Suq Runash Byudu Kidarqan
-
Upload
marcos-lukana -
Category
Education
-
view
86 -
download
0
description
Transcript of Suq Runash Byudu Kidarqan
Quechua de Cajamarca 51
Suq runash byudu kidarqanRelatado por Jesus Caja Mantilla y Santos Calua Teran
Analizado por David Coombs y Heidi Coombs
1Suquno
runahombre
iskaydos
wambritu-yuq-sininito-TEN-RPT
biyuduviudo
kida-rqa-n.quedar-PSD-3
2Cayese
wambritu-n-guna-qa-sninito-3P-PL-TOP-RPT
suquno
warmisita,mujercita
suquno
uzqituvaroncito
ka-rqa-n.ser-PSD-3
3Cayese
runahombre
biyudu-qa-sviudo-TOP-RPT
wambritu-n-guna-ta-qaninito-3P-PL-OBJ-TOP
manano
ati-rqa-n-cupoder-PSD-3-NEG
qara-y-ta,alimentar-INF-OBJ
nini
racapa-n-guna-taropa-3P-PL-OBJ
taqsa-y-ta.lavar-INF-OBJ
4Cay-siese-RPT
suquno
warmi-ta-namujer-OBJ-YA
maska-rqa-n,buscar-PSD-3
wambritu-n-guna-taninito-3P-PL-OBJ
rika-na-m-baq.ver-SUBI-3P-PROP
5Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
warmi-tamujer-OBJ
apa-spallevar-ASI
wasi-n-man,casa-3P-MET
kamaci-rqa-nordenar-PSD-3
“Kayeste
wambritu-y-kuna-taninito-1P-PL-OBJ
qara-y,alimentar-2IMP
racapa-n-guna-taropa-3P-PL-OBJ
taqsa-y.lavar-2IMP
6Caqapues
noqa-sinayo-SEM
wakcita-mhuerfanito-DIR
wamra-y-kuna-qa.nino-1P-PL-TOP
7Cay-riese-EMT
qam-natu-YA
wasicasa
dwinu-qadueno-TOP
ka-y.ser-2IMP
8Tukuytodo
ima-mque-DIR
maki-ki-pi.mano-2P-LOC
9Mana-mno-DIR
nima-ta-pisnada-OBJ-TAMB
mica-sqayki-cu.ser.tacano-1FUT2-NEG
10Kawsa-na-nciq-paq-qa-mvivir-SUBI-12-PROP-TOP-DIR
trabaja-saq”trabajar-1FUT
ni-spa.decir-ASI
11Cay-sina-sese-SEM-RPT
runa-qahombre-TOP
ancamuy
sumaq-tabonito-ADV
parla-ci-rqa-nconversar-CAU-PSD-3
warmi-ta-qa.mujer-OBJ-TOP
1Suq runa ishkay wambrituyuqshi biyu-du kidarqan. 2Chay wambritungunaqashsuq warmisita, suq ullqitu karqan. 3Chayruna biyuduqash wambritungunataqa ma-na atirqanchu qarayta, ni rach’apangu-nata taqshayta. 4Chayshi suq warmitanamaskarqan, wambritungunata rikanambaq.5Chaymandaqash warmita apashpa wasin-man, kamachirqan: “Kay wambrituykuna-ta qaray, rach’apangunata taqshay. 6Cha-qa noqashina wakchitam wambraykunaqa.7Chayri qamna wasi dwinuqa kay. 8Tukuyimam makikipi. 9Manam nimatapis mi-ch’ashqaykichu. 10Kawsananchiqpaqqamtrabajashaq” nishpa.
11Chayshinash runaqa ancha shumaqta
1(Dicen que) un hombre que tenıa doshijitos se quedo viudo. 2Tenıa una hijitay un hijito (lit. Sus hijos eran una mujer-cita y un varoncito). 3Ese hombre viudono podıa dar de comer a sus hijitos, ni la-var su ropa. 4Por eso, busco a otra mujerpara que cuide a sus hijitos. 5Despues (deencontrarla) llevo a la mujer a su casa y leordeno: “Da de comer a mis hijitos, lava suropa. 6Pues, mis hijos son huerfanitos comoyo. 7Por eso, tu se ya la duena de la casa.8Todo esta en tus manos. 9Yo nunca seretacano contigo. 10Trabajare para que poda-mos vivir”.
