„SZKOLNICTWO ZAWODOWE

W POLSCE

A W INNYCH KRAJACH

UNII EUROPEJSKIEJ”

Płock, 2014

2

(...)Kiedy patrzymy w przyszłość,

stajemy twarzą w twarz

z wieloma wątpliwościami dotyczącymi świata,

w którym będą żyć nasze dzieci,

wnuki i prawnuki, ale możemy być pewni

przynajmniej jednej rzeczy: jeśli chcemy,

żeby Ziemia zaspokajała potrzeby swoich mieszkańców,

ludzkość musi przejść głęboką transformację.

Świat jutra musi być diametralnie różny od świata,

który znamy, wstępując w XXI wiek i nowe milenium. (...)

(...) Musimy przemyśleć sposób organizowania wiedzy.

Oznacza to zerwanie z tradycyjnymi barierami,

pomiędzy dyscyplinami i utworzenie nowych sposobów

na ponowne powiązanie tego, co zostało rozdzielone.

Musimy zaplanować od nowa (przeformułować)

politykę edukacyjną i programy,

a wdrażając te reformy, musimy cały czas pamiętać

o długofalowości i naszej ogromnej odpowiedzialności

wobec przyszłych pokoleń.”

(Federico Mayor –Dyrektor Generalny UNESCO)1

Wstęp

Szkolnictwo zawodowe zwłaszcza po reformie edukacji w końcu lat

dziewięćdziesiątych utraciło na znaczeniu, prestiżu i trosce państwa. Nieskoordynowana

polityka edukacyjna, prowadząca do tworzenia znacznej liczby relatywnie tanich

(w sensie inwestycyjnym) lokalnych szkół wyższych o profilach humanistycznych

i upowszechnienie zdawalności egzaminu maturalnego spowodowały, że popularność szkół

zawodowych i technicznych wśród uczniów dramatycznie spadła. Zarówno uczniowie,

jak i ich rodzice wybierają przede wszystkim szkoły ogólnokształcące i studia wyższe

na kierunkach humanistycznych. Przyczyniło się do tego również znaczne obniżenie

wymagań, jeśli chodzi o kwalifikacje do liceów (za każdym uczniem „idzie” subwencja

oświatowa).2

Mimo tego, że szkolnictwo zawodowe jest istotnym elementem kształcenia kadr

dla gospodarki narodowej, państwo wycofało się z aktywnego wpływania na ten sektor,

pozostawiając samorządom zarówno rozwój bazy do kształcenia praktycznego, jak i wybór

kierunków kształcenia.

Zmiany projektowane w systemie kształcenia zawodowego zmierzają w kierunku

sformułowania i wdrożenia nowego modelu pracy szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe,

uwzględniającego standardy jakości zgodne z europejskimi ramami odniesienia, na rzecz

zapewniania jakości w kształceniu i szkoleniu zawodowym (EQARF). Zmiany te wymagają

przygotowania dyrektorów i nauczycieli szkół prowadzących kształcenie zawodowe

do zastosowania nowych rozwiązań w zakresie m.in. konstruowania szkolnych planów

nauczania spełniających wymóg niezbędnej elastyczności i korelacji przedmiotów ogólnych

1 http://www.cdie-wloclawek.pl/dokumenty/ODN/rola%20ksztalcenia%20zawodowego.pdf 2 http://fundacjarepublikanska.org/raport-szkolnictwo-zawodowe-i-techniczne-w-polsce/#

3

z zawodowymi. W ramach działań zmierzających do poprawy stanu i jakości kształcenia

zawodowego, w projekcie tym przewiduje się wypracowanie instrumentów organizacyjnych

i prawnych oraz wsparcie szkół i nauczycieli szkolnictwa zawodowego w zakresie stosowania

nowych narzędzi i standardów jakości pracy szkół, prowadzących kształcenie zawodowe,

poprzez organizację i przeprowadzenie cyklu specjalistycznych warsztatów dla kadry

zarządzającej i pedagogicznej szkół prowadzących kształcenie zawodowe.3

W polskim systemie kształcenia zawodowego jednym ze znaczących problemów

jest niedobór kadr. Doświadczeni specjaliści odchodzą, nie pozostawiając po sobie

następców, tak dobrze wykwalifikowanych jak oni.

Ponadto na niski poziom szkolnictwa zawodowego w Polsce duży wpływ ma fakt,

iż uczniom do nich uczęszczającym przekazuje się głównie wiedzę teoretyczną, a praktyczna

schodzi na drugi plan. Warto, więc w tym miejscu wspomnieć, że dobrym rozwiązaniem

byłoby wprowadzenie dualnego systemu kształcenia zawodowego w Polsce,

który przyniósł sukces wielu państwom m.in. Szwajcarii, Niemcom.

Bez odzewu nie może również pozostać bardzo słabo rozwinięte doradztwo zawodowe

w Polsce. Obecnie brakuje jednolitego systemu doradztwa zawodowego, który zapewniłby

każdemu człowiekowi, na każdym etapie życia wsparcie i pomoc profesjonalnego doradcy

zawodowego. Wprowadzenie takiego systemu umożliwiłoby nie tylko instytucjom,

w tym szczególnie szkołom, stworzenie stanowisk pracy dla doradców zawodowych,

którzy byliby dostępni dla każde osoby planującej swój rozwój edukacyjno-zawodowy.4

Aktualny stan oraz przyszłość poradnictwa edukacyjno-zawodowego w Polsce

powinny stać się istotnymi elementami polityki edukacyjnej, zarówno na szczeblu krajowym,

jak i regionalnym czy lokalnym. Wydaje się, że obecny stopień ich zintegrowania

nie odpowiada aktualnym, ważnym potrzebom społecznym w tym zakresie. Poziom rozwoju

i funkcjonujący system doradztwa edukacyjno-zawodowego znajduje się na etapie

wymagającym podjęcia dalszych zdecydowanych kroków, które pozwolą na integrację

i powiązanie realizowanych obecnie działań, nadanie im priorytetowych kierunków

oraz zbudowanie sprawnego systemu umożliwiającego dostosowanie się do trendów

i wymagań zmieniającej się gospodarki.5

Szkoły zawodowe stanowić powinny zaplecze rynku pracy, dając z jednej strony

uczniom wysokie prawdopodobieństwo zatrudnienia zaś przedsiębiorstwom

wykwalifikowanych pracowników. Takie ułożenie relacji oferty edukacyjnej

i potrzeb rynku pracy wiąże się wprost z zamawianiem pewnych kierunków kształcenia,

delegowaniem pracowników firmy do pracy w ramach warsztatów czy staży i praktyk.

W Polsce nie brakuje jednak ludzi i organizacji, dla których szkolnictwo zawodowe

stanowi wysoką rangę, a zwłaszcza ulepszenie jego efektywności.

Jedną z takich organizacji jest Izba Gospodarcza Regionu Płockiego,

która zorganizowała 23 października 2013 r. konferencję zatytułowaną „ Szkolnictwo

3 http://www.zrp.pl/LinkClick.aspx?fileticket=DXbwjbp6J%2FA%3D&tabid=327&language=pl-PL

4 D. Kukla, Raport dotyczący stanu doradztwa edukacyjno-zawodowego w Polsce i wybranych krajach Unii

Europejskiej, Warszawa 2012, s.57 5 D. Kukla, Raport dotyczący stanu doradztwa edukacyjno-zawodowego w Polsce i wybranych krajach Unii

Europejskiej, Warszawa 2012, s. 121

4

zawodowe w Polsce a w innych krajach Unii Europejskiej”, o której więcej informacji będzie

można uzyskać w jednym z poniższych rozdziałów.

5

Rozdział 1. Kształcenie zawodowe w Polsce

Pojęcie kształcenia zawodowego definiuje się najczęściej w literaturze pedagogicznej

jako proces, którego celem jest przekazanie uczniom określonego zasobu wiedzy

i umiejętności z zakresu przemysłu, rolnictwa i hodowli oraz szerokorozumianych usług.

Proces ten obejmuje przekazanie określonego zasobu wiedzy ogólnej oraz specjalistycznych

umiejętności teoretycznych i praktycznych, których opanowanie uprawnia uczniów

do wykonywania wybranego zawodu. Rezultatem kształcenia zawodowego jest wykształcenie

zawodowe uzyskane w określonej specjalności.6

Od 1 września 2012 r. kształcenie zawodowe w Polsce, zgodnie z przepisami

wprowadzonymi ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty

oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. nr 205, poz. 1206), odbywa się

w następujących typach szkół:

• trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej, której ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu

potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających

kwalifikacje w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie począwszy od klasy drugiej

liceum ogólnokształcącego dla dorosłych,

• czteroletnim technikum, którego ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu

potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających

kwalifikacje w danym zawodzie, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu

egzaminu maturalnego,

• szkole policealnej dla osób posiadających wykształcenie średnie, o okresie nauczania nie

dłuższym niż 2,5 roku, umożliwiającej uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje

zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie,

• trzyletniej szkole specjalnej przysposabiającej do pracy dla uczniów z upośledzeniem

umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów

z niepełnosprawnościami sprzężonymi, której ukończenie umożliwia uzyskania świadectwa

potwierdzającego przysposobienie do pracy.7

W Polsce nowa klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego obejmuje

200 zawodów i 252 kwalifikacje wyodrębnione w ramach zawodów. Nowa podstawa

programowa kształcenia w zawodach stanowi jednocześnie standard wymagań

egzaminacyjnych dla poszczególnych kwalifikacji. W obecnym systemie każda z kwalifikacji

wyodrębnionych w zawodzie jest potwierdzana przez ucznia w trakcie trwania nauki

w szkole.

