T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF) ANABLM DALI

MUHYDDN BNL-ARABYE GRE DL-HAKKAT LKS

MARFETN FADES SORUNU

Doktora Tezi

M. Mustafa AKMAKLIOLU

ANKARA-2005

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF)

ANABLM DALI

MUHYDDN BNL-ARABYE GRE DL-HAKKAT LKS

MARFETN FADES SORUNU

Doktora Tezi M. Mustafa AKMAKLIOLU

Tez Danman Prof. Dr. Ethem CEBECOLU

ANKARA-2005

II

T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF) ANABLM DALI

MUHYDDN BNL-ARABYE GRE DL-HAKKAT LKS

MARFETN FADES SORUNU

Doktora Tezi Tez Danman: Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad mzas ........................................ ................................ ........................................ ................................ ........................................ ................................ ........................................ ................................. ........................................ ................................. Tez Snav Tarihi ..........................

III

NDEKLER

NSZ.....................................................................................................................VII KISALTMALAR......................................................................................................XI GR.............................................................................................................................1

I-TEZN NEM VE METODU ........................................................................................1 II-TEZN KAYNAKLARI ................................................................................................3 III-MUHYDDN BNL-ARABNN HAYATI VE ESERLER ..........................................7

A-Hayat: .................................................................................................................7 1. ilesi ..............................................................................................................10 2. Doumu ve Genlik Yllar ............................................................................14 3-Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar .............................................................15 4-Seyahatleri.......................................................................................................28 5-Vefat...............................................................................................................32

B- Eserleri: ............................................................................................................32 1-bnl-Arabnin Eserlerinde slp ................................................................34

BRNC BLM

BNL-ARABDE MRFET: (KAVRAMSAL EREVE)

I-BNL-ARABDE BLGNN KAYNAI VE SINIRI ....................................................63 A-Duyumlar ...........................................................................................................68 B-Akl .....................................................................................................................70 C-Tasavvuf Tecrbe ve Bilgi: Kef/Mrifet..........................................................89

1-Kalp...............................................................................................................110 2-Hayl .............................................................................................................119 a-Haylin Mahiyeti ve Hayl drak...............................................................121 b-Bitiik ve Ayrk Hayl ................................................................................134 c-Hayl (Misal/Berzah) lemi .......................................................................138

II-MRFETLE LGL TEMEL KAVRAMLAR .............................................................140 A-Vahiy ve lham .................................................................................................144 B-Tecell...............................................................................................................150 C-Kef/Mkefe..................................................................................................156 D-uhd/Mhede..............................................................................................159 E-Fetih: Mnev Alm .......................................................................................164 F-Yakn ................................................................................................................173

IV

KNC BLM

BNL-ARABYE GRE DL VE DL-VARLIK LKS

I-DLN KAYNAI VE KAPSAMI ................................................................................176 II-DLN UNSURLARI ................................................................................................190

A-Harfler..............................................................................................................190 B-Lafzn (Szck) Ksmlar.................................................................................192 C-Kelm (Cmle)n Ksmlar ............................................................................193

1-Zt: (sim) ve Hades: (Fiil) ...........................................................................193 2-Rabta: Harf...................................................................................................195 a-Kk Harfler: Harekeler............................................................................195

III-BNL-ARABDE DL-VARLIK LKS .............................................................196 A-Ontolojik Bir Varlk Olarak Dil.......................................................................204 B-Harfler ve Varlk Arasndaki Paralellik ..........................................................206

1-Varln Kayna Olarak Harfler ..................................................................215 2-Harfler lmi ...................................................................................................216 a-Harflerin Btn Yorumlarndan Baz rnekler: .........................................221

IV-LH KELMELER OLARAK VARLIKLAR.............................................................225 A- el-Kelime (nsan)-Kelime/Kelimt (Btn Mahlkt) ....................................225 B-Kuran ..............................................................................................................236

1-bnl-Arabinin Kuran Yorumlama Metodu............................................241 2-Lafz Boyutu ve Zhir Anlam/ Ezel Boyutu ve Btn Anlam ...................256

NC BLM

BN'L-ARAB'YE GRE MRFETN FADE MKNI VE TASAVVUF SYLEMN MAHYET

I- MRFETN FADE MKNI ...................................................................................265

A. Mrifetin fadesi Noktasnda Sflerin Yaklamlar ......................................267 B. Dilin Kapsam ve Mrifetin fade mkn .......................................................271 C-Farkl Tasavvuf Tecrbeler ve Mrifetin fade mkn ..................................277 D-Sflerin Farkl Mereb ve Halerine Gre fde mkn .................................282

II-LAFIZ-ANLAM LKS.........................................................................................284 A-Dellet..............................................................................................................284

1-Lafz, aret, Yaz ve Hl ile Dellet..............................................................286 B-ok Anlamllk .................................................................................................287

1-Semantik ve Sentaktik Adan ok Anlamllk ............................................288 C-Kavramlatrma: Marifeti fade Etmede Kullanlan Istlht .........................294

1-Istlhtnn Menei.......................................................................................297 2-bnl-Arabnin Oluturduu Istlht .........................................................306 a-Ayn- Sbite ............................................................................................306 b-lhul-Mutekadt/lahul-Mahlk/lhul-Mecl ....................................309

V

c-Fehvniyye: .................................................................................................312 3-Kelime ve Kavramlardaki Anlam Genilemeleri: Mircl-Kelime ...........314

III-TASAVVUF SYLEMN MAHYET......................................................................327 A-Tasavvuf Sylemin Apophatic Karakteri: Sylenemeyenin Sylemi...............334 B-Paradoksal fadeler .........................................................................................340

1-Tenzih/Tebih................................................................................................342 2-Vahdet/Kesret: Hakk/Halk............................................................................348 3-Aynlk/Gayrlk............................................................................................355 4-Perde (Hicb)/Grme (Mhede-Ruyet) Paradoksu ..................................359

C-ataht .............................................................................................................364 1-Tanm ve Sflerin Yaklamlar..................................................................364 2-ataht Gerektiren Haller.............................................................................375

D-Veciz ve Muamml fadeler............................................................................379 E-Sembolik Dil.....................................................................................................384

1-Sembol ve aret............................................................................................385 2-Sembolik Dil Kullanmnn Sebepleri...........................................................403 a-Tasavvuf Tecrbenin Mahiyeti ve Epistemolojik Sebep ...........................404 b-Dilin Snrll ............................................................................................405 c-Avm-Havs Ayrm ve Mrifetin Anlalmas Problemi .........................407 d-Siys Sebep ................................................................................................411 3-bnl-Arabnin Mrifeti fade Etmede Kulland Baz Semboller............412

F-iir Dili ve Sembolizmi.....................................................................................416 G-Szsz letiim: Skt ......................................................................................427

SONU ................................................................................................................431 BBLYOGRAFYA.........................................................................................437

VI

NSZ

Tasavvuf dnce, slam Dnce Tarihi ierisinde dier disiplinlerden farkl

yapsyla dikkat ekmektedir. Bu dncenin genel seyri ierisinde, varlk, alem,

insan, bilgi ve dil gibi konulara farkl bir perspektiften yaklalm ve bu dorultuda

eserler kaleme alnmtr. Tasavvuf bilgi sayesinde bilginin imkn, sahas ve

kaynaklar geniletilmi, bilginin kaynaklarna kalp de eklenerek mrifet teorisi

gelitirilmitir. Mahiyeti ve konusu gerei farkl bir epistemolojik sistemde hareket

edilmesi, farkl terminoloji ve ifade ekillerinin ortaya kmasna neden olmutur. Bu

sebeple de, kltr tarihimiz ierisinde felsefe, sanat, ahlak, psikoloji... gibi farkl

alanlar iine alan ve slbu asndan bambaka bir zellik arz eden, olduka zengin

bir literatrle karlamaktayz. Bu eserlerin anlalmas ve yorumlanmas, slamn

dern boyutunun anlalmas ynnden olduka nemlidir. Dolaysyla, tasavvuf

ierikli eserlerde kullanlan dilin mahiyeti, kullanlan kavramlarn anlam ereveleri

ve bu disiplin ierisinde gelitirilmeye allan dil teorileri byk nem arz

etmektedir.

Tasavvuf bilgi, mahiyeti tibryla felsef, analitik bilgiden olduka farkl

olduu iin dorudan sfnin kalbine atlan anlamlardan ibret olan mrifetin ifadesi

de farkllk arz etmektedir. Dolaysyla sf, analitik olarak dnp sistemletirdii

bilgilerini deil, yaad, mhede ettii halleri ve dorudan kalbine doan

anlamlar, ksacas kalp aynasna yansyan hakikatleri lafz kalplarna dkmektedir.

Bu noktada sfler, yaad engin, dern tecrbeyle bu tecrbelerini snrl

vastalarla ifade etme arasndaki gerilimi srekli yaarlar. Bu sorun, tarih boyunca

sflerce, Tasavvuf, kl ilmi deil, hl ilmidir eklinde formle edilmitir.

Buradaki temel sorunu u ekilde zetlemek mmkndr: Dern ve rhn olan bir

VII

tecrbe kelimelerle nasl ifade edilebilir? Rhn, snrsz ve sonsuz olan, madd,

geici ve snrl olanla nasl yanstlabilir? Ksacas kinatn btnne siryet etmi

olan mn ve hakikat, kelimelerle nasl ifade edilebilir? te, farkl btn eitleriyle

sfiyne sylemde bu sorularn cevaplar yatmaktadr. Sfiyne tecrbelerin ifadesi

mahiyeti gerei hayli zor olduu iin, tasavvufta dier disiplinlerden farkl olarak

geneli itibaryla sembolizmi esas alan bir ifade slbu kullanlmaktadr ki bu slba

felsefede de rastlamaktayz. Bu dorultuda tasavvuf literatrde sadece teorik ve

pratik ynden uzmanlam kiilerin anlayabilecei teknik terimler gelitirilmi,

sembolik ve paradoksal ifadelere yer verilmitir. Ayrca sembolik bir anlatm arac

olarak iire de ska bavurulmutur. Dolaysyla tasavvuf dnceyi anlatan

eserlerin doru anlalmas, bu disiplindeki sylem tarznn mahiyeti ile kullanlan

terim ve sembollerin hangi anlamlar tadnn bilinmesine baldr. Genel olarak

tasvir etmeye altmz bu probleme tezimizde bnl-Arab rneinde cevap

aramaya alacaz.

eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arabi (. 638/1240), Tasavvuf Tarihi

ierisinde ortaya atlan nemli teorilerin gelitirilmesi asndan olduka nemli bir

ahsiyet olarak karmza kmaktadr. Kendisinden nceki baz sfiler tarafndan

sekr ve vecd hallerinin terennmleri olarak ifade edilen dnceleri gelitirmi ve

kendinden sonra gelen bir ok sfyi etkileyerek bir gelenein olumasn salamtr.

zellikle tasavvuf dnce asndan hem nazm hem de nesir trnde nemli bir

ok eser kaleme alm bulunan bnl-Arabi, mrifetin ifade edilebilmesi noktasnda

olduka veld bir mellif olmasnn yansra bu problem hakknda aydnlatc bilgiler

de vermektedir. Bu sebeple tezimizde ele almaya alacamz sfiyne sylemin

mahiyeti, mrifetin ifade ekilleri vs. gibi konularn tahlil edilmesi bakmndan

bnl-Arabnin eserleri hem kemiyet hem de keyfiyet asndan iyi bir rnek tekil

etmektedir. leri srd kapsaml fikirleri ve orijinal telakkleri bakmndan her

zaman dikkat ekmi olan bnl-Arabi, Douda, Batda ve lkemizde farkl

ynleriyle allmtr. lkemizde bnl-Arabinin varlk ve bilgi anlay, tikd

grleri, hadis anlay... gibi konular akademik bazda allmtr. Batda da

zellikle entelektel dzeyde her zaman ilgi kayna olan bnl-Arabnin,

eserlerinin ilm neri ve tercmelerinin yansra, zellikle hayat, eserleri, tasavvuf

felsefesi, marifet ve hayal anlay gibi mevzlar ilm almalara konu olmutur.