11Ası el hombre hablo muy bonito a la
52 Suq runash byudu kidarqan
12Cay-siese-RPT
warmi-qamujer-TOP
wamra-kuna-ta-qanino-PL-OBJ-TOP
pay-pael-GEN
wamra-n-da-sina-nanino-3P-OBJ-SEM-YA
rika-rqa-n.ver-PSD-3
13Pirupero
azi-manda,bueno-ABL
azi-manda-qa-sbueno-ABL-TOP-RPT
unda-rqa-n-nallenarse-PSD-3-YA
wambritu-kuna-ta-qa.ninito-PL-OBJ-TOP
14Cay-siese-RPT
cayese
wambritu-kuna-taninito-PL-OBJ
ciqni-spa,odiar-ASI
mana-nano-YA
muna-rqa-n-cudesear-PSD-3-NEG
rika-y-taver-INF-OBJ
pay-kuna-ta-qa.el-PL-OBJ-TOP
15Cay-siese-RPT
cayese
wambritu-kuna-paninito-PL-GEN
tayta-n-dapadre-3P-OBJ
zuza-ci-spamentir-CAU-ASI
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Cayese
wamra-yki-kuna-qa-mnino-2P-PL-TOP-DIR
ancamuy
daninu-kuna,danino-PL
ancamuy
wapu-kuna,malcriado-PL
ancamuy
qeza-kuna.perezoso-PL
16Kananahora
miku-na-m-baq-qa-mcomer-SUBI-3P-PROP-TOP-DIR
cunca-yki-pi-qaaislado-2P-LOC-TOP
wapu-ya-wa-n.malcriado-CNV-1O-3
17Mana-mno-DIR
nini
uya-wa-n-cu.escuchar-1O-3-NEG
18Cay-riese-EMT
manaqao
wanci-y,matar-2IMP
noqa-nciqyo-12P
iska-ndi-nciq-zados-JUN-12P-SOL
azi-tabueno-ADV
kawsa-na-nciq-paq”vivir-SUBI-12P-PROP
ni-spa.decir-ASI
19Cay-siese-RPT
runa-qahombre-TOP
warmi-tamujer-OBJ
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Amano
wanci-spa-cu,matar-ASI-NEG
munti-man-zamonte-MET-SOL
apa-spallevar-ASI
dija-saq,dejar-1FUT
kitasilvestre
animal-kunaanimal-PL
miku-na-m-baq”comer-SUBI-3P-PROP
ni-spa.decir-ASI
20Cay-siese-RPT
warmi-qamujer-TOP
kusi-ku-spaalegrar-REF-ASI
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Maya,a.ver
apa-y-ri”llevar-2IMP-EMT
ni-spa.decir-ASI
mujer. 12Por eso, ella cuido a los ninos co-mo si fueran sus propios hijos. 13Pero pocoa poco ya se harto de los ninitos. 14Por eso,aborreciendolos, ya no querıa verlos. 15Poreso, enganando a su padre, le dijo: “Tus hi-jos son muy daninos, muy malcriados (lit.guapos) y muy haraganes. 16Y en tu ausen-cia, hasta para comer, se ponen muy mal-criados (guapos) conmigo. 17Ni me obede-cen. 18Por eso, mejor matalos, para que losdos de nosotros no mas vivamos bien”.
19Por eso, el hombre dijo a la mujer:“En vez de matarlos, los llevare a dejarlosal monte no mas, para que los animales sil-vestres los coman”. 20Por eso la mujer, ale-grandose, le dijo: “A ver, llevalos, pues”.
parlachirqan warmitaqa. 12Chayshi war-miqa wambrakunataqa paypa wambranda-shinana rikarqan. 13Piru allimanda, alli-mandaqash undarqanna wambritukunataqa.14Chayshi chay wambritukunata ch’iqnish-pa, manana munarqanchu rikayta payku-nataqa. 15Chayshi chay wambritukunapataytanda llullachishpa nirqan: “Chay wam-braykikunaqam ancha daninukuna, anchawapukuna, ancha qellakuna. 16Kanan mi-kunambaqqam chunchaykipiqa wapuyawan.17Manam ni uyawanchu. 18Chayri manaqawanchiy, noqanchiq ishkandinchiqlla allitakawsananchiqpaq” nishpa.
19Chayshi runaqa warmita nirqan:“Ama wanchishpachu, muntimanlla apash-pa dijashaq, kita animalkuna mikunambaq”nishpa. 20Chayshi warmiqa kushikushpanirqan: “Maya, apayri” nishpa.
Quechua de Cajamarca 53
21Cay-siese-RPT
cayese
runa-qahombre-TOP
wambritu-kuna-ta-qaninito-PL-OBJ-TOP
munti-man-namonte-MET-YA
apa-spa,llevar-ASI
dija-rqa-n.dejar-PSD-3
22Pirupero
cayese
warmimujer
wambritu-qa-sninito-TOP-RPT
masmas
atitungrandecito
ka-rqa-n.ser-PSD-3
23Cay-siese-RPT
nan-da-qacamino-OBJ-TOP
ri-rqa-n,ir-PSD-3
suquno
qeritu-tapalito-OBJ
paki-spa,quebrar-ASI
paki-spa.quebrar-ASI
24Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
tayta-n-qa,padre-3P-TOP
munti-pimonte-LOC
dija-spa-qa,dejar-ASI-TOP
suquno
ladu-ta-nalado-OBJ-YA
wasi-n-man-qacasa-3P-MET-TOP
ri-rqa-n.ir-PSD-3
25Cay-siese-RPT
ri-q-sina-qa,ir-AG-SEM-TOP
suquno
kuniju-taconejo-OBJ
nam-bicamino-LOC
tari-rqa-n.encontrar-PSD-3
26Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
cayese
kuniju-taconejo-OBJ
wanci-spa,matar-ASI
maki-n-guna-tamano-3P-PL-OBJ
