Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań. Bezpieczeństwo, informacja, integracja,...
-
date post
22-Oct-2014 -
Category
Business
-
view
2.643 -
download
0
description
Transcript of Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań. Bezpieczeństwo, informacja, integracja,...
Systemy zarządzania
w świetle nowych wyzwań
Bezpieczeństwo, informacja, integracja, model doskonalenia
Aneta Wysokińska-Senkus
Piotr Senkus
Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań
Bezpieczeństwo, informacja, integracja, model doskonalenia
Wydawnictwo Naukowe • Szkolenia Biznesowe • Szkolenia Specjalistyczne
Warszawa 2013
Copyright © Aneta Wysokińska-Senkus, Piotr Senkus, 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Książka ta jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w Internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanuj cudzą własność i prawo.
Częste cytowanie pożądane zgodnie z prawem cytatu. „Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań” – więcej na www.openmanagement.info Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2009 – 2013 jako projekt badawczy N N115 292737 Redaktorzy Naukowi Wydawnictwa prof. dr. Lothar Giltz, Management Institut Ruhleder (Niemcy • Szwajcaria) dr hab. Aleksander Grzelak, prof. nadzw. UEP (Polska) doc. dr. Jonas Čėsna, ASU (Litwa) doc. dr. Rolandas Domeika, ASU (Litwa)
Recenzent dr hab. Konrad Raczkowski, prof. SAN Projekt okładki Piotr Senkus
ISBN 978-83-64116-02-5 Wydawnictwo: ROI Consulting Sp. z o.o. Warszawa, 2013 ul. Długa 4, 00-238 Warszawa www.roiconsulting.pl [email protected] tel. (22) 497-07-64 fax (22) 635-22-30 Wyprodukowano w Polsce Wszystkie rysunki i zdjęcia stanowią własność ich autorów, zostały wykorzystane zgodnie z prawem cytatu. Cytowanie: Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań: Bezpieczeństwo, informacja, integracja, model doskonalenia, ROI Consulting, 2013, ISBN 978-83-64116-02-5
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań Spis treści
7
Spis treści
Wprowadzenie.......................................................................................................................9
1 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy .........................................................11
1.1 Charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ............................11
1.2 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ....21
1.3 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy .........24
2 System zarządzania bezpieczeństwem żywności .................................................................34
2.1 Charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności ....................................34
2.2 System zarządzania bezpieczeństwem żywności według rodziny norm ISO 22000 ...............43
2.3 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności ............53 2.3.1 BRC Global Standard - Food ............................................................................................................................................. 60 2.3.2 IFS (International Food Standard) .................................................................................................................................... 65 2.3.3 Safe Quality Food (SQF) standard ..................................................................................................................................... 70 2.3.4 Dutch HACCP i FSSC 22000 .............................................................................................................................................. 78 2.3.5 Global GAP ..................................................................................................................................................................... 82
2.4 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności ............... 114
3 System zarządzania bezpieczeństwem informacji ............................................................. 116
3.1 Ewolucja i charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji .................. 116
3.2 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji ......... 128
3.3 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji .............. 133
4 Integracja systemów zarządzania .................................................................................... 135
5 Model doskonalenia systemowego zarządzania................................................................ 150
6 Certyfikowane systemy zarządzania na świecie - uwarunkowania ...................................... 168
6.1 Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie .................................... 168
6.2 Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce ................................................. 176
Podsumowanie .................................................................................................................. 178
Wykaz tabel ....................................................................................................................... 186
Wykaz rysunków ................................................................................................................ 186
Wykaz literatury................................................................................................................. 188
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań Wprowadzenie
9
Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest drugim z serii „Systemy Zarządzania w
Świetle Nowych Wyzwań” po „Ewolucja systemów, jakość, środowisko”.
Poruszone zostały tutaj problemy związane z systemami:
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy;
zarządzania bezpieczeństwem żywności;
zarządzania bezpieczeństwem informacji;
integracja systemów zarządzania
doskonalenie systemów zarządzania w ujęciu modelowym.
Zapewnienie bezpieczeństwa w różnych sferach życia staje się dominu-
jącym wyzwaniem dla kierownictwa zarówno organizacji sektora publicznego,
prywatnego, jak i non-profit. Sytuacja ta ma odbicie w popularności wdraża-
nia systemów zarządzania różnego rodzaju bezpieczeństwa w organizacjach.
Systemy te są kolejnymi pod względem popularności, po systemach zarzą-
dzania jakością i środowiskiem, najchętniej wdrażanymi systemami zarządza-
nia w organizacjach na świecie.
W książce dokonano charakterystyki omawianych głównych systemów
zarządzania bezpieczeństwem, przedstawiono systemy alternatywne lub
komplementarne do omawianych systemów oraz dokonano ich oceny z punk-
tu widzenia dostępnych badań oraz określono perspektywy rozwoju.
W kolejnej części przedstawiono metody integracji systemów zarzą-
dzania, gdzie skupiono się na przedstawieniu najnowszych metodologii inte-
gracji systemów, które zostały przedstawione w PAS 99:2012 BSI British
Standards Specification of common management system requirements as a
framework for integration („Specyfikacja wspólnych wymogów standardów
dotyczących systemów zarządzania w ramach integracji”).
Przedostatnia część niniejszego opracowania przedstawia autorski
„Model oceny i doskonalenia systemowego podejścia do zarządzania w orga-
nizacjach komercyjnych i non-profit”, który stanowi spójną metodologię do-
skonalenia organizacji opartą na orientacji procesowej. Model ten może być
aplikowany w każdego typu organizacjach bez względu na branżę lub sektor.
Ostatnia część to przedstawienie ogólnego stanu certyfikowanych sys-
temów zarządzania na świecie. W tej części opisano statystykę oraz trendy
dotyczące standaryzacji na świecie na podstawie oficjalnych statystyk ISO
oraz innych źródeł, takich jak na przykład EKO-Net czy IQ-Net. Ta część jest
równocześnie wstępem do trzeciej z serii publikacji: „Systemy Zarządzania w
Świetle Nowych Wyzwań - Systemy zarządzania w świetle badań empirycz-
nych. Rekomendacje stosowania”.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
11
1 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
W poniższym rozdziale przedstawiono zdaniem autorów trzeci w Polsce
pod względem popularności wdrażania system zarządzania – System
zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy oparty na wymaganiach
standardu OHSAS 18001 oraz PN-N 18001. W pierwszej części
dokonano charakterystyki systemu zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy, przedstawiono również różnice pomiędzy dwoma
dokumentami normalizacyjnymi OHSAS 18001 oraz PN-N 18001. W
dalszej części omówiono alternatywne systemy zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy. Kolejna część to ogólna ocena
i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy.
1.1 Charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
W Polsce proces wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy odbywa się w oparciu o wymagania normy OHSAS
18001:20071 lub normy PN-N-18001:20042.
Norma PN-N-18001:2004 jest znana tylko w Polsce i niekoniecznie
musi być uznawana przez organizacje zagraniczne, wdrożenie jednej z tych
norm nie powoduje spełnienia wymagań drugiej.
Struktura norm: PN-N-18001:2004 oraz OHSAS 18001:2007, oparta
jest na koncepcji modelu ciągłego doskonalenia (pętli Deminga).
Obecnie możemy wyróżnić następujące normy wchodzące w skład
rodziny PN – N 18000:
PN-N-18001: 2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy. Wymagania.
1 OHSAS 18001:2007 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (ang. Occupatio-
nal health and safety management systems). Wymagania, BSi, lipiec 2007 2 PN-N-18001: 2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.
12 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Rysunek 1. Struktura i wymagania normy PN-N 18001:2004
Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie Normy PN-N ISO 18001:2004 Systemy
zarządzania jakością. Wymagania. PKN 2009.
Norma PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy. Wymagania, zawiera wymagania dotyczące systemów
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, które umożliwiają organizacji
1. Zakres normy 2. Powołania normatywne 3. Definicje
4. Wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy 4.1 Wymagania ogólne 4.2 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i hi-
gieny pracy 4.2.1 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa 4.2.2 Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy 4.2.3 Współudział pracowników
4.3 Planowanie 4.3.1 Wymagania ogólne 4.3.2 Wymagania prawne i inne 4.3.3 Cele ogólne i szczegółowe 4.3.4 Planowanie działań
4.4 Wdrażanie i funkcjonowanie 4.4.1 Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia 4.4.2 Zapewnienie zasobów 4.4.3 Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja 4.4.4 Komunikowanie się 4.4.5 Dokumentacja systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
4.4.5.1 Postanowienia ogólne 4.4.5.2 Nadzór nad dokumentami 4.4.5.3 Nadzór nad zapisami
4.4.6 Zarządzanie ryzykiem zawodowym 4.4.7 Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami 4.4.8 Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie 4.4.9 Zakupy 4.4.10 Podwykonawstwo
4.5 Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze 4.5.1 Monitorowanie 4.5.2 Badanie wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjal-
nie wypadkowych 4.5.3 Auditowanie 4.5.4 Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze
4.6 Przegląd zarządzania 4.7 Ciągłe doskonalenie
Wymagania normy Nie zawiera wymagań
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
13
opracowanie polityki i celów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, przy
uwzględnieniu uregulowań prawnych i innych wymagań z tego zakresu.
Strukturę i wymagania normy PN – N 18001:2004 Systemy zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy - Wymagania przedstawia rysunek 1.
Charakterystyka normy PN – N 18001:2004
Zakres normy - W normie PN – N 18001 zawarte zostały wymagania
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, które dotyczą
organizacji, które wdrażają i nieustannie doskonalą systemy
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy i mają za zadanie pomóc
organizacji w ustaleniu polityki i celów w zakresie higieny i
bezpieczeństwa pracy, z uwzględnieniem aktualnych uregulowań
prawnych i innych wymagań dotyczących tej problematyki.
Powołania normatywne - Brak powołań o charakterze normatywnym.
Definicje - W tej części normy zawarte są między innymi definicje
takich pojęć jak: audit systemu, cele systemu, działania korygujące,
zapobiegawcze, wymaganie, polityka bezpieczeństwa i higieny pracy,
zagrożenia, ryzyko zawodowe, awaria, system zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
Wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
o Wymagania ogólne - Zawierają wskazanie do wdrożenia,
utrzymania i ciągłego doskonalenia system zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
o Zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa i higieny pracy - Determinantą
efektywności wdrożenia systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy jest zaangażowanie
najwyższego kierownictwa organizacji, które nie tylko
zapewnia niezbędne zasoby ale również określa i nieustannie
aktualizuje założenia polityki bezpieczeństwa i higieny pracy
w organizacji oraz dokonuje przeglądów istniejącego
14 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
systemu. Bardzo ważną rolę przy wdrażaniu systemu jest
również odpowiednie przygotowanie polityki bezpieczeństwa i
higieny pracy i zakomunikowanie jej wszystkim zatrudnionym.
Ponadto kierownictwo organizacji powinno zapewnić
współudział wszystkich pracowników w procesie wdrażania a
następnie funkcjonowania i doskonalenia systemu i
konsultować z pracownikami poszczególne zagadnienia.
o Planowanie - Organizacja powinna sformułować cele i plany
działania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na
podstawie wyników przeglądu wstępnego. W organizacji
powinno się ustanowić procedurę identyfikacji i dostępu do
aktualnych wymagań prawnych i innych dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy. Organizacja powinna
przygotować udokumentowane cele ogólne i szczegółowe
dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy dla wszystkich
odpowiednich poziomów zarządzania wewnątrz organizacji i
w miarę potrzeby je aktualizować. Aby możliwe stało się
zrealizowanie powyższych celów należy określić
odpowiedzialność za ich osiągnięcie, wyznaczyć niezbędne
zasoby oraz terminy ich realizacji.
o Wdrażanie i funkcjonowanie
Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia - Należy
wyznaczyć osobę, która będzie odpowiedzialna za
wdrażanie, utrzymanie i doskonalenie systemu
zarządzania oraz będzie prezentowała najwyższemu
kierownictwu organizacji poczynania w tym zakresie.
Organizacja powinna dokonać podziału zadań,
odpowiedzialności i uprawnień poszczególnych
pracowników w formie pisemnej w celu efektywnego
funkcjonowania systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
15
Zasoby - Ponadto najwyższe kierownictwo powinno
zapewnić niezbędne zasoby (finansowe, środki
rzeczowe, sprzęt techniczny, technologię, zasoby
ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne) do
wdrożenia, funkcjonowania i nadzorowania systemu
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia -
Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać
udokumentowane procedury określania potrzeb
dotyczących szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i
higieny pracy oraz sposobów jego realizacji.
Komunikowanie się - Organizacja powinna
opracować procedury dotyczące komunikacji
zewnętrznej i wewnętrznej.
Dokumentacja systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Dokumentacja
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
powinna zawierać: A) politykę bezpieczeństwa i
higieny pracy w formie pisemnej oraz
udokumentowane cele ogólne i szczegółowe
dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy;
B) udokumentowane procedury wymagane
postanowieniami normy PN – N 18001; C) dokumenty
potrzebne organizacji do zapewnienia skutecznego
planowania, przebiegu i nadzorowania jej działań w
ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy; D) zapisy wymagane przepisami
prawnymi i innymi oraz postanowieniami niniejszej
normy.
16 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Organizacja powinna opracować procedury
nadzorowania dokumentów systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać
procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania
zapisami bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zarządzanie ryzykiem zawodowym - W organizacji
należy przygotować udokumentowane procedury
identyfikacji zagrożeń oraz oceny związanego z nimi
ryzyka zawodowego. Procedury te powinny dotyczyć
zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w
organizacji oraz innych zagrożeń związanych z jej
działaniami.
Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami - Ponadto organizacja
powinna identyfikować i planować te prace i obszary
działań, które są związane ze znaczącymi
zagrożeniami.
Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie - Organizacja powinna
wprowadzić i utrzymywać rozwiązania organizacyjne w
zakresie zapobiegania, gotowości i reagowania na
wypadki przy pracy i poważne awarie.
Zakupy – w organizacji należy ustanowić i utrzymywać
procedury zapewniające, że: A) do specyfikacji
dotyczących zakupów i umów zostaną włączone
wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, które
obowiązują w organizacji; B) przed zakupem towarów i
usług zostaną zidentyfikowane wymagania krajowych
przepisów prawnych oraz wewnętrzne wymagania
organizacji dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy;
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
17
C) przed użyciem zakupionych towarów i usług
zostaną wprowadzone rozwiązania zapewniające ich
zgodność z wymaganiami w zakresie bezpieczeństwa i
higieny pracy.
Podwykonawstwo - Organizacja powinna wprowadzić
i utrzymywać rozwiązania organizacyjne zapewniające,
że jej wewnętrzne wymagania w zakresie
bezpieczeństwa i higieny pracy, lub inne przynajmniej
równorzędne wymagania są stosowane w stosunku do
podwykonawców i ich pracowników.
o Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze Monitorowanie - W organizacji należy przygotować w
formie pisemnej procedury monitorowania
bezpieczeństwa i higieny pracy. Badanie wypadków przy pracy, chorób
zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych - W organizacji należy przeprowadzać badania
przyczyn wypadków przy pracy aby zidentyfikować
wszelkie niezgodności w systemie zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy. Badania te powinny
być prowadzone przez kompetentne osoby przy
odpowiednim współudziale pracowników lub ich
przedstawicieli a ich wyniki powinny być
udokumentowane i przedstawiane odpowiednim
osobom odpowiedzialnym za działania korygujące,
pracownikom lub ich przedstawicielom, a także objęte
przeglądem wykonywanym przez kierownictwo oraz
uwzględniane w działaniach na rzecz ciągłego
doskonalenia. Należy wdrożyć działania korygujące
aby uniknąć ponownemu wystąpieniu wypadków.
18 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Auditowanie - Organizacja powinna opracować
udokumentowane procedury umożliwiające
przeprowadzanie okresowych auditów, aby potwierdzić
że system został prawidłowo wdrożony i prawidłowo
funkcjonuje. Niezgodności oraz działania korygujące i
zapobiegawcze - Organizacja powinna przygotować
udokumentowane procedury dotyczące realizacji
działań korygujących i zapobiegawczych. o Przegląd zarządzania - Najwyższe kierownictwo organizacji
powinno w określonych odstępach czasu, z uwzględnieniem
potrzeb i warunków organizacji, przeprowadzać przegląd
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w
celu oceny i zapewnienia jego stałej przydatności i
skuteczności w zakresie spełnienia wymagań normy, a także
do ustanowionych przez organizację: polityki i celów
bezpieczeństwa i higieny pracy. o Ciągłe doskonalenie - Organizacja powinna nieustannie
prowadzić wszelkie działania zmierzające do doskonalenia
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Jeśli chodzi o system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy to
obecnie jego fundamentem są następujące normy:
OHSAS 18001:2007 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy (Occupational health and safety management systems)3 .
OHSAS 18002:2008 Occupational health and safety management
systems. Guidelines for the implementation of OHSAS 18001:2007.
Strukturę normy OHSAS 18001:20074 System zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy (Occupational health and safety
management systems) przedstawia rysunek 2.
3 OHSAS 18001:2007 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (ang. Occupation-al health and safety management systems). Wymagania, BSi, lipiec 2007
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
19
Rysunek 2. Struktura i wymagania normy OHSAS 18001:2007
Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie OHSAS 18001:2007.
Wśród najważniejszych różnic między normą PN – N 18001 a normą
OHSAS 18001 można wyróżnić:
Norma PN – N 18001 kładzie ogromny naciska na współudział
wszystkich pracowników w procesie projektowania, wdrażania i
doskonalenia systemu. Norma OHSAS 18001:2007 też uwzględnia
współudział pracowników w tym zakresie, ale jest on dużo bardziej
wyważony i znacznie mniejszy niż w PN-N-18001:2004.
Norma PN – N 18001 w odróżnieniu do normy OHSAS 18001
wprowadza pojęcie znaczącego zagrożenia, które organizacja powinna
4 OHSAS 18001:2007 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (Occupational he-
alth and safety management systems). Wymagania, BSi, lipiec 2007.
1. Zakres 2. Związane publikacje 3. Terminy i definicje
4. Wymagania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy 4.1 Wymagania ogólne 4.2 Polityka BHP 4.3 Planowanie
4.3.1 Identyfikacja zagrożeń, ocena ryzyka i określenie środków kontroli
4.3.2 Wymagania prawne i inne 4.3.3 Cele i programy
4.4 Wdrażanie i funkcjonowanie 4.4.1 Zasoby, zadania, odpowiedzialności i uprawnienia 4.4.2 Kompetencje, szkolenia i świadomość 4.4.3 Komunikacja, współudział i konsultacje 4.4.4 Dokumentacja 4.4.5 Nadzór nad dokumentacją 4.4.6 Sterowanie operacyjne 4.4.7 Przygotowanie i reagowanie na awarie
Wymagania normy Nie zawiera wymagań
20 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
identyfikować i przygotować udokumentowane procedury pracy. Norma
OHSAS 18001:2007 w punkcie 4.4.6 „Sterowanie operacyjne” podaje,
iż organizacja powinna identyfikować te działania i czynności, które
mają związek ze zidentyfikowanymi zagrożeniami, dla których
konieczne było wdrożenie środków kontroli w celu ograniczenia ryzyka.
Taka różnica powoduje powstanie sytuacji, w której istnieją dwa różne
zbiory działań i prac, które będą wymagały podjęcia działań zawartych
w punkcie 4.4.6 normy OHSAS 18001 oraz punkcie 4.4.7 zawartym w
PN – N 18001.
Norma PN-N-18001 ukierunkowana jest na ocenę ryzyka związaną z
pracownikami, zaś norma OHSAS 18001:2007 zawiera wymagania do
przeprowadzenia oceny ryzyka prac realizowanych przez
podwykonawców oraz oceną ryzyka dotyczącą obecność gości.
Norma PN-N-18001:2004 definiuje pojęcie bezpieczeństwo i higiena
pracy jako stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań
pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia
przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy. Natomiast
norma OHSAS 18001:2007 definiuje pojęcie bezpieczeństwa i higieny
pracy (BHP) jako warunki i czynniki, które wpływają lub mogą wpływać
na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników, pracowników czasowych,
personelu kontraktowego, gości i innych osób przebywających w
miejscu pracy – różnice w zdefiniowaniu pojęcia świadczą o tym, iż
system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według wymagań
normy OHSAS 18001 dotyczy wszystkich osób, które przebywają pod
opieką pracodawcy.
Norma PN – N 18001 charakteryzuje się znacznie węższym zakresem
oceny ryzyka. Według normy OHSAS 18001:2004 ocena ryzyka
obejmuje: prace rutynowe i nierutynowe, uwzględnia zachowania osób,
infrastrukturę, sprzęt i materiały w miejscu pracy, dostarczone przez
organizację lub innych, zmiany lub proponowane zmiany w organizacji
oraz systemie zarządzania BHP włączając w to zmiany przejściowe.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
21
Norma PN-N-18001:2004 ma mniej szczegółowe wymagania w
zakresie zarządzania zmianami niż norma OHSAS 18001:2007.
Norma PN-N-18001:2004 nie zawiera wymagań związanych z oceną
zgodności z wymaganiami prawnymi w odróżnieniu od normy OHSAS
18001:2007, która zawiera wymaganie, aby organizacja dokonywała
oceny zgodności z wymaganiami prawnymi.
Norma PN-N 18001 określa szereg wymogów, które muszą być
spełnione przez przedsiębiorstwa, które chcą zaangażować się w bardziej
proaktywne zarządzanie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, poprzez
ustalenie polityki i celów przedsiębiorstwa oraz działania zmierzające do
osiągnięcia tych celów.
1.2 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Przegląd literatury z zakresu systemu zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy pokazuje, że w przeciągu ostatnich dwudziestu kilku lat wzrasta-
jącej popularności zagadnień dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy –
BHP, powstała znaczna liczba branżowych uregulowań, instrukcji i zasad oraz
wytycznych rządowych5.
Można przyjąć, że w zasadzie w przypadku systemu zarządzania bez-
pieczeństwem i higieną pracy nie istnieje jednolity międzynarodowy wzorzec,
gdyż ISO nie wprowadziła systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy jako standardu. Najpopularniejszym natomiast wzorcem wdrażania sys-
temu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest standard BS OHSAS
18001:2007 Occupational Health and Safety Management Standard (BS
OHSAS 18001:2007 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy).
W praktyce, tak jak przytoczono to w przypadku Polski, różne narodowe komi-
5 Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., The effectiveness of
occupational health and safety management system interventions: A systematic review. Safety
Science 45(2), 2007, s. 329-53.
22 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
tety normalizacyjne tworzą standardy mniej lub bardziej podobne do BS
OHSAS 18001:2007 lub BS OHSAS 18001:1999.
Zasadniczo analizując literaturę problemu badacze rozróżniają dwa ro-
dzaje systemów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy: systemy do-
browolne i obligatoryjne.
Systemy obligatoryjne wynikają z przepisów państwowych i dyktują
ograniczony zestaw podstawowych zasad zarządzania BHP, które winny być
wdrożone przez pracodawców. Ich stosowanie jest następnie egzekwowane
poprzez kontrole państwowe, a w razie stwierdzenia łamania zasad wdrażane
są środki naprawcze. Dobrym przykładem jest Dyrektywa ramowa „Dyrektywa
Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu po-
prawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy,
(89/391/EWG), (Dz.U. L 183 z 29.6.1989, str. 1). Dyrektywa ta zobowiązuje
pracodawców do oceny ewentualnego ryzyka dla zdrowia i bezpieczeństwa
pracowników oraz wdrożenia dalszych środków zapobiegawczych, a następ-
nie włączenie tych działań do wszystkich działań prowadzonych przez organi-
zacje na wszystkich poziomach hierarchicznych. Dyrektywa 89/391/EWG zo-
bowiązuje również pracowników i ich przedstawicieli do udzielania informacji i
uczestnictwa w konsultacjach. Wymaga również od pracodawców ustanowie-
nia systemu działań zapobiegawczych lub korzystania z zewnętrznych organi-
zacji, które pomogłyby taki system wprowadzić.
W opinii niektórych badaczy obowiązkowe systemy zarządzania bez-
pieczeństwem i higieną pracy są często mniej skomplikowane niż dobrowolne.
To spostrzeżenie tłumaczą następującymi czynnikami6:
tendencja do deregulacji w krajach uprzemysłowionych;
niechęć władz rządowych do wprowadzania nadmiernych obciążeń dla
przedsiębiorstw oraz zbyt skomplikowanych wymogów regulacyjnych;
6 Frick K., Wren J., Reviewing occupational safety and health management: multiple roots,
diverse perspectives and ambiguous outcomes, (w:) Systematic occupational safety and he-
alth management: perspectives on an international development, (red.) Frick K., Jensen P. L.,
Quinlan M., Wilthagen T., 2000, Emerald Group Publishing Limited, Bingley.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
23
konieczność stworzenia przepisów mających zastosowanie dla
wszystkich rodzajów przedsiębiorstw;
brak możliwości kontroli zbyt szczegółowych uregulowań ze strony
rządów.
Tabela 1. Alternatywne OHSAS względem BS OHSAS 18001
Nr. Tytuł Numer/Symbol Kraj
1 Minister of Manpower- Indonesia Occupational Health and Safety Management Systems
Per 05/Man/1996 (SMK 3)
Indonezja
2 Independent Safety Audit Scheme (ISAS)
ISAS Hongkong
3 NOSA Safety, Health and Environ-mental (SHE) Management System Standard - Specification Document.
CMB001 RPA
4 Safety Management system for Construction Worksites - Singapore Standard
CP 79:1999 Singapur
5 Henry Walker Eltin Health Safety Management Plan for Orebody 25
BHPIO OB25 SMP Australia
6 Safe-T-Cert - Scheme Standard Guidelines for Safety & Health Ma-nagement System for Contractors (May 2004, version 3)
Safe-T-Cert Irlandia
7 Australian/New Zealand Standard Occupational Health and Safety management systems - Specifica-tion with guidance for use
AS/NZ 4801:2001 Australia / Nowa Zelandia
8 BP Golden rules of Safety Stan-dards
GRP STD 02 Świat
9 Standardisation Department - Oc-cupational Safety and Health (OSH) Management System
SS506, Part 1 2004 Singapur
Źródło: IRCA, 2011.
Dobrowolne systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy nie
są regulowane przez państwo. Systemy te są najczęściej promowane przez
organizacje komercyjne, duże korporacje i stowarzyszenia (np. stowarzysze-
nia branżowe). Dobrowolne systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy są z reguły bardziej złożone niż systemy obligatoryjne i bardziej od nich
24 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
sformalizowane7. Według Fricka i Wrena ta szczegółowa specyfikacja wyma-
gań systemów dobrowolnych pomaga zapewnić dobrą integrację polityki oraz
procedur BHP w procesach zarządzania przedsiębiorstw.
Dobrowolne systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
funkcjonują zazwyczaj w postaci norm i wytycznych, dostarczających wymogi
certyfikacji lub dając proste wytyczne dobrej praktyki zarządzania BHP. Te
normy i wytyczne mogą być międzynarodowe (np. ILO-OSH 2001), krajowe
(np. BS 8800 lub OSHAS 18001:2007), sektorowe (np. MASE, DT 78), pu-
bliczne lub prywatne (np. ISRS).
International Register of Certificated Auditors (IRCA) wyróżnia jednak
do swoich celów dziewięć systemów alternatywnych do BS OHSAS 18001
(tabela 1).
1.3 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
W wielu organizacjach widoczny jest brak przekonania i słabe zaanga-
żowanie najwyższego kierownictwa do budowy efektywnego systemu zarzą-
dzania bezpieczeństwem i higieną pracy opartego szczególnie na systemach
dobrowolnych. Uważają oni, że środki zapobiegawcze wymagają nakładów i
nie mają przy tym nic wspólnego z formułowanymi przez przedsiębiorstwo
celami produkcyjnymi, a tym samym mają negatywny wpływ na jego rentow-
ność i konkurencyjność. Tam jednak, gdzie efektywnego systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy brakuje wypadki mają niekorzystne skutki w
zakresie spadku wydajności i jakości, wpływają na pogorszenie wizerunku
firmy lub klimatu wewnętrznego.
Ewolucja systemów zarządzania zaprezentowana w rozdziale „Historia
standaryzacji i systemów zarządzania” oraz doświadczenia własne autorów
7 Frick K., Wren J., Reviewing occupational safety and health management: multiple roots,
diverse perspectives and ambiguous outcomes, (w:) Systematic occupational safety and he-
alth management: perspectives on an international development, (red.) Frick K., Jensen P. L.,
Quinlan M., Wilthagen T., 2000, Emerald Group Publishing Limited, Bingley.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
25
wskazują, że spadek poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzi do
niskiej motywacji i morale pracowników, a to z kolei negatywnie może przeło-
żyć się na wyniki ekonomiczne organizacji, lub nawet ograniczyć zdolności
organizacji do rozwoju i przetrwania. Bezpieczeństwo i higiena pracy jest jed-
nym z najważniejszych według autorów czynników krytycznych decydujących
o sukcesie lub porażce całego systemu zarządzania w organizacji.
Z innej strony bezpieczeństwo i higiena pracy jest podstawową troski
polityków i rządów, stąd też wiele kwestii związanych z tym problemem jest
regulowane prawem w ramach prawa pracy i ochrony praw pracowniczych.
Wiele badań dowodzi, że na skutek zwiększonej liczby wypadków przy pracy
całe społeczeństwa tracą swój potencjał rozwojowy8.
Nie ma wiarygodnych źródeł dotyczących certyfikacji dobrowolnych
systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na świecie. Włoska
organizacja akredytacyjna ACCREDIA - L'Ente Italiano di Accreditamento,
która udostępnia rejestr certyfikatów wszystkich akredytowanych przez nią
organizacji certyfikujących na całym świecie podaje, że 8 785 organizacji uzy-
skało certyfikat na zgodność z normą OHSAS 18001, wobec około 133 000
zarejestrowanych certyfikatów na zgodność z normą ISO 90019 - to znaczy
około 8% liczby zarejestrowanych certyfikatów ISO 9001. IQ-Net podaje na
swoich stronach liczbę 17 600 certyfikowanych organizacji na zgodność z
normą OHSAS 18001, wobec około 222 000 zarejestrowanych certyfikatów
na zgodność z normą ISO 900110 - to znaczy około 7% liczby zarejestrowa-
nych certyfikatów potwierdzających zgodność ze standardem ISO 9001. Naj-
bardziej chyba znane na świecie specjalistyczne forum systemów zarządza-
nia11 szacuje liczbę certyfikatów na zgodność ze standardem OHSAS 18001
8 Fernández-Muñiz F., Montes-Peón J., Vázquez-Ordás C. J., Relation between occupational
safety management and firm performance, Safety Science, Volume 47, Issue 7, August 2009,
s. 980-991. 9 http://www.accredia.it/, dostęp 2012. 10 http://www.iqnet-certification.com/, dostęp 2012. 11 http://elsmar.com/, dostęp 2012, najnowsze dane za 2009 r.
26 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
na około 54 000 według stanu na 2009 rok. Ten szacunek wydaje się być
dość wiarygodny, gdyż nadal jest to około 6% liczby certyfikatów potwierdza-
jących zgodność ze standardem ISO 9001. Idąc dalej tym trybem można przy-
jąć, że obecnie na świecie wydano od 65 000 do 75 000 certyfikatów zarzą-
dzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ta liczba daje systemowi
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy trzecie miejsce pod względem
popularności certyfikowania.
Trzecie miejsce pod względem popularności wśród certyfikowanych
systemów zarządzania jest bardzo budujące, szczególnie jeśli weźmie się pod
uwagę dynamikę liczby certyfikatów.
W opinii wielu badaczy wdrażanie i funkcjonowanie systemu
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy niesie ze sobą wiele korzyści,
do których można zaliczyć korzyści o charakterze ekonomicznym oraz
korzyści organizacyjne12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20.
12 Pawłowska Z., Pęciłło M., Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsię-
biorstwach - badania stopnia wdrożenia a ocena skuteczności, Prace Naukowe Politechniki
Szczecińskiej. Inżynieria Jakości, Zarządzanie przez Jakość - TQM, 2001, Nr 565, s. 258-268. 13 Santos G., Barros S., Mendes F., Lopes N., The main benefits associated with health and
safety management systems certification in Portuguese small and medium enterprises post
quality management system certification, Safety Science, Volume 51, Issue 1, January 2013,
s. 29-36. 14 Robson L., Clarke J., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P. L., Irvin E., Culyer A., Qu-
enby Mahood, The effectiveness of occupational health and safety management system inte-
rventions: A systematic review, Safety Science, Volume 45, Issue 3, March 2007. 15 Chang J., Liang Ch., Performance evaluation of process safety management systems of paint
manufacturing facilities, Journal of Loss Prevention in the Process Industries, Volume 22, Is-
sue 4, July 2009, s.398-402. 16 Kristensen P., Managing OHS: A route to a new negotiating order in high-performance work
organizations? Safety Science, Volume 49, Issue 7, August 2011, s. 964-973. 17 Bottani E., Monica L., Vignali E., Safety management systems: Performance differences be-
tween adopters and non-adopters, Safety Science, Volume 47, Issue 2, February 2009, s.155-
162.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
27
Wśród korzyści ekonomicznych, których efekty są mierzalne można
wyróżnić:
zmniejszenie liczby wypadków w miejscu pracy – korzyść ta jest
efektem działań prewencyjnych w zakresie bezpieczeństwa pracy,
zapobieganie przestojom w pracy i zapewnienie ciągłości działania
pozwala również na bardziej efektywną realizację procesów w
przedsiębiorstwie,
zmniejszenie kosztów związanych ze stratami spowodowanymi
nieobecnością pracowników i zmniejszoną wydajnością,
redukcja kosztów związanych z uszkodzeniem infrastruktury
przedsiębiorstwa,
zmniejszenie kosztów jakie przedsiębiorstwo musiałoby ponieść na
leczenie poszkodowanych w wyniku wypadków pracowników oraz
kosztów odszkodowań dla pracowników z tytułu wypadków lub chorób.
System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ma stanowić
integralną część istniejącego w przedsiębiorstwie systemu zarządzania.
Najczęściej przedsiębiorstwa zanim podejmą decyzję dotyczącą wdrażania
tego systemu wcześniej wdrożyły już systemy zarządzania jakością i
środowiskiem. Fakt integracji istniejących już w organizacji systemów
zarządzania z systemem zarządzania bezpieczeństwem informacji odgrywa
istotną rolę przy zmniejszeniu kosztów wdrażania systemu według normy PN-
N 18001.
18 Fernández-Muñiz F., Montes-Peón J., Camilo José Vázquez-Ordás, Relation between occupa-
tional safety management and firm performance, Safety Science, Volume 47, Issue 7, August
2009, s. 980-991. 19 Granerud L., Rocha R., Organisational learning and continuous improvement of health and
safety in certified manufacturers, Safety Science, Volume 49, Issue 7, August 2011, s.1030-
1039. 20 Richardson, K. M., Rothstein H. R., Effects of occupational stress management intervention
programs: A meta-analysis., Journal of Occupational Health Psychology, Vol 13 (1), Jan 2008,
s. 69-93.
28 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Oprócz korzyści o charakterze ekonomicznym można wyróżnić szereg
korzyści o charakterze organizacyjnym, które można też określić jako korzyści
niematerialne. Jednak efekty organizacyjne w dłuższej perspektywie czasowej
przekładają się również na końcowy wynik ekonomiczny przedsiębiorstwa z
uwagi na fakt doskonalenia procesu zarządzania w aspekcie poprawy
bezpieczeństwa i higieny pracy.
Do korzyści niematerialnych można zaliczyć:
system ma charakter prewencyjny, zapobieganie pojawieniu się
zagrożeń,
sprzyja stworzeniu bezpiecznych warunków pracy,
przyczynia się do poprawy wizerunku i wiarygodności organizacji w
oczach jej interesariuszy i zwiększa przekonanie ich o profesjonalnym
systemie zarządzania i odpowiedzialności organizacji za wszelkie
działania i zasoby (ludzkie, finansowe, informacyjne i rzeczowe),
jest gwarancją poprawy bezpieczeństwa pracy oraz zminimalizowania
wystąpienia ryzyka obrażeń dla pracowników i dzięki temu docenienie
roli pracowników jako cennego ogniwa w organizacji,
poprawa zadowolenia pracowników oraz poprawa identyfikacji
pracowników z organizacją,
większa motywacja pracowników,
zmniejszenie fluktuacji zatrudnienia,
wraz z innymi wdrożonymi systemami, takimi jak systemy zarządzania
jakością czy też środowiskiem tworzy kompleksowy system zarządzania
organizacją, który pozwala na zarządzanie wieloma aspektami
funkcjonowania co przyczynia się do efektu synergii.
Osiągnięcie powyższych korzyści nie jest jednak łatwe w realizacji. Na
podstawie przeanalizowanej literatury można sformułować następujące czyn-
niki krytyczne, które decydują o sukcesie organizacji na drodze wdrażania
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
29
efektywnego ekonomicznie i skutecznego systemu zarządzania bezpieczeń-
stwem i higieną pracy21:
Sformułowanie i doskonalenie polityki bezpieczeństwa, która obejmuje
zaangażowanie organizacji w zakresie bezpieczeństwa i formalnie
wyraża cele, zasady i wytyczne w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Ustanowenie systemu zachęt do uczestnictwa pracowników w
działaniach w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, mające na celu
propagowanie bezpiecznych zachowań i zaangażowania pracowników
w procesach podejmowania decyzji, za pomocą kar / nagród lub
zapoznanie się z ich odczuciami na temat warunków w miejscu pracy.
Uruchomienie systemu szkolenia i rozwoju kompetencji pracowników, w
celu poprawy zdolności, umiejętności i predyspozycji w zakresie
zapobiegania zagrożeniom.
Ustanowienie skutecznych systemów komunikacji i przekazywania
informacji na temat specyfiki pracy, jej ewentualnych zagrożeniach i
sposobu ich zwalczania lub zapobiegania.
Planowanie, z równorzędnym wyróżnieniem planowania prewencyjnego
i planowania awaryjnego. Dawniej podejmowano próby opracowania
metody wprowadzania polityki i działań mających na celu zapobieganie
wypadkom, co nadal powinno być utrzymane. W tym samym czasie
powinien być skonstruowany plan awaryjny, który należy podjąć, aby
zapewnić szybką i sprawną reakcję na zdarzenia, zmniejszając w miarę
możliwości ich negatywne skutki.
Ustanowienie systemu kontroli i przeglądu działań prowadzonych w
ramach organizacji - co pozwoli na osiągnięcie ciągłego doskonalenia.
Taki system kontroli powinien być realizowany poprzez analizę
21 Fernández-Muñiz F., Montes-Peón J., Vázquez-Ordás C.J., Relation between occupational
safety management and firm performance, Safety Science, Volume 47, Issue 7, August 2009,
s. 980-991.
30 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
warunków pracy i zdarzeń zachodzących w organizacji oraz poprzez
porównanie wyników tych analiz z innymi organizacjami. W związku z
tym można wyróżnić dwa podwymiary systemu: kontrola wewnętrzna
oraz benchmarking.
Tabela 2. Akceleratory i bariery rozwoju systemów OHSMS
Akceleratory Bariery Typ systemu
• Dostosowanie do potrzeb organizacji. • Zastosowanie rozwiązania „pudełkowego”. • Opracowanie przy wsparciu i zaangażowaniu
wszystkich interesariuszy organizacji. • Zlecenie wdrożenia przez kierownictwo bez
jakiejkolwiek konsultacji. Podejście innowacyjne - Kreowanie bezpiecznego miejsca pracy i bezpiecznych procesów.
• Podejście tradycyjne – zapewnienie bezpieczeństwa osób.
Wewnętrzne czynniki organizacyjne Zaangażowanie kierownictwa
• Silne zaangażowanie kierownictwa. • Delegowanie odpowiedzialności za OSHMS na niższe stanowiska kierownicze i stanowiska liniowe.
• Wypromowanie OSHMS jako narzędzie poprawy BHP.
• Wprowadzone OHSMS z powodów nie związanych z poprawą BHP.
• Zapewnienie odpowiednich zasobów. • Brak wystarczających zasobów. • Zintegrowanie OSHMS jako integralnej części
systemu ocen wyników zarządzania w organizacji.
• Brak powiązania mierników OHSMS z pozostałymi miernikami oceny wyników zarządzania w organizacji.
• Kreowanie nowych innowacyjnych rozwiązań. • Podążanie za opisanymi przykładami. Integracja z pozostałymi systemami zarządzania
• Zintegrowanie wszystkich procedur BHP do istniejących systemów zarządzania.
• Marginalizowanie kwestii dotyczących BHP.
Zaangażowanie pracowników • Zachęcenie wszystkich pracowników i
umożliwienie im udziału w kreowaniu OHSMS. • Ograniczenie uczestnictwa pracowników w
OSHMS do „technicznych" ekspertów. • Niewystarczające szkolenia pracowników w
dziedzinie BHP (planowane). • Niezależna reprezentacja pracowników
przy wspierciu OHSMS. • Selektywna partycypacja pracowników,
według uznania zarządu przy wspierciu OHSMS.
Charakterystyka zasobów ludzkich • Stabilność zatrudnienia. • Duża rotacja pracowników, powszechne
zatrudnianie pracowników dorywczo i w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Natura organizacji • Większe organizacje obeznane z
systemami zarządzania oraz posiadające odpowiednie środki.
• Małe i średnie organizacje, z ograniczonymi zasobami i nieobeznane z koncepcją systemów zarządzania.
• Stałe miejsce pracy. • Ruchome miejsce pracy (na przykład w róznych lokalizacjach u klienta).
• Dezorganizacja pracy związana z obecnością pracowników najemnych i podwykonawców.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
31
Relacje z kontrahentami • Głównym celem jest współpraca z
podwykonawcą przy opracowaniu kompatybilnego OSHMS.
• Organizacja po prostu wymaga od podwykonawcy wdrożenia OSHMS.
• Organizacja po prostu narzuca swój OSHMS podwykonawcy.
• Kolejni subwykonawcy posiadają OSHMS niezgodne z OSHMS głównego zamawiającego.
Audity i narzędzia audytów • Odpowiednie stosowanie audytów
zewnętrznych i wewnętrzych może służyć sprawdzeniu sposobu działania organizacji i ułatwić ciągłe doskonalenie systemu.
• Niewłaściwie stosowanie audytów zewnętrznych i wewnętrzych może zachęcić do sztucznego kreowania „systemu papierowego” i instrumentalnego podejścia do OSHMS.
• Narzędzia audytu winny być odpowiednio dostosowane do potrzeb organizacyjnych i odzwierciedlać kluczowe czynniki sukcesu OSHMS.
• Brak dostatecznej selekcji i kontroli narzędzi wsparcia audytu OSHMS.
Audity i narzędzia audytów • Przeprowadzane są kompleksowe audyty
procesów. • Audytorzy są technicznie kompetentni.
• Niska jakość audytu procesów. • Audytorzy posiadają nieodpowiednie
umiejętności. • Ograniczenie się do kontroli kompletności
dokumentacji. • Audyty są zintegrowane w ramach
systemu wszechstronnego podejścia do pomiaru wyników zarządzania w organizacji.
• Stosowanie audytów jako podstawowego narzędzia.
Źródło: Gallagher C., Underhill E., Rimmer M., Occupational Health and Safety Management Sys-tems: A Review of their Eff ectiveness in Securing Healthy and Safe Workplaces, 2001, report prepared for the National Occupational Health and Safety Commission.