VIII

Ancak tespit edebildiimiz kadaryla konumuzla dorudan alkal bir alma mevcut

gzkmemektedir. Konuyla dorudan alkal olmasa da tezimize k tutacak nemli

almalar vardr. Bu almalara tezin kaynaklar blmnde dikkat ekmeye

altk. Ksacas bnl-Arabinin, varlk, bilgi, ahlak ve tasavvuf tecrbe

konularnda olduu kadar, marifetin ifadesi sorunu hakkndaki dncelerinin,

marifetini ifade etmede kulland farkl ifade ekillerinin ve dil telakksinin tespiti

de, tasavvuf disiplinin doru anlalp yorumlanmas bakmndan hayli nemi

hizdir.

bnl-Arabinin dil konusuna yaklamndan ve tasavvuf tecrbesini ifade

ekillerinden bahsederken onun mrifet anlayndan da bahsetmek zorundayz.

nk bu konu sflerin bilgi anlaylar ile dorudan alkaldr. Fakat biz burada

bnl-Arabinin epistemolojisinden bahsederken kef bilginin mahiyeti, bilgi

felsefesi asndan deeri ve istidlal bilgi ile mukayesesi... gibi problemlere sadece

aratrma konumuz erevesi ierisinde deinmeye alacaz. Dolaysyla bu

aratrmamzda mrifet teorisini, konuya temel oluturmas bakmndan ve ifade

edilebilmesi asndan incelemek suretiyle istidll bilgi ile bu adan bir mukayeseye

tb tutacaz. Yine bnl-Arab, dier btn grlerinde olduu gibi dil konusunu

da hep varlk anlay dorultusunda, mesel harfleri tekbl ettikleri varlk

mertebeleriyle birlikte aklar. nsan, hatt btn kinat sonsuz ilh sylemin bir

kompozisyonu addeder. Dolaysyla almamzda bnl-Arabinin varlk anlayna

da yer vermek durumundayz. Fakat mstakil, kapsaml bir aratrma konusu

niteliinde olduu iin, bu konuya da tezimizin snrlar erevesinde deinmeye

alacaz. Bu dorultuda bnl-Arabye Gre Marifetin fadesi Sorunu konulu

tezimiz, aratrmann nem ve metoduyla, bnl-Arabnin hayat ve eserlerinin

konu edildii Giri Blm dnda ana blmde ekillenecektir. Birinci

Blmde farkl bir bilgi anlay erevesinde sfilerce gelitirilen mrifet teorisi,

bnl-Arab zelinde ve kavramsal bazda ele alnmtr. kinci Blmde bnl-

Arabinin varlk ve dil telakksi ile bu iki telakk arasndaki paralellie yer

verilmitir. Yine bu blmde, bnl-Arabnin, sonsuz ilh sylemin farkl

boyutlardaki kelimeleri olarak alglad nsan-Varlk-Kuran arasndaki paralellik ve

onun bu temel esas erevesindeki tevil metodu incelenmitir. nc Blmde ise

tasavvuf tecrbenin ve bu tecrbe neticesinde hasl olan mrifetin ifade edilebilmesi

IX

imknna, kullanlan stlht ile bu stlhtn semantik tahliline ve sfiyne

sylemdeki farkl ifade ekillerine yer verilmitir.

bnl-Arab tetkiklerinin zorluu, eyhl-Ekber zerine aratrma yapan

hemen her aratrmacnn ittifakla vurgulad bir husustur. Biz bu zorluklara

almamzn Giri Blmnde, bnl-Arabinin slbundan bahsederken ksmen

deinmeye altk. Burada da genel olarak ifade edecek olursak, farkl bir ok

alandaki zengin klliyat ve bir o kadar da zengin stlhtnn yan sra,

ifadelerindeki younluk bu zorluun temel sebeplerdendir. Fakat gemile mukayese

edildiinde gnmzde bu zorluklarn daha az yorucu bir hal aldn syleyebiliriz.

Zr Douda, Batda ve lkemizde bir ok aratrmac deerli tetkikleriyle bnl-

Arabnin irfanna k tutmaktadrlar. Dolaysyla bnl-Arab ve klliyt zerine

yaplan ilk aratrmalarn gnmzde yaplanlardan daha youn ve yorucu bir mes

istedii bir gerektir. Bu tibrla burada, bnl-Arab ve ekber gelenek zerine

youn mes harcayan ve eyhl-Ekber hakkndaki yeni almalarn zorluklarn

ksmen hafifleten btn deerli aratrmaclara ncelikle teekkr ediyorum. Ayrca,

bu yorucu almann balangcndan tibren engin tecrbesi ve grleriyle yol

gsteren, her frsatta deerli destek ve tevikleriyle beni cesaretlendiren muhterem

hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioluna en iten kranlarm arz ederim. Yine eitli

vesilelerle grlerinden istifade ettiim kymetli hocalarm Prof. Dr. Mustafa

Tahral, Prof. Dr. Mahmut Erol Kl ve Prof. Dr. Hasan Kamil Ylmaza

mteekkirim. Ayrca baz kaynaklarn temini hususunda yardmlarn esirgemeyen

Do. Dr. Mustafa Akara ve bu mtevz almam boyunca her bir vesileyle

yardmlarn grdm herkese teekkr bir bor bilirim.

Btn eksiklikler bizden, btn gzellik ve kemlt Ondandr.

M. Mustafa akmaklolu Ocak 2005 Ankara

X

KISALTMALAR

age.: Ad geen eser.

agm.: Ad geen makale.

A.mlf.: Ayn mellif.

AF.: Ankara niversitesi lhiyt Fakltesi.

Bkz.: Baknz.

byt.: Beyit.

ev.: eviren

DEF.: Dokuz Eyll niversitesi lhiyt Fakltesi.

DA.: Diyanet slam Ansiklopedisi.

DB.: Diyanet leri Bakanl.

ed.: Editr.

EP.: The Encyclopedia of Religion.

ER.: The Encyclopedia of Philosophy.

FHT.: Fususul-Hikem Tercme ve erhi.

haz.: Hazrlayan.

A.: slam Ansiklopedisi.

DM.: slam Dncesi zerine Makaleler.

MDM.: slam Mistik Dncesi zerine Makaleler.

SD.: slamda Sembolik Dil.

ISM.: Islamic Spirituality, Manifestations.

EF.: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi.

F.: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi.

SBE.: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

JMIAS.: Journal of The Muhyiddin Ibn Arab Society.

KB.: Kltr Bakanl.

KSDIA.: Kleinere Schriften Des Ibn Al-Arab.

XI

KTMA.: Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn Arab.

Ktp.: Ktphanesi.

mad.: Madde.

MEB.: Milli Eitim Bakanl.

MIACV.: Muhyiddin Ibn Arab A Commemorative Volume.

Misdk: bnl-Arabnin Eserleri in Misdk Olarak el-Ftht el-Mekkiyye.

MFV.: Marmara niversitesi lhiyt Vakf.

MSBE.: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

nr.: Nereden.

OTDTS.: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl.

Sad.: Sadeletiren.

SSBE.: Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

TDV.: Trkiye Diynet Vakf.

thk.: Tahkik.

ts.: Tarihsiz.

tsh.: Tashih eden.

TTK.: Trk Tarih Kurumu.

TTS.: Tasavvuf Terimleri Szl.

TTDS.: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl.

vr.: Varak.

Yay.: Yaynlar.

XII

GR

I-Tezin nemi ve Metodu

Tezimizin konusu, bnl-Arabinin; tasavvuf tecrbe sonucu elde edilen

mrifetin ifade edilebilme imkn konusundaki grlerine temel ald ilke ve

kavramlarn tespit edilmesi, deerlendirilmesi ve yorumlanmasndan olumaktadr.

almamzda, bnl-Arabinin bu husustaki anlaynn, slam dncesindeki dier

yaklamlara gre nemi, farkll ve getirdii yeni boyut vurgulanmaya

allacaktr. Yine, Tasavvuf disiplini ierisinde ulalan hakikatlerin ifadesi ne

derece mmkndr? sorusuna bnl-Arab rneinde cevap aranmas tezimizin

temel amacn oluturmaktadr. Ayrca, bnl-Arabnin dil konusundaki grleri ve

eserlerinde kulland dilin mahiyetinin tahliliyle, tasavvuf dncenin kendi seyri

ierisinde kaleme alnan irfn eserlerin anlalma sorununa dikkat ekilmesi

hedeflenmektedir. Btn bu hususlara, bnl-Arabinin genel sisteminin erevesi

ierisinde, onun bilgi ve varlk anlay ile balant kurularak cevap aranmaya

allacaktr.

Tezimize semi olduumuz balktan de anlalaca gibi bu almada belirli bir

konu, belirli bir ahsn grleri erevesinde ele alnmaktadr. Dolaysyla

1

almamz ncelikle, konuyu bir problem olarak ele alma anlamnda problematiktir.

Ayrca konuya yaklam tarzmz, tarihsel aklama metodunun kart anlamnda da

problematiktir. Yni bu probleme sadece bir dnrn grleri erevesinde

yaklaacak olmamz, herhangi bir problem hakknda tarih ierisinde ileri srlen

grleri tek tek inceleyip, farkllklarn ortaya koyarak ele alan tarih bir metoda

bavurmayacamz anlamndadr. Zr byle bir yntemin tezimize uygulanmas,

konuyla ilgili kanaat belirtmi olan btn dnrlerin grlerinin tek tek sralanarak

aklanmasn gerekli klar. Tasavvuf tecrbe noktasnda hayli zengin bir literatrn

yansra, her bir sf mellife has, farkl nevedeki ifade ekillerini de gz nnde

bulundurunca, bu soruna tarih bir yntemle yaklamann ok zor olduunu

syleyebiliriz. Kald ki geni kapsaml konularn tarih metotla ele alnd almalar,

konu olduka geni bir yelpazede incelendii iin, yzeysel ve eksik sonular

verebilmektedir. Bu sebeple biz bu problemi bnl-Arabinin grleri erevesinde

ele almaya alacaz. ahs merkezli bu tarz almalar, btnsellik ve kuatclk

asndan yetersiz grlse de, grleri incelenen dnrn sorunu zmede getirdii

bak asn derinlemesine tahlil etme asndan olduka nemlidir. Kald ki, btn

bir tasavvuf tarihi boyunca her zaman zirvede bulunan ve bir dnm noktas

oluturmu olan bnl-Arab, hem dnceleri hem de zengin klliyt tibryla

bylesi muhtemel bir snrlla kap aralamaz.

Dier taraftan almamz, hem bnl-Arabinin dil sorununa getirmi olduu

yaklamlar analiz etme, hem de nih tahlilde kendini zmlemeyle snrlandrma

anlamnda analitiktir. nk bu alma, sorunu zmeye girimek yerine, bu soruna

dnce tarihimiz ierisinde verilmi nemli bir cevab ncelikle ortaya koymay,

sonra da, zmleyerek deerlendirmeyi hedeflemektedir. Ayrca bu tarz bir tahlilden

sonra, genel tibriyle tasavvuf dncedeki dil ve anlalma sorununa dikkat ekmek

de hedeflenmektedir. Nih olarak bu konu, tezimizde, tasavvuf disiplininin genel

sistem btnl ve bir sistem olarak dier disiplinlerden farkll gz nnde

bulundurmak sretiyle ele alnacaktr.

bnl-Arab, Varlk-nsan-Kuran konularna kendi mhedeleri dorultusunda

farkl bir perspektiften yaklaarak zengin ve farkl bir yorum getirmitir. Dilin

kayna, unsurlar ve delleti hususunda da bu bak asn koruyarak sadece kendi

maksad dorultusunda genel bilgiler verir. Bunu yaparken de geleneksel olarak

2

beyan esas alan Usul, Kelm ve Fkh limlerinin yapt ekliyle dil ve dilin delleti

gibi konulara ayrntl yer vermez. Onun bu husustaki grlerinin neet ettii alan

zhir boyutuyla dil alan deil, dier grlerinde de olduu gibi varlk tasavvurudur.

Bu sebeple tezimize dilbilimsel bir yaklam hakim deildir. Dier taraftan bnl-

Arab, tecrbesini ifade etmede serbest tarzda olduka zengin bir stlah kullanm ve

bu stlahlarn anlam erevelerini, kendi mnev mrc paralelinde ykseltip

geniletmitir. Buna binen tezimizde ksmen, zellikle stlahlarn konu edildii

blmlerde semantik tahlil metodu kullanlmtr.

Tezin yntem bakmndan olduu kadar, konu tibryla da kavramsal erevesini

belirlemek, almann tutarl bir ekilde srdrlmesi asndan nemlidir. bnl-

Arabinin dil anlay, onun bilgi ve varlk anlayyla dorudan alkaldr. Dolaysyla

bu almada kavramsal dzeyde, bnl-Arabinin dil anlay kadar tabir caizse

epistemolojisi ve ontolojisine de yer verilmitir.

