KANATLI SAĞLIĞI KÖŞESİ GÜNEŞLİ A.Ş.

İNFOVET 108-109

SoN ELLİ yILdA, dünyada kanatlı sektöründe, modern kanatlı sürülerinin ve-rimliliğinde, hem et hem de yumurta üretimi bakımından ciddi artışlar elde edilmiştir. Bütün önemli kanatlı yönetim faaliyetlerinde, barınma, beslenme ve rasyon formülasyonla-rında kaydedilen ilerlemeler, kanatlı genetiği alanındaki bilgi birikiminin ticari yetiştirme programlarına uygulanması ve kanatlı hasta-lıklarının daha iyi teşhis ve kontrol edilmesi sonucunda sinerji etkisi oluşmuştur. Bu temel unsurlar arasında en az öngörülebilir olanı kanatlı sağlığı ve hastalıkları olabilir.

Beslenme ve metabolik kaynaklı kanatlı hastalıkları da söz konusu olabilmekle birlikte, bu incelemede ticari faaliyetlerin karlılığı üzerinde zararlı ve (kimi zaman anında) olumsuz etkiler gösterebilen infeksiyöz ajanların yol açtığı hastalıkların kontrol altına alınması üzerinde durulmak-tadır. Burada ele alınan ülkelerden çoğunda yoğun bir kanatlı sektörünün gelişimi,

Yazar: TrEvor J. BAguST MElbOurNE ÜNİVErsİTEsİ, VETErİNErlİk FakÜlTEsİ, kaNaTlı Tıbbı bölÜMÜ, aVusTralYa

Gelişmekte olan ülkelerde kanatlı sağlığı ve hastalıklarının kontrolü-1bu İNcElEMEdE kÜçÜk VE OrTa ölçEklİ Tİcarİ kaNaTlı FaalİYETlEr İçİN kaNaTlı sağlığıNıN EN İYİ halE gETİrİlMEsİ VE İNFEksİYöz ajaNlarıN YOl açTığı hasTalıklarıN kONTrOl alTıNa alıNMası ÜzErİNdE durulMakTadır.

Bu inceleme yazısı iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın devamına Temmuz sayımızdan ulaşabilirsiniz.

www.gunesliasi.com.tr

küçük ve orta ölçekli ticari kanatlı faaliyet-lerinin büyümesine bağlıdır. Bu nedenle, bu incelemede öncelikli olarak bu ölçek-teki faaliyetler için kanatlı sağlığının en iyi hale getirilmesi üzerinde durulmaktadır. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda küçük ölçekli, köy bazındaki üretim birimlerinin öneminden ötürü, kanatlı sağlığı ile ilgili olarak bu sürülere yö-nelik ve bu sürülerden elde edilen sonuçlar da incelemeye dahil edilmiştir.

Kanatlı hastalıkları : patojenler ve üretim sistemlerine maliyetleri

Patojenler hastalığa neden olan mikroor-ganizmalar olup, çeşitli bakterileri, virüsleri ve protozoaları içerir. Spesifik patojen, duyarlı bir konak tavuğa saflaştırılmış kültür aşılandığında belirli bir hastalığa yol açabilen mikroptur. Örneğin, kanatlı sağlığı üzerinde yapılan araştırmalar, sahada İn-feksiyöz Laringotrakeit (ILT) olarak bilinen kanatlı solunum hastalığının tek nedeni-nin ILT virüsü olduğunu; Subakut Tavuk Kolerası olarak bilinen bir başka solunum hastalığına yol açan spesifik nedenin ise Pasteurella multocida bakterisi olduğunu göstermektedir. “Kanatlı hastalıklarının göreceli önemi ülkeler ve coğrafi bölgeler arasında farklılık gösterebilmekle birlikte, sadece dünyanın belirli bölgelerine özgü

olan çok az sayıda önemli hastalık mevcut-tur” (Biggs). Ancak, global düzeyde artık bölgeler arasındaki dağılımda belirgin fark-lılıklar söz konusudur, zira tavuklarda bazı başlıca spesifik patojenlerde genetik fark-lılıklar ortaya çıkmıştır. Bu durum, kanatlı ürünlerinin uluslararası hareketi vasıtasıyla virülan suşların yayılmasını önleme çabaları açısından önem arz etmektedir. Tablo 1’de bazı önemli patojenlerin farklı biyotip-lerinin bölgesel dağılımı gösterilmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin kanatlı sektörleri ihracat piyasalarına girdikçe, daha yüksek virülanslı patojen suşlarının dağılımındaki bölgeler arası farklılık giderek daha önemli bir hale gelecektir.