Szkolnictwo zawodowe w Polsce zostało w pewien sposób zdeprecjonowane, dlatego

trzeba dążyć do podniesienia jego efektywności. Nie ulega wątpliwości, że szkolnictwo

zawodowe powinno dążyć do nawiązania bardziej ścisłej współpracy z przedsiębiorcami

oraz sprawić, by zaangażowali się oni w większym stopniu w proces kształcenia

i podniesienia jakości kształcenia praktycznego. Edukacja w szkołach zawodowych wymaga

6 C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s.90. 7 http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/9BAF4B83D07F5123C1257B5F002E884F/$file/Analiza_BAS_2013_

95.pdf

6

specjalnych zabiegów w celu realnego wyrównania szans i uczynienia z tej ścieżki edukacji

wartościowej drogi do dorosłego życia dla jej uczestników.

7

Rozdział 2. Doradztwo zawodowe w Polsce

Polski system edukacji, mimo odpowiednich przepisów, w praktyce kładzie za mały

nacisk na prowadzenie zajęć z doradztwa zawodowego. W szkołach na tego typu zajęcia

poświęca się zbyt mało czasu lub nie przeprowadza się ich w ogóle. Brakuje profesjonalnych

doradców zawodowych i indywidualnego kontaktu prowadzącego zajęcia z uczniem.

W ostatnich latach nastąpił rozwój poradnictwa i doradztwa zawodowego w Polsce

w efekcie wprowadzenia nowych przepisów, opracowania nowych programów kształcenia

dla doradców, lepszej współpracy na szczeblu krajowym i europejskim oraz wykorzystania

środków z funduszy wspólnotowych. Kluczowe priorytety dotyczące rozwoju poradnictwa

zawodowego obejmują tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia

ustawicznego oraz wspieranie dalszego rozwoju usług poradnictwa i doradztwa zawodowego.

Rozwija się także nowa forma poradnictwa zawodowego – poradnictwo na odległość.

Poradnictwo zawodowe pozostaje w gestii dwóch resortów: oświaty (Ministerstwo

Edukacji Narodowej), odpowiedzialnego za usługi poradnictwa i doradztwa zawodowego

dla młodzieży szkolnej oraz pracy (Ministerstwo Pracy i Spraw Społecznych),

odpowiedzialnego za usługi poradnictwa i doradztwa zawodowego dla dorosłych.

Realizacja zadań z zakresu poradnictwa i informacji zawodowej należy do dwóch

resortów:

Rys. 1.1 Resorty odpowiedzialne za poradnictwo zawodowe

Ministerstwo Edukacji

Narodowej

Ministerstwo Pracy i

Spraw Społecznych

Usługi poradnictwa i

doradztwa zawodowego

dla młodzieży szkolnej

Usługi poradnictwa i

doradztwa zawodowego

dla dorosłych

8

Usługi poradnictwa zawodowego, za które odpowiada resort oświaty, świadczą

specjalistyczne poradnie psychologiczno - pedagogiczne oraz Szkolne Ośrodki Kariery.

Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej (KOWEZiU) organizuje

szkolenia dla doradców zawodowych mające na celu podnoszenie poziomu ich kwalifikacji

i wiedzy, obejmujące także poradnictwo zawodowe dla grup defaworyzowanych, takich

jak osoby niepełnosprawne. Została uruchomiona wirtualna platforma internetowa

dla doradców zawodowych, która zapewnia wygodny dostęp do dokształcania i doskonalenia

zawodowego.8

Mimo tych wszystkich zabiegów doradztwo zawodowe w Polsce jest na bardzo niskim

poziomie i aby się to zmieniło, to doradztwo zawodowe powinno być intensywnie

prowadzone już na poziomie gimnazjum, gdyż to właśnie pod koniec gimnazjum uczniowie

dokonują wyboru związanego z dalszą edukacją, który ma kluczowe znaczenie

dla ich przyszłości zawodowej.

Ponadto w celu wzrostu wydajności i skuteczności doradztwa zawodowego polskie

szkoły, na wzór zagranicznych, powinny także rozpocząć współpracę z firmami

i organizacjami zajmującymi się doradztwem zawodowym, a osoby prowadzące zajęcia

z zakresu doradztwa zawodowego winny być profesjonalistami, którzy potrafią nawiązać

indywidualny kontakt z uczniem.

8 http://www.cedefop.europa.eu/EN/Files/4105_pl.pdf

9

Rozdział 3. Dualny system kształcenia

System dualny ( inaczej podwójny, przemienny) oparty jest na równoległym

kształceniu w szkole zawodowej (wiedza teoretyczna) i kształceniu praktycznym w zakładzie

pracy (bezpośredni kontakt z przedsiębiorstwem). W tym systemie, kształcenie zawodowe

jest ściśle dostosowane do oczekiwań i potrzeb pracodawców oraz pozwala uczniom

na płynne przejście od nauki w szkole do czynnego życia zawodowego.

W Europie, system dualnego kształcenia zawodowego realizowany w szkołach

zawodowych i technicznych różnego szczebla – także wyższych, odgrywa znaczącą rolę

w kilku krajach, takich jak:

- Szwajcaria – 87 % uczniów szkół zawodowych i technicznych uczestniczy w dualnym

systemie kształcenia zawodowego, a tylko 13 % w szkolnym systemie zawodowym,

- Niemcy – 69 % uczniów szkół zawodowych i technicznych uczy się zawodu w dualnym

systemie kształcenia, 31 % uczy się w szkolnym systemie zawodowym,

- Czechy – 58 % ogółu uczniów szkół zawodowych i technicznych kształci się w dualnym

systemie kształcenia zawodowego, 42 % w szkolnym systemie zawodowym,

- Węgry – ponad 37% uczniów uczestniczy w dualnym systemie kształcenia zawodowego,

natomiast w szkolnym systemie nauki zawodu kształci się 63 % uczniów,

- Holandia – 33 % uczestników kształcenia zawodowego uczy się zawodu w dualnym

systemie kształcenia; w szkolnym systemie kształcenia uczestniczy 67 % uczniów.9

System dualny szkolnictwa zawodowego a system szkolny szkolnictwa zawodowego

Źródło: M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Scholar,

Warszawa 2004, s. 19410

9 M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004

10

M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004, s.194

10

Dualny system kształcenia opiera się na połączeniu kształcenia praktycznego

w zakładzie pracy z ukierunkowanymi zawodowo zajęciami w szkole zawodowej.

Ze względu na ścisły związek teorii z praktyką system ten jest bardzo wysoko ceniony.

Państwa, w których dominuje dualny system kształcenia zawodowego mają dobrze

przygotowanych do wejścia na rynek pracy młodych ludzi oraz gospodarkę na wysokim

poziomie.

3.1. Dualny system kształcenia zawodowego w Niemczech

Dualny system kształcenia zawodowego w Niemczech ma bardzo długą tradycję

i do tej pory stanowi najbardziej rozpowszechniony rodzaj kształcenia zawodowego.

Niemiecki model edukacji zawodowej, tzw. system dualny zakłada połączenie nauki

teoretycznej z praktyczną nauką zawodu. Osoby zdobywające wykształcenie zawodowe

w drodze kształcenia dualnego przechodzą na ogół trzyletnią naukę zawodu w szkole

i w zakładzie pracy zgodnie z wybranym zawodem lub też w specjalistycznych szkołach

zawodowych podlegających wyłącznemu nadzorowi państwa. W system kształcenia dualnego

w Niemczech zaangażowane są instytucje na poziomie federalnym (Federalne Ministerstwo

Oświaty i Badań), kraje związkowe, izby przemysłowo-handlowe oraz rzemieślnicze,

pracodawcy oraz uczniowie.

Federalne Ministerstwo Oświaty i Badań

Ustanawia ogólne zasady dotyczące organizacji procesu edukacji zawodowej,

zawarte w ustawie o kształceniu zawodowym (Berufsbildungsgesetz).

Ustanawia klasyfikację zawodów, w których odbywa się nauczanie

(ok. 360 zawodów).

Formułuje przepisy (Ausbildungsordnung) regulujące program nauczania

dla danego zawodu obowiązujące na terenie całych Niemiec.

Kraje związkowe

Są odpowiedzialne za szkoły zawodowe.

Każdy z krajów związkowych reguluje naukę w szkolnictwie zawodowym zgodnie

ze swoją wewnętrzną polityką.

Na poziomie kraju związkowego dochodzi do zdefiniowania szczegółowych zasad

organizacji procesu edukacji zawodowej i zawartości programów nauki danego

zawodu. Dla każdego zawodu zbudowany jest ramowy plan kształcenia, zawierający

podział na zajęcia teoretyczne i praktyczne wraz z liczbą godzin przeznaczoną

na każdą z tych kategorii. Plan praktyk musi być kompatybilny z programem

szkolnym.

Finansują ogólną teoretyczną edukację zawodową.

