

“Kütüb-i tefasir ve ehadis ve tevârîh ve sairede ala vechi münasebe ityan

olunan âyât-ı beyyinât-ı Kur’âniyye kanğı sûrede olduğu bilinüp tefsîrine

müracaat ve hıfzı olmayan zevata suhûlet-i hâtır güzâr olduğundan bu yolda

Tertîb olunan âsâr-ı hayriyyelere tetebbu ve mütalaa olunduysa da muhtasar ve

müfid olmadıklarından bir eser-i hayr kalmak ümniyyesine binaen efkaru’l-ibâd

Nâzım-ı nâ şâd işbu Tertîb-i Zîbâ nâm risalenin Tertîb-i muvaffakiyetine hâzâ

min fadli Rabbî lâ min istihkâk 409 şükrânesiyle...”410

Kitabın müellifi eserini kaleme alırken takib etiği metodu şu şekilde

açıklamaktadır:

407 Osmanlı Müellifleri, I, 277-278. Bilmen, n. 365. 408 Đstanbul’da Nişancı Mahmud Paşa camii hatibi Đbrahim b. Mustafa Efendi’nin Tertîb-i Zîbâ tarzında Kitabü’t-teshil ve’t-tertîb ismiyle müsemma bir kitabı ve Şerhu Adedi Âyât nâmında bir risalesi vardır. Teshil’i Tertîb-i Zîbâ’yı gördükten sonra yazdığını mukaddimede ifade etmektedir. Eserlerinin nüshaları Üsküdar’da Atlama Taş kütüphanesinde vardır. 1174 de Diyarbakır valisi iken vefat eden Çeteci Abdullah Paşa’nın Enharu’l-Cinan min Yenâbî’-i âyâti’l-Kur’an isminde bu tarzda bir eseri olduğu gibi Hademe-i Devlet’ten Akif Efendi namında bir zatında 1266 târîhinde müellef Mir’âtü’l-Kur’an isminde mufassal bir eseri vardır. (Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 278) 409 “Bu Rabbimin ihsanından bana verdiği bir nimettir. Yoksa benim hak ettiğim bir şey değildir.” 410 Đstanbul, 1284, mukaddime.

194

Eser alfabetik sıraya göre tertîb edilmiştir. Bulunması istenilen âyet-i kerimenin

ilk harfine göre uygun olan bölümlere yerleştirilmi ştir. Mesela “ellezîne âteynâhümü’l-

kitâb”411 âyetine “elif” bölümünden bakılması gerekmektedir. Harflerin bulunduğu

bölümler kelimelerin husûsiyetlerine göre fasıllara ayrılmıştır. Meselâ “ellezîne”

kelimesi “Elif” bölümünün “en-Nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” adıyla üçüncü

nev’ini oluşturmaktadır. Cetvel dışında bulunan Elif, Bâ, Tâ.... işâretleri ise âyetin ilk

kelimesini takip eden ikinci kelimenin baş harfini göstermektedir.

“Risâle-i mezkûre hurûf-i hecâ üzre müretteb olup matlub olan âyet-i

kerimenin evvel harfi lâbüd Elif veya Bâ veya Tâ... olacağından fihrist-i risâle

dahi fusûle ve hasbe’l-iktizâ fasıllar enva’a taksim olunmuştur. Mesela “ellezîne

âteynâhümü’l-kitâb” âyet-i celîlesi bulunmak murad olundukda evvela âyetin

harf-i evveline nazar olunur. Elif olduğundan fasl-ı Elif’den aramak lazım gelir.

Fasl-ı Elif dahi enva’ı müteaddideye münkasim idüğünden âyetin kelime-i

evveline bakılmak icab eder. Bu âyetin dahi kelime-i evveli “ellezîne” olmağla

fasl-ı Elif’de işbu “en-nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” nev’inde bulunmuş

olur. Ve bu nev’in üç rakamına mebni derûn-i kitabda üçüncü sahifeye nigah

edildikde âyet-i mezbûr mestûr ve evvelinde olan “ba kaf” işaretiyle sûre-i

Bakara ve ahirinde mevdû’ 122 rakamıyla sûre-i Bakara’nın 122. âyeti olduğu

bilinur... Ve cetvel hârîcinde bulunan Elif, Bâ, Tâ... işârâtı âyetin evvel

kelimesini müteakip olan hurûf-ı mütecânisin müteselsilen cem’ine mevduiyyeti

ma’lum.”412

Eser, 132 sayfadır. 132. sahifenin sonunda eseri telif etmeğe ve bastırmaya

imkân verdiği için Allah’a hamd ettiği ve eserinden övgüyle bahsettiği şu şiir

bulunmaktadır:

Muvaffak eyledi tertîb ve ba’de tab’ına Mevlâ

Sezâ fihrist-i Kur’ân dense evsâfında yegâdır

Suhûletle bulur matlûb olan âyât-ı elbette

Tetebbu’ eyleyen ihvan-ı dine tam elif-bâdır

411 Bakara, 121, “Kendilerine Kitâb’ı verdiğimiz ehliyetli kimseler…” 412 Đstanbul, 1284, mukaddime.

195

Bilüp acz ü kusurun Nâzımâ gayr-i sukût eyle

Gören der bârekallâh ne güzel Tertîb-i Zîbâdır.

132. sayfadan 143. sayfaya kadar Kur’ân’ın sûre, âyet, kelime ve harflerinin

adedini bildiren Arapça bir bölüm vardır. Burada sûrelerin Mekkî ve Medenî oldukları

bildirilmi ş, istisnâ olan âyetler gösterilmiştir. Bu bölümün kenarında el yazısıyla

“Envâru’l-Aşıkîn’den ahzolunmuştur” ibaresi yer almaktadır.

Kitap Đstanbul’da 1284 târîhinde basılmıştır. Umumi ve husûsî kütüphanelerde

birçok nüshası mevcut olan bu kitabın bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi H.

Reşid Efendi Bölümü 12 numarada bulunmaktadır.

B. Muhammed Şerif Efendi (v. 1308/1890) ve Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l-

Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye

1. Muhammed Şerif Efendi

Muhammed Şerif, döneminin değerli âlimlerinden biridir. Kur’ân-ı kerim’i

hıfzetmiş ve değişik kıraat vecihlerini okuyup icazet alarak Kurrâ sınıfına dâhil

olmuştur. Kaynaklarda onun Kütahya müftüsü Abdullah Sıdkı Efendi’nin oğlu olduğu

kaydedilmektedir. Babası Abdullah el-Hakkî’nin Tertîb-i Buharî413 ve el-Feyzü’l-cârî

alâ riyâzi ehâdîsi’l-Câmii’s-Sahîh ve ebvâbihi ve kütübihi’l-leâlî isimli eserleri vardır.

