Tajne Komplety 3
-
Upload
krzysztof-olszak -
Category
Documents
-
view
235 -
download
0
Transcript of Tajne Komplety 3
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
1/150
1
TAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETY
CZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATEL
Zielona Gra - Gdask 2010
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
2/150
2
CZASOPISMO STUDENCKIE 3/10
Redakcja:
Krzysztof Olszak
Karolina Kurzawa
Korekta i opieka naukowa:
Dr Marceli Tureczek
Wydawnictwo:
Koo Naukowe Historykw Studentw UZ
Koo Naukowe Filologw Klasycznych UG
Wszelkie prawa autorskie szastrzeone. Kopiowanie, modyfikowanie oraz transmitowanie elektronicznie lub w inny sposb,powielanie, wykorzystywanie i dystrybucja zawartych tu materiaw dozwolona jest wycznie za zgodredakcji i autorw
poszczeglnych publikacji. Korzystanie z informacji dostpnych w Tajnych Kompletach moe siodbywawycznie w sposbzgodny z prawem.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
3/150
3
Wstp (Krzysztof Olszak, Zielona Gra) 4
Postawy ksiy wobec wadz PRL (Elbieta Kosobudzka, Lublin) 5
Przestpstwo szeptanki (art. 22 m. k.k.) w orzecznictwieSdu Okrgowego w Krakowie w latach 1946-1950 (Karol Siemaszko, Krakw) 17
ycie codzienne obywatela PRL-u. Casus
Wadysawa Bartoszewskiego (Kamil Glinka, Zielona Gra) 30
Administracja terenowa w Polsce w latach 1944-1950
zarys problematyki oraz wybrane zagadnienia na przykadzie
Starostwa Powiatowego w Krakowie (Kamila Kdzierska, Krakw) 42
Obywatel PRL-u jako gwny temat polskich filmw
dokumentalnych 1968-1980 (Magorzata Stasiak, Krakw) 64
ycie prywatne modziey w PRL-u (Krzysztof Kierski, Olsztyn) 78
Obchody wit pastwowych i uroczystoci rocznicowe
w Solcu Kujawskim w latach 1945-1956 (Piotr Ksiniakiewicz, Toru) 84
Historia pewnego hotelu
pomnik PRL-u w Rzeszowie (Mateusz Marek, Rzeszw) 102
Problemy z zaopatrzeniem w Toruniu
w latach 50. XX wieku (Pawe Kukliski, Toru) 116
Metaforyka rocznic na przykadzie Wydarze Zielonogrskich
prba skonstruowania alternatywnej metafory dla zielonogrskiej
rocznicy z 30 maja 1960r. (Krzysztof Olszak, Zielona Gra) 124
SCRIPTORIUM 128
Rnorodno osobowoci bohaterw z komedii Terencjusza omwienie
na przykadzie maski - ojca i hetery (Aleksandra Szymlek, Gdask) 130
Typologia komizmu w komediach Arystofanesa (Kamila Glazer, Gdask) 136
Wykaz ilustracji 148
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
4/150
4
WSTP
Kolejny numer naszego czasopisma historycznego jest powicony tematyce
historii najnowszej Polski po II wojnie wiatowej. Ma to zwizek z zbliajc si nadzie 30 maja okrg, pidziesitrocznic tzw. Wydarze Zielonogrskich. W roku
1960 wczeni mieszkacy Zielonej Gry masowo zaprotestowali przeciwko decyzji
wadzy pastwowej, ktra chciaa odebra Kocioowi jego dom parafialny. Ostatecznie
zwyciyli komunici, a na protestujcych obywateli posypay si lawinowo represje i
w przejtym domu parafialnym utworzono filharmoni. Protesty spoeczne w obronie
Domu Katolickiego przeszy do historii pod nazwWydarze Zielonogrskich.
Z okazji zbliajcej si rocznicy Koo Naukowe Historykw Studentw
zorganizowao w dniach 26 i 27 maja 2010 r. oglnopolskkonferencjstudenckpod
hasemHistoria obywatela w PRL-u, na ktrzjechao siliczne grono goci z rnych
stron kraju. Tematyka konferencji nie jest przypadkowa. Intencjjej organizatorw byo
zaakcentowanie w historii najnowszej aspektw spoecznych. Historyk jako humanista
powinien pamita przy prowadzeniu swoich bada historycznych przede wszystkim o
czowieku, a nie o jednostce ludzkiej czy kolejnym numerze ewidencyjnym, zapisanym
na pokej kartce papieru. Prostym jzykiem rzecz ujmujc: kto kiedy co przey i
w tym sensie historia jest yw tkank naszej tosamoci i wiadomoci. Wierz, e
zebrane w tym numerze ciekawe artykuy historykw to potwierdzaj, a ponadto
uzupeniajwiele luk w naszej, rodzimej historiografii.
Zazwyczaj historycy pracuj na rdach pisanych, ktre zwaszcza z czasw
dawniejszych naley przetumaczy na wspczesny jzyk rodzimy. Wymusza to
niejednokrotnie wspprac z filologami. Studenci historii rozumiej, e tylko w
atmosferze wsppracy z przedstawicielami innych nauk mona prowadzi rzetelne
badania historyczne. Dlatego dziki wsppracy z gdaskim Koem Naukowym
Filologw Klasycznych otwieramy rubrykScriptorium, prowadzon przez studentw
filologii klasycznej i zwizan z jzykiem aciskim i greckim. Nasi przyjaciele
zabierajnas tym razem w magiczny wiat antycznego teatru. Zdradzsijednak w tym
krtkim zdaniu, e osobicie ywisympatido Arystofanesa (cho Terencjo te potrafi
urzec). Std z przyjemnoci przeczytaem sobie i polecam lektur naszego
Scriptorium.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
5/150
5
Elbieta Kosobudzka
Postawy ksiy wobec wadz PRL
W artykule skupiam uwag na rodowisku ksiy katolickich jako pewnej
grupie spoecznej bdcej przedmiotem dziaa operacyjnych aparatu bezpieczestwa
PRL1. Postaram si przedstawi stosunek tej grupy do wadz PRL.2 Jednake bd to
postawy duchownych widziane przez pryzmat dokumentw wytworzonych przez aparat
bezpieczestwa z lat 1944-1989.3 Materiay tego rodzaju stanowiy bazrdow do
napisania referatu.4 Pozostae rda to dokumentacja kocielna zgromadzona w
Archiwum Archidiecezjalnym w Lublinie5, Archiwum Metropolitarnym Wyszego
Seminarium Duchownego w Lublinie6 oraz Archiwum Sekretariatu Episkopatu Polski.7
1 Ksiy ujam jako pewn cz spoeczestwa - grup, poddandziaaniom aparatu bezpieczestwa.Nie dzieliam tej grupy pod wzgldem zajmowanych stanowisk, piastowanych godnoci.2 W tym referacie postaram si przedstawi pewn ogln wizj postaw rodowiska duchownychrzymsko katolickich. Nie jest to atwe zadanie, poniewa Koci w swej hierarchicznej strukturze nieby jednolity. Ksia poddawani dziaaniom aparatu bezpieczestwa niejednokrotnie przejawiali rnepostawy i zachowania niezalenie od tego jakie stanowisko zajmowali. Zjawisko to jest zrozumiae,poniewa ludzie rni sicharakterami, dowiadczeniem yciowym i z tego powodu w danej sytuacji
zachowuj si rnie. Zauwaalne s rwnie pewne prawidowoci zachowa w stosunku do danejgrupy (biskupi, proboszczowie i wikariusze). Jednake w tej pracy nie jest moim celem ukazanie tychprawidowoci na poszczeglnych szczeblach struktury kocielnej.3 Wizj postaw ksiy wobec wadz PRL odtworzyam na podstawie badanych dokumentwwytworzonych przez aparat bezpieczestwa PRL. rda te s atwiej dostpne dla historyka, wporwnaniu z dokumentami kocielnymi. Archiwa kocielne z lat 1944-1989 zazwyczaj nie s jeszczedobrze uporzdkowane i opracowane. Jednake wiadomo, e Koci w PRL z obawy przed wadzamistara sinie gromadzi dokumentacji, ktra mogaby zosta potem uyta przeciwko niemu. Jeli nawettakie dokumenty sipojawiay to najczciej mona je odnale u osb prywatnych lub w spuciznach pozmarych ksiach. Jeli chodzi o inne formy dokumentacji takie jak relacje, to w przypadku tej tematykirwnie pojawiy si problemy w postaci niechci rozmowy. Z tego powodu korzystaam z gotowychrelacji wydanych drukiem w postaci wspomnie i opracowa.4 Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na
trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (WydziaIV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw BezpieczestwaKomend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPRw Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria ISekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przezinnych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959)i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166,237/V/158).5 Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy.6 Rkopisy, kroniki Wyszego Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane inieopracowane jeszcze prace i referaty ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumeteclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945 (sygn.0852).7 ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana przez
historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski, deklaracjiEpiskopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda z rozmwksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
6/150
6
Polityka wadz PRL wobec Kocioa katolickiego w Polsce bya z zasady wroga,
zmierzaa bowiem do zniszczenia Kocioa, doprowadzenia do jego wewntrznego
rozbicia.8 Dziaania aparatu bezpieczestwa ze szczeglnmocukierunkowane byy na
niszczenie duchowiestwa.9
Jednak Koci katolicki w Polsce byo szczeglnie trudnoopanowa, podporzdkowa, zepchn na margines. Dla komunistw i to nie tylko w
Polsce Koci by najpowaniejszym zagroeniem. Mwic kolokwialnie, by
postrzegany jako konkurencja w deniu do zawadnicia caym narodem. Komunizm
jako ideologia totalitarna zmierzajca do opanowania wszystkich sfer ycia, takiej
konkurencji nie by w stanie znie. Nie mg pozwoli na dzielenie sirzdem dusz.10
Z biegiem czasu komunici zrozumieli, e Koci w Polsce jest zbyt silny, aby
udao sigo zlikwidowa. Postanowiono go wic zmikcza midzy innymi poprzez
tworzenie tzw. rodowisk ,,ksiy patriotw. Agentur- poprzez prb,,lojalizowania
duchownych, a wic tworzenia w nich przewiadczenia, e ich wsppraca z wadz, w
tym take z wadzami bezpieczestwa, suy pastwu i narodowi, bo zapewnia
stabilno pastwa, pomaga kontrolowa negatywne procesy spoeczne, np. alkoholizm,
wreszcie, e suy take samemu Kocioowi, bo umoliwia wspistnienie z pastwem
komunistycznym.11
W rezolucji z dnia 5 sierpnia 1949 r. ,,demaskowano reakcyjn cze kleru
i episkopatu oraz ,,zamaskowan gr Watykanu.12 Dyrektywy PZPR zalecay aby
w nadsyanych sprawozdaniach klasyfikowa postawy ksiy w trzech grupach:
,,reakcyjni, ,,pozytywni i ,,wahajcy si.13 Oto krtka charakterystyka tych grup.
I. ,,Reakcyjni (negatywni) ksia, ktry zaraz po wyzwoleniu byli aktywnymi
wrogami ,,komunistycznej rzeczywistoci, jawnie buntowali ludno przeciwko
wadzy ludowej, popierali lub wsppracowali z nielegalnymi organizacjami. Sw
wrogdziaalno maskowali udajc lojalnych, wczajc sinawet od czasu do czasu
do akcji spoecznych, ale w wikszoci pod naciskiem, gdy nie mieli innego wyjcia.