II-Tezin Kaynaklar

Konumuz, gnlk tecrbenin ya da normal dn tecrbenin ifadesinden ziyade,

bizzat hakikatleri mhede edip tecrbe ettiini ileri sren ve psikolojik tahliller

bakmndan olduka kompleks bir yap sergileyen vecd hallerini bizzat yaayan

sfnin sylemi (irfn dil) ile ilgilidir. Hl byle olunca konu daha da karmak bir

hl almaktadr. Dier bir ifadeyle, normal dn tecrbenin ifdesi sorununun da

tesinde, mahiyeti tibryla pozitif dil kalplarna aktarlmas hayli zor grnen

sfiyne hallerin ifade edilmesi problemiyle kar karyayz. Bu sebeple, konunun

snrlandrlmas kanlmaz olmaktadr. Her eyden nce biz bu almamz, bnl-

Arabi ile snrlandrdk. Fakat, hem tasavvufta hem de dier disiplinlerde bnl-

Arabiye ait yzlerce eserin mevcut olduu dikkate alndnda, kaynaklar ynnden

de bir snrlamaya gitmek kanlmaz olmaktadr. nk o, bata tasavvuf olmak

zere, hadis, fkh-fkh usl, tefsir, ahlak-db, kelm, felsefe, tarih, astroloji gibi bir

ok farkl alanda eserler kaleme almtr. Bu dorultuda, almamz, bn Arabinin

temel tasavvuf eserleri konumunda olan ve tezimizin muhtevsyla dorudan alkal

bilgilere ulaabildiimiz Fthtl-Mekkiyye, Fussl-Hikem, nad-Devair, et-

Tedbiratl-lhiyye, et-Tecelliytl-lhiyye... gibi eserleri ile muhtelif baz risaleleri

erevesinde hazrlanmtr. Bu eserlerden zellikle Fthtl-Mekkiyye, bizzat

3

bnl-Arab, veftndan ok ksa bir sre nce btnyle gzden geirerek tashih edip

ikinci kez kaleme ald iin, eyhin en kmil fikirlerinin ve eserlerinin bir hlss

saylr. bnl-Arabnin bu gn elimizde bulunan en hacimli eseri olmas bakmndan

da ayrca bir nemi hiz olan eser, tezimizin de en temel kayna olmutur.

almamzn temel kaynaklar konumunda olan btn bu eserler ve slplar

hakknda bnl-Arabnin eserlerinden bahsederken baz genel mlhazalarda

bulunduk. Bu sebeple burada, tezimizin birinci el kaynaklar durumunda olan bnl-

Arabnin eserlerinden ayrca bahsetmeyeceiz.

Bazen bnl-Arabnin metinleri olduka veciz ve kompleks bir hl ald iin

onun arihlerinin eserleri de bnl-Arab hakkndaki almalarn vaz geilmez

kaynaklar olmaktadr. Bu anlamda, bn Sevdekinin Tecelliyt erhi1, Konev, Kn

ve Kaysernin Fuss erhleri2 ile Avni Konukun Fuss3 ve Tedbrt4 erhleri hayli

1 Bkz. bn Sevdekin, en-Nr, etTalkt alet-Tecelliytil-lahiyye, bnl-Arab, et-Tecelliyatl-lhiyye iinde, thk. Osman Yahya, (Merkez-i Ner-i Dnigh), Tahran 1988. Osman Yahya, tahkike hazrlad bu eserde bn Sevdekinin Talktnn mstakil bir erh olmayp bizzat bnl-Arabnin kendi eserine yapt erhin bir telhsi olduunu kaydeder. Bkz. bnl-Arab, Tecelliyt, s. 4, dipnot: 5, s. 11, (takdim). Zaten Tecelliytn bu tahkikli nerinin dipnot ksmnda yer alan Taliktnda da bn Sevdekin, bu tecellyi erhederken eyhimiz ve imammz yle demitir... demek sretiyle erhi bizzat bnl-Arabye atfetmitir. Bkz. bnl-Arabi, Tecelliyt, s. 227, dipnot: 361. 2 bnl-Arabnin olduka veciz olan bu eseri, eyhin ilk dnem rencilerinden balamak zere bir ok kez erhedilmitir. Bunlardan ilki, bnl-Arabnin talebesi bn Sevdekin (. 646/1248)e ait olup sadece dris Fassnn akland bir erhtir. Yine bnl-Arabnin ilk rencilerinden olan Konev (. 673/1274nin Fkku ise teknik anlamda tam bir erh olarak kabul edilmese de, eserin anlalmasna hayli katks olmu ve sonraki Fuss erhleri zerinde byk etkisi olmutur. Zr eser, eyhin szlerini erhetmekten ziyade ekber irfnn nemli baz telakkileri hakknda Fuss, evresinde fakat mstakil ve sistematik bir eser olarak kaleme alnmtr. Eser, Farsa tercmesiyle birlikte Tahranda neredilmitir. Bkz. Konev, Sadreddin, Tercme ve Metn-i Kitabil-Fkk y Kild-i Esrr- Fussil-Hikem, tashih ve tercme, Muhammed Hocav, (ntiart- Mevl), Tahran 1413. Konevnin bu eseri Trkeye de tercme edilmitir. Bkz., Konev, Fussul-Hikemin Srlar, ev., Ekrem Demirli, (z Yay.), stanbul 2002. Metinle irtibat olmas hasebiyle ilk tam erh, Konevnin talabesi Meyyidddin el-Cend (. 691/1292)nin erhidir. Cendnin talebesi Abdrrezzk el-Kn (. 730/1330)nin erhi fikri aklamalar bakmndan nemli bir erhtir, fakat dorudan metnin dilini anlamaya fazla yardmc olmaz. Eser Kahirede baslmtr. Bkz. Kn, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, (Mektebet Mustafa Elban), Kahire 1966. Btn bu zikredilen ilk ve ikinci dnem Fuss erhleri, metnin dil ve gramer zellikleri gibi konulara temas etmeden dorudan fikr izahlar yaptklar iin takibi zor erhler olmakla birlikte mny anlama bakmndan esizdir. Bu tibrla Kannin talebesi Dvd-i Kaysernin (. 751/1350) erhi, asl metni takip ederek aklayan ilk dzenli almadr ve bu adan da en kullanl erh olarak grlr. Eser birka kez baslmtr. Bkz. Kayser, Davud b. Muhammed, Matlau Hussil-Kelim f Men Fussil-Hikem, thk. Muhammed Hasan es-Said, (Envarl-Hd), yeri belli deil, 1416. Kaysernin bu dzenli erhinin zellikle on iki blmden oluan Mukaddemt ksm, sflerin varlk grleri zerine en derli toplu bir giri olmasndan dolay mstakil bir eser gibi de deerlendirilmitir. Eserin bu nemli ksm, Mehmet Bayraktar tarfndan Kayserinin dier baz risaleleriyle birlikte neredilmitir. Bkz., el-Kayser, Dvd, er-Resil, nr. Mehmet Bayraktar, (KBB. Yay.), Kayseri, 1997, ss. 25-88. Kaysernin

4

kayda deer grlr. Bu sebeple bn Sevdekin, Konev, Kn, Kayser ve son

dnemde de Ahmet Avni Konuk gibi Ekber gelenein nemli temsilcileri ve

arihlerinin eserlerinden de ksmen faydalandk. Fakat tezimizde mmkn olduu

kadar bnl-Arabnin kendi eserlerini ilk kaynak olarak kullanmaya altk ve

tezimizi bu snrda tutmaya gayret gsterdik. Zr, bnl-Arabnin her hangi bir

telakkisinin, kendisinden sonra oluan muazzam ekber gelenekteki yansmalarn

tetkik, her zaman iin ayr bir mtlaa konusu olabilecek geniliktedir. Dolaysyla,

mrifetin ifade edilmesi problemi tezimizde, bizzat bnl-Arabnin eserleri

erevesinde ele alnm ve bu promlemin ekber gelenein nemli arihlerindeki

tezhr, almamzn snrlarn aacak nitelikte olduu iin daha sonraki tetkiklere

braklmtr.

bnl-Arab, hem veld bir mellif olmas hem de zellikle entelektel dzeyde srekli ilgi oda haline gelmesi sebebiyle hakknda yaplan ilm almalar bakmndan da olduka zengin bir literatrle kar karya bulunmaktayz. Fakat biz burada bnl-Arab hakknda yaplan almalardan, tez konumuza k tutmas asndan nemli bazlarn zikretmekle iktif edeceiz. Mesel, Nasr Hamid Ebu Zeydin, Felsefett-Tevl isimli eseri5 veSf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine isimli makalesi6, Pierre Lorynin, The Symbolism of Letters and Language in the Work of Ibn Arabi isimli makalesi7, Zeki Necib Mahmudun Tarikatr-Remz

erhinin, mstakil bir eser hacminde olan bu takdim ksm Trkeye de tercme edilmitir. Bkz., el-Kayser, Dvud, Mukaddemat, ev. H. ahin-T. Ko-S. Sevim, (KBB. Yay.), Kayseri 1997. Fuss ve erhleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev. Ahmed Mahmud et-Tb, (Drl-Hidye), Kahire, 1992, ss. 479-500 Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, Ibn alArabs Metaphysics of Imagination, (State University of New York Press), New York 1989, s. XVII, XVIII; Kl, Mahmut Erol, Fussl-Hikem mad. DA., stanbul 1996, c.XIII, ss. 230-237; Aff, Ebul-Al, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, ev. Ekrem Demirli, (z Yay.), stanbul 2000, s. 16 ve devam. (takdim); Grer, Dilver, Klasiklerimiz/XII Fussul-Hikem, Tasavvuf, yl: 5, say: 13, temmuz-aralk 2004, ss. 395-442. 3 Bkz. Konuk, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi I-IV, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, (MFV. Yay.), stanbul 1999. 4 Bkz. Konuk, Ahmed Avni, Tedbrat- lhiyye Tercme ve erhi, Haz.: Mustafa Tahral, (z Yay.), stanbul 1992. 5 Bkz. Ebu Zeyd, Nasr Hamid, Felsefett-Tevl, Dirsetn fi Tevlil-Kuran inde Muhyiddin bnl-Arab, (Tenvr Ner.), Beyrut 1993. 6 Bkz., Ebu Zeyd, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabide Dil, Varlk ve Kuran, ev: mer zsoy, slamiyat, c. 2, s. 3, Ankara, Temmuz-Eyll, 1999. 7 Lory, Piere, The Symbolism of Letters and Language in the Work of Ibn Arabi, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, v. XXIII, Oxford, 1998.

5

inde bn Arabi fi Dvan Tercmnil-Evk isimli makalesi8 bu adan nemli almalardr. Bunlardan zellikle Ebu Zeydin almalar bnl-Arabnin nsan-Varlk-Kuran anlay ve tevil metodu hakknda nemli ipular vermektedir. Yine bnl-Arabnin stlahlar hususunda kapsaml bir szlk hazrlayan Suad Hakimin bnl-Arab ve Mvellid Lgt Cedide9 isimli eseri de, eyhin stlahlarnn ve kulland dilin menei ile, bu dilin yeni ve orijinal ynn tahlil etmesi asndan nemlidir. Ayrca, slam tasavvufu merkezli olmasa da, dier baz mistik sistemlerde kullanlan dilin mahiyeti hakknda nemli tahlilleri muhtev Mysticism and Language10 isimli editryal alma da tezimiz asndan nemlidir. Michael A. Sellsin Mystical Languages of Unsayings isimli almasn11 ayrca zikretmeliyim. Zr bu eser, Plotinus, John Scot Eriugena, Meister Eckhart ve Marguerite Porete gibi bir ok Hristiyan mistik ve filozofun mistik dilleri hakknda nemli bilgiler vermektedir. Ayrca eserde bnl-Arabnin sfiyne sylemi hakknda da kayda deer bir blm ayrlmtr. Bu sebeple zellikle tasavvuf sylemin mahiyeti hususunda bu eserden hayli faydalandk.

Batda bnl-Arabnin eserlerinin bat dillerine evirilerinin yan sra kiiliini ve retilerinin deiik ynlerini ortaya karan almalar12 da yaplmaktadr. Bunlarn arasnda dikkate deer olarak Claude Addasn, Ibn Arab ou la Qute du Soufre Rouge13 adl titiz biyografisi ile Michel Chodkiewiczin Un Ocan Sans Rivage adl saygn eserleri saylabilir. Franszca olarak kaleme alnan Un Ocan Sans Rivage, isimli eser, bnl-Arabnin nbvvet ve velayet telakkisi hakknda da nemli bir almas (Le Sceau des Saints) bulunan Chodkiewiczin Ftht zerine

8 Mahmud, Zeki Necib, Tarikatr-Remz inde bn Arabi fi Dvan Tercmnil-Evk Kyem minet-Tras iinde, (Dar-rk), Kahire 2000. 9 Bkz., Hakim, Sud, bnl-Arab ve Mvellid Lgt Cedide, (Dendere Lit-Tba ven-Ner), Beyrut 1991. 10 Bkz., Katz, Steven T., Mysticism and Language, (Oxford University Press), Oxford 1992. 11 Bkz. Sells, Michael A., Mystical Languages of Unsayings, (The University of Chicago Press), Chicago, 1994. 12 Batda sadece bnl-Arab hakknda deil genel olarak slam Tasavvufu hakkndaki aratrmalarn tarihi seyri hakknda bkz. Arbery, Arthur J., An Introduction to The History of Sufism, (Oxford University Press), Oxford 1942, s. 1 ve devam. 13 Eser, Quest for the Red Sulphur adyla ngilizceye cevrilmitir. Bkz., Quest for the Red Sulphur, ev. Peter Kingsley, (The Islamic Text Society), Cambridge 1993. Bizzat bnl-Arabinin kendi eserlerinden balayarak bir ok farkl kaynakta yer alan, bnl-Arabnin hayat hakkndaki bilgilerin derlenip tahkik edilmesi ve bata Asin Palacios tarafndan yaplan ve sonraki bir ok bnl-Arab aratrmacs tarafndan tekrar edilen baz hatalarn tashihi anlamnda olduka nemli olan bu biyografik eser dilimize de kazandrlmtr. Bkz. bn Arab, Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev. Atilla Ataman, (Gelenek Yay.), stanbul 2003.

