STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë 1 No 2...Mendimi politologjik e sociologjik...

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

��LEKË SOKOLI

��SEJDIN CEKANI

��

ALEKSANDRA ÅLUNDUniversity of Linköping, Suedi

MARTIN BERISHAJUniversiteti i Lubjanës, Slloveni

JUDITH BLAUUniversity of North Carolina - Chapel Hill, SHBA

MIRELA BOGDANIOxford University, Angli

GIOVANNA CAMPANIUniversity of Florence, ItaliALBANA CANOLLARI

Universiteti “Kristal”, ShqipëriLIQUN CAO

Eastern Michigan University, SHBABLENDI ÇEKA

Universiteti i Tiranës, ShqipëriMARINA DALLA

Universiteti i Athinës, GreqiISMET ELEZI

Instituti i Sociologjisë, ShqipëriKRISTO FRASHËRI

Akademia e Shkencave, ShqipëriILIR GËDESHI

Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, TiranëKLARITA GËRXHANI

University of Amsterdam, HollandëEGLANTINA GJERMENI

Qendra Aleanca Gjinore për Zhvillim, ShqipëriARJAN GJONÇA

London School of Economics and Political Science, AngliBARBARA HEYNS

New York University, SHBA

ANJEZA HOXHALLARIUniversiteti Bogazici Stamboll, TurqiITENA HOXHALLARIInstituti i Sociologjisë, ShqipëriDUSHAN JANJICThe Instituite for Social Sciences, Belgrade, SerbiKARL KASERUniversiteti Karl Franzes i Gracit, AustriSABRI KIÇMARIUniversiteti i Bonit, GjermaniZEF MIRDITAUniversiteti i Zagrebit, KroaciIRENA NIKAJUniversiteti Fan Noli, Korçë, ShqipëriPAJAZIT NUSHIUniversiteti i Prishtinës, KosovëENRIKETA PANDELEJMONIUniversiteti Gracit, AustriJAN NEDERVEEN PIETERSEUniversity of Illinois - Urbana Champaign, SHBAROLAND SEJKOBota shqiptare, Romë, ItaliZAMIRA SINOIMERIUniversiteti Marin Barleti, ShqipëriENKELEIDA TAHIRAJUniversity College London, AngliFATOS TARIFAEastern Michigan University, SHBAJAY WEINSTEINEastern Michigan University, SHBAOLTA XHAÇKA,New York University of Tirana, Shqipëri

HAMIT BEQJA,Kryetar Nderi

TONIN ÇOBANISILVANA HAXHIAJ

NORA MALAJ

SERVET PËLLUMBIKryetarENIS SULSTAROVAGËZIM TUSHIALFRED UÇI

��

��

Instituti i Sociologjisë• 73 anëtarë

• 15 anëtarë korrespondentë në SHBA, Angli, Austri,

Gjermani, Itali, Suedi,Hungari, Turqi, Greqi,Maqedoni, Kosovë etj.

• 7 Anëtarë Nderi• Degë në të gjitha

rrethet që kanëuniversitete


Vëll. 1, Nr. 2, 2007

Përmbajtja:

Servet PËLLUMBILekë SOKOLI

Afrim KRASNIQI

Luan SHAHOLLARI & Ilir GËDESHI

Pajazit NUSHI

Irena NIKAJ

Sabri KIÇMARI

Libra & autorë

Hamit BEQJA

Hamdi JUPEAleksandër MEKSI

Abstracts in inglishTë dhëna për autorëtJeta shkencore & veprimtaria e IS

Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida ........... 5Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve:interesi publik për politikën dhe votimet(sondazh kombëtar) .................................. 17Pluralizmi politik në Shqipëri midisdemokracisë dhe partikracisë ...................... 35Pluralizmi dhe politikat ekonomike:konvergimi drejt një modeli ekonomikdhe social në Shqipëri ................................ 53Pluralizmi politik në kosovën e sotmedhe e drejta humanitare ........................... 67Pluralizmi dhe tradita shqiptare emendimit politik ...................................... 75Drejtimet e reformimit të sistemittë zgjedhjeve në Kosovë .............................. 85

............................................................... 93

Për psikologun e shquar shqiptar Pajazit Nushidhe krijimtarinë e tij më të re ................... 93Intervista, si shprehje e mendimit politik .... 95“Ballkani imagjinar” i Maria Todorovës ... 98

............................................................. 103

............................................................. 109

............................................................. 113

Konferenca e Parë vjetore e Studimeve Sociologjike, 15 qershor 2007.

Hyrje

Kalimi nga ekonomia e komanduardhe sistemi totalitar në një shoqëridemokratike e pluraliste, që nisi merrëzimin e “Murit të Berlinit” në vitinhistorik 1989, siç dëshmohet edhe ngastudimi i përvojës shqiptare, u bë nëkushtet e mungesës së plotë të një teorie,të një modeli apo përvoje nga e kaluara.Për më tepër politologë të njohur epolitikanë protagonistë të “përmbysjes sëmadhe” e paraqitën atë si lehtësisht tërealizueshme dhe brenda një afati tëshkurtër kohor.

Në të vërtetë, pati shumë më tepërvështirësi, probleme, zigzage e kohëzgjatjenga ç’përfytyrohej. Për rrjedhojë një përvojëe re shumëdimensionale, me ligjësi tëpërbashkëta, por edhe me veçori tëshumta në çdo vend, pret që të njihet mëthellë, të studiohet e të përgjithësohet.Në këtë rrafsh studiuesit shqiptarë kanërastin të japin ndihmesën e tyre modeste.Në një “sfond” të tillë inkuadrohet edhekonferenca e sotme e Institutit tëSociologjisë, si dhe problematika e këtijreferati.

Metoda

Si pikënisje ka shërbyer paradigmasipas së cilës dukuritë e demokracisëpluraliste mund të studiohen vetëm mbibazën e një metodologjie pluraliste, qënënkupton larminë e këndvështrimeve, tëmënyrave dhe mjeteve për ta rrokur nëproces objektin që studiohet. Referati qëpo paraqesim është përgatitur mbi bazën enjë studimi monografik shumëvjeçar, ibotuar nga Instituti i Sociologjisë para disamuajve me të njëjtin titull: “Pluralizmipolitik – përvojë dhe sfida”. Në këtë rrafshështë konsultuar një literaturë e gjerë dhe,përmes metodës krahasuese, janë marrëedhe përvoja të ndryshme, përfshi edhe atëtë vendeve me demokraci të zhvilluar. Sipasrastit, janë përdorur edhe metoda tëstudimeve konkrete sociologjike.

Arritje dhe probleme të pluralizmitpolitik në Shqipëri

Si kudo në vendet ish-socialiste, edhenë Shqipëri pluralizmi politik shumëpartiaku prit me entuziazëm të përligjur, sepseshënonte inicimin dhe zhvillimin eproceseve demokratike. Shpresohej se

PLURALIZMI POLITIK -

PËRVOJA DHE SFIDA

SERVET PËLLUMBI - Instituti i Sociologjisë

Studime Sociale 2007, 2 (2): 5-15

�� 6 Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida

Shqipëria përmes pluralizmit shumëpartiakdo të bëhej shpejt e shpejt demokratike dhevend i zhvilluar si e gjithë Europa. Epërgjithshmja dëshmon se pluralizmi politike partiak edhe për një vend të vogël siShqipëria rezulton si regjimi më ipërshtatshëm dhe si hap i madh e vendimtarnë rrugën e lirisë. Jeta politike u hap përpublikun e gjerë dhe gjithçka u duk mëtransparente. Për pasojë, sot vetëmnostalgjikë të rralluar mund të shprehenpozitivisht për aspekte të regjimit totalitarqë lamë pas.

Veçse, duke abstraguar nga historia epluralizmit politik e partiak dhe ngavlerësimi i tij si tipar i qenësishëm ishoqërisë demokratike, lind nevoja e njëvështrimi kritik të disa prej konceptimevetë njëanshme e sempliste që janë bërëvirulente në mentalitetin e disave - jo aqte qytetarët e thjeshtë se sa te politikanëdhe liderë partiakë. Ende vazhdonpërfytyrimi fillestar mbi pluralizminpartiak si modeli ideal e çudibërës, i ciliu dashka lënë në rrjedhën e tij“demokratike”. Në të vërtetë edhe nëpërvojën tonë tashmë është bërë e qartë ses’ka ndonjë “model tip”, por mund të bëhetfjalë për modele të shumta, në vartësi tëkushteve të vendit dhe të kohës. Kështu,ndryshe nga disa vende të tjera që kaluannjë tranzicion të ngjashëm, në Shqipërizhvillimi ekstensiv i pluripartitizmit ushndërrua në një lloj mode dhe u shtrishumë gjatë në kohë, pa iu nënshtruarndonjë procesi të mirëfilltë reformues. Përpasojë, shumë parti kanë mbetur si lëvizjenë luftën për pushtet, ashtu sikurse lindënnë fillimet e pluralizmit, ndërsa të tjeratfigurojnë vetëm si emra, pa luajtur asnjërol pozitiv në proceset demokratike.

Përvoja jonë provon gjithashtu semidis pluralizmit politik e partiak dhedemokracisë ekziston një bashkëveprim

dialektik. Megjithatë shenjë barazimimidis tyre nuk mund të vihet. Prandajdhe nuk mund të thuhet se pluralizmipartiak prodhon automatikishtdemokraci, zhvillim dhe modernizim tëshoqërisë sonë. Por, mund të pohohet pamëdyshje se pluralizmi partiak, që të jetëfunksionues e produktiv, me doemos duhettë jetë demokratik.

Kjo, për mendimin tonë, do të thotë,së pari, që mospërputhjet e diveristeti tëvlerësohen si element i demokracisë; së dyti,që të pranohet barazia e partive politike; sëtreti, që partitë politike të veprojnë si njësistem; dhe, së katërti, që institucionet etjera, përfshi administratën publike,gjykatat, ushtrinë, forcat e rendit etj. të jenëtë depolitizuara. Gjithsesi, në këtë rrafshs’duhet injoruar kundërshtia që përmbannë vetvete demokracia pluraliste: “unitetiqeveriset më lehtë se pluraliteti.”1

Kjo merr rëndësi të veçantë në kushtettona, ku procesi politik partiak ështëdominues dhe kushtëzon funksionimin evetë sistemit demokratik. Provohet edhe nërrugë empirike që, edhe pse numri ipartive politike ka ardhur duke u rritur,pjesëmarrja e qytetarëve në procesinpolitik ka ardhur duke rënë, shpesh nëmënyrë drastike. Një pjesë e madhe epopullsisë së rritur nuk aktivizohet as nëparti, as në organizime të shoqërisëcivi le2, madje as në zgjedhje dukeparapëlqyer indiferencën polit ike.Pluralizmi partiak, në vetvete, në asnjënga stadet e studiuara nuk garantondemokraci dhe barazi në realizimin einteresave politike, sepse është i prirurqë më parë të realizojë interesat emilitantëve, që vazhdojnë të kenëndikimin më të madh mbi partitëpolitike. Të tjerët, kuptohet, ndihen mëpak të përfaqësuar në procesin politik. Dhe,po në rrugë empirike, konstatohet se sa më

1. Romaneida, Fundi i pasionit politik. T.2005, f.160.

2. Anketa sociologjike, dhjetor 2006 (Instituti iSociologjisë dhe Aleanca Gjinore për Zhvillim). T. 2006.

�� 7��

pak të përfaqësuar të ndihen qytetarët, aqmë tepër bie besimi tek institucionet dhesidomos te partitë politike.3

Shoqëria e bazuar mbi konkurrencëne lirë dhe pluralizmin politik vërtetkarakterizohet nga barazia e shanseve, pornuk e zhduk pabarazinë reale, madje siçdëshmohet edhe në përvojën tonë,shoqërohet me kontraste sociale, gjë që çonnë polarizime pasurore dhe në krijimin egrupeve të margjinalizuara, të cilat s’kanëmundësi reale as të nxjerrin liderë, as tëushtrojnë trysni dhe as të fitojnë ngahapësirat që krijon demokracia pluraliste.

Kuptohet, duke vënë theksin te disaprej problemeve që kanë shoqëruarpluripartitizmin në Shqipëri, nuk jemi tëprirur aspak për ta parë atë si diçka negativeapo si diçka që s’duhej institucionalizuar.Në rastin e dhënë, për ne, vetë “udhëtimi”është më i rëndësishëm se destinacioni.Thënë ndryshe, për të ndërtuar në rrugë esipër modelin e një shoqërie që kalonpërmes një tranzicioni, e cila s’mund të ketëqë në fillim imazhin e një shoqërie të hapure demokratike, duhet të harmonizohen nëmënyrë optimale institucionet demokratikeme pluralizmin e interesave, mentalitetevedhe kulturave. Vetëm kështu mund t’uhapet rruga risive demokratike përmesreformave dhe strategjive të zhvillimit.

Kundërshti të demokracisë pluraliste.Çështje të periodizimit dhe fundi itranzicionit

Mendimi politologjik e sociologjikshqiptar ende nuk po e thotë fjalën e vetpër shumë aspekte të pluralizmit politik dhetë demokracisë shqiptare, sidomos për tënjohur kundërshtitë e demokracisë siproces, për të përcaktuar stadin në të cilin

gjendet dhe sfidat që e presin në të ardhmen.Vazhdon një konfuzion ideor i zgjaturlidhur me vlerat dhe institucionetdemokratike, me nevojën e dallimit tëmodelit normativ të demokracisë dheformës reale të saj në një stad të dhënë. Por,pa një vizion të tillë është e vështirë tëkuptohen raportet e “demokracisë serezultateve” me drejtësinë, me moralin e mehumanizmin, apo për t’u ngushtuar “kokaveqë flasin” ose sherr-politikës hapësirat emanipulimit nëpërmjet abuzimeve medemokracinë. Dhe, përvoja më e fundit ekonfliktit qeveri-media, qeveri-president,qeveri-biznes (prill-maj 2007) na bind se“përcaktimi i caqeve” s’është aspak i lehtë.

Disa politikanë vazhdojnë të deklarojnëme eufori se “ne tashmë kemi një demokracifunksionuese”4. Të tjerë se jemi ende nëtunelin e tranzicionit dhe se nuk po duketdritë në fundin e tij.5 Për më tepër “fundi itranzicionit” shpesh vihet në vartësi tëfitores në zgjedhjet e radhës të këtij apo atijgrupimi apo koalicioni politik.6 Në njësituatë të tillë, pra të një demokracie që“prodhon kriza”, do ta quanim më rëndësimetodologjike dhe praktike aftësimin eqytetarëve për të vlerësuar qeverinë nëraport me standardet, duke u bërëkërkues ndaj saj. Jo më pak rëndësi ka qëata të kuptojnë se demokracia pluralistenë një vend në tranzicion kalon doemospërmes konfl iktesh dhe fazash tëndërmjetme, fillimisht me tipare tëpërziera, si të shoqërisë totalitare tëpërmbysur, ashtu dhe të shoqërisë sëekonomisë të tregut që i zë vendin. Përrrjedhojë është e domosdoshme njëperiudhe kohe relativisht e gjatë disafazëshe.

Për rastin e Shqipërisë do tëpropozonim këtë periodizim:

1) Faza postotalitariste (1991-1998),

3. Sondazhi i lëvizjes “Mjaft”, qershor 2006.Botuar në “Albania”, 7 qershor 2006 dëshmon sebesueshmëria ndaj partive zë vendin e fundit ndër17 subjektet për të cilat u pyetën tre mijë veta në 10

qytetet me të mëdha të vendit.4. “Rilindja Demokratike”, 7.04.075. “Tirana Observer”, 26.04.076. “Standard”, 30.04.07


që fillon me zgjedhjet e para pluralistedhe përfundon me miratimin eKushtetutës (nëntor 1998).

2) Demokracia e drejtuar (1998-2006),fazë në të cilën demokracia edhe pse einstitucionalizuar, vazhdon të jetë e brishtëe problematike.

3) Demokracia në konsolidim e zhvillim,që fillon me nënshkrimin e Marrëveshjes sëStabilizim Asocimit me Bashkimin Evropian(12 qershor 2006). Kuptohet, kjo do të jetëfaza më e gjatë e strukturimit të demokracisëpluraliste dhe e shpalosjes së vlerave të saj nëfushat politike, ekonomike e sociale.

Në këtë vështrim, që sheh përparimnë rrugën tonë të demokracisë, do tëshprehnim qëndrimin tonë kritik rreth tëtë ashtuquajturit “eurodyshim”, sipas të cilitna dalka se në kohën kur Shqipëria ka qenëmë larg anëtarësimit me BashkiminEuropian, procesi i saj demokratik paskaqenë “më demokratik”. Madje edhepërplasjet brenda sistemit politikshumëpartiak qenkan produkt i “afrimittonë me BE-në”, “i njëjtësimit tëdemokracisë me integrimin në BE”. Kjomadje thelluakësh “krizën e përfaqësimitdhe delegjitimoka elitën politike”.7

Në të vërtetë ideja e integrimit nëEuropën e Bashkuar, ndër të tjera, shërbensi një ide konsensuale, unifikuese,kombëtare që nxit zhvillimin e vendit dhetë demokracisë shqiptare, prandaj MSA-ja mund të merret si “gur sinori” për tëdalluar një nivel më të lartë të demokracisëpluraliste. Vërtet anëtarësimi në BashkiminEuropian ende është i largët përShqipërinë, por edhe në rrugë empirikeprovohet se, tani që kemi nënshkruarMSA-në, jemi më afër standardevedemokratike europiane dhe jo më larg.

Gjithsesi, kjo meriton të vlerësohet me

realizëm dhe larg analogjisë me surrogateintegrimesh të së kaluarës. Na duket tepëri sforcuar e larg asaj që synojmë sot si kombdeklarimi sipas të cilit “procesi i integrimittë Shqipërisë në një komunitet politik mëtë madh se vetja nuk përbën ndonjë risi.Përpara BE-së Shqipëria është integruar meBS. Nëse sot vijnë ekspertë nga BE-ja apoSHBA-ja për të na ndihmuar në ngritjen esistemit politik apo ekonomik, dje ata vininnga BS-ja, Europa Lindore apo Kina”.8 Nëtë vërtetë bëhet fjalë për tipe krejt tëndryshme marrëdhëniesh dhe integrimeshprandaj dhe analogjia është tepër e pavenddhe mbart ngarkesa ideologjike zhgënjyese.

Për një kuptim më të plotë të kësajetape të demokracisë shqiptare, që shënonhapa përpara dhe jo kthim në të shkuarën,me interes do të ishte argumentimi, së pari,i tezës mbi përfundimin e tranzicionit9,dhe, së dyti, vleresimi i tipareve themeloretë demokracisë në stadin e tanishëm. Përmendimin tonë ka ardhur koha që termi“tranzicion” të pushojë së përdoruri si mjetmanipulimi, si “fajtori” i përhershëm qës’lejuaka politika më të mira, një qeverisjemë të mirë, zbatim të lirive e të të drejtavetë njeriut, strategji të përbashkëta zhvillimiekonomiko-shoqëror apo zhvillimin mesukses të luftës kundër varfërisë,korrupsionit, informalitetit apo krimit tëorganizuar. Dukuri apo defekte të tilla s’kapse lidhen edhe sot me tranzicionin!

Sot në Shqipëri, mbi 80 për qind tëGDP-së prodhohet nga sektori privat iekonomisë. Edhe pjesa e pronës publike qëende s’është privatizuar (KESH,Albtelekom, disa nga shërbimet etj.)menaxhohen sipas ligjeve të ekonomisë sëtregut. Pra s’mund të bëhet fjalë përbashkëjetesë të ekonomisë së tregut me do“sektorë socialistë” të ekonomisë. Ne kemi

7. Blendi Kajsiu, Integrimi në BE si pengesë përdemokratizimin. Revista Polis, nr.2, 2006, f. 7-13.

8. B. Kajsiu, Strategjitë e harresës kolektive, osepërse nuk mund të mësojnë nga e kaluara.

9. Për më gjerë shih: “Sprova në sociologjinëpolitike”, Dudaj, 2002, f. 35-55 dhe “Pluralizmipolitik”, 2006, f. 55-56.

�� 9��

tashme një ekonomi tregu në zhvillim.Shqipëria ka një legjislacion të ri, që nëshumë aspekte është i përafërt ose i njëjtëme atë të vendeve të Bashkimit Europianku synon të integrohet. Në shumë fusha,në përputhje me kërkesat e MSA-së dhe“Acion Plan”-it, vendi ynë aplikon standardetë “shoqërisë europiane”. Edhe pse sistemipolitik e sidomos mënyrat e të bërit tëgjërave, veçanërisht të zgjedhjeve, janë endelarg standardeve të njohura demokratike,mund të pohojmë pa mëdyshje sedemokracia është një vlerë e pranuar ngashqiptarët dhe një mentalitet i kapshëm pakthim prapa, që pret të zhvillohet dhe tëpërsoset mbi bazën e transformimeve tërëndësishme strukturore.

Prandaj do te ishte non-sens në qoftëse dobësitë subjektive të politikës dhesidomos të qeverisjes së sotme, apo tëraporteve midis pushteteve, do tevlerësoheshin si tregues të vazhdimit tëtranzicionit. As konfliktualiteti, me uljet engritjet e tij, midis mazhorancës qeverisësedhe opozitës, nuk mund të merret si treguesi një “tranzicioni fatkeq”. “Në shumë vende,- vëren analisti i njohur i BBC-së GabrielPartosh, - ekziston prirja për tensione apoarmiqësi midis qeverisë dhe opozitës.Ndodh edhe në vende me tradita dhepraktika politike më të qytetëruara”.10 Pra,duke iu referuar përvojës së vendeve “mepraktikë politike më të qytetëruar”, që i kanëdhënë fund me kohë tranzicionit dhetashmë janë bërë anëtare të BashkimitEuropian, mund të themi se “situatat etensionuara politike” nuk janë doemosdukuri vetëm të tranzicionit, por edhe tëvendeve në postranzicion që vazhdojnë tekenë konflikte të ashpra partiake (Hungari,Rumani, Bullgari etj). Në këtë rast nuk

është fjala thjesht për kalim nga një vend ipazhvilluar në një vend të zhvilluar tëekonomisë së tregut, por para se gjithashpër një tranzicion demokratik(demokracie), pra, për ndërrim sistemi, përndërrim “formule”, që i hap rrugënzhvillimit të një modeli të përshtatur mehistorinë dhe realitetin ekonomik, social,politik e psikologjik të secilit vend.

Gjithsesi, edhe pse ende tek ne nukmund të përjashtohet konfliktualiteti, qoftëedhe i ashpër, ai duhet të merret në raportekonkrete me faktorë të tjerë që përcaktojnëapo karakterizojnë stadin e dhënë tëdemokracisë së pastranzicionit.

Ndër këta faktorë, që mund tëvlerësohen edhe si tipare të një stadi të ripastranzicion të demokracisë do tërrjeshtonim: së pari, që asnjë ngaprotagonistët politikë nuk mund të arrijëqëllimet e veta programore me rrugë emetoda jodemokratike; së dyti, që shumicae popullsisë të jetë e orientuar që problemetsociale t’i zgjidhë nëpërmjet proceduravedhe institucioneve demokratike; dhe së treti,që shumicat qeverisëse dhe opozita të kenëmundësi t’i kapërcejnë konfliktet midis tyrembi bazën e politeknologjisë, të kushtetutësdhe ligjeve, të dialogut e bashkëpëlqimit.

Në përputhje me një vizion të tillë,11

që nuk pretendon të jetë as shterues dhe asi padiskutueshëm, mund të kuptohet mëlehtë dhe më mirë ecuria e mëtejshme edemokracisë pluraliste shqiptare: nëse dotë jetë dhe në ç’shkallë do të jetë ajo emjaftueshme “për të siguruar mbështetjenvullnetare dhe përkrahjen legjitime tëqytetarëve të saj”.12

Vihet re, edhe në rrugë empirike, seshumë nga qytetarët shqiptarë mund të mosjenë dakord me praktikat e sotme të

10 Gabriel Partosh, BE do ta detyrojë Berishëntë ndalë luftën ndaj mediave. “Shqip”, 3.04.07

11. Në anal izën e stadit të sotëm tëdemokracisë shqiptare, autori ka mbajturparasysh edhe kriteret metodologjike të studimittë prof.Linz J. dhe Stephan A: “Problems of

Democratie transition on Consolidation southenEurope, south America and post-comunistEvrope”, Baltimore-London 1996.

12. Phi l ippec Sehmitten, AlexanderN.Trechsol, “E ardhmja e demokracisë nëEuropë”, “Politika”, 14.04.07.


demokracisë e megjithatë nuk mund tëkërkojnë ndërrimin e sistemit, zëvendësiminme diçka tjetër. Mbi të gjitha, nuk mund tëtolerojnë dhe nuk duhet të tolerojnëpraktikat jodemokratike. Kjo, sepsedemokracia ka edhe forcë reformuese,ribërjeje dhe edukimi të njerëzve. Prandajdo ta quaja të tejkaluar tezën e liberalizmit,sipas së cilës “për të rifituar lirinë nuk duhettë përpiqemi të përmirësojmë sistemindemokratik, përkundrazi. Duhetdelegjitimuar ky sistem nëpërmjet të cilitnjë elitë drejtuese përvetëson ligjërishtkontrollin e shtetit”.13

Pakënaqësitë e qytetarëve nga niveli ipjekurisë së arritur janë të natyrshme, sepsenjerëzit kërkojnë shumë më tepër ngademokracia nga ç’është në gjendje t’u japëajo në çdo fazë të dhënë të saj. E megjithatë,kjo nuk ka të bëjë (siç del nga sondazhetsociologjike)14 me vetë sistemindemokratik, por me rrugët që ndiqen përpërsosjen dhe zbatimin e lirive demokratike,me padrejtësitë, me ritmin e ndryshimeveapo me zigzaget që sjell rotacioni i pushtetit.Thënë ndryshe, ka të bëjë me sfidat qëduhet të përballojë demokracia e re përta bërë Shqipërinë një “shoqërieuropiane”. Demokracia si proces mundtë mos sjellë ndonjë gjë të re në çdo etapëtë saj e megjithatë është e tillë që duhettë përsoset dhe të mësohet vazhdimishtnga qytetarët dhe nga politikanët, sepseparimet dhe vlerat e saj duhet të bëhenpronë e të gjithëve.

Sfida të së ardhmes ose “pluralizmi idytë”

Është fakt, i konstatuar edhe në mënyrëempirike, se ka një “lodhje” apo zhgënjimnga pluralizmi partiak në Shqipëri. Studiuestë ndryshëm flasin madje për një

“pluralizëm të munguar”15, sepse qytetarëte kanë të vështirë të shohin frytet e tij, edhepse e marrin të nënkuptuar lidhjen edemokracisë me pluralizmin. Duke evlerësuar si dashamirës një skepticizëmtë tillë, do të mendonim se më e saktë dotë ishte nëse do të f l i tej për njëmospërputhje të agjendës së veprimevepolitike të partive dhe elitave drejtueseme realitetin e sotëm shqiptar e sidomosme nevojën e ritmeve më të larta tëzhvillimit të rendit ekonomiko-socialkapitalist, tashmë të vendosur.

Për t’u integruar në Europën eBashkuar, Shqipëria duhet të japë “njëshembull të madh”, të ecë përpara me ritmetë shpejta duke përpunuar e zbatuar politikatë reja e koherente ekonomike e sociale,politika të integrimit në ekonominëndërkombëtare. Për konkretizim po ireferohemi vetëm treguesit të të ardhuravepër frymë. Ne kemi arritur të kemi sot tëardhura për frymë jo më shumë se 18 përqind të këtij treguesi në raport me vendet eBE-së. Në stadin e anëtarësimit ne duhettë arrijmë të paktën në shifrën 75 për qind.Me ritmet e sotme do të duheshin 50 vjet.Sfida është që këtë shifër ta pjesëtojmë me3 ose 4. Për këtë, së pari, duhen mënjanuarfaktorët politikë dizintegrues të pluralizmitpolitik duke rritur edhe reagimin qytetarndaj tyre, dhe, së dyti, ekonomia dhezhvillimi ekonomik i vendit duhet tëvlerësohen si përparësia numër një. Për këtëduhet një strategji kombëtare zhvillimi, nëtë cilën të përcaktohet qartë modeli më ipërshtatshëm dhe, në varësi të profilizimittë tij, se ç’do të bëjë iniciativa private dukei krijuar hapësirat e nevojshme ligjore,ç’duhet të bëjnë shteti, partitë, shoqëriacivile. Ndër të tjera, politika duhet t’uabëjë të qartë qytetarëve se zhvillimidemokratik dhe integrimi në Bashkimin

13. Martin Masse, Demokracia kundër lirisë,“Politika”, 14.04.07.

14. Anketa sociologjike, dhjetor 2006.

15. Selim Belortaja, Pluralizmi i munguar. Gazeta“Shqip”, 7.05.07.

�� 11��

Europian nuk mund të priten as sidhuratë e aq më pak si lëmoshë.

Nuk kemi ndonjë gjë kundërpërdorimit të shpeshtë të fjalëve “reformë”e “ndryshim”. Veçse sot, kur s’kërkohet mëndryshim i sistemit, më tepër duhet vënëtheksi te një këndvështrim me tërësor: tekoncepti zhvillim, te strategjia e përbashkëtpër modernizimin e shoqërisë sonë, tekontaktet e reja sociale që diktohen ngaveçoritë e ekonomisë së tregut, të luftëskundër varfërisë, të ruajtjes dhe zhvillimittë vlerave kombëtare. Kjo nuk do të thotëse s’duhet folur më për reforma, por që atotë jenë pjesë e kësaj strategjie zhvillimi, pratë studiuara mirë dhe me mbështetje sa mëtë gjerë, mundësisht konsensuale.

Gjithashtu, me institucionalizimin epluralizmit politik duhej të ndryshonteperceptimi i realitetit, mentaliteti,botvështrimi, sistemi i vlerave, larmia ekëndvështrimeve dhe ndjenja epërgjegjshmërisë qytetare për të zbatuarstrategji të përbashkëta pa injoruar dallimetprogramore midis partive. Veçse një gjë etillë po ndodh me shumë ngadalësi.Shoqëruar me zhgënjime e nostalgjifrenuese. Për të bërë një kthesë edhe në këtëaspekt të pluralizmit politik e partiak, do tëna duhet të zbresim “nga qielli në tokë” përtë vendosur një lloj “rregulli” në kaosin epartive politike që vazhdojnë të vuajnë deriedhe nga mungesa e sensit të masës nëgrindje, sherre, në xhelozi politike dhe nëhakmarrjen primitive.

Në etapën e sotme të pluralizmitpartiak, një dukuri e tillë nuk mund tëpërligjet sepse kanë rënë mjaft nga arsyetapo faktorët e ashpërsisë së konflikteve dhendarjeve midis të djathtës e të majtës tëfillimeve të tranzicionit. Po kështu, nukduhet sakrifikuar më tej sistemi për hir tënjë numri tepër të lartë partish të vogla, qëbëjnë presion duke kërkuar deri dhe tëdrejtën e vetos! Vërtetohet kështu se mepluralizmin kemi zgjidhur qenien tëndryshëm, por ende s’kemi zgjidhur më të

rëndësishmen: aftësimin për të punuar sëbashku për interesat më madhore të kombit.

Prej kohësh po ndihet nevoja e njëkohezioni të ri social në diversitet, përkonsensus kombëtar për çështjet themeloretë zhvillimit të shoqërisë demokratike në tëcilën duam të jetojmë, si dhe për integriminnë Bashkimin Europian. Por, është për tëardhur keq që vazhdon të na mungojëtradita e unitetit të kombit, e solidaritetitdhe e pjesëmarrjes aktive të qytetarëve nëjetën e vendit. Një lloj individualizmi, dikurtradicional, ka filluar të bëhet virulent.Filozofia “ngadalë-ngadalë” dhe “largshtëpisë sime”, po bëhet tepër frenuese.Kurse politika shqiptare vazhdon tëhallakatet në kërkim të modeleve të gatshmepër t’i iniciuar, të ideve të importuara përt’i zbatuar, si dhe të “arbitrave” për të ndarësherret “mes vedi”. Kjo sepse ende nuk keminjë mendim politik shqiptar, realist efrymëzues, apo një elitë politike me vizion,që di të ngrihet mbi luftën për pushtet.

Të formulosh një kërkesë të tillë, s’dotë thotë të përqafosh një “nacionalizëm tëngushtë”, që në thelb është urrejtje për tëtjerët. Një filozofi apo mendim politikkombëtar nuk bie ndesh me parimin epluralizmit politik, sepse do të ishte e vetmjabazë për t’u dhënë fund ndarjeve të llojit:“ne - ata”, “ne të mirë - ju të këqij”, apo“mik-armik”, që dominojnë mendiminpolitik partiak e militant të sotëm.Kuptohet, s’bëhet fjalë për krijim të ndonjëfilozofie politike shtetërore apo ideologjietë ndonjë partie qeverisëse. Politikanëtmund të kenë mospajtime idesh e bindjesh,por është e domosdoshme të kuptojnë njëri-tjetrin dhe të veprojnë në interes të kombitdhe të Atdheut për të realizuar atë që patthënë e argumentuar Edith Durham shumëdekada më parë. “Çdo popull, - shkruanteajo, - ka individualitetin e vet, të cilin duhetta zhvillojë”.16 Pikërisht kjo vazhdon t’imungojë në mënyrë të ndjeshme pluralizmitshqiptar dhe përbën një kosto kombëtaregati të papërballueshme më tej.


Kuptohet, kur flitet për një filozofipolitike apo “demokraci shqiptare”, s’bëhetfjalë për shpikje të diçkaje tjetër, të kundërtnga institucionet dhe vlerat universale tëdemokracisë e të pluralizmit, që në trajtëne tyre më të zhvilluar i përkasin Perëndimit.Në të vërtetë, kërkohet diçka modeste nëthelbin e vet, që demokracia shqiptare tëgatuhet dhe të rritet në vetëdijen tonë, qëtë mos kuptohet si diçka e imponuar, siimitim i thjeshtë, por si pjesë eqenësishme e mendimeve dhe epsikologjisë së popullit tonë, e aftësive tëtij shtetformuese e demokraci-ndërtuese.Njëherësh, kjo kërkon që vlerat edemokracisë dhe të kulturës së vendeve tëzhvilluara të Europës të përvetësohen jo si“produkt i gatshëm” për t’u konsumuar, porsi një proces aktiv emancipimi, ndryshimie zhvillimi që lëshon rrënjë e bëhet qeniajonë e brendshme, të cilën Ukshin Hoti(viktimë e gjenocidit serb) do ta quante“pjesë të mendimit kolektiv”, “të mendjeskombëtare”.17 Kriteri i një pjekurie të tillëdo të ishte harmonizimi i ideve dhe iveprimeve për interesat madhore tëvendit, të Atdheut.

Në mënyrë empirike18 provohet semungesa e një sistemi të tillë idesh, vlerashe veprimesh ka bërë që pluralizmi politik epartiak, përveç të mirave, si liria e fjalës, eshtypit, e shprehjes, e organizimeve etj., tëketë sjellë edhe përçarje, një vërtitje nëguaskën konfliktuale të interesave personalee partiake, që s’po kapërcehet dot. Madje,në gjendjen e sotme, është e vështirë tëflasësh për ekzistencën tashmë të një sistemipolitik pluralist, sepse për këtë do të duhejqë elementet e sistemit (partitë,institucionet politike) të ishin në lidhje ebashkëveprim me njëri-tjetrin dhe tërealizonin misionin e tyre mesa më pak

shpenzime dhe me minimumin epapërcaktueshmërisë.

Në përputhje me këtë ligjësi të teorisësë sistemeve, pluralizmi partiak te ne nukmerr dot një notë kaluese, sepse i mungojnëstrukturat e dialogut, zgjidhjet epërbashkëta,”marshimi” i partive drejtqendrës, shqetësimi për të zgjidhurkonfliktet, për të përpunuar e zbatuarstrategji të përbashkëta zhvillimi. Kjo dotë ishte, sipas mendimit tonë, një nga sfidatmë të mëdha të së ardhmes, të cilën përnga vlera dhe rëndësia do ta quanin“pluralizmi i dytë”.

Disa përfundime e rekomandime

Në mbyllje mund te nxirren disapërfundime dhe të bëhen disa rekomandimetë një rendi praktik.

Së pari, gjykojmë se reformimi isistemit politik pluralist në Shqipëri, qëvazhdon të jetë gati-gati ashtu si lindi nëfillimet e tranzicionit - jo transparent, jashtëçdo kontrolli ligjor e financiar – kërkon njëreformim të thellë. Shumica e partivevazhdojnë të regjistrohen “rregullisht” përfushatat zgjedhore e të mos bëjnë dot asfushatë e jo më që të fitojnë. Në zgjedhjet e18 shkurtit 2007 u regjistruan 42 parti, prejtë cilave Partia Socialiste dhe PartiaDemokratike morën 44 për qind të votave.Ndërsa 36 parti të tjera morën 56 për qindtë votave. Veçojmë gjithashtu faktin sekatër parti morën zero për qind tëvotave. Mund të supozohet se ç’stabilitetqeverisës do të kishim nëse në zgjedhjete ardhshme 36 partitë e vogla do të binindakord për të formuar së bashku njëmazhorancë qeverisëse!

Prandaj , duke u mbështetur edhe nëpërvojën e vendeve të tjera, me anën e votës

16. E. Durham, Brenga e Ballkanit, f. 2917. Ukshin Hoti, Filozofia politike e çështjes

shqiptare, T. 1995, f. 27.18. Sipas të dhënave të anketës sociologjike

(dhjetor 2006), “shumë të kënaqur” e “të kënaqur”nga pluralizmi demokracia u shprehën vetëm 3%(nga 1029 të anketuar), prej të cilëve të grupmoshës17-29 vjeç ishin vetëm 0.7% (Instituti i Sociologjisë).

�� 13��

të bëhet seleksionimi dhe çregjistrimi ipartive që vazhdojnë të vegjetojnë. Ligji përpartitë, tashmë i vjetruar, të ribëhet për tëreflektuar gjendjen dhe zgjidhjet e reja. Pokështu, me ligj të bëhet dallimi midis partiveqë konkurrojnë për pushtet dhe partive qëndikojnë në forma të ndryshme mbi të.

Mund te konkludohet gjithashtu seprirja e pluralizmit në Shqipëri në fazë epastranzicionit është sistemi demokratik(i njohur në Perëndim) me dy parti tëmëdha, që alternohen në pushtet mbi bazëne votës, ndërsa “Dushku” (i vogël apo imadh), veçse e ka penguar atë. Në këtë rast,duke i dhënë prioritet stabilitetit tëqeverisjes, ajo që humbet në përfaqësim,me të cilin vazhdon të abuzohet, mund tëfitohet nëpërmjet rritjes së përgjegjshmërisëdhe transparencës se sistemit. E quajmë tëarsyeshme që të ecet në drejtim të njësistemi të tillë edhe për te realizuar një kalim(në një stad më të lartë) tek Asamblea edalë nga Kongresi i Lushnjës (i vitit 1920),qe përfaqëson përvojën e parë tëdemokracisë pluraliste ne Shqipëri. Kjo,s’do të thotë moslejim i disa partiveekuilibruese në sistem.

Së dyti, në procesin e reformëszgjedhore dhe të hartimit të Kodit të riZgjedhor të shikohet mundësia e kalimitnë një kuvend me 100 deputetë të zgjedhurmbi bazën e një sistemi maxhoritar osesistemi proporcional me lista të hapura dheme rritje të pragut nga 2.5 për qind që ështësot, në 5-6 për qind. E rëndësishme ështëqë në fazën e tanishme të pastranzicionit tëdemokracisë, të kemi një kod zgjedhor samë të qëndrueshëm për të evituar praktikëne deritanishme të ndërrimit “të rregullavetë lojës” para çdo fushate zgjedhore19. Nëkëtë rrafsh mund të gjenden edhemekanizmat përkatëse që do t’i hapninrrugën përfaqësimit të grave në Kuvend,nga 7.1 për qind që është sot, në 25 -30

për qind brenda dy mandateve të ardhshme.Qenia e Shqipërisë në vendin e 115 për këtëtregues, meriton të vlerësohet meseriozitetin më të madh.

Së treti, demokracia në një vend nëtranzicion, apo të porsadalë prej tij, siç ështëShqipëria, ka diçka të pakryer, të paçuar derinë fund, deri në normë, që më pas tëzhvillohet mbi bazën e vet. Kjo mund tëpërdoret si kriter për të vlerësuar rolin dhekontributin e partive politike, tëinstitucioneve dhe të sistemit politik. Mediaka një rol të posaçëm për të investiguar evlerësuar zhvillime të tilla pa rënë në niveline debateve të rëndomta dhe sherreve e ditësmidis politikanëve. Ajo mund e duhet tëkontribuojë për të stimuluar mjedisin e ideve,të përvojave, tregun e politikave dhe tëalternativave konkurruese, pa të cilindemokracia do të ishte e pamundur. Vetëmedia nuk do te ishte as e lirë dhe as epavarur, ndërsa ndikimi i opinionit qytetardo te ishte i papërfillshëm. Demokracia dotë formalizohej gjithnjë e më shumë dhe s’dotë bëhej asnjëherë plotësisht funksionuese.

Së katërti, partitë politike kanë qenë embeten konkurruese. Prandaj janë tëkuptueshme debatet, kontradiktat,mosmarrëveshjet, mendimi ndryshe sielemente të demokracisë së brendshmepartiake dhe të raporteve ndërpartiake. Kjokërkon rritje të pjekurisë dhe tëpërgjegjshmërisë së vetë sistemit politik. Nëkëtë rrafsh duhet vlerësuar si e panatyrshmedhe e dëmshme paraqitja e “divergjencave”nga përfaqësuesit e partive të ndryshmeshqiptare në konferencat apo institucionetjashtë vendit. Të çosh sherret e brendshme(s’është fjala për problemet) në gjykimpublik jashtë, siç ka ndodhur e vazhdon tëndodhë, është diçka e kundërt mepërmbajtjen pozitive të pluralizmit.Gjithsesi, është diçka jo dinjitoze dhedëmton imazhin e Shqipërisë.

19. Në vitin 2003, para zgjedhjeve, u ndryshuakodi me 84 nene; më 2005 me 92 nene; më 2007,

brenda një dite ndryshuan edhe 40 nene të tjera,përveç shfuqizimeve dhe shtesave të neneve të reja.


Së pesti, si çdo sistem, edhe demokraciaka dobësitë e veta, sepse është në vartësi tëkulturës së personave (qytetarë, politikanë,liderë ) që e ushtrojnë e drejtojnë atë.Prandaj demokracia shqiptare vazhdon tëmos jetë aq funksionuese, si në drejtim tëmënyrës së zgjedhjes së liderëve, ashtu dhetë ushtrimit të kontrollit ndaj tyre. Kaardhur koha që të kuptohet se në politikënmoderne ka vetëm “liderë kalimtarë”. Nëkëtë rrafsh, problematike vazhdon tëmbetet edhe çështja e “kujtesës” sëvotuesve shqiptarë, që e kanë të vështirëtë ndajnë “kohën historike” nga “kohapolit ike” dhe “koha aktive” nëveprimtarinë e politikanëve dhe liderëve.

Së fundi, raporteve të demokracisëdhe të politikës me moralin ende po ukushtohet pak vëmendje, për të mos thënëaspak. Ndërsa e ardhmja, sipas mendimittonë, do t’u japë vlerën e një force lëvizësepër funksionimin normal dhe zhvillimin edemokracisë pluraliste. Mekanizmi qëvepron në këtë rast - drejtësia - dukeqëndruar në themelin e demokracisë dheduke qenë e natyrës morale, e lidh atë memoralin dhe me qytetarët. Kështu bëhet emundur që të kapërcehet “çudia edemokracisë”, kur qytetarët duken se eçmojnë demokracinë, por realisht tregohentë paaftë për ta mbrojtur, për të parë evlerësuar se ç’ndodh rreth tyre.

REFERENCAT

Berry, N. 1955. An Introduction to Modern PoliticalTheory. 3d. 1d New York St.Martins Press.

Belortaja, S. “Pluralizmi i munguar”, gazeta Shqip7. 05. 2007

Bler, T. 20056. “Debati i hapur mbi të ardhmentonë”, gazeta Korieri, 29 qershor.

Bugajski I. 2003. “Dialog në vend tëmosmarrëveshjeve”, në Fetë dhe qytetërimetnë mijëvjeçarin e ri, Qendra Shqiptare për tëdrejtat e njeriut, Tiranë: 2004

Durhan, Edith. 1990. Brenga e Ballkanit, Tiranë:Shtëpia botuese “8 Nëntori”.

Epler, Erhard. 2001. Rikthimi i politikës, Tiranë:ISPS & Rinia.

Franz L.Altman. 2003. “Dialog në vend tëpërplasjes”, në Fetë dhe qytetërimet nëmijëvjeçarin e ri, Qendra Shqiptare për tëdrejtat e njeriut, Tiranë: 2004

Gedeshi Ilir. 2006. “Nga ‘rrjedhja e trurit tekangazhimi i intelektualëve”, in Howmigration can benefit development

Gidens, Anthony. 1998. Sociologjia: Çabej &Fondacioni Soros.

Gorbaçov, Mihail. 2006. Oni nje patjerpeli ispitoniademokratii. Moskva: Moskovskie Novosti Nr31

Hoti, Ukshin. 1995. Filozofia politike e çështjes

shqiptare, “Zëri i Kosovës” ZvicerInstituti i Sociologjisë, Anketa sociologjike,

dhjetor 2006Linz I. Stephan A. 1996 “Problems of Democratie

Transition and consolidation: SouthernEurope, South America and post-comunistEurope”, Baltimor and London

Mosse, Martin. 2007. “Demokracia kundër lirisëpolitike”, Gazeta “Politika”, 14 prill.

Merxhani Branko. 1934. “Jo mballoma”, Illyria,24 qershor.

Kabo, Përparim. 2006. Autoritarizëm nëtranzicion, Tiranë: Plejad.

Kajsiu, Blendi. 2006. “Integrimi në BE si njëpengesë për demokracinë”, revista Polis, nr..2

Kajsiu, Blendi 2007. “Strategjitë e harresëskolektive”, revista Polis, nr. 3.

Krasniqi, Afrim 2004. Shoqëria civile në Shqipëri,Tiranë: GEEAR.

Kajsiu, Blendi 2006. Partitë politike në Shqipëri,Tiranë: Instituti Shqiptar i Studimit tëPolitikave.

Omari, Luan. 2004. Sistemi parlamentar.Parlamenti në Shqipëri.

Pawell Ch. 2001. Spanja dhe demokracia, IshMTiranë 2004.

�� 15��

Partosh, Gabriell. 2007. “BE do ta detyrojëBerishën”, gazeta Shqip, 30 prill.

Philippe, C. Schmitter & Alex M. Trechse I. 2007.“E ardhmja e demokracisë në Europë”,Politika, 14 prill.

Pëllumbi, Servet. 2002. Sprova në sociologjinëpolitike, Tiranë: Botimet Dudaj.

Pëllumbi, Servet. Edhe politika do moral, Tioranë:ISPS & Rinia.

Pëllumbi, Servet. 2006. Pluralizmi politik – përvojëdhe sfida, Tiranë: Instituti i Sociologjisë

Ramonoida A. 2005. Fundi i pasionit politik,Shtëpia e Librit dhe Komunikimit ,Tiranë.

Selmanaj, Selman. 2006. Globalizmi dhe

tranzicioni, Prishtinë: Riinvest.Sollzhenicin A. 2006. Intervistë, “Moskovskie

Novosti”, nr. 5.Sondazhi i lëvizjes “Mjaft”, “Albania”, 7 qershor

2006.Stroitestvo demokratii v kitaje. Press kancelaria

KNP, Pekin 2005.Tip O’Neill. 2001. Politika është vendore, Tiranë:

Botimet DudajTushi, Gëzim. 2006. Politika dhe qytetari, Tiranë:

Botimet Ermal.Verner, V. 1999. Demokracia dhe ekonomia e tregut,

Tiranë: Botimet Soros.

Vendosja e pluralizmit politik nëShqipëri në fund të vitit 1990 ihapi rrugë edhe testimit të

opinionit publik përmes sondazheve.Sondimi i perceptimeve të qytetarëve përçështje me interes publik ka të bëjë me vetëthelbin e demokracisë, me faktin se “themelii vërtetë i çdo qeverie është opinioni iqytetarëve”1. Në demokracitë pluralisteqytetarët janë edhe të qeverisur edheqeverisës, ose pjesërisht të qeverisur dhepjesërisht qeverisës. Teoricienët edemokracisë kanë argumentuar se e gjithëngrehina e demokracisë mbështetet, nëanalizë të fundit, në opinionin publik(Sartori, 1998: 45). Opinionet e qytetarëvelidhen, së pari, me zgjedhjet dhe rezultatinzgjedhor nga dalin organet qeverisëse.Zgjedhjet, nga ana e tyre, nuk bëjnë tjetërveçse shndërrojnë në numra, apo njësojnëopinionet e qytetarëve.

Në vetvete, çështja e opinioneve, ose e

qeverisjes përmes opinioneve, nuk është njëçështje e thjeshtë. Mekanizmi i qeverisjespërmes opinioneve është relativisht indërlikuar. Sidomos i ndërlikuar dhe ivështirë për t’u aplikuar është ai në tëashtuquajturat demokraci të brishta, siçështë demokracia pluraliste shqiptare. Epara çështje lidhet me faktin se parakushti iqeverisjes përmes opinioneve është qëzgjedhjet të jenë të lira. Ne vijmë nga njësistem politik në të cilin, gjithsesi, ështëvotuar. Por zgjedhjet përfaqësonin njëparadë. Njerëzit nuk ishin të lirë për tëzgjedhur, nuk kishte alternativa etj. Nga anatjetër, vetë opinionet ishin të imponuara.Dhe zgjedhjet e lira me opinione tëimponuara nuk kanë asnjë vlerë. Kuptohetse në kushtet e atëhershme nuk mund tëtolerohej as testimi i opinionit publik.

Tani gjërat kanë ndryshuar, porproblemet janë sërish të shumta. Nërealitetin shqiptar të pas viteve ’90-të, është

PLURALIZMI NË PERCEPTIMET

E QYTETARËVE: INTERESI PUBLIK

PËR POLITIKËN DHE VOTIMET

(SONDAZH KOMBËTAR)

LEKË SOKOLI - Instituti i Sociologjisë


1. Disej, 1905: 3, cit nga Giovanni Sartori në “Ç’është demokracia” (1998), Tiranë: Dituria, fq. 45

�� 18 Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

krijuar njëfarë përvoje në testimin eopinionit publik përmes sondazheve. Por,pa hyrë në kufizimet metodologjike apoedhe konceptuale të tyre, meriton tëtheksohet fakti se ato përgjithësisht nuk janëkryer nga institucione të pavarura. Ndaj,në vend të parapëlqimeve të qytetarëve, atokanë reflektuar më shumë parapëlqimet esubjekteve politike, që në shumicën erasteve kanë qenë porositëse e deri(vetë)realizuese të sondazheve. Sërishçështja e opinioneve lidhet me parakushtin“zgjedhje të lira”. Ndërkaq zgjedhjetshqiptare të epokës pluraliste kanë qenëgjithnjë të diskutueshme. Rrjedhimisht idiskutueshëm ka qenë edhe legjitimiteti iorganeve apo institucioneve të dala prej tyre.

