STUDIME RASTI PËR RAJONAL PËR...

STUDIME RASTI PËR

RAJONAL PËR ZHVILLIMIMPLEMENTIM TË POLITIKAVE

ПРОЕКТОТ Е ФИНАНСИРАН ОД ЕВРОПСКА УНИЈА

СТУДИИ НА С УЧАЈ ЗА СПРОВЕДУВАЊЕ НА ПО ИТИ И ЗА РЕГИОНА ЕН РАЗВОЈ

А ИЈАНСА ЗА РЕГИОНА ЕН РАЗВОЈ4 5

СОДРЖИНА

Слаѓан Пенев: Вовед

Славица Ќучукова Николова: Mониторинг на јавните инвестиции во деветте општини од Вардарски плански регион

Митко Николов: Влијанието на новите рудници во регионалниот развој на Југоисточниот плански регион

Борјанчо Мицевски: Апсорпциона моќ и капацитет на Единиците на локална самоуправа од Североисточниот плански регион за искористување на средства намененти за рамномерен регионален развој

Институт за социолошки истражувања и одржлив развој ИСИОР, Струга: Вклученост на граѓанскиот сектор во креирањето на политиките на Центарот за развој на Југозападниот плански регион

Владо Анчев: Мониторинг на користењето на ЕУ фондовите и останатите небуџетски средства на Центрите за развој на планските региони за периодот 2012–2016

Рурална Коалиција: Делувањето и придонесот на општините за рамномерниот регионален развој гледани низ призмата на користење на средства од Програмата за рурален развој, Бирото за рамномерен регионален развој, како и сопственото издвојување на средства од локалниот буџет

Центар за Економски Анализи, Скопје: Детерминанти на влијание на граѓанските организации во креирање на политики за рамномерен регионален развој

Астрит Реџепи: Соработката на Центарот за развој на Полошки плански регион и општините кои гравитираат во Полошки регион со граѓанскиот сектор во спроведување на проекти за развој на регионот

Никола Писарев: Влијанието на граѓанските организации, иницијативи и активистичките иницијативи на носењето одлуки за стратешките прашања на ниво на плански региони

Јорданчо Миневски: Регионалниот развој согласно приоритетите/програмите на Североисточниот плански регион

Асоцијација за чиста животна средина „Ајде Македонија“: Спроведување на регионалните планови за интегрирано управување со комуналниот отпад во Североисточниот и Источниот плански регион како политика за рамномерен регионален развој

Тодор Цонев, Зоран Биковски: Опуртунистички скрининг на колоректален карцином во Источен план ски регион

69

25

37

51

63

75

103

125

139

153

175

189

Студии на случај за спроведување на политиките за регионален развој во Република МакедонијаStudime ras për implemen m të poli kave për zhvillim rajonal në Republikën e Maqedonisë

Издава: Форум – Центар за стратешки истражувања и документација Бул. Партизански одреди 6 - мезанин, 1000 СкопјеТелефон: +389 (0)2 31 21 100E-mail: [email protected]

За издавачот:

ПРЕТСЕДАТЕЛ НА УО: Ѓунер Исмаил

ИЗВРШЕН ДИРЕКТОР: Слаѓан Пенев

АВТОРИ:Славица Ќучукова НиколоваМитко НиколовБорјанчо МицевскиЕмин РустемоскиЕмина РустемоскаВладо АнчевТрајан ДимковскиЛилјана ЈоноскиМарјан НиколовАстрит РеџепиНикола ПисаревЈорданчо МиневскиБлаже ЈосифовскиТодор Цонев Зоран Биковски

Превод на албански јазик: Осман Реџепи

Ликовно-графичко обликување: Томислав Авросиевски

Печати: Arcuss Design

Тираж: 300 примероци

Оваа публикација е изготвена со помош на Европската Унија. Содржината на публикацијата е единствена одговорност на авторите, Форум ЦСИД и МИДС, и на никаков начин не може да се смета дека ги одразува гледиштата на Европската Унија.

Ky publikim është përgatitur me ndihmën e Bashkimit Europian. Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi vetëm e autorit, Forum QHSD dhe IRDB, dhe në asnjë mënyrë nuk i pasqyron qëndrimet e Bashkimit Europian.

This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of the authors, Forum CSRD and YIDC, and can in no way be taken to reflect the views of the European Union.



Вовед

Дванаесетте студии на случај за спроведување политики за регионален развој кои се презентирани во оваа публикација се еден од резултатите на активностите на проектот Алијанса за регионален развој, кој го иницираа и спроведуваа организациите Форум ЦСИД од Скопје и Младински иницијативи за дијалог и соработка од Битола во периодот од 2015 до 2017 г. со поддршка од Европската Унија, преку програмата ЕИДХР 2014-2015.

Една од главните цели на Алијансата е зголемување на транспарентноста на јавните политики за регионален развој во РМ со вклучување на претставници на граѓанското општество во сите процеси на планирање и спроведување на овие политики. И затоа најголемиот дел на активностите кои беа иницирани во рамки на проектот беа во насока на зголемување на свесноста помеѓу граѓанските организации, медиумите, општинските администрации, но и меѓу претставниците на месната самоуправа во некои општини, за големата важност која политиките за (рамномерен) регионален развој ја имаат за перспективите на државата.

Во текот на јавните презентации кои Алијанса за регионален развој ги организираше во сите осум плански региони, како и при обуката за мониторирање на политиките за регионален развој и за застапување за рамномерен регионален развој, многу претставници на граѓанскиот сектор покажаа голем интерес за вклучување во иницијативите за следење на ефикасноста на политиките за рамномерен регионален развој кои ги креираат и спроведуваат државните, регионалните и локалните институции.

Како што покажуваат дел од анализите презентирани овде, постојат многу институционални пречки за граѓаните да се вклучат во процесите за создавање и спроведување на овие политики бидејќи сѐ уште не постои проактивна транспарентност од страна на државните, регионалните и локалните институции, ниту цврста волја да иницираат и поддржат партиципативна и инклузивна дебата за политиките.

Анализите презентирани на страниците на ова издание се напишани од неколку истакнати претставници на граѓанскиот сектор, активни и препознатливи во своите локални средини, и заинтересирани за состојбите во регионите на кои географски им припаѓаат. Некои од нив се од Скопје, но нивниот интерес не е врзан само за Скопскиот плански регион, туку истражуваат како функционираат развојните политики на ниво на повеќе региони. Поголемиот дел од истражувањата се направени од активисти и аналитичари кои дејствуваат во регионите кои далеку заостануваат зад Скопскиот, при што најголем дел од тие анализи се однесуваат на најнеразвиениот регион – Североисточниот. Несомнено, овој регион се соочува со долгорочна запоставеност од страна на властите и од креаторите на развојните политики во државата, што резултираше со убедливо најниско ниво на инвестиции во основни средства, во инфраструктура и социјален капитал. И затоа, со право дел од препораките на анализите кои се

презентирани во оваа публикација се однесуваат на издвојување многу повисок процент од државните средства наменети за поттикнување на рамномерен регионален развој кон Североисточниот плански регион.

Неколку од анализите се занимаваат со една од најбитните одредби на политиката за РРР во Македонија, односно Законот за РРР - обврската на Владата секоја година да издвојува 1% од БДП за намалување на диспаритетите меѓу регионите, но и во рамки на регионите. Секој од авторите прави своја пресметка врз основа на расположливите податоци во буџетите и завршните сметки на буџетите на РМ и доаѓа до заклучок дека ниту еднаш до сега властите во РМ ја немаат спроведено оваа обврска, односно дека средствата издвоени за оваа намена се далеку од пропишаните 1% од БДП.

Скоро во сите анализи се истражуваат и капацитетите и достигнувањата на центрите за развој на планските региони, релативно нови и во јавноста недоволно профилирани институции кои имаат клучна улога во поттикнувањето на развојот на регионите, откако во минатата деценија беа дефинирани осумте плански региони во процесот на носење на законската регулатива поврзана со (Р)РР. Анализите главно се однесуваат на последните 3 или 4 години, со што посредно се гледа и учинокот на локалните власти во мандатот помеѓу 2013 и 2017 г.

Како дел од граѓанското општество, членките на Алијанса за регионален развој и во наредниот период ќе дејствуваат во правец на поголема вклученост на граѓаните во креирање и реализирање на политиките за рамномерен регионален развој. До крајот на оваа година треба да се пресметаат индексите на развој на секој од регионите и да се направи новата 5-годишна методологија за поделба на средствата од Буџетот на РМ наменети за РРР на осумте плански региони (2018-2022) и се надеваме дека новата Влада на РМ доследно ќе ја почитува законската обврска за издвојување на 1% од БДП како средства за РРР, кои преку Министерството за локална самоуправа и Бирото за регионален развој ќе бидат трансферирани до крајните корисници од секој од планските региони. Се надеваме дека во следниве години Владата ќе понуди и повеќе од 1% од БДП за оваа намена како директна мерка за намалување на диспаритетите во развојот помеѓу регионите, но и за намалување на разликите во развојот во рамки на секој од регионите, секако почитувајќи ја методологијата за правична распределба во зависност од индексите на развој на секој од регионите.

Наскоро треба да почнат подготовките и за новата десетгодишна национална Стратегија за регионален развој (сегашната истекува во 2019 г.) и новите петгодишни Програми за развој на планските региони (и тие истекуваат во 2019 г.). Тоа ќе биде можност за пореалистично и покритично промислување на достигнувањата на досегашните политики за РРР и согледување на грешките во однос на проценките и реализациите на истите. Како еден од битните сегменти на процесот на децентрализацијата трасирана во духот на Охридскиот Рамковен Договор, политиката за РРР треба да опфаќа праведни, фер и балансирани решенија со кои ќе се направи обид да се поправат грешките од долгорочното


8

погрешно водење на национални политики на штета на подрачјата со специфични потреби и националистички политики на штета на помалку претставените етнички заедници во најрелевантните институции. Новата политика за РРР треба искрено да му пристапи на проблемот со моноцентричниот развој, кој не се надмина ни во последните десет години откако е донесен Законот за РРР.

Членките на Алијанса за регионален развој и на граѓанското општество ќе продолжат да ги поддржуваат и се подготвени активно да се вклучат во создавањето и спроведувањето на идните политики за фер, балансиран и паметен развој на регионите.

Слаѓан Пенев

Координатор на Алијанса за регионален развој

ВАРДАРСКИ

ПЛАНСКИ РЕГИОН

MОНИТОРИНГ НА

ЈАВНИТЕ ИНВЕСТИЦИИ

Славица Ќучукова НиколоваАвтор:

ВО ДЕВЕТТЕ

ОПШТИНИ ОД

1



КРАТКА ИНФОРМАЦИЈА ЗА АВТОРОТ

Славица Ќучукова Николова, дипломиран новинар, со осумгодишно новинар-ско искуство, во последните девет години работи во граѓанскиот сектор на мно-губројни истражувања, како и мониторинзи на различни области од општест-веното живеење. Како дел од Коалицијата за буџетски мониторинг работи на согледување на финансиските аспекти на трошењата на парите на локалните са-моуправи, следење на јавните набавки на локалните самоуправи, мониторинг на трошењето на јавните пари од повеќе аспекти, а потоа и следење на буџетите на локалните самоуправи и политичките партии во предизборниот период. Осо-бено внимание посветува на следење на локалните буџети на 9-те општини од Вардарскиот плански регион, односно начинот на кој се креираат програмите за работа на локалните самоуправи и како тие се имплементираат во текот на годината. Генерален фокус ѝ е локалниот развој, пред сѐ виден низ очите на Вар-дарскиот плански регион во кој учествувала, и во градењето на последните две стратегии на Центарот за развој на регионот, како и многубројни слични настани, обуки и работилници на оваа тема.

КРАТКО РЕЗИМЕ

Согледување на состојбата на јавните инвестиции во 9-те општини од Вардар-скиот плански регион е темата на чија основа е поставена целокупната анали-за. Во оваа насока, обезбедени се податоци од 9-те локални самоуправи (Велес, Градско, Лозово, Чашка, Кавадарци, Неготино, Свети Николе, Демир Капија и Ро-соман) за тоа колку различни типови на инвестиции се случиле во изминатиов период во секоја од поединечните општини, но и какви мерки презела секоја од наведените локални самоуправи за да привлече било какви инвестиции на нејзината територија.

ВОВЕД

Вардарскиот регион го зафаќа централниот дел на Република Македонија и се протега по течението на реката Вардар и Овчеполската котлина. Во овој плански регион припаѓаат општините Велес, Градско, Демир Капија, Лозово, Кавадарци, Неготино, Росоман, Свети Николе и Чашка. Според податоците за 2014 година, регионот има најмал број на жители во споредба со останатите седум плански региони во Република Македонија, односно 7.4% од вкупното население на др-жавата. Се простира на 16.2% од територијата на Република Македонија, и исто-времено е и најретко населен регион со само 37.9 жители на км2. Според попи-сот од 2002 година има 154.535 жители, а според процената на населението во 2013 година 153.487 жители. Во споредба со просекот на Република Македонија, БДП по жител во Вардарскиот регион има индекс 104.2. Со тоа е рангиран на трето место, и е еден од трите региони со БДП по жител над просекот на нацио-нално ниво. Во 2012 година, Вардарскиот регион учествува со 7.77% во БДП на Република Македонија1.

1 Државен завод за статистика, Регионите во Република Македонија, 2015 h p://www.stat.gov.mk/Publikacii/RegioniteVoRM2015.pdf

АНАЛИЗА НА ТЕМАТА

Оваа анализа ќе биде посветена на мониторингот на јавните инвестиции во 9-те општини од Вардарскиот плански регион, и тоа во период од четири години (2013-2016). Општините кои следуваат подолу во анализата се по азбучен ред, а анализата на инвестициите е редоследно по години.

ОПШТИНА ВЕЛЕС во 2013 година за нејзините потреби испланирала буџет во висина од 738.465.062 денари. Од нив успеала да реализира 614.309.255 дена-ри2 со кои инвестирала во уредување на индустриските зони, поставување на пешачки мост, реконструирање на делницата Велес - Кадрифаково, асфалти-рање на дел од улиците, реконструкција на патниот премин преку стар мост, ре-конструкција на дел од водоводните мрежи, уредување на плоштади, изградба на спортски игралишта и потпорни ѕидови, поплочување на паркинг простори, санирање на кров на спомен костурницата, изградба на пречистителна станица за отпадни води и колектор, поставување на дел од атмосферска канализација, замена на светилките со штедливи во училиштата и реконструкција на уличното осветлување.

Во општината, во 2013 беше извршена реконструкција на три училишта со сред-ства од буџетот на Република Македонија и Банката за развој при Советот на Европа. Фудбалската федерација на Македонија инвестираше во промена на тревата на градскиот стадион. За реконструкција на патот кон Иванковци, и три проекти преку кои се влијаело на подобрување на руралниот развој, средства обезбеди Владата3.

Во 2013 година, Општина Велес планирала да инвестира 127.726.189 денари во капитални инвестиции, но од нив реализирала 50 милиони помалку или 77.358.4464. Иако општината е драстично поголема од останатите општини во Вардарски плански регион, по реализирани инвестиции се наоѓа на петто место по ред од деветте, со инвестиции од само 1.403 денари по жител.

Во 2014 година, Општина Велес има планиран буџет од 798.332.473, а реали-зира 641.846.509 денари5. За капитални инвестиции планирала да потроши 170.911.119 денари, а потрошила околу 70 милиони денари помалку. И оваа година Општина Велес е кон дното на табелата, односно шеста по ред од девет-те општини во Вардарски плански регион со реализирани инвестиции од 1.785 денари по жител.

Инвестирано е во локалниот пат Јазла - Иванковци, кружен тек, паркови, изград-ба на водоснабдителен систем во индустриската зона Караслари и трафостаница за водоснабдителниот систем за истото село. Локални пари се трошеа за асфал-тирање и поплочување на улици, и изградба и реконструкција на водоводни линии. Општината оваа година го реконструираше кровот на Народниот музеј.

Со средства од Буџетот на Република Македонија беше реконструиран мостот Гемиџии, ревитализирана е делницата на автопатот Велес - Катланово и рекон-струиран е државниот пат Велес – Штип до Кадрифаково, изградена е новата

2 Завршна сметка на Општина Велес за 2013 година3 Отчет на Општина Велес за 2013 г. h p://www.veles.gov.mk/images/stories/2014/fevruari/Otcet_Ops na_Veles_2013.pdf4 види табела 3 за инвестиции по број на жители5 Завршна сметка на Општина Велес за 2014 година



театарска зграда во Велес, реконструирани се Градскиот стадион и Спомен-кос-турницата, а пуштен е во употреба и водоснабдителниот систем до езерото Младост. Преку Министерството за финансии се реконструираше дел од улич-ното осветлување, а од Агенцијата за поддршка на руралниот развој се изгради колектор со пречистителна станица во Раштани. Преку договорот за заем меѓу Република Македонија и Европската инвестициона банка, започна изградбата на водоснабдителниот систем во Црквино. Во спорстката сала „Гемиџии“ беше изграден сончев систем за топла вода преку глобалниот еколошки фонд. Преку ИПА проект, општината ги реконструираше фасадите на пет објекти од детската градинка. Преку Агенцијата за млади и спорт беше изградено повеќенаменско спортско игралиште во селото Иванковци6.

Во 2015 година, општината планирала дека ќе потроши 862.838.639 денари, а потрошила скоро една четвртина помалку односно 654.805.639 денари7. За ин-вестиции од сопствени средства планирала да потроши 157.321.958 денари, а до крајот на тековната потрошила двојно помалку, односно 74.657.144 денари. Ова повторно ја рангира на шесто место од деветте општини во Вардарски плански регион, со реализирани 1.354 денари по жител капитални инвестиции.

Општината во 2015 година трошела на изградба на нов кружен тек, асфалтирање на улици и пристапни патишта, градење тротоари, паркинзи, потпорни ѕидови. И оваа година работела на подобрување на уличното освелување и на дел од водоводните линии. Се градел водоснабдителен систем за Новачани, водоводна мрежа во Сливник, фекална канализација на езерото Младост и дел од фекал-ната канализација во Горно Оризари и Сујалклари. Бил саниран кровот на две училишта и се сменија прозорците, пуштен бил во употреба Дневниот центар за лица со посебни потреби како заеднички проект на општината со Министерство-то за труд и социјална политика.

Од Буџетот на Република Македонија се изгради ново училиште во Сливник и две тениски игралишта. Со поддршка од Владата на Јапонија, беа инсталирани два нови котли и обновени 20 тоалети во две училишта. Со средства од европски фондови беше реновирана железничката станица. Преку Агенцијата за млади и спорт беше изградено ново повеќенаменско игралиште во Иванковци и Ка-раслари, а беа поставени и фитнес вежбални на три локации. Во 2015 година, германската фабрика Маркарт, во која се произведуваат автомобилски делови за германски брендови, отвори фабрика во Велес8.

Општина Велес, во 2016 година испланирала досега највисок буџет во висина од 932.590.484, а реализирала речиси една третина помалку односно 669.488.281. Предвидела дека во капитални инвестии ќе вложи 194.723.537 денари, а ост-варила двојно помалку односно 90.397.507 денари.9 Оваа година општината е најдолу на табелата на реализирани инвестиции по жител, со реализирани 1.640 денари, односно по неа единствено останува Општина Чашка.

Во 2016 година, во општината било инвестирано во инфраструктурно уредување на индустриската зона „Караслари“ и оформување на најголемата зона во село Мамутчево, реконструкција, асфалтирање и бетонирање на 33 улици, изградба

6 отчет на Општина Велес за 2014 година h ps://mk-mk.facebook.com/opsh naveles/posts/6845685216607787 завршна сметка на Општина Велес за 2015 година, барање за слободен пристап до Велес од 04.05, одговорено на 25.058 отчет на Општина Велес за 2015 година h p://www.veles.gov.mk/downloads/2015/Otcet2015.pdf9 Завршна сметка на Општина Велес за 2016 и Отчет на општина Велес за 2016 година h p://veles.gov.mk/downloads/2016/otcet_2016/otcet_2016.pdf

на паркинг простори, водоводни линии на 12 улици во градот и две кон населе-ни места, доизградба на осветлување, изградена прва детска градинка во ру-рална средина, реконструкција на фасадата и поставување на систем за греење и ладење, Ресурсен центар за лица со оштетен вид, осветлување на Градскиот стадион, прва фитнес зона на отворено и повеќенаменско игралиште во Башино село.

Беа официјализирани инвестициите на „СТС Текстајлс“ во погоните на поранеш-на Свилара и рестартирањето на поранешната фабрика „Киро Ќучук“ преку ма-кедонско-турската компанија „Еуро Брик Компани“.

Општина Велес, со цел да привлече нови инвеститори нуди голем број повол-ности, како: ослободување од плаќање надоместок за уредување на градежно земјиште (со одлука на Советот на Општина Велес), развиени административни капацитети, електронски систем за управување со документи, тековна импле-ментација на системот за управување со комуникација со корисници, можност за директно купување на градежно земјиште, доделување на градежни локации и издавање на градежни дозволи, ослободување од трошоци за комуналии, за-висно од приложениот бизнис план и бројот на ангажирана локална работна сила.10

ОПШТИНА ГРАДСКО во 2013 година планирала буџет од 46.886.768 денари, а до крајот на годината од предвидените реализирала 44.333.169 денари. За ка-питални инвестиции во посочената година планирала 4.456.817 денари, а реа-лизирала 3.935.642 денари.11 Ова ја позиционира на шесто место на табелата со инвестиции од 1.046 денари општинска инвестиција по жител.

Бидејќи Општина Градско функционира со блокирана сметка, сите инвестиции кои се случиле се финансирани од Владата на Република Македонија.12 Според општината, во 2013 година се случила една инвестиција за санација на мостот на реката Вардар кај Ногаевци.

Во 2014 година Општина Градско планирала да потроши 73.492.942 денари, а успеала да реализира 60.030.800 денари. Од нив, за капитални инвестиции биле планирани 30.164.728, а реализирани 18.984.55913. Во 2014 година, од Влада-та биле финансирани следните инвестиции: изградба на повеќенаменско игра-лиште, изградба на локален пат Горно Чичево до манастирот Свети Архангел Ми-хаил, поплочување на дел од улицата „8 ноември“ и изградба на одводен канал во населба Градско. Оваа година, Општина Градско е на врвот на табелата по издвоени капитални инвестиции по жител, во вредност од 5.049 денари, и ова е најголемата сума на инвестиции по жител кои биле издвоени од која било од деветте општини во која било од четирите анализирани години.

Општината Градско во 2015 година планирала буџет од 60.599.910, а реализи-рала 56.756.042. Реализирала 14.741.589 денари во капитални инвестиции, од предвидените 16.977.075 денари14. Владата оваа година во Градско го финан-

10 Поднесено барање до Центарот за развој на Вардарски плански регион, добиен водич за инвеститори во Вардарски плански регион11 Завршна сметка на Општина Градско за 2013 година12 Поднесено барање за слободен пристап до информации од јавен карактер до Општина Градско на 04.05.2017, а добиен одговор на 22.05.201713 Завршна сметка на Општина Градско за 2014 година14 Завршна сметка на Општина Градско за 2015 година



сирала поплочувањето на улица 1 и улица 2 во Виничани и изградбата на улица „Кочо Рацин“ во истото село. Во 2015 година Општина Градско издвоила 3.920 денари по жител за капитални инвестиции.

Во 2016 година, општината предвидела дека ќе потроши 60.311.601 денар, а ре-ализирала 49.219.736 денари. Од нив, за инвестиции планирала 16.365.423, а потрошила двојно помалку односно 9.488.617,15 со што биле реализирани 2.523 денари, односно двојно помалку од пред две години. Оваа година, Владата ја поддржала Општина Градско со изградба на улици во Ногаевци.

Покрај досега наведените реализирани проекти на општина Градско, во отче-тот на општината подготвен за временски период од 2013 до 2017 година, а по-ставен на фејсбук профилот на градоначалничката Жанета Чаушевска16 (иако не распоредени по години) , пишува дека се реализирани и следниве проекти: из-градба на шест улици во Градско, изградба на пристапен пат до Уланци, подобру-вање на водоснабдувањето во Горно Чичево, Виничани и Градско и реконструк-ција на дел од застарената секундарна мрежа за водоснабдување во Градско, Виничани и Подлес, изградба на нова водоводна мрежа во Ногаевци, партерно уредување на централното подрачје во Ногаевци и замена на постојните тела за осветлување. Биле поставени нови линии за осветлување во Виничани, по-ставување на соларни колектори во градинката и спортската сала, асфалтирање на спортски терени во Водоврати, уредување на спортски терен во Кочилари и реконструкција на училишната зграда во Виничани. Општината вели дека преку брза и ефикасна постапка за одобрение за градење и транспарентност ги поддр-жува новите инвестиции.

ОПШТИНА ДЕМИР КАПИЈА во 2013 година планирала буџет од 127.418.879 де-нари, а потрошила 82.391.439 денари. Оваа година, општината за капитални ин-вестиции планирала 38.843.000, а реализирала 17 милиони помалку односно 21.554.695 денари17, но и покрај тоа е на чело на табелата со 4.742 денари по жител инвестиции. Со овие средства го реконструирала локалниот пат Дошница – Дрен во соработка со Владата, спортска сала во училиште, започнала изградба на две индустриски зони и изградба на економска зона (со финансиска поддрш-ка на компаниите) кои треба да бидат готови до 2017 година, реализирала про-ект за опремување на училиштата и училишните кабинети, во 2013 г. започнал и сѐ уште е во тек проектот за изградба на градскиот базен, санација на каптажи на водоводни системи во селата, изградба на полски патишта, поставување на автобуски станици, изградба на систем за водоснабдување во село Лаките, из-градба на улици во Горешница и Бистренци, изградба на училишни игралишта. Преку кредити, општината асфалтирала улици низ Демир Капија и селата, потоа го надградила водоводот во Демир Капија.18

Во 2014 година општината планирала 122.363.180 буџет, а реализирала 69.113.845 денари. За оваа година биле планирани 43.335.000, а реализирани 11.212.599 денари19 за капитални инвестиции, што е речиси двојно помалку во однос на претходната 2013, со што општината се наоѓа на средина на табелата за рангирање со реализирани 2.467 денари инвестиции по жител. Средствата биле

15 Завршна сметка на Општина Градско за 2016 година16 Отчет на Општина Градско (2013-2017) h ps://www.facebook.com/ZanetaChaushevska/posts/1433997873277555 17 Завршна сметка на Општина Демир Капија за 2013 година18 Отчет на Општина Демир Капија за 2013 година19 Завршна сметка на Општина Демир Капија за 2014 година

потрошени на изградба на водоводна мрежа во Клисура и реконструкција на водоводниот систем во Корешница (проекти кои сѐ уште се во тек), изградба на дел од атмосферска канализација во Демир Капија, уредување на туристичкиот локалитет Дошница, асфалтирање на патишта, изградба на плоштад на Демир Капија, проект кој е сѐ уште во тек. Преку кредит се гради кејот на реката Дошни-ца и винскиот центар, изградба на полски патишта и реконструкција на локален пат М1 кај Прждево (прва фаза) во соработка со Владата.20

Демир Капија во 2015 година реализирала буџет од 84.954.940 денари, а пред-видела 136.130.217 денари.21 Оваа година реализирала 22.719.391 денар капи-тални инвестиции од предвидените 48.102.300 денари, со што повторно се наоѓа на врвот од табелата со 4.998 денари инвестиции по жител. Од овие средства, општината во соработка со Владата градела полски патишта, извршила надград-ба на локалниот пат М1 до село Прждево (втора фаза) и реализирала голем дел од проектите споменати во претходните две години кои се повеќегодишни.

Во 2016 година, Демир Капија планирала да потроши 205.316.161 денар, а ре-ализирала само 79.671.825.22 За капитални инвестиции предвидела 109.644.100 денари, а потрошила речиси 10 пати помалку односно само 11.996.270 денари, со што повторно на наоѓа на средина на табелата со 2.639 денари по жител. И во оваа година општината работела на дел од проекти кои беа започнати измина-тата година, како изградба на полски патишта, етно село, санација на каптажи. Поддршката која ја дава општината за нови инвестиции се состои во: ослободу-вање од комунална таксa, бесплатни градежни парцели во Клисура за изградба на вински куќи, организирање на обуки за искористување на достапните нацио-нални и ЕУ фондови.

ОПШТИНА КАВАДАРЦИ во 2013 година планирала да потроши 627.068.000, а потрошила 494.405.732 денари. Капиталните инвестиции биле прогнозирани на 130.617.000, а биле реализирани 71.091.767 денари,23 односно општината из-двоила 1.835 денари по жител. Општината изградила нов кружен тек, направила реконструкција на водоводот, канализација и атмосферска канализација на ули-ца „Охридска“ и сите споредни улици, започнала замена на цементно-азбест-ните цевки преку проект финансиран од KFW банка. Со помош на Владата про-должило реконструирање и проширување на регионалниот пат кон Мушов гроб и патот Ладно Долче-Страгово-Крњево и катната гаража. Преку кредит од Свет-ска банка бил реализиран проект за термо фасади и ПВЦ-столарија за 9 воспит-но-образовни институции и градинки, било набавено возило за износ на смет, нов музеј за градот, реконструкција на патот од Ресава-Бетниште, инсталација на 5 системи за автоматско хлорирање на водата, колекторот до Глишиќ, доас-фалтирање на патот до Фариш и отпочнување на постапката за деловно трговски центар на локацијата на градскиот пазар. Во 2014 година бил планиран буџет од 658.780.000 денари, а реализиран буџет од 517.637.764 денари. Биле реализи-рани 93.841.520 денари24 капитални инвестиции, од предвидените 177.485.000 денари. По жител биле инвестирани 2.422 денари. Оваа година општината ин-вестирала во изградба на првиот модуларен паркинг, реконструкција на патот од Ресава до село Бетниште и поставување на урбана опрема.

20 Барање за слободен пристап поднесено до Општина Демир Капија на 19.05.2017, препратено на 03.07.2017, добиен одговор истиот ден и дополнување на одговорот на 07.07.2017 година 21 Завршна сметка на Општина Демир Капија за 2015 година22 завршна сметка на Општина Демир Капија за 2016 година23 завршна сметка на Општина Кавадарци за 2013 година24 Завршна сметка на Општина Кавадарци за 2014 година



Во 2015 година 668.525.000 денари бил планираниот буџет, од кој се реализи-рале 536.11.237 денари. 146.675.000 денари25 биле предвидени, а 76.192.181 денар реализирани инвестиции, или 1.966 денари по жител. Продолжила из-градбата на кејот-шеталиште кон Ваташа, била асфалтирана дел од улицата Домовица, реконструкција на сообраќајницата Западен булевар, заменети 600 штедливи светилки, обновена хоризонтална сигнализација, асфалтирање на три нови улици, асфалтирање на делницата од раскрсницата над градскиот базен во правец кон Прилеп, замена на азбестно-цементни цевки, поставување урбана опрема. 26

Највисок буџет од 782.586.000 денари бил планиран за 2016 година.27 Од него се реализирале 586.877.106 денари. За капитални инвестиции биле предвидени 242.102.000 денари, но од нив биле реализирани 110.288.134 денари, односно 2.846 денари по жител. Биле асфалтирани патишта, изграден е кејот на реката Луда Мара, партнерно уредување, реализација на мини пазарче, осветлување на спортска сала, реконструкција на кровната конструкција на основно учи-лиште и промена на котел, реконструкција на старата лабораторија и нејзино приспособување во детска градинка, изградба на концертна сала за потребите на музичкото училиште и реконструкција на домот за култура. Општината до-нирала финансиски средства за средување на подовите во ученичкиот дом од Кавадарци и инвестирани биле средства од јавното препријатие Комуналец за средната висока зона и цевководот до Дрекслер мајер. Општински поволности за инвестирање во слободните локации се: слободни објекти, индустриски и ту-ристички зони, административна поддршка во целиот процес на инвестирање. Советот на Општина Кавадарци може да донесе одлука за утврдување на посеб-ни поволности, на барање на инвеститорот за конкретна инвестиција.

ОПШТИНА ЛОЗОВО во 2013 година планирала буџет од 37.494.745 денари, а реализирала 33.141.198 денари. Од овие средства, за капитални инвестиции општината планирала 4.973.351, а реализирала 4.001.731 денар,28 односно пот-рошила 1.400 денари инвестиции по жител со што се наоѓа на шесттото место на табелата. Овие средства општината ги потрошила на монтажно училиште во Каратманово, изградба на канализациона мрежа во Дорфулија и асфалтирање и квалитетно тампонирање на улиците и локалните патни правци, проект кој траел од 2013 до 2016 година.

Во 2014 година, Општината Лозово иако за трошење предвидела 38.957.299 де-нари, потрошила 30.017.650 денари. За капитални инвестиции биле предвидени 7.811.090 денари, а потрошени тројно помалку односно 2.217.642 денари,29со што се сместува на дното од табелата со реализирани само 775 денари по жи-тел за капитални инвестиции. Средствата биле употребени за изградба на игра-лиште во Милино, замена на прозорци на домот на културата и реновирање на училишта, замена на кров и поставување на парно греење.30

Во 2015 година општината реализирала 43.240.352 денари од планираните 58.034.613 денари. Од нив, за капитални инвестиции биле наменети 3.025.000

25 Завршна сметка на Општина Кавадарци за 2015 година26 www.kavadarci.gov.mk објави во комунални дејности и Кав`даречки весник27 Завршна сметка на Општина Демир Капија за 2016 година28 Завршна сметка на Општина Лозово за 2013 година29 Завршна сметка на Општина Лозово за 2014 година30 Барање поднесено до Општина Лозово на 24.05.2017, добиен одговор на 15.05.2017

денари, а потрошени 2.511.071 денар,31 со што е последно рангирана општи-на со 878 денари капитални инвестиции по жител. Средствата биле потрошени за изградба на канализациона мрежа во селото Милино, ставање во функција на пречистителната станица за фекална канализација, и реновирање и поставу-вање фасада на општинската зграда.

Во 2016 година, Општина Лозово планирала 55.298.103 денари, а потрошила 34.380.238 денари, од кои за капитални инвестиции биле планирани 21.632.000 денари, а потрошени четири пати помалку односно 5.445.598 денари32 и тоа за изградба на канализациона мрежа во Аџиматово и доизградба на канализа-циона мрежа во Каратманово, и претходно споменатиот проект кој трае низ сите овие четири години, а кој се однесува на асфалтирање и тампонирање на улици и локални патни правци. Оваа година општината има инвестирано 1.905 денари по жител и се искачува две места погоре на табелата, односно на седмото место. Општина Лозово на новите инвеститори нуди поддршка преку обезбедување ко-муналии за едно евро по метар квадратен.

ОПШТИНА НЕГОТИНО во 2013 година планирала буџет од 348.940.333 денари, а реализирала 258.973.763 денари. Планирала 90.276.839 денари, а реализира-ла само 40.129.796 денари за инвестиции,33 односно вложила 2.088 денари по жител за оваа намена. Во оваа година општината инвестирала во решавање на најгорливиот проблем – водоснабдувањето, со поддршка од Владата. Започнала реконструкцијата на патот Тимјаник - Долни Дисан преку средства обезбедени од Владата, Агенцијата за државни патишта и општината, бил саниран Пепелиш-киот мост, изградено повеќенаменско игралиште, поставен водовод, канализа-ција и уредување на улицата „11 октомври“ со средства од Владата. Со поддрш-ка на Владата биле отворени три нови градинки, канцеларија и инфо центар за енергетска ефикасност, реконструирано е учиштето во Долни Дисан, изградени се нови игралишта и поставени реквизити, уреден центарот на селото со под-дршка на АФПРЗ. Преку SDC и АЛКА била добиена донација за набавка на ново возило, креирана мрежа за европска винска традиција преку проект, изградба на канализација во Тремник преку Европска инвестициона банка.34 Општината инвестирала во уредување на центарот на Курија, биле ставени во функција бу-нарите кај Пепелиште, нов лик на центарот на село Војшанци, водоводна и кана-лизациона мрежа за повеќе улици.

Во 2014 година буџетот на Општина Неготино бил проектиран на 361.711.000 денари од кои биле реализирани 273.727.623 денари. За капитални инвестиции биле планирани 96.995.000 денари, а инвестирани биле 53.500.914 денари.35 Во оваа година во општината било инвестирано во изградба на два нови резерво-ари за вода, реконструкција и изградба на нова водоводна мрежа за 15 улици, оформена индустриска зона Дуброво-Тремник, комплетно реконструиран и ас-фалтиран патот Тимјаник-Долни Дисан, патот од Курија до Паликура, поставен паралелен систем за наводнување на дворни површини во Криволак, извршена реконструкција на водоводната мрежа на неколку локации во градот, обновени детски паркови и хортикултурно уредени, партерно уредување на село Долни Дисан преку Агенција за финансиска поддршка на земјоделство и рурален раз-

31 Завршна сметка на Општина Лозово за 2015 година32 Завршна сметка на Општина Лозово за 2016 година33 Завршна сметка на Општина Неготино за 2013 година34 Отчет на Општина Неготино за 2013 година35 Завршна сметка на Општина Неготино за 2014 година



вој (АФПЗРР), замена на прозорците и вратите во детската градинка. 36

Во 2015 година буџетот бил проектиран на 390.681.000 денари, а реализиран со 246.326.950 денари. Проектирани биле 89.897.000 денари, а реализирани 25.798.746 денари37 за капитални инвестиции односно 1.342 денари. Инвести-рано е во изградба на локална патна инфраструктура од село Калањево до из-летнички локалитет Бела Вода преку АФПЗРР, довршен во 2017 година, поставу-вање на хлорни станициво селата Пепелиште, Војшанци и Курија преку Биро за регионален развој, патен правец Горни Дисан до село Вешје, конзервација на Саат кулата во Неготино, комплетна реконструкција на патот Неготино - Криво-лак, санирање на ударните дупки, нов водовод кај Дуброво.

На 588.045.000 денари бил планиран, а со 329.162.197 денари бил реализи-ран буџетот во 2016 година.38 Од нив за капитални инвестиции биле планира-ни 269.513.000 денари, а потрошени 82.694.396 денари, односно 4.304 денари со што во оваа година Општина Неготино е лидер по инвестиции по жител од сите девет општини во регионот. Во 2016 г. општината го завршила проектот за изградба на два резервоари за вода, поставување на нова водоводна мрежа на 10 улици, индустриската зона Неготино, неколку регионални патни правци, ас-фалтирање на улици, ставен во функција патот Курија- Паликура, патот од Тимја-ник до Долни Дисан, асфалтирање на пат од долни Дисан до Вешје, уредување и асфалтирање на централните подрачја на Војшанци, Тремник, Курија, Долни Дисан и Тимјаник, поставување на водоводна, атмосферска и фекална мрежа во повеќе урбани зони, изградба на три улици во тимјаник преку АФПЗРР, изградба на потисен цевковод и резервоар за вода во Пепелиште преку Европска инвес-тициона банка, уредување на дел од инфраструктурата во индустриска зона УЗ „8“.39

Општина Неготино, преку изградена комунална инфраструктура, ослободување од плаќање на комуналии, поддршка од карактер на изнаоѓање на потребен вид на кадри, простор за одржување на информативни средби, интервјуа, организи-рање на промотивни активности, организирање на заеднички настани, вклучу-вање во разни обуки, едукации, форуми, презентации, поддршка за интеграција и координација на локалните институции и здруженија кои имаат взаемна ви-зија за локалниот економски развој, промоција на малите и средни претприја-тија, планирање, развој и воведување на услуги за јавни и приватни субјекти кои ќе го поддржат локалниот економски развој, ја дава поддршката на новите инвеститори.

ОПШТИНА РОСОМАН во 2013 година предвидела буџет од 57.373.576 денари, а потрошила 53.757.245 денари. Планирани биле капитални инвестиции во вред-ност од 17.4040.775 денари, а реализирани 16.284.769 денари.40 Општината потрошила 3.932 денари во жител за инвестиции и се наоѓа на високото второ место на табелата. Во 2014 година општината планирала 59.960.459 денари, а потрошила 50.538.057 денари. Од нив за капитални инвестиции биле предвиде-ни 17.079.750 денари, а реализирани 11.829.855 денари,41 односно општината

36 Поднесено барање за слободен пристап до Општина Неготино на 9.05.2017 година, добиен одговор на 12.05.2017 година37 Завршна сметка на Општина Неготино за 2015 година38 Завршна сметка на Општина Неготино за 2015 година39 Отчет на Општина Неготино за 2015 година40 Завршна сметка на Општина Росоман за 2013 година41 Завршна сметка на Општина Росоман за 2014 година

потрошила по 2.856 денари по жител и падна за едно место подолу на табелата во однос на претходната година.

Во 2015 година Росоман предвидела буџет од 69.721.082 денари, а од нив реа-лизирала 62.648.214 денари, од кои за инвестиции биле планирани 20.909.766 денари, а реализирани 18.839.294 денари.42 Со реализирани 4.549 денари по жител за капитални инвестиции, општината повторно се наоѓа на високото второ место, на кое ќе биде и следната 2016 година, со потрошени 3.403 денари по жител за инвестиции.

Во 2016 година предвидениот буџет бил 72.018.321 денар, од кои се реализи-рале 58.556.152 денари. За капитални инвестиции биле потрошени 14.095.371 денари од предвидените 22.701.371 денар.43 Во отчетот на Градоначалникот на Општината, Стојанчо Лазов, пишува дека во изминативе четири години општи-ната реализирала вкупно 96 проекти (не се означени по години) преку кои ас-фалтирала улици, санирала патишта, градела фекална канализација, пешачки патеки, потоа повеќенаменски игралишта, ја проширила мрежата за осветлу-вање, инвестирала во изградба на нови училиштата и обнова на старите, на не-кои места биле поставувани нови водоводи, на други пак подобрено водоснаб-дувањето, биле градени паркови, ги уредила централните подрачја во дел од населените места, поставувала патна сигнализација, градела полски патишта, ги подобрувала условите во училиштата и слично, Општината ја дава поддршката на инвеститорите преку намалена цена за градежно земјиште за 50%, ослободу-вање од надоместок за градежно земјиште за деловни субјекти кои ќе вработат 20 лица. Во Општина Росоман е планирано да се отвори канцеларија за поддрш-ка на бизнисот, која ќе дава информации на потенцијалните инвеститори.44

ОПШТИНА СВЕТИ НИКОЛЕ во 2013 година потрошила 214.401.041 денар од пред-видените 234.257.339 денари. За капитални инвестиции општината потрошила 12.671.531 денари, од предвидените 18.131.500 денари45 или вложила само 685 денари по жител и е на претпоследното место на табелата за оваа година. Капи-талните инвестиции биле вложени во крпење на ударните дупки, обезбедени од Агенцијата за државни патишта и буџетот на општината.

Следната, 2014 година, општината испланирала буџет од 293.903.071 денар, а потрошила 228.471.465 денари. За капитални инвестиции биле потрошени 19.833.008 денари од три пати повеќе предвидените 57.389.877 денари46, од-носно општината вложила по 1.072 денари по жител инвестиција и повторно се наоѓа на претпоследното место на табелата. Во оваа година општината инвести-рала за замена на под во спортска сала во основно училиште и за замена на под во училници. Со поддршка на Агенцијата за државни патишта биле закрпени ударните дупки во градот, а во соработка со Агенцијата за рурален развој биле реализирани неколку проекти, и тоа изградба на детски игралишта во селски средини со пари од општината и Агенцијата. Фекалната канализација во Горо-бинци била изградена од Агенцијата и локални пари. Изградбата на локалниот пат до акумулацијата Мавровица бил поддржан од Агенцијата и уште средства од локалниот буџет. Средства биле обезбедени од Агенцијата за рурален развој

42 Завршна сметка на Општина Росоман за 2015 година43 Завршна сметка на Општина Росоман за 2016 година44 Поднесено барање за слободен пристап до општина Росоман на 19.05.2017 година, препратено на 05.07.2017 година, добиен одговор на 10.07.2017 година. 45 Завршна сметка на Општина Свети Николе за 2013 година46 Завршна сметка на Општина Свети Николе за 2014 година



и општината за изградба на локален пат до локалитетот Билазора.

Во 2015 година општината потрошила 284.205.058 денари од предвидените 337.884.352 денари. Од нив за инвестиции биле планирани 85.237.465 денари, а реализирани односно 56.181.049 денари.47Оваа година општината потрошила 3.037 денари инвестиции по жител, со што се искачи на средина на табелата. Таа година општината трошела на крпење на ударни дупки и тоа сопствени средства и од Агенцијата за државни патишта. За санација на речното корито биле инвес-тирани средства од Министерството за животна средина и сопствени средства. Општински пари биле потрошени на реконструкција на улицата Цветан Димов, а за реконструкција на улиците Младинска и Крсте Мисирков бил земен кредит од 8.059.497 денари од Светска банка.48

Во 2016 година, општината потрошила 283.176.576 денари од предвидени-те 350.969.961 денари. Од нив, за капитални инвестиции биле потрошени 60.264.215 денари, а предвидени 40 милиони повеќе односно 99.837.220 дена-ри,49 односно општината потрошила 3.258 денари по жител и се наоѓа на висо-кото трето место. Парите од оваа буџетска ставка биле потрошени за санација на подови во детска градинка, за реконструкција на улиците 11-ти октомври и Гоце Делчев, за асфалтирање и поставување рабници на улицата 11-та македон-ска бригада, улицата Ангел Трајчев, изградба на градска капела и паркинг за то-варни возила. Со блок дотација бил реконструиран кров на основно училиште. Во соработка со Агенцијата за рурален развој било уредено излетничкото место Бареш и за тоа биле потрошени пари од Агенцијата, и пари на општината. Се изградила фекална канализација со средства од Агенцијата за рурален развој и од Агенцијата за државни патишта, и од буџетот на општината за санација на ударни дупки. Преку кредит од Светка банка во висина од 20.700.397 денари биле реконструирани улиците Младинска и Крсте Мисирков.

Советот на Општина Свети Николе може да донесе одлука за утврдување на по-себни поволности, на барање на инвеститорот за конкретна инвестиција. Ова е поволноста која општината ја дава на потенцијалните инвеститори.

ОПШТИНА ЧАШКА во 2013 година планирала буџет од 114.441.315 денари, а реализирала 94.440.445 денари. 5.424.000 денари биле планирани за капитални инвестиции, а реализирани 2.225.756 денари50 или само 290 денари по жител, што се убедливо најниски инвестиции по жител за сите општини за анализира-ните четири години. Во оваа година општината го реконструирала локалниот пат од манастирот во село Мокрени до местото викано Теовски уши (0,8 километри).

Во 2014 година, општината испланирала дека ќе потроши 170.282.272 денари, а потрошила 134.070.711 денар. Биле планирани 61.450.721 денар за капитал-ни инвестиции, а реализирани 38.243.079 денари51 или 4.984 денари со што ја носи општината на второ место на табелата. Во 2014 г. бил реконструиран ло-калниот пат од село Голозинци до село Мелница и изградба на резервоар за вода во селото Извор. Оваа година продолжила реконструкцијата на претходно споменатиот пат и тоа во вкупна должина од 8 километри. Следната 2015 година

47 Завршна сметка на Општина Свети Николе за 2015 година48 Барање за слободен пристап поднесено до Општина Свети Николе на 19.05.2017 година, препратено на 03.07.2017 година и добиен одговор истиот ден49 Завршна сметка на Општина Свети Николе за 2016 година.50 Завршна сметка на Општина Чашка за 2013 година51 Завршна сметка на Општина Чашка за 2014 година

општината планирала дека ќе обезбеди буџет од 163.722.425 денари, а собра-ла 127.747.985 денари. 25.209.034 денари од предвидените 46.322.578 денари52 биле реализирани за капитални инвестиции или 3.285 денари, со што општината се наоѓа на трето место. Оваа година продолжува проектот за реконструкција на локалниот пат од село Мокрени до место викано Теовски уши во должина од осум километри и започнува изградбата на систем за собирање, одведување и пречистување на фекални отпадни води од населеното место Лисиче.

Во 2016 година, општината реализирала 108.608.956 денари од предвидените 146.026.929 денари, од кои за капитални инвестиции потрошила ниски 6.800.911 денари од предвидените 28.261.113 денари53 или 886 денари по жител, со што повторно се враќа на последно место на табелата за инвестиции по жител.

Советот на Општина Чашка може да донесе одлука за утврдување на посебни поволности на барање на инвеститорот за конкретна инвестиција.

„Во изминатиот период, инвестиции во регионот има, но потребно е нивниот број значително да се зголеми за да предизвика посериозно влијание врз стап-ката на регионалниот економски развој. За да се случи ова, неопходна е многу поактивна улога на општинските раководства, бидејќи досегашните инвестиции, а особено странските, се резултат пред сѐ на маркетинг напорите на централ-ната власт. При тоа имајќи ја предвид стратешката важност на локациската по-ставеност на општините од Вардарски плански регион, акцентот треба да биде ставен на привлекување домашни инвеститори од другите плански региони, до-дека странски инвеститори пожелно е да се бараат во соседните земји. Допол-нително треба да се напушта и досегашната пракса, според која привлекувањето инвеститори се засноваше преку стратегијата на „ниски цени“ и според принци-пот „секој што ќе дојде е добредојден“. Оттука се препорачува особено важна да биде улогата на вработените во секторите/одделенијата за локален економ-ски развој. Тие, покрај клучните ингеренции, треба да имаат улога на „локални економски промотори“ со зголемени надлежности за привлекување нови, но и задржување на постоечките компании,“ вели д-р Игор Андреев, стратегиски аналитичар, експерт за маркетинг на населени места.

Табела 1: Планирани и реализирани вкупни буџети на општините од Вардар-ски плански регион 2013-2016

Општина 2013 2014 2015 2016

Велес

738.465.062(планиран)

798.332.473(планиран)

862.838.639(планиран)

932.590.484(планиран)

614.309.255(реализиран)




Градско

46.886.768(планиран)








52 Завршна сметка на Општина Чашка за 2015 година53 Завршна сметка на Општина Чашка за 2016 година и барање поднесено на 24.05.2017, одговорено на 08.06.2017



Демир Капија

127.418.879(планиран)

122.363.180(планиран)

136.130.217(планиран)

205.316.161(планиран)





Кавадарци

627.068.000(планиран)

658.780.000(планиран)

668.525.000(планиран)

782.586.000(планиран)





Лозово









Неготино

348.940.333(планиран)

361.711.000(планиран)

390.681.000(планиран)

588.045.000(планиран)





Росоман









Свети Николе

234.257.339(планиран)

293.903.071(планиран)

337.884.352(планиран)

350.969.961(планиран)





Чашка

114.441.315(планиран)

170.282.272(планиран)

163.722.425(планиран)

146.026.929(планиран)





Табела 2: Инвестиции на општините од Вардарски плански регион во периодот 2013-2016

Општина 2013 2014 2015 2016

Велес

127.726.189(планирани)




77.358.446(реализирани)




Градско









Демир Капија









Кавадарци









Лозово



3.025.000 (планирани)




2.511.071 (реализирани)


Неготино









Росоман









Свети Николе









Чашка









Табела 3: Инвестиции по глава на жител во општините од Вардарски плански регион во периодот 2013-2016

Општина 2013 2014 2015 2016Инвестиции по жител (денари) Велес 1403 1785 1354 1640

Инвестиции по жител (денари))

Градско 1046 5049 3920 2523

Инвестиции по жител (денари) Демир Капија 4742 2467 4998 2639

Инвестиции по жител (денари) Кавадарци 1835 2422 1966 2846

Инвестиции по жител (денари) Лозово 1400 775 878 1905

Инвестиции по жител (денари) Неготино 2088 2784 1342 4304

Инвестиции по жител (денари) Свети Николе 685 1072 3037 3258

Инвестиции по жител (денари) Росоман 3932 2856 4549 3403

Инвестиции по жител (денари) Чашка 290 4984 3285 886



ЗАКЛУЧОЦИ

• Општините реализираат речиси двојно помалку капитални инвестиции од тие што ги предвидуваат во буџетите;

• Капиталните инвестиции во општините генерално се реализираат преку ос-новниот буџет на општината, дополнет со заеми и донации остварени преку апликации на проекти;

• Реализираните буџети на општините тековно низ годините незначително се промениле, за разлика од планираните кај кои има подрастични промени (кај општините Велес, Демир Капија, Кавадарци, Неготино);

• Бројот на жители на општината не се однесува правопропорционално со од-делените инвестиции за нив (најголемата општина Велес не издвојува најм-ногу инвестиции по жител);

• Освен во Општина Велес, во ниту една од другите општини не се случила странска инвестиција во последните четири години;

• Висината на реализираните буџети е во согласност со големината на општи-ната, односно најголемата општина има најголем буџет, па сѐ до најмалата која има најмал буџет;

• Постојат големи разлики помеѓу општините во Вардарски плански регион (пред сѐ помеѓу урбаните и руралните општини);

БИБЛИОГРАФИЈА

• Водич за инвеститори за Вардарски регион, КА Групација (KA Group Consulting), Центар за развој на Вардарски плански регион, јуни 2015

• Државен завод за статистика, Регионите во Македонија 2015 година, http://www.stat.gov.mk/Publikacii/RegioniteVoRM2015.pdf

• Завршна сметка на Општина Велес за 2013, 2014,2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Градско за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Демир Капија за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Лозово за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Кавадарци за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Неготино за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Свети Николе за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Завршна сметка на Општина Чашка за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Отчет на Општина Велес за 2013, 2014, 2015 и 2016 година

• Отчет на Општина Градско 2013-2017 година

• Отчет на Општина Неготино за 2013, 2015 и 2016 година

• Отчет на Општина Росоман 2013-2017 година

ЈУГОИСТОЧНИОТ


ВЛИЈАНИЕТО НА

НОВИТЕ РУДНИЦИ

Митко НиколовАвтор:

ВО РЕГИОНАЛНИОТ

РАЗВОЈ НА

2




Митко Николов е граѓански активист во полето на заштита на животната среди-на. По професија е рударски инженер. Изминатите 18 години има реализирано голем број проекти од областа на животната средина преку Еколошкото друштво Планетум, а истовремено како вработен во Центарот за поддршка на невладини организации има реализирано и други проекти од граѓанскиот сектор. За време на работењето во граѓанскиот сектор има посетено голем број на обуки, меѓу кои и две меѓународни во организација на Регионалниот центар за животна сре-дина од Будимпешта. Во моментов, кога се актуелни прашањата за работењето на новите рудници, како рударски инженер тој сака да даде придонес за доби-вање на по објективна слика за влијанието на овие рудници во регионалниот развој на Југоисточниот плански регион.


Оваа анализа го опфаќа влијанието на новите рудници во развојот на Југоисточ-ниот регион со посебен акцент на граѓанската вклученост во планирањето на развојот на регионот. Наодите во анализата се базираат на интервјуа направени со раководни лица од граѓански организации, претставници на локалните само-управи, претставници на Центарот за развој на Југоисточниот плански регион, претставници од фирмата концесионер за откопување на минерални суровини, од објавените документи за влијанието врз животната средина од страна на фирмите концесионери, Програмата за развој на Југоисточниот плански регион 2015-2019 година, анализа на постојната законска рамка за вкучување на граѓа-ните и граѓанските организации во процесот на планирање на регионалниот раз-вој, директни разговори со граѓани, како и следење на медиумите.

Според добиените наоди, Југоисточниот плански регион е многу специфичен, и неопходно е да се спроведе интегриран регионален развој во кој ќе биде вклуче-но земјоделството како примарна дејност и останатите дејности вклучувајќи го и рударството. Анализата покажа дека работењето на новите рудници не смее негативно да се одрази на земјоделството. Земјоделството е примарна дејност на мнозинството граѓани од овој регион, и затоа ако се случи нарушување на имиџот на земјоделските производи од овој регион, поради нарушување на жи-вотната средина, ќе се направи повеќе штета отколку корист. Треба да се запазат сите стандарди за заштита на животната средина, односно новите рудници да обезбедат гаранции за зачувување на чиста животна средина во овој регион.

Ненавременото вклучување на граѓаните во процесот на планирање на реги-оналниот развој, како и недовербата на граѓаните во институциите, доведе до поттикнување на граѓански иницијативи за референдуми против новите рудни-ци. Без да ги вклучат навремено граѓаните во носењето на одлуките, локалните власти побрзаа по високите приходи за општините кои би произлегле од рабо-тењето на новите рудници, притоа сметајќи дека новите инвестиции во рудар-ството ќе придонесат овие општини да можат самостојно да инвестираат во ин-фраструктура и реализација на планираните проекти.

ВОВЕД

Најавата за отворање на рудници во Југоисточниот регион, отвори многу пра-шања кај граѓаните од овој регион. Првично, отворањето на новите рудници беше прикажано дека е позитивно прифатено од граѓаните во овој регион и дека граѓаните очекуваат дека ќе се подобри нивниот животен стандард и ќе преста-не иселувањето. Но, како што инвестициите стануваа реалност, така кај граѓани-те се појави страв од загадување на животната средина и нарушување на нив-ното здравје и страв дека инвестициите во рударството негативно ќе се одразат на земјоделството кое е примарна дејност на граѓаните од овој регион. Најпрво, активисти од Гевгелија започнаа кампања по социјалните мрежи против изда-вањето на земјиште под концесија за геолошки истражувања во околината на Гевгелија, по што следуваше референдум против рудниците кој беше успешен, односно граѓаните на Гевгелија се изјаснија против отворање на рудници. Со ус-пешниот референдум во Гевгелија беа охрабрени и граѓаните во останатите гра-дови да бараат изјаснување преку референдум против изградбата на рудниците во нивните општини.

Главна причина за отпорот на јавноста кон новите рудници е нивната невклуче-ност во процесот на планирање на развој на регионот преку отворањето на нови рудници, како и недовербата на граѓаните во институциите, односно граѓаните не се сигурни дека институциите навремено ќе спречат евентуално загадување на животната средина.

Оваа анализа има за цел да даде објективна слика на состојбата со изградбата на новите рудници во Југоисточниот плански регион, со што правилно и објек-тивно би се информирала јавноста за темата.


На барањата кои беа упатени до локалните самоуправи од Југоисточнот реги-он, да се произнесат во врска со отворањето на новите рудници, тие одговорија дека сите десет градоначалници имат консензус по ова прашање. Консензусот бил постигнат на 16 јуни на седница1 на Советот за развој на Југоисточниот план-ски регион, каде меѓу другото се разговарало за состојбата со отворањето на новите рудници. На оваа седница сите десет градоначалници со консензус ги донеле следните заклучоци:

• Постапката за оцена на студиите за влијание врз животната средина на по-тенцијалните рудни наоѓалишта беше спроведена според Законот и Пра-вилниците од страна на Министерството за животна средина и просторно планирање на РМ.

• Согласно Законската регулатива во Република Македонија, со која се одре-дува проблематиката околу искористувањето на минералните суровини, концесиите за геолошки истражувања на минерални суровини ги издава Министерството за економија односно Владата на РМ.

• Концесии за експлоатација на минерални суровини издава Министерството за економија односно Владата на РМ.

1 Записник од Седницата на Советот за развој на Југоисточниот плански регион, добиена од Градоначалникот на Општина Валандово, Николче Чурлинов, на 16 јуни, како одговор на барањето за произнесување на Општина Валандово во врска со новите рудници.



• Општините пред и по одржаните референдуми немаат никаква надлежност за преземање мерки, односно, референдумите не произведуваат никаква правна обврска за локалните самоуправи, за веќе издадените концесии за екскплоатација, единствено резултатите од референдумите може да ги дос-тави до Министерството за економија односно Владата на РМ.

• Владата на РМ има законска обврска да се произнесе за резултатите од ре-ферендумите и да донесе соодветни одлуки за доделените концесии за ис-тражување и експлоатација на минерални суровини.

Според овие заклучоци, градоначалниците од десетте општини од Југоисточни-от плански регион, побараа од Владата на РМ на првата наредна седница да се произнесе со официјален став по однос на прашањата за рудниците.

На состанок на Премиерот со бизнис зедницата, на прашањето од директорот на рудникот Бучим и претседател на Асоцијацијата за рударство, Николајчо Ни-колов, во врска со референдумите, премиерот Заев, според интернет порталот „Плусинфо“2, одговорил дека ставот на Владата е да се поттикнува заштита на животот на граѓаните, но тоа не е спротивно со развојот на рударството. Тој ис-такнал дека, Владата сака да ги добие и анализира сите документи и да ги види деталите што е планирано и како се остварува, а цел на Владата е инвеститорите да продолжат да работат. Откако ќе ги видат деталите, решението на Владата ќе биде јавно достапно. Исто така тој изјавил дека сегашниот проблем со новите рудници ќе се реши со тоа што ќе се вклучат еколошките здруженија во Надзор-ните Одбори на рудниците. Така тие ќе имаат влијание во рудниците за да не дојде до загадување на животната средина3.

Во врска со идејата за вклучување на еколошки здруженија во Надзорните Од-бори на рудниците, разговаравме со Драги Пелтечки4, раководител на проектот Иловица-Штука. Според Пелтечки, тоа зависи од политиката на секоја посебна компанија и како таа компанија го гледа вклучувањето на чинителите во про-цесот на сопствената работа. За проектот Иловица-Штука, тој истакнува дека вклучувањето на чинителите е замислено на сосема друг начин и предвидени се механизми за приговори и поплаки за работата на рудникот, доколку некој верува дека работата не се врши како што треба. Целиот тој концепт на вклучу-вање на чинителите е во согласност со барањата за изведба на Европската бан-ка за обнова и развој. Вклучувањето на еколошките здруженија во надзорните органи на компанијата, според Пелтечки, е малку нејасен концепт, можеби има примери за таков начин на функционирање на компании во светот, но тој досега не наишол на таков податок.

Директорот на Бучим, Николајчо Николов5, во интервју за Фактор истакна дека се носат одлуки за референдум без претходни анализи, а тврдењата за влијание-то на рудниците врз животната средина се многу паушални, произволни и без

2 Рада И. Маневска, „Владата наскоро ќе го соопшти ставот за рудниците за кои се одржани референдуми“, Плусинфо, 05 јули 2017, h p://plusinfo.mk/vest/119722/vladata-nasko-ro-kje-go-soopsh -stavot-za-rudnicite-za-koi-se-odrzani-referendumi-3 „Заев денеска пред бизнис комората го откри планот на владата за рудниците за кои се крена на нозе цела држава“, Доказ М, 05 јули 2017, h p://www.dokazm.mk/zaev-deneska-pred-biznis-komora-ta-go-otkri-planot-na-vladata-za-rudnitsite-za-koi-se-krena-na-noze-tsela-drzhava-ima-reshenie-kako-da-bidat-zadovoleni-i-dvete-strani-eve-kako/4 Интервју со Драги Пелтечки, раководител на проектот Иловица-Штука, направено на 06 јули 2017 г.5 Христијан Станоевиќ, „Николов: Да имаше државата долгорочна стратегија за рударството ќе ги немаше овие проблеми“, Фактор, 11.07.2017, h p://faktor.mk/nikolov-da-imashe-drzavata-dolgo-rochna-strategija-za-rudarstvoto-kje-gi-nemashe-ovie-problemi

конкретни показатели. Според него, ако рудниците за обоени метали се градат согласно законските прописи, ако се изработат квалитетни студии за нивното влијание врз животната средина, се применат во градбата најдобрите достапни технологии и се врши редовен и квалитет ен мониторинг во текот на експлоата-цијата, тогаш рудниците можат да работат во услови на одржливо влијание врз животната средина. Не треба да се прават претпоставки за тоа што би било кога би било, туку треба да се предвидат и применат сите мерки за претпазливост. Тој исто така смета дека, концесиите за детални геолошки истражувања се доделу-ваат на јавни и транспарентни тендери и рамноправно учествуваат и домашни и странски фирми и лица. Тоа што има повеќе странски фирми веројатно е резул-тат на економската моќ и потребата за големи инвестициски вложувања. Спо-ред него, одржаните и предвидените референдуми во кои луѓето се изјаснуваат против рударството, сигурно ќе имаат негативно влијание и врз рударството и врз економијата на земјата. Особено затоа што референдумите се организирани набрзина и без претходни детални анализи. Николов смета дека нашата земја треба да изработи долгорочната стратегија за рударството, а исто така и долго-рочна стратегија за земјоделството и другите индустриски гранки. Во врска со отворањето на рудникот Иловица-Штука, како најголем рудник во овој регион во близина на плодното земјоделско земјиште, Николов смета дека рудникот Иловица претставува голем рударски потенцијал. „Таму сѐ уште нема дозвола за експлоатација и сѐ уште не е доцна да се направи нова стручна, целосна и неу-трална анализа, изработена од врвни стручњаци од областа на земјоделството и рударството. Никако не смее да се запостави Струмичкото поле, кое е нашиот земјоделски бисер. Треба да се стави на вага што се добива и што се губи со евентуалниот нов рудник и потоа да се заземе став“, изјавил Николов.

Постоењето на рудници во овој регион не е нешто ново. Рудникот Бучим, каде што слично на планираните нови рудници, се откопува метална руда, опстојува децении наназад. Општината Радовиш има голем економски интерес од рабо-тењето на рудникот Бучим. Според Игор Чапов, вработен во општинската адми-нистрација6, приходите во општината од концесија за експлоатација се околу 5-6 милиони денари месечено, што за една мала општина како што е Радовиш, има голем удел во вкупниот буџет на општината. Ако на тоа се додадат и 670 вра-ботени со просечна нето плата од околу 27.000 денари, може да се констатира дека општина Радовиш има голем економски интерес од работењето на рудни-кот Бучим. Но, наспроти тоа, жителите на околните села Бучим и Тополница се жалат на загадување од рудникот Бучим. Колкаво е тоа загадување, досега нема конкретни показатели, што дава до знаење дека институциите не се многу загри-жени за загадувањето на околните населени места. Според Чапов, земјоделство-то во Радовиш е поразвиено во населените места кои граничат со општините Василево и Конче, па директно влијание од рудникот врз земјоделството не е многу забел ежително. Според него, рудникот Бучим е еден од двигателите на економијата во општина Радовиш и е од голем интерес за градот.

ПРОЕКТ ИЛОВИЦА-ШТУКА

Од добиените податоци за рудникот Иловица-Штука, може да се забележи дека станува збор за рудник кој ќе има големо влијание врз економијата во регионот, посебно во општините Босилово и Ново Село. Според информациите добиени од Елизабета Стоева, вработена во информативниот центар на рудникот Илови-

6 Интервју со Игор Чапов, вработен во Општина Радовиш, направено на 25 мај во Радовиш



ца-Штука7, и од материјалите добиени од фирмата концесионер Евромакс, во текот на изградбата, најголема потреба од работна сила ќе изнесува 800 работ-ници, а 720 од нив се очекува да бидат македонски работници. Слично и при работењето на рудникот, 96% од вработените ќе бидат македонски работници. Раководителите од странство, постепено ќе се заменуваат со македонски рако-водители, кои ќе бидат обучени во почетните години од работењето на проек-тот Иловица-Штука. Висината на платите на неквалификуваните работници ќе биде двојно повисока од националниот просек, и истата ќе биде поголема со растот на квалификациите. Вкупните директни приходи за вработените, како ре-зултат на 18 месечнииот период на изградба на рудникот, се очекува да бидат над 63 милиони евра. За време на работењето, проектот се очекува да созда-де приближно 14 милиони евра директни приходи за вработените на год ишно ниво. Според тоа, вкупните директни приходи на вработените, како резултат на 23 годишниот период на работење на проектот, се проценети на над 320 мили-они евра. Вкупните лични приходи, за време на изградбата на проектот Илови-ца-Штука, заедно со приходите од директните, индиректните и предизвиканите вработувања, се предвидува да достигне околу 73 милиони евра. За време на експолоатацијата, се предвидува проектот да генерира вкупно околу 527 мили-они евра лични приходи на работна сила. Оттука, заедничкиот ефект на проектот врз вкупните приходи на работна сила се проценува дека ќе изнесува околу 600 милиони евра.

За време на најактивната изградба (2018), директниот придонес на проектот Иловица-Штука во националниот БДП се предвидува да изнесува 33,5 милиони евра. Индиректните и предизвиканите ефекти врз БДП во истата година се по-мали и предвидени во износ од 13,3 милиони евра, но го зголемуваат вкупниот ефект на Проектот врз БДП на 46,7 милиони евра. Се предвидува дека во текот на целиот период на изградба, проектот ќе учествува во економијата на земјата со вкупен директен придонес кон БДП од 67,0 милиони евра. Индиректните и предизвиканите придонеси кон БДП во износ од 26,5 милиони евра ќе пораснат во сеопфатен вкупен ефект на изградбата на проектот Иловица-Штука врз БДП во износ од 93,5 милиони евра.

За време на првата цела година од работењето (2020 г.) директниот придонес на проектот во националниот БДП се предвидува да изнесува 82,7 милиони евра. Директните и индиректните придонеси поврзани со овој проект носат уште до-полнителни 23,8 милиони евра, со што севкупниот проектен придонес во БДП ќе достигне 106,5 милиони евра. За само еден проект, ова претставува значите-лен придонес (1%) кон националниот БДП. Вкупниот директен (1.901,7 милиони евра), индиректен и предизвикан (547,2 милиони евра) придонес на проектот Иловица-Штука во БДП на земјата во текот на целиот животен век на рудникот се предвидува да достигне речиси 2,45 милијарди евра.

Вкупните годишни надоместоци за општините Босилово и Ново Село од рабо-тењето на рудникот ќе бидат во просек околу 2.800.000 евра.

Освен за општината, од надоместоците ќе добива дополнително и државата, во просек годишно по 800.000 евра. Најголем приход од рудникот Иловица-Штука, ќе се добива од Корпоративниот данок на доход, односно, годишно во просек по 8.200.000 евра, а дополнително од данок на промет и акцизи по 3.300.000 евра годишно и од персонален данок на доход по 2.100.000 евра годишно. Така вкупниот годишен приход од рудникот ќе изнесува 17.200.000 евра, или за 23 годишниот век на рудникот 396.600.000 евра.

7 Разговор со Елизабета Стоева, вработена во информативниот центар на Euromax, направено на 13 јуни

Од компанијата исто посочуваат дека, работењето на рудникот ќе има позитив-но влијание врз извозот на Македонија. Извозната вредност на концентратот на бакар и злато, во првата година од работењето ќе изнесува 249 милиони евра, што кога ќе се спореди со вкупната вредност на македонскиот извоз за 2016 го-дина, претставува зголемување за речиси 7%, правејќи ја рударската индустрија клучен двигател во македонскиот извоз. Просечната годишна вредност на из-возот во текот на 23-годишниот животен век на рудникот Иловица ќе изнесува околу 171 милиони евра годишно. При овие пресметки, се користат цените на бакарот и златото кои се добиени со користење на модули и информации за до-сегашните движења на цените, како и предвидувања за идните движења.

Во врска со уништувањето на шумите за изградба на рудникот, од компанијата посочија дека предложениот површински коп е на дел од ридот што моментал-но е грмушеста шума која постојано се сече во последните неколку десетици години и не е забележан раст на зрела шума, всушност најголем дел од падина-та е оголен. Компанијата веќе обезбедила средства за Шумското стопанство за одгледувалиште на шумски садници со цел да се одгледуваат локални садници и како помош во пошумувањето, вклучувајќи го обновувањето на локацијата на рудникот по завршување на експлоатацијата.

За загриженоста на земјоделците за квалитетот и имиџот на нивните производи, од компанијата Евромакс објаснуваат дека постојат многу примери во Европа каде земјоделството се развива во близина на рударски активности и каде двете гранки паралелно постојат без никакво нарушување. Како пример во Македо-нија тие го спомнуваат градот Кавадарци, каде се наоѓа топилницата за никел и една од најпознатите винарии во државата. Според нив, целта не е да се замени земјоделството со рударство, туку тие истовремено да постојат и да понудат до-бро платени и постојани работни места со придобивки за сите во заедницата.

Најголема загриженост за граѓаните за загадување е хидројаловиштето. Во од-нос на тоа, од компанијата истакнуваат дека браната на хидројаловиштето ќе се изгради од неминерализиран материјал и истата е проектирана да поднесе сеизмички настани и е според меѓународните стандарди за проектирање. Поза-ди браната ќе се остави доволно простор за задржување на максималните поп-лавни води. Истото е направено за максималните можни врнежи од дожд. Исто така, браната редовно ќе се надгледува во текот на животниот век на проектот, не само од вработените, туку и од независни меѓународни стручни лица. Ќе се изведува прогресивно обновување на вегетацијата на хидројаловиштето и по одреден временски период по затворањето на хидројаловиштето, истото ќе из-гледа како природен рид.

ПРОЕКТ КАЗАНДОЛ

Според веб страната8 на концесионерот на рудникот Казандол, во овој проект се планира да бидат инвестирани 35 милиони евра. Од компанијата очекуваат го-дишно да произведуваат по 4.000 тони катоден бакар. Приходот за Општина Ва-ладово според нив ќе биде 500.000 евра годишно. Се предвидува да се вработат над 100 лица. Од компанијата се обврзуваат на транспарентност и отвореност кон граѓаните.

Во врска со заштита на животната средина, од компанија посочуваат дека га-ранција за тоа дава компанијата OUTOTEC, која строго го почитува Глобалниот

8 h p://www.copin.mk/mk



договор под покровителство на ООН за животна средина, човекови права, труд и борба против корупцијата.

На обвинувањето на дел од јавноста дека рудникот ќе ја загади околината, од копанијата концесионер „Сардич“, гарантираат дека нема да користат цијанид во технологијата на производство, нема да користат концентрирана сулфурна киселина, нема да предизвикуваат бучава и прашина, ќе користат безшумно ми-нирање, нема да користат вода наменета за земјоделството и нема да користат земјоделски парцели. Исто така посочуваат дека рудникот се наоѓа на безбед-носно растојание од Валандово на 4,3 километри и рудникот нема да предизви-ка штета врз земјоделството, како и врз здравјето на луѓето и животната средина.

Од вкупно 30.000.000 евра инвестиција, 2.500.000 евра се планирани за заштита на животната средина. Исто така компанијата планира да одвојува финансиски средства во висина од 50.000 евра годишно за заштита на животната средина.

По затворањето на рудникот се планирани 1.200.000 евра за рекултивација на локалитетот и ремедијација на флората.

Во врска со економскиот интерес од рудникот односно финансиските ефекти, од компанијата „Сардич“ ги посочуваат следните приходи од надоместоци и дано-ци:

• Концесиски надомест (2% од вредноста на продаден бакар, годишно): Во Буџетот на РМ 440.000 евра, од кои за Буџетот на општина Валандово 343.000 евра.

• Наплата на годишен надомест за концесија за експлоатација: Во Буџет на РМ 44.000 евра, од кои за Буџетот на општина Валандово 34.320 евра.

• Наплата на годишен закуп за користење на градежно земјиште: 6.350 евра, од кои за Буџет на оштина Валандово 4.950 евра.

• Наплата на ДДВ плус дополнителни средства по закон, годишно: За Буџетот на Општина Валандово 50.000 евра.

• Наплата на данок од добивка, годишно: 522.000 евра за Буџетот на РМ.

Досега од компанијата „Сардич“ се уплатени над 140.000 евра во Буџетот на Општина Валандово.

Вкупниот финансиски ефект во Буџетот годишно ќе биде: 1.336.000 евра, од кои за Буџетот на општина Валандово 450.000 евра, или 9% од вкупниот буџет за 2016 година.

ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО ВО ЈУГОИСТОЧНИОТ ПЛАНСКИ РЕГИОН

Според податоците од Заводот за статистика9, во земјоделскиот сектор вкупно во Југоисточниот плански регион се вработени 67.713 граѓани, и дополнително 15.769 сезонски работници. Оваа бројка покажува дека земјоделството сепак е примарна дејност во овој регион. Висината на приходите од земјоделството

9 h p://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Zemjodelstvo__OrganskoProizvodst-vo/?rxid=16f8aea8-93a1-4815-b3de-3d86e7bb71f7

е неспоредливо поголема со приходите од новите рудници. Односно, тоа што од новите рудници би биле лични приходи на годишно ниво, тоа во земјодел-ството се приходи на месечно ниво. Тоа укажува дека колку и да се економски оправдани новите рудници, сепак во овој регион земјоделството е многу повеќе економски оправдано, и не смее да се случат штети врз земјоделството како ре-зултат на изградбата на новите рудници. Истовремено, Југоисточниот регион е најзначајниот земјоделски регион во Република Македонија, и истиот располага со вкупна земјоделска површина од 37.852 хектари.

Според Ѓорги Хаџи-Котаров10, од Здружението на органски производители Орга-но-Логистик, отворањето на новите рудници ќе има влијание на регионалниот развој, но на штета на земјоделството. Истовремено, според него, постои ризик за загадување на човековата околина и долгорочно загадување на целиот ре-гион. Тој препорачува, сѐ додека не се изнајдат нови методи за екстракција кои нема да ја загадуваат човековата околина, да не се дозволи експлоатација.

Од интервјуто со Александар Лазаров11, Претседател на ЕД Планетум, може да се издвои дека, локалниот развој мора да се заснова врз темелите на одржливо и рамномерно искористување на природните ресурси. Тој смета дека отворањето на новите рудници, ниту ќе го постигне посакуваниот ефект за подобрување на квалитетот на живот на локалното население, ниту ќе предизвика развој на овој регион. Со таквиот концепт, локалното население ќе добие промена на климата, загуба на одреден вид на растенија, загуба на одреден вид инсекти, промена на животна патека на одредени диви животни и слично. Еколошката загуба ќе биде огромна од аспект на здрава животна средина која како категорија е зага-рантирана со Уставот на РМ. Затоа, тој смета дека отворање на рудници во овој регион како еден од најистакнатите со производство на земјоделски производи, нема да предизвика развој. Наместо тоа, тој смета дека треба нови методи за зголемување на производството и подобрување на условите за производство, отварање на нови центри за одмор кои ќе привлечат туристи и воведување ме-тоди за одржливо искористување на природните ресурси.

Според Ристо Чивчиев12, од Центарот за развој на Југоистичниот плански регион, коренот на проблемот со новите рудници е во децентрализацијата. Процесот на децентрализација во последните години е сопрен. Малите општини располагаат со многу малку финансии за да ги реализираат своите програми, па се прину-дени да бараат нови начини на финансирање на општините. Еден од начините е продажбата на земјиштето, од што општините добиваат приходи од комунал-ните надоместоци. Таков е примерот и со давањето на согласност за концесиите на експлоатација на минерални суровини, во што општините гледаат начини на нивно финансиско обезбедување и гледаат тој процес да го завршат брзо, пра-вејќи притоа грешки што не ја вклучуваат доволно јавноста во планирањето.

Во Програмата за развој на Југоисточниот плански регион 2015 – 201913, се да-дени детали во однос на тоа како треба се развива регионот. Во оваа Програма како заклучок од SWOT анализата за развој на регионот стои дека експлоатација-та на минералните суровини, претставуваат значајна можност за подинамичен

10 Интервју со Ѓорги Хаџи-Котаров, Претседател на Здружението на органски производители Органо-Логистик, направено на 19 јуни во Струмица11 Интервју со Александар Лазаров, Претседател на Еколошко Друштво Планетум, направено на 22 јуни во Струмица12 Интервју со Ристо Чивчиев, Раководител на Одделението за меѓуопштинска соработка и административни работи при Центар за развој на Југоистичниот плански регион, направено на 23 јуни во Струмица13 Програма за развој на Југоисточниот плански регион 2015 – 2019, декември 2014



развој на рударскиот сектор. Според истата, Југоисточниот плански регион има значајни предности во секторот земјоделство и рурален развој и во содејство со постоечките можности даваат основа за уште поголем и поинтензивен развој на оваа област. Југоисточниот плански регион е најголемиот и најпознат регион за производство на земјоделски производи.

Регионот поседува значителни природни ресурси кои се потребни за развој на земјоделскиот сектор. Во регионот постојат и доволен број на пасишта кои го овозможуваат развојот на сточарството. Големиот број на сончеви денови нудат извонредни услови за развој на градинарството, овоштарството и лозарството. Климатските услови се погодни и за искористување на одржливите извори на енергија во насока на обезбедување на енергенси за земјоделскиот сектор.

Освен примарното земјоделско производство, во регионот се присутни и пре-работувачките капацитети кои се застапени пред сѐ преку мали и средни прет-пријатија кои се извозно ориентирани, флексибилни и лесно приспособливи на побарувачката на пазарот. Кај дел од овие преработувачки капацитети се вове-дени нови, современи технологии и стандарди за производство и работа. Исто така во регионот веќе постои структура на верига на откупно-дистрибутивни центри и агро берза.

Зајакнувањето на капацитетите за органско земјоделство и преработка на орган-ски земјоделски производи нудат голема можност во зајакнување на конкурент-носта и зголемување на извозот. Потребни се мерки кои ќе влијаат на свеста на субјектите за конверзија кон ваков вид производство и организирана советодав-на и финансиска поддршка за зголемување на површините на кои се одгледува-ат органски земјоделски производи.

Процентуалното учество на овој регион во вкупниот БДП од година во година е сѐ поголем, што укажува дека регионот има динамичен раст. Овој регион е со најдинамичен раст после Скопскиот регион. Најголема додадена вредност во структурата на БДП во Југоисточниот регион има секторот земјоделство.

Во интервјуто со Жулиета Ѓуркова, Директорка на Центарот за развој на југоис-тичниот плански регион,14 таа посочи дека Програмата за развој на Југоисточ-ниот плански регион 2015 – 2019 е изработена со вклучување на сите засегнати страни. При изгработката на Програмата во различни работни групи учествувале граѓанските организации, експерти од областите, претставници од бизнис заед-ницата, претставници од институциите на локално и државно ниво. Програмата пред финално да биде средена, била презентирана на јавноста, а за истата пози-тивно се изјасниле и од Националниот Совет за рамномерен регионален развој. Таа смета дека Програмата е сеопфатна и е многу подобра од претходната про-грама за претходните пет години

Во врска со вклученоста на граѓанските организации во процесот на планирање на регионалниот развој, според Танкица Таукова од Центарот за развој на заед-ницата15, граѓанските организации, како и граѓаните се вклучени на едно средно ниво во подготовката и креирањето на развојните програми. Средно ниво, затоа што постајат уште многу можности и простор за работа на оваа тема. Според неа, постојат повеќе механизми за вклучување на граѓанските организации кои ги ко-ристат општините. Такви се: фокус групи за креирање на стратешки документи,

14 Интервју со Жулиета Ѓуркова, Директорка на Центарот за развој на југоистичниот плански регион, направено на 23 јуни во Струмица15 Интервју со Танкица Таукова, вработена во Центарот на зедницата, во Струмица, направено на 9 јуни во Струмица

организирани јавни расправи за креирање на стратешки документи и акциони планови за реализација на истите, доделување финансиски средства од страна на општините за граѓанските организации за реализација на проекти, организи-рани отворени денови со одделни комисии на Советите на општините за блиска комуникација на организациите и граѓаните со членовите на Советот. Еден од најсуштинските механизми за вклучување на граѓаните во креирање на локални политики за развој е организирањето на Форуми во заедницата за креирање на буџетите на општините, како и т.н проектни форуми.

Од анализирањето на законските можности за вклучување на граѓанските орга-низации во процесот на планирање на регионалниот развој, со усвојување на Законот за Локална Самоуправа,16 Македонија стана децентрализирана држава. Со овој Закон, постојат следните форми на граѓанска партиципативност: граѓан-ска иницијатива; собир на граѓани; референдум; претставки и предлози; јавни трибини, анкети и предлози. Исто така овој Закон пропишува дека седниците на Советот на општината треба да бидат јавни и да не се исклучува присуството на јавноста во дебатите за општинскиот буџет, годишните општински финансиски сметки и извештаи, и за урбанистичките планови.

Според Анализата17 издадена од Фондацијата за развој на локалната заедница - Штип, во врска со вклученоста на граѓаните во процесот на креирањето на ло-калните политики, граѓаните повеќе се вклучени во процесот на информирање за работата на локалните самоуправи, отколку директно во процесот на донесу-вање на одлуки.

Како начин на информирање на граѓаните, во сите десет општини од регионот, може да се каже дека сите општини го следат новиот тренд на информирање преку социјалните медиуми. Сите општини од регионот имат официјални веб страни, а повеќето општини, како и нивните градоначалници, имаат официјални Фејсбук профили. Комуникацијата преку фејсбук, е многу користена, затоа што оваа алатка ја користат голем дел од населението, поради брзиот пристап до информации, пишување директни пораки, како и можноста за размена на слики и видео фајлови.

ЗАКЛУЧОЦИ

• Локалните самоуправи од овој регион не ги вклучија навремено граѓаните во процесот на планирање на развојот на општините. Граѓаните не беа пра-шани дали се согласуваат на територијата на нивната општина да се дадат концесии за експлоатација на минерални суровини.

• Поради бавниот процес на децентрализација, малите рурални општини се соочуваат со финансиски проблеми. Затоа тие се принудени да изнаоѓаат до-полнителни извори на финансии. Притоа тие во издавањето на концесиите за откопување на минерални суровини, гледаат можност за финансирање на општините за нејзино непречено функционирање.

• Локалните самоуправи од регионот, соочени со притисоците од реализа-цијата на референдумите против рудниците, решија да ја префрлат одговор-

16 Закон за Локална Самоуправа, Сл. Весник на Р. Македонија, бр. 5, 29.01.200217 Анализа на постоечките практики на користење на механизмите за консултација со граѓаните во креирањето на локалните политики и нивната ефикасност, Фондација за развој на локалната заедница Штип, 2017.



• Оцена на влијанието врз животната средина, Еуромакс Ресоурцес – Проект за бакар и злато „Иловица“, април 2016, достапна на http://euromaxresources.mk

• Анекс 1: Процес на оцена на влијанието врз животната средина

• Анекс 2: Вклучување на чинителите

• Анекс 3: Постојни услови за оцена на влијанието врз животната средина

• Студија за оцена на влијанието врз животната средина – Рударски комплекс за производство на катоден бакар „Казандол“, Општина Валандово, Репу-блика Македонија, изготвувач Емпириа ЕМС, Скопје, јуни 2015, достапна на http://copin.mk

• Веб страна на Завод за статистика на РМ, http://makstat.stat.gov.mk

носта на централната власт, Со тоа, сакаат да ја сокријат грешката што навре-мено не ги вклучија граѓаните во одлучувањето за давањето на концесиите.

• Граѓанскиот сектор покажа капацитет дека може да спроведе цел процес на референдум.

• Според Студиите за оценка на влијанието врз животната средина, новите рудници ќе ги запазат сите еколошки стандарди и нема да предизвикаат не-сакани нарушувања на животната средина. Но, граѓаните немаат доверба во институциите, и стравуваат дека тоа што е напишано во студиите нема да се применува на дело.

• Економските бенефити од рудниците ќе бидат многу големи за овие рурал-ни општини. Работењето на рудниците ќе го подигнат економскиот стандард на граѓаните од овие општини.

• Земјоделците и екологистите сметаат дека со отворањето на рудниците ќе се нанесе повеќе штета отколку корист. Здравата животна средина и произ-водството на храната не може да се компензира со економскиот бенефит од отворањето на новите рудници.

• Во најголемиот рудник во овој регион Иловица-Штука, вкупните директни приходи на вработените, се проценети на над 320 милиони евра. Значите-лен ќе биде придонесот (1%) кон националниот БДП. Вкупните годишни на-доместоци за општините Босилово и Ново Село од работењето на рудникот ќе бидат во просек околу 2.800.000 евра. Приходот од Корпоративен данок на доход, годишно во просек ќе изнесува 8.200.000 евра, а дополнително од данок на промет и акцизи по 3.300.000 евра годишно и од персонален данок на доход по 2.100.000 евра годишно. Така вкупниот годишен приход од рудникот ќе изнесува 17.200.000 евра, или за 23 годишниот век на рудни-кот 396.600.000 евра. Извозната вредност во првата година од работењето ќе изнесува 249 милиони евра, што претставува зголемување на извозот за речиси 7%.

• Според податоците од Заводот за статистика, во земјоделскиот сектор вкуп-но во Југоисточниот плански регион се вработени 67.713 граѓани, и допол-нително 15.769 сезонски работници. Оваа бројка покажува дека земјодел-ството сепак е примарна дејност во овој регион. Висина на приходите од земјоделство е неспоредливо поголема од приходи од новите рудници.


• Закон за Локална Самоуправа, Сл. Весник на Р. Македонија, бр. 5, 29.01.2002 година

• Програма за развој на Југоисточниот плански регион 2015 – 2019, декември 2014

• Анализа на постоечките практики на користење на механизмите за консул-тација со граѓаните во креирањето на локалните политики и нивната ефикас-ност, Фондација за развој на локалната заедница Штип, 2017



ЗА РАМНОМЕРЕН

РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ

АПСОРПЦИОНА МОЌ И

КАПАЦИТЕТ НА ЕДИНИЦИТЕ

НА ЛОКАЛНА САМОУПРАВА

Борјанчо МицевскиАвтор:

ОД СЕВЕРОИСТОЧНИОТ ПЛАНСКИ

РЕГИОН ЗА ИСКОРИСТУВАЊЕ НА

СРЕДСТВА НАМЕНЕНТИ 3




Борјанчо Мицевски, роден 14.08.1971 година во Крива Паланка.

Основно и средно образованиезавршува во родниот град, а во 1996 година ди-пломира на ПМФ – отсек хемија на УКИМ во Скопје. Активен е во цивилниот сектор уште од 1999 година. Во досегашниот период бил ангажиран на неколку работни позиции и тоа:

2001-2002 Администратор на официјалната веб страна на Општина Крива Паланка2002-2003 Координатор на „Вавилон центар“ во Крива Паланка (проект на Аген-ција за млади и спорт)2003-2006 Локален координатор на Центарот за поддршка на НВО Кратово(про-ект на ЕАР- ФООМ)2006-2009 Локален координатор на проект „Живеење во мултиетничка среди-на- граѓани со еднакви права, можности и заштита(проект на ЕК- ФООМ)

2007-2017 Активен е во Здружението Регионален центар за одржлив развој Кратово, каде во периодот од 2006-2014 во два мандата бил и претседател на здружението. Во овој период менаџирал и раководел со околу 30 проекти на локално, регионално, национално и интернационално ниво. Има учествувано во подготовка и издавање на поголем број на промотивни материјали и публи-кации, меѓу кои и:„Транспарентни општини – задоволни граѓани“, „Прирачник за енергетска ефикасност“, „Кратово - Музеј под отворено небо“, подготовката на ЛЕАП за Општина Крива Паланка, ЛЕАП за Општина Кратово, како и поголем број други истражувања и анализи.