Izby przemysłowo-handlowe oraz izby rzemieślnicze w swojej kompetencji mają:

11

Doradztwo zakładom szkolącym uczniów.

Kontrola oraz opiniowanie czy dany zakład spełnia wymogi stawiane zakładom

ubiegającym się o przyjęcie uczniów na praktyczną naukę zawodu.

Certyfikowanie kwalifikacji, a więc opracowywanie w porozumieniu z zakładem

pracy, wytycznych, co do kształcenia oraz zawartości programów nauki.

Rejestrowanie umów o kształcenie zawodowe pomiędzy uczniami i pracodawcami.

Opracowywanie i przeprowadzanie egzaminów zawodowych (połówkowych

i końcowych), powoływanie komisji egzaminacyjnych, wydawanie świadectw.

Przedsiębiorcy

Mimo braku wymogów prawnych, większość firm przyjmuje uczniów na praktyki

uważając to za naturalną kolej rzeczy. Praktyki oferuje z reguły ok. 23 % ogółu firm

(dane za 2008 rok).

Wieloletnia tradycja sprawiła, że firmy czuły i nadal w większości przypadków czują

się zobowiązane do przyjmowania adeptów zawodu na praktyki, nawet w świetle

braku oficjalnych uregulowań prawnych tej kwestii, które by im takie zadanie

narzucały.

Głównym zadaniem pracodawców jest zapewnienie jak najwyższej jakości

praktycznej nauki zawodu zgodnie z przepisami i wytycznymi w danym zawodzie.

Pracodawcy współpracują przy tym ze szkołami zawodowymi oraz izbami

przemysłowo-handlowymi lub rzemieślniczymi.

Finansują praktyczną część nauki zawodu.

80 procent miejsc na praktyki udostępniają przedsiębiorstwa z sektora MŚP.

Uczniowie

W systemie dualnym każdy uczeń jest zobowiązany do zorganizowania sobie

praktyk i znalezienie swojego pracodawcy.

Praktyka trwa najczęściej 3 lata i odbywa się przez 3-4 dni w tygodniu. W tym czasie

adept zawodu ma okazję pracować we wszystkich działach danej firmy istotnych

dla zawodu, do którego podjęcia się przygotowuje.

Istotną zaletą systemu dualnego jest też fakt, że uczeń jest motywowany do nauki

finansowo: pracując w przedsiębiorstwie w ramach praktyk otrzymuje miesięczne

wynagrodzenie za świadczoną pracę. 11

W dualnym systemie kształcenia zawodowego w Niemczech jak wspomniano

już wyżej, ważną rolę odgrywają przedsiębiorcy, gdyż finansują ze swoich środków

praktyczną część kształcenia zawodowego oraz włączają się i aktywnie uczestniczą

w przygotowaniu programu, obejmującego praktyczną część zawodu. Dzięki temu mają

11 http://www.edunet-poland.pl/pl/informator/edukacja-zawodowa-w-niemczech-dualny-system-ksztalcenia-

zawodowego/

12

pewność, że uczniowie są dobrze przygotowani do wybranego przez siebie zawodu

i w przyszłości staną się lojalnymi i starannie wykwalifikowanymi pracownikami.

Na zakończenie warto dodać, że na atrakcyjność dualnego systemu kształcenia

zawodowego wpływają dalsze możliwości rozwoju, jaki daje on uczniom. W zależności

od wyboru uczniowie mogą pozostać w sferze kształcenia zawodowego, zdając maturę

zawodową i studiując na wybranej akademii zawodowej lub też mają możliwość

kontynuowania nauki przygotowującej ich do matury ogólnej, po zaliczeniu, której mogą

rozpocząć studia na uniwersytecie.

Źródło: http://www.lja.pl/lja/topic4285-30.html12

12 http://www.lja.pl/lja/topic4285-30.html

13

Rozdział 4. Szkolnictwo zawodowe w Polsce a w innych krajach.

4.1 Sprawozdanie z konferencji „ Szkolnictwo zawodowe w Polsce a w innych

krajach Unii Europejskiej”

W środę 23 października 2013 r. w Auli Urzędu Miasta, Izba Gospodarcza Regionu

Płockiego zorganizowała pod honorowym patronatem Krajowej Izby Gospodarczej

oraz Prezydenta Miasta Płocka, panel dyskusyjny "Szkolnictwo Zawodowe w Polsce

a w innych krajach Unii Europejskiej”.

Zdjęcie 1 Konferencja „Szkolnictwo zawodowe w Polsce a w innych krajach Unii Europejskiej”

w Auli Urzędu Miasta Płock

Wśród osób zaproszonych znajdowali się przedstawiciele władz miasta, administracji,

Kuratorium Oświaty, biznesu, nauczyciele ze szkół uczących zawodu, oraz goście: Maria

Montowska ( Dyrektor Polsko-Niemieckiej Izby Przemysłowo- Handlowej ), Jean Pierre

Schneuwly ( Radca Ambasady Szwajcarskiej w Polsce, od 20 lat zgłębiający problematykę

gospodarczą współpracy polsko-szwajcarskiej), przedsiębiorcy, przedstawiciele szkolnictwa

wyższego. Wśród zaproszonych gości byli również: Prof. Janusz Zieliński (Prorektor

Filii Politechniki Warszawskiej w Płocku) oraz Prof. Zbigniew Kraszewski ( Rektor

Wyższej Szkoły im. Pawła Włodkowica w Płocku). Konferencja miała formę panelu,

którego moderatorem był Pan Lech Księżakowski, W-ce Prezes Izby Gospodarczej

Regionu Płockiego. Całej debacie przysłuchiwała się młodzież z płockich szkół.

Jak zauważył rozpoczynając dyskusję, Jan Brudnicki Prezes Izby Gospodarczej

Regionu Płockiego, szkolnictwo zawodowe w Polsce podlega nieustannie reformie,

która niekoniecznie podąża za bieżącymi wymaganiami gospodarki. Potwierdza to również

wciąż rosnące bezrobocie.

14

Zdjęcie 2. Jan Brudnicki, Prezes Izby Gospodarczej Regionu Płockiego

Szkolnictwo zawodowe w Polsce, podobnie jak cała oświata, podlega pewnym

regulacjom, co jakiś czas reformom. Jak to się przekłada na efektywność na rynku pracy?

Jak ważny jest problem szkolnictwa zawodowego w Polsce? Te zagadnienia były głównym

tematem konferencji, na które starano się znaleźć odpowiedź.

To, co czynią wszyscy w zakresie nauki na poziomie szkolnictwa zawodowego

jest niezwykle istotne dla młodych ludzi, którzy stanowią podmiot naszej szczególnej troski.

Zebranych gości w tematykę wprowadził Z-ca Prezydenta Miasta Płocka Roman

Siemiątkowski, który jest odpowiedzialny w Urzędzie Miasta za sprawy oświaty. Podkreślił

szczególne znaczenie szkolnictwa zawodowego oraz potrzeby reformy tegoż szkolnictwa.

Wspomniał także o nowych podstawach programowych i nowej klasyfikacji zawodów.

Nie zapomniał również wspomnieć o konieczności reformy szkolnictwa zawodowego, ciągłej

dyskusji na ten temat oraz o możliwości korzystania z umiejętności innych.

Zdjęcie 3. Z-ca Prezydenta Miasta Płocka Roman Siemiątkowski

Głównym celem debaty była optymalizacja procesu dokształcenia zawodowego

w szkołach z regionu płockiego, dla lepszej jakości przygotowania zawodowego

ich absolwentów. Skoro absolwenci szkół mają w przyszłości pracować w firmach, które Izba

Gospodarcza Regionu Płockiego reprezentuje, to dobrze byłoby zapytać przedsiębiorców,

jakich absolwentów oni potrzebują. Dlatego podczas konferencji pokazano niedomagania

szkolnictwa zawodowego z punktu widzenia przedsiębiorcy oraz oczekiwania, jakie mają

przedsiębiorcy wobec przyszłych absolwentów szkół zawodowych.

15

Patrząc na współczesną edukację zawodową, wydaje się, że nie podąża ona

za zmianami, jakie wymusza świat, a w szczególności wspólnota europejska i jej ciągle

zmieniająca się gospodarka, stanowiąca bardzo wymagający rynek i ogromną konkurencję

na najwyższym poziomie. W związku z tym cała nasza gospodarka musi za tym rynkiem

podążać, w szczególności oświata i edukacja zawodowa mają swoje szczególne miejsce.

Bez dobrej kadry zawodowej nie mamy szans na wygraną z konkurencją, biorąc pod uwagę,

że konkurujemy na rynku krajowym z produktami zagranicznymi, ale też eksportując nasze

towary konkurujemy z całym światem.

Od kiedy zostały otwarte granice, jesteśmy w Unii Europejskiej wymiana gospodarcza

stała się dużo łatwiejsza, ale przez to polskie przedsiębiorstwa wcale nie mają dużo łatwiej.

Nasza gospodarka potrzebuje wykwalifikowanych, zdolnych i zmotywowanych do pracy

pracowników, takich jak są na Zachodzie. Pracowników zmotywowanych do twórczego

działania, dbających o jakość pracy, o pewnej wykształconej już kulturze technicznej.

Powinniśmy, więc oczekiwać i dążyć do takich ideałów.

Jak wynika z danych opublikowanych przez Eurostat wydajność pracy w Polsce

w latach 2011 – 2013 wzrosła o 3,3% w porównaniu do roku 2010.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.