Dedesi Abdü’l-Baki Efendi’nin ise Haşiyetü’t-Telvîh, Şerhu’ l-Esmai’l-Hüsna ve

Siracü’l-Mûsâlli adlı eserleri bulunmaktadır. Seyyid Muhammed Şerif 1308 târîhinde

Hicaz’da vefat etmiştir. Tertîb-i Zîbâ tarzında Miftâhu’t-tefâsîr diye bilinen Mısbâhu’l-

âyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye isimli kitabı

görebildiğimiz tek eseridir.414

413 Bu eser, biraz sonra inceleyeceğimiz Miftahu’t-Tefâsir tarzında hazırlanmıştır. 414 Osmanlı Müellifleri, I, 340.

196

2. Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-

Kur’âniyye

Mehmed Şerif Efendi, Kur’ân’ı ezberleyip de hâfız olamayan kimseleri hâfız

gibi yapacağını, araştırmacılara çok faydalı olacağını söylediği bu eserinde, Kur’ân-ı

Kerim âyetlerini alfabetik sıraya göre tertîb ederek her âyetin hangi cüz ve sahifede

olduğunu ve âlimler ve talebeler tarafından çokca kullanılan matbu yedi tefsîrin hangi

cild ve sahifesinde bulunduğunu düzenli bir cetvel halinde göstermektedir. Ancak Nebe’

Sûresi’nden Mushaf-ı Şerif’in sonuna değin gelen Sûrelerin bulunması herkes

tarafından kolayca mümkün olması nedeniyle bu Sûrelerdeki âyet-i kerimelerin

rakamları bu cedvelde gösterilmeyerek hariçte bırakılmıştır.

“Vakta ki âyât-ı celile-i Kur’âniye’den her bir âyet-i cemilenin kaynağı

Sûre-i şerife’de zeyver-i silk-i sütûr buyurıldığı el-yevm meşhur-ı enâm Tertîb-i

Zîbâ nâm kitab-ı benamdan bilindikde ol âyet-i kerime gârîben zikirleri âti Arabi

ve Türki yedi aded tefasir-i latifenin beherinden kanğı cildinin kaçıncı

sahifesinde ziynet-bahş-ı tastîr buyurıldığı bilinmek ve serian bulunmak emr-i

asîr, ve bu ise mutâliân-ı kütüb-i tefasir ve tedris ve müzâkeresiyle meşgul

esatize-i nehârire akdemü’l-metalib ve elzemü’l-meârib idüğü emr-i ğayr-i setîr

olmağla bundan çend sene akdem herbir âyet-i kerimenin Sûre-i şerifesi ve otuz

aded ecza-i mushaf-ı şerifden kanğı cüz’ünde ve cüz-i mezkûrun kaçıncı

sahifesinde ziyb-sütûr buyuruldığının..”415

Seyyid Muhammed Şerif, önce Beydâvî ve Şeyhzâde haşiyesinin 1263 Mısır

Bulak baskısını, Ruhu’l-Beyân’ın 1264 tarihinde aynı matbaada yapılan baskısını,

Tefsîr-i Kebir’in 1268 tarihinde yine aynı matbaada yapılan baskısını kullanarak

Miftahu’t-Tefasir adında bir eser hazırlamıştır. Daha sonra bu eserine Ebu’s-Suud’un

Đrşadu’l-Akli’s-Selim isimli tefsîrinin 1275 Mısır Bulak baskısını, Tefsîr-i Tibyân’ın

aynı matbaada 1267 tarihli baskısını, Tefsîr-i Mevâkib’in Darus-Saltanatis Seniyye’de

bulunan Matbaa-i Âmire’de yapılan 1282 tarihli baskısını, Tefsîr-i Beydâvî’nin haşiyesi

415 Đstanbul, 1289, mukaddime.

197

Đbnü’t-Temcid ve Haşiye-i Konevi’nin 1286 tarihli Matbaa-i Âmire’de yapılan baskısını

ekleyerek eserini elimizdeki şekliyle tamamlamıştır.

Mürettip, bu eserini hazırlarken Tertîb-i Zîbâ’yı üs ve esas-ı kavim olarak

değerlendirmiştir. Daha sonra eklemiş olduğu eserleri çevresindeki ilim taliblerinin

istek ve işaretlerini dikkate alarak yapmıştır. Eserini baskıya hazırlarken tekrar tekrar

gözden geçirmiş, verdiği sahifelerin tutup tutmadıklarını defalarca gözden geçirmiş ve

bu yorucu çalışmalarından sonra kitabı ilimle uğraşan kimselerin hizmetine sunmuştur.

Müellif beşeriyet icabı hatalarının olacağını bunu gören insaflı kimselerin af

yolunu tutmalarını rica ettikten sonra Sultan Abdülaziz Han’a uzun bir medhiyede

bulunmakta, zamanında ilmin arttığı ve cehlin münderis olduğu için eserin hemen

tamamlandığını belirtmektedir.

Eserinin hayır ile yâd olunmasına bir vesile olması ve müslümanlarca kabul

görmesi için dua eden müellif aynı şeyleri biraz daha muhtasar olarak bir de Arapça

olarak ifade eder. Bu mukaddimede Türkçesinden farklı olarak böyle bir risalenin daha

önce hiç yapılmadığını tahdis-i nimet kabilinden ifade etmektedir.

Eserin baş tarafına üç aded Arapça takriz alımıştır. Bunlar şu zatlara aiddir:

1. Hüsameddin Efendi-zade es-Seyyid Hüseyin Ağa el-Müteşerrif bi rütbeti

sadr-ı Anadolu. 25 Safer-i hayr 1286 h.

2. es-Seyyid eş-Şeyh Süleyman el-Belhi el-Alevi el-Hüseyni li zaviyeti

Muhammed Murad el-Buhârî bi civârî Ebi Eyyub el-Ensârî. 3 Rabiülevvel 1286.

3. Şeyh Hakkı Efendi-zade Ahmed Tevhid el-müteşerrif bi rütbeti sadr-ı Rum ili.

Evasıt-ı Recebü’l-Mürecceb 1286.

Đstanbul’da 1289 hicri yılının Receb ayında Matbaa-i Amire’de416 Taşbaskı

usulüyle basılan bu kitap 296 sayfadır. Süleymaniya Kütüphanesi M. Hafid Efendi

Mülhakı Bölümü 56 ve Düğümlü Baba Bölümü 4m numaralarında bulunmaktadır.

416 Matbaa- Âmire hakkında daha geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 55. Gazeteciler Cemiyeti yayınları.

198

C. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân li-

taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân

1. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî

Hâfız Yahya Hilmi, II. Abdülhamid Han döneminde yaşamış, fazla meşhur

olmayan bir âlimdir. Mısbâhu’l-Đhvân isimli eserini 1321 yılının Ramazan’ında

tamamlamış olmakla birlikte kaç tarihine kadar yaşadığı bilinmemektedir. Eserinin

mukaddimesinde, Sultan’ın duasının makbul ve gufrana sebeb olduğu müjdesi

bulunduğunu söyleyen Yahya Hilmi bu eserine de Sultan’a takdim edip dua almak için

başlamıştır. Bundan başka herhangi bir eserine de rastlayamadık.

2. Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân

Mukaddimede müellif, kitabının Tertîb-i Zîbâ ve emsalinden iktibas edildiğini

belirttikten sonra bu eseri tertîb ederken lügat kitaplarının tertîbini kullandığını ifade ve

Kur’ân-ı Kerim’in kök ve türemiş haliyle bütün kelimelerini topladığını ve hiç bir

kelimeyi dışarda bırakmadığını iddia etmektedir. Yahya Hilmi her ne kadar Tertîb-i

Zîbâ ve benzerlerinden etkilenerek yazdığını söylüyorsa da Mısbâhu’l-ihvân’ın

kullanımı diğerlerine nazaran daha pratik ve daha kolaydır.