Законот за Рамномерен регионален развој во Република Македонија е донесен во 2007 година, со што започна процес на идентификување, поттикнување, уп-равување и искористување на развојните потенцијали на планските региони и подрачјата со специфични развојни потреби. Истиот треба да обезбеди баланс и намалување на диспаритетите меѓу планските региони, но и намалување на раз-ликите помеѓу општините во самите региони, а со тоа да се подигне квалитетот на животот на сите граѓани. Притоа, основен акцент е ставен на ревитализација на селата.

За жал, и по 10 години од почетокот на спроведувањето на овој закон, постои огромна разлика помеѓу планските региони, но и помеѓу општините во еден ист плански регион.

Североисточниот плански регион (СИПР), според Стратегијата за рамномерен регионален развој е најнеразвиен во Република Македонија. Дел од општините ко и егзистираат во овој регион, напоредно со процесот на децентрализација, наместо зајакнување, секојдневно се соочуваат со сèпоголем број на проблеми од финансиски, урбанистички и инвестиционен карактер, што пак продуцира ог-ромен процент на невработеност и мигрирање на населението во други плански региони, но и надвор од државата.

Во рамки на ова истражување приоритет е токму овој регион, и тоа од неколку аспекти:

• Колку средства има доделено Бирото за регионален развој (БРР) во послед-ните 3 години по плански региони;

• Колку средства се доделени од страна на БРР на подрачјата на специфични развојни потреби во СИПР и развој на селата од овој регион;

• Кој е соодносот на распределба на средства помеѓу Единиците на локална самоуправа (ЕЛС) во рамки на СИПР;

• Колку дополнителни средства имаат обезбедено ЕЛС од Европските и други меѓународни фондови;

• Дали ЕЛС имаат имплементирано проекти преку Јавно приватно партнер-ство (ЈПП) и

• Колку реално е вклучен НВО секторот во креирањето и имплементирањето на политики за локален и регионален развој.

Со анализата сакаме да добиеме информаци за капацитетите на ЕЛС во рамки на СИПР за искористување на средствата наменети за рамномерен регионален развој, и колкава е апсорпционата моќ на општините и капацитетот за искорис-тување на ваков вид на средства. Со тоа ќе се направи анализа која ќе даде кван-титативни и квалитативни показатели кои може да се искористат за преземање мерки и активности за надминување на воочените слабости и недостатоци и општо подобрување на состојбите.

ВОВЕД

Североисточниот плански регион го опфаќа крајниот североисточен дел на Ре-публика Македонија, се простира по течението на реките Пчиња и Крива Река, и вклучува 6 општини: Липково, Куманово, Старо Нагоричане, Кратово, Ранковце и Крива Паланка. Североисточниот плански регион се протега долж границите со Република Косово, Република Србија и Република Бугарија. Неговата вкупна површина изнесува 2.310 километри квадратни, односно 8,98% од вкупната те-риторија на Република Македонија. Според податоците од последниот попис из-вршен во Р. Македонија, во Североисточниот плански регион на Р. Македонија живеат 172.787 жители, во вкупно 192 населени места, а 189 од нив се рурални населени места. Во регионот има вкупно 46.295 домаќинства и 59.488 живеа-лишта.1

Густината на населеност е 76,2 жители/km2 и е приближно до просекот на земја-та (83 жители/km2). Учеството на Североисточниот плански регион во Бруто до-машниот производ на Република Македонија е на ниво од 5.5%.2

Согласно Oдлуката за класификација на планските региони во Р. Македонија и развојните индекси за периодот 2013-2017 година3, Североисточниот плански регион на Р. Македонија го зазема последното,осмото место,по развиеност.

1 „Попис на население, домаќинства и станови во Република Македонија од 2002 година“2 Попис на население 2002 година – Завод за статистика на РМ3 Биро за регионален развој



Плански регионРазвоен индекс

во однос на просекот на Р. Македонија

Коефициент во однос на регио-нот со најголем

просек

Учество во др-жавната помош за регионален развој (во про-

центи %)Скопски плански

регион 151,0 1,000 7,2

Југоисточен план-ски регион 97,1 1,555 11,1

Источен плански регион 96,1 1,571 11,3

Пелагониски плански регион 91,2 1,656 11,9

Полошки плански регион 82,4 1,833 13,2

Југозападен план-ски регион 81,4 1,855 13,3

Вардарски план-ски регион 73,5 2,054 14,7

Североисточен плански регион 62,7 2,408 17,3

Во рамки на истражувањето се прибираа податоци за периодот од 2014 – 2016 година. Со него сакавме да добиеме квалитативни и квантитативни податоци од неколку аспекти. Основното прашање е дали државата издвојува 1% од БДП како што е нејзината законска обврска за регионален развој, а потоа и да се ут-врди како и на кој начин овие средства се распределуваат по плански региони. Од друга страна, ќе се направи анализа за тоа како планскиот регион врши рас-пределба на овие средства и кој е квалитетот на добиените проекти кои се раз-гледуваат. Исто така, ќе се согледа која е моќта, капацитетот и посветеноста на општините да работат на подготовка на проекти од оваа област. И сосема на крај, со прашањата до општините сакаме да утврдиме колкав е нивниот капацитет и знаење за искористување на овие средства, колкав е квантумот на апликации кои се поднесуваат, не само по оваа програма, туку и по однос на програми-те за средства од ЕУ и други меѓународни извори, користењето на можноста за имплементирање на проекти преку ЈПП и вклученоста на НВО во креирањето и имплементирањето на политиките за рамномерен развој.

Истражувањето е спроведено на неколку нивоа во соработка соБирото за рам-номерен развој, канцеларијата на СИПР со седиште во Куманово, шестте ЕЛС (Ку-маново, Липково, Крива Паланка, Кратово, Старо Нагоричане и Ранковце), како и 20-тина НВО кои егзистираат во овој регион и имаат различни конституенти и искуство на делување. Со тоа ќе може да се согледаат различните нивоа, но и мислењата на различните страни кои се инволвирани непосредно во процесот на креирање и имплементирање на политиките за рамномерен развој. Притоа се добија независни податоци, и се направи споредбена анализа на ниво на ре-гион по општини. Од друга страна, вака добиените податоци ќе можат да се ком-парираат со податоци од други плански региони и со други истражувања кои се однесуваат на регионалниот развој.

Се користеа неколку методи за прибирање на информации, и тоа: непосредно, преку лично интервјуирање и разговор, со достава на барање за пристап до ин-формации од јавен карактер, преку официјални извештаи и пишани документи, од објавени информации на официјални веб страни на институциите, и преку информациите објавени во печатените и електронските медиуми.

Основни прашања на кои се посвети внимание се: Колку средства се издвојуваат од БРР за СИПР, како истите се распределуваат по општини во регионот, дали има апсорпциона моќ и капацитет за искористување на овие средства од општи-ните, дали ЕЛС имаат други приливи на средства од европски и други меѓуна-родни фондови за оваа намена, дали се искористува можноста за спроведување на проекти со Јавно приватно партнерство (ЈПП) и дали и колку се искористува капацитетот и експертизата на НВО за креирање и спроведување политиките за локален и регионален развој.


Според информациите кои ги има објавено Владата на РМ, средствата за развој на планските региони од година во година се зголемуваат.4 Тие за последните три години изнесуваат:

година 2014 2015 2016

Доделени средства за сите 8 плански региони

по години

700.000 € 1.500.000 € 3.000.000 €

За 2016 запазен е законскиот критериум со кој на најразвиениот,Скопскиот ре-гион, припаднаа 7,2% а на Североисточниот околу 17,3% од средствата за 2016 година.5

За 2017 година исто така се предвидени 3.000.000 €, од кои за СИПР се предви-дени 21,5 а за Скопскиот 8,8 милиони денари.6

4 Владимир Пешевски, Вицепремиер на Влада на Р Македонија, прес 10.02.2016 год. – www.vlada.mk5 Извор БРР- преку пристап до информации од јавен карактер6 Извор БРР- преку пристап до информации од јавен карактер



Доделени средства по плански региони7 во последните три години:

Регион 2014 2015 2016 Вкупно мкдСкопски 3.030.878 6.549.475 12.910.719 22.491.072

Југоисточен 4.672.604 10.231.689 19.904.025 34.808.318Источен 4.756.795 10.435.584 20.262.656 35.455.035

Пелагониски 5.009.368 11.029.686 21.338.549 37.377.603Полошки 5.556.610 12.188.240 23.669.651 41.414.501

Југозападен 5.598.706 12.069.318 23.848.967 41.516.991Вардарски 6.188.043 13.524.211 26.359.384 46.071.638

Североисточен 7.282.527 15.248.050 31.021.588 53.552.165

Доделени средства по општини од страна на БРР8 врз основа на доставени про-екти до СИПР:

Општина 2014 2015 2016 Вкупно мкдКуманово 2.736.196 3.189.803 13.294.971 19.220.970Липково 547.964 2.358.291 5.066.541 7.972.796Кратово 1.183.540 3.420.702 2.304.283 6.908.525Крива

Паланка 1.262.646 1.871.233 3.152.503 6.286.382

Старо Нагоричане 650.549 1.789.805 1.768.820 4.209.174

Ранковце 0 2.247.674 1.631.320 3.878.994

Врз основа на претходниот преглед, и од разговорот кој беше направен со Ѓорѓи Петрушевски, вработено лице во СИПР на 12.06.2017 година, добиена е инфор-мација дека средствата се распределуваат по општини врз основа на претходен договор на седници на Советот, на кои градоначалниците непосредно се дого-вараат кои проекти и во кој износ ќе бидат финасирани на ниво на регион. При-тоа, проектите се пред сè инфраструктурни, за поврзување помеѓу две соседни општини, или активности од кои корист ќе имаат поголеми целни групи на насе-ление. Од разговорот е констатирано дека нема некои пишани правила за сраз-мерна распределба според број на население, површина или пак за подрачја кои што се третираат како специфични подрачја.

Со одлука на Владата на РМ (Сл.Весник 33/2014 година), во СИПР е донесена Од-лука за определување на подрачја со специфични развојни потреби за периодот 2014-2018 година.9

7 Извор БРР- преку пристап до информации од јавен карактер8 Писмен допис од СИПР, врз основа на барање за пристап до информации од јавен карактер бр.0302-36 1 од 30.05.2017год.9 Содржината е достапна на следниот линк http: www.slvesnik.com.mk Issues 6728a112b9b5482984a6f83bc6770323.pdf

За оваа намена се доделени следните средства:

година/мкд 2014 2015 2016 2017

Доделени средства за специфични подрачја

и развој на селата12.027.295 26.385.800 51.233.010 53.307.2161

За специфични развојни потреби по години во СИПР добиени средства имаат општините:

Општина 2014 2015 2016 Вкупно мкдКуманово / / / /Липково 1.400.000 2.300.000 3.000.000 6.700.000Кратово 355.000 / 1.000.000 1.355.000

Крива Паланка 165.800 / / 165.800Старо Нагоричане / / / /

Ранковце / / / /

Доделени средства за развој на селата по години10 во денари:

Година 2014 2015 2016Доделени средства за развој на селата во сите 8 плански

региони

6.013.648 10.192.900 25.118.635

Како забелешка може да се воочи тоа што, иако има законска одредба во која се вели дека сите плански региони добиваат еднаква сума за развој на селата, која во 2014 година по плански регион е 751.706 денари, а во 2015 година е 1.274.113 денари, во 2016 година тоа не е случај. Така, во 2016 година, Скопскиот, Полошкиот, Вардарскиот и Североисточниот плански регион имаат добиено по 3.202.063 денари, а Југоисточниот има добиено 3.013.444, Источниот 3.052.354, Пелагонискиот 3.067.501 и Југозападниот плански регион 3.177.084 денари.

Од овие средства,за развој на селата во Североисточен плански регион, по општини, се добиени следниве износи:

10 Одговор од БРР врз основа на барање за пристап до информации од јавен карактер 0302-35 1 0302-35 2 од 30.05.2017год.



Општина 2014 2015 2016 Вкупно/мкдКуманово / / / /Липково 439.956 926.278 1.937.063 3.303.297Кратово / / 845.600 845.600

Крива Паланка 91.750 347.835 419.440 859.025Старо Нагоричане / / / /

Ранковце 220.000 / / 220.000

Евидентно, некои општини немаат капацитет и посветеност за искористување на средствата кои се доделуваат за развој на селата. Општина Липково предни-чи на овој план во искористување на средствата за специфични развојни потре-би и развој на селата, додека Општина Куманово и Општина Старо Нагоричане за оваа намена немаат добиено воопшто средства. Во оваа категорија спаѓа и Општина Ранковце која има добиено само 220.000 денари во2014 година. Како заклучок може да биде и тоа што овие средства се многу мали и можат да бидат користени само за активности од помал обем или подготовка на делумна тех-ничка документација. За активности од инвестицонен обем се потребни поголе-ми суми, со што би се почувствувале видливи и реални резултати.

Добиени средства од проекти од меѓународни донатори по општини:

Општина 2014 2015 2016 ВкупноКуманово / 23.865.611 2.890.500 26.756.111Липково2 8.194.007 1.671.209 6.692.020 16.557.236

Старо Нагоричане 28.680.525 1.107.000 31.260.511 61.048.036Ранковце / / 11.533.500 11.533.500Кратово 4.396.000 18.373.924 / 22.770.424

Крива Паланка3 5.961.133 5.197.242 3.430.655 14.589.030

Општините во СИПР, во периодот на разгледување немале проекти преку јавно привантно партнерство(ЈПП). Пред периодот на разгледување, Општина Крива Паланка, во 2010 и 2011 година, има имплементирано две активности преку ЈПП и тоа за изградба на деловно административен објект и изградба на 5 мали хи-дро електрани на цевководите за водоснабдување од Калин Камен и Станечка Река.

ПАРТИЦИПАТИВОСТ НА НВО ВО КРЕИРАЊЕ И ИМПЛЕМЕНТИРАЊЕ НА ПОЛИТИКИ ЗА РАМНОМЕРЕН РАЗВОЈ

За да се добијат показатели за вклученоста на НВО во имплементацијата и креи-рањето на локални политики за регионален развој, беа интервјуирани вкупно 26 организации и тоа: 6 организации од Куманово, по 5 организации од Липково, Крива Паланка и Кратово, 3 организации од Старо Нагоричане и 2 организации од Ранковце.Организациите кои беа опфатени во истражувањето одговараа на унифициран анкетен прашалник.

Притоа, организациите од Куманово11 се жалат на тоа дека општината не прак-тикува средби и состаноци со нив на кои ќе ги вклучи во своите активности, или ќе ги информира за распределбата на средства од буџетот на општината. Општи-ната на некои организации им обезбедува бесплатен канцелариски простор, а други можат да ги користат услугите од општинската сала и опремата која се наоѓа во неа. Општината има Одделение за социјална заштита, со кое соработ-ката треба да се интензивира во следниот период. Таа е основач на ЛАГ „Абер 2015“. Организациите генерално не се информирани за начинот на носењето на развојните програми, не учествуваат во креирањето на буџетот, ниту пак имаат информација за тоа кога и како се распределеуваат средствата за НВО, или пак за извешатаите по однос на тоа како се трошат буџетските средства. Некои од организациите иако постојат и повеќе од 20 години до сега не добиле никакви средства од локалната самоуправа. Инаку, тие сметаат дека имаат капацитет и експертиза за она што го работат и многу поточна евиденција за она што го рабо-тат (млади, лица со пречки во развојот, родови прашања, немнозински етнички заедници, земјоделие, локален економски развој). Некои од нив се членки на мрежи и коалиции и имаат огромно членство и потенцијал. Некои од нив велат дека општината има свој мал круг на организации со кои соработува и само нив им доделува финансиски средства. Предност би било ако се формира коалиција од невладини организации кои можат да понудат поширок опфат на активности и соработка со организации на национално и интернационално ниво. Општини-те сè уште декларативно ги третираат како партнер, и ги канат на средби само кога тоа треба да биде прикажано во јавноста, но не и како реален партнер во имплементација на активностите.

Организациите од Липково12 велат дека немаат заеднички средби со претстав-ници од општината. Средбите се сведуваат на формалност и тоа речиси секогаш е пред избори. Од неодамна во с.Матејче има отворено канцеларија која е како заеднички центар за НВО. Според дел од анкетиранте организации, општината, за да се справи со своите неистомисленици, паралелно на постоечките здруже-нија, формира свои здруженија, преку кои се обидува да направи баланс и да ја промени генералната слика. Нема јавни повици за распределба на буџетски средства и не се информирани како се трошат истите. Во општината не се ор-ганизираат буџетски форуми. Здруженијата сметаат дека без лобирање тешко може да се дојде до финансиски средства,па затоа на некој начин се демотиви-рани да аплицираат на повиците кои се објавуваат од Владата или од некој друг донатор. Определени организации имаат членство од над 150 лица, поседуваат експертиза во хуманитарни активности, одговор при катастрофи, земјоделие и аграрна политика, човекови права, родова проблематика, и сл. До сега имаат остварено соработка со организации од Шведска, Холандија, Швајцарија, Ср-бија,Словенија, Германија, Косово, како и со поголем број на дипломатски прет-ставништва во земјава. Перспективата ја гледаат во инвестирање и искористу-вање на локалните ресурси и потенцијали.

11 Кумановка, Даја, Центар за интеркултурен дијалог, Инклузива, ЛАГ Абер 2015, Рурална коалиција12 Илирија, Искреност, Силвана, Агрокултура, Информативен центар на заедницата



Здруженијата со кои беше контактирано во Крива Паланка13 сметаат дека општи-ната ги кани на средби само кога има интерес од тоа или кога во јавноста или пред донаторите треба да се покаже некаков вид на соработка и партнерство. Според поголем дел нив, општината сака да има целосна контрола на сè, па до-брите граѓански иницијативи наместо да ги поддржи самостојно да се развиваат, таа ги присвојува, а онаму каде не може да го има тоа, паралелно стимулира формирање на нови здруженија. Во една таква ситуација, кога се форсира пар-тискиот над општиот интерес, се формира Младински совет кој постои е само на хартија и нема никакви реални активности кои би биле од интерес на младите во градот. Општината организира буџетски форуми, на кои главна целна група се пенизонерите и вработените во општинската администрација и јавните ин-ституции. Таа доделува средства на нетранспарентен начин преку лични и по-единечни барања, без објавување на јавен повик. Организациите сметаат дека општината треба да биде промотор на активностите на невладиниот сектор, да делегира определени надлежности од областа на алтернативниот туризам, промоција на културно-историското и природното наследство, производство на здрава храна и промоција на планинскиот туризам. Од друга страна ставот на некои организации е самокритички, дека тие не се наметнуваат како сериозен фактор на локално и регионално ниво, за што е потребно организирање во мре-жи и коалиции.

Здруженијата од Кратово14 сметаат дека општината има потенцијал за развој, кој недоволно е стимулиран. Заштитените подрачја на природата, културно-истори-ското и природното наследство, како и старата архитектура и традиционална куј-на, можат да бидат од огромно значење и развој на овој регион. За жал, најголе-мите суми наменети за НВО, се доделуваат на спортски здруженија и на месните заедници за организирање на локални настани15 без објавување на јавен повик за распределба на овие средства. Независен граѓански сектор речиси и да нема. Општината има организирано буџетски форуми во два наврати. Има обиди за преземање на започнати активности, како што е формирањето на Локален мла-дински совет кој потоа се амортизира со вклучување на партиски претставници. Општината дава поддршка во изнајмување на бесплатен општински простор при организација на настани. До поактивните организации доставува покана за разгледување на буџет, но не ги кани организациите при креирањето на локални програми, краткотрочни и среднорочни стратегии и развојни програми. Не ги информира организациите за усвоените завршни сметки, а месните и урбаните заедници се целосно нефункционални. Општината не учествува на јавни настани кои се организираат од страна на граѓанските организации.

Организациите од Ранковце16 велат дека општината е расположена за соработ-ка, имаат средби на нивно инсистирање, а исто така ги отстапува техничките и административните капацитети. Не практикуваат буџетски форуми, немаат ин-формации околу постапките за носење на буџет и распределбата на средства од ставка 463. Исто така, не учествувале во партнерски активности.

Во Општина Старо Нагоричане17 граѓанскиот сектор е недоволно екипиран. Дел од организациите кои работат се регистрирани во Куманово, а територијално ја покриваат и Општина Старо Нагоричане. Од нив добивме информација дека

13 ЗГ Цик Цак, РЦЦ Спектар, ЗГ Егри, ЗПСК Руен, Норгес Вел14 Извор, РЦОР, Центар за карпеста уметност, ОЖ Спектар, ЗГП Пчелар15 Трансфери на општините до НВО за 2016 година, http: opendata.mk HomeTekstualniDetails 39?Category=116 ЗГ Еко-Славишки и Флорезон Центар за еколошка демократија17 Српска заедница Ст. Нагоричане, Козјачија во срцето, Еко тимеколошка канцеларија на Ст. Нагоричане

општината нема стратегија за развој и соработка со невладините организации. Неповолната финансиска состојба не им овозможува активности кои ќе бидат потпомогнати финансиски. Една организација добива минимална финансиска помош за организирање на традиционална манифестација, но тоа е далеку од она што се реално потребите. Другите или добиле некоја минимална сума и тоа пред десетина години, или воопшто не добиле средства од општинскиот буџет. Организациите се жалат на тоа дека нема транспарентност во прераспредел-ба на финансиските средства за НВО, како и редовни информативни средби на кои заеднички ќе се гради консензус околу приоритетите на локално ниво. Има иницијатива да се формира нова организација „Михајло Пупин“, која ќе ги про-мовира природните и културно-историските потенцијали на регионот. Организа-цијата има ограноци во Србија и Бугарија, и има големо членство од академски граѓани, што треба да се искористи во насока на регионалниот развој на општи-ната и регионот во целина.18

ПРЕПОРАКИ И ЗАКЛУЧОЦИ

Со отстранување на причините од субјективен или објективен карактер при им-плементација на Законот за рамномерен регионален развој, ќе се отвори мож-ност за: реален рамномерен и одржлив развој на целата територија на Републи-ка Македонија, намалување на диспаритетите меѓу, и во рамките на планските региони, подигнување на квалитетот на животот на сите граѓани, зголемување на конкурентноста на планските региони преку јакнење на нивниот иновациски капацитет, оптимално користење и валоризирање на природното богатство, чо-вечкиот капитал и економските особености на различните региони, зачувување и развивање на посебниот идентитет на планските региони, како и нивна афир-мација и развој, ревитализација на селата и развој на подрачјата со специфични развојни потреби и поддршка на меѓуопштинската и прекуграничната соработка на единиците на локалната самоуправа во функција на поттикнување на рамно-мерен регионален развој. Од друга страна, ќе се укаже на потребата за зајакну-вање на слабите алки, и зацврстување на веќе постоечките.

Со ова истражувањесе воочија дел од постоечките разлики, и се даваат насоки, препораки и сугестии за нивно надминување. Од шест општини кои фигурираат во СИПР, две се соочуваат со сериозни предизвици за нивниот опстанок, тековно подмирување на обврските и нормално функционирање. Блокираните сметки, немањето на реални инвестиции, пропаѓањето на постоечката, и неинвести-рањето во нова инфраструктура, миграцијата на населението, невработеноста и други проблеми, се само дел од реалните проблеми со кои се соочуваат речиси сите општини. Ова, во голема мера, наместо кон намалување, води кон зголему-вање на веќе постоечките диспаритети помеѓу општините од еден ист регион. Тоа, пак, продуцира разлики помеѓу самите региони, што наведува на фактот дека се потребни ургентни промени и во Законот за рамномерен регионален развој, но и поголема посветеност на државата во надминување на постоечките сосотојби.

Заклучоците кои следат во продолжение на ова истражување, се резултат на познавањето на приликите во СИПР, долгогодишната соработка со ЕЛС; НВО и бизнис секторот во регионот, одговорите на барањата за пристап до информа-ции од јавен карактер кои беа доставени до надлежните институции, како и уни-фицираниот анкетен прашалник кој беше дизајниран специјално за потребите за ова истражување, а беше наменет стриктно за граѓанските организации кои егзистираат во овој регион.

18 Интервју со Љубиша Цветковиќ, вработен во ЕЛС Старо Нагоричане, спроведено на 19.06.2017 г.



Препораките за подобрување на состојбите се:

• Неопходно е поттикнување на економскиот раст во СИПР преку отворање на мали капацитети за преработка на земјоделски култури, шумски плодови, млеко и млечни производи.

• Итно е потребно да се алоцираат средства од буџетот на РМ за подобрување на инфраструктурата (патна, водоводна, комуналната, енергетска, комуни-кациска) во руралните средини.

• Потребно е да се изработат студии и валоризација за одделниподрачја, одр-жливо искористување на локалните потенцијали и брендирање на произ-води.

• Зголемување на квотата на средства наменети за регионален развој, за под-рачја со специфични развојни потреби и развој на селата.

• Поголема промоција на културно-историското, природното и традиционал-ното наследство во регионот.

• Креирање на инвестициони поволности за привлекување на домашен и странски капитал во сферата на енергетиката, рударството, земјоделието и алтернативен туризам.

• Развој на соработката помеѓу планските региони и прекуграничната сора-ботка.

• Да се амортизира доминантната улога на ЕЛС и да се гради партнерски од-нос на општините со бизнис секторот и граѓанските организации.

• Да се инвестира во човечките капацитети и ресури во рамки на ЕЛС за под-готовка на кавалитетни проекти и искористување на средства наменети за регионален развој.

• Да се формираат експертски тимови и консултанти на ниво на плански реги-он кои ќе имаат менторска улога во процесот на подготовка на апликации.

• Да се развијат и вклучат дополнителни форми и можности за граѓанско учество во статутите на општините, со цел да се создаде обврска за нивно користење и да се задржи одговорноста на локалните власти.

• Ревидирање на статусот на урбаните и месните заедници во нови законски рамки и по можност регистирање како самостојни правни субјекти со печат и штембил, кои ќе имат можност самостојно да аплицираат за средства во БРР и други владини и донаторски институции.

• Неопходно е да се обезбедат услови за забрзување на процесот на децен-трализација.

• Да се создадат услови и механизми за јасна разграниченост меѓу политички-те партии и јавните активности, за да се ограничи можноста за злоупотреба на општинските фондови во политички цели.

• Да се овозможи полесен пристап до веќе постоечките алатки за граѓанско учество од страна на граѓаните и граѓанските организации, преку нивно по-добрување.

• Да се зголеми учеството на граѓаните во органите на локалната самоуправа. Ова може да се изведе со дополнување на членови во постоечките комисии.

• Да се создадат услови и механизми за јасна разграниченост меѓу политички-те партии и општинските активности, за да се ограничи можноста за злоупо-треба на општинските фондови за активности на политичките партии.

• Општините многу малку ги користат можностите за регионален развој пре-ку имплементација на проекти со ЈПП. Поради тоа е потребно креирање на реални партнерства со бизнис секторот и градење на меѓусебна доверба.

• Планските региони сѐ уште не се одликуваат со динамичен и одржлив раз-вој за што е потребно да се креираат специфични и конкурентни активности помеѓу самите региони.

• Потребна е поголема демографска, економска и социјална кохезија помеѓу планските региони и општините, во рамки на секој плански регион.

• Креирање на човечки ресурси и капацитети за развој на специфични под-рачја и развој на селата.

• Вклучување на стручни институции и експерти при подготовка и имплемен-тација на активностите.

• Градење на функционални структури за линковско поврзување на урбаните со руралните средини.

• Потребно е инвестирање во подготовка на техничка документација која из-искува поголеми финансиски средства.

• Одржливо искористување на локалните ресурси и потенцијали со акцент на заштита на животната средина.

• Инфраструктурните проекти, пред сè патните правци, по можност да се из-ведуваат во една, а не да се цепкаат во две, три и повеќе фази.

• Креирање специфична и автентична понуда на пазарот на прехранбената и туристичката понуда.

• Поголемо искористување на капацитетите во сферата на земјоделство, сточарство, лов и `риболов.

• Регионално поврзување на нашите региони со општините од соседните др-жави, Бугарија и Србија со модерна инфраструктура: с.Огут кон Општина Тр-говиште(Р. Србија) и с.Голема Црцорија кон с.Голеш (Р.Србија).

• Постоечките механизми за граѓанско учество не се лесни за користење и не овозможуваат земање предвид на потребите на различни групи на граѓани кои ги застапуваат тие.

• Учеството на граѓаните да не се гледа само како процес на информирање, туку како процес на взаемно решавање на поважни општествени прашања.

• Граѓаните се демотивирани да бидат активни граѓани, бидејќи често сеиз-манипулирани, и нивните иницијативи се заобиколени или присовоени за лична партиска или друг вид промоција.



• Граѓанските организации не се чувствуваат доволно моќни и стручно да влијаат врз прашањата поврзани со благосостојбата на граѓаните.

• Општините треба да развиваат свои механизми за вклучување на граѓаните согласно околностите во заедницата.

• Подобрување на партнерствата со граѓанските организации. Формирање на мрежи и коалиции што ќе ја зајакне експертизата и човечките ресурси кои би биле понудени.

• Промена на донаторските политики во насока на доделување на поголеми средства кон невладиниот сектор, што пак ќе придонесе за негово зајакну-вање долгорочна одржливост.

• Да се развијат дополнителни форми на граѓанско учество во статутите на општините, со цел да се создаде обврска за нивно користење и да се задржи одговорноста на локалните власти.


• Објава на соопштенија на Владата на Република Македонија од официјална веб страна www.vlada.mk

• Службен гласник на Република Македонија бр. 23 од 31.01.2014г; бр.118 од 06.08.2014 г; бр. 67.27.04.2015; бр. 198 од 12.11.2015г; 86 од 4.5.2016г и бр.99 од 20.05.2016г. www.slvesnik.com.mk

• Повици на БРР за распределба на средства за подрачја со специфични развојни потреби и развој на селата (објавени на веб страната на БРР) www.brr.gov.mk

• Профил на Североисточен плански регион h p://www.northeastregion.gov.mk/Default.aspx?LCID=239

• Стратегија за рамномерен регионален развој 2009-2019 година

• Трансфери на општините до НВО за 2016 година h p://opendata.mk/Home/TekstualniDetails/39?Category=1

• Анализа на постоечките практики на користење на механизмите за консултација со граѓаните во креирањето на локалните политики и нивната ефикасност – Издавач ФЛРЗ Штип – Невенка Лонгурова Гирова 2017год. h p://frlz.org.mk

• Месните самоуправи основна клетка во процесот на демократско одлучување –РЦОР Кратово Заклучоци од тркалезна маса одржана во Март 2017год. www.regionalencentar.org.mk

ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ

НА ЈУГОЗАПАДЕН


ВКЛУЧЕНОСТ НА

ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР

Емина Рустемоска

Емин РустемоскиАвтори:

ВО КРЕИРАЊЕТО

НА ПОЛИТИКИТЕ НА

4



ЗА АВТОРИТЕ

Емина Рустемоска е магистер по евроинтеграции, социоекономски модул (во тек социокултурен модул на евроинтеграции и докторант на социологија од домен на одржливост на градови). Претходно има работно искуство како Наставник во основно училиште 2010-2014, проектен координатор во ЛЕР Струга од 2014, про-ектен менаџер во Енхалон Струга 2015 (Вмрежување на НВО од областа на жи-вотната средина за општините Струга и Вевчани/Изработка на регистер на НВО), координатор во граѓанска иницијатива за подигање на свеста за вработување на лица со хендикеп (јануари - март 2016), работа за интернет портал(септември 2016 - март 2017).

Работи на теми поврзани со анализа на законска регулатива од областа на жи-вотната средина (тема за магистерски труд), Законот за вработување на лица со посебни потреби. Учесник е на обука за пишување на документи за јавни поли-тики, граѓански активизам и др.

Емин Рустемоски е студент на факултетот за физичка култура, отсек фудбалски тренер.

Има работно искуство во угостителство, проектен координатор во Енхалон Стру-га, вмрежување на НВО од областа на животна средина за општините Струга и Вевчани/ изработка на регистер на НВО, учесник на граѓанска иницијатива за подигање на свест за вработување на лица со хендикеп, локален координатор на проект против говор на омраза, финансиран од Амбасадата на Република Фран-ција во Република Македонија. Набљудувач на изборен процес од „Цивил“. Бил учесник во повеќе обуки за мониторинг на јавни набавки, граѓански активизам, буџетска траспарентност и сл.

РЕЗИМЕ

Предмет на оваа анализа се процесите на креирање, донесување и спрове-дување на политики и програми на Центрите за развој на планските региони, како дел од главните носители на политиките за рамномерен регионален развој (РРР). Како овие Центри комуницираат со пошироката јавност, односно колку тие во својата работа го вклучуваат невладиниот сектор како показател колку овие институции се транспарентни и подготвени за меѓусекторска соработка. Ова произлегува и од начелата кои се пропишани со Законот за Рамномерен регионален развој (член 4).

Темата на ова истражување е како Центарот за развој на Југозападниот плански регион функционира, како и во која мера е спроведена Стратегијата за рамноме-рен регионален развој за периодот 2009-2019 година во однос на предвидените активности за Југозападниот плански регион, како и Програмата за развој на ре-гионот 2015/2019 година.

Со оглед на тоа дека до завршувањето на Стратегијата и Програмата за рамно-мерен развој има уште околу година и половина, ова истражување беше важно од неколку аспекти. Со анализата се направи обид да се утврди дали Центарот во изминатиов период имал позитивно влијание во регионот и какво било тоа. Ова е релевантно на локално ниво, бидејки според Законот за рамномерен ре-гионален развој овие Центри се носители за развојот кои треба да помогнат да се намалат диспаритетите на развој на национално ниво, односно директно се одговорни за подобрување на општите услови на живеење и развој на населе-

нието по региони, заедно со единиците на локалната самоуправа.

Како извори на податоци кои беа користени во изработка на анализата се:

• Анкетен прашалник и интервју со вработените во Центарот за развој на Југо-западен плански регион

• Прашалник за Програмата за работа на Центарот 2015/19

• Статистички податоци од Државниот Завод за Статистика

• Прашалник за невладини организации кои биле консултирани во процесот на подготовка на Програмата

• Прашалник за невладини организации кои не биле дел од процесот на под-готовка на Програмата

• Прашалник за институции на локално ниво

• Законот за рамномерен регионален развој

• Стратегијата за рамномерен развој 2009 - 2019

• Програмата за работа на Центарот 2015/19

• Интернет страницата на Центарот за развој на Југозападен плански регион

Со анализирање на документите кои се однесуваат на Југозападниот плански регион и нивно вкрстување со добиените податоци од анкетите се доби слика за функционирањето на Центарот од институционална перспектива, како и од перспектива на невладиниот сектор.

ВОВЕД

Во текот на спроведувањето на истражувањето беа изготвени прашалници за невладини организации (организации кои биле консултирани во тек на изработ-ката на Програмата, како и оние кои не биле, но своите активности ги спроведу-ваат на територијата на ЈЗПР). Понатаму, беа изготвени прашалници и анкетни прашања за вработените во Центарот за развој на ЈЗПР, институции во градот Струга и општини кои припаѓаат на ЈЗПР. Времетрањето на овие активности беше периодот мај-јуни. Прашалниците беа дистрибуирани лично или по електронска адреса, додека интервјуата со Центарот за развој на ЈЗПР и институциите беа спроведени лично. Исто така, како извор на податоци беше користена и интернет страницата на Центарот за развој на ЈЗПР, која воедно и е дел од оваа анализа, веб страницата на Државниот Завод за статистика, веб страниците на општините на ЈЗПР, како и публикацијата „Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија: Цели, предизвици, трендови.“



ЗА РЕГИОНОТ

Југозападниот плански регион е еден од осумте плански региони во Република Македонија. Го сочинуваат општините Вевчани, Дебар, Дебрца, Охрид, Кичево, Македонски Брод, Пласница, Струга и Центар Жупа. Оваа поделба е направена врз основа на усвоената номенклатура на Владата на Република Македонија во декември 2007 година („Службен весник на Република Македонија“ бр. 158 од 28.12. 2007 година).1

Како приоритети на Центарот за развој на Југозападниот плански регион се на-ведени: економски развој, образование, социјална и здравствена заштита, тури-зам и култура и животна средина.2

Во Програмата за развој на ЈЗПР е предвидено регионот своите развојни про-грами да ги базира на основа на потенцијалите кои ги има, а тоа се туристичките потенцијали за развој на масовен, верски, рурален и алтернативен туризам, како и промоција на регионот како заштитено подрачје под УНЕСКО.

СТРАТЕШКИ ДОКУМЕНТИ ЗА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ

Стратешки документи за РРР се Закон за РРР, Стратегија за РР и Програма за раз-вој за плански регион.

Co законот „се уредуваат целите, начелата и носителите на политиката за поттикнување на рамномерен регионален развој, планирањето на регионални-от развој, финансирањето и распределбата на средства за поттикнување на рам-номерниот регионален развој, следењето и оценувањето на спроведувањето на планските документи и проекти и други прашања поврзани со регионалниот развој.“3

Од целите на Законот ги издвојуваме:

• зголемување на конкурентноста на планските региони преку јакнење на нивниот иновациски капацитет, оптимално користење и валоризирање на природното богатство, човечкиот капитал и економските особености на раз-личните региони,

• зачувување и развивање на посебниот идентитет на планските региони, како и нивна афирмација и развој,

• ревитализација на селата и развој на подрачјата со специфични развојни потреби и

• поддршка на меѓуопштинската соработка на единиците на локалната само-управа во функција на поттикнување рамномерен регионален развој.

Меѓу наведените начела на Законот се и следниве:

• партнерство - соработка при подготовката, имплементацијата, монито-рингот и евалуацијата на планските документи за регионален развој меѓу

1„Службен весник на Република Македонија“ бр. 10 од 20.01.2014 година2Официјална страница на ЈЗПР 3 Сл.Весник на Р.Македонија бр.63 22.05.2007 год

органите на централната власт и единиците на локалната самоуправа, економските и социјалните партнери и други релевантни претставници на граѓанското општество,

• транспарентност - редовно, навремено и објективно информирање на јав-носта за мерките на политиката за поттикнување рамномерен регионален развој, како и овозможување слободен пристап до информации на заинте-ресираните страни,

• одржливост - почитување на економските, социјалните и еколошките ком-поненти на развојот при креирање на политиката за поттикнување рамно-мерен регионален развој.

Стратегијата за регионален развој претставува основен документ врз кој се бази-раат вкупните активности во однос на регионалниот развој на државата.4 Таа се однесува на периодот 2009/2019 година, а е подготвена и донесена како обврска која произлегува од Законот за РРР од 2007 година.

Со неа се дефинирани начелата за рамномерен развој како што се: програми-рање, партнерство, кофинансирање, транспарентност, субсидијарност и одр-жливост. Потоа целите, како што се: рамномерен и одржлив развој на целата територија на РМ, намалување на диспаритетот помеѓу планските региони, за-чувување и развој на посебниот идентитет на планските региони, ревитализа-ција на селата, како и поддршка на меѓуопштинска и прекугранична соработка.

Програмата за развој на планските региони произлегува како обврска од Зако-нот за РРР и се изработува за секој регион одделно, врз база на карактеристики-те и потребите на регионот, а се во согласност со Стратегијата и документите кои излегуваат од процесот на интегрирање на РМ во ЕУ.

Програмата за развој на Југозападниот плански регион5 е среднорочен документ со предвидени среднорочни цели кои се планира да бидат реализирани до 2019 година. Програмата претставува документ кој има за цел управување со развојот на регионот и опфаќа развој на знаење, образование, туризам, инфраструктура, информатичка технологија, кохезија, економија, заштита на животната средина. Истата е разработена врз основа на ресурсите, потенцијалите и потребите на регионот. Програмата се базира и на визија за развој на Југозападниот плански регион и претставува основа за насочување на проекти на општините. Со импле-ментација на Програмата се предвидува дека ќе се придонесе и кон зајакнување на меѓурегионалната и прекуграничната соработка во реализација на заеднички развојни проекти.

УЛОГА И СТРУКТУРА НА ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ НА ЈУГОЗАПАДЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН

Центарот за развој на Југозападниот плански регион (ЦРЈЗПР) ги врши надлеж-ностите кои произлегуваат од законските одредби на Законот за рамномерен регионален развој. Според истиот, седиштето на регионот е во општината со најголем број жители, а во случајот на ЈЗПР тоа е Општина Струга.6

4 „Стратегија за регионален развој“, Службен весник на РМ бр.119, 30.09.20095 „Програма за развој на Југозападен плански регион 2015-2019“,Струга, април 20156 Закон на Рамномерен регионален развој Член 24, Службен весник на РМ бр 63, 22.05.2007 година



ЦРЈЗПР како главна задача има подготовка на Програма за развој и акциони пла-нови за спроведување на истата, а се базираат на Стратегијата за регионален развој. Покрај тоа, во склоп на активностите на регионот се вклучуваат и актив-ности поврзани со Центарот за меѓуопштинската соработка, промоција на мож-ности на развој на регионот, како и соработка со регионалните институции од другите земји.

Работата на Центарот е директно поврзана со Советот за регионален развој на Југозападниот плански регион и воедно преставува тело кое ги спроведува од-луките на Советот.

Центарот за развој на Југозападниот плански регион е функционален од 01.07.2009 година, има пет вработени со следната структура: раководител, три проект-координатори и администратор.7

АНАЛИЗА НА ЗАСЕГНАТИТЕ СТРАНИ ЗА РАЗВОЈОТ НА ЈЗПР

За потребата на ова истражување, беа спроведени интервјуа и анкети со врабо-тените на ЦРЈЗПР. Од прибраните информации може да се заклучи дека ЦРЈЗПР организациите ги вклучува во својата работа преку консултирање во изработ-ката на Програмата и преку предлог проекти. Невладините организации поне-когаш ги користат ресурсите на ЦРЈЗПР за планирање на нивните активности и проекти.

Организации кои зеле учество во активностите се од општините Струга, Дебар и Охрид, а нивното поле на работа е туризам, социјални прашања, екологија и сл. Исто така, како институција добивале покани од организациите на нивни триби-ни, сесии, јавни расправи и активности.

Претставниците на Центарот сметаат дека постои простор и потреба за поголема соработка на релација организации и ЦРЈЗПР, како и поголема промоција на ак-тивностите на ЦРЈЗПР преку социјалните мрежи. Соработката помеѓу општините во ЦРЈЗПР се одвива преку координација на активности, спроведување на заед-нички проекти, консултативни и информативни средби. Како активности кои ги спроведува ЦРЈЗПР се истакнуваат: инфо сесии за повици со фондот за иновации и консултации за пополнување на апликации, организирање на работилници, презентации за зголемување на капацитетите за пристап до соодветни фондови на ниво на државата и ЕУ.

Меѓу активностите кои ги спроведува Центарот се и брендирањето на регионот преку брендирање на Охридските цреши и Дебарското сирење, кои се спрове-дени во целост.

Како мерка или активност за привлекување на инвестиции во регионот е подго-товка и печатење на водич за инвестиции, промоција на економските потенција-ли преку ГИС системот за инвестициски потенцијали во ЈЗПР.

Предвидени активности за јакнење на мали и средни претпријатија се спрове-дување обуки за жени претприемачи во 3 микро региони - Струшки, Дебарски и Кичевски, како и отворање на бизнис центар за поддршка на страт-ап бизниси, организирање на инфо сесии со МБП, фонд за иновации, поддршка и соработка на кластери.

7 Официјална веб страница на ЦРЈЗПР

Изработката на проектни документации за рурална инфраструктура е една од мерките за создавање на услови за рурален развој, а за изградба, реконструк-ција и модернизација на сообраќајната мрежа е предвидена подготовка на тех-ничка документација за регионални патишта и основен ифраструктурен и граде-жен проект за изградба на велосипедска и пешачка патека во ЈЗПР.

За развој на туризмот поврзан со природно и културно наследство е предвидено изготвување на урбанистичко–планска документација на урбанистички планови за села, кој е во тек, а исто така и изработка на андроид апликација за обезбе-дување на информации за туристичките атракции. Преку организирање на ра-ботилници, формирање на Мрежа за инклузивен рурален развој, Мрежа на ин-клузивен регионален развој, Програма за развој на рурален туризам и Акционен план се предвидува подобрување на работата на кластерите и другите видови здружување.

Во поглед на зачувување на квалитетот на животна средина е предвидено из-работка на основен проект за третирање на градежен шут, а за одведување на комуналните отпадни води и пречистителни станици се подготвува документа-ција и изведба.

Еден од начините за подобрување на соработката со организациите и другите институции се можноста за соработка и поддршка при потреба за партнерство во зависност од можностите. Исто така и соработката со одделенијата за лока-лен економски развој на општините, преку кои директно или индиректно праќа-ат покани до други организации во зависност од секторот на соработка. На крај на годината се поканети организации кои се поактивни, кои со нивни спроведе-ни проекти и активности можат да се најдат во годишната програма на Центарот. Како објаснување за недоволното вклучување на повеќе организации во актив-ностите, од Центарот наведуваат дека организациите можат да бидат вклучени само на консултативно ниво поради институционалната и законска поставеност на ЦРЈЗПР, а слабата финансиска независност на Центарот ги ограничува мож-ностите за поголема директна комуникација со граѓанскиот сектор (организи-рање повеќе консултативни средби во сите општини, трибини и сл).

Во однос на приоритетите за реализација одлучува Советот за развој на ЈЗПР, а со нивно приоретизирање на листата градоначалниците одлучуваат кои проекти ќе се реализираат. Затоа кај одредени мерки од Програмата нема спроведени активности. Како најприоритетни прашања за кои Советот се изјаснил дека ќе бидат спроведени се мерките кои спаѓаат во инфраструктурата и екологијата, како поставување на урбана опрема, контејнери за отпад и сл. Она што останува како предизвик е во наредниот период да се изнајдат модели со кои мерките кои се запоставени, а се од висок интерес за жителите на ЈЗПР, да бидат делумно реализирани.

Како дел од истражувањето беа интервјуирани неколку институции во однос на нивото на нивна соработка со ЦРЈЗПР.

АГЕНЦИЈА ЗА ВРАБОТУВАЊЕ СТРУГА

Како приоритет на оваа институција беше посочено дека посредуваат при вра-ботување и евиденција на невработени, како и соработка за подршка за вра-ботување. Од спроведената анализа беше констатирано дека меѓу ЦРЈЗПР и Агенцијата за вработување нема соработка, но исто така дека погенерално, ни-вото на соработка од овој вид на институциите кои работат на подобрување на



економската активност на населението на локално ниво не е на задоволително ниво. Претпоставка е дека поинтензивна соработка би довела до поголема ре-ализираност на предвидените активности од страна на двете институции. Наве-дено беше дека соработката за подобрување на комуникацијата помеѓу инсти-туции кои работат на локално ниво е споделувањето на информациите, како и заеднички проекти и иницијативи во оние домени каде има поклопување на одредени теми.

ЦРВЕН КРСТ СТРУГА

Црвен Крст е институција чие поле на делување се социјалните прашања и здравствената заштита. Од нивна страна беше посочено дека немаат соработка со ЦРЈЗПР и дека ако имаат поинтензивна соработка би довело до поголема ре-ализација на предвидените активности на двете институции.

КАНЦЕЛАРИЈА ЗА ЖИВОТНА СРЕДИНА ПРИ МЖСПП СТРУГА

Од оваа институција ни беше посочено дека треба да се обратиме во Општи-на Струга, Сектор за урбанизам и животна средина, при Одделение за животна средина. Информации за поранешна соработка со ЦРЈЗПР не ни беа доставени.

СЕКТОР ЗА ЛОКАЛЕН ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ ПРИ ОПШТИНА СТРУГА

Една од институциите со кои ЦРЈЗПР има соработка на високо ниво со одлично разбирање и комуникација е секторот за ЛЕР при Општина Струга.Тие потенци-раат дека комуникацијата се одвива на интензивно ниво, со неделни, месечни и периодични средби, а за подобрување на комуникациите помеѓу институциите кои работат на локално ниво, како помош при редовни неделни состаноци за координација и комуникација се користат и интернет алакти како што се skype, webinar и сл.

Како споделени активности на ЛЕР И ЦРЈЗПР се посочени: заедничко управу-вање, планирање и имплементација на програми, планови и проекти во сите об-ласти од надлежност на општините заедно со тим од ЛЕР и останатите сектори.

Овие активности се во рамките на законот, во согласност со начелото на супси-дијарност, што значи дека имаат право на своето подрачје да ги вршат работите од јавен интерес од локално значење, што не се исклучени од нивна надлежност или не се во надлежност на органите на државната власт. Тие потенцираат дека би било добро ако се направат напори за креирање на интер-институционално тело во кое би членувале повеќе институции на локално ниво (ОВР Струга, Црвен Крст, Центар за социјални грижи, НВО, ЛЕР и ЦРЈЗПР) кое би имало координатив-ни состаноци и би придонело за многу поголема координираност и запознавање со меѓусебните активности и подобрување на соработката помеѓу истите.

Во периодот 16-19 јуни 2017 година спроведовме анкета со 10 невладини орга-низации кои делуваат во ЈЗПР (Струга, Кичево, Охрид, Дебар).

Врз база на податоците кои се добиени може да се заклучи дека најголем број од анкетираните невладини организации се запознаени со постоењето на ЦРЈЗ-

ПР, но не го гледаат како потенцијален партнер за соработка, со оглед на тоа дека најголем број од нив не се обратиле за податоци до Центарот и не учеству-вале во активностите кои ги спроведува истиот.

Во однос на транспарентноста одговорите се поделени. Ова веројатно се должи на фактот дека веб страницата на Центарот дава доволно информации за актив-ностите, но факт е и дека Центарот не е доволно медиумски промовиран. Цен-тарот нема профили на социјалните медиуми, што е веќе востановена пракса на повеќе институции. Линк до Центарот постои на официјалната страница на Општина Струга.8

Она што се вклопува во главниот интерес на оваа анализа е дека најголем дел од НВО сметаат дека Центарот треба да соработува со невладиниот сектор, по-себно со организациите кои делуваат на локално ниво, со оглед на фактот дека голем број од проектите се поклопуваат со приоритетите на ЈЗПР. Како главни на-чини преку кои може да се зголеми оваа соработка се наведуваат мејлинг листа преку која невладините организации и Центарот ќе разменуваат информации за активностите кои ги спроведуваат и ги планираат, како и поголема заинтереси-раност на Центарот за активностите кои се спроведуваат од страна на НВО.

Ако се сумираат сите податоци, може да се заклучи дека перцепцијата на невла-дините организации е дека Центарот е поприлично затворен за соработка, дека истите моментално не го гледаат како партнер за соработка и дека во иднина треба да се создадат канали за комуникација со НВО на локално и регионално ниво.

Како дел од истражувањето, беше спроведено и интервјуирање на организа-циите кои зеле активно учество во изработката на Програмата за развој на ЈЗПР. Една од организациите која учествувала во консучтативните средби и достави информации за истото е Локалната агенција за развој од Струга. Од другите ор-ганизации кои учествувале во изработка на програмата, а ни беа посочени во интервјуто со вработените во ЦРЈЗПР, не добивме одговори на нашите прашања.

ЛОКАЛНА АГЕНЦИЈА ЗА РАЗВОЈ СТРУГА ЛАР

Врз основа на доставениот прашалник и спроведеното интервју со ЛАР Струга, ни беше посочено дека тие како организација се запознаени со постоењето на ЦРЈЗПР и организацијата била поканета во подготовката на Програмата за развој 2015-2019 и промоција на регионални проекти. Исто така, во случаи кога биле побарани информации за ЈЗПР истите им биле доставени. Во однос на транспа-рентноста, беше истакнато дека ЦРЈЗПР е транспарентен во својата работа, иако медиумски Центарот не е доволно промовиран.

Беше потенцирано и дека е потребна соработка со невладиниот сектор со ог-лед на тоа дека Центарот се бави со прашања од локален интерес на граѓаните. А како начин за зголемување на соработката беше посочено вклучувањето на ЦРЈЗПР од страна на НВО секторот при подготовка на проекти преку консулта-ции, поголемо и навремено одговарање на пораките доставени преку електрон-ски адреси, со цел подобро запознавање со нивната работа и активности, како можност за соработка и поголема транспарентност.

8 Официјална веб страница на Општина Струга



ЗАКЛУЧОЦИ

Како генерални заклучоци од ова истражување може да се изведат неколку:

• Центарот за развој на Југозападниот плански регион не е доволно познат на пошироката јавност во однос на ингеренциите кои ги има. Постои недо-волна меѓуинституционална соработка со другите институции на локално и регионално ниво. Не постои координација на активности со другите инсти-туции во однос на соработка на исти или слични теми, освен со ЛЕР Струга.

• Иако Центарот има капацитет за работа, голем дел од предвидените актив-ности со Програмата 2015-19 не се започнати со реализација.

• Соработката со невладиниот сектор е на ниско ниво. Центарот многу малку ги вклучува НВО во своите активности, а граѓанскиот сектор не го гледа Цен-тарот како свој партнер за соработка.

• Траспарентноста на ЦРЈЗПР е делумна и потребна е поголема отвореност на Центарот.

ПРЕПОРАКИ

• Потребно е Центарот да се насочи кон поголема промоција преку социјал-ните мрежи, со оглед на тоа дека најголем број од институциите ги користат мрежите како сервис за комуникација со граѓаните.

• Потребно е поголемо вклучување и информирање за невладините органи-зации во работните активности на Центарот. Формирање на мејлинг листа со кој Центарот може да ги информира заинтересираните НВО за тековните и предвидените активности е една од можностите која може да се искористи.

• Формирање на неформално тело во кое би членувале Центарот, останати институции на локално ниво и невладини организации со кое би се коорди-нирале активности, би се разменувале информации и сл. би придонело за подобро функционирање на сите наведени страни.

• Поголемо приоретизирање на предвидените мерки од Програмата за развој на планскиот регион од страна на Советот на ЈЗПР би придонело за поголем процент на спроведеност на истата. Моментално голем дел од мерките не се ни започнати со спроведување, а истите би можеле во голема мерка да ги подобрат социо-економските услови во ЈЗПР.


• Службен весник на Република Македонија бр. 10 од 20.01.2014 г.

• Службен весник на Република Македонија бр. 63 од 22.05.2007 г.

• Стратегија за регионален развој, Службен весник на РМ бр. 119 од 30.09.2009 г.

• Програма за развој на Југозападен плански регион 2015-2019, Струга, 2015

• Користени интернет извори

• http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto.aspx?id=1

• http://www.stat.gov.mk/publikacii/2.4.15.10.pdf

• http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__P ro sto r n i Ed i n i c i / 1 2 5 _ P r Ed n _ re g _ 0 9 _ B r O p st i n i N M _ m k . px / ta b l e /tableViewLayout2/?rxid=8ea62263-fc0a-4416-95b0-cbdc7fe7539c

• http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__DelovniSubj__AktDelovniSubjekti/375_DelSub_Reg_01DsBrVr_mk.px/table/tableViewLayout2/?rxid=f7bfd065-765f-484a-9557-b37473c14b3f

• http://www.southwestregion.mk/ZaRegionot.aspx

• http://www.southwestregion.mk/home.aspx

• http://www.southwestregion.mk/media/24018/giz_jugozapadenregion_razvojnaprograma_vnatresni_makedonski_posledna.pdf



ЦЕНТРИТЕ ЗА РАЗВОЈ

НА ПЛАНСКИТЕ

РЕГИОНИ ЗА

ПЕРИОДОТ 2012–2016

МОНИТОРИНГ НА

КОРИСТЕЊЕТО НА

ЕУ ФОНДОВИТЕ

Владо АнчевАвтор:

И ОСТАНАТИТЕ

НЕБУЏЕТСКИ

СРЕДСТВА НА

5




Владо Анчев има завршено студии по Социологија на Филозофскиот факултет во Скопје во 2002 година. Оттогаш е активно вклучен во граѓанскиот сектор. Бил со-работник во неколку локални и меѓународни невладини организации. Учеству-вал во голем број истражувачки и развојни проекти од областите: локален раз-вој, намалување на сиромаштијата, човекови права, труд и работни односи, неформално образование, итн.


Целта на ова истражување е да се добијат основни информации за капацитетите на центрите за развој на планските региони за пристап до „небуџетските сред-ства“ на финансирање, првенствено фондовите од ЕУ и другите меѓународни из-вори, како можни извори на финансирање на центрите, наведени во Законот за рамномерен регионален развој. Поттикот за избор на оваа тема на истражување се различните иницијативи за овозможување поголема финансиска самоодрж-ливост на центрите за развој на планските региони, иницијативи кои во измина-тиот период доведоа до измени и дополнувања на Законот за рамномерен реги-онален развој. Со истражувањето беше планирано да бидат вклучени податоци од сите осум центри, но беа обезбедени податоци само од пет центри, од кои беа добиени примарни податоци, преку прашалник и интервју. Во извештајот даваме краток вовед во концептот на РРР и некои позначајни податоци за буџет-ското финансирање, како и податоци за важноста од развивање на капацитетите на центрите, по што следува краток дел со најважните податоци за секој од петте центри, од кои податоци се извлекуваат дадените заклучоци.

ВОВЕД

Рамномерниот регионален развој во македонското општество е релативно нов концепт. Неговото законско регулирање е воспоставено со првата верзија на За-конот за рамномерен регионален развој (понатаму во текстот: ЗРРР) од 2007 г., кој понатаму ќе има три измени и дополнувања (во 2013, 2014 и 2015 година).

Иако регионалниот развој е содржан во концептот за развој и пред овој период,1 денешната институционална структура на регионалниот развој се заснова на ЗРРР, со неговите измени и дополнувања.

Во Членот 2 од ЗРРР се дефинира Рамномерниот регионален развој како „процес на идентификување, поттикнување, управување и искористување на развојните

1 Повеќе за политиката за регионален развој пред ЗРРР во: Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија: цели, предизвици, трендови, Слаѓан Пенев и Борче Треновски, Фондација Отворено општество Македонија, 2017, стр.28

потенцијали на планските региони и подрачјата со специфични развојни потреби заради намалување на диспаритетите во степенот на развој во, и меѓу планските региони“, а понатаму и Планскиот регион се дефинира како „функционално-те-риторијална единица воспоставена за потребите на планирање на развојот и за реализација на политиката за поттикнување рамномерен регионален развој“.2

Извршувањето на стручните работи од значење за развојот на планските регио-ни во ЗРРР (Член 24) е предвидено со основање на центри за развој на планските региони, кои што во согласност со статистичката поделба на осум плански регио-ни, ги има и во ист број - осум центри за развој на планските региони.

Една од најзначајните теми за центрите за развој на планските региони, а со тоа и за РРР, е финансирањето на овие центри, а токму финансирањето и самоодр-жливоста на центрите беа причината за иницирањето на неколкуте измени и дополнувања на ЗРРР.

Зајакнувањето на самоодржливоста во функционирањето на центрите е од осо-бено значење за зајакнување на нивната улога и за приближување во поголема мера до одредени успешни европски модели на управување на регионалните центри, кои што се базираат на принципите на партнерство и соработка.

Според ЗРРР (Член 27), извори на финансирање на регионалниот развој се:

- Буџетот на Република Македонија,

- буџетите на единиците на локалната самоуправа,

- фондовите на Европската унија,

- други меѓународни извори,

- донации и спонзорства од физички и правни лица и

- други средства утврдени со закон.

За потребите на ова истражување го користиме терминот „небуџетски средства“ кој што се однесува на последните четири можни извори на финансирање (фон-довите на ЕУ, други меѓународни извори, донации и спонзорства од физички и правни лица и други средства утврдени со закон), иако во одредени случаи постојат модели на финансирање и ко-финансирање каде што се комбинираат изворите и нема јасна граница за тоа што е буџетско, а што небуџетско финан-сирање.

Целта на истражувањето е да се добијат податоци во која мера центрите за раз-

2 Закон за рамномерен регионален развој, („Службен весник на Република Македонија“ бр. 63/2007, 187/2013, 43/2014 и 215/2015)



вој на планските региони имаат изградено капацитети за пристап и користење на фондовите на ЕУ и другите меѓународни извори, и да се даде краток преглед во која мера центрите остваруваат приходи и по последните два наведени мож-ни извори на финансирање во ЗРРР („Донации и спонзорства од физички и прав-ни лица“ и „Други средства утврдени со закон“).

Со истражувањето беа опфатени сите осум центри за развој на планските регио-ни, кои беа контактирани за учество во истражувањето, а податоци преку интер-вјуа или пополнети прашалници беа добиени од пет центри. Временската рамка на периодот за анализа е петгодишниот период од 2012 – 2016 година.

ФИНАНСИРАЊЕТО И КАПАЦИТЕТИТЕ НА ЦЕНТРИТЕ ЗА РАЗВОЈ НА ПЛАНСКИТЕ РЕГИОНИ

Политиката за РРР е практично невозможна без, од една страна, континуираната поддршка на центрите за развој на планските региони од државата, а од друга страна, финансиската поддршка од други недржавни начини на финансирање, во најголема мера поддршката од меѓународните фондови за развој.

Буџетската финансиска поддршка на центрите за развој на планските региони се заснова на ЗРРР, каде што е утврдено финансирањето на центрите од Минис-терството за локална самоуправа, Бирото за регионален развој и единиците на локалната самоуправа во состав на регионите.

Имајќи го предвид буџетското финансирање, податокот кој што треба да се ис-такне е дека за реализација на политиката за РРР од Буџетот на РМ годишно би требало се издвојуваат средства во висина од најмалку 1% од БДП,3 но според некои релевантни анализи овој износ не е достигнат во ниту една година од до-несувањето на Законот, иако извештаите на Владата оперираат со податоци кои се движат од приближно 1% до 3,25% од БДП.4

Разликата во проценката на независните извештаи и на владините извештаи е во однос на тоа дали средствата од буџетот на РМ се доделуваат врз основа на степенот на развиеност на планските региони (како што е предвидено во ЗРРР) или врз основа на вкупното издвојување за регионален развој (што е продолжување на политиката за развој на недоволно развиените подрачја, која постоеше пред донесувањето на ЗРРР).5

Покрај буџетските средства, значаен сегмент во финансирањето на центрите се и небуџетските средства, од кои најзначајни се средствата од ЕУ фондовите и другите меѓународни извори.

3 Закон за рамномерен регионален развој, („Службен весник на Република Македонија“ бр. 63/2007, 187/2013, 43/2014 и 215/2015) 4 Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија: цели, предизвици, трендови, Слаѓан Пенев и Борче Треновски, Фондација Отворено општество Македонија, 2017, стр.7 5 Исто, стр.43

Веќе неколку години во граѓанското општество е актуелна дебатата околу ИПА фондовите на ЕУ и административниот (институционалниот) апсорпциски ка-пацитет на државата за нивното искористување. Анализите направени на оваа тема го потенцираат административниот апсорпциски капацитет на државата како основна причина за вкупниот низок капацитет на државата за искористу-вање на фондовите ИПА.6

Апсорпцискиот капацитет се дефинира како „ниво до кое одделна држава, член-ка или кандидат за членство во ЕУ, е способна да ги искористи овозможените (алоцираните) финансиски средства од буџетот на ЕУ, но тоа да биде направено на начин коj ќе даде значителни резултати (т.е. на ефективен и ефикасен начин).7

Важноста на развојот на капацитетите на релевантните институции од областа на РРР е наведена во Стратегијата за регионален развој на Република Македо-нија 2009-2019 година, каде што развивањето на капацитетите се определува како „значајна детерминанта за добивањето/искористувањето на средствата од планските региони“.8

Еден од приоритетите во Стратегијата (приоритетот 2.7), е и подигнувањето на капацитетите на институциите,9 каде некои од предвидените мерки, меѓу дру-гите, се: квантитативно и квалитативно екипирање на центрите, континуирано усовршување на човечките ресурси, обезбедување специфични обуки, итн.

МЕТОДОЛОГИЈА

Во периодот мај - јуни 2017 беше спроведено прибирањето на податоци, при што беа користени примарни податоци. Податоците беа добиени преку инструмент - прашалник, при што во контакти со центрите им беше понудено да го пополнат прашалникот и да го испратат во електронска форма, или да биде спроведено полуструктурирано интервју со истите прашања (со евентуално дополнување на бараните податоци).

Контактирани беа сите осум центри за развој на планските региони, од кои пет центри дадоа одговори (беа спроведени две интервјуа, а од три центри одгово-рите на прашалникот беа добиени по електронска пошта).

Податоците беа добиени од следните центри, односно плански региони: Пела-гониски, Југоисточен, Североисточен плански регион (пополнет прашалник во електронска форма), и Вардарски и Скопски плански регион (интервју).Во про-должение ќе ги прикажеме податоците кои ги добивме со истражувањето.10

6 Користењето на фондовите на ЕУ во Република Македонија: ефикасност, влијание и апсорпционен капацитет, збирка на студии, Институт за европска политика (ЕПИ), 2013, стр. 97 Исто, стр. 98 Стратегија за регионален развој на Република Македонија 2009-2019 година, „Службен весник на РМ“ бр. 119/2009, стр. 13 9 Исто, стр. 6510 Од некои од центрите не беа дадени во целост одговори на бараните податоци во прашалникот, туку само делумно



ЦЕНТАР ЗА РАЗВОЈ НА ПЕЛАГОНИСКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН

Центарот за развој на Пелагонискиот плански регион (ЦРППР) во моментов фун-ционира со шест вработени лица и редовно аплицира на достапните отворени фондови. Според изјавата на вработените во центарот, нивната процена е дека искористеноста на ЕУ фондовите и на другите меѓународни фондови од страна на ЦРППР е на значително високо ниво.11

ЦРППР за петгодишниот период (2012-2016) има приходи од вкупно 225.369.381 денари. Од нив, приближно 56% се буџетски средства, 27% се проекти од фон-дови на ЕУ, 16% од други меѓународни фондови и 1% приходи од други средства утврдени со закон.

Во апсолутни бројки, буџетските средства изнесуваат 125.402.503 денари, про-ектите финансирани од фондови на ЕУ изнесуваат 61.264.700 денари, проектите од други меѓународни донатори 36.395.928 денари, и приходите од други сред-ства утврдени со закон 2.306.250 денари.

Во однос на финансирањето од програмите на ЕУ, ЦРППР во периодот 2012–2016 има спроведено два проекти (двата во периодот 2012-2014) и двата во вкупна вредност од 61.264.700 денари. Двата проекта се од ИПА прекуграничната сора-ботка Македонија –Грција.

Во однос на проектите од други меѓународни извори, во периодот 2012–2016, ЦР-ППР има имплементирано вкупно 12 проекти во вкупна вредност од 36.395.928 денари. Во овие 12 проекти за целокупниот петгодишен период се: три проекти поддржани од УСАИД, три проекти од децентрализираната соработка Македо-нија-Нормандија, два проекти од УНДП, два проекти од Германската програма за развој - ГИЗ, и по еден проект од Амбасадата на Холандија и Јапонската раз-војна соработка.

Што се однесува до приоритетните области на регионот, ЦРППР во наведениот период има имплементирано проекти од скоро сите области (економски развој, инфраструктура, животна средина, земјоделство и рурален развој, туризам, кул-тура и спорт), освен од областа на образованието.

ЦРППР нема остварено приходи по пат на донации и спонзорства од физички и правни лица.

Во однос на други средства утврдени со закон, Центарот има остварено средства за дадени консултантски услуги на субјекти од приватниот сектор и тоа во 2014 г. во износ од 1.076.250 денари, и во 2015 г. во износ од 1.230.000 денари.

11 Одговор на Владимир Величковски, вработен во Центарот за развој на Пелагонискиот плански регион, добиен по електронска пошта на 22 јуни 2017

ЦЕНТАР ЗА РАЗВОЈ НА ЈУГОИСТОЧЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН

Од податоците кои ги добивме за ЦРЈИПР произлегува дека во петгодишни-от период 2012–2016, Центарот остварил приходи по сите основи во износ од 302.175.747 денари.12 Од нив, 22% се буџетски средства, 15% средства од проек-ти поддржани од ЕУ фондови13 и 63% од други меѓународни донатори.

Забележлив е високиот процент на приходи од други меѓународни извори, а причината за тоа е високиот износ за проектот „Вода за сите : Управување со сливот на река Струмица“, добиен во 2015 г. и кој што сѐ уште е во фаза на импле-ментација, а кој изнесува 168.758.000 денари,14 а е поддржан од Швајцарската агенција за развој и соработка.

Односно, во вкупниот износ кој што ги сочинува овие 63%, износот за овој про-ект е високи 88%, што ја објаснува ситуацијата зошто уделот од други меѓународ-ни извори има највисок процент.

Во апсолутни бројки, буџетските средства изнесуваат 65.553.953 денари, проек-тите финансирани од ЕУ фондови изнесуваат 45.575.805 денари, и проектите од други меѓународни донатори, 191.045.989 денари.

ЦРЈИПР во наведениот период има спроведено шест проекти со помош од фон-дови на ЕУ, сите од ИПА програмата Прекугранична соработка, од кои пет со Бу-гарија и еден со Грција.

Во однос на проекти од други меѓународни извори, во наведениот период ЦРЈИПР има вкупно седум проекти, од кои два проекти од Швајцарската агенција за развој и соработка, три проекти од Германската програма за развој - ГИЗ, и по еден проект од УСАИД и УНДП.

Според изјавата на вработените во ЦРЈИПР, нивната процена е дека искористе-носта на средствата од ЕУ фондовите и другите меѓународни донатори е на ви-соко ниво.15

Во однос на приоритетните области, најголем дел од проектите на ЦРЈИПР под-држани од меѓународните фондови за развој се од областа на животната среди-на, потоа од инфраструктурата, економскиот развој, туризмот, културата и спор-тот, а во најмала мера се спроведени проекти од областа на земјоделството и руралниот развој.

12 Во одговорот од ЦРЈИПР некои износи беа во различни валути, кои потоа беа пресметани во денари по среден курс на НБРМ13 Во однос на некои од износите за реализираните ИПА проекти на ЦРЈИПР за Прекугранична соработка, во одговорот се дадени само вкупните износи за двете страни, без конкретни износи за секоја од страните 14 Во одговорот од ЦРЈИПР е дадена сума од 2.940.000 швајцарски франци, пресметан во денари по среден курс на НБРМ15 Одговор на Мима Станоевска, вработена во Центарот за развој на Југоисточен плански регион, добиен по електронска пошта на 28 јуни 2017



Во периодот 2012–2016, ЦРЈИПР не остварил приходи по можните извори на фи-нансирање со донации и спонзорства од физички и правни лица и други сред-ства утврдени со закон.

ЦЕНТАР ЗА РАЗВОЈ НА СЕВЕРОИСТОЧЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН

ЦРСИПР во периодот 2012–2016 има спроведено шест проекти од различни про-грами од ЕУ фондовите, од кои најголем дел, четири проекти, се од ИПА програ-мата Прекугранична соработка Бугарија – Македонија, еден проект е од четврта-та компонента на ИПА - Човечки ресурси, а еден проект е од програмата „Европа за граѓаните“.

Во однос на поддршката од останатите донатори, освен програмите на ЕУ, Цен-тарот соработува со Германската програма за развој – ГИЗ (со која во периодот 2012–2016 има реализирано три проекти), а по еден проект има спроведено со донации од УСАИД, УНДП, како и програмата за билатерална соработка Слове-нија - Македонија, финансиски поддржана од Република Словенија.

Генерална оцена е дека користењето на средствата од фондовите на ЕУ и дру-гите меѓународни донатори на Центарот, за наведениот период, е во задоволи-телна мера.16

Центарот има четири вработени лица, но според изјавата на раководителот, тоа е недоволно и најголем предизвик е овозможување на нови вработувања во центарот.

Што се однесува до приоритетните области, најголем дел од реализираните про-екти се од областа на економскиот развој, потоа од областа на туризмот, култу-рата и спортот, од земјоделството и руралниот развој, и еден проект од областа на образованието.

Во однос на изворите на финансирање - донации и спонзорства од физички и правни лица и други средства утврдени со закон, Центарот досега не остварил приходи по тие основи.

ЦЕНТАР ЗА РАЗВОЈ НА ВАРДАРСКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН

Генералната оцена за користењето на фондовите од ЕУ на Центарот за развој на Вардарскиот плански регион (ЦРВПР), за периодот 2012–2016, е дека е тоа во недоволна мера.17

16 Одговор на раководителот на Центарот за развој на Североисточниот плански регион, Младен Протиќ, добиен по електронска пошта на 7 јуни 2017 17 Интервју со Марко Колев, раководител на Центарот за развој на Вардарски плански регион, спроведено во Центарот на 29 мај 2017

Во 2013 г. имаат добиено првично одобрување за спроведување проект на по-викот на ИПА програмата, за Прекугранична соработка Македонија – Грција, но не е имплементиран, бидејќи не е потпишан договор. Истиот е имплементиран само од грчка страна. Причините за нереализацијата на овој проект не се по-знати, бидејќи одлуката да не биде потпишан договор со македонската страна, односно со Центарот, била донесена од телото кое било одговорно за финанси-рање на соодветните проекти.

Проект кој што е поддржан од третата компонента на ИПА програмата (региона-лен развој), а кој што моментно се реализира, е проектот за регионална депо-нија, за кој што средства се добиени преку Министерството за животна среди-на. Центарот досега не поднел апликација за четвртата и петтата компонента од ИПА програмата.

Освен фондовите на ЕУ, Центарот има повеќегодишна соработка со различни донатори, како УНДП (со кој се реализирани повеќе проекти), Германската про-грама за развој - ГИЗ, Јапонска програма за развој, Швајцарска агенција за сора-ботка и развој, итн.

Генерална оцена е дека поддршката од останатите меѓународни донатори за пе-риодот 2012–2016, е во задоволителна мера (по слободна процена околу 90% од поднесените апликации се прифатени).

Во моментот Центарот има осум вработени од различни образовни профили, од кои четири се во редовен работен однос, а четири се ангажирани на проек-ти. Најголем проблем со кој што се соочува ЦРВПР е обезбедување финансиски средства за задржување на постоечките вработени и отворање нови работни места.

ЦРВПР досега не остварил средства по можниот извор на финансирање - дона-ции и спонзорства од физички и правни лица, а единствен приход по можниот извор на финансирање - други средства утврдени со закон, е износот кој Цента-рот го добива од регионалната Стопанска комора (која користи канцеларија во истиот објект), за режиски трошоци (струја, одржување и сл.). Износот е помалку од 30.000 денари за цела година.

ЦЕНТАР ЗА РАЗВОЈ НА СКОПСКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН

Центарот за развој на Скопскиот плански регион (ЦРСПР) го покрива најразвие-ниот од сите осум региони и следствено на тоа добива најмалку буџетски сред-ства од сите центри за плански развој.

Во периодот 2012–2016 Центарот нема спроведено ИПА проект, а единствен про-ект за кој добивме информации, а се однесува на фондовите од Европската Унија, е проектот „Сековиа“ од Програмата за Југоисточна Европа (SEE Programme), во кој што центарот е еден од десетте партнери од тринаесет европски земји.



Во однос на финансирањето од други меѓународни извори, во периодот 2012–2016 Центарот бил финансиран од билатералната развојна помош од Република Словенија, Германската програма за развој – ГИЗ и УНДП.

Центарот има пет редовно вработени и едно лице ангажирано на проект, а спо-ред процена од вработените,18 Центарот има потреба од нови вработувања.

Во периодот 2012–2016, ЦРСПР не остварил приходи по можните извори на фи-нансирање од донации и спонзорства од физички и правни лица и други сред-ства утврдени со закон.

ЗАКЛУЧОЦИ

Уделот на фондовите на Европската унија и другите меѓународни извори е од извонредна важност за финансиската одржливост на центрите за развој на план-ските региони.

Од податоците кои ги добивме од петте центри, би можеле да заклучиме дека сите позначајни донаторски агенции присутни во Македонија ги подржуваат проектите на центрите за развој на плански региони, од што произлегува дека рамномерниот регионален развој е важна тема во нивните работни програми.

Во овој извештај направивме дистинкција помеѓу средствата од фондовите на Европската унија и другите меѓународни извори, со оглед дека се прикажани во ЗРРР како различни извори на финансирање, иако постојат различни начини на комбинирање на финансирањето (некои меѓународни донатори добиваат сред-ства од фондови на ЕУ, кои потоа ги регрантираат и сл.).

Како особена значајна програма би ја истакнале ИПА програмата Прекугранич-на соработка, за чиешто учество кај некои од центрите се забележува висока успешност, додека кај некои постои потреба од зајакнување на капацитетите за искористување на истата.

Што се однесува до капацитетите на центрите, тие може да се каже дека се ми-кро работни средини, со мал број на вработени, кој се движи меѓу четири и осум вработени лица.

Кај сите центри е силно изразена потребата од човечки капацитети, односно нови вработувања и задржување на постоечките вработени. Буџетските сред-ства кои што центрите ги добиваат за тековно работење им овозможуваат мал број редовни вработувања (вработувања на неопределено време), додека оста-натите ангажмани се најчесто на определено време.

Во таа смисла, со зголемувањето на бројот и обемот на добиените проекти, цен-

18 Интервју со Викторија Митрикеска, вработена во Центарот за развој на Скопски плански регион, спроведено во Центарот на 15 јуни 2017

трите се јавуваат и како работодавачи за вработувања на определено време или ангажмани по договори, преку ангажманите на проекти, во најголема мера фи-нансирани од ЕУ и други меѓународни фондови.

Вработените во центрите се со соодветна стручна подготовка, но постои конти-нуирана потреба за активности како обуки, размена на искуства, бидејќи тие се одговорни за подготвување проектни апликации до донаторите. Центрите во-обичаено не користат надворешни експерти – консултанти од различни области за подготовка на апликации, освен по исклучок.

Од петте центри од кои добивме податоци, ниту еден нема остварено приход по можниот извор на финансирање „донации и спонзорства од физички и правни лица“, иако како можност е предвидено во ЗРРР.

По можниот извор на финансирање „други средства утврдени со закон“, центри-те вообичаено не остваруваат приходи, или остваруваат во сосема мали изно-си. Индикативен за овој извор на финансирање е Центарот за развој на Пелаго-нискиот плански регион, кој има остварено приходи од давање услуги на фирми од приватниот сектор.


Закон за рамномерен регионален развој „Службен весник на Република Македонија” бр.63/07, 187/13 и 43/14 и 215/2015

Користењето на фондовите на ЕУ во Република Македонија: ефикас-ност, влијание и апсорпционен капацитет, збирка на студии, Институт за европска политика (ЕПИ), 2013

Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија: цели, предизвици, трендови, Слаѓан Пенев и Борче Треновски, Фондација От-ворено општество Македонија, 2017

Стратегија за регионален развој на Република Македонија 2009-2019 го-дина, „Службен весник на РМ“ бр. 119/2009



БИРОТО ЗА РАМНОМЕРЕН

РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ, КАКО

И СОПСТВЕНОТО ИЗДВОЈУ

ВАЊЕ НА СРЕДСТВА ОД ЛО

КАЛНИОТ БУЏЕТ

Лилјана Јоноски

Трајан Димковски

Автори:

ДЕЛУВАЊЕТО И ПРИДОНЕСОТ

НА ОПШТИНИТЕ ЗА РАМНО

МЕРНИОТ РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ

ГЛЕДАНИ НИЗ ПРИЗМАТА НА

КОРИСТЕЊЕ НА СРЕДСТВА ОД

ПРОГРАМАТА ЗА РУРАЛЕН РАЗВОЈ, 6



АВТОРИ: ЛИЛЈАНА ЈОНОСКИ И ТРАЈАН ДИМКОВСКИ

Лилјана Јоноски, магистерка по правни науки, отсек деловно право, зад себе има 10-годишно проектно искуство во секторот земјоделство, рурален развој, и во делот на едукацијата и трансфер на знаењата како долгогодишна едукаторка и соработничка на бројни научни установи во РМ. Како координаторка на проек-ти зад себе има успешна реализација на над 15 проекти со различна финансиска тежина, а од 2016 година ја извршува и функцијата извршна директорка на Ру-рална Коалиција. Меѓу другото и активна предавачка на БАС - Бизнис Академија Смилевски, и авторка на две стратегии за социјална инклузија на млади и жени за општините Кичево и Гостивар, како активна поборничка за родова рамноправ-ност и социјално вклучување на жените и младите од руралните средини.

Трајан Димковски работи повеќе од 20 години во секторот земјоделство и рурален развој, како дипломиран агроном, добар познавач на состојбите во земјоделството и руралниот развој, а следењето, анализата, вклучувањето во аграрната политика, донесувањето на јавни одлуки и документи, утврдување на ефектите од истите кај земјоделецот и руралното население, произлегува од не-говото долгогодишно искуство и работа во невладиниот сектор како долгогоди-шен извршен директор на Федерација на Фармерите на РМ. Учесник, реализа-тор и креатор на бројни анализи за потребите на граѓанскиот сектор, особено во делот на земјоделството и руралниот развој. До неодамна ја извршуваше функ-цијата претседател на Рурална Коалиција, а и понатаму останува соработник на организацијата.

Авторите имаат добри познавања на состојбите во граѓанскиот сектор преку спроведување на бројни канцелариски и теренски истражувања, пишување на трудови, учество во изработка на публикации, при што последните две публикувани анализи (Законот за земјоделство и рурален развој – основа за креирање на конкурентно земјоделство и Анализа со развиени препораки за унапредување на односите на институциите и земјоделските стопанства) про-излегоа како резултат на нивната заедничка тимска работа во Рурална Коали-ција.

ВОВЕД

Рамномерниот регионален развој претставува една од основните развојни по-литики кои што државата ги предвиде од 2007 г. со донесување на Законот за рамномерен регионален развој, со кој што се утврди еден цел сет на мерки, по-литики, инструменти, па и поделба на територијата на државата на 8 плански региони, а сѐ со цел да се намали диспаритетот кој што постоел, а и сѐ уште по-стои во развојот на поголемите урбани центри или во последниве години може и слободно да се каже развојот на град Скопје и сите останати региони во Маке-донија. Политиката за рамномерен регионален развој го овозможи државниот интервенционизам во делот на развојот на недоволно развиените подрачја во државата, со издвојување на средства од Буџетот на државата согласно степе-нот на развиеност на подрачјата, а истата политика е воспоставена како таква и може да се оправда и објасни со еден факт: 43% од развојот или од учеството во БДП на државата отпаѓа на Скопскиот регион, додека пак најмалку развиениот Североисточен регион учествува со 5,551 и тоа по сите критериуми или индекси за развој во економската, социјалната, развојната и демографска компонента.

Но дали целокупниот регионален развој зависи и ДАЛИ треба да зависи исклу-чиво од тој 1% средства кој што законски државата треба да го издвојува секоја година од Буџетот? Или, пак, кога целосно се сака да се претстави сликата за рамномерноста во регионалниот развој и заложбите на општините кон истиот, треба предвид да се земат и други програми кои што државата ги обезбедила преку различните програми (домашни и меѓународни) за развој на недоволно развиените подрачја во општините ширум Републиката? Тука исто така би се споменале и би се зеле предвид и заложбите на самите општини преку вложу-вањата од буџетските средства со кои што располагаат во развојот на недоволно развиените и рурални подрачја кои што спаѓаат во нивните територии. Колкав и каков е тој удел, како тука се делат средствата, колку општините издвојуваат од своето сопствено локално ќесе, и која е улогата на Бирото за рамномерен регионален развој од аспект на соработката и заедничкото проектно и програм-ско работење со планските региони? Ова се само дел од прашањата на кои што одговорот може да го најдете подолу низ редовите на оваа анализа која што Рурална Коалиција – Куманово ја изработи со поддршка на Форум ЦСИД и Мла-дински иницијативи за дијалог и соработка во рамки на проектот „Алијанса за регионален развој“, кој е поддржан од ЕУ, а во насока на сопствен придонес кон достигнување ако не на рамномерниот, барем на приближно рамномерниот развој на регионите.

Националната програма за рурален развој – дел од можностите за развој на ре-гионите

Националната програма за развој на земјоделството и рурален развој е плански и оперативен документ за спроведување на националната политика за земјодел-

1 “Економски карактеристики на Североисточниот плански регион“; h p://www.northeastregion.gov.mk/Default.aspx?LCID=239



ство и рурален развој, која ги содржи политиките на пазарно-ценовна политика и мерки на рурален развој, мерките и инструменти презентирани во временски контекст и со индикативна финансиска рамка. Всушност, програмата ги поврзу-ва стратешките документи на политиките, пред сѐ Националната стратегија за земјоделството и руралниот развој и повеќегодишното буџетско планирање, со годишните оперативни програми и годишни уредби за спроведување на земјо-делските и рурални политики. Согласно Законот за земјоделство и рурален раз-вој и други закони, државната поддршка за земјоделството и руралниот развој која во програмата се проектира за периодот од следните пет години, ги опфаќа следниве шеми на финансиска поддршка во земјоделството и руралниот развој:

• директни плаќања,

• уредување на пазарите на земјоделските производи,

• капиталните грантови за рурален развој (финансирани од национални и ев-ропските ИПАРД средства),

• поволно рурално кредитирање, и

• државна помош во земјоделството и руралниот развој, вклучувајќи и мерки за техничка помош.

Со Член 68 од Спогодбата за стабилизација и асоцијација помеѓу Република Македонија и ЕУ, РМ прифати обврска за усогласување на сопственото законо-давство со законодавството на ЕУ. Политичкиот процес на пристап кон ЕУ преку преземените реформи, има за цел да го зголеми капацитетот на домашната еко-номија да функционира со условите на единствениот европски пазар преку при-ближувањето на перформансите на македонските земјоделски производители кон европските стандарди за квалитет и безбедност на храната и согласно поба-рувачката на домашните и европските пазари во поглед на цената, квалитетот и очекувањето на потрошувачите. Оттука, заедничкиот европски модел на поли-тики во земјоделството е неизоставен елемент на влијание во програмирањето на македонските земјоделски политики, со воспоставена директна интер-ре-лација во програмирањето и имплементацијата, преку кофинансирање на дел од политиките за рурален развој преку петтата компонента на Инструментот за предпристапна помош (во понатамошниот текст ИПА). Прилагодување на поли-тиките, институциите и законодавството во земјоделско-прехранбениот сектор кон стандардите на ЕУ претставуваат најсложеното поглавје од преговарачкиот процес за членство во ЕУ, поради обемноста на промени кои се очекуваат.

Од 2007 г. наваму, македонската политика на државна поддршка во земјодел-ството поприма значителни елементи на соодветната политика на ЕУ, но значи-телен дел од прилагодувањата преостануваат да бидат направени до пристапот. Политиките на директна поддршка во земјоделството се исклучително важен дел од процесот, поради висината на алоцираните средства која се издвојува за оваа намена во ЕУ и која е предмет на предпристапните преговори, и поради

сложеноста на новите системи кои треба да се постават за да се поддржи спро-ведување на европски тип на политики на поддршка.

Меѓутоа, колку ваквата програма е ефективна и ефикасна во делот на придонес кон руралниот развој, но и колкав е придонесот на ваквата програма кон рамно-мерниот регионален развој? Имено, Програмата за рурален развој секоја година издвојува по минимум 25 милиони евра во рамки на мерките:

321 – Подобрување на квалитетот на живот во руралните средини,

322 - Обнова и развој на селата, и

323 – Зачувување и унапредување на традиционалните вредности во руралните подрачја, како и мерките

413 и 431 кои се однесуваат на стратешко планирање и реализација на локални-от развој во руралните подрачја.

Од една страна, ако се издвојуваат годишно над 25 милиони евра само за 5 мер-ки од Програмата за рурален развој кои што се насочени и наменети за рамно-мерен регионален развој каде што општините имаат можност да аплицираат, а од друга страна пак, последните податоци и истражувања за регионален развој токму од Алијансата за регионален развој прикажуваат една слика на целосно нерамномерен регионален развој, при што најголемите вложувања од оној за-конски дел од 1% повторно завршуваат во Скопје, па Североисточниот плански регион е сѐ уште на најниско ниво на развој, а Југозападниот регион учествува во бруто-домашниот производ само со 7,9%, наспроти 43% на Скопскиот регион, тогаш каде се гледаат ефектите од средствата кои што се вложуваат во руралниот и регионален развој на државата?

Дел од одговорите ги бараме во детална анализа на предвидените, издвојувани, но и реализирани средства по основ на овие мерки по општините за годините 2013, 2014 и 2015 г. како целосно буџетски реализирани години. Програмата за рурален развој за 2013 г. од вкупно издвоените 1.057.000.000 денари за наведе-ните мерки предвидела вкупно 310.000.000 денари или нешто повеќе од 1/3 од вкупно издвоените средства.