Poza powyższymi czynnikami Gallagher i inni formułują akceleratory i
bariery rozwoju systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, któ-
re przedstawia tabela 222.
Na koniec kwestii oceny systemu zarządzania bezpieczeństwem i hi-
gieną pracy autorzy pragną przytoczyć posumowanie przeglądu literatury wy-
konanego przez Robson L. i innych: „Przegląd i synteza wyników wykazały
głównie korzystne oddziaływanie OHSMS. Odnotowano kilka przypadków,
gdzie oddziaływanie tych systemów było zerowe, ale nie stwierdzono nega-
tywnego oddziaływania skutków … jednak jakość opracowań była stosunkowo
22 Gallagher, C., Underhill, E. and Rimmer, M. Occupational Health and Safety Management
Systems: A Review of their Eff ectiveness in Securing Healthy and Safe Workplaces, 2001,
report prepared for the National Occupational Health and Safety Commission.
32 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
niska” i dalej podsumowuje „Podsumowując, pomimo ogólnie pozytywnych
wyników dotyczących skuteczności OHSMS w opublikowanych opracowa-
niach, za mało jest informacji aby jednoznacznie opowiedzieć się za lub prze-
ciwko systemowi OHSMS. To nie oznacza, iż można dokonać oceny tych sys-
temów i określić je jako nieskuteczne lub niepożądane, to jest po prostu
informacja, że nie można jednoznacznie osądzać efektów wdrożenia syste-
mów przy obecnym stanie wiedzy naukowej”23. Oznacza to, że nie wyklucza
się, iż ten negatywny wpływ nie istnieje, lecz na bazie doświadczeń autorów,
decydując się na wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy należy szczególnie zwrócić uwagę na fazy przygotowania procesu
wdrażania, takie jak opis bieżącego stanu i projektowanie systemu. Jeśli chodzi o rozwój systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy to można stwierdzić, że na podstawie dynamiki liczby certyfikatów oraz
z wymiernym wsparciem rządowym system ten będzie się szybko rozwijał. Nie
bez znaczenia jest fakt, iż przez wielu system ten jest traktowany jako jeden z
fundamentów sustainability, jako synonim uwzględnienia kwestii społecznych
obok kwestii ekologicznych i ekonomicznych. Należy tutaj jednak zaznaczyć,
że ograniczenie kwestii społecznych, trzeciego filara sustainability tylko do
kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy jest niewystarczające, gdyż poza wa-
runkami pracy istnieje wiele kwestii dotyczących pracowników, które mogą
decydować o efektywnym zarządzaniu w kontekście sustainability. Poza pra-
cownikami, dostawcami, czy podwykonawcami istnieje również wielu innych
interesariuszy, których systemy OSHMS nie dotyczą.
Jednym z zagrożeń dla efektywnego formułowania i wdrażania systemu
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest postrzeganie systemów w
kontekście strategii handlowej ze strony organizacji promujących wdrożenie
systemu OSHMS. Często systemy są tak skomplikowane, że menedżerowie
wymagają interwencji konsultantów w postaci dodatkowych płatnych szko-
23 Robson LS, Clarke JA, Cullen K, Bielecky A, Severin C, Bigelow PL, et al. The effectiveness of
occupational health and safety management system interventions: A systematic review. Safety
Sci 2007;45(2):329-53.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
33
leń24. Ponadto, duże przedsiębiorstwa często chętnie wdrażają system
OHSAS i ponoszą związane z tym koszty certyfikacji widząc wynikające z te-
go korzyści polegające na realizacji przez organizację celów związanych ze
społeczną odpowiedzialnością biznesu.
Kolejnym zagrożeniem dla rozwoju systemów zarządzania bezpieczeń-
stwem i higieną pracy może być przeregulowanie ze strony rządów, co może
wpłynąć na znaczne zwiększenie kosztów pracy. To w konsekwencji może
prowadzić do spadku potencjału konkurencyjnego całych krajów.
Do wyznawań związanych z rozwojem omawianych systemów należy
skuteczne zachęcenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw do ich wdra-
żania oraz tworzenie ram do integracji kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy
do systemów zarządzania organizacją.
24 Robson LS, Clarke JA, Cullen K, Bielecky A, Severin C, Bigelow PL, et al. The effectiveness of
occupational health and safety management system interventions: A systematic review. Safety
Sci 2007;45(2):329-53.
34 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
2 System zarządzania bezpieczeństwem żywności
W poniższym rozdziale omówiono system zarządzania bezpieczeństwem
żywności oparty na normie Codex Alimentarius oraz ISO 22 000 jako
przykład branżowego systemu łączącego w sobie kwestie jakości i
bezpieczeństwa. W pierwszej części analogicznie do pozostałych części
niniejszego opracowania dokonano charakterystyki systemu zarządzania
bezpieczeństwem żywności. W dalszej części omówiono alternatywne
systemy zarządzania dla ISO 22000. Kolejna część rozdziału dotyczy
oceny i perspektyw rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem
żywności.
2.1 Charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności
Hazard Analysis Critical Control Points (HACCP), to w tłumaczeniu na
język polski: „analiza zagrożeń i krytycznych punktów kontroli”. Określenie to
należy łączyć z całym systemem zapewnienia produkcji bezpiecznej żywno-
ści. System HACCP dzięki wprowadzeniu analizy specyficznych zagrożeń i
określeniu środków zapobiegawczych umożliwia kontrolę newralgicznych, de-
cydujących o jakości zdrowotnej, punktów w cyklu technologicznym, co z kolei
zapewnia wytworzenie bezpiecznego pod względem zdrowotnym produktu
spożywczego25.
W Polsce Ustawa z 11.05.2001 r. „o warunkach zdrowotnych żywności i
żywienia” definiuje HACCP: jako „system analizy zagrożeń i krytycznych punk-
tów kontroli jako postępowanie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa
żywności poprzez identyfikację i oszacowanie skali zagrożeń z punktu widze-
nia jakości zdrowotnej żywności oraz ryzyka wystąpienia zagrożeń podczas
przebiegu wszystkich etapów procesu produkcji i obrotu żywnością, system
ten ma na celu również określenie metod ograniczania zagrożeń oraz ustale-
nie działań naprawczych” (Dz.U. Nr 63, poz.634).
25 Kwiatek K., Wojtoń B., System HACCP jako narzędzie zapewniające produkcję zdrowej żyw-
ności – cz.1, Gospodarka Mięsna, Nr 9, 1998, s.6.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
35
Bezpieczeństwo żywności odnosi się do występowania zagrożeń zwią-
zanych z żywnością w momencie jej konsumpcji (spożycia przez konsumen-
ta). Ponieważ wystąpienie zagrożeń bezpieczeństwa żywności może mieć
miejsce w każdym etapie łańcucha żywnościowego należy monitorować każ-
dy jego etap.
Rysunek 3. Komunikacja w łańcuchu żywnościowym
Źródło: PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności. Wymagania
dla każdej organizacji należącej do łańcuch żywnościowego.
Norma PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania
Bezpieczeństwem Żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do
łańcuch żywnościowego, definiuje łańcuch żywnościowy jako: „sekwencję
etapów i procesów mających miejsce w produkcji, przetwórstwie, dystrybucji,
Producenci płodów rolnych
Producenci pasz
Producenci pierwotni
Przetwórcy żywności
Kolejni przetwórcy żywności
Hurtownicy
Sprzedawcy detaliczni,
firmy świadczące usługi
żywieniowe
Producenci pestycydów, nawozów i leków weterynaryjnych
Łańcuch żywnościowy obejmujący produkcję składników i substancji
dodatkowych
Operatorzy magazynowania i transportu
Producenci maszyn i urządzeń
Producenci środków czyszczących i dezynfekcyjnych
Producenci materiałów opakowaniowych
Dostawcy usług Org
any
usta
wod
awcz
e i i
nne
upra
wni
one
do st
anow
ieni
a pr
zepi
sów
Konsumenci
36 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
magazynowaniu i postępowaniu z żywnością oraz jej składnikami, począwszy
od produkcji pierwotnej do konsumpcji”26.
Organizacje powinny przygotować plan HACCP, który powinien być
udokumentowany i obejmować następujące informacje dla każdego
zidentyfikowanego, krytycznego punktu kontroli (CCP)27:
zagrożenia bezpieczeństwa żywności, które należy nadzorować w
krytycznych punktach kontroli,
środki nadzoru,
wartości krytyczne,
procedury monitorowania,
korekcje i działania korygujące, które powinny być podjęte w przypadku
przekroczenia wartości krytycznych,
odpowiedzialność i uprawnienia,
zapisy z monitorowania28.
Definicja systemu HACCP, według Międzynarodowej Komisji ds.
Mikrobiologicznej Specyfikacji Żywności (ICMSF), przedstawia się
następująco:
System HACCP są to obserwacje i/lub testy przeprowadzone w celu
zidentyfikowania istniejących i potencjalnych zagrożeń oraz identyfikowania
Krytycznych Punktów Kontrolnych występujących w procesie wytwarzania.
Środki kontrolne są zaprojektowane i wprowadzone, a punkty kontrolne są
monitorowane w celu zapewnienia stałej kontroli.
26 Norma PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności. Wyma-
gania dla każdej organizacji należącej do łańcuch żywnościowego. 27 CCP - etap, który można kontrolować i jest to niezbędne w celu zapobiegania lub eliminowania
zagrożenia bezpieczeństwa żywności względnie redukowania go do akceptowalnego poziomu
(PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności. Wymagania dla
każdej organizacji należącej do łańcuch żywnościowego). 28 PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności. Wymagania dla
każdej organizacji należącej do łańcuch żywnościowego.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
37
Ideą systemu HACCP jest odejście od poddawania żywności
drobiazgowemu badaniu, w zamian wprowadzenie systemu, który
gwarantowałby bezpieczeństwo żywności.
W systemie HACCP mają zastosowanie m.in. następujące definicje pojęć:
Plan HACCP – dokumentacja sporządzona zgodnie z zasadami
HACCP w celu opisania warunków i sposobów zapewnienia kontroli
zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa zdrowotnego żywności.
Zagrożenie – biologiczny, chemiczny lub fizyczny czynnik lub zdarzenie
w żywności lub w warunkach produkcji żywności, które może
niekorzystnie wpłynąć na zdrowie konsumenta.
Ryzyko – prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia.
Kontrolowanie – każde konieczne działanie przeprowadzane dla
zapewnienia i utrzymania parametrów procesu ustalonych w planie
HACCP (termin ten jest użyty w sensie panowania nad danym
procesem technologicznym lub w sensie opanowania danego
zagrożenia).
Kontrola – proces zmierzający do ustalenia, czy prawidłowe procedury
i/lub parametry mają miejsce w trakcie produkcji (powyższy termin
odnosi się do wszelkich pomiarów i obserwacji lub do przeglądów
istniejących procedur).
Wartość krytyczna – wartość parametru wraz z granicami tolerancji
pozwalająca odróżnić stan akceptowalny od nieakceptowalnego.
Punkt kontroli – etap, w którym dokonuje się pomiaru lub obserwacji w
celu wyeliminowania lub zredukowania zagrożenia lub w celu
utrzymania właściwych parametrów technologicznych.
Krytyczny Punkt Kontroli (CCP – Critical Control Point) – etap, który
koniecznie musi być pod kontrolą, aby zapobiec zagrożeniu,
wyeliminować je lub zmniejszyć do akceptowalnego poziomu.
Drzewo decyzyjne – sekwencja pytań stawianych w celu ustalenia, czy
dany etap powinien być krytycznym punktem kontroli.
38 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Monitorowanie – przeprowadzanie kolejno zaplanowanych obserwacji
lub pomiarów parametrów kontrolnych w punkcie CCP, w celu
stwierdzenia, czy dany CCP znajduje się pod kontrolą.
Analiza zagrożeń – proces zbierania i oceny informacji na temat
zagrożeń i warunków sprzyjających ich występowaniu w celu
stwierdzenia, które z nich są istotne dla bezpieczeństwa zdrowotnego
żywności i powinny być umieszczone w planie HACCP.
Działania zapobiegawcze (zaradcze) – każde działanie lub
przedsięwzięcie organizacyjne, które może zostać podjęte w celu
zapobieżenia, wyeliminowania lub zredukowania zagrożenia do
akceptowalnego poziomu.
Działania korygujące – każde działanie podjęte wówczas, gdy
monitorowanie wskazuje, że CCP wymyka się spod kontroli.
Schemat procesu – systematyczne, graficzne przedstawienie sekwencji
etapów mających miejsce przy wytwarzaniu danego produktu lub
surowca.
Weryfikacja – zastosowanie metod, procedur, testów i innych ocen jako
uzupełnienie monitorowania w celu określenia zgodności czynności
produkcyjnych z planem HACCP i przegląd elementów planu HACCP.29
Komisja Kodeksu Żywnościowego (Codex Alimentarius Commission)
Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization) opisuje
wymagania dla systemu zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego w siedmiu
zasadach HACCP.30
1) Zasada 1. Przeprowadzenie analizy zagrożeń - Zagrożenie jest to taka
właściwość żywności, która może spowodować ryzyko dla zdrowia
konsumentów. Czynniki określane mianem zagrożeń jakości zdrowotnej
lub zagrożeń zdrowotnych oznaczają każdy czynnik, który po wniknięciu
29 Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich przedsiębiorstw, Wyd.
UP w Poznaniu, Poznań 2008. 30 Dzwolak W., Ziajka S., Dokumentowanie systemu HACCP w przemyśle spożywczym. Studio
108,Olsztyn 2000.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
39
do żywności może spowodować, że stanie się ona niebezpieczna dla
zdrowia konsumenta.
Rysunek 4. Podział zagrożeń zdrowotnych żywności
Źródło: opracowanie własne 2012, na podstawie, PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania
Bezpieczeństwem Żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcuch
żywnościowego.
Zagrożenia jakości zdrowotnej żywności dzieli się na trzy podstawowe
grupy: biologiczne, chemiczne i fizyczne, co ilustruje rysunek 7. W celu
zidentyfikowania potencjalnych zagrożeń należy: ● określić zależności
pomiędzy żywnością potencjalnie zagrażającą, a występowaniem chorób
po spożyciu takiej żywności; ● dokonać przeglądu opisanych zagrożeń.
ZAGROŻENIA
BIOLOGICZNE składniki i substancje dodatkowe
FIZYCZNE piasek kamyki pestki owoców kości rzeczy pracowników szkło drewno
CHEMICZNE
Naturalnie występujące w żywności - toksyny
wytwarzane przez grzyby; toksyny wytwarza-
ne przez skorupiaki; mikotoksyny (aflatoksy-
na); drewno
Pozostałości pestycydów - metale ciężkie;
środki grzybobójcze, owadobójcze; pozostało-
ści leków weterynaryjnych; pozostałości środ-
ków myjących; smary, kleje; dodatki do żyw-
ności
40 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Przeprowadzenie analizy zagrożeń polega na identyfikacji
potencjalnych zagrożeń związanych z produkcją żywności na wszystkich
jej etapach, począwszy od miejsca produkcji surowców, tj. gospodarstwa,
poprzez przetwórstwo i obrót, aż do miejsca jej spożycia oraz ocenie
prawdopodobieństwa ich wystąpienia i rozwinięcia, czyli ocenie ryzyka. W ramach analizy zagrożeń najpierw sporządza się listę wszystkich
potencjalnych zagrożeń, które mają szczególne znaczenie dla zdrowia
konsumenta, występujących na wszystkich etapach procesu produkcji.
Następnie identyfikuje się te z nich, których wyeliminowanie lub redukcja
do akceptowanej wartości są istotne ze względu na bezpieczeństwo
produkowanej żywności.
Dla każdego z zagrożeń należy następnie wybrać odpowiednie środki
kontrolne.
Niekiedy niezbędne jest zastosowanie większej ilości środków
kontrolnych do opanowania zagrożenia. Zdarza się również sytuacja, w
której więcej niż jedno zagrożenie może być kontrolowane przez jeden
środek kontrolny.
2) Zasada 2. Ustalenie Krytycznych Punktów Kontrolnych - Jako
Krytyczny Punkt Kontroli określa się miejsca, etapy, procesy lub operacje
jednostkowe, w których należy podjąć środki zapobiegawcze lub kontrolne
w celu wyeliminowania, zapobieżenia lub zminimalizowania zagrożenia do
poziomu dopuszczalnego31. W celu określenia Krytycznych Punktów
Kontroli należy dokonać: ● przeglądu wybranych miejsc krytycznych; ●
obserwacji stosowanych praktyk higienicznych przez pracowników; ●
właściwych sposobów przyrządzania roztworów myjących; ● przeglądu
procesu przetwarzania; ● przeglądu procesów, w których istnieją
zależności między czasem, a temperaturą działania lub ciśnienia i czasu.
31 Kołożyn – Krajewska D., Sikora T. HACCP. Koncepcja i system zapewnienia bezpieczeństwa
zdrowotnego żywności. SiT NOT SPOŻ, Warszawa 1999.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
41
Identyfikację Krytycznych Punktów Kontrolnych w systemie HACCP
może ułatwić zastosowanie „drzewa decyzyjnego”, które ustawia w
logiczny ciąg pytania i odpowiedzi dotyczące możliwości zlikwidowania lub
zmniejszenia do akceptowalnego poziomu, zagrożenia w danym punkcie.
Zastosowanie narzędzia w postaci „drzewa decyzyjnego” powinno być
elastyczne – nie w każdej sytuacji jest to konieczne i nie zawsze możliwe. 3) Zasada 3. Ustalenie limitów krytycznych - Ustalenie limitów krytycznych
oznacza określenie dla każdego CCP wartości krytycznych, które należy
rozumieć jako wartości minimalne lub maksymalne, np. wysokość
temperatury obróbki cieplnej, czas procesu, wilgotność, jakość wody, pH,
gwarantujących eliminację lub redukcję zagrożeń w określonym „drzewem
decyzyjnym” Krytycznym Punkcie Kontroli (CCP). Wprowadzenie limitów
krytycznych powinno być przeprowadzone w każdym punkcie kontrolnym,
gdyż umożliwi to stałą kontrolę32. 4) Zasada 4. Ustanowienie systemu monitorowania parametrów w CCP -
Monitorowanie jest przeprowadzenie w określonej kolejności obserwacji
lub pomiarów parametrów kontrolnych, aby ocenić czy Krytyczny Punkt
Kontroli znajduje się pod kontrolą i czy uzyskano zapis z tego działania w
celu podjęcia dalszej weryfikacji. Zadaniem monitorowania jest bieżąca kontrola produkcji i zapobieganie
wypuszczaniu wadliwych produktów. Należy dobrać odpowiednie
procedury monitorowania, aby można było stwierdzić utratę kontroli i
odchylenia w danym CCP. Monitorowanie powinno być przeprowadzone w
sposób ciągły. Jeżeli nie ma możliwości ciągłego monitorowania, powinna
zostać ustalona częstotliwość pomiarów, niezbędna do zagwarantowania
pełnej kontroli CCP.
32 Kwiatek K., Wojtoń B., System HACCP jako narzędzie zapewniające produkcję zdrowej żyw-
ności – cz.1. Gospodarka Mięsna, Nr 9, 1998, s.6.
42 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Przykłady pomiarów monitorowania mogą być następujące:
● obserwacje wizualne; ● pomiar temperatury; ● pomiar czasu; ● pomiar
pH; ● aktywność wodna; ● pomiar ciśnienia.
Istnieją dwa systemy monitorowania: „on – line” (na bieżąco), dzięki
któremu otrzymujemy wynik natychmiast (np. pomiar temperatury) oraz „off
– line”. W tym drugim systemie wynik otrzymujemy z pewnym
opóźnieniem. Im mniejszy odstęp czasowy między pomiarem a
otrzymaniem wyniku, tym skuteczniejsze zastosowanie danej metody w
monitoringu HACCP.
Zakładowe procedury monitoringu muszą określić: rodzaj
przeprowadzanych badań oraz ich częstotliwość, sposób prowadzenia
zapisów, osobę przeprowadzającą analizy i zatwierdzającą je, uprawnienia
osób do podejmowania działań korygujących oraz instrukcje
przeprowadzania konkretnych pomiarów w Punkcie Krytycznym33.
5) Zasada 5. Ustanowienie działań korygujących - Zasada to przewiduje
przyjęcie dla każdego CCP właściwych działań korekcyjnych, które są
stosowane w przypadku stwierdzenia odchyleń od limitów krytycznych.
Działania korekcyjne muszą być określone dla procesu wytwarzania, jak i
dla nieprawidłowo wytworzonego produktu. W sytuacji wystąpienia
nieprawidłowości należy podjąć określone działania korygujące, które
mogą polegać na: ● określeniu czy dany produkt musi ulec zniszczeniu;
● określeniu lub skorygowaniu przyczyn nieprawidłowości;
● przechowywaniu wyników działań korygujących.
Celem podjęcia działań korygujących jest udowodnienie, że Punkt
Krytyczny jest ponownie właściwie kontrolowany. Etap ten powinien
polegać również na wyznaczeniu osoby odpowiedzialnej za
przeprowadzenie działań korygujących. Bardzo istotnym problemem jest
33 Michalski M., Zastosowanie HY – LITE w monitoringu w ramach systemu HACCP, Przemysł
Spożywczy Nr 6, 1999, s.10.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
43
również opracowanie udokumentowanej procedury dotyczącej działań
korygujących.
6) Zasada 6. Ustanowienie procedur weryfikacyjnych - Przewiduje się
określenie procedur weryfikacyjnych dla całego systemu i ustanowienie
sposobu ich przeprowadzania. W celu określenia czy system HACCP
funkcjonuje prawidłowo, mogą być zastosowane różne metody: audity,
testy, analizy. Realizacja przeglądu systemu HACCP powinna być
dokonywana co najmniej raz w roku, natomiast procedury weryfikacyjne
powinny być stosowane za każdym razem, gdy zachodzą zmiany w
procesie produkcyjnym oraz w regularnych odstępach czasu,
profilaktycznie.
Procedura weryfikacji powinna zawierać: ● prezentację schematu
auditów; ● przegląd i weryfikacja planu HACCP; ● przegląd zapisów
Punktów Krytycznych; ● przegląd występujących nieprawidłowości;
● przegląd linii produkcyjnych celem sprawdzenia czy CCP są
kontrolowane w sposób optymalny; ● pobieranie próbek i ich analiza; ●
przegląd limitów krytycznych w celu weryfikacji czy są odpowiednie dla
danego zagrożenia; ● przegląd zapisów weryfikacji, włączając w to
zażalenia klientów, odchylenia i działania korygujące; ● przegląd
modyfikacji planu HACCP.
7) Zasada 7. Opracowanie systemu dokumentacji - Zasada ta polega na
ustaleniu sposobu i formy dokumentacji systemu. Przygotowywanie
dokumentacji jest podstawowym elementem systemu HACCP. Dokumenty
powinny być dokładne i odpowiednie do natury i rozmiaru operacji.
2.2 System zarządzania bezpieczeństwem żywności według rodziny norm ISO 22000
Wdrożenie i certyfikacja systemu zarządzania bezpieczeństwem
żywności według normy ISO 22000 gwarantuje wytworzenie produktów o
najwyższych parametrach higienicznych, sanitarnych i jakościowych. Od 2005
r. norma ISO 22000 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności -
44 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego”
stała się alternatywną podstawą do wdrażania systemu HACCP.
W skład rodziny norm ISO serii 22000 wchodzą następujące standardy:
PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem
Żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcuch
żywnościowego (ISO 22000:2005 Food safety management systems.
Requirements for any organization in the food chain).
ISO/TS 22002-1:2009 Prerequisite programmes on food safety. Part 1:
Food manufacturing.
ISO/TS 22002-3:2011 Prerequisite programmes on food safety. Part 3:
Farming.
PKN-ISO/TS 22003:2007 Systemy zarządzania bezpieczeństwem
żywności. Wymagania dla jednostek prowadzących audit i certyfikację
systemów zarządzania bezpieczeństwem żywności (ISO/TS
22003:2007 Food safety management systems. Requirements for
bodies providing audit and certification of food safety management
systems).
PKN-ISO/TS 22004:2007 Systemy zarządzania bezpieczeństwem
żywności. Wytyczne stosowania ISO 22000:2005 (ISO/TS 22004:2005
Food safety management systems -- Guidance on the application of
ISO 22000:2005).
PN-EN ISO 22005:2007 Identyfikowalność w łańcuchu pasz i żywności.
Ogólne zasady i podstawowe wymagania przy projektowaniu i
wdrażaniu systemu (ISO 22005:2007 Traceability in the feed and food
chain. General principles and basic requirements for system design and
implementation).
ISO 22006:2009 Quality management systems. Guidelines for the
application of ISO 9001:2008 to crop production.
Norma EN ISO 22000:2005 Food safety management systems –
Requirements for any organization in the food chain została wydana w 2005 r.
natomiast jej polska wersja PN-EN ISO 22000:2006 Systemy zarządzania
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
45
bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji w łańcuchu
producentów żywności pochodzi z 2006 r.
Norma ta ma strukturę zbliżoną do normy PN-EN ISO 9001:2009
„Systemy zarządzania jakością –Wymagania” oraz normy PN-EN ISO
14001:2005 „Systemy zarządzania środowiskowego - Specyfikacja i wytyczne
stosowania” co znacznie ułatwia ich wzajemną integrację.
Celem normy międzynarodowej ISO 22000 jest harmonizacja na
poziomie globalnym wymagań dotyczących zarządzania bezpieczeństwem
żywności przedsiębiorstw znajdujących się w łańcuchu żywnościowym. Jest
ona szczególnie pomocna dla przedsiębiorstw, które usiłują uzyskać spójny i
zintegrowany system zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Norma międzynarodowa określa wymagania dotyczące systemu
zarządzania bezpieczeństwem żywności dla organizacji w łańcuchu
producentów żywności, która musi wykazać zdolność do nadzorowania
zagrożeń dla bezpieczeństwa żywności w celu zapewnienia, że żywność jest
bezpieczna w czasie konsumpcji przez ludzi.
Norma ISO 22000 definiuje bezpieczeństwo żywności jako „założenie,
że żywność nie zaszkodzi konsumentowi wówczas, gdy jest przygotowana
i/lub spożyta zgodnie z jej zamierzonym użyciem”. Według normy ISO 22000
organizacja powinna ustanowić, udokumentować, wdrożyć i utrzymywać
skuteczny system zarządzania bezpieczeństwem żywności i aktualizować go
w razie konieczności zgodnie z wymaganiami niniejszej normy
międzynarodowej.
Dokumentacja systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności
powinna zawierać: udokumentowane deklaracje polityki bezpieczeństwa
żywności i związanych z nią celów, udokumentowane procedury i zapisy
wymagane przez niniejszą normę, dokumenty niezbędne organizacji do
zapewnienia skutecznego rozwoju, wdrażania i aktualizowania systemu
zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Najwyższe kierownictwo powinno dostarczyć dowodu swojego
zaangażowania w tworzenie i wdrożenie systemu zarządzania
46 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
bezpieczeństwem żywności oraz w ciągłe doskonalenie jego skuteczności
poprzez szereg działań, między innymi: określenie, udokumentowanie i
zakomunikowanie polityki bezpieczeństwa żywności organizacji.
Bardzo ważnym etapem niezbędnym przy procesie wdrażania systemu
zarządzania jakością żywności jest właściwe zaplanowanie wszystkich działań
prowadzących do wytworzenia produktów o najwyższych parametrach
higienicznych oraz jakościowych.
Według normy ISO 22000 najwyższe kierownictwo organizacji powinno
dokonać podziału odpowiedzialności za działania związane z wdrożeniem,
funkcjonowaniem oraz doskonaleniem systemu jakości w przedsiębiorstwie
oraz wyznaczyć członka kierownictwa, który będzie odpowiedzialny za nadzór
nad wszystkimi procesami związanymi z zapewnieniem bezpieczeństwa
żywności.
Kierownictwo przedsiębiorstwa musi opracować procedury zarządzania
potencjalnymi sytuacjami awaryjnymi i wypadkami oraz przeprowadzać
regularny przegląd systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności
organizacji.
Zarządzanie zasobami obejmuje zapewnienie zasobów, które są
niezbędne do ustanowienia, wdrożenia oraz utrzymania systemu zapewnienia
bezpieczeństwa zdrowotnego żywności. Ogromną rolę odgrywają zasoby
ludzkie (kompetencje, świadomość, szkolenie), infrastruktura oraz środowisko
pracy.
Strukturę normy PN-EN ISO 22000:2006 Systemy zarządzania
bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji w łańcuchu
producentów żywności, przedstawia rysunek 5.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
47
Rysunek 5. Struktura i wymagania normy ISO 22000:2005
Źródło: opracowanie własne, 2012, na podstawie Normy PN-N ISO 18001:2004 Systemy zarzą-dzania jakością. Wymagania. PKN 2009.
1. Zakres 2. Powołania normatywne 3. Terminy i definicje
4. System zarządzania bezpieczeństwem żywności 4.1. Wymagania ogólne 4.2. Wymagania dotyczące dokumentacji
5. Odpowiedzialność kierownictwa 5.1. Zaangażowanie kierownictwa 5.2. Polityka bezpieczeństwa żywności 5.3. Planowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności 5.4. Odpowiedzialność i uprawnienia 5.5. Przewodniczący zespołu bezpieczeństwa żywności 5.6. Komunikacja 5.7. Gotowość i reagowanie na sytuacje kryzysowe 5.8. Przegląd zarządzania
6. Zarządzanie zasobami 6.1. Zapewnienie zasobów 6.2. Zasoby ludzkie 6.3. Infrastruktura 6.4. Środowisko pracy
7. Planowanie i realizacja bezpiecznych wyrobów 7.1. Postanowienia ogólne 7.2. Programy wstępne (PRP) 7.3. Etapy wstępne umożliwiające analizę zagrożeń 7.4. Analiza zagrożeń 7.5. Ustanowienie operacyjnych programów wstępnych (PRP) 7.6. Ustanowienie planu HACCP 7.7. Aktualizacja informacji wstępnych oraz dokumentów określają-
Wymagania normy Nie zawiera wymagań
48 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Charakterystyka normy:
Zakres normy - Norma PN-EN ISO 22000:2006 Systemy zarządzania
bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji w
łańcuchu producentów żywności, ma ona zastosowanie do wszystkich
organizacji, bez względu na ich wielkość, które uczestniczą w
funkcjonowaniu łańcucha żywnościowego i zamierzają wdrożyć
systemy umożliwiające stałe dostarczanie bezpiecznych wyrobów.
Powołania normatywne - PN-EN ISO 9000:2006 Systemy zarządzania
jakością. Podstawy i terminologia
Terminy i definicji - W tej części normy zawartych zostało 17 definicji,
takich jak: bezpieczeństwo żywności, łańcuch żywnościowy, zagrożenie
bezpieczeństwa żywności, polityka bezpieczeństwa żywności, wyrób
gotowy, schemat procesu, środek nadzoru, program wstępny,
operacyjny program wstępny, krytyczny punkt kontroli, wartość
krytyczna, monitorowanie, korekcja, działania korygujące, walidacja,
weryfikacja, aktualizacja.
System zarządzania bezpieczeństwem żywności - Organizacja
powinna wdrożyć system zarządzania bezpieczeństwem żywności
zgodny z wymaganiami zawartymi w normie PN-EN ISO 22000:2006
Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla
każdej organizacji w łańcuchu producentów żywności. Aby wdrożyć
system zarządzania bezpieczeństwem żywności organizacja powinna: o zapewnić, że przewidywane zagrożenia bezpieczeństwa
żywności, są zidentyfikowane, oraz nadzorowane aby wyroby
organizacji nie szkodziły konsumentom, o przekazywać odpowiednie informacje związane z
bezpieczeństwem wyrobów w ramach łańcucha
żywnościowego, o rozpowszechniać w organizacji informacje dotyczące
rozwoju, wdrażania i aktualizowania systemu zarządzania
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
49
bezpieczeństwem żywności w zakresie koniecznym do
zapewnienia bezpieczeństwa żywności, o oceniać okresowo i aktualizować w miarę potrzeby system
zarządzania bezpieczeństwem żywności w celu zapewnienia,
że odzwierciedla on działalność organizacji i uwzględnia
najnowsze informacje o zagrożeniach bezpieczeństwa
żywności stanowiących przedmiot nadzoru.
Wymagania dotyczące dokumentacji - Organizacja powinna
przygotować niezbędne dokumenty właściwe dla systemu zarządzania
bezpieczeństwem żywności, do których można zaliczyć:
o pisemną politykę bezpieczeństwa żywności i jej cele,
o udokumentowane procedury (nadzór nad dokumentami,
nadzór nad zapisami, procedury w celu zarządzania
potencjalnymi sytuacjami kryzysowymi oraz wypadkami,
które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo żywności,
procedury monitorowania wykazujące, że operacyjne PRP są
wdrożone, udokumentowane, procedury właściwego
postępowania z wyrobami potencjalnie niebezpiecznymi,
procedura nadzoru nad niezgodnością, procedura działań
korygujących,
o dokumenty potrzebne organizacji do zapewnienia
skutecznego opracowania, wdrożenia i aktualizowania
systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Odpowiedzialność kierownictwa - Bardzo ważne przy wdrażaniu i
funkcjonowaniu systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności jest
zaangażowanie najwyższego kierownictwa organizacji, które powinno
potwierdzać, że bezpieczeństwo żywności jest wspierane celami
działalności organizacji, zakomunikować w organizacji znaczenie
dostosowania się do wymagań normy oraz innych. Obowiązujących
wymagań przepisów prawa, jak również wymagań klienta dotyczących
bezpieczeństwa żywności. Ponadto najwyższe kierownictwo organizacji
50 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
powinno opracować politykę bezpieczeństwa żywności, zapewnić
niezbędne zasoby dla spełnienia wymagań systemu zawartych w
normie PN-EN ISO 22000:2006 Systemy zarządzania
bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji w
łańcuchu producentów żywności oraz dokonywać w zaplanowanych
odstępach czasu przeglądów zarządzania. Opracowana przez
najwyższe kierownictwo organizacji polityka bezpieczeństwa żywności
powinna mieć formę pisemną, być odpowiednia dla organizacji, czytelna
i przejrzysta, zawierać mierzalne cele, być zgodną z obowiązującymi
uregulowaniami prawnymi, być aktualizowana oraz zakomunikowana
wszystkim pracownikom organizacji. Bardzo ważne jest również
zaangażowanie najwyższego kierownictwa we właściwe zaplanowanie
systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności oraz określenie
zakresu zadań i odpowiedzialności za poszczególne działania związane
z bezpieczeństwem żywności, w tym powołanie przewodniczącego
zespołu do spraw bezpieczeństwa żywności oraz ustalenie sposobu
komunikacji zewnętrznej z: dostawcami i kontrahentami, klientami lub
konsumentami, organami ustawodawczymi oraz innymi uprawnionymi
do stanowienia przepisów, innymi organizacjami, które wywierają wpływ
na skuteczność lub aktualizację systemu zarządzania bezpieczeństwem
żywności oraz komunikacji wewnętrznej. Najwyższe kierownictwo
powinno ustanowić, wdrożyć i utrzymywać procedury w celu
zarządzania potencjalnymi sytuacjami kryzysowymi oraz wypadkami,
które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo żywności i mają znaczenie
w związku z rolą organizacji w łańcuchu żywnościowym.
Zarządzanie zasobami - Organizacja powinna posiadać niezbędne
zasoby do prawidłowego wdrożenia i funkcjonowania system
zarządzania bezpieczeństwem żywności, w tym kompetentny,
wykształcony, wyszkolony i doświadczony personel, niezbędne zasoby
infrastrukturalne oraz właściwe środowisko pracy.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
51
Planowanie i realizacja bezpiecznych wyrobów - Organizacja
powinna zaplanować i opracować procesy potrzebne do realizacji
bezpiecznych wyrobów, w tym programy PRP - wstępne, jak również
program operacyjne wstępne PRP i/lub plan HACCP.
Etapy wstępne umożliwiające analizę zagrożeń - Wszystkie istotne
informacje potrzebne do prowadzenia analizy zagrożeń powinny być
gromadzone, utrzymywane, aktualizowane i dokumentowane, należy
utrzymywać zapisy. Należy również powołać zespół do spraw
bezpieczeństwa żywności, który powinien posiadać odpowiednie
kompetencje potwierdzone stosownymi zapisami. Wszystkie surowce,
składniki i materiały kontaktujące się z wyrobem powinny być
udokumentowane w stopniu potrzebnym do przeprowadzenia analizy
zagrożeń i powinny zawierać informację o zamierzonym ich użyciu.
Należy również opracować schematy procesów, etapy procesów oraz
środki nadzoru procesów objętych systemem zarządzania
bezpieczeństwem żywności.
Analiza zagrożeń - Zespół do spraw bezpieczeństwa żywności
powinien przeprowadzić analizę wszystkich zagrożeń, aby określić te z
nich, które są krytycznymi punktami kontrolnymi (CCP) i powinny być
objęte systemem nadzoru. Następnie dla każdego zagrożenia należy
wyznaczyć granice tolerancji, które pozwalają odróżnić stan
akceptowalny od nieakceptowalnego, poziom tych granic powinien
uwzględniać określone uregulowania prawne, wymagania klienta oraz
inne niezbędne w tym celu informacje. Kolejnym krokiem jest
przeprowadzenie oceny zagrożeń dla każdego zidentyfikowanego
zagrożenia aby określić, czy jego eliminacja lub redukcja do poziomu
akceptowalnego jest niezbędna do produkcji bezpiecznej żywności oraz
czy jego nadzorowanie jest potrzebne do tego, aby umożliwić
osiągnięcie określonych akceptowalnych poziomów. W przypadku
przekroczenia wartości krytycznych należy podjąć odpowiednie
działania korygujące, należy ustanowić i utrzymywać udokumentowane
52 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
procedury właściwego postępowania z wyrobem potencjalnie
niebezpiecznym. Bardzo ważny w procesie zarządzania
bezpieczeństwem żywności jest system identyfikowalności, który
umożliwia identyfikację partii wyrobu i ich powiązania z partiami
surowców oraz zapisami odnoszącymi się do dostaw i procesu
przetwarzania. W przypadku przekroczenia wartości krytycznych w
krytycznych punktach kontroli (CCP) lub utraty panowania nad
operacyjnym(-i) programem(-ami) PRP organizacja powinna zapewnić,
że narażone na niezgodność wyroby są identyfikowane i kontrolowane
pod względem ich użycia i zwolnienia oraz zastosować odpowiednie
działania korygujące. Postępowanie organizacji z wyrobami
niezgodnymi powinno polegać na podjęciu działań mających na celu
zapobieganie wprowadzeniu wyrobu niezgodnego do łańcucha
żywnościowego.
Walidacja, weryfikacja i doskonalenie systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności - Zespół bezpieczeństwa żywności
powinien zaplanować i wdrożyć procesy niezbędne do walidacji
środków nadzoru i/lub kombinacji środków nadzoru oraz do weryfikacji i
doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Nadzorowanie monitorowania i pomiarów - Organizacja powinna
dostarczyć dowody, że określone metody monitorowania i pomiarów
oraz wyposażenie, są właściwe do zapewnienia efektywności procedur
monitorowania i pomiarów.
Weryfikacja systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności -
Organizacja powinna przeprowadzać audity wewnętrzne w
zaplanowanych odstępach czasu. Zespół bezpieczeństwa żywności
powinien analizować wyniki działań weryfikacyjnych, łącznie z wynikami
auditów wewnętrznych i auditów zewnętrznych.
Doskonalenie - Najwyższe kierownictwo powinno zapewnić, że
organizacja w sposób ciągły doskonali skuteczność systemu
zarządzania bezpieczeństwem żywności poprzez stosowanie
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
53
komunikacji, przeglądu zarządzania, auditu wewnętrznego, oceny
wyników indywidualnych weryfikacji, analizy wyników działań
weryfikacyjnych, walidacji kombinacji środków nadzoru, działań
korygujących oraz aktualizacji systemu zarządzania bezpieczeństwem
żywności.
2.3 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności
Sektor żywnościowy jest w ciągu ostatnich lat najbardziej dynamicznym
sektorem pod względem kreowania standardów. W literaturze przedmiotu
spotyka się nawet stwierdzenia, że standardy te „wywróciły cały biznes spo-
żywczy „do góry nogami”34.
Poza omówionym powyżej systemem zarządzania jakością i bezpie-
czeństwem żywności opartym na normie ISO 22000 na świecie funkcjonuje
kilkadziesiąt systemów wydanych, poza ISO, przez różne organizacje takie
jak: Codex Alimentarius Commission, OECD, COLEAPC, BRC, IFS i inne.
Tabela 3. Alternatywne systemy względem systemów opartych na wymaganiach standardu ISO 22000
Nr. Tytuł Numer/Symbol Kraj 1 Moody International MI Specification H-01 July 2001
with CAC/RCP 1 Code of Practice
Food Hygiene
Chiny
2 JQA ISO9001:2000 HACCP Manage-
ment System Requirements
JQASTD-MR005-04
Japonia
3 British Retail Consortium (BRC) BRC Technical Standards - Glo-
bal Food Standard requirement
Wielka
Brytania
4 British Retail Corporation (BRC) The BRC Global Standard for Food
Issue (6)
Świat
34 van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-
regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Handbo-
ok, Wageningen Academic Publishers, 2011.
54 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Nr. Tytuł Numer/Symbol Kraj 5 British Standards ISO9001:2000 using
ISO15161:2002 as a guide.
Świat
6 Irish Standards IS 343:2000 Irlandia
7 US Department of Health and Human Services, Food and Drug Administration
G.M.P Good Manufacturing Practice Guide for Pharmaceutical Industry (may include other guidance documents such as CFR's, commission direc-tives 2003)
Wielka Brytania Eu-
ropa USA
8 European Commission Guide 2003
(as above)
9 Borad Bia - Irish Food Board Beef Quality Assurance, Processor Standard revision 03 January 2004
Irlandia
10 The Coca-Cola Quality System - Evolution 3
QMS -SD-001 USA Świat
11 Tesco - Trading law & Tesco food legal compliance.
ISS 5 (Feb 05) Wielka Brytania
12 National Board of Experts HACCP Requirements for a HACCP based Food Safety System
Version 3 Holandia
13 EIQA Ireland Version 10 - 2005 Emerald Level Only
Irlandia
14 GFSI Guidance Document 5th Edition (Sept 2007) Świat 15 SQF Food Marketing Institute
USA SQF 2000 5th Edition November 2005 Level 3 only
USA
16 EIQA H & FS Standard ver. 11 Options 2 and 3 Irlandia 17 The Food Standards Agency
Framework The Food Standards Agency Fra-mework. Amendment 4 - July 2004
Świat
18 GFSI Guidance Document 6th Edition 2010 Świat 19 Mars Incorporated Global Corporate Quality Manage-
ment Process Framework and as-sociated supplementary standards
Świat
20 FSSC22000 ISO 22000 + PAS 220 = FS22000 (FSSC 22000)
Świat
21 Maple Leaf Foods Maple Leaf Food - Product Com-pliance Audit Standard
Świat
22 Integra Training & Consultancy Harold Metsoja
Joint Services Publication (JPS) 456 Defence Catering Manual - Defence Food Safety Management Volumes 1-2 - 4th edition
Świat
źródło: opracowanie własne 2012, na podstawie, IRCA, 2011.