Starali siwszelkimi sposobami umacnia wpyw na spoeczestwo, a szczeglnie na
8 Jakub Karpiski, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001, s.329.9Operacja zniszczy Koci, red. Filipa Musiaa i Jarosawa Szarka, Krakw 2007, s.79.10 Gomuka mwi ju o rzdzie dusz w 1947 roku.11 Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie25 maja 2009 r.12 Zobacz: APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL,
ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR.13 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII1949r. do KW PZPR w Lublinie.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
7/150
7
modzie i wychowanie jej w duchu religijnym. Niektrzy z ksiy ,,reakcyjnych
oburzali si, e ogranicza siwolno wyznania, gdy nie otrzymywali zezwolenia na
urzdzanie imprez. Ksia ci starali simaskowa ze swojniechci.14
II. ,,Pozytywni- aktywnie wczali si do zagadnie oglnopastwowych w ramachFrontu Narodowego, brali czynny udzia w zjazdach ksiy ,,patriotw, konferencjach
pokojowych
i innych. W trakcie kaza zwracali uwag na obowizki obywateli wobec pastwa.15
,,Dziaalno tego kleru bya bardziej delikatna i zamaskowana.16
III. ,,Wahajcy si (okrelany rwnie jako ,,kler bierny) lojalni, chocia niezbyt
aktywni, ksia ci nie przejawiali zbyt duej aktywnoci, ale i nie wystpowali wrogo.
Ksia z tej grupy a szczeglnie wikariusze byli zazwyczaj pod wpywem proboszczw,
w wikszoci negatywnie ustosunkowanych i dlatego nie mieli moliwoci by
aktywnymi.17
Postawy ksiy ulegay przeobraeniom. Byy one zalene od biecej polityki
wadz PRL, dziaa aparatu bezpieczestwa a take atmosfery panujcej wewntrz
rodowiska duchownych i polityki zwierzchnich wadz kocielnych. Ksia piastujcy
wysze godnoci i stanowiska kocielne najczciej byli negatywnie ustosunkowani do
polityki pastwa. Zdarzay si sytuacje, e gdy czuli, i ich pozycja jest zagroona
starali si przypodoba wadzom pastwowym liczc na ich poparcie uczestniczyli w
zjazdach ksiy postpowych, angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie
postpowego a nawet dawali si wciga w rozmowy z funkcjonariuszami UB/SB
przekazujc niejednokrotnie bardziej lub mniej istotne informacje.
Aktywno i postawa kleru doowego natomiast zalena bya nie tyle od zada
stawianych przez kuri ile od tego jak do ich realizacji i egzekwowania podchodzili
dziekani. Ksia wikariusze zazwyczaj pozostawali pod silnymi wpywami swoich
proboszczw (cho zdarzay si wyjtki)18.W pracy duszpasterskiej starali si
14 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99. Porwnaj z : APL, KW PZPR, ROM, sygn.1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na terenie powiatu Lubartw z dnia30.06.1955, k. 121.15 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie
pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98.16 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego naterenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121.17 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695),Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie
powiatu Lubartw z dnia 4.03.1955r., k. 98.18
Przywoam tutaj przypadek ks. Drabarka z diecezji lubelskiej, ktry pozyska sobie silne wpywywrd parafian i odprowadzi do odejcia dwch proboszczw z parafii. Biskup nie by w stanie poradzisobie ze zbuntowanym wikariuszem.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
8/150
8
przejawia wikszdziaalno ni proboszczowie dc w ten sposb do wyrnienia
si spord innych i szybkiego zdobycia samodzielnej pozycji. Wanym elementem
wpywajcym na ksztatowanie sidziaalnoci kleru doowego bya polityka pastwa i
rodki represyjne, szczeglnie te ostatnie byy istotne w stosunku do ksiy majcychsabsze parafie, ktrzy liczyli na popraw swojej sytuacji. Ksia wpywowi majcy
dobre parafie nie ulegali im tak atwo, wiedzieli i wypadki zdjcia ze stanowiska s
bardzo rzadkie. Zrnicowanie wrd kleru powodowaa niejednakowa sytuacja
materialna, ksia biedni czuli niech do ksiy bogatszych.19
Najczciej ksia o pogldach ,,reakcyjnych (ksia ,,negatywni) rekrutowali
siz najbliszego otoczenia prymasa Stefana Wyszyskiego, osb najbliej zwizanych
z biskupami popierajcymi politykprymasa i podzielajcymi jego pogldy polityczne
oraz z ksiy pracujcych w kuriach biskupich20. Zajmowali oni kluczowe stanowiska
w hierarchii kocielnej. Zazwyczaj byli to ksia starszej generacji, posiadajcy dobre
parafie oraz due wpywy w rodowisku duchownych. Biskupi otaczali sinajbardziej
zaufanymi i oddanymi ksimi. Wyrniali ich tytuami kanonikw i praatw,
obsadzali na najlepszych parafiach.
Dziaalno ksiy o postawie ,,reakcyjnej przejawiaa si w negatywnych
wystpieniach w stosunku do wadzy ludowej. Wystpienia te nie posiaday jakiej
staej reguy wzrostu lub spadku, lecz ksztatoway si w zalenoci od sytuacji jak
wytwarzaa hierarchia kocielna nakazujc czytanie listw episkopatu do ludnoci
wierzcej w okrelonych dniach wit kocielnych. Niektrzy gorliwsi ksia starali si
dodawa od siebie komentarze do listw, ktre byy negatywnie nacechowane.21
Kurie biskupie staray si hamowa rozwj postpowego ruchu katolickiego,
poprzez zakazywanie ksiom angaowania si do akcji spoecznych oraz
organizowanie diecezjalnych rekolekcji dla ksiy w dniach odbywania si zjazdw
ksiy postpowych.22
Ksia ,,pozytywni to najczciej osoby niezadowolone z polityki wadz
kocielnych, sfrustrowani proboszczowie na biedniejszych parafiach, liczcy na karier
19 AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru,Zamo 24.11.1960, k. 200.20 Kurie biskupie obsadzane byy przez biskupw ordynariuszy w zasadzie najbardziej zaufanymiosobami, podzielajcymi ich pogldy i negatywnie ustosunkowanymi do polityki rzdu PRL.21 AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej
dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celusprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973.22 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
9/150
9
poprzez poparcie przez wadze pastwowe albo dcy do uzyskania korzyci
materialnych. Zdarzali si rwnie ideowcy popierajcy komunistyczny reim. Ksia
ci aktywnie angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie postpowego. Wywodzili
si z ruchu ,,ksiy patriotw. Ruch ten powsta we wrzeniu 1949 r. i stara sirnymi sposobami (nie wyczajc przekupstwa, szantau i zastraszenia) skupi w
komisjach ksiy przy ZBOWiD i wok nich niemal 10% ogu ksiy.23 Ksiy
nalecych do tego ruchu dzielono na cztery grupy: pierwsz najwiksz stanowili
karierowicze peni ambicji osobistych, drug ksia zorientowani materialnie, trzeci
ksia, ktrzy ,,nie byli zbyt czyci i chcieli to wyprostowa przez wstpienie do
Komisji Ksiy, czwart grup najmniej liczn, ale najcenniejsz stanowili ksia,
ktrzy znaleli siw organizacji z pobudek ideologicznych.24
Wikszo ksiy zmienia swoje postpowanie po wydaniu dekretu o
obsadzaniu duchownych stanowisk z dnia 9.02.1953r.. Ksia poczuli, e szaleni nie
tylko od biskupw ale i od administracji wieckiej. Najbardziej uwidacznia si to w
formie zwracania si do wadz, gdzie czuli si niekiedy bardziej zobowizani wobec
zarzdze pastwowych. Wadze stosoway polityk rnicowania ksiy ksiom
,,pozytywnym staray si i na rk w rnych sprawach podatkowych,
gospodarczych, pozwalano im na nauk religii w szkoach, starano sinawet wciga
ksiy do Komitetw Obrocw Pokoju. Natomiast wobec ksiy ,,negatywnych
stosowano metod odwrotn zwikszano im domiary podatkowe, karano
grzywnami,25 wzywano na rozmowy,26 stosowano odmow na przesyane przez nich
pisma.27
Postawy ksiy wobec wadz PRL mona podzieli rwnie w nastpujcy
sposb:
23 Antoni Dudek, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995, s. 19.24Ibidem, s. 19.25 Najczciej za nielegaln budow kaplicy, kocioa, urzdzanie procesji poza obrbem kocioa bezzezwolenia, za wygaszanie negatywnych kaza, za wicenia p bez zezwolenia, za organizowaniebanderii konnych najczciej z okazji przybycia biskupa, za wywieszanie flag watykaskich. Zobacz:APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzonokary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 1954-1955.26 Byy to rozmowy profilaktyczno ostrzegawcze z ksimi, ktrzy negatywnie wystpowali podczaskaza,w kazania zamiast treci religijnych wplatali komentarze polityczne z wyranymi akcentami
negatywnymi.27 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego odwyzwolenia do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
10/150
10
I. Niezomni ksia nie idcy na wspprac, czsto poddawani represjom ze stronywadz,28 a take rozpracowywani w ramach spraw operacyjnego rozpracowania,
sprawdzenia operacyjnego. Przeladowania duchownych miay charakter
ideologiczny,a ich zasig i natenie podyktowane byy doranymi potrzebami politycznymi
wadzy. Mona wyrni sze rodzajw przeladowa ksiy: z powodu
,,mieszania si do polityki tak grup byo grono ksiy greckokatolickich z
unickiej diecezji przemyskiej oraz administracji apostolskiej
emkowszczyzny;29,,za prawd, miao duszpastersk, bezkompromisowo,
otwart krytyk wadzy komunistycznej czy jej przedstawicieli np. sprawa ks.
Jerzego Popieuszki, ks. Stefana Niedzielska, ks. Stanisawa Suchowola, ks.
Sylwestra Zycha; z racji dziaalnoci niepodlegociowej w sensie dosownym
zginli ,,za ojczyzn np. ks. Micha Pilipiec i ks. Sylwester Zych; mier
poniesiona w wyniku uwizienia np. ksia Piotr Oborski i Zygmunt Kaczyski;
zgon w wyniku uporczywych szykan stosowanych przez komunistw np. ks.
Stanisaw Ciela i ks. Stanisaw Lachowicz; niewyjanione przypadki zgonw
duchownych ks. Stanisaw Kowalczyk.30 Przykadw takich osb jest o wiele
wicej, to szaledwie niektre.
II. Agentura (agenci31, rezydenci32, informatorzy33, tajni wsppracownicy34) -osoby wiadomie, dobrowolnie i za wynagrodzeniem wsppracujce z aparatem
bezpieczestwa, przekazujce istotne informacje bdce podstaw do wszczcia
dziaa operacyjnych, czsto podpisujce pisemne zobowizanie do wsppracy.