Табела 1: Мерки за локален рурален развој достапни за користење од страна на општините предвидени во Програмата за финансиска поддршка на рурал-ниот развој за 2013 година

321 Развој на јавна инфраструктура во јавни средини 230.000.000

322 Обнова и развој на селата 35.000.000

323 Зачувување и обновување на традиционалните вредности во руралните подрачја 39.000.000

411Поддршка за здобивање на знаења и вештини за

подготвување и реализација на стратегии за локален развој на рурални средини

2.000.000

413Реализација на стратегии за локален развој на рурални средини (подготвени од ЛАГ или од

локалната самоуправа)4.000.000

Извор: Програма за финансиска поддршка на руралниот развој за 2013 година

Доколку се утврди распределбата по општини и региони за тековната година сликата би изгледала вака: Во рамките на мерката 321 вкупно биле реализирани 114.901.774 денари или 50% проценти на реализација во однос на вкупно пред-видените средства за оваа мерка. Исто така, интересен е и фактот што постои голема разлика во однос на висината на средствата што ги добивале општините. Но, тоа од друга страна воопшто не зависи од факторите: големина на територија на општина, човечки ресурси, буџет и капацитети на општината. Ако на пример, се спореди Општина Штип, која што се смета за една од поразвиените општини во Р. Македонија, што го докажува и со фактот дека подеднакво се вложувало и во руралната инфраструктура со оглед на тоа што оваа општина реализирала 12.143.439 денари, со Општина Кратово како една од помалите општини во Се-вероисточниот регион (кој што според сите класификации2 е најмалку развиен), а искористила за 2013 г. вкупно 11.794.192 ден. Или пак, цел Североисточен ре-гион е втор по користење на средства од оваа програма во однос на останатите плански региони, што говори за еден друг факт, односно дека се вложува попри-лично во руралната инфраструктура, меѓутоа истата или не е доволно видлива или средствата не го даваат ефектот за развојот на руралната инфраструктура или развојот на селата да заземе дел во процентот регионалниот развој. Нај-малку средства за 2013 г. искористиле општините од Југоисточен регион, што е и помалку запрепастувачки со оглед на фактот дека поголемиот дел од општините во овој регион се рурални или пак се препознатливи по производство на земјо-делски производи. Општина Струмица, Босилово, Валандово воопшто и немаат користено средства од оваа програма за 2013 г., а вкупниот износ на средствата по сите основи и мерки кои што се користеле изнесуваат приближно колку што општина Штип искористила како една општина од Источниот регион. Полошкиот

2 Одлука за класификација на планските региони според степенот на развиеност за периодот 2013-2017

и Скопскиот регион спаѓаат исто така помеѓу општините кои што искористиле најмалку средства од оваа програма - 15, односно 13 милиони денари, што може да се оправда со фактот дека претежно станува збор за урбани центри кои што средствата за развој ги влечат по други основи, а тоа се потврдува и со полити-ката за рамномерен регионален развој каде што најразвиениот регион добива и најмалку средства, што, исто така, говори и за големите разлики кои што постојат во однос на финансирањето на општините и нивниот придонес кон рамномер-ниот регионален развој. По основ на инвестиции во руралните средини, Северо-источниот регион, иако повлекува најголем дел од средствата, според наведе-ните податоци најмалку вложува. Деталните податоци за секоја од општините се прикажани на табелата што следува:

Табела 2: Висина на средства исплатени по мерки и по општини за 2013 година од Програмата за финансиска поддршка на руралниот развој

Североисточен регион 321 322 323

КумановоЛипковоКратово 11.794.192

Крива Па-ланка 2.629.307 2.905.439

Ранковце 4.540.191 2.512.921Старо Наго-

ричане 2.694.719

Вкупно: 21.658.409 5.418.360 27.076.769

Вардарски регион

ВелесГрадско 1.837.560Демир Капија 2.395.551 292.000

КавадарциЛозово

Неготино 8.226.027 5.653.507Росоман 910.318

Свети Ни-коле 1.003.163 1.475.280



Чашка 3.914.504

Вкупно: 15539245 8.331.105 1.837.560 25707910

Источен регион

Берово 200.000ВиницаДелчево 860.000Зрновци 5.563.897 840.000

Карбинци 3.862.322 990.280Кочани 4.137.717 859.782

Македон-ска Каме-

ница707.313

Пехчево 714.408 579.889Пробиштип 2.248.276 8.660.150

Чешино-во-Обле-

шево2.846.000

Штип 12.143.439 Вкупно: 27371247 15.412.275 2429951 45213473

Југозападен регион 321 322 323

Вевчани 612.072Дебар 597.390

Дебарца 9.338.746 3.459.144Кичево

Македон-ски Брод 1.265.045 767.149

ОхридПласница 1.200.000 1.074.840

СтругаЦентар Жупа 387.551

Вкупно: 12191342 6.510.595 18701937

2013Југоисточен

регион 321 322 323

Богданци 1.280.887Босилово

ВаландовоВасилево 3.836.818 836.090Гевгелија 3.237.136

ДојранКонче 1.620.663 563.433

Ново Село 769.124 393.440РадовишСтрумица

Вкупно: 10.744.628 393.440 1.399.523 12.537.591

Пелагонски регион

БитолаДемир Хисар 1.983.709

Криво-гаштани 2.860.430 824.200

Крушево 2.893.703Могила 275.120 594.245ПрилепРесен 1.743.999 418.866 1.857.608

Новаци 3.945.218Долнени

Вкупно: 13.702.179 1.837.311 1857608 17.397.098

Полошки регион 321 322 323

БоговињеБрвеница 2.809.988 639.939

Врапчиште 1.282.535 2.339.600ГостиварЖелино 3.138.483 1.949.000



Јегуновце 2.487.646Маврово и

Ростуше 643.728

ТеарцеТетово

Вкупно: 10362380 4.928.539 15290919

Скопски регион

Арачиново 2.394.380Зелениково

Илинден 453.000Петровец 2.597.964 2.635.386СопиштеСтудени-

чавиЧучер-

Сандево

Град Скопје Шуто

Оризаре 707.380

Кисела вода 3.267.523

Гази баба 1.288.112Вкупно: 3305344 8.297.289 1.741.112 13343745

Извор: Агенција за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот развој

Мерките 411 и 413 воопшто не се искористени од страна на општините, т.е. ЛАГ-овите, што претставува уште еден интересен факт за стратешкиот пристап на општините кон локалниот развој, а може да претставува и посебна тема за идно истражување и анализа, односно да се пронајдат одговори на прашањата колку внимание обрнуваат општините на стратешкиот пристап во однос на тоа дали изготвуваат и колку ги практикуваат стратегиите за локален економски развој. Дали Локалните Акциски Групи за кои што и се наменети овие средства, вклулу-вајќи ги тука и општините во рурални средини, се доволно упатени за користење на овие средства, но и колку го даваат ефектот т.н. ЛАГ-ови, освен што се про-мовираат како уште една мерка за приближување на земјоделството кон земјо-делската политика на ЕУ и акредитација на истата заради користење на нови фондови и средства од ИПАРД програмата. Тука остануваат отворени бројни пра-шања, како и тоа дали доколку овие средства се неискористени, можеби треба

да се размислува за промена на пристапот или повеќе да се вложува во реално заживување на ЛАГ-овите, а не нивно формирање само како про-форма и сето тоа во насока на изнаоѓање на вистинскиот модел за што поголем процент на ис-користеност на ИПАРД средствата, чие што искористување во моментов може да се сведе на минимум (само 15% од ИПАРД 1),3 па голем дел од средствата заради неподготвеност се враќаат назад.

За 2014 г., како што може да се забележи и од табелата подолу, се јавуваат драс-тични зголемувања на средствата, меѓутоа она што е најзначајно и што треба да се напомене е дека најголемиот дел од износот на средствата се наменети за подмирување на обврските во истите тие мерки за претходните години, па така за мерката 321 од 335.000.000 денари дури 331.151.991 денар се наменети за подмирување на обврски од претходната година или дури цели 99% од сред-ствата.

Табела 3: Мерки за локален рурален развој достапни за користење од страна на општините, предвидени во Програмата за финансиска поддршка на рурал-ниот развој за 2014 година

321 Развој на јавна инфраструктура во јавни средини 335.000.000

322 Обнова и развој на селата 140.000.000

323 Зачувување и обновување на традиционалните вредности во руралните подрачја 90.000.000

411Поддршка за здобивање на знаења и вештини за

подготвување и реализација на стратегии за локален развој на рурални средини

2.000.000

413Реализација на стратегии за лоикален развој на

рурални средини (подготвени од ЛАГ или од локалната самоуправа)

4.000.000

Извор: Програма за финансиска поддршка на руралниот развој за 2014 година

Слична е состојбата со средствата и за мерките 322 и 323, при што за 322 нови средства за користење се само 5 милиони денари. Ова како факт или податок е интересен и секогаш треба да се има во предвид, бидејќи граѓаните многу ретко, а земјоделците, пак, уште помалку имаат точни информации за реалната висина на средства која што се доделува. Тука се наоѓаат и дел од причините зошто тол-ку многу потрошените милиони денари не го даваат ефектот кој што се очекува и зошто толку малку средствата од руралниот развој се видливи во делот на рам-номерен регионален развој.

Кога ќе се земат предвид средствата кои што за 2014 г. се доделени по општини, за дел од општините се повторува истата слика, односно целосно рурални сре-дини/општини не искористиле ниту денар од средствата, додека, пак, и поната-

3 “Колку средства искористила Македонија од ИПАРД 1?“, h p://faktor.mk/kolku-sredstva-iskoris -la-makedonija-od-ipard-1



му поголемиот дел од средствата ги користат урбаните центри. Така на пример, општините Липково, Лозово, Виница, Дојран, Валандово, Боговиње не користе-ле воопшто средства од програмата, а се рурални општини. Од друга страна, се забележува и зголемување на процентот на искористеност на средствата во Југо-источниот регион, така што, на пример, Општина Василево по основ на сите три мерки 321, 322, 323 за подобрување на руралната инфраструктура, изградба на патишта, уредување на површини итн. вкупно искористила 30.136.479 денари. Драстични разлики во нагорна линија се забележуваат и во висината на сред-ствата кои што се искористени по региони, при што Источниот регион за рурален развој искористил дури 84.712.680 денари, што е речиси двојно повеќе во однос на 2013 г.. Особен пораст на искористените средства се јавуваат кај Југоисточ-ниот и Југозападниот регион, кои што за 2014 г. искористиле над 58 милиони денари во споредба со претходните 12, односно 18 милиони денари. „Дел од причините за ваквото зголемување на искористените средства се должи како на зголемениот фонд за средства иако истите се префрлаат за наредната 2015 г. за исплата, но исто така и на зголемениот обем на информации, најави за повици-те, како и надградба на знаењата кај вработените во општините“, тврди Бранко Андонов, раководител на секторот за локален и економски развој во Општина Василево4.

Тука би направиле и една паралела со останатите параметри кои што го мерат развојот на регионите и доколку се земе предвид растот на БДП по региони како еден од најрелевантните показатели за вкупен развој на регионите, може да се увиди дека и во тој дел она што претходно се споменува за растот и искористе-носта на средствата во делот за развој и унапредување на селата се гледа и во вкупните активности и раст на БДП по регионите, кои што за 2014 г. биле најак-тивни и во искористувањето на средствата од Националната програма за рура-лен развој.

Табела 4: БДП по региони, за 2006, 2010 и 2014 година5

2006БДП (во

милиони денари)

Структура на БДП,

РМ= 100%БДП по жител

(во денари)БДП по жител

МК = 100

Република Македонија 310.915 100 152.392 100

Вардарски 25.494 8,2 165.327 108,5Источен 19.913 6,4 110.055 72,2

Југозападен 22.658 7,4 102.774 67,4Југоисточен 23.670 7,6 137.640 90,3

Пелагониски 35.238 11,3 149.258 97,9

4 Интервју со вработен во секторот за локален економски развој на Општина Василево, Бранко Андонов, реализирано при посета на општина Василево, 19.06.20175 Пенев, С. Треновски, Б., „Политика на рамномерен регионален развој – цели, предизвици, трендови“, Скопје, 2017 и Државен завод за статистика

Полошки 22.658 7,3 73.047 47,9Североисточен 13.612 4,4 78.240 51,3

Скопски 147.470 47,4 249.756 163,9

2010БДП (во


Структура на БДП, РМ=

100%БДП по жител

(во денари)БДП по жител

МК = 100



Југозападен 35.828 8,2 161.492 75,9Југоисточен 39.161 9 226.550 106,5

Пелагониски 52.923 12,1 226.036 106,2Полошки 33.707 7,7 107.074 50,3

Североисточен 20.671 4,7 118.092 55,5Скопски 185.906 42,5 308.467 145

2014БДП (во


Структура на БДП, РМ= 100%

БДП по жител (во денари)

БДП по жител МК = 100



Југозападен 41.629 7,9 189.109 74,1Југоисточен 52.775 10,0 304.140 119,2

Пелагониски 58.412 11,1 251.988 98,7Полошки 37.412 7,1 117.284 46,0

Североисточен 26.152 5,0 148.745 58,3Скопски 225.374 42,8 366.482 143,6

Имено, податоците за оваа категорија покажуваат дека споредено со 2006 г. по-стои намалување на уделот на Скопскиот регион во вкупниот БДП на државата, минимален, но постојан раст на најнеразвиениот регион, Североисточниот, и веќе сигурен раст на Југоисточниот регион, кој последниве години редовно забе-лежува БДП по глава на жител над просечниот на ниво на државата, а неговиот удел во вкупниот БДП пораснал од 7,6% (2006) на 10% (2014), а пораст се бележи и кај Источниот регион. Тоа впрочем се и трите региони кои што особено во 2014 г. забележале значително искористување на средствата наменети за рурален развој, со што нивниот ефект се одразува и во останатите показатели. Деталните податоци за распределбата на средствата за рурален развој за 2014 г. може да се согледа и со следниов табеларен приказ:




Североисточен регион 321 322 323Куманово 998.800ЛипковоКратово 16.978.183 3.325.672 9.085.708Крива Па-ланка

2.629.307

Ранковце 4.540.191 2.512.921Старо Наго-ричане

2.694.719

Вкупно: 26.842.400 5.838.593 9.085.708 41.766.701

Вардарски регионВелес 4.992.790 1.203.266Градско 1.837.560Демир Капија 11.966.770 292.000КавадарциЛозовоНеготино 8.226.027 5.653.507Росоман 4.539.586Свети Николе 1.003.163 1.475.280Чашка 3.914.504

Вкупно: 25110464 16.953.163 3.040.826 45104453

Источен регион 321 322 323Берово 200.000ВиницаДелчево 3.962.448 4.292.884Зрновци 5.563.897 4.101.804Карбинци 19.311.601 4.951.375Кочани 4.137.717 4.298.908Македонска Каменица

707.313

Пехчево 258.042 714.408 579.889

Пробиштип 2.248.276 8.660.150Чешино-во-Облешево

2.846.000

Штип 15.266.955 2.611.013Вкупно: 50.164.532 24.717.976 9830172 84.712.680

Југозападен регионВевчани 2.881.201Дебар 2.985.713Дебарца 9.338.746 3.459.144Кичево 4.870.893Македонски Брод

5.837.684

Охрид 15.411.917 3.526.506Пласница 5.999.994 1.074.840Струга 2.597.964Центар Жупа 387.551

Вкупно: 39573856 18.798.297 58372153

Југоисточен регион 321 322 323Богданци 5.715.204Босилово 1.770.790 337.347ВаландовоВасилево 19.081.230 10.220.159 835.090Гевгелија 3.237.136ДојранКонче 8.103.284 563.433Ново Село 769.124 1.967.200 1.700.000Радовиш 359.998Струмица 3.869.767

Вкупно: 38.676.768 12884704 6968290 58.529.762



Пелагонски регион 321 322 323Битола 399.524Демир Хисар 1.983.709Кривогашта-ни

2.860.430 824.200

Крушево 2.893.703Могила 1.300.353 2.971.149Прилеп 4.863.981Ресен 8.685.307 2.019.279 6.861.191Новаци 3.945.218 4.182.439Долнени

Вкупно: 21668720 11.078.133 11043630 43790483

Полошки регионБоговињеБрвеница 13.559.339 3.148.578Врапчиште 6.115.335 2.339.600ГостиварЖелино 3.138.483Јегуновце 12.417.797 889.926Маврово и Ростуше

643.728

ТеарцеТетово 2.283.786 1.394.239

Вкупно: 38158468 7.772.343 45930811

Скопски регион 321 322 323Арачиново 2.394.380Зелениково 649.612 801.385 575.000Илинден 13.306.856 2.262.387Петровец 10.224.581 2.635.386СопиштеСтуденичавиЧучер-Сан-девоГрад Скопје 1.710.832

Шуто Ори-заре

707.380

Кисела вода 3.267.523Гази баба 1.288.112Центар

Вкупно: 24888429 9.098.674 5836331 39823434

Извор: Агенција за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот раз-вој

И за 2014 г., како и за претходната, средствата од мерките 411 и 413 кои што се однесуваат на поттикнување на стратешкиот развој на локално ниво не се доделени, па се поставува прашањето каде и за што се овие средства пренаме-нети и потрошени. И повторно тука се поставува прашањето дали тоа значи дека општините не се заинтересирани за стратешки развој на регионите или, пак, тре-ба да се промени пристапот на доделување на овие средства, прецизноста, но и достапноста на информациите за користење на ваквите средства итн.

За 2015 г., за мерката 321, се издвоени 280.792.030 денари, поконкретно за:

- инвестиции во локална патна инфраструктура за поврзување помеѓу две или повеќе села со максимална должина од 5 км,

- за поврзување на села со регионален пат или со населено место – град со должина до 7 км,

- за изградба на канализациони и водоснабдителни станици,

– за инвестиции во објекти и опрема за продажба на жив добиток, како и

– за домови за култура и опрема и домови за деца во рурални средини.

Со напомена што исто како и за претходната година најголемиот дел од овие средства, или дури 240.792.030 денари, се наменети за подмирување на обвр-ски за веќе отпочнати проекти од претходната 2014 г., со што за нови инвестиции предвидени се само 40.000.000 денари. Слична е состојбата и со останатите две мерки, со тоа што во овој дел би требало да се напомене дека драстично расте сумата издвоена за мерката 323 - Зачувување и унапредување на традиционал-ните вредности во руралните средини (дури за цели 186 милиони денари), што подразбира инвестиции во локална патна инфраструктура во должина до 2 км, потоа означување на културни и природни знаменитости, уредување на излет-нички места, патна инфраструктура околу природни знаменитости во рурални средини (велосипедски патеки, патеки за пешачење итн.), како и за озеленување на површини. Но она што е овде значајно да се напомене е што право на корис-тење на овие средства имаат и ЈП Македонски Шуми, како и Министерството за транспорт и врски, на кое што му се однапред доделени 130.000.000 денари



за распределба по пат на оглас за јавни набавки. Исто така околу 136.000.000 денари се наменети за подмирување на обврски од претходните две години за инвестиции во истата мерка со што и овде јасен е показателот дека не станува збор за нови средства или фондови, туку само се префрлаат веќе отпочнатите проекти и неподмирените долгови од претходните години.

Сликата за распределбата на средствата по региони за 2015 г. речиси и целос-но да се поклопува, односно сложува со севкупниот регионален развој (што не беше случај со претходните години, барем во доменот на вложувања во рурал-ниот развој), односно најголемиот процент од средствата или над 92 милиони денари завршуваат во Скопскиот регион, а најмал дел од нив, односно само 36 милиони, за Североисточниот регион, што според сите параметри важи за најслабо развиен регион во Македонија.


Североисточен регион 321 322 323КумановоЛипковоКратово 5.225.312 7.191.934Крива Паланка 3.743.274 14.895.132 2.991.493Ранковце 1.988.852Старо Нагоричане

Вкупно: 3.743.274 22.109.29 10.183.42 36.035.997

Вардарски регионВелес 4.281.994 3.766.450 4.791.795Градско 1.061.894 5.410.351Демир Капија 7.121.495 2.349.869КавадарциЛозовоНеготино 15.301.112 7.868.357 2.991.624РосоманСвети Николе 1.942.137 1.028.409Чашка 13.990.469

Вкупно: 43.699.101 19.395.02 8.811.828 71.905.95

Источен регион 321 322 323Берово 1.259.863 2.002.274Виница 11.796.793ДелчевоЗрновци 2.193.370 1.272.905КарбинциКочани 13.107.458 7.078.183 1.578.368Македонска Каменица

1.205.782

Пехчево 1.198.379Пробиштип 2.191.497 3.305.967Чешиново-Облешево

758.166

Штип 13.373.130 6.948.679 5.810.662Вкупно: 44.132.902 21.528.47 9420101 75.081.47

Југозападен регионВевчани 5.748.092Дебар 800.000Дебарца 7.001.169 7.986.453 5.725.800Кичево 1.240.862Македонски Брод

14.383.477 5.247.571

Охрид 12.049.259 6.774.418Пласница 4.021.383 2.204.862 4.793.986СтругаЦентар Жупа 10.829.259

Вкупно: 48284547 21986978 18535066 88806591Југоисточен регион 321 322 323

Богданци 1.870.388Босилово 17.545.092 5.468.371 1.848.410Валандово 13.584.198Василево 3.610.515 2.086.770 2.303.904Гевгелија 3.442.205 2.994.398 2.236.960



ДојранКонче 3.051.103 1.718.577Ново Село 1.321.736 9.761.275Радовиш 9.757.071Струмица

Вкупно: 40.052.398 14922378 27.626.19 82.600.97

Пелагонски регионБитолаДемир Хисар 921.675 2.669.580Кривогаштани 2.045.389 6.515.697КрушевоМогила 3.985.784 10.174.773Прилеп 19.952.947 3.103.934Ресен 3.499.817 6.033.770Новаци 19.764.524 973.206 1.227.868Долнени 3.631.480 2.500.000 629.132

Вкупно: 53801616 15.762.41 18065543 87629576

Полошки регион 321 322 323Боговиње 15.534.060Брвеница 5.969.772Врапчиште 11.744.695ГостиварЖелино 3.282.070 9.585.971 9.902.451Јегуновце 2.062.446 1.742.848 2.141.261Маврово и Ростуше

1.428.480

ТеарцеТетово 4.000.000 1.803.000 3.000.000

Вкупно: 38.051.751 19101591 15043712 72.197.05Скопски регион

Арачиново 10.260.752Зелениково 5.362.074Илинден 2.431.856 10.999.187 5.245.231

Петровец 16.868.879Сопиште 3.784.423 1.299.971Студеничани 3.119.899 6.195.110Чучер-СандевоГрад Скопје 1.803.576Шуто ОризареКисела водаГази баба 8.370.156 1.956.975ЦентарБутел 1.617.159Сарај 3.882.060Ѓорче Петров 9.043.042

Вкупно: 38.043.460 34848095 19348795 92.240.35

Извор: Агенција за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот раз-вој

Проактивноста на општините – клучен сегмент за забележителни вложувања во локалниот и регионален развој (другата страна на приказната)

При спроведувањето на анализата, податоци беа прибрани и од истражување на терен со претходно изработен прашалник, кој што беше доставен до вкупно 50 општини од сите плански региони, на кој повратен одговор доставија вкупно 26, или повеќе од половината контактирани општини, што од вкупниот број на општини изнесува околу една третина. Она што најпрво говори за транспарент-носта и отчетноста на самите општини е од самиот однос кон прашалникот и одговарањето на истиот. И покрај тоа што беше контактирано со општините и телефонски, а прашалниците доставени во електронска и хартиена верзија, од-говори на истите стигнаа во најголем број од страна на помалите и рурални сре-дини (со исклучок на Штип, Битола, Охрид и Струмица). Тоа, впрочем, најдобро може да се види и од графиконот бр. 1, кој што говори за бројот на жители на општините кои што го одговориле прашалникот, како и од процентот на рурал-ни средини кои што припаѓаат на територијата на општината, од каде што јасно може да се види дека средствата им се најпотребни, па и најголем процент од истите користат оние општини чија што територија е претежно рурална средина (графикон бр. 2)



Графикон бр. 1 – Број на жители по општини

5

14

4

3

Графикон бр. 2 – Процент на рурални средини во општините

22

6

16

10%

15%

25%

Тоа говори и за фактот дека станува збор за мали територии и мали инвестиции, бидејќи истите со многу голем процент не може да влезат севкупно во регионал-ниот развој. Тоа може да се увиди и од одговорот на прашањето „Колку висината на средства од Националната програма за рурален развој влијае или има удел во регионалниот развој?“, каде што најголемиот дел од општините, односно 58%, на скала од 1 до 5 тоа влијание го оцениле со 2, со што се доаѓа и до одговорите на дел од прашањата поставени на почетокот на анализата, односно дека ва-квите средства и немаат голем удел или ефект, или, пак, не се доволно видливи кога говориме за рамномерен регионален развој, а причините за тоа беа веќе претходно наведени.

Кога станува збор за соработката на општините со Бирото за рамномерен реги-онален развој, истата е оценета со 4 или 5, а од тука можеби и произлегува фак-

тот дека 50% од испитаните општини сметаат дека распределбата на средствата по региони е добра, односно дека нема големи разлики или фаворизирања, па дури ни доколку како фактор се земе партиската припадност на градоначални-ците (само 18% сметаат дека овој фактор има влијание, и тоа најчесто ако ста-нува збор за општина каде што градоначалникот е од опозициската партија), а исто така постојано ја следат и работата на Советот за рамномерен регионален развој, освен Општина Струга која што не изразила интерес и потреба да ја следи работата на ова тело, а за одлуките донесени на седниците на Советот се инфор-мира по службен пат.

Кога станува збор за буџетски средства, освен оние кои што ги користат од Про-грамата за рурален развој за периодот 2013, 2014, 2015, која што беше и во фо-кусот на анализата, општините за локален развој издвојуваат и од сопствените буџети за таа намена, и тоа кај помалите општини тој износ се движи до милион денари, додека пак поголемите општини издвојуваат и до 5 милиони денари, што секако се оправдува и со вкупниот износ на буџетски средства со кои што располагаат општините (графикон 3). Општина Росоман е единствената општина од испитаните која што не издвојува средства од својот буџет за локален еко-номски развој, додека пак Липково како општина нема ни одделение за локален економски развој.

Графикон бр. 3 – Износ на средства кој што општините го издвојуваат за ЛЕР

12

2

8

Она што ја докажува проактивноста на општините, покрај средствата од сопстве-ниот буџет, домашните фондови и програми, е аплицирањето на општините во ИПА програмите, при што од 26 општини, дури 21 општина користеле средства за развој и тоа просечно во износ од 150.000-250.000 евра. Она на што можеби треба да се обрне внимание во иднина е фактот што многу малку се гледа на со-работката со невладиниот сектор и јавно-приватните партнерства (каде што би се вклучил бизнис секторот) како можност за доаѓање до позначителни средства и вклучување и на овие засегнати страни во процесот на апликација и импле-ментација, и покрај фактот што над 90% од општините се изјасниле дека сора-ботката со граѓанскиот сектор им е добра или одлична. Тоа наведува на заклучок



дека токму ова е едно поле за работа и инклузија на сите чинители на локално и регионално ниво за постигнување на заеднички цели поврзани со развојот и унапредувањето на средините во кои дејствуваат.

Тука доаѓаме и до главната поента на анализата, а тоа е дека доколку општините издвојуваат од сопствените буџети во просек по 50.000 евра, прибираат сред-ства од ЕУ фондовите во просек од 200.000 евра, и користат средства од Нацио-налната програма за рурален развој во просек од 250-350.000 евра или вкупно половина милион евра, а сето тоа го споредиме со фондот кој го обезбедува Би-рото за рамномерен регионален развој - севкупно 3 милиони евра и тоа по сите основи, не треба да зачудува фактот дека и покрај толкави износи на суми кои што се вложуваат, сепак ефектите од вложувањата во регионалниот и локален развој истите изостануваат. Дали за ефектите од дел од вложувањата е потребно време за да се увидат, или пак сѐ уште станува збор за мали инвестиции со ог-лед на степенот на развој на планските региони, се прашања кои остануваат за дискусија и во иднина.

Износот на средствата од буџетот на РМ, односно законски предвидените 1% од БДП, за кој најголемиот дел од општините (дури 24) сметаат дека не е доволен, можеби го содржи дел од одговорот на претходно споменатите прашања за по-требата од понатамошни вложувања во регионалниот развој. Има и ставови од општините кои напоменуваат дека средствата би биле доволни ако навистина се распределуваат во предвидениот износ, согласно Законот.6 Запрашани колкав треба да биде износот на средства од буџетот на РМ за поддршка на политиките за рамномерен регионален развој, добивме одговори кои се прикажани во гра-фикон бр.4.

Графикон бр. 4 – Процент на средства од Буџетот на РМ кои би требало да се издвојува за регионален развој, според анкетираните општини

7

18

1

2-3%

5%

6 Таков одговор добивме од страна на одговорните од Општина Теарце

ПРЕПОРАКИ

Во рамките на истражувањето општините беа консултирани и во делот на мер-ки и активности кои што, според нив, би ја подобриле моменталната состојба со регионалниот развој, а последните два графикони ги прикажуваат нивните одговори. На прашањето каде треба да се вложува во рамките на општината, најголемиот дел од одговорите се поврзани со вложувања во човечки и технички капацитети на општините, но и промена на законската регулатива за регионален развој, во делот на нејзино поедноставување, но и реална имплементација, како и во зголемувањето на процентот на средства кои што се доделуваат од Буџетот на РМ.

Графикон бр. 5 – Мерки за унапредување на локалниот и регионален развој на општините

15

18

5

17

Во однос на достигнување на повисок процент на искористување на средства-та од програмите за рурален развој, општините како приоритети ги наведуваат зголемувањето на реалните средства во програмата за рурален развој, како и олеснување на административните процедури за аплицирање на ЕУ програми-те, при што делот за ко-финансирање делумно или целосно да може да се обез-бедува и преку националните програми за развој (графикон 6).



Графикон бр. 6 – Мерки и препораки на општините за поголем процент на ис-користеност на средствата за рурален и регионален развој

26

20

6

2

8

-

ГЕНЕРАЛНИ ЗАКЛУЧОЦИ

Ефектите од спроведувањето на политиката за рамномерен регионален развој речиси и да не се воопшто видливи, што од друга страна и не значи дека во-општо не е вложувано во секторот. Според авторите на оваа анализа, дел од ваквата констатација се должи и на фактот што во параметрите врз основа на кои што се мери развојот не се вклучени сите сегменти кои што го овозможу-ваат развојот на регионите и општините. Потребно е посеопфатно планирање на мерките кои што го овозможуваат регионалниот развој, вклучувајќи ги тука сите делови од дејствувањето на државата и општините во насока на развој на регионите, а не исклучиво тоа да се однесува само на тој 1% кој што се издвоју-ва од БДП на државата и се дели по региони. Иако, е започнато спроведување на политиката на распределба на средствата по процентуален износ, сепак по-требно е време за да може ваквиот принцип на распределба на средствата да даде ефект. Дополнително, во овој дел би додале дека според општините овој процент е сѐ уште мал, и истиот би требало да биде околу 5% за да може да се

направат сериозни и пообемни вложувања во регионите, кои што на подолг рок ќе го дадат очекуваниот ефект и ќе го унапредат локалниот и регионален развој.

Исто така, како што може да се види и од наодите на анализата, средствата кои што ги користат општините од Програмата за рурален развој заземаат значаен удел во делот на вложувањата на општините во руралните средини, што од дру-га страна придонесува и за подигнување на степенот на регионален развој, по-ради што и авторите на анализата упатуваат на консолидација и усогласеност на различните политики кои што имаат иста крајна цел, а тоа е развој на општи-ните и регионите. И самите општини во најголем дел издвојуваат средства и од своите сопствени буџети за локален економски развој што е уште еден извор на средства кој што, можеби во помал обем, но сепак придонесува за развојот на регионите, а општините се активни и во делот на користење на средствата од ИПА програмата, при што уделот и од овие средства и активности и тоа како влегува и во делот на локалниот и регионален развој, што говори за фактот дека општините полека, но сигурно веќе добро ја познаваат и прифаќаат европската шема на финансирање. Она на кое што во иднина треба да се обрне внимание е понатамошното градење на капацитетите на општините во делот на човечки и технички ресурси и капацитети, поддршка од страна на државата во делот на обезбедувањето на процентот на кофинансирање, зголемување на висината на средства кои што се доделуваат со Националната програма за рурален развој за мерките кои што го овозможуваат развојот на руралните средини и локалниот економски развој, но и јакнење на соработката како со Бирото за рамномерен регионален развој, така и со локалниот граѓански и бизнис сектор, преку креи-рање на јавно-приватни партнерства, при што ќе се овозможи еден процес на силна и сеопфатна инклузија на сите локални чинители кои што ќе бидат под-готвени да го дадат својот придонес во регионот во кој што дејствуваат и кон кој гравитираат.

Строга и доследна имплементација на законската регулатива, следење на стра-тешките насоки на државата за рамномерен регионален развој, но и ефективна примена на процесот на децентрализација на државата преку консолидација, конзистентност и усогласеност на политиките за рамномерен регионален раз-вој, рурален развој, локален економски развој со активно вклучување на сите засегнати страни (државата преку Бирото за рамномерен регионален развој и Советот за рамномерен регионален развој, општините, како и локалниот бизнис и граѓански сектор), но и промена на параметрите врз основа на кои се оценува развојот на регионите.



КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

• Закон за рамномерен регионален развој, Сл. Весник на РМ бр. 63/2007

• Исплата по мерки и години (2013,2014,2015), Агенција за финансиска поддршка на земјоделството и руралниот развој; http://www.ipardpa.gov.mk/Root/mak/default_mak.asp

• Македонија во бројки 2016, Државен завод за статистика, јуни 2016

• Национална стратегија за земјоделство и рурален развој 2014-2020, Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство, октомври 2014

• Одлука за доделување средства за финансирање проекти за развој на планските региони во 2016 година, „Службен весник на Република Ма-кедонија“, бр.86/2016

• Одлука за класификација на планските региони според степенот за раз-виеност за периодот 2013-2017, „Службен весник на Република Македо-нија“, бр.88/2013

• Пенев, С. Треновски, Б., „Политика на рамномерен регионален развој – цели, предизвици, трендови“, Скопје, 2017

• Програма за финансиска поддршка на руралниот развој за 2013, Сл. Весник на РМ бр. 5/2013



• Стратегија за изменување и дополнување на Стратегијата за регионален развој на Република Македонија 2009-2019, Министерство за локална самоуправа, септември 2014

• Стратегија за регионален развој на Република Македонија 2009-2019 го-дина, „Службен весник на РМ“ бр. 119/2009

• Ќосев, С.; Аграрна политика, Економски факултет, Универзитет Св. Кирил и Методија, Скопје, 2015

• http://faktor.mk/kolku-sredstva-iskoristila-makedonija-od-ipard-1

• http://www.northeastregion.gov.mk/Default.aspx?LCID=239


РЕГИОНАЛЕН

РАЗВОЈ

ДЕТЕРМИНАНТИ

НА ВЛИЈАНИЕ НА

ГРАЃАНСКИТЕ

Центар за

Економски Анализи, СкопјеАвтор:

ОРГАНИЗАЦИИ ВО

КРЕИРАЊЕ

НА ПОЛИТИКИ

7



ЛИСТА НА КРАТЕНКИ

ГО – Граѓански организации

ДЗС – Државен Завод за Статистика

ЕЛС - Единица на Локална Самоуправа

ЕУ – Европска Унија

МФ – Министерство за Финансии

МЦМС – Македонски Центар за Меѓународна Соработка

НВО – Невладини организации

РРР – Рамномерен Регионален Развој

РМ – Република Македонија

ЦЕА – Центар за Економски Анализи

КРАТКА ИНФОРМАЦИЈА ЗА АВТОРИТЕ

Центарот за економски анализи (ЦЕА) е истражувачки центар составен од економисти кои делат заедничка визија за Република Македонија како нова европска економија во подем, интегрирана со регионалните и светските пазари. Главната мисија на ЦЕА е постојано да ги истражува економските случувања и јавната политика во Република Македонија и да понуди препораки, предлози и мерки на владините и невладините институции. Целите на ЦЕА се следниве:

Обезбедување на квалитетна анализа на политики

Подршка на одржлива економска политика во Македонија

Помагање во развoјот на амбиент кој придонесува кон повисоко ниво на инвестиции, забрзан развој и раст во македонската економија, како и членство во ЕУ

Постигнување на национална финансиска одржливост

Поттикнување на регионална соработка и поддршка на Балканот

Зајакнување на граѓанското општество, општествениот капитал и доверба

Покрај опширната работа во Македонија, ЦЕА има работено и на регионално и на глобално ниво.


Покрај релативно високата нерамномерност во регионалниот развој на Република Македонија уште повеќе загрижува што таа нерамномерност се зголемува со текот на последните години, мерено преку коефициентот на варијација на БДП. Слабостите на политиките, покрај непочитувањето на Законот за рамномерен регионален развој во смисла на буџетско планирање од 1% од БДП за рамномерен регионален развој, е и немањето на капацитети за реализација на финансиските средства, како од страна на Бирото за регионален развој, така и од страна на Центрите за регионален развој.

Во оваа анализа опфативме и еден важен сегмент од функционалната парламентарна демократија, а тоа е и соработката на граѓанскиот сектор со регионите, како и регионалните карактеристики на граѓанскиот сектор. Детектирани се релативно поголеми регионални разлики помеѓу граѓанските организации по планските региони во РМ, особено во делот на вмрежувањето, меѓусебна соработка, финансиска одржливост и соработка со центрите за регионален развој. Загрижува и внатрешната и надворешната нето миграција во планските региони, особено на младите. Исто така детектиравме дека соработката на граѓанските организации со Центрите за развој на планските региони е на многу ниско ниво. Граѓанските организации сметаат дека соработката и спроведувањето на заеднички проекти со центрите би придонела за развој на регионот и според исказите на претставниците на ГО, многу е мал бројот на организации кои се запознаени со работата на Центрите за развoj на планските региони.

Во оваа анализа направивме и емпириско економетриско истражување кое треба да биде поттик за идни подетални истражувања за тоа кои се детерминантите на рамномерниот регионален развој. Еден од поважните емпириски наоди од економетрискиот панел модел е дека бројот на урбани рурални ЕЛС по региони имаат статистичка значајност при 1% статистичка значајност за БДП во регионите во РМ и затоа атрибутот урбана рурална ЕЛС треба да биде важна варијабла при носење политики за конвергенцијата на БДП по региони во РМ. Особено е значајно тоа што моделот емпириски покажува дека поголем број на урбани ЕЛС водат до повисоки БДП во регионите, а поголем број на рурални ЕЛС водат до пониски БДП во регионите. Овој наод е во иста линија и со наодот дека значаен фактор кој влијае врз степенот на развој на ГО и нивното вклучување во креирање на политики е средината во која се регистрирани, во смисла урбана рурална со што атрибутот урбана рурална ЕЛС станува еден од главните фактори за анализа на детерминанти на влијание на граѓанските организации во креирање на политики за рамномерен регионален развој.



ВОВЕД

Постоењето на високи диспаритети во регионалниот развој во Република Македонија, како и издвојувањето на Скопскиот регион како најразвиен, ја наметна потребата од донесување на Законот за рамномерен регионален развој во 2007 година, како и започнување со негова примена од 1 јануари 2008 година, каде Владата на РМ, преку Центрите за развој на планските региони се залага за намалување на диспаритетите меѓу планските региони и поттикнување на нивниот развој.

Имајќи ги предвид утврдените цели на политиката за регионален развој во Законот, Стратегијата за регионален развој го разработува моделот на полицентричен развој. Моделот на полицентричен развој е фокусиран на намалување на диспаритетите во развојот меѓу планските региони, што подразбира алоцирање на поголема поддршка кон помалку развиените региони. Притоа, ниту еден плански регион не е изоставен од политиката за регионален развој, туку се настојува поддршката да биде во функција на намалување на диспаритетите меѓу регионите, што повлекува повисока поддршка за регионите со пониско ниво на развој. Исто така, во Стратегијата се дефинирани приоритетите за развој на подрачјата со специфични развојни потреби, кои согласно со законската рамка, прават посебна целна група во политиката за рамномерен регионален развој.

МЕТОДОЛОГИЈА

Ова истражување се заснова на прибирање на секундарни податоци од Државен Завод за Статистика (ДЗС), Министерство за финансии (МФ), Влада на РМ, Македонски Центар за Меѓународна Соработка (МЦМС) и Центар за Економски Анализи (ЦЕА). Дополнително се користи веќе постоечката база на податоци добиена за потребите на проектот „Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество“, финансиски поддржан од Цивика Мобилитас.

Дополнително, преку теренското истражување, односно преку фокус групите во сите осум региони во Македонија, ја мериме перцепцијата на ГО. Фокус групите наменети за ГО од сите региони се спроведени за целта на проектот „Фискална децентрализација за подобар регионален развој“, каде беа вклучени и дополнителни прашања за потребите на ова истражување. Спроведувањето на фокус групите преку директна комуникација со ГО од сите региони ни помогна да добиеме појасна слика за состојбата во која се наоѓа и граѓанскиот сектор кога станува збор за вклучување и влијаење врз локалните политики и одлуки, како и утврдување на причините кои придонесуваат до низок степен на влијание. Фокус групите се спроведуваа во текот на месец мај 2017 година во сите осум плански региони во Македонија, и беа наменети за граѓански организации, кои беа и цел за ова истражување.

За таа цел, учесници беа претставници од граѓански организации кои ги поседуваа следните карактеристики:

Да се регистрирани како Здружение на граѓани и фондации

Седиштето на организацијата да биде во една од општините во регионот каде ќе се спроведува фокус групата

Активно да работат или пак да имаат спроведено активности во минатата година

Големината на фокус групите се движеше во просек од 5 учесници, поточно: три ГО од Вардарски регион, две од Источен регион, две од Југозападен регион, пет од Југоисточен регион, седум од Пелгониски регион, четири од Полошки регион, пет од Североисточен регион и шест од Скопски регион. Од друга страна пак, примерокот врз кој се основаат добиените информации се базира на вкупно 39 учесници, претставници на 36 ГО.

Исто така, квантитативната економетриска панел регионална анализа ни помогна во утврдување на детерминантите за степенот на развој на планските региони мерено преку нивниот БДП, а податоците се од регионалните статистики од Државниот завод за статистика.

СТЕПЕН НА РАЗВИЕНОСТ НА РЕГИОНИТЕ

За да дадеме попрецизен приказ за степенот на развој на регионите во РМ, се водиме според развојниот индекској се утврдува како пондериран просек од економско-социјалниот и демографскиот индекс, при што двата индекси имаат подеднакво учество во креирањето на развојниот индекс. При определувањето на економско-социјалниот индекс како индикатори се користат:

бруто-домашниот производ по жител,

буџетските приходи по жител,

растот на додадената вредност на нефинансискиот сектор и

стапката на невработеност.

Демографскиот индекс се определува врз основа на:

природниот прираст на населението,

коефициентот на стареење,

салдото на миграции на 1.000 жители и



завршени студенти на 1.000 жители.

Во Табела 1 се прикажани индексите (развоен, економско-социјален и демографски) на планските региони кои покажуваат колку регионите отстапуваат во развојот споредено со просекот на земјата.

Табела 1: Колку регионите отстапуваат во развојот со просекот на земјата според развојниот, економско-социјалниот и демографскиот индекс

Плаaнски регионСпоред

развојниот индекс

Според економско-социјалниот

индекс

Според демографскиот

индекс

Скопски 1.48 1.86 1.25

Југоисточен 0.89 1.38 0.58

Пелагонски 0.73 0.79 0.69

Југозападен 0.72 0.50 0.86

Полошки 0.72 0.18 1.05

Вардарски 0.69 0.63 0.73

Источен 0.67 0.95 0.50

Североисточен 0.56 0.33 0.70

Извор: Одлука за класификација на планските региони според степенот на развиеност за периодот 2008-2012, „Службен весник на Република Македонија“ број 162/2008

Развојните индекси на планските региони во Република Македонија покажуваат дека единствено Скопскиот плански регион се карактеризира со натпросечен степен на развој, додека сите други региони се под националниот просек.1 Разликата меѓу Скопскиот (1,48) и вториот по развиеност - Југоисточниот плански регион (0,89) е значајна, додека пак јазот во развојот меѓу Скопскиот и последниот по развиеност - Североисточниот плански регион е исклучително голем со разлика од 0,92 индексни поени.

Доколку ги разгледуваме социјално-економскиот и демографскиот индекс, можеме да забележиме дека постојат големи разлики помеѓу регионите. Најголеми разлики меѓу двата индекси има кај Полошкиот регион кој се одликува со натпросечен демографски развој (1,05) и најнизок економско-социјален развој (0,18), додека Југоисточниот регион има висок економско-социјален индекс (1,38) и низок демографски индекс (0,58). 2

Со цел поттикнување на рамномерен регионален развој во Законот за РРР, а

1 h p://arhiva.vlada.mk/registar/fi les/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDO-NIJA_2009-2019_GODINA.pdf2Ibid

согласно Член 27 од истиот, од Буџетот на РМ годишно се издвојуваат средства во висина од најмалку од 1% од БДП.3 Овој Закон во пракса не се почитува целосно. Имено, со започнувањето со работа на Центрите за развој на планските региони од 2008 година до 2016 година во просек се издвоени 0,02% од БДП.

Табела 2: Реализирани средства за регионален рамномерен развој како процент од БДП

Годи

на

БДП

во м

илио

ни д

енар

и

Реал

на ст

апка

на

раст

на

БДП

во

одно

с на

прет

ходн

а го

дина

1% о

д БД

Пво

илј

ада

дена

ри

Реал

изир

ани

сред

ства

нам

енет

и за

РР

Р во

илј

ада

дена

ри

Реал

изир

ани

сред

ства

за Р

РР к

ако

% о

д БД

П

2016* 607.452 2,4% 6.074.520 225.406 0,04%2015 558.240 3,8% 5.582.400 124.539 0,02%2014 525.620 3,5% 5.256.200 113.968 0,02%2013 499.559 2,7% 4.995.590 51.662 0,01%2012 458.621 -0,4% 4.586.210 63.045 0,01%2011 461.730 2,8% 4.617.300 127.704 0,03%2010 424.762 1,8% 4.247.620 143.311 0,03%2009 409.100 -0,9% 4.091.000 40.591 0,01%2008 398.500 12,5% 3.985.000 148.405 0,04%

*БДП за 2016 е земен како

проекција од Државен

Завод за Статистика

Пресметка на авторот со преземени податоци од:

Извор за БДП: stat.gov.mk

Извор: Завршни сметки од Централен буџет: Извор на финансирање/потпрограми

3 h p://brr.gov.mk/wp-content/uploads/2015/09/Zakon_za_regionalen_razvoj_642638876.pdf



Во Табела 3 податоците покажуваат дека планираните средства за Министерството за локална самоуправа и Бирото за регионален развој наменети за потпрограмата за рамномерен регионален развој во 2008 и 2009 година изнесуваат во просек над 300 милиони денари, но од нив во просек се реализирани само 32% што укажува на неефикасно менаџирање и искористување на средствата. Од 2010 година планираните средства наменети за рамномерен регионален развој се намалуваат до 2012 година, а со тоа се зголемува процентот на реализирани средства во однос на планирани. Доколку се разгледува периодот од 2012 до 2015 година, планираните средства се зголемуваат со мала стапка на раст, но не изнесуваат ниту приближно до 100 милиони денари. Процентот на реализирани средства во однос на планирани средства е зголемен и за периодот од 2012 – 2015 година, кој во просек изнесува 80%. Она што драстично отскокнува е процентот на реализирани средства во однос на планирани од МЛС за 2013 година, кој изнесува само 18%. Во 2016 година, стапката на раст на планирани средства во однос на претходната година изнесува 29% кај МЛС додека пак планираните средства кај Бирото за регионален развој се зголемени за 111%. Процентот на реализација на средствата наменети за РРР во 2016 година изнесува 99% кај МЛС и 98% кај БРР што значи ефикасно испланирани средства, како и речиси целосно искористување на средствата што досега се нема случено.

Табела 3: Приказ на издвоени средства од Централниот буџет на РМ наменети за ОА програмата за рамномерен регионален развој преку Министерството за Локална Самоуправа и Биро за регионален развој

Минис-терство за локална

самоуправа

Биро за регио-нален развој

Годи

на

Буџет Подпрограма ->

ОА Рам-номерен

регионален развој

ОА Рамноме-рен региона-

лен развој

2016 Основен буџетПланирано 101.444.000 127.000.000

Реализирано 100.493.965 124.912.468


Реализирано 78.649.618 45.889.684


Реализирано 58.495.902 55.472.061


Реализирано 9.116.018 42.545.700


Реализирано 28.661.628 34.383.034


Реализирано 79.171.988 48.531.551


Реализирано 61.299.556 82.011.287


Реализирано 6.754.866 33.836.460


Реализирано 65.329.826 83.075.343

Пресметка на авторот со преземени податоци од:

Извор: Завршни сметки од Централен буџет: Извор на финансирање/потпрограми

Оттука може да заклучиме дека не се почитува Законот за РРР и не се планираат средства од 1% од БДП за РРР. Секако дека постојат предизвици и во идентификување, стратешко планирање, изнаоѓање на финансиски средства, имплементација, мониторинг и евалуација на програми и проекти со регионална компонента.

РАМНОМЕРЕН РАЗВОЈ ПРЕКУ КОЕФИЦИЕНТ НА ВАРИЈАЦИЈА НА БДП ПО ГЛАВА ЖИТЕЛ ПО РЕГИОНИ

Бруто домашниот производ ја мери новосоздадената вредност произведена на одредена територија. Тој е еден од индикаторите за мерење на нивото на развој на регионите. БДП по региони го покажува нивото на економска активност на територијата на планските региони, односно економската моќ на истите. Државниот завод за статистика го пресметува БДП и БДП по жител по региони на годишна основа. Во времето на подготовка на оваа анализа, БДП по региони беше расположливо до 2014 година. Во нашата цел за утврдување на рамномерноста на развојот на регионите ќе користиме коефициент на варијација на БДП по жител по региони за периодот 2008-2014 година. Во нашиот случај, коефициентот на варијација ќе послужи да го покаже степенот на варијабилитет на БДП по жител во регионите, односно дали постои намалување или зголемување на рамномерноста во развојот на регионите во РМ. Преку оваа статистичка мерка сакаме да дознаеме колку е ефективен Законот за рамномерен регионален развој, врз основа на БДП по жител во регионите.

Коефициентот на варијација го пресметуваме како просечна стандардната девијација на БДП по жител за секоја година по регион. Колку што вредноста на коефициентот на варијација е помала, толку рамномерноста во примерокот е помало и обратно. Доколку коефициентот на варијација има помала вредност, тоа значи дека елементите од примерокот се хомогени, и обратно, ако



коефициентот на варијација има поголема вредност, следува дека елементите од примерокот се хетерогени.

На следниот графикон е прикажан БДП по жител по региони на годишна основа, од 2008 г. кога Законот за РРР стапил на сила како и формирањето на Центрите за развој. Теоретски, линиите на графикот подолу кои што го прикажуваат БДП по жител на регионите во Македонија, би требало да конвергираат, со цел намалување на диспаритетите меѓу регионите мерено преку БДП по жител.

Она што можеме да забележиме од графиконот е дека: Скопскиот регион сѐ уште значително отстапува од другите региони, а јазот е најголем помеѓу Скопскиот и Полошкиот, Североисточниот и Југозападниот регион. БДП по жител кај сите региони се зголемува во периодот на опсервација, но со релативно ниски стапки на раст. Исклучок од ова е Југоисточен регион, каде БДП по жител се зголемува со значително повисока стапка на раст споредено со другите региони.

Графикон 1: БДП по жител по региони на годишна основа

050,000

100,000150,000200,000250,000300,000350,000400,000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Извор: Пресметка на авторот со податоци од Државен Завод за Статистика

На следниот графикон е прикажан коефициентот на варијација на БДП по жител на годишна основа на регионите во РМ.

Графикон 2: Коефициент на варијација на БДП по жител по регион за периодот 2008-2014 година

0.37

0.39

0.33

0.31

0.33 0.33

0.35

0.300.310.320.330.340.350.360.370.380.390.40

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Извор: Пресметка на авторот со податоци од Државен Завод за Статистика

Коефициентот на варијација во 2014 година во споредба со оној од 2008 година е незначително намален, односно и незначително се намалени и диспаритетите меѓу регионите мерени преку БДП по жител. Почнувајќи од 2009 до 2011 година има поизразен пад на коефициентот, додека пак од 2011 до 2014 година, истиот почнува да се зголемува, што значи дека и диспаритетите меѓу регионите се зголемуваат, а со тоа се доведува и до прашање ефективноста од имплементацијата на Законот за рамномерен регионален развој, особено во периодот од 2011 година наваму.

Карактеристики на планските региони и граѓанските организации во регионите

Во продолжение даваме краток осврт на карактеристиките на осумте плански региони во РМ и граѓанските организации (ГО) во регионите.

КАРАКТЕРИСТИКИ НА ПЛАНСКИТЕ РЕГИОНИ ВО РМ

Согласно основните демографски и социо-економски показатели во РМ, Скопскиот регион отстапува во голема мера од другите региони, додека пак Вардарскиот и Североисточниот регион се карактеризираат со најниски показатели.



Табела 4: Карактеристики на регионите согласно демографските и социо-економските показатели

Кара

ктер

исти

ки

на р

егио

ни

РМ

Вард

арск

и

Ист

очен

Југо

запа

ден

Југо

исто

чен

Пела

гони

ски

Поло

шки

Севе

роит

очен

Скоп

ски

Основни демограф-ски инди-

катори

Вкупно население 2,070,226 153,094 177,145 219,891 173,560 231,137 319,916 176,204 619,279

Мажи 1,037,060 77,784 89,565 110,330 87,755 115,869 161,005 89,730 305,022

Жени 1,033,166 75,310 87,580 109,561 85,805 115,268 158,911 86,474 314,257

Густина на населеност 83.1 37.9 50.1 65.8 63.4 49.0 132.4 76.3 341.6

Основни податоци

според степенот

на образо-вание

Број на дипло-мирани студенти

8,116 568 701 771 662 971 1,047 580.0 2,816

Завршени ученици

во средно образова-

ние (%)

100.0 6.7 7.7 9.9 7.3 10.9 16.2 8.9 32.3

Стапки на активност на насе-лението

на возраст 15+

Работос-пособно

население1,676,659 125,279 147,425 181,293 141,025 187,900 261,113 141,719 490,906

Стапка на активност 57.0 60.7 62.5 54.9 68.4 66.3 47.1 54.0 54.4

Стапка на вработе-

ност42.1 45.8 51.6 36.2 56.9 52.2 33.2 30.6 40.4

Инвести-ции во

основни средства според

сектори на дејност

Број на активни деловни субјекти

70,139 5,470 5,692 7,127 5,889 8,071 7,554 4,139 26,197

Миграција

Доселени од други држави

3,876 118 272 512 276 297 456 172 1,773

Отселени во други држави

1,016 13 47 455 84 23 312 9 73

Извор: Државен Завод за Статистика

Во Република Македонија, согласно проекцијата за 2015 година за вкупниот број на население, најголем број од населението е сконцентрирано во Скопскиот регион (30%) а најмалку во Вардарскиот регион (7%). Дополнително, поради големата концентрација на населението во Скопски регион, густината на население е девет пати поголема од Вардарскиот регион.

Доколку ги разгледуваме основните податоци според степенот на образование, најмал број на дипломирани студенти во 2015 година има во Вардарски (6%) и Североисточен регион (7%), кои што се карактеризираат со мал број на млади кои имаат завршено високо образование.

Понатаму, доколку ги разгледуваме стапките на активност на населението на возраст над 15 години, Полошкиот и Североисточниот регион имаат најниски стапки на активност. Интересен е фактот што веднаш по нив следи Скопскиот и Југозападниот регион. Стапката на вработеност е најниска повторно во Североисточен и Полошки регион.

Доколку го разгледуваме бројот на активни деловни субјекти, Североисточниот регион има значително најмал број и споредбено со вториот регион по најмал број на активни деловни субјекти – Вардарскиот регион, разликата изнесува 1.331 деловни субјекти. Овој податок ја објаснува донекаде и ниската стапка на вработеност, како и активност во Североисточен плански регион, каде можноста за вработување е ограничена и пазарот на побарувачка не може да го задоволи пазарот на понуда.



ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ ВО РЕГИОНИТЕ

Овде би сакале да дадеме краток осврт на карактеристиките на граѓанските организации во Македонија разгледувани по региони. Податоците доаѓаат од досегашни истражувања за степенот на развој на граѓанското општество во Македонија, односно од публикацијата „Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество“, поддржана од Цивика Мобилитас. 4

Според последните податоци со кои располагаме за географската распределба на здруженијата и фондациите во 2013 година, можеме да забележиме дека од вкупно 13.099 регистрирани организации, најголем број, односно 5.106 или 39%, се регистрирани во Скопскиот регион, а најмал е бројот во Североисточниот плански регион, 767 или 6% од вкупно регистрирани организации во Република Македонија. Овој податок дополнително ни укажува дека најголема концентрација на граѓански организации, а со тоа и потенцијално најголем степен на нивно влијание имаме во Скопскиот регион.5

Графикон 3: Географска распределба на здруженијата и фондациите на крај од 2013 година

02000400060008000

100001200014000

Series1

Извор: Податоците се добиени од ЦРМ и од ДЗС за потребите на истражување спроведено од МЦМС

Исто така, доколку ги разгледаме организациите кои беа примерок6 на истражувањето кое ЦЕА го спроведе во рамки на проектот „Фискална

4 “Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество”, Mарјан Николов, Игор Митевски, Ана Марија Петровска, Весна Г. Андонова, Габриела Димовска, Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017, h ps://goo.gl/1x76fX)5 Ibid6 Целосниот примерок опфаќаше вкупно 70 организации од кои 37 се интервјуирани лице во лице (по 5 организации во просек од секој регион), додека пак останатите 33 преку онлајн прашалник, кое беше спроведено за потребите на проектот „Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество“, поддржан од Цивика Мобилитас

децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество“, поддржан од Цивика Мобилитас, можеме да издвоиме неколку карактеристики за организациите кои делуваат во регионите во РМ и тоа:

Организациите во Скопскиот регион главно се организации регистрирани во урбана средина. Во овој регион постојат организации кои што делуваат во најразлични сектори од кои можеме да ги издвоиме секторите добро владеење, здравје и здравствена заштита и човекови права како најзастапени. Најголем број од организациите постојат повеќе од 10 години, а главни извори на финансирање на овие организации се меѓународните и странските донатори.

За организациите од Североисточниот регион како најзастапени сектори на делување се издвојуваат човековите права и меѓуетничките односи. Како извори на финансирање кај овие организации најчесто се јавуваат меѓународните и странските донатори, а кај мал дел организации и членарините. Најголем дел од организациите постојат повеќе од 10 години.

Во Полошкиот регион, според примерокот, организациите делуваат најмногу во секторите образование и наука, човекови права како и демократија и владеење на правото. Како и во другите региони, и во овој како најчести извори на финансирање се јавуваат меѓународните и странските донатори. Повеќето се регистрирани во урбани средини, но постојат и организации кои се регистрирани и делуваат во руралните средини од овој регион.

Во Пелагонискиот регион најзастaпени сектори на делување на ГО се: добро владеење, деца, млади и студенти, и здравствена заштита. Најчести извори на финансирање се јавуваат меѓународните и странските донатори. Поголем број на ГО се регистрирани во урбани средини, но постојат и организации кои се регистрирани и делуваат во руралните средини од овој регион.

Организациите од Југоисточниот, Источниот, Југозападниот и Вардарскиот регион како најчести сектори на делување ги навеле животната средина, децата, младите и студентите, демократијата и владеењето на правото, како и животната средина. Кај овие организации, исто како и кај другите региони, најчести извори на финансирање се меѓународните и странските донатори.7

ПЕРЦЕПЦИЈА НА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ ЗА ВЛИЈАНИЕТО ВО КРЕИРАЊЕ НА ПОЛИТИКИ НА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ

Во текот на месец мај спроведовме теренско истражување (преку фокус групи) со цел утврдување на клучните фактори кои влијаат врз креирањето на политики за РРР. Целна група беа граѓански организации кои делуваат во различни сектори и се регистрирани во различни градови во еден регион. Со цел средбата

7 „Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество“, Mарјан Николов, Игор Митевски, Ана Марија Петровска, Весна Г. Андонова, Габриела Димовска, Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017, h ps://goo.gl/1x76fX)



да биде ефикасна и да се добијат квалитетни информации, бројот на учесници беше ограничен, поточно беше предвидено да се движи од 4 до 7 учесници, по еден претставник од организација. Во истражувањето беа вклучени вкупно 39 учесници, претставници на 36 ГО од сите региони. Големината на фокус групите се движеше во просек од 5 учесници, поточно: три (3) ГО од Вардарски регион, две (2) од Источен регион, две (2) од Југозападен регион, пет (5) од Југоисточен регион, седум (7) од Пелагониски регион, четири (4) од Полошки регион, пет (5) од Североисточен регион и шест (6) од Скопски регион.

Факторите кои влијаат на ГО врз креирањето на политики за рамномерен регионален развој ги опишуваме во неколку области.

Вмрежувањето на ГО и нивната меѓусебна соработка е на релативно ниско ниво.

Она што можеме да забележиме од спроведувањето на фокус групите е дека, заинтересираноста од страна на ГО од Полошки и Источен регион од можноста за остварување контакти за идна соработка е многу мала.

Непрофесионалноста во граѓанскиот сектор и формирањето невидливи т.н. „фантомски ГО“, поради лични интереси и користење одредени бенефити, влијаат врз целокупната перцепција за граѓанскиот сектор од страна на јавноста и институциите.

Повеќето ГО кои се активни од Вардарски регион не се професионализирани, туку членовите на ГО се повремено ангажирани за одреден проект или активност, со цел зголемување на личните приходи, надвор од редовното вработување. С огласно развојот на граѓанското општество во Југоисточен регион, ГО сметаат дека граѓанското општество е подобро развиено исклучиво во Струмица, во споредба со другите градови и региони, но сепак недостасува професионализам во организациите, бидејќи се формираат ГО исклучиво само за да користат за одредени краткорочни бенефиции и потоа згаснуваат.

Значаен фактор кој влијае врз степенот на развој на ГО и нивното вклучување во креирање на политики е средината во која се регистрирани, во смисла урбанарурална.

Граѓанските организации не се соочуваат со недостаток на информации за актуелни повици за финансирање на ГО, бидејќи постои ресурсен центар кој се залага да ги дистрибуира информациите до ГО. Нивната перцепција е дека постои низок степен на комуникација на ГО од руралните средини со донаторите, бидејќи сите донатори се сконцентрирани во Скопскиот регион и ГО од истиот имаат полесен пристап до контакт со нив.8 Т оа влијае врз ограничување на ГО од руралните средини да влијаат во креирањето на политики и давањето предлози за решавање на проблемите во заедницата. Имено, односот на ГО од

8 “Перцепција на граѓанските организации за степенот на развој на граѓанското општество во Македонија”, Николов М., Митевски И., Петровска АМ., Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017, h ps://goo.gl/ib8Ar6

Вардарски и Пелагониски регион со руралните општини не е на задоволително ниво. Руралните општини немаат доволно буџет да ги поддржат ГО, освен некои културно уметнички друштва за некој традиционален фестивал. Од друга страна, пак, руралните општини од Источен, Југозападен и Полошки регион се повеќе отворени за соработка со ГО, бидејќи им е потребна помош од ГО, што укажува на тоа дека руралните ЕЛС и граѓанскиот сектор ги имаат заменето улогите поради нискиот човечки капацитет и буџет на ЕЛС.

Граѓанските организации немаат финансиска одржливост на долг рок и претежно се финансираат од странски донатори.

Доколку зборуваме за финансиска поддршка на ГО од страна на ЕЛС, не постои ефикасно дистрибуирање на средствата наменети за ГО. Имено, ГО од Вардарски регион имаат различно искуство во однос на финансирање од страна на ЕЛС. Општините кои имаат поголеми буџетски средства најчесто финансирањето на ГО го прават на нетранспарентен начин, додека, пак, оние кои не располагаат со големи буџетски средства доделуваат на поголем број ГО мали износи на средства кои не се доволни ниту за покривање на режиски трошоци. Случајот во Источен и Југозападен регион, согласно перцепцијата на ГО, е дека општините или не објавуваат повици за ГО поради ниските буџетски средства или доделувањето на грантови е целосно нетранспарентно (или случајот со општина Штип која објавува повици за ГО, но досега ниту една ГО не добила грант). Најчесто општините се заинтересирани за аплицирање на заеднички проект со ГО доколку нивната корист е поголема од нивното вложување. Граѓанските организации од Скопскиот регион се во подобра позиција отколку оние од другите региони. Тие имаат диверзифицирано портфолио на финансирање, иако и тие најчесто се финансираат од странски донатори.

Соработката на граѓанските организации со Центрите за развој на планските региони и ЕЛС е клучна за развој на регионот.

Соработката на ГО со Центрите за развој на планските региони е на многу ниско ниво. Граѓанските организации присутни на фокус групите сметаат дека соработката и спроведувањето на заеднички проекти со центрите би придонела за развој на регионот и за тоа е потребно воспоставување на систем за интеграција на Центрите за развој на планските региони со ГО.

До сега, според исказите на претставниците на ГО на фокус групите, многу е мал бројот на организации кои се запознаени со работата на Центрите за развoj на планските региони. Тие не се ниту запознаени со некои активности и спроведени проекти кои центрите ги имаат реализирано во нивните региони. Во Југозападен регион, половина од ГО присутни на фокус групата не беа воопшто запознаени со Центарот, додека, пак, половина се запознаени со неговото работење, но немаат директна соработка. Случајот во Југоисточен регион е сличен. Речиси сите ГО кои присуствуваа на фокус групата беа запознаени со работењето на Центарот, но само мал број од нив имаат соработка и се повикани да присуствуваат во процесот на планирање за утврдување на приоритети во регионот.



Миграцијата на младото и работоспособно население придонесува врз зголемување на бројот на стари лица во регионите.

Како последица на нискиот економски развој во регионите во Македонија, сѐ повеќе е застапена миграцијата.9 Иако статистиката покажува дека иселувањето во Македонија се намалува, сепак перцепцијата на ГО е спротивна. Тие сметаат дека сѐ повеќе се зголемува бројот на иселени млади луѓе од регионите. Младото и работоспособно население најчесто заминува во главниот град или надвор од државата барајќи подобри услови за живеење и работа, како и повисок животен стандард. Тие се немотивирани да останат во местото каде се родени поради ниските плати и ограничената можност на расположливи работни места.

Особено загрижувачка е ситуацијата во Источниот плански регион каде граѓанските организации алармираат дека загрижувачка е брзината на иселување на граѓаните во поголемите градови и надвор од државата. Постои голема немотивираност на ГО во Источниот регион поради недостатокот од младо население. Граѓанските организации велат дека подоминантна е демографската група со лица над 40 години, кои се пасивни и не покажуваат интерес за потребите кои се неопходни во регионот. 10

КВАНТИТАТИВНА АНАЛИЗА НА ПОДАТОЦИ

Имајќи ги предвид наодите од податоците од ДЗС и од фокус групите ќе се обидеме емпириски преку економетриска панел анализа да видиме кои фактори: географско-демографски и или социо-економски влијаат на степенот на развој на планските региони во РМ, мерен преку БДП. Ќе користиме економетриска панел анализа. Со економетриската панел анализа ја контролираме хетерогеноста на статистичките региони, имаме повеќе степени на слобода, помало влијание на можна колинеарност, и со тоа го оценуваме динамичното влијание во периодот на опсервација преку користење на временската инваријанта. Користиме метод на најмали квадрати со авторегресија од прв степен за да контролираме можна авторегресија. Исто така, користиме и процедура на Вајт11 за да контролираме можна хетероскедастичност.

Секако дека конвергенцијата на планските региони во РМ во нивниот развој бара поисцрпна емпириска анализа, но сепак овде ќе иницираме една таква анализа имајќи ги во вид експертските мислења (членови на ЦЕА беа дел од тимот за подготовка на Законот за РРР и ја подготвија првата методологија за мерење на степенот на развиеност на регионите во РМ), наодите од фокус групите и потребите за подетални анализи за овој феномен. Имено, индикативни се следните фактори кои можат да влијаат врз рамномерноста на развојот на

9 „Перцепција на граѓанските организации за степенот на развој на граѓанското општество во Македонија“,Николов М, Митевски И., Петровска АМ, Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017, h ps://goo.gl/ib8Ar610 ibid11 White, Halbert (1980). “A Heteroskedas city-Consistent Covariance Matrix Es mator and a Direct Test for Heteroskedas city”. Econometrica. 48 (4): 817–838.

регионите во РМ мерен преку БДП т.е. на конвергенцијата на нивниот развој: бројот на население и густината на населението, урбана рурална разлика на ЕЛС во регионите, миграцијата, (не)вработеноста, времето и завршени студенти и корисници на Интернет како прокси за образование и мека инфраструктура на вештини и знаења, имајќи предвид дека регионите и нивните центри немаат капацитет да ги реализираат ниту оние средства кои се планирани од Буџетот на РМ, иако се помали од 1% од БДП. Свесни сме дека овој пристап е само иницијален и индикативен и како таков треба внимателно да се анализираат и резултатите, но се повик за поиздржани слични анализи во иднина, како потреба за носење на поефикасни и поефективни политики за порамномерен развој на планските региони во РМ во иднина.

Во ова естимирање ќе направиме оценка кои социјални и економски варијабли влијаат на БДП во регионите на РМ, секако водејќи сметка за тоа дали има достапни податоци. Ќе го естимираме следниот вектор:

DXy

Каде:

y – се зависните варијабли т.е. БДП на планските региони.

x – се објаснувачките варијабли на зависните варијабли кои беа наведени и од ГО како варијабли кои влијаат на развојот на планските региони и на ГО во планските региони (број на урбани/рурални ЕЛС, лица на возраст од 15-74 години кои користат Интернет, број на дипломирани студенти, стапка на невработеност, просечно исплатена нето плата по вработен, време за периодот 2010-2015 година, население). Резултатите од ова естимирање се прикажани на наредната табела.



Табела 5: Естимирање на БДП на планските региони и објаснувачките варијабли

Варијабли Резултати

-константа-159822**

(-1.825)

1 -население-0.350**(-2.120)

2 - стапка на невработеност-1424*(-2.561)

3 -просечна нето плата21.494**(+2.477)

4 -корисници на Интернет1.147.684**

(+1.549)

5 -завршени студенти-2838.174

(-0.223)

6 -број на урбани ЕЛС22727.720*

(4.878)

7 - број на рурални ЕЛС-13004.880*

(-2.841)

8 -време -118.160(-0.025)

2R 0.805

DW 0.359

t – статистики во заграда

*статистички значајно при 1% статистичка значајност (критична вредност 2.485)

**статистички значајно при 5% статистичка значајност (критична вредност 1.316)

***статистички значајно при 10% статистичка значајност (критична вредност 0.856)

Од естимирањето индикативно е дека во периодот на анализа:

за БДП по региони, статистички не е значајна варијаблата на завршени студенти како ни времето.

бројот на урбани рурални ЕЛС по региони имаат статистичка значајност при 1% статистичка значајност и затоа тоа треба да биде важна варијабла при носење политики за конвергенцијата на БДП по региони во РМ. Особено е значајно тоа што моделот емпириски покажува дека поголем број на урбани ЕЛС водат до повисоки БДП во регионите, а поголем број на рурални ЕЛС водат до пониски БДП во регионите.

корисниците на Интернет се статистички значајни за БДП по регионите.

повисока нето исплатена плата носи повисок БДП во регионите, а повисока стапка на невработеност понизок БДП во регионите.

населението не е статистички значајна варијабла за БДП во регионите.

ЗАКЛУЧОК

Покрај релативно високата нерамномерност во регионалниот развој на Република Македонија, уште повеќе загрижува што таа нерамномерност се зголемува со текот на последните години, мерено преку коефициентот на варијација на БДП. Слабостите на политиките за рамномерен регионален развој, покрај непочитувањето на Законот во смисла на буџетско планирање за 1% од БДП за РРР, е и немањето на капацитети за реализација на финансиските средства, како од страна на Бирото за регионален развој, така и од страна на Центрите за развој на планските региони.

Согласно карактеристиките на граѓанските организации по планските региони во РМ, детектирани се релативно поголеми регионални разлики меѓу ГО, особено во делот на вмрежување, меѓусебна соработка, финансиска одржливост и соработка со центрите за регионален развој. Загрижувачки фактор е и внатрешната и надворешната нето миграција, особено на младите.

Согласно економетрискиот панел модел, еден од поважните емпириски наоди е дека бројот на урбани рурални ЕЛС по региони имаат статистичка значајност при 1% статистичка значајност за БДП во регионите во РМ, што значи дека моделот емпириски покажува дека поголем број на урбани ЕЛС водат до повисок БДП во регионите, а поголем број на рурални ЕЛС водат до понизок БДП во регионите и затоа атрибутот урбана рурална ЕЛС треба да биде земен предвид при носењето на политиките за порамномерен регионален развој во Република Македонија. Овој наод е во иста линија и со наодот дека значаен фактор кој влијае врз степенот на развој на ГО и нивното вклучување во креирање на политики е средината во која се регистрирани, во смисла урбана рурална со што атрибутот урбанарурална ЕЛС станува еден од главните фактори за анализа на детерминанти на влијание на граѓанските организации во креирање на политики за рамномерен регионален развој.


Државен завод за статитска, МАКСТАТ база, достапна на stat.gov.mk

Закон за регионален развој, Службен весник на РМ бр 63, Мај 2007,



достапен на http: brr.gov.mk wp-content uploads 2015 09 Zakon_za_regionalen_razvoj_642638876.pdf

Министерство за финансии, Завршни сметки од Централен буџет: Извор на финансирање потпрограми, достапни на www.finance.gov.mk

Влада на РМ, Стратегија за регионален развој на РМ, Службен Весник на РМ бр. 119 од 30.09.2009, достапна на http: arhiva.vlada.mkregistar files STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDONIJA_2009-2019_GODINA.pdf

Николов М., Митевски И., Петровска АМ., Гарванлиева Андонова В., Димовска Г., Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017 “Фискална децентрализација за подобар регионален развој на граѓанското општество”, достапна на: http: cea.org.mk wp-content uploads 2017 02CEA-Analiza-FINAL_FINAL.pdf

Николов М, Митевски И, Петровска АМ., Центар за Економски Анализи – Скопје, 2017, “Перцепција на граѓанските организации за степенот на развој на граѓанското општество во Македонија”, достапна на: http:cea.org.mk wp-content uploads 2017 04 CEA-analiza-od-Prashalnikot-FINAL.pdf ПОЛОШКИ РЕГИОН СО

ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР

ВО СПРОВЕДУВАЊЕ

НА ПРОЕКТИ ЗА

РАЗВОЈ НА РЕГИОНОТ

СОРАБОТКАТА НА

ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ

Астрит РеџепиАвтор:

НА ПОЛОШКИ ПЛАНСКИ

РЕГИОН И ОПШТИНИТЕ

КОИ ГРАВИТИРААТ ВО 8



ЛИСТА НА КРАТЕНКИ

РРР – Регионален рамномерен развојППР – Полошки плански регионЦРППР – Центар за развој на Полошкиот плански регионГО – Граѓанска/и организација/иМЛС – Министерство за локална самоуправаБРР – Биро за регионален развој

ЗА АВТОРОТ

Астрит Реџепи, магистер по дипломатија и меѓународни односи, е активен во граѓанскиот сектор од 2003 година, првично како волонтер, учествувајќи во разни активности и проекти, а во 2010 година стана раководител на секторот за образование во организацијата Центар за едукација и развој – CED (Center for Education and Development). Освен креирање и спроведување на програми на различни теми, како што се: вештини за барање на работа, креативно реша-вање на конфликти, менаџирање со проектен циклус, комуникациски вештини, тимска работа и лидерство, социјално претприемништво, и водење на проекти во национално ниво, авторот досега учествувал и во пишување на стратегии и разни анализи. Анализата за родово одговорно буџетирање во секторот спорт и рекреација во Општина Боговиње е последниот продукт на авторот. Учествувал и во подготвување на „Стратегија за млади на Град Скопје 2013–2017“, а ги под-готвил и документите „Стратегија за развој на младите во Општина Теарце“, и „Креирање на Стратегија за климатски промени во Општина Теарце“. Исто така, посветува внимание и на креирање на локалните политики на ЕЛС кои гравити-раат во Полошки плански регион, следење на локалните буџети, како се трошат јавните пари и отчетноста и транспарентноста на ЕЛС.


Еден од носителите на политиката за поттикнување на рамномерен регионален развој се центрите за развој на планските региони, кои што се основани од сите единици на локална самоуправа според Законот за регионален рамномерен развој од 2007 година. Една од главните активности на центарот е обезбедување на професионална и техничка поддршка за сите ЕЛС и за граѓанскиот сектор, за спроведување на активности и проекти од сферата на регионален развој.

Преку оваа анализа ќе се обидеме да одговориме на неколку прашања што се детерминантни за регионалниот развој, како што се: Колку граѓанскиот сектор е вклучен во спроведување на проекти како носители и/или во партнерство со центарот и со општините? Колку центарот и општините ги консултираат граѓан-ските организации за потребите и проблемите од сферата на регионалниот раз-вој? Каква е улогата на граѓанските организации во спроведување на Програ-мата за развој на Полошки плански регион? Колку граѓанските организации се вклучени и консултирани во подготвување на стратешки документи и креирање

на политики од сферата на регионален развој? Колку општините финансиски ги поддржуват граѓанските организации, општо или, пак, од сферата на регионален развој?

Информациите се обезбедени преку разни методи: интервју, анкета, пристап до информации од јавен карактер и преку анализа на законите и законските одред-би поврзани со РРР.

Согласно добиените податоци се гледа дека соработката на центарот и општи-ните со граѓанскиот сектор е многу слаба, и овој триаголник не е ефикасен и ефективен.

ВОВЕД

Рамномерниот регионален развој (РРР) е исклучително важна алка во намалу-вање на регионалните разлики и поттикнување на локалниот економски развој, преку соработка на општините со централната власт и другите чинители. Поради фактот дека главниот град по своите економски и други општествени каракте-ристики значително се издвои од другите региони и се создаде моноцентри-чен систем на развој, во мај 2007 г. се донесе Законот за рамномерен региона-лен развој, со кој се уредуваат целите, начелата и носителите на политиката за поттикнување на РРР, планирањето на регионалниот развој, финансирањето и распределбата на средствата за поттикнување на РРР, следењето и оценувањето на спроведувањето на планските документи и проекти и други прашања поврза-ни со регионалниот развој.1 Согласно законот, за вршење на стручни работи од значење за развојот на планскиот регион, ЕЛС што влегуваат во состав на план-скиот регион го основаат Центарот за развој на планскиот регион. Една од рабо-тите што спаѓаат во компетенциите на Центарот се и подготвување и спроведу-вање на проекти за развој на планскиот регион и обезбедување стручни услуги на здруженија на граѓани за подготовка и спроведување на проекти од областа на регионалниот развој.2

Токму поради фактот дека триаголникот: Центар за развој на Полошки план-ски регион (ЦРППР)–општините–здруженијата, е многу важен за исполнување на стратешките цели, во првиот дел се презентирани податоци за Полошкиот плански регион, во бројки, а во вториот дел детално се анализира соработката на општините со граѓанскиот сектор, колку тие се вклучени во подготвување и спроведување на разни активности и документи. Третиот дел е посветен на ЦР-ППР и граѓанскиот сектор, каква е нивната соработка, колку тие се вклучени во заеднички проекти, квалитативно и квантитативно, и кои се плодовите на таква-та соработка. Последниот дел е резервиран за заклучоци и препораки кои што се извлекуваат од целокупната анализа.

1 Член 1 од Законот за РРР, Службен весник на РМ, бр.63 од 22.05.20072 Член 26 од Законот за РРР, “Службен весник на РМ“, бр.63 од 22.05.2007



ПОЛОШКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН ВО БРОЈКИ

Полошкиот плански регион опфаќа површина од вкупно 2.416 километри ква-дратни, или 9,7% од територијата на Република Македонија, односно Северо-западниот дел, од долината на реката Радика, преку планинскиот масив Бист-ра, Мавровската висорамнина, до Полошката котлина. Со вкупно население од 320.560 жители, или 15.5% од вкупното население на Република Македонија, ППР претставува втор најгуст регион, по Скопскиот, со 132,7 жители на кило-метар квадратен. За 10 години, од 2006 г. кога бројот на жители во ППР беше 310.178, има зголемување на населението од 10.382 жители. Високи осцилации во период од една деценија се забележуваат во процентот на населението спо-ред возраста. Драстично намалување има на бројот на населението на возраст од 0 до 15 години, од 23,3% во 2006 г., на 16,7% во 2016 г., а зголемување има кај населението на возраст од 15 до 65 години (од 68.5% во 2006 г. на 74.2% во 2016 г.) и над 65 години (од 8.2% на 9.1%). Од ова можеме да заклучиме дека за 10 го-дини има помалку новороденчиња, а се зголемува стареењето на населението.

Табела 1. Демографски карактеристики на Полошки плански регион

2006 година 2016 годинаБрој на жители 310.178 320.560Население на возраст 0-15 год. 23,3% 16,7%Население на возраст 15 – 65 год. 68,5% 74,2%Население на возраст 65+ 8,2% 9,1%Природен раст 1.366 1.197

Извор: Државен завод за статистика на РМ – Регионите во Република Маке-донија 2017, http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=675

Во последните три години има економски раст на национално ниво, но и на ниво на Полошки плански регион, а тоа го потврдуваат неколку параметри. За раз-лика од 2014 г. кога имало 7.323 активни деловни субјекти, во 2016 г. бројот на активни деловни субјекти е зголемен за 709. Уделот на ППР по овој параметар во однос на вкупниот број на државно ниво, расте од 9,6% во 2008 г. на 11,2% во 2016 г., и тоа е добар показател за развојот на регионот. Има и намалување на корисниците на социјална помош, од 31,5% во 2014 г. на 11,6% во 2016 г. и на-малување на стапката на невработеност, од 30,7% во 2014 г. на 26,4% во 2016 г., а зголемување на стапката на активност на населението за 1.1% и стапката на вра-ботеност за 2,7% во истиот период. Разликите во стапките на вработеност и не-вработеност помеѓу регионите води до заклучок дека сепак остануваат огромни развојни разлики помеѓу регионите. Податоците за БДП по жител покажуваат дека ППР има остварено 117.284 денари по жител во 2014 г. Според овој пара-метар регионот има остварено 46% од националниот просек, кој за таа година бил 255.206 денари по жител. Анализата на уделот на регионите во вкупните инвестиции во основни средства, покажува загрижувачки податок дека повеќе од половината инвестиции се лоцирани во најразвиениот регион, а во Полошки

регион, од 2012 до 2014 година имаме пад на инвестициите од 2.001 милион денари.

Табела 2. Економски и социјални карактеристики на Полошки плански регион3

2014 г. 2015 г. 2016 г.Корисници на социјална помош 31,5% 10,7% 11,6% Стапка на активност 46,1% 47.1% 47,2%Стапка на вработеност 32% 33,2% 34,7%Стапка на невработеност 30,7% 29,6% 26,4%Број на дипломирани студенти 906 1.047 1.022Број на активни деловни субјекти 7.323 7.554 8.032

Развојниот, економско-социјалниот и демографскиот индекс се параметри кои покажуваат дека во 2012 г. има развој на ППР во однос на 2007 г.

Индексите (развоен, економско-социјален и демографски) на планските регио-ни покажуваат колку регионите отстапуваат во развојот споредено со просекот на земјата, при што:

Индекс 1 означува дека нивото на развој на планскиот регион е еднаков на про-сечниот развој на ниво на Република Македонија;

Индекс поголем од 1 означува дека нивото на развој на планскиот регион е по-високо од просечниот развој на ниво на Република Македонија, и

Индекс помал од 1 означува дека нивото на развој на планскиот регион е по-ниско од про- сечниот развој на ниво на Република Македонија.4

Табела 3: Индекси за развојот на Полошки плански регион според класифика-циите за развој на регионите во периодот 2008-2012 и 2013-20175

Развојот на Полош-ки плански регион по индекси

Според развојниот индекс

Според економ-ско- социјалниот индекс

Според де-мографски-от индекс

2008 – 2012 година 0.72 0.18 1.052013 – 2017 година 0.82 0.50 1.07

3 Државен завод за статистика на РМ - Регионите во Република Македонија 2017, http: www.stat.gov.mk PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=6754 Пенев С. и Треновски Б., “Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија“, стр. 315 Пенев С. и Треновски Б., “Политиката за рамномерен регионален развој во Македонија“, стр. 33



Исто така, секоја година се зголемува и бројот на граѓански организации што се основаат во ППР, но мал број од нив се активни или имаат развиени човечки капацитети. Според некои проценки од луѓето вклучени во граѓанскиот сектор, се претпоставува дека бројот на активни граѓански организации во ППР е помеѓу 30 и 40.

СОРАБОТКАТА НА ОПШТИНИТЕ КОИ ГРАВИТИРАТ ВО ПОЛОШКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН СО ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР ВО СПРОВЕДУВАЊЕ НА ПРОЕКТИ ЗА РАЗВОЈ НА РЕГИОНОТ

ППР има вкупно 9 општини, од кои 2 се урбани и 7 рурални, и 184 населени места, од кои 182 се рурални. Општина Тетово е најголема според бројот на жи-тели, а според површина најголема е Општина Маврово и Ростуше. Повеќе од половина (54.7%) од вкупното население е концентрирано во општините Тетово и Гостивар, а регионот се карактеризира со доминантно учество на рурално на-селение (71%).6

За да се пристапи пообјективно кон темата и да се добие реалната слика за со-работката на општините кои гравитираат во ППР со граѓанскиот сектор, беше креиран прашалник и истиот беше доставен до сите општини. Од вкупно девет општини, повратна информација добивме од шест општини, од кои пет одгово-рија на прашалникот, а една општина одговори дека немат сектор/одделение за локален економски развој и нема кој да ги пополни побараните информации. Повратни информации добивме од две урбани општини, Тетово и Гостивар, и од три рурални општини, Теарце, Боговиње и Јегуновце.

Според добиените наоди можеме да заклучиме дека територијалната поделба (рурална/урбана) не игра голема улога во развојот на општините. Постои ру-рална општина која привлекла инвестиции од 10.000.000 евра за период од 5 години и се чека инвестиција од 400.000 евра во 2017 г., и општина која што досега има привлечено само 100.000 евра инвестиција од странски донатори. Кај урбаните општини, Тетово и Гостивар, нема многу големи разлики во однос на привлекувањето инвестиции, бидејќи и двете општини искористиле многу финансиски средства за спроведување на нивните развојни проекти. Евидентно е дека разликите кај руралните општини не соодветствуваат на квантитетот на човечките ресурси, туку на нивните капацитети и квалитет. Скоро сите рурални општини имаат по двајца вработени во секторот/одделението за ЛЕР, а од друга страна имаат различен број на спроведени проекти. Во општините Тетово и Гос-тивар има сосема поинаков број на вработени во секторот/одделението за ЛЕР, односно 17 вработени во Тетово и 6 вработени во Гостивар, но бројот на спрове-дени проекти и донесени финансиски средства е скоро ист.

Разликите продолжуваат и со соработката со граѓанскиот сектор. Од добиените наоди може да се види дека Општина Гостивар и Општина Теарце се најмногу отворени кон граѓанскиот сектор, и можат да служат како позитивен пример во оваа насока. Со само двајца вработени во одделението за ЛЕР, Општина Теарце

6 Програма за развој на Полошки плански регион 2015 – 2019

успеала да спроведе 6 проекти во партнерство со ГО и да потпише меморандум за соработка со над 30 ГО. Добар пример е и Општина Боговиње, која што иако има помала вклученост на граѓанскиот сектор во спроведување на развојните политики, има спроведено 3 проекти во парнерство со ГО и потпишала мемо-рандум за соработка со 2 ГО, и во период од 5 години има инвестиции од над 10.000.000 евра. Општина Тетово е најзатворена во овој поглед. Таа нема потпи-шано меморандум со ниту една ГО, ниту има спроведено проект во партнерство со ГО.7

Вклученоста на ГО во процесот на донесување на одлуки и подготвување на стратешки документи во ППР е многу слаба. Од интервјуата спроведени со прет-ставници на ЛЕР од анкетираните општини, дознавме дека тие сепак ги пока-нуваат на различни активности и настани претставниците на ГО и граѓаните, но тврдат дека заинтересираноста од страна на граѓанскиот сектор е на ниско ниво.

Истото мислење не го делат претставниците на ГО, кои за оваа проблематика кажуваат дека тие никогаш не биле контактирани директно од претставниците на општината, но имало јавна покана која што била залепена на врата на општи-ната и која стоела 3-4 дена.

Во овој случај фали механизам за зајакнување на комуникацијата помеѓу прет-ставниците на ЕЛС и ГО, но исто така фалат и активни граѓански организации. На територијата на Општина Боговиње нема регистрирано ниту една ГО, а во Општина Јегуновце има само една, која е регистрирана како подружница.

Табела 4: Соработка на општините со граѓанскиот сектор

Општина Теарце

Општина Јегунов-

цеОпштина

Бого-виње

Општина Тетово

Општина Гостивар

Број на вработени во секторот одделението

на ЛЕР2 2 2 17 6

Соработка со граѓанскиот сектор Добра Добра Добра Добра Одлична

Спроведени проекти во партнерство со ГО 6 / 3 / 7

Потпишан меморандум за соработка со ГО

Над 30 1 2 / 5

Извор: Одговори на прашалник доставен до општините од ППР

7 Наодите се добиени од прашалникот кој што беше доставен до сите општини оd Полошки регион. Прашалникот може да се најде на следниот линк: https: docs.google.com forms d 1gKCsDRPVzU4cmGpnusxE7uLyNWN9Rj8s3yGRMTY6bs8 edit



СОРАБОТКА НА ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ НА ПОЛОШКИ ПЛАНСКИ РЕГИОН СО ГРАЃАНСКИОТ СЕКТОР ВО СПРОВЕДУВАЊЕ НА ПРОЕКТИ ЗА РАЗВОЈ НА РЕГИОНОТ

Иако Законот за РРР се донесе во мај 2007 година, сепак основањето на Центри-те започна подоцна. Центарот за развој на ППР е основан во мај 2008 година, од девет единици на локална самоуправа (ЕЛС) што влегуваат во состав на ППР, со седиште во Општина Тетово, како општина со најголем број на жители. Со ЦРППР раководи раководител кој се избира по пат на јавен конкурс, со мандат од четири години.8 Целите и стратешките определби на ЦРППР се зацртани во Програмата за развој на ППР 2015 – 2019 година.9

Во оваа насока многу е битно да се знае како се финансира регионалниот развој. Изворите на финансирање се дефинирани согласно Член 27 од Законот за РРР, и тоа:

• Буџетот на Република Македонија;

• буџетите на единиците на локалната самоуправа;

• фондовите на Европската унија;

• други меѓународни извори;

• донации и спонзорства од физички и правни лица;

• други средства утврдени со закон.

Во точка 2 од истиот Член се наведува дека за поттикнување на РРР од Буџетот на Република Македонија годишно се издвојуваат средства во висина од најмал-ку 1% од БДП.10 Сепак ова очекување никогаш не е реализирано. Податокот од 2015 година кажува дека средствата биле во износ од 0.3% од БДП.11

Средствата кои што се обезбедуваат од Буџетот на РМ за поттикнување на РРР се делат според овој терк:

• 70% за финансирање на проекти за развој на планските региони,

• 20% за финансирање на проекти за развој на подрачјата со специфични развојни потреби,

• 10% за финансирање на проекти за развој на селата.

За собирање на предлог проекти, Бирото за регионален развој објавува јавен

8 Член 24 и 25 од Законот за РРР, Службен весник на РМ, бр.63 од 22.05.20079 Програма за развој на Полошки плански регион 2015 – 2019 година10 Член 27 од Законот за РРР, Службен весник на РМ, бр.63 од 22.05.200711 Интервју со директорот на Бирото за регионален развој, Џемали Елмази, реализирано на 02.07.2017 година.

повик каде што можат да аплицираат центрите и ЕЛС. Според Член 62 од Зако-нот за РРР е предвидено оперативните трошоци на центрите да бидат покриени на начин 50:50, каде што половина од тие трошоци ќе ги покрие Владата преку МЛС, и половина ЕЛС што гравитираат во одредениот плански регион.

