Svl.Me.Alev KESKİN-Svl.Me.Betül SAYIN*

* Gnkur.ATASE D.Bşk.lığı

Silahlý Kuvvetler Dergisi, Ocak 2013, Sayý 415

99

Türk kültüründe bayrak, tarih boyunca hükümdarlığın ve hâkimiyetin sembolü ola-rak kabul edilmiştir. Bayrak dikmek bir yeri mülkiyet sahasına almak olarak görülmüş, bu nedenle bayrak savaşta ordunun önün-de yer almıştır.1

Günümüz Türk bayrağında yer alan hilal ve yıldızın tarihte ilk kez Sümerler (MÖ 4000-2015) döneminde kullanıldığı gö-rülmektedir. Sümerlerde Ur şehrinin amb-lemi bir hilaldi.2 Gazneliler, Karahanlılar, Harzemşahlar ile Anadolu Selçuklularının paralarında da hilal ve yıldız sembolü kul-lanılmıştır.3

Eski Türklerde bayrak, azametiyle gök-lerde dalgalanan, aya ve güneşe kadar uza-nan kutsal bir varlık olarak kabul edilmiştir.4

Batı Hun İmparatorluğu’nun hükümdarı Atilla’nın bayrağında efsanevi bir kuş res-mi,5 Göktürklerin bayrağında ise kurt başı motifi bulunduğu tespit edilmiştir.6 Kırgızlar

kırmızı ve yeşil, Peçenek ve Hazarlar çeşitli renklerde, Dokuz Oğuzlar siyah, Kıpçak-Kumanlar kırmızı ve beyaz renkte bayrak kullanmışlardır.7

Divanü Lügati’t-Türk’te8 “batrak” şek-linde yazılan bayrak kelimesi “savaşlarda kullanılan ve ucuna bir ipek parçası takılan mızrak” olarak açıklanmaktadır. Nitekim eski Uygur metinlerinde de bayrak kelime-siyle eş anlamlı olarak “badruk” kelimesi kullanılmıştır. Aynı eserdeki bir manzumede ise kelime bayrak şeklinde kullanılmakta ve Oğuzlar arasında da böyle telaffuz edildiği belirtilmektedir.9 Bununla beraber Türkler bayrak yerine daha çok sancak kelimesini kullanmıştır.10

Ay ve yıldızın resmedildiği bayrak ve sancakların genel olarak kırmızı renkte olduğu ve kırmızı rengin hâkimiyeti, güç, kudret, fedakârlık ile akıncılığı ifade ettiği ve hükümdarlara ait bir renk olduğu kabul edilmektedir.11

1 Türk Ordusu; Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 354.2 Fevzi Kurtoğlu; Sancağımızın Tarihi, Sebat Matbaası, İstanbul, 1934, s. 8-9.3 Fuat Köprülü; Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul, 1981, s. 158-159. 4 Türk Ordusu; s. 354. 5 Orhan F.Köprülü; “Bayrak”, İslam Ansiklopedisi, C 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992, s. 248. 6 Türk Ansiklopedisi; “Bayrak”, C V, Millî Eğitim Basımevi, Ankara, 1952, s. 463.7 İslam Ansiklopedisi; “Bayrak”, C V, s. 248.8 İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı Devleti’ne mensup olan ve Türkistan’ın Kaşgar şehrinde yaşayan dil bilgini Mahmut tara-

fından 1069 yılında yazılan eser, Türkçe öğrenmek isteyen yabancılar için kaleme alınmış Türkçe-Arapça bir sözlüktür. 9 İslam Ansiklopedisi; s. 245.10 Türk Ansiklopedisi; s. 463. 11 Uğur Özmen; “Türk’ün Alın Yazısı Ay Yıldızlı Al Bayrak”, Jandarma Eğitim Dergisi, S 62, Eylül 2012, s. 22.