28 Represje ze strony wadz przybieray form czasowej lub staej inwigilacji, zastrasze, skrytych
mordw, szykan, pomwie, perlustracji korespondencji, podsuchw telefonicznych i pokojowych, ,,gieroperacyjnych, zatrzyma, aresztowa, deportacji, skazania wyrokiem sdu, zatrzyma w wizieniu.Przeladowania miay charakter ideologiczny29 ,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007, Jacek urek: W obliczu mierci. Zabjstwaosb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), s. 51-59.30Ibidem, s. 51-59.31 Agentem by najcenniejszy i najbardziej wykwalifikowany tajny wsppracownik, wykrywajcy iaktywnie rozpracowujcy wszelk wrog dziaalno (organizacje, grupy, jednostki). Termin tenfunkcjonowa od lat 40-tych XX wieku do 1957r.32 Rezydentem by nazywany gwny agent dysponujcy kilkoma informatorami, polityczniesprawdzony.33 Informator to tajny wsppracownik posiadajcy czno ze rodowiskiem interesujcym organabezpieczestwa, ujawniajcy osoby prowadzce wrogdziaalno.34
Termin tajny wsppracownik zosta wprowadzony dla zastpienia terminu agent w 1957r. (WytyczneDepartamentu II MSW z 31 VIII 1957r.) a nastpnie w 1960 r. rozcignity na rne kategorie tajniewsppracujcych.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
11/150
11
Werbowani najczciej na podstawie materiau obciajcego35, materiau
kompromitujcego,36 zainteresowania materialnego37 oraz poczucia obywatelskiej
wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo i porzdek publiczny. Materia
obciajcy stanowiy posiadane przez wadze informacje na temat werbowanejosoby dajce podstaw do wszczcia postpowania karnego. W tym przypadku
dawano alternatyw: wsppraca albo wizienie. Materia kompromitujcy z kolei
dyskredytowa osob w wietle ocen etyczno-moralnych. W wyniku nie podjcia
wsppracy groono jego upublicznieniem.38 Zainteresowanie materialne
przybierao w praktyce form pensji, ktrej wysoko uzgodniona bya z
pozyskanym. Do tej kategorii zaliczano ponadto opiek i pomoc udzielan
wsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych.39
III. Mniej ,,wartociowe osobowe rda informacji nie wszyscy agenci byliwartociowymi konfidentami. Zgoda na wspprac podejmowana bya zawsze
wiadomie, nie zawsze jednak koczya si dugotrwa i owocn wspprac.
Wrd zwerbowanej agentury spotka mona osoby, ktre podpisyway
zobowizanie taktycznie - np. po to, aby unikn aresztowania i ostrzec o
zagroeniu innych. Zdarzaj si take liczne przypadki werbunkw, po ktrych
agentura staraa si uchyli od wsppracy - unikaa kontaktu z oficerami
35 Materia obciajcy stanowiy przedmioty, dokumenty i informacje wiadczce o wrogiej,przestpczej lub szkodliwej dziaalnoci kandydata dajce podstawdo wszczcia postpowania karnego.AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27. Porwnaj z:Filip Musia , Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietlewydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007 orazhttp://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8czerwca 2009 r.36 Materia kompromitujcy stanowiy wszelkiego rodzaju przedmioty, dokumenty i informacje posiadaneprzez SB, ktre kompromitoway kandydata w wietle ocen etyczno moralnych. Materia ten mg bypodstaw pozyskania, jeeli istniao domniemanie, e obawa przed jego wykorzystaniem skonikandydata do wyraenia zgody na wspprac. Zobacz: AIPN Lu - 00411/9, s. 29.37
Zainteresowaniem materialnym byy korzyci osobiste - na og wynagrodzenie pienine wypacanew zalenoci od jakoci pracy TW i wartoci przekazywanych przez niego informacji, a take inne formyzainteresowania materialnego, ktre z punktu widzenia celw operacyjnych mogy okaza si mniejskuteczne ni wynagrodzenie pienine. Do takich form mona zaliczy opiek i pomoc udzielanwsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych. Zakadano, eprzejawianie si yczliwoci i troska o TW i jego najbliszych wyzwoli uczucie wdzicznoci orazrozwijaji umacniajjego wi z aparatem bezpieczestwa PRL.38 http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=541&scope=all, stan nadzie 15 padziernika 2008 roku.39 Np. pomoc w otrzymaniu pracy, lekarstw, okolicznociowy upominek rzeczowy, ale pomoc mogadotyczy take np. otrzymania paszportu, stypendium, zapomogi, miejsca w domu akademickim,otrzymania licencji na prowadzenie dziaalnoci zawodowej, handlowej, otrzymania ulg podatkowych,poyczki, przydziau materiaw reglamentowanych, otrzymania pracy w zakadzie specjalnym lub
stanowiska zwizanego z perspektywwyjazdw zagranicznych.Zob. http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func= printpage&pageid=541 &scope=all,stan na dzie 15 padziernika 2008 roku.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
12/150
12
prowadzcymi, wzgldnie skada donosy bez ,,wartoci operacyjnej. Przy czym
rozrni naley zawsze intencje osoby zwerbowanej od faktycznej przydatnoci
podawanych przez ni informacji.40 Spotka moemy rwnie przypadki osb
czsto niewiadomie wczanych do siatki osobowych rde informacji. Przykad:,,Postpowy41, ,,Grny.42
W klasyfikacji aparatu bezpieczestwa PRL wyrniano trzy charakterystyczne
postawy duchownych gotowych do wsppracy:
1. ,,Pleban wiejski znudzony yciem na wsi, a jednoczenie przekonany, e jestzupenie bezkarny, jeeli tylko bdzie postpowa odpowiednio dyskretnie, a
wadze mu to gwarantoway. Przykad: TW ,,Emil.43
2. ,,Frustrat duchowny gorliwy, lecz znajdujcy siw ustawicznym konflikcie zeswymi przeoonymi, proboszczem, biskupem. Przykad: TW ,,Bagiski.44
3. ,,Intelektualista starajcy si dziaa na dwa fronty. Czsto spotyka si zoficerem, chtnie z nim rozmawia obszernie informujc go o wewntrznych
problemach Kocioa. Rzadko podpisywa zgod na wspprac, ale z pewnoci
mia wiadomo, e jest traktowany jako tajny wsppracownik. Po jakim czasie,
kiedy spotkania byy intensywne dany ksidz by rejestrowany jako TW i
nadawano mu pseudonim. Przykadem TW ,,04.45
Niektre czynniki motywacyjne w zalenoci od typu czowieka odgryway
istotnrolprzy pozyskaniu, np.:
Typ ideowy chcia wsppracowa z aparatem bezpieczestwa, poniewa w tensposb manifestowa swojpatriotycznpostaw;
40
Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie25 maja 2009 r.41 Ksidz pozyskany 5 IX 1969 w czasie kiedy ubiega si o wyjazd za granic. Po powrocie nieprzychodzi na umwione spotkania i unika wsppracy. Zob. AIPN Lu 0135/9, Raport I z-cykomendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972, k. 33.42 Pozyskany w 1952, na kontakcie pozostawa do 1957, w ktrym to roku kategorycznie odmwiutrzymywania kontaktw z pracownikiem SB i owiadczy, e do napisania zobowizania zostazmuszony. Zob. AIPN Lu 0144/10, Pismo naczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa zdnia 22.06.1974, k. 8-9.43 AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k.36.44 AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji
Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956.45 AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964 , k.36.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
13/150
13
Typ materialisty chcia wsppracowa, gdy widzia moliwo korzycibezporednich lub porednich, np. moliwo obrony wasnej osoby, podczas
gdy znajduje siw kopotliwej sytuacji np. TW ,,Stasiek;46
Typ interesujcy siprac aparatu bezpieczestwa chcia wsppracowa, abyzaspokoi swojciekawo. Czsto wizao sito z chciwyycia si;
Typ odczuwajcy potrzeb informowania innych osb udzielajc informacjizaspokaja swojpotrzebpsychologiczn;47
Typ skonny do wsppracy na skutek znalezienia si w trudnej sytuacjichcia unikn konsekwencji itp.48
Powysza klasyfikacja uwiadamia nam pewien istotny fakt. Ksia w czasach
PRL-u nie zawsze przyjmowali heroiczn postaw ,,nieugitoci wobec wadzy.Zdarzay si przypadki ksiy ugodowych, lojalnych wobec komunistycznej wadzy a
nawet wsppracujcych z aparatem bezpieczestwa PRL. Pracownicy IV
Departamentu MSW prbowali rnymi metodami nakoni do wsppracy
duchownych, ale tylko ok. 15% ulego tej presji. Mona, wic miao mwi, e 85%
polskich ksiy i zakonnikw nie zamao si, dajc wiadectwo pewnego heroizmu.49
Odnonie wsppracy duchownych padaj rne liczby. Andrzej Grajewski
dokona wstpnego oszacowania, z ktrego wynika, e odsetek ten wynosi od
dziesiciu do kilkunastu procent.50 Wedug statystyk agentury UB/SB opublikowanych
przez Tadeusza Ruzikowskiego ze szczegowych danych z 1976 r. wynika, e 9,17%
46 Wynagradzany pienidzmi. Zob. AIPN Lu - 0135/9, Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca1971, k. 6.47AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35.48 AIPN Lu - 00411/9, k. 35.49
O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragicznalekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN.Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r.,godz. 05:55.50 Trudno jednak poda konkretnliczb, bo ilo wsppracownikw zmieniaa siw rnych okresach.Przykadowo w poowie lat 70-tych sytuacja staa si rzeczywicie dramatyczna. W 1976 roku w caejPolsce zarejestrowanych byo ponad dwa tysice duchownych zakonnych i wieckich jako tajniwsppracownicy SB, a w 1977 roku ta liczba si podwoia. Grajewski ocenia to zjawisko jako wielkinabr, ,,wielk brank o niejasnym cigle podou. Jako jeden z motyww nawizywania wsppracypodaje, e prowadzono w tamtym czasie na du skal budownictwo sakralne. Oywione kontaktywadzy pastwowej z duchowiestwem miay take w latach 70-tych posta kontaktw towarzyskich, azamiast dramatycznych przesucha, SB inicjowaa zwyke spotkanie z ksidzem, na ktrym sidyskutowao na rne tematy. Ksidz pewnie wiedzia, z kim ma do czynienia i myl, e wiadomie o
niczym wanym nie rozmawia, ale nie mona te wykluczy, e szczera rozmowa i wsppraca bya cenza, np. przydzia materiaw budowlanych. Nie moe to jednak zmienia oceny takiego zjawiska.http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
14/150
14
ksiy byo zarejestrowanych w kartotekach SB jako tajni wsppracownicy.51
Jednoczenie statystyki te ukazuj tylko liczb osb, ktre zostay zarejestrowane w
sieci informacyjnej, co oczywicie nie oznacza, e wszystkie one byy wartociowymi
konfidentami.W skali kraju wikszo ksiy bya jednak negatywnie ustosunkowana wobec
komunistycznych wadz. wiadcz o tym statystyki gromadzone przez aparat
bezpieczestwa oraz przebieg i wynik rozmw wadz lokalnych z ksimi. Najwiksz
liczb stanowili ksia o postawie ,,wahajcej si, ktrzy najczciej tumaczyli si
tym, e ,,nie chc zadziera z wadz ludow, bo si jej boj i z wadzkocieln te
nie, bo siboj.52
Nie mona zapomnie rwnie o ksiach ,,nieugitych najsilniej
represjonowanych przez aparat bezpieczestwa, ktry niejednokrotnie za swj opr i
wierno Kocioowi zapacili yciem. Szacuje si, e w latach 1945 - 1956 w
komunistycznych wizieniach przebywao ponad 1000 kapanw (diecezjalnych i
zakonnych), czyli ok. 10% oglnej liczby polskich ksiy. Mnoyy si rwnie
przypadki tych kapanw, ktrzy za wierno Kocioowi i niezomno w pitnowaniu
nieprawoci ustroju ludowej sprawiedliwoci zapacili cennajwysz.53
51 T. Ruzikowski, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984,,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003, s. 109-131.Zobacz take: http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc =viewpage&pageid=357, stanna dzie 25 maja 2009 r.52 Zob. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa
lubelskiego, stycze 1949, s. 28.53 Grzegorz Kucharczyk, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
15/150
15
Bibliografia
Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na
trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (Wydzia
IV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw Bezpieczestwa
Komend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPR
w Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria I
Sekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przez
innych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959)
i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166,
237/V/158) oraz Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy i rkopisy, kroniki Wyszego
Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane i nieopracowane jeszcze prace i referaty
ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumet eclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945(sygn.0852), ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana
przez historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski,
deklaracji Episkopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda
z rozmw ksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL, ROM,
sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII
1949r. do KW PZPR w Lublinie.
APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na
terenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121.
APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695),Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie
pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98.
AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru,
Zamo 24.11.1960, k. 200.
AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej
dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celu
sprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzono
kary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 1954-
1955.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego od wyzwolenia
do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983.
AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
16/150
16
AIPN Lu 0135/9,Raport I z-cy komendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972,
k. 33.
AIPN Lu 0144/10, Pismonaczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa z dnia 22.06.1974,
k. 8-9.
AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k.36.
AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji
Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956.
AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964, k. 36.
AIPN Lu - 0135/9,Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca 1971, k. 6.
AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35.
APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa lubelskiego,
stycze 1949.
Dudek Antoni, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995.
Karpiski Jakub, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001.
Kucharczyk Grzegorz, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/
kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010.
Musia Filip, Jarosaw Szark, Operacja zniszczy Koci, Krakw 2007.
Musia Filip,Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia 2005,
http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja
2009 r.Musia Filip, Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietle
wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007
http://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8
czerwca 2009 r.
Ruzikowski Tadeusz, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984,
,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003.
urek Jacek, W obliczu mierci. Zabjstwa osb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), w:
,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007.
O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragiczna
lekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN.
Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r.,
godz. 05:55.
http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc =viewpage&pageid=357, stan na dzie 25
maja 2009 r.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
17/150
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
18/150
18
Genowefa Rejman podkrela, i wprowadzenie w ycie z moc wsteczn dekretu o
ochronie pastwa miao na celu objcie jego przepisami wydarzenia zwizane z
trwajcym wwczas Powstaniem Warszawskim59.
Wspomniany dekret by niezwykle drakoskim aktem prawnym, kara miercilub kara wizienia bez ograniczenia grozia za popenienie przestpstw opisanych we
wszystkich 11 materialnoprawnych artykuach tego aktu. W doktrynie podkrela si, i
tak daleko idca drastyczno sankcji nie moe by do koca tumaczona warunkami
wojennymi, gdy dekret ten obowizywa na terenach ju oswobodzonych spod
niemieckiej okupacji, a wic co do zasady wolnych od dziaa wojennych, podkrela si
i powoywanie si na wojn moe raczej sugerowa wojn domow ni dziaania
zwizane z toczcsijeszcze wwczas II wojnwiatow60.
Dekret o ochronie Pastwa wprowadza do polskiego prawa karnego dwa
wczeniej nie znane mu pojcia, sabotau i gwatownego zamachu. Zarwno art. 5
dotyczcy sabotau jak i art. 3 odnoszcy sido gwatownego zamachu nie definiowa
tych poj, uciekajc sijedynie do kazuistycznego wyliczenia zachowa stanowicych
gwatowny zamach czy te sabota. Pojcie sabotau byo za to doskonale znane tak
ustawodawstwu jak i doktrynie radzieckiej. Kodeks Karny Rosyjskiej Federacyjnej
Republiki Radzieckiej zalicza do sabotau dywersj, szkodnictwo i sabota
kontrrewolucyjny, popeniajc wszystkie te typy czynw zabronionych sprawca musia
dziaa ze specjalnym rodzajem zamiaru, z zamiarem kontrrewolucyjnym61.
Kolejn nieznan dotd polskiemu prawu karnemu regulacj bya dyspozycja
art. 6 dekretu, groca karmierci lub nieograniczonkarwizienia osobie, ktra w
czasie wojny, bez zezwolenia, wyrabia, przerabia lub posiada aparat radiowy nadawczy
lub odbiorczy. Regulacja ta budzia konotacje z podobnym zakazem wprowadzonym
przez okupacyjne wadze niemieckie. O ile wydaje si zrozumiae karanie posiadania
lub wyrabiania w czasie wojny aparatu nadawczego, to zupenie niezrozumiaym jest
sankcjonowanie posiadania radiowych aparatw odbiorczych, jedynym wyjanieniem
tego typu regulacji jest pynca ze strony wadzy ludowej ch ochrony monopolu
informacyjnego pastwa i uniemoliwienie obywatelom signicia do innych.
niezalenych rde informacji. Nie mniej jednak naley podkreli, i sankcja jakbya
59 G. Rejman, Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski
Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007, s. 112.60 Piotr Kadoczny, op. cit., s. 157.61Ibidem, s. 149.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
19/150
19
zagroona realizacja typu czynu zabronionego opisanego w art. 6 dekretu bya
drastycznie niewspmierna do wagi czynu i jego szkodliwoci.
Dekret z 30 X 1944 zosta uchylony z dniem wejcia w ycie dekretu z 16 XI
1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa.Dekret ten by znacznie szerszym aktem ni wspominany wyej dekret o ochronie
Pastwa, zawiera 42 artykuy, dzieli si na pi rozdziaw. W zasadzie dekret ten
pochania postanowienia dekretu z 30 X 1944 r., wprowadzajc take nowe typy
czynw zabronionych62. Warto wspomnie, i dekret z 16 XI 1945 r. nie zawiera ju
przepisu przewidujcego odpowiedzialno kar za posiadanie, wytwarzanie czy
przerabianie bez zezwolenia odbiorczego aparatu radiowego, art. 5 tego dekretu
przewidywa kar nieograniczonego wizienia tylko w wypadku posiadania lub
wyrabiania bez pozwolenia aparatu nadawczego.
Oglnie charakteryzujc wspomniany dekret naley nadmieni, i przewidywa
on rwnie w art. 16 odpowiedzialno za tzw. szeptank, czyli za rozpowszechnianie
faszywych wiadomoci mogcych wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa.
Przepis ten by, jak siwydaje, pewnym nawizaniem do podobnego przepisu art. 11
rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 XI 1938 r. o ochronie
niektrych interesw Pastwa63. Nie mniej jednak midzy tymi dwoma przepisami
zachodzia istotna rnica, ot przepis art. 11 rozporzdzenia z 1938 r. zawiera w
opisie strony przedmiotowej przestpstwa sformuowanie kto publicznie
rozpowszechnia faszywe wiadomoci mogce wyrzdzi dotkliw szkod interesom
Pastwa, za art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. nie zawiera sformuowania publicznie.
Wspomniana rnica w opisach strony przedmiotowej przestpstw przewidywanych
przez oba wspomniane wyej przepisy sprawiaa, i na podstawie art. 11 rozporzdzenia
Prezydenta RP nie mona byo skaza osoby, ktra tak faszyw wiadomo
rozpowszechniaa niepublicznie, czyli np. w warunkach towarzyskiej rozmowy w
domu, za przepis art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. umoliwia skazanie takiej osoby.
Przepis art. 16 zosta w caoci przeniesiony do maego kodeksu karnego.
Dekret o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy
Pastwa wprowadza take charakterystyczne dla okresu stalinizmu rozwizania natury
proceduralnej. W art. 35 przewidywa bowiem, e sprawy dotyczce przestpstw
zawartych w rozdziale I dotyczcym przestpstw przeciwko bezpieczestwu
62 A. Lityski, O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999, s. 94.63 Dz. U. z 1938 nr 10 poz. 50.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
20/150
20
publicznemu nale do waciwoci sdw wojskowych, take wwczas gdy ich
sprawcami s osoby cywilne. Pozostae za sprawy dotyczce naruszenia porzdku
publicznego i gospodarczych interesw pastwa przekazano do waciwoci sdw
okrgowych, orzekajcych w stanowicych nowo w prawie polskim, skadachawniczych64. Dekret rwnie rozszerza uprawnienia prokuratora, przekazujc mu
uprawnienia, jakie zgodnie z kodeksem postpowania karnego naleay do sdziego
ledczego65.
Dekret z 16 XI 1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy Pastwa, mimo swojej surowoci, bowiem a w 8 wypadkach przewidywa
kar mierci66, zosta niemal natychmiast skrytykowany przez przedstawicieli wadz
pastwowych. Rzd Jednoci Narodowej w uchwale przyjtej na posiedzeniu w dniu 13
XII 1945 r. stwierdzi, i wobec kontynuowania przez reakcj jej zbrodniczej
dziaalnoci dalsze wykazywanie liberalnego stosunku do niej byoby szkodliwe dla
interesw pastwa i caego narodu, a zwaszcza niebezpieczna i grona jest akcja
mordw bratobjczych nadal szeroko stosowana przez organizacje reakcyjne. W
zwizku z powyszym Rada Ministrw uwaa za konieczne zaostrzenie kar za wszelk
dziaalno, podrywajc spokj, porzdek i bezpieczestwo wewntrz kraju, jak te
osabiajcPolskna zewntrz67.
Realizacjwspomnianej w uchwale Rady Ministrw polityki zaostrzania sankcji
karnych by dekret z 13 VI 1946 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w
okresie odbudowy Pastwa, zwany powszechnie maym kodeksem karnym. Dekret ten
wszed w ycie 12 VII 1946 r. i obowizywa a do 31 grudnia 1969 czyli do wydania
nowego kodeksu karnego68. By on aktem prawnym do obszernym, zawiera bowiem
72 artykuy podzielone na siedem rozdziaw, z czego trzy pierwsze miay charakter
materialnoprawny. May kodeks karny by aktem niezwykle restrykcyjnym, w trzynastu
wypadkach przewidywa karmierci69.
Rozdzia I maego kodeksu karnego zawiera gwnie przepisy przeniesione z
dekretu o ochronie pastwa z 30 X 1944 r., a take takie typy czynw zabronionych jak
szpiegostwo i przestpstwa mu pokrewne, art. 11 przewidywa kar od 3 lat
64 A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950, Gdask 2008, s. 280.65Ibidem, s. 280.66 A. Lityski, op. cit., s. 97.67 M. Siewierski,May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949, s. 10.68
A. Lityski, Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekadyPolski Ludowej, [w:]Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992, s. 120.69 A. Lityski, op. cit., s. 104.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
21/150
21
pozbawienia wolnoci za publiczne nawoywanie do czynw skierowanych przeciwko
jednoci sojuszniczej Polski z pastwem sprzymierzonym czyli de facto z ZSRR. Art.