liya-rqa-npintar-PSD-3
yawar-wan.sangre-COM
27Cay-siese-RPT
caya-spallegar-ASI
wasi-n-man-qa,casa-3P-MET-TOP
cayese
warmi-n-damujer-3P-OBJ
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Cayese
wamra-y-kuna-ta-qa-mnino-1P-PL-OBJ-TOP-DIR
wanci-sqa-namatar-PRF-YA
ka-ni.ser-1
28Rika-y,ver-2IMP
maki-y-kuna-qa-mmano-1P-PL-TOP-DIR
yawar-za-na”sangre-SOL-YA
ni-spa.decir-ASI
29Cay-siese-RPT
warmi-qamujer-TOP
anca-namuy-YA
kusi-ku-rqa-n.alegrar-REF-PSD-3
30Pirupero
wamra-kuna-qa-sinino-PL-TOP-RPT
munti-pi-qamonte-LOC-TOP
suya-yka-rqa-n-zapaesperar-IMPF-PSD-3-PL
tayta-n-da.padre-3P-OBJ
31Cay-siese-RPT
mana-nano-YA
rikca-pti-n-qa,aparecer-ASD-3P-TOP
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
ri-rqa-n-nair-PSD-3-YA
cayese
qerupalo
21Chayshi chay runaqa wambritukunata-qa muntimanna apashpa, dijarqan. 22Piruchay warmi wambrituqash mas atitun kar-qan. 23Chayshi nandaqa rirqan, suq qeritu-ta pakishpa, pakishpa. 24Chaymandaqashtaytanqa, muntipi dijashpaqa, suq ladutanawasinmanqa rirqan. 25Chayshi riqshinaqa,suq kunijuta nambi tarirqan. 26Chayman-daqash chay kunijuta wanchishpa, makin-gunata liyarqan yawarwan. 27Chayshi ch’a-yashpa wasinmanqa, chay warminda nir-qan: “Chay wambraykunataqam wanchish-qana kani. 28Rikay, makiykunaqam yawar-llana” nishpa. 29Chayshi warmiqa anchanakushikurqan.
30Piru wambrakunaqashi muntipiqa shu-yaykarqanllapa taytanda. 31Chayshi mana-na rikch’aptinqa, wambrakunaqa rirqannachay qeru pakishqanda sigishpa. 32Chay-
21Por eso, el hombre, llevando a losninitos ya al bosque, los dejo. 22Pero esahija mujercita era un poco mas grandecita(que su hermanito). 23Por eso, se fue por elcamino rompiendo un palito en pedacitos.24Despues, su padre, dejandolos en el bos-que, se fue por otro lado a su casa. 25Se en-contro un conejo en el camino. 26Entonces,matando ese conejo, cubrio sus manos conla sangre. 27Ası, llegando a su casa, dijo asu mujer: “Ya he matado a mis hijos. 28Ve,mis manos ya son sangre no mas”. 29Poreso, la mujer se alegro mucho.
30Pero los ninos estaban esperando asu padre en el bosque. 31Como no aparecio,ellos se fueron, (por el camino) siguiendo
54 Suq runash byudu kidarqan
paki-sqa-n-daquebrar-PRF-3P-OBJ
sigi-spa.seguir-ASI
32Cay-sinaese-SEM
ri-spa-qa-s,ir-ASI-TOP-RPT
wasi-n-man-nacasa-3P-MET-YA
caya-rqa-nllegar-PSD-3
mirinda-namerienda-YA
uras.hora
33Cay-siese-RPT
warmi-qa,mujer-TOP
ancamuy
pina-ku-spa,enojarse-REF-ASI
runa-n-dahombre-3P-OBJ
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¿Yanqa-cuen.vano-S/N
ingana-wa-sqaenganar-1O-PRF
ka-ngiser-2
‘Wanci-sqa-na-mmatar-PRF-SUBI-DIR
ka-niser-1
wamra-y-kuna-ta’nino-1P-PL-OBJ
ni-spa-qa?”decir-ASI-TOP
34Cay-siese-RPT
runa-qahombre-TOP
uyara-rqa-n-za-na.callarse-PSD-3-SOL-YA
35Mana-sno-RPT
ima-taque-OBJ
ni-rqa-n-cu.decir-PSD-3-NEG
36Cay-siese-RPT
qaya-ndi-n-qamanana-JUN-3P-TOP
cayese
runa-qahombre-TOP
wambritu-n-guna-taninito-3P-PL-OBJ
apa-ri-rqa-n-nallevar-REP-PSD-3-YA
munti-man.monte-MET
37Munti-manmonte-MET
caya-ci-spa-qa-s,llegar-CAU-ASI-TOP-RPT
masmas
cawpi-m-bien.medio-3P-LOC
dija-spa,dejar-ASI
ri-rqa-n-nair-PSD-3-YA
wasi-n-man.casa-3P-MET
38Cay-siese-RPT
wambritu-kuna-qaninito-PL-TOP
mana-nano-YA
ati-rqa-n-cupoder-PSD-3-NEG
tantiya-y-ta,calcular-INF-OBJ
zuqsi-na-m-baqsubir-SUBI-3P-PROP
cayese
munti-manda-qa.monte-ABL-TOP
39Cay-siese-RPT
suquno
uma-sapacabeza-MUCH
planta-manarbol-MET
zuqsi-rqa-n,subir-PSD-3
cay-piese-LOC
punu-na-m-baq-zapa.dormir-SUBI-3P-PROP-PL
40Cay-siese-RPT
cayese
tuta-qanoche-TOP
liyun-guna,leon-PL
usu-kunaoso-PL
cayese
wara-m-bial.pie-3P-LOC
qayaca-ku-yka-rqa-n-zapa.gritar-REF-IMPF-PSD-3-PL
41Cay-siese-RPT
cayese
wambritu-kuna-qaninito-PL-TOP
ancamuy
los palitos rotos. 32Yendose ası, llegaron asu casa a la hora de la merienda. 33Por eso,la mujer enojandose mucho, dijo a su mari-do: “¿Me has enganado, diciendome ‘ya losmate’?”