Geçmişten Günümüze Türklerde Bayrak, Sancak ve Fors

Silahlý Kuvvetler Dergisi, Ocak 2013, Sayý 415

100

İslam âlemine hâkim oldukları izlenimini vermek istemişlerdir.13 Anadolu Selçuklu Devleti hükümdar bayrağı da siyah renkli olmuştur.14

Osmanlı Devleti’nin farklı dönemlerinde çeşitli renk ve ebatlarda kullanılan bayrak-larda ay, hilal, yıldız, güneş, kelimeişehadet, fetih ayetleri ve tuğra motifleri kullanılmıştır. Güneş hükümdarın, yıldız milletin, hilal ise bağımsızlığın simgesi sayılmıştır.15

Ay yıldızlı, al renkli Türk bayrağının ortaya çıkışı, Birinci Kosova Meydan Muharebesi’ne (1389) dayandırılmaktadır. Menkıbeye göre; Balkan ittifakına karşı yapılan bu muharebe-de şehit olan Türk askerlerinin kanlarının bir göl gibi toplanması sonucunda gökyüzünde-ki ay ve yıldızın bu göle yansımasıyla Türk bayrağı motifi oluşmuştur.16

Divanü Lügati’t-Türk’te ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılarda hükümdar bayraklarının al renkli kumaştan yapıldığı ve bu rengin açık kırmızı olduğu kayde-dilmiştir. Gaznelilerin bayrakları ise siyah renkli olup üzerinde ay ve kuş motifleri bu-lunmaktadır. Siyah rengin tercih edilmesi, Hz.Muhammed’in “ukab” adlı siyah bayra-ğının rengini taklitten ileri gelmiştir. Gazneli-lerin de siyah rengi kullanmaları, kendilerini halifenin meşru temsilcisi olarak göstermek istemelerindendir.12 Abbasi Devleti’ni hü-kümranlıkları altına aldıktan sonra bu dev-letin resmî geleneklerini benimseyen Sel-çuklular da Abbasilerin kullandıkları siyah renkte bayrakları kullanarak aynı zamanda

12 İslam Ansiklopedisi; s. 249.13 age.; s. 250. 14 Türk Ansiklopedisi; s. 464. 15 Türk Ordusu; s. 355, 356. İslam Ansiklopedisi; s. 252, 253. Türk Ansiklopedisi; s. 466, 467. 16 Betül Turan; Geçmişten Günümüze Kosova Tarihi ve Türk-Kosova İlişkileri, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara, 2009, s. 17.

Yavuz Sultan Selim’e ait sancak, Topkapı Sarayı

Birinci Kosova Meydan Muharebesi’nde Türk bayrağının doğuşu

Silahlý Kuvvetler Dergisi, Ocak 2013, Sayý 415

101

01 Kasım 1922’de saltanatla birlikte, saltanata mahsus sancak da kaldırılmıştır. Ancak Abdülmecit’in bir buçuk yıl süren ha-lifeliği esnasında (16 Kasım 1922-03 Mart 1924) yeşil zemin ve ortasında kırmızı bir daire ve bu dairenin etrafında beyaz şuala-rın bulunduğu bir fors kullanılmıştır. Halife-liğin kaldırılmasından sonra bu fors da kal-dırılmıştır. Ancak imparatorluk dönemindeki beyaz renkli, ay yıldızlı al bayrak muhafaza edilmiştir.19

Konya’daki Selçuklu Sultanı tarafından Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’e gönderilen ve “ak alem” denilen beyaz san-cak, esas saltanat sancağı olarak kabul edilmiş ve padişaha mahsus bu bayrak, Kanuni Sultan Süleyman devrinde de kul-lanılmıştır.17

Sultan III.Selim dönemine (1789-1807) kadar sancaklarda yalnız hilal bulunurken bu dönemde sekiz köşeli yıldız ilave edilmiştir. Sultan Abdülmecit’in (1839-1861) son za-manlarında ise bayrağımızdaki yıldız, hâlen kullanıldığı şekliyle beş şualıya dönüştürül-müştür. Bu değişiklikler yapılırken sultanın ve ailesinin sancaklarında güneş sembolü eski mevkisini korumuştur.18

17 İslam Ansiklopedisi; s. 252-253.18 Fevzi Kurtoğlu; Türk Bayrağı ve Ay Yıldız, TTK Yayınları, Ankara, 1992, s. 111, 126-127, 143.19 age.; s. 130.