18 przewidywa obowizek denuncjacji co do niektrych, wymienionych w tym
przepisie przestpstw. Rozdzia II nosi taki sam tytu jak rozdzia XXV k.k. z 1932 r.,ktry w tym zakresie utrzyma moc obowizujc, jednak dekret rozszerzy penalizacj
i zwikszy ustawowe zagroenie70. Rozdzia III dekretu mia na celu przede wszystkim
regulacjobrotu gospodarczego, wobec likwidacji ostatnich przejaww wolnego rynku,
cho zawiera take przepisy penalizujce czyny stanowice istotne naruszenie
interesw pastwa jak np. tzw. szaber czyli wywz mienia z ziem zachodnich71.
Istotnym z punktu widzenia relacji maego kodeksu karnego do kodeksu karnego
z 1932 r. by art. 68 dekretu z 13 VI 1946 r., stwierdza on, i na czas obowizywania
maego kodeksu karnego zawiesza simoc obowizujcprzepisw kodeksu karnego z
1932 r., w zakresie unormowanym w dekrecie z 13 VI 1946 r. Przepis ten co znamienne
nie wylicza enumeratywnie przepisw, ktrych obowizywanie zostao zawieszone, a
jedynie stosowa bardzo oglne okrelenie, zapewne w celu jak najdalej idcego
ograniczenia mocy obowizujcej przepisw kodeksu karnego z 1932 r.72.
Koczc krtki oglncharakteryzacjmaego kodeksu karnego naley doda,
i przepisy proceduralne zostay przeniesione wprost z pierwszej wersji dekretu o
przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy pastwa z 16 XI
1945 r. Nadal sprawy o przestpstwa z rozdziau I dekretu, czyli dotyczce
bezpieczestwa pastwa naleay do waciwoci sdw wojskowych, stan ten utrzyma
si do 1955 r. gdy to ustawa o przekazaniu sdom powszechnym dotychczasowej
waciwoci sdw wojskowych w sprawach karnych osb cywilnych,
funkcjonariuszw organw bezpieczestwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Suby
Wiziennej nie przekaza spraw z rozdziau I maego kodeksu karnego do waciwoci
sdw powszechnych, z wyjtkiem przestpstw zwizanych z szpiegostwem73.
Przechodzc ju bezporednio do analizy znajdujcego siw rozdziale II maego
kodeksu karnego art. 22 wprowadzajcego odpowiedzialno za tzw. przestpstwo
szeptanki warto przytoczy pene brzmienie tego przepisu, stwierdza on kto
rozpowszechnia faszywe wiadomoci, mogce wyrzdzi istotn szkod interesom
Pastwa Polskiego, bd obniy powag jego naczelnych organw podlega karze
70 A. Lityski, op., cit., s. 122.71
Ibidem, s. 122.72 A. Machnikowska, op. cit., s. 284.73 Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
22/150
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
23/150
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
24/150
24
wskazywao na to, by rzekoma klska miaa by blisk, czego najlepszym dowodem
jest, e po 3 miesicach od popenienia czynu wojska ludowe w Korei prowadz w
dalszym cigu bohaterskwalkprzeciw agresji amerykaskiej i dobra sprawa musi w
kocu zwyciy85
.Rwnie zwizki midzy Polsk Ludow a Zwizkiem Radzieckim i
obowizkowe dobrossiedzkie stosunki wpyway na orzecznictwo Sdu Okrgowego
w Krakowie. W sprawie W.W. oskaronego o wypowiedzenie w gospodzie w
Jaworznie sw, i Polska nie powinna pozwala sobie eby Zwizek Radziecki
miesza siw nasze rzdy, oraz e w Rosji z Kociow porobili szkoy i magazyny86
Sd uzna jako okoliczno obciajc du spoeczn szkodliwo czynu, gdy
rozpowszechnianie faszywych wiadomoci o Zwizku Radzieckim z ktrym cznas
jaknajlepsze stosunki ssiedzkie mogo wyrzdzi Polsce wielkszkod87.
Istotne dla skadu orzekajcego w sprawach z maego kodeksu karnego byo
rwnie ustosunkowanie podsdnych do nowego ustroju. Sd podkreli w wyroku z 29
VIII 1950 r. szczeglnie niechtne a nawet wrogie ustosunkowanie sioskaronego do
rzeczywistoci spoeczno politycznej w wczesnej Polsce i wymierzy oskaronemu
A.J. kar10 miesicy wizienia oraz grzywnw wysokoci 2000 z z stwierdzenie, i w
czasie pochodu 1 majowego w Alwernii stao czterech zodziei88. Take w sprawie
T.L. oskaronego o publiczne stwierdzenie, e w dzisiejszym ustroju yje si w
niewoli i e wojna, ktra wybuchnie przyniesie obywatelom wolno sd bada, czy
oskarony jest przychylnie ustosunkowany do nowego ustroju, w kocu opar wyrok na
zeznaniach jednego ze wiadkw, gdy jak stwierdzi wiadek ten, ktrego zeznania s
bezwzgldnie wiarygodne, poda z caym poczuciem odpowiedzialnoci czonka PZPR,
e wyklucza by osk. L. mg wystpowa wrogo przeciwko obecnemu ustrojowi89. W
konsekwencji Sd uzna T.L. za niewinnego, stwierdzajc, i jako Badacz Pisma
witego jest nieszkodliwym maniakiem religijnym90.
Mimo funkcjonowania w do trudnych czasach stalinizmu Sd Okrgowy
potrafi orzeka niezalenie od tez stawianych przez funkcjonariuszy Urzdu
Bezpieczestwa. Przykadem takiego niezalenego orzekania jest sprawa S.M. i J.K.,
85 sygn. akt 29/1989/6130.86 sygn. akt 29/1989/5768.87 sygn. akt 29/1989/5768.88
sygn. akt. 29/1989/6013.89 sygn. akt 29/1989/6129.90 sygn. akt. 29/1989/6129.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
25/150
25
oskaronych o rozpowszechniania na terenie powiatu mylenickiego wiadomoci
dotyczcych rzekomej potyczki wojsk angielskich i radzieckich w Berlinie, co miao
zwiastowa zbliajcsiwojn91. Dla ukazania caego ta sprawy trzeba wspomnie i
obaj oskareni byli zwizani z ruchem niepodlegociowym, J.K. by onierzemLegionw Polskich, uczestnikiem wojny 1920 r., za w latach II wojny wiatowej by
podoficerem Armii Krajowej, za S.M. by w czasie wojny cznikiem Armii Krajowej.
ledztwo w opisywanej sprawie byo prowadzone przez Powiatowy Urzd
Bezpieczestwa Publicznego w Mylenicach, na rozprawie oskareni zeznali odmiennie
ni w postpowaniu przygotowawczym, gdy jak stwierdzili byli zmuszeni do
podpisania protokow biciem. Sd Okrgowy w uzasadnieniu uniewinniajcego obu
oskaronych wyroku z 7 II 1950 r. stwierdzi, i chocia oskareni w toku ledztwa w
toku trzeciego z kolei przesuchania i przyznali sido winy, to jednak skoro nastpnie
na rozprawie to przyznanie odwoali naley przeto przyj, e w wietle caoksztatu
przytoczonych okolicznoci musi ono uchodzi za wtpliwe i maowartociowe jako nie
poparte adnymi dowodami, zwaszcza e oskareni twierdz e to przyznanie si
zostao od nich wymuszone92.
W opinii wczesnego wymiaru sprawiedliwoci niebezpieczne dla Pastwa byy
rwnie prowadzone w pocigu rozmowy dotyczce rzekomych cudw. B.K. zostaa
oskarona o popenienie przestpstwa z art.22 maego kodeksu karnego, gdy w
pocigu na trasie Jelenia Gra Krakw opowiadaa nieznanym jej osobom o cudzie w
Jeleniej Grze, gdzie jej matka i siostra miay widzie jak obraz Matki Boskiej w
tamtejszym kociele przewraca oczami. W uzasadnieniu aktu oskarenia stwierdzono,
i Rozgaszanie wiadomoci o cudzie, ktry nie zosta stwierdzony przez czynniki
kocielne, zwaszcza w pocigu, mogo doprowadzi do znaczniejszego
rozpowszechnienia si tyche faszywych wiadomoci, co z kolei mogo pocign za
sob oderwanie od warsztatw pracy naiwnych, chccych rzekomy cud oglda na
wasne oczy, wzgldnie znale si w cudownym miejscu93. Sd Okrgowy w
wyroku z 10 VII 1950 r. uzna B.K. winn zarzucanego jej czynu z art. 22 maego
kodeksu karnego i skaza na kar 4 miesicy aresztu, w uzasadnieniu stwierdzajc, i
wobec sensacyjnoci tych wiadomoci wpyw ich na suchaczy mg by znaczny i
91
sygn. akt 29/1989/6268.92 sygn. akt 29/1989/6268.93 sygn. akt 29/1989/5969.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
26/150
26
mg wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, czyn oskaronej
wyczerpuje zatem znamiona z art. 22 m.k.k.94.
Istotne nie tylko dla wymiaru kary ale i dla oceny winy lub niewinnoci sprawcy
byo take jego pochodzenie spoeczne. Sd Najwyszy w wyroku z 12 XI 1951 r. I K206/51 stwierdzi, i przy rozwaeniu przestpstw z art. 22 m.k.k. naley mie zawsze
na uwadze caoksztat cech osobowoci sprawcy, a w szczeglnoci jego pochodzenie
spoeczne i stosunek do obecnej rzeczywistoci w Polsce Ludowej. Nie kada bowiem
uwaga krytyczna (nawet obiektywnie chybiona) stanowi faszywwiadomo, mogc
wyrzdzi istotnszkodinteresom Pastwa Polskiego, o jakiej mowa w wymienionym
przepisie prawa. Uwaga taka w ustach wroga klasowego pragncego w ten sposb
dziaa demobilizujco na otoczenie, niewtpliwie moe wypenia dyspozycj art. 22
m.k.k. Ta sama jednak uwaga wygoszona przez obywatela pozytywnie
ustosunkowanego do ustroju Polski Ludowej, moe by uznana za wyraz bdnego
przekonania, zasugujcy wycznie na sprostowanie lub wyjanienie bd w drodze
dyskusji, bd w drodze subowej czy partyjnej95.
Podobn drog, jak ta wytyczona w przytoczonym wyej orzeczeniu Sdu
Najwyszego, poda Sd Okrgowy w Krakowie. W sprawie M.K., ktry zosta
oskarony o wypowiedzenie sw, i Marszalek Rokossowski uciek z Polski oraz, e
tow. Stalin i Hitler to jest jedne i te samo96. Sd uzna co prawda oskaronego za
winnego popenienia czynu z art. 22 m.k.k. ale wymierzy mu stosunkowo agodnkar
czn 6 miesicy wizienia, stanowisko swoje uzasadniajc faktem, i osk. M. K.
pochodzi z rodziny robotniczej, ksztaci si nie mg gdy ustrj kapitalistyczny w
ktrym siurodzi z gry przeznaczy go na maszynrobocz i z tego wzgldu uleg
on tak atwo wrogiej propagandzie97. Podobnie orzek Sd w sprawie S.M.
oskaronego o to, e komentujaudycjradiowdotyczcpooenia robotnikw przed
i po 1939 r. powiedzia w radiu nie mwi prawdy tylko okamuj nard. mwi
take, e tak dalej nie bdzie, e simusi zmieni bo sizanosi na wojn, ktra moe
w tym roku wybuchn oraz jeli rzd Polski Ludowej dalej bdzie tak postpowa z
robotnikami to jak wybuchnie wojna to robotnik by nie by za Rzdem bo ju sinajad
dobrami. oraz gdyby Rzd da robotnikom to co im sinaley to by robotnik wtedy
94 sygn. akt 29/1989/5969.95
Orzecznictwo Sdu Najwyszego..., s. 80596 sygn. akt 29/1989/6143.97 sygn. akt 29/1989/6143.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
27/150
27
mg by za Rzdem98. Sd Okrgowy uniewinni S.M. stwierdzajc w uzasadnieniu
wyroku z 21 X 1950 r., i Podkreli wreszcie naley, e zarzucane osk. aktem
oskarenia nastawienie i uwarunkowanie nim wypowiedzi pozostaj w jaskrawej
sprzecznoci z moraln sylwetk oskaronego, przodownika pracy, wyrnionego wmaju br., w wic wanie w miesicu rzekomego popenienia przestpstwa, za
wykonanie 138 % normy. Z tych powodw naleao oskaronego w caoci od
oskarenia uniewinni99.