Gelecekteki kanatlı patojenleriGelişmekte olan patojenler, tanınma-

sı zaman içerisinde gerçekleşecek olan patojenlerdir. Bu patojenler, mutasyon, re-kombinasyon veya aşılarla (örneğin Marek hastalığı virüsü) veya kullanılan ilaçlarla (örneğin koksidiyostatlar) birlikte evrilme gibi çeşitli genetik mekanizmalar vasıta-sıyla ortaya çıkarlar. Önümüzdeki 10 ila 20

yıllık dönemde birçok yeni kanatlı patojeninin ortaya çıkması kuvvetle muhtemeldir. En olası adaylar, kanatlı ribo-

nükleik asit (RNA) virüslerinin patojenik varyantları, özellikle de İnfeksiyöz Bronşit, Newcastle hastalığı, İnfeksiyöz Bursal hastalığı ve Kuş gribine neden olanlar ve kanatlı DNA (herpes-) virüsünün yol açtığı ve dünya genelinde yoğun kanatlı sek-törlerinde kontrol altına alınması en zor hastalık olduğu tartışılan Marek hastalığı-nın hipervirülan bir formudur.

Gelişmiş kanatlı sektörleri, bilinen infek-siyöz hastalıkların istilasını önlemek veya en aza indirmek amacıyla tasarlanmış olan yerinde biyogüvenlik programlarıyla ka-rakterizedir. Bu programlar, kanatlılarının sağlığı için yakın veteriner ve laboratuvar gözetim çalışmalarıyla desteklenmektedir. Dolayısıyla yeni ortaya çıkan bir hastalık gelişmiş bir kanatlı sektöründe büyük olasılıkla çabucak fark edilecektir. Ancak, kanatlı üretim merkezlerinde hala yeterli biyogüvenlik programlarının ve laboratu-var destekli, yetkin veteriner hizmetlerine erişim imkânının bulunmadığı ülkelerde, problemi tespit etmek, kontrol altına almak ve çözmek için gerekli süre ve ekonomik sonuçlar çok daha geniş çaplı olmaktadır. Buradaki tehlike, bir ülkenin kanatlı popü-lasyonlarında bir veya daha fazla gelişmekte olan patojenin tespit edilmesi ve ardından endemik enfeksiyon olarak tehdit oluştur-maya devam etmesidir .

TABLo 1. BAŞLIcA KANATLI pAToJENLErİNİN dAhA yüKSEK vİrüLANSLI SuŞLArININ BÖLgESEL dAĞILImI

patojen Afrika Asya güneydoğu Asya Avustralasya Avrupa yakın

doğuAmerika

Kıtası

kuzey güney

kanatlı lökozu virüsü (alV)-j + + + - - + - +

kuş gribi (hPaı) (yüksek patojenisite) + + + - -/+ + - +

İnfeksiyoz bursal hastalığı virüsü (ıbdV)çok virülan suşlar varyant suşlar

+

+

+

+

+

+

-

-

+

-

+

+

-

+

+

+

Newcastle hastalığı virüsü (NdV) yüksek virülans + + + - + + - +

Ornithobacterium rhinotracheale (OrT) +? + + - + + + +

Salmonella enteriditis PT4 +? + + - + + -? +

Hindi Rinotrakeit (TrT) virüsü + + + - + + + +

kaYNak: bagust, avian health Online™.

Önümüzdeki 10 ila 20 yıllık dönemde birçok

yeni patojeninin ortaya çıkması kuvvetle

muhtemeldir.