6

yorumlarndan oluan makalelerini ihtiv etmektedir.14 Yine William Chittickin The Sfi Path of Knowledge ve The Self-Disclosure of God isimli eserleri nemli almalardr. Fthttan nemli bir ok nakil zerine in edilmi olan ilk eserde bnl-Arabnin metafizik hakkndaki grleri, mellifin eserin giri ksmnda kaydettii gibi uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele alnmtr.15

III-Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri

bnl-Arab ounlukla vahdet-i vcd ( varln birlii) doktrininin kurucusu

olarak bilinir. Ne var ki byle bir ifadeye kendi eserlerinde rastlanmaz. Bu ifade

bnl-Arabnin eserlerinin ieriini btnyle temsil etmese bile, kendisinden sonra

gelen takipilerini temsil etmek iin kullanlr.16 Zr bu terim, bnl-Arabnin

takipileri tarafndan, onun dncesine sistematik bir biim vermek amacyla cat

edilmi bir terimdir.17

A-Hayat: Tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed el-

Arab et-T el-Htm eklindedir. Mehur Mlik kads ve mtekellim Ebbekir

14 Eserin ngilizce tercmesi iin bkz., An Ocean Without Shore, ev. David Streight, (State University of New-York Press), New-York 1993. Bu nemli eser Trkeye de evirilmitir. Bkz., Sahilsiz Bir Umman, ev. Atilla Ataman, (Gelenek Yay.), stanbul 2003. 15 Bkz. Chittick, The Sufi Path, s. XX. 16 Bizzat bnl-Arab zel bir stlah olarak vahdetl-vcd ifadesini kullanmaz. Dolaysyla bu tabir onun yazlarnn muhtevasndan dolay deil, takipilerinin ilgisi ve kendisinden sonra gelien slm dncenin ynnden tr seilmitir. bnl-Arabnin en etkili rencisi Sadruddn Konev (l. 673/1274) bu terimi en az iki vesileyle kullanm, daha sonra Konevnin rencisi Sadeddin-i Fergn (l. 695/1296), bnl-Fridin Taiyye si zerine yazd iki nemli erhte bu terimi bir ok kez kullanmtr. Ama ne Konev, ne de Fergn bu terimi daha sonraki yzyllar iinde kazand teknik anlamnda kullanmlardr. Bu arada bn Sebin (l. 669/1270) ile Azizddin Nesef (l. 700/1300) gibi bnl-Arab okulunun ikinci dereceden belli baz ahsiyetleri bu terimi, sflerin dnya grlerini dolayl yollardan anlatmak iin kullanmlardr. Vahdet-i vcdu, bnl-Arabnin doktrinini ifade etmek zere teknik anlamda ilk kullanan kii bn Teymiyyedir. Nitekim o, vahdet-i vcd ifadesini vahdet-i vcd ehli eklinde teknik anlamda bir doktrinin ad olarak kullanmtr. Bu hususta ayrntl bilgi iin bkz., Hakm, Sud, el-Mucems-Sf, el-Hikme f Huddil-Kelime, (Dendere Lit-Tba ven-Ner), Beyrut 1981, s. 1154, dipnot: 1, 2; Addas, bn Arab, s. 215; Tahral, Mustafa, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, FHT I, iinde s. 47,48; Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi), MSBE., stanbul 1995, ss. 251-254; Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, (nsan Yaynlar) stanbul 1997, s. 194,195; A.mlf., Hayl Alemleri, ev.: Mehmet Demirkaya, (Kakns Yaynlar), I. Basm, stanbul 1999, s. 29; Bkz., A.mlf., Ibn Arabi and His School, Islamic Spirituality, Manifestations, ed. Seyyid Hseyin Hasr, (SCM Press), London 1991, s. 60 17 Sells, Mystical Languages, s. 88.

7

bnl-Arab (. 543/1148)18 ile kartrlmamas iin ismi, kaytlarda genelde galat-

mehur olarak bn Arab eklinde gemektedir. Ayrca kimi zaman, memleketi

olmas hasebiyle el-Endels nispet eki de knyesine eklenir. bn Srka19 ve

bn Eflatun20 gibi lakaplar ise baz aratrmaclarn yaktrmalarndan ibrettir.21

bnl-Arabnin hayatn genel olarak ana dnemde ele almak mmkndr: 1-

Endlsteki ilk entelektel ve rhn formasyonu. 2-Douya seyahatleri, Kbe

etrafndak nemli rhn almlar ve ak tecrbesi. 3-amda ikmet ve mistik-

metafizik olgunluk.22

Muhyiddin bnl-Arabnin doup byd ve genlik yllarn geirdii

Endls, demografik adan olduka gayri-mtecnis bir yapya shiptir. Endlsn

saysal olarak en nemli topluluunu oluturan slama girmi spanyollar, aznlkta

olan Hristiyan ve Yahudiler, Endlsn nfusuna dardan gelip katlan Sudanl

zencler, Kuzey Afrikal Berberler ve halis Araplar, bu yapnn unsurlaryd.

spanyann fethi23 ile birlikte genelde Suriye ve Yemen blgelerinden gelmi olan

halis Araplar, imtiyazl ve zengin bir aznlk oluturmaktadr. En iyi topraklara ship

byk aileler zmresini tekil etmekte olan bu Araplar, ounlukla nemli idar

18 Hayat ve eserleri hakknda bkz., Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir mad. DA., c. XX, ss. 488-491. 19 Gbrin, Unvnud-Dirye isimli eserinde bnl-Arabnin Endlste bu lakapla bilindiini syler. Bkz. Gbrn, Ebul-Abbas Ahmed b. Abdullah, Unvnud-Dirye, thk. Adil Nheyvid, (Lecnett-Telif vet-Tercme), Beyrut 1969, s. 156. Gbrinnin bu grn Makkrde aynen nakleder. Bkz. Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Ratb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, (Matbaatus-Saade), Kahire 1949, c. II, s. 379. Byk ihtimalle Gbrn, bnl-Arabi ile ada bn Srakay (. 662/1264) bir birine kartrmtr. Zr her ikisi de Muhyiddin lakabn kullanmaktadr. bnl-Arabnin ada bn Sraka hakknda bkz. Addas, bn Arabi, s. 202. 20 Bu lakab kaynak belirtmeden ilk kullanan M. Asin Palaciostur. Bkz., Palacios M. Asin, bn Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev: Abdurrahman Bedev, (Mektebetl-Encell-Msriyye) Kahire 1965, s. 5. Daha sonra bu lakap baz aratrmaclar tarafndan da tekrarlanmtr. Mesel bkz., Corbin, Henry, Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev., Ralph Manheim, (Princeton University), Princeton 1969, s. 21. 21 Kl, bnl-Arabde Varlk, s. 8. 22 Izutsu, Toshihiko, Ibn Al-Arab mad., The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, (Macmillan Publishing), New York 1987, c. VI, s. 552. 23 Mslmanlarn spanyaya ilk karmas halife Velid b. Abdlmelik devrinde 91/710 tarihinde gereklemitir. 91/710 ylna kadar Kuzey Afrikann hemen tamamn ele geirmi olan Emevlerin Kuzey Afrika valisi Musa b. Nusayr, halife Velid b. Abdlmelikten ald izinle Tarf b. Mlik komutasndaki 500 kiilik bir birlii 710 ylnda keif amacyla spanyann gney kylarna yollamtr. Bu kk karmadan olumlu sonu alnnca fetih hazrlklar balam ve 711 tarihinde Trk b. Zyd komutasnda byk bir orduyla hemen hemen spanyann yars fethedilmitir. Bkz., eyban, Ltfi, Reconquista, Endlste Mslman-Hristiyan likileri, (z Yay.), stanbul 2003, ss. 44-46.

8

makamlara shiptir.24

Ayrca XI. yzyldan tibren, Endlsteki Berberilerin says, nce Murabtlarn,

ardndan da Muvahhidlerin iktidara geliiyle nemli lde artmtr. Genellikle ordu

kurmakta kullanlm olan bu Kuzey Afrika gebeleri, onlar kaba vahiler olarak

gren Araplar ve Endlsller nazarnda pek sevilmezlerdi. Muvahhid hanedannn

tahta kmasyla birlikte toplumsal mevkilerinde belirgin bir deiiklik olan berberiler,

artk kadlk gibi grevler stlenebiliyor ya da dn ilimlerdeki vukfyetleriyle

sivrilebiliyordu. leride bahsedeceimiz gibi, bnl-Arabnin mnev statlarndan

bir ou bu kltrsz ve tahsilsiz Berberler arasndan kmtr.25

Hereyden nce Muhyiddin bnl-Arabnin hayat ve eserlerinin doru bir

ekilde tespitini kolaylatracak nemli sebepler vardr. ncelikle bizzat bnl-Arab,

yeri geldike eserlerinde kendisi, ailesi, yaknlar, yaad yerler, tanm olduu

ahsiyetler ve eserleri hakknda bilgiler veren bir sfdir.26 Bizzat bnl-Arabnin

vermi olduu bu otobiyografik bilgilerden istifade edilmek sretiyle onun hakknda

muhtelif menkpnme ve biyografiler de hazrlanmtr.27 zellikle bnl-Arabnin

24 Addas, bn Arabi, s. 33. 25 Ayn yer. 26 zellikle ed-Drretl-Fahire (Esad Efendi, no: 105) ve Rhul-Kuds, (nr: Abdurrahman Hasan Muhammed, (Aleml-Fikr), Kahire 1989) isimli eserlerinde bnl-Arab, eitli vesilelerle grm olduu ve kendilerinden istifade ettii eyhlerden bahsetmektedir. Ralph W. Austin, Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahireden paralarla birlikte, Sufis of Andalusia ad altnda ngilizceye evirmitir. bnl-Arabnin eyhleri hakknda dorudan bilgi bulabildiimiz mezkr iki eseri esas alnarak oluturulan bu kitap, dilimize de evrilmitir. Bkz., Austin, Ralph W., Endls Sfleri, ev. Refik Algan, (Dharma Yay.), stanbul 2002. Ayrca, Fthtnda da bnl-Arabnin hayat hakknda bir ok mlmt bulmak mmkndr. Mahmud el- Gurb, bnl-Arabnin eserlerindeki bu tarz otobiyografik bilgileri derlemek sretiyle bir biyografi denemesi yapmtr. Bkz. Gurb, Mahmud M., e-eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab, Tercemet Haytih min Kelmih, (Matbaatu Nadr), am 1983. Yine Fthtdaki bu tarz bilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan taranarak bir araya getirilmitir. Bkz., Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, (KB. Yay.), Ankara 1990, ss., 257-305. 27 Bkz., Ali b. brahim el-Kr el-Badd, ed-Drrs-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut 1959. Eserin Trke tercmesi iin bkz.: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, trc. A. ener-M. Rahmi Ayas, (AF. Yay)., Ankara 1972; Muhammed Receb Hilmi, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber, Msr, 1326; M. Asin Palaciosun spanyolca El Islam Cristianizado (Madrid 1931) isimli eseri. LIslam Chiristianis ad altnda Franszcaya tercme edilmi olan bu eser, Abdurrahman Bedev tarafndan ksmen Arapaya da evrilmitir. Bedev eserin, bnl-Arabnin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden oluan nc blmn tercme etmemitir. Bkz, Palacios, bn Arab; Bursal, Mehmet Tahir, Terceme-i Hl ve Fezil-i eyh-i Ekber, stanbul 1898; Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi: Hayat ve evresi, (r Yay.), stanbul 1966; Ayrca Claude Addasn titiz biyografisi. Bkz., Addas, bn Arab. Yine Stephen Hirtensteinin, bnl-Arabnin dnceleriyle hayat hikayesini, bir birini tamamlayan unsurlar eklinde grp bir btn olarak kaleme ald eseri bu adan hayli nemlidir. Bkz.

9

hayatn ele alan bu tr mstakil eserlerin yan sra dier pek ok kaynakta28 da eyh-i

Ekberden ayrntl bir ekilde bahsedilmitir.