Pavarësisht kësaj, në sondimin eopinionit publik dhe parashtrimin erekomandimeve, sidomos lidhur meinteresin publik për politikën, ka e do tëketë (ndoshta gjithnjë) disa dilema. E paraka të bëjë me faktin se çfarë kërkojmë:kërkojmë shumë politikë apo pak politikë?.Edhe nëse i referohemi përvojës së vendevedemokratike, rezulton se ka mjaftkundërshti. Nga njëra anë, rregullimetpolitike të shoqërisë kanë ardhur duke urritur (Kval, Mellbye & TrafØy, , 2006: 16).Kjo sidomos në sferën e shpërndarjes. Ngaana tjetër, shteti i mirëqenies sjell një prirjetë kundërt: nga shumë politikë në më pakpolitikë. Kjo sidomos në raport me tregun.

Referuar përvojës shqiptare,kundërshtitë janë më të pranishme. Së pari,është pohuar madje edhe në studime serioze(UNDP, 1998: 43) se shoqëriatranzicionaliste shqiptare ka qenë e vazhdontë jetë një shoqëri politike. Kjo lidhet mefaktin se ishte pikërisht pluralizmi politikai që u hapi rrugë të gjitha transformimevetë tjera. Pra, ndryshimet filluan në sferën epolitikës. Politika priu, politika dominoi,politika premtoi dhe mori përgjegjësi.

Madje shumë më tepër se ç’i takonin asaj.Edhe sot, shumë kohë pas vendosjes sëpluralizmit, në perceptimin qytetardominon mendimi se politika ështëpërgjegjëse thuajse për gjithçka.

Në njëfarë mënyre të gjithë jemi marrë,madje me shumë tepri, me politikë. A lidhetkjo vetëm me veçoritë e zhvillimeve tëkëtyre viteve, apo me liritë politike tëfituara pas një “ndalimi” të gjatë, tëthemi, me rrethana të çastit, edhe mendonjë zell të shqiptarëve? Kjo mbetetpër t’u hulumtuar. Por ajo që kemipërjetuar në këto vite të kujton një situatëtë më shumë se një shekulli më parë, kurSami Frashëri (1978; 57), shkruante:

“Në kohën tonë të gjithë po merren mepolitikë; kjo punë ka bërë që të rinjtë tëharrojnë zbavitjet e tyre, pleqtë - hallet e tyre,gratë - qeverisjen e shtëpive të tyre,adhuruesit - adhurimin, tregtarët - fitimindhe mjekët - të sëmurët e tyre.”

Siç duket, edhe politizimi i vetëpolitikës apo militantizmi i saj kanë njëfarë“tradite”. Derisa po Sami Frashëri (1978;91) në përpjekjen për të orientuar debatinpolitik, këshillonte:

“Mos diskuto me partizanin (e një çështjeje),sepse po të jesh pro anës që përkrah ai,diskutimi mbaron para se të ketë filluar; potë jesh kundër, duhet të grindesh me të.”

Pra, siç duket, kërkesa për rritjen einteresit publik për politikën duhet të shkojënë përpjesëtim me njëfarë depolitizimi tëshoqërisë shqiptare, me demilitantizimin evetë politikës apo çmilitantizimin e mendjespolitike2 (shih, Sokoli, 2006: 161-66). Oseme kalimin nga politika si qëllim, nëpolitikën si mjet. Ky kalim përfaqëson nëvetvete një proces ridimensionimi të

2. Shih, për shembull, edhe: Lekë Sokoli,“Çmilitantizimi i mendjes”, në Sociologjia dhe jeta

e përditshme, fq. 161-166.

�� 19��

raporteve të publikut me politikën,njëfarë kalimi nga politika te politikat,ose njëfarë “rikthimi të politikës”, nëseshprehemi me gjuhën e politologutgjerman Erhard Epler3 (2001).

Një tjetër çështje e rëndësishme lidhetme vetë përmbajtjen e politikës. Nëperceptimin e asaj që përmban vetë koncepti“politikë”, ka njëfarë konfuzioni. Kykonfuzion reflektohet edhe në ligjëriminpolitik institucional, edhe në debatet ezakonshme për politikën, pavarësisht se kuzhvillohen ato. Për shembull, operohetgjithnjë me konceptet e përgjithësuara“politikë”, sikurse “klasë politike”. Dhe,përgjithësisht, politika në Shqipëriperceptohet si politikë në përgjithësi, “emadhe” e “për përfitime të mëdha”, “e tëmëdhenjve”, “e largët”, “e instancave tëlarta”, “që zhvillohet jashtë nesh” apo edhe“pavarësisht prej nesh” etj., etj. Pra, njëpolitikë larg jetës së përditshme, largindividit dhe interesave të tij jetësore. Dhe,në pamundësi për ta konsideruar veten pjesëtë politikës, krijohet një mentalitet sipas tëcilit “bëjmë edhe pa politikë”, deri “ndoshtamë mirë pa të”. Ky “distancim” publik ngapolitika ka bërë që edhe fjala “politikan”,gati-gati perceptohet si e unifikuar me njëfjalë fyese, si “mashtrues”, “demagog” etj.

Duhet theksuar se kjo gjendje ka të bëjëjo vetëm me të sotmen politike, por edheme të shkuarën tonë. Dhe, siç thoshteShekspiri, e shkuara është prolog. Ne nukkemi një përvojë shumëshekullore mendimipolitik e, të lidhur me të, përvojë diskutimie debati politik, siç kanë patur shumë vendeeuropiane, për shembull. Nuk kemi patur,si ata, një parlament kombëtar, sikursemedia të zhvilluara e të lira e të shtrira ngadoetj. Nëse përdorim logjikën e politologutgjerman Erhard Epler (2000: 7-9) mundtë themi se kur ne zgjedhim, referuar gjuhës

sonë fjalën e vetme “politikë”, britanikëtmund të zgjedhin midis tri fjalëve: polity(kur është fjala për format e politikës dheinstitucioneve ku zhvillohet ajo), politics(për politikën e përditshme apo luftën përpërfitime të vogla) dhe policy (përpolitikat e qëndrueshme, si drejtimpolitik, si mesazhe politike që janë osebëhen pjesë e një koncepti).

Edhe trashëgimia komuniste nuk nandihmon për një perceptim realist tëkonceptit “politikë”. Përkundrazi. Sepse meparullën “politika në plan të parë” vlerësimipolitiko-klasor u bë kriteri bazë i çdovlerësimi për punën dhe njerëzit, politikarrafshoi individualitetet, interesat, liritë.Politika tentoi të rrafshonte thuajse gjithçka.Madje edhe konceptet e njerëzve për jetën,mënyrën e jetesës. Kjo vazhdoi, çuditërisht,deri në rënien e murit të Berlinit4. Neerdhëm në pluralizmin partiak e politikduke trashëguar konceptin e politikës si tëgjithëpushtetshme. Sidoqoftë çështjet qëduhen sqaruar përmes mendimit dhedebatit politik janë të shumta.

Por, nëse i përmbahemi parimit sepolitika nuk ka receta të gatshme (Kval,Mellbye & Tranfy, 2006: 8), atëherë edhenjëfarë alergjie që konstatohet ndaj teorisëpolitike (Pëllumbi, 2006) apo mendimitpolitik, është krejtësisht e pajustifikuar.Sidoqoftë ka ardhur koha që pluralizmipolitik shqiptar, përvoja, problemet dhedeformimet e tij të studiohen ngainstitucione shkencore të pavarura. Pra kaardhur edhe koha e studimeve empirike.Kjo për të hulumtuar se cila është ështëpesha reale që zënë partitë politike nëelektoratin shqiptar dhe nëse ka(mos)përputhje me peshën që kanë fituarato nga zgjedhje të deformuara, se në ç’masëato janë parti liderësh apo parti vërtetdemokratike, çfarë ndryshimesh strukturore

3. Shih, Erhard Epler. 2001. Rikthimi i politikës,Tiranë: ISPS & Rinia.

4. Në të kundërt me proceset demokratizuese të

vendeve të Lindjes europiane në kongresin e fundittë PPSH-së, lideri i saj, Ramiz Alia, orientoi “krijimine koncepteve unike për sjelljen dhe mënyrën e jetesës”.


kanë ndodhur në Shqipëri dhe sareflektohen ato në spektrin politik, nëseduhet njëfarë (ri)ideologjizimi (mbi bazatë reja) i partive, lidhur me aksesin e partivetë ndryshme në shtresa të ndryshme tëpopullsisë sipas vendndodhjes gjeografike,vendbanimeve, grupmoshave, nivelitarsimor dhe intelektual, përkatësisë gjinore,nivelit të pasurisë etj.

Studimi që po prezantojmë ështëvetëm një përpjekje e parë për testimin einteresit të qytetarëve lidhur me politikëndhe votimet5. Ai është produkt ibashkëpunimit me Qendrën e AleancësGjinore për Zhvillim, partnere erëndësishme e Institutit të Sociologjisë6.

Metodologjia dhe “kampioni” istudimit

Metoda kryesore e aplikuar është ajo etestimit të problemit përmes anketimit.Është hartuar një anketë e koduar, me pyetjetë mbyllura (një shifër për çdo alternativë-përgjigje), që përmbante 56 pyetje osenënpyetje, çdonjëra prej të cilave me 2-8alternativa përgjigjesh, gjithsej me rreth 256alternativa të mundshme.

Përmes metodës krahasuese është bërëe mundur që perceptimi i interesit publikmbi politikën dhe votimet të vlerësohen nëvartësi të një numri relativisht të madhvariablash apo faktorësh që u

korrespondojnë karakteristikave tëndryshme socio-demografike të individëveqë janë përfshirë në këtë sondazh, siç janëgrupmosha, niveli arsimor, përkatësiagjinore, gjendja civile, përbërja familjare,vendbanimi, përkatësia etnike dhe ajofetare, niveli i pasurisë së familjes etj., etj.

Studimi u shtri në tetë prefektura(qarqe) të Shqipërisë, me një shpërndarjelogjike të anketuarish, që i korrespondonafërsisht popullsisë së çdonjërës prej tyre7.Të anketuarit, gjithsej 1029 persona,ishin në masën 51.5 për qind nga zonadhe rajone urbane, ndërsa 48.5 për qindnga zonat rurale.

Përzgjedhja e individëve përgjigjedhënësështë bazuar në metodën e orientuar (apotë qëllimshme) dhe atë të rastit. Ishte enatyrshme që të orientohej, për shembull,një kampion studimi që, për nga përkatësiagjinore, t’i afrohej përafërsisht përbërjesgjinore të popullsisë. Për nga vendbanimiështë orientuar që të kishte të anketuar ngaqytetet (të mëdha - me mbi 15 mijë banorë,ose të vogla - nën 15 mijë banorë), si dhenga fshati. Është synuar gjithashtu që tëanketuarit të ishin nga të gj ithagrupmoshat. Për shkak të specifikës sëproblematikës, sondazhi është shtrirëvetëm në moshat që gëzojnë të drejtën evotimit, pra popullsinë mbi 18 vjeç.

Ndërsa metoda e rastit është zbatuarme synimin që, duke iu përmbajtur metodës

5. Banka e të dhënave të këtij sondazhi kombëtarështë në arkivin e Institutit të Sociologjisë. Koha erealizimit të tij përkon me kohën e themelimit të vetëinstitutit. Këto të dhëna mund të shërbejnë përstudime krahasuese në të ardhmen, për të ndjekurnë dinamikë evoluimin e perceptimit të qytetarëvepër politikën dhe çështje të tjera të ndikuara prej saj.

6. Sondazhi ishte pjesë e një projekti tëQendrës Aleanca Gjinore për Zhvillim, i cilisynonte testimin e perceptimit të qytetarëve,meshkuj e femra, lidhur me faktorët që ndikojnënë pjesëmarrjen e grave në vendimmarrje. Studimi,në perspektivë gjinore, është botuar nga institucionipërkatës. (Për më tepër shih: Milva Ikonomi, LekëSokoli, Sonila Danaj & Blerta Picari. 2007.

Përfaqësimi dhe cilësia e demokracisë në

Shqipëri, një perspektivë gjinore, Tiranë: QendraAleanca Gjinore për Zhvillim). Por, informacioni imarrë nga ky anketim i tejkalon shumëfish objektivatdhe nevojat e një studimi me perspektivë gjinore.Në mirëkuptim me Qendrën e Aleancës Gjinore përZhvillim, ne kemi përdorur një pjesë të informacionittë marrë për vlerësimin e interesit publik për politikëndhe votimet. Personalisht kam qenë pjesëmarrës nëkëtë projekt, si hartues i anketimit, metodologjisëdhe përmbledhjes së rezultateve, duke përfshirë edhepërpunimin statistikor të të dhënave.

7. Shpërndarja e të anketuarve sipas prefekturaveishte: Kukës - 6.7 për qind; Shkodër - 9.6 për qind;Tiranë - 27.5 për qind; Durrës - 13.5 për qind;Elbasan - 11.7 për qind; Vlorë - 11.6 për qind;Gjirokastër - 9.6 për qind; Korçë - 9.6 për qind.

�� 21��

së qëllimshme, përzgjedhja e individëvekonkretë të ishte krejt rastësore. Bazë përanketimin ishin qendrat e banuara, nëqytete apo fshatra, si dhe institucionetpublike. I gjithë procesi i anketimit ështërealizuar mbi bazën e një përzgjedhjejetë paravendosur8.

Të dhëna për kampionin e studimit

Një grup pyetjesh të anketëssociologjike të përdorur, siç ndodhzakonisht në studimet empirike, u kërkonintë anketuarve disa të dhëna përkarakteristikat personale e sociale të tyre, si

vendbanimi, mosha, gjinia, gjendja civile,niveli arsimor, përkatësia etnike e fetare,përbërja familjare, niveli i pasurisë etj. Këto,nga njëra anë, për të kontrolluar shkallën epërfaqësueshmërisë së pjesës së zgjedhur si“kampion” studimi, në raport me të dhënate gjithë popullsisë. Kjo ka të bëjë meshkallën e vërtetësisë së përfundimeve tëpërgjithësuara. Nga ana tjetër, kjo kamundësuar përdorimin e metodëskrahasuese në analizën e të dhënavesociologjike që përmbajnë përgjigjet e tëanketuarve me karakteristika të ndryshmesocio-demografike. Kampioni i sondazhitka të dhënat e tabelave 1-3.

8. Në fshat, për shembull, janë bërë listat efamiljeve dhe janë përzgjedhur ato familje që do tëpërfshiheshin në anketim, sipas rregullit një “po”,dy-tre “jo”. Nëse në familjen e parë është anketuarnjë burrë (djalë), në pasardhësen është anketuar njëgrua (vajzë). Kështu është synuar të respektoheshinedhe grupmoshat etj., etj. Në qendrat e banuara tëqyteteve, për anketimin është operuar sipas rrugëve,emri i çdonjërës prej të cilave është shënuar në anketë.Përgjatë rrugëve janë fiksuar banesat ose pallatet.Brenda pallateve është zgjidhur nga një familje përçdo kat dhe është vijuar me anketimin duke

përzgjedhur burra e gra, individë të grupmoshavetë ndryshme etj. Në rastet kur anketimi është bërënë institucione (bashki, komuna, shkolla, universiteteetj.), sërish është patur parasysh zgjedhshmëria. Përshembull, sipas zyrave (një “po”, një-dy “jo” etj.),ose sipas listës së mësuesve, nxënësve, studentëve etj.,duke anketuar gjithnjë një burrë (djalë), një grua(vajzë), e kështu me radhë. Pyetësorët janë plotësuarnga anketuesit, sipas parimit “ballë për ballë” (faceto face). Përjashtim është bërë vetëm në rastet kurpërgjigjedhënësit ishin analfabetë, siç kanë rezultuartë ishin 1,1 për qind e të anketuarve.

Tabela 1: Të anketuarit sipas gjinisë, grupmoshës dhe nivelit arsimor

��

��

��

�� ! ��" �� #�� ""�� "" �� $�� $�"��%�� & �" �� %�� #��'� '��


Nga anketimi janë diferencuarpërgjigjet e dhëna lidhur me përkatësinëetnike9 dhe atë fetare10 të kampionit tësondazhit. Por ato janë krejt rastësore, ndajçdo përkim apo, në të kundërt, mospërkimme përqindjet e tyre në popullsinë eShqipërisë, apo me anketime të mëparshme,është krejt i rastit. Në tabelën 2 jepen tëdhënat mbi nivelin e punësimit dhestrukturën e tij, si dhe mbi statusinekonomik (të pasurisë) së të anketuarve.

Kërkimi i informacionit lidhur mestatusin civil dhe numrin e fëmijëve, sikursembi tipin e familjes (numri i kurorëve oseçifteve të martuara brenda së njëjtësfamilje), marrëdhëniet dhe llojin e punës(veprimtarisë), si dhe nivelin ekonomik tëfamiljes (tabelat 2-3), është bërë për tëtestuar ndikimin e drejtpërdrejtë apo të

tërthortë të këtyre faktorëve në perceptiminmbi politikën dhe votimet, në orientiminpolitik, mënyrën dhe motivet se si votojnëshqiptarët etj.

Interesi publik për politikën

Sa të interesuar janë të anketuarit e këtijsondazhi për politikën dhe ç’diferencavërehen sipas përkatësive të tyre? E formuluarsi një pyetje e anketës sociologjike, ajo moripërgjigjet e tabelës 3.

Siç shihet, rreth 36 për qind e tëanketuarve pohojnë se janë “shumë” apo“deri-diku” të interesuar për politikën. Porata që pohojnë se janë “pak” ose “aspak” tëinteresuar janë rreth dyfishi i tyre (63.2 përqind). Vetëm 12.9 për qind e të anketuarvepohojnë se janë “shumë të interesuar” për

9. Për nga përkatësia etnike përbërja e“kampionit” të studimit, bazuar në përgjigjet etë anketuarve, është kjo: shqiptarë etnikë 98.63për qind, të komunitetit rom 2.4 për qind,egjiptianë 1.3 për qind, të kombësisë greke 3.9për qind për qind, maqedonase 0.3 për qind dhetë tjerë, 1,7 për qind.

10. Një pyetje e anketës kërkonte të merrte

informacion lidhur me përkatësinë fetare të tëanketuarve. Prej saj morëm këto të dhëna:myslimanë sunitë 67.3 për qind, bektashinj 5.4,të krishterë ortodoksë 17.4 për qind dhe tëkrishterë katolikë 6.0 për qind. Vetëm 2.5 përqind e të anketuarve pohojnë prerazi se janëateistë, ndërsa 13 persona (1.3 për qind) erendisin veten në besime të tjera fetare.

Tabela 2: Niveli, struktura e punësimit dhe niveli ekonomik(në përqindje)

��

(�� (�� #�� %��

! ��" %�%�� %�

!)��*��%�*��%�� (��%��+�� %�,� ��#��% � �� %� ��!�� % � �� -" �� +�*� � �%��%�.��*��-" ��%�,�

��

!��/0��1��* ��

2" � %�%�� %�

#�� %��%�� 3�� $�� &�� * ��

! ��" ��

! ��"� ��4�*�� 4� ��

�� 23��

politikën, por në total kjo kategori tëanketuarish është 2.4 herë më pak ngaajo e individëve “aspak të interesuar”(30.3 për qind).

Kjo lidhet me një varg faktorësh, ndërtë cilët veçojmë rënien e prestigjit tëveprimtarisë politike, konfliktualitetin,faktin që politika është ende larg interesavepublike, korrupsionin etj. Nga intervistatdel se kurba e interesimit të shqiptarëve përpolitikën është në rënie. Kjo, natyrisht,meriton vëmendje11.

Të dhënat tregojnë se femrat “shumëtë interesuara” për politikën janë 2.3 herëmë pak se meshkujt e kësaj kategorie.Interesimi më i vogël i grave për politikën,

kundrejt meshkujve, lidhet kryesisht mepohimin se politika shqiptare është njëveprimtari kryesisht mashkullore. Politikamë e lartë, por edhe ajo e niveleve të mesme,drejtohen nga burrat. Gratë, edhe nësendonjëherë mbulojnë poste nominalisht tërëndësishme, asnjëherë nuk kanë dorë epersonalitet të lirë në vendimmarrje, çkaështë edhe treguesi kryesor i peshës që atodo të kishin në politikë e në shtet. Por nukjanë vetëm postet e dukshmepushtetushtruese ato që dëftejnëmashkullorinë (jo burrërinë) e shtetit tonë.Mashkullore janë edhe strukturat epadukshme të qeverimit, lobet, klanet,zotëruesit e parasë së madhe… Më tej,

Tabela 3: Interesimi për politikën, sipas përkatësisë gjinore(në përqnidje)

��

�� !�� "�� #�� !�� "��$��%&�� "�� "� "�'�( �� ""�"� �""�"� �""�"�

11. Shih, për shembull, pjesëmarrjen gjithnjë emë të ulët të qytetarëve në votime nga viti 1991 derinë zgjedhjet e 3 korrikut 2005, në: Pëllumbi, Servet.

2006. Pluralizmi politik. Tiranë: Instituti iSociologjisë, fq. 121-124.

Tabela 4: Interesi për politikën, sipas grupmoshave(në përqnidje)

� ��

"��%��

��

3�� & � � �� #�� 5�� !��* �%��"� �� %��


mashkullor është edhe toni i politikës dhe ishtetit (Klosi, 2006: 258).

Në analizën sipas grupmoshave (tab.4), rezulton një rënie e interesimit përpolitikën, kur kalon në ulje nga njëgrupmoshë në tjetrën. Ndër të anketuarit“shumë të interesuar” për politikën, përshembull, vetëm 8.1 për qind e tyre janënga grupmosha 18-29 vjeç, ndërkohë qënë grupmoshën 60 vjeç e lart janë 25.2 përqind. Pra, më se tri herë më shumë. Kjo ebën disi më problematike indiferencën ndajpolitikës, sidomos nga femrat dhe të rinjtë.Rritja e këtij interesimi përfaqëson një sfidëqë lidhet me shumë faktorë.

Individët më të interesuar përpolitikën, siç është e natyrshme, priren tëjenë anëtarë të një partie politike. Të dhënate tabelës së mëposhtme (tab. 5), tregojnë

se individët e anëtarësuar në partitë politikejanë dukshëm më të interesuar për politikën,kundrejt atyre që nuk bëjnë pjesë në asnjëparti. Për shembull, ata që janë anëtarë tënjë partie politike e vlerësojnë veten si“shumë të interesuar” për politikën nëmasën 5-6 herë më shumë se ata që nukjanë të anëtarësuar në ndonjë parti(respektivisht 45.3 me 8.1 për qind).

Por interes më të madh për procesinpolitik kanë edhe anëtarët e organizatave tëshoqërisë civile, kundrejt atyre që nuk bëjnëpjesë në to, ndonëse në masë më të vogëlkundrejt të anëtarësuarve në partitë politike.

Por qenia zyrtare në një parti politike,apo edhe në një organizatë të shoqërisëcivile, nuk është tregues cilësor i përfshirjesreale në to. Kjo lidhet me shkallën eangazhimit. Pra, sa të angazhuar e

Tabela 5: Interesi për politikën, anëtarësia në partitë politike dhe OJF(në përqnidje)

��

��

��

��

��

�� !�� "�� #� ��$%&��

"�� "�� "�� "��

'��&�� ""�"� �""�"� �""�"� �""�"� �""�"�

Tabela 6: Angazhimi real në parti dhe organizatat qytetare(në përqnidje)

��

��

��

�� !!�"� !�� !��"� �"�� #��$%�� #� �� "�� !� �!�#�& �� ""�"� �""�"� �""�"� �""�"� �""�"� �""�"�

�� 25��

vlerësojnë veten të anketuarit e këtijsondazhi?

Këtej mund të nxirren disapërfundime. Së pari, duke marrë si pikënisjeparimin se demokracia është gjithpërfshirje,del se në stadin e sotëm niveli i demokracisësë brendshme të partive politike ështëshumë i ulët. Afërsisht vetëm një e pesta etë anëtarësuar në partitë politike pohojnëse, në jetën e brendshme të partive ku ataaderojnë, janë “shumë të angazhuar” apo“deri-diku i angazhuar”.

Së dyti, në kushtet e Shqipërisë, kuende vendimmarrja është një proces mëshumë partitokratik se demokratik (endevendosin partitë, më shumë seinstitucionet), rritja e rolit të grave nëvendimmarrje nënkupton rritjen e peshëssë tyre specifike në vetë partitë politike, nëraport me meshkujt. Pavarësisht nga shkallae demokratizimit të partive politike,përfshirja më e madhe e grave të angazhuarasi anëtare të tyre duhet inkurajuar. Kjo, siçdëshmojnë edhe të intervistuarit e këtijstudimi, duhet të ndikojë edhe nëdemokratizimin e vetë partive politike.

Së treti, referuar kampionit të këtijsondazhi, del se pesha specifike e femravenë përbërjen e partive politike është e vogëlkundrejt meshkujve (22.7 me 5.1 për qind).Por, në fakt, pesha specifike e femrave nëvendimmarrje është ende më e vogël. Sepsefemrat janë jo vetëm më pak në numër nëpërbërjen e partive, kundrejt meshkujve,por ato janë edhe shumë më pak tëangazhuara. Për shembull, përqindja efemrave që pohojnë se në partitë e tyre janë“shumë të angazhuara” është mbi pesë herëmë e vogël se e meshkujve (1.9 me 9.9).

Së katërti, ndryshe nga përfaqësimi nëpartitë politike, në organizatat e shoqërisëcivile gratë janë njësoj të përfshira simeshkujt (madje femrat janë diçka mëshumë: 8.8 për qind femrat, 8.4 për qindmeshkujt). Të dhënat tregojnë se edhe përnga shkalla e angazhimit në OJF-të ku bëjnëpjesë, femrat janë njësoj të angazhuara

sikurse meshkujt.Ndryshe nga partitë politike, që janë

(si nga përbërja, ashtu edhe nga angazhimi)institucione mashkullore, organizatat eshoqërisë civile janë të balancuara ngapikëpamja gjinore. Të njëjtën gjë mund tëthemi, pak a shumë, edhe për përfaqësiminsipas grupmoshave, përkatësisë etnike etj.Ndaj njëfarë “transplantimi” të modelit tëOJF-ve në jetën politike e në vendimmarrje,mund të konsiderohet si një rrugë për rritjene interesit publik për politikën dhe rritjen erolit të grupeve profesionale, gjinore,rinore, të interesit etj.) në jetën dhevendimmarrjen publike.

Në Shqipërinë e këtyre viteve kemipërjetuar një lindje të vështirë të shoqërisëcivile, domethënë pjesa e organizuar eshoqërisë që nuk është as shtet, as treg(Kval, Mellbye & TrafØy, 2006: 246), porqë ka në qendër qytetarin e lirë me tërësinëe interesave të tij. Tani gjykojmë se ështëkoha që i ashtuquajturi “pushtet i OJF-ve”të rritet. Kjo do të ndikonte që qeverisja edrejtpërdrejtë të “rivalizonte” qeverisjenpërfaqësuese. Nuk mund të mospërmendim faktin se në kushtet e krizave,siç ishin ato të vitit 1997, shoqëria civile jovetëm mbijetoi, por OJF-të u shfaqën si njëaktor me peshë në skenën shqiptare(UNDP, 1998: 58).

Interesi për politikën, një qasjekomunitariste

Nga proceset e reja demokratizuese,sidomos ato që kanë të bëjnë medecentralizimin e pushtetit sipas modelit tëdemokracive perëndimore, rezulton se sfidae angazhimit komunitar duhet të përbëjënjë nga sfidat më të mëdha të shoqërisëshqiptare në të ardhmen. Decenralizimiështë, në fakt, një proces i decentralizimittë vendimmarrjes, ose njëfarë urbanizimiose lokalizim i vendimmarrjes dhe ipolitikës të lidhur me të. Nëse e“përkthejmë” në një gjuhë të përshtatshme,


decentralizimi është një proces kalimi ngapolitika (policy) te politikat (politics). Nëkëtë vështrim legjitimohet interesi ynë përtë testuar nivelin e angazhimit të sotëmkomunitar në raport me interesin përpolitikat konkrete.

Kjo analizë shtyn drejt një qasjeje disikomunitariste të politikës dhe politikave.Por cili është niveli i sotëm i angazhimitkomunitar? Nga të dhënat e tabelave tëmëposhtme, mund të analizojmë shkallëne këtij angazhimi sipas përkatësisë gjinoredhe vendbanimit të të anketuarve (tab. 7).

Siç shihet, niveli i angazhimitkomunitar është përgjithësisht i ulët. Vetëm12.2 për qind e të anketuarve e vlerësojnëveten si shumë të angazhuar në komunitet.Meshkujt sërish rezultojnë më të angazhuarse femrat, por nuk konstatohet ndonjëndryshim i madh në perceptimin eangazhimit komunitar midis të anketuarvenga qyteti dhe atyre nga fshati. Megjithatëky rezultat në vetvete përfaqëson njëshqetësim që, gjithsesi, meriton vëmendje.Kjo për faktin se problematika komunitarenë qytete është mjaft më e madhe se nëfshatra. Për këtë arsye do të ishte normaleqë shkalla e angazhimit komunitar në qytetetë ishte dukshëm më e madhe se në fshatra.Në fakt rezulton e kundërta. Ndaj nxitja eangazhimit komunitar në qytete duket seduhet të marrë përparësi.

Niveli i ulët i angazhimit komunitar

lidhet me shembjen e komunitetevetradicionale. Lëvizja e lirë e njerëzve krijoimikromjedise heterogjene, basifonde, zonatë ndërmjetme (midis urbanes dhe rurales).Kjo u shoqërua me zbehjen e ndikimit tëmikromjedisit tradicional shqiptar, të lagjes,rrugës, pallatit etj., që më parë ka qenë mjafti theksuar, madje edhe në krahasim mevendet e zhvilluara (UNDP, 1998: 46).

Nga analiza sipas grupmoshave,rezulton njëfarë rregullsie që mund taformulojmë kështu: kur kalon në rritje nganjë grupmoshë në tjetrën, rritet përqindjae individëve “shumë të angazhuar” nëkomunitet dhe bie, pak a shumë në tënjëjtën masë, përqindje e atyre që evlerësojnë veten si “aspak të angazhuar”.Analiza e të dhënave është bërë edhe sipasnivelit arsimor. Prej këtej del njëpërfundim tjetër, jo më pak tërëndësishëm, në faktin që vullnetarizmikomunitar, siç është i lidhur me kulturëne bashkëjetesës në komunitet, është il idhur gjithashtu edhe me nivelinkulturor-arsimor të individëve (Ekonomi,Sokoli, Danaj & Picari, 2006: 76-78).

Theksimi i komunitarizmit dhepolitikave komunitariste përkon edhe metraditën shqiptare të vetëqeverisjes. Ai lidhetme organizimin lokal dhe vetëqeverisjenlokale, me virtytin dhe moralin, me rolin efamiljes, të farefisnisë e të fqinjësisë, mevullnetarizmin, respektimin e tjetrit e të

Tabela 7: Shkalla e angazhimit komunitar sipas përkatësisë gjinore dhe vendbanimit(në përqnidje)

��3 ��%�� '� � �� 3 ��*-�� %�

��

��

�� 67%�%� ��%��

3�� &�� * �� #�� 5�� #��'� '�� %��

�� 27��

pasurisë së tij etj. Për shqiptarët, bashkësiaka qenë baza e rregullimit shoqëror12. Tekne shtëpia (familja, si bashkëjetesëindividësh) ka qenë shkalla e parë bashkësisëdhe institucioni bazë i shoqërisë. Shkalla edytë e bashkësisë ka qenë fshati, i marrë sibashkëjetesë familjesh. Për të arritur kështu,shkallë-shkallë, në forma më të lartaorganizimi, siç janë krahinat, trevat, deriprincipatat, që kanë qenë në fakt si“bashkësi të bashkësive”, një term ipërdorur nga Aristoteli e deri nga teoricenëte sotëm të komunitarizmit13.

Pra, shoqëria shqiptare ka qenë njëshoqëri tejet e institucionalizuar. Dheinstitucioni bazë i saj ka qenë familja. Ajoishte njëherësh institucioni sovran.. Pra joçdo individ, “kokërr më kokërr”, siç thotëedhe Xhuzepe Valentini14. Familja ishtebartëse e sovranitetit në raport me familjete tjera dhe komunitetin më të gjerë.Theksimi i politikave komunitare do tëthotë, në vetvete, ritheksim i rolit tëinstitucioneve tradicionale në vendimmarrje(siç janë familja, fqinjësia, virtyti, moralietj.), në të cilat gruaja/femra është më epranishme. Këto, edhe në epokën e liriveindividuale, krijojnë objektivisht kushtetpër rritjen e rolit të individit nëvendimmarrje, në një vendimmarrje tanimëlokale, komunitare etj., pra në rritjen e rolittë individëve në politikë e në jetën publike.

Perceptimi i demokracisë, angazhimipolitik dhe angazhimi civil

Analiza mbi perceptimin e politikës katë bëjë me cilësinë e demokracisë ezhvillimeve demokratike. Ne kërkuamopinionet e të anketuarve dhe të tëintervistuarve lidhur me faktin se sa tëkënaqur, apo në të kundërt, të pakënaqur, janëata me nivelin e sotëm të zhvillimevedemokratike.

Siç shihet, një në çdo tre të anketuarështë “deri-diku” i kënaqur me nivelin esotëm të zhvillimit të demokracisë. Pak ashumë po kaq individë kanë përzgjedhuralternativën “pak të kënaqur” (33.7 për qind).Vetëm 2.9 për qind e përgjigjedhënësveshprehen se janë “shumë të kënaqur” mezhvillimet e sotme demokratike. Por kygrupim është më se dhjetë herë më i vogëlkundrejt atij që jep vlerësimin “aspak tëkënaqur”. Nuk konstatohet, gjithashtu,ndonjë diferencim i theksuar nëperceptimet e femrave dhe meshkujve.Ndërsa të rinjtë janë disi më të pakënaqurndaj zhvillimeve të sotme demokratike,kundrejt grupmoshave të tjera.

Nëse analizojmë vartësinë e shkallës sëangazhimit komunitar me vlerësimin mbidemokracinë, pra me kënaqësinë ose, në tëkundërt, pakënaqësinë lidhur me mënyrënsi funksionon demokracia në Shqipëri

12. Shih, për shembull, Lekë Sokoli (2006c):“Komunitarizmi, rasti i Shqipërisë”, Tirana Observer,28 shtator.

13. Kiçmari, Sabri. 2004. “Drejtpeshimi”. Tiranë: Koçi.14. Shih, Giuseppe Valentini. 2005. Vepra I,

Tiranë: Plejad, fq. 664-667.

�� &�� (&�� )�� *��

�� +�� &��# �� +�� "� �� +�� !�� +�� ,�,�&� "�� "�� "��'��&�� ""�"� �""�"� �""�"�

Tabela 8. Vlerësimi për nivelin e demokracisë


(Ekonomi, Sokoli, Danaj & Picari, 2006:78-81) bën përshtypje fakti se vetëm njëpjesë shumë e vogël e qytetarëve (2.9 përqind) pohojnë se janë shumë të kënaqurme nivelin e sotëm të demokracisë. Ngaana tjetër, vetëm një pjesë e vogël (12.2 përqind) pohojnë se janë shumë të angazhuarnë komunitet. Pra, demokracia ngashqiptarët perceptohet, madje në një masëshumë të madhe, si një çështje “jashtëvetes”, e lidhur më shumë me politikën emadhe, sidomos atë qendrore, me partitëpolitike e lidershipin e tyre dhe, në njëmasë shumë më të vogël, e lidhur mepushtetin vendor. Por ajo perceptohet pakose aspak si angazhim vetjak, si angazhimqytetar, si angazhim komunitar - shkurt,si angazhim demokratik15.

Kështu, niveli i vlerësimit të mënyrësse si funksionon demokracia në Shqipërishkon pak a shumë në përpjesëtim të drejtëme shkallën e angazhimit komunitar: mëtë angazhuarit në komunitet janë më tëkënaqur, kundrejt më të paangazhuarve.Sigurisht në shifra relative.

Provuam gjithashtu të testonimvartësinë e angazhimit komunitar meshkallën e angazhimit konkret politik dheqytetar. Rezulton se qenia në një partipolitike apo në një organizatë të shoqërisëcivile, ndikon në rritjen e angazhimitkomunitar. Referuar anëtarësisë së OJF-ve,për shembull, del se “shumë të angazhuarit”nga anëtarët e OJF-ve janë më se dyfish,kundrejt “aspak të angazhuarve”. Ose, në

të kundërt: masa e “aspak të angazhuarit”nga anëtarësia e OJF-ve është rreth 4 herëmë e madhe se ajo të anketuarve që pohojnëse nuk janë anëtarë të një OJF-je. E njëjtaprirje vërehet edhe në analizën sipas shkallëssë angazhimit politik. Ata që pohojnë sejanë shumë të angazhuar në komunitet, janë37 për qind anëtarë të një partie politike.Vetëm 8.6 për qind e të anketuarve të kësajkategorie pohojnë se nuk janë të anëtarësuarnë një parti politike.

Nga kjo analizë mund të arrijmë nënjë përfundim edhe l idhur mepjesëmarrjen demokratike. Kjo lidhet mezhvendosjen e qendrës së gravitetit tëvendimmarrjes nga organet qendrore tekorganet e vetëqeverisjes lokale. Kjo dotë thotë se shpejtimi i r itmeve tëdecentralizimit është, njëherësh, njëproces që objektivisht mund të rrisëpjesëmarrjen e qytetarëve në politikë, nësferën publike e në vendimmarrje. Por,analiza e raportit të pushtetit qendror-vendor në Shqipëri, të kujton atë qëMarvin Wiseth, pasi kishte qenë për disavjet kryetar bashkie në një qytet tëNorvegjisë, e ka shprehur kështu:“Qeverisja vendore ekziston vetëmteorikisht. Ne qeverisemi nga lart”16.

Nxitja e krijimit të OJF-ve mbi bazeqendrash të banuara (blloqesh, lagjesh,fshatrash), do të ishte mënyra më e mirëpër angazhimin komunitar dhe njëherësh,për rritjen e pjesëmarrjes qytetare nëpolitikat lokale17.

15. Sokoli, Lekë. 2006c. “Demokracia siangazhim”. Tirana Observer, 30 nëntor.

16. Kval, Mellbye & TrafØy. 2006. Politika dhedemokracia. Tiranë: Onufri.

17. Studiuesit e sotëm, me të drejtë, i referohenRobert Putnam-it, i cili shtron pyetjen: “Çfarë e bëndemokracinë të funksionojë?”. Dhe përgjigjen e kërkondhe e gjen nga krahasimi i qeverisjeve rajonale në zonatë ndryshme të Italisë. Putnam konstatoi se diferencatnë zhvillim midis rajoneve italiane nuk mund tëshpjegohen statistikisht vetëm me diferencat nëkapitalin natyror, kapitalin njerëzor apo edhe kapitalinfinanciar që ato disponojnë. Sipas tij, është diferenca

në kapitalin shoqëror ajo që ka ndikuar më shumënë zhvillimin e diferencuar të rajoneve italiane.

Dhe ajo që Putnami e quan kapital shoqëror,nuk është gjë tjetër veçse prania e ndjenjës sëvullnetarizmit dhe komunitetit në një krahinë tëcaktuar. Për ta kuantifikuar këtë kapital, Putmanpërdor si tregues numrin dhe vjetërsinë eorganizatave të ndryshme jo-qeveritare, që e bazojnëaktivitetin e tyre vetëm në kontributin me para e punëvullnetare të anëtarëve, duke përjashtuar ato qëfinancohen nga burime të tjera.

Në Shqipëri, po të përjashtohen “financimet etë tjerëve”, siç kërkon metodologjia e Putnamit, nga

�� 29��

Votimet dhe interesi publik për to

Interesi ynë për votimet dhe mënyrënse si votojnë shqiptarët lidhen me faktin seato përfaqësojnë themelin e një sistemidemokratik. Por, sa të interesuar janëqytetarët për votimet?

Siç shihet, interesi për votimet ështërelativisht i ulët. Vetëm 21.7 për qind e tëanketuarve pohojnë se janë “shumë tëinteresuar” për votimet. Rreth 1/3 e tyreshprehen se janë të interesuar “në njëfarëmase” dhe rreth 44 për qind pohojë se janë“pak” apo “aspak të interesuar” për votimet.Gjithashtu, konstatohet njëfarë interesimimë i madh për votimet ndër meshkujt,kundrejt femrave. Interesi për votimet,sikurse interesi për politikën, rritet kurkalon në rritje nga një grupmoshë në tjetrën.Nëse krahasojmë më tej interesin përvotimet me interesin për politikën nëpërgjithësi, konstatohet se interesi përvotimet është më i madh.

Por, për të testuar shkaqet e këtij nivelitë interesimit për votimet, iu referuam nëmënyrë të drejtpërdrejtë zgjedhjeve të funditparlamentare (të 3 korrikut 2006), nga

rezultoi se rreth ¾ e të anketuarve të‘kampionit’ kombëtar të sondazhit tonë janëindividë që kanë votuar në zgjedhjet e funditparlamentare.

Pse nuk ka një pjesëmarrje më të madhenë votime? E shtruar si pyetje anketimi,lidhur me zgjedhjet e fundit parlamentare,u dhanë këto vlerësime (tab. 10):

Siç shihet, rreth ¼ e të anketuarvepohojnë se nuk kanë votuar në zgjedhjet efundit parlamentare për arsye që dalin“jashtë vetes”, sepse nuk kanë qenë nëShqipëri (14.5 për qind), ose sepse nuk

shoqëria civile mbetet pak. Pra, referuar kësaj përvoje,mund të themi se na duhet të kapërcejmë këtëhandikap të lidhur me vullnetarizmin, këtë dimensiontë braktisur, por që përfaqëson një ind tëdomosdoshëm të bashkëjetesës në komunitet, të vetëdemokracisë, e cila, në thelb, është gjithnjë vendore.

Ç’na duhet, më ekzaktësisht? Ndoshta të nxisim

krijimin e shoqatave të përhershme me bazëkomunitare në të gjitha lagjet e qyteteve, pse jo, edhenë të gjithë fshatrat e Shqipërisë. Ato mund tëshndërrohen në promotorë të zgjidhjes së problemevee, në ecje e sipër, të gjallërimit të vetë jetës komunitare,shpirtit të të jetuarit “së bashku”, rritjes së kapitalitsocial, në promotorë të vetë zhvillimit.

Tabela 9: Interesi për votimet, sipas përkatësisë gjinore(në përqnidje)

�� &�� (&�� )�� *��

�� &��# �-��.��&�� !�� "� ��,�,�&� "�� "�� "��'��&�� ""�"� �""�"� �""�"�

Tabela 10: Pse nuk është votuar në zgjedhjete fundit

(në përqnidje)

��

�� !��

��!�� "�� #�$�%�� &��


ishin përfshirë në listat e zgjedhjeve (11.4për qind). Ato lidhen me lëvizshmërinë emadhe të shqiptarëve të sotëm (I) dhe merrëmujën e madhe të proceseve zgjedhore(II) aq sa një masë e konsiderueshmevotuesish lihen jashtë listave zgjedhore dukeshkelur të drejtën e tyre kushtetuese, siçështë e drejta për të zgjedhur.

Rreth 36 për qind e të anketuarvepohojnë se nuk kanë marrë pjesë në votimengaqë nuk u intereson politika. E lidhurme këtë është edhe mospjesëmarrja nëvotime nisur nga mendimi se “vota ime nukndryshon asgjë” (26.7 për qind eabstenuesve në votime). Në këtë perceptimkanë ndikuar një varg faktorësh, të cilëtlidhen me vetë mënyrën si funksiononprocesi zgjedhor dhe demokracia, nëpërgjithësi, në Shqipëri.

Pjesa e atyre që nuk kanë votuar nisurnga mosaprovimi i kandidatit konkret ështëe vogël (17.6 për qind). Siç del ngaintervistat dhe analiza e mënyrës siparaqiten kandidaturat në Shqipëri, kjo nukdo të thotë se votuesit janë të kënaqur mekandidatët, por ata pohojnë se nuk kanëmundësi të ndikojnë në përzgjedhjen e tyre.

Sidoqoftë, rezultati i këtij sondazhilidhur me votimin, apo në të kundërtmosvotimin e një pjese të zgjedhësve,meriton vëmendje. Dihet që në demokracitëe reja respekti për votën është ende i brishtë.Shembulli i Shqipërisë është një ndër mëdomethënësit. Në Shqipëri institucioni i votësende nuk kuptohet e vlerësohet, jo vetëm ngapolitikanët por edhe nga qytetarët.

Një pjesë e qytetarëve, siç del edhe ngasondazhi ynë, janë të bindur se vota e tyrenuk ndryshon asgjë. Kjo ka krijuar njështresë të painteresuarish, jo vetëm përpolitikën në përgjithësi, por edhe për votënnë mënyrë të veçantë. Në një rrafsh më tëpërgjithshëm, mund të themi se kjo lidhetme faktin që jetojmë në një demokraci të

pështjelluar18, nëse shprehemi me gjuhën eSartorit. Më konkretisht, siç rezulton ngaky studim, në krijimin e një gjendjeje të tillëka ndikuar sidomos etja për pushtet e njëpjese të lidershipit politik shqiptar,ekskluziviteti i vendosjes së kandidaturavenga një pjesë fare e vogël e këtij lidershipi,rotacioni “i sforcuar” i pushtetit,konfliktualiteti politik e sidomoskonfliktualiteti gjatë procesit zgjedhor, deridhunimi e manipulimi i votës etj. Këto kanëqenë dukuri thuajse të zakonshme tëtranzicionit shqiptar.

Shkalla e identifikimit politik

Çështja që shtrojmë për trajtim lidhetme faktin se deri në ç’masë shqiptarët e“identifikojnë politikisht” veten me një partitë dhënë politike. Por spektri politikshqiptar përbëhet nga shumë parti, të cilatgjithsesi e klasifikojnë veten ndër partitë espektrit “të majtë”, “të djathtë” apo “tëqendrës”. Mund të theksojmë se shoqëriashqiptare është ende një shoqëri epastabilizuar politikisht. Kjo lidhet edhe mekonceptet “e majtë” apo “e djathtë”. Vetëkëto koncepte nuk kanë marrë njëkonotacion të qartë politik bashkëkohor. Mëshumë se me programet apo një shtratifikimtë qartë social, partitë kryesore shqiptare janëcilësuar “të majta” apo “të djathta” nisur ngazanafilla e tyre. Partia Socialiste është cilësuar“e majtë” më shumë nisur nga trashëgimiahistorike. Ndërsa Partia Demokratike ështëcilësuar “e djathtë” me shumë sepse ajo u vupërballë apo kundër saj.

Por, pavarësisht se sa real apo qoftë edhesa subjektiv (fiktive etj.) është ky rreshtim,ne nuk mund t’i shmangemi analizës nëraport me një spektër të dhënë politik.

Meqenëse në vijim do t’u referohemitë dhënave të një anketimi konkret, është earsyeshme të japim si fillim se cilit spektër

18. Shih: “Teoria e vendimmarrjes edemokracisë”, në Sartori, Giovanni. 1993. “Edhe

njëherë për teorinë e demokracisë”. Tiranë: Dituria,fq. 219-250

�� 31��

të politikës i përkasin përgjigjedhënësit19.Të dhënat (tab. 11) kanë të bëjnë meperceptimin e votuesve mbi një spektërkonkret, me parti konkrete “të majta”, “tëqendrës” apo “të djathta”, ashtu siç e kanëdeklaruar ato dhe jo me kuptimin teorikapo ideal të emërtimit “e majtë”, “eqendrës” apo “e djathtë”.

Siç shihet, grupimi i të anketuarve mepërqindjen më të madhe është ai që pohon,me se asnjëri spektër (apo krah) i politikësnuk përfaqëson pikëpamjet e tij politike, apointeresat që “fshihen” pas tyre. Kjo lidhetme krizën e identitetit të vetë partivepolitike shqiptare e politikat vështirësishttë dallueshme për nga orientimi.

Pas kësaj mund të nxjerrim njëfarëpërfundimi lidhur me nevojën për politikatë djathta. Derisa këtu e rreshtojnë veten 31.2për qind e të anketuarve, rreth 4 për qind mëshumë se ata që shprehen (qoftë edhetërthorazi), për politika të majta (27.1 përqind). Vihet re, më tej, se i ashtuquajturi“spektri i qendrës”, nuk është aq i qartë e,ndoshta për këtë arsye, nuk ka ndonjëmbështetje publike. Për të shprehen vetëm3.9 për qind e të anketuarve.

Ne u interesuam jo thjesht se në ç’masëshqiptarët e identifikojnë veten “fort”,“relativisht fort”, ose “dobët” me një spektërtë dhënë politik, apo me një parti të dhënë.Por, më shumë për të parë nëseidentifikimi i qëndrueshëm partiak, aponë të kundërt shmangia prej tij, mund tëndikohen nga politikat të caktuarazhvillimore. Vijmë, kështu, te çështjanëse shqiptarët votojnë gjithnjë për tënjëjtën parti, apo për parti të ndryshme.

Në të vërtetë njëfarë përfundimi lidhurme faktin se sa shqiptari (i marrë si qeniepolitike) e identifikon veten me një parti tëdhënë mund të nxirret nga rezultatet evotimeve. E ashtuquajtura “traditë e dy tëtretave” dëshmon se sidomos në fazën eparë të tranzicionit ka patur luhatje tëmëdha të elektoratit majtas-djathtas20. Porrezultatet e zgjedhjeve janë të diskutueshme,për aq sa thuajse në asnjë rast ato nuk janëklasifikuar “brenda standardevedemokratike”. Ndaj iu drejtuam sondazhit.

Siç shihet rreth gjysma e të anketuarve(49.6 për qind) pohojnë se e identifikojnëveten “shumë fort” me një parti të dhënëpolitike, derisa kanë votuar vazhdimisht përtë. Qoftë edhe nga kjo e dhënë del se iashtuquajtur “ligji i hekurt shqiptar i dy të

19. Por nuk marrim përsipër (si gjithnjë nëstudimin që po paraqesim) të konfirmojëpërputhshmërinë ose, në të kundërt,mospërputhshmërinë ndaj përfaqësimeve reale tëelektoratit shqiptar. Duke mos patur ndonjëorientim paraprak nga grupi i studimit, rezultatet

lidhur me spektrin politik të të anketuarve janëkrejt rastësore.

20. Më 1991 Partia e Punës fitoi dy të tretat evendeve për në Kuvendin e Shqipërisë, më 1992 dhe1996 dy të tretat shkuan nga Partia Demokratike,ndërsa më 1997 nga Partia Socialiste.

��

��

Tabela 11: Spektri që përfaqëson më mirëpikëpamjet e të anketuarve

(në përqnidje)

Tabela 12: Votoni për të njëjtën parti apo endryshoni atë?

(në përqnidje)

��

�� !�� ""�"


tretave” nuk është aq i hekurt. Por rreth ¼e tyre të anketuarve pohojnë se, sipas rastitata kanë votuar, për parti të ndryshme. Evogël është, gjithsesi, përqindja e atyre qëshprehen se nuk kanë votuar kurrë për tënjëjtën parti dy herë radhazi.