Kolejnym dowodem na nierwne traktowanie podsdnych i sugerowanie si
przy wymiarze kary pochodzeniem spoecznym oskaronego i jego stosunkiem do
wadzy ludowej jest wyrok w sprawie J.K., ktry zosta oskarony o popenienie czynu
zabronionego opisanego w dyspozycji art. 22 m.k.k. poprzez stwierdzenie, i Stalin
skurwysyn, komunista ograbi Polsk oraz, e Polska powinna by od morza do
morza, e zabrali nam p Polski na Ukrainie a take (...) trudno ja inaczej mwi nie
mog bo serce mnie boli jak widz jak pachoy Rosji Sowieckiej zabieraj chopom
ziemi wcigajc ich do kochozw sowieckich w ktrych bdzie ndza, gd i
ubstwo oraz widzjak pachoy stojz pakw kopalni czy w fabryce bijc ich, gdy nie
chce robi i robotnik musi robi za marne grosze za ktre nic nie moe kupi i z tego
powodu yjw ndzy i w biedzie nie majc kawaka chleba, a jeeli by kto powiedzia
le na ustrj Polski Ludowej oraz ta ndzwrd robotnikw i chopw to konfidenci
wsadzaj ich do wizienia, zncajc si nad nimi w rozmaitszy sposb100. Sd uzna
J.K. winnym zarzucanego mu czynu jednak w wyroku z 14 XII 1950 r. skaza go na
bardzo agodnkar8 tygodni aresztu, co uzasadni midzy innymi stwierdzeniem, e
przy wymiarze kary Sd uwzgldni wszystkie okolicznoci przewidziane w art. 54
k.k., zwracajc szczegln uwag na dotychczasow niekaralno oskaronego, jego
wiek, zaniedbane wychowanie w sensie uwiadomienia i wyrobienia politycznego i
spoecznego, jego chopskie pochodzenie i fakt, e jest z zawodu robotnikiem
fizycznym w Hucie Bankowej w ktrej pracuje bez przerwy od lipca 1945 r.
wywizujc si dobrze ze swych obowizkw i bdc pracownikiem sumiennym i
zdyscyplinowanym101.
Niewtpliwie w wikszoci uzasadnie wyrokw przewija si polityczny
kontekst czasw, widoczna jest czasem nierwno w traktowaniu podsdnych, na
98 sygn. akt 29/1989/6337.99
sygn. akt 29/1989/6337100 sygn. akt 29/1989/6359101 sygn. akt 29/1989/6359
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
28/150
28
wzgldniejsze traktowanie mogy liczy osoby ktrych stosunek do nowego ustroju by
pozytywny. Nie mniej jednak, jak wykazano Sd Okrgowy w Krakowie nie zawsze
orzeka po myli komunistycznych wadz, jak to miao miejsce w przytoczonej wyej
sprawie J.K. i S.M. oskaronych przez PUBP w Mylenicach o popenienieprzestpstwa z art. 22 m.k.k., a ktrzy to zostali przez Sd uniewinnieni.
Warto zaznaczy, i Sd ten orzeka stosunkowo agodne kary, w dotychczas
zbadanych aktach spraw z art. 22 m.k.k. nie pojawi si jeszcze przypadek orzeczenia
kary w granicach maksymalnego ustawowego zagroenia czyli 5 lat pozbawienia
wolnoci, czsto za orzekane byy kary aresztu, czy kary wizienia do roku,
najsurowsz kar jak orzeczono w dotychczas zbadanych sprawach bya kara 3 lat
wizienia orzeczona w sprawie J.C., ktry dodatkowo zosta skazany na utrat praw
publicznych i obywatelskich praw honorowych na 3 lata. Warto doda, i do liczne
byy uniewinnienia oskaronych. Na 44 przebadane przeze mnie dotychczas sprawy z
art. 22 m.k.k. rozpoznawane przez Sd Okrgowy w Krakowie zapady 23 wyroki
uniewinniajce w I instancji. Rwnie ciekawie rysuje si kwestia rodkw
odwoawczych wnoszonych od wyrokw Sadu Okrgowego w sprawach z maego
kodeksu karnego, oglnie najpierw kasacji, a pniej rewizji we wspomnianej wyej
grupie spraw byo 14, w tym w 10 przypadkach rodek odwoawczy zosta wniesiony
przez oskaronego, za w 4 przypadkach rodek odwoawczy wnis prokurator. Wrd
wspomnianych 14 spraw, w ktrych wniesiono rodek odwoawczy 1 przypadek
stanowia rewizja wniesiona zarwno przez prokuratora jak i przez oskaronego oraz 1
przypadek stanowia rewizja wniesiona przez oskaronego jednake cofnita przeze
jeszcze przed jej rozpoznaniem przez Sd Apelacyjny w Krakowie.
Wszystkie te przytoczone wyej okolicznoci, a wic stosunkowa agodno
orzekanych przez Sd Okrgowy w Krakowie kar, spora liczba uniewinnie, a take
niski poziom wyksztacenia podsdnych, ktrzy wywodzili si przede wszystkim z
klasy pracujcej, robotnikw i chopw pozwala na stwierdzenie, i sdownictwo
powszechne nie stanowio silnego elementu represji, za gwny ciar represji
spoczywa w rkach cakowicie opanowanych przez komunistw Wojskowych Sdw
Rejonowych, ktre orzekay w sprawach zwizanych z bezpieczestwem pastwa i do
powszechnie feroway wyrokami mierci.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
29/150
29
Bibliografia
Orzecznictwo Sdu Najwyszego z zakresu materialnego prawa karnego (1945 1957), [red.] S.
liwiski, Warszawa 1958.
Dz. U. z 1944 nr 10 poz. 50.
Dz. U. z 1945 r. nr 53 poz. 300.
Dz. U. z 1946 r. nr 30 poz. 192.
Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6130.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/5768.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt. 29/1989/6013.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6129.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6268.Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/5969.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6143.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6337.
Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6359.
Kadoczny P., Kilka uwag na temat dekretu z 30 padziernika 1944 r. O ochronie Pastwa, [w:] Prawo
karne w okresie stalinizmu, Studia Iuriduca t. 35[red.] G. Rejman, Warszawa 1999.
Lityski A., O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999.
Lityski A., Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekady Polski
Ludowej, [w:]Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992.
Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950 , Gdask 2008.
Siewierski M., May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949.
Rejman G., Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski
Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007.
Ziemba Z., Prawo przeciwko spoeczestwu, Warszawa 1997.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
30/150
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
31/150
31
wydarze. Tym samym, obok faktu uwizienia w obozie koncentracyjnym Auschwitz-
Birkenau, przypadajcego na okres od wrzenia 1940 do kwietnia 1941 roku108, istotny
wpyw na wybory podejmowane przez Bartoszewskiego w okresie Polski Ludowej
wywaro zaangaowanie w walk z okupantem w ramach struktur Armii Krajowej109
oraz dziaalno110 z ramienia Rady Pomocy ydom egoty111. Szczegln rol112
odegrao uczestnictwo Powstaniu Warszawskim113.
Zakoczenie II wojny wiatowej przynioso zasadniczprzebudowporzdku
politycznego, gospodarczego i spoecznego Polski. Tym samym, niejako na nowo
definiowao, szeroko rozumian, aktywno podejmowan przez szereg rodakw, w
tym Bartoszewskiego. Pierwsze powojenne wybory bdce jego udziaem,
zaowocoway podjciem pracy w redakcji Gazety Ludowej, bdcej organem
prasowym mikoajczykowskiego PSL-u114. W okresie poprzedzajcym objcie tej
posady, sytuacja materialna Bartoszewskiego, podobnie jak miao to miejsce w
przypadku szerokiego grona Polakw115, bya trudna. Rozkad mechanizmw produkcji
spowodowa powszechny niedobr artykuw pierwszej potrzeby. To z kolei przynioso
utrzymanie tzw. systemu kartkowego. Cieniem na tworzonym aparacie wadzy kad si
stan zdrowotny przewaajcej czci spoeczestwa. Zwaszcza, w obliczu ogromnych
problemw mieszkaniowych odnotowywanych, m. in. w zamieszkiwanej przez
Bartoszewskiego, Warszawie.
Zaangaowanie w dziaalno PSL-u przynioso poprawsytuacji materialno-
bytowej byego winia obozu Auchwitz-Birkenau. Byo to o tyle istotne, e
przedwojenne mieszkanie Bartoszewskiego zostao doszcztnie spalone w czasie
Powstania Warszawskiego116. Jako czonek PSL-u, Bartoszewski mg korzysta z
partyjnej, stosunkowo dobrze zaopatrywanej, stowki. Co wicej, otrzyma lokum, do
ktrego, decyzj wadz ludowcw, odwoono go samochodem. Nie mniej jednak,
108 Zob.: W. Bartoszewski, Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009.109 M. Turski, Nie bj si, pomagaj ludziom, Polityka, 2002, nr 47, s. 70-71.110 Zob.: www.kprm.gov.pl, Wystpienie Sekretarza Stanu Wadysawa Bartoszewskiego podczasGlobalnego Forum na Rzecz Zwalczania Antysemityzmu. Panel V: Rewizjonizm historyczny,zaprzeczenie Holocaustowi i nowy antysemityzm, Jerozolima 17.12.2009 r. (20.04.2010)111 W. Bartoszewski, egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z1.05.1960 r., s. 4-5.112 W. Bartoszewski, Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r., s. 1.113 W. Bartoszewski, Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z5.10.1958 r., s. 3-4.114
Z. Augustyski, W. Bartoszewski, Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009, s. 7.115 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2004, Warszawa 2005, s. 174.116 M. Komar, op. cit., s. 134.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
32/150
32
pierwsze wynagrodzenie, wypacone w marcu 1946 roku, przeznaczy na zakup ubrania,
podstawowych rodkw czystoci oraz ksiek117.