1. ilesi Halis bir Arap olduunu, asil bir soydan geldiini ve soyunun, cmertlii ve

mertlii ile mehur Htem-i Tye dayandn, Ben Tayy kabilesinden geldiini

bnl-Arabnin kendisi syler.29 Ailesi, Endls toplumunun en yksek tabakasn

oluturan hssaya dahildir. bnl-Arabinin titiz bir biyografisini kaleme alan Claude

Addasa gre, eyh-i Ekberin mensup olduu Ben Tayy kabilesinin bir ksm, kesin

olmamakla beraber, ilk fetih yllarnda spanyaya gelip yerlemi olmaldr.30 bnl-

Arabnin spanyadaki hayat, Kuzey Afrikadan gelerek Murbtlarn (1090-1147)

varlna son veren Muvahhidler dnemine (1147-1238) rastlamaktadr. bnl-

Arabnin 1165 ylnda doduunu ve 1200 yllarnda Endls kesin olarak terk

etmesini de dikkate aldmzda onun, Muvahhid hkmdrlarndan Eb Yakub Yusuf

b. Abdlmmin (1163-1184) ile Ebu Yusuf Yakub el-Mansur (1184-1199)

dnemlerinde, ksa bir sre de Muhammed en-Nsr dneminde (1199-1214)

Endlste yaadn grmekteyiz. 31

Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life anda Thought of Ibn Arab, (Anqa Publishing), Oxford 1999. 28 bnl-Arab, hayat, eserleri ve grleri tibryla dikkat ekmi mehur bir sf olduu iin bir ok tabakt ve tarih kitabnda onun hakknda geni lde kayda rastlamak mmkndr. Mesel bkz. Gbrn, Ebul-Abbas Ahmed b. Abdullah, Unvnud-Dirye, thk. Adil Nheyvid, (Lecnett-Telif vet-Tercme), Beyrut 1969, ss. 156-173. Makkr, Nefhut-Tb, c. II, ss. 361-385; Sbt bnl-Cevz, emsddin Ebil-Muzaffer et-Trk, Mirtz-Zemn f Trhil-Ayn, (Diretl-Merifil-slamiyye), Haydarbad-Deccan 1952, c. VIII, blm. II, s. 736; El-Makdis, Ebu me ihabuddin Ebu Muhammed, Zeyl aler-Ravzateyn, Teracimu Riclil-Karneyn es-Sadis ves-Sbi, thk. Muhammed Zahid el-Kevseri, Beyrut 1947, s. 170; bnl-Imd, ihabddin Ebil-Felah el-Hanbel, ezertz-Zeheb f Ahbr men Zeheb, (I-X), (Dr bni Kesir), Beyrut 1991, c. VII, ss. 332-348; ez-Zirikl, Hayruddn, el-Alm, Kmsu Tercim, (Drl-lm lil-Melyin), Beyrut 1986, c. VI, s. 281. En-Nebhn, Yusuf b. smail, Cmiu Kermtil-Evliy, (Drs-Sadr), Beyrut 1324 h., c. I, ss. 118-125; Cm, Abdurrahman, Nefehtl-ns-Evliya Menkbeleri, tercme: Lmi elebi, haz. S. Uluda-M. Kara, (Marifet Yay.), stanbul 1995, ss. 757-768; Sami, emsettin, Kmsl-Alm, (Mihran Matbas), stanbul 1306, c. I, s. 647. bnl-Arab ile ilgili bu tarz literatr hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Knysh, Alexander, bn Arab in The Later Islamic Tradition, (State University of New York Press), New York 1999, s. 25 ve devam. 29 Bkz., bnl-Arab, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, (Drr-Rikb), Kahire 1992, s. 50, 52. 30 Addas, bn Arab, s. 36. 31 541/1147 tarihnde Murabtlarn varlna son veren Abdlmmin b. Ali dnemi (1145-1163) ile balayan Muvahhidler Devletinin, bnl-Arab Endlsteyken blgeye hakim olan bu hkmdar ve dnemleri hakknda bkz. eyban, Reconquista, s. 229 ve devam, 253 ve devam, 270 ve devam.

10

Babas, Abbas halifesi Mstencid Billahn komutan ve Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endlse belirli bir sre hkmeden Muhammed b. Sad bn Merdeni32 katnda hatr saylr bir mevkii olan ve ayrca dnemin mehur filozof ve kads bn Rdn (. 595/1198) yakn dostu33 Ali b. Muhammeddir. Her ne kadar hangi vazifeyi yerine getirdii tam olarak bilinmese de babasnn, nce bn Merdeniin ynetiminde, onun ynetimden dnn ardndan da Muvahhid Sultan Ebu Yakup Yusuf dneminde nemli bir resm grevi yerine getirdii baz kaynaklarda kaydedilir. Zr bn Merdeniin, Sultan Ebu Yakuba yenilmesinin ve muhasara altnda bulanan kalede 569/1171 ylnda vefat etmesinin ardndan olu bn Hill, isyan srdrmekten vazgemi, babasnn ele geirmi olduu btn kaleleri Muvahhidlere teslim ederek Sultan Eb Ykuba tb olmutur.34 bn Hillin bu ekilde tbiiyyetini bildirmesinin ardndan Sultan Ebu Yakub Yusuf, bnl-Arabnin babasnn yan sra, muhalifi bn Merdeniin saraynda grev yapm bir ok kimseyi kendi hizmetine almtr.35 Sarayla bu yakn ilikisinin yan sra bnl-Arabnin babas, ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle megul takv sahibi bir zttr. Hatt bnl-Arabnin kaydettiine gre, lm gnn nceden haber vermitir ve ldnde cenazesi, bakan l m yoksa canl m olduu hususunda tereddtte

32 bn Merdeni, Murabtlarn ardndan hemen hemen btn Endls fetheden Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endlse hkmetmitir. spanya Hristiyanlarndan olan dedeleri fetihden sonra mhted olmulard. Dolaysyla Endls mstareb topluluuna mensup olan bn Merdeniin ailesi gemiteki Hristiyan mstareblerin hatt, ihtid etmi yerli topluluk olan mvelledlerin kardklar ok saydaki isyanlarda byk rol oynam bir aileydi. bn Merdeni mslman olmasna ramen giyim-kuam, dil ve yaantsnda Hristiyan detlerinden pek uzaklamad iin Hristiyanlarca sevilen birisiydi. Bu sebeple Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan bn Merdeni, kendisine komu olan Hristiyanlarla iyi geinmesinden kaynaklanan rahatlkla on be yla yakn bir zaman boyunca Muvahhid devletine meydan okumutur. 554/1159da Kurtubay almaya alm, ardndan da biliye zerine yrmtr. Fakat Abdlmminnin 558/1162de lmnn ardndan Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun Kuzey Afrikadan toplanm askerlerle kuvvetlenen ordusu bn Merdenii, bnl-Arabnin doduu sene 560/1165te malup etmitir. bn Merdeni, Mrsiyeye snmak zorunda kalm, olduka mstahkem olan bu ehirde Muvahhidleri belirli bir sre daha megul etmitir. Nihayet bn Merdeni, Fahsul-Cellb savanda Ebu Yakub Yusufun ordularna kar koyamad ve kuatma altnda bulunan kalede 569/1171 ylnda ld. Bkz., eyban, Reconquista, s. 222, 223, 229; Addas, bn Arab, s. 35, 36. bn Merdeni hakknda ayrca bkz., zdemir, Mehmet, bn Merdeni, mad., DA., c. XX, ss. 183-184. 33 bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, (el-Heyetl-Msryye), Kahire 1985, c. II, s. 372. Tezimizde ncelikli olarak Fthtn Osman Yahya tarafndan hazrlanan bu ilm nerini kullanmaya gayret ettik. Fakat bu tahkikli neir almas maalesef yarm kald iin ayrca Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksn da kullandk. Bu sebeple bu iki basky tefrik etmek amacyla sonraki atflarda eser, Ftht (thk.) ve Ftht (byr.) eklinde ksaltlacaktr. 34 Bkz., eyban, Reconquista, s. 229. 35 Bkz., Addas, bn Arab, s., 37; Chittick, Ibn Arab and His School, ISM., s. 49. Badd, bnl-Arabnin babasnn, Endls sultann veziri olduunu syler. Bkz., Badad, bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21.

11

brakacak bir haldedir.36 bnl-Arab, babasn srekli hrmetle yd etmekle beraber, irfn noktasnda her zaman ayn grleri paylamadklarn yine bizzat bnl-Arabiden renmekteyiz. bnl-Arab, babasnn, hayatnn son gnlerinde, hastal iyice arlatnda, unlar sylediini kaydetmektedir: imdiye kadar senden hi bilmediim eyler iittim ve belkide sylediklerinin bir ksmn inkr da ediyordum. Ama ite u an dediklerinin hepsini bizzat mhede ediyorum olum!37

eyhin annesi hakknda ayrntl bir bilgiye ship deiliz. Dneminin hanm sflerinin sohbetlerine devam eden takva sahibi biri olduu, kocasnn lmnden bir mddet sonra vefat ettii38, bnl-Arabnin de mnev hocalarndan olan Ftma bintl-Msenn el-Kurtb isimli kadn veliyyenin sohbetlerine katld39, isminin ise Nr olduu bilinmektedir.40 bnl-Arab, Fatma bintl-Msenna isimli bu hanm sfye ok byk deer verir ve doksan yann zerindeki bu hanm sfye z evlad gibi hizmet eder. yle ki bu hanm sfyle bnl-Arab bir birlerine srekli ana-oul gibi hitap ederler. Hatt bu zahide hanm bnl-Arabye, mnev annen benim, Nr ise madd annendir der.41 590/1194 ylnda babasnn, hemen ardndan da annesinin vefatndan sonra, ailenin tek erkek ocuu bnl-Arabye iki kz kardeine bakma ykmll kalr. Halbuki o, yllar nce fakirlik yolunu seip btn variyetini terk ederek maietini Allaha havale etmitir. Yakn evresi onu, tercih ettii yolu terk etmesi hususunda ikna etmeye alr, bu sebeple yakn evresiyle baz problemler yaar. Fakat o, eyhlerinden Salih el-Berberinin yllar nce yapm olduu tavsiyelere uyarak setii yolu terk etmez.42 Fakat iki kz kardeinin bakmn da ihmal etmez, onlar daha sonra Fasta evlendirir.43

Muhyiddin bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden olan Muhammed b. Abdun el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan

36 bnl-Arab, Ftht (thk), c. III, s. 354. 37 Ayn yer. 38 bnl-Arab, ed-Drretl-Fhire, Endls Sfleri iinde s. 83. 39 bnl-Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, hz. Ahmed emseddin, (Drl-Ktbil-lmiyye), Beyrut 1999, c. III, s. 521. 40 Bkz. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 521. 41 bnl-Arab, bu ok yal hanm sfyle tanm ve bir mddet hizmetinde bulunmutur. Karlatklarnda bu hanm suf doksan yann zerindedir fakat, bnl-Arabnin kaydettiine gre, gen bir kzn gzelliine sahiptir. bnl-Arabnin arkadalaryla beraber yapt kamtan bir kulbede, fakr u zaruret ierisinde, insanlarn kapsna braktklar yemek artklaryla hayatn idame ettiren zahide bir hanmdr. bnl-Arabye gre yksek makam sahibi olan bu hanm sf Fatiha suresiyle tasarrufta bulunmaktadr. Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. IV, s. 236, (byr.), c. III, s. 202, 520, 521; A.mlf., Rhul-Kuds, nr., Abdurrahman Hasan Muhammed, (Aleml-Fikr), Kahire 1989, s. 138; A.mlf., Drre, ss. 238-240; Izutsu, Ibn Al-Arab mad., ER., c. VI, s. 553. 42 bnl-Arab, Drre, s. 83; Hirtenstein, The Unlimited, s. 109, 110; Addas, bn Arabi., s. 136. 43 bnl-Arab, Drre, s. 84.

12

srekli vgyle bahseder ve tasavvuf ynden makam ve uhd ehli olduunu syler.44 kinci defa evlenmesi ise Mekkede, Haremeyn Emri Yunus b. Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden Muhammed mdddn (. 667/1268) adnda bir olu dnyaya gelir. bnl-Arabi daha sonra bu oluna Fthtn ilk nshasn verir.45 nc evliliini Sadreddin el-Konevnin dul annesiyle, drdnc evliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivayet edilir. Bu son iki evliliinden hangisinden olduu aka belli olmayan Muhammed Sadeddin (. 656/1258) isimli ikinci bir olu vardr.46 Ayrca hakknda fazla bir mlmta ship olamasak da Zeynep isimli bir kznn olduu da bilinmektedir.47

Amcas Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Arab ve daylar Ebu Mslim el-Havln ile Yahya b. Ygn da devrin nemli sfleri ve hatr saylr ahsiyetlerden saylrlar. Bu ahsiyetlerin bnl-Arabnin yetimesinde byk tesirlerinin olduu, bizzat bnl-Arabnin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bnl-Arab, genlik yllarnda zellikle amcas Abdullah b. Muhammed el-Arabden etkilenmitir. Nitekim bnl-Arab, onun, kesin bir tevbe ile geirdii mnev deiim hadisesine48 ve mertebesine Rhul-Kuds49, ed-Drretl-Fahire50, ve Fthtta51 yer vermektedir. Olduka ilerlemi bir yata slka giren Ebu Muhammed el-Arab, bnl-Arabnin gerek anlamda slkundan (h. 580) nce vefat etmitir.52 Amcasnn hayatndaki mnev deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yn es-Senhc (. 537 h.)nin hayatnda da grlmektedir.53 bnl-Arab, dier days Eb Mslim el-Havlnnin ise, abidlerden olup btn geceyi kyam ile geirdiini syler.54 Grld gibi bnl-Arab, henz ok erken denilebilecek yalarda, bid, zahit ve vellerden oluan yakn evresinden mnev olarak etkilenmektedir. Ayrca onun sekin ve soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin

44 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. V, s. 348. 45 age., c. VIII, s. 389. 46 Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 369; Addas, bn Arabi, s. 100, 101; Kl, bnl-Arabde Varlk, s. 17. 47 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 172. 48 bnl-Arabinin kaydettiine gre, bir gn, gen bir ocuk, yal bir adamn eczanesine girerek bir ila sorar. O esnda bnl-Arabnin amcas da eczanededir ve ocuun ilalar konusundaki cehaletini istihz konusu yapar. Erken yata manev bir inkiafa sahip olmu gen, kendisinin ilalar bilmemekle her hangi bir ey kaybetmediini, ama yal adamn, gaflet ve itaatsizliinin ona pahalya mal olacan syler. Bu ifade bnl-Arabinin yal amcasna derinden tesir eder. Gen ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ibadete verir ve yksek bir velayet derecesine ular. Bkz., bnl-Arab, Drre, s. 124. 49 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s., 110, 111. 50 bnl-Arab, Drre, s. 124-125. 51 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. III, s. 179. 52 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 111. 53 Senhcnin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. XI, s. 352, 353; Addas, bn Arab, s. 40. 54 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. XI, s. 350, 351.