Центарот за развој на Полошки плански регион во последните три години, 2015, 2016 и 2017 има реализирано вкупно 26 проекти, од кои поголемиот дел од фи-нансиските трошоци ги покриваат МЛС и БРР, со вкупно 34.504.028 денари. Во последните три години, голем удел даваат и ЕЛС, со вкупно 29.879.110 денари, со што имаме големо зголемување од претходните години кога уделот на општи-ните изнесувал само 5%. Центарот има обезбедено средства и од другите изво-ри, вкупно 15.089.000 денари, конкретно од Агенцијата за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот развој и финансиски средства од странски дона-тори во висина од 2.817.100 денари.12

Графикон 1: Извори на финансирање на ЦРППР од 2009 до 2014 и од 2015 до 2017

Графикон 1.1: Извори на финансирање на Центарот за развој на ППР за перио-дот 2009-201413

62%8%

25%5%

12 Податоците се ажурирани од прашалникот што беше доставен до Центарот за развој на ППР и од интервјуто со директорот на Бирото за регионален развој, Џемали Елмази.13 Ризван Сулејмани, „Ефектите и предизвиците на политиката за рамномерен регионален развој“, Јавна презентација на комперативна анализа на регионалните политики во рамки на проектот Алијанса за регионален развој, 02.03.2017, Тетово



Графикон 1.2: Извори на финансирање на Центарот за развој на ППР за перио-дот 2015-201714

42%

36%

18%

4%

Зголемувањето на уделот од страна на ЕЛС дава јасен сигнал дека процесот на децентрализација секоја година се подобрува и дека општините се заинтереси-рани за подобрување на квалитетот на животот и развојот на регионот. Заедно со тоа се зајакнува и соработката на ЦРППР со општините. Но, од друга страна, се намалува процентот од изворите „донатори“ и „други извори“, а тоа е показа-тел дека ЦРППР тешко доаѓа до тие финансиски средства кои се многу важни за одржливоста и постигнување на стратешките цели и програмата. Причини за ова можат да се бараат во недоволно подготвениот кадар или пасивните вработени кои што имаат фиксна плата и не се трудат повеќе да придонесуваат за центарот и регионот.

Загрижувачки е и фактот дека од реализираните проекти на ЦРППР во последни-те три години, од вкупно 26 спроведени проекти, само во еден бил во партнер-ство со граѓанска организација, преку Кластер за туризам на Полошкиот регион „ШАРРИ“, а има потпишан меморандум за соработка со само 2 граѓански орга-низации.

И за време на процесот за креирање на Програмата за развој на Полошки план-ски регион 2015 - 2019, само четири граѓански организации биле вклучени во

14 Податоци добиени од доставен прашалник до Центар за развој на Полошки плански регион поврзани со конкретни проекти реализирани во периодот 2015-2017 и од Биро за регионален развој http: brr.gov.mk mk %D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8

процесот,15 од вкупно 23 претставници од различни чинители, претставници од општината, бизнис секторот, земјоделци, активни граѓани, итн. На прашањето, зошто толку мал број претставници на граѓанскиот сектор имало во процесот, одговорот од страна на претставник од ЦРППР беше дека сите биле поканети и навреме известени за настанот.

ЗАКЛУЧОЦИ

По 10 години од донесувањето на Законот за рамномерен регионален развој и поставување на основата на политиката за регионален развој, не е постигната задоволителна ефективност од реализацијата на политиката за РРР. Првично, никогаш не се исполнило законското решение за издвојување на 1% годишно од БДП од Буџетот на РМ за поттикнување на РРР, и второ, „бирократскиот“ пристап за префрлување на средствата од Буџетот на РМ до Бирото за регионален раз-вој, преку Министерството за локална самоуправа, не е ефикасен затоа што тие средства се губат низ тој процес.

Општините немаат доволно подготвени човечки ресурси за да ги отворат мож-ностите за финансирање, особено со странски фондови. Исто така, дел од општи-ните се затворени и немаат доволна соработка со граѓанскиот сектор за искорис-тување на нивните капацитети за привлекување на странски донации. Во некои општински администрации граѓанските организации се доживуваат и како ри-вали. Граѓанскиот сектор, исто така, не е вклучен во подготвување на стратешки документи на општините и во процесот на донесување на одлуки.

Проблемот со квалитетни кадри е воочлив и кај ЦРППР, и квантитативен и квали-тативен. Бројката од 5 вработени во Центарот за развој на ППР е малку за да се постигнат поставените цели и да се зголеми развојот. И од тие што се вработени, сите немаат капацитет за ефективно и ефикасно да ги завршуват работните од-носи. Преовладува мислењето дека фиксната плата што е гарантирана од опе-ративните трошоци од Буџетот на РМ ја создава таа пасивност на вработените во ЦРППР.

Што се однесува до соработката со граѓанскиот сектор, може да се заклучи дека и ЦРППР, како и општините, се затворени во оваа насока. Од вкупно 26 проекти, само еден е аплициран со ГО како партнер и само со две други организации има потпишано меморандум за соработка, што покажува дека соработката со граѓан-скиот сектор не е ниту најмалку на задоволително ниво. ЦРППР тешко доаѓа до други извори на финансирање, како што се донатори и други средства, кои што се неопходни за одржлив развој на центарот. Но, од друга страна, добар знак е фактот дека се зголемува уделот на општините во буџетот на ЦРППР, а со тоа и уделот на општините во решавање на проблемите и потребите на граѓаните пре-ку спроведување на разни проекти и активности за регионален развој.

15 Листа на присуство од ЦРППР од процесот на креирање на Програмата, обезбедена преку доставување на Барање за пристап до информции од јавен карактер.



ПРЕПОРАКИ

• Државата е должна да ги зголеми финансиските средства за поттикнување на политиката за рамномерен регионален развој, за да го достигне законското решение за издвојување од 1% од БДП годишно од Буџетот на РМ. Исто така, доколку во меѓувреме се предлага ребаланс на Буџетот, оваа ставка да не трпи промени.

• Да се зајакне соработката на општините со граѓанскиот сектор, со тоа што преку обуки и работилници одржани од страна на ГО ќе се зајакнат и капацитетите на вработените во општините за пишување на проекти и аплицирање кај меѓународни донатори.

• Општините да ги вклучат најподготвените ГО во процесот на пишување на апликации и спроведување на активности поддржани од странските фондови.

• Општините да ги вклучат ГО во подготвување на стратешки документи и спроведување на акционите планови.

• Зголемување на бројот на вработени во Центарот за развој на ППР е неопходен за ефективно и ефикасно постигнување на поставените цели и стратешки правци.

• Оперативните трошоци на ЦРППР да не се чекаат само од МЛС и БРР, туку вработениот да има една основна плата, а другиот дел да го добие по учинок.

• Зајакнување на капацитетите на вработените во ЦРППР, преку обуки и работилници, особено за ИПА фондови и други европски проекти е неопходно за осигурување на одржливост на центарот.

• Вклучување на граѓанските организации во подготвување на потребните документи и отворање на ЦРППР за пошироката јавност, давајќи можност на сите заинтересирани да учествуваат во процесот на донесување одлуки.

• При оценка на работата на центрите покрај критериумот за ефикасност и ефективност, треба да се имаат предвид и отчетноста, транспарентноста и задоволството на граѓаните.


• Закон за рамномерен регионален развој, Службен весник на РМ, бр.63 од 22.05.2007

• Стратегија за регионален развој на Република Македонија 2009 – 2019 год.

• Програма за развој на Полошки плански регион 2015 – 2019

• Програма за развој на Полошки плански регион 2009 – 2013

• Сулејмани Р. – “Ефектите и предизвиците на политиката за рамномерен регионален развој – Презентација на комперативна анализа на регио-налните политики“, 02.03.2017, Тетово

• Државен завод за статистика на РМ - Регионите во Република Македо-нија 2017, http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=675



ЗА СТРАТЕШКИТЕ

ПРАШАЊА НА НИВО

НА ПЛАНСКИ

РЕГИОНИ

ВЛИЈАНИЕТО НА

ГРАЃАНСКИТЕ

ОРГАНИЗАЦИИ,

Никола ПисаревАвтор:

ИНИЦИЈАТИВИ И

АКТИВИСТИЧКИТЕ

ИНИЦИЈАТИВИ

НА НОСЕЊЕТО ОДЛУКИ 9



РЕЗИМЕ

Оваа анализа има за цел да ги покаже конкретните акции, методи и пристапи кои ги користеле граѓанските иницијативи, движења и организации за да го заштитат јавниот интерес и едновремено да даде увид во однесувањето на носителите на одлуки и надлежните кон проблемите на граѓаните. Битен дел на оваа студија е посветен и на анализа на стратешките документи на општините, планските региони, институциите и министерствата и нивната усогласеност со идеите и проектите кои доведоа до граѓанска мобилизација и појава на граѓански движења и иницијативи.

ВОВЕД

Нефункционалната соработка и комуникација помеѓу носителите на одлуки на различни нивоа (локално и централно) со граѓаните, и многу честата појава на маргинализација на интересите и потребите на заедниците во изминатиот период, а особено по 2012 година, доведе до појава на низа локални и национални движења и иницијативи кои отворено заговараа решенија за акутните проблеми и се бунтуваа против голем број одлуки на централните и локалните власти во сите плански региони на Македонија. Предмет на оваа анализа се иницијативите за екологија и чист воздух во Скопје и Тетотво, иницијативата „Го сакам ГТЦ“, неколкуте иницијативи за заштита на националниот парк Маврово од изградба на браните и акумулациите Бошков Мост и Луково Поле, иницијативите групирани околу платформата „Охрид СОС“ и иницијативата за здрава вода за пиење „Арсена“ од Гевгелија. Сите овие иницијативи беа и сè уште се активни во Скопскиот, Полошкиот, Југозападниот и Вардарскиот плански регион.

ИНИЦИЈАТИВА „ГО САКАМ ГТЦ“

Оваа иницијатива, која доби поддршка од голем број од граѓаните на Скопје, започна во пролетта 2013 година и претставуваше прв организиран облик на отпор и несогласување против проектот „Скопје 2014“. Кога се зборува за борбата против „Скопје 2014“ мора да се спомене судбоносниот датум 28 март 2009 година кога под закрила на здружението „Веритас“ беа нападнати демонстрантите на првиот протест за заштита на јавниот простор, односно идејата на Владата и МПЦ за изградба на црквата Св. Константин и Елена на градскиот плоштад. Овој протест насловен како “Не, за црква на плоштад” во 2009 година беше организиран од „Прва Архибригада“ и студентите на АФС (Архитектонски факултет Скопје). Дел од овие активисти понатаму ќе имаат битна улога во создавањето на иницијативата „Го сакам ГТЦ“.1

Иницијативата „Го сакам ГТЦ“ во прв ред потекна од Асоцијацијата на Архитекти на Македонија, а беше веднаш поддржана од граѓанските организации „Плоштад Слобода“, „Центар за Современи Уметности“ , „Прва Архибригада“,

1 Интервју со Анита Ивковиќ претставник на Центар за современи Уметности остварено во Скопје на 10-ти јуни 2017

АФС , како и голем број граѓански активисти и архитекти кои го создадоа ‘рбетот на иницијативата. Првата поголема пресвртница и видлива активност на иницијативата која навести дека граѓаните на Скопје нема лесно да го прифатат преобликувањето на овој објект во барок, е првото гушкање на ГТЦ организирано во форма на мирен протест на 14.06.2013 година, на кој учествуваа околу 3.000 граѓани. Овој протест всушност претставува прв поголем протест против политиките за „Скопје 2014“, а и прв поголем граѓански протест воопшто во периодот 2009 – 20132.

Според мислењето на Сања Раѓеновиќ Јовановиќ (претседател на Асоцијацијата на архитекти на Македонија 2014-2016), за заштита на Скопје од барокот се чекало премногу. „Мислам дека до првата гласна и масовна реакција премногу се чекаше и се одвиваше бавно. Затоа граѓаните како едвај да дочекаа да се случи иницијативата за спас на ГТЦ. Таа беше и првата иницијатива на масовно, јавно покажан револт против реализација на проектот „Скопје 2014“. Ако не успеевме да го спасиме ГТЦ , ќе значи дека го заслуживме она што ни се случи. Ако го спасиме само ќе пратиме порака дека тие после нас треба да добијат шанса и да видат јасно каде ние згрешивме, да бидат подобри и почесни од нас“.3

Процесот на борба за зачувување на автентичноста на ГТЦ претставуваше пример, но и предлошка, особено во делот на креативноста, кои доведоа до едно пошироко будење на граѓанската свест и вклученост кое ќе кулминира подоцна во студентските протести, а ќе резултира со активностите на Шарената револуција како политичко движење кое ќе обедини огромен број граѓански иницијативи од цела Македонија.

Обидите за воспоставување дијалог со претходната Влада, која беше нарачател на проектот „Скопје 2014“, а во чии рамки се предвидуваше „облекувањето“ на ГТЦ, и со Град Скопје како одговорен субјект, беа неуспешни, иако постоеше решение за заштита на недвижно културно наследство, односно заштита на споменик на културата – Урбана целина – „Централно градско подрачје 2“ во кое припаѓа ГТЦ, а кое Министерството за култура и Управата за заштита на културно наследство сосема нетранспарентно со некомпетентно и срамно образложение го укина во март 2012 година4. Подоцна, во текот на 2014 и 2015 г., видни и еминентни научници под водство на Центарот за културно наследство ќе се обидат да започнат процедура за ставање под заштита на објектот на ГТЦ, како наследство од современата архитектура, но истото во 2016 г. ќе биде одбиено без било каква дебата и образложение и без обзнанување на основите по кои барањето е одбиено.5

2 Исто 1

3 Интервју со Сања Раѓеновиќ Јовановиќ, инг. Архитект и претседател на Асоцијацијата на Архитекти на Македонија во периодот 2014-2016 остварено во Скопје на 23 Јуни 20174 Интервју со Инг. Архитект и просторен поранешен планер во Град Скопје, Даница Павловска, остварено на 28 Јуни 2017 во Охрид. 5 Во неколку наврати во 2016 г. од страна на неколку субјекти се упатени барања до Градскиот Завод за заштита, согласно закон за пристап до информации од јавен карактер, за одговор и образложение, но никогаш не е добиено. Последното барање е упатено во на 13 јуни 2017 г. од страна на авторот на анализата, но и на истото не е одговорено.



Долго време сите државни и градски институции работеа по диктат на Владата, односно постојано носеа одлуки во корист на проектот „Скопје 2014“. Иницијативата „Го сакам ГТЦ“ успеа конечно по промената на власта во Општина Центар да воспостави соработка со општинските власти и во рамките на оваа соработка, а на барање на иницијативата „Го сакам ГТЦ“, поднесено формално од страна на Асоцијацијата на Архитекти на Македонија, во јуни 2014 г. на седницата на Советот на Општина Центар во март 2015 г. е донесена одлука за спроведување на референдум на ниво на Општина Центар на кој граѓаните ќе се изјаснат за иднината на ГТЦ6. Референдумот е одржан на 26-ти април и на изјаснување излегле 17.655 гласачи од скопската општина Центар, односно 40,53% од вкупниот број граѓани запишани во Избирачкиот список. Според официјалните податоци на Државната изборна комисија, за задржување на постоечкиот лик на фасадата на архитектонскиот симбол на Скопје гласале 16.836 граѓани или 95,36%, додека против се изјасниле 659 жители, односно 1,51% од оние што излегле на референдумот.7 Иако формално неуспешен, овој референдум не само што јасно ја отслика волјата на граѓаните за зачувување на автентичноста на ГТЦ, туку претставува и прв локален референдум на кој граѓаните непосредно имаа шанса да го кажат својот став. Последната и исклучително значајна активност на иницијативата „Го Сакам ГТЦ“ која го осигура успехот на иницијативата е Иницијативата до Уставниот суд поднесена на 26 јули 2016 г. Одлуката на судот од 5-ти јули годинава не означува само запирање на барокизација на ГТЦ, туку и запирање на други веќе започнати проекти. Уставниот суд на РМ, со укинување на член 50 од Законот за просторно и урбанистичко планирање, што противправно и противуставно ѝ даваше апсолутно право на Владата да прогласува простори и градби од посебен интерес, се спасени и Градската универзитетска библиотека и Македонската опера и балет. Оттука, она што успеа да го оствари Иницијативата „Го Сакам ГТЦ“ е зачувување на она што остана од духот на градот и архитектурата на Скопје.8

ИНИЦИЈАТИВИ ЗА ЧИСТ ВОЗДУХ, ЗДРАВА ВОДА ЗА ПИЕЊЕ И ЕКОЛОГИЈА ВО ПОЛОШКИОТ ЈУГОЗАПАДНИОТ, СКОПСКИОТ И ВАРДАРСКИОТ ПЛАНСКИ РЕГИОН.

Овој дел на анализата опфаќа повеќе иницијативи од неколку плански региони (Вардарски, Скопски, Полошки и Југозападен). Со анализа на состојбите, но и законската регулатива и стратешките документи кои Република Македонија ги има, уште на прв поглед се забележуваат неколку работи:Во делот на загадувањето на воздухот, сè до 2016/2017 година, не постоеле никакви стратешки документи, планови и програми кои би го намалиле аерозагадувањето, иако десетици години наназад Скопје, Тетово, Битола,

6 Интервју со Дарко Атанасовски, советник во Општина Центар од 19 јуни 2017 во Скопје7 Државна изборна комисија, http: old.sec.mk arhiva-rezultati referendumcentar8 Интервју со Ана Малцева, советник, правник и член на тимот кој ја припремаше претставката остварено во Скопје на 07 јули 2017

Кавадарци, Куманово и други населени места се гушат од загадениот воздух. Загадувањето во Скопје и Тетово особено расте по 2008/2009 година паралелно со градежната експанзија и намалувањето на зелените површини во градовите кое се појавува како резултат на инстант промените на деталните и генералните урбанистички планови и нивните сè почести отстапки од просторниот план на РМ, кој точно ги предвидува зоните за градба и зоните на заштитни зелени појаси и кој директно предвидува ефикасна контрола на користењето и уредувањето на градежното земјиште, како и заштита и унапредување на животната средина.9 Узурпацијата и негрижата за животна средина успеа да мобилизира над 200.000 граѓани од скоро сите региони на Македонија активно да се борат за зачувување на човековата околина, здравата вода и чистиот воздух.Дел од овие движења се јавуваат и како резултат на отстапките на властите во РМ од тенденциите за одржлив развој и отстапување од меѓународните конвенции, во прв ред од препораките на Светската комисија за животна средина и развој позната како Brutland комисија,10 чиј потписник е и Македонија, и го дефинира одржливиот развој како: Развој кој ги задоволува потребите на сегашните генерации, без да ја загрози можноста на идните генерации да ги задоволат своите потреби11.

ИНИЦИЈАТИВИ ЗА ЧИСТ ВОЗДУХ

Иницијативите за чист воздух во Скопје, Тетово и Битола настанаа како самоникнати (grassroots), од граѓаните, без хиерархија и со една и единствена цел, да се зголеми свесноста за аерозагадувањето и да се изврши притисок врз надлежните да делуваат. Мобилната апликација “Мој Воздух” и споделувањето на статистиките за аерозагадувањето беа иницијалната каписла за граѓаните да се организираат, да се вмрежуваат и да делуваат преку протести, петиции, настани, кампањи на социјални мрежи, итн. Прапочетоците на овие иницијативи се врзуваат за периодот есен-зима 2013/14 и се поклопуваат со поставувањето на автоматските мерни станици на Министерството за животна средина и просторно планирање кои даваат алармантни податоци за аерозагадувањето. Во периодот 2013-2014, сите активности поврзани со аерозагадувањето се во целост вонинституционални и предводени од граѓанските активисти.12 Подоцна, од 2015 година, во битката се вклучуваат и еколошките организации „Го Греен“, „Фронт 21/42“ и „Еко Свест“, со што борбата за чист воздух почнува да добива и институционална димензија, односно сè повеќе се упатувааат официјални барања (период 2015/16) и барање за преземање мерки од општинските/градските власти како и од МЖСПП. Резултат на овие организирања и групирања на активистите и еколошките организации се движењата (организациите) „Скопје Смог Аларм“, „Еко Герила – Тетово“ и „За нас се работи“ од Битола, кои заедно со еколошките организации

9 Просторен план на Република Македонија, стр. 1410 http: www.un-documents.net our-common-future.pdf11 Ibid, p. 8212 Интервју со Мартин Попов, претставник на иницијативата „Паркобрани“, остварено во Скопје на 4 јули 2017



(најголема поддршка во знаење и правни аргументи иницијативите добиваа од организациите „Еко свест“, „Фронт 21/42“ и „Македонско еколошко друштво“) и активистите, на своја одговорност го преземаа приматот во битките за чист воздух. Во последниве две години, „Скопје Смог Аларм“ и другите еко иницијативи ширум Македонија успеаја да го стават прашањето на аероагадувањето на агендата на надлежните и на политичките партии. Резултати сепак недостасуваат, во поглед на статистики за намалено аероагадување. Тука претстои многу работа за надлежните и за граѓаните кои треба да ги сменат навиките и да преземаат мали, но важни еко чекори.13 Едновремено, по неколку масовни протести, маршови и герила акции во Тетово и Западна Македонија, иницијативата „Еко Герила“ успеа да ја стави животната средина како едно од најклучните прашања за граѓаните на Тетово и околината. Со тоа се влијаеше МЖСПП да го затвори најголемиот загадувач - Југохром. „Југохром не работи од 1 ноември 2016 г., и од тогаш па наваму загадувањето во Тетово е намалено до 60%, споредено со истите временски периоди на минатите години. Ваквите сознанија ги добиваме од мерењата на мониторинг станиците и МЖСПП, и истите беа јавно потврдени и од страна на екс министерот а животна средина Башким Амети“, вели Аријанит Џафери, претставник на Еко Герила од Тетово14.

Она што всушност се најголемите придобивки од иницијативите за чист воздух е дека МЖСПП и Градот Скопје почнаа проблемите со аерозагадувањето да ги решаваат на системски начин. За само неколку месеци под притисок на еко движењата донесен е Националниот план за заштита на воздухот, кој се надоврзува на Законот за заштита на амбиенталниот воздух од 2004 година. Новиот план предвидува низа конкретни мерки во корист на граѓаните, а она што е најбитно е дека со националниот план за заштита на воздухот директно се предвидува постојано и јавно достапно мониторирање на квалитетот на воздухот, односно овој мониторинг станува постојана државна мерка која мора да се врши преку мерните станици на Министерството за животна средина и просторно планирање.15 Паралелно со овие стратешки документи, Град Скопје, под притисок на јавноста, во зимата 2017 г. изготвува „Краткорочен акционен план за заштита на амбиентниот воздух во Скопје“. Со овој план, при алармантни состојби, Град Скопје е задолжен да презема краткорочни мерки насочени кон намалување и елиминирање на ризикот од изложување на штетни загадувачки супстанции во воздухот и брзо ограничување на времетраењето на таквите услови, истражување и идентификување на причините и информирање и предупредување на населението за можните здравствени ефекти причинети од загадувачките супстанции во воздухот.16

Добра страна на овој план е и што точно ги утврдува вредностите на аерозагадувањето и се смета дека прагот е надминат доколку концентрациите на PM10 (24-часовен просек) се над прагот од два последователни денови.

13 Интервју со Игор Новески, претставник на „Скопје Смог Аларм“, остварено на 11 јули 2017 г. во Скопје14 Интервју со Аријанит Џафери, претставник на „Еко герила Тетово“, од 12 јули 2017 15 Национален план за заштита на амбиенталниот воздух, стр. 1416 Kраткорочен акционен план за заштита на амбиентниот воздух во Скопје, стр. 3

Се очекува епизодата со високи концентрации да продолжи17 што му дава на градот (градоначалникот) право за преземање итни мерки, како што на пример беше мерката за бесплатен јавен превоз минатата зима.

Од друга страна иако Град Скопје со забрзан интензитет носи стратешки документи за борба со аерозагадувањето (План за подобрување на квалитетот на воздухот Скопје и стратегијата Отпорно Скопје – Стратегија за Климатски промени), според зборовите на експертите од Град Скопје кои не сакаат да бидат јавно цитирани,18 истите се недоречени и не предвидуваат конкретни чекори во буџетска смисла. Слични се и ставовите на претставниците на еколошките движења кои на властите во Град Скопје му забележуваат дека не е сè уште подготвен и дека не постои политичка волја за сериозно справување со проблемите на аерозагадувањето. Обично се преземаат краткорочни, површни мерки од типот на бесплатен автобуски превоз, прскање на улиците со средство за намалување на ПМ честички, субвенции за печки за пелети, итн. Сепак сè ова е премалку и предоцна. Град Скопје и МЖСПП имаат многу документи, стратегии, анализи итн., меѓутоа имаат малку резултати на терен.19

Во Тетово, во тек е борбата против дивата депонија, а позитивните сигнали се веќе присутни со тоа што од страна на ЈКП Тетово е изградена претоварна станица надвор од градот. Во прилог на овој процес, и решавањето на проблемот со претоварната депонија, се надополнува и стратегијата за развој на Полошкиот плански регион, во која овој проблем исто така е нотиран и се бара негово итно решение.20

Во делот на иницијативите и мерките кои државните институции ги преземаат за подобрување на состојбите со аерозагадувањето, исто така е забележлива уште една појава, а тоа е дека покрај директните мерки за решавање на овој проблем нужно е зголемување на јавното зеленило и парковските површини на целата територија на градот Скопје, како и почитувањето на регулативите кои ги дава просторниот план на РМ,21 особено во Скопскиот регион каде што е нужно итно запирање на градежната експанзија кон Водно и уништувањето на шумите на Скопска Црна Гора. Исто така, интензивирањето на напорите за прогласување на Шар Планина за национален парк ќе придонесе кон подобрување на ситуацијата со животната средина во Полошкиот регион.

17 Исто, стр. 6 18 За време на изработката на оваа анализа сите претставници на администрациите на Град Скопје, Општина Тетово, МЖСПП, Национален парк Маврово одбиваа да бидат цитирани со име и презиме, но затоа пак дадоа исклучително корисни податоци за анализата.19 Интервју со Игор Новески, претставник на „Скопје Смог Аларм“ остварено на 11 јули 2017 г. во Скопје20 Програма за развој на Полошки плански регион, стр. 4921 Просторен план на РМ, стр. 6



ИНИЦИЈАТИВИ ЗА ЗАШТИТА НА РЕКАТА РАДИКА, ЗА СПАС НА НАЦИОНАЛНИОТ ПАРК МАВРОВО, СТОП ЗА БРАНИТЕ ЛУКОВО ПОЛЕ И БОШКОВ МОСТ И ИНИЦИЈАТИВА ОХРИД СОС

Југозападниот плански регион, заедно со Скопскиот, покажаа најголема иницијативност за зачувување на јавното добро и заштита на природното наследство. Она што од аналитичка гледна точка е особено интересно кај овие иницијативи е дека единиците за локална самоуправа и јавните установи задолжени и формирани да го чуваат природното наследство во целост потфрлија и се ставија на страна на Владата, неисполнувајќи ги своите обврски кон граѓаните. Во оваа смисла битно е да се напоменат дијаметрално различните ставови на општините Маврово Ростуше и Дебар. Во целиот процес, Општината Маврово Ростуше, која иако во своите стратешки документи развојот го планира на одржливо користење на природните ресурси,22 и покрај противењето на огромен број од граѓаните, најверојатно по партиска директива (Градоначалникот е од партијата која беше на власт на централно ниво) во целост ги поддржуваше идеите на ЕЛЕМ и Mинистерството за економија за изградба на браните на територијата на Националниот парк Маврово. Она што можеби е уште позагрижувачко е тотално игнорантскиот однос и незаинтересираноста на Јавната установа Национален Парк Маврово, задолжена да го чува и штити природното наследство и биодиверзитетот, за она што се случуваше на територијата на паркот, со што НП Маврово можеше да ги изгуби и основните атрибути и вредности заради кои е воспоставен како национален парк. Во овој случај НП Маврово оди уште подалеку, менувајќи ги преку ноќ степените на заштита на одредени делови на паркот. Конкретно, делот околу Луково поле, од висока категорија на заштита, каде не смеат да се прават никакви економски дејности, по барање на ЕЛЕМ, се спушта во категоријата со ниска заштита, каде е дозволено вршење економски и градежни активности.23

Официјалниот став на Општина Дебар беше против изградба на Луково Поле, а сепак даде позитивно мислење за изградба на ХЕЦ Бошков мост. Иако официјално беше против изградбата, Општината преку Градоначалникот Ружди Лата многу малку направи за да го поддржи ставот против изградбата на ХЕЦ Луково Поле, и на таков начин работеше и беше на иста линија со Владата.Многу бргу во Дебар се формира коалицијата на невладините организации кои јавно го објавуваат проблемот со браните, а на коалицијата се приклучуваат и поголемите домашни и меѓународни еколошки организации и бројни граѓански активисти. Сржта на ова иницијатива ја сочинуваат организациите „Фронт 21/42“, „Центар за развој на заедницата-Дебар“, „Заедно за Река“, „Центар за Современи Уметности“ (кој дава креативна поддршка), „Македонско Еколошко Друштво“, ЗГ „Бистра“, сите месни заедници од реканскиот и дебарскиот крај, како и бројни меѓународни организации како „Riverwatch Blue Hеart of Europe“, мрежа од над 100 еко-организации од цела Европа. Здружени, овие

22 Стратегија за локален економски развој на Општина Маврово и Ростуше 2014 - 2018 година, Стр. 14 23 Интервју со Адем Сулејманоски, поранешен советник во Општина Маврово Ростуше и претставник на „Заедно за Река“, остварено на 07 јули 2017 г. во Ростуше.

иницијативи во тек на неколку години заедничка работа успеваат во целост да го стопираат почетокот на градбата на овие брани, а МАНУ, иако официјално не е позната причината, во Стратегијата за енергетски развој на РМ 2010-2035, дава сценарија за енергетската стабилност на Македонија и без ХЕЦ Луково Поле и Бошков Мост.24 Прашањата за оправданоста на проектите може да се разглобуваат на долго и широко, но според деталните анализи на енергетските стратегии никако не е јасно зошто наместо во овие електрани не се донесени одлуки за инвестирање во електраните Чебрен/Галиште на Црна Река, или електраните Градец или Велес/Сопот на Вардар, кои иако се двојно и тројно поскапи, произведуваат многу повеќе електрична енергија, бидејќи вкупната моќност на електраните Луково Поле и Бошков мост е 66,2 мегавати, наспроти моќноста од 333 мегавати на Чебрен, 193 мегавати на Галиште или 54 и 93 мегавати на Градец и Велес, а цените за инвестиција по мегават на електраната Галиште се еднакви и поевтини од оние на Бошков Мост и Луково поле.25

Иако работите и плановите во моментов се во целост стопирани, идеите за финансирање и изградба на двете хидроелектрани се сè уште дел од Националната стратегија за развој на енергетиката. Нивното спроведување е суспендирано од 2015 година со усвојување на Препораката бр. 184 на Постојаниот Комитет на Бернска Конвенција. Финансирањето од меѓународните финансиски институции (Светска банка за Луково Поле, и Европска банка за реконструкција за Бошков Мост) е откажано. Исто така, моментално на сила е забрана за било какви активности во територијата на НП Маврово, сè додека не се изврши нова студија за влијанијата на овие дејности врз биодиверзитетот во НП Маврово, по што Бернската конвенција (усвоена 1979 год.) чиј потписник е и Македонија (18.09.1997 год.) ќе расправа повторно и се очекува да донесе финална одлука со препорака да бидат забранети било какви активности во НП Маврово.26Всушност, интернационализацијата на проблемот, како и неодржливите идеи на Владата на РМ да гради брани во најголемиот национален парк во земјата и еден од најголемите во регионот на Балканот, ја доведе државата до таму да повреди редица меѓународни конвенции и договори за заштита на природата чиј што е потписник. Покрај Бернската конвенција, изградбата на браните ќе ги повредеше и Резолуцијата WCC-2012-Rec-150 на Меѓународната Унија за заштита на природата, Архуската Конвенција и правото на ЕУ.27 Паралелно со борбата во Реканско-Дебарскиот регион и Националниот парк Маврово, со остварувањето на првите граѓански победи во текот на 2016/17 година, како една од позабележителните граѓански еколошки иницијативи во Југозападниот плански регион во последниот период е иницијативата „Охрид СОС“, која всушност претставува конгломерат на повеќе локални иницијативи („Стоп за уништување на студенчишко Блато“, МЗ Лагадин, „Спас за Охридското Езеро“, помогнати од поголемите еколошки движења и организации). Иницијативата „Охрид СОС“ се обединува околу неколку точки, односно активности за запирање на намерите за измена за планот за управување на НП

24 Стратегија на МАНУ за енергетски развој на Република Македонија 2010-2035, стр. 11625 Стратегија на МАНУ за енергетски развој на Република Македонија 2010-2035, стр. 123 26 Интервју со инг. Бардил Марку, остварено на 7 јули 2017 во Дебар27 Интервју со Александра Бујаровска, еко адвокат и претставник на „Еко свест“, остварено на 10 јули 2017 во Скопје



Галичица, изградба на Ски центар и експресен пат во паркот, за урбанизирање на Студенчишко блато, како и хипер градба и предимензионирани објекти кај плажата Лагадин. Бројните зафати кои се спроведуваат и се планираа да се спроведуваат, доведоа до тоа да се преиспита статусот на заштитено подрачје на Охридското Езеро од страна на УНЕСКО.28 Поради ова, работна група на УНЕСКО во текот на месец април 2017 г. престојуваше во Охрид со цел проверка на предвидените проекти и како истите ќе влијаат врз статусот на заштитено подрачје. За таа цел е подготвен и извештај (кој сè уште не е објавен целосно) со препораки кои главно се фокусираат на напуштање на сите проекти кои се спротивни на правилата на градови и области од листата на заштитени подрачја.29 Токму благодарејќи на притисокот од домашните организации, но и од меѓународните организации и УНЕСКО, иницијативата „Охрид СОС“ успеа да исполни дел од своите барања. Постапката за заштита на Студенчишко блато односно негово прогласување за категорија 3 заштитено подрачје - споменик на природата, е стопирана заради потребата од измена на студијата за ревалоризација на подрачјето. И за Охридското езеро и за Студенчишко блато допрва треба да се финализира постапката за ре-прогласување и да се изготви соодветен план за управување со подрачјето.30

ЈУГОИСТОЧЕН РЕГИОН

Од граѓанските иницијативи поврзани со водите и здравјето на луѓето во Југоисточниот регион, особено активна и интересна за анализирање е иницијативата „Арсена“ од Гевгелија која се раѓа по сознанието на група гевгеличани дека Државната Агенција за храна и ветеринарство на РМ, по три последователни мерења на 23 септември 2012 година издала забрана за употреба на водата во Гевгелија.31 На почетокот, бидејќи никој од локалните власти, ниту водоснабдителното претпријатие, ниту локалната самоуправа и општинскиот Совет не се произнесуваат за проблемот, „Арсена“ прави неколку анализи на примерок вода од градскиот водоснабдителен систем и тие во континуитет покажуваат високи концентрации на арсен. Иако максимално дозволената концентрација изнесува 10 микрограми на еден литар,32 сите анализи покажуваат значително зголемени вредности на еден од најотровните и најканцерогените елементи кои се движат во вредностите 14,8 микрограми на 24.12.2013 година, 15,32 микрограми на 15.05.2014 година, 17,86 микрограми на 2.07.2015 година, 21,3 микрограми на 24.03.2016 година, 19,7 микрограми на 14.06.2016 и 18,0 микрограми на 21.12.2016 година, што укажува на енормното

28 Интервју со Емина Рустемоска, докторанд на социологија при Универзитет „Свети Кирил и Методиј“, Скопје, остварено на 11 јули 2017 во Охрид29 http: whc.unesco.org en documents 15874030 Интервју со Александра Бујаровска, еко адвокат и претставник на „Еко свест“ остварено на 10 јули 201731 Решение на Институт за јавно Здравје добиено при увид во интерната документација на иницијатива Арсена при посета и Интервју остварени на 02 јули 2017 во Гевгелија 32 Правилник за квалитет на водата за пиење ИЈЗ Скопје

присуство на арсенот од 40 до 130% повеќе од здравствено дозволената граница.33

Медицината вели дека континуираната изложеност на човековиот организам на отровниот арсен подолго од шест месеци може да предизвика низа малформации во клеточната структура, канцерогени заболувања, пред сè кожни лезии (меланом на кожата), карцином на црниот дроб, кардиоваскуларни пореметувања, болести на лимфниот систем, зголемување на ризик од карцином кај децата и младите поради слабиот имунолошки ситем и сите други видови на карцином. Стапката на заболување од карцином и смртност на жителите на Општина Гевгелија од карцином е енормно зголемена на 22,3%, што е на четврто место во државата, иако Гевгелија важи за еколошки чист и незагаден регион. Од болницата во Гевгелија велат дека некогаш во Гевгелија имало една или ниедна операција годишно на карцином на дојка, или една или ниедна операција на карцином на дебело црево, а сега годишно се прават по 22 операции на карцином на дојка, и 20 операции на карцином на дебело црево. Тоа е за 400% поголем број на пациенти од карциноми.34

Интересно е дека иницијативата „Арсена“ повеќе од било која друга граѓанска иницијатива, беше блокирана и игнорирана од локалните, регионалните и државните институции. ЈЗУ „Институт за Јавно Здравје“, Подрачна единица Гевгелија, доби забрана да соработува со граѓанската иницијатива и да дава податоци, иако законски се обврзани на тоа. Интересен е ставот на Институтот за Јавно Здравје на РМ во Скопје: „Не нѝ носете повеќе примерок на вода за анализа. Знаеме, водата во Гевгелија е токсична и нема што уште да правиме анализа“.35

Иако никогаш не признаа, под притисок на „Арсена“, Општина Гевгелија подготви нов проект за ископ на нови бунари со издашност од 200 литри во секунда и нов цевководен систем до градот од 3.880 метри, објавен е тендер за избор на најповолен изведувач и веќе се на терен екипи за реализација на проектот кој треба да биде готов до ноември 2017 година. Средствата за реализација се обезбедени од Светска Банка и од Програмата за рурален развој на Европската Унија.На крајот битно е да се напомене дека резултатите на Арсена се отсликуваат и по прашањето за референдумот против отварањето рудници за злато на планината Кожуф, бидејќи кога ова прашање стаса на дневен ред пред Општинскиот Совет и доби едногласна поддршка од сите советници, граѓанскиот одговор беше очекуван, со изјаснување на 92% од граѓаните кои гласаа против отварање на рудници за минерални суровини на планината Кожуф.36

33 Сите анализи и мерења се направени од ИЈЗ Скопје, по барање на Иницијатива Арсена, мерењата се достапни на www.facebook.com inicijativaarsena ?fref=ts 34 Интервју со Др. Ристе Деамов, лекар во пензија, остварено 2 јули 2017 г. во Гевгелија 35 Интервју со Јованка Дојранлиева, остварено на 2 јули 2017 г. во Гевгелија 36 Исто



ЗАКЛУЧОК

Длабинското истражување и оваа анализа само ги потврдуваат првичните сознанија и претпоставки дека најголем број од проблемите кои ги мобилизираа граѓаните воопшто не биле дел од било какви стратегии на државата, локалната власт или институциите. Едноставно, при детално анализирање на состојбите и стратешките документи, повеќе од очигледно е дека прашањата кои ги мобилизираа граѓаните и граѓанското општество всушност претставуваат ад-хок идеи излезени од тесните политички кругови на властите и воопшто не беа базирани на никакви стратешки документи при нивната изработка и носење. Токму заради тоа, овие идеи никогаш претходно не биле предмет на дебата во јавноста, стручна анализа и осмислен планиран процес. Во најголем број случаи, иницијативите кои се предмет на оваа анализа, всушност и да сакале, не можеле да се потпрат на никакви стратешки планови или документи кои можеби би овозможиле поорганизирано водење на институционалните битки, наместо активистичка мобилизација на граѓаните, за да го заштитат својот интерес, бидејќи такви документи воопшто и не постоеле. Она што е особено важно е дека токму благодарејќи на овие иницијативи денес се сочувани амбиенталните и еколошките вредности на долината на Радика и Националниот парк Маврово, кој не е разорен со градење на брани и големи инфраструктурни зафати во неговото срце, не е изграден парапет околу Охридското езеро, стопирана е изградбата на бетонски плажи, спасено е Студенчишкото блато и намалено е сечењето на трската. Гевгелија е на чекор до здрава вода за пиење, запрено е уништувањето на Кожуф. Скопје и Тетово, како и Министерството за животна средина, иако со мали чекори, сепак преземаат мерки за намалување на аеро загадувањето, а Градскиот трговски центар ја задржа својата автентичност. Сè на сè, она што во периодот 2010-2016 изгледаше невозможно, денеска е на чекор до целосно остварување благодарение на ангажманот на над 40 граѓански организации, неколку стотици граѓански активисти и поддршката која иницијативите во изминативе години ја добија од над 200.000 граѓани на Република Македонија.

Селектирана Библиографија

• Општина Маврово и Ростуше, Стратегија за локален економски развој 2014 - 2018 година http://www.mavrovoirostuse.gov.mk/wp-content/uploads/2015/10/14.05.15_Strategija-za-LER_Mavrovo-i-Rostuse.pdf

• Национална стратегија за одржлив развој во Република Македонија дел I/II (2009 - 2030), Министерство за животна средина и просторно планирање http://www.macefdrr.gov.mk/files/dokumenti/NSSD.pdf

• Нацрт стратегија за заштита на природата 2017-2027, Министерство за животна средина и просторно планирање, Скопје 2016 http://www.moepp.gov.mk/wp-content/uploads/2016/09/NACRT_STRATEGIJA_-ZA_ZASTITA_PRIRODA.pdf

• Национална стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 година, Македонска Академија на науките и уметностите, Скопје 2010 http://arhiva.vlada.mk/registar/files/ME_Strategija_za_energetika_2030_22.12.2009.pdf

• Национална стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2035 година , Македонска Академија на науките и уметностите, Скопје 2010 http://arhiva.vlada.mk/Nacrt_tekst_strategija_854918556%20(2).pdf

• Национален план за заштита на амбиентниот воздух во Република Македонија за период од 2013 до 2018 година, Министерство за животна средина и просторно планирање, Скопје 2012 http://www.moepp.gov.mk/wp-content/uploads/2014/12/Nacionalen-plan-za-zastita-na-vozduhot-2013-2018.pdf

• Национална Стратегија за одржлив развој во Република Македонија -дел I / II (2009-2030), Министерство за животна средина, Скопје 2010 http://arhiva.vlada.mk/registar/?q=node/378

• Национална стратегија за инвестиции во животната средина, Министерство за животна средина, Скопје 2008 http://arhiva.vlada.mk/registar/?q=node/397

• Отпорно Скопје, Стратегија за климатски промени на Град Скопје, Град Скопје, Скопје 2017 http://www.skopje.gov.mk/Uploads/Otporno%20Skopje%20Startegija%20mkd.pdf

• Програма за развој на Полошки плански регион, 2009-2013, Арбериа, Тетово 2010 http://www.rdcpolog.mk/files/Program%20MK%20ArberiaDesign.pdf

• Стратегија за регионален развој на Република Македонија 2009-2019, Собрание на РМ, Скопје 2009 http://arhiva.vlada.mk/registar/files/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDONIJA_2009-2019_GODINA.pdf

• Закон За Рамномерен Регионален Развој, Сл.Весник на Р.Македонија бр.63 од 22.05.2007 година http://www.pravo.org.mk/documentDetail.php?id=729

• Краткорочен акционен план за заштита на амбиентниот воздух во Град Скопје и општините во Град Скопје, јануари 2017, Скопје http://www.skopje.gov.mk/Uploads/%D0%9A%D0%A0%D0%90%D0%A2%D0%9A%D0%9E%D0%A0%D0%9E%D0%A7%D0%95%D0%9D%20%D0%90%D0%9A%D0%A6%D0%98%D0%9E%D0%9D%D0%95%D0%9D%20%D0%9F%D0%9B%D0%9-0%D0%9D%20%D0%97%D0%90%20%D0%97%D0%90%D0%A8%D0%A2%D0%98%D0%A2%D0%90%20%D0%9D%D0%90%20%D0%90%D0%9C%D0%91



%D0%98%D0%95%D0%9D%D0%A2%D0%9D%D0%98%D0%9E%D0%A2%20%D0%92%D0%9E%D0%97%D0%94%D0%A3%D0%A5.pdf

• План за подобрување на квалитетот на воздухот во агломерација Скопски регион, Град Скопје, Скопје 2017 http://www.skopje.gov.mk/Uploads/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9A%D0%B5%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%82%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%B2%D0%BE%D0%B7%D0%B4%D1%83%D1%85%D0%BE%D1%82.pdf

• Просторен план на Република Македонија, Агенција за планирање на просторот, Скопје 2004 http://app.gov.mk/?spatialplaning=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD-%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0-%D1%80%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0-%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8

• Програма за развој на Вардарскиот плански регион, Центарот за развој на Вардарскиот плански регион, Велес 2008 www.vardarregion.gov.mk/nova/index.php?

СЕВЕРОИСТОЧНИОТ


РЕГИОНАЛНИОТ РАЗВОЈ

СОГЛАСНО ПРИОРИТЕТИТЕ/

Јорданчо МиневскиАвтор:

ПРОГРАМИТЕ НА

10



ЗА АВТОРОТ

Авторот на оваа анализа, Јорданчо Миневски, основното и средното училиште го завршува во родната Крива Паланка, а потоа се запишува на Економскиот фа-култет при Универзитетот „Св. Кирил и МетодиЈ“ во Скопје, каде се стекнува со звање дипломиран економист на департманот Електронски Бизнис.

Уште како студент се интересирал за различни области во врска со подобрување-то на квалитетот на животот на луѓето, особено преку подобрување на економ-скиот развој, кој го смета за клучен, и смета дека со развој на економската ком-понента, се развиваат и сите други, креирајќи дополнителни вредности, кои во еден спирален круг водат кон забрзан регионален развој.

По завршувањето на академското образование, се насочува кон неформалното образование и досега има посетено неколку десетици домашни и меѓународни обуки од различни области (од оддржлив развој па сè до социјална вклученост на маргинализирани лица).

Авторот е активен член на невладината организација Граѓански центар за од-држлив развој ЕГРИ од Крива Паланка, а своето искуство го има стекнато пре-ку неколку истражувачки анализи на тема економски развој, како и низа други проекти финансирани преку фондовите на Европска Унија и конзуларните прет-ставништва на дипломатскиот кор во Република Македонија.

РЕЗИМЕ

Североисточниот плански регион (СИПР) е статистички најнеразвиен во сите три компоненти (демографски, социо - економски и развоен индекс), преку кои се одредува степенот на развиеност на регионите.

Во Североисточниот плански регион во периодот 2013-2016 требало да се ин-вестира 17.3% 1од средствата од државниот буџет наменети за Рамномерен ре-гионален развој (РРР).

Анализата покажа дека средствата кои СИПР ги добива како процент од БДП врз основа на Законот за РРР се многу мали во однос на законски пропишаниот про-цент на средства. Имено, за периодот 2013-2016 г. регионот добил во просек само 16.581.776 денари во вид на инвестиции, или 0,018% од БДП, пропорцио-нално поставен на ниво на СИПР. Во регионот главно се инвестираат и средства од страна на други државни институции, но и со тие инвестиции повторно не се достигнува законскиот праг, доаѓајќи до само 0,083%. Дополнително, и самите инвестиции кои доаѓаат од страна на државните институции главно се од лока-лен, а не од регионален карактер.

1 Одлука за класификација на плански региони објавена во Службен весник на Рм Бр. 88/13

Како дел од анализата произлегоа и препораки за тоа на кој начин да се подо-бри регионалниот развој. Беа направени интервјуа со клучни актери во процесот на спроведување на Законот за РРР, како и он-лајн анкети со претставници на граѓанскиот сектор.

ВОВЕД

Регионален развој е процес на идентификување, поттикнување, управување и искористување на развојните потенцијали на планските региони и подрачјата со специфични развојни потреби.

Во врска со дефиницијата за регионален развој, битно е да се нагласи дека ре-гионален развој е развој преку проекти кои се од заеднички интерес на ниво на регионот. Како примери за регионален развој може да се наведе железничка пруга, автопат, гасовод и сл., односно проекти кои се од интерес на регионот и опфаќаат повеќе од една општина, додека, на пример, изградба на локален пат кој го користи само локалното население за сопствени потреби не е пример за регионален развој, туку се смета за развој од локален карактер.

Имајќи предвид дека осумте плански региони во Република Македонија има-ат различен степен на развиеност, донесен е Закон за рамномерен регионален развој кој генерално има за цел да оствари рамномерен и оддржлив развој на целата територија на Република Македонија, намалувајќи го диспаритетот меѓу и во рамките на планските региони. Утврдена е и методологија според која се одредува степенот на развиеност на регионот и согласно Законот, најнеразви-ениот регион добива најмногу од средствата, додека најразвиениот најмалку.

Од предвидените средства, како процент од БДП, 70% се за развој на планскиот регион. Општините во регионот преку советите за развој на планските региони аплицираат за овие средства, и согласно на тоа колку квалитетни проекти има, толку проекти ќе бидат финансирани, но не повеќе од предвидените средства за самиот регион. Доколку предвидените средства за регионот не се искористат за-ради недостатокот на квалитетни проекти, вишокот на средства се распоредува на проекти од другите региони според бодовната ранг листа на погодни проекти.

Од друга страна пак, останатите 20 % за финансирање на проекти за развој на подрачјата со специфични развојни потреби и 10% за финансирање на проекти за развој на селата, се средства за кои можат да аплицираат општините, без раз-лика на тоа во кој регион се наоѓаат.

Средствата кои се доделуваат на регионите, согласно Законот за регионален раз-вој, се распределуваат преку Бирото за регионален развој, како дел од Минис-терството за локална самоуправа на Република Македонија.

Според податоците прикажани во главниот дел од анализата, средствата кои се трансферираат до регионите врз основа на Законот за регионален развој се да-



леку од 1% од БДП кои му припаѓаат на регионот согласно овој закон.

Од друга страна пак, преку програмата на Владата, но и преку различни линиски програми на ресорните министерства, се инвестираат значителна сума на пари кои Владата ги смета дека го достигнуваат бараниот 1%, а дури и како што велат од таму, одат и над овој процент.

За предмет на истражување на овие недоследности ќе се земе Североисточниот плански регион, како статистички најнеразвиен.

Анализата воглавно треба да покаже:

• Дали средствата кои државата ги вложува се во согласност со стратегијата и програмата за регионален развој, која е сумата која се вложува, и колку е блиску до законскиот минимум од 1% од БДП, а од тоа 17,3% во Североис-точниот плански регион;

• Јазот помеѓу средствата кои се добиваат преку Бирото за регионален развој и директните инвестиции кои државата ги прави;

• Колку средства во апсолутен и релативен износ добива секоја општина во Североисточниот плански регион;

• Препораки за остварување на поголем рамномерен регионален развој.

АНАЛИЗА

Североисточниот плански регион (СИПР) е статистички најнеразвиен во сите три компоненти (демографски, социо – економски и развоен индекс) преку кои се одредува степенот на развиеност, што со години го остава на последно место по развиеност меѓу сите осум плански региони во државата. Од тука потребата за „фаќање на приклучок“ со останатите региони и постигнување на поголем развој е клучно за негово заживување.

Во склоп на регионот сместени се следниве општини: Куманово, Крива Паланка, Старо Нагоричане, Липково, Кратово и Ранковце. Овие општини покрај тоа што имаат стратегии и приоритети за локален развој, имаат пред себе и една гене-рална стратегија и програма за развој на ниво на регион.

Според податоците на Државен завод за статистика на Република Маке-донија, Бруто домашниот производ2 според ЕЦЦ 2010 моделот на пре-сметка за годините 2013,2014 и 2015 изнесува 499.559 милиони де-нари, 525.620 милиони денари и 558.240 милиони денари соодветно.

2h p://www.stat.gov.mk/PrethodniSoopstenijaOblast.aspx?id=32&rbrObl=7

Во Табела 1 и Табела 2 прикажано е колку средства се предвидени, а колку реали-зирани согласно завршната сметка на буџетот на РМ и процентуалното учество на реализираните средства во однос на годишниот БДП:

Табела 1: Инвестиции преку Биро за регионален развој во однос на БДП (во илјади денари)

ГодинаБиро за регионален развој

БДП* Предвидени ** Реализирани ** Процент2013 499.559.000 49.043 42.545 0,008%2014 525.620.000 58.043 55.472 0,01%2015 558.240.000 60.043 45.889 0,008

Просечно 527.803.000 55.709 47.969 0,009 %

* Извор: Државен завод за статистика

** Извор: Завршни сметки на буџетите на РМ, Министерство за финансии за годините 2013-2015

Табела 2: Инвестиции преку Министерство за локална самоуправа во однос на БДП (во илјади денари)

ГодинаМинистерство за Локална Самоуправа

БДП* Предвидени ** Реализирани ** Процент2013 499.559.000 49.992 9.116 0,0018%2014 525.620.000 58.526 58.495 0,012015 558.240.000 78.680 78.649 0,014

Просечно 527.803.000 55.709 47.969 0,009 %


** Извор: Завршни сметки на буџетите на РМ, Министерство за финансии за годините 2013-2015



Табела 3: Вкупни инвестиции преку МЛС и БРР во однос на БДП (во илјади денари)

ГодинаВкупно МЛС и БРР

БДП* Предвидени ** Реализирани ** Процент2013 499.559.000 99.035 51.661 0,0012014 525.620.000 116.569 113.967 0,0212015 558.240.000 138.723 124.539 0,022

Просечно 527.803.000 55.709 118.109 0,0176 %


** Извор: Завршни сметки на буџетите на РМ, Министерство за финансии за го-дините 2013-2015

Од Табела 3 може да се забележи дека во овие три години, првично предвиде-ните средства не се реализираат, туку преку одлуки на Владата, овие средства се кратат. Може да се заклучи и дека за РРР за годините 2013, 2014 и 2015, согласно завршните сметки на Буџетот на РМ, просечно за трите години се инвестирало само 118.109 илјади денари или 0,0176 % од БДП, што е далеку од законскиот 1%, според кој просечно требало да се инвестира по 5.278.030 илјади денари по година.

Факт е и дека во последните години средствата предвидени за РРР растат, па така според одлуката на Владата објавена во Службен весник бр. 86 и бр. 99 за 2016 година, беше предвидено да се доделат 255.667.185 денари за РРР. Со оглед на тоа дека БДП за 2016 година изнесуваше 607.452 милиони денари, или 6.074.520 илјади денари како 1%, излегува дека доколку се усогласеа проекци-ите, ќе се оствареше околу 0,042%, што е мал напредок, но сè уште е далеку од законската определба. Завршната сметка на Буџетот на РМ за 2016 година, објавена на веб страната на Министерството за финансии, покажува дека за РРР биле предвидени 228.444.000 денари, додека реализирани биле 225.406.433де-нари, што е 0,037% од БДП.

Согласно одлуката за класификација на планските региони според степен на раз-виеност за период 2013-2017 година (Сл. весник на РМ бр. 88/13), Североисточ-ниот плански регион стекнува право на користење на средства од програмите за регионален развој во износ од 17,3%.

По години е прикажано во следната табела:

Табела 4: Реализирани средства на Центарот за развој на СИПР (во денари)

ГодинаСредства кои би требало да му се

доделат на ЦРСИПР

Реализирани сред-ства на центарот3

Процент на остваре-ност

2013 6.256.231 9.385.315 150%2014 13.801.512 5.705.614 41%2015 15.081.697 13.470.431 96%2016 27.296.719 25.070.294 94%

Вкупно 62.436.159 55.631.654 88%Просечно 15.609.039 13.907.913 88%

Во табелата се наведени сумите кои би требало да му се доделат на СИПР преку Бирото за регионален развој и Министерството за локална самоуправа кои реги-онот ги добива врз основа на проекти за развој на планскиот регион. 3Сумата на средства кои му припаѓаат на регионот се добиени со формулата: реализирани средства за рамномерен регионален развој во тековната година за сите плански региони преку МЛС и БРР * 0,70, средства кои се наменети за центрите за развој на планските региони * 0,173, средства кои му припаѓаат на Североисточниот плански регион врз основа на класификацијата за степенот на развиеност.

Со оглед на тоа дека одлуката за класификација на планските региони според степенот на развиеност за периодот 2013-2017 г. е донесена на крајот на 2012 г., а акцискиот план, како и фактичкото буџетирање при поднесување на апли-кации за проекти е со стапка од 2012 г., стапката за 2013 година изнесува 16,6%4, додека за сите други години стапката е 17,3%.

Доколку ја анализираме Табела 4, може да се забележи дека има одлична реа-лизација по оваа основа од 88% за периодот 2013-2016 г. Поголеми отстапки во однос на реализацијата има во 2013 г., кога средствата кои регионот ги реали-зирал одат до 150% заради подобрите проекти кои ги имале за сметка на оста-натите региони кои не ги искористиле нивните средства, но и слаба реализација во 2014 од 41%. Во регионот за истиот период, по оваа основа влегле вкупно 62.436.159 денари или околу 1 милион евра. Просечно, на ниво на периодот 2013-2016 г. на регионот му се доделени 15.609.039 денари, од кои просечно се искористени 13.907.913 денари или 88% .

Од табелата, исто така може да се забележи дека вкупната сума на доделени, а во исто време и искористени средства, бележи раст низ годините, па така од 6.256.231 во 2013 година, доаѓа на 27.296.719, односно со раст од 336,3%.

3 Барање за пристап до информации од јавен карактер до центарот за развој на Североисточен плански регион: поднесено на 01.06.2017, одговорено 06.06.20174 Акциски план на Центарот за развој на СИПР за 2013 г.



Табела 5: Реализација на средства за финансирање на проекти за развој на подрачја со специфични развојни потреби (во денари)

Година

Средства за финансирање на проекти за развој на

подрачја со специфични развојни потреби5

Реализирани средства на

општините од СИПР6

Процент на оствареност

2013 10.332.340 1.706.114 16%

2014 22.793.580 1.032.647 4,5%

2015 24.907.840 / 0%

2016 45.081.286 4.379.449 9,7%

Вкупно 103.115.046 7.118.210 7,55%

Просечно 25.778.761 1.779.552 7,55% 5 6

Во Табела 5 се наведени сумите кои му следуваат на регионот преку Бирото за регионален развој и Министерството за локална самоуправа, средства кои сите плански региони заеднички треба да ги добиваат врз основа на проекти за раз-вој на подрачја со специфични развојни потреби. Средствата се пресметани како 20% од реализираните средства за РРР во тековната година. Од табелата може да се заклучи дека општините од СИПР имаат реализација од 7,55% за разлика од 92,45% успешност на останатите региони заедно.78

Табела 6: Реализација на средства за финансирање на проекти за развој на селата (во денари)

ГодинаСредства за финансирање

на проекти за развој на селата7

Реализирани средства на

општините од СИПР8

Процент на оства-

реност

2013 5.166.170 213.584 4%

2014 11.396.790 919.765 8%

2015 12.453.920 2.159.712 17,3%

2016 22.540.643 1.009.182 4,4%

Вкупно 51.557.523 4.302.243 8,4%

Просечно 12.889.380 1.075.560 8,4%

5 Извор: Завршни сметки на Буџетот на РМ (20% од средствата предвидени за РРР)6 Извор: Барања за слободен пристап до информации од јавен карактер поднесени до општините од СИПР на ден 01.06.2017, со одговори во период 07.06.2017-20.07.20177 Извор: Завршни сметки на буџетот на РМ (10% од средствата предвидени за РРР)8 Извор: Барања за слободен пристап до информации од јавен карактер поднесено до општините од СИПР на ден 01.06.2017, со одговори во период 07.06.2017-21.07.2017

Во табелата 6 се наведени сумите кои им следуваат на регионите преку Бирото за регионален развој и Министерството за локална самоуправа, средства кои сите плански региони треба да ги добиваат врз основа на проекти за развој на селата. Средствата се пресметани како 10% од реализираните средства за РРР во тековната година. Од табелата може да се заклучи дека СИПР, за проектите за развој на селата котира слично како со проектите за развој на подрачја со специфични развојни потреби, со 8,4 % на успешност, за разлика на останатите 7 региони, кои сите заедно имаат 91,6%.

Табела 7: Добиени средства за СИПР преку трите начини на финансирање на Рамномерниот регионален развој ( во денари)

Година Центар за СИПР

Подрачја со специфични развојни

потреби

Развој на селата Вкупно

2013 9.385.315 1.706.114 213.584 11.305.013

2014 5.705.614 1.032.647 919.765 7.658.026

2015 12.745.431 / 2.159.712 14.905.143

2016 27.070.294 4.379.449 1.009.182 32.458.925

Вкупно 54.906.654 7.118.210 4.302.243 66.327.107

Просечно 13.726.663 1.779.552 1.075.560 16.581.776

Според Табела 7, во СИПР по основ на трансфер од БРР и МЛС, за периодот 2013-2016 г. влегле вкупно 66.327.107 денари, што во просек за истиот период прет-ставува 16.581.776 денари годишно.

Со оглед на тоа дека за РРР се одделуваат средства од централниот Буџет на РМ, анализата ќе направи споредба на трансферите од Буџетот на РМ кон реги-онот во однос на БДП, односно колку проценти од БДП се вложуваат во регио-нот. Имајќи предвид дека се располага со информации само од СИПР, потребно е бруто домашниот производ на ниво на држава да се сведе процентуално на ниво на регион.

За да го пресметаме процентот кој го добива или кој треба да го добива регионот во однос на БДП на државата ќе ја искористиме следната формула: од вкупниот БДП се пресметуваат 0,70% за сите 8 центри за развој на планските региони, а од добиената сума се пресметуваат 17,30% како сума која би требало да му при-паѓала на Центарот за развој на СИПР според формулата. Останатите 30% од 1% од БДП ќе се поделат со 8 (бројот на региони во Македонија), под претпоставка дека сите региони подеднакво ќе ги искористат овие средства.

Пример за пресметка на процентот од БДП кој се трансферирал за регионален развој за 2016 г. на ниво на СИПР би бил по формулата:



- 607.452 милиони денари (БДП) *0,70 = 425.216,4 илјади денари * 0,173 = 73.562,4 илјади денари

- 607.452 милиони денари (БДП) *0,3 = 182.235,6 илјади денари / 8 = 22.779,45 илјади денари или вкупниот трансфер на средства од Буџетот на РМ кон СИПР за РРР би требало да биде 96.341,85 илјади денари (73.562,4 илјади + 22.779,45 илјади)

Табела 8: Однос на средствата кои требало да бидат трансферирани од Буџетот на РМ во СИПР и реализирани средства (во илјади денари)

Година

Средства кои би требало да бидат

трансферирани од Владата за СИПР

Реализирани средства во СИПР

Процентуално учество

2013 76.782.217 11.305 0,014%2014 83.363.332 7.658 0.009%2015 88.536.864 14.905.1 0,016%2016 96.341.850 32.458.9 0,033%

Вкупно 345.024.263 66.327.1 0,018%Просечно 86.256.065 16.581.7

Извор: Пресметки на авторот

Ако се навратиме на претходно споменатото, дека 1% од БДП треба да биде инвестиран за РРР, и процентуално по споредбата на трансферираното на ниво на СИПР, може да се заклучи дека просечно за периодот 2013-2016 г. од стра-на на Бирото за регионален развој и Министерството за локална самоуправа во СИПР се трансферира само 0,018% од БДП. Најмалку инвестиции има во 2014 г. (0.009%), а најмногу во 2016 г. (во износ од 0.033%).

Освен овие, во регионот влегуваат и други инвестиции кои се спроведуваат пре-ку Владата на РМ, преку различни линиски министерства и програми.

Табела 9: Инвестиции од државни институции, по години9 (во денари)

Година Институција програма Сума Регионален карактер

2013 Агенција за финансиска поддршка на руралниот развој 54.175.370 12.737.392

2014 Агенција за финансиска поддршка на руралниот развој 11.985.238 0,0

9 Извор: Барања за слободен пристап до информации од јавен карактер поднесено до општините од СИПР на ден 01.06.2017, со одговори во период 07.06.2017-21.07.2017

2015 Агенција за финансиска поддршка на руралниот развој 92.060.382 51.059.113

2016 Агенција за финансиска поддршка на руралниот развој 32.687.310 0,0

Вкупно 190.908.300 83.565.363

Година Институција програма сума регионален карактер

2013Министерство за животна

средина и просторно планирање

10.797.680 2.997.680



12.849.960 0,0



0,0 0,0



347.751 347.751

Вкупно 23.995.391 3.345.431


2013 Министерство за економија 0,0 0,02014 Министерство за економија 0,0 0,02015 Министерство за економија 0,0 0,02016 Министерство за економија 120.000 0,0

Вкупно 120.000 0,00


2013 Агенција за млади и спорт2014 Агенција за млади и спорт2015 Агенција за млади и спорт 7.097.2652016 Агенција за млади и спорт

Вкупно 7.097.265 0,00

Вкупно за сите државни институции 222.120.956 86.910.794



Во Табела 9 се прикажани инвестициите во регионот направени преку Владата на РМ, линиските министерства и програми. Вкупно во регионот за период 2013-2016 г. инвестирани се 222.120.956 милиони денари (околу 3.600.000 евра), од кои 86.910.794 денари или 39% се за проекти од регионален карактер.

Како проекти со регионален карактер се наведени:

• Изградба на пат на потег с. Варовиште –Mанастир Св. Јоаким Осоговски во износ од 17.632.120 денари, од кои 15,3% од инвестицијата е од буџетот на Општина Крива Паланка, а другите се од Агенцијата за финансиска поддрш-ка на земјоделството и руралниот развој.

• Изградба на општински пат од с. Никуљане, Општина Старо Нагоричане до с. Четирце, Општина Куманово, во износ од 19.768.858 денари, финансира-ни од Агенцијата за финансиска поддршка на земјоделството и руралниот развој.

• Изработка на техничка документација за пречистителна станици за третман на комунални отпадни води во Општина Кратово, во износ од 347.751 де-нар, финансиран преку Министерство за животна средина и просторно пла-нирање.

• Изградба на фекална канализација во Општина Крива Паланка и Општина Липково износ од 6.689.061 денари, преку Министерството за животна сре-дина и просторно планирање и преку Бирото за регионален развој – проек-ти за развој на селата.

Во периодот 2013-2016, само 5 државни институции инвестирале во регионот, а најмногу од нив Агенцијата за финансиска поддршка на земјоделството и рурал-ниот развој, со 86% од вкупните инвестиции.

Во податоците не е вклучен проектот за реконструкција и опремување на гра-динка во Општина Ранковце, финансиран преку Министерство за труд и социјал-на политика, проект за кој Општина Ранковце не располагаше со точен податок.

Графикон 1: Процентуално учество на инвестициите од државните институции во СИПР во периодот 2013-2016 (во проценти)

Графикон 2: Инвестиции од државни институции во СИПР по години (во илјада денари)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2013 2014 2015 2016



Графикон 3: Споредба на трансферите за РРР до СИПР преку БРР и МЛС, нас-проти инвестициите од државни институции (во илјади денари)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2013 2014 2015 2016

Графиконот 3 го покажува односот на средствата кои влегуваат во регионот пре-ку БРР и МЛС, наспроти средствата од останатите државни инстититуции. Спо-ред приказот, најголемата разлика е направена во 2015 г., а најмала во 2016 г., кога износите по двете основи се скоро идентични.

И покрај тоа што средствата кои влегуваат во регионот преку Владата на РМ, ли-ниските министерства и нивните програми го подигаат процентот на инвестиции како процент од БДП, сепак реалната бројка е далеку од законскиот минимум што регионот треба да го добие по закон. Од Табела 10 се гледа дека вкупни-те инвестиции преку Бирото за регионален развој и Министерството за локална самоуправа, заедно со инвестициите од останатите државни институции, за пе-риод 2013-2016 г. се во просек 72.112.015 денари, односно 0,083% од БДП. Од табелата исто така може да се забележи дека има осцилации низ годините, а најголемо остварување е забележано во 2015 г. кога процентот на реализација е 0,12%.

Табела 10: Вкупни инвестиции во СИПР како процент од БДП на ниво на регион (во илјада денари)

Година % од БДП Вкупно инвестиции Учество во проценти

2013 76.782.217 76.278 0,99 %

2014 83.363.332 32.493,2 0,038%

2015 88.536.864 114062,7 0,12%

2016 96.341.850 65.613,9 0,068%

Вкупно 345.024.263 288.448 0,33

Просечно 86.256.065 72.112 0,083%

Ако се анализира Табела 11, ќе се забележи дека најмногу средства по сите ос-нови влегуваат во Општина Крива Паланка, со сума од 92.717.460 денари или 31% од вкупните инвестиции во регионот, и тоа најмногу благодарение на висо-ката реализација на средствата од Агенцијата за поддршка на земјоделството и руралниот развој. Во делот пак на искористени средства од МЛС и БРР, Општи-на Крива Паланка се наоѓа на четврто место по искористеност. На прво место е Општина Куманово со средства од 21.597.460 или 30% од вкупните средства на регионот добиени од МЛС и БРР.

Табела 11: Инвестиции по општини10 (во денари)

ОпштинаДобиени

средства (МЛС и БРР)

Добиени средства од други државни

институцииВкупно Процент

Куманово 21.597.460 120.000 21.717.460 7,4Крива Паланка 9.775.517 82.543.402 92.318.919 31,6

Ранковце 5.371.108 29.898.571 35.269.679 12Кратово 8.946.502 32.076.285 41.022.787 14

Старо Нагоричане 4.857.059 56.832.738 61.689.797 21,1

Липково 19.214.785 20.649.960 39.864.745 13,6Вкупно 69.762.431 222.120.956 291.883.387 100%

10 Извор: Барања за слободен пристап до информации од јавен карактер поднесено до општините од СИПР на ден 1.06.2017, со одговори во период 07.06.2017-20.07.2017



Се поставува прашањето, колку од проектите кои се финансираат од страна на Министерството за локална самоуправа и Бирото за регионален развој имаат регионален карактер, односно колку од проектите, за кои одлука е донесена од Советот за развој на планскиот регион во кој членуваат градоначалниците, се од интерес на барем две општини од регионот.

На ова прашање со сигурност не може да се одговори, меѓутоа ако се следат имињата на проектите,евидентно е дека не се сите проекти од регионален ка-рактер.

„Факт е и дека скоро секоја година Република Македонија се наоѓа во предизбо-рие, па градоначалниците некако и се одалечуваат од регионалниот карактер на проектите и во листата на одобрени проекти може да се најдат и голем број на проекти кои се од локален карактер и се поврзани многу повеќе со локалниот, а не толку со регионалниот развој. Дополнителна отежнителна околност е тоа што проектите кои се од регионален карактер бараат поголеми средства што регио-нот реално ги нема”, вели Атина Мургашанска,11 помошник на раководителот на Центарот за развој на Североисточен плански регион. Според неа, проблем е и што генерално општините не му трансферираат средства на Центарот за развој на Североисточен плански регион, но нема како да се натераат да плаќаат закон-ски, со оглед на тоа дека не се примарни корисници.

Во однос на тоа дали проектите се согласно Стратегијата12 и Програмата13 за ре-гионален развој на Североисточниот плански регион, може да се заклучи дека сите проекти се согласно стратегијата, односно програмата, со оглед на тоа дека и во самата стратегија, и во програмата и акцискиот план, се содржат скоро сите компоненти на развојот на еден регион.

Како дел од истражувањето направени се анкети и интервјуа со клучни актери во процесот на спроведување на рамномерниот регионален развој. Опфатени се шест невладини организации, еден градоначалник, како член на Советот за развој на Североисточниот плански регион, двајца претставници на локална ад-министрација и еден претставник на Центарот за развој на Североисточен план-ски регион.

Со невладиниот сектор се разговараше за нивното познавање на концептот за рамномерен регионален развој и начинот на којсе спроведува. Одговорите ге-нерално беа дека невладините организации не се запознаени, или имаат малку

11 Интервју со Атина Мургашанска, направено на 24 јули 2017 година12h p://arhiva.vlada.mk/registar/fi les/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKE-DONIJA_2009-2019_GODINA.pdf13 Програма за регионален развој на СИПР за период 2009-2014 h p://www.northeastregion.gov.mk/userfi les/fi les/REV_Final_Programa_za_Razvoj_na_SIPR.pdf Програма за регионален развој на СИПР за период 2015-2019 h p://www.northeastregion.gov.mk/userfi les/fi les/01.01.2015%20%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%A0%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D1%98%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BD%20%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%B-D%D1%81%D0%BA%D0%B8%20%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD_2015_2019.pdf

познавања за концептот и дека не се консултирани. Од друга страна пак, помош-никот на раководителот на ЦРСИПР, Атина Мургашанска, вели дека невладини-те организации постојано биле дел од работилниците на кои се изработувала Програмата за развој на Североисточниот плански регион. На прашањето на кој начин ги контактираат и известуваат организациите, Мургашанска вели дека тие се контактирани врз основа на претходна соработка, но имало и такви кои сами се интересираат и сами иницираат воспоставување на контакт, и таквите органи-зации секако се вклучени. Мургашанска воедно упатува и апел сите невладини организации кои имаат желба да се вклучат во процесот да пристапат на цента-рот со цел да се види начинот на кој може да се направи соработка.

И Јован Трајковски14 од невладината организација „Еко Славишки“ од Општина Ранковце вели дека има соработка со Центарот. „Во неформална комуникација со Центарот за СИПР понекогаш сме дискутирале на теми кои го засегаат регио-нот. Дискусиите обично биле при наша неформална посета на канцеларијата на Центарот во Куманово, а почесто комунициравме во периодот 2014-2015 г. Нај-често се дискутираше за теми од земјоделски и социјален карактер и начините за нивно решавање преку конкретни дејствија од страна на граѓанскиот сектор“, вели Трајковски.

Во делот на начинот на донесување на одлуките за тоа кои проекти треба да би-дат аплицирани, здруженијата на граѓани се единствени дека треба и тие, но и јавноста, да бидат вклучени во креирање на листата на проекти за кои треба да се бара поддршка од државата.

Според Трајан Димковски15 од организацијата „Рурална коалиција“ од Кумано-во, постапката треба да овозможи и директно вклучување на здруженијата на граѓани, кои би можеле да имат удел во креирањето на политиката преку коми-сии.

Борјанчо Мицевски16 од Регионалниот центар за одржлив развој од Кратово и Јован Трајковски од „Еко Славишки“сметаат дека треба да се осигура поголема транспарентност и партнерски пристап во процесот на донесување на одлуки. Според Мицевски, градоначалниците сами одлучуваат без консултација, и тоа е сегашниот начин на донесување на одлуки, кој е со голем процент на политичко влијание.

Според Елеонора Маџовска17 од здружението „Центар за младински иниција-тиви Цик –Цак“ од Крива Паланка, треба да се направи еден вид на пресек за тоа што досега е направено и кој е ефектот од тоа и да се види дали регионот се

14 Интервју со Јован Трајковски од НВО „Еко Славишки“, направено на 12 јули 2017 г.15 Интервју со Трајан Димковски од НВО „Рурална коалиција“ од Куманово, направено на 15 јули 2017 г.16Интервју со Борјанчо Мицевски од НВО „Регионален центар за оддржлив развој“, направена на 17 јули 2017 г.17Интервју со Елеонора Маџовска од НВО „Центар за младински иницијативи Цик – Цак“, направена на 17 јули 2017 г.



движи во добар правец или треба да има некои промени. Треба да се направат длабински анализи и истражувања за проблематиката, добро да се дефинираат условите кои ги бараат донаторите за да може да се искористат што повеќе сред-ства од разни извори.

Останатите две организации со кои стапивме во контакт за потребите на ова истражување, „Центар за интеркултурен дијалог“ од Куманово и „ЕКО ТИМ“, еколошка канцеларија на Старо Нагоричане, не беа запознаени со концептот за регионален развој, ниту пак се консултирани на некој начин.

Сите здруженија на граѓани кои се дел од оваа анализа на некој начин учествува-ле во изработка на разни стратегии и програми на локално и регионално ниво, и како што велат, дел од нивните предлози биле прифатени.

За начинот на одлучување за тоа на кој начин функционира Советот за развој на СИПР, направено е интервју со Градоначалникот на Општина Ранковце, Мом-чило Алексовски,18 кој вели дека одлуките се носат со консензус, во претходна консултација со локалните администрации, и според него нема ниту еден друг регион каде имало толку слога и солидарност во одлучувањето. На прашањето зошто во последните години се инсистира да се аплицира само со инвестициски проекти, вклучително и изработка на техничка документација, Алексовски вели дека не е запознаен со тоа и дека откако тој е член на Советот (2013 г.) таква одлука не е донесена, и доколку постои таква одлука, таа е донесена пред тој да стане член на Советот.

Во врска со подготвеноста на регионот да искористи многу поголема сума на пари доколку хипотетички веднаш би се ставиле на располагање на регионот, Алексовски вели дека сега е полесно, бидејки за разлика од порано, сега општи-ните во регионот полека почнале да ја сфаќаат потребата од урбанизација и из-работка на техничка документација. Истиот став го дели и Атина Мургашанска од Центарот за развој на СИПР.

Градоначалникот Алексовски смета дека за да се зголеми регионалниот развој на СИПР, од клучно значење е да се направи инфраструктурно поврзување на општините, како и да се работи на развој на туризмот и креирање на квалитетна регионална понуда, со оглед на тоа дека има многу атрактивни места кои не се промовирани или се со слаба промоција. Во однос на претходните четири години смета дека има напредок во регионот во однос на туризмот и животната средина, со оглед на тоа дека прашањето со регионалната депонија е решено и до 2020 г. е предвидено да се расчистат сите диви депонии.

Според еден од вработените во Одделението за Локален економски развој во една од општините во Североисточен регион, кој сакаше да остане анонимен,19

18 Интервју со Градоначалникот на Општина Ранковце, Момчило Алексовски, направено на 21 јули 2017 г.19 Телефонски разговор направен со вработен во Одделение за Локален економски развој во една од општините во СИПР, направен на 24 јули 2017 г.

проблемот е во тоа што нема доволно техничка документација, има недостаток на човечки ресурси, а градоначалниците си одлучуваат сами врз политичка ос-нова. Вели дека има недостаток на мотивација и кај самите вработени да пишу-ваат квалитетни проекти, а и да дојдат одеднаш големи средства во регионот, тешко дека ќе може да се изменаџираат, па според тоа треба да се работи на јакнење на човечкот потенцијал. Тука се и европските процедури кои не се баш едноставни, вели вработениот во одделението за ЛЕР.

Според Радмила Стојкова Китанова,20 секретарка на Општина Кратово, за зголе-мен регионален развој треба да се работи на зголемување на институционални-от капацитет. „За да се осигура зголемен раст треба да се работи на зголемување на институционалниот капацитет на општините, заради потребата соодветно да се одговори на сложените процедури и обемната документација која ја бара-ат донаторите при поднесувањето на проекти. Техничката документација која е досега изработена полека застарува и затоа треба да се забрза процесот и овие проекти да се аплицираат. Треба да има здружување на бизнис секторот, затоа што, на пример, кај нас во регионот нема стопанска комора. Треба да се направи и промена во методологијата за одредување на степенот на развој на регио-нот бидејќи досегашните 17,3% се малку за да се направи нешто повеќе”, вели Стојкова Китанова.

Атина Мургашанска од Центарот за СИПР смета дека со досегашната соработка со Советот за развој на СИПР се направени добри резултати, со оглед на тоа кол-ку пари им се оставаат на располагање, но вели и дека секогаш може повеќе. За начинот на одлучување во Советот, вели дека е на принцип на солидарност и дека многу често помалите општини добиваат многу повеќе отколку што вложу-ваат, но дека тоа било идејата на регионалниот развој, дека севкупниот развој на ниво на општини ќе доведе до раст на ниво на регион. За односот помеѓу гра-доначалниците како дел од Советот вели дека има џентлменски фер плеј и дека многу подобро соработуваат, за разлика од Советите во останатите региони.

За капацитетот на Центарот вели дека досега успешно се справувале со предиз-виците, иако има потреба за вработување на уште едно или две лица. На пра-шањето дали регионот е спремен да одговори на предизвикот ако хипотетички одеднаш дојдат голема сума на пари, Мургашанска верува дека можеби во пр-вите години од работењето тоа ќе претставувало проблем, но сега сите регио-ни се кадровски спремни, а и дел од општините веќе располагаат со прилично подготвена проектна документација. Во делот на начинот на подобрување на работата на Центарот, вели дека можеби треба повеќе да бидат вклучени не-владините организации и бизнис секторот, но дека не е баш така лесно да се вклучи бизнис секторот со оглед на тоа дека за нив времето е пари, и ретко се појавуваат на настани кои ги организира Центарот, но се согласува дека треба да се направи повеќе напор за да се анимираат и тие.

20 Интервју со Радмила Стојкова Китанова, секретарка на Општина Кратово, направено на 26 јули 2017 г.



ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ

Концептот на рамномерен регионален развој е од клучно значење за оствару-вање и на поголем локален развој преку принципот на синергија. СИПР како најнеразвиен регион, од Бирото за регионален развој и од Министерството за локална самоуправа добива незначителна сума на средства со која не може за да се осигура зголемен и забрзан раст. Средствата кои регионот ги добива по оваа основа се само 16.581.776 денари или 0,018% од пропорционалниот БДП.

Во делот на способноста на регионот да ги искористи и тие средства кои му се ставени на располагање, анализата покажа дека има голема искористеност на средствата наменети за развој на планскиот регион, од 88%, како и за проекти за финансирање на селата, со 8,4% на успешност, додека успешноста во проектите за финансирање на подрачјата со специфични развојни потреби има успешност од 7,55%.

Во регионот освен средствата за рамномерен регионален развој влегуваат и ин-вестиции кои преку Владата и линиските министерства се инвестираат во општи-ните од регионот. Од овие проекти, најголемиот дел од нив се во функција на локалниот развој, но дури и да ги сметаме како проекти од регионален развој, повторно тоа е далеку од законскиот процент од БДП, со оглед на тоа дека заед-ничките средствата од БРР и МЛС, заедно со инвестициите од останатите држав-ни инситуции, достигнуваат само 0,083% од пропорционално сведениот БДП.

Како дел од анализата беа направени и интервјуа со претставници на невлади-ниот сектор, претставник на Советот за развој на Североисточниот плански реги-он, вработени во општинските администрации, како и со претставник на Цента-рот за развој на СИПР.

Анализата понуди заклучоци дека:

• Средствата кои државата ги вложува се во согласност со приоритетите на стратегијата и програмата за регионален развој, но имаат локален карактер.

• Сумата на средства кои се вложуваат во регионот е 16.581.776 денари, од-носно 0,018% од пропрорционалниот БДП преку средствата на МЛС и БРР и 288.448.063 денари, односно 0,083% во однос на пропорционалниот БДП, преку вкупните инвестиции.

• Направена е паралела за тоа колку средства се добиваат преку Бирото за ре-гионален развој и Министерството за локална самоуправа и директните инвес-тиции кои државата ги прави;

• Издвоено е колку средства во апсолутен и релативен износ добива секоја општина во Североисточниот плански регион и

• Дадени се препораки за остварување на поголем рамномерен регионален развој.

Главни препораки кои излегоа од анализата се:

• Да се направи редефинирање на методологијата според која се одредува сте-пенот на развиеност, пресметката да биде на база на поголема солидарност и регионот да добие многу поголема стапка од сегашните 17,3%;

• Докрај да се имплементира Законот за рамномерен регионален развој, со цел регионите да ги добијат вкупните средства како 1% од БДП;

• Треба да се работи на зголемување на институционалниот капацитет и на чо-вечкиот капацитет во целина во делот на менаџирање на проекти и пишување на квалитетни проектни апликации;

• Да се зголеми соработката на ЦРСИПР со невладиниот сектор и со бизнис за-едницата;

• Изготвување на поголем број на технички проекти со цел регионот да биде спремен кога ќе се почне претпристапниот договор со ЕУ за влез во унијата, кога ќе се отворат можностите да се аплицира на поголеми проекти, бидејќи со за-почнување на преговорите стануваат достапни и нови големи европски фондо-ви;

• Напуштање на концептот на развој од локален карактер и да се размислува повеќе на проекти од регионален карактер;

• Општините треба да работат заеднички на креирање на регионални понуди, а најмногу во областа на туризмот.

Мора да се напомене дека анализата ги користи податоците добиени преку 6 барања и (соодетно одговори) за слободен пристап до информации од јавен ка-рактер до општините од СИПР како и барање за слободен пристап до информа-ции од јавен карактер до Центарот за развој на СИПР. За точноста на податоците одговараат службите кои ги имаат изработено одговорите на барањата.


• Закон за рамномерен регионален развој

• http://brr.gov.mk/wp-content/uploads/2015/09/Zakon_za_regionalen_razvoj_642638876.pdf

• Износи на БДП по години http://www.stat.gov.mk/PrethodniSoopstenijaOblast.aspx?id=32&rbrObl=7


• Завршни сметки на министерство за финансии



• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%2C%20Konecen%20Izvestaj%20i%20Mislenje%20na%20MF.pdf

• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202015_0.pdfhttp://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202014.pdf

• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202013.pdf

• Центар за развој на Североисточен плански регион


• Стратегија за регионален развој на Република Македонија http://arhiva.vlada.mk/registar/files/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDONIJA_2009-2019_GODINA.pdf

• Програма за регионален развој на СИПР за период 2009-2014 http://www.northeastregion.gov.mk/userfiles/files/REV_Final_Programa_za_Razvoj_na_SIPR.p

• Програма за регионален развој на СИПР за период 2015-2019

• http://www.northeastregion.gov.mk/userfiles/files/01.01.2015%20%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20% D 0 % B 7 % D 0 % B 0 % 2 0 % D 0 % A 0 % D 0 % B 0 % D 0 % B 7 % D 0 % B 2 % D 0 % B E%D1%98%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BD%20%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%20%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD_2015_2019.pdf

СЕВЕРОИСТОЧНИОТ И

ИСТОЧНИОТ ПЛАНСКИ

РЕГИОН КАКО ПОЛИТИКА


РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ

СПРОВЕДУВАЊЕ НА

РЕГИОНАЛНИТЕ ПЛАНОВИ

ЗА ИНТЕГРИРАНО

Асоцијација за чиста животна

средина „Ајде Македонија“Автор:

УПРАВУВАЊЕ СО

КОМУНАЛНИОТ

ОТПАД ВО

11




Блаже Јосифовски е член на Асоцијацијата „Ајде Македонија“, граѓанска орга-низација која започнува со активности во 2011 година, кога различни граѓански организации ширум Македонија се обединуваат заедно да ја исчистат целата земја во еден ден. Оттогаш, „Ајде Македонија“ го унапреди своето делување и започна да го решава проблемот со отпадот од неговиот извор, односно да работи на неговото превенирање и намалување до „нула отпад“. Визијата на ор-ганизацијата е Македонија без отпад.

Организацијата активно работи на подигнување на јавната свест и обезбеду-вање на едукација за одржливи практики со отпадот, активирање на граѓанско-то учество и употреба на отпадот како средство за подобрување на социјалната состојба на маргинализираните граѓани во Македонија


Согласно „Националната стратегија за управување со отпад 2008-2020“, про-блемите со управувањето со цврстиот отпад може да се надминат преку вове-дување на регионално интегрирано управување со цврстиот отпад, согласно директивите на ЕУ. За Источниот и Североисточниот регион е планирано да се воспостави управување со комуналниот отпад преку користење на средства од ЕУ преку ИПА програмата.

Проектот за воспоставување на интегриран и финансиски самоодржлив систем за управување со отпадот во Источниот и Североисточниот регион е стратешка акција за спроведување на стандардите на ЕУ. Овој проект ја следи Стратегијата за управување со цврст отпад кој предвидува воспоставување на мрежа од 5 до 7 регионални депонии. Од проектот се очекува значително да се подобрат прак-тиките за управување со отпадот во двата региони преку подобро собирање, селекција, третман и рециклирање на отпадот, како и негово безбедно депони-рање. Со спроведување на проектот се планира затворање на постојните нестан-дардни депонии и ѓубришта.

Областа од интерес на ова истражување ги опфаќа пресметките за влијанието врз регионалниот развој од воспоставувањето на регионално управување со от-падот во двата региони, анализа на документи поврзани со плановите за управу-вање со отпад, ставовите на релевантните фактори на национално, регионално и локално ниво, меѓу кои и ставовите на претставниците на граѓанскиот сектор од двата региона и нивната вклученост или невклученост во процесот. Главен фокус се дава на определување и мерење на влијанието кое ќе биде направено врз индикаторите и индексите за степенот на развој на двата плански региона.

Се очекува новиот регионален систем за управување со отпад да изврши пози-тивно влијание врз социо-економските фактори и животната средина во двата региона. Главна цел на анализата е да го измери влијанието на планираните ак-тивности за воспоставување на регионалниот систем за управување врз степе-нот на развиеност на регионите. Затоа се служевме со востановените со закон модели за пресметка на развиеноста на регионите. Во нив, за разлика од други

земји, не се земаат предвид индекси поврзани со животната средина, но и без нив планираните активности ќе извршат влијание врз дел од индексите за раз-виеност на Источниот и Североисточниот регион.

ВОВЕД

Системите за управување со отпадот во Североисточниот и Источниот регион моментално се состојат од: собирање, транспорт и депонирање на отпад кој е опфатен со услугите на општинските комунални претпријатија, но голем дел од руралните населби не се опфатени и нивниот отпад завршува во дивите депо-нии, од кои само во Источниот ги има околу 171.1

Рециклирањето, односно селекцијата на рециклабилните фракции од комунал-ниот цврст отпад се врши на многу мал дел од отпадот, и тоа преку селекција на отпадот во поставени садови за отпад во неколку општини. Неформалниот сектор ја собира отпадната пластика, друг вид на амбалажен отпад и метал, ди-ректно од садовите за собирање на отпадот. Одредена ограничена форма на организирано собирање постои само за отпадот од пакување, а другите видови на отпад, како што се отпадни гуми, батерии и акумулатори, отпадни масти и масла, искористени возила и отпад од електрични и електронски апарати не се селектираат и завршуваат на депониите за комунален отпад.