Zaangaowanie Bartoszewskiego, zarwno, z okresu wojny, jak i
przypadajce na czas po roku 1945, przynioso szereg negatywnych konsekwencji. Juw listopadzie 1946 roku, jako szef propagandy przedwyborczej PSL na terenie
Warszawy, zosta on aresztowany. Przetrzymywany w piwnicach gmachu Ministerstwa
Bezpieczestwa Publicznego, dopiero w styczniu roku nastpnego zosta poddany
pierwszym przesuchaniom118. Na og organizowano je w pnych godzinach
wieczornych oraz nocnych. Sprowadzay si do udzielania odpowiedzi na seri pyta
oraz wielokrotnego spisywania yciorysu. W czerwcu 1947 roku, cigle bez wyroku
sdowego, Bartoszewski zosta przeniesiony do celi zbiorowej pozbawionej wza
sanitarnego. W niewielkim pomieszczeniu stoczono okoo stu aresztantw. Nie
zapewniono im ek119.
W kwietniu 1948 roku, zupenie nieoczekiwanie, wrczono mu, bez
formalnego zakoczenia prac sdowych oraz bez wskazania przyczyn osadzenia w
areszcie, tzw. kartzwolnienia winia ledczego. W obliczu sfaszowanych wyborw
do Sejmu Ustawodawczego oraz postpujcej dezintegracji struktur PSL120,
Bartoszewski zosta zatrudniony w pionie informacyjnym Centralnego Zakadu
Przemysu Drzewnego. Nie mniej jednak odmwi podjcia wsppracy z Urzdem
Bezpieczestwa, co w prostej linii skutkowao zwolnieniem. Tym samym, pomimo
szeregu prb podjcia zatrudnienia nie mg liczy na etat, co wpisywao siw oglne
ramy polityki prowadzonej przez wczesny aparat wadzy. Utrzymywa si zatem z
drobnych zlece redakcyjnych na rzecz Pastwowego Instytutu Wydawniczego121.
W grudniu 1949 roku, niespodziewanie, zosta ponownie osadzony w areszcie
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego pod zarzutem szpiegostwa. Dopiero w
kwietniu 1952 roku doszo do waciwego procesu sdowego. W wyniku trwajcej nie
duej ni godzinrozprawy, przeprowadzonej w wietlicy wiziennej, zadecydowano o
uznaniu winy. Wyrok, bez udziau wiadkw i rodziny, odczytano w maju w siedzibie
Wojskowego Sdu Rejonowego w Warszawie. Kara za wynosia osiem lat wizienia.
117 Ibidem, s. 153-154.118 Ibidem, s. 156.119
Ibidem, s. 161-162.120 M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 67-74.121 M. Komar, op. cit., s. 166-167.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
33/150
33
Pomimo licznych odwoa, sd nie zdecydowa o zmianie wyroku122. Zwaszcza, e nie
przedstawiono, zarwno kraju, na rzecz ktrego Bartoszewski miaby podejmowa
dziaania wywiadowcze, jak i zakresu samej dziaalnoci szpiegowskiej123.
W czasie kilkuletniego pobytu w areszcie oraz w wizieniu, Bartoszewskiposiada sposobno poznania szeregu osb, podobnie jak on, oskaronych z tzw.
politycznego nadania124. Wrd nich wymieni mona, zarwno bezporednich
uczestnikw dziaa wojennych onierzy Armii Krajowej, czonkw PSL-u, dawnych,
hitlerowskich okupantw, jak i nieprzychylnych wadzom przedsibiorcw,
przedstawicieli inteligencji, oraz, zupenie niezaangaowanych politycznie,
przypadkowo osadzonych, obywateli. Wszyscy oni przetrzymywani byli pod zarzutem
kolaboracji, szpiegostwa, zdrady, dziaania na szkod pastwa itd. Co szczeglnie
godne podkrelenia, przebywali w trudnych warunkach: zatoczonych, niejednokrotnie
zlokalizowanych na poziomie piwnic, celach, nie wyposaonych w ka. Podobnie jak
to miao miejsce w przypadku Bartoszewskiego, pozbawieni prawa do sprawiedliwego
procesu sdowego, utrzymywali surowe wyroki, z karmierci wcznie125.
Sam Bartoszewski, dzielc los tysicy obywateli, zosta zaangaowany do prac
drukarskich, prowadzonych na terenie wizienia. Tym samym, posiada dostp do kilku
wydawanych wwczas tytuw, m. in. Trybuny Ludu, Przegldu Sportowego. W
wyniku przybywania w trudnych warunkach, byy wizie obozu Auschwitz-Birkenau
zapad na grulic. Pomimo tego, wiosn1954 roku zosta przewieziony do Raciborza,
gdzie skazani przetrzymywani byli w celach nieporwnywalnie mniejszych, ni miao
to miejsce w Warszawie. Ostatecznie, z powodu pogarszajcego si stanu zdrowia, w
sierpniu 1954 roku udzielono Bartoszewskiemu rocznej przerwy w odbywaniu kary.
Dopiero na mocy postalinowskiej odwily, w marcu 1955 roku Najwyszy Sd
Wojskowy uzna, e zosta on bezpodstawnie aresztowany i skazany126.
Pozbawiony pracy i perspektyw podjcia, dwukrotnie ju przerywanych,
studiw, Bartoszewski znajdowa si w sytuacji nieatwej. Podobnie, jak miao to
miejsce w przypadku szeregu innych osb, odbywajcych kar wizienia,
niejednokrotnie spotyka si z, rnie motywowanym, oporem ze strony, tak
122 Ibidem, s. 178.123 W. Bartoszewski, Warto by przyzwoitym, Pozna 1990, s. 99.124 www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad
wiatowego Zjazdu Polskich Kombatantw, Warszawa 2.09.2009 r. (29.04.2010).125 W. Roszkowski, op. cit., s. 205-207.126 M. Komar, op. cit., s. 183.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
34/150
34
przedstawicieli aparatu pastwowego, jak i czonkw sporej czci spoeczestwa. Tym
samym, utrzymywany by przez przyjaci, od ktrych otrzymywa tzw. kopertwki127.
Ostatecznie, w sierpniu 1955 roku podj prac w Stowarzyszeniu Bibliotekarzy
Polskich, co pozwolio mu na usamodzielnienie si128
.Bartoszewski niestarannie znajdowa si jednak w polu zainteresowa
Suby Bezpieczestwa. Poczwszy od sierpnia 1955 roku, obserwowano go, imputujc
organizacj siatki wywiadowczej oraz przygotowywanie zamachw na czoowych
dziaaczy partyjnych i rzdowych129. Niejako w oderwaniu od tego typu okolicznoci,
Bartoszewski publikowa w Stolicy, wiecie, Tygodniku Powszechnym130.
Oskarenia o dziaalno antykomunistyczn131 towarzyszyy jednak wszelkim,
podejmowanym przez niego, dziaaniom. Tak byo w przypadku pobytu w Izraelu,
przypadajcego na okres od wrzenia do listopada 1963 roku, zwizanego z
przyznaniem tytuu Sprawiedliwy Wrd Narodw wiata132 oraz wizyty w Austrii
majcej miejsce w tym samym roku. Oczywicie, nie mogyby one mie miejsca, gdyby
nie, poprzedzona kilkoma odmowami, pozytywna decyzja w sprawie przyznania mu
paszportu. Zwaszcza, e polityka pastwa w tym zakresie, poza okresami wzgldnej
liberalizacji, pozostawaa restrykcyjna133. Na wyjazd liczy mogli funkcjonariusze
partyjni, wysocy urzdnicy pastwowi, czonkowie ich rodzin oraz osoby, ktre w myl
oficjalnej doktryny pastwowej, stanowiy tzw. wrogw systemu, np.: duchowni134. Nie
mniej jednak, uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, w
przypadku Bartoszewskiego, obok szeregu rnych czynnikw, przewayo stanowisko
wczesnych wadz, wskazujce na potrzeb akcentowania antyhitlerowskiego
zaangaowania rodakw podczas II wojny witowej.
W zestawieniu z peerelowsk rzeczywistoci dnia codziennego, a przede
wszystkim trudnociami mieszkaniowymi oraz aprowizacyjnymi, pobyt w krajach
bogatego Zachodu wywar na Bartoszewskim, podobnie jak miao to miejsce w
127 Ibidem, s. 188.128 www.uni.opole.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat Honoris Causa Uniwersytetu Opolskiego(28.04.2010)129 M. Komar, op. cit., s. 188.130 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 538.131 Notatka dyrektora III Departamentu Ministerstwa Spraw Wewntrznych, pk. H. Pitka z dnia29.09.1970 r. na temat dziaalnoci Wadysawa Bartoszewskiego, w: Ibidem.132 Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, podred. I. Gutmana, s. 232.133
Zob.: M. Bortlik-Dwierzyska, M. Niedurny, Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009.134 Zob.: K. Jaworska, Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w1963 r., Perspectiva, 2006, nr 2.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
35/150
35
przypadku obywateli, ktrzy otrzymali przyzwolenia na wyjazd zagraniczny, due
wraenie. Swoj reakcj na sytuacj panujc w krajach lecych na zachd od
elaznej kurtyny, okrela mianem szoku135. W listopadzie 1963 roku Bartoszewski
zosta wsppracownikiem Radia Wolna Europa136
. Dziki staraniom miesicznikaDokumente-Documents uzyska stypendium, umoliwiajce mu wyjazd do Republiki
Federalnej Niemiec w roku 1965137. Pobyt ten, obok wizyty w Izraelu i Austrii,
dodatkowo potgowa wraenie dysonansu cywilizacyjnego miedzy Polsk a krajami
EWG, obserwowanego, zarwno na gruncie dostpnoci zupenie podstawowych dbr i
usug, jak i swobody wyboru drogi yciowej w wymiarze zawodowym i osobistym138.
W zwizku z licznymi wyjazdami zagranicznymi jego dziaalno naukowa
oraz literacka bya poddawana prbom ilociowego i jakociowego ograniczenia.
Sytuacja taka miaa ju miejsce przed pierwsz podr do Izraela. W roku 1962,
pomimo podjcia studiw z zakresu filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim
oraz zoenia pracy magisterskiej, zosta on skrelony z listy studentw, co nosio
znamiona decyzji politycznej139. W podobnej sytuacji znajdowa siszereg innych osb,
ktre, w mniejszym bd wikszym zakresie, podejmoway dziaania niezgodne z
oficjalnym stanowiskiem partii.
W roku 1970 ksiki, broszury i artykuy Bartoszewskiego zostay objte
zakazem druku na terytorium Polski. Tym samym, jego twrczo zostaa cakowicie
ocenzurowana140. Nie mniej jednak, nadal stara sion podejmowa aktywno na niwie
literackiej, nawet jeli nie w dosownym tego sowa znaczeniu, to chociaby poprzez
dziaalno natury organizacyjnej. W latach 1969-1973 peni funkcj prezesa
warszawskiego oddziau Towarzystwa Przyjaci Ksiki. Rwnie w roku 1969 zosta
czonkiem Zarzdu Polskiego PEN Clubu, penic okresowo funkcj jego sekretarza
generalnego141.