13

sekin smlaryla, devlet ricli ve ilmiye snfyla irtibtn, dolaysyla da iyi bir eitim almasn salamtr. Bunun yan sra, sfiyne hayat yaayan yakn evresi ve mnev etkilenmelere ak kiilii onun, olduka gen yalarda bir takm olaan st tecrbeler yaamasnda etkili olacaktr.

2. Doumu ve Genlik Yllar

bnl-Arab, Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahkem bir ehir olan Mrsiyede 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya gelir.55 Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endlse hkmeden, Muhammed b. Sad b. Merdeni zamannda Mrsiyede doduunu bizzat kendisi syler.56 amda grt tarihi bn Neccra da (. 643/1245) tam doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165 Pazartesi gecesi.57

bnl-Arabnin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiyede gemitir. Daha nce de sylediimiz gibi, 563/1163de Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn Merdenii yenmesi ve akabinde 567/1171de bn Merdeniin vefatndan sonra Mrsiye eraf ve bn Merdeniin oullar, Muvahhid sultanna ballklarn bildirmek iin biliyyeye giderler.58 bnl-Arabnin ailesi de bu sralarda, muhtemelen 568/1173de59 Mrsiyeden kesin olarak ayrlp bakent biliyye (Seville)ye gider ve bnl-Arabnin babas burada Sultan Ebu Yakubun hizmetine girer.60 Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp, astroloji, edebiyat konularna zel bir ilgisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd. Dn ilimlerde bilgiliydi, Sahhayni ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim erbbn toplam ve pek ok air, mskinas, lim ve filozofu bir araya getirmiti.61 bnl-Arab, ocukluk ve ilk genlik yllarn ite bylesi bir kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteydi.

bnl-Arab, bu yllarn, Arap, Berber ve Endlsllerin; mslman, hristiyan ve yahudilerin bir birine kart, en mehur fakihlerin air ve filozoflarla grt, en sefih insanlarn en byk vellere komu olduu devasa, kalabalk, fitnesi byk, neredeyse kar konulmaz bir ehirde, biliyyede geirmekteydi.62 Bu ortamda gen

55 bnl-Arab, eserlerinde sk sk aile yelerinden, babas, annesi ve iki kz kardeinden bahseder. Fakat bu bilgileri verirken her hangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn lm dei etrafnda toplanan aile fertleri de bnl-Arabnin kendisi, annesi ve iki kz kardeinden ibarettir. bnl-Arabnin, aile fertleri hakknda Fthtta yapm olduu atflar iin bkz., Keklik, Misdk, ss. 262-265. 56 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 304. 57 Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 362. 58 Addas, bn Arab, s. 45 59 Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 361. 60 Addas, bn Arabi, s. 43. 61 Kl, bnl-Arabde Varlk, s. 9; Addas, bn Arab, s. 44, 45. 62 Addas, bn Arab, s. 42, 43.

14

bnl-Arabi, kendi ifadesiyle ksa bir cahiliyye dnemi63 geirir: Baz geceler kt arkadalarmla birlikte ok oynayp, raks etmekten dolay yorgun der, gece bittiinde, sabah namaz vakti girerken uyuya kalrdk. Zar zor uyanr, adna abdest bile denemez bir ekilde batan savma bir abdest alrdk. Ekseriyetle, cemaate yetimek yerine, evde, bir Fatiha bir de Kevser suresiyle namazmz klardk. Bazen kendimi dier arkadalarmdan daha iyi hissettiimde abdestimi alr ve yalnz bama camiye giderdim...64 Bu samimi ifadelerinin devamnda bnl-Arab, yine bu delikanllk dnemlerinde, namazlarn hu ierisinde klamadndan, kimi zaman namazdayken geirdii elenceli geceyi dndnden, bazen de uzun sureler okuduu iin kendi kendine imama kzdndan yaknr.65 te bu genlik dnemlerinde o, dnyann elencelerine ynelik arzusu ile Allaha ynelik itiyak arasnda gidip gelmekte, hakikati belli belirsiz sezmesine ramen onu tahkik edememektedir. te bnl-Arabnin cahiliyye olarak adlandrd dnem budur. Allaha salt itaatsizlik deil, itaatin asgarilii, tabir caizse bir gaflet ve oyalanma dnemidir sz konusu olan.66

3-Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bnl-Arab, huzurlu ve kaygsz bir

genlik geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklar gibi, zel retmenlerle

eitilmitir.67 ocukluk alarnda Ebu Abdullah el-Hayyat isimli tasavvuf ehli bir

zattan Kuran- Kerim dersleri almtr. bnl-Arab, Ebu Abdullah el-Hayyat ve onun

kardeinden o kadar etkilenmitir ki ehlullahtan bu iki zata benzemeyi ister.68 Yine bu

yalarnda, amcasnn arkada rif bir zt olan Ebu Ali e-akkz ile tantrlmtr.69

Ayrca bnl-Arab, bizzat kendisinin kaydettiine gre, henz yznde ty bitmemi

bir ocukken Kurtuba Kads bn Rd (. 595/1198) ile grp, onunla sembolik

tarzda konuur.70 Olduka yksek bir makam igal etmesine ramen, bilgiye

63 bnl-Arabnin bu genlik yllarn cahiliye dnemi olarak zikretmesi hususunda bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. III, s. 179. 64 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 54. 65 Bkz., age., s. 55. 66 Addas, bn Arab, s. 46, 47. 67 age., s. 45. 68 bnl-Arab, Rhul-Kds,s. 105, 106. 69 age., s. 108, 109. Bu ahs hakknda ayrca bkz. bnl-Arab, Drre, s. 121, 122. 70 ...Bir gn kad Ebul-Velid bn Rdle grmek zere Kurtubaya gelmitim. Halvetim esnasnda Rabbimin bana bahettii fetihlerden haberdar olmutu ve bu sebeple de benimle grmek istiyordu... O sralarda henz yznde ty bitmemi bir ocuktum. Yanna girdiim zaman oturduu yerden kalkt ve muhabbet ve hrmetle beni kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona karlk evet dedim. Onu anladm dnerek mutluluu daha da artt. Ben, ona bu mutluluu veren eyin ne olduunu hissedince bu sefer hayr dedim... Bana senin kef ve feyz-i ilahde bulduun ey mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sordu. Ona hem evet hem

15

doymayan ve son derece mtevaz olan bn Rdn bizzat kendisi, o sralarda henz

on be yalarnda71 bulunan gen bnl-Arab ile grmek ister. Daha sonra, gerek

Mslman gerekse Hristiyan dnyasnda takip edilecek olan hakikati arama yollarn

sembolize eden bu karlamada biri akln kurallarnn izleyicisi ve Latin Batta btn

mslman dnrlerin en etkilisi olan bir filozofla, bilgiyi keften ibret gren ve

tasavvufun en etkin ahsiyetlerinden olan henz gen bir rif kar karya

gelmektedir.72 Bylesi bir karlama ve aralarndaki sembolik konumalar phesiz

genel bir ilgi ekmi ve bnl-Arabnin hayatndan bahseden her bir aratrmac

nemine binen bu karlamaya deinmeden geememitir.

bnl-Arabnin bn Rsdle karlamas hususunda vermi olduu bilgiler ile Fthttaki dier baz kaytlardan, ksa sren ergenlik a bocalamalarndan sonra, mnev bir iretle inzivaya ekilip kendi i dnyasn dinlemeye karar verdiini ve bunun neticesinde de, henz ok genken mnev alm (fetih)lar ve makamlar elde ettiini renmekteyiz. Zr yukarda da ifade edildii gibi bnl-Arabnin henz ok genken kazand fethi ve halleri, dnemin mehur ilim adam bn Rdn dikkatini celbetmitir.73 Bu deiim sonras kendisinde bir takm mnev hallerin vuku bulduunu, henz riyzete girmeden kendisine baz fetihlerin, mrifet kaplarnn almaya baladn sylemektedir.74 bnl-Arab, daha sonra da bir ok kez halvete ekilir. Fakat slkunun balarnda, muhtemelen biliye mezarlndaki inzivas esnasndaki fethi olduka nemlidir ve dier sflerin mnev servenleri gz nnde bulundurulduunda istisn bir durumdur. nk bnl-Arabi, mrifete taalluk eden btn ilimlerini, mnev yolculuunun balangcndaki bu ilk inzivasnda icml tarzda elde eder.75 Daha sonra eserlerine tevd edecei srlar, ona halvet esnasnda cezbe halinde gerekleen bir fetihle almtr. eyh-i Ekberin slkundaki ilk menzil dolaysz bir fetih ya da bir cezbe olduu aktr. Bu mnev alm bir halvet esnasnda, her hangi bir n hazrlk yapmakszn ve nden elde

hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar yerlerinden, boyunlar cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titreme geldi, birden sanki elli ya yaland. Ne demek istediimi anlamt... Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 153, 154. 71 bnl-Arab, bn Rdle bu mehur karlamas hususunda herhangi bir tarih zikretmez. Fakat baz aratrmaclar, bnl-Arabnin ifadelerindeki o sralarada henz yznde ty bitmemi bir ocuktum ifadesine istinden bu karlamann 575/1179 yllarndan daha ileriki bir tarihte gereklemi olamayacan sylerler. Bkz., Addas, bn Arab, s. 54. 72 Hirtenstein, The Unlimited, s. 58; Nasr, Seyyid Hseyin, Three Muslim Sages, Avicenna-Suhraward-Ibn Arab, (Caravan Books), New-York 1976, s. 93. Eserin Trke tercmesi iin bkz., Mslman Bilge, ev. Ali nal, (nsan Yay.), stanbul 1985. 73 Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 153, 154; (byr.), c. IV, s. 81, 82; c. V, s. 66. 74 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. II, s. 349. 75 Badd, bnul-Arabinin Menkabeleri, s. 21.

16

etmitir. Yni, onun bu fethi, Allaha giden yolu adm adm takip eden tedrc bir ilerlemenin, bir slkun nihyetinde deil, yolun henz balangcnda gereklemitir.76 Kendi ifadesiyle, fethi, riyzetine takaddm etmitir.77 Daha sonra tecell kavramndan bahsederken de syleceimiz gibi bnl-Arab bu kll ve icmli tarzda gerekleen mnev alm mn tecellsiyle aklar. Eer tecelller sretler eklinde deil de mnlar eklinde ise tecellnin balangc da sonu da ayndr, her hangi bir farkllk ve tedrclik sz konusu olamaz.78 Bu sebeple mnen tecelllere ship olan rifler, bir anda gerekleen bu kll, icml ifadeden baka bir ey istifade etmi deildir. lim adna sfnin kalbinde ne gereklemisse bu kll tecell annda gereklemitir. Tafsilt ve ayrnt ise bu yegne ve kll durumun ifadelere dklmesi esnasnda meydana gelmektedir.79

Btn bu tecrbeleri, mnev halleri yaarken bnl-Arab henz bir eyhe intisap etmi deildir. Muhtemelen yirmi yalarnda iken, 580/1184 ylnda artk bir eyhe intisap eder.80 Bu mnev yolda elinden tutan ilk cismn mridi, eserlerinde zellikle de Fthtda bir ok kez zikrettii Ebul-Abbas el-Uryeb olmutur.81 Bizzat bnl-Arabnin ifadesine gre bu zat, ne yaz ne de hesap bilen mm bir kyldr.82 Her ne kadar slka giriinin balangcnda bnl-Arabnin her hangi bir