34Por eso, el hombre ya se callo nomas. 35No dijo nada.
36Por eso, al dıa siguiente ese hom-bre de nuevo llevo a sus hijitos al bosque.37Haciendolos llegar al monte, los dejo masen medio del bosque y se fue ya a su casa.38Por eso, los ninitos ya no pudieron en-contrar el camino para salir de ese bosque.39Por eso, subieron a un arbol con muchasramas (lit. con una cabeza grande) paradormir allı. 40Entonces, esa noche leones y
shina rishpaqash, wasinmanna ch’ayarqanmirindana uras. 33Chayshi warmiqa, anchapinakushpa, runanda nirqan: “¿Yanqachuinganawashqa kangi ‘Wanchishqanam kaniwambraykunata’ nishpaqa?”
34Chayshi runaqa uyararqanllana. 35Ma-nash imata nirqanchu.
36Chayshi qayandinqa chay runaqawambritungunata aparirqanna munti-man. 37Muntiman ch’ayachishpaqash, masch’awpimbi dijashpa, rirqanna wasinman.38Chayshi wambritukunaqa manana atir-qanchu tantiyayta, lluqshinambaq chaymuntimandaqa. 39Chayshi suq umasapaplantaman lluqshirqan, chaypi pununam-baqllapa. 40Chayshi chay tutaqa liyungu-na, usukuna chay warambi qayach’akuykar-
Quechua de Cajamarca 55
manca-rqa-n-zapa.temer-PSD-3-PL
42Cay-sinaese-SEM
manca-y-wantemer-INF-COM
capa-ku-yka-spa-s,mirar-REF-IMPF-ASI-RPT
suquno
mica-taluz-OBJ
karu-pilejos-LOC
rika-rqa-n.ver-PSD-3
43Cay-siese-RPT
pay-kuna-qael-PL-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Waq-pi-qa-ciaquel-LOC-TOP-CNJ
ka-nser-3
wasi”casa
ni-spa.decir-ASI
44Cay-siese-RPT
acik-ya-pti-n-qa,el.amanecer-CNV-ASD-3P-TOP
cayese
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
ri-rqa-n-zapa-nair-PSD-3-PL-YA
cayese
micaluz
rika-sqa-n-man.ver-PRF-3-MET
45Cay-sinaese-SEM
ri-spa-zapa-qa-s,ir-ASI-PL-TOP-RPT
suquno
byijitaviejita
twirta-manciego-MET
caya-rqa-n-zapa.llegar-PSD-3-PL
46Cayese
byijita-qa-sviejita-TOP-RPT
kazana-m-biolla-3P-LOC
kacanga-kuna-taesp.pan-PL-OBJ
kamca-yka-rqa-n.tostar-IMPF-PSD-3
47Cay-siese-RPT
pay-kuna-qael-PL-TOP
kacanga-kuna-taesp.pan-PL-OBJ
azi-manda-zabueno-ABL-SOL
cuta-spa,jalar-ASI
miku-rqa-n.comer-PSD-3
48Cayese
kacanga-kuna-qa-sesp.pan-PL-TOP-RPT
ancamuy
miskirico
ka-rqa-nser-PSD-3
pay-kuna-paq-qa.el-PL-PROP-TOP
49Cay-siese-RPT
ri-ri-rqa-n-zapair-REP-PSD-3-PL
cuta-q.jalar-AG
50Caqapues
dwina-n-qa-si-riduena-3P-TOP-RPT-EMT
manano
rika-rqa-n-cu.ver-PSD-3-NEG
51Cay-siese-RPT
kadacada
saqya-pti-n,hacer.un.sonido-ASD-3P
“Cis,fuera
rrata;rata
cis,fuera
rrata”rata
ni-rqa-n.decir-PSD-3
52Cay-sinaese-SEM
ni-pti-n-qa-s,decir-ASD-3P-TOP-RPT
suq-ni-n-qauno-Ø-3P-TOP
asi-ku-rqa-n,reır-REF-PSD-3
“Jiy jiy jiy jiy”sonido.de.risa
ni-spa.decir-ASI
qanllapa. 41Chayshi chay wambritukunaqaancha mancharqanllapa. 42Chayshina man-chaywan chapakuykashpash, suq michatakarupi rikarqan. 43Chayshi paykunaqa nir-qan: “Waqpiqach’i kan wasi” nishpa.