Регионалниот план за управување со отпад е подготвен и основано е регио-нално претпријатие за управување со цврстиот отпад. Планирано е тој да прет-ставува интегриран систем за управување со отпад во двата споменати региона и да опслужува 370.000 граѓани со генерирано количество на отпад од 112,009 тони годишно.2 Системот се состои од шест локални постројки и една централна постројка за управување со отпад. Секоја локална постројка се состои од: пре-товарна станица, мала постројка за компостирање и собирно место за мешан и посебен отпад. Централната постројка (регионалната депонија) ќе биде ло-цирана во Општина Свети Николе, во зоната на селата Мечкуевци- Арбашанци. Иако Општина Свети Николе припаѓа на Вардарскиот плански регион, кога ста-нува збор за управувањето со отпадот е вклучена како дел од Источниот плански регион, а регионалната депонија која ќе се гради се наоѓа на самата граница со општина Пробиштип.3 Таа ќе се состои од: постројка за третман на отпад, по-стројка за рециклирање на материјал, мала постројка за компостирање и нова меѓуопштинска санитарна депонија.

Проценките се дека од 112,009 тони отпад, 25.600 тони ќе се преработува, а

1 „Програма за развој на Источниот плански регион 2015-2019“, Центар за развој на Источниот плански регион, 2015, https: goo.gl LkPP3r2 „Извршно резиме на регионален план на Североисточен регион“ и „Извршно резиме на регионален план на Источен регион“, ENVIROPLAN S.A. (Лидер) – C&E GmbH – BT Engineering Ltd, 2014, проект финансиран од ЕУ, https: goo.gl HAqq4e3 Линк за лоцирање на мапа на локацијата на регионалната депонија https: goo.gl bLTkz2



7.000 тони ќе се компостираат.4 Според пресметките од Физибилити студијата направена за овој проект, се проценува дека сегашните нето емисии се околу 85.607 t CO2 (eq)/годишно и во иднина ако не се преземе нешто ќе се зголемат на 98.264 t CO2 (eq)/годишно. Се проценува дека новиот проект ќе емитува драс-тично помали количини во опсег на 83.6 kg CO2(eq)/t.5

Иако во Македонија немаме еколошки индекси кои се земаат предвид за прес-метка на развиеноста на регионите, стакленичките гасови би требало да бидат значаен фактор, бидејќи претставуваат значителен социјалнo- еколошки трошо-к,6 кој граѓаните го плаќаат преку суши, поплави и други непогоди предизвикани од климатските промени.

Во постојните услови, работните позиции поврзани со цврстиот отпад се во општинските комунални претпријатија, а неформалните собирачи на отпад се надвор од системот и не се води никаква евиденција за нив. Со новиот региона-лен систем за управување со отпад се планирани 30 нови работни места,7 за кои се планира да им се даде предност на неформалните собирачи. Но, ако се има предвид дека само во Општина Кочани има 50 неформални собирачи, 8 јасно е дека голем број на социјално загрозени граѓани од двата региона ќе останат без основна егзистенција.

Сметаме дека е потребно да се отворат центри за реупотреба (или еден таков) кои би работеле со мешаниот отпад како што се: кабастиот отпад, градежниот отпад и сл., со кои би се отвориле помеѓу 296 и 800 работни места на секои 10.000 тона отпад.9 Со тоа би се отвориле работни места за сите неформални собирачи од овие два региона.


Анализа на планови и програми за регионален развој и управување со отпадот на единиците на локалната самоуправа и центрите за регионален развој од Источен и Североисточен регион

4 „Подготовка на проектни студии (ФС, ОВЖС и СВА), дизајн и тендерска документација за воспоставување на интегриран и финансиски самоодржлив систем за управување со отпад во источен и североисточен регион“, презентиран на Јавната расправа во Свети Николе на 07.06.2017 5 Ibid.6 „Ајде Македонија“ како дел од кост-бенефит истражувањето на неформалните собирачи во Македонија врз база на податоци од проф.д-р Зоран Шапуриќ изработи формула за пресметка на стакленички гасови кои може да се користат како индикатори7 „Подготовка на проектни студии (ФС, ОВЖС и СВА), дизајн и тендерска документација за воспоставување на интегриран и финансиски самоодржлив систем за управување со отпад во Источен и Североисточен регион“, презентиран на Јавната расправа во Свети Николе на 07.06.20178 Локален акциски план за вклучување на неформалните собирачи на отпад од Општина Кочани, Mdc-ti.net, 2014, стр.10, https: goo.gl mMdCGp9 Студија „Briefing on job creation potential in the re-use sector“, НВО „Rreuse“, 09.2015, стр.1, https:goo.gl a9XW9r

Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) е клуч-ната институција на централно ниво кога станува збор за управувањето со отпа-дот, но одговорностите поврзани со комуналниот отпад се децентрализирани на локалните власти. Релевантните активности делегирани на ЕЛС вклучува-ат организирање на собирање, транспорт, депонирање на комунален отпад; надгледување на транспортот и отстранување на опасниот индустриски отпад. Воспоставувањето, финансирањето и надгледувањето на депониите за отпад, како и затворање на нелегални депонии за отпад, е исто така надлежност на општините.10 Во собирањето на отпадот на локално ниво вклучени се компани-ите за управување со отпад, формирани во согласност со Закон за управување со пакување и отпад од пакување, како што се „Евро-Екопак“, „Еко-Пак Хит“ и „Пакомак“.

Програмите за развој на двата региона за периодот 2015-2019 година11 даваат преглед на моменталната состојба со отпад во регионите и на кратко напомену-ваат дека се планира да се реши преку воспоставување на регионален систем. Не е обрнато внимание на тоа како точно се планира да се реши проблемот и кои се можните начини. За жал, може да се забележи дека двата текста во делот на отпадот се препишани еден од друг, при што само бројките и поединечните спефицифичности на регионите се запазени.

Регионалните планови за управување со отпад на двата региона се клучни елементи на регионалната политика, кои што обезбедуваат стратешка рамка која овозможува брз развој на регионите во целина, кон поодржливи начини на производство и потрошувачка на стоки, а потоа колку што е можно повеќе рециклирање или преработка на создадениот отпад. Исто така, преку овие два регионални планови се идентификувани моменталните состојби и капацитети на регионите за управување со отпадот и препорачаните можни сценарија за воспоставување на инфраструктура за управување со отпад, која што ќе треба да се изгради за да се задоволат стандардите на ЕУ преку ИПА програмата.

АНАЛИЗА НА ВКЛУЧЕНОСТА И СТАВОВИТЕ НА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ

Граѓанските организации како претставници на граѓаните се исклучително важни во носењето на одлуки на локално и регионално ниво, бидејќи може да прет-ставуваат важна алка за поврзување на носителите на одлуки и граѓаните и да ги подобрат решенијата со нивната експертиза. За таа цел ние изработивме и дос-тавивме прашалник со кој сакавме да се информираме за вклученоста, ставови-те и предлозите на граѓанските организации од овие два региона во планирање-то на системот за интегрирано управување со комуналниот отпад. Прашалникот беше доставен до 23 граѓански организации, активни во областа на животната средина во двата избрани региона.

10 План за затворање на нестандардните депонии во РМ. Скопје: Министерство за животна средина и просторно планирање и Шведска агенција за животна средина. 2011, https: goo.glfHLvgg11 „Програма за развој на Источниот плански регион 2015-2019“, Центар за развој на Источниот плански регион, 2015, https: goo.gl LkPP3r



Одговорите кои ги добивме покажуваат дека граѓанските организации знаат за постоењето на процесот, но нивната вклученост не е задоволителна и во двата региона. Половина од граѓанските оганизации кои одговорија на нашиот пра-шалник биле вклучени во некој дел од процесот, но само една организација била вклучена во целиот процес на планирање на системот, преку учество во Управниот одбор на Регионалниот центар за управување со отпад. Од одгово-рите може да се забележи дека и таа не е постојано вклучена и би сакала подо-бра информираност. Иако сите искажуваат интерес да бидат дел од процесот и да дадат свој придонес, половина никогаш не биле консултирани од локалните власти, центрите за регионален развој или националните власти. Некои не знаат ни како може да бидат вклучени, со оглед на тоа што дел од нив дознавале за јавните расправи откако тие веќе биле одржани.12

СТАВ НА НАЦИОНАЛНИ ВЛАСТИ, РЕГИОНАЛНИ ЦЕНТРИ ЗА РАЗВОЈ И ЛОКАЛНИ ВЛАСТИ

Националните власти во Македонија, без разлика на партиската определба, се-когаш го поддржувале процесот на воспоставување на интегриран регионален систем за управување со отпадот во двата региона. Тие сметаат дека ваквиот начин на решавање на проблемот со отпадот во двата региона е најсоодветен и е од суштинско значење за нивниот развој, преку заштита на животната средина и искористување на потенцијалите од преработката на отпадот.13 Ова прашање мора да биде приоритет, особено во поглед на затворањето и ремедијација на нестандардните општински депонии според „Планот за затворање на нестан-дардни депонии“ (2011) и „Националниот план за управување со отпад 2009-2015“. Освен депонијата „Дрисла“, која исполнува минимум стандарди, остана-тите општинските депонии низ земјата не ги исполнуваат во целост стандардите согласно Законот за управување со отпадот и потребно е нивно затворање и ре-медијација до отворањето на регионалните депонии.14 Во бројки изразено и во самите национални планови, тоа изгледа вака: 16 се определени како депонии со висок ризик, 16 со среден ризик и 22 со низок ризик.

Од страна на регионалните тела во двата региона постои голема заинтересира-ност за процесот, бидејќи според нив претставува современо решение за упра-вувањето со отпадот, со кое ќе се придонесе за заштита на животната средина во двата региона.

Локалните власти, според одговорите кои ги добивме од општините, го сметаат

12 Одговори од 11 граѓански организации на прашалникот за нивната вклученост во процесот на планирање на регионалниот систем за управување со отпад во Источниот и Североисточниот регион, добиен до 24 јули по доставување на прашаник на 6 јули 2017 13 Прилог на ТВ Сител од 11.07.2017, прегледан на 21.07.2017, http: sitel.com.mk duraku-i-damjanovski-potpishaa-memorandum-za-sorabotka14 Интервју со Ана Каранфилова, раководителка на Секторот за отпад во МЖСПП, направен од страна на тимот на „Ајде Македонија“ на 25.01.2015. Локација МЖСПП, Скопје

воспоставувањето на регионално управување со отпад во нивните региони како решение за постојните проблеми со отпадот во општините, но од нивните одго-вори можевме да сфатиме и дека регионалното решение го сметаат како нешто што еднаш засекогаш ќе ги реши сите проблеми со отпадот, па изгледа како оп-равдување да не преземаат ништо на оваа тема за подобрување на состојбите пред воспоставувањето на регионален систем за управување со отпадот.15

СТАВ НА НЕФОРМАЛНИТЕ СОБИРАЧИ

Неформалните собирачи на отпад кои во сегашната ситуација се главните со-бирачи и селектирачи на рециклабилниот дел од отпадот се изјаснуваат мошне негативно по однос на планот за регионално управување со отпадот. Отпадот кој со формирањето на регионалниот систем треба да биде собиран за прера-ботка во регионалниот центар го сметаат за одземање на нивната единствена можност за приходи. Па така, планираат да наоѓаат начини за да дојдат до вред-ните делови од отпадот. Моменталното ниво на знаења и вештини кое го имаат, дополнето со затвореноста на заедницата, не дава за право да се очекува дека нивното интегрирање во новиот регионален систем би дошла одвнатре, па затоа е потребен план, политичка волја и средства за нивна формализација во рамки на системот кој се планира за регионално управување.16

АНАЛИЗА НА ВЛИЈАНИЕТО НА НОВИОТ РЕГИОНАЛЕН СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ОТПАДОТ ВО ИСТОЧНИОТ И СЕВЕРОИСТОЧНИОТ РЕГИОН ВРЗ РЕГИОНАЛНИОТ РАЗВОЈ

Главна цел на ова истражување беше да покаже дека воспоставувањето на ре-гионален систем за управување со отпадот во Источниот и Североисточниот ре-гион ќе се одрази врз регионалниот развој. За таа цел користевме индикатори и критериуми за пресметка на развиеноста на планските региони, кои се воспоста-вени преку „Одлуката за поблиските критериуми и индикатори за определување на степенот на развиеност на планските региони“.17 Индексите кои се определе-ни се: економско-социјалниот индекс и демографскиот индекс, кои заеднички го даваат развојниот индекс кој го покажува степенот на развиеност на одреден регион.

Во различни земји има различни индикатори и критериуми кои се користат за

15 Одговори од 9 општини од Источен и Североисточен регион, добиен на 29.02.2016 по барање за пристап до информации од јавен карактер доставено на 22.02.201616 Одговори од 84 неформални собирачи од Источен и Североисточен регион, добиен по нивно анкетирање на 29.04.2017 во рамки на истражувањето: „Вклучувањето на неформалниот сектор во одржливиот систем за управување со отпадот како можност за вработување и социјална вклученост на ранливите групи” спроведено во програмата ФИСКАСТ17 „Одлука за поблиските критериуми и индикатори за определување на степенот на развиеност на планските региони“, Службен весник на РМ 162 2008



определување на развиеноста на одреден регион, па така некои од нив даваат појасна претстава за развиеноста на регионoт. Естонија, за разлика дури и од не-кои „постари“ членки на ЕУ, ја има сфатено важноста на еколошките индикатори за добивање на подобра претстава за развојот на одреден регион. Во естонскиот модел за пресметка на степенот на развиеност на регионите се користи посебен индекс наречен еколошки баланс. Овој индекс се добива преку пресметка на индикаторите за нивото на: загадување врз животната средина, употребата на природните ресурси, одржливата употреба на енергијата и, за нас најважниот, создавањето и третманот на сметот.18 Нашата анализа не опфати ниту еден од еколошките индикатори, како што се и: загаденоста на воздухот, водата и почва-та, социјалните трошоци од стакленичките гасови и други, кои во оваа анализа би биле соодветни за пресметка, а новата регионална депонија дефинитивно ќе има значајни ефекти врз нив. Причина за тоа е што ги следевме подзаконските акти во Македонија, кои определуваат што се смета како критериум и индикатор за мерење на степен на развиеност на плански регион, a меѓу нив еколошките индикатори не се земаат предвид.

Од индикаторите и критериумите кои ќе ги анализираме како влијателни врз регионалниот развој од страна на интегрираниот регионален систем за управу-вање со отпадот, како најсоодветни ги избравме индикаторите кои се дел од економско-социјалниот индекс. Од економско-социјалниот индекс индикатори-те на кои ќе се влијае со регионалниот систем се: БДП на регионот по жител, стапка на невработеност во регионот, буџетски приходи на регионот по жител и раст на додадената вредност на нефинансискиот сектор во регионот.

Со оглед на тоа дека се планираат само 30 нови вработувања во новиот реги-онален систем за управување со отпадот, индикаторот поврзан со стапката на невработеност во регионот нема да го користиме, бидејќи многу незначително влијае врз економско- социјалниот индекс. Дополнително, влијанието врз дода-дената вредност на нефинансискиот сектор поради зависноста од многу варија-бли, кои сега не се познати, не може ниту приближно да го пресметаме. Тој ќе за-виси од цената која ќе се утврди дека ќе треба да ја плаќаат граѓаните за услугите за управување со нивниот комунален отпад, можната продажба на секундарни суровини од регионалниот центар на компании од регионите и други. Значител-ни средства се потрошени претходните години, а и дополнителни средства ќе се потрошат, за подготовка на сите потребни документи за да се стигне до напред-ните фази за чистење и санитарно затворање на дивите депонии и изградба и набавка на потребните средства за воспоставување на регионалниот систем за управување со отпадот. Средства ќе бидат потрошени и за супервизија на извед-бата на работите. Но, нив не ги пресметавме како влијание врз регионалниот развој, иако се инструменти да се стигне до него преку регионалната депонија.

Влијанието врз БДП-то на регионите по жител дава најрелевантна индикација за можниот пораст, поради воспоставувањето на новиот систем за управување

18 Презентација на Јане Вртески на обука одржана во Велес на 18 март 2017 (х. Романтик) под насловот: „Модели за пресметка на степенот на развиеност на регионите“, во рамки на проектот „Алијанса за регионален развој“

со отпад. Како параметар за споредба на можниот раст се земаат бројките за нивото на БДП на регионите по жител за 2014 година. Потенцијалниот раст се претставува преку пресметка на вредноста на инвестициите во основни средства и вредноста на извршени градежни работи за воспоставување на регионалниот систем за управување со отпадот врз нивото остварено за 2014 година. „Акцио-ниот план за спроведување на активности од Стратегијата за регионален развој за периодот 2016-2018“ предвидува раст на економско-социјалниот индекс и развојниот индекс за Источниот и Североисточниот регион.19

Табела 1: Инвестиции во основни средства и градежни работи (во милиони евра) за воспоставување на регионалниот систем за управување со отпад

Период 2018-2020 Инвестиции во основни средства (во евра)

Градежни работи (во евра)

Источен 3.200.000 24.900.000

Североисточен 4.900.000 7.500.000

Извор: Општина Свети Николе20

Предвидените инвестиции во основни средства и градежни работи за вос-поставување на регионалниот систем за управување со отпадот во двата реги-она претставуваат потенцијален раст на вкупниот БДП и БДП по жител на двата региона, особено на Источниот регион, со оглед на висината на средства кои се планираат.

БУЏЕТСКИТЕ ПРИХОДИ НА РЕГИОНИТЕ ПО ЖИТЕЛ

Со овој показател се покажуваат капацитетот на еден регион да генерирање соп-ствени приходи, кои може да се користат за развојни цели. Буџетските приходи на регионот претставуваат изворни приходи на буџетите на општините, зголеме-ни за капиталните трансакции. Овој показател се добива со делење на буџетски-те приходи на регионот со бројот на жителите.21

Приходите на локалните власти во Македонија главно се темелат на буџетските приходи од централната Влада во форма на општи и посебни грантови. Посебно со години се апелира дека е потребно општините, а и планските региони да ра-

19 „Политика на рамномерен регионален развој на Република Македонија“, Слаѓан Пенев и Борче Треновски, Фондација Отворено општество – Македонија, 2017, стр.60-62, https: goo.gl JkE4qg20 Одговор од општина Свети Николе, добиен на 29.02.2016 по барање за пристап до информации од јавен карактер доставено на 22.02.201621 Презентација на Јане Вртески на обука одржана во Велес на 18 март.2017 (х.Романтик) под насловот: „Модели за пресметка на степенот на развиеност на регионите“ во рамки на проектот „Алијанса за регионален развој“



ботат на подигнување на нивото на приходи од сопствени дејности.22

Со новиот регионален систем има можност дополнително да се зголемат буџет-ските приходи по жител на општините, бидејќи се планира сите граѓани да бидат опфатени и да плаќаат надоместоци за собирање, транспорт и преработка на от-падот. Во сегашната ситуација многу граѓани се надвор од системот за собирање на комунален отпад. Воедно, сѐ уште не се знае колку ќе изнесува надоместокот за оваа услуга која ќе ја дава регионалниот систем за управување со отпад, па затоа тие потенцијални приходи тука не се претставени. Но, тоа што дефинитив-но ќе влијае на нови приходи ќе бидат создадените вишоци од продажбата на преработениот отпад, која ќе биде можна преку новиот систем.

За компарирање потребно е да се земат предвид извештаите за 2015 година на пријавен отпад даден на рециклирање од колективните постапувачи со амбала-жен отпад. Видовите на отпад кои ќе се преработуваат од страна на регионални-от центар се застапени со следниот редослед: хартијата и картонот се застапени со 59,89%, пластиката 44,36%, а металот околу 1,47%.23 Доколку од предвиде-ните 25.600 тони, колку што се планира регионалниот центар да преработува. се искористи процентуалната застапеност на хартијата, пластиката и металот и се употребат средните вредности за откуп на селектиран отпад кои ги даваат рециклаторите низ земјата, односно 10 денари во просек за пластика, 3 денари за хартија и картон и 10 денари за металот, може да стигнеме до ресурси вредни 192 милиони денари или околу 3.118.884 евра годишно. Дополнително, може и компостот кој ќе се добива, да се продава, но за да се заштеди, тој засега е пла-нирано да се користи за потребите на регионалната депонија.

СТЕПЕН НА РАЗВИЕНОСТ НА ПЛАНСКИТЕ РЕГИОНИ СПОРЕД ЕКОНОМСКО СОЦИЈАЛЕН ИНДЕКС

Според претходно анализираното треба да се очекува зголемување на економ-ско- социјалниот индекс кај Источниот плански регион како резултат на новиот регионален систем за управување со отпад, додека помало позитивно влијание кај Североисточниот плански регион. Кај двата региона зголемувањето на еко-нонско-социјалниот индекс главно ќе биде како резултат на позитивното влија-ние врз растот на БДП и буџетските приходи на регионите.

СТЕПЕН НА РАЗВИЕНОСТ НА ПЛАНСКИТЕ РЕГИОНИ СПОРЕД РАЗВОЈНИОТ ИНДЕКС

22Мерење на фискалниот капацитети на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија, Фондација Институт отворено општество – Македонија, 2005,http: cea.org.mkdocuments forumi Merenje%20na%20fiskalen%20kapacitet%20na%20ELS.pdf стр.18523 Годишен извештај за квалитетот на животната средина за 2016. Министерство за животна средина. (2017). Веб- страница; http: www.moepp.gov.mk wp-contentuploads 2014 11 2016Vkupen_GodisenIzvestaj.pdf Прегледана на:15.07.2017.

Поради позитивното влијание на новиот регионален систем за управување на отпадот врз економско-социјалниот индекс, треба да се очекува тоа да изврши позитивно влијание кај развојниот индекс, со тоа што главното зголемување би било кај Источниот плански регион, додека кај Североисточниот плански регион тоа би било минимално.

ЗАКЛУЧОЦИ

Анализите покажаа дека воспоставувањето на интегриран регионален систем за управување со отпадот ќе овозможи зголемување на регионалниот развој преку подобрување на економско-социјалниот индекс, а преку него и на развојниот индекс. Но, забележливата промена ќе биде само кај Источниот плански регион, а кај Североисточниот плански регион тоа ќе биде минимално. Новиот регио-нален систем за управување со отпадот ќе му овозможи на Источниот плански регион да биде поблиску кон остварување на планираниот раст согласно „Ак-циониот план за спроведување на Стратегијата за регионален развој на РМ 2016-2018 година“ од степен на 0,96 за периодот 2013-2017 година на степен 1,08 за 2016-2018 година.

Тоа што не го пресметавме поврзано со стапката на невработеност во двата реги-она се непријавените работни места, кои сега неформално постојат преку соби-рачите на отпад и обезбедуваат егзистенција на стотици социјално ранливи ка-тегории на граѓани. Фактички и формално ќе се добијат 30 нови работни места, но без вклучување на неформалните собирачи на отпад кои ги има во двата ре-гиона, реално ќе имаме намалување на работните места. Моменталните плано-ви за воспоставување на регионална депонија за двата региона имаат само една општа реченица која вели дека ќе бидат формализирани преку вработување во регионалната депонија. Но, како тоа може да се оствари кога решение може да се најде само за многу мал дел од собирачите на отпад. Освен што ова негатив-но би влијаело врз социо-економската положба на многу семејства, веруваме дека поради егзистенцијални потреби голем број собирачи на отпад може да го попречуваат функционирањето на новосоздадениот систем за регионално упра-вување со отпадот во двата региона.

Дополнителен потенцијал за регионален развој е можноста за зголемување на приходите преку искористувањето на градежниот и кабастиот отпад со актив-ности за реупотреба на отпадот, преку отворање на центри за реупотреба, кои се одлична можност за поголеми приходи и отворање на нови работни места. Токму тука го гледаме главниот потенцијал за остварување значителен број на нови работни места кои може да бидат наменети за неформалните собирачи на отпад, а воедно продажбата на реупотребени материјали би донеле уште пого-лема можност за буџетски приходи на регионите.

Самата анализа покажа сериозен недостаток на индикаторите кои се поврзани со животната средина, бидејќи еден регион може да има исклучително разви-



ена индустрија, која вработува голем број на луѓе, остварува големо производ-ство со високообразована работна сила и други индикатори, но таа индустрија да има големо негативно влијание врз животната средина, кое ќе се одрази врз здравјето на граѓаните, здравствените трошоци и други појави кои ќе ги анули-раат многу од придобивките на развиената индустрија. Доколку вакви параме-три имавме во нашите подзаконски акти, оваа инвестиција во регионален сис-тем за управување со отпад ќе прикажеше уште повидлив развој на планските региони. Естонија може да биде пример кој треба да го следиме за воведување на еколошки индикатори, посебно тие кои го мерат третманот на отпадот.

Националните и локалните власти, заедно со регионалните тела немаат напра-вено доволно за квалитетно вклучување на граѓанските организации во про-цесот на планирање, со што е пропуштена можност за подобрување на новиот систем и подобро информирање на граѓаните. Во нашиот случај, кога имаме ниска свест на граѓаните околу важноста на правилното третирање на отпадот, граѓанските организации можеа да извршат суштински промени за да се подиг-не свеста и да се сфатат придобивките кои посебно врз здравјето на жителите на двата региона ќе биде исклучително позитивно. Сѐ уште може да се очекуваат блокади од страна на граѓаните кои нема да сакаат да ги плаќаат новите давачки за управување со комуналниот отпад. Важно е граѓанските организации силно да извршат притисок за нивно активно вклучување во понатамошната работа на регионалниот систем за управување со отпад, бидејќи освен информирање на граѓаните, ќе биде важно да се мониторира работата на регионалната депонија и целиот систем, согласно високите стандарди кои се определени. Ако ова не е случај, тогаш повторно може да бидеме во ситуација на прекршување на стан-дардите за заштита на животната средина, со цел заштеда на трошоци.


• „Мерење на фискалниот капацитети на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија“, Фондација Институт отворено општество – Македонија, 2005, h ps://goo.gl/7pdxz1

• „Одлука за поблиските критериуми и индикатори за определување на степенот на развиеност на планските региони“, Службен весник на РМ 162/2008

• „Одлука за класификација на планските региони според степенот за развиеност за периодот 2013-2017“, Службен весник на Република Македонија, бр.88/2013

• „Политика на рамномерен регионален развој на Република Македонија“, Слаѓан Пенев и Борче Треновски, Фондација Отворено општество – Македонија, 2017, h ps://goo.gl/YzXKbC

• „План за затворање на нестандардните депонии во РМ“, Министерство за животна средина и просторно планирање и Шведска агенција за животна средина, 2011, h ps://goo.gl/EHL8on

• „Програма за развој на Источниот плански регион 2015-2019“, Центар за развој на Источниот плански регион, 2015. h p://inves neastregion.mk/dok/Programa%20za%20razvoj%20na%20Istocniot%20planski%20region_mk.pdf

• „Програма за развој на Североисточниот плански регион 2015-2019“, Центар за развој на источниот плански регион, 2015, h ps://goo.gl/jfMjmw

• „Локален акциски план за вклучување на неформалните собирачи на отпад од Општина Кочани“, Mdc- .net, 2014

• Студија „Briefi ng on job crea on poten al in the re-use sector“, НВО „Rreuse“, 09.2015, h ps://goo.gl/uZMqSu

• „Извршно резиме на регионален план на Североисточен регион“, ENVIRO-PLAN S.A. (Лидер) – C&E GmbH – BT Engineering Ltd, 2014

• „Извршно резиме на регионален план на Источен регион“, ENVIROPLAN S.A. (Лидер) – C&E GmbH – BT Engineering Ltd, 2014

• „Локален акциски план за вклучување на неформалните собирачи на отпад од Општина Кочани“, Mdc- .net, 2014, h ps://goo.gl/5Dtqa



ВО ИСТОЧЕН


ОПУРТУНИСТИЧКИ

СКРИНИНГ

Тодор Цонев Зоран БиковскиАвтор:

НА КОЛОРЕКТАЛЕН

КАРЦИНОМ

12



КРАТКИ ИНФОРМАЦИИ ЗА АВТОРИТЕ

Анализата е креирана од Тодор Цонев, претседател на Здружението „ИНИ“ од Виница и Зоран Биковски, координатор на Здравствената програма во Здру-жението „КХАМ“ Делчево. Обата автори имаат изградено партнерски однос од 2006 година, и до 2009 година спроведуваа активности во нивните градови по проектот „Еднакви образовни можности за децата Роми“ финансиран од Ам-басадата на Кралството Холандија, преку Фондацијата ФООМ. Соработката во 2007 - 2008 година ја надградија со заедничка работа на Локалните акциони пла-нови за здравство за општините Виница и Делчево и на Регионалните планови за здравство на Источен и Југоисточен регион. Соработката помеѓу нив се про-ширува со активно учество во унапредувањето на пристапот до здравствените сервиси и остварување на правото на здравје на маргинализираните групи во нивните средини.

Во изминатите неколку години спроведуваат мониторинг на „Програмата за ак-тивна здравствена заштита на мајки и деца“ и на „Програмата за рана детекција на рак на грлото на матката“. Нивната заедничка работа продолжува со изготву-вање на оваа анализа и на други анализи од областа на мониторингот и спрове-дување на антикорупциски политики на јавните претпријатија и институции во Источниот регион. Тодор Цонев од 2009 година работи на мониторинг на јавните набавки во Источниот плански регион.


Со процесот на децентрализација во РМ, дел од обврските, правата и надлеж-ностите од областа на здравствените политики и организација на здравствената заштита, потпаднаа под надлежноста на единиците на локалната самоуправа. Со спроведувањето на процесот на трансфер на надлежности, се очекува општи-ните преку Центрите за јавно здравје и матичните лекари да ја имаат главната улога во планирањето на здравствената заштита на локално ниво во имплемен-тација на превентивните здравствени програми, а со тоа да се презентира пре-вентивниот карактер на здравствената заштита како најекономичен, најефика-сен и најлесен пристап, кој ќе може полесно да се спроведе.

Колоректалниот карцином зазема второ место како причинител за смртта кај ли-цата од 50-75 години во Источниот плански регион, целна група која претставува повеќе од 30% од вкупното население во регионот. Од овде и потребата да се споведе анализа на реализираниот Скрининг на коларектален карцином во Ис-точниот регион.

Методологијата преку која се прибираа потребните податоци се состоеше од: ба-рања за пристап до информации од јавен карактер до Центрите за јавно здравје во Штип и Кочани, веб страна на Министерство за здравство и Институт за јав-но здравје, мониторинг на донесените буџети на програмите за малигни боле-

сти, интервјуа со матични лакари. Согласно добиената анализа се гледа дека Скринигот не се спроведува според предвидената динамика за да се потврди скринингот како успешен, а како главен проблем се издвојува континуираното намалување на буџетот за програмата, како и улогата на матичните лекари. Од овде и потребата од анализа која ќе укаже на фактичката состојба за степенот на реализација на оваа важна превентивна програма чија главна цел е да спасува човечки животи.

ВОВЕД

Програмата за превенција на колоректален карцином (КРК) е врз основа на до-кази и препораки од добрата клиничка пракса на меѓународните здруженија и работни групи за превенција, рано откривање и лечење на ракот на дебелото црево.

Програмата е во склоп на Стратегијата за развој на здравството и одредбите на Декларацијата „Европа против колоректален карцином“, а исто така, е во склоп и на Резолуцијата за превенција и контрола на карцином, усвоена од СЗO во 2003 година во Женева.

Колоректалниот карцином (КРК) е еден од најчестите малигни заболувања кој се јавува со инциденца од 20 - 30 нови случаи на 100.000 жители годишно.²

Целта на програмата е намалување на морбидитетот и морталитетот на населе-нието во Република Македонија од рак на дебелото црево. Скринингот се изве-дува на мажи и жени на возраст од 50 – 74 години со вообичаен ризик за рак на дебелото црево.

Индикатори за успешност на скринингот се:

Процент на опфатени со програмата (Минимум 50%)

Процент на позитивни тестови и откриен колоректален карцином

Намалување на стапката на морталитет за 10%, пет години по почетокот на Програмата

Процент на пациенти со преканцерозни промени

Процент на пациенти со карцином и патохистолошки тип и стадиум на бо-леста во моментот на поставување на дијагнозата

Скринирањето ќе се изведува со тестот за детекција на окултно крварење – ФОБТ

Во Република Македонија, активностите за рано откривање и спречување на малигните болести на дебелото црево (активности за организиран скрининг на рак на дебелото црево КРК) кај мажите и жените, претставуваат составна ком-понента на Националната програма за рана детекција на малигни заболувања,



а спроведувањето е одобрено од Владата на РМ и финансирано преку буџетот на Министерството за здравство (http://fzo.org.mk/WBStorage/Files/PROGRAMA_ZA_RANA_DETEKCIJA_NA_MALIGNI_ZABOLUVANA_VO_RM_ZA_2017_GODINA.pdf)

Организиран скрининг на КРК од 2012 година се спроведува на целата терито-рија на РМ и треба да овозможи бесплатен пристап на граѓаните на возраст од 50 – 74 години до мерките за рано откривање и лекување на рак на дебелото црево.

Со цел да добиеме увид во имплементацијата на мерките и активностите за ор-ганизираниот скрининг во 11-те општини во Источен плански регион, спрове-довме анализа на имплементацијата на планираните активности и финансиски средства за реализација од 01.01.2014 до 31.12.2016 година.

Анализата е спроведена преку прибирање на јавно достапни податоци и подне-сување на барања за пристап до информации од јавен карактер до имателите на информации за 11 општини во Источниот регион: Институт за јавно здравје на РМ, Центрите за јавно здравје во Кочани и Штип и преку буџетски мониторинг на усвоените буџети на Програмата „Опуртунистички скрининг на колоректален карцином“ (2013- 2017) и донесените ребаланси (2014 – 2016) и завршните смет-ки на Министерството за здравство (2013 – 2016).

Потребата од анализа на Програмата за организиран скрининг на колоректален карцином ја гледаме од фактот дека повеќе од 30% од населението во Источниот регион е постаро од 50 години (табела 1), и од тоа што колоректалниот карцином како причинител за смртност кај оваа целна група во период 2005 - 2015 е со највисок процентуален пораст (за 2.5 пати повеќе од карцином на бронх и бел дроб).

Табела 1: Витален показател на населението во Источен плански регион

Источен плански регион

Вкупно Мажи Жени 50-74 год Процент од вк. население во Источен ПР

176.877 89.448 87.429 56.012 31,6%

Целта на анализата е да ја утврдиме ефикасноста во спроведување на предви-дените мерки и трошењето на планираните финансиски средства. Ги оценуваме следните параметри: достапност, правична дистрибуција по региони, степен на опфатеност, континуитет итн.

Во процесот на прибирање на податоците за анализата се соочивме со цела рe-дица на недоследности и нејаснотии во планирањето на мерките и активностите за спроведување на скрининг на КРК од страна на одговорните за донесување и спроведување на Програмата. Поради ова, ќе дадеме осврт на клучните недос-татоци и препораки.

АНАЛИЗА

Преглед на морталитетот од неоплазми во Република Македонија

Малигните неоплазми се втора причина за смрт кај населението во Републи-ка Македонија со застапеност од 18,3% во структурата на вкупно умрени лица, веднаш по болестите на циркулаторниот систем, со 58,4% застапеност во 2015 година.

Табела 2: Морталитет на 100.000 жители според најчести причини за смрт воРепублика Македонија во 2015

Групи на болести (субтотали) по МКБ- 10

2015

Број наумрени

Стапка на100.000жители

% наумрени

Рангместо

Вкупно 20.461 988,3 100 -Болести на циркулаторниот систем 11.939 576,7 58,4 I

Неоплазми 3.741 180,7 18,3 IIСимптоми, знаци и наоди и

недоволно дефинирани состојби 1.335 64,5 6,5 -

Ендокрини, нутритивни и метаболични состојби 878 42,4 6,5 III

Болести на респираторниот систем 761 36,8 3,7 IVПовреди и труења 513 24,8 2,5 V

Болести на дигестивниот систем 378 18,3 1,8 VIЗаболувања на нервниот систем 353 17,1 1,7 VII

Болести на генитоуринарниот систем 323 15,6 1,6 VIIIОдредени состојби настанати во

перинаталниот период 145 7,0 0,7 IX

Инфективни и паразитарни болести 36 1,7 0,2 X



Табела 3: Структура на умрени од малигни неоплазми во вкупно умрени лица во РМ

Годи

на

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Прос

ек

% о

двк

упно

умре

ни

17,5 18,4 18,0 18,5 19,3 19,4 18,2 18,3 19,0 18,9 18,3 18,5

Во Република Македонија бројот на умрени лица од малигни неоплазми во 2015 година изнесува 3.741 што претставува стапка од 180,7 на 100.000 жители и овој број е зголемен за 16,5% во однос на 2005 година кога се регистрирани 3.221 ум-рени лица со стапка од 157,7 на 100.000 жители, и во овој период морталитетот покажува тренд на пораст.

Табела 4: Умрени лица од малигни неоплазми во РМ

годи

на

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Индекс2015/2005

Умре

ни

лица 3212 3419 3524 3521 3673 3705 3552 3689 3654 3730 3741 116,5

Стап

ка10

0.00

0

157,7 167,6 172,4 172,0 179,1 180,3 172,5 179,0 177,0 180,4 180,7

Дистрибуцијата на умрени лица од малигни неоплазми по пол покажува пози-тивна развојна тенденција кај двата пола. Уделот на морталитет кај мажите е 60,3%, а на жените 39,7%.

Морталитетот од малигна неоплазма расте со возраста. Малигните неоплазми се најчеста основна причина за смрт кај категориите над 45 години. 59,9% во вкупно умрени од малигни неоплазми во 2015 година се на возраст 65 и повеќе години, 26,3% кај возрасната група 55-64 години, а кај возрасната група 45-54 години е застапена со 9,7%.

Анализите од страна на Институтот за јавно здравје на РМ за најчестите причини

за смрт од малигни неоплазми по поединечни дијагнози во периодот 2005-2015 година покажуваат најголема застапеност на малигната неоплазма на бронх и бел дроб со стапка на морталитет од 34,7% или 707 лица во 2005 година, која во 2015 година е зголемена на 40,6% или 840 лица на 100.000 жители.

Трендот на движење на морталитетот од малигната неоплазма на колон во Репу-блика Македонија, во 2005 година е со стапка од 5,2 на 100.000 жители, а во 2015 г. е евидентирана стапка од 11,1 умрени лица на 100.000 жители.

Морталитетот на малигната неоплазма на колон кај мажи во 2005 г. е со стапка од 5,7 на 100.000 жители, а во 2015 г. со стапка од 13,3 на 100.000 население. Морталитетот на малигната неоплазма на колон кај жени во 2005 г. е со стапка од 4,6 на 100.000 жители, а во 2015 г. со стапка од 8,9 од вкупно умрени лица на 100.000 население.

Трендот на движење на морталитетот од малигната неоплазма на ректум во Ре-публика Македонија, во 2005 година е со стапка од 3,5 на 100.000 жители, а во 2015 г. е евидентирана стапка од 10,0 умрени лица на 100.000 жители. Морта-литетот на малигната неоплазма на ректум кај мажи во 2005 г. е со стапка од 3,7 на 100.000 жители, а во 2015 г. со стапка од 11,1 на 100.000 од вкупно умрени лица на 100.000 население. Морталитетот на малигната неоплазма на ректум кај жени во 2005 г. е со стапка од 3,3 на 100.000 жители, а во 2015 г. со стапка од 8,9 од вкупно умрени лица на 100.000 население.

Најголем пораст на бројот на умрени мажи од малигни неоплазми во перио-дот 2005 – 20015 г. е регистриран кај малигната неоплазма на ректум со 202,6% пораст и кај малигната неоплазма на колон со 137,9% на бројот на умрени од малигни неоплазми. Потоа следат малигните неоплазми на дојка со 75,0%, прос-тата 73,2%, мочен меур 45,0%, ларинкс 115,3%, бронх и бел дроб 14,1% итн.

Најголем пораст на бројот на умрени жени од малигни неоплазми во периодот 2005 – 2015 г. е регистриран кај малигната неоплазма на ректум со 178,8% по-раст и кај малигната неоплазма на колон со 95,7% на бројот на умрени од малиг-ни неоплазми. Потоа следат малигните неоплазми на панкреас 64,2%, овариум 48,2%, бронх и бел дроб 42,0%, дојка 35,7%, тело на утерус 10,5% и др.

Територијално, по статистички региони, највисоки стапки на морталитетот од малигни неоплазми во 2015 г. регистрирани се во следните региони:



Табела 5. Стапка на смртност на 100.000 жители

СТАТИСТИЧКИРЕГИОНИ

Стапка на смртност/100.000

Р.Македонија 180,7Пелагониски 230,6

Вардарски 217,5Скопски 208,6

Југоисточен 199,4Источен 188,0

Североисточен 148,7Југозападен 126,0

Полошки 114,4

Пораст на бројот на умрени лица од малигни неоплазми во периодот 2013 – 2015 регистрирани се во следните региони:

Табела 6. Стапки на пораст на на бројот на умрени од малигни неоплазмиво периодот 2013-2015


% на пораст на бројот на умрени одмалигни неоплазми

Скопски 11,6Југоисток 8,1

Североисток 6,1Пелагониски 3,3

Вардарски 2,7

Намалување на бројот на умрени лица од малигни неоплазми во периодот 2013 – 2015 регистрирани се во следните региони:

Табела 7. Стапки на намалување на бројот на умрени од малигни неоплазмиво периодот 2013-2015


% на намалување на бројот на умрени одмалигни неоплазми

Југозападен 25,6Полошки 7,9Источен 4,2

ИСТОЧЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН

Од 11 општини кои територијално припаѓаат на Источен плански регион, 7 општини имаат повисока стапка на морталитет од тригодишниот републички просек од 179,6 на 100.000 жители. Во периодот 2013 – 2015 г., Општина Берово е со највисока стапка на морталитет (260,66), Пехчево (219,5), Виница (210,7), Штип (189,9), Чешиново-Облешево (189,16), Кочани (187,26), Делчево (184,16 на 100.000 жители).

Под републичкиот просек се Општините Карбинци (173,9), Пробиштип (169,43) и Општината Зрновци која има најниска стапка на морталитет од малигни неоп-лазми од 140,5 на 100.000 жители.

Табела 8. Морталитет од малигни неоплазми на 100.000 жители по општини од Источен плански регион во период 2013 – 2015 г.

2015 2014 2013 Просек РангР.Македонија 3741 3730 3854Стапка 100000 180,7 180,4 177,0 179,36

Берово 38 30 34Стапка 100000 293,3 229.9 258,8 260,66 1

Пехчево 11 10 12Стапка 100000 221,4 199,5 237,6 219,5 2

Виница 47 41 35Стапка 100000 241,9 210,7 179,5 210,7 3

Делчево 24 37 30Стапка 100000 146,8 224,9 180,8 184,16 7

Македонска Каменица 15 13 12Стапка 100000 197,1 169,5 155,7 174,1 8

Кочани 82 87 101Стапка 100000 171,2 181,1 209,5 187,26 6

Зрновци 4 6 3Стапка 100000 130,3 194,3 96,9 140,5 11

Чешиново-Облешево 15 15 10Стапка 100000 214,2 212,5 140,8 189,16 5

Пробиштип 29 26 23Стапка 100000 190,1 169,3 148,9 169,43 10

Штип 83 100 94Стапка 100000 170,6 205,6 193,5 189,9 4

Карбинци 4 11 6Стапка 100000 99,8 273,3 148,6 173,9 9



Тригодишниот просек на морталитет од малигни неоплазми во Источен регион е 190,8 умрени на 100.000 жители.

Во структурата на најчестите групи лекувани во болничко стационарна дејност во Република Македонија, малигните неоплазми заземаат трето место со 11,4% учество во вкупно лекуваните во 2015 г., по болестите на респираторниот систем (16,8%) и болестите на циркулаторниот систем (13,1%). Во 10 годишниот период од 2006 – 2015 г., малигните неоплазми се застапени со 12,1% во вкупно лекува-ните лица. Трендот и стапките на морбидитет од малигни неоплазми во перио-дот 2006-2015 покажуваат позитивна развојна тенденција.

Во Источниот регион во структурата на најчестите групи на болести лекувани во болничко стационарна дејност, малигните неоплазми се застапени со 4,1% од вкупно лекуваните во 2015. Пред нив се болестите на циркулаторниот систем (14,9%), дигестивниот систем (12,4%) и респираторниот систем, со 11,3% заста-пеност.

Табела 9. Лекувани болни од малигни неоплазми во болничко стационарна дејност

ИСТОЧЕН РЕГИОНЛекувани болни од малигни неоплазми

во болничко стационарна дејност2013 2014 2015

БРОЈ 460 536 579Стапка 100.000 25,7 30,1 32,5

% од вкупно лекувани 3,0 3,5 4,1

Најголем пораст на бројот на лекувани од малигни неоплазми во болничко ста-ционарна дејност има во Југоисточниот, Југозападниот и Источниот регион.

Табела 10. Стапки на пораст на бројот на лекувани од малигни неоплазми во периодот, 2013-2015


% на пораст на бројот на лекувани одмалигни неоплазми во периодот 2013-2015

Југозападен 29,1Југоисточен 29,5

Источен 25,9Вардарски 2,3

Согласно програмата за рана детекција на малигни заболувања во Република Македонија за 2014 година и активностите предвидени со програмата за рана детекција и спречување на ракот на дебелото црево кај мажите и жените на во-зраст од 50 – 74 години во РМ за 2014 година, заклучно со 31.12.2014 година, oд предвидените 36.000 граѓани, фоб тест (тест на присуство на окултна крв во столицата како иницијален тест за рано откривање на ракот на дебело црево)

направиле 3.992 лица или нешто повеќе од 11% од предвидените со програмата. Позитивен наод имале 2.012 или околу 50% од нив, додека кај 80 лица е потвр-ден наодот за присуство на полип или рак на дебелото црево.

Табела 11. Резултати од скрининг на КРК во Република Македонија во 2014 г.1

Вкупно направени ФОБ тестови во 2014 г. 3992Вкупно позитивни ФОБ – тестови во 2014 г. 2012

Потврдени наоди на КРК во 2014 г. 80

Од почетокот на превентивната програма за рано откривање на колоректален карцином (КРК) во 2012 г., заклучно со 2014 г., тестирани се вкупно 18.497 лица. Oд нив 6.326 имале позитивен тест, а на 178 лица е потврден наодот за прису-ство на полип или рак на дебелото црево.

Табела 12. Вкупен број на тестирани лица во Република Македонија во период 2012 – 2014 г.2

Вкупно направени ФОБ тестови во период 2012 - 2014 г. 18.497Вкупно позитивни ФОБ – тестови во период 2012 - 2014 г. 6.326

Потврдени наоди на КРК во период 2012 - 2014 г. 178

Во 2015 г. од предвидените 36.000 граѓани, ФОБ тест направиле 2.761, позитивен тест имале 1.651 лице или одолу 60%, додека наодот на полип или рак на дебе-лото црево е потврден кај 20 лица.

Табела 13. Резултати од скрининг на КРК во Република Македонија во 2015 г.3

Вкупно направени ФОБ тестови во 2015 г. 2.761Вкупно позитивни ФОБ – тестови во 2015 г. 1.651

Потврдени наоди на КРК во 2015 г. 20

1 Извештај за здравје на населението во Република Македонија 2014, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија,Скопје,ноември 2015, http: iph.mk wp-content uploads 2014 09 Izvestaj-za-zdravje-2014-IJZ.pdf2 Извештај за здравје на населението во Република Македонија 2014, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија,Скопје,ноември 2015, http: iph.mk wp-content uploads 2014 09 Izvestaj-za-zdravje-2014-IJZ.pdf3 Извештај за здравје на населението во Република Македонија 2015, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија, Скопје 2016, http: iph.mkwp-content uploads 2014 09 Izvestaj-za-zdravje-2015-so-cip.pdf



Табела 14: Вкупен број на тестирани лица во Република Македонија во период 2012 – 2015 г.4

Вкупно направени ФОБ тестови во период 2012 - 2015 г. 21.258Вкупно позитивни ФОБ – тестови во период 2012 - 2015 г. 7.977

Потврдени наоди на КРК во период 2012 - 2015 г. 198

Во Источниот плански регион во рамки на тригодишен период, на располагање биле 12.400 ФОБ тестови, при што 2.092 граѓани направиле ФОБ тест или 16,8%. Од нив позитивни биле 908 или 43,4%. Немаме податок кај колку од тестираните граѓани е потврден наодот на полип или рак на дебелото црево.

Табела 15. Преглед на податоци за скрининг на КРК – ФОБ тест во општините Штип, Карбинци и Пробиштип, кои се под надлежност на ЦЈЗ Штип, во период 2014 – 2016 г.5

Година Поделени тестови Прегледани Позитивни2013 1.770 715 – 40,4% 236 – 33,0%2014 1.750 342 – 19,5% 223 – 65,0%2015 1.780 334 – 18,7% 218 – 65,2%

Вкупно 5.300 1.391 – 26,2% 677 – 48,6

Табела 16. Преглед на податоци за скрининг на КРК – ФОБ тест во општините Кочани, Чешиново-Облешево, Зрновци, Виница, Македонска Каменица, Дел-чево, Пехчево и Берово, кои се под надлежност на ЦЈЗ Кочани во период 2014 – 2016 г.6

Година Поделени тестови Прегледани Позитивни2014 2.960 267 -9,0% 83 – 31,0%2015 2.800 253 – 9,0% 85 – 33,6%2016 1.340 181 – 13,5% 63 – 34,8%

Вкупно 7.100 701 – 10,5% 231 – 32,9%

4Извештај за здравје на населението во Република Македонија 2015, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија, Скопје 2016, http: iph.mkwp-content uploads 2014 09 Izvestaj-za-zdravje-2015-so-cip.pdf 5 Податоците се добиени со барање за пристап до информации од јавен карактер од ЦЈЗ Штип6 Податоците се добиени со барање за пристап до информации од јавен карактер од ЦЈЗ Кочани

БУЏЕТСКИ МОНИТОРИНГ

Според добиените податоци, средствата предвидени за скрининг програмата редовно се кратат најпрво во делот за координација и анализи, за во 2016 г. да се скратат и за набавка на самите тестови. Состојбата е уште подраматична во 2017 г. каде имаме драстично кратење на средствата предвидени за Превентив-ните програми, а со тоа и на Програмата за рано откривање на КРК. Во табелите подолу се гледаат предвидените средства и корисници на истите за користење на ФОБ тестовите по години со спроведените ребаланси.

2014 година

Очекуваниот одзив на поканите за скрининг за 2014 г. на испитаници на возраст од 50-74 години е околу 36.000 испитаници, за кои се потребни 110.000 ФОБТ (по 3 теста за испитаник).

Табела 17. Финансиски средства за реализација на скрининг на колоректален карцином КРК 20147

Р.бр. МЕРКИ ИЗВРШИТЕЛИ Финансиски средства МКД

1. Набавка на ФОБ тестови 2014

Министерство за здравство 6.760.000,00

2.Анализа на ФОБ тест, известување, водење евиденција (реагенси)

10 Центри за Јавно Здравје 13.600х50=680.000,00

3.Координација на

скринингот од 10-те центри за јавно здравје

10 Центри за Јавно Здравје (10х20.000,00)

200.000,00

4. Едукација на матични доктори

Центар за семејна медицина 100.000,00

ВКУПНО 7.740.000,00

Со ребаланс од 12.11.2014 година средствата се намалени на 4.340.000,00 дена-ри (Сл.весник бр.166/2014, стр-25-26).

2015 ГОДИНА

Очекуваниот одзив на поканите за скрининг за 2015 г. од вкупниот број на испи-таници на возраст од 50-74 години е околу 17.000 испитаници, за кои ќе бидат потребни 55.000 ФОБ теста (3 теста за испитаник).

7 Податоците се преземени од Сл. Весник на РМ, бр.17, 28.01.2014 стр. 7-10





1. Набавка на ФОБ тестови 2015

Министерство за здравство 3.360.000,00



3.

Координација на скринингот од 10-те

центри за јавно здравје, дистрибуција на тестови

до матични доктори


500.000,00

4.Едукација на матични

доктори

Центар за семејна медицина,

Медицински факултет

100.000,00

ВКУПНО 4.640.000,00

Со ребаланс од 28.09.2015 година, средствата се намалени на 4.290.000,00 дена-ри9, а потоа со втор ребаланс од 11.12.2015 година се намалени на 2.290.000,00 денари.10

2016 ГОДИНА

Очекуваниот одзив на поканите за скрининг за 2016 година од вкупниот број на испитаници на возраст од 50-74 години е околу 17.000 испитаници, за кои ќе бидат потребни 55.000 ФОБТ (по 3 теста за испитаник).

8 Податоците се преземени од Сл.весник бр.196, 26 декември 2014,стр.23-249 Програма за изменување на Програмата за рана детекција на малигни заболувања 2015, Сл.весник бр.167 2015, стр.5610 Програма за изменување на Програмата за рана детекција на малигни заболувања 2015, Сл.весник бр.217 2015, стр. 53-54



1. Набавка на ФОБ тестови 2016 Министерство за здравство 2.360.000,00



3.Координација на скринингот

од 10-те центри за јавно здравје,


200.000,00

4.

Едукација на матични доктори

Центар за семејна

медицина, Медицински

факултет

100.000,00

ВКУПНО 3.340.000,00

Со ребаланс на Буџетот од 17.10.2016 година средствата се намалени на 2.680.000,00 денари.12

2017 ГОДИНА

Финансиските средства за реализација на скрининг на колоректален карцином во 2017 година се во висина од само 900.000,00 денари (Сл.весник бр.192/2016, страна 142-143).

11 Податоците се преземени од Сл.весник бр.2, 8 јануари, 2016, стр.11312 Програма за изменување на Програмата за рана детекција на малигни заболувања 2016, Сл.весник бр.190 2016, стр.81




бр. МЕРКИ ИЗВРШИТЕЛИ Финансиски средства МКД



3.Координација на

скринингот од 10-те центри за јавно здравје,


300.000,00

4.Едукација на матични

доктори

Центар за семејна медицина,

Медицински факултет

100.000,00

ВКУПНО 900.000,00

Согласно предвидената методологија која квантитативно ги опишува предвиду-вањата и реализацијата на предвидената превентивна програма, се гледа најпр-во дека постои драстичен пад на средствата кои се предвидуваат за самата про-грама, за истата да кулминира во 2017 година.

Во првите години од реализацијата на програмата имаме популистички приод кој требаше да укаже на силна посветеност кон превенцијата и препораките од СЗО, но преку ребалансите на буџетот и континуираниот пад на предвидените средства како и на реализација на истите, се забележува каква е реалната состој-ба. Во периодот 2015- 2016 година веќе постои драстичен пад на планирање на буџетите на програмите, за да финишира со планирање на буџет за 2017 година од само 900.000 денари, при што воопшто и нема набавка на ФОБ тестови, што укажува на неискористеност на истите во минатиот период.

За да биде состојбата уште попоразителна, матичните лекари во последните две години ниту биле дел од предвидените едукации, за кои Програмата предвиду-ва средства, ниту пак матичните доктори имаат добиено фоб тестови.

Ваквата состојба е карактеристична кај матичните доктори од Источниот регион, што можеби укажува дека фоб тестовите се дистрибуираат во другите региони или истите се нереализирани.

Сепак најреална слика добиваме од сведочењата на претседателите на здру-женијата на матичните доктори, како и од вработените од Центрите за Јавно Здравје.

Според претседателката на Здружението на приватни лекари од Делчево Д-р. Соња Маврудиева Георгиевска, матичните лекари ги следеле упатствата на Ми-нистерството за здравство. „Ние како матични доктори бевме обврзани околу спроведување на Превентивната програма за КРК, согласно предвидените и ост-варени цели. Тоа траеше неколку години и беше согласно предвидената програ-ма на Министерството за здравство. Самото Министерство ги следи трендовите

и согласно статистиките ги планира програмите, на што да се стави акцент. Наша улога беше да ги делиме тестовите на ризичните групи по возраст, но и по ис-торија, и доколку тестот е позитивен да го упатиме на понатамошно следење, а доколку е потребно и натамошно тестирање. За жал, последните години, поточ-но од 2015 година, немаме добиено такви тестови, затоа што сега целите имаат нагласок кон други можни заболувања“.

Д-р. Велик Грков, Директор на ЈУ. Центар за јавно здравје Штип, пак, смета дека матичните лекари не ја прифатиле Програмата на Министерството. „Програма-та започна на почетокот задоволително, но не беше прифатена од матичните доктори. Во понатамошниот тек на програмата набавката на тестовите беше не-средена и недоволна за реализација на истата, така што и соработката со поеди-нечни матични доктори не беше доволна за реализација на истата. Средствата се намалуваат затоа што на терен немаше вистинска реализација на програмата т.е. не постои вистинска комуникација помеѓу сите чинители кои учествуваат во реализацијата на програмата. Токму заради тоа има потреба од воспоставување на комуникација на сите чинители во програмата“.

ЗАКЛУЧОЦИ

• Министерството за здравство не ги оствари целите на Превентивната про-грамата за организиран скрининг на Колоректален карцином;

• Смртноста од карцином на колон и карцином на ректум драстично се зголе-мува, а Министерството за здравство и Владата на РМ драстично ги нама-лија финансиските средства за спроведување на Програмата за организиран скрининг на колоректален карцином;

• Министерството за здравство во Источниот регион има застој во дистрибу-ција во доделување на фоб тестовите за КРК кон Центрите за Јавно Здравје, не спроведува обуки на матичните доктори и не ја спроведува програмата како што е планирана.

ПРЕПОРАКИ

• Министерството за здравство да го усогласи програмскиот со финансискиот дел на Програмата за организиран скрининг на колоректален карцином и прецизно да ги дефинира одговорностите помеѓу извршителите на програ-мата;

• Министерството за здравство рамномерно и навремено да врши дистрибу-ција на фоб тестовите во сите региони, согласно прецизна методологија;

• Во имплементација на превентивните програми да се вклучат и Комисии-те за унапредување на правата на пациентите, формирани од советите на општините, за следење, популаризација, а со тоа и поголема ефикасност и ефективност на програмите;



• Министерството за здравство да ја прошири базата за водење евиденција за имплементација на скринингот на Колоректален карцином и тоа на реги-онално и општинско ниво, по возраст и пол, со цел подобар мониторинг и планирање на мерките и активностите во Програмата.


• Процени на населението на 30.06.2015 и 31.12.2015 според полот и возрас-та, по општини и статистички региони (HTEC3-2007godina) http://www.stat.gov.mk/PrikaziPoslednaPublikacija.aspx?id=11

• Болнички морбидитет во Република Македонија 2015, Асс.Д-р.Шабан Ме-мети,ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија – Скопје, 2016, http://iph.mk/wp-content/uploads/2014/09/BM-2015_bez-cip.pdf

• Извештај за здравје на населението во Република Македониј 2015, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здрвје на Република Македонија,Скопје,2016, http://iph.mk/wpcontent/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2015-so-cip.pdf

• Извештај за здравје на населението во Република Македониј 2014, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здрвје на Република Македонија,Скопје,ноември 2015,

• http://iph.mk/wp-content/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2014-IJZ.pdf

• Малигни неоплазми во Република Македонија 2013 – 2015, Асс.Д-р.Шабан Мамети и соработниците, ЈЗУ Институт за јавно здрвје на Република Маке-донија, Скопје, јануари 2017,

• http://iph.mk/wp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf

• Буџет на РМ 2017, http://www.finance.gov.mk/files/u6/Budzet%202017.pdf

• Буџет на РМ 2016, http://www.finance.gov.mk/files/u6/BUDZET%202016%20.pdf

• Завршна сметка на Буџетот на РМ за 2016, http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%2C%20Konecen%20Izvestaj%20i%20Mislenje%20na%20MF.pdf

• Буџет на РМ 2015, http://www.finance.gov.mk/files/u6/BUDZET%202015%20ZA%20OBJAVUVANJE%2021.10.2014_0.pdf

• Завршна сметка на Буџетот на РМ за 2015, http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202015_0.pdf

• Буџет на РМ 2014, http://finance.gov.mk/files/BUDZET%202014%20

FINALNA%20VERZIJA%2019.12.2013.pdf

• Завршна сметка на Буџетот на РМ за 2014, http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202014.pdf

• Буџет на РМ 2013

• http://finance.gov.mk/files/Budzet%20na%20RM%20za%202013%20Za%20OBJAVUVANJE%20%20%2024.12.2012.pdf

• Завршна сметка на Буџетот на РМ за 2013, http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202013.pdf

• Службен весник бр.166/2014, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/5a6ae9e9e97749db896357e948e16b10.pdf

• Службен весник бр.167/2015, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/b7e29dcc351b4ac28c389be15955c380.pdf

• Службен весник бр.217/2015, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/3ecbebc9465b443e8019f0d6845af8eb.pdf

• Службен весник бр.190/2016, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/7a2cfea2f8c642d295cb188418b8834b.pdf

• Службен весник бр.192/2016, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/83adbbd2190442d3aa0922b173ec3c01.pdf

• Програма за рана детекција на рак на дебелото црево во РМ во 2012 година (50-74) години

• http://www.cph.mk/ftp/dokumenti/SocijalnaM/PDF/Programa%20za%20rana%20detekcija%20na%20rak%20na%20debeloto%20crevo%20vo%20RM%202012.pdf

STUDIME RASTI PËR




E RAJONIT PLANOR

TË VARDARIT

NDJEKJE E INVESTIMEVE

Slavica Quçukova NikollovaAutor:

NË NËNTË KOMUNAT

1



INFORMATË E SHKURTËR PËR AUTORIN

Slavica Quçukova Nikollova, gazetare e diplomuar, me përvojë tetevjeçare gazetares-ke, në nëntë vitet e fundit punon në sektorin joqeveritar në shumë hulum me, si dhe monitorime të fushave të ndryshme të jetës shoqërore. Si pjesë e kolaicionit për ndjekje buxhetore punon në rishikimin e aspekteve fi nanciare të harxhimit të parave të autoritetve lokale, monitorim të harxhimeve të parave publike nga më shumë as-pkete, dhe mandej ndjekje të buxheteve të bashkësive lokale dhe par ve poli ke ne periudhën e parazgjedhore. Kujdes të veçant i jep ndjekjes të buxheteve lokale të 9 komunave të rajonit Planor të Vardarit, respek visht mënyrës se si krijohen pro-gramet për punë të autoriteteve lokale dhe si ato implementohen gjatë vi t. Fokus general është edhe zhvillimi lokal, para se gjithash shikuar nga sytë e rajonit Planor të Vardarit, si dhe krijimin e dy strategjive të Qendrës për zhvillim të rajonit, si dhe shumë ngjarje tjera, trajnime dhe punëtori në këtë temë.

REZYME E SHKURTË

Percep mi i gjendjes së ins tucioneve pubilike në 9-të komunat e rajonit të Vardarit është tema në të cilën bazohet dhe është e vendosur e gjithë analiza. Në këtë drej- m, janë të siguruara të dhëna të 9-të autoriteteve lokale (Veles, Gradsko, Llozovo,

Çashka, Kavadar, Nego në, Sve Nikolë, Demir Kapi dhe Rosoman) për atë sa lloje të ndryshme të inves meve në periudhën e kaluar kanë ndodhur në komunat e lart-përmendura, si dhe çfarë masash janë marë nga këto komuna për terhjekje të inves- meve.

HYRJE

Rajoni i Vardarit zë pjesën qendrore të Maqedonisë dhe shtrihet përgjatë lumit Vardar dhe Ovçepoles. Ke j rajoni i përkasin komunat Veles, Gradsko, Demir Kapi, Llozovo, Kavadar, Nego në, Rosoman, Shën Nikollë dhe Çashka.

Sipas të dhënave për vi n 2014, rajoni ka numrin më të ulët të banorëve në krahasim me shtatë rajone të tjera të vendit, përkatësisht 7.4% të popullsisë së përgjithshme të vendit. Ajo mbulon 16.2% të territorit të Republikës së Maqedonisë, dhe është edhe më pak të populluar rajon me vetëm 37.9 banorë për km2. Sipas regjistrimit të vi t 2002, ajo ka 154,535 banorë, sipas vlerësimit të popullsisë në vi n 2013 153.487 banorë. Krahasuar me mesataren e Republikës së Maqedonisë, BDP për banorë në indeksin Vardarit është 104.2. Me atë të renditet në vendin e tretë, dhe është një nga tre rajonet me një BDP për banorë mbi mesataren kombëtare. Në vi n 2012, rajoni i Vardarit përbën 7.77% të PBB-së së vendit.1.

1 En Shtetëror i Sta s kës, Rajonet në Republikën e Maqedonisë, 2015 h p://www.stat.gov.mk/Publik-acii/RegioniteVoRM2015.pdf

ANALIZA E TEMËS

Kjo analizë do të fokusohet në monitorimin e inves meve publike në 9 komuna të rajonit Vardar, në një periudhë prej katër vjet (2013-2016). Komunat që pasojnë më poshtë në analizën janë të rënditura në mënyrë alfabe ke dhe analiza e inves meve në rend sipas vi t.

KOMUNA E VELESIT në vi n 2013 për nevojat e veta ka përgaditur buxhet në shumë prej 738.465.062 denarë. Nga këto ka arrit të realizojë 614.309.255 denarë2 më të cilat ka investuar në rregullimin e zonave industriale, vendosje të urëkalimit, re-konstruim seksionit Veles –Kadrikovë, asfal m të pjesëve të rrugëve, rindër min e ka-limit të rrugës mbi urë të vjetër, rindër min e rrjeteve të furnizimit me ujë, rregullimi i shesheve, ndër min e fushave spor ve dhe mbajtjen e mureve, vendosja e pllakave në hapësira për parkim, sanim të ça ve, vendosje e pjesës së kanalizimit atmosferik, zëvendësimin e poçeve për kursimin e energjisë në shkollat si dhe rindër min e ndri-çimit rrugor.

Në komunë, në 2013 janë të bëra rekunstruime të tri shkollave me mjetë nga Bux-he i Republikës së Maqedonisë dhe Bankës botërore për zhvillim pranë Këshillit të Europës. Federata e fudbollit të Maqedonisë investoi në zëvendësimin e kullosës në stadiumin e qyte t. Për rikonstruksionin e rrugës për Ivankovci dhe tre projekteve që ndikojnë në përmirësimin e fondeve të zhvillimit rural mjetet janë të siguruara nga Qeveria 3.

Në vi n 2013, Komuna e Velesit planifi kon të investon 127.726.189 denarë në inves- me kapitale, por prejt tyre ka realizuar 50 milion më pak ose 77.358.4464. Edhe pse

komuna dras kisht është më e madhe nga komunat tjera të rajonit Planor të Vardarit, sipas inves meve të realizuara gjindet në vendin e pestë, në rradhë nga nëntë, me inves m prej 1.403 denarë për kokë banori.

Në vi n 2014, Veles ka planifi kuar një buxhet prej 798,332,473 dhe ka realizuar 641,846,509 denarë. Inves met kapitale të planifi kuara për të shpenzuar janë 170,911,119 denarë, dhe të shpenzuara rreth 70 milionë më pak. Edhe këtë vit Veles është në pjesën e poshtme të tabelës, një e gjashta e nëntë komunave në rajonin e Vardarit me inves met e realizuara 1,785 për kokë banori.

Inves met në nyjet rrugore lokale - Ivankovci, rrethrrotullime, parqet, ndër mi i sistemit të furnizimit me ujë në zonën industriale Karaslari dhe sistemit të furnizimit të nënstacionit në të njëj n fshat. Paratë lokale janë shpenzuar në asfal min dhe ven-dosjen e pllakave rrugore, ndër min dhe rindër min e linjave të ujit. Komuna gjatë kë j vi ka rindërtuar ça në e Muzeut Kombëtar.

2 Llogaria përfundimtare e Komunës së Velesit për vi n 20133 Llogariedhënie e Komunës së Velesit për 2013 h p://ëëë.veles.gov.mk/images/stories/2014/fevruari/Otcet_Ops na_Veles_2013.pdf4 Shif tabelën me numër të banorëve



Me mjete buxhetore të Republikës së Maqedonisë u rekonstrua Ura e Gemixhiive, u revitalizua seksioni në autostraden Veles-Katlanovë deri Kadrifakovo, u ndërtua ndër-tesa e re e teatrit në Veles, u rekonstrua stadiumi i qyte t si dhe Memoriali kostur-nica, ndërsa u lejua në përdorim sistemi për ujë deri në liqenin Mlladost. Përmes ministrisë së fi nancave u rekonstrua pjesë nga ndriçimi public, ndërsa nga agjensioni për mbështetje të zhvillimit rural u ndërtua kolektor për system pastrami në Rashtani. Përmes kontratës për huamarrje të Republikës së Maqedonisë dhe Bankës europiane për inves m, fi lloi ndër mi i sistemit të ujësjellësit në Cërkvino.

Në sallën spor ve “Gemixhii” ishte e ndërtuar sistem diellor për ujë të ngrohtë përmes fondit global ekologjik. Përmes IPA projek t, komuna e rekunstruoi fasadën e pesë objekteve të kopshteve për fëmijë. Përmes agjencionit për zhvillim të rinjëve u ndërtua stadium spor në fsha n Ivankovcki5.

Në 2015, Komuna ka planifi kuar të harxhojë 862.838.639 denarë, ndërsa harxhoi rreth një të katërtën më pak, respek visht 654.805.639 denarë6. Nga inves met e mjeteve vetanake planifi koi të harxhoj 157.321.958, denarë ndërsa deri në fund të vi t dhe deri tani harxhoi 74.657.144 denarë. Kjo prap e rangon në vendin e gjashtë nga nëntë komunat e rajonit planor të Vardarit, me të realizuara 1.354 denarë për kokë banori inves m kapital.

Komuna në vi n 2015 ka harxhuar për ndër min e qarkores, asfal min e rrugëve, ndër m të trotuareve, parkingjeve, murreve. Dhe këtë vit ka punuar në përmirësimin e ndriçimit rrugor dhe disa nga linjat e ujit. U ndërtua sistem i ujësjellësit në Novaçani, sistem ujit në Slivnik, kanalizm fekal në liqenin Mlladost dhe është pjesë e kanalizimit fekal të Orizares së Sipërme dhe Sujaklari. Është sanuar edhe ça ja e dy shkollave dhe zëvendësohen dritaret, i është dhënë në përdorim Qendra ditore për persona me nevoja të veçanta projekt i komunës me Ministrinë për punë dhe poli ke sociale.

Nga buxhe i Republikës së Maqedonisë është ndërtuar shkollë e re në Slivnik dhe dy terrene spor ve. Me përkrahje të Qeverisë së Japonisë, janë instaluar dy nxemje dhe të rinovuara 20 nyje sanitare në dy shkolla. Me mjetë nga fondet europiane është e rinovuar stacioni hekurudhor. Përmes Agjencionit për të rinjë dhe sport është ndërtu-ar stadiumi shumëfunksional në Ivankovcë dhe Karaslari, dhe janë të vendosura fi tnes ushtrimore në tri lokacione. Në 2015, fabrika Gjermane Markart, në të cilën prodho-hen pjesë automobilis ke për brendet gjermane, hapi fabrikë në Veles7.

Komuna e Velesit, në vi n 2016 planifi koi buxhet më të madh në shumë 932.590.484 denarë, ndërsa realizoi një të tretën e tyrë më pak, respek visht 669.488.281. Para-shikoi se në inves met kapitale do të investojë 194.723.537 denarë, ndërsa ka real-

5 Llogaridhënie e Komunës së Velesit për vi n 2014 h ps://mk-mk.facebook.com/opsh naveles/posts/6845685216607786 Llogaria përfundimtare e komunës së Velesit për vi n 2015, kërkesë për qasje të lirë të Komunës së Velesit nga 04.05, përgjigjur me 25.057 Llogaria përfundimtare e komunës së Velesit për vi n 2015 h p://www.veles.gov.mk/doënloads/2015/Otcet2015.pdf

izuar dyfi sh më pak 90.397.507 denarë.8 Këtë vit komuna është në fund të tabelës të inves meve të realizuara në kokë banori, respek visht pas saj është vetëm Komuna e Çashkës.

Në vi n 2016, komuna ka investuar në rregullimin e infrastrukturës së zonës industri-ale «Karaslari» dhe formimin e zonës më të madhe në fshat Mamutçevo, rindër mi, duke hapur dhe betonim të 33 rrugëve, ndër min e hapësirave të parkimit, sistemin e ujit në 12 rrugë në qytet dhe dy kah vendbanimet, ndër mi i ndriçimit, e ndërtu-ar kopsh n e parë në zonat rurale, rindër min e fasadës dhe instalimin sistemit për ngrohje dhe ohje, qendër burimore për njerëzit me pamje të dëmtuar, ndriçim në stadiumin e qyte t, zona e parë palestër e hapur dhe shesh lojërash shumë funksio-nale në fsha n Bashino.

Ishin edhe të zyrtarizuara inves met në “CTC Tekstajlls” në hapësirat e ish Svillarës si dhe restar m t ëish fabrikës “Kiro Quçuk” përmes kompanisë maqedono-turke “Euro Brik Kompani”

Komuna e Velesit, me qëllim të terhjekë inves me të reja ofron një numër të madh të përparësive si: lirim nga pagesa shtesë për rregullimin e tokës punuesë (me vendim të Këshillit Komunal të Komunës së Velesit), zhvillim të kapaciteteve administra ve, sistem elektronik të menaxhimit të dokumenteve, implemen m të mënjeherëshëm dhe komunikim me shfrytëzuesit, mundësi për blerje të drejtëpërderjt të tokës ndër- more, shpërndarje të lokacioneve dhe dhënie të lejeve ndër more, lirim nga harx-

himet komunale, në bazë të biznesit të fi lluar si dhe numri I të angazhuarve si fuqi punëtore.9

KOMUNA GRADSKO për vi n 2013 ka planifi kuar buxhet prej 46.886.768 denarë, ndërsa deri fundvit ka realizuara 44.333.169 denarë. Për inves me kapitale në vi n e planifi kuar 4.456.817 denarë, ndërsa ka realizuara 3.935.642 denarë.10 Kjo e po-zicionin në vendin e gjashtë në tabelën për inves me me 1.046 denarë inves m për banorë.

Pasi që Komuna Gradsko funksionon me llogari të bllokuar, të gjitha inves met që janë kryer janë realizuar nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë.11 Sipas komunës, vi n 2013 është realizuar një inves m për sanim të urrës në lumen Vardar në afërsi të Nogavcit.

Në vi n 2014 në Komunën Gradskos janë planifi kuar të harxhohen 73.492.942 de-narë, ndërsa janë realizuar 60.030.800 denarë. Nga ato, për inves me kapitale janë

8Llogaria përfundimtare e komunës së Velesit për vi n 2016 dhe llogaridhënië për viitn 2016 h p://veles.gov.mk/doënloads/2016/otcet_2016/otcet_2016.pdf9 Një kërkesë e paraqitur në Qendrën për Zhvillimin e Rajonit të Planor të Vardarit, një udhëzues për inves torët në Rajonin planor të Vardarit10 Llogaria përfundimtare e Komunës Gradsko për vi n 201311 Një kërkesë për qasje të lirë në informatat publike iu dorëzua Komunës së Gradsko më 05/04/2017, dhe një përgjigje u pranua më 22 maj 2017



planifi kuar 30.164.728, ndërsa janë realizuar 18.984.55912. Në vi n 2014, nga Qe-veria janë fi nansuar ndër m të stadiumit shumefunksional, ndër m të rrugës Gorno Çiçevë deri te Manas ri Sh.Arhangel Mihail, vendosje të pllakave të rrugës “8 nëntori” dhe ndër kanalit dalës për vendbanimin Gradsko.

Këtë vit Komuna e Gradsko është lart në tabelë për inves me kapitale në kokë bano-ri, me vlerë prej 5.049 denarë, dhe kjo është shuma më e madhe për inves m në të nëntë komuna gjatë analizës katërvjeçare.

Komuna Gradsko për 2015 ka planifi kuar buxhet prej 60.599.910, ndërsa ka realizuar 56.756.042. Inves me kapitale kanë qenë 14.741.589 denarë, nga të planifi kuarat 16.977.075 denarë13.

Qeveria këtë vit në Gradsko ka fi nancuar vendosje të pllakave në rruget 1 dhe 2 në Viniçani dhe ndër m të rrugës “Koço Racin” në të njej n fshat. Në vi n 2015 komuna Gradsko ka ndarë 3.92 denarë për kokë banori inves m capital.

Në vi n 2016, komuna ka parashikuar të harxhojë 60.311.601 denarë, ndërsa ka rea-lizuar 49.219.736 denarë. Nga ato, për inves me ka planifi kuar 16.365.423, ndërsa ka harxhuar dyfi sh më pak, respek visht 9.488.617,14 me çka janë realizuar 2.523 denarë, respek visht dyfi sh më pak dy vitet e fundit. Këtë vit, Komuna ka mbështetur ndër min errugëve në Nogaevci.

Përveç projekteve të realizuara deri tani, Komuna Gradsko, në llogaridhënien e për-gaditur për periudhën 2013-2017, dhe të vendosur në faqen në facebook të Zhaneta Çaushevska15 (edhe pse të ndara në vite) , shkruan se janë realizuar këto projekte: ndër mi i gjashtë rrugëve në qytet, ndër min e një rruge hyrëse në Ulanci, përmirë-simin e furnizimit me ujë në Gorno Çiçevë,rekonstruim të pjesës së rrje t të vjetruar sekondar të ujësjellësit në Gradsko, Viniçan dhe Podles, ndër m të rrje t të ujësjllësit në Nogaevcit, rregullim i pjesës qendrore të Nogaevcit si dhe zëvendësim të trupave ekzistuese. Janë të vendosura linje të reja të ndriçimit në Viniçan, vendosje e kolek-torëve solar dhe sallës spor ve, asfal m të terreneve spor ve në Vodovrat, rregullim të terreneve spor ve në Koçillar dhe rekonstruim të objek t shkollor në Viniçan.

Komuna thot se sjell vendime efi kase dhe të shpejta për ndër m dhe në mënyrë transparentë për inves torë të huaj.

KOMUNA E DEMIR KAPISË në vi n 2013 planifi koi buxhet prej 127.418.879 denarë, ndërsa harxhoi 82.391.439 denarë. Këtë vit, Komuna për inves me kapitale planifi koi 38.843.000,ndërsa realizoi 17 milion denarë më pak, respek visht 21.554.695 de-

12 Llogaria përfundimtare e Komunës Gradsko për vi n 201413 Llogaria përfundimtare e Komunës Gradsko për vi n 201514 Llogaria përfundimtare e Komunës Gradsko për vi n 201615 Llogaridhënie e komunës Gradsko (2013-2017) h ps://ëëë.facebook.com/ZanetaChaushevska/posts/1433997873277555

narë16, por edhe përveç kësaj ajo është në majë të tabelës me 4.742 denarë për banor inves m. Me këto mjetë është rikonstruara rruga lokale Doshnicë-Dren në bashkëpu-nim me Qeverinë, sallë spor ve, fi lloi ndër mi i dy zonave industrial dhe ndër mi i një zone ekonomike (me mbështetje fi nanciare të kompanive) të cilat duhet të jenë ga deri në vi n 2017,ka realizuar projekt për furnizimin e shkollave dhe kabineteve të shkollave, në 2013 ka fi lluar dhe ende vazhdon rregullimi i pishinës së qyte t, sani-mi i kaptazhit për sistemin e ujit nëpër fshatra, ndër m të rrugëve fushore, ndër m i sistemit të ujitjes për fsha n Llaka , ndër m të rrugëvenë Goreshnicë dhe Bistrenci, ndër m të shkollave dhe stadiumeve. Përmes kredive, komuna asfaltoi nëpër Demir Kapi dhe fshatrat, mandej e përmirësoi edhe ujësjellësin në Demir Kapi.17

Në 2014 komuna ka planifi kuar 122.363.180 buxhet, ndërsa ka realizuar 69.113.845 denarë. Për këtë vit janë të planifi kuar 43.335.000, ndërsa të realizuara 11.212.599 denarë18 për inves me kapitale, që është dyfi sh më pak në krahasim me 2013, me çka komuna gjendet në mes të tabelës për rangim me të realizuar 2.467 denarë in-ves m për banor. Mjetet kanë qenë të harxhuara për ndër m të rrje t të ujësjellësit në Klisura dhe rikonstruim të sistemit të ujësjellësit në Koreshnicë (projekt që ende vazhdon), ndër m të një pjese të kanalizimit në Demir Kapi, rregullimin e lokalite turis k në Doshnicë, asfal m të rrugëve, ndër m të sheshit në Demir Kapi, projekt që ende vazhdon. Përmes kredi ndërtohet përgjatë lumit Doshnica dhe qendrës për venë, ndër mi i rrugëve në fushë dhe rikunstruim të rrugës lokale M1 tek Përzhdevo (faza e parë) në bashkëpunim me qeverinë.19

Demir Kapija në 2015 realizoi buxhet prej 84.954.940 denarë, ndërsa parashikoi 136.130.217 denarë.20 Këtë vi realizoi 22.719.391 denarë inves me kapitale të pa-rashikuara 48.102.300 denarë, me çka prap gjindet në krye të tabelës me 4.998 de-narë inves me për banor.

Nga këto mjete, komuna në bashkëpunim me qeverinë ka ndërtuar rruge fushore, ka përmirësuar të rrugës lokale M1 deri në fsha n Përzhdevo (faza dy) dhe ka realizuar një numër të madh të projekteve në dy vitet e fundit të cilat janë për shumë vite.

Në vi n 2016, Demir Kapija ka planifi kuar të harxhojë 205.316.161 denarë, ndërsa ka realizuara vetëm 79.671.825. 21 Për inves me kapitale janë parashikuar 109.644.100 denarë, ndërsa ka harxhuar ga 10 herë më pak edhe atë 11.996.270 denarë, me çka komuna prap gjindet në mesin e tabelës edhe atë me 2.639 denarë për banor. Edhe këtë vit komuna ka punuar në pjesë të projekteve edhe atë, ndër min e rrugëve fushore, etno fsha , sanim dhe kaptazhe. Mbështetjen qe e jep komuna për inves- me të reja përbëhet prej: lirim nga taksa komunale, parcela falas në Klisurë për ndër- m të shtepive për venë, organizim të trajnimeve dhe përdorim të fondeve nacionale

dhe të UE’së.

16 Llogaria përfundimtare e Komunës Gradsko për vi n 201317 Llogaridhënie e komunës Demir Kapisë për 201318 Llogaria përfundimtare e Komunës së Demir Kapisë për vi n 201419 Kërkesa për qasje të lirë të paraqitur në Komunën e Demir Kapisë me datë 19.05.2017, të përcjellë me datë 03.07.2017, përgjigja e marrë të njëjtën ditë dhe plotësimi i përgjigjes më 07.07.201720 Llogaria përfundimtare e Komunës së Demir Kapisë për vi n 201521 Llogaria përfundimtare e Komunës së Demir Kapisë për vi n 2016



KOMUNA E KAVADARIT në vi n 2013 ka planifi kuar të harxhojë 627.068.000 de-narë, ndërsa ka harxhuar 494.405.732 denarë. Inves met kapitale janë parashikuar në 130.617.000, ndërsa kanë qenë të realizuara 71.091.767 denarë,22 respek visht komuna ka ndarë 1.835 për kokë banori.

Komuna ka ndërtuar rrethrotull të ri, ka bërë rekonstruim të sistemit të ujësjellësit, kanalizim dhe kanalizim atmosferik në rrugën “Ohridska” dhe të gjitha rrugëv dytë-sore, si dhe ka fi lluar zëvendësimin e gypave cement-asbes ke përmes një projek të fi nansuar nga KFË Banka.

Me ndihmën e Qeverisë ka vazhduar rekonstruimi dhe zgjërimi i rrugës rajonale drejt varrit të Mushovit dhe rrugës Lladno Dolçe-Stragovë-Kërnjevë dhe garazhë të mbyllur.

Përmes kredi t nga Banka botërore është realizuar projekt për termo fasade dhe PVC zdrukthtari për 9 ins tucione arsimore dhe kopshte, është blerë mjet për bartjen e mbeturinave, muzeu i ri në qytet, rekonstruim të rrugës Resava-Betnishtë, instala-cion të 5 sistemeve për klorim automa c të ujit, kolektorin deri në Glishiq, asfal m të rrugës deri n Farish dhe fi llim të procedurës për qendër tregtare në lokacion tek tregu I qyte t.

Në vi n 2014 ishte planifi kuar buxhet prej 658.78 milionë denarë dhe implementuar një buxhet prej 517,637,764 denarë. 93,841,52023 denarë janë realizuar inves met kapitale, kanë qenë të parashikuar 177,485,000 denarë. Për frymë është investuar 2.422 denarë. Këtë vit komuna ka investuar në ndër min e parkimit të parë modu-lare, rikonstruksionin e rrugës nga fsha Reshava deri në Betnishte dhe vendosjen e pajisjeve urbane.

Në vi n 2015 668.525.000 denarë kanë qenë të planifi kuara si buxhet, nga të cilat janë realizuar 536.11.237 denarë. 146.675.000 denarë24 kanë qenë të parashikuara, ndërsa 76.192.181 denarë janë realizuar si inves me, ose 1.966 denarë për banorë.

Ka vazhduar të ndërtohet shë torja drejt Vatashës, është asfaltuar pjesë e rrugës Do-movica, është rekonstruar sinjalizimi quajtur bulevari Perendimi, janë zëvendsuar 600 poçe elektrike, është rindërtuar sinjalizimi horizontal, janë asfaltuar tri rrugë, është asfaltuar ndarja tek udhëkryqi afër pishinës në drej m të Prilepit, zëvendësim të gypave azbesto-cemente, vendosje të pajisjeve urbane. 25

Buxhet më të lartë prej 782.586.000 ka qenë e planifi kuar në vi n 2016.26 Prej saj janë realizuar 586.877.106 denarë. Për inves me kapitale kanë qenë të planifi kuara 242.102.000 denarë, ndërsa prej tyre janë realizuar 110.288.134 denarë, respek vi-sht 2.846 denarë për banorë. Janë asfaltuar rrugë, është rregulluar rrjedha e lumit Lluda Mara, rregulim në partneritet, realizim të mini pazarit, ndriçim të sallës spor- ve, rekunstruim të ça së së shkollës fi llore dhe sistemit të nxemjes, rekunstruim

22 Llogaria përfundimtare e Komunës së Kavadarit për vi n 201323 Llogaria përfundimtare e Komunës së Kavadarit për vi n 201424 Llogaria përfundimtare e Komunës së Kavadarit për vi n 201525 www.kavadarci.gov.mk shpalli veprimtari komunale në gazetë të Kavadarit26 Llogaria përfundimtare e Komunës së Demir Kapisë për vi n 2016

të laboratorisë së vjetër dhe adap min e saj në çerdhe fëmijore, ndër m të sallës koncertale për nevojat e shkollës së muzikës dhe rekontsruim të palla t të kulturës.

Komuna ka donuar mjete për rregullimin e dyshemeve të shtëpisë së nxënësve në Kavadar dhe ka investuar mjetë nga ndërmarrja publike për zonën e mesme dhe të lartë të gyppërçuesit deri te Dreksller Majer. Përparësitë komunale për inves m janë këto: objekte të lira, zona industrial dhe turis ke, mbështetje administra ve të krejt procesit për inves m.

Këshilli komunal i Kavadarit mund të sjellë vendim për verifi km të përparësive të ve-çanta, në bazë të kërkesës së ndonjë donatori.

KOMUNA LLOZOVË në vi n 2013 planifi koi buxhet prej 37.494.745 denarë, ndërsa realizoi 33.141.198 denarë. Nga këto mjetë, për inves me kapitale janë planifi kuar 4.973.351, ndërsa ka realizuar 4.001.731 denar,27 respek visht kanë harxhuar 1.400 denarë inves m për banorë me çka gjindet në vendin e gjashtë në tabelë.

Këto mjete komuna I ka harxhuar për shkollë montazhe në Karatmanovë, ndër m të kanalizimit të rrje t në Dorfuli dhe asfal m dhe tamponim kualita v të rrugëve lokale në të gjitha drej met, projekt që ka zgjatur nga 2013 deri 2016.

Në vi n 2014, Komuna Llozoë edhe pese ka parashikuar 38.957.299 denarë, ka harx-huar 30.017.650 denarë. Për inves me kapitale janë parashikuar 7.811.090 denarë, ndërsa janë harxhuar trefi sh më pak respek visht 2.217.642 denarë,28 me çka ven-doset në fund të tabelës me 775 denarë për banor si inves m kapital.

Mjetet janë përdorur për ndër m të stadiumit në Milino, zëvendësim të dritareve të Palla t të kulturës , renovim të shkollave, zëvendësim të pullazit të shkollës dhe ven-dosej e sistemit të nxemjes.29

Në 2015 komuna ka realizuar 43.240.352 denarë nga të planifi kuar 58.034.613 de-narë. Prej tyre për inves me kapitale janë dedikuar 3.025.000 denarë, ndërsa të ahrx-huara kanë qenë 2.511.071 denarë,30 me çka është e ranguar si komunë e fundit me inves me kapitale edhe atë 878 denarë inves m capital për banorë.

Mjetet kanë qenë të harxhuara për ndër m të rrje t të kanalizimit në fsha n Milino, vendosje në funskion të stacionit të fi ltrimit të kanalizimit fekal, dhe renovim të fa-sadës së objek t të komunës.

Në vi n 2016, Komuna e Llozovës planifi koi 55.298.103 denarë, ndërsa harxhoi 34.380.238 denarë, nga të cilat si inves me kapitale janë planifi kuar 21.632.000 de-

27 Llogaria përfundimtare e Komunës së Lozovës për vi n 201328 Llogaria përfundimtare e Komunës së Lozovës për vi n 201429 Kërkesa e paraqitur në Komunën e Lozovës më 24.05.2017, mori përgjigje më 15.05.201730 Llogaria përfundimtare e Komunës së Lozovës për vi n 2015



narë, ndërsa të harxhuara katër herë më shumë, respek visht 5.445.598 denarë31 edhe atë për ndër min e rrje t të kanalizimit Axhimatovoë dhe ndër m të rrje t të kanalizimt në Karatmanovë, si dhe projek n e mëparshëm i cili zgja për katër vite, dhe ka të bëje më asfal m dhe tamponim të rrugëve dhe drej meve rrugore. Këtë vit komuna ka investuar 1.905 denarë për kokë banori dhe ngjitet dy vende me lart deri në tabelë, apo i shta . Komuna Llozovë inves torëvë u ofron përkrahje, duke siguruar shërbimet për një euro për metër katror.