Literatura przedmiotu wyodrębnia nawet do około 450 standardów za-
pewnienia bezpieczeństwa i jakości żywności z czego około 420 ma funkcjo-
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
55
nować tylko w Unii Europejskiej35 - najwięcej, bo około 110 w Niemczech, oko-
ło 50 we Włoszech, Hiszpanii oraz Wielkiej Brytanii. IRCA uznaje za równo-
rzędne dwadzieścia dwa systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności
(tabela 3)36.
Wśród systemów tych są zarówno uregulowania państwowe, jak i ure-
gulowania prywatne, które są w przeważającej części nawet bardziej restryk-
cyjne od międzynarodowej normy ISO 22000.
Rysunek 6. Budowanie bezpieczeństwa i jakości produktów żywnościowych
źródło: opracowanie własne 2012, na podstawie: Comparing Global Food Safety Initiative (GFSI) Recognised Standards, SGS, 2011.
W przeciwieństwie do alternatywnych systemów zarządzania środowi-
skowego gdzie większość alternatyw to w zasadzie złagodzone wersje norm
35 van der Meulen B., The anatomy of private food law, w.: van der Meulen B. (Red.), Private
food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits
and certification schemes, European Food Law Handbook, Wageningen Academic Publishers,
2011. 36 list of acceptable alternative standards to ISO 22000:2005, IRCA 2011.
GHP, GMP GPP
Prawodawstwo – Prawo żywnościowe
Standardy ISO: ISO 22000
Prywatne prawo
żywnościowe
Dobre
praktyki
56 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
międzynarodowych lub przewodniki do osiągnięcia zgodności z tymi normami,
uregulowania alternatywne do ISO 22000, są bardziej restrykcyjne niż sama
norma międzynarodowa.
Rysunek 7. Budowanie bezpieczeństwa i jakości produktów żywnościowych
Źródło: opracowanie własne 2013, na podstawie: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certifi-cation schemes, European Food Law Handbook, Wageningen Academic Publishers, 2011.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
57
Główną przyczyną znacznej liczby standardów żywnościowych jest
gwałtownie rosnąca wymiana handlowa żywności na świecie (rysunek 8).
Spośród innych przyczyn wspominanych w literaturze przedmiotu uzna-
je się tzw.: „kryzys BSE” i jego następstwa37.
Rysunek 8. Światowy handel żywnością 1961-2010 (100 mln USD)
Źródło: opracowanie własne 2013, na podstawie: FAOSTAT 2012.
Kolejne przyczyny wzrostu popularności prywatnych standardów to
niemożliwe w wielu przypadkach do odrobienia koszty ewentualnego skażenia
żywności, na które składać się mogą koszty pomocy medycznych, wycofania
produktów38, oraz ewentualnych odszkodowań. Same tylko koszty zwalczania
salmonelli w USA mogą znacznie przekraczać 1 000 000 000 USD rocznie.
Popularność prywatnych standardów wynika również z uwagi mediów oraz
37 van der Meulen B., The anatomy of private food law, w.: van der Meulen B. (Red.), Private
food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits
and certification schemes, European Food Law Handbook, Wageningen Academic Publishers,
2011. 38 Gill R., Economic Implications of a Safe Food Supply, Journal of dairy science 1 June 1990
Volume 73, Issue 6, s. 1662-1664.
58 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
zatruć wśród konsumentów, jak również odpowiedzialności personalnej,
spadku reputacji oraz spadku dochodów39.
Przypadek wody gazowanej „Bonaqua” i „Bonaqua plus” z 1999 roku
pokazał również, że rysa na reputacji marki może prowadzić do jej upadku,
pomimo wielkich nakładów na jej podtrzymanie40.
Najbardziej znane spośród nich systemy to GlobalGAP, BRC, IFS,
SQF, „Duński” HACCP.
Systemy te są przykładem samoregulacji rynków nie tylko pod wzglę-
dem zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności, ale również pod
względem komunikacji marketingowej41.
Rysunek 9. Regulacje prawa żywnościowego
Źródło: opracowanie własne 2013, na podstawie: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certifi-cation schemes, European Food Law Handbook, Wageningen Academic Publishers, 2011.
Alternatywne systemy zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywno-
ści zwane w literaturze „private food law” („prywatne prawo żywnościowe”)
39 SQFI and the SQF Standard, National Restaurant Association, 2008. 40 Stachowska U., Napój z wkładką, Wprost, 28/1999 (867). 41 van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-
regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-
book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
Międzynarodowe prawo żywnościowe
Prawo żywnościowe EU Prawo żywno-ściowe
… Poziom regionalny
DK D PL ES PL Poziom narodowy
…
Prywatne prawo żywnościowe
Poziom globalny
Poziom relacji biznesowych
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
59
stanowią dopełnienie prawa żywnościowego i porozumień na poziomie glo-
balnym, regionalnym i narodowym (rysunek 9).
Rysunek 10. Regulacje prawa żywnościowego
Źródło: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
Prywatne prawo żywnościowe zgodnie ze schematem, który przestawia
rysunek 9 lub rysunek 6 może być rozumiane jako dobrowolne uregulowania
dotyczące najczęściej relacji B2B (Business to Business), które mają na celu
ochronę wzajemnych interesów oraz ochronę interesów i spełnienie oczeki-
Producent (w państwie A)
Kontrakt handlowy A Wymaga aby produkt producenta został certyfikowany zgodnie z zapisami kontraktu B.
Pośrednik (przetwórca, impor-ter, hurtownik itd.) (z kraju A; B lub C)
Kontrakt handlowy B Wymaga aby produkt
producenta został cer-
tyfikowany.
Detalista (z kraju F)
Cer
tyfik
owan
y pr
oduk
t
Kontrakt na audit
i znakowanie Jednostka cer-
tyfikująca
Jednostka akredytująca
War
unki
kon
trak
tu
Kontrakt wraz z licencją na znakowanie
Organizacja certyfikowana
Ramy certyfikacji =
norma + infrastruktura
Własność intelektualna
Znakowanie
60 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
wań konsumentów poprzez ustanawianie i przestrzeganie odpowiednich wy-
magań mających na celu zapewnienie odpowiednich warunków produkcji i
obrotu żywnością, które mają zapewnić jej wysoką jakość i bezpieczeństwo w
całym łańcuchu żywnościowym. Te dobrowolne uregulowania bazują na przy-
jętych umowach międzypaństwowych, oraz pozostają w zgodzie z prawem
regionalnym np. UE lub umowami regionalnymi (np. NAFTA albo ASEAN)
oraz prawem narodowym. Te dobrowolne uregulowania prawne często nazy-
wają się schematami, programami lub systemami. Prywatne prawo żywno-
ściowe może obejmować również specyficzne wymagania biznesowe, wyma-
gania religijne, „żywność ekologiczną” oraz specyfikę kanałów dystrybucji (np.
handel elektroniczny).
Van der Meulen B. dokonał przeglądu kilkudziesięciu schematów i sys-
temów z zakresu „prywatnego prawa żywnościowego”42 i zaproponował
wspólny model charakteryzujący budowę i funkcjonowanie systemów lub
schematów zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności (rysunek 10).
Poniżej zostały omówione najpopularniejsze standardy żywnościowe:
BRC, IFS, SQF, GlobalGAP.
2.3.1 BRC Global Standard - Food
Standard „BRC Global Standard – Food” został opracowany w 1998 ro-
ku w Wielkiej Brytanii przez „British Retail Consortium” wiodące stowarzysze-
nie handlowe skupiające, między innymi Tesco, Marks & Spencer i Sainsbu-
ry's (jako przedstawicieli dużych detalistów, którzy obsługują 80-90% rynku).
Pierwotnie „BRC Global standard – Food” został opracowany dla pro-
duktów sprzedawanych pod markami własnymi detalistów w celu zapewnienia
bezpieczeństwa żywności na wszystkich etapach łańcucha dostaw. Obecnie
standard ten jest coraz częściej traktowany jako punkt odniesienia dla najlep-
szych praktyk zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności i znajduje
42 van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-
regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-
book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
61
zastosowanie zarówno do marek własnych jak i markowych produktów. Za-
czął być również wymagany przez kilku innych detalistów nie zrzeszonych w
BRC. Według strony internetowej BRC, większość detalistów brytyjskich i
skandynawskich prowadzi interesy tylko z dostawcami, którzy uzyskali certyfi-
kat „BRC - Global Standard”. Szacuje się że do 2012 roku certyfikowano oko-
ło dziesięciu tysięcy dostawców.
Rysunek 11. Przykład certyfikatu BRC Global
Źródło: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
62 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
„BRC Global Standard – Food” jest obecnie trzecim standardem BRC
obok odnoszącego się do producentów artykułów przemysłowych standardu
„BRC Global Standard - Non-food” oraz standardu „BRC Global Standard -
Packaging”.
Obecnie obowiązuje szósta edycja tego standardu, która została wyda-
na w lipcu 2011 r., a weszła w życie od stycznia 2012 r.
Standard ten jednoznacznie formułuje wymagania w zakresie systemu
zarządzania bezpieczeństwem żywności dla producentów i dostawców żyw-
ności oraz określa zasady auditowania wdrożonych prze nich systemów za-
rządzania bezpieczeństwem żywności. Standard BRC integruje ze sobą za-
sady GMP, GHP oraz wymagania HACCP z elementami systemu zarządzania
jakością.
Posiadanie przez dostawców certyfikowanego systemu według BRC
jest wymogiem prowadzenia współpracy z wieloma podmiotami spożywczego
łańcucha dostaw43.
Ogólną ideą wdrożenia „BRC Global Standard – Food” jest konieczność
uregulowania wszystkiego, co może mieć związek z bezpieczeństwem żyw-
ności, a więc działania mające wpływ na jakość, bezpieczeństwo żywności
oraz współpracę z klientem bezpośrednim (przebieg wszystkich działań od
przyjęcia zapytania od klienta poprzez obsługę klienta, zakupy, produkcję,
magazynowanie po sprzedaż) i pośredni (np. szkolenia, nadzorowanie ma-
szyn, kontrola produktu, obsługa reklamacji). Dla powyższych czynników or-
ganizacja winna ustanowić i wdrożyć odpowiednie polityki i procedury (poka-
zujące pożądany przebieg powyższych działań), udokumentować je
odpowiednimi zapisami oraz prowadzić ich ciągłe doskonalenie.
Wymagania standardu BRC ujęto w następujących obszarach:
Zaangażowanie najwyższego kierownictwa i ciągłe doskonalenie –
wymagania te w zasadzie odpowiadają wymaganiom normy ISO 9001
43 Musiał M., Sikora T. "Standardy BRC i IFS", Agro Przemysł Nr 2/2005, Wyd. Branżowy Maga-
zyn Przemysłowy.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
63
w zakresie ustanowienia Polityki Jakości, Celów i zadań dotyczących
jakości, zapewnienia zasobów, przeglądu kierownictwa, analizy danych
i doskonaleniu systemu zarządzania.
System HACCP – Standard BRC wymaga od dostawców wdrożenia
systemu zarzadzania bezpieczeństwem żywności zgodnie z zasadami
Codex Alimentarius.
System Zarządzania Jakością - Standard BRC wymaga od
dostawców dostosowania się do wymagań normy ISO 9001.
Środowisko i infrastruktura Zakładu - Standard BRC wymaga od
dostawców wdrożenia zasad GHP i GMP.
Kontrola produktu - Standard BRC wymaga od dostawców wdrożenia
zasad kontroli w łańcuchu produkcyjnym do momentu zwolnienia
produktu do obrotu lub utylizacji (projekt i rozwój produktu, alergeny,
identyfikacja, pakowanie wyrobu, kontrola i badanie dostaw, proces
produkcji, wyrób gotowy, zwolnienie wyrobu do obrotu handlowego, tryb
postępowania z wyrobem niezgodnym).
Kontrola procesu - Standard BRC wymaga od dostawców wdrożenia
kontroli operacji, kontrola ilości, kalibracja oraz kontroli przyrządów do
monitorowania i pomiarów wyposażenia.
Personel - Standard BRC wymaga od dostawców wdrożenia zasad
zarządzania personelem obejmującego szkolenie personelu,
kontrolowanie higieny personelu, badania medyczne, stosowania
odzieży ochronnej itp.
Nowości wprowadzone w szóstym wydaniu standardu to między innymi
struktura dokumentu oraz metody auditowania.
W szóstym wydaniu dokument składa się z:
Sekcji I - Wstęp - Zawiera wprowadzenie, kontekst rozwoju oraz
korzyści ze stosowania standardu.
Sekcja II - Wymagania – Sekcja ta zawiera szczegółowe wymagania
normy, które organizacja musi spełnić w celu uzyskania certyfikatu.
64 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Sekcja III – Zasady prowadzenia auditu – Sekcja ta zawiera informacje
na temat procesu audytu i zasady jego dokumentowania. Sekcja ta
zawiera również szczegóły różnych programów certyfikacyjnych
dostępnych w standardzie, jak również informacje na temat logo i
katalogu produktów BRC.
Sekcja IV - Zarządzanie i organizacja Globalnego Programu – Sekcja ta
zawiera opis systemów zarządzania oraz wymagania systemu
zarządzania dla jednostek certyfikujących zarejestrowanych do obsługi
systemu.
Załączniki – Standard zawiera dziewięć załączników, które dostarczają
innych przydatnych przy wdrażaniu i funkcjonowaniu informacji wśród
których znajdują się wymagania dotyczące kompetencji auditorów,
kategorie produktów i słowniczek terminów.
Nowością wprowadzoną w szóstym wydaniu normy jest również nowa
metoda auditowania. Nowość polega na wprowadzeniu „audytów niezapowie-
dzianych”, których nie wprowadzono do harmonogramu auditów, oraz które
nie wynikają z nagłych konieczności. Te „audity niezapowiedziane” mają doty-
czyć elementów krytycznych dla funkcjonowania systemu, takich jak GHP i
GMP. Pozostałe elementy mogą być audytowane zgodnie ze starymi wytycz-
nymi. Choć twórcy nowej wersji standardu nie wyeliminowali starej metody
prowadzenia auditów, zgodnie z zatwierdzonym harmonogramem to audity
„audity niezapowiedziane” są oceniane lepiej przy audytach nadzoru i certyfi-
kacyjnych. System „auditów niezapowiedzianych” jest dostępny dla organiza-
cji, które uzyskały certyfikat klasy A lub B.
W przypadku uzyskania certyfikatów niższych klas wprowadzono zasa-
dę sprawdzania działań korygujących w ciągu 28 dni po audycie oraz dla kla-
sy C ustalono sześciomiesięczny interwał auditów.
Zmieniono również kategorie produktów w celu większego zapewnienia
ich jakości i bezpieczeństwa podczas procesu produkcyjnego.
Zasady certyfikacji są analogiczne do certyfikacji innych systemów za-
rządzania. Obecnie ponad sto jednostek certyfikujących w ponad trzydziestu
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
65
pięciu krajach świata posiada uprawnienia do certyfikowania systemów za-
rządzania jakością i bezpieczeństwem żywności zgodnie ze standardem
„BRC Global Standard – Food”.
Najczęściej wymieniane korzyści z posiadania certyfikowanego sytemu
zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności spełniającego wymagania
„BRC Global Standard – Food” to:
poprawa konkurencyjności poprzez uzyskanie dowodu na produkcję
bezpiecznych wyrobów o wysokiej jakości,
zwiększenie zaufania kontrahentów, klientów, dostawców i jednostek
kontrolujących, dla których bezpieczeństwo i jakość produktów jest
najważniejsze,
otwarcie drogi do współpracy z anglosaskimi sieciami handlowymi,
zmniejszenie ryzyka odpowiedzialności za skutki wprowadzenia na
rynek wyrobów zagrażających zdrowotnie konsumentom poprzez dobre
przygotowanie do wycofania wadliwych wyrobów z rynku,
spełnienie wymagań prawnych UE w zakresie bezpieczeństwa
żywności,
zapewnienie ciągłego doskonalenia firmy44.
BRC Global Standard – Food nie odnosi się do produkcji pierwotnej, w
tym rolników. Nie odnosi się również do działalności podstawowej obejmującej
przygotowanie produktu do sprzedaży, takiej jak mycie owoców i pakowanie.
Ponadto standard ten nie ma zastosowania do sprzedaży hurtowej, importu,
dystrybucji i magazynowania wyrobów.
2.3.2 IFS (International Food Standard)
Inicjatorem opracowania International Food Standard (IFS) było Zrze-
szenie Federalnych Niemieckich Związków Handlowych BDH (Niemcy), które
w 2002 roku rozpoczęło pracę nad standardem. Od 2003 roku do BDH dołą-
czyła francuska federacja sprzedawców detalicznych i hurtowych Federation
44 BRC – Global Standard for Food Safety Issue 6, The British Retail Consortium (BRC), 2011.
66 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
des enterprises du Commerce et de la Distribution (FCD) i wspólnie rozwijają
standard. Do opracowania kolejnych wersji standardu przyłączyła się również
federacja włoska. Obecnie, od 2012 roku, funkcjonuje szósta wersja standar-
du, przy którym współpracowały jeszcze grupy robocze z Ameryki Północnej,
Hiszpanii, Azji i Ameryki Południowej. Szacuje się, że do 2012 roku wydano
około jedenastu tysięcy certyfikatów.
Standard ten jest obecnie zarządzany przez IFS Management GmbH,
spółkę należącą do FCD i HDE. IFS Management GmbH poza IFS Food opu-
blikowała standardy: IFS PACsecure – standard dla producentów opakowań;
IFS Broker – dla organizacji zajmujących się zakupem produktów, lecz fizycz-
nie nie obracających nimi; IFS Logistics – standard dla firm logistycznych; IFS
Cash & Carry – dla sieci Cash & Carry; IFS HPC – dla organizacji zajmującej
się produkcją chemii domowej i kosmetyków.
Początkowo standard został adresowany do organizacji produkujących
pod marką sieci handlowych hurtowych i detalicznych. Potem jego popular-
ność wzrosła. Szacuje się, że jest uznawany przez 65% podmiotów zajmują-
cych się handlem żywnością w Europie.
Standard IFS dotyczy wyłącznie producentów żywności i konfekcjone-
rów produktów spożywczych. Odnosi się do wszystkich etapów przetwórstwa
spożywczego z wyłączeniem produkcji pierwotnej. Skupia się na procesach
produkcji i przetwórstwa produktów oraz procesu pakowania, czyli miejsc w
których pojawić się może niebezpieczeństwo skażenia produktu. IFS Food
Standard został powiązany z dokumentem GFSI Guidance Document i jest
akceptowany przez GFSI (Global Food Safety Initiative).
Standard IFS powstał w odpowiedzi na rosnące wymagania konsumen-
tów, dostawców i sprzedawców dotyczących przeprowadzania stałych kontroli
jakości produktów i utrzymywania jej na wysokim poziomie. Do tego dochodzi-
ły również stale pojawiające się nowe wymogi prawne związane ze wzrostem
globalizacji. Postanowiono stworzyć jednolity system oceny jakości, gwarantu-
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
67
jący bezpieczeństwo produktów. Rozwiązanie to miało być znacznym ułatwie-
niem, zarówno dla detalistów, jak i dostawców45.
Rysunek 12. Przykład certyfikatu International Food Standard
Źródło: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
45 International Featured Standards · IFS Food · Wersja 6, 2012.
68 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Doskonalenie standardu IFS odbywa się w wypracowany innowacyjny
sposób. Opracowuje się szczegółowy kwestionariusz, który pozwala wszyst-
kim użytkownikom zaangażować się w dalszy rozwój Międzynarodowego
Standardu Żywności. Ten kwestionariusz był dostępny w wersji on-line w sie-
ci. Wszystkie wypełnione kwestionariusze zostały poddane szczegółowej ana-
lizie, na podstawie których ustalono plan dalszego doskonalenia standardu.
W standardzie IFS wymagane są trzy kluczowe elementy:
System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności
Dobra Praktyka Rolnicza, Dobra Praktyka Produkcyjna i Dobra Praktyka
Handlowa (GAP, GMP, GHP)
System HACCP (Analiza Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli).
Szczególnemu nadzorowi w systemie IFS podlegają następujące ele-
menty:
struktura organizacyjna w odniesieniu do odpowiedzialności, uprawnień,
kwalifikacji i zakresu obowiązków,
udokumentowane procedury oraz instrukcje dotyczące ich wdrażania,
inspekcje i badania: szczegółowe wymagania i określone kryteria
akceptacji/tolerancji,
działania podejmowane w przypadku stwierdzenia niezgodności,
dochodzenie przyczyn niezgodności i wdrażanie działań korygujących,
analizę zgodności między zapisami dotyczącymi jakości i
bezpieczeństwa oraz przegląd ich realizacji w praktyce,
postępowanie, przechowywanie i odszukiwanie zapisów dotyczących
bezpieczeństwa i jakości, takich jak dane dotyczące identyfikowalności,
nadzoru dokumentów.
Standard IFS zaleca aby wszystkie procesy i procedury powinny być
jasne, zwięzłe i jednoznaczne, a odpowiedzialny personel powinien rozumieć
zasady zarządzania systemem jakości i bezpieczeństwa żywności.
System zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności według IFS
opiera się na następującej metodologii:
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
69
identyfikacja procesów niezbędnych dla systemu zarządzania jakością i
bezpieczeństwem żywności,
określenie kolejności i zależności między procesami,
określenie kryteriów i metod wymaganych dla zapewnienia skutecznych
działań i kontroli tych procesów,
zapewnienie dostępności informacji koniecznej do wsparcia działań i
monitorowania procesów,
pomiar, monitorowanie i analiza procesów, wdrażanie czynności
niezbędnych dla uzyskania zaplanowanych rezultatów i ciągłego
doskonalenia46.
Standard IFS Food zbudowany jest z 4 części:
Protokół audytu – wyjaśniono tutaj szczegółowo proces audytu, od
fazy początkowego wdrożenia po fazę certyfikacji. Zawiera również opis
systemu oceniania organizacji i częstotliwości przeprowadzanych
audytów. Opisano tutaj również typy przeprowadzanych audytów oraz
warunki, które muszą być spełnione, aby otrzymać certyfikat.
Lista wymagań auditowych - zawierająca wymagania standardu i
dobre praktyki, które powinny być wdrożone w celu otrzymania
certyfikatu.
Wymagania dotyczące Jednostek Akredytujących, Jednostek Certyfikujących i Auditorów.
Opracowanie raportu, oprogramowanie AuditXpressTM oraz portal auditu IFS. Wyróżnia się trzy poziomy zaawansowania systemu, które są określane
na podstawie wyników audytów:
1) Poziom najwyższy Zalecenia dobrych praktyk (Recommendations on
Good Practice)
2) Poziom wyższy - zalecany (Higher Level)
3) Poziom podstawowy – bazowy - obowiązkowy (Foundation Level).
46 International Featured Standards · IFS Food · Wersja 6, 2012.
70 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Podobnie jak BRC standardu IFS Food nie stosuje się do produkcji
pierwotnej, importerów i eksporterów, transportu żywności, magazynowania i
dystrybucji.
Korzyści, które są określane z uzyskania certyfikatu IFS:
Wzmocnienie zaufania konsumentów, jak i handlowców, dla których
bezpieczeństwo, jakość i zgodność produktu jest najważniejsza
Wyższe bezpieczeństwo produktu i niższe ryzyko odpowiedzialności za
produkt
Systematyczna analiza i urzeczywistnianie bezpieczeństwa oraz
efektywności przebiegu procesów w aspekcie bezpieczeństwa
opakowań i nadzór nad procesami, tak aby we właściwym czasie
zidentyfikować ryzyko odnośnie higieny i bezpieczeństwa opakowań dla
konsumentów oraz w celu ustalenia działań zapobiegawczych47.
Procedura certyfikacji systemów zarządzania jakością i bezpieczeń-
stwem żywności jest podobna do certyfikacji pozostałych systemów zarzą-
dzania.
Obecnie certyfikację IFS prowadzi około 80 jednostek certyfikujących.
2.3.3 Safe Quality Food (SQF) standard
Safe Quality Food (SQF) to standard utworzony w przez Departament
Rolnictwa Stanu Zachodnia Australia w 1994 roku48, w odpowiedzi na potrze-
by farmerów i małych przetwórców w sektorze produkcji żywności zgłasza-
nych w zakresie stworzenia systemu zapewnienia bezpieczeństwa i jakości
żywności, który umożliwiłby ich firmom spełnienie komercyjnych wymagań
bezpieczeństwa żywności i kryteriów jakości żywności. Gdy okazało się że
system spełniający wszystkie wymagania zainteresowanych stron nie istnieje
rząd Stanu Zachodnia Australia ustanowił Kodeks Jakości SQF49. Niektóre
47 Food Safety Certification, FAO, ENGREF, 2006. 48 SQF Code A HACCP-Based Supplier Assurance Code for the Food Industry, Edition 7, SQF
Institute 2012. 49 Food Safety Certification, FAO, ENGREF, 2006.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
71
źródła podają natomiast, że utworzenie europejskich standardów, takich jak
IFS czy BRC zachęciło utworzenie w Australii standardu SQF50.
Rysunek 13. Przykład certyfikatu Safe Quality Food
Źródło: van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Hand-book, Wageningen Academic Publishers, 2011.
50 van der Meulen B. (Red.), Private food law Governing food chains through contract law, self-
regulation, private standards, audits and certification schemes, European Food Law Handbo-
ok, Wageningen Academic Publishers, 2011.
72 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Gdy system ten stał się w opinii użytkowników bardzo efektywnym na-
rzędziem nie tylko poprawy bezpieczeństwa i jakości żywności ale również
poprawy efektywności samych producentów oraz łańcucha dostaw stał się on
obiektem zainteresowania Food Marketing Institute (FMI) - amerykańskiego
stowarzyszenia handlowców detalicznych. Zainteresowanie to zaowocowało
w 2003 roku przeniesieniem praw własność standardów do FMI. W celu roz-
woju standardu SQF FMI powołało SQF Institute.
Tylko w samych Stanach Zjednoczonych użytkownikami SQF są pod-
mioty zrzeszone w FMI, a więc około tysiąca pięćset firm - zarówno detaliści i
hurtownicy żywności. Reprezentują oni około dwadzieścia sześć tysięcy skle-
pów detalicznych o łącznej rocznej sprzedaży żywności przekraczającej trzy-
sta pięćdziesiąt miliardów dolarów, czyli trzy czwarte łącznej sprzedaży żyw-
ności w USA. Ponadto użytkownikami standardu jest około dwieście
pięćdziesiąt przedsiębiorstw z około pięćdziesięciu krajów świata51.
Od 2012 roku funkcjonuje najnowsza siódma z kolei edycja standardu
„SQF Code A HACCP-Based Supplier Assurance Code for the Food Industry”
(„SQF - Kodeks zapewnienia dostawcy oparty na HACCP dla przemysłu spo-
żywczego”), która zintegrowała dwa funkcjonujące niezależnie standardy:
„SQF 1000 Code A HACCP-Based Supplier Assurance Code for the Primary
Producer” („SQF 1000 Kodeks zapewnienia dostawcy oparty na HACCP dla
produkcji pierwotnej) oraz „SQF 2000 Code A HACCP-Based Supplier Assur-
ance Code for the Food Manufacturing and Distributing Industries” („SQF
2000 Kodeks zapewnienia dostawcy oparty na HACCP dla producentów i dys-
trybutorów żywności).
Fakt, iż system ten obejmuje również produkcję pierwotną oraz tak jak
wspomniano elementy doskonalenia zarządzania, czyni go jednym z najbar-
dziej kompleksowych systemów zarządzania jakością i bezpieczeństwem
żywności na świecie.
51 SQF Institute (korespondencja własna).
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
73
Rysunek 14. Struktura standardu SQF
Źródło: opracowanie własne, 2012, SQF, 2012 (PBŻ – Podstawy Bezpieczeństwa Żywności).
Część A: Wdrożenie i utrzymanie standardu SQF 1. Przygotowanie do certyfikacji SQF 2. Proces certyfikacji 3. Początkowa decyzja odnośnie certyfikacji 4. Nadzór i recertyfikacja
Część B: Standard SQF Moduł 1: Zakres, odniesienia i definicje Moduł 2: Elementy SQF systemowe
2.1 Zaangażowanie zarządu 2.2 Kontrola dokumentów i zapisów 2.3 Specyfikacja i rozwój produktu 2.4 Osiągnięcie bezpieczeństwa żywności 2.5 System weryfikacji SQF 2.6 Identyfikacja produktu, śledzenie , wycofanie produktu i groma-
dzenie danych 2.7 Bezpieczeństwo interesariuszy 2.8 Tożsamość żywności konserwowanej 2.9 Szkolenia
Moduł 3: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w produkcji pasz jednoskładni-kowych (GFSI F1) Moduł 4: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w produkcji mieszanek paszo-wych (GFSI F2) Moduł 5: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w chowie i hodowli zwierząt (GFSI Al) Moduł 6: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w hodowli ryb (GFSI AII) Moduł 7: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w uprawie roślin (GFSI BI) Moduł 8: PBŻ - dobre praktyki rolnicze w zbóż i roślin strączkowych (GFSI BII) Moduł 9: PBŻ - dobre praktyki produkcyjne wstępnego przetwarzania
Wprowadzenie
74 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Rysunek 14 przedstawia strukturę standardu SQF Safe Quality Food.
Standard SQF został podzielony na dwie części i trzy załączniki:
Część A: Wdrożenie i utrzymanie standardu SQF, która zawiera takie
elementy jak: 1) Przygotowanie do certyfikacji SQF; 2) Proces
certyfikacji; 3) Początkowa decyzja odnośnie certyfikacji; 4) Nadzór i
recertyfikacja; 5) Obowiązki dostawców i jednostek certyfikujących.
Część B: Standard SQF - stanowi opis oraz wymagania standardu SQF
i podzielona jest na moduły w których zintegrowane zostały
dotychczasowe standardy SQF 1000 (standard dla produkcji pierwotnej)
i SQF 2000 (standard dla przetwórstwa i dystrybucji). W modułach tych
ujęte zostały specyficzne wymagania dla każdego typu działalności w
łańcuchu żywnościowym „od farmy do stołu”. Konstrukcja modułów
(poza modułem pierwszym i drugim jest dosyć podobna i zawiera
uregulowania odnośnie infrastruktury zakładów, higieny pracowników i
zapewnienia właściwych warunków pracy, dobrych praktyk w
zakładach, zaopatrzenia w wodę i jakości mikroklimatu zakładu,
przechowywanie i logistyka wewnętrzna oraz zewnętrzna, laboratoria
wewnętrzne, utylizacja odpadów, otoczenie zewnętrzne zakładu.
Moduły ujęte w standardzie SQF to: ● M1: Zakres, odniesienia i
definicje; ● M2: Elementy SQF systemowe – ujęto tutaj takie kwestie
jak: Zaangażowanie zarządu; Kontrola dokumentów i zapisów;
Specyfikacja i rozwój produktu; Osiągnięcie bezpieczeństwa żywności;
System weryfikacji SQF; Identyfikacja produktu, monitorowanie,
wycofanie i zabezpieczenie danych; Bezpieczeństwo interesariuszy;
Tożsamość żywności konserwowanej; Szkolenia. Jest to część
nastawiona mocno na poprawę efektywności działania; ● M3: dobre
praktyki rolnicze w produkcji pasz jednoskładnikowych (GFSI F1); ● M4:
dobre praktyki rolnicze w produkcji mieszanek paszowych (GFSI F2); ●
M5: dobre praktyki rolnicze w chowie i hodowli zwierząt (GFSI Al); ●
M6: dobre praktyki rolnicze w hodowli ryb (GFSI AII); ● M7: dobre
praktyki rolnicze w uprawie roślin (GFSI BI); ● M8: dobre praktyki
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
75
rolnicze w uprawie zbóż i roślin strączkowych (GFSI BII); ● M9: dobre
praktyki produkcyjne wstępnego przetwarzania produktów zwierzęcych
(GFSI C); ● M10: dobre praktyki produkcyjne przetwórstwa produktów
roślinnych (GFSI D); M11: dobre praktyki produkcyjne w odniesieniu do
przetwarzania produktów żywnościowych (GFSI EI, EII, EIII, EIV i L);
● M12: Dobre praktyki dla dystrybucji i transportu produktów
żywnościowych (GFSI JI i JII); ● M13: dobre praktyki produkcji
opakowań do żywności (GFSI Zakres M); ● M14: dobre praktyki dla
brokerów i agentów (N Zakres GFSI); ● M15: dobre praktyki dla
gastronomii, sprzedaży hurtowej i detalicznej (GFSI G, H); ● M16:
Wymagania dotyczące SQF wielokierunkowych programów
żywnościowych zarządzanych przez instytucje centralne.
W normie znajdują się również trzy załączniki: 1) Kategorie SQF w
sektorze spożywczym; 2) Słowniczek terminów; 3) Zasady stosowania
Tarczy i Logo jakość SQF
System SQF umożliwia certyfikację wdrożonego systemu na trzech po-
ziomach:
Poziom 1: Podstawowy poziom bezpieczeństwa żywności -
Przeznaczony jest przede wszystkim jako poziom certyfikacji dla
nowych i rozwijających się podmiotów, poziom ten obejmuje GAP
(Good Agriculture Practice – Dobrą praktykę produkcyjną), GMP (Good
manufacturing practice – Dobrą praktykę produkcyjną), GDP (Good
Distribution Practice – Dobrą praktykę dystrybucyjną) i podstawowe
wymogi kontroli bezpieczeństwa żywności.
Poziom 2: Certyfikowany Plan Bezpieczeństwa Żywności HACCP –
Jest to jednocześnie minimalny poziom certyfikacji dla produktów
wysokiego ryzyka (według załącznika III), Poziom 2 zawiera wszystkie
wymagania Poziomu 1, a także wymaga wdrożenia kompleksowego
systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności HACCP, ocenę
ryzyka produktów i związanych z nimi procesów. Poza
udokumentowaną oceną ryzyka wymaga się tutaj od certyfikowanych
76 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
dostawców przygotowania planu działania w celu wyeliminowania,
zapobieżenia lub ograniczenia zagrożeń bezpieczeństwa żywności.
Poziom 3: Kompleksowy System Zarządzania Rozwojem Jakości –
Poza wymaganiami zawartymi w poziomie 1 i 2, od dostawców wymaga
się poza udokumentowaniem jakości żywności, oceny ryzyka produktów
i procesów towarzyszących, znalezienie elementów sterujących tymi
czynnikami, oraz zidentyfikowanie i podjęcie działań niezbędnych do
zapewnienia stałej jakości produktu. Poziom 3 certyfikacji umożliwia
używanie znaku SQF.
W przypadku kiedy dostawca stara się o certyfikat SQF z powodu wy-
mogów potencjalnego klienta, klient zazwyczaj określa, jaki poziom certyfikacji
jest wymagany.
Kategorie SQF zawarte w załączniku 1 uporządkowały łańcuch żywno-
ściowy w celu zapewnienia jednolitego podejścia do zarządzania systemem
certyfikacji. W związku z tym istnieje również przyporządkowanie audytorów
SQF do poszczególnych kategorii. Zakwalifikowanie audytorów do audytowa-
nia produktów tzw. wysokiego ryzyka wymaga od audytorów wykazania się
większą wiedzą i doświadczeniem.
Istotnym jest również fakt, że w przypadku certyfikacji SQF certyfikat
odnosi się do produktu a nie do zakładu. Oznacza to, że każdy z produktów
wymaga wymienienia na certyfikacie dla jego dostawcy. Dostawca zatem mu-
si zidentyfikować wszystkie produkty wytwarzane w konkretnym miejscu, które
muszą być objęte certyfikacją.
SQF jest również przykładem konsekwentnego postępowania w przy-
padku naruszania zasad funkcjonowania standardu. Istnieje wiele przypad-
ków, gdy naruszenie zasad zapisanych w standardzie SQF przez pracowni-
ków certyfikowanych firm skończyło się nie tylko grzywną ale i postawieniem
zarzutów karnych52.
52 min. sprawa pracowników Dominios Pizza gdzie pracownicy zanieczyszczali jedzenie i chwalili
się tym na kanale Youtube.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
77
Certyfikat SQF jest nadawany na okres jednego roku.
Rysunek 15. Poziomy certyfikacji SQF Safe Quality Food
źródło: opracowanie własne 2013, SQF 2012.
Poza zaletami spotykanymi w przypadku pozostałych systemów certyfi-
kacji należy tutaj wspomnieć, że jest to jeden z niewielu standardów odnoszą-
cy się do całego łańcucha żywnościowego, przez co w większy sposób przy-
czynia się do ochrony reputacji firm oraz zapewnienia bezpieczeństwa
konsumentom oraz wzrostu lojalności konsumentów53. Ponadto jest to system
mocno nastawiony na poprawę efektywności organizacji poprzez: sformuło-
wanie platformy dla konsekwentnej poprawy jakości procesów i bezpieczeń-
stwa, która dostarcza między innymi obraz obecny i historyczne informacje do
ciągłego doskonalenia; usprawnienie zarządzania procesami, dzięki wsparciu
aktywnej identyfikacji i zarządzania ryzykiem, tak aby uniknąć m.in.: wycofa-
nia produktów z rynku; zwiększenie wydajności poprzez zmniejszenie strat
materiału; usprawnienie zarządzania ryzykiem oraz procesów54.
53 Benefits Of Safe Quality Food (SQF) Certification, American Fruit Processors 2011. 54 http://www.sqfi.com, dostęp grudzień 2012
Poziom 1
GAP/GMP/GHP/GDP
Podstawy bezpieczeństwa i jakości żywności
Poziom 2
Plan HACCP
Zarządzanie bezpieczeństwem
Poziom 3
Zintegrowane zarządzanie
78 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
2.3.4 Dutch HACCP i FSSC 22000
Tak zwany „Duński HACCP” zwany często CCvD-HACCP został usta-
nowiony w 1996 roku przez Dutch National Board of Experts-HACCP (CCvD-
HACCP) (Duńska Narodowa Rada Ekspertów HACCP). Rada ta skupia
wszystkich interesariuszy łańcucha żywnościowego włącznie z przedstawicie-
lami organizacji konsumenckich.
W 2004 roku Dutch National Board of Experts-HACCP i akredytowane
instytucje powołały Stichting Certificatie Voedselveiligheid’ (SCV). SCV prze-
jęło od tego czasu pieczę nad rozwojem standardu. Duński HACCP jest jedy-
nym systemem tworzonym przez samych zainteresowanych i firmy certyfiku-
jące55.
Duński HACCP może być stosowany w całym łańcuchu produkcji żyw-
ności, to znaczy od produkcji pierwotnej, przetwarzania i produkcji, transportu,
przechowywania, dystrybucji i handlu. Natomiast standard nie ma zastosowa-
nia do dostawców sprzętu, wyposażenia usług, takich jak dostawcy maszyn,
materiały do pakowania i firm sprzątających. Do 2012 roku zostało wydanych
około 2 000 certyfikatów przez 12 jednostek certyfikujących.
Istnieją dwie możliwości certyfikacji :
Opcja A – certyfikacja procesu;
Opcja B - certyfikacja produktu.
Opcje te różnią się realizowanymi programami wstępnymi oraz meto-
dami audytu i sprawozdawczości przez jednostkę certyfikującą.
Do 2012 roku „Dutch HACCP – B” był zatwierdzany przez Global Food
Safety Initiative (GFSI) i pełnił funkcję standardu międzynarodowego. GFSI to
organizacja zajmująca się uznawaniem standardów, w skład którego wchodzą
najwięksi producenci i dystrybutorzy żywności na świecie oraz przedstawiciele
jednostek certyfikacyjnych. W 2012 roku Rada SVC podjęła decyzję aby nie
55 Appelhof T., van den Heuvel R., Inventory of private food law, w van der Meulen B. (Red.),
Private food law Governing food chains through contract law, self-regulation, private stan-
dards, audits and certification schemes, European Food Law Handbook, Wageningen Acade-
mic Publishers, 2011.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
79
zgłaszać standardu do GFSI, gdyż wychodziła z założenia, że nie ma sensu
promować dwóch podobnych międzynarodowych standardów, które zresztą
sama rozwija56.
Drugim standardem jest tutaj Food Safety System Certification 22000
(FSSC 22000). W efekcie podjęto decyzję, że Duński HACCP będzie nadal
funkcjonował lecz jako standard narodowy. Natomiast FSSC 22000 będzie
promowany jako standard międzynarodowy.
Podstawą FSSC 22000 są wymagania normy ISO 22000:2005 uzupeł-
nione o specyfikację PAS 220:2008/ISO/TS 22002-1:2009.
Norma ISO 22000:2005 wprowadziła wymagania dotyczące działania
systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności, między innymi: zarządza-
nie systemowe, komunikację oraz system HACCP. Jednak norma ISO
22000:2010 nie została zatwierdzona jako referencyjny standard międzynaro-
dowy przez proces GSFI. Zdaniem założycieli GFSI słabością normy ISO
22000:2005 okazały się ogólnikowe zapisy fundamentalnych wymagań w za-
kresie GMP/GHP czyli programów dotyczących warunków wstępnych. W
związku z powyższym duzi producenci żywności, w tym Kraft, Nestle, Danone
i Unilever pod patronatem Konfederacji Przemysłu Żywności i Napojów Unii
Europejskiej (CIAA) zainicjowali powstanie specyfikacji PAS 220:2008, która
precyzuje wymagania w zakresie infrastruktury, mediów, warunków produkcji i
składowania, wyposażenia oraz zasad dotyczących niezbędnych surowców,
procesów mycia i dezynfekcji. Specyfikacja ta opisuje również praktyki doty-
czące zapobiegania szkodnikom, higieny osobistej, przerabiania wyrobów,
wycofania towarów z rynku. W 2009 na podstawie PAS 220:2008 powstała
specyfikacja ISO/TS 22002-2:2009. Dzięki uzupełnieniu ISO 22000:2005 o
wymagania ISO/TS 22002-2:2009 FSSC 22000 jest standardem w pełni ak-
ceptowanym przez GFSI.
Rysunek 16. Przykład certyfikatu FSSC 22000
56 SCV, the foundation for the Certification of Food Safety Systems,
http://www.foodsafetymanagement.info/, dostęp grudzień 2012.
80 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
źródło: GFSI, dostęp 2013.
Podstawową różnicą pomiędzy ISO 22000:2005 a FSSC 22000 jest ta-
ka, że pierwszy z nich jest ogólnym systemem przeznaczonym do stosowania
w całym łańcuchu żywnościowym, natomiast drugi jest systemem dedykowa-
nym producentom żywności, którzy przetwarzają lub produkują zwierzęce lub
łatwopsujące się roślinne produkty, produkty o długim terminie przydatności
do spożycia czy składniki żywności, takie jak dodatki funkcjonale, witaminy
czy bio-kultury bakterii. Poza sferą produkcji systemem FSSC 22000 objęto
również transport i magazynowanie.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
81
FSSC 22000 jest skierowany do wszystkich producentów żywności,
niezależnie od wielkości, skomplikowania prowadzonej działalności czy też
formy prawnej organizacji.
Standard ten pozwala na zastosowanie podejścia procesowego. Zwra-
ca się tutaj szczególną uwagę na to, że jak każdy proces ma wpływ na całość
działalności organizacji.