İNFOVET 110-111

Bir ülkenin kanatlı sektöründe hastalıkların maliyetleri

Biggs, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki rakamlardan yola çıkarak, hastalığın toplam ekonomik maliyetlerinin (aşılar ve cezalar dahil) brüt üretim değerinin (GVP) yaklaşık yüzde 20’si ve mortaliteden doğan zararla-rın maliyetinin yaklaşık üç katı olduğunu bildirmiştir. ABD’de Georgia Üniversitesi tarafından 2007 yılında yapılan benzer bir çalışmada, 2005 yılında ABD kanatlı sektörünün brüt üretim değerinin 28,2 milyar USD olduğu, hastalık zararlarının ise bu rakamın yüzde 8.2’sine tekabül ettiği hesaplanmıştır. Her iki çalışma da, mortali-teye bağlı her 1000 dolarlık zarara karşılık, bir başka yerde hastalık sonucu verimliliğin düşmesine bağlı olarak 2000 dolar kaybe-

dildiğini göstermektedir.Gelişmekte olan ülkelerde kanatlı has-

talıklarının ekonomik sonuçları hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla, bu sektörler için gelecekteki zorluklardan biri bu tür analizleri yapmak için gerekli sağlık altyapısının organize edilmesi ola-caktır. Bir başka zorluk ise, ekonomik zarar göstergesi olarak bariz mortalite oranlarını kullanmak yerine, sağlık bakımından ideal olmayan üretimden kaynaklanan yüksek ve-rimlilik kayıplarını hesaba katan ve önleyen yöntemlere geçiş yapmak olacaktır.

Dolayısıyla, sürdürülebilir bir kanatlı sek-törü geliştirmenin peşinde olan ülkeler için hastalığa bağlı zararların ana nedenlerini tespit etmeye yönelik altyapı kapasitesinin gerekliliği ispatlanmış olacaktır.

Kanatlı patojenleri ve kanatlı üretim tesisleri arasındaki başlıca bulaşma yolları

Tablo 2’de dünya genelinde görülen başlıca 25 enfeksiyöz kanatlı hastalığı sıra-lanmıştır. Dünya Hayvan Sağlığı Teşkilatının listelerine göre, bu hastalıklar ticari kanatlı üretimi üzerindeki ekonomik etkileri ve ticareti olumsuz etkileme potansiyelleri nedeniyle dünya genelindeki en kaygı verici hastalıklar olarak kabul edilmektedir.

Çiftliklere kazara girme riski en yüksek olan hastalıklar » işaretiyle belirtilmiş-tir. Bu patojenler, yapıları gereği yüksek derecede bulaşıcı olma özelliklerine sahip olup, ortam sıcaklığı ve güneş ışığına bağlı inaktivasyona (infektifliği kaybetme) karşı dirençleri gelişmiştir. Dolayısıyla, kanatlı tesislerinde bu tür patojenler daha sık görülme eğilimindedir. Tablo 2’de önemli patojenlerin her birinin başlıca bulaşma yolları özetlenmiştir. Herhangi bir patoje-nin yayılma yollarını bilmek, bu patojenin yayılmasını ve üretim tesisinde hastalığın ortaya çıkmasını önleyecek bir eylem planı-nın geliştirilmesi için esas niteliktedir.

Tablo 2’de listelenen kanatlı hastalıkları tek bir spesifik patojenden kaynaklanması olası hastalıklardır. Kanatlılar konusunda yetkin veteriner hekimler ve modern bir kanatlı sektöründe çiftçilere kanatlı sağlık hizmeti sağlamakla görevli teknik perso-nel, bu hastalıkları klasik veya nispeten karmaşık olmayan formlarında tespit edebilmeli veya en azından bunlardan şüphelenebilmelidirler.

KANATLI SAĞLIĞI KÖŞESİ GÜNEŞLİ A.Ş.

gELİŞmEKTE oLAN üLKELEr İhrAcAT pİyASALArINA gİrdİKçE, dAhA yüKSEK vİrüLANSLI pAToJEN SuŞLArININ dAĞILImINdAKİ BÖLgELEr ArASI fArKLILIK gİdErEK dAhA ÖNEmLİ Bİr hALE gELEcEKTİr.