KOMUNA E NEGOTINËS në vi n 2013 ka planifi kuar buxhet prej 348.940.333 de-narë, ndërsa ka realizuar 258.973.763 denarë. Planifi koi 90.276.839 denarë, ndërsa realizoi vetëm 40.129.796 denarë për inves me,32 respek visht investoi 2.088 de-narë në kokë banori për këtë qëllim. Në këtë vit Komuna ka investuar për zgjidhjen e problemit më të rrëndë- ujësjellësit, me mbështetjen e Qeverisë.Filloi rikonstruim i rrugës Timjanik-Dollni Disan përmes mjeteve të siguruara nga Qe-veria, agjencioni për rrugë shtetërore dhe Komuna, është sanuar ura e Pepelishkit, është ndërtuar stadium shumë funksional, është vendosur ujësjellësi, kanalizim dhe rregullim i rrugës “11 Tetori” me mjete të qeverisë. Me mbështetjen e Qeverisë janë hapur tri kopshte të reaj, zyra dhe info qendër për efi kasitet energje k, është rikonstruar shkolla në Dollni Disan, janë ndërtuar stadiume të reja dhe janë vendosur rekuizite, është rregulluar qendra e fsha t me mbështetje të AFPRZ.Përmes SDC dhe ALLKA është fi tuar donacion për furnizim të mje t të ri, është krijuar rrjet për traditë europiane të venës, është ndërtuar kanalizim në Tremnik përmes Bankës europiane për inves m.33 Komuna ka investuar për rregullimin e sheshit Ku-rija, janë vendosur në funksion puset tek Pepellishta, fytyre e re e qendrës në fsha n Vojshaci, rrjet dhe kanalizim në të gjitha rrugët. Në vi n 2014 buxhe i komunës së Nego nës ishte parashikuar në 361.711.000 de-narë prej të cilave janë realizuar 273.727.623 denarë. Inves met kapitale ishin pla-nifi kuar për 96.995.000 denarë dhe janë investuar 53.500.914 denarë.34 Në këtë vit në komunë është investuar në rrjet të ri të ujësjellësit për 15 rrugë, rekonstruim dhe ndër m të rrje t të ri për 15 rrugë, është formuar zonë industrial Duborvë-Tremnik, është kompletuar me asfal m rruga Timjanik-Dollni Disan, rruga nga Kurija deri Pa-likura, është vendosur system parallel për ujitje të oborreve në Krivollak, është bërë ri-konstruim i rrje t të ujësjellësit, janë rregulluar parqe të femijëve dhe hor kulturisht të rregulluara, rregullim parter në fsha n Dollni Disan përmes Agejncionit për mbësh-tetje fi nansiare dhe zhvillim rural (AMFZHR), zëvëndësim të dritareve dhe dyerve në kopsh n për fëmijë. 35

31 Llogaria përfundimtare e Komunës së Lozovës për vi n 201632 Llogaria përfundimtare e Komunës së Nego nës për vi n 201333 Llogaridhënië e Komunës së Nego nës për vi n 201334 Llogaria përfundimtare e Komunës së Nego nës për vi n 201435 Kërkesa për qasje të lirë në Komunën e Nego nës u paraqit më 9 maj 2017, mori një përgjigje më 12 maj 2017

Në vi n 2015 buxhe është parashikuar në 390,681,000 denarë, dhe të realizuara me 246,326,950 denarë. Projektuar ishin 89.897 milionë denarë dhe realizuar 25,798,746 denarë për inves me kapitale ose 1,342 denarë.

Është investuar në infrastrukturën e rrugës lokale Kallanjevë deri të lokalite për pikniqe i quajtur Bella Voda përmes AMFZHR, të përfunduar në 2017, vendosje e sta-cionit për klor në fsha n Pepellishtë, Vojashanc dhe Kuri përmes Biros për zhvillim rural, rrugën Gorni Disan në fsha n Veshje, ruajtje të Saat Kullës në Nego në dhe rekunstruim komplet të rrugës Negotën – Krivollak, sanim të vrimae kryesore, dhe rrjet i ri ujësjellësi në Dubrovë.

Të planifi kuara janë 588,045,000 denarë, dhe 329,162,197 denarë është realizuar buxhe n në vi n 2016. Nga këto inves me kapitale ishin planifi kuar 269,513,000 de-narë dhe shpenzuar 82,694,396 denarë ose 4,304 denarë që këtë vit komuna e Ne-go nës është një lider në inves me për frymë të të gjitha nëntë komunat në rajon.

Në vi n 2016 komuna ka mbaruar projek n për ndër m të dy rezervoareve për ujë, vendosje të rrje t të ujësjellësit në 10 rrugë, zonë industriale në Nego në, disa dre-j me rrugore, asfal m të rrugëve, vendosje në funksion të rrugës Kurija – Palikuara, rruga Temjanik deri Dollni Disan, asfal m të rrugës nga Dollni Disan do Veshje, rregul-lim dhe asfal m të shesheve në Vojshanci, Tremnik, Kurija, Dollni Disan dhe Timjanik, vendosje e ujësjellësit, rrje t atmosferik dhe fekal në shumë zona urbane, ndër m të tri rrugëve në mjanik përmes AFPRZ, ndër m të ujësjellësit dhe rezervoa në Pepelli-shtë përmes bankës europiane për inves m, rregullim të pjesës së infrastrukturës në zonën industrial UZ “8”.36

Komuna e Nego nës, përmes infrastrukturës komunale të ndërtuar, lirimit nga tak-sat komunale, përkrahje në formë si gjetje e kuadrove, hapësirë për mbajtje të ta-kimeve informa ve, intervista, organizim të ak viteteve promovuese, pjesëmarrje në trajnime, të ndryshme educa ve, prezen me, forume, mbështetje për integrim dhe koordinim të ins tucioneve lokale dhe shoqatave të cilat kanë vision të përbashkët për zhvillim ekonomik lokale, promovim të bizneseve të vogla dhe të mesme, planfi kim, zhvillim dhe vendosje të shërbimeve nga subjektet private të cilat mbështesin zhvillim ekonomik lokal, ua jep mbështetjen inves torëve të rinj.

KOMUNA ROSOMAN në vi n 2013 ka planifi kuar 57.373.576 denarë денари, а потрошила 53.757.245 denarë. Inves met kapitale të planifi kuara ishin me vlerë 17.4040.775 denarë dhe realizuar 16.284.769 denarë.37 Komuna ka harxhuar 3.932 denarë për banorë për inves me dhe gjindet lart në vendin e dytë në tabelë. Në 2014 Komuna ka planifi kuar 59.960.459 denarë, ndërsa ka harxhuar 50.538.057 denarë. Nga ato për inves me kapitale janë parashikuar 17.079.750 denarë, janë realizuar 11.829.855 denarë,38 respek visht komuna ka harxhuar nga 2.856 denarë për banor dhe ka rënë një vend më posht në tabelë në krahasim më vi n e kaluar.

36 Llogaridhënië e Komunës së Nego nës për vi n 201537 Llogaria përfundimtare e Komunës Rosoman për vi n 201338 Llogaria përfundimtare e Komunës Rosoman për vi n 2014



Në vi n 2015 Rosoman ka parashikuar buxhet prej 69.721.082 denarë, nga të cilat ka realizuar 62.648.214 denarë, nga të cilat inves met janë planifi kuar për 20,909,766 denarë dhe realizuar 18.839.294 denarë. Duke realizuar 4.549 denarë për frymë in-ves me kapitale, komuna është përsëri në vendi i dytë, që do të jetë edhe në vi n e ardhshëm me 2016 denarë, duke harxhuar 3403 denarë inves me për frymë.

Në vi n 2016 është planifi kuar buxhet prej 72.018.321 denarë, nga të cilat janë rea-lizuar 58.556.152 denarë. Për inves me kapitale janë harxhuar 14.095.371 denarë nga të planifi kuarata 22.701.371 denarë.39 Në llogaridhënien e Kryetarit të Komunës, Stojançe Llazov, thuhet se në katër vitet e fundit Komuna ka realizuar gjithësejt 96 projekte (nuk janë të theksuara me vite) duke fi lluar nga asfal me të rrugëve, sanim të rrugëve, ndër m të kanalizimit fekal, rrugica për këmbësore, stadiume shumëfunk-sionale, është zgjëruar rrje për ndriçim, është investuar në ndër min e shkollave të reja dhe të vjetra, në disa vende janë të vendosura sisteme të reja të ujësjellësit, në vende tjera është përmirësuar sistëmi i ujësjellësit, është vendosur sinjalizim rrugor, janë rregulluar rrugë, janë përmirësuar kushtet për shkolla dhe të tjera. Komuna e jep mbështetjen e saj ndaj inves torëve përmes uljes së çmimit për tokë ndër more për 50%, lirim nga par cipim në tokë ndër more dhe objekte afariste të cilat do të punë-sojnë 20 persona. Në komunën Rosoman është planifi kuar të hapet zyrë për mbësh-tetje biznesi, e cila do jep informata për inves torë potencial.40

KOMUNA E SVETI NIKOLLËS në vi n 2013 ka harxhuar 214.401.041 denarë nga të planifi kuarat 234.257.339 denarë. Për inves me kapitale komuna ka harxhuara 12.671.531 denarë, од предвидените 18.131.500 denarë 41 ose investuar vetëm 685 denarë për banorë dhe është në vendin e parafundit të tabelës për këtë vit. In-ves met kapitale kanë qenë për mbulimin e gropave nëpër rrugë, të siguruara nga agjencioni për rrugët shtetërore dhe buxhe i komunës.

Vi n 2014, komuna ka planifi kuara buxhet prej 293.903.071 denarë, ndërsa ka harx-huar rreth 228.471.465 denarë. Për inves me kapitale ka harxhuar 19.833.008 denarë trefi sh më shumë nga të planifi kuarat 57.389.877 denarë 42, respek visht komuna ka investuar 1.072 denarë për banorë dhe prap gjindet në vendin e parafundit në tabelë. Në këtë vit Komuna ka investuar në zëvendësimin e sallës spor ve në shkollën fi llore si dhe zëvendësimin e dyshemesë nëpër klasa.

Me mbështetje të Agjencionit për rrugë shtetërore janë mbuluar gropat nëpër rrugë, ndërsa në bashkëpunim me agjencionin për zhvillim rural janë realizuar disa projekte, edhe atë ndër m të terreneve spor ve nëpër fshatra me mjetë të agjencionit.

Kanalizimi fekal në Gorobinci është ndërtuar rrugë deri të akumulimi Mavrovica të mbështetur nga Agjencioni dhe buxhe lokal. Mjetet kanë qenë të siguruara nga ag-

39 Llogaria përfundimtare e Komunës Rosoman për vi n 20164044 Një kërkesë për qasje të lirë në komunën e Rosoman është dorëzuar më 19 maj 2017, dërguar më 05.07.2017, mori një përgjigje më 10.07.2017.41 Llogaria përfundimtare e Komunës së Sve Nikollit për vi n 201342 Llogaria përfundimtare e Komunës së Sve Nikollit për vi n 2014

jencioni për zhvillim rural dhe komuna për ndër m të lokalite t Billazora.

Ne vi n 2015 Komuna ka harxhuar 284.205.058 denarë nga të planifi kuarat 337.884.352 denarë. Nga ato për inves me janë të planifi kuara 85.237.465 denarë, ndërsa janë realizuara 56.181.049 denarë.43Këtë vit janë harxhuara 3.037 denarë inves m për banorë, me çka do të ngritet në mes të tabelës. Po atë vit komuna ka harxhuar për mbulim të gropave nëpër rruge nga mjetet vetanake dhe nga agjencioni për rrugë shtetëore.

Për sanim të rrjedhës së lumit janë investuar mjetë nga Ministria për ambient jetësor si dhe nga mjete të veta. Mjetet komunale janë harxhuar për rikunstruimin të rrugës Cvetan Dimov, ndërsa për rikunstruimin të rrugës Mlladinska dhe Kërste Misirkov është marë kredi prej 8.059.497 denarë nga Banka botërore.44

Në vi n 2016 komuna ka harxhuar 283.176.576 denarë nga të planifi kuarata 350.969.961 denarë. Nga ato, për inves me kapitale janë harxhuar 60.264.215 de-narë,ndërsa janë paraparë 40 milion denarë më shumë, respek visht 99.837.220 de-narë,45 respek visht komuna ka harxhuara 3.258 denarë për banorë dhe gjindet lart në pozitën e tretë.

Mjetet nga këto zëra buxhetore janë harxhuar për sanim të dyshemeve të kopsh t për fëmijë, rekonstruim të rrugëve 11 tetori dhe Goce Dellçev, asfal m dhe vendosje të ploicëve të shtrirë në rrugën brigada e 11të maqedonase, rruga Angell Trajçev, ndër- m të kupollës së qyte t dhe parkingut për mjete të rrënda. Me bllok dotacione është

rikonstruar edhe pullazi i shkollës fi llore. Në bashkëpunim me agjencionin për zhvillim rural është rregulluar hapësirë për piknik në vendin Baresh dhe për atë janë harxhuar mjetë nga Agjencioni, dhe para të komunës.

Është ndërtuar kanalizim fekal me mjetë nga Agjencioni për zhvillim rurale dhe nga Agjencioni për rrugë shtetërore, si dhe nga buxhe i komunës.

Përmes kredisë nga Banka Botërore me shumë prej 20.700.397 denarë janë re-konstruar rrugët Mlladinska dhe Kërste Misirkov.

Këshilli i komunës Sve Nikollë mund të sjellë vend për verifi kim të përparësive të veçanta, me kërkesë të inves torit. Kjo përparësi të cilën komuna e jep është mundësi për inves torë potencial.

KOMUNA ÇASHKA në vi n 2013 ka planifi kuar buxhet prej 114.441.315 denarë, ndërsa ka realizuar 94.440.445 denarë. 5.424.000 denarë janë harxhuar për inves- me kapitale, ndërsa janë realizuar 2.225.756 denarë 46 ose vetëm 290 denarë për

43 Llogaria përfundimtare e Komunës së Sve Nikollit për vi n 201544 Kërkesa për qasje të lirë të paraqitur në Komunën e Sve Nikollit më 19.05.2017, dërguar më 03.07.2017 dhe mori përgjigjen po të njëjtën ditë45 Llogaria përfundimtare e Komunës së Sve Nikollit për vi n 201646 Llogaria përfundimtare e Komunës së Çashkës për vi n 2013



banorë, çka është me siguri ndër inves met më të ulëta për kokë banori të analizuara katër vitet e fundit.

Në këtë vit komuna ka rikonstruar rrugë lokale prej te Manastri deri në fsha n Mokre-no në pjesën Teovski ushi (0,8km).

Në vi n 2014, komuna ka planifi kuar të harxhojë 170.282.272 denarë, ndërsa ka harx-huar 134.070.711 denarë. Janë planifi kuar 61.450.721 denarë për inves me kapitale, ndërsa janë realizuar 38.243.079 denarë 47 ose 4.984 denarë për banorë me çka ko-muna zë vendin e dytë në tabelë. Në vi n 2014 është rikonstruar rruga lokale deri në fsha n Gollozinci deri të Mellnica dhe është ndërtuar rezervoar uji në fsha n Izvor.

Këtë vit ka fi lluar rikonstruimi i rrugës së larpërmendur me gjatësi prej tetë kilometra. Në vi n e ardhshëm komuna ka planifi kuar të sigurojë buxhet prej 163.722.425 de-narë, ndërsa ka mbledhur 127.747.985 denarë. 25.209.034 denarë nga të parashikua-rat 46.322.578 denarë48 janë realizuar për inves me kapitale ose 3.285 denarë, me çka komuna gjindet në pozitën e tretë.

Këtë vit vazhdon projek për rikonstruimin e rrugës lokale nga fsha Mokreni deri në vendin e quajtur Teovski ushi në gjatësi prej tetë kilometra dhe fi llopi ndër mi I sistemit për mbledhje, largim dhe pastrim të ujërave të zeza në vendbanimin Lisiçe.

Në vi n 2016, komuna ka realizaur 108.608.956 denarë nga të parashikuarat 146.026.929 denarë, prej të cilave për inves me kapitale janë harxhuar 6.800.911 denarë të të planifi kuarve 28.261.113 denarë 49 ose 886 denarë për banor, me çka prapkomuna zë vendin e fundit në tabelë për inves me për banor.

Këshilli i komunës Çashka mund të sjellë vendime për verifi kim e përparësive me kër-kesë të inves torit për inves m konkret.

„Në periudhën e kaluar, ka inves me në rajon, por është e nevojshme të rritet numri i tyre në mënyrë të konsiderueshme për të shkaktuar një ndikim më serioz në normën e zhvillimit ekonomik rajonal. Që të ndodh kjo, është e duhur, rol më ak v të udhëhe-qësive lokale, veçanërisht, inves met e huaja janë rezultat i marke ngut nga pushte qendror.

Këtu, duke pasur parasysh vlefshmërinë dhe vendosjen strategjikë të komunave të rajonit planor të Vardarit, theks i veçant i jepet tërhjekjes së inves torëve të huaj nga rajonet planore e tjera planore, ndërsa dëri tani është e domosdoshme që inves tërë të huaj të kërkohen edhe nga shtete tjera.

Më tej duhet të shmangemi nga prak ka e deritanishme, ku inves torët e huaj të-rhiqeshin vetëm përmes strategjisë “çmime të ulëta” dhe në bazë të principit “secili që vjen është i mirëseardhur “. Prej këtu rekomandohet rol të veçant jepet rolit të të punësuarve të sektorit për zhvillim ekonomik lokal.

47 Llogaria përfundimtare e Komunës së Çashkës për vi n 201448 Llogaria përfundimtare e Komunës së Çashkës për vi n 201549 Llogaria përfundimtare e Komunës së Çashkës për vi n 2016 dhe një kërkesë e paraqitur më 24.05.2017, u përgjigj më 08.06.2017

Ata, përveç ingerencav kyç, duhet të kenë rol si “promotorë ekonomik lokal” me inge-renca të zgjëruara për tërhjekjen e inves meve të reja, por edhe ruajtjen e atyre qe veçse janë“ thotë dr Igor Andreev, analist strategjik, ekspert për marke ng në vendba-nime.

Tabela 1: Buxhetet totale të planifi kuara dhe të realizuara të komunave nga Rajoni Planor i Vardarit 2013-2016

KomunaKomuna 20132013 20142014 20152015 20162016

VelesiVelesi

738.465.062738.465.062(planifi kuar)(planifi kuar)




614.309.255614.309.255(realizuar)(realizuar)




GradskoGradsko









Demir KapiDemir Kapi









KavadarKavadar









LlozovLlozovë









Nego nNego në









RosomanRosoman









Sve NikolSve Nikolë











ÇashkëÇashkë









Tabela 2: Inves me në Komuna e rajonit Planor të Vardarit në periudhën 2013-2016

KomunaKomuna 20132013 20142014 20152015 20162016

VelesiVelesi









GradskoGradsko









Demir KapiDemir Kapi









KavadarKavadar









LlozovLlozovë



3.025.0003.025.000 (planifi kuar) (planifi kuar)




2.511.071 2.511.071 (realizuar)(realizuar)


Nego nNego në









RosomanRosoman









Sve NikolSve Nikolë









ÇashkëÇashkë









Tabela 3: Inves me për kokë banori në komunat e rajonit planor të Vardarit në pe-riudhën 2013-2016

Komuna 2013 2014 2015 2016Inves m për kokë banori

(denarë)Veles 1403 1785 1354 1640

Inves m për kokë banori

(denarë)Gradsko 1046 5049 3920 2523


(denarë)Demir Kapi 4742 2467 4998 2639


(denarë)Kavadar 1835 2422 1966 2846


(denarë)Llozoë 1400 775 878 1905


(denarë)Nego në 2088 2784 1342 4304


(denarë)Sve Nikolë 685 1072 3037 3258


(denarë)Rosoman 3932 2856 4549 3403


(denarë)Çashkë 290 4984 3285 886

PËRFUNDIME

• Komunat realizojnë pothuajse dy herë më shumë inves me kapitale sesa ato që parashikohen në buxhet;

• Inves met kapitale në komuna realizohen në përgjithësi përmes buxhe t bazë të komunës, të plotësuar me kredi dhe donacione të realizuara përmes aplikimeve për projekte;

• Buxhetete e realizuara përmes viteve konsiderushëm janë ndryshuara, për dallim nga ato të planifi kuara, edhe atë dras kisht (në komunat si Veles, Demir Kapi, Kavadar, Nego në);

• Numri I banorëve nuk përputhet proporcionalisht me njësi të inves mit tek ata(-komuna më e madhe e Velesit ndan më shumë inves me për kokë banori));

• Përveç në Komunën e Velesit, asnjë inves m i huaj nuk ka ndodhur në asnjë prej komunave të tjera në katër vitet e fundit



• Shuma e buxheteve të zbatuara është në përputhje me madhësinë e komunës, që është, komuna më e madhe ka buxhe n më të madh, me atë më të vogël që ka buxhe n më të ulët;

• Ka dallime të mëdha në mes të komunave në Rajonin e Planifi kimit Vardar (krye-sisht midis komunave urbane dhe rurale);

BIBLIOGRAFIA

• Udhëzues për Inves torët për Rajonin e Vardarit, Konsul met e Grupit KA, Qen-dra për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit Vardar, qershor 2015

• Zyra e Sta s kave Shtetërore, Rajonet në Maqedoni 2015,, h p://www.stat.gov.mk/Publikacii/RegioniteVoRM2015.pdf

• Llogaria përfundimtare e Komunës së Velesit për vi n 2013, 2014, 2015 dhe 2016








• Llogaridhënie e Komunës së Velesit për vi n 2013, 2014, 2015 dhe 2016

• Llogaridhënie e Komunës së Gradskos 2013-2017

• Llogaridhënie e Komunës së Nego nës për 2013, 2015 dhe 2016

• Llogaridhënie e Komunës së Rosoman për vi n 2013-2017



TË RAJONIT PLANOR JUGLINDOR

NDIKIMI I MINIERAVE

Mitko NikolovAutor:

TË REJA NË ZHVILLIMIN

RAJONAL

2



BIOGRAFI E SHKURTË E AUTORIT

Mitko Nikolov është ak vist qytetar në fushën e mbrojtjes së ambien t jetësor. Me profesion është inzhinier i minierave. 18 vitet e fundit ka realizuar një numër të madh projektesh në fushën e ambien t jetësor përmes Shoqatës ekologjike Planetum, ndërsa në të njejtën kohë është edhe i punësuar në Qendrën për mbështetje të organizatave joqeveritare dhe ka të realizuar edhe projekte tjera në këtë sektor. Gjatë anagzhimit të j në sektorin civil, ai ka marë pjesë nëpër shumë trajnime, ndër të cilat veçohen edhe trajnimet ndërkombëtare të Qendrës rajonale për ambient jetësor në Budimpeshtë. Për momen n është aktual për funksionimin e minierave të reja, ndërsa si inxhinier i minierave ai do të jep kontribu n e j për një imazh të qartë në lidhje me ndikimin e këtyre minierave në zhvillimin rajonal të pjësës Jug-lindore.

REZYME E SHKURTË

Kjo analizë përfshin ndikimin e minierave të reja në zhvillimin e rajonit juglindor, me theks të veçantë në përfshirjen qytetare në planifi kimin e zhvillimit të rajonit. Rezultatet e analizës janë bazuar në intervistat e bëra me drejtuesit e OJQ-ve, përfaqësues të pushte t lokal, përfaqësues të Qendrës për zhvillim të rajonit Jug-lindore, përfaqësues të shoqërisë koncesionare për nxjerrjen e burimeve minerale, dokumentet e publikuara mbi ndikimin në mjedis nga kompanitë koncesionerët zhvillimit rajon Programi Juglindore 2015-2019, analiza e kuadrit ligjor ekzistues për të marrë qytetarëve të përfshirë dhe organizatat e shoqërisë civile në procesin e e planifi kimit të zhvillimit rajonal, disku met e drejtpërdrejta me monitorimin e qytetarëve dhe mediave. Sipas informatave të fi tuara, rajoni planor Jug-lindor është shumë specifi c, dhe është e domosdoshme të zbatohet zhvillim i integruar rajonal ku do të përfshihet bujqësia si veprimtari primare, dhe veprimtaritë tjera duke përfshi këtu edhe xehëtarinë. Analiza tregoi se operimi i minierave të reja nuk duhet të ndikojë nega visht në bujqësi. Bujqësia është veprimtari primare e shumicës së qytetarëve në këtë rajon dhe prandaj, nëse ndodh një shqetësim i imazhit të prodhimeve bujqësore nga ky rajon për shkak të dëmit mjedisor, do të bëhet më shumë dëm sesa përfi m. Të gjitha standardet e mbrojtjes së mjedisit duhet të respektohen, p.sh. minierat e reja duhet të ofrojnë garancë për ruajtjen e një ambien të pastër në këtë rajon.

Përfshirja e vonuar e qytetarëve në procesin e planifi kimit të zhvillimit rajonal, si dhe mosbesimi i qytetarëve në ins tucionet, çoi në nxitje të inicia vave qytetare për referendumet kundër minave të reja. Pa përfshirjen e qytetarëve në vendimmarrje në kohë të duhur, autoritetet lokale nxituan pas të ardhurave të larta për komunat që do të lindnin nga operimi i minierave të reja, duke besuar se inves met e reja në miniera do të kontribuojnë në këto komuna për të investuar në mënyrë të pavarur në infrastrukturë dhe realizimin e planifi kuar projekte.

HYRJE

Shpallja për hapjen e minierave në rajonin juglindor hapi shumë pyetje në mesin e qytetarëve të kë j rajoni. Fillimisht, hapja e minierave të reja u tregua se ishte pranuar pozi visht nga qytetarët në këtë rajon dhe se qytetarët presin që standardi i tyre i jetesës të përmirësohet dhe të pushojë së emigruari. Por, pasi inves met u bënë realitet, frika nga ndotja e mjedisit dhe shqetësimi i shënde t të tyre dhe frika se inves met e minierave do të ndikojnë nega visht në bujqësinë që është ak vite primar i qytetarëve të kë j rajoni, është bërë realitet. Para së gjithash, ak vistë nga Gjevgjeli nisën një fushatë për rrjetet sociale kundër lëshimit të tokës nën një koncesion për eksplorimin gjeologjik në afërsi të Gjevgjelisë, pasuar nga një referendum kundër minave që ishte e suksesshme, dmth. qytetarët e Gjevgjelisë votuan kundër hapjes së minierave. Referendumi i suksesshëm në Gjevgjeli i inkurajoi edhe qytetarët në qytete të tjera për të kërkuar një deklaratë përmes referendumit kundër ndër mit të minierave në komunat e tyre.

Arsyeja kryesore për rezistencën e publikut ndaj minierave të reja është përfshirja e tyre në procesin e planifi kimit të zhvillimit të rajonit përmes hapjes së minierave të reja, si dhe mosbesimi i qytetarëve në ins tucione, domethënë qytetarët nuk janë të sigurt se ins tucionet do të parandalojnë ndotjen e mundshme të mjedisit në kohën e duhur.

Kjo analizë synon të japë një pasqyrë objek ve të situatës me ndër min e minierave të reja në rajonin planor Juglindor, gjë që do ta bënte publikun të vetëdijshëm për temën në mënyrë korrekte dhe objek ve.

ANALIZA E TEMËS

Në kërkesat të cilat ua dërguam vetëqeverisjeve lokale të rajonit Jug-lindor, të deklarohohen në lidhje me hapjen e minierave të reja, ata u përgjigjën se të gjithë 10 kryetarë të komunave kanë konsenzus në lidhje me këtë çështje. Koncenzusi është arrit që me 16 Qershor në mbledhje1 të Këshillit për zhvillim të rajonit planor Jug-lindor, ku ndër të tjerat është biseduar për gjendjen e hapjes së minierave të reja. Në këtë mbledhje të gjithë 10 kryetarët e komunave me koncenzus kanë sjellë këto vendime:

- Procedura për vlerësimin e studimeve të ndikimit në mjedis në fushën e minierave të mundshme është kryer sipas Ligjit dhe Rregulloreve të Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifi kimit Hapsinor të Republikës së Maqedonisë.

- Sipas rregulloreve të Ligjit në Republikën e Maqedonisë, i cili përcakton çështjet lidhur me shfrytëzimin e burimeve mineraleve, koncesionet për hulum min gjeologjik të burimeve minerale lëshohen nga Ministria e Ekonomisë, përkatësisht Qeveria e Republikës së Maqedonisë.

1 Procesverbali i seancës së Këshillit për zhvillimin e rajonit planor Juglindor, i pranuar nga kryetari i komunës së Valandovës, Nikolçe Çurlinov, më 16 qershor, në përgjigje të kërkesës për një deklaratë të Komunës së Valandovës lidhur me minierat e reja



- Koncesionet për shfrytëzimin e burimeve minerale lëshohen nga Ministria e Ekonomisë ose Qeveria e Republikës së Maqedonisë.

- Komunat, para dhe pas mbajtjes së referendumit, nuk kanë kompetenca për të ndërmarrë masa, përkatësisht referendumet nuk krijojnë asnjë detyrim ligjor për vetëqeverisjet lokale, për koncesionet e lëshuara për shpronësim, vetëm rezultatet e referendumit mund t’i dorëzohen Ministrisë së Ekonomisë ose Qeverisë së Republikës së Maqedonisë.

- Qeveria e Republikës së Maqedonisë ka një obligim ligjor që të deklarohet për rezultatet e referendumeve dhe për të marrë vendime të përshtatshme për koncesionet e dhëna për eksplorimin dhe shfrytëzimin e burimeve minerale.

Sipas këtyre konkluzioneve, kryetarët e komunave të dhjetë komunave në rajonin planor Juglindor kërkuan nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë që të fl asin me pozitën zyrtare lidhur me çështjet e minierave në seancën e ardhshme.

Në mbledhjen të kryeministrit me biznes komunite n, në pyetjen e drejtorit të minierës Buçim dhe kryetarit të të Lidhjes për miniera, Nikollajço Nikolov, në lidhje me referendumet, kryeministri Zaev, sipas internet portalit “Plusinfo”2, u përgjigj se qendrimi I Qeverisë është që të nxis mbrojtje të jetës së qytetarëve, pork jo nuk është në kundërsh m me zhvillimin e xehetarisë. Ai vuri në dukje se Qeveria dëshiron të marrë dhe të analizojë të gjitha dokumentet dhe të shohë hollësitë që janë planifi kuar dhe si po zbatohen, dhe qëllimi i qeverisë është të vazhdojnë të punojnë inves torët. Sapo të shohin detajet, vendimi i qeverisë do të bëhet publik. Ai gjithashtu deklaroi se problemi aktual me minierat e reja do të zgjidhet duke përfshirë shoqatat mjedisore në Bordet Mbikëqyrëse të Minierave. Kështu që ata do të kenë ndikim në miniera në mënyrë që të mos ndo n mjedisin.3

Në lidhje me idenë e përfshirjes së shoqatave ekologjikë në Bordet Mbykqyrëse të minierave, biseduam me Dragi Pelteçki4, udhëheqës i projek t Ilovica-Shtuka. Sipas Pelteçkit, kjo varet nga poli ka e çdo kompanie të veçantë dhe se si ajo kompani e sheh përfshirjen e palëve të interesuara në procesin e punës së tyre. Për projek n Lovica-Shtuka, ai thekson se përfshirja e palëve të interesit është hartuar në mënyrë krejtësisht të ndryshme dhe ekzistojnë mekanizma për ankesat dhe ankesat për punën e minierës, nëse dikush beson që puna nuk është bërë siç duhet.

I gjithë koncep i angazhimit të palëve të interesuara është në përputhje me kërkesat e performancës të Bankës Evropiane për Rindër m dhe Zhvillim. Përfshirja e shoqatave

2 Rada I.Manevska, „Qeveria së shpej do të shpall qendrimin në lidhje me minierat për të cilat janë zbatuar referendume “, Plusinfo, 05 korrik 2017, h p://plusinfo.mk/vest/119722/vladata-naskoro-kje-go-soopsh -stavot-za-rudnicite-za-koi-se-odrzani-referendumi-3 „ Zaev sot para dhomës së biznesit ka zbuluar një plan qeveritar për minierat për të cilat i gjithë vendi është ngritur në këmbë “, Dokaz М, 05 јули 2017, h p://ëëë.dokazm.mk/zaev-deneska-pred-biznis-komorata-go-otkri-planot-na-vladata-za-rudnitsite-za-koi-se-krena-na-noze-tsela-drzhava-ima-reshenie-kako-da-bidat-zadovoleni-i-dvete-strani-eve-kako/4 Intervistë me Dragi Pelteçki, udhëheqës i projek t Ilovica -Shtuka, kryer me 06 korrik 2017 г.

ekologjike në organet mbikëqyrëse të kompanisë, sipas Pelteçkit, është një koncept disi i paqartë, mund të ketë shembuj të një mënyre të llë të kompanive operuese në botë, por ai nuk ka hasur në të dhëna të lla deri tani.

Drejtori i Buçim, Nikollajço Nikollov5, në një intervistë me Faktor, vuri në dukje se vendimet e referendumit janë bërë pa analiza të mëparshme, ndërsa pretendimet për ndikimin e minave në mjedis janë shumë të rënda, arbitrare dhe pa tregues të vërtetë. Sipas j, nëse minierat për metalet me ngjyra ndërtohen në përputhje me rregulloret ligjore, nëse zhvillohen studime cilësore për ndikimin e tyre në mjedis, teknologjitë më të mira të disponueshme përdoren në ndër min dhe monitorimi i rregullt dhe i cilësisë kryhet gjatë shfrytëzimit, atëherë minierat mund të punojnë në kushtet e ndikimit të qëndrueshëm në mjedis. Asnjë supozim nuk duhet të bëhet për atë se çfarë do të ishte kur, por të gjitha masat paraprake duhet të parashikohen dhe zbatohen. Ai gjithashtu beson se koncesionet për hulum me të detajuara gjeologjike jepen në tenderë publikë dhe transparentë, dhe kompanitë vendase dhe të huaja dhe individët marrin pjesë në mënyrë të barabartë. Fak që ka shumë fi rma të huaja është ndoshta rezultat i fuqisë ekonomike dhe nevojës për sipërmarrje të mëdha inves mesh. Sipas j, referendumet e mbajtura dhe të parashikuara në të cilat njerëzit deklarohen kundër minierave, me siguri do të kenë një ndikim nega v në minierat dhe ekonominë e vendit. Sidomos pasi që referendumet organizohen shpejt dhe pa analiza paraprake të detajuara. Nikolov beson se vendi ynë duhet të zhvillojë një strategji afatgjatë për minierat dhe gjithashtu një strategji afatgjatë për bujqësinë dhe industritë e tjera. Lidhur me hapjen e minierës Ilovica-Shtuka, si miniera më e madhe në këtë rajon pranë tokës bujqësore pjellore, Nikolov beson se miniera Ilovica përfaqëson një potencial të madh minerar. “Atje ende nuk ka leje shfrytëzimi, por nuk është tepër vonë për të bërë një analizë të re të ekspertëve, të plotë dhe neutralë, të bërë nga ekspertë të lartë në fushën e bujqësisë dhe minierave. Në asnjë mënyrë nuk duhet të neglizhojmë fushën e Strumicës, e cila është perla jonë bujqësore. Ne kemi nevojë për të vënë në një shkallë që është marrë dhe që është e humbur me minierën e re të mundshme dhe pastaj të marrë një pozicion “, thotë Nikolov.

Ekzistenca e minierave në këtë rajon nuk është diçka e re. Miniera Buçim, ku janë planifi kuar miniera të ngjashme, është gërmimi i mineraleve metalike, ka ekzistuar për dekada të tëra.

Komuna e Radovishit ka interes të madh ekonomik në funksionimin e minierës Buçim. Sipas Igor Çapov , i punësuar në administratën komunale6, të hyrat në komunë nga koncesioni për shfrytëzim janë rreth 5-6 milionë denarë në muaj, të cilat për një komunë të vogël të llë si Radovish kanë një pjesë të madhe në buxhe n e përgjithshëm të komunës. Nëse shtojmë 670 punonjës me një pagë mesatare neto prej rreth 27,000 denarë, mund të konkludojmë se komuna e Radovishit ka interes të madh ekonomik për funksionimin e minierës Buçim. Por, përkundrazi, banorët e fshatrave përreth Buçim dhe Topolica ankohen për ndotjen e minierës Buçim. Për sa i përket ndotjes, deri tani

5 Hris jan Stanoeviq, „Nikollov: Nëse shte kishte një strategji afatgjate për minierat, nuk do t’i kishim këto probleme “, Faktor, 11.07.2017, h p://faktor.mk/nikolov-da-imashe-drzavata-dolgorochna-strategija-za-rudarstvoto-kje-gi-nemashe-ovie-problemi6 Intervistë me Igor Çapov, i punësuar në Komunën Radovish, kryer më 25 maj në Radovish



nuk ka tregues konkretë, gjë që tregon se ins tucionet nuk janë shumë të shqetësuara për ndotjen e vendbanimeve përreth. Sipas Çapov, bujqësia në Radovish është më e zhvilluar në vendbanimet që kufi zojnë komunat Vasilevë dhe Konçe, prandaj ndikimi i drejtpërdrejtë i minierës në bujqësi nuk është shumë i dukshëm. Sipas j, minierë Buçim është një nga drejtuesit e ekonomisë në komunën e Radovishit dhe është me interes të madh për qyte n.

PROJEKTI ILOVICA-SHTUKA

Nga të dhënat e marra për minierën Ilovitza-Shtuka mund të vërehet se është një minierë që do të ketë një ndikim të madh në ekonominë e rajonit, veçanërisht në komunat Bosilovë dhe Novo Sellë. Sipas informacionit të marrë nga Elizabeta Stoeva, një punonjëse e qendrës së informacionit të minierës Ilovica-Shtuka7, dhe nga materialet e marra nga koncesionari i kompanisë Euromax, gjatë ndër mit, nevoja më e madhe e fuqisë punëtore do të jetë 800 punëtorë dhe 720 prej tyre pritet të jenë punëtorë maqedonas. Ngjashëm, gjatë operimit të minierës, 96% e punonjësve do të jenë punëtorë maqedonas. Menaxherët nga jashtë do të zëvendësohen gradualisht me menaxherët maqedonas, të cilët do të trajnohen në vitet fi llestare të punës së projek t. Pagat e punëtorëve të papaguar do të jenë dy herë më të larta se mesatarja kombëtare dhe do të jenë më të larta me rritjen e kualifi kimeve. Të ardhurat totale direkte për punonjësit si rezultat i periudhës ndër more 18-mujore të minierës pritet të jenë mbi 63 milionë euro. Gjatë kohës së punës, projek pritet të krijojë rreth 14 milionë euro të të ardhurave direkte për punonjësit çdo vit. Prandaj, të ardhurat totale direkte të të punësuarve, si rezultat i periudhës 23-vjeçare të operimit të projek t, vlerësohet në mbi 320 milionë euro. Të ardhurat totale personale, gjatë ndër mit të Projek t, së bashku me të ardhurat nga punësimi i drejtpërdrejtë, indirekt dhe i detyruar, parashikohet të arrijnë rreth 73 milion euro. Gjatë shfrytëzimit, Projek parashikohet të krijojë një total prej rreth 527 milion euro të të ardhurave personale për fuqinë punëtore. Prandaj, efek i përgjithshëm i projek t në faturat totale të punës llogaritet në rreth 600 milion euro.

Gjatë ndër mit më ak v (2018), kontribu i drejtpërdrejtë i Projek t në GDP kombëtar parashikohet të arrijë në 33.5 milion euro. Efektet e tërthorta dhe të shkaktuara ndaj PVP-së në të njëj n vit janë më të ulëta dhe parashikohen në shumën prej 13.3 milionë euro, por ato rrisin efek n e përgjithshëm të Projek t ndaj PVP-së në 46.7 milionë euro. Është parashikuar që gjatë gjithë periudhës së ndër mit, Projek do të marrë pjesë në ekonominë e vendit me një kontribut të drejtpërdrejtë të përgjithshëm ndaj PVP-së prej 67.0 milion euro. Kontributet indirekte dhe të detyruara ndaj PVP-së në shumën prej 26.5 milionë euro do të rriten në efek n e përgjithshëm të përgjithshëm të PVP-së së parashikuar të Projek t në shumën prej 93.5 milionë euro.

Gjatë vi t të parë të plotë të punës (2020), kontribu i drejtpërdrejtë i projek t në GDP kombëtar parashikohet të arrijë në 82.7 milion euro. Kontributet e drejtpërdrejta dhe indirekte të projek t kontribuojnë me një shtesë prej 23.8 milionë eurosh, duke sjellë kontribu n e përgjithshëm të projek t në PVP për të arritur 106.5 milionë euro.

7 Bisedë me Elizabeta Stoeva, e punësuar në Qendrën informa ve Euromax, kryer më 13 Qershor

Për një projekt vetëm, kjo paraqet një kontribut të rëndësishëm (1%) ndaj PVP-së kombëtare. Kontribu total i drejtpërdrejtë (1,901.7 milion euro), i tërthortë dhe i sfi duar (547.2 milion euro) në GDP të vendit gjatë jetës së minierës parashikohet të arrijë afro 2.45 miliardë euro. Shuma totale vjetore për komunat Bosilovë dhe Novo Sellë nga puna e minierës do të jetë mesatarisht rreth 2.800.000 euro. Perveç komunës, nga të dhënat më tej do të përfi tojë shte , mesatarisht nga 800.000 euro.

Përfi m më të madh nga të ardhurat më të larta nga minierat Ilovitza-Shtuka do të merren nga Ta mi në të Ardhurat e Korporatave, që është çdo vit një mesatare prej 8,200,000 euro, si dhe nga taksat e shitjes dhe akcizat prej 3,300,000 euro në vit dhe nga ta mi mbi të ardhurat personale prej 2,100 .000 euro në vit. Kështu, të ardhurat totale vjetore nga minierat do të jenë 17,200,000 euro, ose për moshën 23 vjeçare të minierës 396,600,000 euro.

Kompania gjithashtu thekson se operimi i minierës do të ketë një ndikim pozi v në ekspor n e Maqedonisë. Vlera e ekspor t të koncentra t të bakrit dhe arit në vi n e parë të operimit do të arrijë në 249 milionë euro, që krahasuar me vlerën e përgjithshme të ekspor t maqedonas për 2016, është një rritje prej pothuajse 7%, duke e bërë industrinë xehëtarisë një ngasës kryesor në Maqedoninë ekspor t. Vlera mesatare vjetore e eksporteve gjatë jetëgjatësisë 23-vjeçare të minierës së Ilovitza do të jetë rreth 171 milionë euro në vit. Në këto llogaritje, çmimet e bakrit dhe arit sigurohen duke përdorur module dhe informacione mbi lëvizjet aktuale të çmimeve, si dhe parashikimet për lëvizjet e ardhshme. Sa i përket shkatërrimit të pyjeve për ndër min e minierës, kompania vuri në dukje se hapësiar e minierës e propozuar është në pjesën e kodrës që aktualisht është një pyll i mbuluar me shkurre që është vazhdimisht i prerë gjatë disa dhjetëra viteve të fundit dhe nuk ka rritje të pyjeve të pjekur, në fakt shumica e pjerrësia është e zhveshur. Kompania tashmë ka siguruar fonde për mbajtjen e pylltarisë për fi danë të pyjeve me qëllim rritjen e fi danëve lokalë dhe ndihmën për pyllëzimet, duke përfshirë rivendosjen e vendndodhjes së minierës pas përfundimit të shfrytëzimit. Për shqetësimet e fermerëve në lidhje me cilësinë dhe imazhin e prodhimeve të tyre, kompania Euromax shpjegon se ka shumë shembuj në Evropë ku bujqësia po zhvillohet pranë ak viteteve minerare dhe ku të dy degët janë paralele aty pa asnjë shkatërrim. .

Si shembull në Maqedoni, ata përmendin qyte n e Kavadarit, ku ndodhen shkritoret e nikelit dhe një nga veraritë më të njohura në vend. Sipas tyre, qëllimi nuk është të zëvendësojë bujqësinë me minierat, por ato gjithashtu ekzistojnë dhe ofrojnë punë të paguara dhe të përhershme me përfi me për të gjithë në komunitet.

Shqetësimi më i madh për qytetarët për ndotjen është hidrocentrali. Në këtë drej m, kompania thotë se diga hidroelektrike do të ndërtohet nga materiali jo-mineralizues dhe është projektuar për të paraqitur ngjarje sizmike dhe është në përputhje me standardet ndërkombëtare për dizajn. Përveç kësaj, diga do të monitorohet rregullisht gjatë gjithë jetës së projek t, jo vetëm nga punonjësit, por edhe nga ekspertë të pavarur ndërkombëtarë. Do të kryhet rinovim progresiv i vegjetacionit i hidrofi leve dhe pas një afa të caktuar pas mbylljes së tyre, e njejta do të duket si kodër natyrore.



PROJEKTI KAZANDOL

Sipas ueb faqes8 koncesionerit të minierës në Kazandol, në këtë projekt planifi kiohen të investohen 35 milion euro. Kompania pret që çdo vit të prodhojë 4.000 ton bakër katode. Sipas tyre, të ardhurat për Komunën e Valandovës do të jenë 500,000 euro në vit. Projek parashikohet të punësojë mbi 100 vetë. Kompania është e përkushtuar ndaj transparencës dhe hapjes ndaj qytetarëve. Sa i përket mbrojtjes së mjedisit, kompania thotë se një garanci i është dhënë OUTOTEC-it, i cili respekton në mënyrë rigoroze marrëveshjen Globale nën patronazhin KB për ambien n jetësor, të drejtat e njeriut, punës dhe lu ës kundër korrupsionit. Akuzës së një pjese të publikut se miniera do të ndot mjedisin, nga koncesioneri Sardiç, garantojnë se nuk do të përdorin cianid në teknologjinë e prodhimit, nuk do të përdorin acid koncentrik të sulfurik, nuk do të shkaktojnë zhurmë dhe pluhur, do të përdorin minim të pazhurshmëshëm, nuk do të përdorin ujë të dedikuar për bujqësi dhe nuk do të përdorni parcela bujqësore. Ata gjithashtu theksojnë se miniera ndodhet në një largësi të sigurt nga Valandova në 4.3 km dhe miniera nuk do të dëmtojë bujqësinë, shënde n e njeriut dhe mjedisin.

Nga një inves m total prej 30.000.000 euro, 2.500.000 euro janë planifi kuar për mbrojtjen e mjedisit. Gjithashtu, kompania planifi kon të ndajë fonde në vlerë prej 50,000 euro në vit për mbrojtjen e mjedisit. Pas mbylljes së minierës, janë planifi kuar 1,200,000 euro për rikul vimin e vendit dhe riparimin e fl orës.

Sa i përket interesit ekonomik të minierës apo efekteve fi nanciare, kompania Sardiç thekson këto të ardhurat nga ta met dhe ta me:

- Tarifa e koncesionit (2% e vlerës së bakrit të shitur, në vit): Në Buxhe n e Republikës së Maqedonisë 440.000 euro, prej të cilave për Buxhe n e Komunës së Valandovës 343.000 euro.

- Mbledhja e kompensimit vjetor për koncesion shfrytëzimi: Në Buxhe n e Republikës së Maqedonisë 44.000 euro, nga të cilat 34.320 Euro për Buxhe n e Komunës së Valandovës.

- Mbledhja e qirasë vjetore për shfrytëzimin e tokës ndër more: 6.350 euro, nga të cilat 4.505 euro për komunën e Valandovës.

- Mbledhja e TVSH-së plus fonde shtesë me ligj, në vit: 50.000 Euro për Komunën e Valandovës.

- Mbledhja e ta mit mbi fi min, në vit: 522,000 euro për Buxhe n e Republikës së Maqedonisë.

Deri më tani, mbi 140,000 euro janë paguar nga kompania Sardiç në Buxhe n e Komunës së Valandovës.

Ndikimi i përgjithshëm fi nanciar i buxhe t në vit do të jetë: 1.336.000 euro, nga të

8 h p://www.copin.mk/mk

cilat 450.000 euro për Buxhe n e Komunës së Valandovës, ose 9% të buxhe t të përgjithshëm për vi n 2016.

BUJQËSIA NË RAJONIN PLANOR JUG-LINDOR

Sipas të dhënave nga En për sta s kë9, në sektorin e bujqësisë në tërësi në rajonin planor Juglindor, 67,713 qytetarë janë të punësuar dhe 15,769 punëtorë sezonalë. Kjo shifër tregon se bujqësia është akoma ak vite kryesor në këtë rajon. Shuma e të ardhurave nga bujqësia është paksa e madhe me të ardhurat e minierave të reja. Respek visht, ajo që nga minierat e reja do ishte përfi m personal në nivel vjetor, ajo në bujqësi është është përfi m mujor. Kjo tregon se sa ekonomikisht të jenë të arësyeshme minierat e reja, prapseprap bujqësia në këtë rajon është më shumë e arësyeshme dhe nuk duhet të shkaktojë dëme në bujqësi si rezultat i ndër mit të minave të reja.

Në të njëjtën kohë, Rajoni Juglindor është rajoni më i rëndësishëm bujqësor në Republikën e Maqedonisë dhe ka një sipërfaqe bujqësore prej 37,852 hektarësh.

Sipas Gjorgje Haxhi-Kotarev10, nga Shoqata për prodhim organic Organo-Logis k, hapja e minierave të reja do të ketë ndikim në zhvillimin rajonal, por në dëm të bujqësisë. Në të njëjtën kohë, sipas j, ekziston rreziku i ndotjes së mjedisit dhe ndotjes afatgjatë të të gjithë rajonit. Ai rekomandon, deri në gjetjen e metodave të reja të nxjerrjes që nuk do të ndo n mjedisin, për të mos lejuar shfrytëzimin.

Nga intervista me Aleksandar Lazarov11, kryetar i ED Planetum, mund të thuhet se zhvillimi lokal duhet të bazohet në themelin e shfrytëzimit të qëndrueshëm dhe të barabartë të burimeve natyrore.

Ai beson se hapja e minierave të reja nuk do të arrijë efek n e dëshiruar në përmirësimin e cilësisë së jetës së popullatës lokale dhe as do të çojë në zhvillimin e kë j rajoni. Me një koncept të llë, popullsia lokale do të has në një ndryshim klima k, një humbje të një lloji të veçantë bimësh, një humbje të një insekt të caktuar, një ndryshim në rrugën e jetës së disa kafshëve të egra dhe të ngjashme. Humbja ekologjike do të jetë e madhe nga aspek i një mjedisi të shëndetshëm, i cili si kategori garantohet me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë. Prandaj, ai beson se hapja e minierave në këtë rajon si një nga më të shquaret në prodhimin e produkteve bujqësore nuk do të shkaktonte zhvillim.

Në vend të kësaj, ai mendon se ka nevojë për metoda të reja për rritjen e prodhimit dhe përmirësimin e kushteve të prodhimit, hapjen e qendrave të reja të pushimeve

9h p://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxëeb/mk/MakStat/MakStat__Zemjodelstvo__OrganskoProizvodstvo/?rxid=16f8aea8-93a1-4815-b3de-3d86e7bb71f710 Intervistë me Gjorgji Haxhi-Kotarev, Krytar i Shoqatës për prodhim organic Organo-Llogis k, kryer me 19 Qershor Strumicë11 Intervistë me Aleksandar Lazarov, Kryetar i Shoqatës Ekologjike Planetum, Kryer me 22 Qershor Strumicë



që do të tërheqin turistët dhe futjen e metodave për përdorim të qëndrueshëm të burimeve natyrore.

Sipas Risto Çivçiev12, nga Qendra për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit Juglindor, rrënja e problemit me minierat e reja është decentralizimi. Procesi i decentralizimit në vitet e fundit është penguar. Komunat e vogla kanë shumë pak fonde për zba min e programeve të tyre, kështu që ata janë të detyruar të kërkojnë mënyra të reja për fi nancimin e komunave. Një nga mënyrat është shitja e tokës, nga të cilat komunat marrin të ardhura nga taksat komunale. Ky është gjithashtu ras me dhënien e pëlqimit për koncesionet për shfrytëzimin e burimeve minerare, në të cilat komunat i shohin mënyrat e sigurisë së tyre fi nanciare dhe shohin që procesi të përfundojë shpejt, duke bërë gabime që nuk përfshijnë mja ueshëm publikun në planifi kim.

Në programin për zhvillim të Rajonit Planor Jug-lindor 2015 – 201913, janë dhënë detaje se si duhet të zhvillohet rajoni. Në këtë Program, si përfundim i analizës SËOT për zhvillimin e rajonit, shfrytëzimi i burimeve minerale është një mundësi e rëndësishme për një zhvillim më dinamik të sektorit e xehëtarisë. Sipas të njëjtave, rajoni planor Juglindore ka avantazhe të konsiderueshme në sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural dhe, në lidhje me mundësitë ekzistuese, ofron bazë për një zhvillim edhe më të madh dhe më intensiv në këtë fushë. Rajoni planor jug-lindor është rajoni më i madh dhe më i famshëm për prodhimin e produkteve bujqësore.

Rajoni posedon burime të rëndësishme natyrore të nevojshme për zhvillimin e sektorit bujqësor. Në rajon ka një numër të mja ueshëm të kullotave që mundësojnë zhvillimin e mbarësh mit të bagë ve. Numri i madh i ditëve me diell ofron kushte të shkëlqyera për zhvillimin e kopshtarisë, rritjes së frutave dhe vreshtarisë. Kushtet e klimës janë gjithashtu të përshtatshme për shfrytëzimin e burimeve të qëndrueshme të energjisë në drej m të sigurimit të energjisë për sektorin bujqësor.

Përveç prodhimit primar bujqësor, në rajon janë të pranishëm edhe kapacitetet e përpunimit, të cilat përfaqësohen kryesisht përmes ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të orientuara nga ekspor , fl eksibël dhe lehtësisht të adaptueshëm ndaj kërkesës së tregut.

Disa prej këtyre objekteve të përpunimit kanë prezantuar teknologji dhe standarde të reja moderne për prodhimin dhe funksionimin. Gjithashtu në rajon ka tashmë një strukturë të zinxhirit të qendrave të blerjes-shpërndarjes dhe tregjeve të agro-aksioneve.

Forcimi i kapaciteteve për bujqësinë organike dhe përpunimi i produkteve organike bujqësore ofrojnë një mundësi të madhe në forcimin e konkurrencës dhe rritjen e ekspor t. Nevojiten masa që do të ndikojnë në ndërgjegjësimin e subjekteve për konver m në këtë lloj prodhimi dhe mbështetje të organizuar këshilldhënëse dhe

12 Intervistë me Risto Çivçiev, Udhëheqës i Njësisë për Bashkëpunim Ndër-komunal dhe Çështje Administra ve të Qendrës për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit Juglindor, të bërë më 23 qershor në Strumicë13 Programi për zhvillimin e rajonit planor Juglindor 2015 - 2019, Dhjetor 2014

fi nanciare për rritjen e zonave në të cilat rriten prodhimet bujqësore organike.

Përqindja e kë j rajoni në GDP-në e përgjithshme nga vi në vit po rritet, duke treguar se rajoni ka një rritje dinamike. Ky rajon është me rritjen më dinamike pas rajonit të Shkupit. Vlera më e madhe e shtuar në strukturën e GDP-së në rajonin juglindor është sektori i bujqësisë.

Në intervistë me Zhulieta Gjurkova, drejtore e Qendrës për Zhvillim të rajonit planor jug-lindor,14 ajo vuri në dukje se Programi për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit Juglindor 2015-2019 është zhvilluar me përfshirjen e të gjithë aktorëve. Gjatë përga tjes së Programit, organizatat e shoqërisë civile, ekspertë nga fushat, përfaqësues nga komunite i biznesit, përfaqësues nga ins tucionet në nivel lokal dhe shtetëror morën pjesë në grupe të ndryshme punuese. Para përfundimit të programit, ajo u prezantua në publik, ndërsa për të njejtën pozi visht u deklarua Këshilli Kombëtar për Zhvillimin e Përshtatshëm Rajonal. Ajo mendon se programi është gjithëpërfshirës dhe është shumë më i mirë se programi i mëparshëm për pesë vitet e mëparshme

Lidhur me përfshirjen e organizatave të shoqërisë civile në procesin e planifi kimit të zhvillimit rajonal, sipas Tankica Taukova nga Qendra për Zhvillimin e Komunite t 15, Organizatat e shoqërisë civile, si dhe qytetarët janë të përfshirë në një nivel të mesëm në përga tjen dhe krijimin e programeve të zhvillimit. Nivel i mesëm, pasi egzistojnë shumë mundësi dhe hapësirë për të punuar në këtë temë. Sipas saj, ka disa mekanizma për përfshirjen e organizatave të shoqërisë civile që përdorin komunat. Këto janë: fokus grupet për krijimin e dokumenteve strategjike, debatet e organizuara publike për krijimin e dokumenteve strategjike dhe planet e veprimit për realizimin e tyre, dhënien e fondeve nga komunat për organizatat e shoqërisë civile për realizimin e projekteve, organizimin e ditëve të hapura me komisione të veçanta të Këshillit Komunat për komunikim të ngushtë ndërmjet organizatave dhe qytetarëve me anëtarët e Këshillit. Një nga mekanizmat më thelbësor për përfshirjen e qytetarëve në krijimin e poli kave zhvillimore lokale është organizimi i forumeve të komunite t për krijimin e buxheteve komunale, si dhe të ashtuquajturit forume të projek t.

Nga analiza e mundësive ligjore për përfshirjen e organizatave të shoqërisë civile në procesin e planifi kimit të zhvillimit rajonal, me mira min e Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale,16 Maqedonia është bërë një shtet i decentralizuar. Me këtë ligj, ekzistojnë format e mëposhtme të pjesëmarrjes qytetare: Inicia va Qytetare; Mbledhja e qytetarëve; referendum; Parashtresat dhe sugjerimet; Debatet publike, sondazhet dhe sugjerimet. Gjithashtu, ky ligj parashikon që seancat e Këshillit Komunal duhet të jenë publike dhe të mos e përjashtojnë praninë publikut në debatet mbi buxhe n komunal, llogaritë dhe raportet fi nanciare vjetore komunale dhe planet urbane.

14 Në intervistë me Zhulieta Gjurkova, drejtore e Qendrës për Zhvillim të rajonit planor jug-lindor, kryer me 23 Qershor Strumicë15 Intervistë me Tankica Taukova, e punësuar në Qendrën për zhvillim të komunite t, në Strumicë, kryer me 9 Qershor16 Ligji për Vetëqeverisjen Lokale, Gazeta Zyrt. e Republikës së Maqedonisë, nr. 5, 29 janar 2002



Sipas analizë17 të lëshuar nga Fondacioni për Zhvillimin e Komuniteteve Lokale - Sh p, lidhur me përfshirjen e qytetarëve në procesin e krijimit të poli kave lokale, qytetarët janë më të përfshirë në procesin e informimit për punën e vetëqeverisjeve lokale se sa të përfshira drejtpërdrejt në procesin e vendimmarrjes.

Si një mënyrë për të informuar qytetarët, në të gjitha dhjetë komunat në rajon, mund të thuhet se të gjitha komunat ndjekin trendin e ri të informimit përmes mediave sociale. Të gjitha komunat në rajon kanë faqe zyrtare, dhe shumica e komunave, si dhe kryetarët e komunave të tyre, kanë profi le zyrtare në Facebook. Komunikimi në Facebook përdoret gjerësisht, sepse ky mjet përdoret nga një pjesë e madhe e popullsisë, për shkak të qasjes së shpejtë në informacion, shkrimit të mesazheve direkte dhe mundësinë e shkëmbimit të fotografi ve dhe skedarëve video.

KONKLUZIONE

• Vetëqeverisjet lokale nga ky rajon nuk i përfshinë qytetarët në kohën e duhur në procesin e planifi kimit të zhvillimit të komunave. Qytetarëve nuk u pyetën nëse ata ranë dakord në territorin e komunës së tyre për të dhënë lëshime për shfrytëzimin e burimeve minerale.

• Për shkak të procesit të ngadaltë të decentralizimit, komunat e vogla rurale përballen me probleme fi nanciare. Kjo është arsyeja pse ata janë të detyruar të gjejnë burime shtesë të fi nancave. Për më tepër, në dhënien e koncesioneve për gërmimin e burimeve minerare, ata shohin mundësinë e fi nancimit të komunave për funksionimin e saj të qetë.

• Qeveritë lokale në rajon, të ballafaquar me presionet nga realizimi i referendumeve kundër minierave, vendosën të zhvendosin përgjegjësinë tek pushte qendror. Ata duan të fshehin gabimin për mospërfshirjen e qytetarëve në kohën e duhur në marrjen e vendimeve për koncesionet.

• Sektori civil ka treguar a ësinë për të kryer një proces të plotë referendumi.

• Sipas Studimit të Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis, minierat e reja do të përmbushin të gjitha standardet mjedisore dhe nuk do të shkaktojnë çrregullime të padëshiruara mjedisore. Por qytetarët nuk u besojnë ins tucioneve dhe frikësohen se ajo që shkruhet në studime nuk do të zbatohet për ak n.

• Përfi met ekonomike të minierave do të jenë shumë të mëdha për këto komuna rurale. Funksionimi i minierave do të rrisë standardin ekonomik të qytetarëve të këtyre komunave.

• Fermerët dhe ambientalistët besojnë se hapja e minierave do të shkaktojë më shumë dëm sesa përfi mi. Mjedisi i shëndetshëm dhe prodhimi i ushqimit nuk

17 Analizë e prak kave ekzistuese të përdorimit të mekanizmave për konsul m me qytetarët në krijimin e poli kave lokale dhe efek vite n e tyre, Fondacioni për zhvillimin e komunite t lokal Sh p, 2017.

mund të kompensohen nga përfi met ekonomike të hapjes së minave të reja.

• Në minierën më të madhe në këtë rajon Ilovitsa-Shtuka, të ardhurat totale direkte të punonjësve vlerësohen në mbi 320 milionë euro. Kontribu (1%) ndaj PVP-së kombëtare do të jetë i rëndësishëm. Shuma totale vjetore për komunat Bosilovë dhe Novo Sellë nga operacionet e minierës do të jetë mesatarisht rreth 2.800.000 euro. Të ardhurat nga Ta mi në të Ardhurat e Korporatave mesatarisht do të jetë EUR 8,200,000, dhe nga ta mi mbi shitjet dhe akcizat prej 3,300,000 EUR në vit dhe nga ta mi në të ardhurat personale prej 2,100,000 EUR në vit. Kështu, të ardhurat totale vjetore nga minierë do të jenë 17,200,000 euro, ose për minierën 23-vjeçare të minierës 396,600,000 euro. Vlera e ekspor t në vi n e parë të operimit do të arrijë në 249 milionë euro, një rritje e eksporteve me ga 7%.

• Sipas të dhënave nga En i Sta s kës, në sektorin e bujqësisë në tërësi në rajonin planor Juglindor janë të punësuar 67,713 qytetarë dhe 15,769 punëtorë sezonalë. Kjo shifër tregon se bujqësia është akoma ak vite kryesor në këtë rajon. Shuma e të ardhurave bujqësore është e krahasueshme më e madhe sesa të ardhurat nga minierat e reja.

BIBLIOGRAFIA

• Ligji për Vetëqeverisjen Lokale, Gazeta Zyr. e Republikës së Maqedonisë, nr. 5, 29 janar 2002

• Programi për zhvillimin e rajonit planor Juglindor 2015 - 2019, Dhjetor 2014

• Analiza e prak kave ekzistuese të përdorimit të mekanizmave për konsul me me qytetarët në krijimin e poli kave vendore dhe efek vite n e tyre, Fondacioni për zhvillimin e komunite t lokal Sh p, 2017

• Vlerësimi i Ndikimit në Mjedisin jetësor, Euromaks Resources – Projekt për bakrin dhe arin “Illovica”, prill 2016, në dispozicion h p://euromaxresources.mk

• O Shtojca 1: Procesi i Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis

• O Shtojca 2: Angazhimi i palëve të interesuara

• O Shtojca 3: Kushtet ekzistuese për vlerësimin e ndikimit në mjedis

• Studim për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis - Kompleksi mineral për prodhimin e bakrit katod “Kazandol”, Komuna e Valandovës, Republika e Maqedonisë, zhvilluesi Empiria EMS, Shkup, qershor 2015, në dispozicion në h p://copin.mk

• Ueb faqja e En t për sta s ka në RM, h p://makstat.stat.gov.mk



PËR ZHVILLIM TË

BARABARTË RAJONAL

FUQIA ABSORBUESE

DHE KAPACITETI I

PUSHTETIT LOKAL

Borjanço MiçevskiAutor:

TË RAJONIT PLANOR VERILINDOR

PËR SHFRYTËZIMIN E FONDEVE TË

DESTINUARA 3



INFORMACION I SHKURTËR RETH AUTORIT

Borjanço Miçevski, i lindur më 14.08.1971 në Kriva Pallankë.

Arsimi fi llor dhe i mesëm në qyte n e j dhe në vi n 1996 u diplomua nga Fakulte i Shkencave natyrërore - Departamen i Kimisë, Universite t në Shkup. Ak vë në sektorin civil që nga vi 1999.

Deri më sot, ai ishte i angazhuar në disa poste dhe:

2001-2002 Administrator i faqes zyrtare të interne t të Kriva Pallankës2002-2003 Koordinatori i «Babilon Qendrës « në Kriva Pallankë (Projekt i Agjencionit për Rini dhe Sport)

2003-2006 Koordinator lokal i Qendrës për mbështet-je të OJQ Kratovë (projekt EAR- FSHHM)2006-2009 Koordinator lokal i projek t «Të jetosh në rajon mul etnike - me të drejta të barabarta, mundësi dhe mbrojtje» (projekt Këtu ne FShHM)

2007-2017 Është ak v në Qendrën Rajonale të Zhvillimit të Qëndrueshëm të Kratovës, ku në mes të 2006-2014 në dy mandate ishte kryetar i shoqatës. Gjatë kësaj periudhe, menaxhoi mbi 30 projekte në nivel lokal, rajonal, kom-bëtar dhe ndërkombëtar. Ai ka marrë pjesë në përga tjen dhe lëshimin e një numri të materialeve promovuese dhe publikime, duke përfshirë këtu: «Komu-na Transparente - Qytetarëve të Kënaqur», «Broshurë e Efi çiencës Energje ke», «Kratova - Muze i Hapur», përga tjen e PLVM për Komunën e Kriva Pallankës, PAEL për Komunën e Kratovës, si dhe shumë hulum me dhe analiza të tjera.

REZYME E SHKURTË

Ligji për zhvillim të barabartë rajonal në Republikën e Maqedonisë u miratua në vi n 2007, e cila fi lloi procesin e iden fi kimit, promovimit, menaxhimin dhe shfrytëzimin të potencialit të zhvillimit të rajoneve dhe zonave me nevoja specifi ke zhvillimore. Ajo duhej të siguronte ekuilibër dhe të zvoglonte pabarazitë mes rajoneve, por edhe të zvogëlojë dallimet mes komunave në rajonet, dhe në këtë mënyrë të rrisë cilësinë e jetës së të gjithë qytetarëve. Theksi kryesor është vendosur në ringjalljen e fshat.Për fat të keq, pas 10 vjetësh që nga zba mi i kë j ligji, ekziston një dallim i madh në mes të rajoneve, por edhe në mes të komunave në të njëj n rajon.Rajoni Planor Veri-lindor (RPVL), në bazë të Strategjisë për zhvillim rajonal është më së paku i zhvilluar në vend. Disa nga komunat të cilat ekzistojnë në këtë rajon, së bashku me procesin e decentralizimit, në vend se të forcohen, ata përballen çdo ditë më numër të madh të problemeve fi nanciare, të karakterit urban dhe inves meve, e cila prodhon papunësi të madhe dhe migrim të popullsisë në rajone të tjera, por edhe jashtë vendit.

Si pjesë e kë j priorite kërkimor është pikërisht ky rajon, nga disa aspekte:

1. Sa të holla ka ndarë Byroja për Zhvillimin Rajonal (BZHR) në 3 vitet e fundit në rajonet planore;

2. Sa fonde janë ndarë nga ana e BZHR në Zonat për nevoja specifi ke zhvilluese në SNSZH dhe zhvillimin e fshatrave e kë j rajoni

3. Cili është rapor i shpërndarjes së burimeve mes Njësive të vetëqeverisjes lokale (NJVL) në kuadër të SNSZH;

4. Sa burime shtesë kanë siguruar NJVL nga fondet europiane dhe ato ndër-kombëtare;

5. NJVL a ka implementuar projekte përmes partnerite t publik privat (PPP) dhe

6. Sa realist është sektori i OJQ-ve i përfshirë në krijimin dhe zba min e poli -kave për zhvillimin lokal dhe rajonal

Me analizën ne duam të marrim informacion mbi kapacitetet e Njësive të Vetëqeverisjes Lokale në kuadrin e SRIP për përdorimin e fondeve të dedikuara për zhvillimin e balancuar rajonal dhe kapacite n absorbues të komunave dhe kapacite n për të shfrytëzuar këtë lloj fondesh. Kjo do të bëjë një analizë që do të ofrojë tregues sasiorë dhe cilësorë që mund të përdoren për të ndërmarrë masa dhe ak vitete për të kapërcyer dobësitë dhe mangësitë e iden fi kuara dhe në përgjithësi të përmirësojë situatën.

HYRJE

Rajoni verilindor planor përfshin pjesën verilindore të Republikës së Maqedonisë, shtrihet përgjatë lumenjve Pçinja dhe Kriva Reka dhe përfshin 6 komuna: Likovë, Ku-manovë dhe Sh p, Kratovë, Rankovc dhe Kriva Pallankë. Rajoni Verilindor shtrihet përgjatë kufi rit me Republikën e Kosovës, Serbisë dhe Bullgarisë. Zona e saj e përg-jithshme është 2,310 kilometra katrorë, ose 8.98% të territorit të përgjithshëm të Ma-qedonisë. Sipas regjistrimit të fundit të kryer në Republikën e Maqedonisë në rajonin verilindje të Republikës Maqedonia 172.787 banorë jetojnë në 192 vendbanime dhe 189 prej tyre janë vendbanime rurale. Rajoni ka një total prej 46.295 familjeve dhe 59.488 banesave.1

Dendësia e popullsisë është 76.2 banorë / km2 dhe janë të afërt me mesataren e vendit (83 banorë / km2). Pjesëmarrja e Rajonit verilindje në produk n e brendshëm bruto të Maqedonisë është në 5.5%.2

1 «Regjistrimi i popullsisë, ekonomive familjare dhe banesave në Republikën e Maqedonisë që nga vi 2002»2 Regjistrimi i Popullsisë 2002 - En i Sta s kës së Republikës së Maqedonisë



Sipas Vendimit për klasifi kimin e rajoneve në Republikën Maqedonia dhe zhvillimit indekseve për periudhën 2013-2017,3 rajon verilindor i Republikës Maqedonisë zë vendin e fundit, të tetë, nga gjithsejt të zhvilluara.

Plani rajonalIndeks i Zhvilluar si mesatare e Repu-blikës Maqedoniа

Koefi cien në raport me rajo-nin me mesata-ren më të lartë

Pjesëmarrje në ndihmën shtetërore për zhvillimin rajo-

nal (në përqindje %)Rajoni Planor i

Shkupit 151,0 1,000 7,2

Rajoni Planor i Juglindor 97,1 1,555 11,1

Rajoni Planor i Lindor 96,1 1,571 11,3

Rajoni Planor i Pellagonisë 91,2 1,656 11,9

Rajoni Planor i Pollogut 82,4 1,833 13,2

Rajoni Planor i Jugperëndimor 81,4 1,855 13,3

Rajoni Planor i Vardarit 73,5 2,054 14,7

Rajoni Planor i Verilindor 62,7 2,408 17,3

Të dhënat nga periudha 2014-2016 janë mbledhur në kuadër të hulum mit. Ne donim të merrnim të dhëna cilësore dhe sasiore nga disa aspekte. Çështja kryesore është nëse shte ndan 1% të PBB-së, siç është obligimi i j ligjor për zhvillimin rajonal dhe pastaj përcakton se si dhe në ç’mënyrë këto fonde janë ndarë në rajonet planore. Nga ana tjetër, do të bëhet një analizë se si rajoni i planifi kimit shpërndan këto fonde dhe cila është cilësia e projekteve të pranuara që shqyrtohen.

Do të shohim gjithashtu se çfarë është fuqia, kapacite dhe angazhimi të komunave për të punuar në përga tjen e projekteve në këtë fushë. Dhe për të përfunduar, çësht-jet që komunat duan të përcaktuar se çfarë është kapacite dhe njohuritë e tyre për shfrytëzimin e këtyre fondeve, çfarë është kuan ke e aplikacioneve janë paraqitur, jo vetëm nga programet, por edhe në aspek n e programeve nga fondet e BE-së dhe Burime të tjera ndërkombëtare, përdorimi i mundësisë së zba mit të projekteve përmes PPP-së dhe përfshirja e OJQ-ve në krijimin dhe zba min e poli kave për zh-villim të barabartë.

Hulum mi u krye në disa nivele në bashkëpunim me Këshillin e Zhvillimit të Balanc-uar, zyrën e KIPP-së të KPRD-së, gjashtë NJVL-të (Kumanovë, Likovë, Kriva Pallankë, Kratovë, Staro Nagoriçane dhe Rankovcë), si dhe 20 OJQ që ekzistojnë në këtë rajon dhe kanë përbërës të ndryshëm dhe përvojë të veprimit. Kjo do t’ju lejojë të shihni nivelet e ndryshme, si dhe opinionet e palëve të ndryshme të përfshira drejtpërdrejt

3 Zyra për zhvillim rajonal

në procesin e krijimit dhe zba mit të poli kave për zhvillim të ekuilibruar duke ve-pruar kështu, janë marrë të dhëna të pavarura dhe është bërë një analizë krahasuese në nivel rajonal sipas komunave. Nga ana tjetër, të dhënat e fi tuara do të mund të krahasohen me të dhënat nga rajonet tjera të planifi kimit dhe hulum me të tjera që lidhen me zhvillimin rajonal.

U përdorën disa metoda për mbledhjen e informacionit: drejtpërdrejtë, përmes in-tervis mit dhe bisedës personale, duke paraqitur kërkesë për qasje në informata me karakter publik, nëpërmjet raporteve zyrtare dhe dokumenteve të shkruara, nga in-formatat e publikuara në faqet zyrtare të ins tucioneve dhe përmes informatave të botuara në mediat e shkruara ose elektronike.

Çështjet themelore që janë adresuar janë: Sa fonde janë alokuar nga ZZHR për (RPVL) ; Si shpërndahen në komuna në rajon; A ka pushtet kapacite n thithës t’i përdorur këto fonde nga komunat, nëse NJVL-të kanë të ardhura të tjera nga fondet evropiane dhe ndërkombëtare për këtë qëllim, nëse përdoret mundësia e zba mit të projekteve të Partnerite t Publiko Privat (PPP) dhe nëse dhe sa përdoret kapacite dhe eksper za e OJQ-ve për krijimin dhe zba min e poli kave për zhvillimin lokal dhe rajonal.

АNALIZA E TEMËS

Sipas informatave të publikuara nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë, fondet për zhvillimin e rajoneve planore po rriten4 nga vi në vit. Ata janë për tre vitet e fundit:

Vi 2014 2015 2016Fondet e akorduara

për të gjitha 8 rajonet planore sipas viteve

700.000 € 1.500.000 € 3.000.000 €

Për vi n 2016 u plotësua kriteri ligjor, ku rajoni më i zhvilluar i Shkupit për-bënte 7.2% dhe në verilindje rreth 17.3% të fondeve për vi n 2016.5Për vi n 2017, janë parashikuar edhe 3.000.000 euro, nga të cilat 21.2 për Veriun dhe Lindjen dhe 8,8 milionë për Shkupin.6

Fondet e ndara për rajonet planore7 në tre vitet e fundit:

Regioni 2014 2015 2016 Gjithsej/mkdI shkupit 3.030.878 6.549.475 12.910.719 22.491.072Juglindor 4.672.604 10.231.689 19.904.025 34.808.318

4 Vladimir Peshevski, Zëvendëskryeministër i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, 10.02.2016. - ëëë.vlada.mk5 Burimi ZZHR - përmes qasjes në informata publike6 Burimi ZZHR - përmes qasjes në informata publike7 Burimi ZZHR - përmes qasjes në informata publike



Lindor 4.756.795 10.435.584 20.262.656 35.455.035Pellagonisë 5.009.368 11.029.686 21.338.549 37.377.603

Pollogut 5.556.610 12.188.240 23.669.651 41.414.501Jugperëndimor 5.598.706 12.069.318 23.848.967 41.516.991

Vardarit 6.188.043 13.524.211 26.359.384 46.071.638Veriperëndimor 7.282.527 15.248.050 31.021.588 53.552.165

Fondet e caktuara nga komunat nga ZZHR 8 në bazë të projekteve të dorëzuara në NIPR:

Komuna 2014 2015 2016 gjithsej/mkdКumanovës 2.736.196 3.189.803 13.294.971 19.220.970

Lipkovës 547.964 2.358.291 5.066.541 7.972.796Кratovës 1.183.540 3.420.702 2.304.283 6.908.525

Кriva pallankës 1.262.646 1.871.233 3.152.503 6.286.382Nagoricane e vjetër 650.549 1.789.805 1.768.820 4.209.174

Rankovcë 0 2.247.674 1.631.320 3.878.994

Bazuar në rishikimin e mëparshëm dhe nga biseda e bërë me Gjorgji Petrushevski, një punonjës i (RPVL), më 12 qershor 2017, është marrë informacioni se fondet janë shpërndarë në komuna bazuar në një marrëveshje paraprake në seancat e Këshillit, në të cilat kryetarët janë pajtuar drejtpërdrejt se cilat projekte dhe në çfarë shume do të fi nancohen në nivel rajonal.

Projektet janë kryesisht të infrastrukturës, lidhjes në mes të dy komunave fqinje, ose ak vitete të cilat do të përfi tojnë grupet më të mëdha të synuar. Nga disku mi u konstatua se nuk ka rregulla të shkruara për shpërndarjen proporcionale me numrin e popullsisë, zona ose zonat që janë të trajtohen si zona të veçanta.

Me vendim të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë (Gazeta Zyrtare 33/2014), është miratuar Vendimi për iden fi kimin e zonave me nevoja të veçanta zhvillimore për periudhën 2014-20189.

Fondet e mëposhtme janë ndarë për këtë qëllim:vi /mkd 2014 2015 2016 2017

Fondet e ndara për zonat specifi ke dhe zhvillimin e fsha t

12.027.295 26.385.800 51.233.010 53.307.2161

8 Letër me shkrim nga SNSZH, bazuar në një kërkesë për qasje në informatat publike Nr. 302-36 / 1 nga data 30.05.2017.9 Përmbatja është shpall në linkun : h p://www.slvesnik.com.mk/Issues/6728a112b-9b5482984a6f83bc6770323.pdf

Për nevojat specifi ke të zhvillimit, komunat kanë marrë fonde për vite në NIPR:

Komuna 2014 2015 2016 Gjithsej/mkdКumanovës / / / /

Lipkovës 1.400.000 2.300.000 3.000.000 6.700.000Кratovës 355.000 / 1.000.000 1.355.000

Кriva pallankës 165.800 / / 165.800Nagoricane e vjetër / / / /

Rankovcë / / / /

Mjetet e ndara për zhvillimin e fshatrave10 me vite në denarë:

Vi 2014 2015 2016Mjete të ndara për zhvilli-

min e fshatrave në të gjitha 8 planet rajonale

6.013.648 10.192.900 25.118.635

Si një shënim mund të shihet se edhe pse ekziston një dispozitë ligjore e cila thotë se të gjitha rajonet marrin sasi të barabartë të mjeteve për zhvillimin e fshatrave, të cilat në vi n 2014 sipas rajonit ishte 751,706 euro, dhe në vi n 2015 ishte 1.274.113 MKD në vi n 2016 ky nuk është nuk ndodhi. Kështu, në vi n 2016, Shkup, Pollog, Vardarit dhe rajoni Verilindor morën nga 3.202.063 denarë, dhe Juglindore ka marrë 3.013.444, 3.052.354, 3.067.501 Lindjen e Pellagonisë dhe jugperëndim rajonin 3.177.084 denarë.Nga këto fonde, për zhvillimin e fshatrave në rajonin e planifi kimit verilindor, sipas komunave, janë marrë këto shuma:

Komuna 2014 2015 2016 Gjithsej/mkdKumanovës / / / /

Lipkovës 439.956 926.278 1.937.063 3.303.297Kratovës / / 845.600 845.600

Kriva pallankës 91.750 347.835 419.440 859.025Nagoricane e vjetër / / / /

Rankovcë 220.000 / / 220.000

Natyrisht, disa komuna nuk kanë kapacite n dhe angazhimin për të përdorur fondet e ndara për zhvillimin rural. Komuna e Likovës është lider në këtë plan për përdorimin e fondeve për nevojat specifi ke të zhvillimit dhe zhvillimin rural, ndërsa Komuna e Kumanovës dhe Komuna Staro Nagoriçane nuk kanë marrë asnjë fond për këtë qëllim. Kjo kategori përfshin edhe Komunën e Rankovcës, e cila ka marrë vetëm 220.000 de-narë në vi n 2014. Në përfundim, mund të jetë se këto fonde janë shumë të vogla dhe mund të përdoren vetëm për ak vitete më të vogla ose për përga tjen e dokumenta-

10 Përgjigje nga BDT bazuar në kërkesën për qasje në informacionin publik 0302-35 / 1 0302-35 / 2 prej 30.05.2017.



cionit të pjesshëm teknik. Për ak vitetet e ak viteteve të inves mit nevojiten shuma më të mëdha, të cilat do të mundësonin të dukshme rezultatet e dukshme dhe realiste.Fondet e pranuara nga projektet ndërkombëtare të donatorëve nga komunat:

Komuna 2014 2015 2016 GjithsejKumanovë / 23.865.611 2.890.500 26.756.111Lipkovë2 8.194.007 1.671.209 6.692.020 16.557.236

Nagoricane e vjetër 28.680.525 1.107.000 31.260.511 61.048.036Rankovcë / / 11.533.500 11.533.500Kratovë 4.396.000 18.373.924 / 22.770.424

Kriva Pallankë3 5.961.133 5.197.242 3.430.655 14.589.030

Komunat në NIPP nuk kanë pasur projekte përmes fi nansimit në partnerite t publiku privat (PPP) gjatë periudhës së shqyr mit. Para periudhës së shqyr mit, Komuna e Kriva Pallankës në vi n 2010 dhe 2011 ka zbatuar dy ak vitete përmes PPP për ndër- min e një objek administra v të biznesit dhe ndër min e 5 hidrocentraleve të vogla

në tubacionet e furnizimit me ujë nga Kalin Kameni dhe Staneçka Reka.

PJESËMARRJA E OJQ VE NË KRIJIMIN DHE ZBATIMIN E POLITIKAVE PËR ZHVILLIM TË EKUILIBRUAR

Për të marrë tregues të përfshirjes së OJQ-ve në zba min dhe krijimin e poli kave lokale për zhvillim rajonal, u intervistuan gjithsej 26 organizata: 6 organizata nga Ku-manova, 5 organizata nga Lipkova, Kriva Pallanka dhe Kratova, 3 organizata nga Staro Nagoriçane dhe 2 organizata nga Rankovci. Organizatat që u përfshinë në anketë iu përgjigjën një pyetësori të unifi kuar.

Në këtë mënyrë, organizatat nga Kumanova11 ankohen se komuna nuk ushtron takime me të cilat do t’i përfshijë ato në ak vitetet e saj, ose do t’i informojë për shpërndarjen e fondeve nga buxhe i komunës. Komuna ofron disa zyra të lira, ndërsa të tjerët mund të shfrytëzojnë shërbimet e ofruara nga salla e Komunës dhe pajisjet që ndodhen atje.

Komuna ka një Departament për Mbrojtje Sociale, me të cilën bashkëpunimi duhet të intensifi kohet në periudhën e ardhshme. Ajo është themeluesi i LAG-ut «Aber 2015». Organizatat në përgjithësi nuk janë të informuar për mënyrën se si janë marrë pro-gramet e zhvillimit, nuk marrin pjesë në krijimin e buxhe t, as nuk kanë informacion se kur dhe si shpërndahen fondet për OJQ-ve, apo për raportet se si shpenzohen mjetet buxhetore. Disa nga organizatat, edhe pse ka më shumë se 20 vjet deri më sot, nuk kanë marrë asnjë fond nga vetëqeverisja lokale. Përndryshe, ata besojnë se kanë kapacitet dhe eksper zë për atë që bëjnë ata dhe të dhëna të sakta e atë që bëjnë ata (të rinjtë, personat me a ësi të kufi zuara, gjinore, komunitetet pakicë etnike, bu-

11 Kumanovka, Daja, Qendra për dijalog interkulturor, Inkluzica, LAG Aber 2015, Koalicioni rural

jqësisë, zhvillimit ekonomik lokal). Disa janë anëtarë të koalicioneve dhe rrjeteve dhe të ketë një anëtarësim të madh dhe potencial. Disa thonë se komuna ka një rreth të vogël të organizatave që bashkëpunojnë me ta dhe vetëm akordojnë fonde. Avantazhi do të jetë në qo ë se një koalicion i organizatave jo-qeveritare që mund të ofrojë një gamë të gjerë të ak viteteve dhe bashkëpunimit me organizatat në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

Komunat ende i deklarojnë ato si partnere dhe i ojnë ato në takime vetëm kur ato duhet t’u tregohen publikut, por jo si partner i vërtetë në zba min e ak viteteve.Organizatat e Likovës12 thonë se nuk kanë takime të përbashkëta me përfaqësuesit e komunave. Takimet kanë karakter formali dhe pothuajse gjithmonë mbahen para zg-jedhjeve. Kohët e fundit, një zyrë është hapur në fsha n Matejçe, që është një qendër e përbashkët OJQ-ve. Sipas disa organizatave të intervistuara, komuna, në mënyrë që të merret me kundërshtarët e saj, paralelisht me shoqatat ekzistuese, formon shoqa-tat e veta, nëpërmjet të cilave përpiqet të bëjë një balancë dhe të ndryshojë pamjen e përgjithshme. Nuk ka thirrje publike për shpërndarjen e fondeve buxhetore dhe nuk janë të informuar se si janë shpenzuar. Nuk ka forume buxhetore në komunë. Shoqa-tat mendojnë se pa lobim, është e vësh rë për të marrë mjete fi nanciare dhe në një farë mënyre ata demo vohen të aplikojnë për thirrjet që shpallen nga Qeveria ose nga ndonjë donatorë tjetër. Disa organizata kanë anëtarë edhe me mbi 150 persona, posedojnë eksper zë në ak vitete humanitare, përgjigje ndaj katastrofave, bujqësi dhe poli kë agrare, të drejtat e njeriut, çështjet gjinore etj. Deri më tani, ata kanë vendosur bashkëpunim me organizata nga Suedia, Hollanda, Zvicra, Serbia, Sllovenia, Gjermania, Kosova, si dhe me një numër në rritje të misioneve diploma ke në vend. Ata shikojnë perspek vën në inves min dhe shfrytëzimin e burimeve dhe potencia-leve lokale.

Shoqatat që janë kontaktuar në komunën e Kriva Pallankë13 besojnë se i on ata në takime vetëm kur ka interes në të, ose kur publiku apo të donatorëve duhet të tregojnë një lloj të bashkëpunimit dhe partnerite t. Sipas shumica e tyre, komuna do të ketë kontroll të plotë për çdo gjë dhe inicia va të mira të qytetarëve në vend që të mbështesin zhvilluar në mënyrë të pavarur, ai miraton, dhe ku ju nuk mund të ketë se, paralelisht të s muluar formimin e shoqatave të reja.

Në një situatë të llë, kur shtyn palën mbi interesin e përgjithshëm, të ngritur një Këshill Rinor që ekziston vetëm në letër dhe nuk ka ak vitete të vërtetë që do të jetë me interes për të rinjtë në qytet. Komuna organizon forume buxhetore, grupi krye-sor i synuar janë policët e sigurimit dhe punonjësit e administratës komunale dhe ins tucioneve publike. Ai i jep fondet në mënyrë jo transparente përmes kërkesave personale dhe individuale, pa njo uar një thirrje publike.

Organizatat besojnë se komuna duhet të jetë promotor i ak viteteve të OJQ-ve, të delegojnë përgjegjësi të caktuara në fushën e turizmit alterna v, promovimin e trashëgimisë kulturore-historike dhe natyrore, prodhimin e ushqimit dhe promovimin e turizmit malor.

12 Iliria, Iskrenost, Silvana, Agro-Kultura, Qendra për informim të komunite t13 OJQ Cik Cak, RCC Spektar, OJQ Egri, SPSK Ruen, Norges Bell



Nga ana tjetër, qëndrimi i disa organizatave është vetë-kri k, se ato nuk janë imponuar si një faktor serioz në nivel lokal dhe rajonal, që kërkon organizimin në rrjete dhe koalicione.Shoqatat nga Kratova mendojnë se komuna ka një potencial për zhvillim, i cili nuk është mja i s muluar. Zonat e mbrojtura të natyrës, trashëgimia kulturore, historike dhe natyrore, si dhe arkitektura e vjetër dhe kuzhina tradicionale, mund të jenë me rëndësi të madhe dhe zhvillim të kë j rajoni. Për fat të keq, shumat më të mëdha të ndara për OJQ-të u jepen shoqatave spor ve dhe komuniteteve lokale për organizimin e ngjarjeve lokale pa shpallur thirrjen publike për shpërndarjen e këtyre fondeve.