Por cili është probabiliteti i ndryshimittë subjektit të votuar? Thënë ndryshe,ç’masë e elektoratit mund të “manipulohet”në funksion të politikave të caktuara? Nesynuam që ta hulumtojmë këtë çështje edheempirikisht (tab. 13).

Siç shihet, ka një kategori individëshqë pohojnë se “në asnjë rrethanë” nuk dota ndryshonin partinë për të cilën kenivotuar zakonisht. Pavarësisht se ajo mundtë jetë (mund të bëhet) një parti mashtruesee demagogjike (si në rastet nuk do tëmbante premtimet elektorale), pavarësishtnëse të zgjedhurit mund të korruptoheshin,pavarësisht paaftësisë qeverisëse etj. Kjokategori votuesish përbëhet ose ngamilitantë të tejskajshëm (të verbër), ose ngaindividë që, nëse përdorim gjuhën e MaksVeberit, vrapojnë si gjahtarë postesh.21 Siçduket, me këtë kategori “nuk bëhetpolitikë”. Në këtë kuptim mund të themise kjo kategori “qeniesh politike” meritonkëtë qeverisje. Por rezulton se kjo nukpërfaqëson shumicën. Sipas problematikësajo varion nga 15.8 (në rastin e korrupsionit)

deri në 50.3 për qind (përfshirja 30-40 përqind e grave në vendimmarrje).

Kjo do të thotë se shumica e elektoratitnuk e identifikon veten verbërisht me njëparti të dhënë politike. Kjo mund tëkonsiderohet si tregues cilësor i zhvillimevedemokratike dhe si kërkesë të elektoratit përpolitika ndryshe, më të përgjegjshme, mëracionale e më transparente.

Siç shihet, në elektoratin shqiptarpolitika në përgjithësi dhe, votimet, nëveçanti kanë filluar të perceptohen sishprehëse të interesave të tyre jetike. Rreth30 për qind e të anketuarve pohojnë se janëpikërisht interesat e tyre jetësore (të cilatgjejnë shprehje në familje e komunitet)udhëzuesi ndaj të cilit priren të votojnë. Nëvendin e dytë dhe të tretë të motiveve tëpërzgjedhjes së një kandidati apo partiepolitike renditen “bindja politike, qeniaanëtar ose simpatizant i një partie” (me 26.7për qind dhe “vlerësimi për kandidatinkonkret” (afërsisht njësoj, me 26.6 përqind). Më pas në vlerësimin e të anketuarvevjen “zhgënjimi nga partitë e tjera, tëvotuara më parë”. Kjo përfaqëson në faktnjë votë “kundër”, më shumë se një votë“pro”. Në raport me këto motive qëorientojnë votimin, përkatësia gjinore evotuesit apo të votuarit (kandidatit)vlerësohen më pak.

Tabela 13: Në cilat kushte mund të ndryshohet partia e votuar zakonisht?(në përqnidje)

��

��

��

��

��

��

�� !�� "�!�#��$�� "�� "�� $��% ��&��

��!� !�� '�

21. Weber, Max. 2006. Politika si profesion, Shkup: Asdreni, fq. 60-61

�� 33��

Ende e kufizuar është masa e elektoratitqë pohojnë se në votime ndikonpërkatësia klasore e tyre, raporti mepasurinë ose të qenit punëtor, sipërmarrës,pronar etj. Ndoshta sepse kjo përkatësi elidhur me shtresëzimin social, ndryshenga vendet me traditë demokratike ekapitaliste, është ende e paqartë.

Nga të dhënat e tabelës del, gjithashtu,se gratë (ndonëse nga natyra janë mëemocionale se burrat), në perceptimin epozicionit të tyre politik, janë më racionalekundrejt tyre. Këtë përfundim mund tanxjerrim nga fakti se diferenca midisfemrave e meshkujve që orientohen nëvotime kryesisht nga bindja politike (apo

qenia anëtar ose simpatizant i një partie)është 12.5 për qind (33.5 meshkujt me 21për qind femrat). Në të kundërt, sjellja etyre ndaj votës orientohet më tepër se teburrat nga interesat e familjes dhe tëkomunitetit (33.4 për qind për femrat dhe24.2 meshkujt).

Por meshkujt, sikurse edhe femrat, nukndikohen shumë nga përkatësia gjinore etyre apo edhe e kandidatit. Ky tregueskonsiderohet vetëm si një faktor (pozitiv)suplementar. Kjo sugjeron, që përzgjedhjae kandidateve femra të mos shndërrohet siqëllim në vetvete. Ajo, gjithsesi, është ejustifikuar në masën e ndikimeve pozitivenë cilësinë e jetës së qytetarëve.

Tabela 14: Çfarë ndikon më shumë në votime për femrat e meshkujt?(në përqnidje)

��

��

��

�� !��"� �� #�� $�� %� ��&��$�� '�'��(�� )*��$��'�'�� +��,��* ��'�� -��. ��

REFERENCAT

Ekonomi, Milva, Lekë Sokoli, Sonila Danaj &Blerta Picari. 2007. Përfaqësimi dhe cilësia edemokracisë në Shqipëri, një perspektivë gjinore,Tiranë: Qendra Aleanca Gjinore përZhvillim.

Epler, Erhard. 2001. Rikthimi i politikës, Tiranë:ISPS & Rinia.

Frashëri, Sami. 1978. Vepra, Vëll II. Prishtinë:Rilindja

Giddens, Anthony. 1997. Sociologjia. Tiranë: Çabej& Fondacioni Soros

INSTAT. 2003. Femrat dhe meshkujt në Shqipëri.Tiranë, botimet INSTAT (ka pas 2003?)

Kiçmari, Sabri. 2004. Drejtpeshimi. Tiranë: KoçiKlosi, Ardian. 2006. Shteti mashkullor dhe gratë”,

në “Kval, Mellbye & TrafØy. Politika dhedemokracia. Tiranë: Onufri, fq. 258-261.

Kval, Mellbye & TrafØy. 2006. Politika dhedemokracia. Tiranë: Onufri.

Pëllumbi, Servet. 2006. Pluralizmi politik. Tiranë:Instituti i Sociologjisë.

Sartori, Giovanni. 1993. Edhe njëherë për teorinë e


demokracisë. Tiranë: Dituria, fq. 219-250Sokoli, Lekë. 2006a. Sociologjia dhe jeta e

përditshme. Tiranë: Instituti i Sociologjisë_____. 2006c. “Demokracia si angazhim”. Tirana

Observer, 30 nëntor._____. 2006d. “Komunitarizmi, rasti i

Shqipërisë”, Tirana Observer, 28 shtator.UNDP. 2005. Politikat dhe zhvillimi në dobi të

të varfërve dhe grave në Shqipëri, Raporti iZhvillimit Njerëzor për Shqipërinë. Tiranë:SEDA

UNDP. 1998. Raporti i zhvillimit Njerëzor nëShqipëri.

Valentini, Giuseppe. 2005. Vepra I. Tiranë: Plejad.Weber, Max. 2006. Politika si profesion. Shkup:

Asdreni.

N ë dhjetor 1990, kur regjimikomunist u detyrua të pranontepluralizmin politik dhe

intelektualët, studentët e një grup qytetarështë Tiranës krijuan Partinë Demokratike, uduk se ëndrra shqiptare për pluralizëm, liritë zgjedhjeve dhe demokraci perëndimorepo përmbushej. Votimi plebishitar i marsit1992 e përforcoi këtë ide. Vitet e mëpasme,sidomos kriza e vitit 1997 dhe ecuria eproceseve zgjedhore e politike në vend,përveç të tjerash vunë në diskutim arritjet edhjetorit 1990 dhe bashkë me to edhe vetëmodelin politik në vend. Fakti që votimete viteve 1991, 1992, 1996, 1997 dhe 2001prodhuan mazhoranca absolute të majta etë djathta, apo që projekti për vendosjen eregjimit monarkist më 1997 mori rreth 40për qind të votave, është shprehje e qartë ekrizës së sistemit politik dhe, në thelb tësaj, të krizës shumëplanëshe të pluralizmitdhe partive politike si aktorë jetësorë të tij.Duke perifrazuar Sartorin, “demokracia”shqiptare dha shenja serioze të kalimit në“partikraci”, një model në të cilin“demokracia nuk shihet si sistem partiak,

por si një tirani partiake, në të cilën qendrakonkrete e pushtetit lëviz nga qeveria dheparlamentari tek udhëheqësit e partive”2.

E parë në retrospektivë, kalimi ngamodeli i partisë-shtet dhe entuziazmipopullor i viteve 1990-1992 në refuzimingjithnjë e në rritje të elektoratit ndaj partivepolitike, vjen si pasojë e një serë zhvillimeshdhe dukurish negative në ecurinë e procesitdemokratik, funksionimin e raporteve parti-zgjedhës, rolin e partive politike, si dhe nëmënyrën e ndërtimit dhe funksionimit nëtërësi të sistemit partiak në Shqipëri.Tashmë pranohet gjerësisht fenomeni imungesës së demokracisë së brendshme,fiktivitetit të partive, problemeve të mëdhazgjedhore, nivelit të abuzimit dhekorrupsionit në jetën politike, si dhedetyrimi periodik i votuesve për të zgjedhurtë keqen më të vogël, në vend të së mirësmë të madhe. Një pjesë e këtyre fenomenevejanë globale, kanë lidhje me mjedisinshoqëror, vijnë nga mungesa e kulturës dhepërvojës demokratike dhe kanë zgjidhje,pavarësisht kohës që do të duhet për këtë.Por çështje të tilla, si raporti që partitë kanë

PLURALIZMI POLITIK NË SHQIPËRI - MIDIS

DEMOKRACISË DHE PARTIKRACISË

AFRIM KRASNIQI1


1. Autori është këshilltar politik i Presidentit tëRepublikës dhe lektor i partive politike, FSHS,Universiteti i Tiranës. Mendimet e shprehura janë

personale dhe nuk përfaqësojnë qëndrime institucionale.2. Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e

demokracisë”, Tiranë, 2006.

�� 36 Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë

vendosur me qytetarët, shtetin dheshoqërinë, janë komplekse, ndikohen ngafaktorë psikologjikë, socialë e ligjorë dhe sitë tilla prekin palcën e ekzistencës dhefunksionimit të shoqërisë dhe shtetit.

Referuar rastit shqiptar, Kushtetuta evitit 1998 përcakton se sistemi qeverisës“bazohet në ndarjen dhe balanciminndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutivdhe gjyqësor”3, duke nënkuptuar sepërcaktimi i parimit të ndarjes dhebalancimit të tre pushteteve nënkuptonvetëveprimin e secilit pushtet brendakompetencave dhe hapësirave kushtetuese,si dhe bashkëveprimin midis tyre në atohapësira dhe kompetenca ku ka ndërthurjepushtetesh. Kushtetuta thekson gjithashtuvlerat e pluralizmit politik, si dhe njeh tëdrejtën e partive politike për t’u krijuarlirisht dhe në përputhje me parimetdemokratike. Si e tillë, ajo konfirmon vlerate demokracisë, natyrës parlamentare tërepublikës dhe të konkurrencës së lirëshumëpartiake. Pra, në tërësinë evlerësimeve kushtetuese, dokumentithemelor i shtetit dhe asnjë ligj tjetër nuk iidentifikon partitë politike si një pushtettjetër paralel me tre pushtetet bazë apo sinjë pushtet ekstra kushtetues.

Ligji shqiptar mbi partitë politike ipërkufizon4 ato si “bashkime vullnetare tështetasve mbi bazën e ideve, të bindjeve etë pikëpamjeve politike të përbashkëta, qësynojnë të ndikojnë në jetën e venditnëpërmjet pjesëmarrjes në zgjedhje dhepërfaqësimit të popullit në organet ezgjedhura të pushtetit”. Pra edhe në rastinshqiptar, funksioni bazë i partive ështëpërfaqësimi i interesave politike tëqytetarëve, ndërmjetësimi dhe lidhja ekëtyre të fundit me sistemin politik,pjesëmarrja në zgjedhje dhe roli i tyre në

krijimin e vullnetit politik. Pjesë e këtyrefunksioneve klasike janë përgjegjësitë përpromovimin e figurave politike dhepersonelit, formulimi i kërkesave, prirjevepolitike dhe programeve politike brendasistemit politik5 etj, të cilat në rrethana dhekushte të caktuara kanë specifikat e tyre dhemarrin peshë të veçantë. Edhe pse janëaktorët kryesorë për nxitjen dhe formimine vullnetit politik, ato asnjëherë nuk mundtë ketë monopolin e këtij procesi. Kjopërgjegjësi përmbushet nga bashkëveprimime faktorë të tjerë, si shoqëria civile, lëvizjetsociale, mediat, institucionet publike,grupimet qytetare6 etj.

Midis pozitës kushtetuese e ligjore dherealitet të funksionimit të partive politike,rasti shqiptar sjell argumente të shumta nëfavor të tezës se ekziston një hendek i thellë.Ato dëshmojnë se në Shqipëri partitëpolitike gëzojnë një pushtet politik eadministrativ shumë herë më të madh sepushteti që u jep Kushtetuta dhe ligji. Atojanë aktori kryesor vendimmarrës dhe kanështrirje kapilare në të gjitha segmentet eshoqërisë, duke lënë në hije tre pushtetetkushtetuese të përmendura më lart.Dualizmi midis sistemit demokratik dhesistemit partikratik përbën një karakteristikëtë periudhës së deritanishme të tranzicionit.Për pasojë, pushteti i pakufishëm i partivepolitike është identifikuar si një ngakërcënimet e vlerave të pluralizmit dhe tështetit të së drejtës.

Partitë shqiptare kanë krijuar modelinnegativ të “shtetit të partive politike”. Nëdallim nga modelet pozitive, siç janëdemokracitë e konsoliduara në Gjermani,Britani, SHBA, Francë, etj, ku partitëpolitike përmes mekanizmave institucionalëe politikë ushtrojnë ndikim nëvendimmarrje dhe në funksionimin e shtetit

3. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 7, Tiranë, 1998.4. Ligji nr. 8580, dt.17.02.2000 “Për partitë

politike”, Fletore Zyrtare, mars 2000.5. Uwe Backes/Eckhard Jesse; nga:

Informationen zur politischen Bildung 207,

Parteiendemokratie, BpB 1996.6. Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise:

Überlegungen nach 50 Jahren BundesrepublikDeutschland”, FES, Bonn, 2000.

�� 37��

politik, modeli shqiptar i shtetit të partive,i njëjtë me disa vende të tjera rajonale ish-komuniste, nënkupton7 monopolizimin ngaana e partive politike të formimit të vullnetitpolitik, se ato kanë pushtet më të madh seinstitucionet dhe aktorët e tjerë publikë, separtitë sillen si pjesë e administratës, bëjnëpromovimin e emrave dhe kandidatëve përposte në të gjitha nivelet, se ndikimi i tyreshtrihet në të gjitha fushat e jetës (komunë,administratë, media, gjyqësor etj), dukeanashkaluar institucionet e shtetit. Nëhistorinë e zhvillimit të demokracisë,fenomeni negativ i “shtetit të partivepolitike” del si tipar i shoqërive tëpakonsoliduara, autoritariste e komuniste,ku pushteti i partive politike dhe ndërhyrjae tyre në pushtetet e tjera është më e madhesesa pushteti që u njeh kushtetuta.

Në rastin tonë, rrënjët e këtij zhvillimiduhen kërkuar në historinë e partive politikeshqiptare. Të krijuara më 1921, ato vepruannë një mjedis të ashpër politik, të shoqëruarme kriza parlamentare e ndërrime tëshpeshta të qeverisë dhe formës së regjimit.Përvoja simbolike pozitive e viteve 1921-23 mori fund më 1924, kur vendi kaloi nënjë sistem njëpartiak, fillimisht presidencialdhe më pas monarkist8. Pas Luftës së DytëBotërore në Shqipëri u vendos sistemitnjëpartiak (1944-1990), nga i cilitrashëgojmë modelin më të keq të sundimittë një partie politike. Kushtetuta e vitit 1976shpalli9 rolin udhëheqës të Partisë së Punëssë Shqipërisë në të gjitha fushat e jetësshoqërore, duke u shprehur se “PPSH,pararoja e klasës punëtore, është forca evetme politike udhëheqëse e shtetit dhe eshoqërisë” dhe se “në RPSSH ideologjiasunduese është marksizëm - leninizmi”. Poaty theksohej se “Republika PopulloreSocialiste e Shqipërisë mbështetet në

unitetin e popullit rreth Partisë së Punës sëShqipërisë dhe ka në themel aleancën eklasës punëtore me fshatarësinëkooperativiste nën udhëheqjen e klasëspunëtore”. Pushteti i partisë-shtet shtrihejnë jetën private, në besimin fetar dhe nëçdo aspekt tjetër të aktivitetit qytetar eshoqëror. Kjo përvojë negative e krijuar dhekultivuar për rreth pesë dekada do të kishtepasojat e veta edhe në të gjithë periudhën ederitanishme të tranzicionit. Edhe në këtëfazë historie identifikimi i shtetit me partinëpolitike në fuqi mbeti një nga fenomenetmë dominuese në skenën politike shqiptaredhe rrjedhojë e padëshirueshme e tij “kaqenë fakti se rënia e partisë politike në fuqika nënkuptuar edhe rënien e shtetit”10.

Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbipushtetin legjislativ

Siç u tha më sipër, partitë politike nukjanë pushtet kushtetues, por direkt oseindirekt janë pjesë e pushteteve të veçanta,si pushteti ligjvënës dhe ekzekutiv. Dukemarrë pjesë në zgjedhje, duke prezantuarkandidatë dhe duke zhvilluar fushatëelektorale për të fituar, partitë arrijnë tësigurojnë mandate parlamentare, të cilat ibëjnë ato pjesë të pushtetit ligjvënës. Si tëtilla ato kanë përgjegjësinë të miratojnëligje, të përfaqësojnë elektoratin, tëkontrollojnë qeverinë dhe tëbashkërendojnë punën me pushtetet e tjeranë varësi apo në partneritet me Kuvendin.Përvoja e deritanishme dëshmon seKuvendi në vetvete dhe institucionet brendatij kanë qenë larg përmbushjes sëpërgjegjësive të tilla kushtetuese e ligjore.Në duelin e pushtetit, mazhorancatqeverisëse në tërësinë e tyre e kanë përdorurmandatin elektoral për të vendosur

7. Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise:Überlegungen nach 50 Jahren BundesrepublikDeutschland”, FES, Bonn, 2000.

8. Afrim Krasniqi: “Partitë politike në Shqipëri,1912-2006”, Tiranë, 2006.

9. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialistee Shqipërisë, Tiranë, 1976.

10 Bumçi, Kajsiu, Rakipi: “Shqipëria në kërkimtë demokracisë”, ISN, Tiranë , 2002.


kontrollin mbi pushtetet e tjera, sidomosmbi pushtetin gjyqësor, median dheekzekutivin, kurse opozita, për sa kohëvepron si e tillë, është shndërruar nëmbrojtëse e vendosur e parimevedemokratike dhe sistemit kushtetuese.Rotacioni i pushtetit është shoqëruar vetëmme rotacionin e qëndrimeve të faktorëvepolitikë në Kuvend.

Në ndryshim nga përvoja eparlamentareve të tjera, siç ishin edhe dyrastet e fundit në dy vende fqinje, në Itali(ku rënia e qeverisë erdhi për shkak tëvotimit të një ligji) dhe në Turqi, (kuparlamenti nuk zgjodhi presidentin dhe uvetëshpërnda), te ne asnjëherë nuk kandodhur që krizat politike të zgjidhen meinstrumente dhe aktorë parlamentarë. Edhepse parlamentet kanë qenë burim oseprodukt krizash, zgjidhja gjithnjë ka ardhurnga jashtë, kryesisht nga tryezat dhekompromiset jashtëparlamentare të partivepolitike. Po ashtu asnjë nga shtatë kabinetetqeveritare të shkarkuara nuk është rrëzuarpërmes votimit parlamentar. Nga dykabinete të koalicionit të madh politik,asnjëri nuk u krijua në Kuvend.Përkundrazi, ishin partitë politike ato qëdetyruan Kuvendin e dominuar ngakomunistët në vitin 1991, që të miratontenjë qeveri koalicioni me demokratët, ashtusiç detyruan Kuvendin e përbërë vetëm ngademokratët më 1997 të votonin njëkryeministër të majtë. Zgjedhjet eparakohshme parlamentare të vitit 1991 dhe1997 nuk erdhën nga kriza parlamentare,por nga tryeza e partive politike. Ndërkaq,edhe vendimi për sjelljen në Shqipëri tëtrupave ndërkombëtare më 1991 dhe 1997erdhi gjithashtu nga tryeza partiake. Ngakjo tryezë erdhi edhe vendimi për amnistiligjore më 1997, lirimin e të burgosurvepolitikë më 1991, shtyrjen e zgjedhjeve më1991 dhe 2006, thirrjen e referendumit për

monarkinë më 1997, përcaktimin e sistemitelektoral më 1991, 1997 dhe 2005,zgjedhjen e Presidentit konsensual më 2002,si dhe shumica e vendimeve të tjera tërëndësishme që kanë të bëjnë me reformënzgjedhore, zgjedhjen e shkarkimin e krerëvetë institucioneve kushtetuese etj. Kështu,të gjitha marrëveshjet politike, ligjet erëndësishme, kabinetet qeveritare dhevendimet me peshë në jetën politike tëvendit janë negociuar dhe miratuar më parënga partitë dhe liderët e tyre. Në këtë procesKuvendi ka luajtur rolin formal tënoterizimit të vendimeve të lidershipitpartiak, gjë që në vijimësi ka ndikuar nëuljen e prestigjit dhe të ndikimit të tij nëjetën politike të vendit.

Dominimi i pushtetit të partive politikembi Kushtetutën, Kuvendin dhe procesinligjvënës të tij u dëshmua edhe në dyproceset e fundit parlamentare, më 2001dhe 2005, të cilat duke aplikuar skemën e“Dushkut” prodhuan përbërje fiktive tëKuvendit dhe partive pjesëmarrëse11. Më2001 kjo skemë u aplikua vetëm nga njëpalë politike (e majta), kurse më 2005 ngady palë (e majta dhe e djathta). Rreth një etreta e Kuvendit aktual përbëhet ngadeputetë të ardhur si rezultat i aplikimit tëkësaj skeme taktike, e cila në thelb vjen nëkundërshtim me parimin kushtetues tëshprehur në nenin 64. Sipas nenitkushtetues12, “numri i përgjithshëm ideputetëve të çdo partie dhe/ose koalicionipartish përcaktohet në raport sa më të afërtme votat e vlefshme të marra prej tyre në tëgjithë vendin në raundin e parë tëzgjedhjeve”. Duke shkelur këtë parim tërëndësishëm kushtetues, partitë imponuannjë parlament me integritet të cenuar, i cili,si i tillë, bëhet lehtësisht më imanipulueshëm dhe më i kontrolluar ngapartia më e madhe fituese.

Në procesin e imponimit ndaj

11. OSBE/ODHIR: “Raporti final për zgjedhjetparlamentare 2005”, Varshavë, 2005.

12. Kushtetuta e Shqipërisë, Tiranë 1998.

�� 39��

procedurave, partitë injoruan tërësisht edhetraditën parlamentare, duke krijuarartificialisht grupe e nivele të shumëfishtaparlamentare. Rregullorja e Kuvenditparashikon krijimin e grupeve me 7deputetë, kërkesë që në rastin e zgjedhjevetë fundit parlamentare e plotësonin vetëmkatër parti (PD, PS, PR, PSD). Me“ndihmën” e partive të mëdha, grupeparlamentare krijuan edhe tetë partitë etjera, të cilat në zgjedhje fituan 1-6 deputetë.Në pesë grupe të tilla, deputetët e dhuruarnga partitë e mëdha janë në numër më tëmadh se deputetët e partisë së vogël, çkakushtëzon vendimmarrjen e grupit dheshërben si mjet presioni politik për mbajtjennën kontroll të partive të vogla. Gjithashtunga rreth 90 parti politike të regjistruaranë Gjykatën e Rrethi Tiranë, 12 parti janëparlamentare. Për shkak të problemeve tëtyre të brendshme, gjatë legjislaturës sëkaluar parlamentare u krijuan katër parti tëreja politike nga deputetë që ishin zgjedhurnë emër të një partie tjetër. Po ashtu, nëKuvendin aktual janë regjistruar 22 raste tëkalimit të deputetëve nga një parti në njëtjetër. Tetë parti politike parlamentare janëprekur nga ky fenomen, ndërkohë që pritenzhvillime të njëjta në të ardhmen edhe nëato parti që deri tani i kanë mbijetuartundimit të pakësimit apo rritjes së numrittë deputetëve brenda Kuvendit.

Partitë politike parlamentare, përmesKodit Zgjedhor të hartuar dhe miratuar prejtyre me konsensus, i kanë dhënë vetesprivilegje e të drejta në raport me partitëjoparlamentare. Konkretisht, neni 80 iKodit i detyron kandidatët për deputetë tëmbledhin 300 firma zgjedhësish për t’uregjistruar si të tillë13. Pika 2 e nenit bënnjë diferencim duke i liruar nga ky kusht tëgjithë ata kandidatë të një partie politike, ecila ka minimalisht një deputet nëparlament. Në dukje normal, neni bën

diferencim midis kandidatëve dhe sidomospartive të vogla që arrijnë të “fitojnë” njëdeputet në Kuvend. Ndërkaq, në zgjedhjete korrikut 2005, javën e fundit të mbarimittë punimeve parlamentare katër deputetëtë PD-PS nënshkruan një deklaratëpërkatësie për katër parti të vogla të spektritrespektiv14. Në këtë mënyrë katër parti,realisht joparlamentare, nuk patën nevojënuk patën nevojë të mbledhin 30.000 firmatpër 100 kandidatët e tyre në mazhoritar,por i regjistruan ata automatikisht mbibazën e firmës së deputetit. Në kohën kurndodhi ky fenomen, pesë parti të tjera tëvogla politike, që nuk arritën të fitoninbesimin dhe mbështetjen e njëjtë të njërësprej dy partive të mëdha, u detyruan tënisnin një proces të komplikuar tëmbledhjes së firmave për të gjithëkandidatët e tyre. Gjithashtu, edhe në rastete koalicioneve zgjedhore partitë në koalicionduhet të mbledhin gjithashtu 10 mijënënshkrime për të fituar të drejtën ekonkurrimit në zgjedhje. Edhe në këtë rastpërjashtim bëjnë vetëm koalicionet, partitëpërbërëse të të cilave sigurojnë një deklaratëmbështetëse deputeti. Po ashtu ky rregullaplikohet edhe në rastin e zgjedhjeve lokale,në të cilat një parti që tenton të konkurrojënë rreth 400 njësitë vendore duhet tëmbledhë 30-40 mijë nënshkrime. Në të dyrastet ky zhvillimi cenoi konkurrencën endershme për secilën parti dhe më tej lejonabuzimin nga aleancat fiktive të minutavetë fundit midis partive joparlamentaredhe partive parlamentare. Nga ana tjetër,partitë e mëdha e përdorën dhënien efirmës së deputetit të tyre si një mjetpresioni politik për t’i detyruar partitë evogla t ’u binden platformave dheprojekteve të tyre elektorale.

Aspekt tjetër i pushtetit të madh tëpartive politike mbi pushtetin legjislativështë fakti se zgjedhja e drejtuesve në

13. Kodi Zgjedhor miratuar me ligjin nr. 9087,datë 19.06. 2003.

14. OSBE/ODHIR: “Raporti final për zgjedhjetparlamentare 2005”, Varshavë, 2005.


institucionet kushtetuese, të detyrueshmenë Kuvend, në tërësi kanë qenë votimeformale e në varësi nga vendimet politiketë paravendosura më parë në selitë apotryezat e partive politike. Më 1992 dhe dyherë më 1997 mazhoranca parlamentare ezgjodhi Presidentin pa patur një konkurrimparlamentar. Më 2002 një marrëveshjepolitike e partive çoi në votimin në Kuvendtë modelit të parë dhe deri tani të vetëm tëzgjedhjes konsensuale në krye të shtetit.Për shkak të zgjedhjes së Presidentit ngaKuvendi dhe jo nga votimi popullor,partitë i kanë dhënë vetes monopolin mbiprocedurën dhe emrin e kandidatit, përmë tepër që Kushtetuta i detyronkandidatët të kërkojnë 20 firmadeputetësh, shifër që e posedojnë vetëm dypartitë e mëdha politike.

Produkt i marrëveshjeve politikedypalëshe janë edhe zgjedhjet e drejtuesvetë tjerë të lartë të institucioneve kushtetuese,qofshin këta individë apo borde kolektive.Kështu, Kuvendi shkarkoi me marrëveshjepozitë-opozitë ish-Prokurorin ePërgjithshëm dhe po me konsensus zgjodhipasardhësin e tij15. Më 2004, dy partitëkryesore ranë dakord të ndanin vendet nëKëshillin Mbikëqyrës të Bankës sëShqipërisë16, kjo e fundit një institucionkushtetues i pavarur dhe me përgjegjësi evendimmarrje tërësisht profesionale. Mekritere politike dhe pa marrë në konsideratëtë dhënat profesionale, dy shumicatparlamentare bashkuan votat duke ndarëmidis tyre vendet në Këshillin e Bankës. Nëkëtë mënyrë, Banka Qendrore është evetmja bankë në vendet e Europës Lindoreqë drejtohet nga një organ politik dypalësh.

Shtrirja e pushtetit të partive deri tebankat dhe vendimmarrja krejtësishtprofesionale në të, është një rast ipaprecedent dhe një tregues tjetër itendencës së partive për të kontrolluarinstitucionet kushtetuese dhe shtetërore. Enjëjta metodë balancimi politik u aplikuaedhe në zgjedhjen e drejtorit dhenëndrejtorit të Shërbimit InformativKombëtar, Autoritetit të Konkurrencës,Komisionit të Letrave me Vlerë,Komisionit të Shërbimit Civil, Avokatit tëPopullit dhe institucioneve të tjera, ligjërishttë pavarura dhe të detyruara të qëndrojnëlarg politikës. Përpjekje për emëriminpartiak u bënë edhe në rastin e Kryetarit tëKontrollit të Lartë të Shtetit. SipasKushtetutës, ai zgjidhet dhe shkarkohet ngaKuvendi me propozim të Presidentit tëRepublikës. Sipas një marrëveshjeje politikemidis PS e PD, e nënshkruar më 1997 nëRomë17, ky post do t’i jepej opozitësparlamentare. Me këtë logjikë, më 1997 uzgjodh një emër i ardhur nga një prej shumëpartive të vogla opozitare, i cili nuk u njohasnjëherë nga opozita kryesoreparlamentare. Më 2004 politika kërkoi qënë vend të formulës kushtetuese të zbatohejmarrëveshja e vjetër e partive, çka nuk upranua nga propozuesi dhe për pasojë PDdhe aleatët e saj votuan kundër kandidatitkushtetues dhe ndërmorën një fushatëdisamujore kundër Presidentit.

Një fenomen tjetër i ndikimit dheimponimit të partive politike mbi Kuvendindhe organet kushtetuese të zgjedhura prejtij, është edhe praktika e viteve 1992-2002e emërimit në krye të këtyre institucionevetë individëve që, në kundërshtim me kriteret

15. Vendimi nr. 20, datë 19.3.2002 dhe vendiminr. 22, datë 23.3.2002.

16. Sipas vendimit të datës 7.10.2004, Kuvendivotoi Fatos Ibrahimin me 89 vota (PS), AndisHarasanin me 87 vota (PS), Ardian Fullanin me 75vota (qeveria), Ksenofon Kristafin me 72 vota(qeveria), Tefta Cucin me 68 vota (qeveria) dheElisabeta Gjonin me 61 vota (PD).

17. “Pakti për të ardhmen e Shqipërisë” inënshkruar në misionin e San Egidios (Romë) më23 qershor 1997 thekson se “opozita do te ketë tëdrejtë, ndër të tjera, të zërë vende me përgjegjësiinstitucionale, si p.sh. kryesitë e një pjese tëkonsiderueshme të komisioneve parlamentare, njëzëvendëskryetar të Kuvendit dhe kryesinë eKomisionit të Kontrollit të Shtetit etj”.

�� 41��

ligjore, kishin një karrierë të qartë partiake.Kështu, më 1992 PD zgjodhi në krye tëshërbimit sekret, të Gjykatës Kushtetuese,Gjykatës së Lartë, Bankës Qendrore, KQZ-së, etj, deputetë të saj, poste që duhej tëmbaheshin nga persona pa ndikime politike.Të njëjtin veprim bëri edhe PS më 1997, dukezgjedhur në krye të SHISH, GjykatësKushtetuese, Bankës Qendrore, Gjykatës sëLartë, KQZ-së etj, figura politike, shumicaministra e deputetë të saj. Në asnjë vend tjetërtë Europës Lindore nuk ka ndodhur qëkryetari i shërbimit sekret të ishte njëherëshkandidat për deputet i një partie (Gazidede,më 1996, ishte në listën shumemërore), apoqë ky kryetar, menjëherë pas largimit ngadetyra, të kandidonte në zgjedhje (Klosi më2005). Ky fakt dëshmon pushtetin e madhpolitik dhe ndikimin partiak që partitë kanëpatur mbi këto institucione, të cilatKushtetuta i cilëson detyrimisht të pavaruradhe larg çdo ndikimi partiak.

Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbipushtetin ekzekutiv

Pushteti ekzekutiv është pushteti i dytëkushtetues, ku partitë kanë përfaqësimdirekt dhe indirekt. Kryeministri dheministrat janë funksionarë politikë, vijnënga partitë, zgjidhen prej tyre, japin llogaripërpara Kuvendit, por edhe përparastrukturave politike që i kanë zgjedhur.Pushteti dominues i partive politike mbiekzekutivin është pushtet mirëbesimi, qëvjen nga strukturat drejtuese të partisë nëqeveri apo tryeza e partive aleate në rastine koalicionit qeveritar.

Tradita e deritanishme në Shqipëriofron edhe aspekte të tjera të ushtrimit tëpushtetit të partive politike mbi ekzekutivin,aspekte që bien ndesh me nenin 18 të

Kushtetutës, që përcakton se “askush nukmund të diskriminohet padrejtësisht përshkaqe të tilla, si gjinia, raca, feja, etnia,gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike,gjendja ekonomike, arsimore, sociale osepërkatësia prindërore”18. Në realitetkonstatohen forma të ndryshme tëdiskriminimit politik, ku më klasikja mbetetshkarkimi nga funksionet apo pushimet ngapuna të zyrtarëve me bindje të ndryshmepolitike ajo nga e partisë në pushtet. Më1992 fushata e spastrimeve politike u bëme ligj (neni 24/1), pra me përdorimin ngapartitë të pushtetit tjetër kushtetues, atijlegjislativ. Më 1997 fushata ndërroi formëduke u bazuar në kriteret e “meritokracisë”,kurse vitet e fundit spastrimet politikebëhen në emër të “reformave”.

Në këtë mënyrë, partitë politike, nëkundërshtim me këtë parim kushtetues, meardhjen në pushtet ndërmarrin veprimemasive të shkarkimit të zyrtarëve dhezëvendësimin e tyre me besnikë politikë, tëcilët largohen sapo kryhet rotacioni politik.Partitë e thelluan këtë proces duke hartualista të tëra zyrtarësh që duheshin pushuardhe po aq lista me anëtarë dhe mbështetëspolitikë që duheshin emëruar. Ministrat dhepushteti ekzekutiv u bënë kështu zyrapunësimi të partive politike në qeveri.Partitë u bënë gjithashtu mekanizma tëpromovimit të zyrtarëve, një e drejtë që nukua njeh ligji dhe Kushtetuta. Ato përcaktuanapriori, pa vendimin apo sugjerimin e njëorgani profesional e ligjor testimi, se ciliemër duhet emëruar në poste të larta, ciliduhej pushuar dhe cili duhej transferuar.Partitë vendosën me imponim parlamentare ekzekutiv përcaktimin e numrit dhe listëssë të rinjve që regjistroheshin në universitetpa konkurs19, duke shkelur kështu pariminkushtetues të barazisë para ligjit. Po ashtu

18. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 18, Tiranë 1998.19. Rastet e pranimit të ish-të përndjekurve

politikë, familjeve të punonjësve të policisë, si dherastet e konsideruara të veçanta, të akordimit të

të drejtave të studimit nga kryeministri, sipaskërkesave të deputetëve, forumeve rinore apoinstitucioneve të tjera, sidomos strukturavepartiake.


partitë vendosën, me marrëveshje dhe nëshkelje të Kushtetutës, edhe për çështje tëtilla si cilët të rinj duhet apo nuk duhet tëshkojnë në shërbimin ushtarak.

Në tërësi, kjo formë e veprimit tëpartive politike është bërë pengesë seriozëpër krijimin dhe forcimin e një administratepublike të aftë, të pavarur dhe tëqëndrueshme, e cila duhet të përbëjë njëgaranci për zhvillimin e shtetit të së drejtësdhe funksionimin e mekanizmit shtetërorpavarësisht krizave dhe rotacioneve politike.Më 2005, Presidenti i Republikës iu drejtuame një mesazh Kuvendit20, me të cilinapelonte që rotacioni i pushtetit të mosshndërrohej në rotacion të shtetit. Teza sepushteti dhe shteti janë të ndara, se partitëmerren me pushtetin dhe shteti vepronpavarësisht emrit të partive në qeveri, ukundërshtua publikisht nga një pjesë elidershipit politik. Kjo ishte një dëshmitjetër e mentalitetit politik, të përshkruarnga filozofi Fuga si kompleksi i Kalasë sëRozafës, ku ditën punohet dhe natënshkatërrohet. Në këtë rast kemi të bëjmëme parti politike që, me të ardhur në pushtetrrëzojnë katet e ndërtesës ku kanë hipur dhepremtojnë ngritjen e ndërtesës nga e para.Fenomeni përsëritet dhe, për pasojë, shtetimbetet i brishtë, institucionet kushtetueseveprojnë nën presion, administrata mbetete dobët dhe pushteti i partive dhe imilitantëve të saj del mbi çdo pushtetkushtetues.

Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbipushtetin gjyqësor

Pushteti gjyqësor është një nga trepushtetet e pavarura kushtetuese. Ai vepronnë përputhje me përcaktimin kushtetues,sipas të cilit “gjyqtarët janë të pavarur dheu nënshtrohen vetëm Kushtetutës dheligjeve”, si dhe “ndërhyrja në veprimtarinë

e gjykatave ose të gjyqtarëve passjellpërgjegjësi sipas ligjit”21. Ashtu si në rastete pushtetit legjislativ e ekzekutiv, edhe nërastin e pushtetit gjyqësor pushteti i partivepolitike është dukshëm dhe në kundërshtimtë hapur me Kushtetutën. Në periudhënkomuniste gjykatat emëroheshin nga partia-shtet dhe si të tilla, vendimmarrja e tyre ishtevetëm politike. Në fillimet e demokracisëgjyqtarët e edukuar dhe me karrierë nësistemin e vjetër, dhanë dorëheqje nga jetapolitike dhe u bënë pjesë e sistemit tëpavarur gjyqësor. Natyrisht që procesi ipavarësisë është i gjatë, kërkon kohë dhedetyrimisht edhe profesionalizëm, integritetdhe besimin e publikut. Por nga të gjithallojet e cenimit të pavarësisë, cenimi dhendërhyrja nga politika mbetet më idëmshmi. Kjo u provua gjatë periudhëskomuniste, ku drejtësia ishte në varësi ngapartia-shtet, por në shumë raste edhe gjatëviteve të tranzicionit.

Ka disa aspekte të ndërhyrjes dheimponimit të partive politike mbigjyqësorin. Ai më i dukshmi është emëriminga politika e krerëve të institucionevekushtetuese gjyqësore. Siç u përmend nëpjesën e raporteve parti politike – Kuvend,partitë emëruan në krye të gjykatave të larta,kushtetuese etj, individë me karrierëpartiake, të cilët në shumë raste, edhe pasmbarimit të mandateve iu rikthyen jetëspolitike. Aspekt tjetër ndërhyrjeje ështëpresioni përmes miratimit të buxhetit tëgjykatave, kontrollit të tyre, si dhepërpjekjeve permanente për të mbajturkontrollonin politik mbi organin kryesor tëpromovimit dhe kontrollit të punës sëgjyqtarëve, Këshillin e Lartë të Drejtësisë.

Gjatë 16 viteve të fundit kanë qenë jotë pakta rastet kur partitë kërcënojnëgjyqtarët se në rast vendimi të kundërt ngakërkesa e partive, pasojat do të jenë nëkarrierën e ardhshme profesionale të tyre.

20. Mesazh i Presidentit të Republikës, AlfredMoisiu, drejtuar Kuvendit, 5 shtator 2005.

21. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 145 ,Tiranë 1998.

�� 43��

Duke i njohur ministrit të Drejtësisëmonopolin e propozimeve për shkarkimee masa disiplinore, në fakt partitë, dhe mëpas Kuvendi, i kanë dhënë atij nëdispozicion një mjet të rëndësishëmpresioni politik, seleksionues dhepreferencial. Një vendim i GjykatësKushtetuese22 i dha të drejtë Ministrisë sëDrejtësisë, një organi politik dhe pjesë eqeverisë, pra e pushtetit ekzekutiv, për tëproceduar gjykatat, të cilat janë pjesë e njëpushteti partner me ekzekutivin. Kyvendim, që do të duhej të ishte kompetencëvetëm e KLD-së, ka lënë hapësira të mëdhapër spekulime dhe për këtë arsye BashkimiEuropian, në raportin e tij mbi Shqipërinë(2004) e kritikoi dublimin dhe kërkoiheqjen e kësaj kompetence ekstra tëMinistrisë së Drejtësisë23. Në ushtrimin ekëtij funksioni dhe në dallim ngainspektorati i KLD-së, i cili vepron mbibazën e një programi pune dhe ankesave tëndryshme, ministria ndjek dhe zbatonprioritete e politika të tjera përzgjedhje. Janëtë shumta rastet kur ministria u dërgonekipe të vazhdueshme kontrolli atyregjyqtarëve që bëhen pengesë në ruajtjen emonopolit partiak qeveritar mbi procesetgjyqësore dhe vetë sistemin e drejtësisë.

Partitë politike përdorin Kuvendin dheshumicën qeverisëse për të imponuar edhepërbërjen e KLD-së, si organi kushtetuesmë i lartë për promovimin, kontrollimindhe emërim-shkarkimin e gjyqtarëve. Ngaqeveritë e majta dhe të djathta procesizgjedhor i përfaqësuesve të Kuvendit nëKLD është bërë dukshëm me kriterepolitike, duke dërguar atje individë që nëkundërshtim me ligjin bëjnë pjesë nëstruktura partiake para e paselektorale.

Por aspekti më i rëndësishëm dhenjëherësh me shqetësues i imponimit tëpartive politike mbi sistemin gjyqësor dhe

institucionet më të larta të drejtësisë nëShqipëri është procedura e zgjedhjes sëanëtarëve të Gjykatës Kushtetuese dheGjykatës së Lartë. Partitë në qeveri kanëinteresa jetike në kontrollin e vendimmarrjesnë Gjykatën Kushtetuese, ndaj edhetradicionalisht mazhorancat kanë imponuarzgjedhjen për atje të kandidatëvepreferencialë, të lidhur politikisht direkt oseindirekt me to. Kushtetuta në nenin 125thotë se “gjyqtarët emërohen për 9 vjet, patë drejtë riemërimi, nga radhët e juristëveme kualifikim të lartë dhe me përvojë punejo më pak se 15 vjet në profesion”24, ndërsaneni 130 kërkon që “qenia gjyqtar i GjykatësKushtetuese nuk pajtohet me asnjëveprimtari tjetër shtetërore, politike oseprivate”. Parimisht, Kuvendi do të duhej tëverifikonte të dhënat e kandidatëve dhedekretet e Presidentit, nëse ato përputhenme kërkesat e ligjit dhe nëse ky kushtplotësohet, ai duhet të japë pëlqimin e tij.Realisht ka ndodhur e kundërta. Nëperiudhat kur Presidenti i përkiste partisënë pushtet zgjedhja e gjyqtarëve nxitej ngakritere politike dhe nuk kishte probleme përkalimin në Kuvend. Problemet u shfaqënkur Presidenti u zgjodh jashtë ndikimit tëpartive politike. Më 2004, Kuvendi idominuar nga e majta rrëzoi dekretinpresidencial për emërimin e gjyqtares VitoreTusha në Gjykatën Kushtetuese25, meargumentin politik se ajo 11 vjet më parëkishte qenë anëtarë e një trupi gjykues qëkishte shqyrtuar dhe votuar kundër njëankese gjyqësore të kryetarit të PS-së, FatosNano. Raste të tilla, që u përsëritën edhemë vonë, ku Kuvendi nuk dha vërejtjeligjore dhe profesionale për kandidatët, pormori një vendim politik me argumente dheqëllime politike, u jep deputetëve dhekështu, partive politike, më shumë pushtetsesa u njeh Kushtetuta në këtë proces. Kjo

22. Gjykata Kushtetuese, vendim nr. 11, datë27.05.2004.

23. BE: Raporti vjetor mbi Shqipërinë, Bruksel 2005.

24. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 125, Tiranë 1998.25. Kuvendi i Shqipërisë, vendim nr. 138, datë

15.7.2004.


praktikë dëshmon rolin e partive politikenë zgjedhjen e anëtarëve të GjykatësKushtetuese dhe Gjykatës së Lartë, rol që engushton dhe e paragjykon konkurrencëne paraparë nga Kushtetuta dhe ligji.

Gjykata Kushtetuese, me një vendimtë saj më 2004, u shpreh se Kuvendi ka tëdrejtë të japë vendim me votim, pavarësishtargumenteve. Në këtë mënyrë, refuzimi nëKuvend i disa dekreteve gjyqtarësh dhefunksionarësh të tjerë të lartë është edhe njësinjal që partitë, përkatësisht shumicatparlamentare, u japin gjyqtarëve dhejuristëve të tjerë që duan të kandidojnë përposte të tilla në dy gjykatat. Mesazhi ështëse ata duhet të bisedojnë paraprakisht mepartive politike, të marrin pëlqimin e tyre,të mbajnë kontakte mirëbesimi medeputetët dhe të bëjnë lobing në Kuvendnë favor të kandidimit të tyre. Kaq direktështë ky mesazh saqë gjatë dy viteve tëfundit shumica e gjyqtarëve që duan tëkandidojnë për poste të larta në nivelin egjykatave, deklarojnë se paraprakisht kanëmarrë takime dhe miratimin e titullarëvemë të lartë politik të partive në Kuvend,sidomos të partisë që ka shumicënparlamentare. Kohë më parë media botoiedhe një listë deputetësh nënshkrues nëfavor të një kandidature të tillë për GjykatënKushtetuese. Përvojat e vendeve tëndryshme demokratike, përfshirë edheSHBA-të, ofrojnë raste të konsultimitparaprak për kandidatët e gjykatave, por nëkushtet e një demokracie dhe institucioneveende të brishta siç është Shqipëria,konotacioni dhe procesi i konsultimeve kapërmbajtje dhe domethënie tjetër.Mbështetja parlamentare është një aspekt,por ndikimi dhe detyrimi që merr kandidatinë shkëmbim të votës në Kuvend janë njëçështje tjetër, madje më e rëndësishme.Pikërisht kjo e fundit e bën debatin mëserioz dhe parasheh rrezikun qëvendimmarrja, sidomos në Gjykatën

Kushtetuese, të bëhet mbi baza partiakedhe të pikëpamjeve të shumicaveparlamentare që kanë votuar anëtarë tëcaktuar në këtë gjykatë.

Një rast tjetër i “ligjëruar” përdiskriminimin dhe seleksionimin politik tëgjyqtarëve, të cilët bëjnë pjesë në një pushtettë pavarur kushtetues, është ai i KolegjitZgjedhor. Ky organ i krijuar nga KodiZgjedhor 2003, duhet të gjykojë të gjithaankimimet e partive politike dhekandidatëve lidhur me procesin zgjedhor.Në procedurën e përzgjedhjes së anëtarëvetë Kolegjit partitë politike, me konsensusparlamentar, futën një nen që u jep atyrenjë pushtet tej çdo norme dhe frymekushtetuese. Konkretisht, Kodi parashikonse “para fillimit të hedhjes së shortit... seciliprej përfaqësuesve të dy partiveparlamentare të maxhorancës dhe dy partiveparlamentare të opozitës, ka të drejtën tëpërjashtojë një prej tetë emrave të nxjerrënga kutia e shortit. Asnjë prej partive të tjeranuk ka të drejtën e kundërshtimit... Kërkesapër përjashtim përmban vetëm emrin egjyqtarit, pa përmendur shkaqet epërjashtimit”26. Pra përfaqësuesit e dypartive politike kryesore kanë të drejtë tëpërjashtojnë apriori gjyqtarë të Apelit ngashorti i zgjedhjes, pa dhënë asnjë sqarimdhe bazuar në përshtypje apo të dhënasubjektive. Natyrisht që në raste të tillapartitë përjashtojnë emra gjyqtarësh, qësupozohen se janë votë e mundshme kundërinteresave të kësaj partie. Në këtë mënyrëpartitë ndërhyjnë apriori në karrierënprofesionale të gjyqtarëve, ia lejojnë vetesdiskriminimin politik të tyre si dhe indirektndikojnë edhe në procesin vendimmarrëstë anëtarëve të zgjedhur të Kolegjit, të cilëte kanë kaluar provën e partive dhe kanëbesimin e tyre.

Po sipas këtij ligji, gjyqtarët janë tëdetyruar të betohen edhe një herë se do tëzbatojnë ligjin dhe Kushtetutën. Në fakt,

26. Kodi Zgjedhor, neni 163, miratuar nga Kuvendi me ligjin nr. 9087, datë 19.06. 2003.

�� 45��

duke qenë gjyqtarë ata janë betuar një herësi të tillë, kurse detyrimi me ligj për tëpërsëritur betimin në rastin e zgjedhjevecenon integritetin e tyre profesional e ligjor.Për më tepër, partitë u japin gjyqtarëve tëKolegjit një imunitet ekstra gjatë periudhëssë gjykimit në proceset zgjedhore, duke bërëdallim me pozitën e kolegëve të tyre me tënjëjtën pozitë kushtetuese e profesionale.

Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbimedian

Partitë politike kanë një ndikim dhepushtet të madh edhe në pushtetin e katërt,atë të medias. Në zgjedhjet e vitit 1992konkurruan në emër të partive 3re drejtuesgazetash kombëtare, më 1996 rreth 7drejtues gazetash, më 1997 tetë drejtuesgazetash, më 2001 6 drejtues gazetash dhemë 2005 tre drejtues gazetash apo mediashvizive. Për një kohë të gjatë partitëimponuan zgjedhjen në krye të shoqatavetë gazetarëve funksionarë politikë, të cilëtedhe gjatë drejtimit të shoqatave kryeninnjëherësh funksione politike si deputetë,ministra, kandidatë për deputetë apokëshilltarë të kryeministrit. Po ashtu,shumica e drejtuesve kryesorë të ATSH eTVSH kanë qenë njëherësh anëtarë tëforumeve drejtuese të partive politike,kandidatë apo deputetë të tyre.