FSSC 22000 składa się z czterech części, w których opisane są wyma-
gania i wytyczne stosowania:
Cześć I – wymagania dla systemu zarządzania bezpieczeństwem żyw-
ności oraz wytyczne dotyczące przygotowania systemu do certyfikacji;
Cześć II – wymagania dla przeprowadzenia procesu certyfikacji zawie-
rające regulacje dla jednostek certyfikujących oraz Komitetu Harmoni-
zującego;
Część III – wymagania dla przeprowadzenia procesu akredytacji zawie-
rające regulacje dla jednostek akredytujących;
Część IV – wymagania dla zarządu organizacji.
Jednym z najważniejszych aspektów wprowadzenia FSSC 22000 przez
przemysł spożywczy jest zaadoptowanie zarządzania ryzykiem i technik za-
pewnienia jakości, które sprawdziły się wcześniej w innych sektorach gospo-
darki.
Do głównych zadań systemu należy zaliczyć:
zwiększenie zaufanie do jakości żywności;
zmniejszenie zagrożenia dla zdrowia konsumentów;
umocnienie marek producentów;
ograniczenie kosztów związanych z audytowaniem systemu zarządza-
nia;
optymalizację zarządzania łańcuchem dostaw.
Ponadto wymienia się takie korzyści jak:
wprowadzenie większej przejrzystości w obrębie norm żywnościowych;
rozpoznawalność standardu na całym świecie;
82 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
podniesienie efektywności auditu trzeciej strony;
oszczędność kosztów poprzez wdrożenie orientacji procesowej i
usprawnienia kontroli.
Organizacje, które posiadają certyfikowany system ISO 22000 powinny
dodatkowo przeprowadzić analizę na zgodność ze specyfikacją PAS 220, aby
mogły przystąpić do certyfikacji systemu zarządzania na zgodność z FSSC
22000. Natomiast w przypadku braku wdrożonego systemu zarządzania
zgodnego z normą ISO 22000, pierwszym krokiem jest jego wdrożenie i certy-
fikacja. Następnym krokiem jest certyfikacja pełnego systemu zarządzania na
zgodność z normą FSSC 22000.
2.3.5 Global GAP
Bezpieczeństwo żywności jest problemem szczególnej rangi ponieważ
dotyczy zdrowia i życia konsumentów. Jednym z najważniejszych problemów
wymagających rozwiązania jest podniesienie standardów jakościowych pro-
duktów. Przy czym, nie dotyczy to wyłącznie jakości produktów finalnych, ale
oznacza przestrzeganie standardów jakościowych, wymaganych przez prawo
Unii Europejskiej, na całej „drodze od producenta do konsumenta”: od pozy-
skania surowca, poprzez przerób, aż po sprzedaż produktów finalnych kon-
sumentom.
Dla polskich producentów, którzy chcą być konkurencyjnymi na rynku
międzynarodowym, bardzo ważnym problemem jest wdrożenie i udokumen-
towanie posiadania systemu, który prowadzi do zapewnienia bezpieczeństwa
żywności dla pierwotnej produkcji rolnej.
Celem opracowania jest przybliżenie w sposób prosty i przejrzysty isto-
ty systemu GlobalGAP - systemu zapewnienia bezpieczeństwa żywności dla
pierwotnej produkcji rolnej, wskazanie powodów i korzyści z wdrożenia sys-
temu, wskazanie dokumentów normatywnych, które regulują sposób wdroże-
nia i funkcjonowania systemu. Ponadto w książce zawarto charakterystykę
procedury wdrażania systemu, wymagania obowiązkowe oraz elementy do-
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
83
kumentacji, procesu certyfikacji, która wskazuje krok po kroku poszczególne
etapy tego procesu.
2.3.5.1 Pojęcie i zasady GlobalGAP
Według zaleceń Kodeksu Żywnościowego, produkcja pierwotna powin-
na być prowadzona w sposób zapewniający, że żywność jest bezpieczna i
odpowiednia do zamierzonego wykorzystania przez konsumenta57.
GlobalGAP jest to międzynarodowy, dobrowolny system zapewnienia
bezpieczeństwa żywności dla pierwotnej produkcji rolnej.
Celem systemu jest zminimalizowanie wpływu produkcji rolnej na śro-
dowisko, poprzez między innymi zmniejszenie stosowania środków chemicz-
nych. Ponadto celem systemu jest dobre wykorzystanie pracy ludzkiej przy
zapewnieniu zdrowia i bezpieczeństwa pracowników oraz właściwa produkcja
hodowlana przy zabezpieczeniu dobrostanu zwierząt.
Standard GlobalGAP powstał w 1997 roku pod nazwą EUREPGAP z
inicjatywy grupy roboczej sieci handlu detalicznego zrzeszonych w organizacji
EUREP (Euro-Retailer Produce Working Group). System oparty jest na ko-
deksie Dobrej Praktyki Rolniczej (GAP) i założeniach systemu HACCP.
System może być wdrażany u producentów owoców i warzyw, którzy
prowadzą indywidualne gospodarstwa ale również dotyczy grup producentów.
GlobalGAP stał się ważnym standardem, nie tylko dla dużych gospo-
darstw, ale także dla drobnych rolników na całym świecie. Wdrożenie Global-
GAP może poprawić sposób zarządzania gospodarstwem.
Certyfikacja systemu GlobalGAP umożliwia drobnym producentom do-
stęp do globalnego rynku i zapewnia integrację z globalnym łańcuchem do-
staw. Wdrożenie systemu GlobalGAP jest wymagane w sieciach, takich jak:
Ahold, Metro, COOP, TESCO, ASDA, McDonald’s i inne. W Polsce dostawcy
57 Codex Alimentarius. Recommended International Code of Practice General Principles of Food
Hygiene, CAC/RCP 1-1969, Rev. 4-20031, Part III –
Primary Production.
84 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
mają ustalany graniczny termin do wprowadzenia systemu w swoich gospo-
darstwach.
Standard GlobalGAP obejmuje cały łańcuch produkcyjny w gospodar-
stwie, od wysiania lub wysadzenia roślin do ziemi, poprzez zabiegi pielęgna-
cyjne, zbiory płodów, do obsługi produktu finalnego (np.: przechowywanie,
pakowanie, kondycjonowanie).
GLOBALG.A.P obejmuje serię 5 podstawowych standardów, wśród
których można wyróżnić:
GLOBALG.A.P INTEGRATED FARM ASSURANCE STANDARD
(IFA) – Zintegrowany System Zapewnienia Bezpieczeństwa i
Jakości w Gospodarstwie – standard przeznaczony jest dla
producentów rolnych prowadzących działalność w obszarze hodowli
roślin, zwierząt oraz organizmów wodnych przeznaczonych do
spożycia przez ludzi. Standard zawiera także wymagania dla
producentów kawy, herbaty, kwiatów i roślin ozdobnych.
GLOBALGAP COMPOUND FEED MANUFACTURER STANDARD
(CFM) – standard jest przeznaczony dla producentów
wytwarzających pasze i mieszanki paszowe.
GLOBALG.A.P PLANT PROPAGATION MATERIAL STANDARD
(PPM) – standard skierowany jest do producentów materiału
rozmnożeniowego. Wymagania są zalecane dla producentów,
którzy są dostawcami dla producentów podstawowych w obszarze
rolnictwa, sadownictwa i kwiaciarstwa.
GLOBALG.A.P RISK ASSESSMENT ON SOCIAL PRACTICE
(GRASP) – wymagania w ramach tego standardu przeznaczone są
dla wszystkich producentów działających w systemie GlobalGAP.
Ich celem jest stworzenie podstaw w organizacji do budowy
warunków, które gwarantują poszanowanie praw człowieka na
rzecz wykonywanej pracy oraz promowanie dobrych praktyk w tym
zakresie.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
85
2.3.5.2 Powody wdrażania i korzyści GlobalGAP
Wśród korzyści z wdrożenia systemu GlobalGAP można wyróżnić:
bardziej efektywne zarządzanie gospodarstwem, uniknięcie
zarządzania intuicyjnego,
usprawnienie pracy poprzez wyznaczenie osób odpowiedzialnych za
poszczególne zadania, co przyczynia się do większej
odpowiedzialności pracowników za powierzony im sprzęt,
ograniczenie ryzyka związanego z bezpieczeństwem żywności w
produkcji pierwotnej poprzez zapewnienie bezpieczeństwa
zdrowotnego oraz wysokiej jakości owoców i warzyw,
zapewnienie zdrowia i bezpieczeństwa pracy personelu poprzez
spełnienie wymagań systemu w tym zakresie,
zmniejszenie kosztów produkcji, poprzez uniknięcie strat wynikających
ze złego zarządzania, na przykład wykonania oprysku nieodpowiednim
preparatem lub w złym stężeniu, bo nie wydano pisemnej instrukcji w
tym zakresie,
zwiększenie konkurencyjności na rynku (owoce z certyfikatem łatwiej
jest sprzedać zwłaszcza na rynku zagranicznym, często uzyskuje się
też wyższe ceny),
certyfikacja GlobalGAP pozwala na potwierdzenie zgodności procesu
produkcji z międzynarodowymi standardami (międzynarodowy,
uznawany w Polsce, Europie i na świecie certyfikat),
zapewnienie zgodności z wymaganiami przepisów prawnych,
spełnienie unijnych wymagań prawnych w zakresie bezpieczeństwa
żywności,
zapewnienie zgodności z wymaganiami stawianymi przez sieci
handlowe oraz pozostałych detalistów,
zwiększenie wrażliwości właścicieli i pracowników gospodarstw na
kwestie ochrony środowiska,
ułatwienie handlowcom oceny jakości dostawy i standardu dostawcy,
86 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
większe zaufanie konsumentów i klientów w odniesieniu do
bezpieczeństwa i jakości produktów,
uniknięcie auditów ze strony odbiorców (np. sieci handlowych),
zmniejszenie ryzyka odpowiedzialności za skutki wprowadzenia na
rynek upraw zagrażających zdrowotnie konsumentom poprzez dobre
przygotowanie do wycofania wadliwych upraw z rynku,
poprawa świadomości osób uczestniczących w produkcji w zakresie
bezpieczeństwa żywności,
wymagania certyfikatów mobilizują do szkolenia pracowników, w tym
między innymi szkoleń wewnętrznych, których koszt jest niewielki, a
korzyści bardzo duże.
2.3.5.3 Dokumenty normatywne w zakresie GlobalGAP
Standard GlobalGAP dla owoców i warzyw regulują następujące doku-
menty normatywne:
GLOBALG.A.P. – Przepisy ogólne Wersja 4.0-1 luty 2012,
zawierające instrukcje na temat ubiegania się, uzyskiwania i
utrzymywania certyfikatu, związane z tym prawa i obowiązki
producenta i jednostki certyfikującej
GLOBALG.A.P. – Punkty kontroli i kryteria zgodności Wersja 4.0-1
luty 2012 – wytyczne odnośnie wymagań jakie musi spełnić
producent ubiegający się o certyfikat, i których zgodność jest
weryfikowana podczas auditu. Szczegółowo opisane są wszystkie
obszary produkcji, które podlegają kontroli. Dotyczą one, między
innymi, sposobu prowadzenia wewnętrznej dokumentacji, materiału
wyjściowego do produkcji, historii pola i zarządzania
poszczególnymi działkami, metod uprawy gleby, stosowania
nawozów, nawadniania, ochrony roślin, zbiorów, zarządzania
odpadami, zdrowia, bezpieczeństwa i zabezpieczenia socjalnego
pracowników oraz prowadzenia formularzy skarg i reklamacji.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
87
GLOBALG.A.P. – Lista kontrolna - zawiera punkty kontroli, jest
narzędziem do samokontroli i oceny zgodności.
2.3.5.4 Procedura wdrażania GlobalGAP
Formalne rozpoczęcie procesu wdrożeniowego systemu GlobalGAP po-
winno być poprzedzone wydaniem zarządzenia przez kierownictwo przedsię-
biorstwa.
Wdrażanie systemu zarządzania jakością składa się z wielu etapów, jed-
nak każde przedsiębiorstwo może opracować własną procedurę wdrażania,
która składa się z wielu etapów, które przedstawiono na poniższym rysunku.
Etap 1. Przygotowanie do wdrażania systemu - Przystąpienie do wdra-
żania systemu GlobalGAP musi być poprzedzone analizą strategii organi-
zacji oraz określeniem celów systemu. Przed rozpoczęciem formalnych
prac nad wdrożeniem systemu należy dokonać analizy, która umożliwi
rozpoznanie, w jakim stopniu aktualny system jakości przedsiębiorstwa
odbiega od systemu GlobalGAP zgodnego z wymaganiami wybranego
standardu. Etap 2. Powołanie osoby odpowiedzialnej za wdrożenie i nadzór nad
systemem - Należy wyznaczyć osobę, która będzie odpowiedzialna za
proces wdrożenia i utrzymania systemu, a w szczególności za:
wdrożenie, utrzymanie i doskonalenie systemu,
koordynację prac przy opracowywaniu, zatwierdzaniu, weryfikowa-
niu, aktualizacji i rozpowszechnianiu dokumentacji systemu,
inicjowanie, przygotowanie i nadzorowanie przebiegu auditów we-
wnętrznych systemu,
przygotowanie materiałów na posiedzenie kierownictwa w celu
przeprowadzenia przeglądu systemu,
inicjowanie działań korygujących i zapobiegawczych,
przedstawianie najwyższemu kierownictwu sprawozdań dotyczą-
cych funkcjonowania systemu,
88 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
reprezentowanie przedsiębiorstwa w sprawach dotyczących syste-
mu,
upowszechnianie w całej organizacji świadomości dotyczącej wy-
magań klienta,
nadzorowanie pracy koordynatorów i administratora systemu infor-
matycznego,
przypisywanie odpowiedzialności, rozdzielanie zadań, ustalanie daty
realizacji, zbieranie propozycji usprawnień, odpowiadanie za szko-
lenia personelu przedsiębiorstwa w zakresie systemu.
Rysunek 17. Etapy wdrażania systemu GlobalGAP – opcja grupowa
źródło: opracowanie własne 2013.
Etap 3. Szkolenie personelu - Aby wszyscy pracownicy, uczestniczący
we wdrożeniu systemu, a w szczególności naczelne kierownictwo firmy
Etap 1. Przygotowanie do wdrażania systemu
Etap 2. Powołanie osoby odpowiedzialnej za wdrożenie i nadzór nad systemem
Etap 3. Szkolenie personelu
Etap 4. Przeprowadzenie auditu zerowego i opracowanie koncepcji systemu
Etap 5. Tworzenie polityki jakości
Etap 6. Wybór i analiza procesów
Etap 8. Audit wewnętrzny
Etap 9. Procedura certyfikacyjna systemu
Etap 7. Tworzenie dokumentacji systemu lub weryfikacja istniejącej
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
89
oraz wybrany pełnomocnik ds. systemu, zrozumieli czym jest i na czym po-
lega system powinni został przeszkoleni w tym zakresie. Etap 4. Przeprowadzenie auditu zerowego i opracowanie koncepcji
systemu - Etap ten polega na przełożeniu wymagań standardu na istotne
podstawy projektowanego systemu, w odniesieniu do specyfiki funkcjono-
wania firmy. Należy przeprowadzić diagnozę i analizę, w jakim stopniu
spełnione są wymagania standardu (wstępna ocena istniejącej dokumen-
tacji, określenie zakresu odpowiedzialności za poszczególne obszary funk-
cjonowania przedsiębiorstwa, przedmiot działalności w określonych obsza-
rach, wstępne określenie przebiegu procesów w podstawowych obszarach
funkcjonalnych zakładu). Etap 5. Tworzenie polityki jakości - Kierownictwo organizacji powinno
opracować w formie pisemnej zobowiązanie przedsiębiorstwa do prze-
strzegania zasad systemu. Etap 6. Wybór i analiza procesów - Definiowanie procesów elementar-
nych (zestawu działań, realizowanych w całości wewnątrz jednego ele-
mentu struktury organizacyjnej, najczęściej działu). Procesy elementarne
charakteryzowane są poprzez: zdarzenie (zdarzenia) początkowe; listę
(lub ogólny opis) działań składowych; zdarzenie (zdarzenia) końcowe; wy-
konawcę. Określenie procesów przekrojowych (zestawu powiązanych pro-
cesów elementarnych, realizowanych w różnych elementach organizacyj-
nych) 58. Etap 7. Tworzenie dokumentacji systemu lub weryfikacja istniejącej -
Ocena zgodności i skuteczności systemu zarządzania rozpoczyna się od
weryfikacji dokumentacji systemowej. Etap 8. Audit wewnętrzny - W celu upewnienia się, czy dokumentacja
jest wdrażana i przestrzegana w poszczególnych obszarach i na poszcze-
gólnych stanowiskach, konieczne jest systematyczne przeprowadzanie
auditów wewnętrznych oraz przeglądów systemu.
58 www.biznespartner.pl
90 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Etap 9. Procedura certyfikacyjna systemu - Proces certyfikacji polega
na wykazaniu przez jednostkę certyfikującą, że funkcjonujący w przedsię-
biorstwie system jest zgodny z wymaganiami zawartymi w standardzie. Na
potwierdzenie tego faktu przedsiębiorca otrzymuje dokument – zwany cer-
tyfikatem. Natomiast formalne uznanie kompetencji danej organizacji do
przeprowadzania oceny zgodności i wydawania certyfikatów, określane
jest mianem akredytacji.
Rysunek 18. Wymagania GlobalGAP
źródło: http://www.globalgap.pl/, 2012.
Wymagania w systemie GlobalGAP podzielone zostały na 3 rodzaje:
Wymagania podstawowe: wobec których konieczna jest 100%
zgodność;
Wymagania drugorzędne: wobec których dopuszczalne jest
spełnienie 95% stosownych wymagań drugorzędnych;
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
91
Zalecenia: wobec których nie określono poziomu zgodności, mimo
iż są one przedmiotem oceny i stanowią dobre praktyki, które
powinny być stosowane przez gospodarstwo.
Poziomy funkcjonowania wymagań systemu:
Moduł bazowy dla gospodarstw
• Moduł bazowy dla roślin uprawnych
• Moduł bazowy dla zwierząt hodowlanych
• Moduł dla hodowli organizmów wodnych
Moduły branżowe (np. Owoce i warzywa)
ZINTEGROWANE ZAPEWNIENIE BEZPIECZEŃSTWA I JAKOŚCI W GO-SPODARSTWIE
Moduł bazowy dla gospodarstw W ramach zintegrowanego zapewnienia bezpieczeństwa i jakości w
gospodarstwie – Moduł bazowy dla gospodarstw (AF), wyodrębniono 12 ob-
szarów wymagań (punkty kontroli i kryteria zgodności CPCC), na które skła-
dają się 23 wymagania podstawowe, 22 wymagania drugorzędne oraz 6
zaleceń)
Wśród grup wymagań można wyróżnić następujące:
1. Historia i zarządzanie miejscem produkcji
2. Prowadzenie zapisów i wewnętrzna samoocena
3. Zdrowie, bezpieczeństwo i opieka nad pracownikami
4. Podwykonawcy
5. Zarządzanie odpadami i zanieczyszczeniami, recykling i ponowne
wykorzystanie
6. Środowisko i ochrona
7. Reklamacje
8. Procedura wycofania
9. Ochrona żywności przed celowym działaniem niepożądanym
10. Status GLOBALG.A.P.
11. Logo
92 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
12. Identyfikowalność i segregacja (produkty certyfikowane i
niecertyfikowane)
Wymagania podstawowe w ramach zintegrowanego zapewnie-nia bezpieczeństwa i jakości w gospodarstwie (Moduł bazowy dla gospodarstw):
Historia pola o Należy ustalić system zapisów dla każdej jednostki
produkcyjnej lub innego obszaru/ lokalizacji w celu
dostarczenia zapisu działań związanych z produkcją żywego
inwentarza/hodowli organizmów wodnych i /lub zabiegów
agronomicznych realizowanych w tych lokalizacjach.
Zarządzanie miejscem produkcji o W trakcie pierwszej inspekcji wymagana jest ocena ryzyka w
celu określenia czy miejsce jest odpowiednie (do produkcji
żywności). Ocena ryzyka podlega corocznemu przeglądowi i
powinna uwzględniać zagrożenia, które uległy zmianie lub
przypadki wykorzystania nowego miejsca. Ocena ryzyka
musi uwzględniać historię miejsca produkcji oraz wpływ
proponowanego przedsięwzięcia na sąsiednie zapasy/
uprawy/środowisko.
Prowadzenie zapisów i wewnętrzna samokontrola/wewnętrzna inspekcja
o Należy w sposób udokumentowany potwierdzić, iż producent
lub grupa producentów bierze na siebie odpowiedzialność za
przeprowadzenie minimum jednej w ciągu roku, odpowiednio
wewnętrznej samokontroli lub inspekcji wewnętrznej w grupie
producentów, na zgodność z wymaganiami standardu
GLOBALG.A.P.
o Należy podjąć efektywne działania korygujące, które powinny
być udokumentowane.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
93
Zdrowie, bezpieczeństwo i opieka nad pracownikami o Pracownicy, których zadania wskazano w procedurach
higienicznych muszą wykazać swoje kompetencje w trakcie
inspekcji oraz należy przedstawić wizualny dowód, że
wdrożono procedury higieniczne.
o W zapisach należy wskazać pracowników, którzy wykonują
zadania podczas wykonywania których mają kontakt i/lub
dysponujący lekami weterynaryjnymi, środkami chemicznym,
środkami dezynfekującymi, środkami ochrony roślin,
środkami biobójczymi lub innymi niebezpiecznymi
substancjami oraz tych wszystkich pracowników, którzy
wykonują prace niebezpieczne lub posługują się
skomplikowanymi urządzeniami. o Należy zgromadzić dowody kompetencji pracowników,
świadectwa ze szkoleń i / lub zapisy ze szkoleń stanowiące
dowód uczestnictwa.
o Pracownicy, goście i podwykonawcy muszą zostać
zaopatrzeni w odpowiednie ubrania ochronne, zgodnie z
wymaganiami prawnymi i / lub wskazówkami na etykiecie i /
lub zatwierdzeniem przez kompetentny urząd (gumowe buty
lub inne odpowiednie obuwie, wodoodporne ubranie,
ochronne kombinezony, gumowe rękawice, maski na twarz,
odpowiednie urządzenia do oddychania (łącznie z
wymiennymi filtrami), środki do ochrony oczu i uszu,
kamizelki ratunkowe itp.
o Odzież ochronna musi być czyszczona i należy opracować
harmonogram czyszczenia. Odzież jednorazowego użytku
(np. rękawice, kombinezony itp.) muszą być zlikwidowane po
jednokrotnym użyciu. Wszystkie ubrania ochronne i sprzęt,
łącznie z wymiennymi filtrami itp. muszą być przechowywane
oddzielnie od środków ochrony roślin / obiektów
94 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
magazynowych i fizycznie oddzielone od wszelkich innych
środków chemicznych, mogących spowodować
zanieczyszczenie ubrania czy sprzętu.
o Należy wskazać w sposób pisemny osobę/osoby z członków
kierownictwa, które są odpowiedzialne za zapewnienie
zgodności z obowiązującymi aktualnymi i odpowiednimi
krajowymi i lokalnymi przepisami dotyczącymi zdrowia,
bezpieczeństwa i ochrony pracowników, a także odpowiadają
za ich wdrożenie.
Zarządzanie odpadami i zanieczyszczeniami, recykling i ponowne wykorzystanie
o Należy przeprowadzać wizualną ocenę potwierdzającą, że
nie ma odpadów / śmieci znajdujących się w bezpośrednim
otoczeniu budynków produkcyjnych i magazynowych.
Dopuszczalne są przypadkowe, nieznaczne ilości śmieci i
odpadów w przeznaczonych do tego miejscach, jak również
odpady z bieżącej dziennej produkcji. Wszystkie pozostałe
śmieci i odpady muszą być uprzątnięte, łącznie z wyciekami
paliwa.
Reklamacje o Obowiązkiem jest opracowanie pisemnej procedury
postępowania z reklamacjami, zaś działania podjęte w czasie
reklamacji powinny zostać udokumentowane.
Procedura zwrotu/wycofania o Obowiązkiem jest opracowanie pisemnej procedury
zwrotu/wycofania, które muszą być raz w roku testowane.
Ochrona żywności przed celowym działaniem niepożądanym o Należy zidentyfikować i ocenić potencjalne zagrożenia
bezpieczeństwa żywności na każdym etapie procesu
produkcji. Identyfikacja ryzyka bezpieczeństwa żywności
powinna zapewnić, że wszystkie materiały wejściowe
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
95
pochodzą z bezpiecznych i zabezpieczonych źródeł. Muszą
być dostępne informacje nt. wszystkich pracowników i
podwykonawców. Muszą istnieć procedury działań
korygujących w przypadku umyślnie spowodowanego
zagrożenia.
Status GLOBALG.A.P. o Dokumentacja dotycząca wszystkich transakcji zawiera
odniesienie do statusu GLOBALG.A.P. (certyfikowany/
niecertyfikowany)
Używanie logo GLOBALG.A.P. o Słowo GLOBALG.A.P. (EUREPGAP), znak handlowy lub
logo, a także numer GGN (numer GLOBALG.A.P.) używane
są zgodnie z wymaganiami zawartymi w Przepisach
Ogólnych GLOBALG.A.P. oraz zgodnie z Umową Podlicencji
i Certyfikacji (Słowo GLOBALG.A.P.(EUREPGAP), znak
handlowy lub logo nigdy nie mogą pojawić się na produkcie
końcowym, na opakowaniu detalicznym, ani w punkcie
sprzedaży detalicznej, natomiast posiadacz certyfikatu może
używać któregoś z nich i / lub wszystkich w komunikacji
biznesowej z innymi firmami.
Używanie Produkcja i/lub Własność Równoczesna (stosowane tylko wtedy, gdy zarówno certyfikowane jak i niecertyfikowane produkty są wytwarzane i/lub znajdują się w posiadaniu jednej osoby prawnej)
o Należy opracować system zapobiegający mieszaniu
produktów certyfikowanych z niecertyfikowanymi. Można to
zrobić za pomocą fizycznej identyfikacji lub procedur
postępowania z produktem, łącznie z odpowiednimi zapisami.
o Wszystkie produkty końcowe, gotowe do sprzedaży (czy to z
poziomu gospodarstwa czy po procesach, którym produkt
podlega po zbiorze) muszą być oznaczone numerem GLN
96 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
(Global Location Number), jeżeli produkt pochodzi z
certyfikowanego procesu
Opcja 1 - producenci zarejestrowani w opcji
równoczesnej produkcji (którzy nie kupują produktu z
innych źródeł) powinni znakować produkt
certyfikowany numerem GLN (sub-GLN) nadanym
certyfikowanej jednostce produkcyjnej (PMU). Numer
GLN (sub-GLN) nadany niecertyfikowanej jednostce
produkcyjnej (PMU) może być używany do
znakowania produktu niecertyfikowanego.
Opcja 1 – producenci, którzy kupują niecertyfikowany
produkt (w ramach równoczesnej własności) powinni
przydzielić dwa numery GLN (sub-GLN) jednostce, w
której następuje przygotowanie produktu do sprzedaży
(PHU): jeden numer powinien być używany do
znakowania certyfikowanego produktu końcowego, a
drugi może być użyty do znakowania
niecertyfikowanego produktu końcowego.
Opcja 2 – certyfikowany produkt powinien być
znakowany numerem GGN przyznanym dla grupy. o Należy udokumentować końcową kontrolę w celu wykazania,
że produkty certyfikowane i niecertyfikowane zostały
prawidłowo wysłane.
o Dokumenty związane z transakcją (faktury sprzedaży, inne
dokumenty związane ze sprzedażą, dokumenty
towarzyszące wysyłce itp.) odnoszące się do sprzedaży
certyfikowanego produktu muszą zawierać numer GLN (sub-
GLN) posiadacza certyfikatu oraz odniesienie do statusu
certyfikacji GLOBALG.A.P.
o Należy ustanowić, udokumentować i utrzymywać procedury,
właściwe do skali danego przedsiębiorstwa, umożliwiające
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
97
identyfikację produktów certyfikowanych i niecertyfikowanych
pochodzących z różnych źródeł (np. od innych producentów
lub handlowców). Zapisy powinny obejmować:
Opis produktu
Status certyfikacji GLOBALG.A.P.
Ilości zakupionych produktów
Szczegółowe dane dostawcy
Kopie certyfikatów GLOBALG.A.P., w stosownych
przypadkach
Dane/kody identyfikowalności związane z zakupionymi
produktami
Zamówienia zakupu/faktury przyjmowane przez
organizację podlegającą ocenie
Wykaz zatwierdzonych dostawców. Nie można
wstawić „Nie dotyczy” gdy nie występuje zakup
produktów.
o Szczegóły sprzedaży produktów certyfikowanych i
niecertyfikowanych muszą być zapisane, ze szczególnym
zwróceniem uwagi na ilości sprzedanych produktów i
dostarczone opisy. Dokumenty te muszą wykazywać spójny
bilans między wejściem i wyjściem produktów
certyfikowanych i niecertyfikowanych.
o Ilości (łącznie z danymi odnośnie objętości lub wagi)
produktów certyfikowanych i niecertyfikowanych, na wejściu,
na wyjściu i w magazynie muszą być zapisywane i
podsumowywane w celu ułatwienia procesu weryfikacji
bilansu masy.
o Należy obliczyć współczynnik konwersji dla każdego
mającego znaczenie procesu produkcji. Należy zapisywać
ilości wszystkich odpadów produkcyjnych.
98 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Moduł bazowy dla roślin uprawnych W ramach zintegrowanego zapewnienia bezpieczeństwa i jakości w
gospodarstwie – Moduł bazowy dla roślin uprawnych, wyodrębniono 9 obsza-
rów wymagań (punkty kontroli i kryteria zgodności CPCC), na które składają
się 32 wymagania podstawowe, 72 wymagania drugorzędne oraz 9 zaleceń)
Wśród grup wymagań można wyróżnić:
1. Identyfikowalność
2. Materiał rozmnożeniowy
3. Historia zarządzania miejscem produkcji
4. Zarządzanie glebą
5. Stosowanie nawozów
6. Nawadnianie / fertygacja
7. Integrowana ochrona roślin
8. Środki ochrony roślin
9. Wyposażenie
Identyfikowalność o Istnieje udokumentowany system identyfikacji i
identyfikowalności, który umożliwia śledzenie produktu
zarejestrowanego w GLOBALG.A.P., krok w tył do
zarejestrowanego gospodarstwa, lub w przypadku grupy
producenckiej do zarejestrowanych gospodarstw oraz krok w
przód od zarejestrowanego gospodarstwa do
bezpośredniego klienta (krok do przodu i krok w tył).
Informacje o zbiorze muszą być powiązane z zapisami
dotyczącymi partii produktu lub z gospodarstwami
określonych producentów.
Meteriał rozmnożeniowy o Zarejestrowane gospodarstwo lub grupa zarejestrowanych
gospodarstw posiadają kopie przepisów prawnych
obowiązujących w kraju producenta i działają zgodnie z nimi.
Muszą być przechowywane zapisy dotyczące specyficznych
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
99
modyfikacji i / lub unikalnego identyfikatora. Trzeba
skorzystać z określonego doradztwa w zakresie hodowli
roślin oraz zarządzania.
o Należy dostarczyć udokumentowany dowód komunikacji z
klientem (Czy producent poinformował bezpośredniego
klienta o statusie GMO produktów?
o Uprawy GMO muszą być przechowywane oddzielnie od
innych upraw w celu uniknięcia przypadkowego zmieszania.
Stosowanie nawozów o Nawozy nie mogą być przechowywane razem z zebranymi
produktami.
o W gospodarstwie nie wykorzystuje się ścieków komunalnych
do produkcji roślin uprawnych zarejestrowanych w
GLOBALG.A.P.
Nawadnianie / fertygacja o Ideą jest zapobieganie stratom wody. Stosowany system
nawadniania jest wydajny. Producent korzysta z najbardziej
wydajnego systemu nawadniania – jaki jest technicznie
dostępny i w przystępnej cenie oraz spełnia wszystkie
wymogi przepisów prawnych dotyczące ograniczeń w
zakresie wykorzystania wody.
o Zabronione jest stosowanie nieoczyszczonych ścieków do
nawadniania/fertygacji.
o
Integrowana ochrona roślin o Producent może przedstawić dowód wdrożenia co najmniej
jednego działania, spośród dostępnych praktyk
produkcyjnych, które ma zapobiec wystąpieniu albo
ograniczyć natężenie ataku organizmów szkodliwych, a tym
samym zmniejszyć potrzebę interwencji.
100 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
o Producent może przedstawić dowód a) wdrożenia co
najmniej jednego działania, dzięki któremu można określić
termin i natężenie wystąpienia organizmów szkodliwych oraz
liczebność ich wrogów naturalnych oraz b) na podstawie tej
informacji zaplanować niezbędne zabiegi zwalczania
organizmów szkodliwych.
o Producent może przedstawić dowód, że w sytuacji gdy
szkody wyrządzone przez organizmy szkodliwe istotnie
obniżą ekonomiczną wartość produkcji, zostanie wykonany
zabieg przy użyciu metod zwalczania organizmów
szkodliwych dopuszczonych w IOR. Jeśli to możliwe należy
w pierwszej kolejności zastosować metody inne niż
chemiczne.
Środki ochrony roślin o Producent musi stosować tylko środki ochrony roślin
aktualnie zarejestrowane w kraju, w którym są stosowane do
ochrony uprawianych roślin (o ile istnieje oficjalny system
rejestracji).
o Środki ochrony roślin muszą być stosowane zgodnie z
zakresem przeznaczenia wyszczególnionym w etykiecie
instrukcji stosowania.
o Jeśli z zapisów wynika, że wyboru środków ochrony roślin
dokonuje wykwalifikowany doradca, należy udokumentować
jego kompetencje zawodowe odpowiednimi certyfikatami
kwalifikacji lub zaświadczeniami o ukończonych szkoleniach
specjalistycznych. Dopuszcza się przesłanie dokumentów od
doradców, urzędów itp. faksem lub e-mailem. Jeśli z zapisów
wynika, że wyboru środków ochrony roślin dokonuje
producent, jego doświadczenie musi być uzupełnione wiedzą
zawodową, technicznie udokumentowaną (np. literatura
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
101
fachowa dotycząca środków ochrony roślin, udział w
specjalistycznych szkoleniach itp.).
o Zapisy każdego zastosowania środków ochrony roślin
określają nazwę i/lub odmianę opryskiwanej rośliny,
położenie geograficzne, nazwę lub oznaczenie
gospodarstwa oraz lokalizację uprawianych roślin na polu, w
sadzie lub szklarni; dokładną datę (dzień/miesiąc/rok)
zabiegu. Zapis faktycznej daty stosowania (data końcowa, w
przypadku zabiegu trwającego dłużej niż jeden dzień).
o Zapisy każdego zastosowania środków ochrony roślin
zawierają nazwę handlową środka (łącznie z formą
użytkową) oraz nazwę substancji aktywnej lub nazwę
organizmu pożytecznego. Nazwa substancji aktywnej musi
być zapisana lub musi istnieć możliwość powiązania nazwy
handlowej środka z substancją aktywną.
o Zapisy każdego zastosowania środków ochrony roślin
określają okres karencji, który jest zgodny z informacją
podaną na etykiecie, a w wypadku jej braku musi być zgodny
z okresem karencji podawanym przez źródła urzędowe.
o Producent może wykazać, że przestrzega okresów karencji
na podstawie ewidencji zabiegów środkami ochrony roślin
oraz udokumentowanych danych o zbiorach plonów roślin z
miejsc traktowanych tymi środkami. W przypadku zbiorów
ciągłych, w celu zapewnienia bezpieczeństwa wdrażane są
odpowiednie systemy na polu, w sadzie lub szklarni (np.
znaki ostrzegawcze, czas stosowania itp.).
o Producent powinien wykazać, że posiada informacje o
najwyższych dopuszczalnych poziomach pozostałościach
(MRL) środków ochrony roślin, obowiązujących w kraju (-
ach) przeznaczenia (tzn. rynek, na którym producent
zamierza sprzedać swój produkt).
102 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
o Jeśli poziomy MRL na rynku, na którym producent zamierza
sprzedać swoje produkty, są bardziej rygorystyczne niż te w
kraju produkcji, producent lub jego klient mogą wykazać, że
w trakcie cyklu produkcyjnego uwzględniono te MRL (np.
modyfikacja warunków stosowania środków ochrony roślin i /
lub wykorzystanie wyników badania ich pozostałości w
produkcie).
o Ocena ryzyka obejmuje stosowanie środków ochrony roślin
oraz potencjalne ryzyko przekroczenia MRL.
o Należy przechowywać dowód badania pozostałości środków
ochrony roślin, w oparciu o wyniki oceny ryzyka.
o Istnieje udokumentowana procedura środków i działań
zaradczych (obejmie ona komunikację z klientami,
prześledzenie drogi produktu itp.) podejmowanych w
przypadku, gdy badanie pozostałości środków ochrony roślin
wykaże przekroczenie MRL.
o Pomieszczenie do przechowywania środków ochrony roślin
spełnia wymagania określone w odpowiednich przepisach
prawnych i regulacjach o zasięgu krajowym, regionalnym i
lokalnym.
o Środki ochrony roślin muszą być przechowywane w miejscu
zamykanym na klucz.
o Miejsca przechowywania środków ochrony roślin lub miejsca
napełniania / mieszania, jeśli ich lokalizacja jest różna,
muszą być wyposażone w sprzęt pomiarowy, który jest przez
producenta raz w roku skalowany - w przypadku zbiorników -
i kalibrowany /legalizowany - w przypadku wag, w celu
zapewnienia dokładności oraz są wyposażone w przybory
(takie jak wiadra, punkty czerpania wody itp.) w celu
bezpiecznego i skutecznego stosowania wszystkich środków
ochrony roślin.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
103
o Wszystkie środki ochrony roślin, znajdujące się aktualnie w
magazynie, są przechowywane w oryginalnych zbiornikach i
opakowaniach. W przypadku uszkodzenia (opakowania),
opakowanie zastępcze musi zawierać wszystkie informacje z
oryginalnej etykiety.
o Istnieją jasne udokumentowane procedury, które ustalają
wszystkie odstępy czasu przed ponownym zastosowaniem
środków ochrony roślin, zgodnie z zaleceniami na etykiecie -
instrukcji stosowania. W przypadku, gdy etykieta - instrukcja
stosowania nie podaje informacji na temat ponownego
zastosowania środków oznacza to, że nie ma szczegółowych
wymagań, ale oprysk na roślinach musi wyschnąć przed
ponownym wejściem operatora na teren uprawy.
o Puste opakowania powinny być płukane albo za pomocą
ciśnieniowego urządzenia do płukania, będącego na
wyposażeniu opryskiwacza albo co najmniej 3-krotnego
płukania wodą.
o Należy przestrzegać wszystkich krajowych przepisów
dotyczących likwidacji i niszczenia opakowań.
Moduł bazowy w zakresie produkcji owoców i warzyw W ramach zintegrowanego zapewnienia bezpieczeństwa i jakości w
gospodarstwie – Moduł owoce i warzywa, wyodrębniono 5 obszarów wyma-
gań (punkty kontroli i kryteria zgodności CPCC), na które składają się 40 wy-magań podstawowych, 23 wymagania drugorzędne oraz 7 zaleceń)
Wśród grup wymagań zakresie produkcji o owoców i warzyw można
wyróżnić:
1. Zarządzanie glebą (w przypadku stosowania fumigacji)
2. Podłoża
3. Działania przed zbiorem
4. Zbiór
104 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
5. Postępowanie po zbiorze
Podłoża o Jeśli podłoża są sterylizowane na terenie gospodarstwie muszą
być prowadzone zapisy uwzględniające nazwę lub oznaczenie
pola, sadu czy szklarni. W przypadku sterylizacji podłoża poza
gospodarstwem musi być podana nazwa i lokalizacja zakładu,
który dokonuje sterylizacji. Muszą być poprawnie zapisane
następujące dane: data sterylizacji (dzień/miesiąc/rok), nazwa
handlowa środka i substancji aktywnej, rodzaj urządzenia (np.
1000 l zbiornik), metoda (np. polewanie czy zamgławianie), dane
operatora (osoby, która jest upoważniona do stosowania
środków chemicznych i wykonała sterylizację) oraz okres
karencji.
Działania przed zbiorem o Należy przeprowadzić pisemną ocenę ryzyka. Ocena obejmuje:
źródło wody, rodzaj środka ochrony roślin (środek
chwastobójczy, owadobójczy itp.), termin stosowania (faza
wzrostu rośliny), miejsce stosowania (jadalne części roślin, inne
części roślin, międzyrzędzia itp.) oraz podjęte działania
korygujące, o ile są konieczne.
o Należy sporządzić zapisy dotyczące stosowania nawozów oraz
zapisy dotyczące zbiorów, które dają odpowiedź na następujące
pytania: Czy nawozy organiczne są stosowane doglebowo,
przed sadzeniem/sianiem lub przed wypuszczeniem pąków (w
przypadku drzew owocowych) oraz czy nie stosuje się ich w
okresie wzrostu roślin?
Zbiór o Należy dokonać i udokumentować oraz aktualizować (np.
przeglądać raz do roku) ocenę ryzyka dla zbioru oraz transportu
w obrębie gospodarstwa, uwzględniającą zagrożenia fizyczne,
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
105
chemiczne i mikrobiologiczne oraz choroby przenoszone przez
ludzi, a także specyfikę produktów.
o Należy przygotować udokumentowaną procedurę higieny zbioru.
o Należy wyznaczyć osobę kierującą gospodarstwem lub inną
osobę odpowiedzialną za wdrożenie procedur higienicznych.
o Przed kontaktem z produktem pracownicy muszą zostać
specjalnie przeszkoleni w zakresie higieny z czego musi zostać
sporządzony dowód, potwierdzający fakt, że pracownicy
ukończyli specjalne szkolenie w zakresie procedur higienicznych
obowiązujących przy zbiorze. Pracownicy muszą być
przeszkoleni za pomocą pisemnych (dostępnych w językach
przeważających wśród pracowników) i/lub obrazkowych
instrukcji w zakresie zapobiegania w trakcie zbioru fizycznym
(np. ślimaki, kamienie, owady, noże, resztki owoców, zegarki,
telefony komórkowe itp.), mikrobiologicznym i chemicznym
zanieczyszczeniom produktu.
o Należy wdrożyć udokumentowane instrukcje i procedury
postępowania z produktem, w celu uniknięcia zanieczyszczenia
produktu, oraz dostarczyć dowód, że pracownicy działają
zgodnie z instrukcjami i procedurami przedstawionymi w trakcie
szkolenia.
o Należy zapewnić, iż opakowania zwrotne oraz narzędzia
stosowane do zbioru (np. nożyce, noże, sekatory), a także
sprzęt do zbioru (np. maszyny) są czyszczone i odpowiednio
utrzymywane. Należy przygotować harmonogram czyszczenia i
dezynfekcji w celu zapobiegania zanieczyszczeniu produktu oraz
sporządzić stosowne zapisy.
o Pojazdy wykorzystywane do transportu zebranych produktów,
które są również wykorzystywane do innych celów, muszą być
czyszczone i odpowiednio utrzymywane, zgodnie z
harmonogramem, tak aby chronić produkt przed
106 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
zanieczyszczeniem (np. ziemią, kurzem, nawozami
organicznymi, wyciekami itp.).
o Urządzenia do mycia rąk muszą być utrzymywane w czystości z
zachowaniem higienicznych warunków, umożliwiając
pracownikom mycie i dezynfekcję rąk. Pracownicy powinni myć
lub dezynfekować ręce środkiem na bazie alkoholu przed
rozpoczęciem pracy, po korzystaniu z toalety, po użyciu
chusteczki do nosa, po kontakcie z zanieczyszczonymi
materiałami, po paleniu, jedzeniu lub piciu, po przerwie w pracy i
przed powrotem do pracy oraz w każdym innym momencie, gdy
ręce mogą być źródłem zanieczyszczenia.
o Opakowania dla produktów świeżych muszą być stosowane
tylko do tego celu (np. nie mogą służyć do przechowywania
rolniczych środków chemicznych, smarów, olejów, środków
myjących, odpadów roślinnych lub innych odpadów, pudełek
śniadaniowych, narzędzi itp.). Jeśli przyczepy i wózki
różnorodnego przeznaczenia wykorzystywane są jako zbiorniki
dla świeżych produktów, muszą być przed użyciem
wyczyszczone.
o Lód lub woda stosowane w miejscu zbioru muszą odpowiadać
parametrom wody pitnej i muszą być używane w higieniczny
sposób, chroniący produkty przed zakażeniem.
o Wszystkie produkty pakowane bezpośrednio na polu, w sadzie
czy szklarni muszą być usunięte z pola na noc, zgodnie z
wynikami oceny ryzyka dla higieny zbioru. Jeśli produkty są
krótkotrwale przechowywane w gospodarstwie, muszą być
spełnione wymagania higieny żywności.
o Wszystkie produkty pakowane na polu muszą być chronione
przed zanieczyszczeniem.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
107
o Jeśli zapakowane produkty są przechowywane w
gospodarstwie, miejsce ich przechowywania musi być
czyszczone.
o Opakowania muszą być przechowywane w warunkach
chroniących je przed zanieczyszczeniem.
o Jeśli zapakowane produkty są przechowywane w
gospodarstwie, należy kontrolować i dokumentować warunki
temperaturowe i wilgotności (jeśli zachodzi taka potrzeba),
zgodnie z wynikami oceny ryzyka oraz wymaganiami
jakościowymi.