Ponadto, wykada na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim142. Byo to istotne
z dwch powodw. Po pierwsze, ze wzgldu na sposobno prezentowania historii
135 M. Komar, op. cit., s. 198.136 W. Bartoszewski, Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r.,s. 9.137 W. Bartoszewski, Warto by, s. 106.138 W. Roszkowski, op. cit., s. 273-274.139www.uw.edu.pl, W. Bartoszewski, Refleksje wiadka stulecia (28.04.2010)140www.encyklopedia-solidarnosci.pl, Wadysaw Bartoszewski (29.04.2010)141www.penclub.com.pl, Historia PEN Clubu (29.04.2010)142
www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Przestrze wolnoci i prawdy (Mj KUL w latach
PRL-u). Wystpienie na uroczystoci przyjcia doktoratu hc w styczniu 2008 r.(30.04.2010)
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
36/150
36
naszego kraju, a w szczeglnoci przebiegu Powstania Warszawskiego, z pominiciem
oficjalnej cenzury143. Zwaszcza, e zyska on stosunkowo due audytorium w postaci
rodowiska studentw historii na KUL-u, ktre poczwszy od 1977 roku zaczo
wydawa niezaleny miesicznik Spotkania144
. Po drugie, z uwagi wzgldnstabilizacj jego sytuacji materialno-bytowej, dokonujc si wanie za spraw
zatrudnienia w murach uczelni. Biorc pod uwag fakt, e prowadzona przez
Bartoszewskiego dziaalno w jednoznaczny sposb okrelaa stosunek wadz PRL-u
do jego ewentualnych prb podjcia zatrudnienia poza uniwersytetem, wykady na
KUL-u pozostaway szczeglnie istotne.
Aktywno bdca udziaem Bartoszewskiego, rwnie ta wybiegajca poza
sfer stricte naukow, nieustannie stanowia przedmiot zainteresowa wczesnego
aparatu bezpieczestwa. Podobnie jak to miao miejsce w przypadku osb, w
najmniejszym choby zakresie, wystpujcych przeciwko organom wadzy, by on
inwigilowany. Wielokrotnie wzywano go na przesuchania oraz rewidowano.
Zwaszcza, e w 1974 roku sygnowa swym nazwiskiem list skierowany do Rady
Pastwa z probo uaskawienie braci Czumw, a w dwa lata by wspautorem tzw.
Listu czternastu, wyraajcego sprzeciw wobec wprowadzenia do Konstytucji PRL z
1952 roku zapisu o nierozerwalnoci sojuszu z ZSRR. W roku 1977 wsptworzy
nielegalne Towarzystwo Kursw Naukowych145. Ponadto, w sierpniu 1980 roku
podpisa Apel Szedziesiciu Czterech intelektualistw, w peni popierajcy dania
wysuwane przez strajkujcych robotnikw Wybrzea146 oraz zosta czonkiem
Solidarnoci. Jeszcze w tym samym roku147 bra udzia w Kongresie Kultury
Polskiej148. W 1981 r. opublikowa, w ramach tzw. drugiego obiegu, prac. Polskie
Stronnictwo Ludowe w latach 19451946. Dokumenty z dziejw niezalenego ruchu
ludowego w Polsce149.
Zarysowan powyej dziaalno przerwaa realizacja decyzji o ogoszeniu
stanu wojennego150, przybierajca posta internowania w nocy z 12 na 13 grudnia 1981
143 A. Rybak, KUL kuleje, Polityka, 2005, nr 19, s. 36.144www.tnn.pl, Spotkania - Niezalene Pismo Modych Katolikw w Lublinie (29.04.2010)145 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 502.146 L. Bdkowski, 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4, s. 4.147 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 486-492.148 Internowany Kongres, Spotkania, 1981/1982, nr 17/18, s. 4.149 www.kul.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego im. Jana Pawa II w Lublinie (29.03.2010)150 AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzeniaBiura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
37/150
37
roku. Pocztkowo Bartoszewski przetrzymywany by w areszcie w Biaoce. Nie mniej
jednak 15 grudnia przetransportowano go do Jaworza - jednego z kilkudziesiciu151,
specjalnie przygotowanych do tego celu152, orodkw, zlokalizowanych na terytorium
caego kraju153
. Tym samym, w wyniku sprawnie przeprowadzonej154
akcji Joda155
,Bartoszewski podzieli los kilku tysicy opozycjonistw i sympatykw
Solidarnoci156, ktrzy w okresie tzw. Polski Ludowej poddawani byli, w rnym
stopniu i w rnym zakresie, przymusowej izolacji. Grup internowanych tworzyli
czonkowie, m. in.: NSZZ Solidarno, Niezalenego Zrzeszenia Studentw, NSZZ
Rolnikw Indywidualnych, Klubu Inteligencji Katolickiej, Konfederacji Polski
Niepodlegej, Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela157
Nie mniej jednak, orodek w Jaworzu zorganizowany by z myl o
pracownikach naukowych uniwersytetw, artystw, pisarzy, poetw i dziennikarzy. Pod
wzgldem zapewnianych warunkw lokalowych, sanitarnych itd. w znaczcym stopniu
odbiega on zatem od obozw, w ktrych przebywaa wikszo internowanych158.
Podstawowym rodkiem transportu do Jaworza pozostaway, ze wzgldw
bezpieczestwa, helikoptery. Internowani, zobowizani do przestrzegania
regulaminu159, przebywali w trzyosobowych pokojach, wyposaonych w tapczany,
szaf, umywalk oraz lustro. Co szczeglnie istotne, nie brakowao rwnie
odbiornikw radiowych, posiadajcych pasma pozwalajce na odbir audycji Wolnej
Europy160. W orodku funkcjonowaa, stosunkowo dobrze zaopatrzona, stowka161.
Osadzeni posiadali prawo do odwiedzin ze strony rodziny162. Stwarzao do sposobno
do przekazania internowanym paczek, stanowicych efekt ofiarnoci rodakw
151 A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska, Warszawa 2006, s. 94.152 B. K. Gob, W. Kaudziski, Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005, s. 367-368.153
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 1980-1983, oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa2001, s. 65-66.154 Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach ointernowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r.155 Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W.Janowski, W. Wadyka, Warszawa 2004, s. 1257.156 A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy. Lipiec 1980- stycze1982, Krakw 2002, s. 78.157 P. Raina, M. Zbroek, Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego, Pelpin 2003, s. 281.158 T. Mazowiecki, Internowanie, Londyn 1982, s. 41-42.159 Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osbinternowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r.160 E. Staniewski, Jaworze, Warszawa 2006, s. 17161
W. Bartoszewski, Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006, s. 25.162 H. F. Sporo, Wspomnienia i listy z orodkw internowania PRL w czasie stanu wojennego 1981-1982, Chorzw 2006, s. 50.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
38/150
38
mieszkajcych w Polsce, jak i poza granicami kraju163. Internowani nie byli bici i
poniani, jak to miao miejsce w innych orodkach, np.: w Suwakach164. Sam
Bartoszewski, wybrany starost obozu165, niejednokrotnie wskazywa rzeczywiste
powody tego typu sytuacji166
, sprowadzajce si do prb wewntrznego rozbicia tzw.rodowiska solidarnociowego za spraw, planowanej przez wadze, propagandowej
dyskredytacji osadzonych w Jaworze.
W kwietniu 1982 roku, dziki wsparciu krajowych i zagranicznych rodowisk
intelektualistw, zadecydowano o uwolnieniu Bartoszewskiego. Podobnie, jak to miao
miejsce przed rokiem 1981, podj on prac dziennikarsk. Tym samym, zosta
czonkiem redakcji Tygodnika Powszechnego. Na gruncie odwily, obserwowanej
w odniesieniu do polityki migracyjnej pastwa, Bartoszewski ponownie ubiega si o
prawo opuszczenia kraju. W okresie przypadajcym na lata 1983-1984 oraz 1986-88
wykada w RFN, na uniwersytetach w Monachium i Eichsttt. W pewnym zakresie
podzieli zatem los tysicy rodakw decydujcych o, przybierajcej rny wymiar
czasowy, emigracji167.
Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, yciorys
Wadysawa Bartoszewskiego stanowi moe swojego rodzaju punkt wyjcia dla
dyskusji na temat rzeczywistoci politycznej, gospodarczej i spoecznej okresu PRL-u.
Dyskusji toczcych si, rwnie w obrbie rodowiska historykw. Decyduje o tym
kilka wzgldw. Wrd nich decydujce miejsce zajmuje ponadprzecitna
aktywno168, z jednej strony, pozostajca jego udziaem, a z drugiej, wybiegajca poza
oglny schemat wyboru drogi yciowej, typowy dla przewaajcej czci polskiego
spoeczestwa omawianego okresu. Tym samym, dziaalno Bartoszewskiego,
analizowana zarwno w aspekcie politycznym, jak i naukowo-literackim, pozwala na
zarysowanie tendencji i zjawisk, charakterystycznych dla funkcjonowania polskiego
163 J. Sokoowska, Emigracja na rzecz Polski. Rozmowa z Albinem Tybulewiczem, dziaaczememigracyjnym, organizatorem pomocy charytatywnej dla Polski w latach 80-tych, w: Koci w godzinieprby. 1945-1989 Nieznane dokumenty i wiadectwa, pod red. T. Balona-Mroczki, A. Pindel-Witek,Krakw 2004, s. 109.164 W. Polak, Stan wojenny - pierwsze dni, Gdask 2005, s. 165.165 S. Niesioowski, Z Wadysawem Bartoszewskim w niewoli i w wolnej Polsce, w: Prawda ipojednanie. W 80. rocznicurodzin Wadysawa Bartoszewskiego, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002, s.54.166 W. Kuczyski, Obz, Warszawa 1982, s. 50.167 www.internowani.xg.pl, D. Stoa. Emigracja lat 80-tych. Emigracja solidarnociowa. Referatwygoszony 13 grudnia 2001 r. w Warszawie, na sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji
Publicznej IPN "Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach" (19.04.2010)168 www.msz.gov.pl, Przed wizyt ministra SZ RP Wadysawa Bartoszewskiego w Moskwie, Mediazagraniczne o Polsce. Biuletyn codzienny MSZ, nr 27 z 7.02.2001 r. (29.04.2010)
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
39/150
39
spoeczestwa, jego dylematw, rozterek, trudnoci materialno-bytowych oraz
wyborw, przypadajcych na czas Polski Ludowej.
-
7/23/2019 Tajne Komplety 3
40/150
40
Bibliografia
AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzenia
Biura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie.
Augustyski Z., Bartoszewski W., Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009..
Bartoszewski W., Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009.
Bartoszewski W., Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006.
Bartoszewski W., Kim chczosta i dlaczego?, Moje Pisemko, nr 26 z 30.06.1934 r.
Bartoszewski W., Na drodze do niepodlegoci, Pary 1987.
Bartoszewski W., Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r.
Bartoszewski W., Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r.
Bartoszewski W., Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z
5.10.1958 r.Bartoszewski W., Warto by przyzwoitym, Pozna 1990.
Bartoszewski W., egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z
1.05.1960 r.
Bdkowski L., 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4.
Bijak J., Bartoszewski i donosiciele, Polityka, 1996, nr 50.
Bortlik-Dwierzyska M., Niedurny M., Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009.
Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach o
internowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r.
Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osb
internowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r.
Glinka K., Midzy polityka geopolityk. Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat miejsca i roli
Polski w Europie po roku 1989, Przegld Geopolityczny, 2010, t. 2.
Gob B. K., Kaudziski W., Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005.
Internowany Kongres, Spotkania, 1981-1982, nr 17-18.
Jaworska K., Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w 1963 r.,
Perspectiva, 2006, nr 2.
Kallas M., Lityski A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000.
Komar M., Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006.
Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, pod red.
I. Gutmana.
Kuczyski W., Obz, Warszawa 1982.
Mazowiecki T., Internowanie, Londyn 1982.
Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W. Jano