Por ndikimi më i madh i partivepolitike mbi median si pushtet i katërt ështëushtruar përmes imponimit në emërimin eanëtarëve të këshillave mbikëqyrëse dhelicensuese të medias. Konkretisht, memarrëveshje politike midis dy partivekryesore më 1998 dhe 2000 u miratualigji27, sipas të cilit anëtarët e KKRT, organikryesor që jep licencat televizive dhekontrollon zbatueshmërinë e ligjit në mediataudiovizive, zgjidheshin në raportet 3opozita, 3 pozita dhe 1 Presidenti, pra “në

përfaqësim të barabartë midis pozitës dheopozitës parlamentare”. Në korrik 2006mazhoranca e re ndërpreu mandatet ligjoredhe shkarkoi KKRT-në dhe zgjodhi njëorgan të ri me pesë anëtarë, të cilët zyrtarishtu tha se ishin individë të pavarur ngapartitë28. Një muaj më pas, në gusht 2006,PD nënshkroi marrëveshje me PS-në, në tëcilën pranohej se 5 anëtarët e zgjedhur nëKKRT janë partiakë dhe pranëmazhorancës dhe se KKRT do të shtohejme dy anëtarë të rinj të propozuar ngaopozita. Kështu KKRT shndërrohet në njëminiparlament, ku 7 anëtarë politikë marrinvendime mbi çështje që në fakt duhet tëjenë tërësisht l igjore, teknike dheprofesionale, formulë që bie ndesh edheme legjislacionin mbi KKRT, ku thuhetse anëtarët e KKRT nuk duhet të jenëanëtarë të partive dhe shoqatave politike,as të deklarohen publikisht apo të veprojnënë interes të tyre.

E njëjta skemë e ndarjes dhe balancimitpolitik të institucioneve u zbatua edhe nëKëshillin Drejtues të RTV-së. Prej shumëvitesh ky organ kontrollohet nga anëtarëtpolitikë të mazhorancës dhe pas çdorotacioni politik mazhoranca e re ndryshonligjin për t’i dhënë mundësi vetes përkontrollin e këtij organi me rëndësi nëmonopolin mediatik dhe propagandistik.TVSH është i vetmi televizion për të cilinpaguajnë taksa të gjithë qytetarët, pra kanjë detyrim dhe bashkëpronësi publike, emegjithatë publiku nuk është i përfaqësuarnë drejtimin dhe administrimin e tij. Kjoushtrohet përmes partive, të cilat nëmarrëveshje me njëra-tjetrën ruajnëmonopolin dhe emërojnë në to individë ngamë aktivët të fushatat mediale elektorale.

Ligji zgjedhor, pa marrë parasyshinteresat e publikut dhe parimetprofesionale të medias, u ka dhënë partivepolitike monopolin e ngjarjeve informative

27. Ligji nr. 8410, datë 30.9.1998, ndryshuar meligjin nr. 8655, datë 31.07.2000.

28. Vendim i Kuvendit, nr 57, date 28. 07. 2006.


gjatë gjithë fushatave elektorale. Me ligj,emisionet informative në median publikeduhet të jenë të balancuara midis partive tëqeverisë dhe opozitës, me dominim të dypartive kryesore. Ky minutazh mbulohetnga kronika dhe informacione të serviruranga vetë partitë, pra qytetari është i detyruarqë në median për të cilën paguan taksa, nëvend të informacionit të pavarur dheprofesional, të shohë propagandë partiaketë balancuar në minutazh. Madje KodiZgjedhor përcakton edhe orën më tëshikuar, atë midis orës 18-22:00 si kohënqë vihet dispozicion të partive politike dhetë kandidatëve të pavarur gjatë gjithëperiudhës së fushatës elektorale.

Së fundi, por me rëndësi simbolike,është fakti se Shqipëria është ndër vendet epakta në Europë ku ende partitë kryesorekanë gazetat e tyre partiake, të cilat menivelin e shkrimeve dhe natyrën e tyrepërbëjnë shembullin ideale sesi nuk duhettë jetë media në një vend demokratik.

Partitë politike dhe imuniteti i tyreekstrakushtetues

Kushtetuta e Shqipërisë, në nenin 9 tësaj, përcakton se “partitë politike dheorganizatat e tjera, programet dheveprimtaria e të cilave mbështeten nëmetoda totalitariste, që nxitin e përkrahinurrejtjen racore, fetare, krahinore ose etnike,që përdorin dhunën për marrjen e pushtetitose për të ndikuar në politikën shtetërore,si edhe ato me karakter të fshehtë janë tëndaluara sipas ligjit”.29 Ndoshta është etepërt të kujtohet se pjesa më e madhe ekëtyre kritereve janë shkelur më se njëherëdhe nga më shumë se një parti , emegjithatë nuk ka ndodhur asnjëherë qëparti të caktuara politike të ndalohen meligj. Tetë vjet përpara miratimit të

Kushtetutës (1992) Kuvendi nxori jashtëligji Partinë Komuniste30, një veprim mëshumë politik sesa juridik. Pas vitit 1998ka patur jo pak raste kur partitë politike,përfshirë edhe ato parlamentare, kanëmbajtur qëndrime në nxitje apo përkrahjetë urrejtjes fetare e krahinore, apo rastetë ndikimit me mjete të dhunës për tëndikuar në politikën shtetërore.

Po ashtu, ligji i vitit 2000 “Për partitëpolitike” përcakton ndalimin e regjistrimittë një partie politike kur “organizimi i saj ibrendshëm është në kundërshtim meparimet demokratike dhe, veçanërisht, meparimet vijuese: ndërtimi nga poshtë-lart ipartisë, zgjedhjet e brendshme demokratikepër forumet e partisë, e drejta e shprehjessë mendimit nga çdo anëtar, liria e hyrjesdhe e daljes së tyre nga partia, e drejta eçdo anëtari për të zgjedhur e për t’uzgjedhur” / kur “partia është krijuar jashtëterritorit”31. Në fakt, pothuajse të gjithapartive politike aktuale në Kuvend nuk ipërmbushin kriteret e mësipërme tëpërcaktuara nga ligji. Disa parti janë krijuarjashtë territorit (partitë historike), shumicanuk kanë demokraci dhe zgjedhje tëbrendshme, një pjesë nuk kanë struktura aqmë tepër struktura të ndërtuara nga poshtë- lart, të tjera nuk respektojnë të drejtën eshprehjes ndaj edhe vazhdimisht krijohençarje dhe lindin parti të reja politike. Kapatur raste të veçanta kur kryetarë partishapo funksionarë të tyre të lartë janë arrestuardhe dënuar për vepra të rënda penale, emegjithatë vetë partitë, përmes amnistisëparlamentare, i kanë ndihmuar këta individëtë fitojnë lirinë shumë më shpejt sesavendimet e parapara në gjykata.

Këto dy raste të raportit të partive melegjislacionin mjaftojnë për të ilustruar tezënse partitë politike kanë imunitet shumë mëtë madh sesa u njeh Kushtetuta dhe ligji.

29. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 9, Tiranë 1998.30. Kuvendi i Shqipërisë, Dispozitat Kryesore

Kushtetuese, neni 24/3, ligji nr. 7561, datë

29.4.1991.31. Neni 7, Ligji nr. 8580, dt. 17.02.2000 “Për

partitë politike”, Fletore Zyrtare, mars 2000.

�� 47��

Për më tepër angazhimi në partitë politikeu ka dhënë individëve një imunitet tëgarantuar edhe në përballjen me shkelje tëtjera të ligjit. Kështu, çdo individ qëakuzohet për abuzim me ligjin në kryerjene detyrave në ekzekutiv, përmes partivepolitike merr imunitet dhe shndërrohet nëviktimë politike. Për pasojë është fare eshkurtër lista e atyre zyrtarëve të lartëqeveritarë që kanë dalë përpara drejtësisëpër fajet dhe përgjegjësitë e tyre të dukshme.Mbështetja politike nga partitë respektiveu ka dhënë atyre një mbështetje shumë mëtë madhe se avokatët apo provat gjyqësore,gjë që i vë gjykatat nën presion të fortëpolitik dhe për pasojë, sjell mbylljenpermanente apo amnistimin e dosjeve. Kjondodh ndërkohë që personat e akuzuar dheqë nuk bëjnë pjesë në partitë politike janëtë parët dhe të vetmit që goditen rregullishtnga administrata dhe organet e drejtësisë.

Shqipëria ka kaluar disa kriza të rëndapolitike dhe sociale, të shoqëruara medëmtime të mëdha të pronës shtetërore eprivate, si dhe humbje së jetës së disaqytetarëve. Krahas tyre publiku ka njohuredhe një sërë skandalesh të mëdha politikedhe ekonomike, vrasje të bujshme,privatizime të dyshimta, abuzime mepronën shtetërore dhe shkelje të rënda tëligjit. Në një vend demokratik të gjitha këtongjarje do të ishin objekt i punës sëProkurorisë dhe organeve të drejtësisë. NëShqipëri u krijua një traditë tjetër, sipas sëcilës pushtetin e Prokurorisë, gjykatave dhePolicisë “e ushtruan” partitë politike.Konkretisht, partitë politike shfrytëzuanqenien e tyre në Kuvend për të krijuarkomisione të panumërta hetimore, që ushndërruan në vatra të bipolarizimit dheushtrimit të retorikës politike. Të ndaramidis dy partive kryesore, ato i klasifikuanedhe ngjarjet e njerëzit e implikuar në tonë të mirë e të këqij, në kriminelë e viktimatë politikës. Puna joprofesionale e këtyrekomisioneve, thellësisht e dominuar ngapropaganda partiake, iu dërgua Prokurorisë

me kërkesën që konkluzionet politike tëdeputetëve të shndërroheshin në mandateligjore për arrestime, ndalime e dënimetë individëve të përfshirë. Në fakt, kjotraditë negative jo vetëm ndikoi nëbipolarizimin e jetës polit ike, ul irendimentin dhe autoritetin e Kuvendit,por edhe i vuri organet e drejtësisë nënnjë presion të madh politik, duke e bërëkështu gjykimin profesional e të paanshëmthuajse të pamundur.

Kushtetuta, në nenin 70, i detyrondeputetët të mos “kryejnë asnjë veprimtarifitimprurëse që buron nga pasuria e shtetitose e pushtetit vendor dhe as të fitojnëpasuri të këtyre”. Aplikimi në praktikë i këtijpërcaktimi kushtetues sjell raste të shumtatë veprimit në kundërshtim me të. Njënumër i madh deputetësh posedojnë firmaprivate, kanë biznes ndërtimi, shërbimesh,shtëpi botuese, media private etj, të cilatdirekt marrin pjesë në tendera shtetërorëdhe përfitojnë nga buxheti i shtetit. Kuvendiështë shumë kritik dhe i ashpër ndaj rastevetë tilla të diskutueshme në institucionet etjera, por në rastin e tij, ai në çdo rast karefuzuar verifikimin e fakteve dhe zbatimine Kushtetutës. Ky qëndrim me dy standardeu jep parlamentarëve dhe përmes tyre,partive në Kuvend, një imunitet tej atij tëparashikuar nga Kushtetuta, i bën imunëndaj shkeljes flagrante të ligjit dhe përcjellmesazhin se kushdo që shkel ligjin, mepërjashtim të deputetëve politikanë, mundtë përballet me drejtësinë.

Aspekt tjetër i imunitetit tejpërcaktimit kushtetues të partive politikeështë raporti i tyre me burimet e financimit.Kushtetuta i detyron partitë politike t’i bëjnëkurdoherë publike shpenzimet dhe burimete financimit. Kodi Zgjedhor i detyron atotë deklarojnë burimet e financimit, si dhetë kthejnë paratë nëse marrin një përqindjemë të vogël sesa minimumi ligjor. Nëanalizë retrospektive janë shënuar vetëm 4-5 raste të ndëshkimit financiar të partive,por ato janë më shumë raste të ndëshkimit


politik të opozitës, sesa rrjedhojë e zbatimitrigoroz të ligjit. Në të kundërt, pas çdoprocesi zgjedhor, partitë politike janëmbledhur dhe me konsensus kanë vendosurfaljen e borxheve të veta financiare.Gjithashtu metoda e publikimit të listësemërore të financuesve të fushatës ka qenëdhe mbetet fiktiv dhe abuziv. Zakonisht nëlistë shënohen individë fiktivë, duke mospublikuar firmat dhe individët financues tëvërtetë të fushatës apo shifrat reale tëpërdorura në fushatë.

Partitë politike dhe monopoli i tyrembi proceset zgjedhore

Kritikat ndaj pushtetit të madh politiktë partive politike kanë zënë vend nëshumicën e raporteve ndërkombëtare mbiShqipërinë, siç janë raportet vjetore tëKomisionit Europian, raportet periodike tëOSBE-së dhe misioneve vëzhguesezgjedhore të ODIHR, raportevemonitoruese dhe vlerësuese të Këshillit tëEuropës dhe Parlamentit Europian, si dheraporteve vjetore të Freedom House apoDepartamentit të Shtetit. Ky pushtet bëhetpërgjegjës për bipolarizimin permanent dhetë dëmshëm, ecjen e ngadalshme tëreformave integruese si dhe për brishtësinëe veprimit të institucioneve kushtetuese eshtetit të së drejtës. Këtë e konfirmon edheanaliza e mëposhtme e OSBE-së, sipas sëcilës “që prej vitit 1991, politika në Shqipërika qenë tejet e polarizuar me dy partitëpolitike mbizotëruese, PS dhe PD, qëkonkurronin për pushtet si në nivelkombëtar ashtu edhe atë lokal. Si rezultat ikësaj atmosfere të polarizuar, zgjedhjet evëzhguara nga OSBE/ODIHR-i nëShqipëri që nga viti 1992, përgjithësisht,nuk kanë arritur të përmbushin angazhimete OSBE-së dhe standardet e tjerandërkombëtare për zgjedhje demokratike,

edhe pse OSBE/ODIHR-i ka vërejturpërmirësime graduale. Megjithatë, procesika qenë përgjithësisht konfliktual dhe itejzgjatur, me pretendime për parregullsidhe mashtrime, disa prej të cilave janëdokumentuar nga komunitetindërkombëtar. Partia që nuk arrinte tëfitonte zgjedhjet në nivel vendor apokombëtar, përgjithësisht refuzonte tëpranonte si legjitim rezultatin e zgjedhjeve,duke iu drejtuar shpesh bojkotit të organevetë zgjedhura ose kërcënimeve me bojkot.Kjo atmosferë minoi besimin publik tekzgjedhjet dhe institucionet demokratike32”.

Vendosmëria e partive politike për tëanashkaluar Kushtetutën dhe për të mbajturmë këmbë institucione bipartizane,shprehet më qartë se kudo tjetër nëfunksionimin e Komisionit Qendror tëZgjedhjeve. Neni 154 i Kushtetutëspërcakton se KQZ përbëhet nga 7 anëtarë,të cilët zgjidhen për një mandat 7-vjeçar.Dy anëtarë zgjidhen nga Kuvendi, 2 ngaPresidenti i Republikës dhe 3 anëtarë të tjerënga Këshilli i Lartë i Drejtësisë, se anëtarësianë Komision nuk pajtohet me asnjëveprimtari tjetër shtetërore dhe politike, dhese subjektet elektorale caktojnëpërfaqësuesit e tyre pranë Komisionit, tëcilët nuk kanë të drejtë vote. Ky nenkushtetues u zbatua në krijimin e KQZ-sënë vitin 2000. Më pas, në të gjitha zgjedhjetdy partitë politike zhvilluan bisedime dhenënshkruan marrëveshje për shndërrimin eKQZ-së nga një organ i pavarur kushtetues,në një organ të balancuar politikisht. PS dhePD, me marrëveshjet e tyre e detyruanKuvendin dhe Presidentin që të drejtën ezgjedhjes kushtetuese ta kufizojnë nëdetyrim për zgjedhjen e kandidatëve politikëtë ofruara nga këto parti. Në këtë mënyrë,KQZ e vitit 2005 ishte në raportet 4:3 nëfavor të Partisë Socialiste; aktualisht ai ështënë raportet 5:4 në favor të Partisë

32. Raporti përfundimtar OSBE/ODIHR:Zgjedhjet për organet e qeverisjes vendore, 12 Tetor

2003 – 25 Janar 2004, f. 4.

�� 49��

Demokratike. Në një rast tjetër, më 2004,pas një marrëveshje politike PS-PD,Kuvendi votoi ndërprerjen e mandatitkushtetues të një anëtari të KQZ-së.Ndërhyrja e partive politike për tëdeformuar Kushtetutën dhe integritetin eKQZ-së arriti kulmet në gusht 2007, kurdy partitë e mëdha ranë dakord tëndryshonin Kushtetutën, të zgjedhin dyanëtarë të rinj të KQZ-së nga dy partipolitike të treta, madje duke specifikuaredhe emrin e partive. Megjithëse Kushtetutanë nenin 177 përcakton se rishikimi i sajkalon përmes nismës parlamentare,referendumit dhe dekretimit të detyruarpresidencial, neni për KQZ-në u ndryshuafillimisht me marrëveshjen politike PD-PSdhe muaj më vonë u formalizua përmes njëvotimi dyminutësh në Kuvend.

E drejta e zgjedhjes, sanksionuar nënenin 45 të Kushtetutës, për vite me radhëvazhdon të trajtohet si një “plaçkë lufte”midis partive politike. Në çdo proceszgjedhor partitë politike hartojnë listazgjedhësish, që sipas tyre nuk duhet tëvotojnë, që janë përjashtuar nga e drejta evotimit apo që kanë votuar se më shumë senjë herë. Gjatë zgjedhjeve vendore të vitit2000, 2003 dhe 2007 procesi i hartimit tëlistave të zgjedhësve u ndesh me njëfenomen të ri. Parlamenti u dha të drejtëndy partive politike kryesore që, bashkë menjë përfaqësues të pushtetit vendor, tëngrenë grupe pune treshe për të bërëverifikimin e të gjithë shtetasve madhorëme të drejtë vote. Mbi bazën e këtijndryshimi ligjor, përfaqësuesit e partivepolitike kishin të drejtë të interpretonin atëqë në thelb është një e drejtë kushtetuese eçdo qytetari. Neni 45 i Kushtetues i njehçdo shtetasi që ka mbushur 18 vjeç tëdrejtën të zgjedhë dhe të zgjidhet. Nga kjoe drejtë përjashtohen vetëm “shtetasit edeklaruar me vendim gjyqësor të formës sëprerë si të paaftë mendërisht”. Në

kundërshtim të hapur me këtë nen, partitëpolitike jo vetëm përjashtuan zgjedhës ngae drejta e votimit, por i dhanë të drejtë vetestë seleksionojnë qytetarët në banorë tërregullt, banorë të përkohshëm, banorë tëpaidentifikuar apo emigrantë33, si dhe tëpërcaktojnë kushte ekstra mbi llojin dhelistën e dokumentacionit zyrtar me të cilinmund të votohej.

Problem tjetër shqetësues mbetetimponimi i partive mbi administrimin ezgjedhjeve. Përvoja e vendeve perëndimoreofron modelin e administrimit të procesitnga individë profesionistë dhe me integritet,që zbatojnë ligjin dhe veprojnë jashtëndikimit të partive politike. Këto parimekanë zënë vend në listën e rekomandimevepermanente të raporteve të OSBE/ODIHRpër zgjedhjet në Shqipëri. Tradicionalishtdy partitë e mëdha kanë patur monopolinmbi komisionerët. Në shumicën ezgjedhjeve ato kanë emëruar edhekomisionerët e partive kryesore aleate. Nëzgjedhjet e vitit 1996 komisionerët eopozitës së majtë iu bindën urdhrit politikdhe bojkotuan procesin. Në zgjedhjet e vitit2003 komisionerët e opozitës së djathtëmbajtën të bllokuar procesin zgjedhor nëTiranë dhe qytete të tjera. Në zgjedhjet efundit (2007) komisionet zgjedhore ushtuan me përfaqësues të tjerë të partivepolitike parlamentare, një numër i madhkomisionarësh që e vonuan dhe e vunë disaherë në vështirësi ecurinë e procesitzgjedhor. Po ashtu, partitë përdorën përqëllimet e tyre elektorale edhe pushtetinvendor, i cili duhej të sillej si pushtet ipavarur dhe i baraslarguar nga interesatpolitike të të gjitha palëve. Në një venddemokratik ku vepron ndarja dhe balancae pushteteve asnjë autoritet shtetëror lokalnuk merr, nuk pranon dhe nuk zbatonurdhra politike të një partie politike, pornë rastin shqiptar ky fenomen është bërënormë pune. Janë të shumta rastet kur selitë

33. Ligji Zgjedhor 2001, Kodi Zgjedhor, 2003, ndryshuar 2004, ndryshuar 2006 dhe 2007.


qendrore të partive urdhërojnë kryetarët ebashkive dhe komunave të bojkotojnëvendimet politike të qeverisë, të refuzojnëzbatimin e ligjit, të bojkotojnë zgjedhjet apotë ndërmarrin greva e protesta politike.

Ruajtja e monopolit mbi komisionetdhe procesin zgjedhor, mbi qeverisjenvendore dhe të zgjedhurit në të gjithanivelet janë disa nga qëndrimet epanegociueshme të dy partive të mëdha.Koncepti i shtetit, të zgjedhurve apo tëdeleguarve në shërbim të partisë, i bënpartitë mosbesuese ndaj institucionevedhe qytetarëve jopartiakë. Filozofi Fugamendon se kjo sjellje ka bërë që themeli ishtetit të mbeten partitë dhe aspak ligji,institucionet, kushtetuta. Ai shprehet34 semungon një kontratë formale einstitucioneve shtetërore me qytetarindhe se “struktura e marrëveshjes përprocedurat dhe standardet e zgjedhjevembështetet në një logjikë partizane, e cilafunksionin nga interesi dhe nga dëshirate partive politike dhe jo nga një kuadërinstitucional i caktuar”. Nëse partitë dotë kishin interes vetëm ruajtjen e votës,një e drejtë kjo kushtetuese e ligjore,atëherë në vend të komisionerëve politikëdo të zgjidhnin gjyqtarë apo mësues.Fakti që ato nuk besojnë asnjë kategoritjetër qytetarësh, me përjashtim tëmilitantëve të tyre, dëshmon se ato kanëinteresa tej ruajtjes së votës, interesa qëkanë të bëjnë me garantimin e fitores. Kyinteres madhor partiak vjen nga fakti senë një numër të madh të procesevezgjedhore roli i komisionerëve nëmanipulimin e votimeve dhe deformimine rezultateve zgjedhore ka qenëpërcaktues. Në këtë mënyrë, dhënia epushtetit partive politike i deformonzgjedhjet dhe ia delegon vullnetin dhesovranitetin e qytetarëve një elite tëngushtë politike që drejton partitë.

Konkluzione

Analiza e zhvillimeve politike dhe erolit të partive politike në raport mepushtetet kushtetuese në vend ofronargumente të shumta në mbështetje të tezësse 17 vjet pas lejimit të pluralizmit politikdhe 16 vjet pas zgjedhjeve të parashumëpartiake në Shqipëri, shoqëriashqiptare po ballafaqohet me sfidën epërcaktimit të pushtetit të partive politike.Partitë u bënë pjesë jetësore e pluralizmitdhe garës politike, por në kundërshtim measpiratën e vendit për demokraci efektivedhe të qëndrueshme, ato u imponuan edhesi faktor dominues i sistemit shtetëror ekushtetues. Partitë promovuan vlerat edemokracisë dhe krijimin e një sistemipolitik tërësisht të kundërt me modelindiktatorial të partisë-shtet, por gjatë këtyreviteve ato shfaqën elemente të shumta tëmentalitetit dhe sistemit të vjetër, përfshirëedhe prirjen e ruajtjes së monopolit politikmbi shtetin e shoqërinë. Fuqia e partivebrenda një sistemi demokratik ështëfenomen global, por në rastin shqiptar, nëdallim nga modeli perëndimor, “kundërkësaj prirjeje politizuese të shtetit, veprojnëmekanizma institucionale rezistence, të cilatte ne ose janë ende të pazhvilluara oserezultojnë fare të paqena”35.

Sfidat dhe nevojat e Shqipërisë përintegrim euroatlantik kërkojnë para sëgjithash reduktimin e pushtetit të partivepolitike dhe forcimin gjithnjë e më të madhtë pushtetit të organeve kushtetuese. Sa mëtë forta dhe efektive të jenë institucionetdemokratike dhe shteti i së drejtës, aq më iulët do të jetë ndikimi negativ i partivepolitike mbi shtetin dhe shoqërinë. Kjo dotë ishte një ndihmë e madhe për reformiminnë tërësi të sistemit politik, forcimin enormave demokratike si dhe konsolidimine institucioneve të shtetit të së drejtës. Në

74. Artan Fuga: Kriza e shtetit apo shteti i krizës,“Metropol”, 27.12.2006.

75. Artan Fuga: “Republika e Dhjetë”,“Panorama”, 2003.

�� 51��

përballimin e kësaj sfide partitë politike kanënjë përgjegjësi të veçantë. Në kushtetaktuale ato duhet të respektojnë të gjithapërgjegjësitë që u janë dhënë nga ligji. Nënjë plan më afatgjatë ato duhet të heqin dorënga pretendimi i monopolit në procesin eformimit të vullnetit politik, të kultivojnënormat demokratike të funksionimit të tyretë brendshëm, të garantojnë parimet ekonkurrencës së vlerave dhe të respektojnëintegritetin dhe parimin e pavarësisë dhebalancës së pushteteve kushtetuese. Procesii demokratizimit të partive do të duhet tësjellë uljen e numrit të partive politikekonkurruese, rritjen e garës programore,respektimin e mendimit alternativ, si dherritjen e besimit e lidhjeve të qytetarëve meofertat politike të partive politike.

Sugjerimet e institucionevendërkombëtare dhe shteteve partnerepërqendrohen në nevojën që ka Shqipëria përdialog dhe bashkëpunim të qëndrueshëmpolitik midis mazhorancës dhe opozitës, përforcimin e institucioneve të pavarura dhembajtjen sa më larg të partive nga to,depolitizimin e organeve të administrimit tëzgjedhjeve, të bordeve dhe këshillave drejtuesnë institucionet kushtetuese, forcimin eligjshmërisë dhe rritjen e transparencëspublike të aktivitetit dhe burimeve tëfinancimit të partive politike. Gjatë viteve tëtranzicionit ka patur përpjekje për reformaligjore dhe strukturore, por për shkak tëinteresave politike afatshkurtra dhekoniunkturave politike në vend, ato kanë qenëgjysmake dhe pa efektet e duhura.

REFERENCAT

Afrim Krasniqi: “Partitë politike në Shqipëri1992-2006”, Tiranë 2006.

Artan Fuga: “Ikja nga miti i Rozafës”, Tiranë,2001.

Arthur Benz: “Governance – Regieren inkompexen Regelsystemen”, Bremen, 2007.

Bashkimi Europian: Raport mbi Shqipërinë,Bruksel, 2005.

Bumci, Kajsiu, Rakipi: “Shqipëria në kërkim tëdemokracisë”, ISN, Tiranë , 2002.

E. J. Dionne, “Why Americans Hate Politics”,Simon & Schuster, 1992

Elez Biberaj, “Shqipëria në tranzicion”, Tiranë,1998.

Gerd Langguth: Sind die Parteien zu mächtig?,„Die Zeit”, 21.3.2004.

Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë edemokracisë”, Tiranë, 2006.

Giovanni Sartori: “Parties and Party System. AFramework for Analysis”. Vol.1. CambridgeUP, 1976.

Gjykata Kushtetuese: Vendime 2000 – 2005.ICG report. “Albania: State of Nation”, 2001.

Kodi Zgjedhor në Republikën e Shqipërisë,Tiranë, 2003.

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste eShqipërisë, Tiranë, 1976.

Kushtetuta e Shqipërisë, Tiranë 1998.OSBE/ODIHR: Raportet mbi zgjedhjet

parlamentare e vendore 2005, 2007.Paul Lewis: “Political Parties in Post-Communist

Eastern Europe”, London, 2000.Peter Mair: “What is Different about Post-

Communist Party Systems?”, Oxford:Clarendon Press, 1997.

Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise:Überlegungen nach 50 JahrenBundesrepublik Deutschland”, FES, Bonn,2000.

Servet Pëllumbi: “Edhe politika do moral”,Tiranë, 2006.

USAID/OSBE: “Partitë në Parlament”, Seria ehulumtimeve parlamentare, 2005.

Uwe Backes / Eckhard Jesse: “Informationen zurpolitischen Bildung 207,Parteiendemokratie”, BpB 1996.

Hyrje

Pluralizmi politik dhe ekonomia etregut përbëjnë një simbiozë, ngabashkëveprimi i se cilës varet niveli idemokracisë dhe i mirëqenies së çdovendi. Në këtë vështrim, rëndësi tëveçantë ka zgjedhja e polit ikaveekonomike, e modeleve të zhvillimitekonomik dhe social për arritjen e këtyreobjektivave. Duke mbajtur parasysh seShqipëria tashmë ka nënshkruarMarrëveshjen e Stabilizim-Asocimit dheështë në rrugën e integrimit ne BE, pikathemelore e referimit mbetet përvojaeuropiane. Objektivi i BE që kemi cituarnga Traktati i Themelimit të Kushtetutëspër Europën, përbën një orientim të qartëse ku duhet të synojnë politikat tonaekonomike. Prandaj, bazuar në një analizëtë shkurtër të evolucionit të këtyrepërvojave po ndalemi në faktorët qëmbështesin (por dhe pengojnë)

konvergimin për një model ekonomik dhesocial europian në Shqipëri.

Modelet e ekonomisë së tregut nëEuropë

Kur flasim për modele të ndryshmenënkuptojmë sistemin e një ekonomietregu, siç quhet shpesh - kapitalist. Kemiparasysh gjithashtu se, pas Luftës se Dytë,në Europë dhe më gjerë mbizotërojnë“ekonomitë mikse” të tregut1. Studiuesit D.Edye dhe V. Lintner venë ne dukje se “sipaskëtij organizimi, burimet shpërndahen ngamekanizmi i tregut, mjetet e prodhimit janëkryesisht në duart e individëve dhe firmaveprivate, por shteti luan një rol tërëndësishëm në funksionimin e ekonomisë,duke synuar arritjen e objektivave tëcaktuara sociale dhe politike për tëkorrigjuar disa mangësi apo pamundësi tëtregut të lirë...”2. Në këtë kuadër ata nxjerrinnë pah pesë modele të ekonomisë së tregut

PLURALIZMI DHE POLITIKAT EKONOMIKE:

KONVERGIMI DREJT NJË MODELI EKONOMIK

DHE SOCIAL NË SHQIPËRI

LUAN SHAHOLLARI - Instituti i SociologjisëILIR GËDESHI - Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale; Instituti i Sociologjisë


1. T. Mings-Studimi i ekonomisë-LibriUniversitar 1993,f.72.

2. D. Edye & V. Lintner-ContemporaryEurope.UK, 1996, f. 38.

�� 54 Pluralizmi dhe politikat ekonomike

në Europë3: modeli britanik, neoliberal, apoanglo-sakson4; modeli gjerman, i ekonomisësociale të tregut, i ndjekur nga disa vende tetjera; modeli francez, ose dirigisme, që pokonvergon drejt modelit gjerman; modeliskandinav i socializmit shtetëror (Suedia,Norvegjia, Finlanda); modeli jugor (Italia,Spanja, Portugalia, Greqia), që synonmodelin gjerman.

Pas vitit ’90 këto modele erdhëngjithnjë duke u polarizuar në dy grupimekryesore: në “modelin britanik” dhe“modelin gjerman” ose “ ekonominë socialetë tregut”. Ky i fundit, për shkak se ështëmë i përhapur në kontinent, konsiderohetsi “modeli europian”.

Modeli britanik neoliberal apoanglo-sakson

Ky model ka kaluar nëpër disa faza:Faza e parë (1945-1979). Gjatë kësaj

faze në drejtimin e ekonomisë kanë qenë sikonservatorët, ashtu dhe laburistët, por nukjanë vërejtur dallime të ndjeshme mes tyre.Kjo fazë karakterizohet nga ndërhyrjethelbësore të shtetit në ekonomi, tëorientuara kundër importeve; drejtim iekonomisë bazuar në teorinë kejsianiste tëpunësimit të plotë; shtetëzim i një numritë madh ndërmarrjesh industriale private;krijim lehtësish në sektorin publik,veçanërisht në arsim e shëndetësi; “shteti imirëqenies” sipas rrjetave sociale të raportit“Beveridge”5; bashkime sindikale tëfuqishme në industri, me ndikim tëndjeshëm ne politike6.

Në këto vite ekonomia britanike shënoiritme rritjeje të qëndrueshme, një ngritje

graduale të nivelit të jetesës, si dhe krijimine një shoqërie pa shumë kontraste.Megjithatë, ritmet e rritjes ishin më të ulëta,krahasuar me vendet e tjera si Gjermania,Franca apo Italia.

Faza e dytë (1979-1996). Në këtë fazë,për 17 vjet rresht, në qeverisje ishinkonservatorët e M. Thatcher (1979-1990)dhe J. Major-it (1990-1996). Kjo fazëshpesh quhet “Thatcherism”, dukepërmbledhur me një term politikat ekryeministres britanike, dhe karakterizohetnga theksimi i drejtimit neoliberal, sipasThatcher-it: “kthimi i shtetit në kufijtë etij”; zgjerimi i procesit të privatizimit,liberalizimi i tregjeve financiare dhe ibanesave; largimi nga drejtimi kejnsianist ipunësimit të plotë, rritje e papunësisë;kontrolli i inflacionit nëpërmjet njëstrategjie financiare afatmesme në vitet ’80;shmangie graduale e”shtetit te mirëqenies”,që kish filluar pas vitit 1945; një angazhimminimal në arsim, shëndetësi, sigurimetsociale, paaftësi dhe mjedis; largimi ngametoda e bashkëpunimit dhe krijimi ikonflikteve me sindikatat.

Gjatë kësaj periudhe ekonomiabritanike shënoi arritje, sidomos në rrafshinmakroekonomik, por hasi edhekundërshtime, që penguan një implementimtë plotë të metodës neoliberale si në SHBAnga presidenti Regan, pasi u reduktuan tëmirat publike.

Faza e tretë (1997 e në vazhdim). Kjofazë fillon më 1997 me fitoren e “laburistëvete rinj” të udhëhequr nga T. Blair, e cila upërsërit më 2001 e 2005. Tani, në mesin emandatit të tretë, pas 10 vjetëvekryeministër, ndërkohë që Blair shpalli 27

3. Item 3, f. 155.4. Modeli quhet anglo-sakson për shkak te

përhapjes në vende anglishtfolëse, si: Britania eMadhe, Irlanda, ShBA, Kanadaja dhe Australia. Kymodel është më i orientuar drejt tregut te lirë semodelet e tjera. “http: //en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Saxon_economy“.

5. Beveridge report – një raport për politikën sociale

përgatitur për Qeverinë e Koalicionit të Luftës së Dytënga Sir W.Beveridge, më 1942. Pearce D W-The MITDictionary of modern economics. UK 1992, f. 158.

6. “Birrë dhe sanduiçe” me l iderët esindikatave në Downing Street 10! Kjo ishteshprehja për mënyrën se si zgjidheshin problemetmes përfaqësuesve të sindikatave dhe qeverisëlaburiste ne fushën social-ekonomike.

�� 55��

qershorin si datën e largimit, vlerësohenedhe arritjet, si drejtimi i ekonomisë sipasnjë “rruge të tretë”ose “centriste”;mbështetja e laburistëve jo vetëm ngasindikatat por edhe nga biznesi;përmirësim i ndjeshëm i arsimit dheinfrastrukturës me nxitjen e biznesit;reformim i shërbimeve publike; kthiminë lider në botë në disa fusha financiare;hapja e 2.5 milionë vendeve të reja tëpunës; dyfishimi i investimeve sirrjedhoje e rritjes ekonomike; dyfishimii buxhetit për shkencën; 8 për qind tëPPB-së shkon për industritë krijuese7.

“Rruga e tretë” është një filozoficentriste qeverisjeje që anashkalonmetodat e njohura te “rishpërndarjes”dhe“laissez-faire”, duke e vënë theksin nëzhvillimin teknologjik, arsimimin dhemekanizmat konkurruese për të ndjekurprogresin ekonomik dhe objektivatshtetërore”.8 Formuluesi më në zë i këtyreideve është A. Giddens, i vlerësuar sisociologu më i mirë i Britanisë që prejJ.M.Keynes, te cilat i ka përmbledhur nëlibrin “Rruga e tretë: ri l indja esocialdemokracisë”(1998).

Merita e T. Blair është se i ktheu këtoide në metodë qeverisjeje, duke pasur sikëshilltar pikërisht Giddens-in.”Nëekonomi, metoda jonë, - shprehet ai, -nuk është as “dora e l irë” dhe asindiferenca e shtetit. Roli i qeverisë ështëqë të nxisë një stabilitet makroekonomik,të zhvillojë sistemin e taksave dhepolitikave të mirëqenies që inkurajojnëpavarësinë dhe jo varësinë, që njerëzit tëpërgatiten për punën duke përmirësuar

arsimin dhe infrastrukturën, duke nxiturbiznesin dhe veçanërisht industrinë e dijespër të ardhmen”.9

Si përkrahës të “Rrugës së tretë”njihen edhe B. Klinton (SHBA), G.Shreder (Gjermani), J. Zapatero(Spanjë), R. Prodi (Itali), S. Royal(France), WimKok (Holandë), F.Gyurcsany (Hungari), si dhe liderë tëtjerë të së majtës së qendrës në botë.

Modeli gjerman i ekonomisë sociale tëtregut

Modeli gjerman i ekonomisë sociale tëtregut synon të mbajë një balancë midisritmit të lartë të rritjes ekonomike, nivelittë ulët të inflacionit dhe të papunësisë,kushteve të mira të punës, rritjes sëmirëqenies dhe shërbimeve publike përmesndërhyrjeve qeveritare. Me këtë model,Gjermania doli nga rrënimi dhe u kthye nënjë gjigant industrial të BE-së10.

Për të kuptuar thelbin e këtij modelimbajmë parasysh kushtet historike tëGjermanisë së pasluftës, ku në debatet ezhvilluara, të djathtët anonin nga tregu, tëmajtët nga çështjet sociale. Për të vendosurnjë ekuilibër, si kompromis u zgjodh“ekonomia sociale e tregut”, duke e bërëatë një model mbipartiak. Kjo është arsyejapse ndonëse CDU e zbatoi e para, PSD epasoi pa bërë ndryshime thelbesore.

Krijuesit e këtij modeli janë L. Erhard(kristiandemokrat ), ministër i Ekonomisënë qeverinë e kancelarit K. Adenauer(1949-1963), kancelar në vitet 1963-196611, dhe A. Müller-Armack, sekretar i

7. G.Braun - ministër i Thesarit në qeverinë e T.Blair. Gazeta “Metropol”, 15 maj 2007.

8. “http://en.wikipedia.org/wiki/Third _ Way _(centrism)“.

9. T.Blaire; “Rruga e tretë - një demokraci socialemoderne”. Koha jonë, 3 tetor 1998.

10. Shih: http://en.wikipedia.org/wiki/Social_market_economy.

11. Ludwig Erhard (1897-1977), më 1949 u

zgjodh deputet dhe hyri në UnioninKristiandemokrat (CDU).Kjo parti pranonkonceptin e Ekonomise sociale të tregut si pjesë tëprogramit të saj. Në shtator të po atij viti emërohetministër i Ekonomisë në kabinetin e parë të K.Adenauerit dhe pas dorëheqjes së këtij të fundit më1963, Erhardi u zgjodh kancelar, deri më 1. 12.1966. Shih: “http://en.wikipedia.org/wiki/LudwigErhard“.


përhershëm në këtë ministri12, duke luajturnjë rol të rëndësishëm, sidomos në fazën eparë, 1949-1966. Ky model karakterizohetnga partneriteti midis punëdhënësve dhesindikatave, si bazë për kompromis midiskapitalit dhe punës; një sistem financiar qësiguron kushtet për funksionimin e këtijbashkëpunimi, pa synuar fitime të shpejta;me sistem bankar aksioner në firmatprivate; një sistem mirëqenieje sociale,bazuar në kontribute të detyrueshmepensionesh, ku 50 për qind përballohet ngapunëdhënësit dhe 50 për qind ngapunëmarrësit; një sistem i detyrueshëmkontributesh për sigurimin shëndetësor, sidhe për papunësinë, kostoja e të cilit ndahetpërsëri në mënyrë të barabartë; sigurime tëdetyrueshme për paaftësi në punë, tëpaguara nga punëdhënësi; një “rrjetësigurimi” të ndihmës sociale për ata që nukkanë burime të ardhurash; një sistem i plotëarsimimi dhe përgatitje profesionale, përrrjedhoje rreth 70 për qind e punonjësvegjermanë janë të kualifikuar, kundrejt 30për qind në Britani; rasti i Bundesbank simodel për ngritjen e Bankës QendroreEuropiane në Frankfurt; shtrirje e gjerë eSME-ve, dy herë më shumë se në Britani,të cilat mbështeten nga bankat rajonale, sidhe nga politika industriale aktive.

Në fund të viteve ’50, në RFGJ (si dhene Austri) ishte arritur punësimi i plotëduke i cilësuar ato si “mrekulli ekonomike”.Kjo tregoi për efektivitetin e modelit, dukendikuar në përhapjen e tij në shumicën evendeve të Europës Perëndimore nga vitet’60-të. Pas dorëhëqjes të kancelarit L.Erhard (dhjetor 1966), qeverisja u pasuanga “koalicioni i madh” CDU-PSD, i cilibëri vetëm disa plotësime në aspektetsociale, duke rritur shpenzimet nëshëndetësi dhe në mbrojtjen e mjedisit.

Faza e dytë fillon me ardhjen në pushtet

të CDU në koalicion me FDP13 në vitin1982, që vazhdoi deri në bashkimin eGjermanisë në vitin 1990. Debatet përekonominë sociale të tregut zhvilloheshin ngatre grupime kryesore, që konsideroheshin: sipasues të Kejnsit –ngaqë mbështesnin ruajtjene elementëve sociale të saj; pasues tëFriedmanit - që kërkonin më shumëpërparësi për forcat e tregut; dhe, një i tretë,më i vogël, që kërkonte më shumë ndërhyrjetë shtetit në ekonomi.

Fryt i këtyre debateve ishte një produkti kombinimit midis ideve te J. Keynes dheM. Friedman. Në vitet pasuese,ndërmarrje të tilla të rëndësishme publikesi Postat dhe Telekom u privatizuan, pormasat sociale u reduktuan lehtë.Ribashkimi i Gjermanisë (1990) shënonfazën e tretë të ekonomisë sociale të tregut.Vendin e euforisë së fillimit e zuri shpejtpërballja me koston e lartë të ribashkimit.Kjo, si dhe një varg krizash në shkallëbotërore, diktuan ndryshime në model,duke shkurtuar disa elementë socialë.Megjithatë, fakti që modeli arriti tëpërballonte me sukses procesin e ribashkimittregon për qëndrueshmërinë e saj.

Faza e katërt filloi në vitin 1998, kurnë pushtet erdhën socialdemokratët e G.Shrederit, në koalicion me të gjelbrit e J.Fisherit, të cilët qeverisën deri në vitin 2005.Gjatë kësaj periudhe modeli filloi të marrëtiparet e “rrugës së tretë”, duke i kushtuarnjë rol më të madh biznesit. Për të ulurkostot e modelit, PSD ndërmori njëreformë që reduktoi disa elementë në fushëne sigurimeve sociale. Këto masa ndikuannë zgjedhjet parlamentare të vitit 2005, kuPSD humbi, ndonëse ngushtë. Përrrjedhojë, u përsërit “koalicioni i madh”midis CDU dhe SPD i vitit 1966, por tani,me të parën kancelare femër në historinë eGjermanisë, kristandemokraten A. Merkel.

12. Kontribut në zhvillimin e këtij koncepti kanëdhënë edhe F. Oppenheimer, W. Eucken, W. Ropke,F. Bohm, por Alfred Muller-Armack-ut i njihet merita

e termit të “ekonomisë sociale të tregut”.13. Partia Demokratike e Lire - parti e krahut të

djathtë.

�� 57��

Drejt një modeli te vetëm europian?

Në kohën e sotme dalin dy pyetje qëkërkojnë përgjigje: a janë potencialisht tëpajtueshëm këta dy modele si të tillë; amund të konvergojnë në një model tevetëm europian? Apo njeri paraqetavantazhe ndaj tjetrit dhe, për rrjedhojë,konvergimi nuk është i mundur dhe secilido të ndjeke rrugën e vet?

Pas rënies se Murit të Berlinit (nëntor1989) dhe ngjarjeve që e pasuan, shumeparti të qendrës së djathtë lëvizën drejtpolitikave ekonomike neoliberale, kurse njëpjese e partive te qendrës së majtë ndoqën“Rrugën e tretë”. Kjo “rrugë”, siç shprehetBlair, shkon “përtej një të majte të vjetër tëpreokupuar për rolin e shtetit, taksave dheinteresave të larta të prodhuesve, si dhe tënjë “dore të lirë” të re, të kërkuar nga edjathta, që favorizon individualizmin engushtë, me besimin se tregjet e lira janëpërgjigjja e çdo problemi”14.

Modeli i ekonomisë sociale të tregutka treguar përshtatje në kapërcimin ekrizave, të cilat në fillim diktuan shtimin endërhyrjeve shtetërore, kurse më vonëreduktimin gradual të rolit të shtetit dhe tëelementëve socialë. Nëse bëjmë një bilanctë përgjithshëm, balanca ka anuar nga forcate tregut, por pa cenuar thelbin e këtijmodeli. Prandaj, nisur nga kushtet etanishme, mund të shprehemi më tepër nëfavor të afrimit të këtyre modeleve se sa tëlargimit të tyre. Në ndihmë të kësaj, njëpërgjigje vjen nga Kushtetuta e BE, e cilaështë në ratifikim e sipër15.

Bashkimi do të punojë për një zhvillimtë qëndrueshëm të Europës bazuar në rritjenekonomike të balancuar dhe stabilitetin eçmimeve, një ekonomi sociale tregu tepërkonkurruese, duke synuar punësim të plotë

dhe progres shoqëror, dhe një nivel të lartëtë mbrojtjes dhe përmirësimit të cilësisë sëmjedisit. Ai do të nxisë avantazhetshkencore dhe teknologjike. Ai do te luftojëpërjashtimin social dhe diskriminimin, dhedo të nxisë drejtësinë dhe mbrojtjen, barazimidis grave dhe burrave, solidaritet midisgjeneratave dhe mbrojtje të të drejtave tëfëmijëve. Ai do të nxisë kohezioninekonomik, social dhe territorial dhesolidaritetin mes shteteve anëtare. Ai do tërespektojë diversitetin e pasur kulturor dhegjuhësor dhe do të sigurojë që trashëgimiakulturore e Europës të mbrohet e tëzhvillohet. Pra, Kushtetuta e ardhshmeshpreh angazhim jo vetëm për një ekonomisociale tregu tepër konkurruese, por edhe përaspekte të tjera me karakter social.

Tiparet kryesore të ekonomisëshqiptare në tranzicion

Para se të shprehemi për mundësinë enjë modeli, është e nevojshme të njohimtiparet e ekonomisë shqiptare në tranzicion,i përkufizuar shkurt si periudha eshndërrimit të një ekonomie të planifikuarnë një ekonomi tregu. Ky proceskarakterizohet nga krijimi i sipërmarrjeveprivate dhe i institucioneve shtetërore krejttë ndryshme, si dhe nga ngritja e tregjevedhe institucioneve të pavarura financiare16.Sipas disa studiuesve, tranzicionikonsiderohet i kapërcyer kur vendi pranohetnë BE, duke cituar me këtë rast RepublikënÇeke, Hungarinë, Poloninë, Estoninë,Letoninë, Lituaninë, Sllovakinë eSlloveninë, që iu bashkuan BE-së më 1 maj200417. Këtë status kanë prej 1 janarit 2007edhe Bullgaria e Rumania. Në “tranzicionekonomik” sot në Europë konsiderohen 6vende ballkanike: Shqipëria, Bosnja dhe

14. T. Blaire: Rruga e tretë-një demokraci socialemoderne. Koha jonë, 3 tetor 1998.

15. Traktati për Themelimin e Kushtetutës përEuropën u nënshkrua në Romë më 29 tetor 2004

nga përfaqësuesit e shteteve anëtare të BE.16. Shih: “http://en.wikipedia.org/wiki/

Transition_economy“.17. Item 21.


Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Mali iZi, Serbia. Një përkufizim i tillë kemimendimin se mund të mos jetë i drejtë, pasipranimi nuk varet vetëm nga faktorëekonomikë, por edhe politikë, qëkonsiderohen me rëndësi të veçantë nëraportet midis vendit kandidat dhe BE.Tranzicioni, në përgjithësi, doli më ivështirë nga sa u parashikua, pasi njihejpërvoja e kalimit nga tregu në plan, por joe kundërta. Duke analizuar përvojënshqiptare të tranzicionit, prof. S. Pëllumbiarrin në përfundimin se kalimi ngaekonomia e komanduar dhe diktaturakomuniste në një shoqëri demokratike, ubë në kushtet e mungesës së plotë të njëteorie, të një modeli apo përvoje nga ekaluara18. Ky mendojmë se përbën njëshpjegim pse tranzicioni rezultoi kaq i gjatëdhe i vështirë në vendin tonë. Për qëllimestudimore, periudhën e tranzicionit1991-2006 e kemi ndare në 5 faza.

Faza e parë: janar 1991- 22 mars 1992.Ndonëse e shkurtër, kjo fazë përfshin ngjarjetë shumta e të rëndësishme, të cilatpërcaktuan fizionominë e fillimit tëtranzicionit drejt pluralizmit politik dheekonomisë së tregut. Ky proces rezultoi jovetëm i vështirë, por dhe i shoqëruar meluftë të ashpër politike, me greva, protestadhe mitingje kundër qeverisë, bllokime nëekonomi nga sindikata e vetëdeklaruar edjathtë, eksode masive jashtë, lëvizje kaotikebrenda vendit e duke dhunuar pronënprivate. Në këtë situatë u zhvilluan zgjedhjete para pluraliste parlamentare më 31 mars1991, të cilat u fituan nga PP. Por, situatame pas mbeti përsëri e tensionuar përshkak të presionit të forcave opozitarepër të ardhur në pushtet. Si rrjedhoje ubënë ndërrime të shpeshta të qeveriveNano1, Nano2, të Stabilitetit Kombëtar,të Qeverisë Teknike.

Gjatë kësaj faze vendin e përfshiu kriza

e përgjithshme ekonomike dhe u krijuanvështirësi në furnizimin me artikujushqimorë dhe u kërkuan ndihmahumanitare nga jashtë. Më 29 prill 1991 umiratuan me konsensus DispozitatKryesore Kushtetuese, të cilat sanksionuanpluralizmin politik dhe ekonominë e tregut.Në korrik 1991 u miratua gjithashtu mekonsensus ligji “Për tokën”, që hodhi bazate privatizimit dhe të reformës në fshat,ndërsa në gusht 1991 u miratua ligji” Përsanksionimin dhe mbrojtjen e pronës private,iniciativës së lirë, veprimtarive të pavaruradhe privatizimit”, që hapi rrugën e shitjes tënjësive të vogla tregtare, komunale,ndërmarrjeve të vogla e të mesme.