44Chayshi achikyaptinqa, chay wambra-kunaqa rirqanllapana chay micha rikash-qanman. 45Chayshina rishpallapaqash, suqbyijita twirtaman ch’ayarqanllapa. 46Chaybyijitaqash kallanambi kachangakunatakamchaykarqan. 47Chayshi paykunaqa ka-changakunata allimandalla chutashpa, mi-kurqan. 48Chay kachangakunaqash anchamishki karqan paykunapaqqa. 49Chayshiririrqanllapa chutaq. 50Chaqa dwinanqa-shiri mana rikarqanchu. 51Chayshi kadash’aqyaptin, “Chish, rrata; chish, rrata”nirqan. 52Chayshina niptinqash, suqninqaasikurqan “Jiy jiy jiy jiy” nishpa. 53Chay-
osos rugıan al pie (del arbol). 41Por eso, losninitos estaban muy asustados. 42Entonces,mientras miraban, vieron una luz de lejos.43Entonces dijeron: “Alla hay una casa”.
44Entonces cuando amanecio, los ni-nos fueron hacia la luz que habıan visto.45Ası llegaron a donde estaba una vieji-ta ciega. 46Esa viejita estaba tostando ca-changas en una olla. 47Entonces ellos, ja-lando las cachangas poco a poco, las co-mieron. 48Para ellos esas cachangas eranmuy ricas. 49Por eso se fueron otra vez ajalar mas. 50Pues, su duena no podıa ver-los. 51Entonces, cuando hicieron un soni-do (al jalar el pan) la viejita dijo: “¡Fue-ra, rata! ¡Fuera, rata!” 52Cuando dijo ası,uno de los ninos se rio, “jijiji”. 53Entonces
56 Suq runash byudu kidarqan
53Cay-siese-RPT
byijitaviejita
uya-spa-qaescuchar-ASI-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¡Akakaw-raq,que.lastima-TOD
wawita-y-kuna!hijito(a)-1P-PL
54¿May-pi-taqdonde-LOC-PREG
ka-ngi-zapa?ser-2-PL
55Shamu-yvenir-2IMP
kay-man,este-MET
wawita-kuna”hijito(a)-PL
ni-spa-sdecir-ASI-RPT
mikuna-ta,comida-OBJ
kacanga-kuna-taesp.pan-PL-OBJ
qo-rqa-n.dar-PSD-3
56Cay-sinaese-SEM
kuya-qamar-AG
tuku-spa-s,fingir-ASI-RPT
mana-nano-YA
dija-rqa-n-cudejar-PSD-3-NEG
cayese
wambritu-kunaninito-PL
ri-na-m-baq-qa.ir-SUBI-3P-PROP-TOP
57Aswan-sisino-RPT
ukudentro
wasi-m-bi-nacasa-3P-LOC-YA
zabi-spa,llave-ASI
puri-qandar-AG
mantinsyun-ni-m-baq.mantencion-Ø-3P-PROP
58Cay-sinaese-SEM
byijitaviejita
mantinsyun-ni-m-baqmantencion-Ø-3P-PROP
puri-yka-pti-n-qa-s,andar-IMPF-ASD-3P-TOP-RPT
suquno
diyandıa
caya-rqa-nllegar-PSD-3
suquno
runahombre
ancamuy
sumaqbonito
burdun-ni-yuq.bordon-Ø-TEN
59Cay-siese-RPT
wamra-kuna-ta-qanino-PL-OBJ-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Cayese
byija-qa-mvieja-TOP-DIR
didu-yki-zapa-tadedo-2P-PL-OBJ
ri-nir-3
mana-su-q.pedir-2O-AG
60Cay-miese-DIR
mana-su-pti-n-qa,pedir-2O-ASD-3P-TOP
kay-taeste-OBJ
qo-ngi”dar-2
ni-spa,decir-ASI
qo-rqa-ndar-PSD-3
suquno
ukuca-paraton-GEN
cupa-n-da.cola-3P-OBJ
61Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
runahombre
ri-pti-n-qa,ir-ASD-3P-TOP
caya-rqa-n-nallegar-PSD-3-YA
byija-qa.vieja-TOP
62Caya-spa-qa-sllegar-ASI-TOP-RPT
azip-taverdad-ADV
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Maya,a.ver
wawita-kuna,hijito(a)-PL
¿miku-yka-ngi-zapa-cucomer-IMPF-2-PL-S/N
la viejita, escuchando, dijo: “¡Ay, mis hijospobrecitos! 54¿Donde estan? 55Vengan acahijitos” diciendo, les dio cachangas y (otra)comida. 56Fingiendo amarlos ası, ya no losdejo salir. 57Sino, encerrandolos ya en sucasa, echo llave y andaba para su manten-cion (para ganar la vida, mendigando).
58Un dıa, cuando la viejita estaba an-dando ası para su mantencion, llego unhombre con un bordon muy bonito. 59En-tonces, dandoles una colita de raton, dijo alos ninos: “Esa vieja va a pedirles sus de-dos. 60Cuando les pida ası, denle esta”; di-ciendo esto, les dio una colita de raton.
61Despues, cuando se habıa ido el hom-bre, la vieja ya llego. 62Llegando, de verasdijo: “A ver, hijitos, ¿estan comiendo o no?
shi byijita uyashpaqa nirqan: “¡Akakaw-raq, wawitaykuna! 54¿Maypitaq kangilla-pa? 55Shamuy kayman, wawitakuna” nish-pash, mikunata, kachangakunata qorqan.56Chayshina kuyaq tukushpash, manana di-jarqanchu chay wambritukuna rinambaqqa.57Ashwanshi uku wasimbina llabishpa, pu-riq mantinsyunnimbaq.