“Kur’ân-ı azimuşan’ın meani-i şerifesine kesb-i ıttıla ve vukuf itmek

kütüb-i tefasir-i şerifeye müracaata mütevakkıf olmakla matlub olan âyât-ı celile

Kur’ân-ı Kerim’in hangi Sûre-i şerifesinde bulunduğunu ve kaçıncı âyet-i celile

idüğünü yek nazarda gösterir, mücerred ihvan-ı dine bir hizmet-i müftahire

olmak üzre tahririne muvaffakiyet hâsıl olan ve Mısbâhu’l-Đhvan tesmiye olunan

işbu eser-i aciziyi meydan-ı istifadeye vad’a mücaseret eyledim.’’417

Yahya Hilmi, bu eserin kullanılabilmesi için Kur’ân-ı Kerim’in sûre ve

âyetlerinin numaralandırılması gerektiğini belirtmektedir. Müellif, özür dileyerek

ve uyararak bir hususa değinmektedir ki o da kendi yanında bulunan ve bizzat 417 Đstanbul, 1322, mukaddime.

199

kendisinin numaralandırdığı Kur’ân-i Kerim ile mevcudiyetinden daha sonra

haberdar olduğu numaralanmış olarak basılan Tefsîrli Mushaf-ı Şerif 418 arasında

pek cüz’î bir farkın olduğu, bu farklılığın nadir olduğu, aranılan âyetin genellikle

aynı numarada bulunabildiği şayet aynı numarada değilse ya bir iki rakam ileri

veya bir iki rakam geride muhakkak bulunacağı hususudur. Bu noktayı izah

ettikten sonra farklılıkları gösterir bir cedvel hazırlayacağı vadinde de bulunur.

Sözlük usulü, her harfe ayrı bir bölüm ayıran müellif bir kelimenin nasıl

bulunması gerektiğini tarif etmektedir. Biz bu tarifi özetleyerek ve sadeleştirerek

maddeleştirelim:

1. Kelime fiil ise mazi fiilin sülasisi alınmalı lügat usulünce baş harfinin

bulunduğu bâb’a bakılarak yeri tesbit edilmeli daha sonra da sırasıyla müştakkatı ve

zevaidi yani kendisinden türeyen diğer kelimeler bulunmalıdır.

2. Kelimenin altındaki virgülün solundaki rakam sûreyi, sağındaki ise âyeti

gösterir.

3. Mısbâh’ta âyet numaraları arasında bir de üç noktaya tesadüf edilmektedir. Bu

da öncesinde bulunan rakamın gösterdiğ lafzın tekrarına işarettir.

Ve bir de âyet-i celile daha kolaylıkla bulunabilmesi için mümkün mertebe az

tekrar eden kelime seçilmelidir.

Hemen dikkat çeken bir husus vardır ki o da bütün ism-i mevsulleri tüm farklı

şekilleri ile ve aldıkları farklı harf-i cerlerle tek tek göstermesi ve bir ismin merfu,

mansub, mecrur gibi bütün hallerini kaydedecek kadar detaya inmesidir. Birkaç misal

verelim: Allahü, Allahi, Allahe, fellahü, vallahü, billahi, tellahi, lillahi, felillahi,

velillahi; huz, fehuz; Adem, liÂdem; iz, veiz; illa, elâ , ila, ileyke, ileyküm ... şey

418 Bu tefsir, numaralandırılmış olarak ilk defa Đstanbul’da 1296 yılında Matbaa-ı Osmaniye’de daha sonra da 1320 ve 1323’de Bahriye Matbaası’nda aynı şekillerde basılan Mevâkıb tefsiridir.

200

Hicri 1321 Ramazanı evvelinde bitirilmiş olan bu eser Đstanbul’da 1322 yılında

Mahmud Bey matbaasında basılmıştır ve 319 sayfadır. Bir nüshası ĐLAM

Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

Kur’ân fihristleri arasında Tertîb-i Zîbâ çok meşhûr olmuş ve her tarafta yaygın

olarak kullanılmıştır. Bu gün kütüphanelerimizde ve husûsî kolleksiyonlarda kendisine

sıkça rastlanmaktadır. Ancak Mısbâhu’l-ihvân tertîb bakımından daha güzel ve

kullanımı daha kolaydır. Tertîb-i Zîbâ türünün ilk örneklerinden olması sebebiyle bu

yönden eksiklikler taşımaktadır. Miftâhu’t-tefâsîr ise zamanında çok beğenilmiş, daha

önce bir benzeri olmaması nedeniyle de kendisinden hep hayranlıkla bahsedilmiştir.

201

VII. Tanzîmâttan II. Me şrutiyete Kadar Matbu Türkçe Ulumu’l-Kur’ân’la

Đlgili Eserler

A. Şakir Ahmed Paşa (1235) ve Tertîb-i Nefîs

1. Şakir Ahmed Paşa

Osmanlı şairlerinden faziletli bir zat olub Trabzon’ludur. Đstanbul’a geldiğinde

Firdevsî Efendi’ye imam olmuştur. Sonra Enderun’a girip “tülbent ağası” olmuş ve

çıktıktan sonra hâcelik verilip 1213/1798-99 de “darphane emini” olduktan sonra

1216’da bu vazîfeden azledilmiştir. 1222’de Akdeniz “nüzul emini” olup 1223’de yine

“darphane emini” oldu. Đlim yolundan ayrılarak brokrasiye girmiş 11 Receb 1225’de

(12 Ağustos 1810) vezir rütbesi ile sadaret kaymakamı olmuş ve 1226’da bu vazîfeden

ayrılmıştır. 1229’da “Anadolu valisi” ve daha sonra “Mora valiliği”nde bulundu.

1233’de hastalandığı için Gelibolu’da ve sonra da Đstanbul’da oturdu. 1235 târîhinde

oturmakta olduğu Gelibolu’da irtihal ederek Đstanbul’da Eyüb Sultan’da Bostan

iskelesinde Mihr-i Şah türbesi dışında Küçük Hüseyin Paşa’nın kabri bitişiğinde defn

edildi. Âlim, tedbirli, güçlü ve şair bir zattı. Oğlu müderris Mehmed Atıf Bey olup onun

oğlu da Sermed Paşa’dır.419 Eserleri şunlardır:

a. Esmay-ı Hüsnâ ve Kur’ân sûreleri ile Peygamberimizin nesebini nazmen

beyân eylediği eseri Takvimhane-i Âmire’de basılmıştır.

b. Aynı mevzûda bir de Add-i âyi’l-Kur’ân isminde basılmamış bir manzumesi

daha vardır.

c. Sene-i Maliye hakkında Mutalaat (Đstanbul, 1308) Takvim-i Rumî adı da

verilen Osmanlı Mali senesinin mülki, siyasi, ve mali i şleri karıştırmakta bulunması

sebebiyle bunun ıslahı sûretiyle bir “Milli takvim” kabulü fikrinde olan müellifin,

Nevruzdan başlamak ve başlangıcı Hazret-i Peygamber Efendimizin doğumu olmak

üzere Đslâm astronomları tarafından da kabul ve tatbik edilmiş esaslar dahilinde teklif

419 Sicill-i Osmanî, V, 1563.

202

etmek istediği ve “Takvim-i Nücûmî” adını verdiği sistemin izahı maksadıyla

yazılmıştır.

d. Takvim-i Nücûmî (Đstanbul, 1309) Bir önceki eser gibi takvimin ıslahı

hakkındaki düşüncelerini, bu hususta Gazi Ahmed Muhtar Paşa ile Ebü’z-Ziyâ Tevfik

Bey arasında yazışma sûretinde yapılmış olan ilmi münakaşaları ve takvimle ilgili bazı

bilgi ve cetvelleri ihtiva eden dökümanter bir eserdir.420

Şiirleri ârîfane ve hakîmânedir.

Besdir erbâb-ı fikrete bu hitâb,

Bî-bekâdır bu menzil ey ahbâb,

Fe’ttakullâhe yâ üli’l-elbâb!