Faza e dytë: 22 mars 1992 - 26 maj1996. PD-ja dhe partitë e tjera të krahut tëdjathtë shënuan një fitore plebishitare nëzgjedhjet e dyta parlamentare, për tëqeverisur me kompetenca të plota. Porshpejt sloganet e hedhura në fushatë, si“bota na ndihmon, ne qeverisim”, “pagatsa Europa”, “telefona për çdo familjefshatare” etj. ballafaqohen me realitetin. Përtë larguar kundërshtarët politikë ngainstitucionet shtetërore, shumicaparlamentare e PD-së miratoi nenin 24/1,i cili u mohoi të drejtën nëpunësve për t’uankuar në gjykatë, në rast largimi nga puna.

Gjatë kësaj periudhe qeveria e PD-së“shkel gazin” e reformave, duke përdorurme shume elemente të “shock”-ut e më paktë terapisë; liberalizohen çmimet si dhehiqet monopoli shtetëror në tregtinë mejashtë; shënohet rënie drastike në ekonomi:PPB më 1992 bie në 53 për qind ndaj vitit1989, inflacioni ngrihet në 237 për qind,papunësia 26.5 për qind etj. Në maj 1992nënshkruhet Marrëveshja e BashkëpunimitEkonomik dhe Tregtar me BE-në, e cilambeti në fuqi deri në nënshkrimin e MSA;kryhet privatizimi i banesave shtetërore,krijohet tregu privat i banesave; pas 3 vjet

18. S.Pëllumbi:”Pluralizmi politik- përvojëdhe sfida”.Botim i Institutit të Sociologjisë, f.

243. Tiranë, 2006.

�� 59��

reformash fillon përmirësimi i treguesvemakroekonomikë - në vitin 1995 PPB arriti78 për qind të vitit 1989, inflacioni ra në 6për qind, papunësia në 13 për qind;thellohet procesi i privatizimit tëndërmarrjeve të vogla dhe të mesme,ndonëse politizohet me “borde” qëfavorizojnë grupe të caktuara proqeveritare;miratohet ne vitin 1993 ligji për kthimindhe kompensimin e pronave, që ende nukka gjetur zbatim të plotë, ndonëse ështëpërmirësuar në vazhdimësi; miratohet nëvitin 1993 ligji për sigurimet shoqërore dheligji për përkujdesjen shoqërore, të cilëthedhin bazat e mbrojtjes sociale; në vitin1995 miratohet Kodi i Punës dhe një vargaktesh të tjera që rregullojnë marrëdhënietmidis punëmarrësve, sindikatave dheqeverisë; miratohet, por nuk zbatohet, ligjipër nëpunësin civil; lind kapitalizmifajdexhi, lulëzon informaliteti, krijohene f i l lojnë të shpërbëhen skematpiramidale, të cilat sollën pasoja të rëndapër qytetarët dhe shtetin etj.

Faza e tretë: 26 maj 1996 - 29 qershor1997. E kemi veçuar këtë periudhënjëvjeçare pasi u rrezikua jo vetëmdemokracia dhe ekonomia e tregut, poredhe vete shteti. Me 26 maj zhvillohen nënjë klimë të tensionuar zgjedhjetparlamentare, të cilat komunitetindërkombëtar i cilësoi jo te lira e tëndershme, pasi u manipuluan nga PD. Nënjë klimë të tillë zhvillohen në tetor edhezgjedhjet vendore. Në fund të vitit 1996fillon shpërbërja e skemave piramidale,të cilat arrijnë kulmin në fillim të vitit1997. Qytetarët e revoltuar nga humbjae rreth 2 miliardë USD kursime hidhennë protesta të dhunshme, që sollëndorëheqjen e qeverisë Meksi dhe krijimine qeverisë Fino të Pajtimit Kombëtar. Përtë vendosur rendin publik qeveria siguroiedhe ndihmën e OKB-së.

Kjo faze karakterizohet nga rritja einflacionit në 17.4 për qind më 1996, nga6 për qind më 1995, për shkak të rritjes të

sforcuar të pagave në sektorin buxhetor nëprag te zgjedhjeve parlamentare; kolapsi iplotë ekonomik, social dhe politik,ashpërsim i protestave dhe shthurje e plotëe institucioneve shtetërore në shkurt-mars1997; frenimi i tranzicionit në 6-mujorin eparë 1997; për rrjedhojë, PPB në fund tëvitit ra 7 për qind, inflacioni kërceu në 42për qind, deficiti buxhetor në 11 për qind.

Faza e katërt: 29 qershor 1997 - 3korrik 2005. PS dhe koalicioni i majtëfitojnë thellë në zgjedhjet parlamentare të29 qershorit 1997 si dhe përsërisin fitorenmë 26 qershor 2001. Kjo fazë mund tëndahet në dy pjese, jo vetëm sepsepërmbledh dy legjislatura, por sepse atokanë dallime mes tyre. Në periudhën e parë,1997-2001, mbizotëruan masat për tëngritur institucionet shtetërore, për tënxjerrë vendin nga kriza, si dhe për tëpërballuar pasojat e luftës në Kosovë. Kursenë vitet 2001-2005 këto masa synuankonsolidimin e arritjeve, plotësimin ekuadrit ligjor dhe institucional, si dheshtrimin e rrugës drejt integrimit rajonal,europian e global. Me 22 nëntor 1998miratohet Kushtetuta, që përcakton se“sistemi ekonomik i RSH bazohet në pronënprivate e publike, si dhe në ekonominë e tregutdhe në lirinë e veprimtarisë ekonomike”.Situatapolitike edhe gjatë kësaj periudhe nuk kaqenë e qetë. Si rjedhojë e protestave tëdhunshme të organizuara nga PD, nështator 1998 dha dorëheqjen qeveria Nano.Në vitet 1999-2002 kontradiktat ebrendshme në PS sjellin ndryshime tëqeverive socialiste, ndërkohë shënohenarritje në ekonomi, si hartimi dhe zbatimi iprogrameve antikrizë për rimëkëmbjenekonomike dhe zhvillimin e vendit mendihmën efektive të FMN, BB, BE,BERZH etj; stabilizimi i treguesvemakroekonomikë duke filluar nga viti 1998:rritje e PPB 8 për qind, rënie e inflacionitnë 8 për qind, e deficitit buxhetor në 6 përqind etj.; miratimi në mars 1998 i ligjit përprivatizimin e sektorëve të ekonomisë me


rëndësi të veçantë, i cili hapi rrugën eprivatizimit të ndërmarrjeve të mëdha;plotësimi i kuadrit ligjor të ekonomisë sëtregut në fushën e pronësisë, financave,buxhetit, tatimeve, doganave, bankave,konkurrencës, investimeve të huaja etj.;miratimi në vitin 1999 i ligjit për nëpunësincivil, i cili shoqërohet me rritjen e pagave,tashmë të krahasueshme me vendet erajonit; privatizimi në vitet 2000-2005 indërmarrjeve të telefonisë celulare AMCdhe Vodafon, Banka e Kursimeve, BankaKombëtare Tregtare, aeroporti “NënëTereza”, INSIG (pjesërisht) etj.Konsolidimi i treguesve makroekonomikënë vitet 1998-2005 : PBB rritetmesatarisht 6 për qind në vit, inflacionizbret në 2.5 për qind, deficiti buxhetor në3.6 për qind etj; përmirësime edhe nëtreguesit socialë, si në rritjen e pagave, tëpensioneve, ndihmave ekonomike etj.;pranimi në shtator 2000 i Shqipërisëanëtare e OBT, duke dëshmuar vullnetin esaj për reforma dhe përfshirje në sfidat eekonomisë globale19; hartimi në vitin 2001i Strategjisë Kombëtare për ZhvilliminEkonomik dhe Social dhe ProgramitBuxhetor Afatmesëm (trevjecar), të cilatrishikohen çdo vit; rënia e nivelit të varfërisënga 29.6 për qind të popullsisë shqiptarenë vitin 1998, në 25 për qind më 2002dhe 18 për qind më 200520.

Pas një dekade përpjekjesh, më 31 janar2003, nënshkruhet në Tiranë hapja enegociatave për Marrëveshjen e StabilizimAsocimit të Shqipërisë me BE.

Më 2005 Shqipëria renditet në vendine 52-të në indeksin e lirisë ekonomike21.Shqipëria deri në vitin 2005 kishte ratifikuarMarrëveshjet e Tregtisë së Lirë me të gjitha

vendet e rajonit; marrëdhëniebashkëpunimi me shoqatat e biznesit përmiratimin e akteve ligjore dhe nënligjorenë ekonomi e financa, veçanërisht në tatimedhe në dogana; tërheqja e 1 miliard e 450milionë USD investime të huaja direktegjatë viteve 2000-2006, që përbën 74 përqind të shumës të periudhës së tranzicionit,rreth 3.5 për qind të PPB të realizuar në tënjëjtën periudhë22.

Faza e pestë: 3 korrik 2005 e nevazhdim. Lufta politike gjatë kësaj periudheka vazhduar, por gjithsesi brendainstitucioneve. Kjo fazë është karakterizuarnga masat e qeverisë së PD për të zbatuarprogramin e saj për vitet 2005-2009, dukee vënë theksin në politikën e taksave të ulëtadhe luftën kundër korrupsionit. Por gjatëkëtyre dy viteve te qeveria Berisha mungonpolitika e bashkëpunimit me institucionete pavarura, të qeverisjes vendore,akademike, universitare, të biznesit, tëmedias, të OJF-ve etj. Më 12 qershor 2006Shqipëria nënshkroi MSA me BE, pjese esë cilës është edhe Marrëveshja Interim përTregtinë e Lirë. Komisioneri i Zgjerimit,O. Rehn, me këtë rast deklaroi se“nënshkrimi është pasojë e progresit tëvazhdueshëm që Shqipëria ka shënuar nëreforma gjatë kësaj kohe. Marrëveshja dotë ketë përfitime të dyanshme për palët, poredhe shumë përgjegjësi për qeverinëshqiptare”23. Por zgjedhjet për qeverisjenvendore më 18 shkurt 2007 u zhvilluan memangësi të përsëritura. Kjo fazëkarakterizohet nga ulja e kontributeve përsigurimet shoqërore 31 për qind, me synimnxitjen e biznesit; rezultate pozitive nëmbledhjen e të ardhurave nga tatimet dhedoganat, por disbalancim në shpërndarjen

19. S. Belortaja: “Monitorimi i ecjes së Shqipërisëdrejt integrimit europian”, vëllimi i dytë. Botim iFondacionit “F. Ebert”, Zyra në Tiranë, f. 82..

20. Raporti i progresit i Komisionit të BE përShqipërinë për vitin 2006, f 18.

21. Më 17 janar 2007 doli nga shtypi “Indeksi iLirisë Ekonomike 2007”, botim i “The Heritage

Foundation” në bashkëpunim me gazetën Wall StreetJournal prej vitit 1995.

22. Raporti i Bankës të Shqipërisë për vitin2006, f. 14.

23. Nga fjala me rastin e nënshkrimit të MSAnë Luksemburg më 12 qershor 2006. Faqjazyrtare e MIE.

�� 61��

e fondeve buxhetore; rritja e PPB nga 5.5për qind më 2005 bie në 5 për qind më2006, inflacioni rritet nga 2 për qind në2.5 për qind, deficiti buxhetor ngushtohetnga 3.6 për qind në 3.1 për qind24; përpjekjepër ngritjen e një qendre të vetme përregjistrimin e bizneseve bazuar nëmarrëveshjen me Koorporatën e Sfidës sëMijëvjeçarit nënshkruar në prill 2006;deficiti tregtar më 2006 arrin në 1.7miliardë euro, ndonëse të ardhurat ngaeksporti arritën kuotën më të lartë prej rreth8.7 për qind të PPB-se25; shpallet me bujëpor mbetet në kuadrin e një slogani nisma“Shqipëria një euro”; miratohen një vargaktesh ligjore dhe nënligjore për luftënkundër korrupsionit dhe nepotizmit, porniveli i tij vazhdon të mbetet i lartë; bllokimi procesit të privatizimit për një kohë tëgjatë; qeveria detyrohet të rikonsiderojëprivatizimin e Albtelekomit; përsëritje ekrizës energjetike dhe menaxhim i dobët isaj dhe i KESH-it; indeksi i lirisëekonomike për vitin 2006 pësoi një rënieprej 0.6 për qind kundrejt vitit 2005, dukezbritur 14 shkallë në renditjen botërore;

Shqipëria më 2006 renditet në vendin e120-të midis 175 vendeve në studim, ose 5shkallë më poshtë se më 2005; “taksa esheshtë” që do të hyjë në fuqi më 2008,krahas efekteve pozitive mund të sjellë edheuljen e pagave reale për punonjësit e sektoritbuxhetor; qeveria nuk i qëndroi zotimit përtransferimin e ujësjellësve, kanalizimeve,rrugëve urbane dhe veprimtarive të tjerabashkive e komunave brenda vitit 2006.

Studiuesit L. Hana dhe I. Telo, dukeanalizuar këtë progres arrijnë nëpërfundimin se “riorganizimi ekonomiko-social i vendit, sipas koncepteve teekonomisë se tregut tashme nuk ka asnjëarsye teorike te mos quhet i përfunduar26”.

Matja e tranzicionit sipas BERZH-it

BERZH e mat progresin eekonomive në tranzicion sipas njëmetodologjie, duke vlerësuar me pikë 9tregues, ku pikaverazhi më i lartë tregonprogres më të madh. Kurse treguesi ireformës së përgjithshme në infrastrukturëdel si mesatare e 5 përbërësve të tij27.

24. Raporti i Bankës së Shqipërisë për vitin2006, f. 47.

25. Raporti i Bankës se Shqipërisë për vitin2006, f. 72.

26. L. Hana, I. Telo: “Tranzicioni në Shqipëri:

arritje dhe sfida”. Botim i Akademisë te Shkencavetë Shqipërisë. .Instituti i Ekonomisë. Tiranë, 2005,f. 374-375.

27. Raporti i BERZH për vitin 2006.

��

�� !�""� #�$%� &�""� !�$%� !�!!� !�!!� !�!!� #�$%�#�� '�� &�""� !�""� &�""� !�$%� &�""� &�!!� !�""� !�$%�

!�� (��) '��*��

#�!!� #�""� #�$%� #�$%� #�$%� !�""� #�""� #�!!�

&�� +��,�� &�!!� &�""� &�!!� &�!!� &�!!� &�""� &�""� &�""�-� ��('��

*��'�&�!!� !�$%� &�!!� &�!!� &�!!� &�!!� !�!!� !�!!�

$�� (��(�)(�� #�""� ��$%� #�$%� #�$%� #�""� #�!!� ��""� ��$%�%�� .��)(��

��)��#�$%� #�$%� !�$%� !�""� #�$%� &�""� #�$%� #�$%�

/�� *�� )��*��)(��

��$%� ��$%� #�$%� #�""� #�!!� !�""� ��$%� #�""�

0�� .��'��*��)'�).��(��'�

#�""� #�!!� !�""� !�!!� #�!!� !�""� #�""� #�""�


Nga të dhënat e pasqyrës del seShqipëria konkurron në mjaft tregues, siprivatizimi, liberalizimi i çmimeve, tregtiadhe këmbimet me jashtë, reforma bankareetj. Pra, Shqipëria është duke e kaluartranzicionin. Kjo përforcohet nga fakti sesektori privat kontribuon me rreth 80 përqind të PPB dhe se nga viti 2000 Shqipëriaka arritur treguesin e PPB të vitit 1989, qëpërfaqëson edhe nivelin më të lartë tëparatranzicionit.

Faktori politik - përcaktues për njëmodel të vetëm ekonomik në Shqipëri

Veprimtaria politike në Shqipëri ngafillimi i tranzicionit deri me sot ështëdominuar nga dy grupimet kryesore: ngaPS dhe partitë e tjera të krahut të majtë, sidhe nga PD dhe partitë e tjera të krahut tëdjathtë. Por çfarë modeli është krijuar nëShqipëri? Vështirë se mund të përcaktohet,pasi çdo grupim politik ka lënë gjurmët etij. Të djathtët kanë qenë më të ashpër mereformat ekonomike, të majtët më tëkujdesshëm me masat sociale.

Në këtë proces rolin e tyre tërëndësishëm kanë luajtur edhe FMN, BB,BE. Kane ndikuar edhe qeveritarë tëekzaltuar pas modeleve te vendeve qëvizitojnë, pa mbajtur parasysh kushtetkonkrete. Prandaj, me të drejtë, studiuesiA. Civici shprehet se “shqetësimi kryesornë politikat ekonomiko-sociale qëndërmerren në Shqipëri qëndron nëkoherencën dhe konsistencën e tyre nëraport me një model të zgjedhur”28.

Politikat e ndjekura kanë synuarvazhdimisht stabilizimin makroekonomik.Deri në vitin 1997 ato kanë pasur karaktershtrëngues, pa u shoqëruar me ngritjen einstitucioneve të një ekonomie tregu. Tekne ndodhi ajo ç’ka kishte paralajmëruar R.Coase (çmimi Nobel në ekonomi, 1991)

se “...pa institucione të përshtatshme nukmund te ndërtohet asnjë lloj tregu, i çfarëdolloj rëndësie qofte ai”29. Kjo ishte arsyejakryesore pse në vendin tonë mori përmasatë gjëra informaliteti dhe skemat piramidale.

Pas vitit 1997, duke nxjerrë mësimenga e kaluara e afërt, këto politika u bënëmë të studiuara,u shoqëruan me ligje dheinstitucione bashkëkohore për ekonominëe tregut si dhe me vendosjen e shtetit ligjor.Në këtë mënyrë, ndonëse i frenuar ngaprapambetja e trashëguar, nga problemetpolitike brenda vendit dhe në rajon,tranzicioni i shtoi hapat në rrugën drejtintegrimit në BE. Kjo përbën edhe bazënku mund të konvergojë një model ekonomikdhe social i mundshëm shqiptar.

Kjo periudhë tranzicioni tregon separtitë politike kryesore nuk e kanë gjeturgjuhën për të zgjidhur me niciative, pandërhyrje nga jashtë, çështje me rëndësikombëtare. Udhëheqjet e tyre janë endelarg krijimit të ndonjë “koalicioni temadh” (të majtë-të djathtë) si në rastingjerman në vitet 60 dhe më 2005, dheatij austriak dhe bullgar në ditët tona. Përrrjedhojë, tranzicioni në Shqipëri e kabërë rrugën me zigzakg.

Bashkëpunimi pozitë-opozitë ka qenëvetëm në raste ekstreme dhe afatshkurtra.Një rast të tillë përbën Qeveria e StabilitetitKombëtar me një kryeministër të majtë dhenjë zëvendëskryeministër të djathtë, por kjonuk zgjati me shumë se gjashtë muaj, pasiu prish në mënyrë të njëanshme nga PD.

Rasti i dytë i takon Qeverisë të PajtimitKombëtar, e cila funksionoi nga marsi nëqershor 1997. Kjo qeveri u krijua sidomosdoshmëri për të ulur tensionetsociale, për te ringritur institucionetshtetërore dhe për përgatitur zgjedhjet e rejaparlamentare. Por gjatë veprimtarisë patikontradikta midis Presidentit të djathtë dheKryeministrit të majtë, si dhe midis

28. Gazeta “Shqip”, datë 27 maj 2007.29. R.Coase, 1991, Nobel Lecture: “The

institution structure of productin”, OxfordUnversity Press.

�� 63��

ministrave të partive të ndryshme.Dy partitë kryesore nuk gjetën gjuhën

e përbashkët as për miratimin e Kushtetutës.Projekti i përgatitur nga qeveria e PD, pori personalizuar nga presidenti i kohës, uhodh poshtë nga votuesit e inkurajuar ngaPS në referendumin e 6 nëntorit 1994 .Më22 nëntor 1998 u zhvillua një referendumtjetër për miratimin e Kushtetutës tëpërgatitur nga PS, por PD e bojkotoi.Gjithsesi Kushtetuta u miratua dhetashmë të gjithë i referohen këti jdokumenti themeltar.

Shqipëria nuk ka ende një strategjitë zhvillimit ekonomik afatgjatë ndonësestudiues vendas edhe të huaj kanëargumentuar domosdoshmërinë e saj. Nënëntor 1997 stafi i Qendrës “Karter”,arriti në përfundimin se, me gjithëvështirësitë, në Shqipëri ekzistojnëkushtet për procesin e hartimit të njëstrategjie të zhvillimit kombëtar30.

Por, kur flasim për prirjemosbashkëpunimi, nuk mohojmë faktin separtitë politike parlamentare kanë shprehurkonsensus për integrimin euro-antlantik tëvendit, për t’u bërë pjese e BE dhe NATO-s, kanë miratuar me konsensus DispozitatKryesore Kushtetuese, ligjin “Për tokën” epër privatizimin, që hodhën themelet ereformave në qytet dhe në fshat.

Infrastruktura, arsimi, shëndetësiambeten prioritete të njëjta si të qeverisjessë majtë ashtu dhe të djathtë, pasi bazohennë dokumente të tilla si SKZHES, SKZHIapo Programi Buxhetor Afatmesëm, të cilatjanë hartuar me konsulence të BB dheFMN. Këto sigurisht që e nxisinkonvergimin drejt një modeli të vetëmekonomik. Sipas programit të PS, modeli iekonomisë sociale të tregut përbënalternativën më të mirë të zhvillimit

ekonomik të vendit, pasi u garanton dhe usiguron qytetarëve përfitime të barabartanga të mirat publike, iniciativë dhe liriekonomike, kontribute për shoqërinëbazuar te puna dhe kapitali i gjithsecilit.Sipas këtij modeli ekonomia funksiononmbi kriteret e efiçencës dhe të fitimit, tëshoqëruara gjithnjë me mekanizma socialëdhe politika që zvogëlojnë defektet ediferencimeve sociale që sjell tregu31. KrahasPS, në ketë linje janë edhe partitë e tjeraparlamentare, si LSI, PSD, PDS.

Sipas programit te PD, nisma e lirë ebarazia në shans, tregu i lirë e konkurrues,janë instrumente për zhvillimin e shpejtëdhe të qëndrueshëm të vendit, shtetit të sëdrejtës, sigurisë së individit dhe të pronës,përgjegjësisë individuale e fuqizimin efamiljes. Po ashtu, për drejtësinë shoqëroree dialogun social, ruajtjen e natyrës dhe tëambientit, autoritetin e shtetit dhevetëqeverisjen e lirë të komunitetevelokale. PD synon të zhvillojë ekonominënëpërmjet privatizimit të ndërmarrjeveekonomike publike, liberalizimit të tregute licensimeve, zbatimit të politikavefavorizuese fiskale e të kreditimit, etj32. Përprogramin e PD, ne Kuvend, si rregull,votojnë edhe PR, PDR, PDK, PAA.

Këto janë sipas programeve, por kurpartitë vijnë në pushtet nuk druajnë të“vjedhin”nga njëra-tjetra. Në një replikë tëvitit 1996, S. .Berisha, kryetar i PD, ështëshprehur: “Programi ynë i shtetit social,ekonomisë sociale të tregut, është krejt ikundërt në rrugë dhe mekanizma meplatformën e hipokrizisë sociale të kreutsocialist”33. Nga ana tjetër, Edi Rama,kryetar i PS, në kongresin e 2 qershorit2007 theksoi: “Në asnjë rast nuk do tëngurrojmë të marrim një masë të efektshmesepse ngjan si e djathtë dhe nuk do të

30. A.Forbord - drejtor i zhvillimit në Qendrën“Karter”: “Shqipëria - procesi i ndërtimit të strategjisësë zhvillimit kombëtar”. “Ekonomia dhetranzicioni”, nr.2 (16), qershor 1998.

31. www.ps.al32. www.partiademokratike.al33. S.Berisha: Pakt i ri i PD me shekullin që vjen

.RD, 14.1.1996.


zgjedhim një rrugë të paefektshme sepsequhet e majtë”34.

Nga ana tjetër, partitë politike qënderojnë njëra-tjetrën në pushtet, nuk ekanë të mundur ta fillojnë çdo gjë nga epara. Bazat e sigurimeve dhe përkujdesjesshoqërore u hodhën gjatë qeverisjes së PD,por PS nuk i shfuqizoi ato. Në të kundërtën,i përmirësoi duke rritur pensionet, ndihmat,pagesat për papunësi. Po kështu PD ështëe detyruar të vazhdojë projektet e PS nëfushën e privatizimit, madje edhe për atoobjekte që i ka anatemuar për korrupsion,kur ka qenë në opozitë, si aeroportin “NeneTereza” dhe Albtelekomin.

Veç kësaj, për shkak të kombinacionevepolitike te momentit, ka raste që krijohenaleanca qeverisëse me programe partiaketë ndryshme. Kështu, rast tipik përbënkalimi i PAA në krahun e djathtë paszgjedhjeve të 3 korrikut 2005, kur nëfushatë ishte pjesë e grupimit të majtë.Dihet gjithashtu se programi i PR kadallime me atë të PD në qëndrimin ndajpronarëve dhe ligjit për tokën. Pra,bashkëpunime ka, por për interesa tengushta, ende jo për çështje të tilla tëndjeshme, siç janë politikat ekonomike nënjë sistem politik pluralist.

Disa përfundime

Duke vënë në raport ndikimin efaktorëve mbështetës dhe pengues të njëmodeli ekonomik e social europian,shprehemi se balanca anon nga konvergimi.Kjo sepse Shqipëria tashmë është nëpërfundim të periudhës së tranzicionit dheka siguruar një stabilitet makroekonomiktë qëndrueshëm; ajo ka nënshkruar MSAdhe është në rrugën e integrimit ne BE dheNATO; ka thelluar integrimin edhe nëshkallë rajonale dhe globale.

Pavarësisht nga të metat, tashmë ështëkrijuar një përvojë e vlefshme përdrejt imin e ekonomisë së tregut.Shqipëria gjithashtu harton çdo vitSKZHES (SKZHI) dhe PBA, që hapinperspektiva afatmesme 3 -vjeçare dhepërfshijnë strategji sektoriale afatgjatë; kamundësi të përshtatë përvojën europianedhe objektivat e Kushtetutës së BE për njëekonomi sociale tregu tepër konkurruese.

Megjithatë, detyrohemi të qëndrojmënë kufijtë e një optimizmi të matur, sa kohëqë faktori politik ende nuk e ka bërë metodëkonvergimin për çështje të rëndësishme, kuhyn edhe një model i vetëm ekonomik dhesocial me tipare europiane në Shqipëri.

34. E.Rama: “Për një Parti Socialiste tëshekullit të rii”.Fjala në Kongresin e PS, Tiranë,

2. 6. 2007, f 45-46.

REFERENCAT

Belortaja, S: “Monitorimi i ecjes së Shqipërisë drejtintegrimit europian”. Vëllimi i dytë, f.81-101.Botim i Fondacionit Publik Gjerman “F.Ebert”,Zyra Tiranë, maj 2004.

Berisha, S.: Pakt i ri i PD me shekullin që vjen.RD, 14.1.1996.

Blaire, T: ”Rruga e tretë-një demokraci socialemoderne”. Koha jonë, 3 tetor 1998.

Civici ,A: Gazeta “Shqip”, datë 27 maj 2007.Coase, R 1991, Nobel Lecture:” The institution

structure of product”, Oxford University Press.

Edye, D & Lintner,V -Contemporary Europe.UK,1996.

Forbord, A.: “Shqipëria-procesi i ndërtimit testrategjisë se zhvillimit kombëtar”.”Ekonomiadhe Tranzicioni”, nr.2 (16).Qershor 1998.

Gazeta “Metropol”,15 maj 2007.Hana,L & Telo,I.: “Tranzicioni në Shqipëri:arritje

dhe sfida”.Botim i Akademisë të Shkencavetë Shqipërisë. Instituti i Ekonomisë. Tiranë,2005.

Mings, T.: Studimi i ekonomisë. Libri Universitar

�� 65��

,Tiranë 1993.Pearce, D W-The MIT Dictionary of modern

economics. UK 1992.Pëllumbi, S: “Pluralizmi politik-përvojë dhe sfida”.

Botim i Institutit të Sociologjisë . Tiranë 2006.Stratenschulte, E: Ekonomia sociale e tregut-

vështrim i përgjithshëm. Botim i FondacionitPublik Gjerman “F. Ebert”.Tiranë, korrik1997.

Rama, E.: “Për një Parti Socialiste të shekullit të

ri”. Fjala në Kongres,Tiranë 2 qershor 2007,f45-46

Raporti i Bankës të Shqipërisë për vitin 2006.Tiranë, maj 2007.

Raporti i Bankës Europiane për Rindërtim eZhvillim për vitin 2006.

Raporti i Progresit i Komisionit të BE përShqipërinë për vitin 2006.

The Heritage Foundation & Wall Street Journal.“Indeksi i Lirisë Ekonomike 2007”.

Hyrje

Organizimi dhe veprimtaria e lirë epartive politike, e organizatave sindikale, einstitucioneve të shoqërisë civile, e

shoqatave profesionale, ekonomike etj. dhekoordinimi i aktiviteteve të këtyrestrukturave politike, ekonomike, sociale etj.në shtatë vitet e fundit pas përfundimit tëluftës në Kosovë i është besuar, sikur është

PLURALIZMI POLITIK NË KOSOVËN E SOTME

DHE E DREJTA HUMANITARE

PAJAZIT NUSHI - Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosovës; Instituti i Sociologjisë


PËRMBLEDHJE

Në të gjitha shtresat e popullsisë së Kosovës pasojat e luftës së viteve ‘90 të shekullit të njëzetëjanë të rënda dhe me reflektime të shumëllojshme në sjelljet e qytetarëve të sotëm. Në këtë luftëu cenua keq e drejta humanitare. Cenimi serioz i së drejtës humanitare u reflektua në rritjen enivelit të agresivitetit të qytetarëve të sotëm. Intensiteti i këtij agresiviteti po shfaqet vazhdimishtnë skajshmërinë e tij: në vrasjen e të tjerëve dhe në vetëvrasje. Në Kosovë, gjatë shtatë vjetëvedhe katër muajve të parë të vitit të tetë të pasluftës, u vranë 1012 veta dhe kryen vetëvrasje 418të tjerë. Kosova asnjë herë nuk ka shënuar numër kaq të madh të vrasjeve, kurse rastet e vetëvrasjeskanë qenë të rralla. Rezultatet e gjurmimit të motiveve të akteve vrasëse dhe vetëvrasëse nëpërmasa kaq të mëdha treguan se këto rrjedhin kryesisht nga dy blej shkaqesh: nga pasojat ecenimit të së drejtës humanitare dhe nga karakteri kryesisht konsumues i sigurisë së qytetarëvetë Kosovës në fazën e tranzicionit. Diferencimi i këtyre dy blejve të shkaqeve shpuri nëidentifikimin e shkaqeve të veçanta të vrasjeve dhe të atyre të vetëvrasjeve. Vrasjet u kryen nërend të parë nga konfliktet juridiko-pronësore dhe nga gjakmarrja. Vetëvrasjet janë të motivuaranga depresioni dhe streset afektive të qytetarëve me integritet psikologjik të pastabilizuar dheme energji rezistente të pamjaftueshme ndaj pasojave të cenimit të së drejtës humanitare.Vetëvrasjet morën karakterin e një epidemie psikosociale, që rroku të miturit, sidomosadoleshentët, të rinjtë, të moshuarit duke u shtrirë edhe ndër pleqtë e dy gjinive dhe nga viseturbane dhe rurale të të gjitha shtresave sociale të mjedisit të Kosovës. Partitë politike, organetdhe institucionet e pushtetit vendor u treguan bashkëpunuese në masë të pamjaftueshme për tëpenguar zhvillimin e epidemisë së vetëvrasjes dhe aktin e vrasjes së qytetarëve. Në jetën politikepluraliste u shfaqën edhe elemente të dukurisë individualiste dhe raste të dyshuara kompetitive.

�� 68 Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare

e njohur, institucioneve ndërkombëtare.Natyrisht në zhvillimin e lirë të aktivitetittë tyre marrin pjesë edhe organet einstitucionet vendore, por këto janë tëndërvarura nga ato ndërkombëtare. Këtoorgane dhe institucione së bashkugarantojnë jo vetëm veprimtarinë e partivepolitike dhe të institucioneve të tjera tëbashkësisë së Kosovës, por edheautonominë e të drejtave dhe liriveindividuale të qytetarëve të Kosovës, dukepërfshirë edhe të drejtën dhe lirinë e secilitqytetar për të gëzuar të drejtën e jetës sëlirë dhe të sigurisë së saj nga ana e këtijsistemi specifik qeverisës të Kosovës sësotme. Në kuadrin e kësaj qeverisjejespecifike, pluralizmi politik në Kosovëvetëm pas vitit 1999 u konceptua si formamë e lartë e realizimit të lirisë shoqëroredhe individuale. Pluralizmi politik nëKosovë më shpesh identifikohet mesistemin shumëpartiak dhe në praktikë kypluralizëm është sinonim i sistemitshumëpartiak. Trajt imi i këti l lë ipluralizmit politik ka edhe shpjegimet eveta, ndër të cilat mungesa e përvojës dhee traditës së organizimit polit ikshumëpartiak, sikurse edhe shkalla ezhvillimit të vetëdijes pluraliste politikejanë ndër faktorët e rëndësishëm.

Sot në Kosovë veprojnë 31 partipolitike me degët e tyre në komuna tëKosovës dhe në diasporë. Këto parti janëthemeluar mbi parimin e përkatësisëkombëtare të anëtarëve të tyre. Prej tyre,20 parti politike janë shqiptare dhe 11 tëtjera u përkasin minoriteteve: ashkalinjve,boshnjakëve, romëve, serbëve dhe e turqve1.Për Kosovën është hera e parë në historinëe zhvillimit të saj të ketë kaq organizmapolitike e social. E përbashkëta e këtyreorganizmave dhe e organevendërkombëtare dhe vendore është

mbështetja e veprimtarisë së përbashkët dhetë gjithëmbarshme politike, ekonomike dhesociale në të drejtat dhe liritë e njeriut, që ureferohen Deklaratës Universale tëAsamblesë së OKB-së, konventave,protokolleve ndërkombëtare etj.

Në të gjitha dokumentetndërkombëtare, e drejta e jetës së lirë dhe esigurisë vetjake është e drejtë themelore esecilit qytetar2. Këtë të drejtë e gëzojnënatyrisht edhe shqiptarët, sikurse edhepjesëtarët e pakicave të tjera që jetojnë nëKosovë. Por, pikërisht kjo është një ndër tëdrejtat më të cenuara në Kosovën pluraliste.Sjelljet agresive ndërmjet qytetarëve tëbashkësisë së Kosovës, ndërmjet grupevetë interesave të ndryshme, ndërmjet partivepolitike dhe institucioneve sociale dheekonomike janë bërë fenomen social dhepolitik aktual, që ka përmasa shqetësuese.Ky fenomen po shfaqet në forma tëndryshme. Fyerjet dhe ofendimet, dhunanë familje, në shkolla nivelesh dhe tipash tëndryshme arsimore dhe edukative, nëorganizata partiake, në organe qeveritarevendore dhe qendrore etj., janë tëpërditshmet e zeza. Por, ato që po godasinrëndë qenien e bashkësisë kosovare sot,sidomos shqiptarët, janë sjelljet agresivetë pakontrolluara të disa qytetarëvemoshash e gjinish të ndryshme, që popërfundojnë me lëndime të rënda truporee shpirtërore dhe që kanë të bëjnë meplagosje, vrasje dhe me vetëvrasje.

Zhvillimi njerëzor i Kosovës dhefenomeni i agresivitetit

Zhvillimi njerëzor në Kosovë ka pësuarndryshime të mëdha politike, ekonomikedhe sociale. Ndryshimet e mëdha, për tëiuafruar sa më tepër përcaktimit statusor tëpavarësisë së saj, janë ndjekur edhe me disa

1. Driton Sejdiu, Enciklopedi e ilustruar botërore dheshqiptare (almanak), Prishtinë, 2006, fq. 332-333.

2. Zyra e Komisariatit të Lartë të Kombeve të

Bashkuara për të Drejtat e Njeriut, DeklarataUniversale mbi të Drejtat e Njeriut, Kombet eBashkuara, neni 3, 6, 12, fq. 6, 7 dhe 8.

�� 69��

dukuri negative, ndër të cilat agresiviteti iqytetarëve të frustruar nga pasojat e sistemitpolitik monist dhe, sidomos, nga pasojat erënda të luftës, posaçërisht të luftës sëviteve 1998 dhe 1999, u shfaqën meformat më të ndryshme të tij. Megjithëseagresiviteti dhe sjelljet e drejtpërdrejta tëlidhura me motivin e agresivitetit janëpjesë e motivacionit njerëzor edhe ndërshqiptarët e Kosovës, ky fenomen, prafenomeni i agresivitetit, ndonëse është injohur mirë që nga kohët e lashta, në vitete para të shekullit njëzetenjëtë të fillimittë jetës pluraliste politike të Kosovës kamarrë disa tipare të veçanta sasiore dhecilësore. Në pikëpamje sasiore, numri iatyre që nuk arrijnë ta përmbajnë vetennga agresiviteti i rëndë ndaj të tjerëve dhendaj vetes është rritur. Mjafton tëpërmendin argumentin statistikor nëkrahasim me numrin e të vrarëve më1978, kur në Kosovë kemi pasur 3,7vrasje në njëqind mijë banorë, kurse nëvitet e para të pasluftës ky numër ështërritur për rreth nëntë herë; numri i tëvetëvrarëve në vitin 2000 është rritur dyherë më shumë se në vitin 1978. Rrjedhae këti j fenomeni nuk po ndalet,pavarësisht nga ritmi dhe intensiteti indryshueshëm i tij gjatë këtyre shtatëvjetëve të fundit. Kështu nga janari i vitit2007 deri në maj të këtij viti në Kosovëkanë ndodhur 24 raste vrasjeje3, për katërmuajt e parë të vitit 2007 u regjistruan30 vetëvrasje dhe 58 tentime përvetëvrasje4. Supozohet se në Kosovën esotme gjenden rreth 400 000 mijë armëzjarri në duar të qytetarëve, që paraqesinlëndë të fuqishme potenciale kundërtjetrit dhe kundër jetës së vet qytetarëve.Agresiviteti i qytetarëve të Kosovës ishfaqur në shkallën më të lartë të tij – nërrjedhën e vrasjeve dhe të vetëvrasjeve –ka pësuar edhe disa ndryshime cilësore.Vriten dhe bëjnë vetëvrasje edhe fëmijët,

të miturit dhe gratë, që gjatë shekullit tëkaluar ka qenë një dukuri e rrallë përshqiptarët. Vrasja dhe vetëvrasja është bërëdukuri e viseve urbane dhe e viseve rurale,kurse më parë ka karakterizuar kryesishtviset rurale. Për vrasje zakonisht përdorenarmët e ftohta dhe ato të zjarrit, duke emodifikuar procesin e vrasjes në forma tëllojllojshme. Ndërkaq, për vetëvrasje mëshpesh përdoren format klasike, siç ështëvarja me litar në lokale të fshehta dhe gjatënatës, medikamentet helmuese, armët, etj.

Për politikën pluraliste fillestare dhepër jetën e lirë në Kosovë, gjithsesi shumëmë të lirë se ndoshta kurrë më parë,pandërprershmëria e agresivitetit të nivelitmë të lartë të drejtuar në asgjësim të tjetritdhe të vetes, sidomos ngritja e intensitetittë këtij fenomeni kohët e fundit dhe përsosjae formave të vrasjeve dhe të vetëvrasjevejanë shqetësuese dhe alarmuese për sistemine organizmit politik pluralist të bashkësisësë Kosovës. Sistemi pluralist përgjithësishtka për bazë të organizimit dhe tëveprimtarisë së vet të drejtën humanitare, ecila mbështetet në respektimin e natyrësnjerëzore si vlerë më e lartë e secilit qytetardhe në afirmimin e vetëdijshëm tëqytetarëve për këtë vlerë, duke siguruar tëgjitha kushtet, raportet dhe rrethanat përjetë të sigurt të të gjithë qytetarëve.

Pluralizmi politik dhe etiologjia eagresivitetit në fazën tranzitore tëKosovës

Nga faktet e përmendura lidhur meshtimin e agresivitetit individual të drejtuarpër asgjësimin e jetës së tjetrit dhe të jetëssë vetë qytetarit, mund të kërkohet edheraporti ndërmjet vlerave të pamohueshmetë pluralizmit politik, sikurse dhe raportiempirik i vlerave të këtij sistemi ndaj vleravetë së drejtës humanitare në shtrirjeekstensive të saj.

3. Lajm, 15 maj 2007, fq. 8. 4. Zëri, e marte, 15 maj 2007, fq. 14.


Pas gjurmimit të raporteve të tilladalin shumë pyetje, siç janë: prej nga uzhvillua ky agresivitet dhe për çfarëshkaku ai u bë veprim i posaçëm i sulmitndaj të tjerëve dhe ndaj vetes deri nëshkallën e asgjësimit të tjetrit dhe tëvetes? A ekziston ngarkesa eqëndrueshme e qytetarit të Kosovës meagresivitet, e shkaktuar nga akumulimi irepresioneve në të kaluarën e afërt dhe tëlargët dhe në kohën e lirisë së qytetarëvegjatë zhvil l imit plural ist , kur kyagresivitet kërkon shkarkimin e tij ndajtë tjerëve dhe ndaj vetes? Cila ështëetiologjia e këtij fenomeni përcjellës tëjetës dhe politikës pluraliste të Kosovëssë sotme? Etj.

Këto janë vetëm disa pyetje që nxitëninteresimin tonë hulumtues dhe edrejtuam veprimtarinë hulumtuese për tëshpjeguar agresionin dhe sjelljet agresivetë rrezikshme për jetën e qytetarëve tëKosovës.

Metodat e hulumtimit

Për shpjegimin e shkallës së lartë tëagresivitetit të drejtuar për asgjësimin eqëllimshëm të tjetrit dhe të vetes u zbatuametoda e anketës, e intervistës, e historisësë rasteve, metoda psikografike dheprocedurat statistikore. Metoda e anketësdhe metoda e historisë së rasteve u zbatuamë tepër për hulumtimin e dukurisë sëvrasjeve dhe të shkaqeve të tyre, kursemetoda e intervistës, e historisë së rastevedhe metoda psikografike u zbatua mëtepër për identifikimin e shkaqeve tëhershme të vetëvrasjeve dhe të motivevetë vrasjes së tjetrit. Zbatimi i këtyremetodave, sidomos zbatimi i metodës sëintervistës, të historisë së rasteve dhe imetodës psikografike për hulumtim tëvrasjeve dhe të vetëvrasjeve u përqendruakryesisht në përcaktimin e varësisë së aktittë vrasjes dhe të vetëvrasjes nga zhvillimidhe formimi i tipareve të karakterit të

vrasësit dhe të vetëvrasësit që nga moshae hershme e tij, duke synuar vazhdimishttë japim përgjigje në pyetjen: a mund tëshpjegohet shkalla e lartë e agresivitetittë vrasësit dhe ajo e vetëvrasësit ngatiparet specifike të personalitetit dhe tëkarakterit të tyre? Për këtë qëllim ushfrytëzuan shumë të dhëna gjyqësoredhe ato nga burimet policore.

Me gjithë vështirësitë e zbatimit tëkëtyre metodave, sepse shumë aktorëvrasës dhe prindër ose familjarë tëvetëvrasësit nuk ishin të gatshëm t’unënshtrohen pyetjeve dhe sqarimeve tëaktit të agresivitetit të rëndë, arritëm tëmbledhim një grup të dhënash, të cilatna mundësuan disa përgjithësimemendimesh, për të cilat do të bëhet fjalëmë poshtë.

Por, para se të flasim për rezultatet ekëtij hulumtimi, duhet të theksojmë seagresiviteti i lartë i vrasësve dhe ai ivetëvrasësve ka karakter të theksueshëmindividual. Karakteri individual i vrasjevedhe i vetëvrasjeve ka shkaktuar vështirësitë posaçme në përzgjedhjen dhe zbatimine drejtë të metodave hulumtuese dheidentifikimit të faktorëve kryesorë të aktittë agresivitetit dhe ndërvarësisë sëfaktorëve sociologjikë, ekonomikë,psikiatrikë, psikologjikë, kulturologjikë,religjiozë etj.

Rezultatet e hulumtimit

Rezultatet paraprakeMë lart përmendëm se dukuria e

vrasjeve dhe ajo e vetëvrasjeve në Kosovëka qenë e pranishme edhe në vitet eparaluftës. Në vitin 1978, sipas tëdhënave nga Vjetari Statistikor i atij viti,në Kosovë ka qenë niveli më i ulët ivetëvrasjeve nga të gjitha njësitë e ish-Federatës Jugosllave, kurse niveli ivrasjeve ka qenë më i larti nga nëntë njësitë asaj federate. Këtë e dallojmë nga tëdhënat e tabeluara më poshtë:

�� 71��

Diskutim:Nga nëntë njësi federale të viteve 1978

në ish-Federatën Jugosllave, qytetarët eKosovës kanë patur nivelin më të ulët tëasgjësimit të tyre nga njëri-tjetri dhe ndajvetes. Kuptohet, shumicën dërmuese të tëasgjësuarve e kanë përbërë shqiptarët.Shkalla e vetasgjësimit ka qenë e ulët edhenë Bosnjë e Hercegovinë, në Mal të Zi dhenë Maqedoni. Por, rëndësi të veçantë kafaktori ndarës ekologjik, ekonomik ekulturor për asgjësim ndërmjet qytetarëvedhe për asgjësim nga vetë qytetarët:Asgjësimi i qytetarëve duke vrarë njëri-tjetrin dhe duke bërë vetëvrasje është inivelit më të lartë në njësitë e ish-FederatësJugosllave me status të zhvillimitmbimesatar ekonomik, social, kulturor etj.,kurse në ish-njësit e asaj federate që kishinstatus të njësive të pazhvilluara ekonomike,sociale, kulturore, etj., niveli i asgjësimit tëqytetarëve nga qytetarët dhe nga vetja e tyreka qenë i ulët. Kosova, ndër njësitë me niveltë ulët ekonomiko- social ndër njësitë e ish-Federatës Jugosllave, ka patur nivelin mëtë ulët të vrasjeve dhe sidomos tëvetëvrasjeve.

Vërejtje:Për vitet e pastajme, deri në vitin 2000,

të dhënat statistikore janë të pasakta, sepsenga ish-Armata Popullore e Jugosllavisëjanë kthyer 121 shqiptarë ushtarë memotivacion se këta kanë bërë vetëvrasje.

Vetëvrasjet dhe e vrasjet në Kosovë pasvitit 1999

Në tabelën e mëposhtme do tëparaqiten të dhënat e grupuara përvetëvrasjet dhe për vrasjet në 100 mijëbanorë, duke filluar prej vitit 2000 derinë vitin 2007 (për gjashtë muajt e parëtë vitit 2007).

Koment:Gjatë kohës së përgatitjes së

operacioneve luftarake dhe gjatë zhvillimittë tyre në Kosovë, nuk ka burime tëverifikuara vetëvrasjesh dhe vrasjesh, kursepër gjashtë muajt e dytë të vitit 1999,përkatësisht prej kohës së ndërprerjes sëoperacioneve luftarake, d. m. th. prej 10qershorit të vitit 1999 deri në mbarim tëvitit u ringjall dukuria e vrasjeve. Asgjësimi

Tabela 1. Vetëvrasjevet dhe vrasjevet në ish-Federatën Jugosllave

�� !�� "#$%�&��"''�'''��(��!�� %�� 83�0� 0�'� 9��:� �� ;� �� 4� 3"" �� 3��-� < �� = ��

=�%��>� ��.�� .�� .�� .� �.�� .�� .�� .�� .��=��>� �.� �.�� .�� .�� .�� .�� .�� .�� .�� %��>� ��.�� .�� .�� .�� .�� .�� .�� .�� .��

� ��

� � � � � � � � � � �

� ��

Tabela 2: Vetëvrasjet dhe e vrasjet pas vitit 1999


i qytetarëve nga vetëvrasjet dhe nga vrasjetka karakterizuar shtatë vitet e zhvillimitnjerëzor të Kosovës. Ky asgjësim ka pasurvijimësi, por ky ka qenë i ndryshueshëm:pas përfundimit të luftës, përkatësisht nëdy vitet e para, asgjësimi njerëzor me anëtë vrasjeve dhe të vetëvrasjeve ka qenë inivelit tejet të lartë, kurse në vitetpraparendës, përkatësisht prej vitit 2002deri në muajin maj të vitit 2007, u shënuarënie e nivelit të asgjësimit; kjo rënie enivelit të asgjësimit njerëzor ndërmjet dyviteve të para të pasluftës dhe gati katërviteve në vijim shtrihet prej nivelit 17,7deri në nivelin 13,1 dhe, përballë vleravesasiore të dy viteve të para, paspërfundimit të luftës, sillet rreth raportit2 : 1 dhe tregon tendencë relativisht tëqëndrueshme rreth vlerës sasiore prejrreth 15 promilash.

Nga ky vështrim i përgjithshëm ishkallës së nivelit asgjësues njerëzor tëKosovës me anë të vrasjeve dhe tëvetëvrasjeve dallohet shkalla e lartë eagresivitetit të qytetarëve në vitet e parapas ndërprerjes së operacioneve luftarake.Ky agresivitet u shpreh në dy drejtimeparalele: në përqendrimin e t i j teqytetarët ndaj vetes, duke bërë edhevetëvrasje, dhe në përqendrimin e tij ndajqytetarëve të tjerë, duke u shkaktuartjerëve asgjësim fizikë e shpirtëror. Nivelii asgjësimit njerëzor është më i lartë meanë të vrasjeve të të tjerëve se sa meagresivitete vrasës ndaj vetes.

Raporti ndërmjet të vetëvrarëve dhe tëvrarëve

Sikurse përmendëm më lart, çështjakryesore e këtij hulumtimi është agresivitetii drejtuar në asgjësimin e qytetarit ose tëvetvetes, ku pyetja kryesore që shtrohet mekëtë rast është: a ekziston dhe a mund tënjihet mekanizmi i kthimit të energjisë sëagresivitetit ndaj vetes? Këtë çështje upërpoqëm ta njihnim duke kërkuar raportinndërmjet agresionit ndaj të tjerëve dheagresionit ndaj vetes. Të dhënat për njohjene këtij raporti i parashtrojmë në tabelën 3.

Koment:Agresiviteti ndaj të tjerëve dhe ndaj

vetes, i shfaqur në asgjësimin njerëzor, udallua posaçërisht në asgjësimin e vetes dhenë asgjësimin e të tjerëve. Në dy vitet e parapas përfundimit të luftës, vrasja dhevetëvrasja u zhvilluan në nivel shumë më tëlartë se në vitet e paraluftës. Vetëvrasjet ushtuan gati tri herë, kurse vrasjet ngritënnivelin e tyre për më shumë se nëntë herë.Gjendja e frustrimit të qytetarëve të Kosovësnga humbja e më të dashurve, nga asgjësimii shtëpive, i banesave dhe i gjithë pronaveka treguar se kjo gjendje e ka tensionuarmotivin e agresivitetit deri në atë masë saka shkaktuar shkarkim të tij të pakontrolluarnga ana e të tjerëve dhe nga ana e vetvetes.