Jest to bardzo dobry symptom, ponieważ jest wzrost, ale nie wnosi nas to na obszar bardziej

godziwy. Odnosząc to do wydajności w krajach Unii Europejskiej jesteśmy na poziomie 60%,

zatem jest, co poprawiać.

Patrząc na rynek pracy i pracodawców można powiedzieć, że aby odnieść sukces

na tych rynkach najważniejszy jest poziom wykształcenia pracownika. Nie ważne jest,

jaki mamy zawód wyuczony, ważne jest, na jakim poziomie jest nasze wykształcenie,

jaką mamy wiedzę i doświadczenie, jakimi jesteśmy fachowcami. Zawsze, bowiem potrzeba

jest pracowników, którzy są fachowcami w swojej dziedzinie, niezależnie od kryzysu

i stopnia bezrobocia dobrze wykwalifikowani ludzie znajdą pracę. Obecna ustawa daje trochę

WYDAJNOŚĆ PRACY W POLSCE W LATACH 2006 - 2011

0,00%

0,50%

1,00%

1,50%

2,00%

2,50%

3,00%

3,50%

4,00%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

16

elastyczności organom prowadzącym, szkołom, dyrektorom, a przede wszystkim uczniom,

jednak jest to jedynie wstęp do dobrych możliwości w ciągu całego procesu kształcenia.

W ostatnim czasie zmieniono przepisy dotyczące szkolnictwa zawodowego.

Trzeba poczekać minimum cały cykl kształcenia, by zobaczyć, jakie to przyniesie efekty.

Jest to proces, ale żeby przyniósł szybko efekty, trzeba go zacząć jak najszybciej.

Wizytator Delegatury Mazowieckiego Kuratorium w Płocku mówił podczas konferencji

o tym, jak przepisy się zmieniły, jak dopasowane są do potrzeb pracy i do pracodawców,

co przepisy dają, a co będziemy mogli osiągnąć.

4.2 Krótki zarys wypowiedzi uczestników konferencji.

Henryka Pszczolińska (Wizytator Delegatury Mazowieckiego Kuratorium w Płocku)

podczas konferencji opowiedziała o zmianach w ustawie o szkolnictwie zawodowym.

Jak ujęła nikt z nas, nie ma wątpliwości co do zmian, jakie powinny zajść w szkolnictwie

zawodowym.

Zdjęcie 4. Henryka Pszczolińska, wizytator Delegatury Mazowieckiego Kuratorium w Płocku

Do najistotniejszych czynników determinujących te zmiany można zaliczyć:

- niedostosowanie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego do zmieniających

się realiów gospodarczych,

- małą elastyczność kształcenia zawodowego, kształcenia, w którym dominuje kształcenie

w formach szkolnych,

- małą efektywność kształcenia dorosłych,

- niewłaściwe prowadzenie doradztwa zawodowego.

W związku z powyższym opracowano i wdrożono szereg aktów prawnych,

które pozwoliły dokonać zmian w systemie kształcenia zawodowego. Zmiany te weszły

w życie w dniu 1.09.2012 r.. Najważniejszym dokumentem wprowadzającym zmiany

jest ustawa z dnia 19.08.2011 r. o zmianie ustawy systemowej oświaty oraz szereg

rozporządzeń, które zostały opracowane i wdrożone w życie na podstawie tej ustawy.

17

Wśród tych rozporządzeń są:

- klasyfikacja zawodów

- podstawy programowe kształcenia w formach pozaszkolnych

- zmiana rozporządzenia dotyczącego oceniania i klasyfikacji spraw związanych z egzaminem

- rozporządzenie dotyczące egzaminów eksternistycznych

- podręczniki i programy

- rozporządzenie mówiące o możliwościach uczestnictwa w kursach kwalifikacyjnych

dla niepełnoletnich osób

- rozporządzenie o egzaminatorach oraz egzaminach czeladniczych i mistrzowskich.

Nowa struktura szkolnictwa w Polsce wprowadziła podział szkół ponadgimnazjalnych

dla młodzieży na:

- 3 – letnie liceum ogólnokształcące

- 4 – letnie technikum

- 3 – letnią zasadniczą szkołę zawodową.

Ponadto uwzględnia szkoły policealne, a wśród nich nowością są kwalifikacyjne kursy

zawodowe, nie jest to szkoła, jest to forma kształcenia. Jest to przykład na to, że istnieją różne

ścieżki, po jakich można dojść, by uzyskać dyplom potwierdzający kwalifikacje, czy dyplom

potwierdzający kwalifikacje zawodowe.

Ogólny schemat szkolnictwa w Polsce

Źródło: B. Kruszakin, Kuratorium Oświaty w Lublinie,

http://212.182.57.157/news_photos/gfx/schemat.gif13

13 B. Kruszakin, Kuratorium Oświaty w Lublinie, http://212.182.57.157/news_photos/gfx/schemat.gif13

18

Najistotniejsze zmiany, które ustawa wprowadziła mówią, o tym, że absolwenci

szkoły zasadniczej mogą kontynuować naukę w liceum bezpośrednio od klasy drugiej.

Istnieje możliwość łączenia szkół zawodowych w Centra Kształcenia Zawodowego

i Ustawicznego. Szkoły, które do tej pory kształciły zawodowo mogą również organizować

kwalifikacyjne kursy zawodowe. Pracodawcy mogą także zlecać szkołom przeprowadzenie

kwalifikacyjnych kursów zawodowych dla kwalifikacji, które są im potrzebne. Kursy

takie mogą organizować szkoły publiczne, ale tylko w zakresie takim, w jakim kształcą

w danych zawodach w szkole, szkoły niepubliczne, które mają uprawnienia szkół

publicznych, instytucje prowadzące działalność edukacyjną oświatową, Publiczne

i Niepubliczne Centra Kształcenia Ustawicznego i Ośrodki Dokształcania, a także osoby

prywatne i fizyczne, które prowadzą działalność oświatową w ramach działalności

gospodarczej.

W rozporządzeniu dotyczącym klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego

nowością jest, to, że w ramach poszczególnych zawodów wyodrębniono pojedyncze

kwalifikacje. Kwalifikacje te określają zakres umiejętności i wiadomości, które pozwalają na

samodzielne wykonanie zadań zawodowych i umożliwiają podjęcie pracy w danym zawodzie.

Każdą kwalifikacje opisują efekty kształcenia w kategoriach wiedzy, umiejętności

i kompetencji personalno – społecznych. Nowa klasyfikacja zawodów szkolnictwa

zawodowego obejmuje 8 obszarów, do których przypisano poszczególne zawody:

A – administracyjno – usługowy

B – budowlany

E – elektryczno – elektroniczny

M – mechaniczny

R – rolniczo – leśny z ochroną środowiska

T – turystyczno – gastronomiczny

Z – medyczno – społeczny

S - artystyczny

Wyodrębniono w niej 200 zawodów, w których wyodrębniono 251 kwalifikacji.

Dla 23 zawodów wyodrębniono po 3 kwalifikacje, dla 72 zawodów wyodrębniono

po 2 kwalifikacje, dla 98 zawodów wyodrębniono po 1 kwalifikacji, zaś dla 7 zawodów

nie wyodrębniono żadnej kwalifikacji, gdyż są to zawody artystyczne. Niektóre zawody

posiadają wspólne kwalifikacje, np. mając trzy zawody: sprzedawcę, technika handlowca

i technika księgarstwa wyodrębniono dla każdego z tych trzech zawodów kwalifikacje.

Dla sprzedawcy jedna kwalifikacja: prowadzenie sprzedaży, dla technika handlowca dwie

kwalifikacje: prowadzenie sprzedaży i prowadzenie działalności handlowej, a dla technika

księgarstwa: prowadzenie sprzedaży i prowadzenie działalności informacyjno –

bibliograficznej.

Absolwent szkoły zasadniczej może zacząć edukację w klasie drugiej liceum

ogólnokształcącego i zacząć uczestnictwo w kwalifikacyjnych kursach zawodowych,

żeby zdobyć kwalifikacje prowadzenia działalności handlowej. Kiedy zaś będzie

już absolwentem liceum będzie mógł uzyskać tytuł technika handlowca, ale również może

uczęszczać na inne kursy, gdzie będzie mógł zdobyć kwalifikacje prowadzenia działalności

19

informacyjno – bibliograficznej i wtedy uzyska tytuł technika księgarstwa. Może w takim

przypadku pracować jako sprzedawca, technik handlowiec i technik księgarstwa.

Opracowała: Henryka Pszczolińska

Kolejny przykład, w którym wykorzystano wspólne kwalifikacje jest następujący:

mamy dwa zawody: montera elektronika i technika elektronika. Dla montera elektronika

są dwie kwalifikacje ( określmy je jako E5 i E6) o określonych nazwach, dla technika

elektronika jest jedna z nich E6 i dodatkowo E20 ( eksploatacja urządzeń elektronicznych).

Absolwent zasadniczej szkoły po uzyskaniu wykształcenia średniego może kontynuować

zdobywanie kwalifikacji na kursach i uzyskać tytuł technika elektronika. Jest to przykład

elastyczności w ścieżce zdobywania zawodu.