Muktezâ-yı haddiyyeti kıl tizkâr,

Ve devâü’z-zünûbi el-istiğfâr!

Çek halâyıkdan eli, kat‘ et alâıkdan dili,

Şâkirâ imdâd-ı Rabbanî sana besdir fakat.421

2- Tertîb-i Nefîs

Şakir Ahmed Paşa, ulumu’l-Kur’ân sınıfına dâhil edilebilecek olan bu manzûm

eserinde her sûreye üç beyit tahsis ederek sûrelerin isimlerini, sıralarını, âyet sayılarını,

âyetlerin üzerinde ittifak edilenlerini ve ihtilaf edilenlerini ve cüzlerin bitiş ve

başlangıçlarını bildirmektedir.

Dâver-i din-i sehâvi-yi güzin Etti sadgüna hakâyıkı tebyîn.

Ben de onlar gibi ettim ta’dâd Oldu her sûre üçer beyitle yâd.

Beyt-i evvel ider ismin i’lan Hem kaçıncı olduğun remz u beyân.

Yani sadrında hurûf-u haddin Add-i din-i serhle eyler ta’yin.

Beyt-i sânîde bi-hasebil imkân Ettim âyâtını ta’dâd u beyân.

Sâlisi müttefak ve muhtelefi Eder erbâbına ta’rîf-i vefî.422

420 Faik Reşit Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1974, s. 166. 421 Osmanlı Müellifleri, I, 265.

203

Şakir Ahmed Paşa, ehli kemalin herşeyi yazdıklarını ancak eserlerini hep Arapça

olarak kaleme aldıklarını belirttikten sonra Hakk’ın atıfetine mazhar olmak, Kur’ân’a

hizmet etmek, mağfiret-i Yezdan’a ermek için ve herkesin anlamasını arzu ederek

Türkçe olarak bu kitabını tanzim etmiştir.

Bu ğarîk-i yemm-i cürm ü taksîr Đntisâba ider ammâ tedbîr.

Dir ki ol zümreye mülhak olayım Mazhar-ı âtıfet-i Hakk olayım.

Ben de hıdmet edeyim Kur’ân’a Đreyim mağfiret-i Yezdân’a.

Lîk bir şey komadı ehl-i kemâl Cümlesi kıldı beyân u ikmâl.

Meğer âyâtını ta’dâd ideyim Müttefak-ı muhtelefi yâd ideyim.

Gerçi bu bâbda çoktur telif Arabî ettiler amma tasnîf.

Ben dahî Türkî ve manzum olarak Eshel-i vechile ma’lum olarak.

Đdeyim sûre be sûre tanzîm Olayım rişte-keş-i dürr-i nazîm.423

Farsça kelimeleri oldukça fazla kullanan müellif, eserini ağdalı bir dille

nazmetmiştir.

Müellifin, en çok kullandığı kaynağı Şâtibî’nin Nâzımatü’z-zehr’idir.424 Daha

sonra da Ebu Amr Dânî gelir.

Şâtibî kuluna bakdım ekser Eyledim Nâzımetü’z- zehr’e nazar.

Ehad-i seb’a Bû Amr Dânî Ol meh-i burc-u hakayıkdânî.425

3. Tertîb-i Nefîs’ten Örnek Metinler

Şakir Ahmed Paşa’nın, tek tek bilgi verdiği 114 Sûreden bir örnek verelim:

“Sûretü’l-Bakara Medeniyyetün

Bakara sûresidir bâğ-ı kerem Mert isen hıfzına kıl bezl-i himem.

Âyetidir ikiyüz seksen beş Bazıları heft dedi bazısı şeş.

On bir âyette asâtin-i ricâl Đhtilafât ile bast etti makâl.426 422 Đstanbul, 1269, s. 5. 423 s. 4. 424 Ebu’l-Kâsım eş-Şâtıbî’nin Nâzımetü’z-zehr fî a’dâdı âyâti’s-süver isimli kitabı. 425 s. 4-5. 426 s. 10.

204

Bu tanıtımdan sonra Arapça olarak ihtilaflı âyetleri ve ihtilaf eden kıraat

mezheplerini kaydeder. Yüz on dört sûre bu minvalde tamamlandıktan sonra otuz

cüz’ün nerelerden başladığını bildirmeye başlar:

Vasat-ı kelimeyi fasl etme sakın Yek nefesde ânı eyle icrâ

Ol Fâtiha cüz’ü evvel Cüz’ü sânî seyeqûlü’s-süfehâ427

Dahi tilke’r-rusül 428 olmuş sâlis Bakara içre bu cüz’eyn şehâ

Len tenâlü429 ise cüz’ü rabi’ Âl-i Đmran’da olur feyz-ârâ

***

Ol sûre-i Mülk oldu belî Cüz’ü bîset ü nehm ey merd-i Hudâ.

Otuzuncusu dahî Amme imiş Đrdi pâyâna fetmü’l-eczâ.430

mısraları ile eser nihayet bulmaktadır.

Bu kitap Đstanbul’da Takvimhane-i Âmire’de 1269 senesinde basılmıştır ve 54

sahifeden oluşmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi M. Arif - M. Murad Bölümü

167/2 numara ve M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel Bölümü 1759

numarada bulunmaktadır.

B. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Đ‘câz-ı Kur’ân

1. Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî

Ömer Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında “Sûre Tefsîr ve Tercümeleri”

kısmında bilgi verildi.

2. Đ’câz-ı Kur’ân

Muallim Naci, Fahrettin Razi’nin Mefatihü’l-ğayb isimli tefsîrinin “Sûre-i

427 Bakara, 142. 428 Bakara, 253. 429 Âl-i ‘ Đmrân, 92. 430 s. 54.

205

Fâtiha’dan Müstenbit Esrâr-ı Akliye” serlevhalı babını431 tercüme ederek meydana

getirdiği bu eserini önce Tercüman-ı Hakikat gazetesinde neşretmiş ve bunu da

nihayetsiz derecede faydalı bahisleri ihtiva eden Arapça kitaplarımızın sadece bir grup

insanın faydalandığı bir kitap olma durumundan çıkarak herkesin rahatça istifade

edebileceği bir mevkîye getirmek gâyesiyle, böyle parça parça dahi olsa Osmanlıca’ya

tercüme edilmesini teşvik etmek için yapmıştır. Daha sonra da sevenlerinin ısrarları

üzerine kitap halinde yayınlamıştır.

3. Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler

a) Muallim Naci, Kur’ân’ın mucize oluşunu fesahat ve belağat âlimlerinin onun

icazı karşısındaki durumlarını şu şekilde izah eder:

“Kitab-ı Mukaddesimiz Kur’ân-ı Hakîmin i’cazından kim

bahsedebilecek? Sözdeki i’cazın meratibinden habîr olan füsaha, bülega değil

mi? Hâlbuki onlar ne kadar bahs-i icazda iktidar gösterirlerse, karşılarında

Kur’ân’ın kuvve-i icaziyesi o kadar büyür. Onlar bahislerinde ne kadar i’la-yı

efkâr ederlerse, nazarlarında Kur’ân o kadar teali eder. Hayır! Kur’ân’ın kuvve-i

i’caziyesi o kadar büyümez. Kur’ân o kadar teali etmez. Fusahaya, bülegaya öyle

gelir.

Kur’ân zaten hayal-i beşere sığmayacak derecede büyüktür. Efkâr-ı

aliyeyi yanında safıl gösterecek mertebede mütealidir.