Agresiviteti i kondensuar nga gjendjae këtillë e mjedisit familjar, farefisnor eekonomik menjëherë pas përfundimit të

Tabela 3: Raportet vetëvrasje-vrasje

� �� .�� .�� .�� .�� .�� .� �.�� .�� .��=��>� �.� �.�� .�� .�� .�� .�� .�� .� �.�� .��!�� %�� %��>�

�.�� .�� .�� .�� .� �.�� .� �.�� .��

�� 73��

luftës është i pranishëm edhe pas dyviteve, por në shkallë më të ulët, sidomosnë rastet e vrasjeve.

Ndërkaq, niveli i vrasjeve dhe niveli ivetëvrasjeve gjatë kësaj kohe asnjë herë nukka rënë nën dyfishin e nivelit të viteve tëparaluftës, përkatësisht të vitit 1978, dhevazhdon të jetë më shumë se dy herë mëi lartë se ai i vit it 1978. Prania eagresivitetit të drejtuar për asgjësimin etë tjerëve e të vetvetes dhe tendenca endryshimit të ritmit të kësaj dukurie shpiekah ngadalësimi i saj, por ky ngadalësimështë i nivelit shumë të ulët. Këtë e ilustronparaqitja grafike e kësaj dukurie.

Grafiku 1

Zhvillimi njerëzor në Kosovë dheagresiviteti i shtuar i qytetarëve

Zhvillimin njerëzor të Kosovës gjatëvitit 2000 – 2006 e ka përcjellë dukuria evetëvrasjes dhe ajo e vrasjes ndërnjerëzore.Këto dukuri negative të zhvillimit njerëzorkanë goditur individët e moshës sëfëmijërisë së vonshme, të adoleshencës dheata deri në përfundim të moshës së miturisë,sikurse edhe atë tjerët të moshave tëndryshme duke përfshirë edhe ata tëmoshës mbi dyzetepesëvjeçare. Dukuria evetëvrasjes dhe ajo e vrasjes u paraqitkryesisht në populacion normal, dukerrezikuar integritetin psikofizik tëqytetarëve, që rifilluan jetën dhe aktivitetine tyre në kushte të pasojave të rëndashkatërrimtare të luftës së posapërfunduar.

Mjedisi etno-kulturor i Kosovës i

gjysmës së dytë të shekullit njëzet e kapërjetuar për herë të parë dukurinë evetëvrasjes së nivelit të lartë sasior. Nëgjenezën e faktorëve vetëvrasës, agresioni iakumuluar gjatë zhvillimit të operacioneveluftarake filloi të zbrazet ndaj vetes ngagjendja e frustruar e shumë vetave të të dygjinive dhe nga mjediset urbane dhe ruraleduke përfshirë edhe të miturit e këtyremjediseve. Gjendja e frustruar e qytetarëvedhe urrejtja e tyre ndaj agresorit, që ushkaktua nga dëbimi prej vendlindjes epronave, nga burgosjet, nga vrasjet, ngaasgjësimi i pronave, nga zhdukja epashpjegueshme e të pafajshmëve etj. uidentifikua si faktorë të mundshëm tëngritjes së agresivitetit, të zvogëlimit tëperceptimit të fushës jetësore tëpërshtatshme dhe, si të këtillë, konsiderojmëse janë faktorë të mundshëm për vetëvrasje.

Agresiviteti dhe urrejtja ndër qytetarëte Kosovës ndaj penguesit të zhvillimitindividual, familjar e kolektiv të bashkësisësë gjerë të tyre kanë qenë të pranishëm edhegjatë kohës së paqes, madje këto janëmanifestuar në forma të ndryshme, dukepërfshirë në rend të parë vrasjen e njëri-tjetrit sikurse edhe vetëvrasjen e nivelit tëulët. Mirëpo, dukuria e vetëvrasjeve, etentimit vetëvrasës dhe koeficienti i lartë inivelit të ndërlidhjes ndërmjet tyre nëshkallën e dyfishuar dhe të trefishuar në dyvitet e para të pasluftës konsiderojmë seështë shkaktuar nga gjendja e frustruar eatyre individëve që kanë vlerësuar se janëballafaquar me pasoja të papërballueshmederi në atë nivel sa agresivitetin e tyre e kanëdrejtuar dhe përqendruar në mosruajtjen ejetës së tyre. Ndryshimet e agresivitetit tëtyre kanë qenë të pranishme dhe këto janënxitur nga gjendja e rrënimit të familjes,asgjësimit të shtëpisë e pronës dhe tëpërjetimit të gjendjes së ndihmës sëpamjaftueshme të mjedisit të ngushtë dhetë gjerë dhe të perspektivës së mjegulluarpër zhvillim dhe afirmim. Përjetimi igjendjes së këtillë te disa të mitur ka


rënduar më shumë se gatishmëria përangazhimin në procesin e zotërimit tëgjendjes së rrënuar dhe të përjetimit tëgëzimit të jetës. Këto ndryshime kanëqenë të pakapshme për shumicën efamiljarëve dhe për më të afërmit e tyre.

Në mjedise urbane, dukuria evetëvrasjes ka qenë më e shprehur se nëmjedise rurale. Gjinia mashkullore e tëgjitha moshave ka qenë më e prekur ngaautoagresioni i drejtuar për asgjësimin evetes së tyre se pjesëtarët e gjinisë femërore.

Megjithëkëtë, vetëm në mbështetje tëkëtyre të dhënave vështirë se mund tënxirren përfundime të forta ndërlidhjeshndërmjet pasojave të luftës, agresivitetit tëvrasjes dhe të vetëvrasjes së tyre.Konsiderojmë se për të shpjeguar thellësishtintroduktimin a përbrendësimin endryshimeve politike e sociale në strukturëndinamike të personalitetit të të miturve dhengritjen e shkallës së agresivitetit, sikurseedhe shndërrimin e tyre në motivepsikologjike të vetëvrasjes dhe vrasjes,nevojiten hulumtime të gjera.

Përfundim

Bashkësia sociale e Kosovës së sotmepo zhvillohet përmes niveleve të ndryshme

zhvillimesh politike të shumë partive meshkallë të ndryshme kooperimi, meelemente zhvillimore individualiste dhe meinteresa të dyshimta kompetitive. Nëkuadrin e këtyre proceseve, politikapluraliste përçohet me konflikteve tëndryshme, ku sjelljet agresive të shtuara tëqytetarëve prekin vrasjen e të tjerëve dhevetëvrasjen. Konsiderojmë se shtimi sjelljeveagresive deri në reflektimin e tyre nëpasigurinë e qytetarëve, në vrasje dhe nëvetëvrasje, është pasojë e cenimit të sëdrejtës humanitare gjatë zhvillimit tëoperacioneve luftarake.

Zhvillimi i politikës pluraliste nëKosovën e sotme është i ndërlidhur metë drejtën humanitare, e cila në kuptiminekstensiv të saj nënkupton jo vetëmsigurinë dhe mbrojtjen e qytetarëve gjatëzhvillimit të operacioneve luftarake, poredhe mbrojtjen e qytetarëve nga pasojate cenimit të kësaj të drejte pas ndërprerjessë operacioneve luftarake. Në këtëkuptim, zhvillimi i mendimit politikpluralist shpie në përfundimin se politikapluraliste qëndron në raport të drejtë merespektimin e kërkesave të së drejtëshumanitare, përkatësisht në raport tëzhdrejtë me cenimin e kërkesave të kësajtë drejte.

Pluralizmi - një zgjidhje përproblematikën shqiptare të viteve 1930

Në kuptimin e përgjithshëm, termipluralizëm përcakton format institucionalepër shpërndarjen e fuqisë politike. Tëanalizosh fenomenin në fjalë, do të thotë tëanalizosh fuqinë apo autoritetin eshpërndarë në shoqëri. Shpesh konceptipluralizëm përdoret për të shënjuar çdosituatë në të cilën nuk ka grupe sunduesepolitike, ideologjike, kulturore ose etnike.Ndërkaq një situatë e dhënë përmbankonkurrencën midis elitave ose grupeve tëinteresit dhe shoqëria pluraliste lejon që kjokonkurrencë të zhvillohet lirisht.

Në kontekstin e zhvillimeve shqiptaretë viteve 1930, “neoshqiptarët” zgjodhënpluralizmin e pikëpamjeve, të cilat i bënëtë njohura në shtypin e kohës, veçanërishtte revista Përpjekja Shqiptare. Sipasneoshqiptarëve, formula që i duhejShqipërisë ishte progres - rend - rregull, dhee parë në kushtet e Shqipërisë, do të thoshtese progresin mund ta mbështeste e tarealizonte çdo regjim i tipit borgjez.Përgjithësisht, neoshqiptarët mendonin se

rruga e zhvillimit borgjez ishte tashmëparimi i progresit të shoqërisë shqiptaredhe, përpos ngadalësisë, ajo po ecte në këtërrugë. B. Merxhani, ndër të tjera,nënvizonte: “Ky zhvillim i shoqërisë nërrugën borgjeze dhe pa trazira, d.m.th. patronditje shoqërore, i përshtatej strukturëbujqësore borgjeze të Shqipërisë, së cilës imungonte industria dhe proletariati.Feudalizmi ndodhej në shkatërrim e sipërdhe Shqipëria shkonte drejt një demokraciesi një organizim kulturor dhe si njëorganizim ekonomik”1.

Me këtë rast, duam të shqyrtojmëarritjet e neoshqiptarizmës në këtë fushë tëdiskutimit. Ajo çka mund të themi të lidhurme sugjerimet që na ofron përpunimi irrugës së zhvillimit të shoqërive tëpërparuara është se shoqëritë që kanë njëzhvillim të qëndrueshëm të ekonomisë kanëtë zhvilluara edhe vlerat dhe strukturatpërkatëse që lidhen me industrializimin, tëtilla si efekasiteti, racionaliteti, riinvestimete fitimit, zhvillimin e organizatave tëbiznesit të përmasave të mëdha etj. Të gjithakëto krijojnë premisa për rritjen e shkallëssë integrimit të grupeve shoqërore.


PLURALIZMI DHE

TRADITA SHQIPTARE E MENDIMIT POLITIK

IRENA NIKAJ - Universiteti “Fan S. Noli” Korçë; Instituti i Sociologjisë

1. Revista “Përpjekja Shqiptare”, Nr. 3, f.176, dhjetor 1936.

�� 76 Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik

Ndërkaq, shoqëria shqiptare e shekullittë 21-të nuk i ka siguruar ende këtozhvillime të qëndrueshme të ekonomisë,vlerat dhe struktura e lidhura me të e që ipërmendëm më lart.

A, B….M=shoqëriFig. 1. Paraqitje e marrëdhënieve midis

nivelit të pluralizmit dhe atij tëindustrializimit si hipotezë

Neoshqiptarët janë kujdesur që t’ishprehin pikëpamjet e tyre në lidhje menevojën e zhvillimit të pluralizmit jo vetëmnë aspektin e përgjithshëm, por edhe nëzhvillime konkrete të jetës shqiptare. Nëmjedisin shqiptar nuk ishte e lehtë që tësiguroje mbështetje dhe kuptimepërfshirëse në lidhje me të. Po aq evështirë vazhdon të jetë mundësia ekrijimit të kuptimeve përfshirëse mesgrupeve a individëve që iu përmbahenideve dhe qëndrimeve të ndryshme edhenë ditët e sotme të pluralizmit më tëinstitucionalizuar virtualisht që ka jetuarshoqëria shqiptare ndonjëherë.

Midis të tjerash, mund të zgjedhimqëndrimin e shprehur nga B. Merxhani nëlidhje me kritikat e botuara nga T. Zavalanite Bota e Re: “”Përpjekja Shqiptare” përzotërin e tij qënkërka një revist’ e mirënë rast se do të kufizojë punën e vet nërahjen e problemeve të përgjithshme tëshkencave të natyrës dhe të shoqëris. Liriae mendimit individual është epakufishme. Po, si elemente shoqërore,duhet të orientohemi me nevojat e jetësshoqërore. P.sh., si njerës të mendimit të

lirë, mundet të mos besojmë në gjë”2.Ndër mungesat në jetën dhe

diskutimin intelektual, Merxhani evidentonatë të opinionit publik dhe të kritikës. Këtapërbërës janë të nevojshëm për të treguarnë terma realë zhvillimin dhe përparimin eshoqërisë shqiptare të asaj periudhe.Pikërisht në këtë kuadër, Merxhani shkruan:“Është e vërtetë se në Shqipërin e sotëshmenuk kemi një “opinion publik” të fuqishëmdhe të kristalizuar sa që të rrëfejë vehten etij si një fuqi udhëheqëse bindëse mbizhvillimin e jetës s’onë shoqërore.Gjithashtu është prapë e vërtetë se nuk kemiedhe një “lëvizje mendore” të tillë, atëherëkurkush nuk do të merrte në dorë botimekritike që nuk janë shkruar nga njerëzkompetentë dhe atëherë do t’ishte nëgjëndje të kuptojë shumë më mirë nga cilidotjatër intelektuali vet, se puna e mëndjes qëquhet “kritikë” nuk d.m.th. as të shaç as tëlavdërosh një person ose edhe veprën e tij.Qëllimi i kritikës është të tregosh dhe tëcaktosh vëndin, dobin, vlerën, pozitive osenegative, që paraqet një vepër ose, mekuptimin më të gjerë të kësaj fjale, njëveprimtari mendore”3.

Kjo pikëpamje në një farë mase paraqetedhe konturet e konfliktit ideologjik nëShqipërinë e viteve 1930. Po të kemiparasysh O. Kontin, mund ta kuptojmëedhe më thellë këtë konflikt ideologjik. O.Konti, tek Filozofia pozitive shkruante: “Idetëqeverisin botën ose e copëtojnë atë brendakaosit. Krizat e mëdha politike dhe moraleduket sikur zhvillohen jashtë debatitintelektual… por sa herë që mirëkuptimi inevojshëm për parimet më të rëndësishmeështë arritur… shkaqet e kaosit apoçrregullimit janë ndalur”.

Merxhani ka treguar mungesën eintegrimit të pjesëve të shoqërisë shqiptare,nëpërmjet, së pari, evidentimit tëprapambetjes në zhvillimin e industrisëdhe tregtisë kapitaliste. Nëse ndodhte, ky

2. B. Merxhani, Vepra, f. 29, Tiranë 2003. 3. B. Merxhani, Vepra, f. 403, Tiranë 2003.

�� 77��

zhvil l im do të shoqërohej mezhvendosjen e popullsisë nga zonat ruraledrejt qendrave urbane, rregullimi ligjor dheqytetar i të cilave është shumë më sistematikdhe u njeh këtyre grupeve shoqërore njëautonomi shumë më të gjerë se më parë.Kështu që struktura e autoritetit eshoqërisë feudalo-borgjeze të Shqipërisësë viteve 1930 do të ndryshonte dhe dotë mbështetej te pluralizmi i njësivethemelore lokale, të cilat me më shumëkompetencë dhe autonomi do të qeverisninmë mirë dhe më me efektivitet.

Është e njohur në trajtimet sociologjikenevoja e analizës së dukurive të zhvillimitduke marrë parasysh para së gjithash grupetshoqërore dhe jo vetëm individët e përfshirënë të. Edhe te Merxhani e gjejmë pak ashumë një bazament të tillë, veçse kjopikëpamje mbështet së tepërmi tepozitivizmi dhe pikëpamjet e E.Durkheimit. Ja si shkruan ai: “Një shoqërinuk është një entitet që përbëhetsemplërisht nga totaliteti i njerësvet që eformojnë. Një shoqëri ështe një entitet qëkrijohet nga ndjenjat shoqërore, ngandërgjegjia e bashkëtë. Nuk është njëpërzierje elementesh të ndryshmë, po njësynthezë e brëndshme, siç është përshëmbëllë edhe lënda kimike. Pra tërësiashoqërore, që formohet në këtë mënyrë sicilësi unitare, si përmbajtje egocentrike, sishpirt dhe si formë, është krejt e ndryshmenga forma indvidualistike e individëvet tëveçantë që e përbëjnë”4.

Periudha e tranzicionit në ditët tonaka mundësuar krijimin e grupeve apokuazigrupeve, që mbartin fortkarakteristikat e kohës shoqërore që i krijoi.Tranzicioni, si dukurinë me të egër të vetënpati eksodin masiv te popullsisë së zonaverurale drejt periferive apo qendrave urbane,por edhe një pasurim të segmenteve shumëtë kufizuar të shoqërisë shqiptare. Edhe ngastudiues të veçantë është vlerësuar karakteri

i përkohshëm i këtyre grupeve shoqërore; ipaqëndrueshëm, i papërcaktuar, i hapurndaj grupeve të tjera, por edhe që zhbëhetpo aq lehtë. Dhe kjo na përforconmendimin që sidomos pjesë të veçanta tëpolitikës shqiptare nën ndikimin e njëmaterializmi të vetëdijshëm apo tënënvetëdijshëm vulgar nuk janë në gjendjetë vlerësojnë nevojën gjithnjë tëpazëvendësueshme të studimevesociologjike që duhet të merren parasyshme të gjithë respektin dhe vëmendjen eduhur, që do të thotë se politika operonme një kulturë të vjetruar politike, që nukndihmon në krijimin e kushteve përrilindjen e marrëdhënieve shoqërore tëpërparuara në Shqipërinë e viteve 2000.

Edukimi dhe pluralizmi

Sipas një koncepsioni, industrializimi,ashtu si edhe pluralizmi, lidhet me edukimin,si një nga mënyrat që ndihmon ruajtjen erregullit dhe qëndrueshmërisë në shoqëri.

Fig. 2. Një marrëdhënie hipotetike midisindustrializimit, pluralizmit dhe edukimit silidhje shkakësore

Edukimi, si një institucion irëndësishëm në shoqëri, përmbush disafunksione të pazëvendësueshme, dhe jovetëm kaq, por i përbërë nga sisteme dhenënsisteme ai siguron shoqërizimin esuksesshëm të anëtarëve të shoqërisë,konformimin e tyre me vlerat dhe normatbazë të kulturës së cilës i përkasin. Në këtëkuadër, edukimi bashkëvepron edhe meinstitucione të tjera në shoqëri, si feja,familja etj. Është e vërtetë se çdo shoqëri

4. B. Merxhani, Vepra, f. 31, Tiranë 2003.


arrin një konsensus në lidhje me vlera dhenorma të caktuara.

Shkollat luajnë një rol të rëndësishëmpër shoqërizimin e individëve dhe përpërcaktimin e roleve që ata do të luajnë nëshoqëri. Shkolla është një ndërmjetësshoqërizimi, që do të thotë se është njëndërmjetës përmes të cilit personalitetetindividuale trajnohen për të qenë tëpërshtatur nga pikëpamja motivacionaledhe teknike për të shfaqur më vonë rolet sitë rritur. Funksionet shoqërizuese tëshkollës zhvillojnë tek individët zotimin dhekapacitetet që janë parakërkesa thelbësorepër shfaqjen e roleve të tyre të ardhshme.Pra, në këtë mënyrë edukimi kontribuonnë ruajtjen e konsensusit të vlerave.

Po t’i referohemi një teorie klasike përmarrëdhëniet midis sistemit kulturor,sistemit shoqëror dhe personalitetit, ajo dotë kishte këto paraqitje:

Sistemi kulturor=kulturaSistemi shoqëror=struktura shoqëroreSistemi i personalitetit=individëtSistemi kulturor/kultura=vlera të

përbashkëta (norma, njohuri dhe besime).Sistemi shoqëror/struktura shoqërore

= një strukturë e roleve shoqërore.Rolet = pritshmëritë e roleve =

pritshmëri të përbashkëta sjelljeshSistemi i personalitetit/individët =

nevoja të fituara përmes shoqërizimit.Kultura – vlera të përbashkëta u

përmbahen vlerave të përbashkëtaStruktura shoqërore – rolet/

pritshmëritë e roleve individët veprojnëjashtë roleve të tyre

Individët – nevojat

Po t’i referohemi B. Merxhanit, gjejmëtek ai të shprehur pikëpamjen se ndryshimiarsimor në Shqipëri duhet të nisë nga djali,së pari, dhe kjo kërkon riorganizimin earsimit shqiptar, që ka një grumbull

problemesh të funksionit dhe të strukturës.Në faqet e Demokratia të prillit 1929,Merxhani shkruan: “Si është e mundur t’apunojmë edukatën shoqërore, rritjenfamiljare, kupëtimin shtetëror më të lartëtë popullit t’onë dhe si do t’a sgjuajmë nëshpirtin e turmavet popullore ndjenjën esolidaritetit dhe të religjiozitetit, që janëbaza theorike e idesë kombëtare fetare të sëarthmes, në qoftë se të gjitha këtovështrimet t’ona nuk i lidhim me punënkryesore që lyp riorganizimi i ShkollësShqiptare? Shkolla e sotme nuk u përgjigjetnevojave përparimtare të qarkut të tanishmëkombëtare. Dhe kjo nga shkaku se Shkollae sotme nuk është vepër e nonjë pregatitjejepedagogjike, po është vepër semplërisht edisa rastevet të kohës, që goditën... Le t’athemi hapët: në qoftë se nuk do të duam tërealizojmë një prekje dhe bashkëpunim tëngushtë midis kujdesivet edukonjëse tëShkollës Kombëtare ose nevojave jetike tëjetës kombëtare, përpjekja reformonjëse ebrezit t’onë është e dënuar të humbasëbrënda në ëndërën e shpresës, si të gjithasipërmarrjet budalluçka e të kota, që nukkanë program, thellësi e drejtim. Shtetiështë i detyruar më në fund të formojëpolitikën e tij arësimore”5.

Për sa u përket dallimeve, B. Merxhaninënvizon ndryshimet në nivelin e zhvillimittë shoqërisë nga disa tregues, që sipas tijshfaqen kështu: “Kjo copë psykollogjike evogël për Djalin përgjithësisht do të naduhet më pastaj si bazë kur do të shvillojgjerësisht pikëpamjet e mia rreth themelevetshkëncore mbi të cilat duhet të ngrihet“Shkolla e Re”. Po brenda në qarkun eidevet t’ona ka një gjë që thuhet “Ligjëbiogjenetike”. … Dua të them se as systemipedagogjik, që ësht’ i mirë dhe ipërshtatshmë për “Shkollën Neo-Shqiptare”, nuk mund të porositet nëEvropë, siç pandehin disa. Nga Evropa evetmja gjë që mundemi dhe duhet patjetër


�� 79��

të marim është vetëm shkënca e saj. Po neduhet t’a gjejmë mënyrën e sbatimit të saj,ne duhet të përpiqemi të puthitim mjetet eaktivitetit t’onë shkencor, me konditatpsykologjike, biogjenetike dhe sociologjiketë vendit t’onë. Këtë system punimi, i vetmisystem i vërtetë, sidomos mbi këtë themëpedagogjike me kaq rëndësi, do të na e japëvetëm një shikim i paprerë dhe i vërejtshëmmbi dispozitat shpirtërore të DjalitShqiptar. Nga shikimi e nga studimi i jetësshpirtërore së djemvet t’onë, ne do tëmësojmë kaq gjëra sa nuk do të mësojëkurrë djali nga ne!…”6.

Pra në pikëpamjet e Merxhanit shfaqetgjykimi për edukimin si shoqërizim, qëlidhet me nivelin e zhvillimit të shoqërisedhe kjo krijon kushtet për konsensus nëshoqëri. Prirja e tij është të shohë shoqërinëtë orientohet pashmangërisht nga kushtetpozitive të zhvillimit të saj, që ja mundësonzhvillimi i arsimit me ato përmasa qëpërshkruan Merxhani. Ne do të vërenimgjithashtu se Merxhani, si përgjithësishtpikëpamja ku ai mbështetet nuk dallonproblemet që e kanosin një shoqëri të tillëqë mund të mbështetet tek konsensusi,ngaqë ky konsensus mund të jetë fals, imanipuluar, i detyruar ose të përfaqësojënjë pakicë. Problemi tjetër që ne shohimtek kjo pikëpamje lidhet me ndryshimin.Kështu ndryshimi ose ka origjinë tëpapërcaktuar, nuk dallohet cilët janëmbartësit shoqërore të ndryshimit, oseakoma më e pambështetur është ndarja eshoqërisë në njerëz të veprimit dhe tëmendimit, gjë që i shton problemet ebazimit të pikëpamjes neoshqiptare.

Pyetje dhe përgjigje të hershme

Ato shfaqen në këtë trajtë të njohur:“Çfarë e siguron rregullin në shoqëri?”,“Çfarë duhet të kemi parasysh si kusht përkohezionin shoqëror të anëtarëve të grupeve

a të shoqërisë?”. Në fakt këto janë pyetjetmë të hershme që janë shfaqur si trajtimeedhe te pikëpamjet e neoshqiptarëve.Problemi, sipas neoshqiptarëve, ka qenë nëqendër të vëmendjes së O. Kontit, kur aiformulonte parimet e shkencës sësociologjisë. O. Konti jetonte në njëshoqëri, e cila ishte shumë pak e organizuarpër shkak të një numri protuberancashshoqërore që filluan me RevolucioninFrancez, prandaj edhe problemi që aishtronte shfaqej në trajtën e nevojës për njëshkencë që synon rregullin, që do tëndihmonte në rikrijimin e kohezionitshoqëror të humbur në shoqërinë franceze.Ndikimi i O. Kontit është mjaft i qartë tepikëpamjet e neoshqiptarëve, veçanërishttek B. Merxhani. Tek artikulli “Sociologjia-shkencë e shoqërisë”, Merxhani shkruan:“Pikësëpari duhet, në konformitet meprincipet e Sociologjisë pozitive, të vërejmëdhe të provojmë organizmën t’onëshoqërore nga pikëpamja subjektive, ashtusi vërejmë edhe provojmë çdo tjetërorganizmë vitale”7. Si mbështetës ipikëpamjeve të Kontit, Merxhani nukharron të përmendë edhe konceptet epëlqyera prej tij, të statikës dhe dinamikësshoqërore, dhe kjo do të thotë cilat janëshkaqet, pavarësisht se mund te jenë tëndryshme. Ashtu si ndjekësit e Kontit, edheMerxhani mendon se pashmangësia eproceseve historike, e prirjeve, e ngritjevedhe e rënieve, është një ndodhje e pastërpër të gjithë ata që besojnë se universi ubindet vetëm ligjeve natyrore, të cilat epërcaktojnë të qenit e tij pikërisht ashtu siështë; më tej, ajo është si koncept, përligjje,sikurse edhe shpjegim për ata që shohin tekjo njëtrajtësi jo thjesht diçka të dhënë,faktike, të pandryshueshme, por shohinskemën, synimin, idealin, përftesën emendjes së një Hyjnie racionale apo të njëArsyeje Universale, entitetin emëvetësishëm estetik, parimin metafizik,

6. B. Merxhani, Vepra, f. 39-40, Tiranë 2003. 7. B. Merxhani, Vepra, f. 84, Tiranë 2003.


përligjjen teologjike, teodicenë, qëpërmbush dëshirën e njeriut për të ditur jovetëm përse ekziston bota, por edhe përseia vlen të ekzistojë.

Pavarësisht se niveli i kuptimit ngaMerxhani të meritës së Kontit dhe traditësqë ai krijoi është i nivelit përfshirës, dhe jospecifik për ndihmesën e tij në sociologji,mendojmë se shkal la e njohjes sëkoncepteve të Kontit, emocionale aporacionale, orvatet të njohë së pari meritëndhe ëndrrën e Kontit për lumturinëuniversale që vjen vetiu, sapo zbulohenligjet më të përgjithshme.

Në fakt, që nga Konti, kjo përpjekjeka gjetur mbështetje te shumëmendimtarë l iberalë, teknokratë,pozitivistë dhe përkrahës të organizimitshkencor të shoqërisë, por edhe teromantikë, mistikë, përkrahës tëautoritarizmit etj. Madje edhe te Marksi dhete Shpengleri është ndjerë kjo përpjekje.

Megjithëse, në ndryshim nga koha evet, Konti sot rrallë përmendet. Gjithsesine duam të theksojmë, bashkë memendimtarë të tjerë të sotëm, se ndryshimiqë ai ka sjellë me idetë e tij në kategoritëtona të mendimit dhe në kuptimet tonapër sistemin shoqëror ka qenë mjaft ithellë. “Konceptimi ynë mbi shkencat enatyrës, - shkruan I. Berlin, - mbibazamentin material të zhvillimevekulturore, mbi gjithçka që e cilësojmë siprogresiste, racionale, të iluminuar,perëndimore; konceptimi ynë mbiraportet e institucioneve, simboleve tëtyre dhe ceremonialit të tyre me jetënemocionale të individëve dhe të shoqërisëdhe, rrjedhimisht, konceptimi ynë mbihistorinë, është shumë borxhli ndajmësimeve të tij dhe ndikimit të tij. ...Nëluftën kundër armiqve të arsyes, ai kafarkëtuar të tilla armë që edhe sot e kësajdite më së shumti vazhdojnë të jenë tëvlefshme. ... Ai nuk thoshte se historia është

fizikë e një lloji të veçantë apo që mund tëreduktohet te fizika; megjithatë, konceptimii tij sociologjik prirej në atë drejtim, pradrejt një piramide të plotë njohjeje, që dotë përfshinte të gjitha dijet shkencore, njëmetode të vetme, një të vërtete të vetme,një shkallë të vetme të vlerave racionale,“shkencore”. Ky pasion naiv për njësimindhe simetrinë në dëm të eksperiencësvazhdon të jetë i pranishëm ndërmjetnesh”8. Merita e neoshqiptarizmës dhe e B.Merxhanit posaçërisht, vazhdon të shfaqetkur shqyrtojmë problemet e rregullitshoqëror dhe kohezionit lidhur meproblemet e shtetit.

Shteti dhe roli i tij në zhvillimin einstitucioneve pluraliste

Edhe neoshqiptarët, duke umbështetur tek tradita e shqyrtimeve tësociologjisë politike, i kushtojnë njëvëmendje të posaçme problemit kryesorempirik që merret me përshkrimin, analizëndhe shpjegimin e strukturës shoqërore tëveçantë e të posaçme që quhet shtet.

Po t’i referohemi B. Merxhanit nëlidhje me kuptimet që ai ka për shtetin, kudo të gjejmë një përcaktim shumë të lidhurme traditën historike për shtetin,mbështetur te pikëpamjet e E. Renanitdhe Zeitgeist-it, që lidhet me kohën eformimit të kombeve francezë dhegjermane, së bashku me komplekset epërfytyrimeve rreth tyre dhe pikërishtnjëjtësimi i shtetit me kombin, ose si njihetndryshe, me përcaktimin shtet-komb(nation). Tek “Formulat eNeoshqiptarizmës” shkruhet: “Sociologjia,si shkencë, na jep një “definition” krejt tëveçantë dhe indipendent mbi Shtetin. Paskëtij “Definitioni”, Shteti përbënpërmbledhjen e personalitetit moral,shkencor, artistik, fetar dhe juridik të njëturme njerëzore … Një komb nuk është gjë

8. I. Berlin, Idetë filozofike të shekullit XX, f. 128-129 Onufri, Tiranë 2003.

�� 81��

tejtër përveç se një ndjenjë, një ide, njëharmoni shpirtërore, një “kuptimshoqëror””9. Bashkëvendosim këtupërcaktimin që E. Renani i bën “bashkësisësë vullnetit”, siç e quan ai kombin. Për tëkombi është “një bashkësi e madhe solidare,që e lidh ndjenja e sakrificës së kryer dhesakrificave për të cilat është i gatshëm edhenë të ardhmen[…] qenia e kombit është[…]një plebishit i përditshëm”. E. Renanipërcakton edhe përbërësin subjektivist tëkombit: “Kombi është një shpirt, njëprincip mendor”10. Kjo paraqitje i referohetnjë kuptimi të vjetër që e sheh praninë einstitucioneve politike në pothuaj të gjithamarrëdhëniet shoqërore, sa arrin deri tepikëpamje të tilla që barazojnë, tek rasti ineoshqiptarëve, kombin me shtetin, dukeparaqitur një abstraksion, që priret tëbarazojë a të njësojë fenomene shoqëroreqë nuk kanë të njëjtën shtrirje dhepërcaktueshmëri. Kjo pikëpamje theksonse ideja e polit ikës ka të bëjë mepërdorimin dhe zhvillimin e fuqisë, dhepërderisa fuqia gjenerohet në pothuaj çdogrup dhe institucion shoqëror, politikaështë në këtë mënyrë një fenomen shoqërorme shtrirje të gjerë.

Te B. Merxhani gjejmë një trajtim tjetërqë duket se përcakton marrëdhëniet eindividit me shtetin, pikërisht: “Vullneti iShtetit është vullneti i Njeriut për fatin evetë, që burron drejt-per-drejt nga vazhdimii Brezavet. Tërësia shoqërore, si një qark indërgjegjshmë aktiviteti të Njëjt, s’mundtë kuptohet pa një bazë historike, e cila njehsi kombëtare vetëm çështë e vërtetë.. Shteti,i marë si një njohje konkrete, është funksionii trurit shoqëror të një cilësie të caktuarnjerëzish. Po gjer sa në vendin qendror tëqenies shtetërore gjendet, si fuqi lëvizësekryesore, vullneti i ndërgjegjëshmë dhemendja e ndritur, Njeriu dhe Arti, ahere

lodra e së Arthmes shpëton nga zotërimi iegër dhe i verbër i ligjavet të natyrës. Earthmja e Shtetit të sotmë, në kundërshtimme të Shtetit primitiv, varet vetëm nga njëveprim politik dhe edukator i pa-prerë esystematik i NJERIUT QYTETAR”11.

Po ta analizojmë parashtrimin eMerxhanit, shohim se kontrollin shoqërorsi funksion të shtetit e sheh të lidhur menjë koncept si “truri shoqëror”, “veprimipolitik dhe i paprerë”, që do të thotë se kadallime në mënyrën se si është ushtruarautoriteti apo fuqia në shtetin primitiv, poredhe nga mënyra e ushtrimit të tyre mëvonë. Një sistem politik, sipas mendimittonë, është çdo model i qëndrueshëm imarrëdhënieve njerëzore që përmban në njëshkallë të pranuar, të dukshme, fuqi, rregullapo autoritet. Kjo gjithashtu ka parasyshse ka dallime në mënyrën se si fuqia përdoretnë grupe shoqërore, sepse kjo është, në njëformë a tjetër, karakteristikë potenciale epothuaj çdo shoqërie. Dallimet Merxhani isheston duke futur si “zgjidhje” njerëzit eveçantë, që e shpëtojnë shoqërinë ngapapërcaktueshmëria dhe gjendja e egër.

Maks Veberi e shihte fuqinë si thjeshtaftësi të një grupi (ose individi) për tëimponuar preferencat e veta të tjerëve. Ai epërkufizonte fuqinë si “shans” i njeriut osei një numri njerëzish për të realizuarvullnetin e tyre vetjak në veprime tëpërbashkëta ose kundër rezistencës së tëtjerëve që marrin pjesë në veprim. Për tështeti është një lloj i veçantë institucioni,që zotëron në mënyrë të suksesshmemonopolin e legjitimitetit të përdorimit tëfuqisë brenda një territori të dhëne. Kykoncept i Veberit është me shtrirje të madheanalitike, çka bën të mundur të studiohenedhe institucione e struktura që mundet t’umungojë fuqia a pushteti, por me mbrojtjene politikës arrijnë të strukturohen brenda

9. B. Merxhani, Vepra, f. 26-27, 30, Tiranë 2003.10. Shih tek U. Altermatt, Etnonacionalizmi në

Evropë, f. 29, Tiranë 2002.

11. B. Merxhani, Njeriu qytetar, Vepra, f. 229,Tiranë 2003.


tyre. Me fjalë të tjera, koncepti i gjerë ipolitikës inkurajon një vetëdije përkatësiepotenciale politike të pothuaj të gjithëaspekteve të jetës shoqërore që jodrejtpërdrejt a qartazi l idhen meqeverisjen dhe shtetin.

Këtu jemi te nevoja për të përkufizuarshtetin mbi bazën e vlerësimit tëpërkufizimeve shoqërore të institucioneve,që do të thotë t’i referohemi përcaktimit tështetit si qendra e vetme legjitime eautoritetit, e bashkë me këtë përcaktim vjene shfaqet në shoqëritë moderne edhekoncepti i shtetit-komb. Ne mund tëshohim më sipër që vetë Merxhani nuk edallon shtetin nga kombi, megjithësehistoria e zhvillimit të kombit shqiptar kandryshime nga modeli klasik i shtetit-kombqë u zhvillua në vendet perëndimore. Dukepasur parasysh këto ndryshime, Merxhanimë shumë, por edhe përfaqësues të tjerëtë neoshqiptarëve, i janë referuar modelittë përzierë, që do të thotë mbajtjeparasysh edhe e modelit perëndimore, poredhe e modelit që vinte nga Turqia modernee M. Ataturkut.

Treguesi më i qartë i një shteti tëqytetëruar (modern)

Sipas mendimit të Merxhanit, treguesii një shteti modern është aftësia për tërealizuar reforma. Kjo në mendimin eMerxhanit është e lidhur me cilësitë më tëqenësishme të vetë qenies së botës. Në njërinnga shkrimet nismëtare për të paraqitur parashqiptarëve neoshqiptarizmën, Merxhanishkruan: “Natyra krijon pa-rreshtur formatë ra. Ato që ka sot nuk kanë qenë kurrëmë parë. Dhe ato që kish tjetër herë, sotnuk janë më. Natyra krijon pa-rreshturforma të ra. – Ja, pra, Ligji i pa-shkelshmë,gjithmonë i fortë, gjithmonë imrekullueshmë, Ligji i jetës, Ligji i qenies

njerëzore. Kaq për njerëzit, sa dhe përpopujt. Po para së gjithash për popujt.Popujt që duan të rrojnë, popujt që duan tëmbajnë gjithmonë lart emrin e historisë sëtyre, të ruajnë sheshin e qytetërimit të tyredhe t’a shvillojnë, këta popuj pothua në çdoperiodë të jetës së tyre rrëmbehen nga njëdallgë reformonjëse shumë e madhe.12"

Edhe në Shqipëri gjejmë përpjekje tështetit për të realizuar reforma. Por nevojamë e madhe për të reformuar shoqërinë nëShqipëri, sipas Merxhanit, është ajo e bazësintelektuale. Duke pasur parasysh këtëmungesë në jetën shqiptare, Merxhanishkruan: “Çdo lëvizje reformonjëse, menjë përmbajt je kombëtare dhesociologjike, që të jetë serioze, positive,efikase dhe pemëdhënëse, duhet të ketënjë bazë intelektuale të përgjithshme. ...Ky është ligji i aktivitetit të vërtetë të gjithëpopujve të botës13.

Për më tepër, argumentet e Merxhanitnuk janë të lidhura vetëm me krijimin e njësistemi që të përfshijë të gjitha ato kuptimeshoqërore të rëndësishme, por është erëndësishme t’i hapet vendi edhe njëmrekullie, si e quan ai veprën e Gustav LeBon, “Psikologjia e turmave”. Duke evlerësuar veprën e psikologut francez,Merxhani shkruan: “Jeta shqiptare, shpirtishqiptar janë nga pikëpamja e thjeshtëpsykologjike dhe sociologjike, një terraincognita (tokë e panjohur) e madhe akomadhe për neve vetë, për bijtë e këtij vendi.Ky vend vuan, që prej shekujsh, jo vetëmnga mungimi i një bashkimi dhe jetështetërore të ndërgjegjëshme, si pandehindisa, po vuan, bile thellësisht, edhe nga njëanomalitet psykologjik. Shqipëria, brendanë qarkun e qytetërimit evropjan, ështëvendi, i cili është si një spital popullor isëmundjevet psykollogjike14”.

Pra, problemi me të cilin përballejShqipëria e viteve 1930, por edhe Shqipëria

12. B. Merxhani, Vepra, f. 18, Tiranë 2003.13. B. Merxhani, Vepra, f. 19, Tiranë 2003.


�� 83��

e viteve 2000, është ai i organizimitshoqëror dhe e cilësisë së institucioneveshoqërore. Në qoftë se njerëzit janë tëorganizuar, do të thotë se ekzistojnë disarregulla që sistemojnë marrëdhëniet midisanëtarëve të grupit a grupeve. Në qoftë segrupi ka nivel të lartë organizimi, atëherërregullat që ekzistojnë specifikojnë role tëveçanta dhe përkufizojnë se çfarë ata duhettë bëjnë, kur dhe si duhet ta bëjnë. E gjithëorvatja e Merxhanit duket se do të paraqesëpikërisht këtë shqetësim të neoshqiptarëvepër nivelin e organizimit të shoqërisëshqiptare, që ende nuk shfaq cilësi tëspikatura në këtë lëmi. Në një shoqëri sishoqëria shqiptare, që është pak eorganizuar, sistemi, nënsistemet dhe grupetjanë në nivel të ulët organizimi dhe rregullatjanë më pak të përcaktuara dhe të sistemuara,por për Merxhanin vlen që këto nivele të ulëtamund të ndryshohen për mirë, në mënyrëpozitive, mjafton që të shqiptohen nevojatdhe të shpërndahet errësira e thellë, të thuhentë vërtetat, sepse përndryshe, duke perifrazuarNiçen, për Merxhanin ato kthehen nëkonflikte dhe katastrofa.

“Pra, - shkruan Merxhani, - ështënevoja që të krijojmë një jetë mendore. Dhejetë mendore do të thotë për Shqipëri, jokrijim çfaqjesh typografike, as ngrehjeqendrash dëfrimesh, po princip, çap, kurajopër një gjyrmim shkencor, serioz, tëvazhduar, për analizimin dhe shpjegimin evonésave historike dhe sociologjike të jetëskombëtare...Vepra e reformavet, punapregatitëse që ka për qëllim të sbulojë ligjetpsykologjike dhe sociologjike të jetës s’onëkombëtare, si bazë për çdo përpjekje t’onëreformonjëse, kjo vepër kolosale duhet t’ibesohet vetem një djalërie monarkiste.”15

B. Merxhani me qartësi shfaq pikëpamjete veta, veçse ato nuk ia dalin mbanë tëtregojnë mënyrat adekuate. Ato shfaqen mëshumë me shenjat e patosit dhe entuziazmit,sesa të gjetjes së mjeteve reale për ta

ndryshuar shoqërinë shqiptare. Është evërtetë që sistemet shoqërore përgjatë kohëssë ekzistencës, dhe jo njëherë të vetme,gjenden në rrethanat e nevojës për tëndryshuar interpretimet e rregullave mbi tëcilat mbështeten ato. Kjo do të thotë se,edhe sikur ligjet e përgjithshme të jenëadekuate për sistemin, mund të ketëprobleme papërshtatshmërie me grupeligjesh apo rregullash të veçanta. Pra,vazhdimisht jeta shoqërore kërkonsistemime dhe risistemime të ligjeve që eqeverisin atë. Këto mendojmë se kërkonteedhe jeta shqiptare e viteve 1930, dhepavarësisht nga besimi i neoshqiptarëve tefigura e mbretit, ne mendojmë se as mbretidhe as neoshqiptarët nuk ia mbërritën tëparaqitnin programe të qarta të reformimittë shoqërisë. Më shumë neoshqiptarëtluajtën rolin klasik të konsumuesit dhekomentuesit të asaj që ndodhte, duke mospatur kurajën dhe besimin për ta bërë tëvërtetë atë realitet virtual që kishinndërtuar në mendje për të ardhmen eshoqërisë shqiptare.

Rregulli në shoqëri është i lidhur edheme procesin e hartimit të ligjeve. Sigurisht,shumë veprimtari shoqërore ekzistojnëbashkë me veprimtarinë e bërjes dhespecifikimit të tyre. Realizimi i ligjeve ka tëbëjë me strukturën shoqërore, mezhvillimin e saj, ashtu si lidhet edhe merregullat mbi të cilat është ndërtuar ajo.Problemi bëhet më kompleks në qoftë sene u drejtohemi edhe problemeve të tilla sizgjedhjet në Shqipërinë e viteve 1930,pjesëmarrja në votime, karakteristikat ebashkëveprimit midis zhvillimit ekonomikdhe qëndrueshmërisë ekonomike, sistemitpolitik. Pra të gjitha këto çështje e bëjnë tënevojshme që ne të bëjmë analiza që do tëmbanin mirë parasysh atë që thanë dhe atëqë nuk mundën ta thoshin neoshqiptarët,si dhe ato që nuk mundën t’i shikonin a t’ikonstatonin ata, sepse nuk mund të mos

15. B. Merxhani, Vepra, Tiranë 2003, f. 20.


jemi realistë që jeta shqiptare e viteve1930 nuk ofronte mundësi të mëdha përtë pasur informacionin, njohjen enevojshme për mënyrën e zhvillimit dhemundësitë reale që shoqëria shqiptare tëdilte nga qerthulli i konfliktualitetit,sidomos atij shoqëror. Në një shoqëri qëvuante analfabetizmin kronik, që realizontezgjedhje me zgjedhës të dytë, që kishtenevojë të ngutshme për të realizuar reformërrënjësore agrare, që nuk kishte ndonjëzhvillim të madh të marrëdhënieve

kapitaliste, që nuk kishte liri të vërtetapolitike, që shfaqte një mentalitet mjafttë prapambetur dhe patriarkal, do t’iquanim vërtet të guximshme frazat qëshqiptonin neoshqiptarët, e veçanërishtB. Merxhani. Pra do të duhet të pranojmëse ka një marrëdhënie të varësisë midiszhvill imit politik dhe ekonomik tëshoqërive, të cilën e bëjnë publike shfaqjete vlerave dhe nivelit të jetës mendore, qëedhe në Shqipërinë e sotme duken ende largsë qeni zhvillime shpresëdhënëse.

REFERENCAT

Berlin, I. 2003. Idetë filozofike të shekullit XX:Tiranë: Onufri.

Coser, L & Ridener, L. 2005. Teoritë sociologjike.Tiranë: Plejad.

Dervishi, Z. 1999. Sociologji kulture 1. Tiranë:Shblu.

_____. 2001. Bashkëjetesë me demonët ekonflikteve. Tiranë: Jerusalem.

_____. 2004. Vullnetarizmi-ind shumëfunksional ishoqërisë. Tiranë: albPAPER.

Merxhani, B. 2003. Vepra. Tiranë: Plejad.Mill, J. S. 1910. Gjykime për Qeverinë

Përfaqësuese. London: Dent.Nikaj, I. 2002. Mendimi shoqëror e filozofik

shqiptar i viteve 1930-të (Neoshqiptarizma).Korçë: Kotti.

P ikëpamjet rreth reformimit tësistemit të ardhshëm zgjedhor nëKosovë janë drejtuar në dy sisteme:

në sistemin proporcional me lista të hapuradhe në sistemin e kombinuar. Edhe partitëpolitike, aktorët ndërkombëtar dhe sidomosstudiuesit e kanë gjykuar si nevojë imediatetë demokratizimit të sistemit zgjedhor nëKosovë hapjen e më shumë e mundësivepër zgjedhjen e deputetëve, që nuk janëekskluzivisht të lidhur me udhëheqjen epartisë së tyre, por e ndiejnë veten tëpërgjegjshëm edhe para zgjedhësve tënjësisë së tyre zgjedhore. Pra shihet si interesimediat që të zvogëlohet distanca edeputetit me zgjedhësin, të krijohetmundësia për të komunikuar me tëdrejtpërdrejt, për t’u njohur me nevojat dhemundësitë e qytetarëve dhe për t’ipërfaqësuar në mënyrë të denjë ata. Kështudo të hapet mundësi më e madhepërfaqësimi dhe përgjegjshmërie dhe do tëzvogëloheshin deficitet demokratike tëpërfaqësimit. Ky diskurs i ri i të menduaritështë shenjë e mirë për të ardhmen edemokracisë në Kosovë.

Sipas Dieter Nohlen, të zgjedhësh do

të thotë “në një kuptim ontologjik… tëmund të përzgjedhësh lirisht në mes të mëshumë ose së pakut dy ofertave(kandidatëve/partive)”.1 Pra ideja përkorrigjimin e sistemit zgjedhor nuk duhetkuptuar si përpjekje për të zhvleftësuar roline partive politike në skenën politikekosovare dhe për të vënë në plan të parëindividët. Prania dhe veprimi i partive, sibartëse të pikëpamjeve, qëllimeve dheinteresave të caktuara politike, është edomosdoshme për sistemin e lirisë dhedemokracisë. Detyrat e partive politike janëtë pazëvendësueshme: ato paraqesinkandidatët për zgjedhje, ndërmjetësojnëvazhdimisht – edhe në periudhën në mestë zgjedhjeve – mes zgjedhësve në njërënanë dhe Kuvendit, përkatësisht, qeverisë nëanën tjetër.

Por partitë politike në Kosovë kanënevojë të demokratizohen dhe të bëhen mëtë përgjegjshme në raport me qytetarin. Kjodo të arrihej përmes korrigjimit të sistemitzgjedhor: duke i hapur listat.

Demokraci nuk do të thotë që i gjithëpopulli të flasë me një zë, “por marrjen enjë vendimi nga shumica dhe, me këtë,

DREJTIMET E REFORMIMIT TË SISTEMIT

TË ZGJEDHJEVE NË KOSOVË

SABRI KIÇMARI – Kolegji universitar “Victory”, Prishtinë; Instituti i Sociologjisë

1. Nohlen, Dieter (1995), f. 846


�� 86 Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë

sundimin e shumicës mbi pakicën. Shumicae zgjedh qeverinë dhe aprovon ligjet, kursepakica është opozitë. Pushteti i shumicësmegjithatë kufizohet përmes kushtetutës:ajo është pushtetmbajtëse e përkohshme,gjë për të cilën në zgjedhjet e ardhshme dotë vendoset sërish.”