76 Addas, bn Arab, s. 55, 57. 77 bnl-Arab, Ftht (byr), c. II, s. 349. bnl-Arabnin ruhn tekaml serveni istisn bir durum arzetmektedir. Bir eyhin eliyle bu tekaml srecine girmedii ve bu uzun yolu belirli makamlardan geerek adm adm katetmedii halde, henz yolun banda baz fetihler elde etmesi istisn bir durmdur. Bizzat bnl-Arab bu durumun istisn ve nadiren rastlanan bir durum olduunu syleyerek mbtedleri erken fethin tehlikelerine kar uyarr ve bu hususta riyazetin nemini vurgular. Bkz. bnl-Arab, Risletl-Envr, Resilu bn Arab iinde, thk. Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkyye), Kahire ts. s. 146. 78 Bkz., bnl-Arab, Ftuht (byr.), c. IV, s. 265. 79 Ayn yer. 80 Addas, bn Arab, s. 65. Esasnda onun iin slk, yni eyhlerin rehberlii altnda katedilen ve hakikate tedrc olarak yaklalmasn salayan yol tahakkuka ulama adna izleniyor deildir. Zr daha nce de vurguland gibi bnl-Arab, henz yolun balangcnda ve tek bir seferde tahkik derecesine ulamtr ve eyhi Uryeb ile karlatnda sadece zhir tibryla mbted saylabilir. Fakat mnev derecesi ne olursa olsun, her arifin, veyslerde olduu gibi merhum da olsa mutlaka bir eyhin eliyle manev eitimden gemeli, kendisine lutfedilen hl ve merife hakim olabilmesini salayan usulleri renmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, eyh-i Ekberin durumunda, mrit sfatyla eyhlerine gstermesi gereken itaat, rif sfatyla onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ball, mahlkt ierisinde sadece Hz. Muhammededir denilebilir. age., s. 76. Nitekim misal alemindeki bir tecrbesinde, sohbetinde bulunduu eyhlere intisap etmekten menedilecektir. Bu tecrbesinde ayrca karlat eyhlerden hi birisinin kendisi zerinde bir otoritelerinin olmad da vurgulanmaktadr. Bkz., bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, s. 303. 81 bnl-Arab, Rhul-Kudus, s. 88; Addas, bn Arab, s. 65; Chittick, William C. Ibn Arab and His School, ISM., s. 51. Uryeb hakknda ayrca bkz. bnl-Arab, ed-Drre, s. 70, 71; A. mlf., Ftht (byr.), c. I, s. 282, 338, 369; c. VII, s. 181, 182, 354; c. VIII, s. 287. bnl-Arabnin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed el-Uryeb olarak da verilmektedir. Bkz, Addas, bn Arabi, s. 65. 82 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88.

17

mridi olmasa da zamanla muhtelif yerlerde bir ok sfyle grecek, her birinden ayr ayr istifade edecektir.83 bnl-Arab, msteft olduu bu statlarn her zaman hayrla yad eder ve eserlerinde onlarn mnev hallerine genie yer verir.84

bnl-Arabnin eyhinden bahsederken, ilk cismn mridi ifadesini kullandk nk bnl-Arabinin hayatnda tarih ile tarih tesi bir birine karmaktadr. Ekber klliytta, bnl-Arabnin, kendisinden ok nce yaayp vefat eden sflerle ve hatt peygamberlerle karlap onlarla konutuundan haber veren ifadelere ska rastlanr.85 Fakat btn bu karlamalar farkl bir dzlemde, hayl ya da misl leminde gereklemektedir. Dolaysyla onun mridlerinden bahsederken ve hatt genel hayat serveni ele alnrken bu husus gzden karlmamaldr. Zaten bnl-Arabnin slka girite ilk tvbe ve Allaha yneliinin, cismn anlamda bir mritle deil de Hz. sa kademi zere, onun eliyle olduunu kapsaml eseri Fthttan reniyoruz: u anda bulunduumuz yola girmemizde zerimizde onun (Hz. s) tevecch vard.,86 ...Onun (Hz. s) eliyle tvbe ettim. Bu dnyada ve ahirette din zere kalmam iin dua etti ve beni dostum diye and. Bana zhd ve tecridi emretti87, O (Hz. s) benim ilk eyhimdi, onun eliyle Allaha rcu ettim.88 Zr Fthtn banda zikrettii vksna gre Hz. sa ile bnl-Arabi arasndaki makam mareketini bizzat Hz. Peygamber teslim etmektedir.89 Dier taraftan bnl-Arabye gre her ikisinin de hteml-velye sfatn tamas aralarndaki makam mareketine iret etmektedir. Zr, Hz. s ummi, bnl-Arabi ise Muhammed velayetin hatemidir.90 bnl-Arab, neb ve resllerin velyetini kapsayan umm

83 eyh-i Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas yoktur. Hatta ona gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bkz., Addas, bn Arabi, s. 78, bnl-Arabnin Kitb-u Nesebil-Hrka isimli eserine istinaden. 84 zellikle Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahire ve Fthatta kendilerinden istifade ettii bir ok sufden bahseder. Bkz., 6 nolu dipnot. 85 Mesel Hz. Peygamberi, Hz. sa ile dier btn peygamberler ve melekler etrafnda bulunduu bir halde mahedesi hakknda bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 44, 45. 86 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 379. 87 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 76, 547. 88 age., c. VI, s. 71. 89 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 44, 45. 90 Htem: Kelime anlam tibryla hem bir eyi tasdik eden mhr, hem de sonuncu mnlarna gelmektedir. Bu tibrla hteml-enbiya, hem btn nebileri tasdik eden bir mhr hem de neblerinin sonuncusu, hteml-evliya da btn velleri tasdik eden bir mhr ve hem de vellerin (Muhammed kadem zere bulunanlarn) sonuncusu anlamna gelmektidir. Hatem, bir eyin nih mertebesini gstermesi bakmndan mhrleyerek son verdii o eydeki btn farkl sfatlar muhtevdir ve kemal mertebesine iaret eder, bu tibrla da dier btn mertebeleri muhafaza eder. Bu minvalde olmak zere bnl-Arab leme nispetle insana, mhr olarak kullanlan yzk ka (fassu hatem) der. Bkz.bnl-Arab, Fussul-Hikem, thk. Ebul-Al Aff, (Dru hyil-Ktbil-Arabiyye), Kahire 1946, s. 50.

18

htemin Hz. s olduunu akca beyan eder.91 Dier taraftan bnl-Arab, umm hatemden daha aa bir mertebede olan huss, Muhammed htemin kimliine dair bazen kapal bir ekilde irette bulunurken92 bazen de onun bizzat kendisi olduunu apak ifade eder.93 Ksacas bnl-Arab, bulunduu hakikat yoluna Hz. snn kademi zere girmitir ve nih tahlilde de hakikatl-Muhammediyyenin nurundan aydnlanmaktadr. Zr yukarda ifade edildii ekliyle, bizzat kendisi Muhammed velayetin vrisi ve hatemidir. Dier taraftan bnl-Arabye gre, her bir vel bir peygamberin vrisidir. Fakat hakikatl- Muhammediyye, bnl-Arabnin insan ve lem anlay bakmndan farkl vehelerinin yansra tasavvuf ynden btn enbiya ve evliyann istifade ettii bir kandil94 olduu iin hangi peygamberin vrisi olursa olsun btn veller dolayl olarak Muhammed veraseti srdrmektedir.95 Zaten bnl-Arab hakk mnda slka, Hz. Muhammed, Hz. s ve Hz. Musann ve tasarrufu altndaki bir vakayla balamtr.96 Nitekim bizzat bnl-Arabnin kaydettiine gre, eyhi Uryebnin nihyeti olan bu sev kadem tahkik yolunda kendisinin bidayet halidir. Sonra Msev, Hd ve dier btn peygamberlerin kademi

91 Bkz. bnl-Arab, Dvn, s. 257; A.mlf., Ftht (thk.), c. III, ss. 174-176; (byr.), c. III, s. 75, c. VII, s. 287, 288. Bu pasajlarndaki ifadelerinde bnl-Arab, Hz. snn ahir zamanda yer yzne neb ve resul sfatyla deil de vel sfatyla ineceini ve Hz. Muhammed (s.)in eriati zere insanlar irad edeceini syler. Bu tibrla belirli bir zamanda bizzat bir nebi ve resul olarak zuhur eden Hz. s, ahir zamanda bir vel olarak zuhur edecek ve umm velyeti sonlandracaktr. 92 Mesela bkz., bnl-Arab, Ftht (thk), c. III, s. 177; (byr.), c. III, s. 75. Buradaki ifadelerinde huss hatmin kimliini akca beyn etmek yerine, bizim zamanmzda domutur, onu grdm, onunla karlatm ve ondaki hatmiyyet lmetini grdm.. Araplardandr, onlarn da nesep ve cmertlik bakmndan en ereflilerindendir. gibi ifadeler kullanmaktadr. 93 Mesel bnl-Arabi, Fthtn 43. bbnn bandaki iirinde bu durumu u ekilde akca ifade eder: phesiz ben Himnin ve Mesihin vrisi olarak htem-i evliyaym. bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. IV, s. 71. Yine Divnnda da hatem oluunu kesin bir dille u ekilde ifade eder: Enbiyann htemi Hz. Muhammed (s.)le ortaya kt gibi ben de evliyann htemiyim. Umm velayetin deil huss velayetin htemiyim, zr umm velayette hatem Hz. sdr. Bkz. bnl-Arab, Dvn, s. 227, 257, 294. Grld gibi bnl-Arab, Fthtnda ve Divannda hatml-velye konusunda ak bilgiler vermi ve hatmi genel olarak iki ksmda (umm-huss) mtlaa etmitir. Hteml-velye konusunda dier baz ekber klliyt, Fthata gre daha kapal ve mulaktr; hateml-evliyann kim olduu aka beyan edilmeden kavram, genel olarak ve daha mulak ifadeler ierisinde kullanlr. Mesel bkz. bnl-Arab, Kitbt-Tecelliyt, (Resail), s. 409; A. mlf. Anku Mugrib fi Hatmil-Evliyi ve emsil-Marib, thk. Ahmed Seyyid e-erf, (Mektebetl-Ezheriyye), Kahire ts., s. 28, s. 62, 80, 92, 93; A. mlf. Fuss, s. 62. bnl-Arabnin hteml-velaye hususndaki grleri hakknda ayrca bkz. Izutsu, Sufism and Taoism, A Comparative Study of Key Philosophical Concepts, (University of California Press) California, 1984, s. 269 ve devam; Hakim, Sud, el-Mucems-Sfiyye, (Dendere nr.), Lbnan 1981, s. 377 ve devam.; Addas, bn Arab, s. 93 ve devam, s. 208-209; eyh Mekk Efendi, bn Arab Mdafaas, s. 46 ve devam. 94 Bkz. bnl-Arab, Fuss, s. 63, 64, 214; A. mlf., et-Tenbht al Ulivvi Hakkatil-Muhammediyyetil-liyye, hz. Abdurrahman Hasan Mahmud, (leml-Fikr), Kahire ts., s. 52, 53; Hakim, Mucem, s. 348. 95 Addas, bnl-Arab, s. 93, 94. 96 bnl-Arab, Ftht (byr), c. VII, s. 253; Ftht (thk.), c. I, s. 44, 45.

19

zere fetihlere nail olduktan sonra nihyet Muhammed fethe nail olur.97 te bu ilk mnev irad ve ynlendirme ile bnl-Arab, kendini evreleyen mal-mlk ve lks kesin bir ekilde terk etmeye karar verir. Bunu yaparken de sadece babasyla istiare eder. nk henz bir eyhle tanmamtr ve kendi ifadesiyle: Allaha bir eyh vastasyla rcu etmi deildir.98 Bu ekilde slka giriinin ardndan eyh, ksa bir fetret99 dnemi yaar ve bu tehlikeli dnemden Allah( cc.)n inayetiyle kurtulur.100