Opracowanie: Henryka Pszczolińska

Rozporządzenie, które także uległo zmianie, to rozporządzenie dotyczące podstawy

programowej kształcenia w zawodach. Podstawa ta jest zgodna z krajowymi ramami

kwalifikacji i po raz pierwszy w jednym akcie prawnym określone zostały opisy kształcenia

we wszystkich zawodach ujętych w klasyfikacji zawodów. Ta podstawa programowa dotyczy

zarówno kształcenia w szkołach, jak i formach pozaszkolnych, czyli na kursach.

Zmienił się opis tej podstawy. Treści nauczania w podstawie programowej kształcenia zostały

określone jak dla kształcenia ogólnego w języku efektów kształcenia. W podstawie

programowej dla każdego zawodu znajdują się 3 grupy:

1) Efekty kształcenia wspólne dla wszystkich zawodów

2) Efekty kształcenia wspólne dla zawodów w ramach obszaru

20

3) Efekty kształcenia właściwe dla zawodu opisane w kwalifikacjach wyodrębnionych

w zawodach.

Opis tych efektów jest jedyną podstawą oceniania na egzaminach zewnętrznych. Podstawa

ta jest jednocześnie standardami wymagań egzaminacyjnych.

Rozporządzenie o formach pozaszkolnych kształcenia obejmuje takie formy jak:

- kwalifikacyjne kursy zawodowe, w których zdobywa się jakąś kwalifikacje wyodrębnioną

w zawodzie

- kursy umiejętności zawodowych

- kursy kompetencji ogólnych.

Egzamin zawodowy uczniowie zdają w trakcie nauki szkolnej, nie tak jak do tej pory

po zakończeniu nauki. Poszczególne kwalifikacje można uzyskać w trakcie edukacji.

Do dyplomów, które uzyskują uczniowie, po zdobyciu wszystkich kwalifikacji mogą oni

otrzymać suplement do dyplomu, który umożliwia poruszanie się po rynku w kraju, a także

w Europie.

Bardzo ważną zmianą, którą wprowadzono jest zmiana egzaminów zawodowych

eksternistycznych. Osoby, które do tej pory pracowały na jakimś stanowisku, ale nie miały

dokumentów potwierdzających wykonywany zawód mogą przystąpić do egzaminu

eksternistycznego. Do tego egzaminu mogą przystąpić osoby, które ukończyły gimnazjum

lub ośmioletnią szkołę podstawową i co najmniej dwa lata pracowały w danym zawodzie.

Egzamin określają przepisy odpowiedniego rozporządzenia. Wszelkie zmiany spowodowały:

- włączenie szkól w system kształcenia ustawicznego,

- dostosowanie struktury szkolnictwa do modelu kształcenia zawodowego,

- zmodyfikowanie klasyfikacji zawodów z podziałem na kwalifikacje oddzielne,

- wdrożenie zmodernizowanej podstawy programowej, ujednolicenie egzaminów

potwierdzających kwalifikacje zawodowe dla tych, którzy kształcili się w szkole, ale także

w różnych formach pozaszkolnych.

Profesor Janusz Zieliński ( Rektor Politechniki Warszawskie) podczas konferencji

opowiedział o szkolnictwie zawodowym na poziomie wyższym i współpracy

z przedsiębiorcami. Jak mówił z sentymentem wspomina czasy kiedy szkolnictwo średnie

było typowe, czyli: ośmioletnia szkoła podstawowa, czteroletnie liceum ogólnokształcące

i pięcioletnie technikum. Absolwenci tych szkół średnich byli wówczas na tyle dobrze

przygotowani, że w przedmiotach głównych, podstawowych można było z nimi realizować

na pierwszym roku studiów dalszy etap kształcenia w tych przedmiotach. Obecnie sytuacja

przedstawia się tak, że kiedy absolwent szkoły średniej, często dobrej szkoły średniej,

przychodzi na uczelnię wyższą trzeba go dokształcić z przedmiotów podstawowych,

tego, co powinien wynieść ze szkoły średniej, a niestety nie wyniósł.

Utworzono dla szkolnictwa zawodowego nowe ramy prawne, ale tworząc te podstawy

prawne nikt nie pomyślał, żeby skonsultować je z uczelniami wyższymi, co według

Profesora Janusza Zielińskiego jest dużym błędem.

Pracodawcy potrzebują dobrze wykwalifikowanych pracowników, którzy z marszu

podjęliby pracę i realizację zadań w tej pracy, ale wysoce niesprawiedliwe jest zarzucanie

21

uczelniom wyższym, że nie są w stanie odpowiednio przygotować dobrego absolwenta.

Uczelnia nie jest, bowiem miejscem, którego rolą jest „wypuszczenie” dobrego absolwenta,

który będzie od razu innowacyjny. Państwo powinno dążyć do tego, by absolwent mógł

stosownie się rozwijać.

Profesor Zbigniew Kraszewski ( Rektor Wyższej Szkoły im. Pawła Włodkowica

Płocku) opowiedział się za tym, że zarówno pracodawcy, jak i uczelnie powinny mieć

świadomość, że zmieniła się nasza gospodarka, która była w miarę scentralizowana. 98,9 %

firm w Polsce, to mikro, małe i średnie firmy. Każdy pracodawca chciałby mieć

wykwalifikowanego pracownika prosto po szkole. Wskutek tego trzeba poszukiwać jakiegoś

kompromisu, wiedząc, że szkolnictwo zawodowe, jak i szkolnictwo wyższe nie jest w stanie

przygotować pracownika do konkretnego stanowiska, w konkretnej firmie. Takiej możliwości

po prostu nie ma.

W poszukiwaniu kompromisu Ministerstwo robi swoje, między innymi podzieliło

klasyfikacje, a uczelnie wyższe i zawodowe powinny się skupić na kształceniu ludzi

kreatywnych, o pewnej aktywności, ludzi otwartych i gotowych do szybkiego uczenia się,

czego obecnie się nie uczy. Nasze szkolnictwo, niezależnie od tego czy wyższe, czy niższe

powinno być ustawione bardzo mocno na człowieka, na rozwijanie w nim kreatywności.

Zdjęcie 5. (Od lewej) Profesor Janusz Zieliński, Profesor Zbigniew Kraszewski, Szymon

Szczypawka – Naczelnik Wydziału Edukacji Kultury i Promocji Zdrowia

Pani Maria Montowska ( Dyrektor Polsko – Niemieckiej Izby Przemysłowo –

Handlowej) w trakcie konferencji starała się ukazać różnice pomiędzy systemem edukacji

polskiej, a niemieckiej. Istotną rzeczą, które brakuje w polskiej edukacji jest zdolność uczenia

się. Niemieckie szkoły, w tym również zawodowe edukację zaczynają od czegoś, co nazywa

się „uczeniem uczenia się”, potem jest dopiero czas na myślenie, na samodzielność,

na uczenie się podejmowania decyzji, czy też pewne elementy przedsiębiorczości.

Nie do końca, bowiem wiadomo, czy dana osoby zostanie pracownikiem konkretnej firmy,

czy być może podejmie decyzję o założeniu kolejnego mikroprzedsiębiorstwa.

Jeżeli chodzi zaś o niemożliwość przygotowania pracownika stricte do potrzeby, to idealnym

rozwiązaniem, uzupełnieniem są studia dualne, gdzie studiowanie na wyższej uczelni

przerywane jest semestrami, gdzie przyszli inżynierowie pracują w konkretnych zakładach

22

pracy i nabywają pewne umiejętności. Takie rozwiązanie jest dobre zarówno dla małych,

jak i dużych przedsiębiorstw.

Zdjęcie 6. Maria Montowska Dyrektor Polsko – Niemieckiej Izby Przemysłowo – Handlowej

w Warszawie

Wprowadzony system edukacji zawodowej w Polsce budzi pewne obawy, jednak czas

pokaże czy była to dobra, czy zła decyzja. Brakuje w tym systemie kilku rzeczy,

które są widoczne w systemie niemieckim. System edukacji nie obejmuje tylko listy

zawodów, których będziemy uczyć, szkół, kwalifikacji, systemów egzaminów. W Niemczech

działa Instytut Do Spraw Kształcenia Zawodowego, który na dzień dzisiejszy zajmuje się

zawodami, jakich niemiecka gospodarka będzie potrzebowała za 10 – 15 lat. Rola państwa

powinna polegać na wydawaniu pieniędzy, na rozwój konkretnych zawodów.

W Polsce brakuje doradztwa zawodowego na poziomie.

W Niemczech ogromną rolę odgrywa przedsiębiorca, który jest odpowiedzialny

za kształcenie kadr. Nie jest prawdą, że za wszystko, co czyni dla kształcenia zawodowego

otrzymuje zwrot kosztów. System niemieckiego kształcenia zawodowego polega, na tym,

że 2/3 nauki odbywa się w zakładzie pracy, może to być nawet bardzo mały zakład,

a 1/3 jedynie w szkole. Wiedza, którą przekazuje się w szkole w teorii jest jedynie

uzupełnieniem do praktycznej nauki zawodu.

W Polsce próbuje się zrobić te elementy i nowa reforma daje te możliwości,

na podstawie szkoły zawodowej, ale biorąc pod uwagę ilość godzin przeznaczonych

na zajęcia praktyczne, rzeczą niemożliwą jest wykształcić w Polsce dobrego technika.