Fusaha, bülega, rütbe-i i’caz-ı Kur’ân’ı hakkıyla nasıl târîf edebilsinler?

Onların efkârı yükselmişse, meali-amüz-u kevn ü mekân olan Kur’ân-ı lâ-

mekanînin tenezzülü sayesinde yükselmiştir. Kimdir aciz insan, nedir i’caz-ı

Kur’ân?’’432

431 “Hazret-i Râzî, mukaddimeyi mezkürede hakikaten Sûre-i Fâtiha’nın o kadar fevaid ve nefaisini beyân eylemiştir ki, Ümmü’l-Kur’an’a dair bu derece tetkik ve tafsil, müfessirîn-i ulemamızdan hiçbirisine müyesser olmamıştır diyebiliriz. Bir vakitten beri bu mukaddimenin mütalaasıyla müstefid olmakta bulunduğumuz cihetle, şu istifadeden kâriîni dahi hissemend etmek için, mukaddimenin «Sûre-i Fâtiha’dan Müstenbit Esrar-ı Akliye» serlevhalı babını bervech-i ati tercüme ederiz.” 432 Đstanbul, 1301, s. 5.

206

b) Đnsanın Kur’ân karşısındaki acziyetini de şöyle ifade etmektedir:

“Hakikat-i Halikı bilmek isteyen, mahiyet-i Kur’ânı bilsin. Mahiyet-i

Kur’ân’ı bilmek isteyen, hakikat-i Halık’ı bilsin.

Đkisini de bilemeyeceğini anlayacak kadar fikri olan mahlûk, itiraf-ı acz

etsin ki, bu itirafın zımnında, derecat-ı i’caz-ı Kur’ân’da bize en karîb bulunan

dereceyi bârî idrak etmek gibi bir eser-i irfan göstermiş olsun.

Đtiraf-ı acz, irfandır. Hakikatte bu irfanın tahsili için değil midir ki,

Kur’ân’ın yeryüzünü ilk tenvir ettiği zamanlarda Arabın en güzide fusahası,

bülegası henüz aczlerini bilmediklerinden, gözlerine kestirdikleri bazı âyât-ı

celileyi tan-zir sevdasıyla birçok uğraşmışlardır?”433

c) Muallim Nâci, Fatiha’nın ilk âyeti hakkındaki açıklamaları şu şekilde tercüme

etmektedir:

“Bu cümleden iki şey anlaşılır: Biri ilahın vücudu; diğeri Onun hamde

istihkakıdır, îlahın vücudunu ne ile bilelim? Hamde istihkakını neden anlayalım?

Bunların ikisi de delil ister.

Birinci suale, Rabbi’l-Alemîn kavliyle, ikinci suale de er-Rahmani’r-

Rahîm, Maliki Yevmi’d-Dîn kavliyle cevap verildi:

Cevab-ı evvel, şu vecihte izah olunur:

Birşeyin vücudunu bilmemiz ya zarurî yahut nazarî olur. “Vücud-u ilahı

bilmemiz zarurîdir” denilemez. Zira bi’z-zarure biliriz ki, vücud-u ilahı bi’z-

zarure bilmeyiz, ilah bi’z-zarure bilinemez. Bi’z-zarure bilinecek şey, onun bi’z-

zarure bilinemeyeceğidir. Demek olur ki, ilahı ancak ilm-i nazarî ile bileceğiz,

îlm-i nazarî ise delilsiz tahsil olunamaz.

Vücud-ı ilaha delil nedir? Şu âlem-i mahsus! Kâinatı nazar-ı dikkate

aldığımız halde anlarız ki, arz, sema, bihar, maadin, nebatat, hayvanat bir

mucide, bir müdebbire, bir mürebbîye, bir mübkîye muhtaçtır. O muhtâcun ileyh

dahi ilahtır. îşte, Rabbi’l-Alemîn kavli, bu Sûretle, kadir, hakîm bir ilahın

433 s. 6.

207

vücuduna işaret olur.”434

Mütercim, kitabın normal akışı içerinde bazı ince noktaları izah etmek için

aralara Latife’ler yerleştirmektedir. Bunlar sayıca çok olmalarına rağmen sadece birisini

örnek kabilinden buraya kaydediyoruz:

“Latife, el-hamdü lillahi Halıkı’l-Alemîn buyurulmadı; el-hamdü lillâhi

Rabbi’l-Alemîn buyuruldu. Bunun hikmeti de şudur ki: Her hâdisin, hal-i hudüsta

bir muhdise muhtaç olacağı meselesinde, âlem müttefiktir.”435

434 s. 13-14. 435 s.14. Burada zikredilmesi gereken Kazan’da 1897 tarihinde basılan Anonim, Kur’an Tahlilleri ile Ali Rızâ Bey’in Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze isimli eserlerinden birincisine rastlayamadık, ikincisi ise M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1159 numarada kayıtlı olmasına rağmen yerinde bulunmamaktadır.

208

SONUÇ

Osmanlı devletinin, miras olarak devraldığı ve altı asır boyunca geliştirerek

devam ettirdiği fikri yapının Tanzimat döneminde kırılmaya uğradığı görülmektedir.

Bunun tezâhürlerini ilmî hayatın satırları arasından da okuyabilmekteyiz. Yazılan ve

basılan eserler, farkında olarak veya olmayarak devrin hâkim fikrinin tesirinde

kalmaktadır. Farklı oluşumların ortaya çıkmasında zamanın beraberinde getirdiği

ihtiyaçların da rol oynadığı muhakkaktır.

Bu zaviyeden bakıldığında Kur’ân’ın Türkçe tercüme ve tefsîrlerinin, daha

önceleri de matbaa mevcut olduğu halde bu dönemde bastırılarak yaygınlık kazanmaya

başlamış olmaları dikkat çekmektedir. Acaba din dilinin ulusal dile çevrilmesi sinyalleri

mi verilmektedir? Bizde, incelediğimiz eserlerin direk olarak böyle bir maksadı

gütmekten ziyade taleb ve ihtiyaca cevap verme mahiyetinde ortaya çıktıkları görüşü

ağır basmakla birlikte bu yol üzerinde kendilerine uğranılmadan geçilemeyecek

derecede öneme sahip oldukları da bir gerçektir.

Tesbit edebildiğimiz kadarıyla Türkçe tercüme ve tefsîrler devamlı olarak

devletin desteğini görmüş veya bizzat Padişah ve vezirlerin arzûsu üzerine kaleme

alınmıştır. Dini eserleri kontrol eden teftiş kurulunun tasdîkini almayan kitaplar

neşredilemezken bunların rahatlıkla basılabildiği görülmektedir. Bu sebeple de

mukaddimelerin hemen hemen hepsinde Padişaha yapılan medhiyeler ve teşekkürler yer

almaktadır.

Müelliflerin eserlerini te’lif etmelerinin sebebi umûmiyetle Arapça bilmeyen

halkın Kur’ân’ı ve Đslâm’ı anlayarak mûcibince amel etmeleri, medresedeki

talebelerinin öğrenmek maksadıyla talepte bulunmaları ve sahiplerinin sevâb kazanarak

hayırla yad edilmeleri, diğer bir ifadeyle “saadet-i dâreyn recâsıyla” olmaktadır.

Dolayısıyla eserler “pek açık ta’bir ile” sade bir şekilde yazılmaya çalışılmıştır. Arapça

tefsîr yazan müfessirlerden birçoğu yine müslüman halkın istifadesini düşünerek

kitabının içine bir de Türkçe tefsîr yerleştirmekte, böylece Arapça bölümlerle Türkçe

bölümler iç içe eserin sonuna kadar devam etmektedir. O devirde meşhur olan tefsîrlerin

209

umumiyetle işarî tefsîr metoduna yakın olmaları gerçeğini de müfessirlerin çoğunluğun

eğitimini gaye edinmeleri ile açıklayabiliriz.