bnl-Arabnin yaad dnemde, Marib tasavvufuna101 balca iki cereyan

hakimdir. Bunlardan biri, Ebul-Abbas bnl-Arf (. 536/1142) ve Ebul-Hakem bn

Berrecn (. 536/1142)n temsil ettii Meriye ekoldr.102 Bu iki sf arasnda yakn

bir iliki vardr ve bnl-Arf kendisini bn Berrecnn mtevaz bir talebesi olarak

grmektedir.103 Meriye mektebi temsilcilerinden bnl-rif, Meriyede etrafna geni

bir mrdn halkas toplam, bn Berrecn ise biliye yresinde, olduka geni bir

97 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. III, s. 361, 362. 98 bnl-Arab, Ftht (byr), c. IV, s. 266. 99 Tasavvuf stlahatnda fetret, salikin kendini Rabbi tarafndan terk edilmi hissettii ve Allaha bir daha yakn olamamaktan korktuu, kanlmaz bir kimsesizlik ya da perdelilik halini ifade eder. Bu hl iki ekilde sonulanabilir: Ya bu hali bir hayret ve mcahede balangc takip eder, ya da bu fetret hali kalc olur. Ayrca bnl-Arab fetreti, yolun banda hasl olan yakc atein snp kllenmesi eklinde de tarif eder. Bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. VII, s. 253; Ayrca bkz., bnl-Arab, Istlht, thk. Bessm Abdlvahhb el-Cb, (Dr mm- Mslim), Beyrut 1990, s. 62; el-Kn, Abdrrezzk, Rehz-Zll fi erhil-Elfzil-Mtedvile beyne Erbbil-Ezvk vel-Ahvl, thk. Sad Abdlfetth, (el-Mektebetl-Ezheriyye), Kahire 1995, s. 96; el-Crcn, Ali b. Muhammed, et-Tarft, thk. Muhammed Abdlhakim, (Drl-Kitbil-Msriyye), Kahire 1991, s. 180 100 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 253. 101 Hicr V. asra kadar Endls ve Mariplilerin gerek anlamda nazari ve teorik yn ar basan bir tasavvuf anlaylar yoktur. Beinci asra, hatta bu asrn yarsna kadar Endlste sadece bir takm zhd ve mcahede hareketleri grlr. Bu asra kadar baz Endlsllerin genel slm kltr ve kelam ekolleriyle snrl bir alkalar olsa bile, genel anlamda felsefeyle bir ilikilerinden bahsedilemez. Bu sebeple Endls mslmanlar ilk dnemlerden tibren felsefeyi sakncal grmeleriyle bilinegelmiler, tutuculuklaryla mehur olmulardr. yle ki onlarn bu tutuculuklar Gazlinin eserlerini bile iyi grmemelerine sebep olmutur. Buna mukabil o dnemlerde Endlste, fkh, hadis, tefsir, dil ve zellikle geometri olmak zere matematik ilimleri, astronomi, mantk ve tp alannda yetimi ilim adamlar vardr. Beinci asrn yarsndan ksa bir sre sonra Endlste felsefeye yneli balam, bu yneliin balamasndan henz bir nesil gemeden fakihlerin tutuculuuna, halk ve idarecilerin katlna ramen bn Bacce (. 533), bn Tufeyl (. 531) ve bnl-Arabnin de henz genken grt byk filozof bn Rd (. 595) gibi dnrler yetimitir. Yine V. yzyln yarsna doru hvan- Saf risalelerinin okunmas yaygnlamtr. Dier taraftan tasavvuf adan ise, V. yzyln sonlaryla VI. yzyln balarnda, daha sonra bnl-Arabyi de etkileyecek olan Meriye ekol Endlsn btn blgelerine yaylmtr. Bkz., Afifi, Ebul-Al, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesinin Kaynaklar, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, (z Yay.) stanbul, 2000, ss. 215-217. 102 Ekol hakknda bkz. Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, stanbul 1985, ss. 217-221. 103 Addas, bn Arab, s. 67.

20

muhitte imam olarak tannmtr.104 Her iki sf de, hem akdeleri ihtiyatla karland

ve hem de halk zerindeki nfzlarndan endie edildii iin Murabtlar tarafndan

tkbta uramtr. Bu tkbt neticesinde bn Berrecn dm edilmi,105 bnl-Arf

ise serbest braklm, ksa bir sre sonra geirdii bir hastalk neticesinde vefat

etmitir.106 bnl-Arab, kendisinin doumundan ksa bir sre nce vefat eden bu iki

sfnin grlerine, onlarn eserleri ve rencileri vastasyla muttal olur. bnl-

Arabnin Meriyede, Ebu Abdullah el-Gazl ve Eb Rebi el-Kefif gibi bnl-rifin

baz takipileriyle karlat bilinmektedir.107 bnl-Arabi, Meriyye ekol temsilcisi

bu iki sfden en ok bnl-Arften etkilenmitir. bnl-riften hep saygyla

bahseder108 ve Fthtn pek ok yerinde onun Mehasinl-Meclis isimli eserine

atfta bulunur.109 bn Berrecna da eserlerinde atfta bulunan bnl-Arab, onun

Kitabul-Hikmesini Tunusta Abdlaziz el-Mehdevden okur.110 bnl-Arab,

tasavvufun yansra Kraat ve Hadis ilimlerine de vakf olan ve Tenbhl-Efhm ilet-

Tedebbril-Kitb isimli bir tefsiri de bulunan111 bn Berrecn hakknda bnl-rife

nazaran daha muktesit ifadeler kullansa da112 onun el-hakkul-mahlk bih (her eyin

104 Corbin, slam Felsefesi, s. 217, 221; Addas, bn Arab, ss. 67-71; Aff, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesinin Kaynaklar, DM., s. 216. 105 bn Berrecn idam edildikten sonra cenazesi ehrin plne atlm, hatta sultan, cenazesinin klnmamasn emretmitir. Bkz. et-Tdili, Ebu Yakub Yusuf b. Yahya bnz-Zeyyat, et-Teevvf il Riclit-Tasavvuf, thk. Ahmed Tevfik, (Menrt Klliyyetil-db), Rabat 1984, s. 170. 106 Addas, bn Arabi, s. 67, 68. bnl-Arfin de zehirlenerek ldrtld iddialar da vardr. Tum, Tabaktnda bnl-Arabinin eyhlerinden olan bnl-Arifin 536 h. senesinde Marakete zehirlenerek ldrldn syler ve onu ataht ehli sflerden sayar. Ayrca onun mehur athiyelerine de eserinde yer verir. Fakih, muhaddis ve Kurr olan bnl-Arf sonradan tasavvuf yolunu semitir. Tum, zehirlenme hadisesini u ekilde anlatr: Meriye kads bnl-Esved, bnl-Arfi baz szlerinden dolay halife Ali b. Yusuf b. Tafine ikayet eder. Halife onu artr, halini grnce de serbest brakr. Fakat Kad bnl-Esved hile ola ona zehir iirterek ldrtr. Halife bunu renince, kady da ayn ekilde zehirletir. Bkz., et-Tum, Muhyiddin, Tabakatl-Kbr, (Mektebets-Sakafiyye), Beyrut 1994, c. III, ss. 88-90. 107 Aff, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesinin Kaynaklar, DM., s. 218. 108 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. I, s. 345; c. III, s. 145; c. VIII, s. 384. 109 Mesel bkz., bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 78; c. IV, s. 364; c.VII, s. 123, 136. 110 Addas, bn Arabi, s. 69. 111 Bkz., Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, (AF Yay.), Ankara 1974, s. 130. bn Berrecn hakknda ayrca bkz. Karadeniz, Osman, bn Berrecn mad. DA., c. XIX, stanbul 1999, s. 371. 112 bnl-Arf iin, muhakkiklerden ifadesini kullanp eseri Mehasinl-Meclise byk bir deer atfederken, bn Berrecan hakknda ise feleklerin ilmine muttali olduundan bahseder. Bu ilmi sayesinde Selahaddin Eyybinin Kuds fethini haber verdiinden bahseder. Fakat yine de bu ilimde baz hatalar yaptn sylemekten de kanmaz. Bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. VII, s. 324; (thk.), c. I, s. 268; bn Berrecn hakknda ayrca bkz., A. mlf., Mevkiun-Ncm ve Metli Ehilletil-Esrar vel-Ulm, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, (Aleml-Fikr), Kahire 1998, s. 137; A. mlf., et-Tedbrtl-lahiyye, nr. H. S. Nyberg, Kleinere Schriften Des Ibn Al-Arab iinde, (E. J. Brill), Leiden 1919, s. 125; Addas, bn Arab, s. 68, 69.

21

kendisinden yaratld ilh hakikat) zerine rettiklerinin kymetini teslim edecek113

ve bu mefhum Ekber irfnnda nemli bir yer tutacaktr.114

bnl-Arabinin eserleri ve grlerinden etkilendii bir dier ahs ise, bn Meserre el-Cebel115 (. 319/931)dir. bnl-Arabnin derinden etkilendii Meriye ekol, kesin bir delil olmamakla birlikte, Asin Palacios ve Henry Corbin tarafndan, daha ok bir filozof olarak tannan bn Meserreye dayandrlmaktadr.116 Her ne kadar bu ekilde bir alka kesin olarak bilinmese de bnl-Arabnin, bn Meserrenin grlerine aina olduu kesindir. Hatt ondan, ilim, hl ve keifte sflerin byk statlarndan eklinde vgyle bahsetmektedir.117 Ayrca harfler ilminin srlarn da bn Meserre tarznda ele aldn bizzat kendisi syler.118

bnl-Arabnin yaad dnemde, Maribin bir dier tasavvuf mektebi ise, aslnda zel bir reti ve yazl bir esere ship olmadklar iin tam anlamyla bir ekol saylmasa da, balca, bn Hirzihim (. 559/1163), Ebu Yeza (. 572/1177) ve daha sonra da bu iki sfnin rencisi Ebu Medyen (. 594/1198) tarafndan temsil edilen ekoldr.119 Bu tasavvuf ekolnn en byk temsilcisi Ebu Medyen olmutur. Srf hyy okumak niyetiyle tikafa girecek kadar Gazal hayranl ile mehur bn Hirzihimden120, Muhasib ve Gazalnin eserlerini okuyan Ebu Medyen, Ebu

113 bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 91, s. 155; c. IV, s. 175; c. VI, s. 92. 114 bnl-Arab, bn Berrecndan ald bu mefhumu, el-am, el-akll-evvel ve el-adl iin kullanr. Bkz., Hakim, Mucem, s. 352. Mesel el-am kendisiyle her eyin yaratld hakktr. nk mn hem Hakka hem de halka dnk iki vehesi vardr: Rahmann nefesi olmas sebebiyle hakk, lemin btn sretlerini kabul etmesi, onun cevheri olmas tibryla da mahlk bihtir. Bkz. bnl Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 466, 468; Corbin, Henry, Creative Imagination in The Sufism of Ibn Arabi, Franszcadan ev. Ralph Manheim, (Princeton University Press), Princeton 1969, s. 186; Hakim, Mucem, s. 822. Burada olduu gibi, farkl stlahlar tanmlarken ayn tabiri kullanmas bnl-Arabide ska karlalan bir durumdur. Mesela, varlkta ilk zuhur eden ey iin bir ok isim zikreder: el-akll-evvel, el-kaleml-la, el-hakkul-mahlk bih,, el-adl, hakikatl-Muhammediyye...vs. Aslnda btn bu farkl isimler ayn hakikatin deiik veheleridir. Her birinin dellet ettii ayr bir zt sz konusu deildir. Bkz., age., s. 813. 115 bn Meserre ve tasavvuf grleri hakknda bkz., Bardak, Mehmet Necmettin, bn Meserre ve Eseri El-Mntek, (nsan Yay.), stanbul 1999; Corbin, slam Felsefesi, s. 217-221; Sevim, Seyfullah, slam Dncesinde Marifet ve bn Arab, (nsan Yay.), stanbul 1997, s. 85, 86. 116 Corbin, slam Felsefesi, s. 217, 221; Addas, bn Arabi, s. 70; Aff, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesinin Kaynaklar, DM., s. 230. 117 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 348. 118 bnl-Arab, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, (Resail), s. 93. 119 Addas, bn Arabi, s. 72. 120 Ebul-Hasen Ali b. smail bn Hirzihim, Fas aslldr ve burada 559 h. senesinde vefat etmitir. Zhd hayatna dkn bir fakih olan bn Hirzihim tasavvufta melam mereptir. Gazal hayranl ile tannan bu zt, srf hyy okumak maksadyla tikafa girmitir. bn Hirzihim, bn Berrecn ldrldnde, halife cenaze namaznn klnmamasna dair emir vermesine ramen onun cenazesine sahip km ve hizmetisine ehrin sokaklarnda; bn Hirzihim, sizi eyh, fdl, fakih

22

Yezann mrididir.121 bnl-Arab hi karlamasa da122, eserlerinde ska zikrettii123 bu sfden olduka etkilenmitir.124 Zr, bnl-Arabnin eyhlerinin pek ou Ebu Medyenin halifeleridir: Yusuf el-Km, Abdlaziz el-Mehdev, Abdullah el-Mevrr ...vs.125

Grld gibi bnl-Arabi, ilm adan kendi mnev tecrbesi ve keiflerinin yan sra olduka farkl ve zengin kaynaklardan beslenmektedir ve bu kaynaklarn tamamnn tespiti olduka zordur. Bu noktada Afif u tespitinde olduka hakldr: Felsef tasavvuf akmlarn inceleyen bir aratrmac bnl-Arabyi belirli bir kaynaa ya da kaynaklara irc edemez. Bu kaynaklar ister felsef, ister tasavvuf, isterse de her ikisinin karm olsun, durum ayndr. nk, gerekten de bu byk mslman sf dnr felsefesini pek ok kaynaktan yararlanarak oluturmutur. O, sadece bir kaynakla snrl kalmam ve sadece bir kimseyi takip etmemitir...126

Btn bu ahsiyetlerin dnda bnl-Arab; Musa b. Imrn el-Mirtul, Salih el-Adev, Ebul-Haccc Yusuf, Ebu Abdullah Muhammed, Fatma bintl-Msenna, Ebul-Abbas es-Sebt ve bn Kassum... gibi bir ok eyhle grr ve kendilerinden istifade eder. Tahkikin nihyetine hibir seyr slktan gemeksizin ulatrlan bnl-Arab meczuplar gibi btn menzilleri am ve tek bir seferde yolun sonuna varmtr. Fakat bu ekilde yolun sonuna varan bnl-Arabnin, bakalarna rehber olabilmesi iin yolu, bu kez adm adm, sabrla tekrar geerek slkunu tamamlamas