Nie ma, bowiem możliwości, by technik posiadał zdolności praktyczne, po odbyciu

dwumiesięcznego stażu.

Aby rozwinąć kształcenie zawodowe w Polsce powinno być duże zainteresowanie

przedsiębiorców. Dlatego zasadnicza część kształcenia zawodowego w Niemczech odbywa

się bezpośrednio w zakładach pracy. Dodatkową zaletą systemu niemieckiego jest fakt,

że jeżeli przedsiębiorcy nie zaangażują się w kształcenie, to i tak muszą tych pracowników

rekrutować, albo sami, albo podebrać w innym zakładzie pracy, co wiąże się z kosztami,

a poza tym przez taki system nie da się zbudować lojalności pracownika.

Kolejną ważną rzeczą, jest wynagrodzenie, jakie otrzymuje uczeń szkoły zawodowej

w Polsce przez pierwsze trzy lata. Przy prowadzonych projektach pracodawcy podejmują

23

decyzję o tym, żeby zwiększyć to wynagrodzenie, nie patrząc, na to, czy będzie to zwrócone

przez państwo, czy też nie. Wynagrodzenie w pierwszej klasie szkoły zawodowej wynosi,

bowiem 140 złoty miesięcznie.

Warte podkreślenia jest, że w Niemczech wprowadzono coś takiego jak matura

zawodowa. Każdy, kto uzyska papiery mistrzowskie w swoim zawodzie jest świadomy tego,

że papiery te uznawane są równoznacznie z licencjatem. Dopiero, jeśli ktoś bardzo chce

zdobyć wykształcenie akademickie musi zdać klasyczną maturę, ale pracownicy

w Niemczech mają świadomość, że pracodawca do pracy przyjmuje człowieka, a nie papiery.

Ogromną rolą państwa polskiego powinno być przywrócenie etosu pracy, „pracy rąk”,

żeby zmienić pewne stereotypy o kształceniu zawodowym.

W naszym kraju brakuje doradztwa zawodowego, a niemieckie doradztwo zawodowe

sięga 1927 roku. U naszych zachodnich sąsiadów doradztwem zawodowym objęci

są wszyscy: uczniowie, studenci, osoby pracujące, ludzie poszukujący pracy.

Dużą role odgrywa tutaj Agencja Do Spraw Pracy, czyli odpowiednik polskich Urzędów

Pracy. Do tego są prywatne firmy, Izby Przemysłowo – Handlowe, Izby Rzemieślnicze.

Niemcy mają jedno Ministerstwo odpowiedzialne za edukacje jest to Ministerstwo Edukacji

i Rozwoju, my zaś w Polsce mamy 2 Ministerstwa, a biorąc pod uwagę Ministerstwo Sporu

można powiedzieć, że trzy. W związku z tym w Polsce potrzeba pełnego systemu

i ogromnego zaangażowania przedsiębiorców.

Gościem konferencji był również Jean Pierre Schneuwly, który przybliżył zebranym

wiedzę o szwajcarskim systemie edukacji.

Zdjęcie 7. Jean Pierre Schneuwly, Radca Ambasady Szwajcarskiej w Polsce

Szkolnictwo zawodowe w Szwajcarii opiera się na przemiennym kształceniu w szkole

i kształceniu praktycznym w zakładzie pracy. W zajęciach praktycznych uczestniczy

młodzież powyżej 16 roku życia. Warunkiem przyjęcia ucznia do szkoły zawodowej

jest zawarcie przez niego umowy z pracodawcą na zajęcia praktyczne. Po zawarciu umowy

młodzież zapisuje się do wybranej szkoły zawodowej związanej z podjętą praktyką.

Według dualnego systemu uczeń ma 1-2 dni nauki w szkole zawodowej i 3-4 dni w zakładzie

pracy. W Szwajcarii dualny system kształcenia zawodowego, obok nauki w szkole

24

zawodowej i pracy u pracodawcy jest rozszerzony o kursy doskonalące prowadzone

w Centrach Kształcenia. Uprawnienia do kształcenia zawodowego mają nauczyciele

po ukończeniu szkół wyższych. Instruktor praktycznej nauki zawodu w zakładzie pracy musi

mieć 2 lata praktyki i 40 godzinny kurs pedagogiczny. Nauczyciele praktycznej nauki zawodu

w Centrum Kształcenia muszą mieć ukończony 600 godzinny kurs pedagogiczny.

Przykładowy program nauczania:

- Nauka zawodu - 480 godz.

- Rachunkowość - 120 godz.

- Język niemiecki, komunikacja - 360 godz.

- Zajęcia sportowe - 120 godz.

Koszty kształcenia

1. Przykładowe wynagrodzenie ucznia za praktyki zawodowe finansowane przez pracodawcę:

- podczas pierwszego roku odbywania praktyk 1020 CHF

- podczas drugiego roku odbywania praktyk 1350 CHF

- podczas trzeciego roku odbywania praktyk 1550 CHF

2. Przeciętne wynagrodzenie kucharza po ukończeniu nauki - 3400 CHF

3. Inne koszty szkolenia pokrywane przez zakłady pracy to:

- Opłata za kursy dokształcające– 3200 CHF

- Opłata za egzamin – 500 CHF. 14

Dzięki wypowiedzi Jeana Pierre Schneuwly mogliśmy dowiedzieć się takich

ciekawostek jak ta, że w Szwajcarii już od średniowiecza istniały stowarzyszenia

rzemieślnicze. W Szwajcarii duży wpływ na kształtowanie się systemu edukacji miała i ma

do tej pory mentalność narodu szwajcarskiego. Mentalność ta jest specyficzna, gdyż kształtuje

ją klasa robotnicza, która jest klasą dominującą w Szwajcarii. Trzeba przy tym podkreślić,

że ludzie tej klasy są dobrze wykształceni zawodowo. Do dobrego wykształcenia

zawodowego ludzi przyczynił się za pewne fakt, iż uczniowie dwa dni w tygodniu

są w szkole, a w pozostałe dni w pracy. Szwajcaria kładzie bardzo duży nacisk na dobre

wykształcenie zawodowe swoich obywateli, co przynosi bardzo dobre skutki chociażby

na polu gospodarczym. Maturę w tym państwie uzyskuje jedynie 40% absolwentów.

W Szwajcarii odpowiedzialność za wykształcenie zawodowe ponosi przedsiębiorca.

Pracodawca jest tam odpowiedzialny za kształtowanie ucznia. Biorąc pod uwagę powyższe

wiadomości, nasuwa się myśl, że aby usprawnić szkolnictwo zawodowe w Polsce, należałyby

zacząć od zmiany mentalności, zwłaszcza rodziców, którzy dużą uwagę przykładają

do zdobywania tytułów np. magisterskich.

Marek Gąsiorowski ( Wicestarosta Powiatu Sierpeckiego, nauczyciel przedmiotów

zawodowych) nie zgadza się ze stwierdzeniem, że na podstawie obserwacji mamy dobry

fachowców i nie potrzeba odpowiedniego wykształcenia ani zdawania egzaminów, żeby być

dobrym fachowcem. Nieliczne, bowiem zdarzają się przypadki, kiedy rzeczywiście ktoś ma

talent do wykonywania konkretnego zawodu i nie musi zdobywać kwalifikacji.

14

http://arch.edukacja.warszawa.pl/index.php?wiad=1863

25

W systemie kształcenia zawodowego zatraciła się istotna rzecz, a mianowicie część

praktyczna nauczania. Pan Marek Gąsiorowski opowiedział się za wprowadzeniem

wynagrodzenia dla uczniów szkół zawodowych za pracę, jaką wykonują w trakcie zajęć

praktycznych.

Pani Irena Krzemińska ( Dyrektor Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Płocku)

podjęła próbę przybliżenia zebranym i porównania dawnego, a obecnego szkolnictwa

zawodowego. Przez wiele lat szkolnictwo zawodowe było niedoceniane, a wręcz to,

co było dobre zostało zlikwidowane. Dawniejsze zasadnicze szkoły zawodowe i zasadnicze

szkoły przyzakładowe miały ogromną moc sprawczą, która polegała na tym, iż wszyscy

młodzi ludzie byli, po ich ukończeniu zatrudniani w zawodzie, w którym się kształcili.

Dobrych fachowców kształcił zakład, przedsiębiorcy i to jest ta bardzo istotna rzecz,

która w szkolnictwie zawodowym ówczesnym została zaprzepaszczona.

W kształceniu zawodowym zarówno nauczyciel, jak i przedsiębiorca powinni

stanowić podstawę, by móc wspólnie ukształtować dobrego fachowca. Żaden absolwent

nie jest zdolny od razu do pracy na najwyższych obrotach. Uczeń od początku powinien być

uczony etosu pracy i znać normy oraz zasady obowiązujące w społeczeństwie, o czym szkoły

w trakcie edukowania niestety zapominają.

Mówiąc o kształceniu dla potrzeb przedsiębiorców nie powinno się zapominać,

że zasadnicza szkołą zawodowa to przede wszystkim dużo godzin praktycznych.

Podczas konferencji głos zabrał także Janusz Majchrzak Prezes Komunikacji

Miejskiej w Płocku, który podzielił się swoim doświadczeniem we współpracy z firmami

zagranicznymi. Według jego przemyśleń najlepiej byłoby, gyby szkolnictwo zawodowe

cofnęło się do starych zasad, do czasów, kiedy potrafiło wykształcić dobrych ekspertów.