Yine bu tefsirlerde, kullanılan rivayetlerin senetleri verilmemektedir. Bunların

Tefsîr alanında kullanılan ma’lum rivayetler olmaları, bu konuyla ilgilenenlerin adeta

îma yoluyla hadis kitaplarına yönlendirilmeleri ve halkın rivayetlerin senetleriyle

meşgul olmamaları gibi nedenlerle bu tür bir kolaylaştırma yoluna gidilmiş olabilir.

Bununla birlikte bu eserlerin sahipleri yaptıkları işin ne kadar mühim ve zor

olduğunun şuurunda bulunmaları sebebiyle, tefsîr yazabilmek için çeşitli ilimleri ve

fenleri liyakatlı âlimlerden usûlünce öğrenmek gerektiğini, bu ilimlerle ve alakalı

bulundukları temel eserlerle 40 yıl gibi uzun bir müddet meşgul olmanın zaruri

olduğunu ifade etmekle birlikte istisnasız her biri eksiklerinin ve hatalarının

bulunabileceğini, bunlara muttali olan ehl-i insâfın kendilerini affetmelerini, daha da

ilerisi, sayfanın kenarına not düşmek sûretiyle düzeltivermelerini isteyerek hududsuz bir

tevazu misâli sergilemişlerdir. Bu tavır Osmanlı âlimlerinin ne kadar tenkide açık bir

zihin yapısına sahip olduklarını göstermektedir.

Günümüzde müsteşriklerin tesiriyle salgın bir hastalık halini alan Đslâm’ın ikinci

temeli mesabesindeki Sünnet-i Seniyye’yi hafife alma tavrının o devirde izine

rastlanmamaktadır. Aksine istisnasız bütün âlimler Sünnet-i Seniyye’ye büyük bir

ehemmiyet atfederek tefsîrlerini rivayetlerle tezyîn etmişlerdir. Bir rivayeti

zikredecekleri zaman Peygamber Efendimiz hakkında 5 satırı bulacak kadar uzunlukta

tazim ifadeleri kullanmaktan dahi çekinmemişlerdir.

Tanzimat dönemindeki tercümelere baktığımızda bunların umûmiyetle tefsîri

tercüme niteliğinde oldukları, müfessirlerin, metni motamot çevirmekten ziyade

mananın daha iyi anlaşılabilmesi için gayret ettikleri, bu maksadı gerçekleştirebilmek

için de cümleyi uzatmaktan kaçınmadıkları göze çarpmaktadır. Arapça tefsîrlerde

gördüğümüz ciltlerce uzayıp giden geniş tefsîrlere de pek rastlanmamaktadır.

“Muhtasar müfid” diye ifade edilen, okunması kolay, Mushaf gibi hatmetme imkânı

olan ancak aktarılması gereken manayı da zayi etmeyen bir usul takip edilmiştir.

210

Umumiyetle birbirinin benzeri kaynaklardan istifade eden müfessirlerin

zamanlarında meşhûr olan Rûhu’l-beyân, Envârü’t-Tenzîl, Mevâhibu’l-Ledünniyye,

Me̒ âlimü’t-Tenzîl, Đrşâdü’l-akli’s-selîm, Tefsîr-i Ebu’l-Leys, Tefsîr-i Kebîr gibi

eserlerden, bilhassa da Rûhu’l-beyân’dan sıkça nakillerde bulundukları görülmektedir.

Âlimler, eserlerinin isimlerine ayrı bir ehemmiyet vermektedirler. Verilen her

isim ya ebced hesabıyla kitabın yazılış tarihini gösterir, ya tefe’ül yoluyla bir hayra

işâret eder, ya da müfessirin ehemmiyet verdiği bir husûsu tebârüz ettirir. Bu güzel âdet,

tarih tesbiti ve eserin bağlantılı olduğu diğer kitaplar gibi bazı noktalarda araştırmacılara

yardımcı olmaktadır.

Bu devirde tam tefsîrlerin, sûre ve âyet tefsîrlerine göre az olduğunu

görmekteyiz. Tam tefsîrlerin az olmasının sebebi, telif zorluğu, küçük kitapların okuma

bakımından daha pratik olması ve bazı fazîletlere sâhip olan sûre ve âyetlerin

çoğunluğun alâkasını celbetmesi sebebiyle daha fazla tercih edilmiş olmasıdır.

Tam tefsîrlerin umûmu Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler

yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme edilmiştir. Cüz’

tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan tercüme edilmiş, diğerleri te’lif

eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa, Arapça olarak yazdığı Hikmetü’l-

beyân isimli Rahman Sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye çevirmiş ve Sırrı Paşa da

eserlerini umûmiyetle Râzî’den tercüme yoluyla oluşturmuştur. Đlk sıradaki Amme

Tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Ârif’in eserleri de Tibyân tercümesinden alınmıştır.

Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve tefsîrler ise telif eserlerdir.

Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir.

Daha sonra Yûsuf ve Fâtiha sûreleri gelmektedir. Namaz Sûreleri de devrin anlayışı

olan halkın okuduğunu anlaması gayretleri sebebiyle çok tercüme edilenler arasındadır.

Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vâkıa, Mülk, Nebe’, Duhâ,

Kadr, Asr, Đhlâs Sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır.

Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından

olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç

211

tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i‘câz konusu

ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dâhil

ettik. Bununla beraber sûrelerin âyet sayılarını, ihtilaflı âyetleri, cüz’lerin

başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de

tanıttık.

Kur’ân ve din sahasında çok ciddi ve köklü çalışmalara sahne olan Osmanlı

tarihinin son dönemindeki Türkçe matbu Kur’ân tercüme ve tefsîrleriyle ilgili bir harita

ortaya koymaya çalıştık. Bu haritanın sınırlarının çok geniş ve derinliğinin de oldukça

fazla olduğunu müşahede ettik. Bu çalışmamız Osmanlının ilim mirasını tanıtma ve

araştırmacıları bu sahaya teşvik etme adına bir katkı sağlayabilirse hedefine ulaşmış

sayılacaktır.

212

BĐBLĐYOĞRAFYA

Kur’ân-ı Kerim

Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ Ünv. Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, Bursa, 1992.

‒‒‒‒‒‒, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tesir ile Đlgili Eserler

Bibliyoğrafyası/Tefsîrler, Haşiyeler, Sûre Tefsîrleri, Tercümeler”, Dîvân, yıl: 4, sy. 6

(1999/1), s. 249-303.

Abdülbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-

Kerîm, Kâhire, 1988.

Akdemir, Salih, Cumhuriyet Devri Tefsîrleri, Đslami Araştırmalar, 1988, c. II,

sayı: 8, s.17-34.

Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’l-

Muhît), Đstanbul, 1305.

Atâî, Nev’îzade Atâullah, Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş- Şakâik, istanbul,

1989.

Aydar, Hidayet, Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996.

Aydüz, Davud, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd’da Çıkan Tefsîr Đle Đlgili

Yazılar, Sakarya Ünv. Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, sayı: 1, s. 27-56.

Bâküvî, Mir Muhammed Kerim , Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay,

Đstanbul, 2000.

Baljon, J.M.S, Modern Muslim Koran Interpretation (1880-1960), Leiden,

E.J.Brill,1968.

Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul,

1973.

213

Binark, Đ. ve Eren, H., World Bibliography of Translations of The Meanings of

The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980, Đstanbul, 1986.

Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, I-IX, Mısır 1995.

Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefasir, (Đlm-i Tefsîr ve Müfredat-ı Kur’âna

Dair Ma’lumat-ı Đcmali), Hilal Matbaası, Đstanbul, 1324.

Osmanlı Müellifleri, Đstanbul ts., Meral Yayınları.

Bülbül, Hüseyin, 18,19 ve 20. yy’da Kur’ân-ı Kerim Mealleri, Konya 1981.

(Selçuk Üniv. Đlahiyat Fak. Lisans tezi.)

Ceyhan, Abdullah, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd Mecuaları Fihristi,

Ankara, 1991.

Cumbur, Müjgan , Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni

Yayınlar, c. IV, sayı: 4 (1959), s. 111-124.

‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerim’in Türk Dilinde Basılmış Tercüme ve Tefsîrleri,

Diyanet Đşleri Başkanlığı Dergisi, 1961-1962, s. 123-141.

‒‒‒‒‒‒, Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu/Arap Harfli Türkçe Eserler 1729-

1928, Ankara, 1990-1994. (D. Kaya ile birlikte)

Cündioğlu, Dücane, Vahiy Dili-Kur’ân Dili , Bilgi Vakfı 1. Kur’ân

Sempozyumu, Ankara, 1-3 Nisan 1994.

‒‒‒‒‒‒, Matbu Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem

Sorunu, Bilgi vakfı 2. Kur’ân Sempozyumu, 4-5 Kasım 1995.

‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı anlamada Deyimsel Đfadelerin Rolü ve Önemi, II. Kur’ân

Haftası Kur’ân Sempozyumu Ankara, 2-4 Şubat 1996.

‒‒‒‒‒‒, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997.

‒‒‒‒‒‒, Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası:’Osmanlı Tefsîr

Mirası, Đslamiyat, c. II(1999), sayı: 4, s. 51-73.

214

Çelik, Ömer-Sülün, Murat , Türkiye Kur’ân Makaleleri Bibliyoğrafyası,

Đstanbul, 1999.

Çerçeve, Ocak 2000.

Demir, Ziya, Đstanbul Kütüphanelerinde Mevcud Matbu ve Yazma Fatiha

Tefsîrleri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 1987.

Doğan, Đshak, Osmanlı Dönemi Kur’an Araştırmaları, Makalat, Temmuz 1999.

sh. 95-137.

Ebu’l-Bekâ, Killiyât, Terceme maddasi, Bulak, 1253.

Erdoğan, Abdülkadir , Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri,

Vakıflar Dergisi Ankara, 1938, c. 1, s. 47-51.

Ergin, Osman, Türk Maârif Tarihi, Đstanbul, 1943.

Erkmann, Janes, Kur’ân’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri, Đstanbul, 1975,

Edebiyat Fakültesi Basımevi.

Ertaylan, Đsmail Hikmet, Ahmed Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952.

Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994.

Giridî, Sırrı , Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312.

Gülşen, Ekrem, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsîr Đlmindeki Yeri, Đst. 1992. (M.Ü.

Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi)

Güzelyazıcı, Abdurraman Şeref, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe

Kur’ân Okunamaz, Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan

Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil, Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref

Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz v.s. Haz. Mü’min Çevik,

Đstanbul, 1958.

Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Yazma Tercümeleri,

Türkiyat Mecmuası, XIV, 1964-65, s. 65-80.

215

‒‒‒‒‒‒, Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerim li-men lâ yantiku bi-lügati’d-Dâd, (Tebliğ),

1986. en-Nedve.

‒‒‒‒‒‒, Kur’ân Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu), Ankara,

1991.

‒‒‒‒‒‒, Aziz Kuran, Çeviri ve açıklama Abdülaziz Hatip-Mahmud Kanık,

Đstanbul, Kasım 2000.

Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad.,DĐA.

Đbn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328.

Đnalcık, Halil , Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992.

Đnan, Abdülkadir , Kur’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine

Notlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79-94.

‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir Đnceleme, Ankara,

1961.

Đpşirli, Mehmet , “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında

Gözlemler”, Tanzîmâtın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đstanbul,1989.

Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, t.s, Türkiye Gazetesi.

Đzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997.

Kabacalı, Alpay, Türk Yayın Tarihi, 1987, Gazeteciler Cemiyeti yayınları.

Kafesoğlu, Đbrahim , Đslam Ansiklapedisi, Đbn Arabşah maddesi.

Kara, Đsmail, Đslamcıların Siyasi Görüşleri, Đstanbul, 1994.

‒‒‒‒‒‒, Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi

Konuş!, Dîvan, sayı: 7, 1999.

Kadri, Hüseyin Kazım, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi

Lügatleri, Đstanbul, 1928.

Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul, 1971.

216

Kazıcı, Ziya, Đslam Tarihi, Đstanbul, 1997.

Keskioğlu, Osman, Fatih Devrine Aid iki Kur’ân-ı Kerim Tercümesi, Vakıflar

Dergisi sayı: IV(1958), s. 91-103.

‒‒‒‒‒‒, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerim Bilgileri, Ankara, 1982.

Koray, Enver, Tanzîmât, Đstanbul, 1991.

Mardin, Şerif , Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve

Toplumsal Değişim, çev. Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 1992.

Mehmedoğlu, Yurdagül , Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi 1838-

1920, Đstanbul, 2001.

Mollaibrahimo ğlu, Süleyman, Kur’ân Đlimleri Sahasında Neşredilen Eserler

(1923-1992) ve Yapılan Tezler, Đstanbul, 1993.

Nebhânî, Yusuf b. Đsmail, el-Ehadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’l-

Mü’minin, Beyrut, 1312.

‒‒‒‒‒‒, Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlana es-Sultan Abdülhamid es-

Sani ve Ecdadihi Al-i Osman, Beyrut, 1312.

Nebioğlu, Osman, Đlk Kur’ân Tercümeleri Hakkında Meşhur Âlimlerin

Düşünceleri, Đst.1957.

Okiç, Tayyib, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đstanbul, 1995.

Özege, Seyfeddin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, Đstanbul,

1971.

Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giri ş, Đstanbul 2006.

Pazarbaşı, Erdoğan, Bursalı Mehmed Tahirin Delilü’t-Tefasiri, Erciyes

Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1990, c. 7, s. 265-271.

Proceedings of The Symposium on Translations of The Meanings of The Holy

Quran, IRCICA Đstanbul, 21 March 1986.

217

Sâmi, Şemseddin, Kamusu’l-Alam, Đstanbul, 1314.

Semerkandî, Ebu’l-Leys, Tezkiretü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-

Ğâfilîn, Beyrut, 1993.

Sofuoğlu, Mehmet, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981.

Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1996, Hazırlayanlar: Seyyit Ali

Kahraman, Nuri Akbayar.

Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1997, Sebil Yayınevi.

Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu’l-Fudalâ, Đstanbul, 1989, I-III.

Tarakçı, Celal, Muallim Naci, Ankara, 1994.

Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998.

Togan, Z. Velidi, Türkiye Kütüphanelerindeki Bazı Yazmalar, Đslam Tetkikleri

Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, cilt II, cüz 1, s. 59-88.

‒‒‒‒‒‒, Londra ve Tahrandaki Đslamî Yazmalardan Bazılarına Dair, Đslam

Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1960, cilt, III, cüz 1-2, s. 133-160.

‒‒‒‒‒‒, The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish, Đslam Tetkikleri

Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19.