Ele alınan ülkelerden çoğunda yoğun bir kanatlı sektörünün gelişimi, küçük ve orta ölçekli kanatlı faaliyetlerinin büyümesine bağlıdır.

www.gunesliasi.com.tr

TABLo 2. İNfEKSİyÖz KANATLI hASTALIKLArI, pAToJENLErİ vE BuNLArIN ürETİm TESİSLErİ ArASINdAKİ BuLAŞmA yoLLArI

Kanatlı hastalığı Ajan Sahadaki hastalıklarda ortaya çıkan başlıca belirtiler ve lezyonlar

Başlıca yayılma yolu

dışkısal-oral (ve temas)

aerosoller (ve temas) Yumurtalar

kanatlı Mikoplazmozisi bakterisolunum hastalığı, hava kesesi iltihabı (M.gallisepticum); topallama, eklem lezyonları (M.synoviae)

+ +

Tavuk kolerası » bakteri akut form sepsitemi; kronik form solunum ve kafa lezyonlarıyla ilişkilidir

+ (yabani kuşlar ve haşereler)

+

Patojenisitesi yüksek kuş gribi Virüs # solunum hastalığı ve yüksek ölüm düzeyi: hPaı h5N1

beşeri ölümler +

Enfeksiyöz bronşit » Virüs solunum ve böbrek hastalığı, yumurta üretiminde düşüş +

Enfeksiyöz laringorakeit Virüs (değişik şiddette) solunum hastalığı ve konjunktivit +

Newcastle hastalığı Virüs # solunum ve sinir sistemi hastalığı: insanlarda konjunktivit +

hindi rinotrakeit Virüs baş şişmesi, yumurta üretiminde düşüş, pnömoni +

İnfeksiyöz bursal hastalığı » Virüs

özellikle 3-5 haftalıkken gelişim eksikliği, kanat ucu nekrozu, inklüzyon cisimciği hepatiti gibi bağışıklık sisteminin baskılanmasına bağlı hastalık ve kayıplar

+

kanatlı lökozu ve retiküloendotelyoz Virüs lökozda tümörler; retiküloendotelyozde bodur

tavuklar, tümörler++

Marek hastalığı » Virüs bacak ve/veya kanat felci; visseral tümörler, deri, sinirler, gözler etkilenir +

kanatlı TifosuPullorum hastalığı

bakteribakteri

sulu diyare, karaciğerde bronzlaşma.hasta civcivler, yetişkinlerde ovaryum hastalığı

++

++

kanatlılarda Enteritidis kompleksi » (hindiler)

Virüs (bakteri ile karma)

1-4 haftalıkken mortalitede ani artış, diyare, ağırlık kaybı ve depresyon +

kanatlı adeno gp1 » Virüs broylerde inklüzyon cisimciği hepatiti + +

kanatlı adeno gp3 Virüs Yumurta tavuklarında yumurta düşüklüğü sendromu ördeklerle temas +

kanatlı reovirus Virüs Topallama, tendosinovit + +

kanatlı Parariketsiyozu bakteri # dalak, karaciğer ve hava kesesi enfeksiyonları İnsanlarda - otopside tedbirler alınmalıdır!

+ kontamine toz/aerosol +

kampilobakter enfeksiyonu » bakteri # Tavuklarda enfeksiyonlara yol açar; bulaşmada kanatlı

eti insanlar için ciddi bir kaynaktır + +

Paratifoid salmonella » bakteri # Tavuklarda ve insanlarda enterik enfeksiyonları + +

TİcArİ KAygI uNSuru hASTALIKLAr LİSTESİNİN SoNu

kanatlı Ensefalomiyelit » Virüs civcivlerde epidemik tremor; yumurta tavuklarında

yumurta üretiminde azalma ++

civcivlerde Enfeksiyöz anemi » Virüs anemi ve gelişememe; ardından cıaV ile

immünsüpresyona meyilli kompleks etiyolojili hastalıklar ++

İnfeksiyöz koriza bakteri burun ve göz akıntısı, yüz şişmesi, yumurta üretiminde azalma

+ (ve içme suyuyla yayılma)

su çiçeği Virüs kütanöz lezyonlar (kuru) ve ıslak formlar sivrisinekle bulaşma

koksidiyoz » Eimeria dizanteri, yumuşak mukoid dışkı. belirli intestinal bölgelerde kan +

» çiftliklere kazara bulaşma riski en yüksek olan spesifik patojenler. # zoonotik kanatlı patojeni