Postępowanie po zbiorze o Należy przeprowadzić ocenę ryzyka dla działań, którym podlega
produkt po zbiorze, uwzględniającą higieniczne aspekty tych
działań. Istnieje udokumentowana i aktualizowana (przeglądana
raz do roku) ocena potencjalnych zanieczyszczeń fizycznych,
chemicznych i mikrobiologicznych oraz chorób, które mogą być
przenoszone przez ludzi, specyficznych dla produktów oraz
działań prowadzonych po zbiorze.
o W oparciu o ocenę ryzyka należy opracować udokumentowaną
procedurę higieny dla działań następujących po zbiorze a
następnie ją wdrożyć oraz wyznaczyć osobę odpowiedzialną za
jej wdrożenie.
o Należy zgromadzić dowody, że pracownicy zostali przeszkoleni
w zakresie podstawowych kwestii higienicznych, zawartych w
ocenie ryzyka dla działań następujących po zbiorze.
o Pracownicy pakowni w pobliżu miejsca pracy muszą mieć
dostęp do czystych toalet i urządzeń do mycia rąk.
o Muszą być widoczne czytelne instrukcje wyjaśniające, że ręce
muszą być zawsze myte przed kontaktem ze świeżym
produktem.
108 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
o Pracownicy powinni myć ręce przed rozpoczęciem pracy, po
korzystaniu z toalety, po użyciu chusteczki do nosa, po
kontakcie z zanieczyszczonymi materiałami, po paleniu, jedzeniu
lub piciu, po przerwie w pracy i przed powrotem do pracy oraz w
każdym innym momencie, gdy ręce mogą być źródłem
zanieczyszczenia.
o Toalety muszą być w dobrym stanie higienicznym:
i. drzwi nie mogą otwierać się bezpośrednio do przestrzeni
produkcyjnej, chyba, że są wyposażone w
samozamykacz.
ii. W pobliżu toalety (jak najbliżej, bez możliwości
zanieczyszczenia krzyżowego) muszą być dostępne
urządzenia do mycia rąk, wyposażone w bezzapachowe
mydło, wodę do mycia i dezynfekcji rąk oraz środki do
osuszenia rąk.
o Lampy i instalacje zawieszone nad produktami lub materiałami
stosowanymi do produkcji są bezpieczne (nietłukące się szkło)
lub tak osłonięte, aby w razie stłuczenia zabezpieczyć żywność
przed zanieczyszczeniem szkłem.
o Jeśli zapakowane produkty są magazynowane w gospodarstwie
należy (w stosownych przypadkach oraz w przypadku
magazynów z kontrolowaną atmosferą) prowadzić i
dokumentować kontrolę temperatury i wilgotności, zgodnie z
wynikami oceny ryzyka.
o Przydatność wody musi zostać potwierdzona przez kompetentne
urzędy i /lub w ciągu ostatnich 12 miesięcy przeprowadzono
badanie wody z punktów pobierania przez urządzenia myjące.
Poziomy badanych parametrów muszą być zgodne z progami
akceptowanymi przez WHO lub są akceptowane przez
kompetentne urzędy jako bezpieczne dla wody pitnej.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
109
o W przypadku, gdy woda stosowana do mycia gotowego
produktu jest zawracana do obiegu, poddaje się ją filtracji i
dezynfekcji, oraz rutynowo monitoruje i zapisuje wskaźniki, takie
jak pH, stężenie oraz czas działania środków dezynfekujących.
Istnieją skuteczne systemy filtrowania zatrzymujące części stałe
i zawiesiny, a także udokumentowane harmonogramy
rutynowego czyszczenia systemu filtrów w oparciu o tempo
zużycia i objętości wody (w układzie). Jeśli w przypadku
automatycznej filtracji nie jest możliwe dokonywanie zapisów
dotyczących incydentów na filtrach z powodu popłuczyn, a także
dawek środka i zmian dawkowania przez automatyczne
wtryskiwacze tego środka, musi istnieć pisemna procedura /
polityka wyjaśniająca cały proces.
o Muszą być dostępne zrozumiałe procedury i dokumentacja (np.
zapisy stosowania obróbki pozbiorczej za pomocą środków
biobójczych, wosków i środków ochrony roślin), które wskazują,
że postępowano zgodnie z zamieszczonymi na etykiecie
instrukcjami.
o Wszystkie środki biobójcze, woski i środki ochrony roślin
stosowane do obróbki pozbiorczej muszą być oficjalnie
zarejestrowane lub dopuszczone przez upoważnione
organizacje rządowe w kraju stosowania, które powinny być
stosowane zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania. Przy
braku oficjalnej rejestracji uwzględnia się wytyczne
GLOBALG.A.P. (Załącznik CB 4 - Stosowanie środków ochrony
roślin w krajach, które umożliwiają ekstrapolację) oraz
Międzynarodowy Kodeks FAO Dotyczący Dystrybucji i
Stosowania Pestycydów.
o Należy wyznaczyć osobę odpowiedzialną za pozbiorcze
stosowanie środków biobójczych, wosków i środków ochrony
roślin, która powinna udowodnić swoje kompetencje zawodowe
110 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
odpowiednimi certyfikatami kwalifikacji lub zaświadczeniami o
ukończonych szkoleniach specjalistycznych.
o Należy potwierdzić przydatność wody przez kompetentne urzędy
i udowodnić, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy przeprowadzono
badanie wody z punktów pobierania przez urządzenia myjące.
Poziomy badanych parametrów są zgodne z progami
akceptowanymi przez WHO lub są akceptowane przez
kompetentne urzędy jako bezpieczne dla wody pitnej.
o W celu uniknięcia chemicznego zanieczyszczenia produktu
środki biobójcze, woski, środki ochrony roślin itp. muszą być
przechowywane w wyznaczonym miejscu, oddalonym od
produktów.
o W każdym zapisie pozbiorczego stosowania środków
biobójczych, wosków i środków ochrony roślin udokumentowana
musi być partia lub seria produktu poddanego obróbce, obszar
geograficzny, nazwa lub oznaczenie gospodarstwa lub miejsca
przygotowania produktów do sprzedaży, w którym
przeprowadzono obróbkę; dokładna data (dzień/miesiąc/rok)
obróbki, rodzaj stosowanej obróbki (np. oprysk, polewanie,
gazowanie itp.), nazwy handlowe zastosowanych środków, ilość
stosowanego środka, wyrażoną wagowo lub objętościowo na litr
wody lub innego nośnika.
o Należy przygotować udokumentowany dowód, wykazujący, że
przy każdym pozbiorczym zastosowaniu środków biobójczych i
środków ochrony roślin producent uwzględnia i przestrzega
wymagań zawartych w Punkcie Kontroli CB.8.6.
2.3.5.5 Dokumentacja GlobalGAP
Na dokumentację systemową systemu GlobalGAP składają się:
Księga Jakości, która zawiera charakterystykę funkcjonującego
systemu.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
111
Procedury operacyjne GlobalGAP, które opisują standardową metodę
wykonywania procesu. Celem procedury jest ograniczenie dowolności
postępowania przy wykonywaniu określonych działań.
Instrukcje robocze, które są dokumentami szczegółowo opisującymi,
jak działania przewidziane w procedurach są realizowane na
poszczególnych stanowiskach pracy.
Zapisy, formularze rejestracyjne, załączniki, które są istotne dla
udowodnienia wymagań jakościowych i pozwalają odtworzyć wykonane
działanie.
Księga jakości, która jest najważniejszym dokumentem systemu Glo-
balGAP powinna zawierać następujące części główne:
Prezentację przedsiębiorstwa.
Założenia polityki jakości.
Deklaracje najwyższego kierownictwa o jego zaangażowaniu w przyjętą
politykę jakości.
Zasady zarządzania Księgą Jakości.
Wymagania dotyczące funkcjonującego systemu GlobalGAP.
Wykaz dokumentów systemowych.
Liczba oraz zakres dokumentacji systemu zależy od wielkości przed-
siębiorstwa, specyfiki branżowej, liczby i specyfiki procesów, aspektów bez-
pieczeństwa, ryzyka kompetencji personelu, wymagań jednostki certyfikującej
i wymagań klienta.
Od 2012 roku certyfikaty GlobalGAP są wystawiane zgodnie z wymo-
gami czwartej wersji standardu GlobalGAP.
Na stronie - http://globalgap.pl/dokumenty.html - dostępne są
następujące listy kontrolne:
Listy kontrolne dotyczące zintegrowanego zapewnienia jakości i
bezpieczeństwa w gospodarstwie dla modułu bazowego
Listy kontrolne dotyczące zintegrowanego zapewnienia jakości i
bezpieczeństwa w gospodarstwie dla modułu roślin uprawnych
112 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
Listy kontrolne dotyczące zintegrowanego zapewnienia jakości i
bezpieczeństwa w gospodarstwie dla modułu owoce i warzywa
Listy kontrolne systemu zarządzania jakością (dla grup producenckich,
kwalifikacje i obowiązki auditora i inspektora wewnętrznego,
postępowanie przy zbiorze).
2.3.5.6 Certyfikacja systemu GlobalGAP
Certyfikat systemu GlobalGap jest ważny przez jeden rok.
Przebieg procesu certyfikacji składa się z następujących etapów:
Etap 1. Wypełnienie zapytania ofertowego przez producenta
Etap 2. Rejestracja producenta/grupy producentów
o oferta
o podpisanie umowy o certyfikację
o przegląd i ocena dokumentacji gospodarstwa
o audyt w gospodarstwie: inspekcja miejsc uprawy, chłodni,
przechowalni, pakowni, magazynów. Ustalenie terminu
audytu jest uwarunkowane dostępnością certyfikowanego
produktu zaś optymalny termin przeprowadzania audytu to
okres zbiorów, magazynowania i przygotowywania produktów
do sprzedaży. Czas trwania audytu zależy od ilości
certyfikowanych produktów, wielkości gospodarstwa, ilości
zatrudnionych pracowników. Audyt zostaje zakończony
sporządzeniem raportu z auditu
o usunięcie ewentualnych niezgodności
o przyznanie certyfikatu
o rejestracja w wybranej Jednostce Certyfikującej.
Termin ważności certyfikatu wynosi 12 miesięcy (ewentualnie + 4 mie-
siące).
Ocena przebiega natomiast następująco:
Ocena wstępna w pierwszym roku:
o Samoocena przez producenta
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
113
o Zapowiedziana inspekcja zewnętrzna przez JC
Ocena w kolejnych latach:
o Samoocena przez producenta
o Zapowiedziana inspekcja
o Niezapowiedziana inspekcja min. 10% posiadaczy
certyfikatów
Rysunek 19. Etapy certyfikacji systemu GlobalGAP – opcja grupowa
źródło: CSI, 2010.
Opcja 1 certyfikacji – dla producenta indywidualnego
– wewnętrzna inspekcja (samosprawdzenie),
– inspekcja prowadzona przez Jednostkę Certyfikującą,
114 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem żywności
– niezapowiedziana inspekcja – 10% gospodarstw.
Opcja 2. – dla grup producenckich
– audity wewnętrzne SZJ,
– minimum jedna wewnętrzna inspekcja u każdego producenta,
– audit przeprowadzony przez JC = audit SZJ oraz wybranych losowo
gospodarstw,
– niezapowiedziane wizyty (10% grup, 50% gospodarstw).
2.4 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności
Wzrastający wolumen handlu żywnością, przewidywania dotyczące
wzrostu liczby ludności na ziemi oraz koncentracja produkcji i handlu żywno-
ścią to tylko niektóre elementy które determinują rosnące zainteresowanie
systemami zarządzania bezpieczeństwem żywności.
Praktyka gospodarcza pokazuje również, że system ten był również
chętnie stosowany przez ustawodawców jako element polityki ochrony rynku
wewnętrznego. Przykładem jest tutaj ochrona rynku wewnętrznego UE
poprzez wprowadzenie systemu HACCP jako obligatoryjnego systemu
zarządzania bezpieczeństwem żywności na terenie wspólnoty.
Praktyka gospodarcza pokazuje również, że ze względu na możliwe
konsekwencje skażenia żywności w procesie produkcji ogólne zapisy
ustawowe, lub te które znajdują się w normach tworzonych przez ISO okazują
się niewystarczające. Dlatego też można zauważyć, że standardy rozwijane
przez samych zainteresowanych, czyli producentów i dystrybutorów
produktów żywnościowych są często bardziej restrykcyjne niż standardy ISO,
lub uregulowania ustawowe. Te uregulowania alternatywne są również
częściej aktualizowane i bardziej aktywnie rozwijane niż na przykład norma
ISO 22000.
Mniej więcej do 2012 roku można było dostrzec, że wspomniane
alternatywne, prywatne standardy rozwijane są przez wiele jednostek i
stowarzyszeń. W związku z tym pojawił się problem dla producentów, gdyż
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem żywności
115
jeśli chcieli być regionalnym, lub globalnym graczem musieli przeprowadzać
audyty na zgodność swoich systemów zarządzania ze wszystkimi
powszechnymi w danym regionie systemami zarządzania bezpieczeństwem
żywności. Oznaczało to konieczność certyfikacji ze strony kilkudziesięciu
rożnych organizacji. Mniej więcej od 2012 roku obserwuje się znaczną
aktywność zainteresowanych stron, na rzecz uproszczenia i ujednolicenia
wymagań prywatnych standardów.
Efektem tego jest powołanie do życia Global Food Safety Initiative
(GFSI), która ma zajmować się zapewnieniem uznawalności i rozwoju
większej części globalnych prywatnych standardów zarządzania
bezpieczeństwem żywności.
Przewiduje się, że popularność systemów zarządzania bezpieczeństwem
żywności będzie nadal dynamicznie rosła. Również zostanie utrzymana
większa aktywność bezpośrednio zainteresowanych stron, niż ustawodawców
instytucjonalnych.
116 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
3 System zarządzania bezpieczeństwem informacji
W poniższym rozdziale przedstawiono system zarządzania którego waga
wzrasta wraz ze wzrostem wykorzystywania IT – System zarządzania
Bezpieczeństwem Informacji (SZBI). Przedstawiono tutaj ewolucję SZBI
opartego na normie ISO 27001. W dalszej części omówiono alternatywne
systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji. Kolejna część to
ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
3.1 Ewolucja i charakterystyka systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji
Problem zarządzania bezpieczeństwem informacji staje się w obecnych
czasach jednym z najważniejszych problemów funkcjonowania zarówno
organizacji sektora publicznego, prywatnego jak i non-profit.
Naruszenie bezpieczeństwa informacji może doprowadzić do
wystąpienia tak zwanych „incydentów bezpieczeństwa informacji”, które mogą
spowodować między innymi:
zakłócenia procedur i procesów w organizacji;
bezpośrednie straty finansowe poprzez kradzież informacji i oszustwa;
spadek wartości organizacji;
utratę prywatności;
utratę reputacji, która powoduje dewaluację marki organizacji;
utratę zaufania dla działów IT;
konieczność poniesienia zwiększonych wydatków na odtworzenie
aktywów bezpieczeństwa informacji, które zostały uszkodzone,
skradzione, lub utracone w wyniku incydentów bezpieczeństwa;
utratę przewagi konkurencyjnej;
spadek rentowności funkcjonowania organizacji;
zaburzenie wzrostu organizacji ze względu na infrastrukturę IT;
uszkodzenia ciała lub utratę życia z winy naruszenia bezpieczeństwa
systemów informacyjnych.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
117
Problemy dotyczące ochrony bezpieczeństwa informacji pojawiły się
równocześnie z szerokim zastosowaniem technologii IT w różnych aspektach
funkcjonowania organizacji sektora publicznego, prywatnego jak i non-profit.
Jednym z pierwszych opisanych modeli dotyczących zarządzania
bezpieczeństwem informacji był opracowany w 1976 roku model przez Davida
Elliotta Bella i Leonarda J. LaPadula model nazwany potem od nazwisk
twórców „Bell i La Padul”. Model ten umożliwia kontrolę dostępu na
podstawie tzw. macierzy dostępu, ponadto umożliwia kontrolę przepływu
informacji. Jest to implementacja modelu kratowego. Macierz dostępu zawiera
wiersze reprezentujące użytkowników i kolumny reprezentujące obiekty.
Macierz zawiera podzbiory zbioru dopuszczalnych w systemie praw dostępu,
np. odczyt, zapis, itp. Na przecięciu wiersza „j” i kolumny „k” znajduje się zbiór
praw dostępu, jakie posiada użytkownik „j” względem obiektu „k”59. Przepływ
danych sterowany jest według tego modelu przez następujące reguły:
każdemu użytkownikowi przypisany jest maksymalny poziom ochrony
(MPO);
dany użytkownik nie może mieć dostępu do danych z obiektu, gdy
POO>MPO, gdzie POO jest poziomem ochrony obiektu;
Użytkownik o bieżącym poziomie ochrony (Ln) może zapisywać dane
tylko do tych obiektów, których poziom ochrony POO spełnia warunek
POO³ Ln, i równocześnie mieć dostęp tylko do danych, dla których
POO<=Ln. Operacja odczyt-i-zapis jest dozwolona w przypadku, gdy
Ln=POO;
Poziomy ochrony obiektów nie mogą być zmieniane przez
użytkowników - poziomy ochrony nadawane są odgórnie, np. przez
administratora;
Każdy dostęp do obiektu musi być autoryzowany poprzez mechanizmy
polityki dyskrecjonalnej;
59 http://edu.pjwstk.edu.pl/, dostęp 2013
118 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
Obiekty nie posiadające nadanego poziomu ochrony (nie występujące
w hierarchii) nie są dostępne;
Jeżeli obiekt jest aktywowany to nadawany mu poziom ochrony jest
niezależny od poziomu ochrony, który posiadał wcześniej (o ile posiadał
taki przed dezaktywacją).
Mechanizmy, które zostały określone w modelu „Bell i La Padul” są
podstawą do budowania późniejszych systemów zarządzania
bezpieczeństwem informacji60.
Rysunek 20. Etapy certyfikacji systemu GlobalGAP – opcja grupowa
źródło: Departament Obrony Stanów Zjednoczonych, dostęp 2013.
Kolejnym krokiem milowym tworzeniu standardów dotyczących
zarządzania bezpieczeństwem informacji było opracowanie w 1983 roku
przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych dokumentu pt.: Trusted
Computer System Evaluation Criteria (TCSEC), potocznie nazwanego
60 Jarmakiewicz J., Podlasek T., Efektywność autoryzacji w federacji systemów informacyjnych z
mechanizmami wielopoziomowo bezpieczeństwa, „Przegląd telekomunikacyjny” nr 8-9, 2012.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
119
pomarańczową książką (ang. orange book). Oprócz Departament Obrony
Stanów Zjednoczonych inicjatorem powstania tego standardu było Narodowe
Biura Standaryzacji USA.
W dokumencie tym wyróżnione zostały cztery poziomy kryteriów: D, C,
B, A oraz klasy oceny (poza poziomem D). W systemie zarządzania
bezpieczeństwem informacji opartym na TCSEC obowiązuje „zasada
kumulacji możliwości”. Zgodnie z tą zasadą środki ochrony spełniające
wymagania wyższego poziomu, muszą spełniać również wymagania poziomu
niższego. Wyróżnione w TCSEC poziomy to:
D - Ochrona minimalna (Minimal Protection)
C1 - Ochrona uznaniowa (Discretionary Protection)
C2 - Ochrona z kontrolą dostępu (Controlled Access Protection)
B1 - Ochrona z etykietowaniem (Labeled Security Protection)
B2 - Ochrona strukturalna (Structured Protection)
B3 - Ochrona przez podział (Security Domains)
A1 - Konstrukcja zweryfikowana (Verified Design).
Poziom D - Ochrona minimalna (ang. Minimal Protection) dotyczy
systemów, które chronione są przed dostępem przy zastosowaniu środków
fizycznych. Oznacza to, że każdy kto posiada fizyczny dostęp do komputera,
ma nieskrępowany dostęp do wszystkich jego zasobów.
Poziom C1 - Ochrona uznaniowa (ang. Discretionary Protection)
dotyczy zapewnienia podstawowego bezpieczeństwa użytkownikom
pracującym w środowisku wielu użytkowników i przetwarzającym dane o takim
samym poziomie poufności. Systemy poziomu C1 posiadają sprzętowe lub
programowe mechanizmy identyfikacji i upoważnienia użytkowników do
dostępu do określonych zasobów. System poziomu C1 powinien
zabezpieczać dane identyfikacyjne i hasła przed niepowołanym dostępem
osób postronnych. W systemach tych powinno wykorzystywać się
identyfikację użytkowników w każdym trybie dostępu do zasobów systemu.
Zgodnie z przypisanymi prawami dostępu każdy użytkownik ma pełną
120 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
kontrolę nad obiektami, które stanowią jego własność lub do których posiada
uprawnienia pełnego zarządzania.
Poziom C2 - Ochrona z kontrolą dostępu (ang. Controlled Access
Protection). Poza wymaganiami, które odnoszą się do systemów na poziomie
C1 w przypadku systemów klasy C2 wymaga się prowadzenie dla każdego
użytkownika indywidualnego dziennika zdarzeń, które mogą być związane z
bezpieczeństwem. W tym przypadku wymaga się również rozszerzonej
identyfikacji użytkowników. Szczegółowy zakres rejestrowania zdarzeń winien
określić administrator systemu. Istnieje również możliwość określenia
kryteriów rejestrowania zdarzeń dla każdego użytkownika oddzielnie.
Dodatkowo systemy klasy C2 wymagają stosowania szyfrowanych haseł,
które winny być ukryte w systemie i niedostępne dla zwykłych użytkowników.
Poziom B1 - Ochrona z etykietowaniem (ang. Labeled Security
Protection) wymaga dodatkowo wprowadzenia różnych stopni tajności.
Stopnie te są oznaczane za pomocą etykiet określających stopień tajności dla
podmiotów, czyli procesów, użytkowników oraz przedmiotów, czyli plików lub
interfejsów. Zarządzanie dostępem do zasobów oraz uprawnienia do ich
przetwarzania odbywają się na podstawie analizy zgodności etykiet, którymi
opatrzeni są użytkownicy, procesy, pliki czy urządzenia.
Poziom B2 - Ochrona strukturalna (ang. Structured Protection) w
systemach tej klasy określa się wymagania dotyczące dodatkowo
etykietowania każdego obiektu w systemie, a także strukturalnej,
sformalizowanej polityki ochrony systemu oraz przeprowadzania testów
penetracyjnych dla wykrycia ewentualnych braków, które mogą przyczynić się
do naruszenia bezpieczeństwa. Polityka zarządzania uprawnieniami dostępu
jest zarezerwowana w tym przypadku dla autoryzowanych użytkowników.
Poziom B3 - Ochrona przez podział (ang. Security Domains) zasady
odnoszące się do tego poziomu wymuszają izolację pewnych obszarów
systemu istotnych ze względu na bezpieczeństwo przetwarzania danych.
Zgodnie z tymi wymaganiami w systemach tej klasy funkcjonuje
wielowarstwowa struktura, odseparowanych wzajemnie modułów systemu z
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
121
wydzielonymi prawami ochrony. Wymagania systemów klasy B3 wymagają
również nadzorowania procesu projektowania systemu.
Poziom A1 - Konstrukcja zweryfikowana (ang. Verified Design).
Wymagania odnoszące się do systemów tej klasy określają dodatkowo
konieczność dostarczenia formalnego, matematycznego dowodu poprawności
modelu bezpieczeństwa oraz formalnej specyfikacji systemu i jego
bezpiecznej dystrybucji.
Kolejnym krokiem milowym w rozwoju standaryzacji systemu
zarządzania bezpieczeństwem informacji było powołanie w 1988 roku grupy
zajmującej się bezpieczeństwem JTC 1/SC 27: IT Security techniques w
ramach ISO (ang. International Organization for Standardization).
W 1990 roku Francja, Niemcy, Holandia i Wielka Brytania wydały
wspólny dokument dotyczący bezpieczeństwa Information Technology
Security Evaluation Criteria (ITSEC), a w 1991 dokument ITSEC ver. 1.2
zostaje przyjęty przez Komisję Europejską.
W 1993 roku w Kanadzie opublikowano CTCPEC (Canadian Trusted
Computer Product Evaluation Criteria). Dokument ten powstał z połączenia
wymagań amerykańskiego TCSEC (pomarańczowa księga) oraz
europejskiego ITSEC.
Również w 1993 roku w USA został przyjęty dokument Federal Criteria
for Information Technology Security (FC) ver 1.0.
Ważnym krokiem w rozwoju standaryzacji zarządzania
bezpieczeństwem informacji było „przekazanie” do użytku cywilnego w 1993
roku TCSEC. Tym samym rozpoczęto prace nad cywilnym dokumentem
nazwanym Common Criteria (CC), który w zasadzie stanowi połączenie cech
dotychczas opracowanych standardów TCSEC, ITSEC, CTCPEC, FC. W
1996 roku opublikowano CC w wersji 1.0, w 1998 roku opublikowano CC w
wersji 2.0, w 1998 roku podpisano umowę o wzajemnym uznawaniu
certyfikacji według CC (Kanada, Francja, Niemcy, USA). Natomiast w 1999
roku ISO przyjęła CC 2.1 jako standard ISO/IEC 15408:2005 – ISO publikuje
122 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
CC 2.3 jako standard ISO/IEC 15408. Równolegle dalej rozwija się CC. W
2007 roku zostaje opublikowany CC w wersji 3.1.
W 2000 roku ISO publikuje jako ISO/IEC 17799:2000 brytyjski standard
BS 7799 Information technology - Security techniques - Code of practice for
information security management natomiast w 2005 roku ISO rozpoczyna
publikację rodziny standardów serii 27000, które jest w zasadzie rozwinięciem
norm serii ISO/IEC 17799:2000.
Norma ISO/IEC 27001:2005 „Information technology. Security
techniques. Information security management systems. Requirements” była
wzorowana na brytyjskim standardzie BS 7799 „Information technology.
Security techniques. Information security management systems.
Requirements”, który został wydany w 1995 roku. Obecnie norma ta jest
ogólnoświatowym wzorcem stanowiącym podstawę wdrażania Systemów
Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji w organizacjach.
W Polsce funkcjonuje ona jako PN–ISO/IEC 27001:2007 „Technika
informatyczna –– Techniki bezpieczeństwa – Systemy zarządzania
bezpieczeństwem informacji – Wymagania” i określa wymagania związane z
ustanowieniem, wdrożeniem, eksploatacją, monitorowaniem, przeglądem,
utrzymaniem i doskonaleniem systemów zarządzania bezpieczeństwem
informacji (SZBI).
W skład rodziny norm ISO serii 27000 wchodzą następujące normy:
PN-ISO/IEC 27000:2012 Technika informatyczna. Techniki bez-
pieczeństwa. Systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji.
Przegląd i terminologia (ISO/IEC 27000:2009 Information techno-
logy. Security techniques. Information security management sys-
tems. Overview and vocabulary).
PN-ISO/IEC 27001:2007 Technika informatyczna. Techniki bez-
pieczeństwa. Systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji.
Wymagania (ISO/IEC 27001:2005 Information technology. Securi-
ty techniques. Information security management systems. Requi-
rements).
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
123
N-ISO/IEC 17799:2007 Technika informatyczna. Techniki bezpie-
czeństwa . Praktyczne zasady zarządzania bezpieczeństwem in-
formacji (ISO/IEC 27002:2007 Information technology. Security
techniques. Code of practice for information security management)
ISO/IEC 27003:2010 Information technology. Security techniques.
Information security management system implementation guidan-
ce (brak polskiego odpowiednika).
ISO/IEC 27004:2009 Information technology. Security techniques.
Information security management. Measurement (brak polskiego
odpowiednika).
PN-ISO/IEC 27005:2010 Technika informatyczna. Techniki bez-
pieczeństwa. Zarządzanie ryzykiem w bezpieczeństwie informacji
(ISO/IEC 27005:2011 Information technology. Security techniqu-
es. Information security risk management).
PN-ISO/IEC 27006:2009 Technika informatyczna. Techniki bez-
pieczeństwa. Wymagania dla jednostek prowadzących audyt i cer-
tyfikację systemów zarządzania bezpieczeństwem informacji
(ISO/IEC 27006:2011 Information technology. Security tech-
niques. Requirements for bodies providing audit and certification
of information security management systems).
ISO/IEC 27007:2011 Information technology. Security techniques.
Guidelines for information security management systems auditing
(brak polskiego odpowiednika).
ISO/IEC TR 27008:2011 Information technology. Security tech-
niques. Guidelines for auditors on information security controls
(brak polskiego odpowiednika).
ISO/IEC 27010:2012 Information technology. Security techniques.
Information security management for inter-sector and inter-
organizational communications (brak polskiego odpowiednika).
ISO/IEC 27011:2008 Information technology -- Security techniqu-
es -- Information security management guidelines for telecommu-
124 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
nications organizations based on ISO/IEC 27002 (brak polskiego
odpowiednika). W niedługim czasie można się spodziewać wejścia w życie norm:
ISO/IEC 27007, ISO/IEC 27013, ISO/IEC 27014, ISO/IEC 27015, ISO/IEC
27031, ISO/IEC 27032, ISO/IEC 27034 – wytyczne do stosowania
zabezpieczeń.
Rysunek 21. Struktura i wymagania normy PN-ISO/IEC 27001:2007
Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie Normy PN-N ISO 18001:2004 Systemy zarzą-dzania jakością. Wymagania. PKN 2009.
1. Zakres 2. Powołania normatywne 3. Terminy i definicje
4. System zarządzania bezpieczeństwem informacji (SZBI) 4.1. Wymagania ogólne 4.2. Ustanowienie i zarządzanie SZBI
4.2.1. Ustanowienie SZBI 4.2.2. Wdrożenie i eksploatacja SZBI 4.2.3. Monitorowanie i przegląd SZBI 4.2.4. Utrzymanie i doskonalenie SZBI
4.3. Wymagania dotyczące dokumentacji 4.3.1. Postanowienia ogólne 4.3.2. Nadzór nad dokumentami 4.3.3. Nadzór nad zapisami
5. Odpowiedzialność kierownictwa 5.1. Zaangażowanie kierownictwa 5.2. Zarządzanie zasobami
5.2.1. Zapewnienie zasobów 5.2.2. Szkolenie, uświadamianie i kompetencje
6. Wewnętrzne audyty SZBI 7. Przeglądy SZBI realizowane przez kierownictwo
7.1. Postanowienia ogólne 7.2. Dane wejściowe do przeglądu 7.3. Wyniki przeglądu
8. Doskonalenie SZBI 8.1. Ciągłe doskonalenie 8.2. Działania korygujące 8.3. Działania zapobiegawcze
Załącznik A (normatywny) Cele stosowania zabezpieczeń i zabezpie-czenia
Załącznik B (informacyjny) Zasady OECD i niniejsza Norma Międzyna-
Wymagania normy Nie zawiera wymagań
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
125
Strukturę normy PN-ISO/IEC 27001:2007 Technika informatyczna.
Techniki bezpieczeństwa. Systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji.
Wymagania, przedstawia rysunek 21.
Norma PN-ISO/IEC 27001:2007 składa się z następujących części:
Zakres normy - Norma PN-ISO/IEC 27001:2007 Technika
informatyczna. Techniki bezpieczeństwa. Systemy zarządzania
bezpieczeństwem informacji. Wymagania, może być stosowana we
wszystkich rodzajach organizacji. Norma zawiera wymagania związane
z ustanowieniem, wdrożeniem, stosowaniem, monitorowaniem,
przeglądem, utrzymaniem i doskonaleniem udokumentowanego SZBI w
całościowym kontekście ryzyk biznesowych. Określa ona wymagania
dotyczące wdrożenia zabezpieczeń dostosowanych do potrzeb
pojedynczych organizacji lub ich części.
Powołania normatywne - ISO/IEC 17799:2005, Information
technology- Security techniques - Code of practice for information
security management.
Terminy i definicje - W rozdziale tym zawarte są definicje związane z
systemem zarządzania bezpieczeństwem informacji w organizacji.
System zarządzania bezpieczeństwem informacji (SZBI) -
Organizacja powinna ustanowić, wdrożyć, eksploatować, monitorować,
przeglądać, utrzymywać i stale doskonalić udokumentowany SZBI w
kontekście prowadzonej działalności i ryzyka występującego w
organizacji.
Ustanowienie i zarządzanie SZBI - Organizacja powinna podjąć
następujące działania:
o Zdefiniować zakres i granice SZBI, uwzględniając
charakterystykę prowadzonej działalności, organizację, jej
lokalizację, aktywa i technologie, i dołączając dokładny opis
oraz uzasadnienie każdego wyłączenia z zakresu.
126 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
o Zdefiniować politykę SZBI, uwzględniającą charakterystykę
prowadzonej działalności, organizacji, jej lokalizacji, aktywów
i technologii.
o Zdefiniować podejście do szacowania ryzyka w organizacji.
o Określić ryzyka.
o Analizować i oceniać ryzyka.
o Zidentyfikować i ocenić warianty postępowania z ryzykiem.
o Wybrać cele stosowania zabezpieczeń i zabezpieczenia jako
środki postępowania z ryzykiem.
o Uzyskać akceptację kierownictwa dla proponowanych ryzyk
szczątkowych.
o Uzyskać autoryzację kierownictwa do wdrażania i
eksploatacji SZBI.
o Przygotować deklarację stosowania.
Organizacja powinna także sformułować plan postępowania z ryzykiem,
w którym są określone odpowiednie działania kierownictwa, zakresy
odpowiedzialności oraz priorytety dla zarządzania ryzykami związanymi z
bezpieczeństwem informacji oraz go wdrożyć. Powinna również wdrożyć
programy uświadamiania i szkolenia oraz zarządzać eksploatacją SZBI,
zarządzać zasobami SZBI, wdrożyć procedury i inne zabezpieczenia zdolne
do zapewnienia natychmiastowego wykrycia i reakcji na incydenty związane z
naruszeniem bezpieczeństwa.
Ponadto organizacja powinna monitorować i dokonywać przeglądów,
utrzymać i doskonalić system. Norma PN-ISO/IEC 27001:2007 wprowadza również określone
wymagania dotyczące dokumentacji. Zgodnie z normą dokumentacja SZBI
powinna obejmować:
udokumentowane deklaracje polityki SZBI i cele,
zakres SZBI,
procedury i zabezpieczenia wspomagające SZBI,
opis metodyki szacowania ryzyka,
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
127
raport z procesu szacowania ryzyka,
plan postępowania z ryzykiem,
udokumentowane procedury potrzebne organizacji do zapewnienia
skutecznego planowania, eksploatacji i sterowania procesami
bezpieczeństwa informacji i opis pomiaru skuteczności zabezpieczeń.
Ponadto należy opracować procedurę nadzoru nad dokumentami oraz
zapisami.
Bardzo ważną kwestia przy tworzeniu oraz utrzymaniu systemu zarzą-
dzania bezpieczeństwem informacji jest Odpowiedzialność kierownictwa. Zgodnie z wymaganiami normy najwyższe kierownictwo organizacji powinno
nieustannie dostarczać dowody swojego zaangażowania w ustanowienie,
wdrożenie oraz doskonalenie SZBI. Ponadto Najwyższe kierownictwo organi-
zacji powinno ustalić politykę SZBI oraz monitorować, że założone cele oraz
ustalone zadania zostały zrealizowane. Ponadto najwyższe kierownictwo or-
ganizacji powinno określić zakres odpowiedzialności poszczególnych pracow-
ników w odniesieniu do bezpieczeństwa informacji, zapewnić niezbędne za-
soby w systemie SZBI, przeprowadzać przeglądy systemu, zapewnić
przeprowadzanie wewnętrznych audytów SZBI, informować organizację o
znaczeniu spełniania celów bezpieczeństwa informacji i zgodności z polityką
bezpieczeństwa informacji, swojej odpowiedzialności prawnej oraz potrzebie
ciągłego doskonalenia, podejmować decyzje o kryteriach akceptacji ryzyka i
akceptowalnym poziomie ryzyka. Organizacja powinna również zapewnić nie-
zbędne zasoby w SZBI, kompetentny i wykwalifikowany personel.
Warunkiem skutecznego funkcjonowania systemu zarządzania bezpie-
czeństwem informacji jest przeprowadzanie Wewnętrznych audytów SZBI. Norma międzynarodowa wymaga aby organizacja przeprowadzała wewnętrz-
ne audyty SZBI w zaplanowanych odstępach czasu, aby określić, czy cele
stosowania zabezpieczeń, zabezpieczenia, procesy i procedury SZBI.
Aspektem mającym zapewnić właściwe funkcjonowanie SZBI są Prze-glądy SZBI realizowane przez kierownictwo. Kierownictwo powinno prze-
prowadzać przeglądy SZBI organizacji w zaplanowanych odstępach czasu
128 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
(nie rzadziej niż raz w roku) w celu zapewnienia jego ciągłej poprawności, od-
powiedniości i skuteczności.
Warunkiem sukcesu wdrożenia i funkcjonowania SZBI jest jego ciągłe
Doskonalenie. Norma międzynarodowa wymaga by w organizacji w sposób
ciągły poprawiać skuteczność SZBI przez stosowanie polityki bezpieczeństwa
informacji, określenie celów bezpieczeństwa informacji, wyników audytu, ana-
lizę monitorowanych zdarzeń, działań korygujących i zapobiegawczych oraz
przeglądów realizowanych przez kierownictwo. W ramach ciągłego doskona-
lenia organizacji należy podejmować działania korygujące mające na celu wy-
eliminowanie przyczyn mogących się pojawić niezgodności, należy opraco-
wać pisemną procedurę dotyczącą działań korygujących. Ponadto w
organizacji należy podjąć działania zapobiegawcze w celu ochrony przed po-
tencjalnymi niezgodnościami z wymaganiami SZBI.
3.2 Systemy alternatywne względem systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji
Pomimo przejęcia patronatu ISO nad rozwojem systemów zarządzania
bezpieczeństwem informacji wielu praktyków uważa, że najważniejszym w
chwili obecnej są dokumentem jest wciąż Common Criteria. Dokument ten ma
na celu wprowadzenie ujednoliconego sposobu oceny systemów informatycz-
nych pod względem bezpieczeństwa. Wspólne kryteria określają co należy
zrobić, aby osiągnąć założony cel ale nie określają jak to zrobić. Stanowią one
katalog schematów konstrukcji wymagań związanych z ochroną informacji.
Kryteria te odnoszą się zarówno do produktów programowych i sprzętowych.
CC nie zalecają ani nie wspierają żadnej znanej metodyki projektowania i wy-
twarzania systemów oprogramowania. Stosowanie CC ma na celu przepro-
wadzenie oceny, której wynikiem jest dokument stwierdzający zgodność pro-
duktu z określonym profilem ochrony lub, spełnienie określonych wymagań
bezpieczeństwa lub, przypisanie do konkretnego poziomu bezpieczeństwa
(Evaluation Assurance Level). CC udostępnia procedury pozwalające na zde-
finiowanie zagrożeń oraz zabezpieczeń, które na te zagrożenia odpowiadają,
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
129
a następnie przeprowadzenie formalnej weryfikacji ich faktycznego działania
w produkcie. Certyfikacją według normy CC zajmują się niezależne, akredy-
towane laboratoria badawcze na całym świecie.
Wynikiem procesu certyfikacji jest tzw. „profil ochrony” (PP - protection
profile), który definiuje zabezpieczenia stosowane przez produkt oraz certyfi-
kat potwierdzający ich faktyczną skuteczność. Proces certyfikacji może być
prowadzony według różnych poziomów szczegółowości i weryfikacji formalnej
(EAL - Evaluation Assurance Level), począwszy od EAL1 (tylko testy funkcjo-
nalne) aż do EAL7 (formalna weryfikacja projektu oraz testy).
Posiadanie certyfikatu CC nie gwarantuje, że produkt jest bezpieczny
pod każdym względem - zapewnia jedynie o działaniu wszystkich zadeklaro-
wanych przez producenta zabezpieczeń. Sam certyfikat niewiele więc mówi
bez profilu ochrony opisującego zastosowane zabezpieczenia. Dla popular-
nych produktów (np. bezpieczne urządzenie do składania podpisu elektro-
nicznego) istnieją ustandaryzowane profile ochrony.
Kolejnymi alternatywnymi wobec ISO standardami są: Basel I, Basel II,
Basel III. Są to umowy opublikowane przez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru
Bankowego. Umowy te wprowadziły ważone ryzykiem wymogi kapitałowe za-
równo dla pozycji bilansowych, jak i pozabilansowych. Umowy te dotyczą
wymogów kapitałowych o kompleksowym charakterze, które ustanowiły równe
warunki działalności dla banków aktywnych na rynku międzynarodowym.
Istotna rolę w rozwoju standaryzacji zarządzania bezpieczeństwem in-
formacji miał Brytyjski Komitet ds. Standaryzacji. Jest on kolejno inicjatorem
powstania:
BS 15000, ISO/IEC 20000:2005 - Międzynarodowej normy ISO 20000
określającej wymagania i wskazującej wytyczne w zakresie
ustanowienia, wdrożenia, eksploatacji, monitorowania i doskonalenia
Systemu Zarządzania Usługami Informatycznymi w organizacji.