Topaloğlu, Ahmed, Kur’ân-ı Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhiru’l-

Asdâf, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66.

Translations of The Quran in Every Language, 2nd ed. Hyderabad. Alamgir

Tahrik-e-Quran Majid, 1946.

Turgut, Ali , Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış, Din Öğretimi Dergisi,

1989 sayı: 18, s. 25-39.

Türköne, Mümtaz’er , Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1988.

Unat, Faik Reşit , Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara,

1974.

218

Uysal, Halil, Cumhuriyet Dönemi Kuran Araştımaları, Makalat, Temmuz, 1999,

sh.139-263.

Ülken, Hilmi Ziya , “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I,

Đstanbul, 1940.

Yaşaroğlu, Macid, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri

Bibliyoğrafyası, Ankara,1991.

Yazıcı, Đshak, Tefsîru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir

Araştırma, Samsun, 1988.

‒‒‒‒‒‒, Karahanlılar Döneminde Ortaasyadaki Tefsîr Çalışmaları, Samsun,

1988.

Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Đstanbul, 1971.

‒‒‒‒‒‒, Hak Dini Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354.

Yıldız, Sakıp, Osmanlı Tefsîr Hareketlerine Toplu Bakış, Uludağ Üniversitesi

Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, c. II, sayı: 2, s.1-8.

Zemahşeri, Keşşaf, Kahire, 1949.

Zerkani Muhammed Abdülazim, Menahilü’l-Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire

ts.

Zirikli, Hayrettin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim, Beyrut, 1989, I-VIII.

Zülfikar, Hamza, Çağatayca Bir Kur’ân Tefsîr, Türkoloji Dergisi, c. VI, sayı:1

(1974), s.153.

219

ÖZGEÇM ĐŞ

Murat Kaya, 1977 senesinde Kütahya’nın Ahiler Köyü’nde dünyaya geldi.

Đlkokulu köyünde tamamladıktan sonra 1988 yılında Kütahya Đmam-Hatip Lisesi’ne

kaydoldu. Ortaokul ve liseyi burada okudu. 1994’te lise kısmından mezun oldu. Aynı

yıl Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi’ne başladı. 1999’da fakülteden mezun oldu.

Mezun olduğu sene M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Đslâmî Bilimler anabilim dalı

Tefsir bilim dalında yüksek lisans programına kayıt yaptırdı. 2001 senesinde yüksek

lisans programını tamamlayıp aynı sene doktora programına başladı. 2007 senesinin

Eylül ayında doktora tezini verdi.

1996 senesinde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın muhtelif dergi ve

gazetelerdeki Osmanlıca makalelerini latinize edip lügatçe ilavesiyle 2 cilt hâlinde

Makâleler I-II ismiyle yayımladı. (A. Cüneyt Köksal ile birlikte)

Diğer eserleri şunlardır:

Üsve-i Hasene 1-2 (Prof. Dr. Ömer Çelik ve Dr. Mustafa Öztürk beylerle

birlikte) (2003-2004)

Hazret-i Ebû Bekir’den 111 Hâtıra (2006)

Hazret-i Ömer’den 111 Hâtıra (2006)

Hadîs-i Şerifler Işığında CEMAATLE NAMAZ. (Sefer Hasanov ile birlikte)

(2006)

Efendimiz’den Hayat Ölçüleri (2007)

Hazret-i Osman’dan 111 Hâtıra (2007)

Ebedî Yol Haritası ĐSLÂM (2009)

Hazret-i Ali’den 111 Hâtıra (2010)

Hazret-i Muhammed Sallallâhu aleyhi ve selem: Âile Cüzdanı (2010)

Ebedî Kurtuluş Yolu (2010)

Tefsir, Hadis ve Siyer alanındaki çalışmalarına devam etmektedir.

CURRĐCULUM VITAE

220

I was born in Ahiler Village, Kütahya in 1977. I went to the primary school in

my village. I completed the secondary and the high school education at Đmam-Hatip

High School in Kütahya in 1994. In the same year I began the undergraduate education

at Đlahiyat Fakültesi at Marmara University. I graduated from the faculty in 1999 and

have continued with Master Program at the same university.

TEZ ÖZET Đ Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte

olduğumuz Tanzimat döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık.

Birinci bölümde Kur’ân-ı kerim’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye

tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik.

Đkinci bölümde Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbu Kur’ân-ı

Kerim tercüme ve tefsîrlerini “tam tefsîrler”, “cüz’ tefsîrleri”, “sûre tefsîrleri”, “ayet

tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık. Ayrıca o

dönemde yapılan “Kur’ân ilimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle de

“Kur’ân fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik.

Tam tefsîrlerin geneli Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler

yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme yoluyla

gerçekleştirilmi ştir. Cüz’ tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan

tercüme edilmiş diğerleri te’lif eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa Arapça

olarak yazdığı Hikmetü’l-beyân isimli Rahman sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye

çevirmiş ve Sırrı Paşa da eserlerini genellikle Râzi’den tercüme yoluyla oluşturmuştur.

Đlk sıradaki Amme tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Arifin eserleri de Tibyân

tercümesinden alınmışlardır. Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve

tefsîrler ise bizzat te’lif edilmiş olan eserlerdir.

Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir. Daha

sonra Yusuf sûresi ve Fatiha sûresi gelmektedir. Namaz sûreleri de devrin anlayışı olan

halkın okuduğunu anlaması gayretleri nedeniyle çok tercüme edilenler arasındadırlar.

Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vakıa, Mülk, Nebe’, Duhâ,

Kadr, Asr, Đhlas sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır.

221

Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından

olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç

tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i’câz konusu

ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dahil

ettik. Bununla beraber sûrelerin âyet sayılarını, ihtilaflı âyetleri, cüz’lerin

başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de

tanıttık.

FROM TANZ ĐMAT TO THE SECOND ME ŞRUTĐYET (1839-1908) THE PRINTED TURKISH TRANSLATIONS AND COMMENTARIES O F THE HOLY QURAN

Abstract.

The goal of this work is to set forth the printed Turkish translation and the

commentaries of the Holy Quran from Tanzimat to 2nd Meşrutiyet.

This work contains an introduction section, two chapters and a conclusion part.

In the introductory section we examine the political, social and cultural structure of

Tanzimat period.

In the first chapter we look at the issue of translation of the Holy Quran to other

languages, especially to the Turkish language, which includes the history, the definition

and the types of tranlations.

In the second chapter, the translation and the commentaries of the Holy Quran

is clasified according to “Complete Commentaries”, “Cüz’ Commentaries”, “Surah

Commentaries” and “Ayah (Verse) Commentaries” and they are investigated in the

cronological order.

In the last part we came to the conclusion that almost all the works one way or

another are supported by the goverment. The work in this period was not mere academic

but concern with the need of the society. Instead of verbatim translations, the translators

and commentators try their hard to make things clearly and easily understandable, and

222

make use of the same well-known sources. In this period, the translations of “Surah

Commentaries” is much more than that of “Complete Commentaries”.

223

T.C.

MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI TEFSĐR BĐLĐM DALI

TANZ ĐMÂT’TAN II. ME ŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KER ĐM TERCÜME VE

TEFSĐRLERĐ

(Yüksek Lisans)

Murat KAYA

Danışman Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK

Đstanbul - 2001

224

T.C.

MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI TEFSĐR BĐLĐM DALI

TANZĐMÂT’TAN II. ME ŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KER ĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐ

(Yüksek Lisans)

Murat KAYA

Đstanbul 2001