58Chayshina byijita mantinsyunnimbaqpuriykaptinqash, suq diyan ch’ayarqan suqruna ancha shumaq burdunniyuq. 59Chay-shi wambrakunataqa nirqan: “Chay byija-qam diduykillapata rin manashuq. 60Chay-mi manashuptinqa, kayta qongi” nishpa,qorqan suq ukuchapa ch’upanda.
61Chaymandaqash runa riptinqa, ch’a-yarqanna byijaqa. 62Ch’ayashpaqash alliptanirqan: “Maya, wawitakuna, ¿mikuykan-gillapachu ichu mana? 63Maya, diduykilla-
Quechua de Cajamarca 57
icuo
mana?no
63Maya,a.ver
didu-yki-zapa-tadedo-2P-PL-OBJ
qo-wa-ydar-1O-2IMP
yaca-na-y-paqsaber-SUBI-1P-PROP
‘¿miku-ngi-zapa-cucomer-2-PL-S/N
icuo
mana?’”no
ni-spa.decir-ASI
64Cay-sinaese-SEM
ni-pti-n-si,decir-ASD-3P-RPT
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
ukuca-paraton-GEN
cupa-n-dacola-3P-OBJ
amura-ci-rqa-n.meter.en.boca-CAU-PSD-3
65Cay-siese-RPT
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¡Ay,ay
wawita-kuna!hijito(a)-PL
66¡Mana-mno-DIR
miku-ngi-zapa-cu!”comer-2-PL-NEG
ni-spa.decir-ASI
67Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
masmas
mikuna-tacomida-OBJ
qo-rqa-n.dar-PSD-3
68Cay-siese-RPT
suquno
diyandıa
bwilta,vuelta
runa-qahombre-TOP
samu-ri-rqa-nvenir-REP-PSD-3
wambritu-kuna-taninito-PL-OBJ
watuku-ri-q.visitar-REP-AG
69Cayese
runa-qa-shombre-TOP-RPT
ni-ri-rqa-ndecir-REP-PSD-3
“Cayese
byija-qa-mvieja-TOP-DIR
didu-yki-zapa-tadedo-2P-PL-OBJ
ri-nir-3
mana-su-ri-q”,pedir-2O-REP-AG
ni-spadecir-ASI
qo-rqa-ndar-PSD-3
suquno
rrata-parata-GEN
cupa-n-da.cola-3P-OBJ
70“Kay-ta-meste-OBJ-DIR
qo-ngi-zapa,dar-2-PL
didu-yki-tadedo-2P-OBJ
mana-su-pti-n-qa”,pedir-2O-ASD-3P-TOP
ni-spa.decir-ASI
71Cay-siese-RPT
runahombre
ri-pti-n-qa,ir-ASD-3P-TOP
caya-rqa-n-nallegar-PSD-3-YA
byija-qa.vieja-TOP
72Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Maya,a.ver
wawita-kuna,hijito-PL
didu-yki-zapa-tadedo-2P-PL-OBJ
apa-mu-yllevar-CTL-2IMP
mazi-na-y-paq”,probar-SUBI-1P-PROP
ni-spa.decir-ASI
73Cay-siese-RPT
wambritu-kuna-qaninito-PL-TOP
rrata-parata-GEN
cupa-n-dacola-3P-OBJ
amura-ci-rqa-n.meter.en.boca-CAU-PSD-3
pata qoway yach’anaypaq ‘¿mikungillapa-chu ichu mana?’ nishpa”. 64Chayshina nip-tinshi, wambrakunaqa ukuchapa ch’upan-da amurachirqan. 65Chayshi nirqan: “¡Ay,wawitakuna! 66¡Manam mikungillapachu!”nishpa. 67Chaymandaqash mas mikunataqorqan.
68Chayshi suq diyan bwilta, runaqashamurirqan wambritukunata watukuriq.69Chay runaqash nirirqan: “Chay byijaqamdiduykillapata rin manashuriq” nishpa, qor-qan suq rratapa ch’upanda. 70“Kaytamqongillapa, diduykita manashuptinqa”nishpa.
71Chayshi runa riptinqa, ch’ayarqannabyijaqa. 72Chaymandaqash nirqan: “Maya,wawitakuna, diduykillapata apamuy ma-llinaypaq” nishpa. 73Chayshi wambritu-
63A ver, denme sus dedos, para que yo se-pa si estan comiendo o no”. 64Cuando dijoası, los ninos le metieron en la boca el rabodel raton. 65Por eso, ella dijo: “¡Ay, nini-tos! 66¡No comen!” 67Despues de eso, lesdio mas comida.
68Entonces un dıa el hombre vino otravez a visitar a los ninitos. 69Ese hombredijo otra vez: “Esa vieja les va a pedir susdedos otra vez”, y les dio el rabo de unarata. 70“Cuando les pida sus dedos, denleesto”.