Przebywając w 1985 roku w Niemczech udało mu się zaobserwować, że zarówno

w tamtejszych zakładach, jak i tych, które istniały w owym czasie w Polsce uczniowie szkół

zawodowych rzetelnie odbywali praktyki zawodowe w firmach, gdzie umożliwiano

im rozwijanie kwalifikacji.

Patrząc wstecz i na to, co dzieje się w chwili obecnej, łatwo można stwierdzić,

że każdy system edukacji, by mógł dobrze funkcjonować powinien kłaść największy nacisk

na kształcenie ludzi z pasją, na potrzebę i zdolności ciągłego uczenia się.

Prezes Centrum Edukacji Tadeusz Rutkowski w trakcie trwania panelu mówił o roli

tegoż podmiotu. Przedstawił krótki rys wydarzeń, które miały miejsce na przełomie ostatnich

pięćdziesięciu lat, przy okazji budowy i funkcjonowania Mazowieckich Zakładów

Rafineryjno – Petrochemicznych. W roku 1959 zapadła decyzja o budowie w Płocku

Mazowieckich Zakładów Rafineryjno – Petrochemicznych. Zaraz w ślad za tym budowany

był układ kształcenia na użytek tegoż zakładu. Przez kolejne lata zmieniały się różne formy

kształcenia, specjalności, specjalizacje. Wszystko odbywało się pod kątem Mazowieckich

Zakładów Rafineryjno – Petrochemicznych. Rozwijało się szkolnictwo przyzakładowe.

26

W roku 1990 nastąpiła szerokoramowa zmiana całego ustroju, zmienił się system

kształcenia na różnych poziomach, epatowano się wspólnym czynnikiem scholaryzacji.

Zdecydowana większość szkół przyzakładowych została zlikwidowana.

W 1998 roku Zarząd ówczesnego Polskiego Koncernu Naftowego podjął decyzję

o utrzymaniu szkoły przyzakładowej. Wcielenie tej decyzji w życie wymagało znalezienia

odpowiedniej formuły funkcjonowania tej szkoły. Tamtejsze prawo dawało taką możliwość,

żeby podmiot prawa handlowego prowadził szkołę publiczną.

W 1999 roku zostało powołane Centrum Edukacji, spółka z ograniczoną możliwością,

której jednym z głównych zadań było prowadzenie szkoły publicznej, w skład,

której wchodziło technikum chemiczne, kształcące na rzecz zakładu.

Zamiast likwidować szkoły przyzakładowe szukano formuły ich istnienia.

Na dzień dzisiejszy decyzja ta dała Orlenowi dobrze przygotowanych absolwentów,

kształconych w określonych zakresach, na rzecz konkretnego pracodawcy.

Obecnie organizowane są praktyki i zwraca się dużą uwagę na właściwą

ich organizację. Odbywają się również praktyki wakacyjne, a najlepsi mają możliwość

wyboru instalacji, na których będą pracować.

Przyzakładowa szkoła zawodowa Utworzona przez Mazowiecki Koncern Rafineryjno

– Petrochemiczny, obecny Orlen istnieje do dnia dzisiejszego. W jej skład wchodzą trzy klasy

technikum: dwie kształcące w kierunku technik technolog chemiczny przeróbki ropy i jedna

technik analityk. Absolwenci tych klas nie mają żadnych problemów ze znalezieniem

zatrudnienia.

Jednym z panelistów, była Teresa Sztomberska - Ejdys, Właściciel

Firmy Doradztwo Personalne „SET”, która podkreśliła, jak cenny jest fakt, aby zacząć

od kształtowania własnej podstawy, świadomości i edukacji szerokiej społeczeństwa,

ponieważ szkolnictwo zawodowe nie zaczyna się od szkoły zawodowej, ale w pewnym sensie

już od przedszkola, gdzie istnieje dużo możliwości kształcenia twórczości, otwartości

na wiedzę. Według niej Płock świetnie prosperuje w obrębie kształcenia twórczego,

począwszy już od przedszkoli, jednak powinno to być bardziej zintensyfikowane.

Szkolnictwo zawodowe jest systemem naczyń powiązanym z przedsiębiorcami.

Aby mogło ono sprawnie funkcjonować pod teorię musi „iść” praktyka i musi być działanie

od podstaw. Szkoły i przedsiębiorcy powinni współpracować i wzajemnie się uzupełniać.

Kadry zaś powinny się dokształcać, by móc być na bieżąco z kwalifikacjami.

W czasie trwania panelu głos zabrał Pan Michał Konwicki z Krajowej Izby

Gospodarczej, który nawiązując do wypowiedzi poprzedników opowiedział się

za wprowadzeniem systemu dualnego w kształceniu zawodowym. Jak zauważył

Izba Gospodarcza Regionu Płockiego robi bardzo dużo dla wdrożenia systemu kształcenia

zawodowego, w systemie zbliżonym do dualnego. Wspomniał przy tym, że na Węgrzech

system dualny został wprowadzony przy udziale Izb Gospodarczych.

W krajach, gdzie działa system dualny kształcenia zawodowego widać duże sukcesy

gospodarcze, gospodarka jest innowacyjna, a pracownicy dobrze wykształceni,

27

wykwalifikowani. Mówiąc o systemie dualnym należy pamiętać, że szkoła stanowi w nim

jakby dodatek, gdyż na pierwszym miejscu stoi przedsiębiorca.

Podczas konferencji podniesiono też wątek dobrych praktyk, a zrobili to dyrektorzy

dwóch szkół gostynińskich: pani Izabela Sieradzka, dyrektor Zespołu Szkół im. Marii

Skłodowskiej Curie i pan Andrzej Hubert Reder, dyrektor Gostynińskiego Centrum

Edukacyjnego, w których realizowany był projekt: „ Przedsiębiorczy uczeń – program

rozwojowy szkół zawodowych w Gostyninie”.

Zdjęcie 8. ( od lewej) Izabela Sieradzka – Dyrektor Zespołu Szkól im. Marii Skłodowskiej Curie

w Gostyninie, Andrzej Hubert Reder – Dyrektor Gostynińskiego Centrum Edukacyjnego,

Irena Krzemińska – Dyrektor Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Płocku,

Henryka Pszczelińska – Wizytator Delegatury Mazowieckiego Kuratorium Płocku

Celem tego projektu było podniesienie jakości oferty edukacyjnej wyżej

wymienionych szkół, zwiększenie udziału pracodawców w realizacji procesu kształcenia

zawodowego poprzez organizację praktyk zawodowych, podniesienie zdolności uczniów

tych szkół.

Praktyki dla uczniów szkół gostynińskich odbyły się na terenia Płocka.

Za ich organizację odpowiadała Izba Gospodarcza Regionu Płockiego, która przyczyniła się

do nawiązania wzajemnej współpracy pomiędzy przedsiębiorcami a instytucjami

edukacyjnymi. Program praktyk zawodowych zorganizowanych przez IGRP został oceniony

bardzo wysoko, dzięki profesjonalnemu podejściu, fachowej znajomości aspektów rynku

pracy oraz dzięki temu, iż umożliwił uczniom rozwój ich kompetencji.

28

4.3 Podsumowanie

Podsumowując całą konferencją jednoznacznie można stwierdzić, że proces

kształcenia zawodowego musi być ukierunkowany na kształcenie praktycznych umiejętności,

które uczeń powinien zdobywać w firmach. Przedsiębiorcy podkreślali konieczność

kształcenia przyszłych kadr, widząc w tym wzajemne korzyści. W kształceniu zawodowym

bardzo ważne są skuteczne działania prowadzące, do wykreowania takiej szkoły zawodowej,

która byłaby szkołą pozytywnego wyboru.

Priorytetowym działaniem w zakresie dobrego przygotowania młodzieży do wejścia

na rynek pracy jest prowadzenie kształcenia zawodowego, a w szczególności kształcenia

praktycznego, w powiązaniu z pracodawcami. Szkoła i zakład pracy są uzupełniającymi

się nawzajem miejscami zdobywania wiedzy. Dzięki praktyce młodzi ludzie mogą zdobywać

umiejętności i doświadczenie potrzebne do funkcjonowania w przedsiębiorstwie.

Dając im pierwszy kontakt ze światem produkcji na etapie nauki, daje im się zarazem ważne

atuty udanego wejścia na rynek pracy. Wymaga to jednak skutecznego zachęcenia

pracodawców do współpracy ze szkołami.15

Powinno się mieć także na uwadze fakt, że niski prestiż szkolnictwa zawodowego

w połączeniu ze słabą bazą dydaktyczną oraz brakiem odpowiedzi na potrzeby lokalnego

rynku pracy skutkuje zagrożeniem migracji uczniów gimnazjów do krajów UE w celu

podejmowania kształcenia zawodowego. Ważne, więc w systemie szkolnictwa zawodowego

jest podniesienie poziomu praktyk zawodowych poprzez wypracowanie, we współpracy szkól

z pracodawcami, lub zrzeszeniami branżowymi pracodawców, standardów praktyk

w poszczególnych zawodach.