Nuk ka pothuajse asnjë sektor civil të pavarur. Komuna ka organizuar forume bux-hetore në dy raste. Ka përpjekje për të ndërmarrë ak vitete të iniciuara, siç është themelimi i Këshillit Rinor Lokal, i cili pastaj amor zohet me përfshirjen e përfaqë-suesve të par së. Komuna ofron mbështetje për marrjen me qira të një hapë-sire të lirë komunale për organizimin e ngjarjeve. Fton më shumë organizata ak- ve që të marrin në konsideratë një buxhet, por nuk i ojnë organizatat për të

krijuar programe lokale, strategji afatshkurtra dhe afatmesme dhe programe zh-villimi. Ajo nuk i informon organizatat rreth llogarive përfundimtare të miratu-ara, dhe komunitetet lokale dhe urbane janë tërësisht jo funksionale. Komuna nuk merr pjesë në ngjarjet publike të organizuara nga organizatat e shoqërisë civile.Organizatat nga Rankovci thonë se komuna është e gatshme të bash-këpunojë, të ketë takime për insis min e tyre dhe gjithashtu të devijo-jë kapacitetet teknike dhe administra ve. Ata nuk prak kojnë forume bux-hetore, nuk kanë informacion mbi procedurat e buxhe mit dhe alokimin e fondeve sipas pikës 463. Ata gjithashtu nuk kanë marrë pjesë në ak vitetet partnere.Në Komunën Staro Nagoriçane, sektori civil nuk ka personel të mja ueshëm. Disa nga organizatat që punojnë janë regjistruar në Kumanovë, dhe mbulohen nga komuna e Nagoriçanës së vjetër. Ne morëm informata prej tyre se komuna nuk ka një strategji për zhvillim dhe bashkëpunim me organizatat joqeveritare. Një situatë e pafavorshme fi nanciare nuk lejon ak vitete që do të ndihmohen fi nanciarisht. Një organizatë merr ndihmë minimale fi nanciare për organizimin e një ngjarjeje tradicionale, por kjo është larg asaj që është nevoja reale. Të tjerët ose morën një sasi minimale parash, dh-jetë vjet më parë, ose nuk kishin ndonjë fond nga buxhe komunal. Organizatat janë ankuar se nuk ka transparencë në rishpërndarjen e fondeve për OJQ-të, dhe takime të rregullta informacionit se së bashku do të ndërtojë konsensus mbi prioritetet në nivel lokal. Ekziston një nismë për të krijuar një organizatë të re «Mihajlo Pupin», e cila do të promovojë potencialet natyrore dhe kulturore-historike të rajonit. Organizata ka degë në Serbi dhe Bullgari dhe ka anëtarësi të gjerë të qytetarëve akademikë, të cilët duhet të përdoren në drej m të zhvillimit rajonal të komunës dhe rajonit si tërësi.14

14 Intervistë me Ljubisa Cvetkoviç, punonjëse e NJVL Staro Nagoriçane, e realizuar më 19 qershor 2017

REKOMANDIMET DHE KONKLUZIONET

Duke eliminuar arsyet e një karakteri subjek v ose objek v në zba min e Ligjit për Zhvillim të Përshtatshëm Rajonal, do të hapet mundësia për një zhvillim real të balan-cuar dhe të qëndrueshëm në të gjithë territorin të Republikës së Maqedonisë, duke reduktuar pabarazitë midis dhe brenda rajoneve të planifi kimit, cilësisë së jetës së të gjithë qytetarëve, duke rritur konkurrueshmërinë e rajoneve planore duke forcuar kapacite n e tyre inovator, shfrytëzimin op mal dhe valorizimin e pasurisë natyrore, kapitalin njerëzor dhe karakteris kat ekonomike të rajoneve të ndryshme, ruajtja dhe zhvillimi i iden te t të veçantë të rajoneve planore, si dhe afi rmimi dhe zhvil-limi i tyre, revitalizimi i fshatrave dhe zhvillimi i zonave me nevoja specifi ke zhvilli-more dhe mbështetja e bashkëpunimit ndërkomunal dhe ndërkufi tar të njësive të vetëqeverisjes lokale në funksioni të nxitjes së zhvillimit të balancuar rajonal.

Nga ana tjetër, ne do të theksojmë nevojën për të forcuar lidhjet e dobëta dhe për të forcuar ato tashmë ekzistuese.

Ky hulum m zbuloi disa nga dallimet ekzistuese, duke dhënë udhëzime, rekoman-dime dhe sugjerime për tejkalimin e tyre. Nga gjashtë komunat që paraqiten në NIPR, dy përballen me sfi da serioze për mbijetesën e tyre, zgjidhjen e vazhdueshme të detyrimeve dhe funksionimin normal. Llogaritë e bllokuara, mungesa e inves meve reale, rënia e ekzistuese dhe mungesa e inves meve në infrastrukturë të re, migrimi i popullsisë, papunësia dhe problemet e tjera janë vetëm një pjesë e problemeve reale me të cilat përballen pothuajse të gjitha komunat. Kjo, në masë të madhe, në vend të zvogëlimit, çon në një rritje të pabarazive ekzistuese midis komunave të të njëj t rajon. Kjo, nga ana tjetër, prodhon dallime mes vetë rajoneve, gjë që tregon për fak n se nevojiten ndryshime urgjente në Ligjin për Zhvillimin e Përshtatshëm Rajonal, por gjithashtu një angazhim më të madh të shte t në kapërcimin e kushteve ekzistuese.

Konkluzionet që vijojnë në këtë studim janë rezultat i njohjes së rrethanave në NIPR, bashkëpunimit të gjatë me NJVL-të; OJQ-të dhe sektori i biznesit në rajon, përgjigjet ndaj kërkesave për qasje në informatat publike që iu dorëzuan ins tucioneve kompe-tente, si dhe pyetësorin e unifi kuar të anke mit i cili u hartua posaçërisht për nevojat e kë j hulum mi dhe u zbatua në mënyrë strikte për organizatat e shoqërisë civile që ekzistojnë në këtë rajon.

Rekomandimet për përmirësimin e situatës janë:

• Është e nevojshme të s mulohet rritja ekonomike në NIPR duke hapur kapacitete të vogla për përpunimin e kulturave bujqësore, frutave pyjore, qumësh t dhe produkteve të qumësh t.

• Është urgjente të alokohen fonde nga buxhe i Republikës së Maqedonisë për përmirësimin e infrastrukturës (rrugë, ujë, komunale, energji, komunikim) në zo-nat rurale.

• Është e nevojshme të zhvillohen studime dhe valorizim i segmenteve të veçanta, përdorimi i qëndrueshëm i potencialeve vendore dhe markimi i produkteve.



• Rritja e kuotave të fondeve të ndara për zhvillimin rajonal, për zonat me nevoja të veçanta zhvillimore dhe zhvillim rural.

• Promovim më i madh i trashëgimisë kulturore-historike, natyrore dhe tradiciona-le në rajon.

• Krijimi i përfi meve të inves meve për tërheqjen e kapitalit vendas dhe të huaj në sferën e energjisë, minierave, bujqësisë dhe turizmit alterna v.

• Zhvillimi i bashkëpunimit ndërmjet rajoneve planore dhe bashkëpunimit ndërku-fi tar.

• Të amor zohet roli mbizotërues i NJVL-ve dhe të ndërtohen partneritete të ko-munave me sektorin e biznesit dhe organizatat e shoqërisë civile.

• Inves mi në kapacitetet dhe resurset njerëzore brenda NJVL-së për përga tjen e projekteve cilësore dhe shfrytëzimin e fondeve të des nuara për zhvillim rajonal.

• Ngritja e ekipeve të ekspertëve dhe konsulentëve në nivel të rajoneve planore të cilat do të kenë rol mentorues në procesin e përga tjes së aplikacioneve.

• Zhvillimi dhe përfshirja e formave dhe mundësive shtesë për pjesëmarrje qytet-are në statutet komunale në mënyrë që të krijohet një detyrim për përdorimin e tyre dhe për të ruajtur përgjegjësinë e autoriteteve lokale.

• Rishikimi i statusit të bashkësive urbane dhe lokale në korniza të reja ligjore dhe ndoshta regjistrimi si persona juridikë të pavarur me vulë, të cilët do të kenë mundësi të aplikojnë në mënyrë të pavarur për fondet në ZZHR dhe ins tucionet e tjera qeveritare dhe donatore.

• Është e nevojshme të sigurohen kushtet për përshpej min e procesit të decen-tralizimit.

• Të krijohen kushte dhe mekanizma për një dallim të qartë midis par ve poli ke dhe ak viteteve publike, në mënyrë që të kufi zohet mundësia e keqpërdorimit të fondeve komunale për qëllime poli ke.

• Të mundësohen qasje më të lehtë në mjetet ekzistuese për pjesëmarrjen qytet-are të qytetarëve dhe organizatave të shoqërisë civile, nëpërmjet përmirësimit të tyre.

• Të rritet pjesëmarrja e qytetarëve në organet e vetëqeverisjes lokale. Kjo mund të bëhet duke shtuar anëtarët në komisionet ekzistuese.

• Të krijohen kushte dhe mekanizma për një dallim të qartë midis par ve poli ke dhe ak viteteve komunale, me qëllim që të kufi zohet mundësia e shpërdorimit të fondeve komunale për ak vitetet e par ve poli ke.

• Komunat shumë pak përdorin mundësitë për zhvillimin rajonal përmes zba mit

të projekteve me PPP. Prandaj, është e nevojshme të krijohen partneritete reale me sektorin e biznesit dhe të ndërtojnë besimin reciprok.

• Planifi kimet rajonale ende nuk karakterizohen nga një zhvillim dinamik dhe i qën-drueshëm, i cili kërkon krijimin e ak viteteve specifi ke dhe konkurruese midis vetë rajoneve.

• Nevojitet një kohezion më demografi k, ekonomik dhe social midis rajoneve pla-nore dhe komunave, brenda çdo rajoni të planifi kimit.

• Krijimi i burimeve njerëzore dhe kapaciteteve për zhvillimin e zonave specifi ke dhe zhvillimit rural.

• Përfshirja e ins tucioneve dhe ekspertëve të ekspertëve në përga tjen dhe zba min e ak viteteve.

• Ndër mi i strukturave funksionale për lidhjen e zonave urbane dhe rurale.

• Është e nevojshme të investohet në përga tjen e dokumentacionit teknik që kërkon burime më të mëdha fi nanciare.

• Përdorimi i qëndrueshëm i burimeve dhe potencialeve lokale me theks në mbro-jtjen e mjedisit jetësor.

• Projektet infrastrukturore, mbi të gjitha rrugët rrugore, mundësisht të kryera në një, dhe të mos ndahen në dy, tre ose më shumë faza.

• Krijimi i një oferte të veçantë dhe auten ke në treg për ushqim dhe turizëm.

• Shfrytëzimi më i madh i kapaciteteve në fushën e bujqësisë, blegtorisë, gjue së dhe peshkimit.

• Lidhjen rajonale të rajoneve tona me komunat e vendeve fqinje, Bullgarisë dhe Serbisë me infrastrukturë moderne: s.Ugut në Komuna e Targovishte (Republika e Serbisë) dhe fsha Golema Crcorija në fsha n Goleshe (Republika e Serbisë).

• Mekanizmat ekzistuese për pjesëmarrjen e qytetarëve nuk janë të lehta për t’u përdorur dhe nuk lejojnë marrjen parasysh të nevojave të grupeve të ndryshme të qytetarëve që i përfaqësojnë ato.

• Pjesëmarrja e qytetarëve nuk duhet të shihet vetëm si një proces informimi, por si një proces i zgjidhjes së ndërsjellë të çështjeve më të rëndësishme sociale.

• Qytetarët janë të demo vuar të jenë qytetarë ak vë, sepse ato manipulohen shpesh dhe inicia vat e tyre anashkalohen ose përshtaten për par në personale ose ndonjë lloj tjetër promovimi.

• Organizatat qytetare nuk ndihen mja ueshëm të fuqishëm dhe profesionalisht për të ndikuar në çështjet që kanë të bëjnë me mirëqenien e qytetarëve.



• Komunat duhet të zhvillojnë mekanizmat e tyre për përfshirjen e qytetarëve në përputhje me rrethanat në komunitet.

• Përmirësimi i partneriteteve me organizatat e shoqërisë civile. Krijimi i rrjeteve dhe koalicioneve që do të rrisin eksper zën dhe burimet njerëzore që do të of-rohen.

• Ndryshimi i poli kave të donatorëve në drej m të shpërndarjes së më shumë fondeve në sektorin joqeveritar, i cili do të kontribuojë në forcimin e qën-drueshmërisë afatgjatë.

• Të zhvillohen forma të tjera të pjesëmarrjes qytetare në statutet komunale për të krijuar një detyrim për përdorimin e tyre dhe për të ruajtur përgjegjësinë e autoriteteve lokale.

BIBLIOGRAFI

• Njo imi i shpalljeve nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë nga faqja zyrtare e interne t www.vlada.mk

• Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 23 nga 31.01.2014; Nr.118 nga 06.08.2014 g; nr. 67.27.04.2015; nr. 198 datë 12.11.2015; 86 nga 4.5.2016 dhe Nr. 99 nga 20.05.2016. www.slvesnik.com.mk

• BZHR kërkon ndarjen e burimeve për zonat me nevoja specifi ke zhvillimore dhe zhvillimin e fsha t (publikuar në faqen e interne t të BRZH) www.brr.gov.mk

• Profi li i rajonit planor verilindor h p://www.northeastregion.gov.mk/Default.as-px?LCID=239

• Strategjia për zhvillim të barabartë rajonal 2009-2019

• Transferet e komunave në OJQ për vi n 2016 h p://opendata.mk/Home/Tekstu-alniDetails/39?Category=1

• Analiza e prak kave ekzistuese të përdorimit të mekanizmave për konsul me me qytetarët në krijimin e poli kave lokale dhe efek vite n e tyre - Botues FLRZ Sh p - Nevenka Longurova Girova vi 2017. h p://frlz.org.mk

• Qeliza bazë e vetëqeverisjes lokale në procesin e vendimmarrjes demokra ke - RCR Kratovo Përfundime nga një tryezë e rrumbullakët e mbajtur në mars 2017. www.regionalencentar.org.mk

TË QENDRËS

PËR ZHVILLIMIN

E RAJONIT JUGPERENDIMOR

PËRFSHIRJA E

SEKTORIT CIVIL

Emina Rustemoskа

Emin RustemoskiAutorët:

NË KRIJIMIN

E POLITIKAVE

4



PËR AUTORËT

Emina Rustemoskа është magjistre për eurointegrime, moduli socioekonomik (aktu-alisht në modulin sociokulturor të eurointegrimeve dhe doktorante e sociologjisë në sferën e qëndrueshmërisë së qyteteve). Ka përvojë pune si mësimdhënëse në shkollë fi llore 2010-2014, udhëheqëse projektesh në LER Strugë nga 2014, menaxhere pro-jektesh në Enhalon Strugë 2015 (Rrjetëzimi i OJQ-ve nga fusha e mjedisit jetësor për komunat e Strugës dhe Vevçanit/Përpilimi i regjistrit për OJQ), udhëheqëse në nismën qytetare për ngritjen e vetëdijes mbi punësimin e personave me të meta (janar – mars 2016), punë në portal interne (shtator 2016 – mars 2017).

Punon në tema të lidhura me analizë të regulla vave ligjore nga fusha e mjedisit jetë-sor (temë për punim magjistrature), Ligjin për punësim të personave me nevoja të veçanta. Është pjesëmarrëse në trajnim për shkrim të dokumenteve për poli ka pub-like, ak vizëm qytetar, etj.

Emin Rustemoski është student i fakulte t për edukatë fi zike, drej mi trajner futbolli. Ka përvojë pune në hotelieri, udhëheqës projektesh në Enhalon Strugë, rrjetëzimi i OJQ-ve nga fusha e mjedisit jetësor për komunat e Strugës dhe Vevçanit/Përpilimi i regjistrit për OJQ, pjesëmarrës në nismën qytetare për ngritjen e vetëdijes për punë-sim të personave me të meta, udhëheqës lokal i një projek kundër gjuhës së urre-jtjes, i fi nancuar nga Ambasada e Republikës së Francës ne Republikën e Maqedonisë.

Mbikëqyrës në një process zgjedhor të “Civil”. Ka marrë pjesë në disa trajnime për vëzhgim të prokurimit publik, ak vizëm qytetar, transparencë të buxhe t, dhe të ng-jajshme.

REZYME

Lënda e kësaj analize janë proceset e krijimit, sjelljes, dhe zba mit të poli kave dhe programeve të Qendrave për zhvillim të rajoneve, si pjesë e bartësve kryesore të poli- kave për zhvillim të barabartë rajonal (ZHBR). Si këto Qendra komunikojnë me publi-

kun e gjërë, gjegjësisht sa me punën e tyre e përfshijnë sektorin joqeveritar si tregues se sa këto ins tucione janë transparente dhe të përga tura për bashkëpunim ndërdi-kasterial. Kjo është si rrjedhojë e parimeve që janë paraparë në Ligjin për Zhvillim të barabartë rajonal (neni 4).

Tema e kë j hulum mi është si funkcionon Qendra për zhvillim të rajonit Jugperen-dimor, si dhe në çfarë mase është zbatuar Strategjia për zhvillim të barabartë rajonal për periudhën 2009-2019 sa u përket ak viteteve të parapara për rajonin Jugperendi-mor, si dhe Programit për zhvillim të rajonit në periudhën 2015/2019.

Duke pasur parasysh se deri në përfundimin e Strategjisë dhe Programit për zhvillim të barabartë ka rreth një vjet e gjysmë, ky hulum m ishte i rëndësishëm në disa as-pekte. Me këtë analizë u tentua të vërtetohet se Qendra në periudhën e kaluar ka pasur ndikim pozi v në rajon dhe çfarë. Kjo është relevante në nivel lokal, pasi që

sipas Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal këto Qendra janë bartëse të zhvillimit të cilat duhet të ndihmojnë në zvogëlimin e pabarazive në zhvillim në nivel kombëtar, gjegjësisht janë drejtëpërdrejtë përgjegjëse për përmirësimin e kushteve të përg-jithshme të jetesës dhe zhvillimit të popullataës sipas rajoneve, sëbashku me njësitë e vetëqeverisjes lokale.

Si burime të të dhënave të cilat u përdorën në përpunimin e analizës janë:

• Pyetësor në formë të anketës dhe intervistë me të punësuarit në Qendrën për zhvillim të rajonit Jugperendimor

• Pyetësor për Programin e punës së Qendrës 2015/19

• Të dhëna sta s kore nga Zyra Shtetërore e Sta s kës

• Pyetësor për organizata joqeveritare të ciliat u konsultuan në procesin e pre-ga tjes së Programit

• Pyetësor për organizata joqeveritare të cilat nuk kanë qenë pjesë e procesit të përga tjes së Programit

• Pyetësor për ins tucionet në nivel lokal

• Ligji për zhvillim të barabartë rajonal

• Strategjia për zhvillim të barabartë 2009 - 2019

• Programi për punë të Qendrës 2015/19

• Faqja e interne t e Qendrës për zhvillim të rajonit Jugperendimor

Me analizimin e dokumenteve të cilat i përkasin rajonit Jugperendimor dhe kryqëzimi i tyre me të dhënat e përfi tuara nga anketat u krijua pasqyra e funkcionimit të Qen-drës nga pikëpamja ins tucionale, si dhe pikëpamja e sektorit joqeveritar.

HYRJE

Gjatë realizimit të hulum mit u prega tën pyetësorë për organizatat joqeveritare (or-ganizata të cilat kanë qenë të konsultuara gjatë përpilimit të Programit, si dhe ata që nuk kanë qenë, por ak vitetet e tyre i realizojnë në territorin e RJP-së). Më tutje, u prega tën pyetësorë dhe pyetje anketuese për të punësuarit e Qendrës për zhvillim të RJP-së, ins tucionet në qyte n e Strugës dhe komunat të cilat i përkasin RJP-së. Kohëzgjatja e këtyre ak viteteve ishte periudha maj-qershor. Pyetësorët u shpërn-danë në person ose me postë elektronike, derisa intervistat me Qendrën për zhvillim të RJP-së dhe ins tucionet u realizuan në person. Gjithashtu, si burim të të dhënave u



përdor edhe faqja e Qendrës për zhvillim të RJP-së, e cila njëherit është pjesë e anal-izës, faqja e interne t e Zyrës shtetërore për sta s kë, faqet e interne t të komunave të RJP-së, si dhe publikimi “Poli ka për zhvillim të barabartë rajonal në Maqedoni: Qëllimet, sfi dat, trendet.”

PËR RAJONIN

Rajoni Jugperendimor është njëri nga tetë rajonet e Republikës së Maqedonisë. Për-bëhet nga komuna e Vevçanit, Dibrës, Debarcës, Ohrit, Kërçovës, Makedonski Brodit, Plasnicës, Strugës dhe Qendrës Zhupa. Kjo ndarje është bërë në bazë të emërimit të përvetësuar të Republikës së Maqedonisë në dhjetor të vi t 2007 (“Gazeta zyrtare e Republikës se Maqedonisë” nr. 158 e 28.12. 2007).1

Si prioritete të Qendrës për zhvillim të rajonit Jugperendimor janë të parapara: zhvil-limi ekonomik, arsimi, mbrojtja sociale dhe shëndetësore, turizëm dhe kulturë dhe mjedisi jetësor.

Në Programin për zhvillim të RJP-së është paraparë që rajoni t’i bazojë programet e veta të zhvillimit mbi potencialet që i posedon, të cilat janë potencialet turis ke për zhvillim të turizmit masiv, fetar, rural dhe alterna v, si dhe promovimi i rajonit si zonë e mbrojtur nga UNESKO.

DOKUMENTE STRATEGJIKE PËR ZHVILLIM TË BARABARTË RAJONAL

Dokumentet strategjike të ZHBR-së janë Ligji për ZHBR-në, Strategjia për ZHBR-në dhe Programi për zhvillim të rajonit.

Me anë të ligjit “rregullohen qëllimet, parimet dhe bartësit e poli kës për nxitjen e zh-villimit të barabartë rajonal, planifi kimi i zhvillimit rajonal, fi nancimi dhe shpërndarja e mjeteve për nxitje të zhvillimit të barabrtë rajonal, ndjekja dhe vlerësimi i zba mit të dokumenteve të planifi kimit dhe projekteve, dhe pyetje tjera te lidhura me zhvil-limin rajonal.”2

Nga qëllimet e Ligjit veçojmë:

zmadhimi i konkurencës së rajoneve përmes forcimit të kapacite t të tyre inova v, shfrytëzimi op mal dhe valorizimi i pasurisë natyrore, kapitalit njerëzor dhe veçoritë ekonomike në rajone të ndryshme,

ruajtja dhe zhvillimi i iden te t të veçantë të rajoneve, si dhe mira mi dhe zhvillimi i tyre,

revitalizimi i fshatrave dhe zhvillimi i zonave me nevoja të veçanta të zhvillimit dhe

1„Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr. 10 i 20.01.2014 2 Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr.63 v. 22.05.2007

mbështetja e bashkëpunimit ndërkomunal i njësive të vetëqeverisjes lokale në funk-cion të nxitjes së zhvillimit të barabartë rajonal.

Në mesin e parimeve të parapara të Ligjit veçojmë:

partneritet – bashkëpunim gjatë prega tjes, zba mit, mbikëqyrjes dhe vlerësimit të dokumenteve të planifi kimit për zhvillim rajonal ndërmjet organeve të pushte t qën-dror dhe njësive të vetëqeverisjes lokale, partnerët ekonomikë dhe socialë, dhe për-faqësues të tjerë relevantë të shoqërisë qytetare.

transparenca – informimi i rregullt, me kohë dhe objek v i publikut mbi masat e poli- kës për nxitjen zhvillimit të barabartë rajonal, si dhe mundësimi i qasjes së lirë deri

të informatat për palët e interesuara,

qëndrueshmëri – respek mi i komponentave ekonomike, sociale dhe ekologjike të zhvillimit gjatë krijimit të poli kës për zhvillim të barabartë rajonal.

Strategjia për zhvillim rajonal paraqet dokument bazë mbi të cilin bazohen ak vitetet e përgjithshme në lidhje me zhvillimin rajonal të shte t.3 Ajo i referohet periudhës 2009/2019, ndërsa është e prega tur dhe e vendosur si obligim i cili del si rrjedhojë nga Ligji për ZHBR i v. 2007.

Me të defi nohen parimet për zhvillim të barabartë siç janë: programimi, partnerite , bashkëfi nancimi, transparenca, nënshtrimi, dhe qëndrueshmëria. Pastaj qëllimet, siç janë: zhvillimi i barabartë dhe i qëndrueshëm i gjithë territorit të RM-së, zvogëlimi i pabarazive ndërmjet rajoneve, ruajtja dhe zhvillimi i iden te t të veçantë të rajoneve, revitalizimi i fshatrave, si dhe mbështetja ndërkomunale dhe bashkëpunimi ndërku-fi tar.

Programi për zhvillim të rajoneve rrjedh si obligim nga Ligji i ZHBR-së dhe përpilohet për secilin rajon në veçan , mbi bazë të karakteris kave dhe nevojave të rajonit, ndër-sa janë në pajtueshmëri me Strategjinë dhe dokumentet të cilat dalin nga procesi i integrimit të RM-së në BE.

Programi për zhvillim të rajonit Jugperendimor4 është dokument afatmesëm me qël-lime të parapara afatmesme të cilat janë planifi kuar të realizohen deri në vi n 2019. Programi mbulon zhvillimin e diturisë, arsimit, turizmit, infrastrukturës, teknologjisë informa ke, kohezionit, ekonomisë, mbrojtjes së mjedisit jetësor. I njëj është për-punuar sipas burimeve, potencialeve dhe nevojave të rajonit. Programi bazohet edhe në vizionin për zhvillim të rajonit Jugperendimor dhe paraqet bazën për përqëndrimin e projekteve të komunave. Me zba min e Programit parashikohet se do të kontribo-het edhe në përforcimin e bashkëpunimit ndërrajonal dhe ndërkufi tar në realizimin e projekteve të përbashkëta të zhvillimit.

3 „Strategјia për zhvillim rajonal“, Gazeta zyrtare e Republikës së RM nr.119, 30.09.20094 „Programi për zhvillim të rajonit Jugerendimor 2015-2019“,Strugë, prill 2015



ROLI DHE STRUKTURA E QENDRËS PËR ZHVILLIM TË RAJONIT JUGPERENDIMOR

Qendra për zhvillim të rajonit Jugperendimor (QZHRJP) i kryen detyrat të cilat rezul-tojnë nga dispozitat ligjore të Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal. Sipas të njëj t, qendra e rajonit është në komunën me numër më të madh të banorëve, në ras n e RJP kjo është Komuna e Strugës.5

QZHRJP si detyrë kryesore e ka prega tjen e Programit për zhvillimin e planeve ak-cionale për zba min e të njëj t, ndërsa bazohen në Strategjinë për zhvillim rajonal. Përveç kësaj, brenda ak viteteve të rajonit hyjnë edhe ak vitetet që janë të lidhura me Qendrën për bashkëpunim ndërkomunal, promovim të mundësive për zhvillim të rajonit, si dhe bashkëpunim me ins tucionet rajonale nga vendet tjera.

Puna e Qendrës është drejtpërdrejtë e lidhur me Këshillin për zhvillim rajonal në rajo-nin Jugperendimor dhe njëherit është organ i cili i zbaton vendimet e Këshillit.

Qendra për zhvillim të rajonit Jugperendimor është funkcional nga 01.07.2009 , ka pesë të punësuar në këto struktura: menaxher, tre koordinatorë projektesh dhe një administrator.6

АNALIZA E AKTORËVE NË ZHVILLIMIN E RJP SË

Për nevojat e kë j hulum mi, janë realizuar intervista dhe anketa me të punësuarit e QZHRJP-së. Nga informacionet e mbledhura mund të përfundohet se QZHRJP i përf-shin organizatat ne punën e saj përmes konsul mit në përpilimin e Programit dhe përmes propozim projekteve. Organizatat joqeveritare ndonjëhere i shfrytëzojnë burimet e QZHRJP-së për planifi kim të ak viteteve dhe projekteve të tyre.

Organizatat të cilat kanë marrë pjesë në ak vitete janë nga komunat Strugë, Dibër dhe Ohër, ndërsa fusha e tyre e punës është turizmi, çështjet sociale, ekologjia, etj, Gjithashtu, si ins tucion kanë marrë esa nga organizatat në tribunat, sesionet, deba-tet publike dhe ak vitetet e tyre.

Përfaqësuesit e Qendrës besojnë se ka hapësirë dhe nevojë për bashkëpunim më të madh në relacionin organizata dhe QZHRJP, si dhe promovim më i madh i ak viteteve të QZHRJP-së përmes rrjeteve sociale. Bashkëpunimi ndërmjet komunave në QZHRJP zhvillohet përmes koordinimit të ak viteteve, realizimit të projekteve të përbashkëta, takimeve konsultuese dhe informa ve. Si ak vitete të cilat i realizon QZHRJP thekso-jmë: info sesione për thirrje me fondin për inovacione dhe konsul me për mbushjen e aplikacioneve, organizimi i puntorive, prezen mi dhe zmadhimi i kapaciteteve për qasje deri te fondet përkatëse në nivel të shte t dhe BE-së.

Në mesin e ak viteteteve të cilat i realizon Qendra është edhe brendimi i rajonit përmes brendimit të qershive të Ohrit dhe djathit të Dibrës, të cilat janë realizuar plotësisht.

5 Ligji për Zhvillim të barabartë rajonal Neni 24, Gazeta zyrtare e RM-së nr. 63, 22.05.2007 6 Faqja zyrtare e QZHRJP

Si masë ose ak vitet për tërheqjen e inves meve në rajon është prega tja dhe shtyp-ja e udhëzuesit për inves me, promovimi i potencialeve ekonomike përmes sistemit GIS për potencialet investuese të RJP-së.

Ak vitetet e parapara për forcimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme janë re-alizimi i trajnimeve për gra ndërmarrëse në 3 rajone mikro – Strugan, Dibran dhe Kërçovar, si dhe hapja e një qendre biznesi për mbështetjen e bizneseve startap, or-ganizimi i sesioneve informa ve me MPB-në, fond për inovacione, mbështetje dhe bashkëpunim i njësive.

Përpilimi i dokumenacioneve të projekteve për infrastrukturë rurale është njëra nga masat për krijimin e kushteve për zhvillim rural, ndërsa për ndër m, rikonstruim dhe modernizim të rrje t të komunikacionit është paraparë prega tje e dokumentacionit teknik për rrugë rajonale dhe projekt bazë ndër mor infrastrukturor për ndër min e një vendkalimi për këmbësorë në RJP.

Për zhvillimin e turizmit të lidhur me trashëgiminë kulturore dhe natyrore është para-parë prega tje e dokumentacionit të planifi kimit urbanis k të planeve urbane për fshatra, i cili është në zhvillim e sipër, dhe gjithashtu edhe krijimi i një aplikacioni android për sigurimin e informatave për atraksione turis ke. Përmes organizimit të puntorive, formimit të Rrje t për zhvillim përfshirës rural, Programi për zhvillim të turizmit rural dhe Planit Aksional parashihet përmirësimi i punës së njësive dhe llojet tjera të bashkësive.

Përsa i përket ruajtjes së cilësisë së mjedisit, është parashikuar një projekt bazë për traj min e mbeturinave të ndër mit, dhe për kullimin e ujërave të ndotur komunale dhe impianteve të traj mit të ujit po përga tet dokumentacioni dhe përmbarimi.

Një nga mënyrat për të përmirësuar bashkëpunimin me organizatat dhe ins tucionet e tjera është mundësia e bashkëpunimit dhe mbështetjes në rast të nevojës për part-neritet në varësi të mundësive.

Gjithashtu, bashkëpunimi me departamentet për zhvillimin ekonomik lokal të komu-nave, nëpërmjet të cilit ata drejtpërdrejt ose tërthorazi dërgojnë esa për organizata të tjera në varësi të sektorit të bashkëpunimit. Në fund të vi t ohen organizatat që janë më ak ve, të cilat me projektet dhe ak vitetet e tyre të zbatuara mund të gjen-den në programin vjetor të Qendrës.

Si shpjegim për përfshirjen e pamja ueshme të më shumë organizatave në ak vitete, Qendra thekson se organizatat mund të përfshihen vetëm në nivel konsulta v për sh-kak të pozitës ins tucionale dhe ligjore të QZHRJP-së, ndërsa pavarësia e dobët fi nan-ciare e Qendrës i kufi zon mundësitë për komunikim më të drejtpërdrejtë me sektorin civil (organizimi i më shumë takimeve konsulta ve në të gjitha komunat, tribuna, etj.).

Sa i përket prioriteteve të zba mit, vendos Këshilli për Zhvillimin të RVP-së, dhe duke i dhënë përparësi listës, kryetarët e komunave vendosin se cilat projekte do të zba-tohen. Prandaj, te disa masa të Programit nuk ka ak vitete të kryera. Çështjet më të rëndësishme për të cilat Këshilli është deklaruar se do të zbatohen, përfshijnë masat



për infrastrukturën dhe mjedisin, siç është instalimi i pajisjeve urbane, kontejnerëve të mbeturinave etj.

Ajo që mbetet si sfi dë në periudhën e ardhshme është gjetja e modeleve në të cilën masat që janë lënë pas dore dhe me interes të lartë për banorët e RJP-së, të realizo-hen pjesërisht.

Si pjesë e hulum mit, janë intervistuar disa ins tucione lidhur me nivelin e bash-këpunimit të tyre me QZHRJP-së.

Agjencioni i Punësimit - Strugë

Si një prioritet i kë j ins tucioni u theksua të jetë ndërmjetësimi në punësim dhe evi-den mi i të papunëve, si dhe mbështetja gjatë punësimit. Nga analiza është gjetur se në mesin e QZHRJP–së dhe Agjencionit për punësim nuk ka bashkëpunim, por edhe se në përgjithësi, niveli i bashkëpunimit të kë j lloji të ins tucioneve që punojnë për të përmirësuar ak vite n ekonomik të popullsisë në nivel lokal nuk është i kënaqshëm.

Supozohet se bashkëpunimi më intensiv do të çonte në realizimin më të madh të ak- viteteve të parashikuara nga të dy ins tucionet. Është theksuar se bashkëpunimi për

të përmirësuar komunikimin ndërmjet ins tucioneve që veprojnë në nivel lokal është shkëmbimi i informacionit, si dhe projekte dhe nisma të përbashkëta në ato fusha ku ka tema që përputhen.

Kryqi i Kuq Strugë

Kryqi i Kuq është ins tucion i cili punon në çështjet sociale dhe mbrojtjen shënde-tësore. Nga ata u theksua se nuk kanë bashkëpunim me QZHRJP-në dhe nëse do të kishin bashkëpunim më intenzsiv do të vinte deri te realizimi më i madh i ak viteteve të parapara nga të dy ins tucionet.

Zyra për Mjedis Jetësor në kuadër të MMJPH-Strugë

Nga ky ins tucion u theksua se duhet t›i drejtohemi Komunës së Strugës, Departa-men t për urbanizëm dhe mjedis, brenda Departamen t të Mjedisit. Informacionet për bashkëpunimin të mëparshëm me QZHRJP-së nuk na u dorëzuan.

Sektori për zhvillimin ekonomik lokal të Komunës së Strugës

Një nga ins tucionet me të cilat QZHRJP ka bashkëpunim dhe mirëkup m të shkëlqye-shëm është sektori ZHEL brenda Komunës së Strugës. Ata theksojnë se komunikimi zhvillohet në një nivel intensiv, me takime javore, mujore dhe periodike, ndërsa për përmirësimin e komunikimit ndërmjet ins tucioneve që punojnë në nivel lokal, për të ndihmuar takimet e rregullta javore për koordinim dhe komunikim përdoren aplikaci-one të interne t, si skype, webinar etj.

Ak vitetet e përbashkëta të ZHEL-it dhe QZHRJP-së janë: menaxhimi i përbashkët, planifi kimi dhe zba mi i programeve, planeve dhe projekteve në të gjitha fushat e

kompetencave të komunave, së bashku me një ekip të ZHEL-it dhe sektorëve të tjerë.

Këto ak vitete janë në kuadër të ligjit, në përputhje me parimin e nënshtrimit, që do të thotë se ata kanë të drejtë që në zonën e tyre kryejnë ak vitetet e interesit publik me rëndësi lokale, të cilat nuk përjashtohen nga kompetenca e tyre apo nuk janë në kompetenca të organeve të pushte t të shte t. Ata theksojnë se do të ishte mirë në qo ë se bëhen përpjekje për të krijuar organ ndërins tucional ku do të merrnin pjesë më shumë ins tucione lokale (NPB Strugë, Kryqi i Kuq, Qendra për Punë Sociale, OJQ-të, LER-i dhe QZHRJP) i cili do të kishte takime koordinuese dhe do të kontribonte në bashkërendimin dhe njohjen më të madhe të ak viteteve të ndërsjella dhe përmirë-simin e bashkëpunimit ndërmjet tyre.

Në periudhën 16-19 qershor 2017, kemi kryer një anketë me 10 organizata joqeveri-tare që veprojnë në RJP (Strugë, Kërçovë, Ohër, Dibër).

Në bazë të të dhënave të fi tuara, mund të konkludohet se shumica e OJQ-ve të in-tervistuara janë të njo uara për ekzistencën e QZHRJP-së, por nuk e shohin atë si një partner potencial për bashkëpunim, pasi shumica e tyre nuk janë drejtuar në Qendër për të dhëna dhe nuk kanë marrë pjesë në ak vitetet e kryera prej saj.

Lidhur me transparencën, përgjigjet janë të ndara. Kjo është ndoshta për shkak të fak t që faqja e interne t e Qendrës ofron informata të mja ueshme për ak vitetet, por është gjithashtu fakt që Qendra nuk është promovuar mja ueshëm nga media. Qendra nuk ka profi le në mediat sociale, që tashmë prak kohet nga disa ins tucione. Linku i Qendrës ekziston në faqen zyrtare të Komunës së Strugës.7

Ajo që i përshtatet interesit kryesor të kësaj analize është se shumica e OJQ-ve konsid-erojnë se Qendra duhet të bashkëpunojë me OJQ-të, veçanërisht me organizatat që punojnë në nivel lokal, duke pasur parasysh fak n se shumë nga projektet përkojnë me prioritetet e RJP-së. Mënyrat kryesore përmes të cilave mund të rritet ky bash-këpunim theksohet një listë postare përmes së cilit organizatat joqeveritare dhe Qen-dra do të shkëmbejnë informacione mbi ak vitetet e kryera dhe të planifi kuara, dhe interesimi më i madh të Qendrës për ak vitetet e zbatuara nga OJQ-të.

Nëse përmblidhen të gjithë të dhënat, mund të konkludohet se percep mi i OJQ-ve është se Qendra është mja e mbyllur për bashkëpunim, që aktualisht nuk shihet si partner i bashkëpunimit dhe se në të ardhmen duhet të krijohen kanale për komuni-kim me OJQ-të në nivel lokal dhe nivel rajonal.

Si pjesë e hulum mit, u zhvillua edhe një intervistë me organizatat që morën pjesë ak ve në përpilimin e Programit për zhvillim të RJP-së. Një nga organizatat që morën pjesë në takimet konsulta ve dhe dorëzoi informacione për këtë është Agjencia për Zhvillim Lokal nga Struga. Nga organizatat e tjera që morën pjesë në përga tjen e programit dhe na u treguan në intervistën me punonjësit e QZHRJP-së, nuk morëm përgjigje për pyetjet tona.

7 Faqja zyrtare e Komunës së Strugës



Agjencioni Lokal për Zhvillim Strugë (ALZH)

Bazuar në pyetësorin e dorëzuar dhe në intervistën e kryer me ALZH Strugë, është theksuar se ata si një organizatë janë të njo uar për ekzistencën e QZHRJP-së dhe organizata është uar në prega tjen e Programit për zhvillimit 2015-2019 dhe në promovimin e projekteve rajonale. Gjithashtu, në rastet kur u kërkuan informacione mbi RJP-në, ato u siguruan. Lidhur me transparencën, u theksua se QZHRJP është transparente në punën e saj, megjithëse Qendra nuk është promovuar mja ueshëm në media.

U theksua gjithashtu se nevojitet bashkëpunimi me sektorin joqeveritar, pasi Qendra merret me çështjet me interes lokal për qytetarët. Si një mënyrë për të rritur bash-këpunimin u theksua përfshirja e QZHRJP-së nga ana e OJQ-ve në përga tjen e projek-teve përmes konsul meve, përgjigje më me kohë në mesazhet e dërguara nëpërmjet adresave elektronike në mënyrë që të njihen më mirë me punën dhe ak vitetet e tyre, si mundësi për bashkëpunim dhe transparencë më të madhe.

PËRFUNDIMET

Si përfudime të përgjithshme nga ky hulum m mund të nxirren disa:

Qendra për zhvillim të Rajonit Jugperendimor nuk është mja ueshëm e njohur në publikun më të gjërë sa u përket ingerencave me të cilat posedon. Ekziston bash-këpunim i pamja ueshëm ndërins tucional me ins tucionet tjera në nivel lokal dhe rajonal. Nuk ekziston koordinim ak vitetesh me ins tucionet tjera sa i përket bash-këpunimit në tema të ngjajshme ose të njëjta, përveç me LER Strugë.

Edhepse Qendra ka kapacitet për punë, një pjesë e madhe e ak viteteve të Programit 2015-19 nuk kanë fi lluar me realizim.

Bashkëpunimi me sektorin joqeveritar është në nivel të ulët. Qendra shumë pak i përfshin OJQ-të në ak vitetet e tyre, ndërsa sektori civil nuk e sheh Qendrën si part-ner për bashëpunim.

Transparenca e QZHRJP-së është e pjesshme dhe nevojitet gadishmëri më e madhe e Qendrës.

REKOMANDIME

• Nevojitet që qendra të përqëndrohet kah promovimi më i madh në rrjetet so-ciale, duke marrë parasysh se pjesa më e madhe e ins tucioneve i përdorin rrjetet si shërbim komunikimi me qytetarët.

• Nevojitet përfshirje më e madhe dhe informim i organizatave joqeveritare për ak- vitetet e punës së Qendrës. Formimi i listës postare me të cilën Qendra mund t’i

informojë OJQ-të e interesuara për ak vitetet e tanishme dhe ato të planifi kuara është njëra nga mundësitë e cila mund të shfrytëzohet.

• Formimi i organit joformal në të cilin do të anëtarësohej Qendra, ins tucionet tjera në nivel lokal dhe organizatat joqeveritare me të cilën do të koordinoheshin ak vitetet, do të shkëmbeheshin informacione e të ngjajshme, do të kontribonte për funkcionimin më të mirë të të gjithë palëve të caktuara.

• Priori zimi më i madh i masave të parapara nga Pogrami për zhvillim të rajonit nga ana e Këshillit të RJP-së do të kontribonte në përqindjen më të madhe të real-izimit të të njëjtës. Për momen n një pjesë e madhe e masave as nuk kanë fi lluar me realizim, ndërsa të njëjtat do të mundnin në masë të madhe përmirësonin kushtet socio-ekonomike të RJP-së.

LITERATURA

• Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 10 i v. 20.01.2014

• Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 63 i v. 22.05.2007

• Strategjia për zhvillim rajonal, Gazeta zyrtare e RM-së nr. 119 i v. 30.09.2009

• Programi për zhvillimin e rajonit Jugperendimor 2015-2019, strugë, 2015

Burimet e interne t të shfrytëzuara

• h p://www.stat.gov.mk/OblastOpsto.aspx?id=1

• h p://www.stat.gov.mk/publikacii/2.4.15.10.pdf

• http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Prostorn-iEdinici/125_PrEdn_reg_09_BrOps niNM_mk.px/table/tableViewLayout2/?rx-id=8ea62263-fc0a-4416-95b0-cbdc7fe7539c

• http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Delovni-Subj__AktDelovniSubjek /375_DelSub_Reg_01DsBrVr_mk.px/table/tableView-Layout2/?rxid=f7bfd065-765f-484a-9557-b37473c14b3f

• h p://www.southwestregion.mk/ZaRegionot.aspx

• h p://www.southwestregion.mk/home.aspx

• h p://www.southwestregion.mk/media/24018/giz_jugozapadenregion_razvo-jnaprograma_vnatresni_makedonski_posledna.pdf



TË QENDRAVE

PËR ZHVILLIM TË

RAJONEVE PËR

PERIUDHËN KOHORE

2012 2016

VËZHGIMI I

PËRDORIMIT TË

FONDEVE TË BE SË

Vlado AnçevAutor:

DHE MJETEVE

TË TJERA JOBUXHETORE

5



TË DHËNA TË SHKURTËRA MBI AUTORIN

Vlado Ançev ka mbaruar studimet e Sociologjisë ne Fakulte n Filozofi k në Shkup në vi n 2002. Që atëherë është i kyçur në mënyrë ak ve në sektorin civil. Ka qenë bash-këpunëtor në disa organizata joqeveritare vendase dhe ndërkombëtare. Ka marrë pjesë në një numër të madh të projekteve hulumtuese dhe zhvillimore të fushave: zhvillim lokal, ulje të varfërise, të drejtat e njeriut, punë dhe marrëdhëniet e punës, edukim joformal, etj.

REZYME E SHKURTËR

Qëllimi i kë j hulum mi është të merren të dhëna bazë për kapacitetet e qendrave për zhvillim të rajoneve për qasje deri te “mjetet jobuxhetore” të fi nancimit, në rradhë të parë fondet e BE-së dhe burimet tjera ndërkombëtare, si burime të mundshme të fi nancimit të qendrave, të përcaktuara në ligjin për zhvillim të barabartë rajonal. Shtytja për zgjedhjen e kësaj teme për hulum mi janë nismat e ndryshme për mundë-simin e qëndrueshmërisë më të madhe fi nanciare të qendrave për zhvillim të rajone-ve, nisma të cilat gjatë periudhës së kaluar sollën ndryshime dhe shtesa në ligjin për zhvillim të barabartë rajonal. Në hulum m u planifi kua të përfshihen të dhëna nga të pesë qendrat nga të cilat u fi tuan të dhëna fi llestare, nëpërmjet pyetësorit dhe interv-istës. Në raport japim hyrje të shkurtër të koncep t të ZHBR-së dhe disa të dhënave më të rëndësishme për fi nancim buxhetor, si të dhëna për rëndësinë e zhvillimit të kapaciteteve të qendrave, pas së cilës pason një pjesë e shkurtër me të dhënat më të rëndësishme nga të pesë qendrat, nga të cilat të dhëna nxirren përfundimet e dhëna.

HYRJE

Zhvillimi i barabartë rajonal në shoqërinë maqedonase është koncept rela visht i ri. Regullimi i ri ligjor u krijua në verzionin e Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal (më tutje në tekst: LZHBR) të vi t 2007, i cili më pas pa tre ndryshime dhe shtesa (në 2013, 2014 dhe 2015).

Edhepse rregullimi rajonal është i përfshirë në koncep n për zhvillim edhe përpara kësaj periudhe1, struktura e sotme ins tucionale e zhvillimit rajonal bazohet në LZH-BR, me ndryshimet dhe shtesat e j.

Në nenin e dytë te LZHBR-së, zhvillimi i barabartë rajonal defi nohet si “proces i iden- fi kimit, nxitjes, menaxhimit, dhe shfrytëzimit të potencialeve zhvillimore të rajoneve

dhe zonave me nevoja të veçanta të zhvillimit, me qëllim të zvogëlimit të pabaraz-ive në shkallën e zhvillimit në dhe ndërmjet rajoneve”, ndërsa më tutje edhe rajonet defi nohen si “njësi territorialo-funksionale të përcaktuara për qëllime të planifi kimit

1 Më shumë për poli kën e zhvillimit rajonal para LZHBR në: Poli ka për zhvillim të barabartë në Maqe-doni: qëllimet, sfi dat, trendet, Slagjan Penev dhe Borçe Trenovski, Fondacioni Shoqëria e hapur Maqedo-ni, 2017, faq.28

dhe zba min e poli kave të zhvillimit për të nxitur zhvillimin e barabartë rajonal“.2

Zba mi i ak viteteve profesionale të cilat janë me rëndësi për zhvillimin e rajoneve në LZHBR (Neni 24) është paraparë me themelimin e qendrave për zhvillimin e rajoneve, të cilat në pajtueshmëri me ndarjen sa s kore të tetë rajoneve, janë në të njëj n numër – tetë qendra për zhvillimin e rajoneve.

Njëra nga temat më të rëndësishme për qendrat për zhvillim të barabartë të rajoneve, por në të njëjtën kohë edhe për ZHBR-në, është fi nancimi i këtyre qendrave, madje pikërisht fi nancimi dhe qëndrueshmëria e qendrave ishin arsyeja e nisjes së disa ndry-shimeve dhe shtesave në LZHBR. Forcimi i qëndrueshmërise në fukcionimin e qen-drave është me rëndësi të veçantë në forcimin e rolit të tyre në afrimin në masë më të madhe me shembuj të suksesshëm europianë për menaxhimin e qendrave rajonale, të cilat bazohen në parimet e partnerite t dhe bashkëpunimit.

Sipas LZHBR-së (Neni 27)3, burime të fi nancimit të zhvillimit rajonal janë:

• buxhe i Republikës së Maqedonisë,

• buxhetet e njësive të vetëqeverisjes,

• fondet e Bashkimit Evropian,

• burime të tjera ndërkombëtare,

• donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë,

• mjete të tjera të përcaktuara me ligj.

Për nevojat e kë j hulum mi do ta përdorim termin „mjete jobuxhetore“ i cili ka të bëjë me katër burimet e fundit të mundshme për fi nancim (fondet e BE-së, burime të tjera ndërkombëtare, donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë dhe mjete të tjera të përcaktuara me ligj), edhepse në disa raste ekzistojnë modele të fi nancimit dhe bashkë-fi nancimit ku burimet kombinohen dhe nuk ka kufi të qartë të asaj se çfarë është fi nancim buxhetor, dhe çfarë jobuxhetor.

Qëllimi i hulum mit është të fi tohen të dhëna mbi atë se në çfarë mase qendrat për zhvillimin e rajoneve kanë ndërtuar kapacitete për qasje dhe shfrytëzim të fondeve të BE-së dhe burimeve te tjera ndërkombëtare, dhe të jepet shqyr m i shkurtër mbi atë se në çfarë mase qendrat realizojnë të ardhura edhe nga dy burimet e fundit të mundshme për fi nancim në LZHBR (Donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë dhe mjete të tjera të përcaktuara me ligj ).

Në hulum m u përfshinë të tetë qendrat për zhvillim të rajoneve, të cilat ishin të

2 Ligji për zhvillim të barabartë rajonal, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr. 63/2007, 187/2013, 43/2014 dhe 215/2015), faq.13 Ligji për zhvillim të barabartë rajonal, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr. 63/2007, 187/2013, 43/2014 dhe 215/2015)



kontaktuara për pjesëmarrje në hulum m, ndërsa të dhënat nga intervistat ose py-etësorë të mbushur u morën nga pesë qendra. Korniza kohore e periudhës për analizë është peridha pesë vjeçare nga vi 2012 – 2016.

FINANCIMI DHE KAPACITETET E QENDRAVE PËR ZHVILLIM TË RAJONEVE

Poli ka e ZHBR-së në prak kë është e pamundur pa, nga njëra anë mbështetjen e vazhdueshme të qendrave për zhvillim të rajoneve nga shte , ndërsa nga ana tjetër, pa mbështetjen fi nanciare nga mënyra të tjera joshtetërore të fi nancimit, në masë më të madhe, pa mbështetjen e fondeve ndërkombëtare për zhvillim.

Mbështetja buxhetore fi nanciare e qendrave për zhvillim të rajoneve bazohet në LZ-HBR, ku është vendosur fi nancimi i qendrave nga Ministria për vetëqeverisje lokale, byroja për zhvillim rajonal dhe njësitë e vetëqeverisjes lokale përbrenda rajoneve.

Duke e pasur parasysh fi nancimin buxhetor, fak i cili duhet të theksohet është se për realizimin e poli kës së ZHBR-së nga buxhe i RM-së do të duhej të ndaheshin mjete në lartësi të paktën 1% nga BPN,4 por sipas disa analizave relevante kjo shumë nuk është arritur në asnjë vit që nga sjellja e Ligjit, edhepse raportet e Qeverisë operojnë me të dhëna të cilat lëvizin nga përafërsisht 1% deri 3, 25% nga BPN.5

Dallimi në vlerësimin e raporteve të pavarura dhe të raporteve të qeverisë ka të bëjë me atë nëse mjetet e buxhe t të RM-së ndahen sipas shkallës së zhvillimit të rajone-ve (siç është e paraparë në LZHBR) ose në bazë të shpërndarjes së përgjithshme për zhvillim rajonal (që është vazhdimësi e poli kës për zhvillim në zonat e zhvilluara jo aq sa duhet, e cila ekzistonte përpara sjelljes se LZHBR-së).6

Përveç mjeteve buxhetore, segment i rëndësishëm në fi nancimin e qendrave janë edhe mjetet jobuxhetore, nga të cilat si më të rëndësishme janë mjetet nga fondet e BE-së dhe burimet tjera ndërkombëtare.

Tanimë disa vite në shoqërinë civile është aktual deba rreth fondeve IPA të BE-së dhe kapacite administra v (ins tucional) thithës i shte t për shfrytëzimin e tyre. Analizat e bëra në lidhje me këtë temë e potencojnë kapacite n administra v thithës të shte t si arsye bazë për kapacite n e përgjithshëm të ulët për shfrytëzimin e fondeve IPA.7

Kapacite thithës defi nohet si „shkalla deri ku një shtet i veçantë, anëtar ose kandidat për anëtarësim në BE, është në gjendje t’i shfrytëzojë mjetet fi nanciare të lejuara (të ndara) nga buxhe i BE-së, por që kjo të jetë e bërë në mënyrë që do të japë rezultate

4 Ligji për zhvillim të barabartë rajonal, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr. 63/2007, 187/2013, 43/2014 dhe 215/2015) 5 Poli ka për zhvillim të barabartë rajonal në Maqedoni: qëllimet, sfi dat, trendet, Slagjan Penev dhe Borçe Trenovski, Fondacioni Shoqëria e hapur Maqedoni, 2017, faq.7 6 Njëjtë, faq.43 7 Shfrytëzimi i fondeve të BE-së në Republikën e Maqedonisë: еfi kasitet, ndikim dhe kapacitet thithës, përmbledhje studimesh, Ins tu për poli kë evropiane (EPI), 2013, faq. 9

të dukshme (gjegjësisht në mënyrë efek ve dhe efi kase).8

Rëndësia e zhvillimit të kapaciteteve të ins tucioneve nga fusha e ZHBR-së është e përfshirë në Strategjinë për zhvillim e Republikës së Maqedonisë nga vi 2009-2019, ku zhvillimi i kapaciteteve pëcaktohet si „ përcaktues i rëndësishëm për përfi min/shfrytëzimin e mjeteve për rajonet“.9

Njëra nga prioritetet e Strategjisë (priorite 2.7), është edhe ngritja e kapacitetve të ins tucioneve,10 ku disa nga masat e parapara, në mes tjerash, janë: pajisja cilësore dhe sasiore e qendrave, përkryerja e vazhdueshme e burimeve njerëzore, sigurimi i trajnimeve të caktuara, etj.

МETODOLOGJIA

Në periudhën maj - qershor 2017 u realizua mbledhja e të dhënave, ku u përdorën të dhëna primare. Të dhënat u fi tuan nëpërmjet të instrumen t – pyetësor, me çka në kontakt me qendrat i’u ofrua ta plotësojnë pyetësorin dhe ta dërgojnë në formë elektronike, ose të realizohet intervistë gjysëm e strukturuar me të njëjtat pyetje (me plotësim eventual të të dhënave të kërkuara).

U kontaktuan të tetë qendrat për zhvillim të rajoneve, nga të cilat u mor përgjigje nga pesë qendra (u realizuan dy intervista, ndërsa nga tre qendra përgjigjet e pyetësorit u morën me anë të postës elektronike).

Të dhënat u morën nga këto qendra, gjegjësisht rajone: Rajoni i Pellagonisë, i Jug-lindjes, i Verilindjes (pyetësor i plotësuar me anë të postës elektronike), dhe rajonet e Vardarit dhe Shkupit (intervistë).

Në vazhdim do t’i shpalosim të dhënat të cilat i morëm nga hulum mi.

QENDRA PËR ZHVILLIM TË RAJONIT TË PELLAGONISË

Qendra për zhvillim të rajonit të Pellagonisë (QZHRP) për momen n funkcionon me 6 të punësuar dhe rregullisht aplikon në fondet e hapura të disponueshme. Sipas deklaratës së të punësuarve në qendër, vlerësimi i tyre është se shfrytëzimi i fond-eve të BE-së dhe fondeve të tjera ndërkombëtare nga ana e QZHRP-së është në nivel ndjeshëm të lartë.11

QZHRP për periudhën pesëvjeçare (2012-2016) ka të ardhura gjithsejt 225.369.381

8 Njëjtë, faq. 99 Strategjia për zhvillim rajonal të Republkës së Maqedonisë 2009-2019, „Gazeta zyrtare e RM-së“nr. 119/2009, faq. 13 10 Njëjtë, faq. 6511 Përgjigjia e Vladimir Veliçovskit, i punësuar në Qendrën për zhvillim të rajonit të Pellagonisë, i pranuar nëpërmjet postës elektronike më 22 qershor 2017



denarë. Nga këto, përafërsisht 56% janë mjete buxhetore, 27% janë projekte nga fon-det e BE-së, 16% nga fondet e tjera ndërkombëtare dhe 1% të ardhura nga mjete të tjera të përcaktuara me ligj.

Në numra absolutë, mjetet buxhetore kapin shumën e 125.402.503 denarëve, projek-tet e fi nancuara nga fondet e BE-së kapin shumën e 61.264.700 denarëve, projektet nga donatorët e tjerë ndërkombëtarë 36.395.928 denarë, ndërsa të ardhurat nga mjete të tjera të përcaktuara me ligj 2.306.250 denarë.

Sa i takon fi nancimit nga programet e BE-së, QZHRP në periudhën nga 2012–2016 ka realizuar dy projekte (të dy në periudhën nga 2012-2014) dhe të dy me vlerë të përg-jithshme 61.264.700 denarë. Të dy projektet janë nga IPA për bashkëpunimi ndërku-fi tar Maqedoni – Greqi.

Sa u takon projekteve nga burime të tjera ndërkombëtare, në periudhën 2012–2016, QZHRP ka implementuar gjithsejt 12 projekte me vlerë 36.395.928 denarë. Në këta 12 projekte për periudhën e përgjithshme pesëvjeçare hyjnë: tre projekte të mbështetu-ra nga USAID, tre projekte nga bashkëpunimi i decentralizuar Maqedoni – Normandi, dy projekte nga UNDP, dy projekte nga Programi gjerman për zhvillim - GIZ, dhe nga një projekt nga Ambasada e Holandës dhe Baspunimi Japonez i zhvillimit.

Sa për fushat prioritare, QZHRP në periudhën e shënuar ka implementu-ar projekte nga të gjithë fushat (zhvillim ekonomik, infrastrukturë, mjedis jetësos, bujqësi dhe zhvillim rural, turizëm, kulturë dhe sport), përveç të fus-hës së arsimit.

QZHRP nuk ka realizuar të ardhura me anë të donacioneve dhe sponzorimeve nga persona fi zikë dhe juridikë.

Sa i përket fondeve të tjera të përcaktuara me ligj, Qendra ka marrë fonde për shër-bimet këshilluese të dhëna për subjektet e sektorit privat edhe atë në vi n 2014 në shumë prej 1.076.250 denarëve, dhe në vi n 2015 në shumë prej 1.230.000 denarëve.

QENDRA PËR ZHVILLIM TË RAJONIT JUGLINDOR

Nga të dhënat që i morëm nga QZHRJL12 del në pah se në periudhën pesëvjeçare 2012–2016, Qendra ka realizuar të ardhura nga të gjithë bazat në shumë prej 302.175.747 denarëve.13 Nga këto, 22% janë mjete buxhetore, 15% janë mjete nga projekte të mbështetura nga fondet e BE-së dhe 63% nga donatorë të tjerë ndërkom-bëtarë.

Vërehet përqindja e lartë e të ardhurave nga burime të tjera ndërkombetare, ndërkaq

12 Përgjigjia e Mima Stanoevskës, e punësuar në Qendrën për zhvillim të rajonit Juglindor, i pranuar nëpërmjet postës elektronikë më 28 qershor 201713 Në përgjigjen e QZHRJL-së disa shuma ishin në valuta të ndryshme, të cilat më pas u llogaritën në denarë sipas kursit të mesëm te BPRM-së

arsyeja për këtë është shuma e lartë për projek n „Ujë për të gjithë: Menaxhimi me pellgun e lumit Strumica“, i fi tuar në v. 2015, i cili është ende në fazën e implemen -mit, dhe i cili arrin shumën prej 168.758.000 denarëve,14 ndërsa është i mbështetur nga Agjencioni zviceran për zhvillim dhe bashkëpunim.

Gjegjesisht, në shumën e përgjithshme e cila e përben këtë 63%, shuma e kë j projek- është aq lartë sa arrin 88%, që e shpjegon situatën se pse pjesa nga burimet tjera

ndërkombëtare e ka përqindjen më të madhe.

Në numra absolutë, mjetet buxhetore janë në shumë prej 65.553.953 denarëve, pro-jektet e fi nancuara nga fondet e BE-së janë në shumë 45.575.805 denarë, dhe projek-tet nga donatorë të tjerë ndërkombëtare, 191.045.989 denarë.

QZHRJL në peridhën e përcaktuar ka realizuar gjashtë projekte me ndihmën e fondeve të BE-së, të gjitha nga Programi për bashkëpunim ndërkufi tar IPA, nga të cilat pesë me Bullgarinë dhe një me Greqinë.

Sa u takon projekteve nga burime të tjera ndërkombëtare, në peridhën e shënuar QZHRJL ka gjithsejt shtatë projekte, nga të cilat dy projekte nga Agjencioni zviceran për zhvillim dhe bashkëpunim, tre projekte nga Programi gjerman për zhvillim – GIZ, dhe një projekt nga USAID.

Sipas deklaratës së të punësuarve në QZHRJL , vlerësimi i tyre është se shfrytëzimi i mjeteve nga fondet e BE-së dhe donatorëve të tjerë ndërkombëtarë është i nivelit të lartë.

Sa i përket fushave prioritare, shumica e projekteve të QZHRJL të mbështetura nga fondet ndërkombëtare të zhvillimit janë të fushës së mjedisit jetësor, pastaj infras-trukturës, zhvillimit ekonomik, turizmit, kulturës dhe spor t, dhe më së paku janë zbatuar projekte në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural.

Në peridhën nga 2012–2016, QZHRJL nuk ka realizuar të ardhura nga burimet e mundshme për fi nancim si donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë dhe mjete të tjera të parapara me ligj.

QENDRA PËR ZHVILLIM TË RAJONIT VERILINDOR

Qendra për zhvillim të rajonit Verilindor në periudhën 2012–2016 ka realizuar gjashtë projekte nga programe të ndryshme të fondeve të BE-së, nga të cilët pjesa më e mad-he, katër projekte, janë nga Programi IPA për bashkëpunim ndërkufi tar Bullgari – Ma-qedoni, një projekt është nga komponen i katërt i IPA – Burime njerëzore, ndërsa një projekt është nga programi „Evropa për qytetarët“.

Sa i përket mbështetjes nga donatorë të tjerë, përveç me programet e BE-së, Qendra

14 Në përgjigjen e QZHRJL-së është dhënë shuma prej 2.940.000 frankëve zviceranë, e llogaritur me denarë sipas kursit të mesëm të BPRM-së



bashkëpunon me Programin gjerman për zhvillim – GIZ (me të cilën në periudhën 2012–2016 ka realizuar tre projekte), ndërsa nga një projekt ka realizuar me donaci-one nga USAID, UNDP, si dhe programi për bashkëpunim bilateral Slloveni – Maqedo-ni, fi nanciarisht I mbështetur nga Republika e Sllovenisë.

Vlerësimi i përgjithshëm është se shfrytëzimi i mjeteve nga fondet e BE-së dhe dona-torët tjerë ndërkombëtarë të Qendrës, për përiudhën e përcaktuar, është në masë të kënaqshme.15

Qendra ka katër të punësuar, por sipas deklaratës së menaxherit, është e pam-ja ueshme dhe sfi da më e madhe është mundësimi i punësimeve të reja në qendër.

Sa u përket fushave prioritare, pjesa më e madhe e projekteve të realizuara janë të fushës së zhvillimit ekonomik, pastaj nga fusha e turizmit, kulturës dhe spor t, të bu-jqësisë dhe zhvillimit rural, dhe një projekt nga fusha e arsimit.

Sa u përket burimeve të fi nancimit – donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë dhe mjete të tjera të përcaktuara me ligj, Qendra deri më tani nuk ka realizuar të ardhura nga këto baza.

QENDRA PËR ZHVILLIM TË RAJONIT TË VARDARIT

Vlerësimi i përgjithshëm për shfrytësimin e fondeve të BE-së nga Qendra për zhvillim të rajonit të Vardarit (QZHRV), për periudhën kohore 2012–2016, nuk është në masë të mja ueshme16

Në vi n 2013 kanë fi tuar mira m fi llestar për realizim të një projek nga thirrja e Programit IPA për bashkëpunimit ndërkufi tar Мaqedoni – Greqi, por nuk është imple-mentuar, sepse nuk është nënshkruar marrëveshje. I njëj është implementuar vetëm nga pala greke. Arsyet për mosrealizimin e kë j projek janë të panjohura, meqë vendimi për t’u mos nënshkruar marrëveshje me palën maqedonase, gjegjësisht me Qendren, u soll nga trupi i cili ishte përgjegjës për fi nancimin e projekteve përkatës.

Projek i cili është i mbështetur nga komponenta e tretë e programit IPA (zhvillim rajonal), dhe i cili realizohet për momen n, është projek për deponi rajonale, për të cilin mjetet janë të pranuara nëpërmjet Ministrisë për mjedis jetësor. Qendra deri më tani nuk ka parashtruar aplikim për komponen n e katërt dhe të pestë të Programit IPA. Përveç fondeve të BE-së, Qendra ka bashkëpunim shumëvjeçar me donatorë të ndry-shëm, si UNDP (me të cilin janë realizuar më shumë projekte), Programi gjerman për zhvillim - GIZ, Programi japonez për zhvillim, Agjencioni zviceran për bashkëpunim dhe zhvillim, etj.

15 Përgjigjia e menaxherit të Qendrës për zhvillim të rajonit Verilindor, Mladen Pro q, e pranuar nëpërm-jet postës elektronike më 7 qershor 2017 16 Intervistë me Marko Kolev, menaxher i Qendrës për zhvillim të rajonit të Vardarit, e realizuar në Qendër më 29 maj 2017

Vlerësimi i përgjithshëm është se mbështetja nga donatorët tjerë ndërkombëtarë për periudhën 2012–2016, është në masë të kënaqshme (sipas vlerësimit të lirë 90% nga aplikimet e parashtruara janë pranuar).17

Për momen n Qendra ka tetë të punësuar me profi le të ndryshme arsimore, nga të cilët katër me kohë të plotë, dhe katër me angazhim në projekte. Problemi më i madh me të cilin përballet QZHRRV është sigurimi I mjeteve fi naciare për mbajtjen e të punësuarve ekzistues dhe hapja e vendeve të punës.

QZHRV deri më tani nuk ka realizuar mjete nga burimi i mundshëm i fi nancimit – don-acione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë, ndërsa të ardhurat e vetme nga burimi I mundshëm i fi nancimit – mjete tjera të parapara me ligj, është shuma të cilën Qendra e pranon nga Oda ekonomike rajonale (e cila përdorë zyrë në objek n e njëjtë), për shpenzime të përgjithshme (rrymë, mirëmbajtje e të ngjajshme). Shuma nuk i kalon 30.000 denarë për tërë vi n.

QENDRA PËR ZHVILLIMIN E RAJONIT TË SHKUPIT

Qendra për zhvillimin e rajonit të Shkupit (QZHRSH) e mbulon rajonin më të zhvilluar nga të tetë rajonet dhe si pasojë të kësaj fi ton më pak mjete buxhetore nga të gjithë qendrat për zhvillim rajonal.

Në periudhën 2012–2016 Qendra nuk ka realizuar ndonjë projekt IPA, ndërsa projek i vetëm për të cilën morëm informata, dhe ka të bëjë me fondet e BE-së, është pro-jek Sekovia nga Programi i Evropës Juglindore (SEE Programme), në të cilin qendra është një nga dhjetë partnerët nga trembëdhjetë vendet evropiane.

Sa i përket fi nancimit nga burime tjera ndërkombëtare, në periudhën 2012–2016 Qendra ishte fi nancuar nga ndihma bilaterale e zhvillimit nga Republika e Sllovenisë, Programi gjerman per zhvillim – GIZ dhe UNDP.

Qendra ka pesë punëtorë të rregullt dhe një person të angazhuar në projekt, ndërsa sipas vlerësimit të të punësuarve,18 Qendra ka nevojë për punësime të reja.

Në periudhën 2012–2016, QZHRSH nuk ka realizuar të ardhura nga burimet e mundshme të fi nancimit – donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë dhe mjete të tjera të përcaktuara me ligj.

17 Intervistë me Marko Kolev, menaxher i Qendrës për zhvillim të rajonit të Vardarit, e realizuar në Qendër më 29 maj 201718 Interviste me Viktorija Mitrikeska, e punësuar në Qendrën për zhvillim të rajonit të Shkupit, e realizuar në Qendër më 15 qershor 2017



PËRFUNDIM

Pjesa e fondeve të Bashkimit Evropian dhe burimeve të tjera ndërkombëtare është me rëndësi të madhe për qëndrueshmërinë fi nanciare të qendrave për zhvillimin e rajoneve.

Nga të dhënat që kemi marrë nga pesë qendrat, mund të përfundojmë se të gjitha agjencionet kryesore të donatorëve të pranishëm në Maqedoni mbështesin projektet e qendrave për zhvillimin e rajoneve, gjë që nënkupton që zhvillimi i baraspeshuar rajonal është një temë e rëndësishme në programet e tyre të punës.

Në këtë raport kemi bërë dallimin në mes të mjeteve nga fondet e BE-së dhe burimet tjera ndërkombëtare, duke marrë parasysh se janë paraqitur në LZHBR si burime të ndryshme të fi nancimit, edhepse ekzistojnë mënyra të ndryshme të kombinimit të fi nancimit (disa donatorë ndërkombëtarë fi tojnë mjete nga fondet e BE-së, të cilat pastaj i rigrantojnë dhe të ngjajshme).

Si një program veçanërisht i rëndësishëm është Programi i bashkëpunimit ndërkufi tar IPA, me pjesëmarrje në të cilin, te disa qendra vërehet performancë e lartë, ndërsa në disa raste ekziston nevoja për të forcuar kapacite n dhe për shfrytëzimin e të njëj t.

Sa i përket kapaciteteve të qendrave, ato mund të thuhet se janë mikro mjedise të punës, me një numër të vogël punonjësish, që varion nga katër deri në tetë punonjës.

Në të gjitha qendrat është e shprehur fuqishëm nevoja për kapacitete njerëzore, gjeg-jësisht, punësime të reja dhe mbajtja e punonjësve ekzistues. Fondet e buxhe t që qendrat i marrin për punën e tyre të tanishme u lejojnë atyre një numër të vogël të punësimeve të rregullta (punësim me kohë të plotë), ndërsa angazhimet e tjera za-konisht janë për një kohë të kufi zuar.

Në këtë kup m, me rritjen e numrit dhe fushëveprimit të projekteve të fi tuara, qen-drat gjithashtu shfaqen si punëdhënës për punësime me afat të caktuar, ose an-gazhime me kontratë, përmes angazhimeve të projek t, kryesisht të fi nancuara nga BE dhe fonde të tjera ndërkombëtare.

Të punësuarit në qendra janë me përga tje të duhur profesionale, nuk ekziston nev-ojë e vazhdueshme për ak vitete si trajnime, shkëmbim të përvojave, sepse ata janë përgjegjës për përga tjen e aplikacioneve për projekte deri te donatorët. Ekspertë të jashtëm – konsulentë nga fusha të ndryshme për përga tje të aplikacioneve zakonisht nuk përdoren nga qendrat, përveç me përjash m.

Nga të pesë qendrat nga të cilat morëm të dhëna, asnjëra nuk ka realizuar të ardhura nga burimi i mundshëm i fi nancimit „donacione dhe sponzorime nga persona fi zikë dhe juridikë“, edhepse si mundësi është paraparë në LZHBR.

Sipas burimit të mundshëm për fi nancim „mjete tjera të përcaktuara me ligj“, qendrat zakonisht nuk realizojnë të ardhura, ose realizojnë në shuma tejet të vogla. Tregues për këtë burim fi nancimi është Qendra për zhvillim të rajonit të Pellagonisë, e cila ka realizuar të ardhura nga dhënia e shërbimeve fi rmave të sektorit privat.

BIBLIOGRAFIA

Lligji për zhvillim të barabartë rajonal „Gazeta zyrtare e Republikës së Maqe-donisë” nr.63/07, 187/13 dhe 43/14

Shfrytëzim i fondeve të BE-së në Republikën e Maedonisë: efi kasitet, ndikim dhe kapacitet thithës, përmbledhje studimesh, Ins tu për poli kë evropi-ane (ЕPI), 2013

Poli ka për zhvillim të barabartë rajonal në Maqedoni qëllimet, sfi dat, tren-det, Slagjan Penev dhe Borçe Trenovski, Fondacioni Shoqëria e hapur Maqe-doni, 2017

Strategjia për zhvillimin rajonal të Republikës së Maqedonisë vitet 2009-2019, „Gazeta zyrtare e RM-së“ nr. 119/2009



BYROJA PËR ZHVILLIM TË

BARABARTË RAJONAL, SI

DHE ALOKIMI I FONDEVE TË

SAJ NGA BUXHETI VENDOR

Liljana Jonoski

Trajan Dimkovski

Autorët:

VEPRIMI DHE KONTRIBUTI I

KOMUNAVE PËR ZHVILLIMIN E

BALANCUAR RAJONAL

TË PARË PËRMES PËRDORIMIT

TË FONDEVE NGA PROGRAMI PËR

ZHVILLIM RURAL,

6



Liljana Jonoski, magjistre e shkencave juridike, drejtim e drejta e biznesit, pas vetes ka përvojë 10 vjeçare pune nëpër projekte të ndryshme në sektorin e bujqësisë, zhvillim-it rural, si dhe në pjesën e edukimit dhe transferimit të njohurive përmes përvojës së saj si edukatore dhe bashkëpunëtore e shumë institucioneve në RM. Si koordinatore, pas vetes ka të realizuara mbi 15 projekte me rëndësi të ndryshme financiare, ndërsa nga 2016 ka rolin e drejtores ekzekutive të Koalicionit Rural. Mes tjerash është aktive si ligjëruese në ABS-Akademija e Biznesit Smilevski, është autore e dy strategjive për inkluzion social të të rinjëve dhe grave në Kërçovë dhe Gostivar, promotore aktive për barazi gjinore dhe përfshirje të grave dhe të rinjëve nga rajonet rurale.

Trajan Dimkovski punon më shumë së 20 vjet në sektorin e bujqësisë dhe zhvillim-it rural, si agronom i diplomuar, njohës i mirë i politikës agrare dhe zhvillimit rural, analizës, përfshirjes së politikës në politikën agrare, sjelljes së vendimeve publike dhe dokumentëve, verifikimin e efeketeve nga të njejtat ndaj bujqëve dhe punës së tij në sektorin civil si drejtor ekzektuiv i Federatës së fermerëve në RM. Pjesëmarrës, im-plementues dhe krijues i analizave të shumta për nevojat e sektorit civil, veçanërisht në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural. Deri kohët e fundit, ai shërbeu si Kryetar i Koalicionit Rural dhe mbetet një kontribues në organizatë.

Autorët kanë njohuri të mira të gjendjes në sektorin civil përmes kryerjes së një numri të madh të hulumtimeve të ndryshme në terren, përpilim të dokumenteve, pjesëmar-rje në përpilim të publikimeve, me çka dy publikimet e fundit (Ligji për bujqësine dhe zhvillimin rural –bazë për krijim të bujqësisë konkurruese dhe Analiza për reko-mandimet e zhvilluara për për përmirësimin e marrëdhënieve të institucioneve dhe fermave bujqësore) rezultoi nga puna e tyre e përbashkët ekipore në Koalicionin Ru-ral.

HYRJE

Zhvillimi i barabartë rajonal është një nga politikat themelore të zhvillimit që shteti ka parashikuar që nga viti 2007. Duke miratuar Ligjin për zhvillimin e barabartë rajonal, i cili krijoi një tërësi masash, politikash, instrumente dhe ndarjen e territorit të shtetit në 8 rajone planifikuese, të gjitha me qëllim reduktimin e pabarazisë që ekzistonte dhe ende ekziston në zhvillimin e qendrave të mëdha urbane ose në vitet e fundit zhvillimi i qytetit të Shkupit dhe i të gjitha rajoneve të tjera në Maqedoni mund të shprehet lirshëm

Politika për zhvillim të barabartë mundësoi që ndërhyrja e shtetit në fushën e zhvil-limit të rajoneve të pazhvilluara në vend, me ndarjen e fondeve nga buxheti i shtetit, në përputhje me nivelin e zhvillimit të zonave, dhe e njëjta politikë është themeluar si e tillë dhe nuk mund të justifikohet dhe të shpjegohet me një fakt: 43% e zhvillimit ose nga pjesëmarrja në PBB e vendit shkon në rajonin e Shkupit, derisa rajoni Veri-peren-

dimorë merr pjesë me 5,551 edhe atë përmes kriteriumeve ose indeksit për zhvillim ekonomik, social, zhvillimor dhe demografik.

Por, a është zhvillimi i përgjithshëm rajonal i varur dhe a duhet të varet vetëm nga ajo 1% e fondeve që shteti duhet të ndajë ligjërisht çdo vit nga buxheti? Ose, kur plotësisht të kërkohet të paraqitet fotografi e barabartë për zhvillim të rajonit dhe angazhimin e komunave ndaj të njejtës, duhet të merren parasysh programe të cilat shteti i ofron përmes programeve të ndryshme (vendore dhe ndërkombëtare) për zhvillim të rajoneve më pak të zhvilluara në komuna në tërë Republikën?

Ne gjithashtu do të përmendim këtu dhe do të marrim parasysh angazhimet e vetë komunave përmes investimeve nga fondet buxhetore që ata kanë në zhvillimin e zonave të pazhvilluara dhe rurale që bien në territoret e tyre. Sa dhe sa është kjo pjesë, si ndahen fondet, sa komuna ndajnë nga buxhetet e tyre lokale dhe cili është roli i Byrosë për zhvillim të balancuar rajonal në aspektin e bashkëpunimit dhe punës së përbashkët të projektit dhe programit me rajonet planifikuese? Këto janë vetëm disa nga pyetjet që mund të gjeni më poshtë përgjigjeve në këtë analizë që Koalicioni Rural - Kumanovë ka zhvilluar me mbështetjen e Forumit CSID dhe Iniciativave Rinore për Dialog dhe Bashkëpunim në kuadër të projektit “Aleanca për Zhvillim Rajonal” , E cila mbështetet nga BE, në drejtim të kontributit të saj për të arritur, nëse jo të qetë, të paktën zhvillimin përafërsisht të balancuar të rajoneve.

PROGRAMI KOMBËTAR PËR ZHVILLIMIN RURAL PJESË E MUNDËSIVE PËR ZHVILLIMIN E RAJONEVE

Programi kombëtar për zhvillimin e bujqësisë dhe zhvillimit rural është një dokument planifikimi dhe operacional për zbatimin e politikës kombëtare për bujqësi dhe zh-villim rural, i cili përmban politikat e tregut dhe politikës së çmimeve dhe masave të zhvillimit rural, masat dhe instrumentet e paraqitura në një kontekst kohor dhe me një tregues financiar.

Në fakt, programi lidh dokumentet strategjike të politikave, kryesisht Strategjinë Kom-bëtare për bujqësinë dhe zhvillimin rural dhe Planifikimin buxhetor shumëvjeçar, me programe operative vjetore dhe me rregulloret vjetore të zbatimit për politikat bu-jqësore dhe rurale.

Në pajtim me Ligjin për Bujqësi dhe Zhvillim Rural dhe ligje të tjera, mbështetja e shtetit për bujqësinë dhe zhvillimin rural, i cili është planifikuar për periudhën e pesë viteve të ardhshme, mbulon skemat e mëposhtme të mbështetjes financiare në bu-jqësi dhe në zhvillimin rural:

• pagesat direkte,

1 “Karakteris kat ekonomike të rajonit Planor Veri-perendimor “; h p://www.northeastregion.gov.mk/Default.aspx?LCID=239



• rregullimi i tregjeve për produktet bujqësore,

• grantet kapitale për zhvillimin rural (financuar nga fondet kombëtare dhe evro-piane IPARD),

• kredi të favorshme rurale, dhe

• ndihma shtetërore në bujqësi dhe zhvillim rural, duke përfshirë masat e asis-tencës teknike.

Me nenin 68 të Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit ndërmjet Republikës së Maqe-donisë dhe BE-së, Republika e Maqedonisë pranoi detyrimin për të harmonizuar leg-jislacionin e vet me legjislacionin e BE-së. Procesi politik i anëtarësimit në BE përmes reformave të ndërmarra, ka për qëllim për të rritur kapacitetin e ekonomisë së ven-dit, të funksionojë me kushtet e tregut të vetëm evropian duke sjellë performancën e fermerëve të Maqedonisë drejt standardeve evropiane për cilësi dhe ushqim sig-urisë dhe në përputhje me kërkesën e brendshme dhe tregjet evropiane në lidhje me çmimin, cilësinë dhe pritshmërinë e konsumatorëve.

Prandaj, modeli i përbashkët europian i politikës bujqësore është një element i do-mosdoshëm i ndikimit në programimin e politikave bujqësore maqedonase, me një lidhje të drejtpërdrejtë në programim dhe zbatim, përmes bashkëfinancimit të disa prej politikave të zhvillimit rural përmes komponentit të pestë të Instrumentit për Ndihmë Para-Anëtarësuese më poshtë referuar si IPA. Përshtatja e politikave, insti-tucioneve dhe legjislacionit në sektorin e agroushqimit në standardet e BE-së është kapitulli më i komplikuar i procesit të negocimit të anëtarësimit në BE, për shkak të shkallës së ndryshimeve që priten.

Që nga viti 2007 mbështetja e shtetit maqedonas në bujqësi merr elemente të rëndë-sishme të politikës relevante të BE-së, por një pjesë e konsiderueshme e përshtatjeve mbetet për t’u bërë ndaj kësaj qasjeje. Politikat e drejtpërdrejta të mbështetjes në bujqësi janë një pjesë jashtëzakonisht e rëndësishme e procesit, për shkak të shumës së fondeve të akorduara për këtë qëllim në BE dhe objekt i negociatave para anëtarë-simit, si dhe kompleksitetin e sistemeve të reja që duhet të zbatohen për të mbështe-tur zbatimin Tipi evropian i politikave mbështetëse.

Megjithatë, sa ky program është efektiv dhe efikas në aspektin e kontributit në zhvil-limin rural, por gjithashtu deri në çfarë mase është kontributi i një programi të tillë për një zhvillim të balancuar rajonal? Përkatësisht, Programi i zhvillimit rural ndan së paku 25 milionë euro çdo vit në kuadër të masave:

321 – Përmirësimi i cilësisë së jetës në zonat rurale,

322 - Rindërtimi dhe zhvillimi i fshatrave, dhe

323 – Ruajtja dhe promovimi i vlerave tradicionale në zonat rurale, si dhe masat

413 dhe 431 të cilat kanë të bëjnë me planifikimin strategjik dhe zbatimin e zhvil-limit lokal në zonat rurale.

Nga njëra anë, nëse ndahen në vit 25 milion euro për 5 masa nga programi për zh-villim rural të cilat janë planifikuar dhe dedikuar për zhvillim të barabartë të rajonit ku komunat kanë mundësi të aplikojnë, ndërsa në anën tjetër, të dhënat e fundit dhe hulumtimet për zhvillim të rajonit pikërisht nga Aleanca për zhvillim rural tregojnë një fotografi të plotë për zhvillim jo të barabartë rajonal, me çka nga investimet ligjorë të atij 1% mbaron prap në Shkup, ndërsa në rajonin Planor Veri-perendimor është në nivel më të ulët, ndërsa rajoni Jugperëndimore merr pjesë në produktin e brendshëm bruto vetëm 7.9%, në krahasim me 43% të rajonit të Shkupit, atëherë ku shihen efek-tet nga këto mjete të cilat investohen në pjesën rurale të shtetit dhe zhvillimin rajonal të saj?

Ne kërkojmë disa nga përgjigjet në një analizë të hollësishme të fondeve të parashi-kuara, të alokuara, por edhe të realizuara në bazë të këtyre masave për komuna për vitet 2013, 2014 dhe 2015 si buxhetë të realizuara plotësisht. Programi i zhvillimit rural për vitin 2013 nga totali i akorduar 1.057.000.000 denarë për masat e përmen-dura parashikoi një total prej 310.000.000 denarë ose pak më shumë se 1/3 e totalit të fondeve të alokuara.

Tabela 1: Masat për zhvillimin rural lokal të disponueshëm për përdorim nga komu-nat e parashikuara në Programin për mbështetjen financiare të zhvillimit rural për vitin 2013

321 Zhvillimi i infrastrukturës publike në mjediset publike 230.000.000

322 Rindër mi dhe zhvillimi i fshatrave 35.000.000

323 Ruajtja dhe restaurimi i vlerave tradicionale në zonat rurale 39.000.000

411Mbështetje për fi min e njohurive dhe shkathtësive për përga tjen dhe zba min e strategjive zhvillimore lokale

për zonat rurale2.000.000

413 Realizimi i strategjive zhvillimore lokale për zonat rurale (përga tur nga GLV / ose vetëqeverisja lokale) 4.000.000

Burimi: Programi për Mbështetjen financiare të zhvillimit rural për vitin 2013

Nëse përcaktohet ndarja sipas komunave dhe rajoneve për vitin aktual, fotografia do të dukej kështu: Brenda masës 321 gjithsej, janë realizuar 114.901.774 denarë ose 50% e realizimit në raport me totalin e fondeve të parashikuara për këtë masë. Gjithashtu interesante është fakti se ka një ndryshim të madh në lidhje me shumën e fondeve të pranuara nga komunat. Por nga ana tjetër nuk varet fare nga faktorët: madhësia e territorit të komunës, burimet njerëzore, buxheti dhe kapacitetet e ko-munës. Nëse, për shembull, krahasohet Komuna e Shtipit, e cila konsiderohet si një nga komunat më të zhvilluara në Maqedoni, e cila vërtetohet nga fakti se ka investu-ar në mënyrë të barabartë në infrastrukturën rurale, pasi që kjo komunë realizoi 12,143,439 denarë me Komunën Kratovë , si një ndër komunat më të vogla në rajonin



Veri-lindor (e cila sipas të gjitha parametrave2 është më pak e zhvilluar), nërsa për vitin 2013 ka realizuar 11.794.192 denarë. Ose, krejt rajoni i verilindjes është i dyti pas përdorimit të fondeve nga ky program në raport me rajonet e tjera të planifikimit, që flet për një fakt tjetër, domethënë investon mjaft në infrastrukturën rurale, por nuk është e dukshme ose nuk i jep fondet Efekti në zhvillimin e infrastrukturës rurale ose zhvillimin e fshatrave për të marrë pjesë në përqindjen e zhvillimit rajonal.

Fondet më pak për vitin 2013 përdorën më shumë në komunat e rajonit juglindor, gjë që është gjithashtu më pak e habitshme duke pasur parasysh faktin se shumica e komunave në këtë rajon janë rurale ose janë të njohura nga prodhimi i produkteve bujqësore. Komuna e Strumicës, Bosilovës dhe Valandovës në përgjithësi nuk kanë përdorur fondet nga ky program për vitin 2013 dhe shuma e përgjithshme e fondeve për të gjitha bazat dhe masat që janë përdorur është përafërsisht sa Bashkia e Shtipit e përdori si një komunë nga rajoni i Lindjes.

Rajoni i Pollogut dhe Shkupit janë ndër ata rajone që më pak i përdorin këto mjete nga programa 15, respektivisht 13 milion denarë, e cila arësyetohet me faktin se kryesisht bëhet fjalë për qendra urbane të cilat mjetet i tërhjekin nga burime tjera, dhe kjo është konfirmuar nga politika e zhvillimit të barabartë rajonal, ku rajoni më i zhvilluar merr fonde më pak, ai gjithashtu flet për dallimet e mëdha që ekzistojnë në aspektin e financimit të komunave dhe kontributin e tyre në ri balancuar zhvillimi rajonal. Në bazë të investimeve në rajonet rurale, Rajoni Veri-lindor, edhe pse terhjek më shumë nga mjetet, nga të dhënat ajo më pak kontribon. Të dhënat e hollësishme për secilën nga komunat janë paraqitur në tabelën e mëposhtme:

Tabela 2: Shuma e fondeve të paguara sipas masave dhe sipas komunave për vitin 2013 nga Programi për Mbështetjen financiare të zhvillimit rural

Rajoni Veri-perendi-

mor321 322 323

KumanovëLipkovëKratovë 11.794.192

Kriva Pallankë 2.629.307 2.905.439Rankovcë 4.540.191 2.512.921

Staro Nago-riçane 2.694.719

Gjithësejt: 21.658.409 5.418.360 27.076.769

2 Vendimi për klasifi kim të rajoneve planore sipas shkallës së zhvillimit për periudhën 2013-2017

Rajoni i Vardarit

VelesVeles 1.837.560

Demir Kapi 2.395.551 292.000KavadarLlozovë

Nego në 8.226.027 5.653.507Rosoman 910.318

Sve Nikolë 1.003.163 1.475.280Çashkë 3.914.504

Gjithësejt: 15539245 8.331.105 1.837.560 25707910

Rajoni lindorBerovë 200.000Vinicë

Dellçevë 860.000Zërnovci 5.563.897 840.000Karbinci 3.862.322 990.280Koçani 4.137.717 859.782

Makedonska Kamenica 707.313

Pehçevë 714.408 579.889Probish p 2.248.276 8.660.150

Çeshinovë_Obleshevë 2.846.000

Sh p 12.143.439Gjithësejt: 27371247 15.412.275 2429951 45213473

Rajoni Jug-perendi-

mor321 322 323

Vevçani 612.072Dibra 597.390

Debarca 9.338.746 3.459.144Kërçova



Makedonski Brod 1.265.045 767.149

OhërPllasnicë 1.200.000 1.074.840

StrugaCentar Zhupa 387.551

Gjithësejt: 12191342 6.510.595 18701937

2013Rajoni

Jug-lindor 321 322 323

Bogdanci 1.280.887Bosilovo

VallandovëVasillevë 3.836.818 836.090Gjevgjeli 3.237.136DojranKonç 1.620.663 563.433

Novo Sello 769.124 393.440RadovishStrumicë

Gjithësejt: 10.744.628 393.440 1.399.523 12.537.591

Rajoni i Pel-lagonisë

Manas rDemir Hisar 1.983.709Krivogashtan 2.860.430 824.200

Krushevë 2.893.703Mogilla 275.120 594.245PrillepResnjë 1.743.999 418.866 1.857.608Novaci 3.945.218

DollneniGjithësejt: 13.702.179 1.837.311 1857608 17.397.098

Rajoni i pol-logut 321 322 323

BogovinjëBrvenicë 2.809.988 639.939

Vrapçishtë 1.282.535 2.339.600Gos varZhelinë 3.138.483 1.949.000

Jegunovcë 2.487.646Mavrovë Rostushe 643.728

TearcëTetovë

Gjithësejt: 10362380 4.928.539 15290919

Rajoni i Shk-upit

Haraqinë 2.394.380Zelenikovë

Ilinden 453.000Petrovec 2.597.964 2.635.386Sopishtë

StudeniçanÇuçer

-SandevëQyte I Shk-

upit Shuto Orizarë 707.380Kisella Vodë 3.267.523Gazi Babë 1.288.112

Gjithësejt:: 3305344 8.297.289 1.741.112 13343745

Burimi: Agjencia për Mbështetje Financiare në Bujqësi dhe Zhvillim Rural

Masat 411 dhe 413 nuk janë përdorur fare nga komunat , respektivisht nga LAG-u, e cila është një tjetër fakt interesant për qasjen strategjike të komunave në zhvillimin lokal dhe mund të jetë gjithashtu një temë e veçantë për hulumtime dhe analiza të ardhshme, gjegjësisht për të gjetur përgjigje për pyetjet se sa shumë vëmendje ko-munat marrin në qasjen strategjike lidhur me këtë Nëse përgatiten dhe sa zbatojnë strategjitë për zhvillimin ekonomik lokal.