71Entonces cuando el hombre se ha-bıa ido, la vieja ya llego. 72Despues dijo:“A ver, hijitos, traiganme sus dedos paraprobarlos”. 73Entonces los ninitos le pusie-
58 Suq runash byudu kidarqan
74Cay-siese-RPT
cayese
byija-qavieja-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Kanan-qa-mahora-TOP-DIR
gurditu-kuna-nagordito-PL-YA
ka-ngi-zapa.ser-2-PL
75Azi-na-mibueno-YA-DIR
kuci-nciq-tachancho-12P-OBJ
miku-na-nciq.comer-SUBI-12P
76Maya,a.ver
ri-saqir-1FUT
apa-mu-qllevar-CTL-AG
aksu-kuna-ta”,papa-PL-OBJ
ni-spa.decir-ASI
77Pirupero
mana-sno-RPT
ri-rqa-n-cuir-PSD-3-NEG
aksu-tapapa-OBJ
apa-mu-q-qa.llevar-CTL-AG-TOP
78Ri-rqa-n-qa-sir-PSD-3-TOP-RPT
apa-mu-q-qallevar-CTL-AG-TOP
rriyu-mandarıo-ABL
cungus-kuna-ta.piedra.redonda-PL-OBJ
79Cay-sinaese-SEM
cungus-kuna-tapiedra.redonda-PL-OBJ
caya-ci-pti-n-qa-s,llegar-CAU-ASD-3P-TOP-RPT
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¿May-pi-na-raq-ridonde-LOC-YA-TOD-EMT
kuci-qa?”chancho-TOP
ni-spa-zapa.decir-ASI-PL
80Caqapues
mana-si-rno-RPT-EMT
yuya-rqa-n-cu,pensar-PSD-3-NEG
‘Noqa-nciq-ta-myo-12P-OBJ-DIR
ri-nir-3
miku-wa-q-ni-nciq’,comer-1O-AG-Ø-12P
ni-spa-qa.decir-ASI-TOP
81Cay-sinaese-RPT
ka-yka-pti-n-qa-s,ser-IMPF-ASD-3P-TOP-RPT
runa-qahombre-TOP
caya-ri-ri-spa,llegar-REP-REP-ASI
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Wamra-kuna,nino-PL
byija-qa-mvieja-TOP-DIR
suquno
payla-pipaila-LOC
yaku-taagua-OBJ
ri-nir-3
timbu-ci-qhervir-CAU-AG
iskalira-paescalera-GEN
wara-m-bi.al.pie-3P-LOC
82Cay-manda-qa-mese-ABL-TOP-DIR
qam-kuna-tatu-PL-OBJ
ri-nir-3
kamaci-su-q-zapaordenar-2O-AG-PL
‘Altu-manalto-MET
ri-y-zapa,ir-2IMP-PL
sara-tamaız-OBJ
iski-ci-mu-q’,bajar-CAU-CTL-AG
ni-spa.decir-ASI
83Pirupero
qam-kuna-qatu-PL-TOP
ama-kisno-CUI
ron la cola de la rata en la boca. 74Enton-ces, esa vieja dijo: “Ahora estan gorditos.75Ahora esta bien que comamos nuestrochancho. 76A ver ire a traer papas”.
77Pero no se fue a traer papas. 78(Si-no) se fue a traer del rıo piedras redondas.79Cuando habıa traıdo (lit. habıa hecho lle-gar) las piedras, los ninos dijeron: “¿Dondeesta el chancho?” 80Pues, no pensaron quea ellos iba a comer.
81Cuando estaban ası, el hombre lle-go otra vez y les dijo: “Ninos, la vieja va ahacer hervir agua en una paila al pie de laescalera. 82Despues, va a ordenarles ‘Vayan
kunaqa rratapa ch’upanda amurachirqan.74Chayshi chay byijaqa nirqan: “Kanan-qam gurditukunana kangillapa. 75Allinamikuchinchiqta mikunanchiq. 76Maya, rishaqapamuq akshukunata” nishpa.
77Piru manash rirqanchu akshuta apa-muqqa. 78Rirqanqash apamuqqa rriyuman-da chunguskunata. 79Chayshina chungus-kunata ch’ayachiptinqash, wambrakunaqanirqan: “¿Maypinaraqri kuchiqa?” nishpa-llapa. 80Chaqa manashir yuyarqanchu, ‘No-qanchiqtam rin mikuwaqninchiq’ nishpaqa.