Duże wpływ na ulepszeniu systemu szkolnictwa zawodowego miałoby zapewne

zwiększenie znaczenia kształcenia praktycznego w szkolnictwie zawodowym, średnim

i wyższym oraz sfinansowanie zaangażowania przedstawicieli biznesu w jego realizację

w szkołach. Stworzenie rozwiązań finansowych, które pozwolą na pokrycie kosztów drogiego

kształcenia zawodowego i specjalistycznego w alternatywnych miejscach i formach:

u pracodawców, w szkołach, na uczelniach, w innych instytucjach edukacyjnych.

Mając na uwadze rozwój szkolnictwa zawodowego, należy pamiętać o dualnym

systemie kształcenia, polegającym na łączeniu edukacji z praktykami zawodowymi,

który daje korzystne rezultaty na rynku pracy i w Polsce potrzeba jest właśnie takiego

systemu kształcenia zawodowego. Dzięki niemu młodzi ludzie szybciej będą mogli zdobyć

konkretne kwalifikacje zawodowe. Atrakcyjność dualnego systemu kształcenia zawodowego

wpływa na dalsze możliwości rozwoju, jaki daje on uczniom. Poza tym dualny system

kształcenia przyczynia się do zapewnienia przedsiębiorstwom wartościowych,

wykwalifikowanych młodych pracowników, gwarantując jednocześnie większości młodych

ludzi płynne przejście do życia zawodowego. Biorąc pod uwagę sytuacje gospodarczą

Niemiec, czy Szwajcarii, można sądzić, że od wprowadzenie w Polsce dualnego systemu

15 http://www.zrp.pl/LinkClick.aspx?fileticket=DXbwjbp6J%2FA%3D&tabid=327&language=pl-PL

29

kształcenia zawodowego zależeć będzie przyszłość polskiej edukacji zawodowej, ale również

zmniejszenie bezrobocia i polepszenie sytuacji gospodarczej kraju.

Państwo Polskie powinno zająć się kreowaniem struktury kształcenia w szkolnictwie

zawodowym w sposób zapewniający skuteczne kształcenie na rzecz potrzeb gospodarki

narodowej. Należy zapobiegać prowadzeniu kształcenia, które wprost prowadzi

do dostarczania nowych klientów Powiatowym Urzędom Pracy, zapobiegając

„edukacyjnemu oszustwu”, to znaczy płaceniu przez państwo za edukację w zawodach,

w których w najbliższym czasie nie ma szans na zatrudnienie.

Obecnie nie funkcjonują żadne mechanizmy, które dawałaby państwu wpływ

na strukturę kształcenia w zawodach deficytowych i nadwyżkowych. Co więcej nie zbiera

się danych, które w skali całego kraju pokazywałyby tendencje w związku z zawodami

nadwyżkowymi i deficytowymi.

Uruchamianie kierunków kształcenia jest zazwyczaj warunkowane zarówno

koniecznością wykorzystania kadry dydaktycznej, która jest w zasobach szkoły

jak i atrakcyjnością marketingową (nazwa przyciągającą uczniów, a co za tym idzie

subwencję oświatową wypłacaną od każdego ucznia). W dobie uczniów wybierających licea

(przez znacznie obniżone wymagania), uczeń dla szkoły zawodowej stał się przedmiotem

konkurencji – konkuruje się jednak często nie realną wartością nauczania, ale chwytliwymi

nazwami zawodów, za którymi nie zawsze stoi potrzeba rynku pracy lub kompetencja

do uczenia danego zawodu.

Dominuje myślenie zasobowe – kierunki kształcenia determinowane są przez

nauczycieli, których szkoła zatrudnia w danej chwili. Nie jest to strategia rozwojowa,

nie wpływa pozytywnie na ostatecznego odbiorcę działań edukacyjnych.

System nie jest nastawiony na jego potrzeby – robi wszystko żeby uzasadnić swoje istnienie

w dobie coraz mniejszego zainteresowania kształceniem zawodowym.

Tym bardziej konieczne jest ustanowienie roli państwa jako regulatora

tego procesu – jest to obszar, który można delegować zgodnie z zasadą pomocniczości

na poziom samorządów, jednakże państwo musi mieć rolę podmiotu, który wpływa

na elementy kształcenia ważne z poziomu całego kraju – żaden inny podmiot nie jest w stanie

wyręczyć państwa polskiego w tym obszarze.16

Zauważalnym przez przedstawicieli szkół problemem jest fakt, że słabej kondycji

szkolnictwa zawodowego towarzyszy niewystarczający rozwój doradztwa zawodowego

skierowanego do uczniów. Niezbędne jest, więc prowadzenie profesjonalnego poradnictwa

zawodowego już na szczeblu gimnazjum. Jest to, bowiem okres, kiedy młody człowiek

wybierając dalszą ścieżkę edukacyjną lub zawodową, dokonuje wyborów determinujących

całe jego późniejsze życie.

Przy wyborze zawodu niezbędne jest posiadanie prawdziwej informacji na temat

oferty systemu edukacji, możliwości późniejszego podjęcia pracy w wybranym zawodzie,

ale przede wszystkim konieczna jest wiedza na temat własnych preferencji zawodowych

oraz możliwości wynikających z predyspozycji i warunków.

16 http://fundacjarepublikanska.org/raport-szkolnictwo-zawodowe-i-techniczne-w-polsce/

30

Dobrze przygotowani doradcy zawodowi, wyposażeni w niezbędną wiedzę na temat

możliwości edukacyjnych, aktualnych uwarunkowań rynku pracy, korzystając z dostępnych

narzędzi diagnostycznych do oceny predyspozycji osobistych młodego człowieka, mogliby

stać się ważnym wsparciem ułatwiającym gimnazjalistom racjonalne podjęcie decyzji

o dalszej ścieżce rozwoju.

Rolą doradców zawodowych powinno być również aktywne włączanie w proces

wyboru dalszej ścieżki edukacyjnej (w tym zawodowej) rodziców uczniów.

Dostarczanie im rzetelnej wiedzy o ofercie edukacyjnej, potencjale ich dzieci, powinno

ułatwić najlepszy wybór drogi zawodowej uczniów.

Wyposażenie rodziców oraz uczniów w wyczerpujące informacje o edukacji

zawodowej może przynieść eliminację stereotypowego myślenia rodziców o szkolnictwie

zawodowym, a w dalszej kolejności –zjawiska negatywnej selekcji do tych szkół.17

Na zakończenie, mając na uwadze cenne słowa Henre’go Forda, które brzmią:

„Połączenie sił to początek, pozostanie razem to postęp, wspólna praca to sukces”18

pamiętajmy, że efektywny proces kształcenia zawodowego musi byś ukierunkowany

na kształcenie praktycznych umiejętności, które uczeń powinien zdobywać w firmach,

a przedsiębiorcy powinni brać czynny udział w tym procesie.

17

http://obserwatorium.mazowsze.pl/upload/user/KUSZ_IR_PZ_Szkolnictwo.pdf 18 http://motywujace-cytaty.blogspot.com/2009/08/cytaty-biznesowe-biznes-firma.html

31

Bibliografia:

1. D. Kukla, Raport dotyczący stanu doradztwa edukacyjno-zawodowego w Polsce i

wybranych krajach Unii Europejskiej, Warszawa 2012

2. M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Wydawnictwo Scholar,

Warszawa 2004

3. C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009

4. B. Kruszakin, Kuratorium Oświaty w Lublinie,

http://212.182.57.157/news_photos/gfx/schemat.gif

5. http://arch.edukacja.warszawa.pl/index.php?wiad=1863

6. http://www.cdiewloclawek.pl/dokumenty/ODN/rola%20ksztalcenia%20zawodowego.

pdf

7. http://www.cedefop.europa.eu/EN/Files/4105_pl.pdf

8. http://www.edunetpoland.pl/pl/informator/edukacjazawodowawniemczechdualnysyste

m-ksztalcenia-zawodowego/

9. http://fundacjarepublikanska.org/raport-szkolnictwo-zawodowe-i-techniczne-wpolsce/

10. http://www.lja.pl/lja/topic4285-30.html

11. http://motywujace-cytaty.blogspot.com/2009/08/cytaty-biznesowe-biznes-firma.html

12. http://obserwatorium.mazowsze.pl/upload/user/KUSZ_IR_PZ_Szkolnictwo.pdf

13. http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/9BAF4B83D07F5123C1257B5F002E884F/

$file/Analiza_BAS_2013_95.pdf

14. http://www.zrp.pl/LinkClick.aspx?fileticket=DXbwjbp6J%2FA%3D&tabid=327

&language=pl-PL

32

Spis treści

Wstęp…………………………………………………………………………………...….1

Rozdział 1. Kształcenie zawodowe……………………………………………………...…4

Rozdział 2. Doradztwo zawodowe w Polsce………………………………………...…….6

Rozdział 3. Dualny system kształcenia……………………………………………...……..8

3.1 Dualny system kształcenia zawodowego w Niemczech……………….……..9

Rozdział 4. Szkolnictwa zawodowe w Polsce a w innych krajach………………..……...12

4.1 Sprawozdania z konferencji „ Szkolnictwo zawodowe w Polsce a w innych

krajach Unii Europejskiej………………………………………………...…12

4.2 Krótki zarys wypowiedzi uczestników konferencji……………………...…15

4.3 Podsumowanie…………………………………………………………..….27

Bibliografia……………………………………………………………………….............30

Spis treści…………………………………………………………………………............31

33