Është e njohur se sistemi zgjedhorparaqet mënyrën sipas së cilës qytetarëtzgjedhin partinë ose kandidatin e tyre tëpreferuar përmes dhënies së votës, përmessë cilës bartet mandati i përfaqësimit politik.Bazë e një sistemi demokratik zgjedhorjanë: zgjedhjet e përgjithshme (e drejta ezgjedhjes nuk mund të kufizohet për shkaktë përkatësisë gjinore, racës, pasurisë,përkatësisë etnike), të drejtpërdrejta(kandidatët duhet zgjedhur në mënyrë tëdrejtpërdrejtë), të lira (zgjedhja duhet tëbëhet pa presion të jashtëm dhe nuk mundtë përdoret detyrimi si mjet për të obliguarzgjedhësin), të barabarta (çdo zgjedhës kanjë votë dhe secila votë është ebarasvlefshme) dhe të fshehta (duhetgarantuar se askush nuk do të mësojë se sika zgjedhur një votues).2

Në mënyrë të veçantë janë tërëndësishme elementet e responsivitetit, si:sjellja e deputetëve në çështjet politikekonform pikëpamjeve të zgjedhësve të tyre;sjellja e shërbime specifike të deputetëve përzgjedhësit e tyre; obligimi ndaj qëllimeveideologjike dhe materiale të partisë së tyrenga ana e deputetëve; transmetimi tezgjedhësit i ndjenjës se po përfaqësohenpërmes veprimeve simbolike.3

Funksionet e zgjedhjeve

Funksionet e zgjedhjeve mund tëpërmblidheshin sa vijon: legjitimimi isistemit politik dhe qeverisjes së një partieose një koalicioni qeveritar; bartja e besimit

mbi personat ose partitë; rekrutimi i elitëspolitike; shpalosja e mendimeve dheinteresave të qytetarëve me të drejtëzgjedhjeje; lidhja e institucioneve politikeme preferencat e zgjedhësve; mobilizimi izgjedhësve për vlera shoqërore, qëllimepolitike dhe programe apo interesa politikepartiake; zgjimi i vetëdijes politike tëpopullsisë përmes shpjegimit të problemevepolitike dhe alternativave; kanalizimi ikonflikteve politike në procedura përzgjidhjen e tyre në mënyrë paqësore;integrimi i pluralizmit shoqëror dhe krijimii një bashkësie politike të vullnetshme, tëaftë për aksion; udhëheqja e një luftekonkurruese për pushtet politik mbi bazëne përmbajtjeve programore alternative;sjellja deri te një vendim mbi udhëheqjenqeveritare në formën e krijimit të shumicësparlamentare; vendosja e një opozite të aftëpër të kontrolluar dhe të gatshme përndërrimin e qeverisjes.4 Në një sistemdemokratik qeverisjeje, roli i partiveopozitare është shumë i madh. Detyrat eopozitës janë si më poshtë: kontrollonveprimtarinë e qeverisë; kritikonveprimtarinë e qeverisë; bashkëvepron përmiratimin e ligjeve – qoftë përmes miratimittë projekteve të qeverisë, qoftë përmesdetyrimit për ndryshime, qoftë përmessjelljes së projekteve të saja alternative;përgatitet për të fituar zgjedhjet e ardhshmedhe për të marrë përsipër vetë qeverisjen.5

Në praktikën politike bashkëkohoreekzistojnë dy tipe themelore të sistemitzgjedhor: sistemi i shumicës (ose mazhoritar)dhe sistemi proporcional.6 Më shumë segjysma e shteteve të pavarura (52 për qind),ku Kuvendi del nga zgjedhjet direkteelektorale, përdorin sistemet e mazhorancës,ndërsa 36 për qind e vendeve e bëjnëpërzgjedhjen e deputetëve për Kuvendin etyre sipas sistemit proporcional, 12 për qind

2. Giesecke, Hermann (1976), f. 433. Greiffenhagen, Martin (1998), f. 1414. Nohlen, Dieter (1995), f. 847

5. Giesecke, Hermann (1976), f. 456. Po aty, f. 43

�� 87��

e shteteve aplikojnë sistemin e kombinuar.7

Në shtatë nga 23 vendet e industrializuara tëPerëndimit zbatohet sot sistemi i shumicës,kurse në shumicën e tyre (16) sistemiproporcional. Disa shtete preferojnë njëvariant të kombinuar të këtyre dy sistemeve.8

Përparësitë dhe të metat e sistemit tëshumicës (mazhoritar)

Diskutimi parimor për përparësitë dhetë metat mes të sistemit të shumicës dhesistemit proporcional, në teorinë politikeka filluar që nga shekulli XIX. Për të pasurnjë pasqyrë neutrale të vlerësimit, do tëparaqesim këtu fillimisht përparësitë dhe tëmetat e këtyre dy sistemeve themelore, nëbazë të të cilave mund të arrihet në njëpërfundim përmbajtësor se cilat elementejanë më të domosdoshme për jetën politike,shoqërore dhe institucionale në Kosovë.

Përparësitë e sistemit të shumicës mundtë përmblidhen me sa vijon:

- Sistemi i shumicës favorizon sistemindypartiak, përmes të cilit, në të shumtën erasteve, mund të arrihet një raport i qartëshumice në Kuvend.

- Përmes këtij sistemi bëhet mbrojtjanga copëtimi i madh partiak i Kuvendit.

- Njësitë zgjedhore janë të vogla dhekandidati ka kontakt të drejtpërdrejtë mezgjedhësit e tij, gjë që mundëson zgjedhjene kandidatëve popullorë.

- Krijohet një qeveri e qëndrueshmedhe e aftë për të funksionuar, si dhe njëopozitë e fortë (p.sh., si në SHBA dheBritaninë e Madhe).

- Nxitet maturia politike dhe shmangetekstremizmi, ngaqë partitë e mëdha politikeluftojnë për të fituar zgjedhësit e matur të mesit.9

- Bashkohen në dy parti një pjesë emadhe e elektoratit, sidomos në vendet me

ndarje të thella etnike apo rajonale.- Votuesit, në mënyrë të drejtpërdrejtë,

përcaktojnë vendimin mbi udhëheqjen eardhshme të qeverisë.

- Ky sistem konsiderohet i bazuar mëshumë në stabilitetin qeverisës dhe më paknë drejtësi.

- Konsiderohet si sistem mjaft i thjeshtpër t’u zbatuar dhe kuptuar.

Të metat e sistemit të shumicës mund tëpërmblidhen në këto pika kryesore:

- Çon deri në humbjen e shumë votave,pasi në secilën njësi zgjedhore fiton vetëmnjëri kandidat, kurse të gjithë kandidatët etjerë përjashtohen. Për shembull, nga 10000 votues në një njësi zgjedhore, rezultatimund të jetë ky: kandidati i partisë X: 4500 vota; kandidati i partisë Y: 4 000 vota;kandidati i partisë Z: 1 500 vota. Sipassistemit të shumicës, kandidati X fitonmandatin, kurse dy të tjerët bien, edhepse ata së bashku në fakt përbëjnë 55 përqind të votave. Pra, sipas këtij sistemi,nuk është shumë e rëndësishme nëse “njëkandidat në një njësi zgjedhore humbzgjedhjet me vetëm një votë më pak oseme 5000 vota më pak.”10

- Sistemi i shumicës mund të sjellpadrejtësi, ngase përfaqësimi në Kuvendmund të mos i përgjigjet gjithmonë vullnetitreal të shumicës së zgjedhësve. Sipas këtijsistemi, mund të ndodhë që “një parti kafituar shumicën e përgjithshme të votave,por megjithatë nuk e siguron shumicën edeputetëve.”11 Për shembull, në zgjedhjetpresidenciale në SHBA në vitin 2000, ALGore kishte rreth 100 000 vota më shumëse Presidenti Bush.

- Një parti, e cila në asnjë njësi zgjedhorenuk mund të fitojë shumicën, por ka përkrahjesolide politike, do të mund të mbetej jashtëKuvendit, edhe nëse përkrahja për të në nivel

7. IDEA (2000), f.198. Nohlen, Dieter (1995), f. 8619. Giddens, Anthony (1997), f.304.

10. Giesecke, Hermann (1976), f. 43.11. Po aty.


vendi mund të arrijë shkallën deri në 10 përqind. Për shembull, AAK dhe ORA sipaskëtij sistemi lehtë do të mund të mbeteshinjashtë Kuvendit, kurse për partitë e tjera mëtë vogla as që mund të diskutohet.

- Përjashton mundësinë e përfaqësimittë minoriteteve.

- Përjashtohet përfaqësimi i grave apodhe të të rinjve.

- Mund të nxitet klanizimi dherajonalizimi. P.sh., partitë që nuk mund tërenditen në vendin e parë dhe të dytë nënivel vendi, do të synonin përqendrimin epunës së tyre në rajone të caktuara (rasti iAAK në rajonin e Dukagjinit).

Përparësitë dhe të metat e sistemitproporcional

Sistemi proporcional ka këto përparësi:- Shpërndarja e vendeve në Kuvend

paraqet raportin e rezultateve në zgjedhje,duke shmangur mangësitë dhe anomalitë esistemit mazhoritar. Pra, përparësia kryesoree këtij sistemi është se “shkakton një numërtë vogël votash të dështuara”.12

- Votat nuk shkojnë kot. Mund tëpërfaqësohen të gjitha grupet dhe interesatpolitike në Kuvend, në raport me forcën etyre brenda zgjedhësve (partitë e voglapolitike, partitë që përfaqësojnë minoritetet,që mbrojnë interesat e grave, të të rinjve etj.).

- Partitë mund të dërgojnë në Kuvendpa problem ekspertët e tyre.

- Nuk është e mundur që përmespërcaktimit të njësisë zgjedhore të ndikohetnë rezultatin e zgjedhjeve.

- Mënjanohet qeverisja e vetëm njëpartie dhe kështu evitohet më lehtëmundësia për keqpërdorim të pushtetit.

- Ky sistem konsiderohet sistem ibazuar më shumë në drejtësi se sa nëstabilitet qeverisës.

- Krijimi dhe forcimi i lokalizmave në

kuptimin partiak është më i vogël, pasipartitë zakonisht orientohen në nivelkombëtar.

- Rrit mundësinë e hapësirës përpërfaqësim për grupet e vogla minoritaredhe kulturore.13

- Rrit mundësinë e zgjedhjes sëfemrave në Kuvend.14

Të metat e sistemit proporcional janë:- Rreziku i ndarjes së Kuvendit në grupe të

shumta dhe të vogla parlamentare është i madh.- Krijimi i qeverisë është i vështirë,

meqë është i domosdoshëm krijimi ikoalicioneve mes të partive që shpesh kanëprograme partiake të ndryshme.

- Qeveritë mund të jenë jo aq tëqëndrueshme, meqë janë rrjedhojë e koalicioneve.

- Një parti e vogël, përmes koalicionit,fiton fuqi qeverisëse shumë më të madhese sa i japin zgjedhësit (shembulli AAK-së),si pasojë e kalkulimit të interesave tëpartnerëve në koalicion.

- Partitë e vogla mund të ndikojnë nëndryshimin e shumicës dhe të vështirësojnëkështu punën në qeveri dhe Kuvend.

- Zgjedhësi nuk mund të ketë ndikimefektiv pas zgjedhjes së kandidatit15 dhe asndikim ndaj partnerit të koalicioni me tëcilin do të qeveriset.

- Mungon kontakti personal mes tëzgjedhësit dhe kandidatit ose të zgjedhurit.

- Shumë kandidatë të listave të partisënuk u janë bërë të njohur zgjedhësve.

- Zgjedhësi nuk ka ndikim tëdrejtpërdrejtë mbi kandidatët, të cilët futennë Kuvend, pasi listat përpilohen nga partia.

- Rriten mundësit e përfaqësimit tëpartive ekstremiste.

Stabilitet apo përfaqësim demokratik?

Shoqëria kosovare e ka tejkaluar memjaft vështirësi ndërrimin nga sistemipolitik njëpartiak i Lidhjes Komuniste të

12. IDEA (2000), f. 62.13. IDEA (2000), f. 62.

14. Po aty, f. 63.15. Nohlen, Dieter (1995), f. 862.

�� 89��

Kosovës (LKK) në atë shumëpartiak. Edhepse formalisht LKK ka pushuar së ekzistuarishpejt dhe në mënyrë euforike, në kuadrine një distancimi gjithëpopullor nga politikae saj diskriminuese, gjurmët e saj janëvërejtur edhe për një dhjetëvjeçar të tërë mëpas jo vetëm në sjelljen politike të liderëve,por edhe në votën e elektoratit, me ç’rastlideri i LDK-së dhe partia e tij fitoninvazhdimisht mbi 90 për qind të votave sinë sistemet njëpartiake. Vetëm pas luftës dhepas ristrukturimit të skenës partiake nëKosovë, është krijuar një sistem iqëndrueshëm shumëpartiak. Por këtij sistemii mungon ende profilizimi dhe përcaktimi iqartë i interesave të partive politike.

Siç mund të shihet nga krahasimi isistemit të shumicës dhe atij proporcional,mund të konstatohet lehtë se nga njëprocedurë ose sistem zgjedhor mund tëarrihet deri në rezultate që matematikishtjanë korrekte, por që mund të mos epasqyrojnë në mënyrë të drejtë vullnetin eqytetarëve. Në analizën e raporteve politikedhe shoqërore, me qëllim që të krijohet njësistem i qëndrueshëm dhe i drejtë zgjedhor,shtrohen pashmangshëm përgjigje nëpyetjen: a është më i nevojshëm, përrrethanat aktuale politike dhe shoqërore nëKosovë, stabiliteti qeverisës, apopërfaqësimi demokratik i grupeve më tëvogla politike dhe etnike?

Në përgjigje të kësaj pyetjeje, mundtë konstatohet në rrafshin analitik se përrrethanat në Kosovë një sistem i pastër ishumicës mund të krijojë stabilitet qeverisësdhe raport të ndërsjellë afrie mes të tëzgjedhurit dhe zgjedhësit. Duke qenë enjohur se mungesa e stabilitetit qeverisës eka karakterizuar ekzekutivin e vendit që ngazgjedhjet e fundit të nivelit qendror, kurse

në anën tjetër e drejta komunikuese në mestë të zgjedhurit dhe zgjedhësit lë shumë përtë dëshiruar, edhe për arsyen e thjeshtë setë zgjedhurit më shumë i janë mirënjohëspër futjen në listë udhëheqjes së partisë, sesa qytetarit votues, logjika politike do të nasillte në përfundimin se nevoja për forcimine këtyre dimensioneve shoqërore eqeverisëse shtron si domosdoshmëripërforcimin e elementeve të një sistemishumice (mazhoritare) në sisteminzgjedhor të Kosovës. Por, një sistem i pastëri shumicës as që mund të merret me mendaktualisht, jo për faktin se ai do tëshkaktonte humbje të mëdha votash, porngase partitë e vogla parlamentare (sidomosAAK dhe ORA) nuk do të pajtoheshin nëasnjë mënyrë, meqë atyre do t’u rrezikohejseriozisht hyrja në Kuvend dhe, në mënyrëtë veçantë, për faktin se aktorëtndërkombëtarë nuk do të pranonin në asnjëmënyrë rrezikimin e vendeve të deputetëvetë minoriteteve (qoftë edhe minimale!) tëfituara përmes votës së qytetarit. Nëpropozimin gjithëpërfshirës përMarrëveshjen për Statusin e Kosovës – tëashtuquajturën “Pakoja e Ahtisarit”, janëparaparë për dy mandatet e para zgjedhore,pas përcaktimit të statusit të Kosovës, njëzetvende të rezervuara (dhjetë për komunitetinserb dhe dhjetë për komunitetet e tjera) përpërfaqësimin e komuniteteve që nuk janëshumicë në Kosovë.16 Mbetja e vendeve tëminoriteteve në Kuvend vetëm në kuadrine garancive pozitive, që janë përcaktuar nëpakon e presidentit Ahtisari17, nëProjektmarrëveshjen për Statusin eKosovës, vështirë se do akceptohej lehtë ngaaktorët ndërkombëtarë, pjesëmarrës nëprocesin politik në Kosovë.

Në anën tjetër, një sistem i pastër

16. Propozimi gjithëpërfshirës për Marrëveshjenpër Statusin e Kosovës (Aneksi I “DispozitatKushtetuese”, Neni 3.2.), më 2 shkurt 2007, cituarsipas publikimit në “Koha ditore”, 03.02.2007.

17. Në Aneksin I “Dispozitat Kushtetuese”,neni 3.3. i propozimit gjithëpërfshirës për

Marrëveshjen për Statusin e Kosovës ështëparaparë garantimi i dhjetë vendeve përpërfaqësuesit e komunitetit serb dhe dhjetëvendeve për përfaqësuesit e komuniteteve tjeratë pakicave në Kuvendin e Kosovës “nëse numri ivendeve të fituara është më i vogël se dhjetë”.


proporcional, përkundër faktit se është mëi drejtë, më përfaqësues dhe mëgjithëpërfshirës, mund të sjell deri te njëkonstruksion i tillë qeverisjeje, i cili ështëmë shumë produkt i një kalkulimi tëinteresave të ngushta të partnerëve tëkoalicionit, sesa rezultat i angazhimit tësubjekteve politike për të realizuarprogramet e tyre qeverisëse.18 Në rrafshinligjor, konstruksionet e tilla të qeverisjesjanë të lejueshme, por në rrafshin elegjitimitetit demokratik deficitet janë tëkonsiderueshme.

Dy variante të mundshme

Një numër ekspertësh në Kosovë kanëpreferuar reformimin e sistemin zgjedhordrejt një sistemi të kombinuar 50 përqind mazhoritar dhe 50 për qindproporcional. Sipas këtij sistemi:

• do të krijoheshin pesëdhjetë njësitë vogla zgjedhore;

• gjysma e mandateve (pesëdhjetëvende) do të ndaheshin sipas sistemitproporcional me lista të mbyllura (si derimë tash), në bazë të përqindjes së fituarnga partia përkatëse (duke respektuarbarazinë gjinore);

• gjysma tjetër e mandateve(pesëdhjetë vende) do të ndaheshin sipassistemit të shumicës (mazhoritar) përkandidatët e partive ose kandidatët epavarur, të cilët do të fitonin shumicën ethjeshtë të votave në njësinë përkatësezgjedhore.

Ekspertët mbrojnë pikëpamjen se kysistem zgjedhor nuk do të jetë fare ikomplikuar. Zgjedhësit përmes këtij sistemigëzojnë “luksin e dy votave: një për partinëdhe tjetrën për deputetin lokal.”19 Në këtëmënyrë do të respektohej e drejta e qytetaritpër të qenë sa më afër deputetit të zgjedhur

nga ai dhe të drejtës së partive për tëpërcaktuar kuadrin kryesor, që do tapërfaqësonte atë në Kuvend. Pra, do tëkrijohej një lloj drejtpeshimi nëpërfaqësimin e platformës politike të partisëdhe vullnetit të qytetarëve. Sistemi ikombinuar do të ruante përfitimet eproporcionalitetit dhe siguron njëpërfaqësim gjeografik për zgjedhësit.Megjithatë përvoja me këtë sistem kadëshmuar se vota për deputetin lokalështë shumë më pak e rëndësishme nëpërcaktimin e vendeve në Kuvend. Njëproblem tjetër serioz është edhe krijimi idy kategorive të deputetëve: tëzgjedhurve në mënyrë të drejtpërdrejtëdhe atyre sipas listës partiake.20

Aprovimi i një sistemi të tillë u hoqnga rendi i ditës si pasojë e mosgatishmërisësë udhëheqësve institucionalë dhe politikëtë Kosovës për ta pranuar atë si dhemosakceptimit të tij nga ana e përfaqësuesvetë komunitetit ndërkombëtar në Kosovë.Këta të dytët kanë shpallur për prioritetzgjerimin e përfaqësimit për minoritetet,përkundër faktit se atyre u janë garantuarvendet përmes pakos së Ahtisarit.

Në kuadrin e reformimit të sistemitzgjedhor, Ekipi i Unitetit krijoi një gruppune tranzitor mbi zgjedhjet. Për katërmuaj rresht, në këtë grup të përfaqësuarnga subjektet politike, partitë minoritaredhe shoqëria civile, u diskutuan drejtimete sistemit zgjedhor. Pas katër muaj pune uarrit të përgatitej një raport për Ekipin eUnitetit, në të cilin u përfshinërekomandimet politike për reformimin esistemit zgjedhor.

Grupi tranzitor arriti bashkëpëlqim përnjë numër të konsiderueshëm çështjesh, si:sistemi zgjedhor për zgjedhjet për Kuvendine Kosovës të jetë proporcional; të hapenlistat e kandidatëve dhe renditja e tyre të

18. Shembull i efekteve të tilla është Aleanca përArdhmërinë e Kosovës (AAK), e cila me vetëm nëntëmandate të fituara në Kuvend ka arritur të sigurojë

drejtimin e linjave të qeverisjes së vendit.19. IDEA (2000), f. 74.20. Po aty, f. 74.

�� 91��

përcaktohet nga zgjedhësit; të ketë vetëmnjë zonë zgjedhore21; të sigurohet një kuotëprej 30 për qind për gjininë më pak tëpërfaqësuar; kryetarët e komunave tëzgjidhen drejtpërdrejt, duke përdorursistemin dyraundësh; sistemi zgjedhortë rregullohet përmes katër ligjeve: ligjitpër Zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës,ligjit për Zgjedhjet për Kuvendet eKomunave, l igj it për KomisioninQendror Zgjedhor dhe l igj it mbiFunksionimin e Partive Politike.

Grupi Tranzitor për Zgjedhjet nukka arritur bashkëpëlqim për përcaktimine pragut zgjedhor për partitë politike qëpërfaqësojnë zgjedhësit e shumicësshqiptare, meqë përfaqësuesi i PartisëReformiste ORA i është shmangurpikëpamjes së partive t jera për tëpërcaktuar një prag elektoral prej 3 përqind. Përfaqësuesi i ORA ka mbrojturpikëpamjen se pragu i preferuar ështëtepër i lartë dhe është kërkuar zbritja etij deri ne 2,5 ose 2 për qind, kurse nëdeklarimet publike të kohëve të funditORA ka bërë kthesë të madhe dukekërkuar madje rritjen e pragut elektoralnë 5 për qind. Për partitë minoritare nukdo të ketë fare prag elektoral.

Sipas këtij sistemi, të propozuar ngaGrupi Tranzitor për Zgjedhjet: zgjedhësido të përcaktohet për partinë dhekandidatin e parapëlqyer; renditja ekandidatit në listën e partisë do të bëhetsipas rezultatit të zgjedhjeve përkandidatët; do të sigurohet përfaqësimigjinor deri në shkallën 30 për qind.

Përparësi e këti j s istemi janë:zgjedhësit i jepet mundësia të përcaktojëse cilët nga kandidatët në listën e partivedo të sigurojnë vende në Kuvend;

krijohet një sistem më i qëndrueshëmpërgjegjshmërie mes të deputetit dhevotuesit; sigurohet një përfaqësim ikonsiderueshëm gjinor në Kuvend;arrihet një parakusht më i madh përstabil itet qeverisës; nxitet maturiapolitike.

Mangësitë e këtij sistemi janë: jashtëKuvendit mund të mbeten ekspertët, tëcilët nuk i janë bërë të njohur opinionitpublik si aktivistët politikë të partive,përkundër kualiteteve të tyre politike,shkencore dhe shoqërore; zgjedhësi dotë ndeshet me një listë të madhe emrash,çka për të do të shkaktojë vështirësiserioze në përcaktimin e emrave që do tëvotohen; do të ketë diferenca të mëdhavotash të fituara mes të deputetëve që dotë sigurojnë votat në Kuvend; do të ketëraste kur deputetë me më shumë vota tëfituara do të mbeten jashtë Kuvendit, përshkak të sigurimit të kuotës sëpërfaqësimit gjinor dhe minoritar; do tëzgjatet koha e procesit të votimit, çka dotë sjellë çrregullime në vendvotime dheshmangien nga pjesëmarrja në votim;“meqë kandidatët nga e njëjta parti bëjnëgarë midis tyre për të fituar vota, kjoformë e listës së hapur mund të çojë nëfragmentime dhe konfl iktendërpartiake.”22

Rezultatet e reformës së sistemit tëzgjedhjeve mbetet të shihen. Megjithatëpritet që kandidatët “që janë në krye tëlistës së zgjedhjeve kanë më shumëmundësi për të f ituar. Edhe psezgjedhësit kanë të drejtë të ndryshojnëradhën e listës, praktikisht kjo nuk karëndësi.”23 Sistemi proporcional me listatë hapura do të prodhojë tri kategorideputetësh: deputetë me vota solide të

21. Në shkencën politike ka pothuajse mendimunik se faktori kryesor në një sistem zgjedhor për tëshndërruar votat në mënyrë proporcionale në vendedeputetësh është madhësia e zonës elektorale. Gjatëdiskutimeve për këtë çështje në Grupin Teknik përZgjedhjet është hedhur edhe ideja për krijimin e

shtatë zonave zgjedhore, por kjo ide është lënë anashpas një vendimi të Grupit të Unitetit për përcaktimine vetëm një zone zgjedhore.

22. Po aty, f. 90.23. Mjeldhelm, Lillejord und Solvberg

(2006), f. 47.


fituara dhe me shkal lë të lartëlegjitimiteti, deputetë me vende të fituarakonform sistemit të vendeve tëgarantuara për minoritetet dhe deputetëme vende të fituara sipas kuotës prej 30për qind të garantuar për gjininë

femërore. Se sa do të mund tëmanifestojnë identitet përfaqësues dykategoritë e fundit, kjo mbetet të shihetnë të ardhmen. Përvoja e deritanishmeparlamentare e Kosovë lë shumë për tëdëshiruar në këtë drejtim.

REFERENCAT

Bizer, Johann. 1997. “Parteien, Verbände,Gruppen”, në: Hartung, Sven & Kadelbach,Stefan, Bürger, Recht, Staat, Fischer Verlag.

Giddens, Anthony. 1997. Sociologjia, Tiranë:Çabej.

Greiffenhagen, Martin. 1998. , Bonn:Bundeszentrale für politische Bildung.

Hermann, Giesecke. 1976.”Einführung in diePolitik”, Stuttgart: J. MetzlerischeVerlagsbuchhandlung.

IDEA. 2000. “Manual për hartimin e sistemeve

elektorale”, Prishtinë: Institute for Democracyand Electoral Assitance

Mjeldhelm, Leiv; Lillejord, Solvi & Solvberg, Erik.2006. Spektri, Prishtinë: Rozafa,

Nohlen, Dieter. 1995. “Wahlen/Wahlrecht”, në:Nohlen, Dieter (Hrsg), Wërterbuch Staat undPolitik, Bonn: Bundeszentrale für politischeBildung.

_____. 1995. “Wahlsysteme”, në: Nohlen, Dieter(Hrsg), Wërterbuch Staat und Politik, Bonn:Bundeszentrale für politische Bildung.

Për psikologun e shquar shqiptarPajazit Nushi dhe krijimtarinë e tij mëtë re

Nga prof. Hamit BEQJA, akademik

Rreth librit “Psikanaliza dhemendimi psikologjik shqiptar”të prof. Pajazit Nushi

Shtëpia Botuese e Librit Shkollor nëPrishtinë sapo ka nxjerrë në qarkullimmonografinë e Pajazit Nushit “Psikanalizadhe mendimi psikologjik shqiptar”, efundmja në rrjedhën e veprimtarisë së tijkrijuese. Një vepër shumë serioze, që rrehtë trajtojë një temë të gjerë ku janëndërthurur dy çështje të mëdha. Njëra –psikanaliza, krijesë e psikiatrit të madh,Frojdit, i cili ka jetuar në kapërcyellin midisdy shekujve, nëntëmbëdhjetës dhe tënjëzetës, dhe tjetra pasqyrimit sado relativtë saj në mendimin psikologjik shqiptar.Kapja e këtij problemi është meritë e veçantëe Nushit, psikologut shqiptar nga më tëshquarit e kohës së sotme, në mos më ishquari.

Kontributi i Nushit del edhe më ispikatur po të merret parasysh trualli në tëcilin ai e ka ndërmarrë këtë studim. Dihetse Frojdit dhe frojdizmit i janë thurur evijojnë t’i thuren ditirambe për rolin e tyreemancipues, për luftën kundër tabuve të

vjetra psikike, tutelës, ndalesave qështriheshin deri në fushën e seksit, kur ështëe njohur se tek ata ka pasur e ka edheteprime, të lidhura pikërisht me kultin eseksit, të jetës seksuale.

Në anën tjetër, realiteti shqiptarhistorikisht nuk ka ofruar mundësitë edëshiruara për një trajtim të gjerë e të lirëtë këtyre problematikave. Ai ka përjetuarnjëfarë izolimi nga zhvillimet kulturorebashkëkohore. Konkretisht, edhe njohja eshqiptarëve me frojdizmin ka qenërelativisht e pakët. Merita e Nushit është seai e ka çarë këtë “rrethim” duke i hyrë meguxim kësaj ndërmarrje të vështirë.

** *

Atëherë, kush është Pajazit Nushi? Cilaështë krijimtaria dhe veprimtaria e tij nëfushën e psikologjisë dhe të psikanalizës?Të përpiqemi ta njohim. Përveçse psikologi shquar, ai është kryetar i “HelsinkitShqiptar” të Kosovës. Sikurse edhe drejtuesi Shoqatës mbarëshqiptare së Psikologëve.Dhe i shumë veprimtarive të tjera.Kryesorja – ai ka dhënë e jep një kontributshumë të vlefshëm në shkencat psikologjike.Janë të njohura veprat e tij të kësaj fushe:“Psikologjia e përgjithshme” – punim soliddyvëllimësh, si një lloj enciklopedie tërësorenjohurish themelore psikologjike; “Fjalori

LIBRA & AUTORË


�� 94 Libra & autorë

psikologjik” – punim i karakterit divulgativ;si dhe monografi e artikuj të shumtëshkencorë e studimorë për probleme tërëndësishme psikologjike e psikanalitike.

Tani po përpiqemi të japim disakonsiderata të përgjithshme për vlerat emonografisë së Nushit. Ajo dallohet përinformacionin e gjerë dhe me erudiciontë dukshëm të lëndës që paraqitet. Autoriështë i orientuar drejt në kulturënpsikologjike të kohës, të Perëndimit e tëLindjes dhe në ndërthurjen e tyre. Aiqëndron larg si panegjirizmit ashtu edhenihil izmit. Dhe kur duhet, mbanqëndrimin e nevojshëm krit ik dheautokritik. Punimi dallohet kështu përvetjakësi. Çfarë i bën nder autorit. Çfarëtregon se ai ka dorë mjeshtri.

Libri është i shkruar në një nivel tëlartë në të gjitha drejtimet – shkencor,letrar, gjuhësor dhe teknik. Gjuha e tijështë punuar me shumë kujdes. Në këtëvështrim ai synon në një paraqitje tëpërsosur dhe ia arrin kësaj.

Paraqitja e shkencës së psikanalizësjepet në lidhje me shkencat e tjerasimotra. Kjo, në dy rrafshe. Në atëbiologjik, natyror dhe në atë shpirtëror,social. Duke i dhënë prioritet anësshpirtërore, psikike, vetëdijes dhe dukenënvleftësuar anën sociale.

Në vepër kanë gjetur pasqyriminadekuat edhe lëmenjtë e letërsisë dhe e artit,të konkretizuar nëpërmjet personalitetevetë njohura letrare e artistike dhe veprave tëtyre më të shquara.

Trajtimi i lëndës jepet edhe nëmarrëdhëniet e psikanalizës mekarakterin njerëzor. Është ajo që quhetkarakterologji. Në shkallën përkatësedalin karakteret e ndryshme. Dhe jovetëm pozitivi, por edhe negativi.Patjetër, gjithmonë edhe i dyzuari.

Për hartimin e veprës, autori kashfrytëzuar burime të shumtabibliografike. Kuptohet, në radhë të parë,mbizotërojnë ato botërore. Por Nushi

është përpjekur të shfrytëzojë në mënyrëdisi shteruese edhe burimet shqiptare,çfarë e ka arritur me shumë sukses.

Në punim trajtohen konceptetthemelore psikanalitike uni (egoja),superuni (superegoja), vetëdija,vetëdijesimi, ndërdija, egoizmi(egocentrizmi) etj. Janë probleme kardinaleku përvijohet edhe ndarja midis trajtesavevërtet shkencore dhe teprimeve që kanëpatur e kanë vend në këto trajtesa.

** *

Në vepër ndriçohen me kujdesproblemet me të cilat është ndeshuropinioni shqiptar. Është f jala përkontaktet e qarqeve dhe personave tëinteresuar për propagandimin dhestudimin e vlerave të Frojdit e tëfrojdizmit. Në të trajtohet se si kjo prirjeka ecur shkal lë - shkal lë, duke ukristalizuar në disa etapa, pak a shumësecila me karakteristikat e veta. Tri janëmë kryesoret prej tyre. Po përpiqemi t’iparaqesim ato konkretisht.

Në të parën, në atë të viteve tridhjetëtë shekullit XX, dallohen përpjekjemodeste fillestare. Në njërin krah, ngastudiues me formim të spikatur përkohën. Veçohet këtu i madhi BrankoMerxhani, për atë kohë sociologu më ishquar shqiptar. Në polin tjetër shohimpërpjekjen e njerëzve të letrave,shkrimtarëve, publicistëve, përkthyesve,kritikëve letrarë. Veçohet këtu edheshkrimtari i njohur satirik e me humortë hollë, Nonda Bulka.

Në etapën e dytë, në atë të regjimitmonist e totalitar, megjithëse doktrina eFrojdit është konsideruar tabu, nuk ështëmësuar në shkolla e është censuruar,sërish e vërteta ka çarë rrugë edhenëpërmjet ndalesave, censurimeve,sharjeve e mallkimeve. Por edhe në këtëetapë, në mënyrën e vet, mund të themi

�� 95��

sui generis, ka përpjekje për njëfarëpropagandimi dhe njëfarë konsiderate tëmundshme për frojdizmin në veprimtaritë natyrës përkatëse. Është fjala përbotime, fjalorë, për paraqitje në mësime tëkarakterit historik, në veprimtari tëndryshme kulturore e të tjera të kësaj natyre.

Në etapën e tretë, me kalimin nëdemokracinë pluraliste, krijohen kushte tëfavorshme për t’i përdorur psikanalizën,Frojdin dhe frojdizmin si mjete tëfuqishme për emancipimin shpirtëror tëshoqërisë shqiptare, për të kultivuar errënjosur në jetë lirinë e mendimit dhetë drejtën e f jalës. Duke luftuarparagjykimet e vjetra anakronike ekonservatore. Kjo mundësi është e njërëndësie të veçantë për marrëdhënietnjerëzore bipolare në fushën e dashurisëe të seksit.

Pikërisht në këto rrethana, me këtondërlikime, duhen parë me kujdestrajtesat me dyzime të doktrinës frojdistenë ndriçimin e personalitetit njerëzor. Sivlerat e saj të mëdha, ashtu edhekufizimet. Si lufta kundër tabuve, ashtuedhe shmangia e teprimeve të tyre. Pasindodh që atje ku teprohet, edhe mund tëgabohet. Kjo ka lidhje edhe me Frojdindhe frojdizmin. Thuhet se Frojdi ështënjë gjeni. Dhe frojdizmi një gjenialitet.Por edhe Frojdi dhe frojdizmi kur eteprojnë, mund të gabojnë.

** *

Në këtë trual l del ikat e mekundërshti, monografia e Nushit jepndihmesën e vet të çmuar. Nga njëra anëajo është një armë për progres, përçlirimin e njeriut nga myku i vjetër ierrësirës shekullore. Në të njëjtën kohë,ajo na ndihmon të ruhemi nga barërat ekëqija që mund të harlisen në këtë truall.

Është meritë e opinionit shqiptar qënë këto çështje është orientuar drejt duke

rilevuar vlerat pozitive të frojdizmit, paharruar pasojat negative që mund tërrjedhin nga një ekzaltim euforik i saj.

Në fund të fundit, ajo është një armëfisnike dhe humane në duart tona. Le tapërdorim atë sa më drejt!

Intervista, si shprehje e mendimitpolitik të Servet Pëllumbit

Nga Hamdi JupeRreth librit “Bashkëbisedim përpolitikën”të Servet Pëllumbit

Kohët e fundit doli në qarkullim libri“Bashkëbisedim për politikën”, njëpërmbledhje intervistash e dr.ServetPël lumbit, botim i Institutit tëSociologjisë. Libri përmbledh intervistatë autorit të njohur, të botuara në organetë ndryshme të shtypit shqiptar në këtopesë vitet e fundit.

Intervista është një zhanër i njohur ipublicistikës edhe në vendin tonë. Por nëkëtë formë të organizimit të një libri të tërëvetëm mbi bazën e intervistave, është herae parë që e shikojmë. Për këtë arsye libriparaqet interes të veçantë në disa aspekte.Së pari, në problematikën dhe idetë qëparashtron ai. Së dyti , në l loj in epublicistikës së zgjedhur për t’i përcjellëkëto ide. Në këtë aspekt të fundit, libriështë një dëshmi e fuqisë që ka ky zhanëri publicistikës në shtypin tonë, kurpërdoret me kujdes dhe nga njerëz që enjohin fuqinë e fjalës.

Në të vërtetë, “kujdesi” ndajfenomeneve që trajton, i njohur edhe nëshkrime e studime të tjera të autorit, nukka munguar as në këto intervista. Së pari,ai është një ndjekës i mprehtë dhe ipërditshëm i situatave dhe i zhvillimevekryesore politike (dhe jo vetëm politike) tëditës. Mbi to pastaj paraqet refleksionet eveta në formën e ideve, të hipotezave apo


të konkluzioneve, duke dhënë vlerësimeinteresante për zhvillimet kryesore të vendit.

Ja, të marrim për shembull, intervistëne tij të parë në këtë libër, atë të botuar nëjanar 2002, lidhur me zgjedhjen ePresidentit të ri të vendit. Që gjashtë muajpara se të bëhej zgjedhja e Presidentit, autorii intervistës paraqet mendimin se ai duhettë jetë një president konsensual. Sipasautorit, Presidenti i ri “duhet të jetë njëfigurë që duhet të ketë një mbështetje samë të gjerë të mundshme në elektoratinshqiptar dhe në klasën politike shqiptare”.Ajo që ndodhi më vonë, nuk ishte tjetërveçse një zgjedhje e tillë, e cila vërtet irezistoi kohës duke konfirmuar vlerat e saj.

Refleksionet e autorit në intervistat ebotuara kanë të bëjnë me të gjitha çështjete rëndësishme të zhvillimeve politike tëvendit. Ai entuziazmohet kur shikonzhvillime pozitive, të cilat nuk ngurron t’ipohojë me forcë. Nga ana tjetër, nuk ikursen kritikat ndaj kujtdo, kur mendon seato janë për të mirën e zhvillimit. Sado qënë përgjithësi në intervistat e tij është kritikndaj dy figurave kryesore të politikësshqiptare të kohës, Nanos dhe Berishës, ainuk e paragjykon p.sh marrëveshjen e tyrepër zgjedhjen e presidentit konsensual tëvendit. Përkundrazi, e vlerëson pozitivishtatë dhe priret të shikojë te kjo marrëveshjeedhe embrione të tjera të bashkëpunimitmidis liderëve politikë, të pozicionuar përnjë kohë të gjatë në kahe skajshmërisht tëkundërta. Ai beson se me ngjarje të tilla tëmarrëveshjeve midis forcave politike,“politika shqiptare po rritet deri në një caktë ri maturimi”. Kështu e shikon ai tablonëe zhvillimeve politike të vendit, me uljet engritjet e saj, por gjithnjë me hapa përpara.

Duke u qëndruar pranë problemeaktuale të kohës, Pëllumbi bën analizën elëvizjeve dhe zhvillimeve politike të kësajkohe. Ai nuk ngurron t’i quajë pozitive këtomarrëveshje dhe të vlerësojë rëndësinë e tyrepër shtensionimin e situatës politike në tëmirë të vendit, pavarësisht nga vërejtjet që

nuk mungojnë edhe ndaj këtyremarrëveshjeje, edhe ndaj protagonistëve tëtyre. Ai priret të shikojë elementet pozitivetë një klime të re politike të krijuar nëShqipëri pas shumë e shumë vite përplasjeshdhe antagonizmash në marrëdhëniet epozitës dhe opozitës.

Pjesa më e madhe e intervistave tëpërfshira në libër janë dhënë në kohën qëPëllumbi ishte në detyrën e kryetarit tëKuvendit të Shqipërisë. Për këtë arsye, nëmënyrë objektive, shumë ngjarje i shikondhe i analizon nga kjo optikë. Pyetjeve tëgazetarëve intervistues se, “përse kjo apoajo situatë në Kuvend”, “përse ky ai apo aiproblem në politikën shqiptare të ditës”etj., në përgjithësi ai u përgjigjet pikërishtnga pozitat e kryetarit të Kuvendit. Këtuzyrtari, që domosdo do të mbrojëinstitucionin që drejton, është i alternuarvazhdimisht me analistin e ftohtë dhenjohësin e mirë të zhvillimeve politikebrenda dhe jashtë vendit, i cili gjykon meobjektivitet mbi zhvillimet politike brendadhe jashtë Kuvendit.

Nga ana tjetër, në një pjesë tëintervistave të tij, ai na shfaqet si një ngafigurat emblematike të së majtës shqiptaredhe kryesisht të Partisë Socialiste. Prandaj,në intervistat e tij do të gjejmë shpeshanaliza dhe gjykime mbi zhvillimetdramatike brenda kësaj partie, në harkunkohor që është objekt i këtij libri dhe qëkorrespondon me përplasjet e mëdhabrenda socialistëve, deri në shkëputjen e njëpjese të tyre dhe daljen me partinë e re tëIlir Metës. Pëllumbi e përjeton me dhimbjekëtë situatë përçarjeje, sepse me PartinëSocialiste atë e lidhin fije të shumta, që ngakrijimi i saj e deri më sot.

Në intervista bie në sy fokusimi prejPëllumbit i dy forcave kryesore politike tëvendit, PS dhe PD, si dhe i aktivitetit politiktë tyre, me ulje-ngritjet e njohura nëpolitiken e ditës. Ndonëse i ka këmbët “tëlidhura”, për faktin se është edhe vetë njësocialist i orës dhe i dorës së parë dhe një

�� 97��

nga ish-drejtuesit kryesorë të saj për njëkohë të rëndësishme, ai bën analizaobjektive të zhvillimeve të ndryshme nëPartinë Socialiste, veçanërisht në faza tëzhvillimeve dramatike brenda saj, siç ishinedhe ato të fundit të vitit 2003 dhe të fillimittë vitit 2004, që shënuan përçarjenpërfundimtare të kësaj partie.

Intervistat, duke qenë një produkt“dypalësh”, pra ku gazetari përpiqet tëgërmojë në aspekte disi të çuditshme përpublikun, na japin mundësi të njihemi siasnjëherë tjetër më parë, edhe mefëmijërinë, rininë dhe formimin ePëllumbit, aspekte këto të panjohura përshumicën e lexuesve, por që janë shumë tërëndësishme për të kuptuar personalitetine tij politik të mëvonshëm. Në këtointervista e gjen të gjithë jetën e Pëllumbit,që nga fëmijëria dhe rinia, shkolla,nostalgjia për vendlindjen, puna si profesori filozofisë e deri te politikani i nivelit e lartë,ku bën pjesë dhe kryetari i Kuvendit.

Këto elemente të jetës e të formimit tëautorit të intervistave, lexuesi nuk i gjengjithmonë të përmbledhura në një libër tëvetëm, si ky për të cilin po flasim, sepse sotka aq shumë gazeta dhe media elektronike,saqë është e vështirë të ndjekësh gjithëaktivitetin e tyre, ku herë pas here na shfaqetme mendimin e tij edhe Pëllumbi. Kjomundësi e re që i krijon lexuesit, është njëvlerë tjetër e librit të ri.

Intervistat e botuara na paraqesin njëpersonalitet me dimensione të gjera. Nganxënës që kërkon të vazhdojë shkollën elartë për matematikë a gjeologji, përfundonnë degën e filozofisë në Leningrad. Aiformohet duke qenë një lëçitës i përhershëmi mendimit njerëzor, si në fushën efilozofisë, ashtu edhe atë të historisë,letërsisë etj. Por përvoja jetësore politike eperiudhës së tranzicionit shqiptar pas viteve’90, është një “libër” tjetër i hapur, i njëlloji të veçantë, i “lexuar” prej tij në çdogermë. Prandaj atë e gjejmë gjithmonë tëgatshëm të reflektojë me maturi ndaj

dukurive të ndryshme të jetës shqiptare tëkësaj periudhe.

Në çaste të ndryshme të intervistave tëtij, Pëllumbi lë mënjanë “etiken” e kryetarittë Kuvendit dhe i kthehet profesionit realtë politologut, duke bërë analizën emirëfillte të koncepteve të tilla, si: e majte -e djathë në Shqipëri e më gjerë, si dhe tëkoncepteve të tjera teorike, që kanë lidhjetë drejtpërdrejtë me zhvillimet politike tëkohës në Shqipëri, prandaj janë tëdomosdoshme të ndriçohen për stadin tonëtë zhvillimit të demokracisë. Si analist ipapërsëritshëm, ai ngrihet mbi ngjarjet dhekonfliktet e vogla të ditës dhe arrin nëpërgjithësime të rëndësishme, duke zbuluarse edhe pas zhurmës dhe konfliktualitetitqë mbush shpeshherë kohën tonë politike,jeta shqiptare ecën përpara dhe zhvillohet,duke shënuar tregues inkurajues në shumëfusha, si në ato të prodhimit, të mendimitshoqëror, të integrimit të vendit nëstrukturat euro-atlantike etj.

E folura e drejtpërdrejtë, si shprehje enjë sinqeriteti të spikatur, është një dukuritjetër e intervistave të Pëllumbit. Kështu fletai si për ngjarje e fenomene, ashtu edhe përfigura konkrete politike; si për të majtët,ashtu edhe për të djathtët. Ai bënshpeshherë vlerësime pozitive p.sh, për ish-kryeministrin dhe njëherësh kryetar i PS-së, Nano. Por, po ashtu, bën kritika dhenuk heziton të kërkojë dorëheqjen e tij ngaudhëheqja e Partisë Socialiste, në çastin kurpartia që ai drejton humbet zgjedhjetparlamentare. Të njëjtin “kut” vlerësimipërdor ai në analizat e veta edhe për figurapolitike të së djathtës.

Sidoqoftë, ai është së pari një njohës ishkëlqyer i “familjes” politike që i përket,pra të majtës shqiptare, dhe analizat e tij nëkëtë fushë janë vërtet mbresëlënëse,veçanërisht pas humbjes së zgjedhjeve të3 korrikut të vitit 2005 dhe daljes e sajnë opozitë, pas tetë vitesh të ushtrimit tëpushtetit. Analiza e faktorëve që e çuanPartinë Socialiste në humbje në ato


zgjedhje dhe problemet e reformimit tëPS-së pas daljes së saj në opozitë, zënëvend kryesor në intervista.

Herë-herë në libër vihet re edhendonjë përsëritje e mendimeve nga njëintervistë në tjetrën. Por kjo vjen ngaqëautori është ndodhur shpesh paragazetarëve të organeve të ndryshme tështypit, të cilët bëjnë të njëjtat pyetje. Dhenë këtë ribotim të tyre në formën e një libri,autori nuk ka dashur t’i korrektojë ato.Sidoqoftë, libri i fundit i zotit Pëllumbiështë vërtet një bashkëbisedim real, isinqertë e i ngrohtë i tij me lexuesin, përpolitikën aktuale shqiptare.

“Ballkani imagjinar” i MariaTodorovës

Nga Aleksandër MeksiRreth librit “Ballkani imagjinar”

Për ne si banorë të GadishullitBallkanik, njëherazi dhe europianë,interesimi për historinë e përbashkët, përproblemet e përbashkëta, për fatet epërbashkëta dhe për gjithçka që shkruhetpër Ballkanin është më se i natyrshëm.Vërejmë se për asnjë zonë tjetër të Europësnuk është shkruar aq shumë sa përBallkanin. Bibliografia për të përfshinmijëra vepra, studime, shkrime,udhërrëfime e të tjera, që nga kohët më tëhershme e deri në ditë tona. Ngjarjet qëndodhën në këto dy dekadat e fundit meshpërbërjen e Jugosllavisë e ngritën edhenjë herë Ballkanin në krye të agjendës sëpolitikës dhe masmedias ndërkombëtare.Prej vitesh, thënia për Ballkanin “fuçibaruti” është konsideruar një metaforë përnjë trevë plot konflikte dhe mistere, ku realjapleksej me imagjinaren. Por erdhi një ditëqë ngjarjet, luftërat, realiteti i tmerrshëmia shkarkuan ngarkesën emocionale kësajmetafore dhe e nxorën atë në dritën evërtetë, ashtu siç është: i gatshëm të ndezë

zjarre, me paranoja dhe urrejtje etnikepatologjike, sidomos nëse përdoret përkëtë qëllim ose lejohet. Për shkak tëndodhive të 20 viteve të fundit, disa ngalibrat për Ballkanin janë aq të ngjashmesa duken sikur përsërisin njëri - tjetrin.Madje, shpesh injorohet aktualiteti dhepër të nxjerrë deduksione, për t’u dhënëpërgjigje dhe zgjidhje e deri justifikimproblemeve të koklavitura të së sotmes,sipas interesave politike, perifrazohenvepra të një apo dy shekujve më parë përBallkanin që, natyrisht, janë të vjetruaradhe aspak realiste.

Libri “Ballkani imagjinar” i historianesme origjinë bullgare Maria Todorova,profesore në universitetin e Ilinoisit nëSHBA, botuar nga Instituti i Dialogut dheKomunikimit dhe i përkthyer nga BashkimShehu, paraqet një model tjetër tëkonceptimit të historisë bashkëkohore tëBallkanit, të studimit të saj, jo vetëm dukee parë me këndvështrimin e ngjarjevehistorike me rëndësi, por sidomos edhe nëaspektin socio-psikologjik, të konstitucionitshpirtëror të banorëve të tij, të larmisë sëetnive dhe religjioneve, të traditaveletrare, artistike dhe kulturore. Vepra, përkarakterin e saj, kërkon vëmendje tëveçantë, sepse është tepër e ngjeshur meide dhe interpretime origjinale dukepolemizuar me shumë historianë dhestudiues perëndimorë të epokave tëndryshme, por më shumë me të sotëm, njëvepër që ngjall diskutim dhe debat shkencor.

Konfliktualitetin në Ballkan, Todorovae shikon në zanafillë, qysh në formimin eshteteve ballkanike nga Fuqitë e Mëdha tëkohës gjatë procesit të shpërbërjes sëPerandorisë Osmane, për të vazhduar meKongresin e Berlinit (1878), Konferencëne Londrës (1913), Konferencën e Paqes tëParisit (1919) dhe së fundi me Jaltën(1946). Kjo është dhe arsyeja pse prej afronjë shekulli problemet e Ballkanit mbetënpo ato. Fuqitë e Mëdha i krijuan shtetet eBallkanit sipas interesave të politikës dhe

�� 99��

rivaliteteve të tyre të çastit. Përzien etni, udhanë territore që nuk u takonin etnive tëtjera, dhe e bënë - unë do dëshiroja tapërsëris - e bënë Ballkanin burim tëvazhdueshëm konfliktesh pikërisht përshkak të këtyre padrejtësive. Popujt e tij,siç thotë poeti ynë kombëtar Fishta, për mëse një shekull “jetuan në mërinë e njeri-tjetrit”. Çdo komb ballkanik, në njëperiudhë apo në një tjetër, kanë qenëkombe të përkëdhelura të Fuqive tëMëdha europiane. Sigurisht, në vend tëparë, falë historisë së tyre, kanë qenëgrekët. Pastaj vijnë rumunët, serbët,bullgarët dhe së fundi shqiptarët, qëkrijuan shtetin e tyre, por të cunguar, përtë favorizuar padrejtësisht të tjerët.

Për pozicionin historik tëbashkatdhetarëve të saj Todorova citon meobjektivitet studiuesin rus Venelin, i cilithotë se bullgarët në Perandorinë Osmanekonsideroheshin nga turqit osmanë si rajashumë e bindur, “si delja për njeriun. Ështëkeq për bullgarët pse janë zejtarët më të mirëtë Turqisë. Sundimi turk në Europëmbështetet më shumë te bullgarët.Moldavët dhe vllehtë kanë qenë gjithmonëgjysmë të lirë. Shqiptarët gjithmonë kanëqenë gjysmë të pavarur, duke qenë nganatyra luftëtarë krenarë, që u kanë shërbyerturqve vetëm për të përfituar ose me pagesë.Malet madhështore i kanë mbrojtur në atëqoshen e tyre të vogël”. Pavarësisht ngaky konstatim, autorja citon edhediplomatë e studiues, të cilët të gjithakombet ballkanike i kanë paraqitur si mëpraktikë, më diplomatë dhe më tëmprehtë se kombe të tjera europiane dhemë të zhvilluar në shumë aspekte.