81Chayshina kaykaptinqash, runaqa ch’a-yaririshpa nirqan: “Wambrakuna, byijaqamsuq paylapi yakuta rin timbuchiq iskalira-pa warambi. 82Chaymandaqam qamkunatarin kamachishuqllapa: ‘Altuman riyllapa,sarata ishkichimuq’ nishpa. 83Piru qamku-
Quechua de Cajamarca 59
zuqsi-ngi-zapa-cu.subir-2-PL-NEG
84Aswansino
bula-ka-qhacer.caer-PSV-AG
tuku-spa-m,fingir-ASI-DIR
ni-ngi-zapadecir-2-PL
‘Mana-mno-DIR
ati-ni-zapa-cupoder-1-PL-NEG
zuqsi-y-ta.subir-INF-OBJ
85Qam-ri,tu-EMT
mamita,mamita
rika-ci-wa-y-zapa,ver-CAU-1O-2IMP-PL
ima-sinacomo-SEM
zuqsi-na-y-paq’”,subir-SUBI-1P-PROP
ni-spa.decir-ASI
86Cay-siese-RPT
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
cayese
kamaci-sqa-n-sinaordenar-PRF-3P-SEM
azip-taverdad-ADV
rura-rqa-n.hacer-PSD-3
87Cayese
byija-qa-svieja-TOP-RPT
azip-taverdad-ADV
payla-pipaila-LOC
timbu-ci-spahervir-CAU-ASI
yaku-ta-qa,agua-OBJ-TOP
cayese
wambritu-kuna-taninito-PL-OBJ
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Wawita-kuna,hijito-PL
iska-ndi-kidos-JUN-2P
ri-y-zapair-2IMP-PL
sara-tamaız-OBJ
iski-ci-mu-q”,bajar-CAU-CTL-AG
ni-spa.decir-ASI
88Cay-siese-RPT
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
bula-ka-qhacer.caer-PSV-AG
tuku-spa,fingir-ASI
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“Mamita,mamita
mana-mno-DIR
ati-ni-zapa-cu.poder-1-PL-NEG
89Qam-ritu-EMT
rika-ci-wa-y-zapa,ver-CAU-1O-2IMP-PL
zuqsi-na-y-paq”,subir-SUBI-1P-PROP
ni-spa.decir-ASI
90Cay-manda-qa-sese-ABL-TOP-RPT
cayese
byija-qavieja-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¡A,ah
wamranino
sunsu-kuna,zonzo-PL
kay-sinaeste-SEM
zuqsi-y-zapa!”subir-2IMP-PL
ni-spa-qadecir-ASI-TOP
zuqsi-rqa-n.subir-PSD-3
91Cay-siese-RPT
byijavieja
iskalira-paescalera-GEN
cawpi-m-bi-naen.medio-3P-LOC-YA
ka-pti-n-qa,ser-ASD-3P-TOP
wamra-kuna-qanino-PL-TOP
iska-ndi-n-mandados-JUN-3P-ABL
iskalira-taescalera-OBJ
naqa amakish lluqshingillapachu. 84Ashwanbulakaq tukushpam, ningillapa: ‘Manamatinillapachu lluqshiyta. 85Qamri, mamita,rikachiwayllapa, imashina lluqshinaypaq’”nishpa.
86Chayshi wambrakunaqa chay kama-chishqanshina allipta rurarqan. 87Chay byi-jaqash allipta paylapi timbuchishpa yaku-taqa, chay wambritukunata nirqan: “Wa-witakuna, ishkandiki riyllapa sarata ishki-chimuq” nishpa. 88Chayshi wambrakunaqabulakaq tukushpa nirqan: “Mamita, ma-nam atinillapachu. 89Qamri rikachiwaylla-pa, lluqshinaypaq” nishpa.
90Chaymandaqash chay byijaqa nirqan:“¡A, wambra sunsukuna, kayshina lluqshiy-llapa!” nishpaqa lluqshirqan. 91Chayshibyija iskalirapa ch’awpimbina kaptinqa,wambrakunaqa ishkandinmanda iskalira-ta tikrarqanllapa. 92Chayshi byijaqa chay
arriba para bajar el maız’. 83Pero cuidadoque suban. 84Sino fingiendo caerse, digan:‘No podemos subir. 85Ensenanos, mamita,como debemos subir’”.
86Entonces de veras los ninos hicieroncomo el les habıa ordenado. 87Esa vieja deveras hizo hervir agua en la paila y dijo aesos ninos: “Hijitos, vayan los dos de uste-des a bajar el maız”. 88Entonces los ninosfingiendo caerse dijeron: “No podemos, ma-mita. 89Tu, ensenanos a subir”.
90Despues la vieja dijo: “Ah, mucha-chos zonzos, suban ası” dijo, y subio. 91En-tonces cuando la vieja estaba a mitad de laescalera, los dos ninos voltearon la escaleraentre los dos. 92Entonces la vieja se cayo al
60 Suq runash byudu kidarqan
tikra-rqa-n-zapa.voltear-PSD-3-PL
92Cay-siese-RPT
byija-qavieja-TOP
cayese
yakuagua
timbu-yka-q-manhervir-IMPF-AG-MET
iski-rqa-n.bajar-PSD-3
93Cay-siese-RPT
cayese
byija-qavieja-TOP
ni-rqa-ndecir-PSD-3
“¡Acacaw,que.calor
acacaw!que.calor
94¡Shizu-y-kuna-miuna-1P-PL-DIR
kida-nquedar-3
qeru-kuna-pi!arbol-PL-LOC
95¡Nawi-y-kuna-miojo-1P-PL-DIR
kida-nquedar-3
rumi-kuna-pi!”piedra-PL-LOC
ni-spa.decir-ASI
96Cay-sinaese-SEM
ni-spa-qa-sdecir-ASI-TOP-RPT
wanu-rqa-n-na.morir-PSD-3-YA
97Cay-sina-mese-SEM-DIR
usya-ka-nterminar-PSV-3
kayeste
kwintitu.cuentito.
agua que estaba hirviendo. 93Entonces esavieja dijo: “¡Que calor! 94¡Mis unas se que-dan en los arboles! 95¡Mis ojos se quedanen las piedras!”
96Diciendo ası, murio. 97Ası terminaeste cuentito.
yaku timbuykaqman ishkirqan. 93Chayshichay byijaqa nirqan: “¡Achachaw, acha-chaw! 94¡Shilluykunami kidan qerukunapi!95¡Nawiykunami kidan rumikunapi!” nish-pa.
96Chayshina nishpaqash wanurqanna.97Chayshinam ushyakan kay kwintitu.