BS 25999; BS 25999-2, PAS56 – Brytyjskich norm i specyfikacji z
zakresu zarządzania ciągłością działania.
130 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
BS 7799-1; BS 7799-2, BS 7799-3 – Brytyjskich norm z obszaru
Systemów Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji. Obecnie ich
nowsze wersje stanowią fundamenty rodziny norm ISO 27000.
Zarządzanie bezpieczeństwem informacji staje się również przedmio-
tem współpracy sektora prywatnego i sektora publicznego. W efekcie tej
współpracy powstaje między innymi C-TPAT – ang. Customs-Trade Partners-
hip Against Terrorism to wspólne przedsięwzięcie administracji rządowej i
kręgów gospodarczych, mające na celu zapewnienie łańcuchom dostaw naj-
wyższej ochrony przed działaniami terrorystycznymi.
Kolejne alternatywne systemy względem standardów ISO to:
COBIT – (ang. Control Objectives for Information and related
Technology) jest metodyką utworzoną poprzez zbiór celów kontrolnych
dla technologii informacyjnych i powiązanych.
COSO – Komitet Sponsorowanych Organizacji (The Committee of
Sponsoring Organizations - COSO) był pierwszym, ogólnym modelem
kontroli wewnętrznej, który został zaakceptowany przez szerokie grono
profesjonalistów.
CSI – ang. Container Security Initiative – stworzona przez władze celne
USA w celu ochrony handlu międzynarodowego i strumieni wymiany
międzynarodowej pomiędzy portami, z których nadawane są kontenery
do USA.
Troska o kwestie zarządzania bezpieczeństwem informacji jest też
przedmiotem władz ustawodawczych. W Polsce zostały w tym celu ustano-
wione następujące źródła prawa:
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29
kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2004, nr 100 poz. 1024)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych
(Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 roku o ochronie informacji niejawnych
(Dz.U. 1999 nr 11 poz. 95, tekst ujednolicony)
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
131
Ustawa z dnia 22 sierpnia 2001 roku o podpisie elektronicznym (Dz.U.
2001 nr 130 poz. 1450, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną
(Dz.U. 2002 nr 144 poz. 1204, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o ochronie niektórych usług świadczonych
drogą elektroniczną opartych lub polegających na dostępie
warunkowym (Dz.U. 2002 nr 126 poz. 1068, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. 1997 nr 140
poz. 939)
Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach
płatniczych (Dz.U. 2002 nr 169 poz. 1385, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. 1994 nr 121
poz. 591, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów
realizujących zadania publiczne (DZ.U.2005 nr 64, poz. 565)
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(DZ.U. 2001 nr 112 poz. 1198, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji (Dz.U. 1993 nr 47 poz. 211, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach
pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. o ochronie baz danych (Dz.U. 2001 nr
128 poz. 1402)
Kodeks karny - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U. 1997 nr 88
poz. 553, tekst jednolity)
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 roku o ochronie osób i mienia (Dz.U.
1997 nr 114 poz. 740, tekst jednolity)
Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej
(Dz.U. 2001 nr 49 poz. 508, tekst jednolity)
132 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2005
nr 249 poz. 2104, tekst ujednolicony)
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz.U. 1995
nr 88 poz. 439, tekst ujednolicony).
Uregulowania dotyczące bezpieczeństwa informacji zawiera również
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U. z 1997 nr 88 poz. 553.
Kwestie te regulują następujące artykuły:
Art. 115. - Dokumentem jest każdy przedmiot lub zapis na
komputerowym nośniku informacji;
Art. 165. - Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia
wielu osób albo dla mienia zakłócając, uniemożliwiając lub w inny
sposób wpływając na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub
przesyłanie informacji, podlega karze pozbawienia wolności od 6
miesięcy do lat 8;
Art. 267. - Kto bez uprawnienia uzyskuje informację dla niego nie
przeznaczoną, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do
przewodu służącego do przekazywania informacji lub przełamując
elektroniczne, magnetyczne albo inne jej szczególne zabezpieczenie,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia
wolności do lat 2;
Art. 268. - Kto nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza,
usuwa lub zmienia zapis istotnej informacji albo w inny sposób
udaremnia lub znacznie utrudnia osobie uprawnionej zapoznanie się z
nią, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo karze
pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli czyn ten dotyczy zapisu na
komputerowym nośniku informacji sprawca podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3;
Art. 269. - Kto, na komputerowym nośniku informacji, niszczy,
uszkadza, usuwa lub zmienia zapis o szczególnym znaczeniu dla
obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania
administracji rządowej, innego organu państwowego lub organizacji
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem bezpieczeństwem informacji
133
samorządowej albo zakłóca lub uniemożliwia automatyczne
gromadzenie lub przekazywanie takich informacji, podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Tej samej karze podlega,
kto dopuszcza się takiego czynu, niszcząc albo wymieniając nośnik
informacji lub niszcząc albo uszkadzając urządzenie służące
automatycznemu przetwarzaniu, gromadzeniu lub przesyłaniu
informacji;
Art. 278. - Kto, bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program
komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej podlega karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5;
Art. 287. - Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia
innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne
przetwarzanie, gromadzenie lub przesyłanie informacji lub zmienia,
usuwa albo wprowadza nowy zapis na komputerowym nośniku
informacji, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5;
Art. 292. - Kto, rzecz, o której na podstawie towarzyszących
okoliczności powinien i może przypuszczać, że została uzyskana za
pomocą czynu zabronionego, nabywa lub pomaga do jej zbycia albo tę
rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2 (na
mocy Art. 293. §1. przepis ten stosuje się również do programów
komputerowych).
3.3 Ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji
Kwestia bezpieczeństwa informacji jest niewątpliwie kwestią rozwojową
jednocześnie bardzo drażliwą gdyż dotyka ona, między innymi kwestii prawa
do prywatności. Kolejną sprawą drażliwą jest wywoływanie paniki wśród użyt-
kowników systemów IT przez dostawców specjalistycznego oprogramowania
na przykład tak jak to miało miejsce w przypadku „efektu roku 2000” kiedy to
straszyło się świat paraliżem wszystkich systemów informatycznych, czy pa-
134 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań System zarządzania bezpieczeństwem informacji
niki wywoływane pojawieniem się nowych groźnych wirusów takich jak na
przykład wirus „Michael Angelo”.
Wśród korzyści standaryzacji zarządzania bezpieczeństwem informacji
wymienia się najczęściej:
minimalizację ryzyka wystąpienia zdarzeń związanych z naruszeniem
bezpieczeństwa informacji;
identyfikację podatności aktywów informacyjnych, zagrożeń i ich
skutków w odniesieniu do sterowania operacyjnego oraz definiowanie
odpowiednich działań postępowania z ryzykiem w tym zabezpieczeń;
przygotowanie organizacji na incydenty związane z bezpieczeństwem
informacji w tym, dzięki odpowiednim procedurom, skuteczne
przezwyciężenie ich (efektywna odpowiedź na incydenty, minimalizacja
ich wpływu na organizację);
wdrożony standard podnosi wiarygodność organizacji w oczach
klientów, inwestorów i udziałowców (wszystkich interesariuszy);
pozytywny wpływ na ochronę i poprawę reputacji firmy i danej marki,
spełnienie coraz częściej występujących w prawodawstwie wymagań w
tym zakresie, wymagań obecnych i potencjalnych klientów organizacji,
a także ubezpieczycieli (certyfikat może wpłynąć na ograniczenie
wysokości składki ubezpieczeniowej);
zapewnienie bezpieczeństwa interesom Klienta w wyniku poprawnie
funkcjonującego systemu zarządzania informacją;
odpowiedni poziom jakości ochrony aktywów informacyjnych;
wzrost świadomości pracowników odnośnie bezpieczeństwa informacji;
zwiększenie przewagi konkurencyjnej organizacji na rynku.
W związku z tym, że technologie IT przenikają coraz bardziej wszystkie
sfery życia ludzkiego można przewidzieć, że zarządzanie bezpieczeństwem
informacji będzie kwestią coraz ważniejszą.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
135
4 Integracja systemów zarządzania
W powyższym rozdziale przedstawiono przegląd korelacji najczęściej
integrowanych norm, który może być pomocny przy konstruowaniu
efektywnego zintegrowanego systemu zarządzania. Przedstawiono też
nowe, rewolucyjne zdaniem autorów założenia ram integracji systemów
zarządzania przedstawione w PAS 99:2012. Ponadto opracowanie
zawiera przegląd motywów i barier, oraz metod integracji systemów
zarządzania.
Wdrożenie Zintegrowanego Systemu Zarządzania (Integrated
Management System - IMS) może umożliwiać osiągnięcie kilku celów.
Do najczęściej spotykanych w literaturze przedmiotu korzyści integracji
można zaliczyć: efektywne planowanie strategiczne, lepsze wykorzystanie
zasobów, spojrzenie całościowe na problemy zarządzania organizacją,
wyższy poziom akceptacji i zrozumienia wśród pracowników, zintegrowanie
programu szkoleniowego, udoskonalenie procesu komunikacji, oszczędność
poprzez optymalizację procesu produkcyjnego, poprawa marketingowego
wizerunku organizacji, integracja działań auditowych61.
Aby jednak te cele osiągnąć i czerpać pełnię korzyści ze
zintegrowanego sytemu należy ten system odpowiednio zaimplementować.
Odpowiednio, to znaczy żeby proces wdrażania lub integracji był prosty,
zrozumiały dla pracowników, niosący konkretne korzyści i w miarę możliwości
krótkotrwały.
Zadanie wydaje się dosyć proste, ale trzeba pamiętać że należy to
zadanie traktować jako projekt, a w zakresie zarządzania projektami statystyki
są przytłaczające gdyż ponad 70% projektów, a w przypadku projektów
61 Zutshi A., Sohal A. S., Integrated management system: The experiences of three Australian
organisations. Journal of Manufacturing Technology Management, 16 (02), 2005, s.211-232.
136 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
wspomaganych informatycznie nawet 80%, napotyka na trudności albo
upada62, 63.
Rysunek 22. Obszary integracji systemów zarządzania
źródło: opracowanie własne, 2013.
Badania, które zostały przeprowadzone na próbie 183 organizacji
posiadających wdrożone systemy zarządzania, które są zgodne z
wymaganiami norm PN-EN ISO 9001:2008, PN-EN ISO 14001:2005 i PN-N-
18001:200464 wykazały, że najczęściej integrowanymi obszarami wdrożonych
systemów zarządzania są: polityka systemowa - 100,0% badanych
organizacji, dokumentacja systemowa - 100,0%, działania korygujące -
62 Reyes F., Cerpa N, Candia-Véjar A., Bardeen M., The optimization of success probability for
software projects using genetic algorithms, Journal of Systems and Software, v.84 n.5, s.775-
785, May, 2011. 63 Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Integracja Systemów Zarządzania - Motywy oraz ramy
wdrażania, [w:] E. Skrzypek (Red.) „Metody zarządzania zintegrowanego”, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Marii – Curie Skłodowskiej w Lublinie, 2012. 64 Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań: Systemy
zarządzania w świetle badań empirycznych, Rekomendacje stosowania, ROI Consulting –
Wydawnictwo Naukowe, 2013.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
137
88,3%, Audyty wewnętrzne - 75,0%, Działania zapobiegawcze - 68,3%, Cele -
66,7%, Audyt certyfikacyjny - 66,7%, Szkolenia pracowników - 66,7%.
Statystyki te pokazują, że choć większość organizacji traktuje normy jako
elementy przydatne przy budowie jednego zintegrowanego systemu
zarządzania to ciągle około 30 % organizacji nie potrafi takiego jednego
spójnego systemu stworzyć (rysunek 22).
Przy analizie aspektów wdrażania zintegrowanego systemu lub
integracji systemów zarządzania niezwykle ważne jest odniesienie
zaobserwowanych efektów po wdrożeniu/integracji do pewnego okresu
bazowego. Dobre rozpoznanie organizacji w okresie bazowym jest często
czynnikiem krytycznym przy przeprowadzeniu procesu integracji/wdrażania
ZSZ w organizacji. Przy analizie stanu bazowego można czasami dojść do
następujących wniosków:
systemy zarządzania w niektórych organizacjach nie zostały opra-
cowane przez pracowników organizacji, ale przez konsultantów. W
tych przypadkach systemy zarządzania zostały opracowane z per-
spektywy prywatnego doświadczenia jednej osoby. Powstające
systemy zarządzania nie obejmują w odpowiedni sposób wielu
aspektów działania organizacji, takich jak na przykład kultura or-
ganizacyjna.
Przy wdrażaniu systemów podstawowych, najczęściej SZJ, doszło
do nadinterpretacji wymagań norm jakościowych. Doprowadziło to
do wprowadzenia długich, skomplikowanych procedur lub instruk-
cji, gdzie wiele z nich nie jest konieczne … w efekcie doprowadziło
to do wzrostu biurokracji i „znienawidzenia” systemu65.
65 Stamou Th., Integrated management systems in small medium-sized enterprises: theory and
practice, University of East England, 2003.
138 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
O integracji systemów zarządzania decydują przede wszystkim względy
ekonomiczne, gdyż tańsze jest utrzymanie jednego, zintegrowanego systemu
zarządzania niż osobno każdego z systemów66.
Badane organizacje wskazywały następujące pozytywne efekty
wdrożenia zintegrowanego systemu zarządzania:
Efekt promocyjny i poprawa image firmy - 83,7% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 4,0 w pięciostopniowej skali, gdzie
„0” oznaczało brak efektu, a „5” bardzo znaczący efekt. Można uznać,
że pomimo powszechności systemów zarządzania jakością zgodnych z
normą ISO 9001 posiadanie systemu zgodnego z normami
międzynarodowymi jest cały czas wykorzystywany jako aspekt
marketingowy;
Rysunek 23. Popularność różnych koncepcji doskonalenia zarządzania według KPMG
Źródło: KPMG, Business Process Management Survey 2008: ADVISORY, KPMG, 2008.
Umożliwia doskonalenie procesów - 87,8% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 4,0. Efekt ten jest bardzo
66 Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Integracja Systemów Zarządzania - Motywy oraz ramy
wdrażania, [w:] E. Skrzypek (Red.) „Metody zarządzania zintegrowanego”, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Marii – Curie Skłodowskiej w Lublinie, 2012.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
139
oczekiwany, gdyż właśnie orientacja procesowa wskazywana jest przez
teoretyków i praktyków zarządzania jako jedna z najbardziej
skutecznych metod doskonalenia organizacji67;
Posiadanie skutecznego narzędzia wspomagającego zarządzanie -
69,1% badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,9.
Efekt ten jest bardzo powiązany z poprzednim. Konsultanci podkreślali,
że wprowadzenie systemów zarządzania wspomaga przede wszystkim
uporządkowanie zasobów organizacji;
Usprawnienie przepływu informacji wewnątrz organizacji 70,7% -
badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,8. Należy
w tej kwestii pamiętać, że wymaganiem w zasadzie wszystkich
systemów zarządzania jest ustanowienie właściwej komunikacji w
organizacji;
Doskonalenie jakości produktów 91,1% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,8. Cały czas funkcjonowanie
zintegrowanego systemu zarządzania przyczynia się do poprawy
jakości produktów. W opinii wielu badanych efekt ten jest spowodowany
kompleksowym podejściem do projektowania procesów i produktów w
organizacji;
Ponadto można było wyróżnić takie efekty jak:
Wspieranie ciągłego doskonalenia organizacji - 78,9% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,8;
Wzrost efektywności gospodarowania zasobami organizacji - 89,4%
badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,7;
Poprawa bezpieczeństwa pracy - 74,8% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,7;
Doskonalenie relacji z klientami - 91,1% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,7;
67 Senkus P., Zarządzanie i dowodzenie z wykorzystaniem orientacji procesowej, Difin 2013.
140 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Wzrost skuteczności planowania - 77,2% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,6;
Wzrost zadowolenia klientów - 81,3% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,6;
Poprawę wizerunku organizacji na rynku pracy - 64,2% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,6;
Rozwój pracowników - 74,0% badanych organizacji dostrzegło ten
efekt, i oceniło go na 3,5;
Poprawę standaryzacji działań - 76,4% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,5;
Polepszenie wiedzy o klientach - 79,7% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,5;
Wzrost samokontroli na stanowiskach pracy - 67,5% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,5;
Wzrost efektywności procesów 76,4% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,5;
Zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko - 56,1%
badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,4;
Ułatwienie w uzyskiwaniu dotacji - 45,5% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,4;
Poprawa efektywności realizacji strategii i założonych celów - 68,3%
badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,4;
Poprawę kultury organizacyjnej - 70,7% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,4;
Poprawę relacji z pozostałymi interesariuszami - 67,5% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,3;
Wzrost zaangażowania pracowników - 74,0% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,3;
Przydatne w analizie ryzyka - 66,7% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,2;
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
141
Wzrost innowacyjności organizacji - 67,5% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,2;
Wzrost satysfakcji pozostałych interesariuszy (środowiska ze-
wewnętrznego) - 69,1% badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i
oceniło go na 3,2;
Poprawę relacji z dostawcami i podwykonawcami - 75,6% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,2;
Pozyskanie nowych klientów - 56,9% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,2;
Wzrost zadowolenia pracowników - 82,1% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,2;
Zmniejszenie liczby przerw w pracy organizacji (sytuacji awaryjnych -
52,0% badanych organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,1;
Polepszenie dostępności produktów 70,7% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,1;
Utrzymanie dotychczasowych klientów - 63,4% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,1;
Wzrost konkurencyjności - 74,8% badanych organizacji dostrzegło ten
efekt, i oceniło go na 3,1;
Zwiększenie terminowości realizacji zamówień - 69,1% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,0;
Zmniejszenie liczby zapasów - 50,4% badanych organizacji dostrzegło
ten efekt, i oceniło go na 3,0;
Zwiększenie sprzedaży na rynku krajowym - 57,7% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 3,0;
Zwiększenie odporności na kryzys - 52,8% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,9;
Zwiększenie sprzedaży na rynku zagranicznym - 46,3% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,9;
142 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Wzrost wartości przedsiębiorstwa- 69,9% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,8;
Wzrost liczby kontraktów długoterminowych - 64,2% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,5;
Ułatwienie wprowadzania nowych produktów - 61,0% badanych
organizacji dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,5;
Zmniejszenie liczby dostawców - 46,3% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,3;
Poprawę sytuacji finansowej organizacji - 60,2% badanych organizacji
dostrzegło ten efekt, i oceniło go na 2,3.
Wdrożenie zintegrowanego systemu zarządzania to nie tylko pozytyw-
ne efekty. Podczas tego procesu można natrafić czasami na znaczące trud-
ności i bariery. Doświadczenie oraz cytowana wcześniej literatura przedmiotu
wskazują na możliwe trudności, które można napotkać przy wdrożeniu ZSZ,
są to najczęściej:
Różne spojrzenia, cele i wymagania – w zależności od osób, które
zajmują się konstruowaniem ZSZ istnieje możliwość powstania
konfliktów odnośnie priorytetów nowego systemu.
Kompleksowość rozwiązań i rozmiar organizacji – czasami wydaje
się być nie możliwe zbudowanie spójnego ZSZ dla organizacji
działającej w różnych branżach. Wyzwaniem jest również wdroże-
nie ZSZ w globalnej organizacji, gdyż system musi byś neutralny
kulturowo.
Zabezpieczanie swojej pozycji – niezwykle często przeszkodą do
wdrożenia ZSZ są osoby funkcyjne, które zaangażowane są w
utrzymanie niezależnych systemów zarządzania.
Brak wystarczających zasobów finansowych.
Brak wiedzy pośród członków najwyższego kierownictwa i/lub pra-
cowników organizacji.
Wdrożenie ZSZ lub integracja wydaje się procesem zbyt rewolu-
cyjnym.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
143
Wdrożenie nadmiernego zbiurokratyzowania systemu.
Mała świadomość korzyści.
Obecność innych, bardziej ważnych projektów.
Orientacja krótkoterminowa.
Różnice i stopień skomplikowania systemów.
Zbyt duży nacisk na konieczność powodzenia projektu.
Brak czasu ze strony najwyższego kierownictwa.
Brak przykładów i wzorców do naśladowania w tym samym lub
pokrewnym sektorze.
Brak doświadczonych konsultantów przy procesie wdraża-
nia/integracji systemów.
Brak wystarczającej promocji projektu.
Źle dobrane korzyści i motywy.
Złe przykłady wdrożenia ZSZ.
Rozbieżne cele interesariuszy.
Wysoki koszt weryfikacji/certyfikacji syste-
mu68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78,79.
68 Coelho J. F., Integrated management systems and performance evaluation, Central Queens-
land University, 2001. 69 Dew R. J., Enhancing team management of quality, environmental, health and safety perfor-
mance, University of Alabama, 2003. 70 Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich przedsiębiorstw, Wyd.
UP, Poznań 2008. 71 Zutshi A., Sohal A. S., Integrated management system: The experiences of three Australian
organisations. Journal of Manufacturing Technology Management, 16 (02), 2005, s. 211-232. 72 Zeng S. X., Shi J. J., Lou G. X., A synergetic model for implementing an integrated manage-
ment system: an empirical study in China. Journal of Cleaner Production, 15 (18), 2007,
s.1760-1767. 73 Douglas A., Glen D., Integrated management systems in small and medium enterprises. Total
Quality Management, 11(4/5&6), 2000, s. 686-690. 74 Salomone R., Integrated management systems: experiences in Italian organizations. Journal
of Cleaner Production, XX (2008), s. 1-21.
144 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Pojawieniu się trudności i barier można zaradzić stosując w procesie in-
tegracji tak zwane teoretyczne ramy. Przykładem takich ram jest opracowana
przez BSI specyfikacja PAS 99. Pierwsza edycja specyfikacji PAS 99 „Speci-
fication of common management system requirements as a framework for in-
tegration” została opracowana w 2006 roku przez British Standard Organiza-
tion (BSI), aby uprościć wdrożenie zintegrowanych systemów zarządzania
oraz aby ułatwić integrację wdrożonych już przez integrację systemów. Do-
starcza ona ogólnych ram integracji procesów, procedur, praktyk oraz działań
w celu wdrożenia jej polityki zintegrowanego systemu zarządzania. Specyfikacja PAS 99:2006 została opracowana zgodnie z ISO Guide
72:2001 „Guidelines for the justification and development of management sys-
tem standards” czyli wytycznych, według których do 2012 roku skonstruowane
są wszystkie normy odnoszące się do systemów zarządzania. Zgodnie z tym
przewodnikiem systemy zarządzania są wdrażane zgodnie z Cyklem Demin-
ga – PDCA, dodatkowo dokumenty te zostały wzbogacone o element redukcji
ryzyka.
W 2012 roku została opracowana nowa wersja specyfikacji PAS
99:2012, która jest według autorów rozwiązaniem rewolucyjnym. Nowa wersja
PAS 99 nie opiera się na ISO Guide 72:2001 lecz na ISO Guide 83:2011
„High level structure and identical text for management system standards and
common core management system terms and definitions” („Wysoki poziom
75 Jørgensen T. H., Remmen A., Mellado M. D., Integrated management systemsthree different
levels of integration. Journal of Cleaner Production, 14 (08), 2005, s.713-722. 76 Karapetrovic S., Casadesús M., Heras, I., Dynamics and integration of standardized manage-
ment systems, Documenta Universitaria, Girona, Spain, 2006. 77 Theofanis S., Phd: Integrated management Systems in Small Medium-Sized Enterprises: The-
ory and Practice, University of East Anglia-School of Environmental Sciences, 2003. 78 Jackson S. L., The ISO 14001 Implementation Guide: Creating an Integrated Management
System. Book News, Portland 1999. 79 Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Integracja Systemów Zarządzania - Motywy oraz ramy
wdrażania, [w:] E. Skrzypek (Red.) „Metody zarządzania zintegrowanego”, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Marii – Curie Skłodowskiej w Lublinie, 2012.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
145
struktury i spójne wymagania redakcji tekstów norm dotyczących systemów
zarządzania, wspólnych podstawowych wymogów zarządzania systemem i
definicji”80).
Tabela 4. Korelacja specyfikacji wymogów w odniesieniu do systemu zarządzania zintegrowanego PAS 99:2012 z PAS 99:2006
PAS 99:2012 PAS 99:2006 4 Kontekst organizacji
4.1 Opis organizacji w jej kontekście 4.3.1* 4.2 Zrozumienie potrzeb i oczekiwań interesariuszy 4.3.2 i 4.4.4* 4.3 Określenie zakresu systemu zarządzania 4.1.1
4.4 System zarządzania 4.1.2 i 4.1.3 5 Przywództwo
5.1 Przywództwo i zobowiązania 5.2 Polityka 4.2 5.3 Role organizacyjne, odpowiedzialność i uprawnienia 4.3.5 6 Planowanie
6.1 Działania odnośnie ryzyka i szans 4.3.1 6.1.1 Określenie zagrożeń i szans 4.3.1 6.1.2 Gotowość na nieprzewidziane zdarzenia 4.3.3 6.2 Cele i planowanie ich realizacji 4.3.4 7 Wsparcie
7.1 Zasoby 4.4.2.3
7.2 Kompetencje 4.4.2.1 i 4.4.2 7.3 Świadomości 4.4.2 7.4 Komunikacja 4.4.4 7.5 Dokumentacja 4.4.3
7.5.1 Ogólne wymogi 4.4.3.1 7.5.2 Tworzenie i aktualizowanie 4.4.3.3 i 4.4.3.4
7.5.3 Kontrola dokumentacji 4.4.3.2 i 4.4.3.5 8 Operacje 4.4
8.1 Planowania operacyjne i kontrola 4.4.1 9 Ocena efektywności 4.5
9.1 Monitorowanie i pomiary 4.5.1 9.1.1 Walidacja 4.5.1
9.1.2 Ocena zgodności 4.5.2 9.2 Audyt wewnętrzny 4.5.3 9.3 Przegląd zarządzania 4.7.1
9.3.1 Dane wejściowe 4.7.2 9.3.2 Dane wyjściowe 4.7.3.
10 Doskonalenie 4.6 10.1 Niezgodności oraz działania korygujące 4.5.4 i 4.6.2
10.2 Ciągłe doskonalenie 4.6.1
* Aspekty te nie są wprost obecne w przywołanych normach, ale występują tam bliskie podobień-stwa. Źródło: PAS 99:2012 BSI British Standards Specification of common management system requirements as a framework for integration, BSI 2012.
80 Tłumaczenie własne autorów.
146 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Tabela 4 przedstawia w pierwszej kolumnie strukturę jednego z pierw-
szych dokumentów opartych na ISO Guide 83 - PAS 99:2012. W PAS 99:2012 zgodnie z Guide 83 pojawiły się nowe elementy, w
szczególności, większy nacisk odnosi się obecnie do roli najwyższego kie-
rownictwa, oczekuje się tutaj, że najwyższe kierownictwo będzie liderem, a
nie sekundantem rozwoju systemów zarządzania. Uzupełnieniu nareszcie
uległ klasyczny model PDCA, gdyż dodano wymóg zrozumienia kontekstu
organizacji; zrozumienia potrzeb i oczekiwań zainteresowanych stron oraz
promocji z „działań zmierzających do wyeliminowania zagrożeń” odnoszących
się do „celów i planów ich osiągnięcia” (można to utożsamiać z zarządzaniem
ryzykiem). Nie da się planować bez określenia „potrzeb klientów”, zrozumienia
szerszych realiów działania organizacji oraz przeprowadzenia procesu analizy
wrażliwości. Ogólna struktura PAS 99:2012 przedstawia się następująco: 1)
Zakres; 2) Odniesienia normatywne; 3) Terminy i definicje; 4) Kontekst orga-
nizacji; 5) Przywództwo; 6) Planowanie; 7) Wsparcie; 8) Operacje; 9) Ocena
pracy; 10) Doskonalenie. Tabela 4 przedstawia korelację specyfikacji wymo-
gów w odniesieniu do systemu zarządzania zintegrowanego PAS 99:2012 z
PAS 99:2006. Literatura przedmiotu i praktyka wskazuje na trzy modele wdrażania
zintegrowanych systemów zarządzania81,82,83 (rysunek 24).
Pierwszy wariant to opracowanie ZSZ od zera, bez względu na
istniejące systemy – takie rozwiązanie może dać w efekcie „idealny” system,
ale jest bardzo czasochłonne i pracochłonne. Pomocne przy wdrażaniu
zintegrowanego systemu zarządzania jest skorzystanie z tak zwanej macierzy
powiązań (tabela 5).
81 Holdsworth R., Practical applications approach to design, development and implementation of
an integrated management system, Journal of Hazardous Materials, 104 (1), 2003, s. 193-205. 82 Fresner J., Engelhardt G., Experiences with integrated management systems for two small
companies in Austria. Journal of Cleaner Production, 12 (06), 2004, s. 623-631 83 Jørgensen T. H., Remmen A., Mellado M. D., Integrated management systems-three different
levels of integration, Journal of Cleaner Production, 14 (08), 2005, s. 713-722.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
147
Tabela 5. Powiązanie specyfikacji wymogów w odniesieniu do systemu zarzą-dzania zintegrowanego PAS 99:2012 z innymi normami: ISO 9001:2008; ISO 14001:2005; OHSAS 18001:2007; ISO 22301:2012; ISO 20000:2011; ISO 22000:2006; ISO 27001:2005; ISO 5001:2012
Pkt. PAS 99:2012
ISO
90
01:2
008
ISO
14
001:
2004
OH
SAS
1800
1:20
07
ISO
22
301:
2012
ISO
20
000:
2011
ISO
22
000:
2005
ISO
27
001:
2005
ISO
50
001:
2012
1 Zakres normy 1 1 1 1 1 1 1 1 2 Powołania normatywne 2 2 2 2 2 2 2 2 3 Terminy i definicje 3 3 3 3 3 3 3 3 4 Kontekst organizacji 4 4.1 Opis organizacji w jej
kontekście 4.1* 4.1*,
4.3.1* 4.3.1
* 4.1 4.1* 4.1*,
4.2* 4.1*
4.2 Zrozumienie potrzeb i oczekiwań zaintereso-wanych stron
5.2 4.3.2 4.3.2 4.2 7.2.3 4.2
4.3 Określenia zakresu sys-temu zarządzania
4.1 4.1 4.3 4.5.1 4.1 4.2.1
4.4 System zarządzania 4.1 4.1 4.1 4.4 4.5 4.1 4.1 4.1 5 Przywództwo 5 5.1 Przywództwo
i zaangażowanie 5.1 4.4.1 4.4.1 5.1, 5.2 4.1.1 5.1 5.1 4.2
5.2 Polityka 5.3 4.2 4.2 5.3 4.1.2 5.2 0.2, 4.2
4.3
5.3 Role organizacyjne, od-powiedzialność i uprawnienia
5.0, 5.5 4.4.1 4.4.1 5.4 4.1, 4.1.3, 4.1.4
5.4, 5.5
5.1
6 Planowanie 5.4, 7.0 4.3 4.3 6 7.0 4.3 4.4, 4.4.1
6.1 Działania odnośnie do ryzyka i szans
4.1, 5.4.2,
7.1, 6.4
4.3.1 4.3.1 6.1, 8.2,8.3
6.2, 4.2
7.1, 7.3, 7.4
4.2.1 4.4.3, 4.4.4, 4.4.5
6.2 Cele i planowanie ich realizacji
5.4.1, 5.4.2,
7.2, 7.3, 7.4,
4.3.3 4.3.3 6.2, 8.4 4.5.2 7.2, 7.5, 7.6, 7.7,
4.2.1 4.4.6
7 Wsparcie 7.5 6
7 4.4 7.9 6 i 6.1
7.1 Zasoby 6.1, 6.2, 6.3
4.4.1 4.4.1 7.1 4.4.1 6.3 i 6.4
5.2, 5.2.1
4.2, 4.2.1, 4.2.2
7.2 Kompetencje 6.2 4.4.2 4.4.2 7.2 4.4.2 6.2.1 5.2.1 4.5.2 7.3 Świadomość 6.2 4.4.2 4.4.2 7.3 4.4.2 6.2.2 5.2.1 4.5.2 7.4 Komunikacja 5.5.1
and 5.5.3 7.2.3
4.4.3 4.4.3 7.4 7.4.1 7.4.2
4.1.3 5.6.1 5.6.2
A.10 4.5.3
* Aspekty te nie są wprost obecne w przywołanych normach, ale występują tam bliskie podobień-stwa. Źródło: Wysokińska–Senkus A., Senkus P., Integracja Systemów Zarządzania, Motywy oraz ramy wdrażania, UMCS, Lublin, 2012.
148 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Rysunek 24. Warianty integracji systemów zarządzania
Źródło: Nowosielski R., Ogólne problemy integracji systemów zarządzania, „Czystsza Produkcja w Polsce, 1999.
Drugi wariant to przegląd istniejących systemów zarządzania i
dodawanie nowych komponentów - zwykle jest to najbardziej skuteczny
sposób integracji systemów, ale może doprowadzić do obniżenia sprawności
działania systemów już działających. Tutaj również bardzo przydatna przy
lepszej integracji systemu zarządzania może być macierz powiązań (tabela
5).
Trzeci wariant to opracowanie poszczególnych podsystemów
niezależnie, a następnie ich integracja – takie postępowanie daje gwarancję,
że systemy są dopracowane, lecz po pierwsze pochłania ono znaczną ilość
zasobów organizacji, a po drugie istnieje ryzyko dublowania się rozwiązań z
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
149
poszczególnych systemów (np.: dotyczących raportowania i prowadzenia
dokumentacji). Zdecydowanie taki wariant nie jest zalecany 84.
84 Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Integracja Systemów Zarządzania - Motywy oraz ramy
wdrażania, [w:] E. Skrzypek (Red.) Metody zarządzania zintegrowanego, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Marii – Curie Skłodowskiej w Lublinie, 2012.
150 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
5 Model doskonalenia systemowego zarządzania Modele wykorzystywane w zarządzaniu, stanowią uproszczenie funk-
cjonowania organizacji (przedsiębiorstwa, instytucji, państwa), co oznacza,
że w uproszczony sposób przedstawiają relacje pomiędzy zachodzącymi
w niej procesami oraz elementami wykorzystywanymi w trakcie ich realizacji
(np. zasoby ludzkie, materialne, technologie, itp.). Celem modelu jest więc
ukazanie istotnych elementów z punktu widzenia danego zagadnienia, aktual-
nych potrzeb, a nie pokazanie pełnej rzeczywistości85.
W niniejszym cyklu opracowań postanowiono opracować i przedstawić
„Model oceny i doskonalenia systemowego podejścia do zarządzania w orga-
nizacjach komercyjnych i non-profit”.
Opracowany model jest właściwie procesem doskonalenia, który składa
się z pięciu etapów, które dzielą się dalej na podprocesy.
Wyodrębnione w modelu oceny i doskonalenia systemowego podejścia
do zarządzania w organizacjach komercyjnych i non-profit etapy główne to:
Analiza sytuacji wejściowej;
Określenie celów;
Nawigowanie ku realizacji celów;
Analiza sytuacji wyjściowej;
Dokonanie analizy konsekwencji zrealizowanych działań.
Ogólną postać modelu przedstawia rysunek 25.
W pierwszym etapie „Analiza sytuacji wejściowej” wyróżniono następu-
jące podprocesy:
Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów IN;
Audyt mikrootoczenia IN;
Audyt makrootoczenia IN;
Audyt uwarunkowań organizacji IN.
85 Senkus P., Zarządzanie i dowodzenie z wykorzystaniem orientacji procesowej, Difin 2013.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
151
Rysunek 25. Model oceny i doskonalenia systemowego podejścia do zarządzania w organizacjach komercyjnych i non-profit
Źródło: opracowanie własne 2013.
„Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów IN” to podproces, który ma na
celu określenie możliwości zaspokojenia potrzeb klientów/beneficjentów przy
założeniu realizacji wyjściowej strategii organizacji. Produktem tego podpro-
cesu są Zidentyfikowane obszary doskonalenia klientów/beneficjentów (K.B.
IN) – w obszarze zaspokojenia potrzeb klientów/beneficjentów. Sposób prze-
prowadzenia działań w tym podprocesie obrazuje rysunek 26.
Analiza sytuacji wejściowej
Audytoczekiwań
klientów/beneficjentówIN
Audytuwarunkowań
organizacjiIN
Audytmakrootoczenia
IN
Określenie celów
Audytmikrootoczenia
IN
Sformułowanielub modyfikacja
propozycji Misji ...
Nawigowanie ku realizacji celów
Monitorowaniemikro i makrootoczeniaoraz uwarunkow. wew.
Analiza sytuacji wyjściowej
Audyt oczekiwańklientów/beneficjentów
OUT
Audytuwarunkowań
organizacjiOUT
Audytmakrootoczenia
OUT
Audytmikrootoczenia
OUT
Dokonanie analizykonsekwencji
zrealizowanychdziałań
Wybórrealizowanego
wariantu
Określeniekonsekwencji
wszystkichwariantów
Określeniewariantów
realizacji Misji ...
Realizacjacelów pierwotnych
Realizacjaskorygowanych
Misji ...
Tworzenieraportu
doświadczeń
KorektaMisji ... podczas
realizacji
152 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Rysunek 26. Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów IN
Źródło: opracowanie własne 2013.
Wejściem do pierwszej czynności w tym podprocesie „Przygotowanie
scenariusza badań” jest „Wyjściowa strategia organizacji” oraz populacja ge-
neralna klientów lub beneficjentów. Philip Kotler czy Peter Drucker wspomina-
ją, że współczesnej organizacji (o ile nie jest do tego celowo powołana) nie
opłaca się obsługiwać szerokiej rzeszy klientów, lecz winna ona segmentować
rynek, oraz pozycjonować swoje produkty tak, aby zapewnić sobie jak naj-
większy zysk86. W związku z powyższym prowadząc „Przygotowanie scena-
riusza badań” klientów/beneficjentów decydenci organizacji powinni zdecydo-
wać jednocześnie, która grupa docelowa będzie dla organizacji strategiczna
oraz jednocześnie, która grupa powinna stać się przedmiotem badania.
Zaleca się przeprowadzenie zarówno badań jakościowych, jak i ilo-
ściowych, tak aby dokładniej poznać oczekiwania konsumentów i sprawdzić
86 Senkus P., Style życia, a konsumpcja żywności w Polsce. Implikacje ekonomiczne, SGGW, 2007.
Audytoczekiwań
klientów/beneficjentówIN
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowych
K.B. IN
Raport b.jakościowych
K.B. IN
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Klienci/Beneficjenci
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
153
czy realizując dotychczasową „wyjściową strategię” organizacji jest możliwe
aby te oczekiwania zaspokoić.
Należy zwrócić uwagę, aby kryteria audytu oczekiwań klientów w ra-
mach procesu Analizy sytuacji wejściowej były zgodne z charakterem działal-
ności organizacji oraz zgodne z wymaganiami dotyczącymi klientów, zawar-
tymi w certyfikowanych systemach zarządzania, które posiada dana
organizacja.
Należy pamiętać, że uzyskanie certyfikatu takiego czy innego systemu
zarządzania nie powinno być celem samym w sobie, po osiągnieciu którego
zakończone zostanie doskonalenie organizacji. Wdrażanie i certyfikowanie
systemów zarządzania ma sens tylko wtedy gdy daje inspirację kierownictwu
organizacji do doskonalenia i realizacji najważniejszego celu organizacji, ja-
kim jest jej przetrwanie i rozwój. Natomiast drogą do osiągnięcia tego celu jest
jak najlepsze zaspokojenie potrzeb klientów.
Rysunek 27. Audyt mikrootoczenia IN
Źródło: opracowanie własne 2013.
Audytmikrootoczenia
IN
Pozostaliinteresariusze
Decydenci
Zarząd/Dowództwo
Dostawcy
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Grupadocelowych
interesariuszy
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowych
MIC.
Raport b.jakościowych
MIC.
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
Załoga /Pracownicy
154 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Kolejny podproces tego etapu to „Audyt mikrootoczenia IN” (rysunek
27), jego przebieg jest analogiczny, jak w przypadku podprocesu „Audyt
oczekiwań klientów/beneficjentów IN”. Różnica tkwi w wejściu i wyjściu do te-
go podprocesu. Podobnie, jak w przypadku „Audyt oczekiwań klien-
tów/beneficjentów IN” wejściem do podprocesu jest „Wyjściowa strategia or-
ganizacji”, dodatkowo pojawiają się takie elementy jak „Zidentyfikowane
obszary doskonalenia K.B. IN”, „Załoga / Pracownicy”, „Dostawcy”, „Zarząd /
Dowództwo”, „Decydenci” oraz „Pozostali interesariusze”. Główną tezą audytu
mikrootoczenia jest określenie czynników sprzyjających lub utrudniających
realizacji strategii organizacji oraz zaspokojenia oczekiwań klientów lub bene-
ficjentów. Produktem tego podprocesu są „Zidentyfikowane obszary doskona-
lenia MIC.”
Rysunek 28. Audyt makrootoczenia IN
Źródło: opracowanie własne 2013.
Kolejny podproces tego etapu to „Audyt makrootoczenia IN” (rysunek
28), jego przebieg jest analogiczny jak w przypadku podprocesu „Audyt ocze-
Normy i kodeksyfakultatywne
Audytmakrootoczenia
IN
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowychMAC. OUT
Raport b.jakościowych
MAC. OUT
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMAC. OUT
Środowisko
Społeczeństwo
Ustawodawcy
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
155
kiwań klientów/beneficjentów IN” oraz „Audyt mikrootoczenia IN”. Tutaj na
wejściu do tego podprocesu powtarzają się „Wyjściowa strategia organizacji”
oraz „Zidentyfikowane obszary doskonalenia K.B. IN”. Dodatkowo pojawiają
się „Zidentyfikowane obszary doskonalenia MIC.”, „Ustawodawcy”, „Społe-
czeństwo”, „Środowisko” oraz „Normy i kodeksy fakultatywne”. Produktem te-
go podprocesu są „Zidentyfikowane obszary doskonalenia MAC. OUT”.
Zarówno w przypadku podprocesu „Audyt mikrootoczenia IN” oraz pod-
procesu „Audyt makrootoczenia IN” bardzo przydatnym narzędziem jest tak
zwana „analiza interesariuszy” gdzie po wypisaniu wszystkich interesariuszy
wpływających na działalność organizacji należy zastanowić się czy poszcze-
gólni interesariusze wpływają pozytywnie czy przeszkadzają w realizacji celów
organizacji. W przypadku identyfikacji pozytywnie nastawionych do danej or-
ganizacji interesariuszy należy zastanowić się na tym, jak ten pozytywny efekt
wzmocnić. W przypadku identyfikacji negatywnie nastawionych do danej or-
ganizacji interesariuszy należy zastanowić się jak ten negatywny efekt zneu-
tralizować, natomiast w przypadku zidentyfikowania neutralnych interesariu-
szy należy zastanowić się jak nakłonić ich do tego, by stali się pozytywnie
nastawieni. Zasadniczo do dyspozycji pozostają tutaj następujące typy dzia-
łań:
informowanie interesariuszy;
konsultowanie swoich działań z poszczególnymi interesariuszami;
współpraca z poszczególnymi interesariuszami;
kontrola działań poszczególnych interesariuszy.