Veçanërisht historiania nënvizonprirjen e ballkanasve “për të punuar që tabëjnë jetën më të mirë, të krahasueshmeme klasat e larta, dominimi i shpirtit tregtarmbi idealizmin, por njëkohësisht ngamangësia e stërhollimit të ndjenjave dhemungesa e mendimit të sofistikuar”. Emegjithatë njerëzit në Europë dhe në

Amerikë u ndjenë të befasuar nganacionalizmi agresiv, nga shpërthimi idhunës dhe i luftërave barbare në ish-Jugosllavi, luftëra që përmbyllën shekullinmë gjakatar të historisë njerëzore, shekullinXX: krimet e përbindshme, urrejtjet racorepatologjike deri në gjenocid. Dhe kjo vintesepse Europa kishte krijuar stereotipin e vetpër Ballkanin, nisur që nga Mesjeta,kryqëzatat, koha e romantizmit europian,“zbulimi” i letërsisë antike greke, imonumenteve të kulturës dhe ndikimin emadh që patën ato në zhvillimin egjithanshëm të shoqërisë europiane.Ballkani u bë vendi i pelegrinazhit përshumë shkrimtarë, studiues, historianë,arkeologë e të tjerë, që me veprat e tyrekrijuan një Ballkan imagjinar me qytetërimoriental, ku absurdja pleksej me realen , kuOksidenti përplasej me Orientin. Pikërishtpër këtë Ballkan bën fjalë dhe “Ballkaniimagjinar”, që konsiderohet gjerësisht silibri më i mirë i shkruar ndonjëherë përBallkanin, për mënyrën se si ka ndryshuarhistorikisht perceptimi (përgjithësishtnegativ) që ka Europa për të, si “ipaqytetëruar”, apo dhe ideja e ultësisë qëpopujt e gadishullit shpesh ushqejnë përvetveten.” Ai është një libër thellësishtshkencor, shkruar me nerv polemizues ndajatij Ballkani të përbuzur dhe të injoruar -produkt i gazetarisë mediokre; i shënimevetë udhëtimit, i eseve, i pseudostudimeve dhelibrave që përsëritnin njëri- tjetrin me faktedhe analiza të pambështetura.

Vepra është konceptuar në një mënyrëkrejt të veçantë dhe ka një pikësynim: tëjapë Ballkanin e vërtetë dhe jo të sajuar sipasinteresave të politikës së çastit, fantazive tëvizitorëve, studiuesve, shkrimtarëve ediplomatëve që kërkonin një kontinent tëri brenda kontinentit të vjetër që “pobastardohej nga qytetërimi i zvetënuar”. Pornë të vërtetë Ballkani ishte vetëm një haplarg vendeve të vetëquajtura moderne.Diferencimin e bën zhvillimi i tyre më imadh ekonomik, e bën teknologjia.


Prandaj, për studiuesen, më tepër se ngjarjetdhe rreshtimi i tyre, betejat, luftërat për tokëdhe territore, kanë rëndësi realitetetkonkrete të Ballkanit në kohë të ndryshme,mendësitë e popujve të tij me ato që ibashkojnë dhe që i ndajnë. Për shembull,pushtimi osman, ndonëse ishte unik në tëgjithë Ballkanin, reflektohej te popujt e tijGjithsesi ata arritën të ruanin identitetin,gjuhën dhe kulturën. “Një nga gjërat më tëbukura të kombeve ballkanike, - arrin nëpërfundim historiania, - por gjithashtumallkimi i tyre, është se kanë historijashtëzakonisht të pasur dhe të dendur, porqë më së tepërmi janë të mbyllur nëvetvete”. Ia vlen të kujtojmë se shumica epopujve të sotëm të Ballkanit kanë jetuarpër 2000 vjet në të njëjtat perandorishumëkombëshe - Romake, Bizantine dheOsmane, që pas viteve të para të dhunësndaj rezistencës e luftës për liri u përfshinënë jetën e perandorisë (ky është fati historiki popujve të vegjël). Ishin gjithashtu shekujkëmbimesh ndërmjet popujve tëndryshëm, këmbime kulturore, gjuhësoredhe njerëzore, por edhe ndeshjeshndërmjet tyre dhe ndaj perandorive, saherë që shtohej dhuna apo shtetet feudaleqë krijoheshin ose rikrijoheshin sulmoninnjëri tjetrin. Kjo ndodhi sidomos kur ushpërbë Bizanti e më vonë Turqia, pra kurkrijoheshin shtete nacionale.

Me këtë optikë objektive autorjashpjegon dhe krizën jugosllave, pra jo meterma fantazmash ballkanike, armiqësish tëmoçme, trazirash proverbiale ndryshimeshreligjioze dhe kulturore, por me kritereracionale; parimet e vetëvendosjes tëpakushtëzuar sipas etnive, kundër statusquo-së së paprekshme, të drejtat eminoriteteve etj., parime që i shpalli përherë të parë presidenti amerikan Willson,në Konferencën e Paqes në Paris në vitin1919, por që po mundohen të bëhen realitetvetëm sot, në kohën e zhvillimeve tëvrullshme dhe të integrimeve të mëdha.

Si hyrje të studimit të saj autorja i ka

dhënë përgjigje një pyetje të thjeshtë nëdukje, por që është orientuese, është njëçelës për t’i hapur dyert njëra pas tjetrës:“Ballkanizmi dhe orientalizmi: a janëkategori të ndryshme?” Këto dy termaanalizohen gjerësisht në plan krahasues meautorë të tjerë dhe nuk kemi pse zgjatemipër to, por nënvizojmë shpjegimin që i jephistoriania “irredentizmave ballkanase, qënuk burojnë nga feja, por nga nacionalizmiagresiv”, që edhe sot e mban pezull rajonindhe që bota e qytetëruar duhet ta zgjidhënjëherë e mirë. Vetëm kështu Ballkani dotë europianizohet plotësisht, një proces qëka nisur prej kohësh në sfera të ndryshmedhe në rajone të veçanta të tij, por që kërkonkohë të realizohet. Dhe pengesa më evështirë nuk janë standardet, që aq shumëtrumbetohen, por prapambetja ekonomikedhe izolimi nga Europa.

Duke u marrë me emërtimin e emrit“Ballkan”, në pjesën e dytë kemi njëekskursion interesant në historinë e vjetërdhe mesjetare të kësaj treve, që më shumëse çdo gjë ka “prodhuar” ngjarje, mite dhelegjenda. Janë dhjetëra autorë që inënshtrohen analizës krahasuese dhe qëmeritojnë vëmendje të posaçme. Duhet tënënvizojmë faktin interesant se emri igadishullit tonë është tepër i ri, i gjysmëssë dytë të shekullit XIX. Në përgjithësi,përkufizimi i Ballkanit tashmë shihet sisinonim i Europës Juglindore, përkufizimqë është arritur sipas kriteresh gjeografike,politike, historike, fetare, ekonomike etj, pranjë përzierje kriteresh. Autorja sqaron edhederivatin e termit “Ballkan”, d.m.th“ballkanizim”, që u shfaq për herë të parëtë nesërmen e Luftës së Parë Botërore -artikulli i parë me këtë term është ai i 20dhjetorit 1918, botuar në New York Times,një intervistë me Rutenau, kreun eindustrisë së madhe gjermane. Me“ballkanizim” ai kuptonte copëzimin evendeve dhe të shteteve. Në fjalorin e sotëmpolitik dhe kulturor, ky term e ka zgjeruarshumë fushën semantike duke emërtuar një

�� 101��

seri fenomenesh të pakëndshme dhe tëpadëshirueshme. Me këtë gur Sizifi mbikurriz, në pamje të parë të krijohetpërshtypja se ballkanasit i ndiejnë shumëdeformimet e peshës dhe studiuesja rreketgjatë ta shpjegojë këtë me parametra dheoptikë perëndimore. Por krahas“perceptimit të jashtëm” ekziston edhe të“vetëndjerët”, d.m.th: si mendojnëballkanasit për vetveten? Ky është“shqetësim” vetëm i një pjese të elitës sëarsimuar në Perëndim, sepse pjesa e tjetëras që do t’ia dijë, as që merr mundimin taanalizojë. Si pragmatike, ajo vështron mëshumë përpara. Për të ka më rëndësi esotmja se e kaluara. Nocioni HomoBalkanikus për ta është i huaj dheperëndimorët më tepër e njohin nëpërmjetheronjve të letërsisë se sa realisht. Prandajna duket se qëndrimi ndaj Ballkanit ështëshumë më kompleks se sa tipat dhekarakteret e qëmtuara nga letërsia dhefolklori. Ai pasqyron vetëm interesarajonale, religjioze, ideologjike dheekonomike të vendeve të mëdha europiane.Kjo u vu re në këto vite të përgjakshme tëshpërbërjes së Jugosllavisë. Me ndodhitë eviteve të fundit, Ballkani ka ndryshuar përmirë, vende të tij janë anëtarësuar në BEdhe Ballkani imagjinar, primitiv dhe agresivu varros njëherë e përgjithmonë. Tashmëeuropianizimi i tij është një proces ipandalshëm dhe po humb peshë nëvendimmarrje qëndrimi i vendeve tëveçanta europiane, dhe sidomos po tregohetvendimtar qëndrimi amerikan. Është meinteres të vërejmë se dora- dorës që vendetë veçanta ballkanike po hyjnë në BashkiminEuropian dhe të tjerët janë nisur kësaj rruge,po fiton qytetari termi Europa Juglindore,ndërsa për ne të tjerët termi BallkaniPerëndimor, duke veçuar ato vende kuSerbia krijoi probleme, duket se do të ketëtrajtim e qëndrim të përafërt apo të njëjtë.

Pikërisht në këtë aspekt arsyetimet qëbën autorja për përkatësinë e Ballkanit sizonë e Europës Jugore apo Qendrore të

prapambetur, tashmë na duken tëkapërcyera. Kohët moderne kanë shkurtuardistancat dhe kanë shumëfishuar lëvizjen elirë të ballkanasve. Prapambetjen sot e gjenedhe në kryeqytet më të mëdha të Europës.Prandaj duhet ta vështrojmë Ballkanin mesytë e së nesërmes ku ai po shkon dhe jo siantiqytetërim. Çdo ditë që kalon ai pointegrohet gjithnjë e më shumë nëbashkësinë europiane. Pikërisht këtëtendencë duhet të kishte nënvizuar mëshumë historiania. E kaluara evokohet përt’i shërbyer të sotmes, për të nxjerr mësimenga ajo dhe jo si qëllim në vetvete. Sepsenuk mund të shpjegohet prapambetja eballkanasve vetëm sepse ata kanë qenë tëpushtuar nga Bizanti dhe më pas nga turqitosmanë. Trashëgimia osmane prej më se njëshekulli është davaritur. Që këtej del edhekonkluzion i autores se trashëgimitë nukjanë të përhershme, por fenomene historiketë kalueshme. Çdo fetishizim i tyre ështëpropagandë vulgare ideologjike, për tëjustifikuar prapambetjen. Braktisjen e kësajteze të parët e kanë bërë vetë turqit, që janëtrashëgimtarë të drejtpërdrejtë tëPerandorisë Osmane.

Vetëm kur mbyll faqen fundit të këtijlibri, që e ke mbajtur për një kohë të gjatënë dorë, e kupton se atë nuk e ke lexuar sishumicën e librave historikë, për të shuarkureshtjen. Ai kërkon përqendrim, kërkonarsyetim, është një vepër me peshë të rëndëspecifike. Ndonëse mund të mos jeshdakord me disa përfundime, përsëri vepratë mëson si duhen analizuar faktet dhengjarje, lidhjet shkakore midis tyre. Vepraështë rezultat i një pune të madhe selektive,për një kohë të gjatë. Në duart e Todorovëska kaluar pjesa më e madhe e veprave tëshkruara për Ballkanin, që nga Mesjeta eHershme e deri në ditët tona. Por nësuksesin e saj, përveç erudicionit të madhnë formimin si historiane, ka ndikuar edhepërkatësia bullgare dhe, më pas, plotësimii studimeve në SHBA. Atje ajo ka pasurmundësi dhe kushte optimale të njohë deri


në imtësi jo vetëm historinë e vendit të vet,por të të gjithë rajonit. Mbarimi i Luftës sëFtohtë, rënia e Murit të Berlinit, janë ngjarjetë jashtëzakonshme historike me pasojambarëbotërore, që krijuan një reaksionzinxhir. Për Ballkanin këto dy ngjarjerezervuan edhe konfliktin e armatosur tëshpërbërjes së shtetit fiktiv jugosllav.

Kur flasim për prapambetje të popujvetë Ballkanit duhet ta kuptojmë këtë si njëdukuri relative që po zhduket me kohë dhepunë. Kështu, nuk duhet harruar se gjatëhistorisë ka pasur dhe shekuj të errët përEuropën Perëndimore, me dukuri dhe mënegative se ato që u vërejtën në vendetballkanike në shekullin e kaluar. Ajo që vlenështë fakti pozitiv i dëshirës për përparimdhe integrim me dinjitet në familjeneuropiane. Por në Europë nuk pranoheshme bagazhin e miteve të së shkuarës dheme dëshirën për të sunduar popuj të tjerë,duke bartur tek të tjerët kriza dhe pengesapër zhvillimin e të gjithëve. Përfshirjaindividuale apo me grupe e vendeve të tëquajturit Ballkani Perëndimor në BE ështësynimi edhe i vetë bashkësisë europiane, ecila, së bashku me ShBA-të, po përpiqetpër zgjidhjen përfundimtare të statusit tëKosovës, pavarësia e së cilës do sjellë një

përmirësim të dukshëm të klimës nëmarrëdhëniet ndëretnike në rajon dhe uljetë tensioneve. Çdo zgjidhje tjetër, jo vetëmqë është e papranueshme për shqiptarët, pordhe e padobishme për stabilitetin e rajonit,një pengesë për integrimin e tyre në BE.Stabiliteti në të quajturin BallkaniPerëndimor do t’i japë një shtysë edhezhvillimit ekonomik në rajon, premisë përintegrimin në BE.

Me integrimin në Bashkimin Europiantë vendeve tona mbyllet një periudhë eveçantë njëshekullore e historisëshqiptare, ajo e copëzimit të trojeve tëbanuara nga ta në shekuj dhe e veçimittë tyre nga njëri-tjetri. Me integrimin nëBE krijohet mundësia për një zgjidhjevirtuale të çështjes shqiptare (si hap iparë), sepse nuk do të ketë pengesa përnjë jetë mbarëkombëtare në komunikiminnjerëzor, në shkëmbimet ekonomike, nëveprimtari shkencore e kulturore tëpërbashkëta. Sigurisht që hapat emëtejshme për realizimin e kësaj ëndrreshekullore të shqiptarëve, do të varen ngavetë ata dhe forcat politike vendase, që doduhet të krijojnë një mentalitet të ri nëaspektin e çështjes kombëtare, të cilën sotpër sot pak e dëgjojmë.

SERVET PËLLUMBI, Politicalpluralism - experiences and challenges

The transformation from thecentralized economy and totalitariansystem to a democratic and pluralistsociety was realized without a theory, amodel, or an experience of the past.Furthermore scholars and politiciansforesaw this kind of transformation assimple and a short one. In fact it turnedout to be a difficult one, with problems,zigzags and delays. In Albania politicalpluralism was welcomed enthusiastically,but Albanian political and sociologicalthought has still not analyzed differentaspects and issues of political pluralismand democracy. It would be of interestfirstly, an analysis concerning the end ofthe post-communist transition in Albaniaand, secondly, an evaluation of the mainfeatures of current democracy and itsperspective. The term “transition” shallno longer be used to justify manipulation,the lack of development policies,corruption, poverty and other majorissues which afflict Albanians today.Currently in Albania, 80% of theNational GDP is contributed by theprivate sector. The remaining publicproperty also is managed under the freetrade market rules. Albania has now anew legislation which in many aspects is

similar if not the same with the legislationof EU countries. Although the politicalsystem, elections, and the ways policiesare developed are far from democraticstandards, we can confirm thatdemocracy is accepted from Albaniansand awaits further development andimprovement.

Concerning political pluralism, wecan say that the time has come for a“second pluralism” tied to the structuresof dialogue. Many parties are marchingtowards the center of the spectrum,resolving conflicts, as well as formulatingand implementing common strategies forthe development. The political pluralistsystem in Albania is in need of deepreforms. Using the free vote mechanism,there shall be a selection and eliminationof the smaller parties who vegetate. Thereis a need for a replacement of the oldlegislation concerning the activities andexistence of political parties. In theframework of reforming the electiveprocess, and formulating the newElection Code, we can consider thepossibility of passing in a Parliamentmade out of 100 members electedthrough the majority or the proportionalsystems as well as an increase from 2.5up to 5-6 percent of the needed electorateproportion for a political party to enterparliament.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 103-107

ABSTRACTS IN ENGLISH

�� 104 Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

LEKË SOKOLI - Citisan’s perceptionof pluralism; public interest on politics andelections (national survay)

This article is part of e national syrvayrealized in cooperation with “GenderAlliance for Development”, Tirana. Themain method employed for collectingquantitative data has been that of surveys.The questionnaire included 56 questionsor sub questions, each of which had 2 to 8alternative responses, or a total of 256possible alternatives. The study coveredeight prefectures of Albania with a logicalspread of interviewees, which correspondapproximately to the population of each ofthem. Interviewees, a total of 1029 persons,were from the urban areas, at 51.5 percent,and from the rural areas at 48.5 percent.Concerning the interest about politicsresalts that about 1/3rd of interviewees (32.9percent), affirm they are a little interestedin politics, 30.3 percent of them affirm theyare entirely indifferent or not at all interestedin politics. Only 12.9 percent of thoseinterviewed affirm they are “very interested”in politics, but, in total, this category is 2.4times smaller than that of individuals whoare “not at all interested.” This is related toa series of factors among which, we maysingle out conflict, the fact that politics isstill far from public interests, corruption,etc. It appears from the interviews that thetrajectory of Albanians’ interest in politicsis decreasing. Considering the principle thatdemocracy is all-inclusive as a startingpoint, it turns out that, at present, the levelof political party internal democracy (whichis where decision making stems from) isvery low. Approximately only one fifth ofthose adhering to political parties state thatthey are “very engaged” or “somewhatengaged” in the internal life of the politicalparties they are members of. Referring tothe survey sample, it turns out that thespecific weight of women in the makeupof political parties is small compared to

men’s (22.7 to 5.1 percent). In fact, thespecific weight of women in decisionmaking is even smaller. That is so becausewomen are not only fewer in number insidepolitical parties compared to men, but alsobecause they are much less engaged. Butwomen are equally engaged as men in termsof engagement in the NPOs they adhere to.

The interest in voting is relatively lowtoo. Only 21.7 percent of those surveyedstate they are “very interested” in voting.In order to test the cause for such level ofinterest in voting, we referred directly tolast parliamentary elections. About ¼ ofthose surveyed state they did not vote inthe last parliamentary elections for reasons“beyond themselves,” because they were notin Albania (14.5 percent), or because theywere not on the voter lists (11.4 percent).Meanwhile, about 36 percent of thosesurveyed state they did not participate invoting because they are not interested inpolitics. Related to this is nonparticipationrelated to the thought “my vote changesnothing” (26.7 percent of those abstaining).A number of factors affected suchperception, including the very nature howthe electoral process and democracy inAlbania function in general. A considerablepart of citizens, as may be seen from thesurvey, are convinced their vote does notchange anything. This has helped create astratum of disinterested individuals, notonly in politics in general, but also in thevote in particular. On a more general front,we may say this is related to the fact thatwe live in a confused democracy. In moreconcrete terms, as appears from this study,one thing that has affected the creation ofsuch an environment is especially the thirstfor power of part of the Albanian politicalleadership, the exclusivity of one very smallpart of this leadership in deciding oncandidates, the “strenuous” rotation nopower, political conflict, and, especially,conflict during electoral processes, and eventhe violation and manipulation of the vote,

�� 105��

which have been almost customary featuresof Albanian transition…

LUAN SHAHOLLARI & ILIRGËDESHI - Pluralism and the economypolicies: convergence toward a social andeconomic model in Albania

Political pluralism and the marketeconomy constitute a symbiosis thatdeterminate the level of democracy andwelfare of the country. Therefore, thechoosing of the appropiate policies andmodels of the economic and socialdevelopments take a special important. Forthis, it is necessary the studing of theevolution of the main economic Europianmodels after the Second World War. Theadapting of the objectives of the TreatyEstablishing a Constitution for Europe fora sustainable development based onbalanced economic growth and pricestability, on a highly competitive socialmarket economy, constitute anothernecessary direction, too. Taking intoconsideration factors that are supportingand detaining the chosing of an economicand social model according to Europeanfeatures the balance inclined toconvergence, because of Albania prsentlyis in end of the transition period. In spiteof the mistakes is cumulated a worthexperience in the direction of the marketeconomy, obtaining a macroeconomicstability, since one decade. Albania isdesigning National Economic dhe SocialStrategy and other sectorial strategies everyyear,that are opening developmetperspectives for the long term periods. In12 June 2006 Albania signed theStabilization - Association Agreement withEuropian Union, casting another step inthe integration road toward EU, NATO,as well as, in the regional and globalstructures. For those reasons, Albania hasposibility to adapt economic and social

European models. Nevertheles we have tostand in the moderate optimism boundariesbecaues of the political factors are not yetfully ready to colaborate for a possibleagreement, that is leading to only economicand social model for the country.

PAJAZIT NUSHI - Political pluralismand humanitarian law in Kosovo

The effects of the war in Kosova, whichwas waged in the last decade of the XXcentury, have gravely affected all the layersof society (it has manifested itself indifferent forms in the behavior of thecitizens). Humanitarian law was grosslyviolated during the war in Kosova. As areflection of these violations we have anincrease in the level of aggressivenessamong the citizens. The intensity of thisaggressiveness is being manifested in themost extreme forms: killings and cases ofsuicide. Since the end of the war in Kosova,1012 persons were killed and 418 personscommitted suicide. Such a large numberof killings has never been recorded before.Furthermore, the cases of suicide werealmost inexistent in the past.

A study of the motives, which havecontributed to the increase in the numberof suicides, has shown that they come as aresult of violations of humanitarian law andthe character of security in Kosova, duringthis phase of transition. Most of the killingscame as a result of property disputes orblood feuds. The cases of suicide were aresult of depression and affective stressamong citizens with an unstablepsychological integrity and insufficientenergy to deal with the consequences of theviolations of humanitarian law. The casesof suicide gained the character of apsycho-social epidemic, which affects theyoung, in particular, juveniles, the elderly,people of both sexes, people from both,rural and urban areas, people from all the

�� 106 Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

layers of society in Kosova. Political partiesas well as local institutions did not doenough to prevent the spread of thisepidemic. During these times of politicalpluralism, elements of an individualistapproach have emerged.

IRENA NIKAJ – The pluralism andalbanian tradition of politicak thought

The introduced work draws attentionon the treatment of pluralism, evaluating itfirstly as a solution to the Albanianproblems, briefly analyzing educationalissues connected with pluralism, makingevident the neo-Albanian views as questionsand ancient responses, as well as the stateand its role on the development of pluralistinstitutions. Generally defined, the termpluralism states institutional forms forpolitical power(force) distribution. In orderto analyze the mentioned phenomenon, itmeans to examine the power or thedistributed authority in society. Very oftenthe term pluralism is used to signify anysituation where there are no political,ideological, cultural and ethnic rulinggroups. We mean that a certain situation ischaracterized by the competition existingbetween elites or interested groups and thepluralist society allows this competition tobe freely developed. In the Albaniandevelopment cicumstances of the years 1930-s, neo-Albanians chose the pluralism ofopinions, which were introduced in that timepublications, especially in the “AlbanianAtempt” magazine. According to neo-Albanians, the formula needed was progress-order-law, which viewed from the Albaniancicumstances, means that the progress couldbe supported and realized by any kind ofbourgeois regime. Mostly, neo-Albaniansthought that the way to bourgeoisdevelopment was the principle to the progressof the Albanian socety which enhances theslowness, really it is following this way.

Based on the suggestions offered bythe ways followed by the advanceddeveloped societies we could conclude thatthe societies, which have a stable economicdevelopment , have developed the valuesand the appropriate structures connectedwith industrialization, such as the efficency,rationalism, re-investments and benefit, thedevelopment of the organizations of bigbusinesses etc; all these create the basis forthe increasing rate of the integration ofsocial groups on the basis of pluralism as apolitical solution. Otherwise, the Albaniansociety of the 21-st century has not securedyet these stable economic developments, thevalues and structures connected with it andalso because of the fragility be thedemocratic system and political pluralism.

SABRI KIÇMARI - Discourses inreforming the electoral system in Kosova

Organization of free and fair electionsis an important and defining processthrough which citizens, by casting theirvote, elect his/her candidate and/or partyto represent his/her interests at a central orlocal level. State institutions get or renewtheir legitimacy in discharging their dutiesand tasks for a limited period of time afterwhich new elections are needed. Kosova isapproaching her next elections which arelikely to be held by the end of the year. Sincethe after war period, Kosova has organized,with the help of international institutionsand in particular OSCE, several electionspraised to be free and fair. However, Kosovais still in the process of reforming itselectoral system towards appropriating itwith its political environment. In thisprocess the Kosova Unity Team hasestablished a Provisional Working Groupon Elections composed of representativesfrom the political parties and civil society.After four months of deliberations theWorking Group has managed to prepare a

�� 107��

report for the Unity Team with properrecommendations on the organization ofcoming elections. The Working Groupachieved a consensus on some of the mostimportant issues such as: a) KosovaAssembly elections to be based onproportional electoral system, b) to openthe candidate lists, c) to have only oneelectoral zone, d) to secure a 30%participation for under represented gender,e) municipal governor to be elected directlyin a two rounds system, f) enacting proper

laws to prepare election legislativeinfrastructure. The article starts byexplaining basic functions of elections, therights of voters and the role of the partiesin power and of those in opposition.Later I will try to examine differentelectoral systems, their advantages anddisadvantages in comparative aspects withKosova’s political environment. In the endI will focus the late work and importantdecisions of the Transitional WorkingGroup on Elections.

• Pajazit NUSHI - Çështja shqiptare dhe qëndrimet e ndryshme të studentëvetë shkencave politike e juridike ndaj saj

• Kristo FRASHËRI - Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi• Alfred UÇI - Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik

• Enis SULSTAROVA - Armiqtë e shqiptarëve: në kërkim të themelit të politikës• Tonin ÇOBANI - Shqiptari i refuzuar

• Valon MURATI - Sfidat e identitetit kombëtar• Lekë SOKOLI & Ilir GËDESHI - Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave

dhe adoleshentëve në Shqipëri• Itena HOXHALLARI - Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj

Libra & autorë

Hajrullah KOLIQI - Autobiografi dinjitoze dhe mësimdhënëseLekë SOKOLI - Pluralizmi politik në skanerin e një studiuesiKristo FRASHËRI - Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri

Fatos TARIFA & Lekë SOKOLI - Mendimi sociologjik shqiptar,bibliografi (1986-2006)

Jay WEINSTEIN - To Albania, with Love (Me dashuri për Shqipërinë)Shpëtim GJIKA - Politika moderne dhe konceptimi filozofik i saj


Përmbajtja e numrit të kaluar

Vëll. 1, Nr. 1

Janar- prill 2007

SERVET PËLLUMBI ka kryer studimete larta për filozofi, në San Petërsburg, nëvitin 1960. Për më se 30 vjet, nga viti 1960e deri në vitin 1991, ka qenë pedagog ifilozofisë dhe sociologjisë teorike në shkollate larta, kryesisht në Universitetin e Tiranës.Në vitin 1967 ka marrë titullin shkencor“Docent” ndërsa në vitin 1989 ka mbrojturdoktoranturën në fushën e sociologjisë sëpërgjithshme. Është autor ose bashkautor idisa teksteve për shkollat e larta, i disamonografive, i “Fjalorit të filozofisë”, në dyedicione, si dhe i një numri të madhartikujsh shkencorë e studimesh të botuaranë revista shkencore brenda e jashtë vendit.Ndër librat e tij përmendim Dritëhijet etranzicionit (2000), Të mendosh ndryshe(2001), Gjurmime sociologjike (2002), Sprovënë sociologjinë politike (2002); Edhe politikado moral (2005), Pluralizmi politik – përvojadhe sfida (2006). Libri i tij më i fundit ështëBashkëbisedim për politikën (2007). Ështëzgjedhur zëvendëskryetar i Partisë Socialistetë Shqipërisë në kongresin e themelimit tësaj, në qershor të vitit 1991. Ka qenëdeputet i Kuvendit të Shqipërisë, në disalegjislatura, nga viti 1992; ka bërë pjesë nëKomisionin parlamentar të Punëve tëJashtme, si dhe atë të Arsimit, Kulturës eShkencës dhe Kryetar i Kuvendit tëShqipërisë, deri në zgjedhjet e 3 korrikut2005. Është një ndër bashkëthemeluesit eInstitutit të Studimeve Politike e Sociale

(ISPS) dhe President i tij, si dhe ka qenëkryetar i bordit botues të revistës Politika& Shoqëria.Ai është, gjithashtu, një ndërbashkëthemeluesit e Institutit të Sociologjisëkryetar i Bordit Akademik të tij.

LEKË SOKOLI ka kryer studimet e lartanë Fakultetin e Inxhinierisë, dega mekanikedhe, më pas, si fakultet i dytë, në atë tëShkencave Politike e Juridike, dega filozofi,pranë Universitetit të Tiranës. Prej më se20 vjetësh ai është marrë me studime,botime e mësimëdhënie në fushën esociologjisë. Në vitin 1991 fitoi gradëndoktor i shkencave sociologjike. Ka qenëbashkëpunëtor shkencor i Sektorit tëFilozofisë të Universitetit të Tiranës (1986-1990), një ndër bashkëthemeluesit eShoqatës Sociologjike Shqiptare (dhjetor1990), si dhe nëndrejtor i Qendrës së Retë Studimeve Sociologjike (1993-1999),etj. Është autor i mjaft studimeve e artikujveshkencorë të botuar në Shqipëri e në vendetë tjera. Është bashkëthemelues dhebashkëbotues i revistës ndërkombëtareSociological Analysis (SA), botuar nëKarolinën e Veriut, SHBA (1998-1999).Nga veprimtaria studimore e botuese e tijveçojmë librat: Sociologjia (1997), Droga -historia, përkufizime, klasifikimi, efektet,terapia (1999), Themeluesit e sociologjisë(2000); Droga-ribotim i përshtatur për

Studime Sociale 2007, 2 (2): 109-112

TË DHËNA PËR AUTORËT

�� 110 Të dhëna për autorët

nivelin shkollor (2000), Divorci – vrojtime erefleksione, (bashkautor, 2001), Demokraciadhe problemet sociale, Studime sociologjike,I (2002), Interesat dhe harmonizimi i tyre,Sociologji e punës, I (2003); Sociologjia dhejeta e përditshme, Sociologji publike, I(2006); Trafikimi, rasti i Shqipërisë,(bashkautor, 2006); Analiza sociologjike(2006); Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi (bashkautor, 2006) dhePërfaqësimi dhe cilësia e demokracisë nëShqipëri; një perspektivë gjinore (bashkautor,2007). Ka qenë drejtor ezekutiv i Institutittë Studimeve Politike e Sociale (ISPS),drejtor i revistës Politika & Shoqëria (vitet1999-2006) dhe drejtues kërkimesh (parttime) pranë Qendrës së StudimeveEkonomike e Sociale (QSES). Ai ështëdrejtor ekzekutiv i Institutit tëSociologjisë, nga themelimi i tij dhedrejtor i revistës Studime Sociale, organshkencor i këtij instituti

AFRIM KRASNIQI është diplomuarnë vitin 1994 në Fakultetin Histori –Filologji, dega gjuhë dhe letersi shqipe,në Universitetin e Tiranës. Gjatë viteve1995-2000 ka kryer kurse të ndryshmespecializimi për gazetari dhe marrëdhëniendërkombëtare në SHBA, Irlandë,Gjermani dhe Francë. Ai ka stuadiuar përtre vjet në shkencat politike në Hanover,Gjermani. Ka drejtuar Forumin Rinor tëPartisë Demokratike në vitet 1994 –1998, është zgjedhur deputet nëKuvendin e Shqipërisë më 1996, drejtonKomitetin Shqiptar Kundër Dhunës,Racizmit dhe Intolerancës, nga viti 1997,ka qenë komentator politik në tëpërditshmen e pavarur “Albania” dhekëshilltar politik i Presidentit të Republikës(2007-2007). Është autor i disa librave nëpublicistikë politike e shkenca politiko-sociologjike si Rënia e demokracisë (1997)Fundi i Siberisë shqiptare (1998) dhe Partitëpolitike në Shqipëri - Historia dhe tiparet epartive parlamentare dhe të zhvillimeve

politike (1920-2006). Është anëtar iInstitutit të Sociologjisë.

LUAN SHAHOLLARI ka lindur nëKorçë, më 1 mars 1952, ku ka kryer edheshkollën e mesme të përgjithëshme. Kreustudimet e larta për ekonomi në U.B. tëTiranës, kurse në vitin 1982, studimetpasuniversitare. Në vitet 1973-1987 kakryer detyra në nivel vendor, në fushën eekonomisë dhe të pushtetit në Has dhe nëKukës. Më 1987 është transferuar nëTiranë, pranë Këshillit të Ministrave, nëdetyrën e drejtorit për Pushtetin Vendordhe, më vonë, si zëvendësministër iEkonomisë. Pas vitit 1990, ka qenë izgjedhur në detyra të rëndësishme si:deputet në Kuvendin e Shqipërisë (në vitin1996 dhe 1997-2001); prefekt i qarkut tëTiranës, zëvendësministër i Financave dhei Ekonomisë (vitet 2001-2005). Prej vitit2003, është zgjedhur kryetar i KëshillitBashkiak të Tiranës. Krahas detyraveshtetërore ai në mënyrë të vazhdueshmeështë marrë edhe me veprimtari kërkimore,studimore dhe publicistike, dukebashkëpunuar me oganizata të shoqërisëcivile dhe institucione të tjera kërkimore-shkencore. Ka kryer kualifikimeafatshkurtëra jashtë shtetit, si dhe kambajtur kumtesa e referate në konferencatë ndryshme, kombëtare e ndërkombëtare.Prej vitit 1994, është anëtar i ShoqatësEvropiane për Studime EkonomikeKrahasuese (EACES). Ka kryer nje vargpunimesh të ndryshme shkencore dhepublikime me karakter ekonomik dhesocial, në organet periodike, brenda dhejashtë vendit, gjithsej me një vëllim prejrreth tre mijë faqesh. E-mail:[email protected]

ILIR GËDESHI ka kryer studimet e lartanë Fakultetin e Ekonomisë të Universitetittë Tiranës, në vitin 1982. Është doktor ishkencave ekonomike. Ka kryer trespecializime pasuniversitare në Francë

�� 111��

(Grenobël e Paris). Ka qenë lektor (vitet1983-1993) dhe drejtor i Departamentit tëEkonomisë (vitet 1992-1993), nëFakultetin e Ekonomisë të Universitetit tëTiranës si dhe, për gjashtë muaj (viti 1994),lektor në Universitetin “Pierre MendesFrance”, në Grenobël. Ka marrë pjesë nërreth 70 projekte kërkimore-shkencore dheështë autor ose bashkautor i reth 50artikujve e botimeve shkencore, tëpublikuara në Shqipëri e në vende të tjera,si në Bullgari, Greqi, Francë, Angli etj. Ndërlibrat e tij veçojmë Emigrimi i elitësintelektuale nga Shqipëria gjatë periudhës sëtranzicionit, bashkautor me Hekuran Mara,Rolanda Dhimitri & Ksenofon Krisafi(1999), Poverty in Albania. A QualitativeAssessment, Washington, D.C.: The WorldBank, bashkautor me Hermine De Soto,Peter Gordon, & Zamira Sinoimeri (2002),Roma and Egyptians in Albania: From socialexclusion to social inclusion. Washington D.C:The World Bank, bashkautor me HermineDe Soto Hermine dhe Sabine Beddies(2005), Competing for remittances,bashkautor me N. De Zwager, EnglantinaGermenji & Ch. Nikas (2005) dheTrafikimi, rasti i Shqipërisë, bashkautor medr. Lekë Sokoli (2006). Aktualisht ështëanëtar i disa institucioneve shkencoreevropiane (EADI, EACES etj.) dhe drejtori Qendrës së Studimeve Ekonomike eSociale, Tiranë. Është anëtar i Institutit tëSociologjisë, nga themelimi i tij.

PAJAZIT NUSHI ka lindur më 1933 dheka kryer studimet për psikologjieksperimentale në Universitetin eBeogradit. Është psikolog, profesoruniversiteti, redaktor enciklopedie, anëtarkorespondent i Akademisë së Shkencavedhe Arteve të Kosovës nga viti 2000. Përveprimtarinë e tij në fushën e shkencavesociale, sidomos në atë të psikologjisë,mban titujt shkencorë “Profesor” dhe“Doktor”. Është marrë që herët mehulumtime empirike. Fusha të ngushta të

interesave të tij shkencore janë inteligjencadhe zhvillimi i saj, tiparet etnopsikologjiketë shqiptarëve etj. Kryesisht në këto fushaka botuar dhjetra studime monografike,tekste shkollore e universitare, artikujshkencorë etj. Nga studimet monografiketë botuar prej tij përmendim: “Bazatpsikologjike të kultrurës së të folurit tënxënësve”, “Fjalori i psikologjisë”, “Sistemi igrafisë së tingujve të shqipes ...”, “Orientimiprofesional dhe individaliteti psikofiziologjik izgjedhësit të profesionit”, “Inteligjenca dhemasa e zhvillimit të saj ndër shqiptarët e moshësmadhore”, Psikologjia e përgjithshmë” (në dyvëllime) etj. Është ndër pedagogët veteranëtë disiplinës së psikologjisë në Fakultetin eFilozofisë të Universitetit të Prishtinës.Libri kryesor i tij është Psikologjia epërgjithshme – kaptina të zgjedhura, botuarnë vitin 1995 si tekst bazë i studimit nënivel universitar të shkencës së psikologjisë,si dhe varianti i ripunuar e i plotësuar i këtijbotimi, libri voluminoz me rreth 700 faqe,Psikologja e përgjithshme (Shtëpia Botuese eLibrit Shkollor Prishtinë, 2002). Rezultatete hulumtimeve të tij i ka paraqitur në mbi120 kumtesa dhe studime. Është gjithashtuedhe veprimtar shoqëror e përfaqësues ishoqërisë civile kosovare, i shquar sidomosnë fushën e të drejtave të njeriut. Është ndërthemeluesit e Këshillit për Mbrojtjen e tëDrejtave dhe Lirive të Njeriut në Kosovëdhe kryetari aktuali i tij. Për merita tëveçanta në zhvillimin e shkencave shoqëroreshqiptare, prof. Pajazit Nushi ështëzgjedhur Anëtar Nderi i Institutit tëSociologjisë.

IRENA NIKAJ, ka lindur në Korçë më24 shtator 1964, ku ka kryer edhe shkollëne mesme të përgjithshme. Ka vijuarstudimet e larta në Universitetin e Tiranës,Fakulteti i Shkencave Politike Juridike, degafilozofi në vitet 1983-1987. Është pedagogee sociologjisë në Universitetin “Fan S.Noli”, Korçë. Ka qenë pjesëmarrëse në disaprograme kualifikues të organizuara nga

�� 112 Të dhëna për autorët

institucione shkencore evropiane, në disaspecializime jashtë vendit si dhe nëkonferenca shkencore ndërkombëtare tëorganizuara në Angli, Gjermani, Belgjikë,Portugali, Bullgari etj. Është doktore eshkencave, nga viti 1997 dhe në mars 2004ka fituar titullin shkencor “Profesor iAsociuar”. Është autore e një numri tëmadh artikujsh shkencorë të botuar nërevistat Pajtimi, Ekonomia dhe tranzicionietj. Ajo është autore e monografisë“Mendimi shoqëror e filozofik shqiptar iviteve 1930-të (2002), si dhe autore apobashkautore e teksteve universitare “Kursleksionesh të Sociologjisë (1995);“Sociologjia” (2004); “SociologjiEdukimi” (për Fakultetin e Mësuesisë,2006) etj. Është anëtare e Institutit tëSociologjisë dhe kryetare e degës së këtijinstituti për prefekturën e Korçës.

Sabri KIÇMARI ka lindur në Gurash(Lladofc) të Besianës (ish-Podujeva), më1967. Në vitin 1989 ai u detyrua tëndërpriste studimet në Prishtinë dheemigroi në Gjermani. Ka kryer studimet përfilozofi, sociologji dhe politologji në

Universitetet e Bochumit dhe nëUniversitetin e Bonit. Për më shumë se 15vjet ka punuar dhe jetuar në Gjermani, nëinstitucione të ndryshme, duke përfshirëInstitutin për Analizimin e Mediave në Bon.Në dhjetor 2001 fitoi gradën shkencoremagjistër në degën e filozofisë politike menjë temë mbi komunitarizmin, ndërsa nëqershor 2007 ka mbrojtur me suksesdisertacionin në Fakultetin e ShkencavePolit ike dhe të Sociologjisë tëUniversitetit të Bonit. Ka publikuar njënumër artikujsh shkencorë e publicistikënë revistat Zëri i Kosovës, Interesi Nacionaldhe Zëri, në revistën shkencore Politika& Shoqëria. Ai është, gjithashtu, autor ilibrit filozofiko-sociologjik Drejtpeshimi(Tiranë, 2004: Botimet Koçi). SabriKiçmari është anëtar i Shoqatës sëFilozofëve të Gjermanisë, anëtar i Institutittë Sociologjisë, nga themelimi i tij. Është,gjithashtu, ligjërues në Departamentin eSociologjisë të Universitetit të Prishtinësdhe zëvendësdekan i Fakultetit tëPolit ikës Ndërkombëtare dheDiplomacisë në Kolegjin Universitar“Victory” në Prishtinë.

JETA SHKENCORE DHE VEPRIMTARIA E

INSTITUTIT TË SOCIOLOGJISË

Studime Sociale 2007, 2 (2): 113-116

Në këtë rubrikë do të pasqyrohen aktivitetet shkencore (konferenca, simpoziume,promovime etj.) të Institutit të Sociologjisë; aktivitete shkencore të zhvilluara në Shqipëriapo jashtë saj, në të cilat kanë marrë pjesë përfaqësues të Institutit te Sociologjise apoanëtarë të tij individualisht; njoftime për botimet shkencore të Institutit të Sociologjisë;njoftime për botime nga botues të tjerë, në të cilat anëtarët e Institutit të Sociologjisëjanë autorë apo bashkaurorë; veprimtari e zhvillime të tjera që vlerësohen si ngjarjeshkencore, si dhe veprimtarit kryesore të Institutit të Sociologjisë.

Zhvillohet Konferenca e ParëKombëtare e Studimeve Sociologjike

Më 15 qershor 2007, në Tiranë, uzhvillua Konferenca vjetore e StudimeveSociologjike. Kjo ishte epara në serinë ekonferencave që ështëparashikuar të organizojëçdo vit Instituti iSociologjisë. Me vendimtë Bordit Akademik tëdatës 11 janar 2007, temae konferencës ishte ngasociologjia politike:“Pluralizmi politik dhemendimi politik shqiptar”.Konferenca u zhvillua në“Tirana InternationalHotel”. Në të morrin pjesëstudiues socialë, anëtarë të IS, pedagogë tëshkencave sociale të universiteteve publikee jopublike, drejtues të institucioneve

kushtetuese, të instituteve të shoqërisëcivile, analistë politikë etj.

Financuesi i konferencës ishteFondacioni gjerman “Friedrich EbertStiftung”.

Për më tepër, shih programin ekonferencës në faqen e fundit të këtij numritë revistës.

�� 114 Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Bashkëbisedim për politikën

“Bashkëbisedim për politikën” kapër autor prof. Servet Pëllumbin,kryetar i Bordit Akademik të Institutittë Sociologjisë. Në këtë libër, sikursenë libra të botuar më parë prej tij, si“Dritëhije të tranzicionit” (2000), “Tëmendosh ndryshe” (2001), “Edhepolit ika do moral” (2005) dhe“Pluralizmi politik – përvoja dhe sfida”(2006) është shpalosur mendimi politiki Servet Pël lumbit, studiues dhepolitikan me mjaft përvojë. Por në këtëbotim, ndryshe nga botimet emëparshme, autori ka zgjedhur një gjinitjetër publicistike, intervistën (për mëtepër shih, në këtë numër (faqe 9-98):“Intervista si shprehje e mendimitpolitik”, nga Hamdi Jupe.

Libri është botim i Institutit tëSociologjisë.

Partitë politike në Shqipëri(1920-2006)

“Partitë politike në Shqipëri” (1920-2006), ka për autor Afrim Krasniqin,anëtar i Institutit të Sociologjisë, këshilltarpolitik i Presidentit të Republikës përperiudhën 2003-2007, pedagog nëUniversitetin e Tiranës, Fakulteti iShkencave Sociale. Autori i këtij libri ështëautor edhe i disa librave të tjerë nga e njëjtafushë, si “Rënia e demokracisë” (1997),“Fundi i Siberisë shqiptare” (1998) dhe“Shoqëria civile në Shqipëri” (2004). Aika sjellë në këtë libër voluminoz historinëdhe tiparet e partive parlamentare dhe tëzhvillimeve politike në Shqipëri në njëperiudhë gati nëntëdhjetëvjeçare, nga fillimii viteve ‘20-të të shekullit të kaluar, deri nëditët tona.

Libri është botim i entit botues“Eurorilindja”.

�� 115��

Nëpër labirinthet e terrorizmit

“Nëpër labirinthet e terrorizmit”ka për autor Besnik Alibalin, anëtari Institutit të Sociologjisë (degaDurrës). Ky është libri i dytë i këtijautori, botuar nga Institutit tëSociologjisë. Në vend të parathëniesështë një vlerësim i Lekë Sokolit, kuthuhet: “Të gjithë studiuesit socialëkanë synuar të diagnostikojnëshoqëritë e kohës së tyre, dukeinterpretuar ngjarjet e jetuara. Në këtëlinjë ecën edhe studiues BesnikAlibali, miku im i vjetër dhe koleguim në Institutin e ri të Sociologjisë,me librin më të fundit mbiterrorizmin. Ai udhëton nëpërlabirinthet e tij siç dinë të “udhëtojnë”profesionistët e vërtetë në “zanatet” etyre. Ai, me ç’ka shkruar në libër, bindse më 11 shtator 2001, vetëm dhjetëvjet pas fundit të luftës së ftohtë, kurSHBA-të ishin shpallur si “sherifi” ivetëm, një luftë e re nisi e po vazhdon të ashpërsohet. Këto vite dëshmojnë se kjoluftë “jo aq bindëse në fillimet e saj” është krejt e vërtetë. Siç dëshmojnë se në të nukmund të ketë vende asnjanëse, sikurse njerëz të pacënuar.

Alibali argumenton se “çdo minutë e humbur, është jetë e humbur”, derisa terrorizminuk ka vetëm një armik të shpallur, derisa çdonjëri nga ne mund të përjetojë një situatëqë klasifikohet si “akt terrori”, e që, për të mbijetuar, duhet të reagojmë. Si konkretisht?Për këtë duhet të lexojmë “Nëpër labirinthet e terrorizmit” të Besnik Alibalit.

Ne, krejt padashur, pavarësisht se kush jemi e çfarë bëjmë - jemi ushtarë të luftëskundër terrorizmit. Le t’i themi kolegut tonë Alibali: “Faleminderit për instruktimin”.

Përfaqësimi dhe cilësia edemokracisë në Shqipëri - njëperspektivë gjinore

“Përfaqësimi dhe cilësia e

demokracisë në Shqipëri - njëperspektivë gjinore” përmban një studimtë realizuar nga Qendra “Aleanca Gjinore

për Zhvillim”. Kjo qendër është edhebotuese e librit (Tiranë, 2006; ISBN99943-884-8-7).

Autorët e studimit janë: MilvaEkonomi, Lekë Sokoli, Sonila Danajdhe Blerta Picari.

Libri është një botim dygjuhësh,shqip dhe anglisht (2x162 faqe).

�� 116 Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Promovohet “Politika dhe qytetari” i Gëzim Tushit

Në qytetin e Vlorës, në pallatin e kulturës “Labëria”, ubë promovimi i librit “Politika dhe qytetari” të GëzimTushit, anëtar i Bordit Akademik të Institutit të Sociologjisë, njëherësh edhe padagog ijashtëm në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë. Ky aktivitet u organizua nga Bashkia eVlorës (nën kujdesin e drejtpërdrejtë të kryetarit të saj, z. Shpëtim Gjika, i cili ështëedhe autori i parathënies së këtij libri) dhe Instituti i Sociologjisë (dega Vlorë). Në këtëtakim promovues dhanë vlerësimet e tyre mjaft studiues e kritikë, si kritiku Petrit Qejvani,prof. ass. dr. Bardhosh Gaçe, pedagogu Fiqiri Aliaj dhe intelektualë të tjerë të Vlorës.Sipas vlërësimeve të bëra, Gëzim Tushi ka sjellë në këtë libër një pasuri të madhe teorishdhe autorësh, të cilët janë ikona të mendimit politologjik bashkëkohor, teoritë dhe idetëe të cilëve ai i ka gërshetuar me realitetin politik shqiptar.

Krijohet Fondi (Arkivi) i Institutit tëSociologjisë

Në vijim të përpjekjeve përinstitucionalizimin e veprimtarisë sëInstitutit të Sociologjisë për monitorimine krijimtarisë dhe të kontributeve tëçdonjërit nga anëtarët e institutit tij, ukrijua Fondi i Institutit të Sociologjisë.Ky fond do të përfshijë krijimtarinë edokumentuar e të verifikuar të anëtarëvetë institutit. Çdo material (artikullshkencor, publicisti, pjesëmarrje nëdebate, njoftime etj.) që hidhet në rrjetin

e Institutit të Sociologjisë vendoset nëdosje (me numër dosje e fashikulli), praarkivohet. Veç arkivit fizik, i cili krahasbibliotekës do të jetë i disponueshëm përanëtarët e Institutit të Sociologjisë, dotë bëhet edhe arkivimi elekronikisht nëinternet. Kjo do të mundësojë “kapjen”e krijimtarisë së çdonjërit nga anëtarëte Institutit të Sociologjisë, prejaksesorëve të google dhe pasqyriminautomatik, pavarësisht nëse krijimtaria edhënë është botuar apo nuk është botuarnë forume apo organe që kanë web sitenë internet.

Konferenca vjetore të Shoqatës së Studimeve Ndërkombëtare

Në Çikago, SHBA, u zhvillua Konferenca vjetore të Shoqatës së StudimeveNdërkombëtare. Në këtë konferencë mori pjesë edhe Klejda Mulaj (PhD), anëtare eInstitutit të Sociologjisë, e cila mbajti kumtesën me titull “Impact of Justice onReconciliation” (Impakti i drejtësisë në pajtimin etnik).

STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë 1 No 2...Mendimi politologjik e sociologjik...

Documents

Transcript of STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë 1 No 2...Mendimi politologjik e sociologjik...