Padişah Sancağı (Osmanlı Sultanı V. Mehmed Reşad Dönemi, 300x200 cm)

1389 Kosova Meydan Muharebesi’nde Osmanlı ordusunun kullandığı sancak (240x175 cm) ve

sancak için sonradan sarı deriden yaptırılan kılıf

Geçmişten Günümüze Türklerde Bayrak, Sancak ve Fors

Silahlý Kuvvetler Dergisi, Ocak 2013, Sayý 415

102

2994 numaralı Türk Bayrağı Kanunu, 29 Mayıs 1936’da TBMM tarafından kabul edilerek 05 Haziran 1936 tarihli ve 3332 sayılı Resmî Gazete’de yayım-lanmıştır. 28 Temmuz 1937 tarihinde kabul edilip 14 Eylül 1937’de yayımlanan 2/7175 sayılı Kararname ile bu kanunun nasıl uy-gulanacağını tespit eden “Türk Bayrağı Nizamna-mesi” yürürlüğe girmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nde kullanılan her türlü bay-raklar (millî bayrak, Cumhurbaşkanına mah-

sus bayrak, ordu ve donanmaya ve devletin diğer şubelerine ait bayraklar) ile onlara ait bütün vasıflar, bu kanun ile en ince ayrıntı-sına kadar tespit edilmiştir.20

29 Mayıs 1936 tarihli Türk Bayrağı Ka-nunu; 22 Eylül 1983 tarihli ve 2893 sayılı yeni Türk Bayrağı Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. Bayrağın şekli ve ölçüleri ay-nen korunan yeni Türk Bayrağı Kanunu, 24 Eylül 1983 tarih ve 18171 sayılı Resmî

29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanından

sonra kullanılan bağımsızlığımızın sembo-

lüne “bayrak”, askerî birliklerin özel bayrak-

larına ise “sancak” adı verilmiştir.

22 Ekim 1925’te “Millî ve Zata Mahsus

Sancaklar Talimatnamesi” yayımlanarak

savaş ve ticaret gemileri hakkında bazı

esaslar kabul edilmiş ayrıca millî bayrağın

şekli tespit edilmiştir.

20 İslam Ansiklopedisi; s. 254.

Silahlý Kuvvetler Dergisi, Ocak 2013, Sayý 415

103

hurbaşkanlığı forsundaki güneşin Türkiye

Cumhuriyeti’ni, 16 yıldızın ise bağımsız

Türk devletlerini temsil ettiği görüşünü ilk

kez, 1969 yılında Harita Yüzbaşı Akib ÖZ-

BEK “Türkiye Cumhurbaşkanlığı Forsu ve

Taşıdığı Anlam” isimli kitabında ortaya koy-

muştur. Bu görüş, izleyen yıllarda kabul gör-

müştür.21

Türkler tarafından güneş, hilal ve yıldı-

zın geçmişten günümüze kadar kutsal sayı-

larak devlet-millet bütünlüğünü, istiklal fikri-

ni temsil eden Cumhurbaşkanlığı forsunda

sembol olarak kullanılması, o sembollere

verilen değerin ve saygının hâlâ devam etti-

ğini göstermektedir.

Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Özel bayraklar içine giren fors hususu da 25 Ocak 1985 tarihli 85/9034 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kabul edilen Türk Bayrağı Tüzüğü’nün 27’nci ve 28’inci maddeleri ile son hâlini alarak Cumhurbaşkanlığı forsu-nun standartları, nasıl ve nerelerde kullanı-lacağı belirlenmiştir.

Tarih boyunca kurulmuş olan Türk dev-letlerinden dünya hâkimiyetinde etkili olan 16’sı, Cumhurbaşkanlığı forsunun sol üst köşesinde 16 sarı renkli yıldız şeklinde yer almakta, ortasında Türkiye Cumhuriyeti’ni temsil eden 16 şualı güneş bulunmaktadır. Şuaların uçlarında yer alan her bir yıldız, bir Türk devletini temsil etmektedir. Cum-

21 T.C. Cumhurbaşkanlığı Resmî Web Sitesi; Cumhurbaşkanlığı Forsu (www.tcgb.gov.tr/sayfa/cumhurbaskanligi/fors).

Cumhurbaşkanlığı forsu Cumhurbaşkanlığı forsunda her şuaya karşılık gelen Türk devletleri