Ostatni podproces tego etapu polega na audycie uwarunkowań wewną-
trzorganizacyjnych – „Audyt uwarunkowań organizacji IN” (rysunek 29). W tym
podprocesie na wejściu powtarzają się „Wyjściowa strategia organizacji” oraz
„Zidentyfikowane obszary doskonalenia K.B. IN”. Dodatkowo pojawiają się
„Zidentyfikowane obszary doskonalenia MIC.”, „Zidentyfikowane obszary do-
skonalenia MAC.” oraz „Zasoby wiedzy”, „Raport z przeglądu wykonywania
dotychczasowych procesów w organizacji” – jeśli taki przegląd nie był wyko-
nywany jego wykonanie jest niezbędne; „Raport z przeglądu dotychczaso-
156 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
wych Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych” – jeśli taki
przegląd nie był wykonywany jego wykonanie jest niezbędne, „Zintegrowane
systemy zarządzania”, „Zabezpieczenie adekwatnych zasobów i zasady za-
rządzania informacją”, „Model przywództwa”, „Produkty realizacji procesów”
(dotychczasowe) oraz „Raport z analizy wyników realizacji Misji, Wizji, Celów
strategicznych oraz Celów cząstkowych” – jeśli taki przegląd nie był wykony-
wany jego wykonanie jest niezbędne.
Rysunek 29. Audyt uwarunkowań organizacji IN
Źródło: opracowanie własne 2013.
Produktem tego podprocesu są „Zidentyfikowane obszary doskonalenia
INT.” Podstawowymi pytaniami, na które powinien dać odpowiedź ten podpro-
ces są:
Audytuwarunkowań
organizacjiIN
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowych
INT.
Raport b.jakościowych
INT.
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaINT.
Zabezp.adekw. zasobyi zasady zarz.
informacją
Produktyrealizacjiprocesów
Raportz przeg.
procesów ...Raportz przeg.
Misji, Wizji,...
Raportz analizywynikówrealizacji
Model przyw.
Zasobywiedzy
Zint. sys.zarz.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMAC. OUT
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
157
Czy organizacja jest w stanie realizować główny cel jakim jest jej
przetrwanie i rozwój poprzez zaspokojenie potrzeb swoich klientów przy
określonych uwarunkowaniach wewnątrzorganizacyjnych?
Czy określone Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz Cele cząstkowe są
spójne, zgodne z wymaganiami makrootoczenia, oraz czy służą
realizacji głównego celu jakim jest jej przetrwanie i rozwój poprzez
zaspokojenie potrzeb swoich klientów?
Które z zasobów organizacji wymagają szczególnie doskonalenia?
Zdaniem autorów etap audytu jest etapem najważniejszym, gdyż ewen-
tualne błędy popełnione na tym etapie wpływają na wszystkie działania na
pozostałych etapach oraz prowadzą w konsekwencji do zaprzestania realiza-
cji Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji.
W kolejnym etapie „Określenie celów” wyodrębniono jeden podproces
„Sformułowanie lub modyfikacja propozycji Misji, Wizji, Celów strategicznych
oraz Celów cząstkowych organizacji” oraz jeden podproces zbiorczy, na który
składają się „Określenie wariantów realizacji Misji, Wizji, Celów strategicznych
oraz Celów cząstkowych organizacji”, „Określenie konsekwencji wszystkich
wariantów” oraz „Wybór realizowanego wariantu”.
Pierwszy podproces w tym etapie - „Sformułowanie lub modyfikacja
propozycji Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organi-
zacji” (rysunek 30) rozpoczyna się od „Przeglądu wyników audytów”. Wej-
ściem do tej czynności, a jednocześnie do całego podprocesu są „Wyjściowa
strategia organizacji” oraz „Zidentyfikowane obszary doskonalenia K.B. IN”,
„Zidentyfikowane obszary doskonalenia MIC.”, „Zidentyfikowane obszary do-
skonalenia MAC.” i „Zidentyfikowane obszary doskonalenia INT.”. Natomiast
produktem jest tutaj spójny „Raport z przeglądu wyników audytów”.
Kolejnym krokiem w tym podprocesie jest „Sporządzenie rankingu ob-
szarów doskonalenia”. Literatura przedmiotu oraz doświadczenie z pracy w
charakterze konsultantów autorów podpowiadają, że nie powinno się dążyć
do niwelowania wszystkich błędów i działania we wszystkich obszarach do-
skonalenia jednocześnie, lecz określić priorytety doskonalenia podporządko-
158 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
wane określonym kryteriom. W praktyce projektowej rozpoczyna się od do-
skonalenia obszarów, które generują największe koszty lub straty dla organi-
zacji lub też te które są najbliżej klienta. Pozostałe obszary doskonali się w
dalszej kolejności. Należy również pamiętać, że wybierając obszar do dosko-
nalenia należy się kierować przede wszystkim kryterium ekonomicznego uza-
sadnienia. Oznacza to, że przed podjęciem działań doskonalących należy
oszacować koszty, oraz korzyści ekonomiczne z ich przeprowadzenia. Należy
zaprzestać doskonalenia tych obszarów, gdzie nakłady przewyższają przewi-
dywane efekty działań doskonalących.
Rysunek 30. Sformułowanie lub modyfikacja propozycji Misji Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji
Źródło: opracowanie własne 2013.
Produktem tego podprocesu jest nowa „Propozycja Misji, Wizji, Celów
strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji” albo „Propozycja zmian
w Misji, Wizji, Celach strategicznych oraz Celach cząstkowych organizacji”.
Kolejny podproces zbiorczy to uporządkowany ciąg podprocesów
cząstkowych, na który składają się: „Określenie wariantów realizacji Misji, W i-
Sformułowanielub modyfikacja
propozycji Misji ...
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaINT.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMAC. OUT
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Wyjściowastrategia
organizacji
Przegląd wynikówaudytów
Sporządzenierankingu obszarów
doskonalenia
Raport zprzegląduwynikówaudytów
Rankingobszrów
doskonalenia
Ustaleniepriorytetowych celów
doskonalenia
Listapriorytetowych
celów
Sformułowanielub modyfikacja
propozycji Misji ...
PropozycjaMisji ...
organizacji
Propozycjazmian wMisji ...
organizacji
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
159
zji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji”, „Określenie
konsekwencji wszystkich wariantów” oraz „Wybór realizowanego wariantu”.
Rysunek 31. Podproces zbiorczy na etapie „Określenie celów”
Źródło: opracowanie własne 2013.
160 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Dobra zasada zarządzania podpowiada decydentom żeby nie być tak
pewnym swojego planu „A”, żeby nie mieć planu „B”. Dlatego też dobrym
zwyczajem zarządzania jest przygotowanie kilku scenariuszy na wypadek,
gdyby pierwotny plan z różnych powodów nie funkcjonował.
W związku z powyższym pierwszym krokiem w tym podprocesie jest
„Formułowanie możliwych propozycji alternatywnych”. Wejściem są tutaj „Pro-
pozycja zmian w Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych
organizacji” lub „Propozycja Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów
cząstkowych organizacji” oraz „Zidentyfikowane obszary doskonalenia K.B.
IN”, „Zidentyfikowane obszary doskonalenia MIC.”, „Zidentyfikowane obszary
doskonalenia MAC.” i „Zidentyfikowane obszary doskonalenia INT.”. W efek-
cie tego kroku powstają alternatywne „Propozycja zmian w Misji, Wizji, Celach
strategicznych oraz Celach cząstkowych organizacji” lub „Propozycja Misji,
Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji” według
trzech scenariuszy:
„AS-IS” – scenariusz zachowawczy – według tego scenariusza
realizowane są Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz Cele cząstkowe
organizacji przy założeniu, że wszystkie czynniki wpływające na
działalność organizacji nie zmienią się;
„PES” – scenariusz pesymistyczny – według tego scenariusza
realizowane są Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz Cele cząstkowe
organizacji przy założeniu, że wszystkie czynniki wpływające na
działalność organizacji pogorszą się;
„OPT” – scenariusz optymistyczny – według tego scenariusza
realizowane są Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz Cele cząstkowe
organizacji przy założeniu, że wszystkie czynniki wpływające na
działalność organizacji ulegną poprawie.
Kolejne kroki w ramach tego podprocesu zbiorczego to realizowane
równocześnie „Określenie konsekwencji wariantu OPT.”, „Określenie konse-
kwencji wariantu PES.” oraz „Określenie konsekwencji wariantu AS-IS”.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
161
Należy tutaj zwrócić uwagę na fakt, że wypracowane scenariusze nie
powinny być nigdy zapomniane i „odłożone na półkę”. Wypracowane rozwią-
zania powinny stać się częścią zasobów wiedzy organizacji.
Po tych czynnościach następuje „Wybór realizowanego wariantu”, któ-
rego produktem jest „Propozycja zmian w Misji, Wizji, Celach strategicznych
oraz Celach cząstkowych organizacji – realizowana” lub „Propozycja Misji,
Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji – realizowa-
na”.
Kolejny etap w ramach tego modelu to „Nawigowanie ku realizacji ce-
lów”; jest on traktowany jako jeden kompleksowy podproces (rysunek 32).
Rysunek 32. Nawigowanie ku realizacji celów
Źródło: opracowanie własne 2013.
Cechą dzisiejszej turbulentnej rzeczywistości gospodarczej są nieusta-
jące gwałtowne zmiany dlatego też coraz rzadziej się zdarza, że założone ce-
le są konsekwentnie realizowane. Codziennością jest za to tak zwane „nawi-
Monitorowaniemikro i makrootoczeniaoraz uwarunkow. wew.
Realizacjacelów pierwotnych
Realizacjaskorygowanych
Misji ...
Tworzenieraportu
doświadczeń
KorektaMisji ... podczas
realizacji
Nawigownie kurealizacji celów
Misja, ...realizowane
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
PrzesłankikorekcjiMisji ..
SkorygowaneMisja ...
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
162 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
gowanie ku realizacji” głównego celu organizacji, jakim jest przetrwanie i roz-
wój organizacji. W tym podprocesie następują równocześnie dwie czynności
„Realizacja celów pierwotnych”, to jest wybranych do realizacji Misji, Wizji,
Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji określonych w po-
przednim etapie oraz Monitorowanie mikro i makrootoczenia oraz uwarunko-
wań wewnątrzorganizacyjnych. Produktami tych kroków są kolejno „Raport
realizacji Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organiza-
cji – pierwotnych oraz drugiego kroku: „Przesłanki korekcji Misji, Wizji, Celów
strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji”. Kolejny krok to „Korekta
Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji pod-
czas realizacji”. Wynikiem tego kroku są „Skorygowane Misja, Wizja, Cele
strategiczne oraz Cele cząstkowe organizacji”. kolejne kroki to wykonywane
równocześnie „Realizacja skorygowanych Misji, Wizji, Celów strategicznych
oraz Celów cząstkowych organizacji”, powstaje tutaj „Raport realizacji skory-
gowanych Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organi-
zacji” oraz „Tworzenie raportu doświadczeń”, gdzie produktem jest „Raport
doświadczeń”. „Raport doświadczeń” oraz „Raport realizacji skorygowanych
Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji” winny
stać się również częścią zasobów wiedzy organizacji.
Kolejny etap według przedstawionego modelu to „Analiza sytuacji wyj-
ściowej”. Podprocesy w tym etapie mają analogiczny przebieg, jak w etapie
„Analiza sytuacji wejściowej”, z tą różnicą, że dodatkowo pojawiają na wej-
ściu, takie elementy jak „Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz Cele cząstkowe
organizacji – realizowane”, „Skorygowane Misja, Wizja, Cele strategiczne oraz
Cele cząstkowe organizacji”, „Raport realizacji pierwotnych Misji, Wizji, Celów
strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji”, „Raport realizacji skory-
gowanych Misji, Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organi-
zacji” oraz „Raport doświadczeń”.
Przeprowadzenie działań auditowych na tym etapie ma dać odpowiedź
na pytanie: jak na otoczenie wpływa realizacja Misji, Wizji, Celów strategicz-
nych oraz Celów cząstkowych organizacji oraz jak zmienia się sama organi-
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
163
zacja, oraz czy zmiany te przybliżają organizację do realizacji celu głównego
jakim jest przetrwanie i rozwój organizacji? Ten krok następuje w kolejnym
etapie.
Rysunek 33. Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów OUT
Źródło: opracowanie własne 2013.
Audyt oczekiwańklientów/beneficjentów
OUT
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
Misja, ...realizowane
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowych
K.B. OUT
Raport b.jakościowych
K.B. OUT
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. OUT
Klienci/Beneficjenci
SkorygowaneMisja ...
164 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Rysunek 34. Audyt mikrootoczenia OUT
Źródło: opracowanie własne 2013.
Audytmikrootoczenia
OUT
Pozostaliinteresariusze
Decydenci
Zarząd/Dowództwo
Dostawcy
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B.
Grupadocelowych
interesariuszy
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowychMIC. OUT
Raport b.jakościowych
MIC. OUT
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC. OUT
Załoga /Pracownicy
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
Misja, ...realizowane
SkorygowaneMisja ...
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
165
Rysunek 35. Audyt makrootoczenia OUT
Źródło: opracowanie własne 2013.
Audytmakrootoczenia
OUT
Normy i kodeksyfakultatywne
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowychMAC. OUT
Raport b.jakościowych
MAC. OUT
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMAC. OUT
Środowisko
Społeczeństwo
Ustawodawcy
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B. IN
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
Misja, ...realizowane
SkorygowaneMisja ...
166 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Rysunek 36. Audyt uwarunkowań organizacji OUT
Źródło: opracowanie własne 2013.
Audytuwarunkowań
organizacjiOUT
Przygotowaniescenariusza
badań
Wyjściowastrategia
organizacji
Grupadocelowych
klientów
Przeprowadzeniebadań
ilościowych
Przeprowadzeniebadań
jakościowych
Raport b.ilościowych
INT. OUT
Raport b.jakościowych
INT. OUT
Przegląd raportówbadań pod kątem
zgodności ze strategią
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaINT. OUT
Zabezp.adekw. zasobyi zasady zarz.
informacją
Produktyrealizacjiprocesów
Raportz przeg.
procesów ...Raportz przeg.
Misji, Wizji,...
Raportz analizywynikówrealizacji
Model przyw.
Zasobywiedzy
Zint. sys.zarz.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMAC.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaK.B.
Zidentyfikowaneobszary
doskonaleniaMIC.
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
Misja, ...realizowane
SkorygowaneMisja ...
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
167
Rysunek 37. Audyt mikrootoczenia OUT
Źródło: opracowanie własne 2013.
Cały przedstawiony powyżej model może być stosowany doraźnie lub
okresowo co wymusza częstsze monitorowanie działań organizacji. Zdaniem
autorów to właśnie częstsze monitorowanie działań oraz nawigowanie ku rea-
lizacji celów zbliżają organizacje do osiągnięcia głównego celu, jakim jest
przetrwanie i rozwój.
Dokonanie analizykonsekwencji
zrealizowanychdziałań
Misja, ...realizowane
RaportrealizacjiMisji ...
pierwotnych
PrzesłankikorekcjiMisji ..
SkorygowaneMisja ...
Raportdoświadczeń
Raportrealizacji
skorygowanychMisji ...
Dokonanie analizykonsekwencji
zrealizowanychdziałań
Raport"lessonlearned"
168 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
6 Certyfikowane systemy zarządzania na świecie - uwarunkowania
W poniższym rozdziale przedstawiono ogólny obraz certyfikowanych sys-
temów zarządzania na świecie. Zaprezentowano stan wdrożenia, struktu-
rę i dynamikę poszczególnych systemów zarządzania na świecie. Ponad-
to w rozdziale tym dokonano charakterystyki jednostek certyfikujących
działających w Polsce.
6.1 Ogólny obraz certyfikowanych systemów zarządzania na świecie
Tabela 6 przedstawia stan wdrożenia poszczególnych systemów zarzą-
dzania ISO na świecie. Do końca 2005 roku wdrożono na świecie 773843 cer-
tyfikatów sytemu zarządzania jakością według normy ISO 9001. Na prze-
strzeni pięciu lat ilość certyfikatów wzrosła prawie 1,5 krotnie i osiągnęła na
koniec 2010 roku wartość – 1109905 certyfikatów. Największą liczbę certyfi-
katów w 2010 roku wdrożono w Europie – 519076 certyfikatów, Azji – 495919
certyfikatów, a następnie w Ameryce Północnej – 39478, Ameryce Południo-
wej – 37809, Australii i Oceanii – 9836, Afryce – 7787 certyfikatów. Najwięk-
szy przyrost certyfikatów na świecie w latach 2005 – 2010 zaobserwować
można w 2006 roku, kiedy wzrost w stosunku do poprzedniego roku wyniósł
16%. W kolejnych latach zanotowano na świecie również wzrost liczby certyfi-
katów ISO 9001 i wynosił on w 2007 roku – 6%, w 2008 roku – 3%, w 2009
roku – 8% a w 2010 roku 4%. Analiza liczby certyfikatów wskazuje, iż naj-
większą dynamikę wzrostu w okresie 2005 - 2010 zanotowano w Ameryce
Południowej, gdzie liczba certyfikatów na koniec 2010 roku wzrosła dwukrot-
nie w porównaniu do 2005 roku. Mimo ogólnej tendencji wzrostowej w zakre-
sie liczby certyfikatów ISO 9001, analiza danych pokazuje, iż w Ameryce Pół-
nocnej oraz Australii i Oceanii ilość certyfikatów zmniejszyła się w 2010 roku o
38% w Ameryce Północnej i w Australii i Oceanii o 50%. Powodem tej sytuacji
może być fakt, iż w europejskich firmach bardziej powszechne jest wdrożenie
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
169
ISO 9001 niż TQM, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych, Japonii, Brazylii,
Kanadzie bardziej popularne jest TQM87.
Literatura dotycząca pozytywnego wpływu TQM na wyniki przedsiębior-
stwa jest zgodna co do tego, iż TQM ma pozytywny wpływ na efektywność
organizacji, potwierdzają to następujące badania: Powell 199588; Forker i inni
199789; Sun 200090; Hendricks i Singhal 200191.
Do podobnego wniosku doszli Najmi i Kehoe (2001)92 stwierdzając, że
grupa organizacji z certyfikowanymi systemami zarządzania jakością nie
osiągnęła lepszych wyników, w przeciwieństwie do grupy organizacji, które
stosują TQM i osiągają lepsze wyniki niż inne organizacje.
Stan wdrożenia systemów zarządzania środowiskiem według normy
ISO 14001 na świecie na koniec 2010 roku został potwierdzony przyznaniem
250972 certyfikatów, a liczba ta stanowi niemal 4,5 mniej w porównaniu z cer-
tyfikacją systemu zarządzania jakością. Dynamika wzrostu certyfikatów ISO
14001 w latach 2005 – 2010 wskazuje ponad dwukrotny wzrost ich ilości (w
2005 roku – 111163). Certyfikacja systemów zarządzania środowiskiem na
świecie charakteryzuje się ponad 15% dynamiką wzrostu w 2006 roku, 20% -
w 2007 roku, 19% - w 2008 roku, 14% w 2009 roku i 17% - w 2010 roku. Naj-
większą popularność systemy te osiągnęły w Azji osiągając na koniec 2010
87 Sun H., The pattern of implementing TQM versus ISO 9000 at the beginning of the 1990s. In-
ternational Journal of Quality & Reliability Management 16, no. 3, 1999, s.201-214. 88 Powell T. C., Total quality management as competitive advantage: A review and empirical stu-
dy. Strategic Management Journal 16, 1995, s.15-37. 89 Forker L. B., Mendez D., Hershauer J. C., Total quality management in the supply chain: What
is its impact on performance? International Journal of Production Research 35, no. 6: 1997, s.
1681-1701. 90 Sun H., Total quality management, ISO 9000 certification and performance improvement. Inter-
national Journal of Quality & Reliability Management 17, no. 2, 2000, s.168-179. 91 Hendricks K. B., Singhal V. R., Firm characteristics, total quality management and financial
performance. Journal of Operations Management 19, 2001, s. 269-285. 92 Najmi M., Kehoe D. F., The role of performance measurement systems in promoting quality
development beyond ISO 9000. International Journal of Operations & Production Management
21, no. 1&2: 2001, s.159-172.
170 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
roku wartość 133593, a następnie w Europie - 101297 certyfikatów, Ameryce
Północnej – 6548 certyfikatów, Ameryce Południowej – 6177 certyfikatów,
Afryce – 1691 certyfikatów oraz Australii i Oceanii 1666 certyfikatów. Najwięk-
szą dynamikę wzrostu odnotowano w 2010 roku w Azji – 2,6 krotnie, 2,2 krot-
nie w odniesieniu do ilości certyfikatów na koniec 2005 roku.
Analizując dynamikę wzrostu liczby certyfikatów systemu zarządzania
środowiskiem w poszczególnych regionach świata można zaobserwować
również spadek liczby certyfikatów w Ameryce Północnej oraz Australii i Oce-
anii. Liczba certyfikatów ISO 14001 w Ameryce Północnej na koniec 2010 ro-
ku zmniejszyła się o 10% w porównaniu do 2005 roku, zaś w Australii i Ocea-
nii spadek kształtował się na poziomie 16%.
Stan wdrożenia systemów zarządzania bezpieczeństwem żywności
według normy ISO 22000 na świecie na koniec 2010 roku został potwierdzony
przyznaniem 18624 certyfikatów, a liczba ta stanowi niemal 60 krotnie mniej w
porównaniu z certyfikacją systemu zarządzania jakością według normy ISO
9001. Dynamika wzrostu certyfikatów ISO 22000 w latach 2007 – 2010 wska-
zuje 4,5 krotny wzrost ich ilości (w 2007 roku – 4132). Certyfikacja systemów
zarządzania bezpieczeństwem żywności na świecie charakteryzuje się prawie
2 krotnym wzrostem w 2008 roku, 1,7 krotnym - w 2009 roku, 1,3 krotnym - w
2010 roku. Największą popularność systemy te osiągnęły w Azji osiągając na
koniec 2010 roku liczbę 11476, a następnie w Europie - 5770 certyfikatów,
Afryce – 686 certyfikatów, Ameryce Południowej – 378 certyfikatów, Ameryce
Północnej – 217 certyfikatów oraz Australii i Oceanii 97 certyfikatów.
Analizując dynamikę wzrostu liczby certyfikatów systemu zarządzania
bezpieczeństwem żywności w poszczególnych regionach świata wszędzie
można zaobserwować coroczny wzrost liczby certyfikatów.
Największą dynamikę wzrostu odnotowano w 2010 roku w Australii i
Oceanii – 8 krotnie, w Azji – 6 krotnie, w Afryce – 5,2 krotnie, w Ameryce Po-
łudniowej – 4,9 krotnie, Ameryce Północnej – 3,4 krotnie, a w Europie – 2,9
krotni w odniesieniu do ilości certyfikatów na koniec 2007 roku.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
171
Stan wdrożenia normy ISO 13485 „Systemy jakości. Wyroby medycz-
ne. Szczególne wymagania dotyczące stosowania EN ISO 9001” na świecie
na koniec 2010 roku został potwierdzony przyznaniem 18371 certyfikatów, a
liczba ta stanowi niemal 60 krotnie mniej w porównaniu z certyfikacją systemu
zarządzania jakością według normy ISO 9001. Dynamika wzrostu certyfikatów
ISO 13485 w latach 2005 – 2010 wskazuje 3,6 krotny wzrost ich ilości (w
2005 roku – 5010). Certyfikacja systemów zarządzania jakością w przemyśle
medycznym na świecie charakteryzuje się 1,58 - krotnym wzrostem w 2006
roku, 1,63 krotnym - w 2007 roku, 1,02 krotnym - w 2008 roku, 1,22 – krotnym
w 2009 roku, 1,15 – krotnym w 2010 roku. Największą popularność systemy
te osiągnęły w Europie osiągając na koniec 2010 roku liczbę 10947, a na-
stępnie w Ameryce Północnej – 4090 certyfikatów, Azji – 2979 certyfikatów,
Afryce - 106, Australii i Oceanii – 80 certyfikatów. Analizując dynamikę wzro-
stu liczby certyfikatów systemu zarządzania jakością w przemyśle medycznym
w poszczególnych regionach świata wszędzie można zaobserwować corocz-
ny wzrost liczby certyfikatów.
Największą dynamikę wzrostu odnotowano w 2010 roku w Ameryce
Południowej – 7,7 krotnie, w Azji – 4,94 krotnie, w Europie – 3,9 krotnie, w
Afryce – 2,9 krotnie, Ameryce Północnej – 2,7 krotnie, a w Australii i Oceanii –
2,2 krotnie w odniesieniu do ilości certyfikatów na koniec 2005 roku.
Stan wdrożenia normy ISO 27001 „Technika informatyczna. Techniki
bezpieczeństwa. Systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji. Wyma-
gania” na świecie na koniec 2010 roku został potwierdzony przyznaniem
15621 certyfikatów, a liczba ta stanowi niemal 71 - krotnie mniej w porówna-
niu z certyfikacją systemu zarządzania jakością według normy ISO 9001. Dy-
namika wzrostu certyfikatów ISO 27001 w latach 2006 – 2010 wskazuje 2,7 -
krotny wzrost ich ilości (w 2006 roku – 5797). Certyfikacja systemów zarzą-
dzania bezpieczeństwem informacji na świecie charakteryzuje się 1,3 - krot-
nym wzrostem w 2007 roku, 1,2 krotnym - w 2008 roku, 1,4 - krotnym - w
2009 roku, 1,2 – krotnym w 2010 roku. Największą popularność systemy te
osiągnęły w Azji osiągając na koniec 2010 roku liczbę 10365, a następnie w
172 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Europie – 4679 certyfikatów, Ameryce Północnej– 344 certyfikatów, Ameryce
Południowej - 101, Australii i Oceanii – 87 certyfikatów i Afryce 45. Analizując
dynamikę wzrostu liczby certyfikatów systemu zarządzania bezpieczeństwem
informacji w poszczególnych regionach świata wszędzie można zaobserwo-
wać coroczny wzrost liczby certyfikatów.
Największą dynamikę wzrostu odnotowano w 2010 roku w Afryce - 7,5
krotnie, w Ameryce Południowej – 5,6 krotnie, w Ameryce Północnej – 4,4
krotnie, w Europie – 4,4 krotnie, Azji –2,3 krotnie w odniesieniu do ilości certy-
fikatów na koniec 2006 roku.
Stan wdrożenia normy ISO 16949 „System zarządzania jakością w
przemyśle samochodowym” na świecie na koniec 2010 roku został potwier-
dzony przyznaniem 48154 certyfikatów, a liczba ta stanowi niemal 23 - krotnie
mniej w porównaniu z certyfikacją systemu zarządzania jakością według nor-
my ISO 9001. Dynamika wzrostu certyfikatów ISO 16949 w latach 2005 –
2010 wskazuje 2,3 - krotny wzrost ich ilości (w 2005 roku – 21123). Certyfika-
cja systemów zarządzania jakością w przemyśle motoryzacyjnym na świecie
charakteryzuje się 1,5 - krotnym wzrostem w 2006 roku, 1,2 krotnym - w 2007
roku, 1,1 - krotnym - w 2008 roku, 1,03 – krotnym w 2009 roku, 1,05 – krot-
nym w 2010 roku. Największą popularność systemy te osiągnęły w Azji osią-
gając na koniec 2010 roku liczbę 30332, a następnie w Europie – 9981 certy-
fikatów, Ameryce Północnej– 5239 certyfikatów, Afryce – 928, Ameryce
Południowej - 1509, Australii i Oceanii – 165 certyfikatów. Analizując dynami-
kę wzrostu liczby certyfikatów systemu zarządzania jakością w przemyśle mo-
toryzacyjnym w poszczególnych regionach świata wszędzie można zaobser-
wować coroczny wzrost liczby certyfikatów.
Największą dynamikę wzrostu odnotowano w 2010 roku w Azji - ponad
3 krotnie, w Ameryce Południowej – 5,6 krotnie, w Australii – ponad 3 – krot-
nie, w Ameryce Północnej – ponad 2 - krotnie, w Europie – 1,7 krotnie, Afryce
–1,3 krotnie, Ameryce Północnej – 1,1 krotnie w odniesieniu do ilości certyfi-
katów na koniec 2005 roku.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
173
Tabela 6. Stan wdrożenia poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ISO 9001 Afryka 6 770 7 483 7 591 8 709 8 608 7 787 Ameryka Pd. 21 645 28 340 38 063 38 494 34 381 39 478 Ameryka Pn. 60 516 62 478 48 891 49 342 43 712 37 809 Australia i Oceania 19 121 19 646 8 753 10 037 10 295 9 836 Azja 300 369 378 073 430 305 435 178 481 944 495 919 Europa 365 422 400 885 417 883 441 044 485 408 519 076 Świat 773 843 896 905 951 486 982 804 1 064 348 1 109 905 ISO 14001 Afryka 1 132 1 080 1 108 1 536 1 553 1 691 Ameryka Pd. 3 311 4 246 4 024 4 456 3 624 6 177 Ameryka Pn. 7 219 7 782 7 503 7 392 7 581 6 548 Australia i Oceania 1 969 2 150 909 1 279 1 634 1 666 Azja 50 706 58 539 77 422 98 057 121 987 133 593 Europa 46 826 54 414 63 606 76 095 86 736 101 297 Świat 111 163 128 211 154 572 188 815 223 115 250 972 ISO 22000 Afryka 131 259 357 686 Ameryka Pd. 77 223 226 378 Ameryka Pn. 64 72 134 217 Australia i Oceania 12 42 69 97 Azja 1 888 4 091 8 458 11 476 Europa 1 960 3 519 4 637 5 770 Świat 4 132 8 206 13 881 18 624 ISO 13485 Afryka 36 39 59 69 74 106 Ameryka Pd. 22 72 144 122 118 169 Ameryka Pn. 1 503 2 478 2 702 3 075 3 427 4 090 Australia i Oceania 37 76 62 55 79 80 Azja 603 1 742 2 952 2 361 3 386 2 979 Europa 2 809 3 516 6 993 7 445 8 920 10 947 Świat 5 010 7 923 12 912 13 127 16 004 18 371 ISO 27001 Afryka 6 10 16 46 45 Ameryka Pd. 18 38 67 89 101 Ameryka Pn. 79 112 217 332 344 Australia i Oceania 60 56 67 60 87 Azja 4 580 6 111 6 741 8 929 10 365 Europa 1 054 1 405 2 138 3 474 4 679 Świat 5 797 7 732 9 246 12 930 15 621 ISO 16949 Afryka 699 962 1 109 1 096 979 928 Ameryka Pd. 724 1 256 1 365 1 429 1 453 1 509 Ameryka Pn. 4 581 5 244 5 947 5 928 5 434 5 239 Australia i Oceania 52 131 184 189 173 165 Azja 9 042 16 319 21 920 25 349 27 692 30 332 Europa 6 025 8 559 9 655 10 217 9 930 9 981 Świat 21 123 32 471 40 180 44 208 45 661 48 154
Źródło: opracowanie własne, 2013. Na podstawie The International Organization for
Standardization - ISO Survey Of Certifications 2010, 2011.
174 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Rysunek 38 prezentuje strukturę wdrożenia poszczególnych systemów
zarządzania ISO na świecie. Największy udział w ogólnej liczbie certyfikatów
ISO przyznanych na świecie mają systemy zarządzania jakością według nor-
my ISO 9001, które stanowią 75,94% (1109905 certyfikatów) wszystkich cer-
tyfikatów.
Rysunek 38. Struktura wdrożenia poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie
Źródło: opracowanie własne, 2013. Na podstawie The International Organization for
Standardization - ISO Survey Of Certifications 2010, 2011.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
175
Rysunek 39. Dynamika wdrażania poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie
Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie The International Organization for Standardization - ISO Survey Of
Certifications 2010, 2011.
Dużą popularnością cieszą się systemy zarządzania środowiskiem,
udział certyfikatów ISO 14001 w ogólnej liczbie certyfikatów na świecie wyno-
sił 17,17% (250972 certyfikaty), natomiast 6,89% to pozostałe certyfikaty –
systemu zarządzania jakością w przemyśle motoryzacyjnym – 3,29% (48154
certyfikaty), systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności według normy
ISO 22000 – 1,27% (18624 certyfikaty), 1,26% (18371) – systemy zarządza-
nia jakością w przyśle medycznym, 1,07% (15621 certyfikaty) – systemy za-
rządzania bezpieczeństwem informacji.
Rysunek 39 prezentuje dynamikę wdrożenia systemów zarządzania ja-
kością według normy ISO 9001 i systemu zarządzania środowiskiem według
normy ISO 14001 na świecie w latach 2000 – 2010. Z analizy ilości certyfika-
tów w tym okresie wynika, iż ilość obydwu certyfikatów rośnie od 2000 roku do
2002 roku przy czym w 2003 roku ilość certyfikatów systemów zarządzanie
jakością spadła a następnie gwałtownie wzrosła i ta tendencja utrzymała się
do 2010 roku.
176 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
6.2 Organizacje certyfikujące systemy zarządzania w Polsce
Polski rynek certyfikacji jest ciągle rynkiem stosunkowo młodym. Silny
wpływ na polski rynek certyfikacji mają trendy, które można zaobserwować w
Europie. Najsilniej jest ten wpływ dostrzegalny w przypadku certyfikatów na
zgodność z normą PN-EN ISO 9001:2009, podobnie jak w przypadku Europy
liczba wystawianych certyfikatów zaczęła w 2011 roku spadać.
Jeśli chodzi o stronę podaży to, na rynku działało w końcu 2012 roku
47 jednostek certyfikujących, w tym 33 jednostki posiadające akredytację
Polskiego Centrum Akredytacji (PCA) i 14 organizacji posiadających siedzibę
lub stały adres w Polsce i posiadających akredytację innych, przeważnie
europejskich, jednostek akredytujących. Znane są również przypadki
jednostek certyfikujących działających bez akredytacji. Duzi gracze na rynku
certyfikatów to jednostki zarówno zagraniczne, jak i krajowe.
Szczególnie dużym uznaniem cieszą się ostatnio certyfikaty
potwierdzające zgodność systemów zarządzania jakością z wymaganiami
normy PN-EN ISO 9000:2009 wydawane przez jednostki zrzeszone w IQNet
(Internacional Quality’Net). Do IQNet należą, między innymi AENOR
(Hiszpania), AFAQ (Francja), JQA (Japonia), PCBC (Polska), SII (Izrael). Inną
organizacją globalną, która zrzesza również organizacje działające w Polsce
jest Independent Organization for Certification (IOC). Do tej organizacji należą
między innymi: Bureau Veritas Quality Internacional, Det Norske Veritas
Quality Assurance.
Zgodnie z wywiadami przeprowadzonymi z kierownictwem
największych jednostek certyfikujących, organizacje w Polsce jako
najważniejsze kryterium wyboru jednostki certyfikującej wskazują na ogół
cenę certyfikacji i koszty utrzymania certyfikatu. Natomiast według tych
samych rozmówców w krajach europejskich najważniejszym kryterium doboru
jednostki certyfikującej jest jej specjalizacja i doświadczenie w danej branży
oraz znajomość specyfiki problemów charakterystycznych dla danego
sektora.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
177
Wszyscy rozmówcy podkreślali, że wśród jednostek certyfikujących,
działających w Polsce, pogłębia się konkurencja. Niestety na tym wzroście
konkurencji cierpi jakość auditu certyfikacyjnego i całego certyfikatu.
Rozmówcy wskazywali, iż taka sytuacja występuje również poza granicami
kraju. Efektem tego procesu jest fakt, iż biznesowe znaczenie certyfikatów
ISO zaczyna słabnąć. Konsekwencją takiej sytuacji może być w opinii
rozmówców obniżenie jakości produktów na globalnym rynku. Poza ceną
klienci jednostek certyfikujących kierują się również terminowością wykonania
procesu certyfikacji, a następnie prestiżem i marką jednostki certyfikującej.
Rynek certyfikatów w Polsce to według ISO Survey 2011 około 35 000
certyfikatów. Przewiduje się, że rynek ten nadal będzie się powiększał.
Największą część rynku, jak wspomniano w poprzedniej części rozdziału
obejmuje rynek certyfikatów na zgodność systemów zarządzania jakością z
normą ISO 9001:2008. Rynek ten ostatnio zanotował spadek, lecz przewiduje
się, że potencjał wzrostu ciągle istnieje w średnich organizacjach, które takich
certyfikatów nie posiadają. Wiodące organizacje, które posiadają certyfikat na
zgodność swoich systemów zarządzania z normą ISO 9001:2008 wykazują
natomiast rosnące zainteresowanie certyfikacją swoich systemów
zarządzania na zgodność z innymi normami. Szczególnie można tutaj
wskazać rosnące zainteresowanie certyfikacją systemów zarządzania
bezpieczeństwem informacji.
Czynnikami napędzającymi zapotrzebowanie na niezależną ocenę
systemów zarządzania poza zapotrzebowaniem kontrahentów są również
czynniki prawne, jak na przykład wprowadzenie obligatoryjnego systemu
HACCP czy zaproponowanie dobrowolnego systemu EMAS w Europie.
Największe zagrożenie dla rodzimego rynku certyfikacji może
stanowić ubieganie się organizacji o certyfikat dla samej idei certyfikatu.
Podsumowując należy zauważyć, że rynek ten ma dość dobre
perspektywy rozwoju, lecz zależy on w znacznej części od zaufania, że
audyty trzeciej strony przeprowadzane będą wnikliwie i obiektywnie.
178 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
Podsumowanie Zapewnienie bezpieczeństwa w różnych sferach życia staje się dominu-
jącym wyzwaniem dla kierownictwa zarówno organizacji sektora publicznego,
prywatnego, jak i non-profit. Sytuacja ta ma odbicie w popularności wdraża-
nia systemów zarządzania różnego rodzaju bezpieczeństwa w organizacjach.
Systemy te są kolejnymi pod względem popularności, po systemach zarzą-
dzania jakością i środowiskiem, najchętniej wdrażanymi systemami zarządza-
nia w organizacjach na świecie.
W książce dokonano charakterystyki omawianych głównych systemów
zarządzania bezpieczeństwem, przedstawiono systemy alternatywne lub
komplementarne do omawianych systemów oraz dokonano ich oceny z punk-
tu widzenia dostępnych badań oraz określono perspektywy rozwoju.
Najbardziej popularnym systemem zarządzania bezpieczeństwem jest
system zarządzania bezpieczeństwem żywności. Główny systemem
odniesienia jest norma ISO 22000 – System Zarządzania Bezpieczeństwem
Żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcuch
żywnościowego, definiuje łańcuch żywnościowy jako: „sekwencję etapów i
procesów mających miejsce w produkcji, przetwórstwie, dystrybucji,
magazynowaniu i postępowaniu z żywnością oraz jej składnikami, począwszy
od produkcji pierwotnej do konsumpcji”93. Ten obszar obejmowania sprawia
równocześnie, że system ten jest bardzo ogólny. W opinii użytkowników, czyli
producentów i dystrybutorów żywności jest nawet zbyt ogólny, dlatego tez
zaproponowano szereg rozwiązań szczegółowych. To z kolei spowodowało
zbytnie rozdrobnienie wymagań, gdyż powstało około 100 regionalnych i
krajowych norm dotyczących bezpieczeństwa żywności. W związku z tym
rozdrobnieniem powołano organizację Global Food Safety Initiative (GFSI),
która ma pracować nad stworzeniem szczegółowych ram oceny systemów
zarządzania bezpieczeństwem żywności. Przykładowe systemy, które
93 Norma PN–EN ISO 22000:2006 – System Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności. Wyma-
gania dla każdej organizacji należącej do łańcuch żywnościowego.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Podsumowanie
179
odpowiadają wymaganiom GFSI zostały omówione w rozdziale drugim.
Przewiduje się, że choćby na rosnący eksport żywności na świecie
popularność tego systemu będzie rosła.
Kolejny pod względem popularności system zarządzania
bezpieczeństwem, to system zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy.
W przypadku tego systemu brakuje międzynarodowej normy sygnowanej
przez ISO. Istnieje za to referencyjny dokument opracowany przez BSI, który
jest traktowany przez rządy jako wzorzec do tworzenia uregulowań krajowych
- OHSAS 18001:200794. W Polsce dokumentem obowiązującym jest norma
PN-N-18001:200495. Bezpieczeństwo pracowników jest coraz bardziej
dostrzeganie i regulowane dlatego też można będzie obserwować
wzrastające zainteresowanie tym systemem.
W obliczu przenikających wszystkie sfery życia nowych technologii ro-
śnie też zainteresowanie systemami zarządzania bezpieczeństwem informa-
cji. Norma referencyjną opracowana przez ISO jest tutaj ISO 27001:2007
Technika informatyczna. Techniki bezpieczeństwa. Systemy zarządzania
bezpieczeństwem informacji. Wymagania. Norma ta powstała na drodze ewo-
lucji z dobrych praktyk zarządzania bezpieczeństwem informacji. Przewiduje
się, ze w obliczu dynamicznych zmian technologicznych będzie cały czas
miejsce na rozwój zarówno międzynarodowych jak i alternatywnych systemów
bezpieczeństwa. Autorzy niniejszej książki uważają, że pozytywne efekty
funkcjonowania systemów zarządzania można dostrzec jedynie po ich pełnej
integracji, dlatego też zaleca się w miarę wczesna integrację systemów za-
rządzania i doskonalenie ich jako jeden system.
W kolejnej części przedstawiono metody integracji systemów zarzą-
dzania, gdzie skupiono się na przedstawieniu najnowszych metodologii inte-
gracji systemów, które zostały przedstawione w PAS 99:2012 BSI British
Standards Specification of common management system requirements as a
94 OHSAS 18001:2007 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (ang. Occupatio-
nal health and safety management systems). Wymagania, BSi, lipiec 2007 95 PN-N-18001: 2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.
180 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Model doskonalenia systemowego zarządzania
framework for integration („Specyfikacja wspólnych wymogów standardów
dotyczących systemów zarządzania w ramach integracji”).
Przedostatnia część niniejszego opracowania przedstawia autorski
„Model oceny i doskonalenia systemowego podejścia do zarządzania w orga-
nizacjach komercyjnych i non-profit”, który stanowi spójną metodologię do-
skonalenia organizacji opartą na orientacji procesowej. Model ten może być
aplikowany w każdego typu organizacjach bez względu na branżę lub sektor.
Ostatnia część to przedstawienie ogólnego stanu certyfikowanych sys-
temów zarządzania na świecie. W tej części opisano statystykę oraz trendy
dotyczące standaryzacji na świecie na podstawie oficjalnych statystyk ISO
oraz innych źródeł, takich jak na przykład EKO-Net czy IQ-Net..
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Aneks
181
Aneks Podziękowanie
Składamy podziękowania wszystkim tym Jednostkom Certyfikującym,
które dzieląc i organizacjom związanym z popularyzacjom certyfikacji takim
jak Polskie Forum ISO 9000 oraz Polskie Forum ISO 14000 za pozytywny
odbiór naszych badań i okazaną pomoc.
Odnosi się to do poniższych jednolatek certyfikujących:
BPIC Sp. z o.o. Brytyjsko-Polski Instytut Certyfikacji i Szkoleń
Bureau Veritas Certification Polska Sp. z o.o.
Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
DEKRA Certification Sp. z o.o.
Det Norske Veritas (DNV) Polska
DQS Polska Sp. z o.o.
EURONIS CERTIFICATION Sp. z o.o.
Germanischer Lloyd Polen Sp. z o.o.
Główny Instytut Górnictwa
Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych
Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego
Instytut Nafty i Gazu
Instytut Spawalnictwa
Instytut Spawalnictwa
Instytut Techniki Budowlanej
INSTYTUT TECHNIKI GÓRNICZEJ KOMAG
Instytut Technologii Elektronowej
ISOCERT Sp. z o.o.
Jednostka Opiniująca, Atestująca i Certyfikująca Wyroby TEST Sp. z
o.o.
LRQA Polska Biuro Certyfikacji Systemów Zarządzania
Nazwa
182 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Aneks
NEPCon Sp. z o.o
Ośrodek Badań Atestacji i Certyfikacji OBAC Sp. z o.o.
Polska Akademia Jakości Cert Sp. z o.o.
Polska Izba Handlu Zagranicznego Certyfikacja Sp. z o.o.
Polski Rejestr Statków S.A.
Polskie Centrum Badań i Certyfikacji S. A.
Polskie Centrum Certyfikacji PCC-CERT Sp. z o.o.
Polskie Centrum Certyfikacji Sp. z o.o.
Przedstawicielstwo IMQ S.A. w Polsce
Q&R Polska Sp. z o.o.
SGS Polska Sp. z o.o.
Transportowy Dozór Techniczny
TUV Nord Polska Sp. z o.o.
TUV Rheinland Polska Sp. z o.o.
TÜV SÜD Polska Sp. z o.o.
TÜVPOL Sp. z o. o.
Urząd Dozoru Technicznego
Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego
ZETOM-CERT Sp z o.o
W szczególności dziękujemy Pani dr Elżbiecie Krodkiewskiej-Skoczylas
(PF ISO 9000) oraz Panu Witoldowi Dżugan. Dyrektorowi certyfikacji w firmie
Bureau Veritas Certification za poświęcenie czasu i wyjaśnienie szczegóło-
wych zagadnień.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Aneks
183
Firmy certyfikujące w Polsce Firmy certyfikujące w Polsce z akredytacją PCA
akr Nazwa Nazwa ulica kod Mia-sto
QMS
EMS
BHP
FSMS
ISMS
PEFC
med.
Spaw.
AC 014
Polski Rejestr Statków S.A.
Biuro Certyfikacji ul. Gen. J. Hallera 126
80-416
Gdańsk
1 1 1 1 1 0 0 0
AC 019
Polskie Centrum Badań i Certyfi-kacji S. A.
Zakład Certyfi-kacji Systemów Zarządzania
ul. Kłobucka 23a
02-699
War-szawa
1 1 1 1 0 0 1 0
AC 057
Wojskowa Aka-demia Technicz-na im. Jarosława Dąbrowskiego
Zakład Syste-mów Jakości i Zarządzania
ul. Nowo-wiejska 26
02-010
War-szawa
1 1 1 1 1 0 0 0
AC 058
Instytut Spawal-nictwa
Ośrodek Certyfi-kacji
ul. Bł. Cze-sława 16/18
44-100
Gliwi-ce
1 0 0 0 0 0 0 1
AC 058
Instytut Spawal-nictwa
Ośrodek Certyfi-kacj
ul. Bł. Cze-sława 16/18
44-100
Gliwi-ce
1 0 0 0 0 0 0 1
AC 069
Centralny Insty-tut Ochrony Pracy - Pań-stwowy Instytut Badawczy
Ośrodek Certyfi-kacji Osób i Systemów Za-rządzania
ul. Czernia-kowska 16
00-701
War-szawa
1 1 1 1 0 0 0 0
AC 069
Centralny Insty-tut Ochrony Pracy - Pań-stwowy Instytut Badawczy
Ośrodek Certyfi-kacji Osób i Systemów Za-rządzania
ul. Czernia-kowska 16
00-701
War-szawa
1 1 1 1 0 0 0 0
AC 070
Polska Izba Handlu Zagra-nicznego Certy-fikacja Sp. z o.o.
ul. Kołłątaja 1
81-332
Gdy-nia
1 1 1 1 0 0 0 0
AC 072
Instytut Techniki Budowlanej
Zakład Certyfi-kacji
ul. Filtrowa 1 00-611
War-szawa
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 075
ZETOM-CERT Sp z o.o
ul. Konstruk-torska 4
02-673
War-szawa
1 0 0 1 0 0 0 0
AC 078
Urząd Dozoru Technicznego
Jednostka Certy-fikująca Systemy Zarządzania UDT-CERT
ul. Szczęśli-wicka 34
02-353
War-szawa
1 1 1 0 0 1 0 1
AC 081
Bureau Veritas Certification Polska Sp. z o.o.
ul. Migdało-wa 4
02-796
War-szawa
1 1 1 1 1 0 0 0
AC 082
Polskie Centrum Certyfikacji PCC-CERT Sp. z o.o.
ul. Piłsud-skiego 74
50-020
Wro-cław
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 083
Główny Instytut Górnictwa
Jednostka Certy-fikująca
pl. Gwarków 1;
40-166
Kato-wice
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 087
DQS Polska Sp. z o.o.
ul. Postępu 17 A
02-676
War-szawa
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 090
TUV Nord Pol-ska Sp. z o.o.
Jednostka Certy-fikująca Systemy
ul. Mickiewi-cza 29
40-085
Kato-wice
1 1 1 0 1 0 0 0
AC 092
Instytut Mecha-nizacji Budow-nictwa i Górnic-twa Skalnego
Ośrodek Certyfi-kacji
ul. Racjona-lizacji 6/8
02-673
War-szawa
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 104
Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych
Zakład Certyfi-kacj
ul. Kupiecka 4
03-042
War-szawa
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 111
Transportowy Dozór Technicz-ny
Jednostka Certy-fikująca TDT-CERT
ul. Chałubiń-skiego 4
00-928
War-szawa
1 1 1 0 0 0 0 1
AC 112
Germanischer Lloyd Polen Sp. z o.o.
Germanischer Lloyd Polen Sp. z o.o. - Oddział Warszawa
ul. Ogrodo-wa 58
00-876
War-szawa
1 1 0 0 1 0 0 0
AC 116
Instytut Nafty i Gazu
Biuro Certyfikacji ul. Lubicz 25A
31-503
Kra-ków
1 0 0 0 0 0 0 0
184 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Aneks
akr Nazwa Nazwa ulica kod Mia-
sto QM
S EMS
BHP
FSMS
ISMS
PEFC
med.
Spaw.
AC 129
TUV Rheinland Polska Sp. z o.o.
ul. 17 Stycz-nia 56
02-146
War-szawa
1 1 1 1 1 0 1 1
AC 131
NEPCon Sp. z o.o
Biuro Certyfikacji ul. Czapiń-skiego 3/311
30-048
Kra-ków
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 134
Instytut Techno-logii Elektrono-wej
Biuro Certyfikacji PREDOM-OBR
ul. Krako-wiaków 53
02-255
War-szawa
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 136
Q&R Polska Sp. z o.o.
ul. Jagielloń-ska 2d
20-806
Lublin 1 0 0 0 0 0 0 0
AC 137
Polska Akade-mia Jakości Cert Sp. z o.o.
ul. Rybnicka 10/4
40-038
Kato-wice
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 139
ISOCERT Sp. z o.o.
ul. Mińska 38 54-610
Wro-cław
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 140
EURONIS CER-TIFICATION Sp. z o.o.
ul. Topolowa 13
09-470
Biało-brzegi k/Płoc
ka
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 146
Ośrodek Badań Atestacji i Certy-fikacji OBAC Sp. z o.o.
ul. Toruńska 27
44-122
Gliwi-ce
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 151
DEKRA Certifi-cation Sp. z o.o.
Plac Solny 20
50-063
Wro-cław
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 153
Polskie Centrum Certyfikacji Sp. z o.o.
ul. Złota 5 15-016
Biały-stok
1 1 1 0 0 0 0 0
AC 155
Jednostka Opi-niująca, Atestu-jąca i Certyfiku-jąca Wyroby TEST Sp. z o.o.
ul. Wyzwole-nia 14
41-103
Sie-mia-nowi-
ce Ślą-skie
1 0 0 0 0 0 0 0
AC 160
BPIC Sp. z o.o. Brytyjsko-Polski Instytut Certyfi-kacji i Szkoleń
ul. Wiertni-cza 141
02-952
War-szawa
1 0 0 0 0 0 0 0
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Aneks
185
Firmy certyfikujące w Polsce bez akredytacji PCA Nazwa ulica kod miasto
Przedstawicielstwo IMQ S.A. w Polsce ul. Kraszewskiego 36 30-110 Kraków
INSTYTUT TECHNIKI GÓRNICZEJ KOMAG ul. Pszczyńska 37 44-101 Gliwice
LRQA Polska Biuro Certyfikacji Systemów Zarzą-dzania
ul. Grunwaldzka 12-16, lokal 1 81-759 Sopot
Multicert s.c Mydlarska 47-1 04-690 Warszawa
TÜVPOL Sp. z o. o. ul. Powstańców Śląskich 5 53-332 Wrocław
TÜV SÜD Polska Sp. z o.o. ul. Podwale 17 00-252 Warszawa
HRS sp. z o.o. Plac Solny 14 50-062 Wrocław
LL-C Przedstawicielstwo - Polska Mydlarska 47-1 04-690 Warszawa
Det Norske Veritas (DNV) Polska ul. Łużycka 6e 81-537 Gdynia
Quality Austria - Polska Sp. z o.o. ul. Żwirki i Wigury 14 43-190 Mikołów
SGS Polska Sp. z o.o. ul. Bema 83 01-233 Warszawa
BMTC Poland Sp. z o.o. ul. Piłsudskiego 74 50-020 Wrocław
Intertek Moody International Polska Sp z o.o. Ul. Mickiewicza 18 A 60-833 Poznań
CIS - Certification & Information Security Services Sp. z o.o.
ul. Żwirki i Wigury 14 43-190 Mikołów
186 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz tabel i rysunków
Wykaz tabel Tabela 1. Alternatywne OHSAS względem BS OHSAS 18001 ....................................................................................... 23
Tabela 2. Akceleratory i bariery rozwoju systemów OHSMS ....................................................................................... 30
Tabela 3. Alternatywne systemy względem systemów opartych na wymaganiach standardu ISO 22000 .................................. 53
Tabela 4. Korelacja specyfikacji wymogów w odniesieniu do systemu zarządzania zintegrowanego PAS 99:2012 z PAS 99:2006 .... 145
Tabela 5. Powiązanie specyfikacji wymogów w odniesieniu do systemu zarządzania zintegrowanego PAS 99:2012 z innymi
normami: ISO 9001:2008; ISO 14001:2005; OHSAS 18001:2007; ISO 22301:2012; ISO 20000:2011; ISO 22000:2006; ISO 27001:2005;
ISO 5001:2012 ........................................................................................................................................... 147
Tabela 6. Stan wdrożenia poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie ............................................................ 173
Wykaz rysunków Rysunek 1. Struktura i wymagania normy PN-N 18001:2004....................................................................................... 12
Rysunek 2. Struktura i wymagania normy OHSAS 18001:2007..................................................................................... 19
Rysunek 3. Komunikacja w łańcuchu żywnościowym ............................................................................................. 35
Rysunek 4. Podział zagrożeń zdrowotnych żywności .............................................................................................. 39
Rysunek 5. Struktura i wymagania normy ISO 22000:2005 ......................................................................................... 47
Rysunek 6. Budowanie bezpieczeństwa i jakości produktów żywnościowych ................................................................... 55
Rysunek 7. Budowanie bezpieczeństwa i jakości produktów żywnościowych ................................................................... 56
Rysunek 8. Światowy handel żywnością 1961-2010 (100 mln USD) ............................................................................. 57
Rysunek 9. Regulacje prawa żywnościowego ....................................................................................................... 58
Rysunek 10. Regulacje prawa żywnościowego ....................................................................................................... 59
Rysunek 11. Przykład certyfikatu BRC Global ......................................................................................................... 61
Rysunek 12. Przykład certyfikatu International Food Standard ................................................................................... 67
Rysunek 13. Przykład certyfikatu Safe Quality Food ................................................................................................ 71
Rysunek 14. Struktura standardu SQF.................................................................................................................. 73
Rysunek 15. Poziomy certyfikacji SQF Safe Quality Food ........................................................................................... 77
Rysunek 16. Przykład certyfikatu FSSC 22000 ........................................................................................................ 79
Rysunek 17. Etapy wdrażania systemu GlobalGAP – opcja grupowa ............................................................................. 88
Rysunek 18. Wymagania GlobalGAP ................................................................................................................... 90
Rysunek 19. Etapy certyfikacji systemu GlobalGAP – opcja grupowa .......................................................................... 113
Rysunek 20. Etapy certyfikacji systemu GlobalGAP – opcja grupowa .......................................................................... 118
Rysunek 21. Struktura i wymagania normy PN-ISO/IEC 27001:2007 ............................................................................ 124
Rysunek 22. Obszary integracji systemów zarządzania ........................................................................................... 136
Rysunek 23. Popularność różnych koncepcji doskonalenia zarządzania według KPMG ...................................................... 138
Rysunek 24. Warianty integracji systemów zarządzania .......................................................................................... 148
Rysunek 25. Model oceny i doskonalenia systemowego podejścia do zarządzania w organizacjach komercyjnych i non-profit ...... 151
Rysunek 26. Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów IN ....................................................................................... 152
Rysunek 27. Audyt mikrootoczenia IN ............................................................................................................... 153
Rysunek 28. Audyt makrootoczenia IN............................................................................................................... 154
Rysunek 29. Audyt uwarunkowań organizacji IN ................................................................................................... 156
Rysunek 30. Sformułowanie lub modyfikacja propozycji Misji Wizji, Celów strategicznych oraz Celów cząstkowych organizacji ..... 158
Rysunek 31. Podproces zbiorczy na etapie „Określenie celów” .................................................................................. 159
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Spis Treści
187
Rysunek 32. Nawigowanie ku realizacji celów ......................................................................................................161
Rysunek 33. Audyt oczekiwań klientów/beneficjentów OUT .....................................................................................163
Rysunek 34. Audyt mikrootoczenia OUT .............................................................................................................164
Rysunek 35. Audyt makrootoczenia OUT ............................................................................................................165
Rysunek 36. Audyt uwarunkowań organizacji OUT ................................................................................................166
Rysunek 37. Audyt mikrootoczenia OUT .............................................................................................................167
Rysunek 38. Struktura wdrożenia poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie ...................................................174
Rysunek 39. Dynamika wdrażania poszczególnych systemów zarządzania ISO na świecie ..................................................175
188 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
Wykaz literatury
Publikacje zwarte
1. Alberini A., Lichtenberg E., Mancini D., Galinato G., Was It Something i Ate?
Implementation of the FDA Seafood HACCP Program, American Journal
of Agricultural Economics, Volume: 90, Issue: 1, 2008, s. 28-41.
2. Al-Dabal J., Is Total Quality Management Enough for Competitive Advantage?:
Realities in Organizations Implementing Change Initiatives with Examples from
the United States and the Developing World, Universal-Publishers, 2001.
3. Kieser A, Organizational, Institutional, and Societal Evolution: Medieval Craft
Guilds and the Genesis of Formal Organizations, Administrative Science
Quarterly Vol. 34, No. 4 (Dec., 1989), pp. 540-564
4. Ambec, S., Lanoie, P., 2008. Does it pay to be green? A systematic overview.
the Academy of Management Executive 22 (4), 45-62.
5. Anderson, S.W., Daly J.D. and Johnson M.F., Why firms seek ISO 9000
certification: regulatory compliance or competitive advantage? Production and
Operations Management, Spring 1999, p. 28-43.
6. Bagiński J. (red.), Menedżer jakości. Wydawnictwo PW Warszawa, Warszawa
2000.
7. Becker R.M., Lean Manufacturing and the Toyota Production System,
Encyclopedia of World Biography, 1998.
8. Birkinshaw J., Mol M., How management innovation happens. MIT Sloan
Management Review, Volume 47, Issue 4, s. 81-88, 2006.
9. Blackburn R., Benson R., Total quality and human resource management:
Lessons learned from Baldridge Award-winning companies, Academy
of Management Journal, volume 7, Issue 3., 49-66 s.49-66.
10. Boyer, A. D., Sir Edward Coke, Ciceronian’s: Classical Rhetoric and the Common
Law Tradition. Law, Liberty and Parliament: Selected Essays on the Writings
of Sir Edward Coke. Liberty Fund, 2004.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
189
11. Brycchan C., Slavery and Romanticism, Literature Compass, Volume 3, Issue 3,
s. 397–408, 2006.
12. Bryson J., Lowe P., Story-telling and history construction: rereading George
Cadbury's Bourneville Model Village, Journal of Historical Geography, Volume
28, Issue 1, s. 21–41, 2002.
13. Bugold M., Integracyjne działanie TQM, „Problemy Jakości”, Nr 5, 1995, s. 12.
14. Calder R., Quality - an Attitude of Mind; a Customer Requirement and
an Engineer's Responsibility, In: National Engineering Conference (1990 :
Canberra, A.C.T.). 1990 National Engineering Conference of the Institution
of Engineers, Australia: Government, Engineering and the Nation; Preprints
of Papers, The. Barton, ACT: Institution of Engineers, Australia, 1990: 61-65.
15. Cianfrani Ch, Tsiakals J., West J., ISO 9001:2008 Explained, ASQ Quality Press,
2009.
16. Clark J. D., Kalambo Falls Prehistoric Site: Volume 3, the Earlier Cultures: Middle
and Earlier Stone Age, Cambridge University Press, 2001
17. Conti T., a history and review of the European Quality Award Model, the TQM
Magazine, Volume 19 Issue: 2, 2007, s.112 – 128.
18. Corlett D., HACCP User's Manual, Springer, 1998.
19. Cottman R., a guidebook to ISO 9000 and ANSI/ASQC Q90, ASQC Quality Press,
1993
20. Council Directive 93/43/EEC of 14 June 1993 on the hygiene of foodstuffs OJ L
175, 19.7.1993, p. 1–11, http://eur-lex.europa.eu/, dostęp: 25.09.12.
21. Crosby B., Quality is free: the art of making quality certain, New American
Library, 1980.
22. Curkovic, S. and Pagell, M., a critical examination of the ability of ISO 9000
certification to lead to a competitive advantage. Journal of Quality
Management, vol. 4(1), 1999, s. 51-67.
23. Dahab R., Relation Between the Degree of Implementation of the Quality
System and the Degree of Customer Satisfaction, Universite Du Quebec A
Chicoutimi, 1991.
190 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
24. Dahlgaard. J., Kristensen K., Kanji G., Podstawy zarządzania jakością. PWE,
Warszawa 2004.
25. Dahlström, K., Skea, J., EMSs and operator performance at sites regulated under
integrated pollution control. Draft Research and Development Technical Report
P6/TR, Prepared by the Policy Studies Institute. United Kingdom Environmental
Agency, 2002, Bristol, England.
26. Deming W.E., Out of the Crisis, the MIT Press, 1982.
27. Deming, W.E., On a classification of the problems of statistical inference,
Journal of the American Statistical Association, Vol. 37, No. 218, 1942, pp.173–
185.
28. Deshpande S., Nazemetz J., Global Harmonization of Standards, Computer
Assisted Technology Transfer (CATT) Research Program, Contract Number
F34601-95-D-00376, Delivery Order: Engineering Assignment CATT-95-01, 1999.
29. Dodge H.F, Statistical control in sampling Inspection, American Mechanist, Oct
1932: 1085-88. 1932 : 1129-31, 1932.
30. Dodge H.F., i Roming H.G., Army service forces tables, Bell
telephonelaboratories, United States, 1942.
31. Elkington J., Cannibals with forks: the triple bottom line of 21st century
business, New Society Publishers, 1998.
32. Faulkner D., Wood R, Introduction to Quality Assurance - Quality Standards and
Applicability to DOE, U.S. Department of Energy (DOE), 2004.
33. Fayol H., Administration industrielle et générale; prévoyance, organisation,
commandement, coordination, controle, Paris, H. Dunod et E. Pinat, OCLC
40204128, 1916
34. Feigenbaum A., Quality control: principles, practice and administration;
an industrial management tool for improving product quality and design and
for reducing operating costs and losses, McGraw-Hill industrial organization and
management series, 1951.
35. Feigenbaum A., Total Quality Control, Revised (Fortieth Anniversary Edition),
McGraw-Hill Companies; 3 Rev Sub edition, 1991.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
191
36. Felber H., International Standardization of Terminology: Theoretical and
Methodological Aspects, International Journal of the Sociology of Language,
Volume 1980, Issue 23, 2009, s. 65–80.
37. Fisher N. I., Nair V. N., Quality management and quality practice: Perspectives
on their history and their future. Appl. Stoch. Model. Bus. Ind. 25, 1, 2009, s. 1-
28.
38. Florida, R., Davidson, D., Gaining from green management: EMS inside and
outside the factory. California Management Review 43 (3), 2001, 64-84
39. Ford H., My Life and Work, Create Space Independent Publishing Platform,
2011.
40. Freshley M. D., 300 Area Integrated Field-Scale Subsurface Research Challenge
(IFRC) Field Site Management Plan, Prepared for the U.S. Department of Energy,
2008.
41. Gale B., Managing Customer Value: Creating Quality and Service That
Customers Can See, Simon and Schuster, 1994.
42. Galinski Ch., Terminology polices standardization, http://www.infoterm.info/,
2012
43. Genichi Taguchi, Subir Chowdhury, Yuin Wu; „Taguchi's Quality Engineering
Handbook”, Wiley-Interscience, 2004.
44. Ghosh A., the Pillars of Aśoka - Their Purpose, East and West, Vol. 17, No. 3/4
(September-December 1967), s. 273-275
45. Gotzamani, K. D., G. D. Tsiotras, the true motives behind ISO 9000 certification:
Their effect on the overall certification benefits and long term contribution
towards tqm. International Journal of Quality & Reliability Management 19 (2),
2002, s. 151– 169.
46. Grove R.H., Green Imperialism: Colonial Expansion, Tropical Island Eden’s and
the Origins of Environmentalism, 1600-1860. Cambridge, England: Cambridge
University Press, 1995.
192 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
47. Hargadon A., Douglas Y., When Innovations Meet Institutions: Edison and
the Design of the Electric Light, Administrative Science Quarterly, Volume 46,
Issue 3, s. 476-501, 2001.
48. Harper R., the Code of Hammurabi, King of Babylon : about 2250 B.C. :
autographed text, transliteration, translation, glossary index of subjects, lists
of proper names, signs, numerals, University of Chicago Press, 1999.
49. Heald M., Business Thought in the Twenties: Social Responsibility, American
Quarterly, Volume 13, Issue 2, Part 1, 1961, s.: 126-139
50. Hill S., Why Quality Circles Failed but Total Quality Management Might Succeed,
British Journal of Industrial Relations, Volume 29, Issue 4, s. 541–568,
December 1991
51. Hoyt H., Standardization and Its Relation to Industrial Concentration, Annals
of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 82, Industries in
Readjustment (Mar., 1919), s. 271-277
52. International Commission on Microbiological Specifications for Food .
Microorganisms in Foods 4: Application of the hazard analysis critical control
point (HACCP) system to ensure microbiological safety and quality. . Oxford:
Blackwell Scientific Publications, 1988.
53. ISO Guide 83:2012 „Guidelines for the justification and development
of management system standards”
54. ISO STATUTES art. 2.1.; 2.2
55. ISO Survey 2010, ISO, 2011.
56. ISO, Overview of the ISO system, http://www.iso.org, 2011
57. ISO/IEC Directives, Part 2: Rules for the structure and drafting of International
Standards, Sixth edition, 2011
58. Juran, J.M., "Pareto. Lorenz, Cournot Bernoulli, Juran and Others," Industrial
Quality Control, October 1950, p. 25.
59. Karapetrovic S., Jonker J., Integration of standardized management systems:
Searching for a recipe and ingredients, Total Quality Management & Business
Excellence, Volume 14, Issue 4, 2003, s. 451-459.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
193
60. King, A., Lenox, M., Exploring the locus of profitable pollution reduction.
Management Science 48, 2002, 289-299.
61. King, A., Lenox, M., Terlaak, A.K., the strategic use of decentralized institutions:
exploring certification with the ISO 14001 management standard. Academy
of Management Journal 48 (6), 2005, 1091-1106.
62. Kłos Z., Uwarunkowania wprowadzania strategii TQM do polskich
przedsiębiorstw, „Problemy Jakości”, Nr 11, 1996, s. 12.
63. Kozłowski S., Przyszłość ekorozwoju, Wyd. KUL, Lublin 2005.
64. Kraatz J., Value-mapping for major economic infrastructure projects, Faculty
of Built Environment and Engineering, School of Urban Development,
Queensland University of Technology, 2009.
65. Krafcik J. F. (1988). "Triumph of the lean production system". Sloan
Management Review 30 (1): 41–52.
66. Kwai-Sang Chin, Simon Chiu, V.M. Rao Tummala, an evaluation of success
factors using the AHP to implement ISO 14001-based EMS, International Journal
of Quality & Reliability Management, Volume: 16 Issue: 4, 1999, s.341 - 362
67. Lalou E., Les tablettes de cire médiévales, Bibliothèque de l'école des chartes,
Volume 147, Numéro 147, Année 1989, s. 123-140.
68. Łańcucki J. (red.), Rola znormalizowanych systemów zarządzania
w zrównoważonym rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu, 2011.
69. Lasztity R., Petro-Turza M., Foldesi F, Food Quality and Standards - History
of the Food Quality Standards, Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS),
2007
70. Lee, S. F., & Leung, R. (1999). Survey on total quality management
implementation in Hong Kong. Managerial Auditing Journal, 14(1/2), 71-74.
71. Lehman B., Intellectual Property and the National Information Infrastructure -
the Report of the Working Group on Intellectual Property Rights, Secretary
of Commerce, 1995.
194 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
72. LeMaistre C., Summary of the Work of the British Engineering Standards
Association, Annals of the American Academy of Political and Social Science, 82,
Industries in Readjustment, 1919, s. 247-252.
73. Lewis-Williams J.D., Bardill P., Biesele M., Yearwood S., Clegg J., Davis D,
Groenfeldt D., Inskeep R., Jones T., Pretty G., Sauvet G., Sieveking A., Trbuhović
V., Van Noten F., Vastokas J., Walker N., the Economic and Social Context
of Southern San Rock Art [and Comments and Reply], Current Anthropology,
Vol. 23, No. 4 (Aug., 1982), s. 429-449
74. Magd, H., and A. Curry. an empirical analysis of management attitudes towards
ISO 9001:2000 in Egypt. tqm Magazine 15 (6), 2003, s. 381–90.
75. Mahoney F. X., Total quality management; Quality assurance; Quality control;
ISO 9000 Series Standards; Malcolm Baldrige National Quality Award;
Management; Standards, American Management Association (New York), 1994.
76. Makra L., Brimblecombe P., Selections from the history of environmental
pollution, with special attention to air pollution. Part 1, International Journal
of Environment and Pollution, Volume 22, Issue 6, s. 641 – 656, 2004.
77. Marcinkowski A. i in, „Ekozarządzanie w Przedsiębiorstwie” – podręcznik,
Centrum Informacji o Środowisku, Warszawa, 2010.
78. Marcus Porcius Cato, On Agriculture, an English translation by William Davis
Hooper, revised by Harrison Boyd Ash, Cambridge, Mass, London: Harvard
University Press, 1999.
79. Marshall R., Food Safety: A Practical and Case Study Approach, Springer, 2006.
80. Matuszak-Flejszman A, Wpływ uczestnictwa organizacji w programach
lub systemach środowiskowych na doskonalenie systemu zarządzania
środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Zeszyty Naukowe,
Akademia Morska w Szczecinie, 2009, 19(91) s. 71–79.
81. Mayes T., Mortimore S., Making the most of HACCP - Learning from others’
experience, CRC Press LLC, 2005.
82. Mayo E., the Social Problems of an Industrial Civilization. Boston: Division
of Research, Harvard Business School, 1945.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
195
83. Molina-Azorín J., Claver-Cortés E., López-Gamero M., Tarí J., Green
management and financial performance: a literature review, Management
Decision, Volume 47 Issue: 7, 2009, s: 1080 - 1100.
84. Monaghan J., United Kingdom and European Approach to Fresh Produce Food
Safety and Security, HortTechnology, Volume: 16 no: 4, 2006, s. 559-562.
85. Montgomery, D. C. Opportunities and Challenges for Industrial Statisticians,
Journal of Applied Statistics, Vol 28, Nos 3&4, 2001, s. 427-439
86. Montgomery, D. C., Experimental Design for Product and Process Design and
Development”, the Statistician, 48, Part 2, 1999, s. 159-177.
87. National Research Council (U.S.). Food Protection Committee. Subcommittee on
Microbiological Criteria, an evaluation of the role of microbiological criteria
for foods and food ingredients, National Academies, 1985.
88. NDEMS, Environmental management systems: do they improve performance?
NDEMS, National Database on Environmental Management Systems. 2003,
University of North Carolina at Chapel Hill, North Carolina.
89. Neave H., the Deming Dimension: Management for a Better Future, the Swiss
Deming Institute, August 25, 2000.
90. Nierzwicki W., Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa 2006.
91. Nightingale P, a medieval mercantile community: the grocers' company
& the politics & trade of London, 1000-1485, Yale University Press (New Haven,
Conn), 1995.
92. Norma ISO 14001: 2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania
i wytyczne stosowania.
93. Nusrah Samat, T. Ramayah, Yusliza Mohd.Yusoff, do ISO Certified SME's have
Hgher Quality Practices? Empirical Insights from the Northern Region
of Malaysia, International Journal of Business and Management, Vol. 3, No. 3,
pp. 72.
94. Oxford English Dictionary, 2nd Edition; Harvard Law School Library
95. Pålsson A., Flemström K., Gap analysis of the documents in the ISO 14000-series
with regard to quality management of environmental data and information,
196 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
CPM report 2004:3, Chalmers University of Technology, Göteborg, Sweden,
2004.
96. PAS 99:2012 „BSI British Standards Specification of common management
system requirements as a framework for integration”, BSI, 2012.
97. Perlin, John, a Forest Journey: the Role of Wood in the Development
of Civilization, Cambridge MA, Harvard University Press, 1991.
98. Perry J., the Story of Standards, New York Funk and Wagnall’s Company, 1955.
99. Petersen P., the Great Baltimore Fire of 1904, Baltimore Civil Engineering
History, Dennis B., Fenton M. (Red.), Fifth National History and Heritage
Congress at ASCE Civil Engineering Conference and Exposition, Baltimore,
Maryland, United States, 2004
100. Ping W., a Brief History of Standards and Standardization Organizations: a
Chinese Perspective, East - West Center Working Papers, Economics Series, No.
117, April 2011.
101. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo
Pallottinum, 2005.
102. Plutarch, tłumaczenie Dryden J., edycja Clough A. H., Plutarch's Lives, Modern
Library, 2001.
103. PN-EN ISO 19011:2012 “Wytyczne dotyczące auditowania systemów
zarządzania”, PKN, 2012.
104. Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady wdrażania Systemu Zarządzania
środowiskowego zgodnie z wymaganiami normy ISO 14001. Ekokolsult. Gdańsk
1999.
105. Poksinska, B., Dahlgaard, J., Eklund, Implementing ISO 14000 in Sweden:
motives, benefits and comparisons with ISO 9000. International Journal
of Quality and Reliability Management 20 (5), 2003, 585-606
106. Potoski, M., Prakash, A., Covenants with weak swords: ISO 14001 and facilities’
environmental performance. Journal of Policy Analysis and Management 24 (4),
2005, 745-769.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
197
107. Puffert D., the Standardization of Track Gauge on North American Railways,
1830-1890, the Journal of Economic History, Volume 60, Issue 4, s. 933-960,
Cambridge University Press - Economic History Association.
108. Ridley J., Channing J. Safety at Work, Routledge, 2012.
109. Ritterbusch G.H., Functions of A Standards Program, Standards Management a
Handbook for Profits, ANSI, N.Y., 1990.
110. Robens, E., Dąbrowski, A., Extension of the measuring range of balances Journal
Name: Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Volume: 86, Issue: 1, 2006,
s: 17-21.
111. Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin E.,
Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and safety
management system interventions: A systematic review, Safety Science, 45 (3)
2007, p. 329-353.
112. Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin E.,
Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and safety
management system interventions: A systematic review, Safety Science, 45 (3)
2007, p. 329-353.
113. Ropkins K., Beck A., Evaluation of worldwide approaches to the use of HACCP to
control food safety, Trends in Food Science & Technology, Volume 11, Issue 1,
2000, s. 10–21.
114. Ropkins, K., Ferguson, A., Beck, A.J., Development of Hazard Analysis and
Critical Control Points (HACCP) Procedures to Control Organic Chemical Hazards
in the Agricultural Production of Raw Food Commodities. Critical Reviews in
Food Science and Nutrition 43(3), 2003, 287–316
115. Ross, A. S. C., the Assize of Bread. the Economic History Review, 9, (1956,
s. 332–342.
116. Ruangsilp B., Dutch East India Company Merchants at the Court of Ayutthaya:
Dutch Perceptions of the Thai Kingdom, Ca. 1604-1765, BRILL, 2007.
198 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
117. Russell A. “Industrial Legislatures”: Consensus Standardization in the Second
and Third Industrial Revolutions, Oxford Journals, Humanities & Social Sciences,
Enterprise & Society, Volume 10, Issue 4, s. 661-674
118. Russell A., Standardization in History: A Review Essay with an Eye to the Future
Department of the History of Science and Technology, the Johns Hopkins
University, 2006.
119. Santos, L., and C. Escanciano. Benefits of the ISO 9000:1994 system: Some
considerations to reinforce competitive advantage. International Journal
of Quality & Reliability Management 19 (3), 2002, s. 321–344.
120. Savage R., Hazard analysis critical control point: A review, Food Reviews
International, Volume 11, Issue 4, 1995, s. 575-595.
121. Schweitzer T., Normalizacja w Polsce, Spektrum, Biuletyn Organizacyjny
i Naukowo-Techniczny Stowarzyszenia Elektryków Polskich, marzec – kwiecień
2008, s.: 23-25
122. Senkus P., Wysokinska-Senkus A., Wspólnotowy System Ekozarządzania
i Audytu (EMAS), Podręcznik - Studia podyplomowe „Doradca ds. ochrony
środowiska”, MOS, 2011.
123. Shewhart W.A., Economic Control of Quality of Manufactured Product, Van
Nostrand, Princeton, N.J, 1931.
124. Sinclair B. at the Turn of a Screw: William Sellers, the Franklin Institute, and a
Standard American Thread, Technology and Culture, Volume 10, Issue 1. s. 20-
34, 1969.
125. Sivilich D., Analyzing Musket Balls to Interpret a Revolutionary War Site,
Historical Archaeology, Volume 30, Issue 2, Society for Historical Archaeology
s. 101-109, 1996.
126. Smith D., OHSAS 18001 provides MS approach for occupational health and
safety, ISO Management Systems – July-August 2008, s. 42-46.
127. Spector B., Business Responsibilities in a Divided World”: the Cold War Roots
of the Corporate Social Responsibility Movement, Enterprise & Society, Volume
9, Number 2, 2008, s. 314-336.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
199
128. Spencer B., Models of Organization and Total Quality Management: A
Comparison and Critical Evaluation, ACAD MANAGE REV July 1, 1994 vol. 19 no.
3 446-471.
129. Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and
Prospective". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, 44-46.
130. Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and
Prospective". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, 44-46.
131. Spruyt H., the supply and demand of governance in standard-setting: insights
from the past, Journal of European Public Policy, Volume 8, Issue 3, 2001
132. Sroufe, R., Curkovic R., an examination of ISO 9000:2000 and supply chain
quality assurance. Journal of Operations Management 26 (4), 2008, s. 503–520.
133. Stary Testament, Księga Amosa, Biblia Tysiąclecia, 2001
134. Steinbeck H.H., 1998, TQM - Kompleksowe zarządzanie jakością. Placet,
Warszawa.
135. Stevens C., Harmonization, Trade and the Environment, International
Environmental Affairs, 1993, http://www.ciesin.org/docs/008-062/008-
062.html, dostęp 25.09.12
136. Street P., BS 5750: the Industry View, Fernie M., International Journal of Quality
& Reliability Management, Volume 9, Issue: 7
137. Taylor F. W., the Principles of Scientific Management, Dover Publications, 1997.
138. Terziovski, M., D. Power, and A. S. Sohal, the longitudinal effects
of the ISO 9000 certification process on business performance. European
Journal of Operational Research 146 (3), 2003, s. 580–95.
139. Toth R.B., Getting Standards Implemented" Standards Management a
Handbook for Profits, ANSI, N.Y, 1990.
140. Tribus M. Lessons from Tomas Bata for the Modern Day Manager, Tvůrčí odkaz
Tomáše Bati a současné podnikání, 2001.
141. Tribus M. the statistician’s stake in the managerial revolution. Philosophical
Transactions of the Royal Society of London, Series A, Mathematical and
Physical Science 1989; 327(1596):487–498.
200 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
142. Typko M, Założenia Wspólnotowego systemu ekozarządzania i audytu w świetle
rozporządzenia EMAS III., Centrum Informacji o Środowisku, Warszawa, 2010.
143. Ulmer J., a Study of ASQ and SME Members on the Effects of Continuous
Improvement Practices and Certifications on Quality Cost for Small-to-midsized
United States Manufacturing Companies, ProQuest, 2008
144. Völker J., BS 7799 – Von „Best Practice“ zum Standard, DuD • Datenschutz und
Datensicherheit 28 (2004) 2, s. 102-109.
145. Walker H., Milk: Beyond the Dairy, Proceedings of the Oxford Symposium on
Food and Cookery 1999, Oxford Symposium, 2000.
146. Warshaw S.I. and Saunders M.H., "International Challenges in Defining
the Public and Private Interest in Standards". Standards, Innovation and
Competitiveness, Edward Elgar, Aldershot, UK., 1995.
147. Water Resource Commission, a study of Roman water law, with specific
reference to water allocations and prior appropriation, Research Report, 2006.
148. Wawak S., Zarządzanie jakością - teoria i praktyka. OnePress, Warszawa 2002.
149. Wawak T., System jakości ISO 9000, Wydawnictwo Informacji Ekonomicznej,
Kraków 1996
150. Wilkinson G., Dale B. G., an examination of the ISO 9001:2000 standard and its
influence on the integration of management systems, Production Planning
& Control: the Management of Operations, Volume 13, Issue 3, 2002 s. 212-
220.
151. Withers B., Ebrahimpour M, Does ISO 9000 certification affect the dimensions
of quality used for competitive advantage?, European Management Journal,
Volume 18, Issue 4, August 2000, s. 431-443
152. Withers, E. B., Ebrahimpour, M., & Hikmet, N. (1997). an exploration
of the impact of TQM and JIT on ISO 9000 registered companies. International
Journal of Production Economics, 53, 209-216.
153. Wruck, K. H., & Jensen, M. C. (1994). Science, specific knowledge, and total
quality management. Journal of Accounting and Economics, 18, 247-287.
Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
201
154. Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich
przedsiębiorstw, Wyd. UP, Poznań 2008.
155. Wysokińska-Senkus A., Ewolucja Standaryzacji w Zarządzania Jakością
w Sektorze Gospodarki Żywnościowej na Świecie A Proces Globalizacji, Roczniki
Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCLXXVII (2006), s. 240-250
156. Zymonik, J., Polska Nagroda Jakości w świetle dotychczasowych edycji tego
konkursu, Problemy Jakości, 2009, R. 41, nr 7, s. 29-36.
Strony internetowe
1. http:// www.miljodiplom.se/, dostęp 10.2012
2. http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 10.2012
3. http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 10.2012
4. http://eur-lex.europa.eu/; http://www.zb.itb.pl/node/5, dostęp 10.2012
5. http://gruener-gockel.de/, dostęp 10.2012
6. http://law.justia.com/cfr/title10/10-4.0.2.5.26.1.html, dostęp 2012.
7. http://wwf.fi/en/our-earth/green-office/, dostęp 10.2012
8. http://www.123environnement.fr/, dostęp 10.2012
9. http://www.altea.se/, dostęp 10.2012
10. http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 10.2012
11. http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 10.2012
12. http://www.cleanproduction.org/, dostęp 10.2012
13. http://www.ecocamping.net/, dostęp 10.2012
14. http://www.eco-lighthouse.com/, dostęp 10.2012
15. http://www.ekokompassi.fi/, dostęp 10.2012
16. http://www.fundacionentorno.org/, dostęp 10.2012
17. http://www.gastgeberbayern.de/qualitaetssiegel/umweltsiegel/, dostęp
10.2012
18. http://www.green-key.org/, dostęp 10.2012
19. http://www.greennetwork.dk/, dostęp 10.2012
20. http://www.ihobe.net/, dostęp 10.2012
202 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań
Wykaz literatury
21. http://www.iso.org/iso/about/iso_members.htm, dostęp 2011.
22. http://www.itb.pl/, dostęp 10.2012
23. http://www.nestle.com/, dostęp 10.2012
24. http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/, dostęp 10.2012
25. http://www.qub-info.de/derquh/der_quh.php, dostęp 10.2012
26. http://www.rc.com.pl/, dostęp 10.2012
27. http://www.svanen.se/, dostęp 10.2012
28. http://www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 10.2012
29. http://www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 10.2012
30. http://www.wales.groundwork.org.uk/, dostęp 10.2012
31. IEEE Xplore Digital Library, http://ieeexplore.ieee.org/Xplore/guesthome.jsp,
dostęp 22.09.12
Firma ROI Consulting to nowoczesna organizacja szkoleniowa oraz
wydawnictwo naukowe. Działa na rynku usług edukacyjnych od 2007 roku.
Dzięki wieloletniemu doświadczeniu i współpracy z wysoko wykwalifi-
kowanymi trenerami, posiadającymi zarówno gruntowne wykształcenie mery-
toryczne, jak i doświadczenie praktyczne oraz dydaktyczne, realizuje najbar-
dziej złożone i nowatorskie projekty szkoleniowe.
Specjalność firmy to dedykowane szkolenia zamknięte z różnych ob-
szarów tematycznych – między innymi z zakresu biznesu, zarządzania, pra-
wa, informatyki, ochrony środowiska, tematyki samorządowej, a także umie-
jętności miękkich.
Działania ROI Consulting nie ograniczają się do obowiązujących stan-
dardów. Wychodząc naprzeciw dynamicznie zmieniającym się potrzebom,
zespół szkoleniowy wykorzystuje najnowsze mechanizmy realizacji szkoleń,
takie jak blended learning, do których przygotowywany jest dedykowany kon-
tent – zarówno tradycyjny, e-learningowy, jak również m-learningowy. Ponie-
waż kształcenie to pasja zespołu ROI Consulting, firma z prawdziwą przyjem-
nością angażuje się w nowatorskie projekty i podejmuje współpracę z nowymi
trenerami, którzy dzięki swojej wiedzy stanowią podstawę sukcesów we-
wnętrznych i zewnętrznych, osiąganych przez odbiorców szkoleń.
Ambicją firmy jest jak najlepsze dopasowanie realizowanych usług do
realnych potrzeb uczestników, dlatego regularnie wykonywane są badania i
analizy optymalizujące prowadzone działania edukacyjne. Dzięki temu po-
wstaje usługa szkoleniowa „uszyta na miarę” potrzeb, która w znaczący spo-
sób różni się od szkoleń katalogowych. Sukces szkolenia mierzony jest po-
przez zaawansowane techniki weryfikacji umiejętności oraz długoterminowe
osiągnięcia uczestników.