Grupet lokale aksionale për të cilat janë dedikuar këto mjete, duke përfshirë këtu edhe rajonet rurale, janë në nivel të duhur për përdorim të këto mjeteve, por sa është edhe efekti i tyre respektivisht LAG-ve, përveç se promovojnë edhe një masë për afërim të bujqëve për kah politikat e EU-së dhe akreditim të njejtave në fonde dhe mjete europiane të IPARD programit.

Këtu ngelin të hapura shume pyetje, si dhe vallë këto mjete janë të përdorura, ose të mendohet për ndryshim të qasjes ose më shumë të investohet në ringjalljen e LAG-ve, dhe jo vetëm formimin e tyre si forma dhe e gjithë kjo në drejtim të gjetjes së modelit për përqindje më të madhe të mjeteve IPARD, përdorimi i të cilëve është në minimum (vetëm 15% nga IPARD 1),3 ndërsa pjesë e mjeteve si rezultat papërgaditjes kthehen prap.

Për vitin 2014, siç mund të shihet nga tabela e mëposhtme, ka rritje drastike të fond-eve, por ajo që është më e rëndësishme dhe qe duhet thekësuar është se pjesa më e madhe është dedikuar për shlyerjen e detyrimeve të masave të mëparshme, kështu që për masën 321 prej 335.000.000 denarë, madje edhe 331.151.991 denarë janë të destinuara për shlyerjen e detyrimeve nga viti paraprak ose madje edhe 99% të mjeteve.

Tabela 3: Masat për zhvillimin rural lokal të disponueshme për përdorim nga komu-nat e parashikuara në Programin për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural për vitin 2014

321 Zhvillimi i infrastrukturës publike në mjediset publike 335.000.000

322 Rindër mi dhe zhvillimi i fshatrave 140.000.000

323 Ruajtja dhe restaurimi i vlerave tradicionale në zonat rurale 90.000.000

411Mbështetje për fi min e njohurive dhe shkathtësive për përga tjen dhe zba min e strategjive zhvillimore lokale

për zonat rurale2.000.000

413 Realizimi i strategjive për zhvillimin rural të zonave rura-le (përga tur nga LAG / ose vetëqeverisja lokale) 4.000.000

Burimi: Programi për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural për vitin 2014

Situata me fondet dhe masat 322 dhe 323 është e ngjashme,kështu që mjetet e reja për shfrytëzim janë 5 milion denarë. Kjo si fakt dhe informatë është interesant dhe çdoherë duhet të kihet parasysh, pasi që qytetarët rralë, ndërsa bujqit, pak ose shumë pak kanë informata për shumën e realtë e cila u ndahet.

Këtu gjinden edhe pjesë të arësyeve pse miliona denarë të harxhuara nuk e japin efektin e pritur dhe pse pak mjete të zhvillimit rural janë të dukshme në në pjesën e zhvillimit të barabartë rajonal.

3 “Sa mjete ka përdorur Maqedonia nga IPARD 1?“, h p://faktor.mk/kolku-sredstva-iskoris la-makedoni-ja-od-ipard-1

Kur merren parrasysh mjetet e harxhuara për 2014 të ndara nëpër komunat, për pjesën e komunave përsëritet e njjeta fotografi,respektivisht në përgjithësi komunat rurale nuk kanë përdorur as një qindarkë, ndërsa pjesa e madhe e mjeteve përdoren nga qendrat urbane.

Për shembull, komunat e Likovës, Lozovës, Vinicës, Dojranit, Valandovës, Bogovinës nuk kanë përdorur fondet nga programi dhe ato janë komuna rurale. Nga ana tjetër, rritet përqindja e përdorimit të mjeteve në rajonin Jug-lindor, shembull, Komuna Va-silevo në bazë të tri masave 321, 322, 323 për përmirësimn e infrastrukturës rurale, ndërtim të rrugëve, dhe rregullim të hapësirave në total ka shfrytëzuar 30.136.479 denarë.

Dallimet drastike janë në trendin rritës edhe në shumën e fondeve të përdoru-ra nga rajonet, ndërkohë që rajoni i Zhvillimit Rural Lindor ka përdorur shumë prej 84.712.680 denarë, që është pothuajse dy herë më shumë se në vitin 2013. Një rritje e konsiderueshme në fondet e shfrytëzuara vjen nga rajoni Juglindor dhe Jugperëndi-mor, të ciltë në vitin 2014 përdorën mbi 58 milionë denarë në krahasim me 12 dhe 18 milionë denarë të mëparshëm

“Një pjesë e arsyeve për këtë rritje të fondeve të përdorura është për shkak të rritjes së fondeve, edhe pse ato transferohen për vitin 2015. Për pagesë, por edhe për rritjen e vëllimit të informatave, njoftimeve për thirrje, si dhe përmirësimin e njohurive në mesin e të punësuarve në komuna “, thotë Branko Andonov, kreu i sektorit për zhvil-lim lokal dhe ekonomik në Komuna e Vasilevës.4.

Këtu do të bënim paralel me parametrat e tjerë që matin zhvillimin e rajoneve dhe duke marrë parasysh rritjen e PBB-së sipas rajonit si një nga treguesit më të rëndë-sishëm për zhvillimin e përgjithshëm të rajoneve, mund të shihet se në atë pjesë, ajo që u përmend më lart për rritjen dhe shfrytëzimin e fondeve në pjesën për zhvillimin dhe promovimin e fshatrave pasqyrohet në aktivitetet e përgjithshme dhe rritjen e PBB-së në rajone, të cilat për vitin 2014 janë gjithashtu më aktive në përdorimin e fondeve nga Programi Kombëtar për Zhvillimin Rural.

Tabela 4: PBB sipas rajonit, për vitin 2006, 2010 dhe 2014

2006 BDP (në million Denarë)

Struktura e BDP-s, RM = 100%

BDP për banorë (në denarë)

BDP për banor MK =

100Republika e Maqe-donisë

310.915 100 152.392 100

Vardarit 25.494 8,2 165.327 108,5Lindor 19.913 6,4 110.055 72,2

4 Intervistë me të punësuar në sektorin për Zhvillim ekonomik lokal të komunës Vasilevë, Branko Andon-ov, realizuar gjatë vizitës në komunë Vasilevë, 19.06.2017



Jugperen-dimor 22.658 7,4 102.774 67,4

Juglindor 23.670 7,6 137.640 90,3Pellago-

nisë 35.238 11,3 149.258 97,9

Pollogut 22.658 7,3 73.047 47,9Veri-lindor 13.612 4,4 78.240 51,3

Shkupit 147.470 47,4 249.756 163,9

2010 BDP (në mil-lion Denarë)

Struktura e BDP-s, RM =

100%BDP për

banorë (në denarë)

BDP për banor MK = 100

Republika e Maqedonisë 473.296 100 212.795 100

Vardarit 31.294 7,1 203.102 95,4Lindor 37.850 8,7 210.546 98,9

Jugperendimor 35.828 8,2 161.492 75,9Juglindor 39.161 9 226.550 106,5

Pellagonisë 52.923 12,1 226.036 106,2Pollogut 33.707 7,7 107.074 50,3

Veri-lindor 20.671 4,7 118.092 55,5Shkupit 185.906 42,5 308.467 145

2014 BDP (në mil-lion Denarë)

Struktura e BDP-s, RM =

100%BDP për

banorë (në denarë)

BDP për banor MK = 100

Republika e Maqedonisë 527.632 100 255.206 100

Vardarit 42.079 8,0 274.404 107,5Lindor 43.407 8,2 244.272 95,7

Jugperendi-mor 41.629 7,9 189.109 74,1

Juglindor 52.775 10,0 304.140 119,2Pellagonisë 58.412 11,1 251.988 98,7

Pollogut 37.412 7,1 117.284 46,0Veri-lindor 26.152 5,0 148.745 58,3

Shkupit 225.374 42,8 366.482 143,6

Në të vërtetë, të dhënat për këtë kategori tregojnë se në krahasim me vitin 2006 Ka një rënie në pjesën e rajonit të Shkupit në PBB-në totale të vendit , rritje minimale por të qëndrueshme në rajonet më pak të zhvilluara, Verilindjes, e cila vitet e fundit

rregullisht shënon BDP për kokë banori mbi mesataren e shtetit, ndërsa pjesa e saj në BDP-në e përgjithshme është rritur nga 7,6% (2006) në 10% (2014), ndërsa rritje ka edhe në rajonin Lindor. Në fakt, këto janë tri rajone që, sidomos në vitin 2014 janë vërejtur shfrytëzim i konsiderushëm i mjeteve të destinuara për zhvillim rural, me çka efekti I tyre reflektohet edhe në tregues tjerë. Të dhëna të hollësishme për shpërn-darjen e fondeve për zhvillim rural për vitin 2014 mund të shihen në tabelat në vijim:

Tabela 5: Shuma e fondeve të paguara në bazë të masave dhe në komunat për vitin 2014 nga Programi për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural

Rajoni Veri-lindor 321 322 323Kumanovë 998.800

LipkovëKratovë 16.978.183 3.325.672 9.085.708

Kriva Pallankë 2.629.307Rankovcë 4.540.191 2.512.921

Staro Nago-riçane 2.694.719

Gjithësejt 26.842.400 5.838.593 9.085.708 41.766.701

Rajoni i VardaritVeles 4.992.790 1.203.266

Gradsko 1.837.560Demir Kapi 11.966.770 292.000

KavadrLlozovë

Nego në 8.226.027 5.653.507Rosoman 4.539.586

Sve Nikolë 1.003.163 1.475.280Çashkë 3.914.504

Gjithësejt: 25110464 16.953.163 3.040.826 45104453

Rajoni Lindor 321 322 323Berovë 200.000Vinicë

Dellçevë 3.962.448 4.292.884Zërnovcë 5.563.897 4.101.804Karbinci 19.311.601 4.951.375



Koçani 4.137.717 4.298.908Makedonska

Kamenicë 707.313

Pehçevë 258.042 714.408 579.889Probish p 2.248.276 8.660.150Çeshinovë-Obleshevë 2.846.000

Sh p 15.266.955 2.611.013Gjithësjet: 50.164.532 24.717.976 9830172 84.712.680

Rajoni Jug-perendimorVevçani 2.881.201Dibër 2.985.713

Debarcë 9.338.746 3.459.144Kërçovë 4.870.893

Makedonski Brod 5.837.684

Ohër 15.411.917 3.526.506Pllasnicë 5.999.994 1.074.840Strugë 2.597.964

Centar Zhupa 387.551Gjithësejt: 39573856 18.798.297 58372153

Rajoni jug-lindor 321 322 323Bogdanci 5.715.204Bosillovë 1.770.790 337.347

VallandovëVasillevë 19.081.230 10.220.159 835.090Gjevgjeli 3.237.136DojranKonçe 8.103.284 563.433

Novo Sellë 769.124 1.967.200 1.700.000Radovish 359.998Strumicë 3.869.767

Gjithësejt: 38.676.768 12884704 6968290 58.529.762

Rajoni i Pellagonisë 321 322 323Manas r 399.524

Demir Hisar 1.983.709Krivogashtan 2.860.430 824.200

Krushevë 2.893.703Mogilla 1.300.353 2.971.149Prillep 4.863.981Resnjë 8.685.307 2.019.279 6.861.191Novaci 3.945.218 4.182.439

DollneniGjithësejt: 21668720 11.078.133 11043630 43790483

Rajoni i PollogutBogovinjëBrvenicë 13.559.339 3.148.578

Vrapçishtë 6.115.335 2.339.600Gos varZhelinë 3.138.483

Jegunovcë 12.417.797 889.926Mavrovë Ros-

tushe 643.728

TearcëTetovë 2.283.786 1.394.239

Gjithësejt: 38158468 7.772.343 45930811

Rajoni i Shkupit 321 322 323

Haraqinë 2.394.380Zelenikovë 649.612 801.385 575.000

Ilinden 13.306.856 2.262.387Petrovec 10.224.581 2.635.386Sopishte

StudeniçaviÇuçer Sandevë



Qyte i Shk-upit 1.710.832

Shuto Orizarë 707.380Kisella Vodë 3.267.523Gazi Babë 1.288.112

QendërGjithesejt: 24888429 9.098.674 5836331 39823434

Burimi: Agjencia për Mbështetje Financiare të Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural

Edhe për vitin 2014 si edhe për atë të mëparshëm, fondet nga masat 411 dhe 413 që i referohen nxitjes së zhvillimit strategjik në nivel lokal nuk janë alokuar, kështu që shtrohet pyetja se ku dhe për cilat janë këto fonde të ripërdorura dhe të shpenzuara.

Përsëri lind pyetja nëse kjo do të thotë se komunat nuk janë të interesuara për zh-villimin strategjik të rajoneve, ose qasja në shpërndarjen e këtyre fondeve, saktësia dhe disponueshmëria e informacionit mbi përdorimin e fondeve të tilla, etj., duhet të ndryshohet. Për vitin 2015, për masën 321 janë ndarë 280.792.030 denarë, më saktësisht për:

• investimet në infrastrukturën rrugore lokale për lidhjen ndërmjet dy ose më shumë fshatrave me gjatësi maksimale prej 5 km,

• për lidhjen e fshatrave me rrugë rajonale ose me një vendbanim me një qytet me gjatësi deri në 7 km,

• për ndërtimin e kanalizimit dhe stacioneve të furnizimit me ujë,

• për investime në ndërtesa dhe pajisje për shitjen e gjedheve të gjalla

• për pallatet kulturore, pajisjet dhe shtëpitë për fëmijët në zonat rurale.

• Mund të theksohet ashtu si edhe në vitet e kaluara pjesë nga këto mjete, ose 240.792.030 denarë, janë dedikuar për денари, shlyerjen e detyrimeve për pro-jektet e filluara që nga 2014 e mëparshme, që do të thotë se vetëm 40.000.000 denarë janë të parapara për investime të reja . Situata është e ngjashme me dy masat e tjera, që në këtë pjesë duhet të theksohet se në mënyrë dramatike rrit sasinë e caktuar të masës 323 - Ruajtja dhe promovimi i vlerave tradicionale në zonat rurale(për 186 milionë denarë), i cili përfshin investime në infrastrukturën rrugore lokale në gjatësi deri në 2 km, pastaj shënim të atraksioneve kulturore dhe natyrore, rregullimin zonave për pikniqe, infrastrukturën rrugore rreth mon-umenteve natyrore në zonat rurale (shtigjet për biçikleta, ecje, etj), si dhe gjel-bërimit të sipërfaqeve.

Por ajo që është e rëndësishme këtu është të theksohet se të drejtë për të përdorim të këtyre fondeve kanë NP Pyjet e Maqedonisë dhe Ministria e Transportit dhe Lidh-

jeve, për të cilën është caktuar paraprakisht 130,000,000 denarë për shpërndarjen me anë të një thirrje për furnizim publik. Gjithashtu rreth 136 milionë denarë janë të destinuara për të shlyer detyrimet nga dy vitet e mëparshme për investime në masën e njëjtë që këtu është një tregues i qartë se nuk bëhet fjalë për fonde të reja ose fonde, por transferohen vetëm projekte të iniciuara tashmë dhe borxhet e pazgjidhu-ra në vitet e mëparshme.

Pamja e shpërndarjes së fondeve sipas rajoneve për vitin 2015 pothuajse plotë-sisht përputhet me zhvillimin e përgjithshëm rajonal (që nuk ishte rast në vitet e mëparshme, të paktën në fushën e investimeve në zhvillimin rural), që është përqind-ja më e madhe e fondeve ose mbi 92 milion denarë përfundojnë në rajonin e Shkupit dhe pjesa më e vogël prej tyre, dmth. Vetëm 36 milionë, për rajonin verilindor, i cili sipas të gjitha parametrave konsiderohet rajoni më i dobët në Maqedoni.

Tabela 6: Shuma e fondeve të paguara në bazë të masave dhe në komunat për vitin 2015 nga Programi për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural

Rajoni Veri-lindor 321 322 323Kumanovë

LipkovëKratovë 5.225.312 7.191.934

Kriva Pal-lankë 3.743.274 14.895.132 2.991.493

Rankovcë 1.988.852Staro Nago-

riçaneGjithësejt: 3.743.274 22.109.29 10.183.42 36.035.997

Rajoni I VardaritVeles 4.281.994 3.766.450 4.791.795

Gradsko 1.061.894 5.410.351Demir Kapi 7.121.495 2.349.869

KavadarLlozovë

Nego në 15.301.112 7.868.357 2.991.624RosomanSve Ni-

kollë 1.942.137 1.028.409

Çashkë 13.990.469Gjithësejt: 43.699.101 19.395.02 8.811.828 71.905.95



Rajoni Lindor 321 322 323Berovë 1.259.863 2.002.274Vinicë 11.796.793

DelçevëZërnovci 2.193.370 1.272.905KarbinciKoçani 13.107.458 7.078.183 1.578.368

Makedons-ka Kamen-

icë1.205.782

Pehçevë 1.198.379Probish p 2.191.497 3.305.967Çeshinovë-Oblleshevë 758.166

Sh p 13.373.130 6.948.679 5.810.662Gjithësejt: 44.132.902 21.528.47 9420101 75.081.47

Rajoni Jug-perendimorVevçani 5.748.092Dibër 800.000

Debarcë 7.001.169 7.986.453 5.725.800Kërçovë 1.240.862

Makedons-ki Brod 14.383.477 5.247.571

Ohër 12.049.259 6.774.418Pllasnicë 4.021.383 2.204.862 4.793.986StrugëCentar Zhupë 10.829.259

Gjithësejt 48284547 21986978 18535066 88806591

Rajoni Juglindor 321 322 323Bogdanci 1.870.388Bosillovë 17.545.092 5.468.371 1.848.410

Vallandovë 13.584.198Vasillevë 3.610.515 2.086.770 2.303.904

Gjevgjeli 3.442.205 2.994.398 2.236.960DojranKonçe 3.051.103 1.718.577

Novo Sellë 1.321.736 9.761.275Radovish 9.757.071Strumicë

Gjithësejt 40.052.398 14922378 27.626.19 82.600.97

Rajoni i PellagonisëManas r

Demir Hisar 921.675 2.669.580Krivogas-

htani 2.045.389 6.515.697

KrushevëMogillë 3.985.784 10.174.773Prilep 19.952.947 3.103.934Resnjë 3.499.817 6.033.770Novaci 19.764.524 973.206 1.227.868Dollnen 3.631.480 2.500.000 629.132

Gjithësejt 53801616 15.762.41 18065543 87629576

Rajoni i Pollogut 321 322 323Bogovinë 15.534.060Bërvenicë 5.969.772Vrapçishtë 11.744.695

Gos varZhelinë 3.282.070 9.585.971 9.902.451

Jegunovcë 2.062.446 1.742.848 2.141.261Mavrovë dhe Ros-

tushe1.428.480

TearceTetovë 4.000.000 1.803.000 3.000.000

Gjithësejt 38.051.751 19101591 15043712 72.197.05



Rajoni i ShkupitHaraqinë 10.260.752

Zelenikovë 5.362.074Ilinden 2.431.856 10.999.187 5.245.231

Petrovec 16.868.879Sopishte 3.784.423 1.299.971

Studeniçan 3.119.899 6.195.110Çuçer

SandevëQyte I Shkupit 1.803.576

Shuto Orizarë

Kisella VodëGazi Babë 8.370.156 1.956.975

QendërButell 1.617.159Saraj 3.882.060

Gjorçe Petrov 9.043.042

Gjithësejt: 38.043.460 34848095 19348795 92.240.35

Burimi: Agjencia për Mbështetje Financiare të Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural

PRO AKTIVITETI KOMUNAL NJË SEGMENT KYÇ PËR INVESTIME TË JASHTËZAKONSHME NË ZHVILLIMIN LOKAL DHE RAJONAL ANËN E TJETËR E TREGIMIT

Gjatë analizës janë mbledhur të dhëna nga hulumtimi në terren me një pyetësor të bërë paraprakisht, i cili u dërgua në gjithsej 50 komuna nga të gjitha rajonet planore, me gjithsej 26 ose më shumë se gjysma e komunave të kontaktuara, nga numri i përgjithshëm paraqet një të tretën. Ajo që së pari flet për transparencën dhe lloga-ridhënien e vetë komunave fillon nga raporti i tyre ndaj pyëtësorit dhe përgjegjësia ndaj saj. Edhe pse komunat ishin të kontaktuar përmes telefonit, ndërsa pyetësorët ishin dërguar në mënyrë elektronike ose verzion letër, përgjigje nga të njejët erdhën nga shumica e komunave të mëdhaja rurale (me përjashtim këtu Shtipin, Manastirin, Ohrin dhe Strumicën).

Kjo, në të vërtetë, mund të shihet më mirë nga grafiku nr. 1, e cila i referohet numrit të banorëve të komunave që i janë përgjigjur pyetësorit, si dhe përqindjen e zonave rurale që i përkasin territorit të komunës, prej së cilës mund të shihet qartë se fondet

janë më të nevojshme dhe përqindja më e madhe Prej tyre përdoren ato komuna, territori i të cilëve është kryesisht rural (Grafiku 2)

Grafikon në. 1 – Numri i banorëve në Komuna

5

14

4

3

Grafikon nr. 2 – Përqindja e komunave dhe vendbanimeve rurale

22

6

16

10%

15%

25%

Kjo gjithashtu flet për faktin se këto janë territore të vogla dhe investime të vogla, pasi ato nuk mund të hyjnë në zhvillimin rajonal në një përqindje shumë të madhe. Kjo mund të shihet edhe nga përgjigjja në pyetjen “Sa ka ndikim shuma e mjeteve apo një pjesë e tyre në zhvillimin rajonal shuma e fondeve nga Programi Kombëtar për Zhvillimin Rural?», ku pjesa më e madhë e komunave, respektivisht 58%, nga sh-kalla prej 1 deri 5 e kanë vlerësuar me 2, me çka vijmë në përgjigjë në pyetjet të cilat i parashtruam në fillim të analizës, respektivisht këto mjetë edhe nuk kanë pjesë të madhe ose efekt, ose ato nuk janë mjaftueshëm të dukshme kur flasim për zhvillimin e balancuar rajonal dhe arsyet për këtë janë përmendur më herët.



Kur bëhet fjalë për bashkëpunim mes komunave dhe Byrosë së zhvillimit të barabartë rajonal, është vlerësuar me 4 ose 5, dhe këtu ndoshta lind fakti se 50% e komunave të anketuara besojnë se ndarja e fondeve nëpër rajone është e mirë, dhe se nuk ka dal-lime të mëdha ose preferencat, kështu që edhe në qoftë se si faktor merret përkatësia partiake e kryetarëve të komunave (vetëm 18% mendojnë se ky faktor ka ndikim, zakonisht në qoftë se ajo është një komunë ku kryetari i komunës është nga opozi-ta), kështu që në përgjithësi ndiqet puna e Këshillit komuna për zhvillim të barabtë, përveç Komunës së Strugës, e cila nuk ka shprehur interes dhe nevojë ta ndjek këtë trup, ndërsa për vendimet të cilat merren ne Këshill, informohen zyrtarisht

Kur është fjala për fondet buxhetore, përveç atyre që e përdorin Programin për Zh-villim Rural për periudhën 2013, 2014, 2015, e cila ishte gjithashtu fokus i analizës, komunat për zhvillim lokal caktojnë nga buxhetet e tyre për këtë qëllim, edhe atë në komunat më të vogla, shuma është deri në një milion denarë, ndërsa komunat më të mëdha ndajnë deri në 5 milionë denarë, gjë që justifikohet edhe nga shuma e përgjithshme e fondeve buxhetore në dispozicion të komunave (Grafiku 3). Komuna e Rosomanit është komuna e vetme e të anketuarve që nuk ndan fonde nga buxheti i saj për zhvillimin ekonomik lokal, ndërsa Likovë si komunë nuk ka një njësi të zhvillimit ekonomik lokal.

Grafikoni nr 3. – Shuma e mjeteve të cilat komunat i ndajnë për ZHEL

12

2

8

Ajo që dëshmon proaktivitetin e komunave, përveç fondeve nga buxheti i tyre, fon-det dhe programet e brendshme, është zbatimi i komunave në programet IPA, ku 26 komuna, madje 21 komuna kanë përdorur fonde zhvillimi dhe mesatarisht 150,000-250,000 euro .

Ajo që duhet të trajtohet në të ardhmen është fakti se shumë pak shihet një bash-këpunim me sektorin joqeveritar dhe partneritetet publike-private (ku sektori i bi-znesit do të përfshihej) si një mundësi për të arritur fonde të konsiderueshme dhe përfshirjen e këtyre palëve në procesin e aplikimit dhe zbatimit, pavarësisht faktit se mbi 90% e komunave deklaruan se bashkëpunimi me sektorin civil është i mirë ose i shkëlqyeshëm.

Ajo çon në përfundimin se kjo është pikërisht një fushë për punën dhe përfshirjen e të gjithë aktorëve në nivel lokal dhe rajonal me qëllim arritjen e synimeve të përbash-këta që lidhen me zhvillimin dhe përmirësimin e mjediseve në të cilat ato veprojnë.

Këtu kemi ardhur në pikën kryesore të analizës, e cila është se nëse komunat ndajë nga buxhetet e tyre mesatarisht 50,000 euro, fondet e mbledhura nga BE-ja finan-con një mesatare prej 200.000 euro, dhe të përdorin fonde nga Programi Kombëtar për mesataren e Zhvillimit Rural e 250- 350.000 euro osë një total prej gjysëm mil-lion euro, dhe nëse këtë e krahasojmë më fondin që siguron Biroja për zhvillim të barabartë rajonal-3 milion euro në total në të gjitha bazat, nuk duhet të na habit fakti se edhe përkrah të gjitha investimeve, prapseprap efektet e investimit në rajonet rurale dhe zhvillim rural mungojnë. Nëse për efektet e të një pjese të investimeve nevojitet kohë për të verifikuar, ose janë ende investime të vogla në pikëpamje të shkallës së zhvillimit të rajoneve planifikuese, atëherë këto çështje do të mbeten për diskutim në të ardhmen.

Shuma e fondeve nga buxheti i Republikës së Maqedonisë, respektivisht 1% e BDP-së të parashikuar ligjërisht, të cilën shumica e komunave (madje 24) e konsiderojnë të pamjaftueshme, mund të përmbajnë një pjesë të përgjigjes së pyetjeve të sipërpër-mendura në lidhje me nevojën për investime të mëtejshme në zhvillimin rajonal . Ka edhe qëndrime të komunave të cilat theksojnë se mjetet do ishin të mjaftueshme nësë vërtet do të shpërndaheshin sipas shumës së planifikuar, në përputhje me Lig-jin.5 Të pyetur sa do duhej të ishte shuma e buxhetit të RM-së për mbështetjte të politikave për zhvillim rajonal të barabartë, I morrëm këto përgjigjë të paraqitura në grafikon nr 4.

Grafiku nr. 4 - Përqindja e fondeve nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë, të cilat duhet të alokohen për zhvillimin rajonal, sipas komunave të anketuara

7

18

1

2-3%

5%

5 Përgjigje të njejtë morëm edhe nga përgjegjës të Komunës së Tearcës



REKOMANDIME

Në kuadër të hulumtimit, komunat u konsultuan gjithashtu për masat dhe aktivitetet të cilat, sipas tyre, do të përmirësonin gjendjen e tanishme të zhvillimit rajonal dhe dy grafikët e fundit tregojnë përgjigjet e tyre. Kur u pyetën se ku duhet të investohet brenda komunës, shumica e përgjigjeve janë të lidhura me investimet në kapacitetet njerëzore dhe teknike të komunave, por gjithashtu ndryshimet në rregullimin ligjor për zhvillimin rajonal në fushën e thjeshtëzimit të tij, por edhe në implementim real, si dhe rritje të përqindjes e cila u jepet nga Buxheti i RM-së.

Grafiku nr. 5 - Masat për nxitjen e zhvillimit lokal dhe rajonal të komunave

15

18

5

17

Sa i përket arritjes së një përqindjeje më të lartë të shfrytëzimit të fondeve nga pro-gramet e zhvillimit rural, komunat i japin prioritet rritjes së aseteve reale në program-in e zhvillimit rural, si dhe lehtësimin e procedurave administrative për aplikimin e programeve të BE-së, ku pjesa e ko-financimit pjesërisht ose në tërësi mund të siguro-het edhe përmes programeve nacionale (grafikoni 6).

Grafiku nr. 6 - Masat dhe rekomandimet e komunave për përqindje më të madhe të shfrytëzimit të fondeve për zhvillimin rural dhe rajonal

26

20

6

2

8

-

PËRFUNDIME TË PËRGJITHSHME

Efektet e zbatimit të politikës së zhvillimit të balancuar rajonal pothuajse nuk janë aspak të dukshme, gjë që në anën tjetër nuk do të thotë se ato nuk janë investuar fare në këtë sektor.

Sipas autorëve të kësaj analize, ky konkluzion vjen për faktin se parametrat në bazë të të cilave matet zhvillimi, nuk përfshijnë të gjitha segmentet që mundësojnë zhvillimin e rajoneve dhe komunave.

Nevojitet një planifikim më i plotë i masave që mundësojnë zhvillimin rajonal, duke përfshirë të gjitha pjesët e veprimit të shtetit dhe komunat në drejtim të zhvillimit të rajoneve, dhe jo vetëm që të referohen vetëm në atë 1%, që del nga PBB e shtetit dhe e cila ndahet në rajone.

Megjithëse ka filluar zbatimi i politikës së alokimit në bazë të përqindjes, ende duhet



kohë që ky parim i shpërndarjes së fondeve të jep efektet e saja.

Përveç kësaj, në këtë pjesë do të shtojmë se sipas komunave kjo përqindje është ende e vogël dhe duhet të jetë rreth 5% për të bërë investime serioze dhe më të gjera në rajon, të cilat në afat të gjatë do të japin efektin e pritshëm dhe do të nxistë zhvillimin lokal dhe rajonal.

Gjithashtu, siç mund të shihet nga gjetjet e analizës, fondet e përdorura nga komu-nat nga Programi i Zhvillimit Rural marrin një pjesë të konsiderueshme në fushën e investimeve të komunave në zonat rurale, gjë që gjithashtu kontribuon në ngritjen e nivelit të Zhvillimi rajonal, prandaj autorët e analizës i referohen konsolidimit dhe har-monizimit të politikave të ndryshme që kanë të njëjtin qëllim përfundimtar, që është zhvillimi i komunave dhe rajoneve.

Komunat vetë, për pjesën më të madhe, ndajnë fonde nga buxhetet e tyre lokale të zhvillimit ekonomik, i cili është një burim tjetër i fondeve, të cilat në një masë më të vogël megjithatë kontribuojnë në zhvillimin e rajoneve dhe komunat janë aktive në përdorimin e Fondet nga programi IPA, gjatë së cilës pjesa më e madhe e këtyre mjeteve përdoren për aktivitete dhe cila hyn në pjesën e zhvillimit enomik lokal, e cila flet për faktin se komunat ngadalë por me siguri tashmë e njohin dhe pranojnë skemën e financimit evropian.

Ajo që duhet në ardhmëri t’i jepet rëndësi është ngritja e kapaciteteve të komu-nave në resurset njerëzore dhe teknike, përkrahje nga shteti në pjesën e sigurimit të përqindjes për kofinansim, rritje të shumës së mjeteve të cilat sigurohen nga Programi kombëtar për zhvillim rural dhe për Zhvillim lokal ekonomik, por edhe përforcim të bashkëpunimit me Bironë për zhvillim të barabartë rajonal, si me përfaqësues të bi-znesit por edhe me sektorin civil, përmes krijimit të partneriteteve publiko-private, duke mundësuar një proces të përfshirjes së fuqishme dhe gjithëpërfshirëse të të gjithë aktorëve lokalë, të cilët do të jenë të gatshëm të kontribuojnë në rajonin në të cilin ata veprojnë dhe në të cilën ato janë të rënduara.

Implementimi i legjislacionit është i rreptë dhe i vazhdueshëm, monitorimi i drejti-meve të ndryshme strategjike të shtetit për zhvillim të barabartë rajonal dhe zbatimin efektiv të procesit të decentralizimit të vendit përmes konsolidimit, konsistencës dhe pajtueshmërisë politikave për zhvillim të barabartë rajonal, zhvillimit rural, zhvillimit ekonomik lokal nga aktive përfshirë të gjitha grupet e interesit (qeveri përmes Byrosë për zhvillim rajonal dhe Këshillit për zhvillim të barabartë rajonal, komuna, dhe bizne-sit lokal dhe sektorit qytetar) por gjithashtu edhe ndryshim të parametrave në bazë të të cilave vlerësohet zhvillimi i rajoneve.

LITERATURA E PËRDORUR

• Ligji për zhvillim të barabartë rajonal, Gazeta Zyrtrare e RM-së nr. 63/2007

• Pagesa sipas masave dhe viteve (2013,2014,2015), Agjencia për Mbështetjen Financiare të Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural;; http://www.ipardpa.gov.mk/Root/mak/default_mak.asp

• Maqedonia në numra 2016, Enti Shtetëror i Statistikës, Qershor 2016

• Strategjia Kombëtare për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2014-2020, Ministria e Bu-jqësisë, Pylltarisë dhe Menaxhimit të Ujërave, Tetor 2014

• Vendim për dhënien e fondeve për financimin e projekteve për zhvillimin e rajon-eve planore në vitin 2016, “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr.86 / 2016

• Vendimi për klasifikimin e rajoneve planifikuese sipas shkallës së zhvillimit për periudhën 2013-2017, “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr.88 / 2013

• Penev, C.Trenovski, B., „ Politika e Zhvillimit Rajonal të Balancuar - Qëllimet, Sfidat, Trendet “, Shkup, 2017

• Programi për mbështetje financiare të zhvillimit rural për vitin 2013, Gazeta e Republikës së Maqedonisë nr. 5/2013

• Programi për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural për vitin 2014, Gazeta e Republikës së Maqedonisë nr. 10/2014

• Programi për Mbështetjen Financiare të Zhvillimit Rural për vitin 2015, Gazeta e Republikës së Maqedonisë nr. 196/2014

• Strategjia për Ndryshimin dhe Plotësimin e Strategjisë për Zhvillimin Rajonal të Republikës së Maqedonisë 2009-2019, Ministria e Vetadministrimit Lokal, Shtator 2014

• Strategjia për Zhvillimin Rajonal të Republikës së Maqedonisë 2009-2019, “Gaze-ta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 119/2009

• Qosev C, Politika Agrare, Fakultetit Ekonomik, Universiteti Sh.Kiril dhe Metodij, Shkup, 2015

• http://faktor.mk/kolku-sredstva-iskoristila-makedonija-od-ipard-1




PËR ZHVILLIMIN

RAJONAL TË HAPUR

DETERMINANTAT

E NDIKIMIT TË

ORGANIZATAVE

Qendra për analiza ekonomike,

Shkup

Autor:

QYTETARE NË

KRIJIMIN E

POLITIKAVE

7



LISTA E SHKURTESAVE

OQ – organizata qytetare

ESHS – En Shtetëror i Sta s kës

NjVL - Njësia për vetëqeverisje lokale

BE – Bashkimi Europian

MF – Ministria e fi nancave

QMBN – Qendra maqedonase për bashkëpunim ndërkombëtar

OJQ– Organizata joqeveritare

ZHBR – Zhvillim i barabartë rajonal

RM – Republika e Maqedonisë

QAE – Qendra për analiza ekonomike

INFORMATË E SHKURTË PËR AUTORIN

Qendra për Analiza Ekonomike (QAE) është një qendër kërkimore e përbërë nga ekon-omistë që ndajnë vizionin e përbashkët për Republikën e Maqedonisë si një ekonomi në zhvillim e re evropiane e integruar në tregjet rajonale dhe botërore. Misioni krye-sor i QAE-s është të hulumtojë vazhdimisht zhvillimet ekonomike dhe poli kat publike në Republikën e Maqedonisë dhe të ofrojë rekomandime, propozime dhe masa për ins tucionet qeveritare dhe joqeveritare. Objek vat e QAE janë si më poshtë:

Sigurim të analizave kualita ve ndaj poli kave

Mbështetja e një poli ke të qëndrueshme ekonomike në Maqedoni

Ndihma për të zhvilluar një ambient që kontribuon në një nivel më të lartë të in-ves meve, përshpejtuar zhvillimin dhe rritjen ekonomike të Maqedonisë, si dhe anëtarësimin në BE

Arritja e qëndrueshmërisë fi nanciare kombëtare

Inkurajimi i bashkëpunimit rajonal dhe mbështetje për Ballkanin

Forcimi i shoqërisë civile, kapitali social dhe besimi

Përveç punës së gjerë në Maqedoni, QAE ka punuar në nivel rajonal dhe global.

REZYME E SHKURTË

Përveç disbalancimit rela visht të lartë në zhvillimin rajonal të Republikës së Maqedo-nisë, është edhe më shqetësuese që ky mosbalans po rritet gjatë viteve të fundit, të matura nëpërmjet koefi cien t të variacionit të BPV-së. Dobësitë e poli kave, përveç mosrespek mit të Ligjit për Zhvillim të barabartë rajonal në drej m të planifi kimit të buxhe t prej 1% të BPV-së për një zhvillim të balancuar rajonal, është mungesa e kapaciteteve për realizimin e fondeve nga Byroja për Zhvillim Rajonal, por edhe nga Qendrave të Zhvillimit Rajonal.

Në këtë analizë kemi përfshirë një segment të rëndësishëm të demokracisë funksio-nale parlamentare, që është bashkëpunimi i sektorit civil me rajonet, si dhe karak-teris kat rajonale të sektorit civil. Dallimet rela visht të mëdha rajonale në mes të organizatave qytetare në rajonet planore në Republikën e Maqedonisë janë zbuluar, veçanërisht në fushën e rrjetëzimit, bashkëpunimit të ndërsjellë, qëndrueshmërisë fi nanciare dhe bashkëpunimit me qendrat për zhvillim rajonal. Brengos migrimi i brendshëm dhe I jashtëm në rajonet planore, kryesisht të të rinjëve. Gjithashtu kemi vërejtur se bashkëpunimi i organizatave qytetare me Qendrat për Zhvillim të Rajonit të Planifi kimit është në një nivel shumë të ulët. OSHC-të besojnë se bashkëpunimi dhe zba mi i projekteve të përbashkëta me qendrat do të kontribuonin në zhvillim-in e rajonit dhe sipas deklaratave të përfaqësuesve të organizatave qytetare numri i organizatave që njihen me punën e Qendrave për zhvillimin e rajoneve planifi kuese është shumë i vogël.

Në këtë analizë, ne kemi bërë edhe një hulum m empirik ekonometrik i cili duhet të jetë një nxitje për hulum me më të hollësishme në të ardhmen mbi përcaktuesit e zhvillimit të balancuar rajonal.

Një nga gjetjet empirike më të rëndësishme të modelit të panelit ekonometrik është se numri i NJVL-ve urbane / rurale për rajonet kanë një domethënie sta s kore prej 1% të rëndësisë sta s kore për PVB -në në rajonet e RM dhe për këtë arsye NJVL-të urbane / rurale duhet të jenë një ndryshore e rëndësishme në poli kat e konverg-jencës Nga PVB sipas rajonit në Republikën e Maqedonisë.

Është veçanërisht e rëndësishme që modeli empirik tregon se një numër në rritje i NjVL urbane të çojë në PVB më të lartë në rajonet, një numër në rritje i NjVL rurale të çojë në PVB më të ulët në rajonet. Ky konsta m është në përputhje me konsta min se një faktor i rëndësishëm që ndikon në nivelin e zhvillimit të organizatave qytetare dhe përfshirjes së tyre në poli kë është mjedisi në të cilin ata janë të regjistruar, në aspek n urban / rural të cilat ia atribuojnë urban / rural NjVL u bë një nga kryesore faktorët për analizimin e përcaktuesve të ndikimit të organizatave qytetare në krijimin e poli kave për zhvillimin e barabartë rajonal.



HYRJE

Ekzis mi i pabarazive të mëdha në zhvillimin rajonal në Republikën e Maqedonisë, si dhe ndarja e rajonit të Shkupit si më të zhvilluara, ka imponuar nevojën për mira min e Ligjit për Zhvillimin e Përshtatshëm Rajonal në vi n 2007, si dhe fi llimi i zba mit të j nga 1 janari 2008, ku Qeveria e Republikës së Maqedonisë, nëpërmjet Qendrave

për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit, është e përkushtuar të zvogëlojë pabarazitë ndërmjet rajoneve planifi kuese dhe të inkurajojë zhvillimin e tyre.

Duke pasur parasysh qëllimet e përcaktuara të poli kës së zhvillimit rajonal në Ligj, Strategjia për Zhvillimin Rajonal përpunon modelin e zhvillimit policentrik. Mod-eli i zhvillimit policentrik është përqendruar në reduk min e pabarazive në zhvillim midis rajoneve planifi kuese, që nënkupton shpërndarjen e më shumë mbështetjes për rajonet më pak të zhvilluara. Për më tepër, asnjë rajon planifi kimi nuk është lënë jashtë poli kës së zhvillimit rajonal, por përpjekja ka për qëllim zvogëlimin e pabarazive midis rajoneve, që nënkupton mbështetje më të lartë për rajonet me një nivel më të ulët zhvillimi. Gjithashtu, Strategjia përcakton prioritetet për zh-villimin e zonave me nevoja të veçanta zhvillimore, të cilat sipas kuadrit ligjor, bë-jnë një grup të veçantë të synuar në poli kën e zhvillimit të balancuar rajonal.

METODOLOGJIJA

Ky hulum m bazohet në mbledhjen e të dhënave dytësore nga En Shtetëror i Sta s- kës (ESHS), Ministria e Financave (MF), Qeveria e Republikës së Maqedonisë, Qen-

dra Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar (QMBN) dhe Qendra për Analiza Ekonomike (QAE). Përveç kësaj, po përdoret baza e të dhënave tashmë ekzistuese për nevojat e projek t “Decentralizimi fi skal për një zhvillim më të mirë rajonal të shoqërisë civile”, mbështetur fi nanciarisht nga CIVICA Mobilitas. Përveç kësaj, përmes hulum mit në terren, ose përmes fokus grupeve në të tetë rajonet e Maqedonisë, ne ma m percep min e organizatave qytetare. Grupet e fokusit për organizatat qytetare nga të gjitha rajonet u zbatuan për qëllimin e projek t “Decentralizimi fi skal për një zhvillim më të mirë rajonal”, i cili përfshinte pyetje shtesë për nevojat e kë j hulum- mi.

Zba mi i fokus grupeve përmes komunikimit të drejtpërdrejtë me organizatat qytet-are nga të gjitha rajonet na ndihmoi të kemi një pasqyrë më të qartë të gjendjes në të cilën sektori civil është i vendosur kur është ala për përfshirjen dhe ndikimin në poli- kat dhe vendimet vendore, si dhe iden fi kimin e arsyeve që kontribuojnë në nivelin

e ulët Ndikimi. Grupet e fokusit u zbatuan në maj 2017 në të tetë rajonet planifi kuese në Maqedoni dhe u caktuan në organizatat e shoqërisë civile, të cilat ishin qëllimi i kë j hulum mi.

Për këtë qëllim, pjesëmarrësit ishin përfaqësues nga organizatat e shoqërisë civile që zotëronin këto karakteris ka:

• Të jenë të regjistruara si Shoqata qytetare dhe fondacione

• Selia e organizatës do të jetë në njërën nga komunat në rajon ku do të zhvillohet grupi i fokusit

• Në mënyrë ak ve të punojnë ose të kenë realizuar ak vitet vi n e kaluar

Madhësia e grupeve të fokusit shkonte mesatarisht me 5 pjesëmarrës, përkatësisht tre OJQ nga rajoni i Vardarit, dy nga rajoni i Lindjes, dy nga rajoni Jugperëndimor, pesë nga Rajoni Juglindor, shtatë nga rajoni i Pellagonisë, katër nga rajoni i Pollogut, pesë nga rajoni i verilindjes dhe Gjashtë nga rajoni i Shkupit

Nga ana tjetër, mostra në të cilën bazohet informacioni bazohet në gjithsej 39 pjesëmarrës, përfaqësues të 36 OQ.

Gjithashtu, analiza rajonale e panelit ekonometrik ndihmoi në përcak min e determi-nantëve të nivelit të zhvillimit të rajoneve planifi kuese të matura përmes PBB-së së tyre dhe të dhënat janë nga sta s kat rajonale nga En Shtetëror i Sta s kave.

SHKALLA E ZHVILLIMIT TË RAJONEVE

Për të dhënë një pasqyrë më të saktë të nivelit të zhvillimit të rajone-ve në Republikën e Maqedonisë ne udhëhiqemi nga indeksi i zhvillimit e cila përcaktohet si një mesatare e ponderuar e indeksit ekonomik dhe social dhe demografi k, me të dy treguesit që kanë pjesëmarrje të barabartë në krijimin e indeksit të zhvillimit. Në përcak min e indeksit ekonomik dhe social përdoren indikatorë:

• Produk i Brendshëm Bruto për kokë banori,

• të ardhurat buxhetore për kokë banori,

• rritja e vlerës së shtuar të sektorit jofi nanciar dhe

• Shkalla e papunësisë.

Indeksi demografi k përcaktohet në bazë të:

• rritja natyrore e popullsisë,

• koefi cien i plakjes,

• Bilancin e migrimit për 1,000 banorë dhe

• studentë të diplomuar për 1,000 banorë.

Tabela 1 tregon indekset (zhvillimi, ekonomike, sociale dhe demografi ke) e rajoneve të planifi kimit duke treguar se sa rajone devijojnë në zhvillim krahasuar me mesatar-en e vendit.



Tabela 1: Sa rajone devijojnë në zhvillim me mesataren e vendit sipas indeksit zhvil-limor, ekonomiko-social dhe demografi k

Rajone planore Sipas indeksitzhvillimor

Sipas indeksit ekonomiko-social

Sipas indeksit demografi k

Shkupit 1.48 1.86 1.25Juglindor 0.89 1.38 0.58

Pellagonisë 0.73 0.79 0.69Jugperendimor 0.72 0.50 0.86

Pollogut 0.72 0.18 1.05Vardarit 0.69 0.63 0.73Lindor 0.67 0.95 0.50

Verilindor 0.56 0.33 0.70

Burimi: Vendimi për klasifi kimin e rajoneve planifi kuese sipas nivelit të zhvillimit për periudhën 2008-2012, “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 162/2008

Indekset e zhvillimit të rajoneve planore në Republikën e Maqedonisë tregojnë se ra-joni i vetëm i Shkupit karakterizohet nga një nivel mesatar i zhvillimit, ndërsa të gjitha rajonet e tjera janë nën mesataren kombëtare.1 Diferenca midis Shkupit (1.48) dhe e dyta në zhvillim - rajoni i planit juglindor (0.89) është i rëndësishëm, ndërsa hendeku i zhvillimit midis Shkupit dhe të fundit në zhvillim - rajoni i planifi kimit verilindor është jashtëzakonisht i madh me një diferencë prej 0.92 pikësh indeksish .

Nëse shikojmë indeksin socio-ekonomik dhe demografi k, vërehet se ka dallime të mëdha në mes të rajoneve. Ndryshimet më të mëdha në mes të dy indekseve janë në rajonin e Pollogut, i cili karakterizohet nga zhvillimi demografi k mbi mesataren (1.05) dhe zhvillimi më i ulët ekonomik dhe social (0.18), ndërsa rajoni juglindor ka një in-deks të lartë ekonomik dhe social (1.38) Indeksi (0.58). 2

Me qëllim të promovimit të zhvillimit të balancuar rajonal në Ligjin për ZhBR, në për-puthje me nenin 27 të j, nga buxhe i Republikës së Maqedonisë një shumë prej së paku 1% e BPV-së ndahet çdo vit.3 Ky ligj nuk është respektuar plotësisht në prak kë. Në të vërtetë, me fi llimin e punës së Qendrave për Zhvillimin e Rajonit të Planifi kimit nga vi 2008 deri në vi n 2016, një mesatare prej 0.02% e BPV-së është alokuar.

1 h p://arhiva.vlada.mk/registar/fi les/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDO-NIJA_2009-2019_GODINA.pdf2Ibid3 h p://brr.gov.mk/ëp-content/uploads/2015/09/Zakon_za_regionalen_razvoj_642638876.pdf

Tabela 2: Fondet e realizuara për zhvillimin e balancuar rajonal si përqindje e BPV

Vi PBB në mil-lion denarë

Norma e rritjes reale të

PBB-së në krahasim me vi n e

kaluar

1% nga PBB në njëmijë

denarë

Fondet e realizuar

për ZhRB në mijë denarë

Fondet e re-alizuara për ZhRB si% e

PBB-së

2016* 607.452 2,4% 6.074.520 225.406 0,04%2015 558.240 3,8% 5.582.400 124.539 0,02%2014 525.620 3,5% 5.256.200 113.968 0,02%2013 499.559 2,7% 4.995.590 51.662 0,01%2012 458.621 -0,4% 4.586.210 63.045 0,01%2011 461.730 2,8% 4.617.300 127.704 0,03%2010 424.762 1,8% 4.247.620 143.311 0,03%2009 409.100 -0,9% 4.091.000 40.591 0,01%2008 398.500 12,5% 3.985.000 148.405 0,04%

* PB

B-ja

për

vi

n 20

16 m

erre

t si n

jë

para

shik

im n

ga E

n

Shte

tëro

r i S

ta s

kës

Llogaritja e autorit me të dhënat e shkarkuara nga: Burimi për PBB: stat.gov.mk

Burimi: Llogaritë përfundimtare të buxhe t qendror: Burimi i fi nancimit /nënpro-grameve

Në tabelën 3, të dhënat tregojnë se fondet e planifi kuara për Ministrinë e Vetëqeverisjes Lokale dhe Byronë për Zhvillim Rajonal, të dedikuara për nën-programin për zhvillim të balancuar rajonal në vi n 2008 dhe 2009, janë mesatarisht mbi 300 milionë de-narë, por vetëm 32% Nga menaxhimi joefi kas dhe shfrytëzimi i fondeve. Që nga vi 2010, fondet e planifi kuara për zhvillim të balancuar rajonal reduktohen deri në vi n 2012, duke rritur kështu përqindjen e fondeve të realizuara në krahasim me ato të planifi kuara. Nëse konsiderohet periudha 2012-2015, fondet e planifi kuara rriten me një rritje të vogël, por nuk arrijnë në rreth 100 milion denarë. Përqindja e fondeve të realizuara në raport me fondet e planifi kuara është rritur për periudhën 2012-2015, e cila mesatarisht është e barabartë me 80%. Ajo që ndryshon në mënyrë dras ke është përqindja e fondeve të realizuara në krahasim me planin e planifi kuar për vi n 2013, i cili është vetëm 18%. Në vi n 2016, norma e rritjes së aseteve të planifi kuara krahasuar me vi n e mëparshëm është 29% për MVQL, ndërsa fondet e planifi kuara



në Byronë për Zhvillimin Rajonal janë rritur me 111%. Përqindja e realizimit të fon-deve të ndara për PPP në vi n 2016 është 99% për MVQL dhe 98% në PBB, që do të thotë fonde të planifi kuara në mënyrë efi kase, si dhe shfrytëzim pothuajse të plotë të fondeve që nuk kanë ndodhur deri më tani.

Tabela 3: Prezan mi i fondeve të alokuara nga Buxhe Qendror i Republikës së Ma-qedonisë për programin e OA për zhvillim të balancuar rajonal përmes Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale dhe Byrosë për Zhvillim Rajonal

Ministria për vetëqeverisje lokale

Byroja për zhvillim rajonal

Vi Buxhe Nënpr -> ОА Zhvillimi rajonal i barabartë

ОА Zhvillimi rajonal i barabartë

2016 Buxhe bazë

Planifi kuar 101.444.000 127.000.000Realizuar 100.493.965 124.912.468

2015 Buxhe bazë


2014 Buxhe bazë


2013 Buxhe bazë


2012 Buxhe bazë


2011 Buxhe bazë


2010 Buxhe bazë


2009 Buxhe bazë


2008 Buxhe bazë


Llogaria nga autori me informatat e marra nga

Burimi: Llogaritë përfundimtare nga buxhe Qendror: Burimi i fi nancimit/nënpro-gramet

Nga këtu mund të konkludojmë se Ligji i ZhRB nuk respektohet dhe 1% e PBB-së për ZhRB nuk planifi kohen. Sigurisht që ka sfi da në iden fi kimin, planifi kimin strategjik, gjetjen e burimeve fi nanciare, zba min, monitorimin dhe vlerësimin e programeve dhe projekteve me komponent rajonale.

Zhvillimi rajonal nëpërmjet koefi cien t të varijacionit të PBB-së për kokë banori në rajone

Produk i brendshëm bruto mat vlerën e sapokrijuar të prodhuar në një territor të caktuar. Është një nga treguesit për matjen e nivelit të zhvillimit të rajoneve. PBB sipas rajonit tregon nivelin e ak vite t ekonomik në territorin e rajoneve planifi kuese, gjeg-jësisht fuqinë ekonomike të rajoneve. En Shtetëror i Sta s kave llogarit PBB-në dhe PBB-në për kokë banori për rajon në baza vjetore. Në kohën e përga tjes së kësaj an-alize, PBB sipas rajoneve ishte në dispozicion deri në vi n 2014. Në qëllimin tonë për përcak min e zhvillimit rajonal të barabartë, ne do të përdorim koefi cien n e varia-cionit të PBB për kokë banori sipas rajoneve për periudhën 2008-2014. Në ras n tonë, koefi cien i variacionit do të shërbejë për të treguar shkallën e ndryshueshmërisë së PBB-së për kokë banori në rajon, dmth. nëse ka një rënie apo rritje të zhvillimit rajon-al të barabartë në Republikën e Maqedonisë. Nëpërmjet kësaj mase sta s kore, ne duam të gjejmë sa efek v është Ligji për Zhvillim rajonal të barabartë, bazuar në PBB në kokë banori në rajonet.

Koefi cien i variacionit llogaritet si devijimi mesatar standard i PBB për kokë banori për çdo vit në rajon. Meqë vlera e koefi cien t të variacionit është më e vogël, ekui-libri në mostër është më i vogël dhe anasjelltas. Nëse koefi cien i variacionit është me vlerë më të vogël, kjo do të thotë se elementët e mostrës janë homogjene dhe anasjelltas, nëse koefi cien i variacionit ka një vlerë më të lartë, rrjedh se elementët e mostrës janë heterogjene.

Grafi ku i mëposhtëm tregon PBB-në për kokë banori sipas rajoneve në baza vjetore, që nga vi 2008. Kur hyri në fuqi ligji për ZhRB si dhe u themeluan Qendrat e zhvillim-it. Teorikisht, linjat e grafi kut të mëposhtëm që tregojnë PBB-në për kokë banori në rajonet e Maqedonisë duhet të konvergojnë në mënyrë që të reduktojnë pabarazitë mes rajoneve të matura me PBB për kokë banori.

Ajo që ne mund të shohim nga grafi ku është se: Rajoni i Shkupit ende devijon ndjeshëm nga rajonet e tjera, dhe hendeku është më i madh midis Shkupit dhe Pol-logut, rajonit verilindor dhe jugperëndimor. PBB për kokë banori në të gjitha rajonet po rritet gjatë periudhës së vëzhgimit, por me norma rela visht të ulëta të rritjes. Një përjash m nga ky është rajoni Juglindor, ku PBB për kokë banori rritet me ritme më të larta krahasuar me rajonet e tjera.



Grafi ku 1. PBB për kokë banori sipas rajoneve në baza vjetore

050,000

100,000150,000200,000250,000300,000350,000400,000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

PBB

për k

okë

bano

ri

Vi

PBB në kokë banori në rajone në vjet

Vardarit Lindor Jugperëndimor JuglindorPellagonisë PolloutVeriperëndimor Shkupit

Burimi: Llogaritja e autorit nga të dhëna nga En shtetërorë i sta s kave

Grafi ku i mëposhtëm tregon koefi cien n e variacionit të PBB-së për kokë banori në baza vjetore në rajonet e Republikës së Maqedonisë.

Grafi ku 2. Koefi cien i variacionit të PBB për kokë banori për rajon për periudhën 2008-2014

0.37

0.39

0.33

0.31

0.33 0.33

0.35

0.300.310.320.330.340.350.360.370.380.390.40

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Koef

icien

ti i v

arija

cioni

t

Viti

Koeficienti i varijacionit i PBB-së në kokë banori në rajone

Burimi: Llogaritja e autorit nga të dhëna nga En shtetërorë i sta s kave

Koefi cien i variacioneve në vi n 2014 krahasuar me atë të vi t 2008 është zvogëluar pa mëdyshje dhe pabarazitë midis rajoneve të matura me PBB për kokë banori janë gjithashtu pakësuar. Duke fi lluar nga vi 2009 deri në 2011, ka një rënie më të thek-suar të koefi cien t, ndërkohë që nga vi 2011 deri në vi n 2014 po fi llon të rritet, që do të thotë që pabarazitë midis rajoneve po rriten dhe për këtë arsye efek vite i zba mit të Ligjit për Zhvillimi rajonal të barabartë, veçanërisht në periudhën nga vi 2011 e tutje.

Karakteris kat e rajoneve planore dhe shoqërisë civile në rajonet

Në vijim japim një pasqyrë të shkurtër të karakteris kave të tetë rajoneve planore në Republikën e Maqedonisë dhe shoqërisë civile (ShC) në rajone.

Karakteris kat e rajoneve planore në RM

Sipas indeksit demografi kë dhe socio-ekonomikë në Republikën e Maqedonisë, rajoni i Shkupit devijon në mënyrë të konsiderueshme nga rajonet e tjera, ndërsa rajonet e Vardarit dhe Verilindjes karakterizohen me indeks më të ulët.

Tabela 4: Karakteris kat e rajoneve sipas indeksit demografi k dhe socio-ekonomik

Kara

kter

is k

at

e re

gion

eve

RM

Vard

arit

Lindo

r

Jugp

erën

dim

or

Jugl

indo

r

Pella

goni

së

Pollo

gut

Veril

indo

r

Shku

pit

Treguesit bazë

demo-grafi kë

Popullsia totale 2,070,226 153,094 177,145 219,891 173,560 231,137 319,916 176,204 619,279

Meshkuj 1,037,060 77,784 89,565 110,330 87,755 115,869 161,005 89,730 305,022

Femra 1,033,166 75,310 87,580 109,561 85,805 115,268 158,911 86,474 314,257

Dendësia e popull-

sisë83.1 37.9 50.1 65.8 63.4 49.0 132.4 76.3 341.6

Të dhënat

bazë sipas

nivelit të arsimit

Numri I stu-

dentëve të diplo-

muar

8,116 568 701 771 662 971 1,047 580.0 2,816



Nxënës të

mbaruar shkollën e mesme

(%)

100.0 6.7 7.7 9.9 7.3 10.9 16.2 8.9 32.3

Shkalla e ak vi-te t të popull-sisë së

moshës 15+

Popullsia e a ë për

punë1,676,659 125,279 147,425 181,293 141,025 187,900 261,113 141,719 490,906

Shkalla e ak vite t 57.0 60.7 62.5 54.9 68.4 66.3 47.1 54.0 54.4

Shkalla e të punë-suarve

42.1 45.8 51.6 36.2 56.9 52.2 33.2 30.6 40.4

Formimi i kapi-

talit fi ks bruto si-pas sek-torëve të

ak vi-te t

Numri i sub-

jekteve afariste ak ve

70,139 5,470 5,692 7,127 5,889 8,071 7,554 4,139 26,197

Migrimi

Emigroi nga

vende të tjera

3,876 118 272 512 276 297 456 172 1,773

Emigroi në vende të tjera

1,016 13 47 455 84 23 312 9 73

Burimi: En Shtetëror i Sta s kësNë Republikën e Maqedonisë, sipas parashikimit të vi t 2015 për popullsinë e përg-jithshme, numri më i madh i popullsisë është i përqendruar në rajonin e Shkupit (30%) dhe më së paku në rajonin e Vardarit (7%). Përveç kësaj, për shkak të përqendrimit të lartë të popullsisë në rajonin e Shkupit, dendësia e popullsisë është nëntë herë më e madhe se rajoni i Vardarit.

Nëse shikojmë të dhënat bazë sipas nivelit të arsimit, numri më i ulët i të diplomuarve në 2015 është në Vardar (6%) dhe në rajonin verilindor (7%), të cilat karakterizohen me numër të vogël të të rinjve që kanë përfunduar arsimin e lartë.

Për më tepër, nëse shikojmë normat e ak vite t të popullsisë mbi moshën 15 vjeçare, Pologu dhe Verilindori kanë normat më të ulëta të ak vite t. Interesant është fak se ato ndiqen nga rajoni i Shkupit dhe Jugperëndimi. Shkalla e punësimit është më e ulët përsëri në rajonin e Verilindjes dhe të Pollogut.

Nëse shohim numrin e subjekteve ak ve të biznesit, rajoni i verilindjes ka numrin më të vogël dhe krahasohet me rajonin e dytë nga numri më i vogël i subjekteve afariste ak ve - rajoni i Vardarit, diferenca është 1,331 subjekte biznesi. Këto të dhëna shp-jegohen disi nga shkalla e ulët e punësimit, si dhe nga veprimtaria në rajonin planor verilindor ku mundësitë e punësimit janë të kufi zuara dhe tregu i kërkesës nuk mund të përmbushë tregun e ofertës.

ORGANIZATAT QYTETARE NË RAJONE

Këtu do të donim të jepnim një pasqyrë të shkurtër të karakteris kave të organizatave qytetare në Maqedoni, të shqyrtuara nëpër rajonet. Të dhënat vijnë nga studimet e mëparshme mbi nivelin e zhvillimit të shoqërisë civile në Maqedoni, dmth. nga pub-likimi “Decentralizimi fi skal për një zhvillim më të mirë rajonal të shoqërisë civile”, mbështetur nga CIVICA Mobilitas4.

Sipas të dhënave të fundit në dispozicion në shpërndarjen gjeografi ke të shoqatave dhe fondacioneve në vi n 2013, mund të vërejmë se nga 13,099 organizata të regjis-truara, numri më i madh, apo 5,106 apo 39%, janë regjistruar në rajonin e Shkupit, dhe numri më i vogël në rajonin e Verilindjes, 767 ose 6% e totalit të organizatave të regjistruara në Republikën e Maqedonisë. Këto të dhëna më tej na tregojnë se përqendrimi më i madh i OQ, dhe sit ë llë edhe potencialisht shkallë më të madhe të ndikimit të tyre kemi në rajonin e Shkupit.5

4 “Decentralizimi fi skal për zhvillim më të mirë rajonal të organizatave qytetare”, Marjan Nikolov, Igor Mitevski, Ana Marija Petrovska, Vesna G. Andonova, Gabriela Dimovska, Qendra për analiza ekonomike - Shkup, 2017, h ps://goo.gl/1x76fX 5 Ibid



Grafi ku 3: Shpërndarja gjeografi ke e shoqatave dhe fondacioneve në fund të vi t 2013

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

Series1

Burimi: Të dhënat janë të marra nga RQM dhe EShS për nevojat e hulum mit të im-plementuar nga QMBN.

Gjithashtu, nëse shikojmë në organizatat që ishin një mostër e anketës së CEA-s të re-alizuar në kuadër të projek t “Decentralizimi fi skal për një zhvillim më të mirë rajonal të shoqërisë civile”, mbështetur nga CIVICA Mobilitas, mund të dallojmë disa pare për organizatat që operojnë në rajonet e Republikës së Maqedonisë edhe atë:

Organizatat në rajonin e Shkupit janë kryesisht organizata të regjistruara në mjedisin urban. Në këtë rajon ka organizata që veprojnë në sektorë të ndryshëm nga të cilët mund të dallojmë sektorët e qeverisjes së mirë, shënde t dhe mbrojtje shëndetësore dhe të drejtave të njeriut si ato më të përfaqësuara. Shumica e organizatave ekzisto-jnë për më shumë se 10 vjet, dhe burimet kryesore të fi nancimit për këto organizata janë donatorë ndërkombëtarë dhe të huaj.

Të drejtat e njeriut dhe marrëdhëniet ndëretnike dallohen si sektorët më të përfaqë-suar të veprimit për organizatat e rajonit verilindor. Donatorët ndërkombëtarë dhe të huaj dhe pagesat e anëtarsimit, te një numër i vogël i organizatave, janë si burime fi nancimi te këto orgnizata. Shumica e organizatave ekzistojnë për më shumë se 10 vjet.

Në rajonin e Pollogut, sipas mostrës, organizatat veprojnë kryesisht në sektorët e ar-simit dhe shkencës, të drejtat e njeriut, si dhe demokracia dhe sundimi i ligjit. Si në rajone të tjera, donatorët ndërkombëtarë dhe të huaj janë burimi më i zakonshëm i fi nancimit. Shumica janë të regjistruara në zonat urbane, por ka organizata që janë të regjistruara dhe ak ve në zonat rurale të kë j rajoni.

Në rajonin e Pelagonisë, sektorët më ak vë të veprimtarisë së OQ-ve janë: qeverisja e mirë, fëmijët, të rinjtë dhe studentët dhe kujdesi shëndetësor. Burimet më të za-

konshme të fi nancimit janë donatorë ndërkombëtarë dhe të huaj. Shumica e OQ-ve regjistrohen në zonat urbane, por ka organizata që janë të regjistruara dhe ak ve në zonat rurale të kë j rajoni.

Organizatat nga rajoni Juglindor, Lindor, Jugperëndimor dhe Vardarit, si sektorët më të zakonshëm të veprimit rradhi n mjedisin, fëmijët, të rinjtë dhe studentët, demokra-cia dhe sundimi i ligjit, si dhe mjedisi. Në këto organizata, si dhe në rajonet tjera, burimet më të zakonshme të fi nancimit janë donatorë ndërkombëtarë dhe të huaj.6

PERCEPTIMI I OQ VE PËR NDIKIMIN NË KRIJIMIN E POLITIKAVE PËR ZHVILLIM RAJONAL TË BARABARTË

Gjatë muajit maj kryejmë një hulum m në terren (fokus grupe) për të përcaktuar faktorët kryesorë që ndikojnë në poli këbërjen për ZhRB. Grupi qëllimorë ishin or-ganizatat qytetare që veprojnë në sektorë të ndryshëm dhe regjistrohen në qytete të ndryshme në një rajon. Takimi në mënyrë që të jetë efek v dhe për të fi tuar infor-mata më cilësore, numri i pjesëmarrësve ishte i kufi zuar, kishte për qëllim në mënyrë specifi ke që të shkoj nga 4 deri 7 pjesëmarrës, përfaqësues të organizatës. Anketa përfshiu gjithsej 39 pjesëmarrës, përfaqësues të 36 OQ nga të gjitha rajonet. Madhë-sia e fokus grupeve varon në një mesatare prej 5 pjesëmarrës, përkatësisht: Tre (3) OQ nga rajoni i Vardarit, dy (2) nga rajoni Lindor, dy (2) nga rajoni Jugperëndimor, pesë (5) nga rajonit Juglindorë, shtatë (7 ) nga rajoni Pellagonisë, katër (4) nga rajoni Pollogut, pesë (5) nga rajoni Verilindor dhe gjashtë (6) nga rajoni Shkupit.

Faktorët të cilët ndikojnë në OQ në krijimin e poli kave për zhvillim rajonal të barabartë i përshkruajmë në disa fusha.

Rrjetëzim i OQ dhe bashkëpunimi ndërmjet tyre është në nivel rela visht të ulët.

Ajo që vërehet nga zba mi i fokus grupeve është se interesi i OQ-ve nga Pologu dhe rajoni i Lindjes për mundësinë e vendosjes së kontakteve për bashkëpunim në të ar-dhmen, është shumë i ulët.

Jo-profesionalizmi në sektorin civil dhe formimi i të ashtuquajturve “OQ fantome” të padukshme, për shkak të interesave personale dhe përdorimit të disa përfi meve, ndikojnë në percep min e përgjithshëm të sektorit civil nga opinioni dhe ins tucionet.

Shumica e OQ që janë ak ve në rjonin e Vardarit nuk janë të profesionaliuara, mirëpo antarët e OQ janë përkohësisht të angazhuar për projekt të caktuar apo ak vitet, me qëllim rritjen e të ardhurave personale, jashtë punësimit të rregullt. Sipas zhvillimit të shoqërisë qytetare në rajonin Juglindor, OQ mendojnë se shoqëria qytetare është më mirë e zhvilluar kryesisht në Strumicë, në krahasim me qytetet dhe rajonet tjera,

6 “Decentralizimi fi skal për zhvillim më të mirë rajonal të organizatave qytetare”, Marjan Nikolov, Igor Mitevski, Ana Marija Petrovska, Vesna G. Andonova, Gabriela Dimovska, Qendra për analiza ekonomike - Shkup, 2017, h ps://goo.gl/1x76fX



mirëpo mungon profesionalizmi në organizata, pasi që formohen OQ vetëm për të shfrytëzuar benefi cione afatshkurta të caktuara dhe më pas shuhen.

Faktor i rëndësishëm që ndikon në nivelin e zhvillimit të OQ dhe kyçja e tyre në krijimin e poli kave është zona ku janë të regjistruara, në kup min urbane/rurale.

OQ-të nuk përballen me mungesën e informatave mbi thirrjet aktuale për fi nancim për OQ-të, pasi ekziston një qendër burimore që është e angazhuar për shpërndarjen e informacionit në OQ. Percep mi i tyre është se ka një nivel të ulët të komunikimit të OSQ-ve nga zonat rurale me donatorët, pasi të gjithë donatorët janë të përqendruar në rajonin e Shkupit dhe OQ-të nga rajoni Shkupit kanë qasje më të lehtë për të kon-taktuar me ta7. K jo ndikon në kufi zimin e OQ-ve nga zonat rurale për të ndikuar në krijimin e poli kave dhe për të propozuar zgjidhje për problemet e komunite t. Për-katësisht, marrëdhëniet e OQ-ve nga rajonet e Vardarit dhe Pellagonisë me komunat rurale nuk është i kënaqshëm. Komunat rurale nuk kanë buxhet të mja ueshëm për të mbështetur OQ-të, përveç disa shoqatave kulturore dhe ar s ke për një fes val tradicional. Në anën tjetër, komunat rurale të Lindjes, Jugperëndimit dhe rajonit të Pollogut janë më të hapur për bashkëpunim me OQ-të për shkak se ata kanë nevojë për ndihmën e tyre, përkatësisht NJVQL rurale dhe sektori qytetarë kanë shkëmbyer rolet për shkak të kapacite t të ulët njerëzor dhe Buxhe t të NJVQL-së.

Organizatat qytetare nuk kanë qëndrueshmëri fi nanciare afatgjate dhe më së shpesh- fi nancohen nga donatorët e huaj.

Deri sa fl asim për mbështetje fi nanciare të OQ – ve nga ana e NJVQL, nuk ekziston distribuim efi kas të mjeteve të des nuara për OQ-të. Gjegjësisht, OQ –të nga rajoni Vardarit kanë eksperiencë të ndryshme në fi nancimin nga ana e NJVQL. Komunat të cilat kanë mjete më të larta buxhetore më së shpesh fi nancimin e OQ e bëjnë mënyrë jo transparente, deri sa, ata të cilat nuk disponojnë me mjete të mëdha buxhetore u japin më shumë OQ-ve shuma të vogla parash të cilat nuk janë të mja ueshme as edhe për mbulimin e harxhimev. Ras i rajoneve Lindor dhe Jugperëndimor, sipas percep mit të OQ-ve, është se komunat ose nuk publikojnë thirje për OQ-të përsh-kak mjeteve buxhetore të ulëta ose ndarja e granteve është tërësisht jotransparente. (Apo ras i me Komunën e Sh p-it e cila shpall konkurs për OQ-të, mirëpo deri tani asnjë OQ nuk ka marrë grant). Më së shum komunat janë të interesuara për aplikime në projekte të përbashkëta me OQ atëherë kur përfi mi i tyre është më i madh se angazhimi. Organizatat qytetare nga rajoni i Shkupit janë në një pozitë më të mirë në krahasim me ata të rajoneve jera. Ata kanë por olio diverzifi cire të fi nancimit, edhe pse edhe ata më së shpesh fi nancohen nga donatorët e jashtëm.

Bashkëpunimi i organizatave qytetare me Qendrat për Zhvillimin e Rajoneve Planore dhe NJVQL është thelbësore për zhvillimin e rajonit.

Bashkëpunimi i OQ-ve me Qendrat për Zhvillimin e Rajoneve Planore është në një nivel shumë të ulët. OQ-të e pranishme në fokus grupe mendojnë se bashkëpunimi

7 „Percep mi i organizatave qytetare për nivelin e zhvillimit të shoqërisë qytetare në Maqedoni”, Nikolov M., Mitevski I., Petrovska AM, Qendra për analiza ekonomike – Shkup, 2017 h ps://goo.gl/ib8Ar6

dhe zba mi i projekteve të përbashkëta me qendrat do të kontribuonin në zhvillimin e rajonit dhe është e nevojshme të krijohet një sistem për integrimin e Qendrave për Zhvillimin e Rajoneve Planore me OQ-të.

Deri tani, sipas përfaqësuesve të OQ-ve në fokus grupe, numri i organizatave që nji-hen me punën e qendrave për zhvillimin e rajoneve planore është shumë i vogël. Ata as nuk janë të njohur me disa ak vitete dhe projekte të zbatuara që qendrat kanë zbatuar në rajonet e tyre. Në rajonin e Jugperëndimit, gjysma e OQ-ve të pranishme në fokus grup nuk ishin fare të njohur me Qendrën, ndërsa gjysma e tyre njiheshin me punën e saj, por nuk kishin bashkëpunim të drejtpërdrejtë. Ras në rajonin Juglindor është i ngjashëm. Pothuajse të gjitha OQ-të që morën pjesë në fokus grup ishin të njo-hur me punën e Qendrës, por vetëm një numër i vogël i tyre kanë bashkëpunim dhe janë të uar të marrin pjesë në procesin e planifi kimit për përcak min e prioriteteve në rajon.

Migrimi i popullsisë së re dhe të a ë kontribuon në rritjen e numrit të të moshuarve në rajone.

Si pasojë e zhvillimit të ulët ekonomik në rajonet e Maqedonisë, migrimi është gjith-një e më i përhapur8. Megjithëse sta s kat tregojnë se emigrimi në Maqedoni po zvogëlohet, percep mi i OQ-ve është i kundërt. Ata besojnë se numri i të rinjve që migrojnë nga rajonet po rritet. Popullsia më e re dhe e a ë shpesh shkon në kryeqytet ose jashtë shte t, duke kërkuar kushte më të mira jetese dhe pune, si dhe një stan-dard më të lartë jetese. Ata janë të pamo vuar për të qëndruar në vendin ku kanë lindur për shkak të pagave të ulëta dhe mundësinë e kufi zuar të vendeve të punës në dispozicion.

Veçanërisht shqetësuese është gjendja në Rajonin planor Lindor ku organizatat qytet-are alarmojnë se shpejtësia e migrimit të qytetarëve në qytetet e mëdha dhe jashtë vendit është shqetësuese.

Ka mungesë të madhe mo vimi për OQ-të në Rajonin Lindor për shkak të mungesës së të rinjve. Organizatat qytetare thonë se grupi demografi k me personat mbi 40 vjeç është dominues, të cilët janë pasivë dhe nuk tregojnë interes për nevojat që janë të nevojshme në rajon9.

ANALIZË KVANTITATIVE E TË DHËNAVE

Duke marrë në parasysh të dhënat e EShS dhe fokus grupeve, ne do të përpiqemi empirikisht përmes analizës së panelit ekonometrik për të parë faktorët: ndikimet gjeografi ke-demografi ke dhe / ose socio-ekonomike në nivelin e zhvillimit të rajon-eve planore në Republikën e Maqedonisë, të matura me PBB. Do të përdorim anal-iza të panelit ekonometrik. Me analizën e panelit ekonometrik ne kontrollojmë het-

8 „Percep mi i organizatave qytetare për nivelin e zhvillimit të shoqërisë qytetare në Maqedoni”, Nikolov M., Mitevski I., Petrovska AM, Qendra për analiza ekonomike – Shkup, 2017 h ps://goo.gl/ib8Ar69 ibid



erogjenite n e rajoneve sta s kore, kemi më shumë shkallë lirie, më pak ndikim në kolinearinë e mundshme dhe kështu vlerësojmë ndikimin dinamik në periudhën e vëzhgimit duke përdorur invarian n e kohës. Ne përdorim metodën e katrorëve më të vogël me autoregresionin e shkallës së parë për të kontrolluar autoregresionin e mundshëm. Ne gjithashtu përdorim procedurën e Vajt10 për të kontrolluar het-eroskedas cite n e mundshëm.

Natyrisht, konvergjenca e rajoneve planore në Republikën e Maqedonisë në zhvillimin e tyre kërkon analiza empirike më të hollësishme, por këtu do të iniciojmë një analizë të llë duke marrë parasysh mendimet e ekspertëve (anëtarët e CEA-s ishin pjesë e ekipit për përga tjen e Ligjit për ZhRB-së dhe përga tën metodologjinë e parë Matja e shkallës së zhvillimit të rajoneve në Republikën e Maqedonisë), të dhënat nga fokus grupet dhe nevojat për analizë më të detajuar të kë j fenomeni. Gjegjësisht, faktorët e mëposhtëm janë indika vë që mund të ndikojnë në zhvillimin rajonal të barabartë në Republikën e Maqedonisë të matura me PBB-në dmth. konvergjenca e zhvillimit të tyre: numri i popullsisë dhe dendësia e popullsisë, urban / rural paragjykim të NJQVL-ve në rajonet, migrimi, (pa) punësimi, koha dhe student të diplomuar dhe përdorues të interne t si një prak kë për arsimin dhe infrastrukturën e butë të a ësive dhe njohurive, duke pasur parasysh se rajonet dhe qendrat e tyre nuk kanë kapacitet për të realizuar edhe ato pak mjete të planifi kuara nga buxhe i shte t, edhe pse janë më pak se 1% të PBB-së.

Ne jemi të vetëdijshëm se kjo qasje është vetëm fi llestare dhe indika ve dhe si e llë duhet të analizohet me kujdes edhe rezultatet, por të kërkohen më shumë analiza të ngjashme në të ardhmen, si nevojë për të adoptuar poli ka më efi kase dhe efek ve për zhvillimin më të balancuar të rajoneve planore në Republikën e Maqedonisë në të ardhmen .

Në këtë kahje, ne do të bëjmë një vlerësim se cilat variabla shoqërorë dhe ekonomikë ndikojnë PBB-në në rajonet e Republikës së Maqedonisë, duke pasur parasysh nëse të dhënat janë të disponueshme. Ne do të vlerësojmë vektorin e mëposhtëm:

DXy

ku:

y – janë varijablat e varëshme ose PBB e rajoneve planore.

x – janë varijablat shpjegues të varijablave të varura të cilat u potencuan edhe nga OQ si varijabla të cilat ndikojnë në zhvillimin e rajoneve planore dhe OQ në rajonet planore (nr i NJVQL rurale/urbane, njerëz në moshë prej 15-74 të cilët shfrytëzojne internet, numri i studentëve të diplomuar, niveli i papunësisë, rroga mesatare neto e paguar në kokë puntori, koha për periudhën 2010-2015, banorë). Rezultatet nga kjo qasje janë treguar në tabelën e mëposhtme.

10 Ëhite, Halbert (1980). “A Heteroskedas city-Consistent Covariance Matrix Es mator and a Direct Test for Heteroskedas city”. Econometrica. 48 (4): 817–838.

Таbelа 5: Vlerësimi i PBB-së së rajoneve planore dhe variabla shpjegues

Variablat Rezultatet

-Konstante-159822**

(-1.825)

1 -Popullsi-0.350**(-2.120)

2 - Shkalla e papunësisë-1424*(-2.561)

3 - Paga mesatare neto21.494**(+2.477)

4 -Perdorues të interne t1.147.684**

(+1.549)

5 -Student të diplomuar -2838.174(-0.223)

6 - Numri i NJVL-ve urbane22727.720*

(4.878)

7 - Numri i NJVL-ve rurale-13004.880*

(-2.841)

8 -Koha -118.160(-0.025)

2R 0.805

DË 0.359

t - Sta s kat në kllapa

* Sta s kisht domethënëse me 1% domethënie sta s kore (vlera kri ke 2.485)

** Sta s kisht e rëndësishme në 5% domethënie sta s kore (vlera kri ke 1.316)

*** Sta s kisht domethënëse me domethënie sta s kore 10% (vlera kri ke 0.856)

Nga vlerësimi është indica ve se në periudhën e analizës:

Për PBB-në sipas rajonit, sta s kisht, nuk është e rëndësishme numri i studentëve të diplomuar as edhe koha.

Numri i NJVL-ve urbane / rurale sipas rajoneve është sta s kisht i rëndësishëm në 1% të rëndësisë sta s kore dhe prandaj duhet të jetë një variabël i rëndësishëm kur adopton poli kat për konvergjencën e PBB-së sipas rajoneve në Republikën e Maqedonisë. Është veçanërisht e rëndësishme që modeli empirikisht të tregojë



se një numër më i madh i NJVL urbane çojnë në PBB më të lartë në rajone dhe një numër më i madh i NJVL-ve rurale të çojnë në PBB më të ulët në rajone.

Përdoruesit e interne t janë sta s kisht të rëndësishëm për PBB-në nëpër rajone

paga më e lartë neto e paguar sjell PBB më të lartë në rajone dhe norma më e lartë e papunësisë zvogëlon PBB-në në rajone.

popullsia nuk është një varijabël sta s kisht i rëndësishëm për PBB-në nëpër ra-jon.

PËRFUNDIM

Përveç disbalancimit rela visht të lartë në zhvillimin rajonal të Republikës së Maqedo-nisë, është edhe më shqetësuese që ky mosbalancim po rritet gjatë viteve të fundit, të matura nëpërmjet koefi cien t të variacionit të PBB-së. Dobësitë e poli kave për zh-villim të balancuar rajonal, përveç mosrespek mit të Ligjit për planifi kimin e buxhe t për 1% të PBB-së për ZhRB, janë gjithashtu mungesa e kapaciteteve për realizimin e burimeve fi nanciare, si nga Byroja për Zhvillimin Rajonal dhe nga Qendrat për zhvil-limin e rajoneve planore

Në bazë të karakteris kave të organizatave qytetare në rajonet planore në Republikën e Maqedonisë, dallimet rajonale rela visht më të mëdha janë zbuluar midis OQ-ve, veçanërisht në fushën e rrjetëzimit, bashkëpunimit të ndërsjellë, qëndrueshmërisë fi nanciare dhe bashkëpunimit me qendrat për zhvillim rajonal. Faktori shqetësues është neto migrimi i brendshëm dhe i jashtëm, veçanërisht të rinjtë.

Sipas modelit të panelit ekonometrik, një nga të dhënat më të rëndësishme empirike është se numri I NJVQL urbane / rurale nga Rajoni kanë rëndësi sta s kore në një rëndësie 1% sta s kore për PBB-në në rajonet në Maqedoni, që do të thotë se mod-eli empirik tregon se një numër më i madh i NJVQL urbane çon në PBB më të lartë në rajonet, kurse një numër më i madh i NJVQL rurale të çon për të ulur PBB-së në rajonet dhe për këtë arsye atribu NJVQL urban / rural duhet të merret parasysh në har min e poli kave për një zhvillim më të balancuar rajonal në vend. Ky konsta m është në përputhje me konsta min se një faktor i rëndësishëm që ndikon në nivelin e zhvillimit të OQ-ve dhe përfshirjes së tyre në poli kë është rrethi në të cilin ata janë të regjistruar, në kup min urbane/rurale ku atribu NJVQL urbane/rurale bëhet një nga faktorët kyç për analizim të determinanteve të ndikimit të organizatave qytetre në krijimin e poli kave për zvhillim rajonal t barabartë.

BIBLIOGRAFIA

• En shtetëror i stra s kave, MAKSTAT baza, e Државен завод за статитска, МАКСТАТ база, në dispozicion në stat.gov.mk

• Ligji për zhvillim rajonal, Gazeta zyrtare e RM-së nr. 63, Maj 2007, e dis-ponueshme në h p://brr.gov.mk/ëp-content/uploads/2015/09/Zakon_za_regio-nalen_razvoj_642638876.pdf

• Ministra e fi nancave, Llogaritë përfundimtare nga buxhe qendror: Burimi i fi nancimit/nënprogramet, të disponueshme në ëëë.fi nance.gov.mk

• Qeveria e RM-së, Strategjia për zhvillim rajonal të RM, Gazeta zyrtare e RM nr. 119 nga 30.09.2009, e disponueshme në: h p://arhiva.vlada.mk/registar/fi les/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDONI-JA_2009-2019_GODINA.pdf

• “Decentralizimi fi skal për zhvillim më të mirë rajonal të organizatave qytetare”, Marjan Nikolov, Igor Mitevski, Ana Marija Petrovska, Vesna G. Andonova, Ga-briela Dimovska, Qendra për analiza ekonomike - Shkup, 2017, e disponueshme në: h p://cea.org.mk/ëw-content/uploads/2017/02/CEA-Analiza-FINAL_FINAL.pdf

• „Percep mi i organizatave qytetare për nivelin e zhvillimit të shoqërisë qytet-are në Maqedoni”, Nikolov M., Mitevski I., Petrovska AM, Qendra për analiza ekonomike – Shkup, 2017 e disponueshme në: h p://cea.org.mk/wp-content/uploads/2017/04/CEA-analiza-od-Prashalnikot-FINAL.pdf



RAJONIN E POLLOGUT

ME SEKTORIN CIVIL

NË IMPLEMENTIMIN

E PROJEKTEVE PER

ZHVILLIM RAJONAL

BASHKËPUNIMI I

QENDRËS PËR ZHVILLIM

Astrit RexhepiAutor:

NË RAJONIN PLANOR TË

POLLOGUT DHE KOMUNAT

QË GRAVITOJNË NË

8



LISTA E SHKURTESAVE

ZHRB – Zhvillimi rajonal i barabartë

RPP – Rajoni planor i Pollogut

QZHRPP – Qendra per zhvillim te planifikimit rajonal te Pollogut.

OQ – Orgnizatat qytetare

MVL – Ministria per vetqeverisje lokale

BZHR – Byroja per zhvillimin rajonal

NJVL – Njësia e vetëqeverisjes lokale

PËR AUTORIN

Astrit Rexhepi, magjistër i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe diplomacisë, aktiv në sektorin civil prej vitit 2003, fillimisht si vullnetar, duke marrë pjesë në aktivitete dhe projekte të ndryshme, ndërsa ne vitin 2010 u bë udhëheqës i sektorit për edukim në organizatën Qendra per edukim dhe zhvillim- CED (Center for Education and Devel-opment). Përvec krijimit dhe implementimit të programeve ne tema të ndryshme, siç janë: aftësitë për kërkim pune, kreativitet në zgjidhje të konflikteve, menaxhim me cik-lin e projektit, aftësi komunikative, punë ekipore dhe udhëheqje, sipërmarresi sociale dhe udhëheqje të projekteve në nivel nacional, autori deri tash ka qenë pjesëmarrës në shkrimin e strategjive dhe analizave të ndryshme. Analiza për përgjegjësi buxheto-re gjinore në sektorin sport dhe rekreacion në komunën e Bogovinës është produkti i fundit i autorit. Ka qenë pjesëmarrës edhe në përgatitjen e “Strategjisë për të rinjtë në Qytetin e Shkupit 2013-2017”, ka përgatitur edhe dokumentet “Strategjia per zh-villim të të rinjve në komunën e Tearcës”. Gjithashtu, i kushton vëmendje edhe krijimit të politikave lokale të NJVL që gravitojnë në rajonin e Pollogut, ndjekjen e buxheteve lokale, si harxhohen paratë publike dhe përgjegjësia dhe transparenca e NJVL .

REZYME E SHKURT

Një nga bartësit e politikës për nxitje të zhvillimit rajonal te barabartë janë qen-drat për zhvillim te rajoneve planore, të cilat janë themeluar nga të gjitha njësitë e vetqeverisjes lokale sipas Ligjit për zhvillim rajonal të balancuar nga viti 2007. Një nga akivitetet kryesore të qendrës janë sigurimi professional dhe përkrahje teknike për gjithë NJVL dhe për sektorin civil, në implementimin e aktiviteteve dhe projekteve nga sfera e zhvillimit rajonal.

Nga kjo analizë do të mundohemi të përgjigjemi në disa pyetje që janë determinuese për zhvillimin rajonal, siç janë: Sa është i kycur sektori civil në realizimin e projekteve si bartës dhe/apo në partneritet me qendrën dhe me komunat? Sa qendrat dhe ko-munat konsultohen me organizatat civile për nevojat dhe problemet nga sfera e zhvil-limit rajonal? Cili është roli i organizatave civile në realizimin e Programit për zhvillim në rajonin e Pollogut? Sa organizata civile janë të kyçura dhe konsultohen në përgatit-jen e dokumentëve strategjike dhe krijimin e politikave nga sfera e zhvillimit rajonal? Sa është përkrahja financiare e komunave për organizatat civile, në pergjithësi apo, nga sfera e zhvillimit rajonal?

Informacionet janë siguruar nëpërmjet metodave të ndryshme: intervista, anketa, qasje deri të informacionet me karakter publik dhe nëpërmjet analizës se ligjeve dhe dispozitave ligjore të lidhura me ZHRB.

Sipas të dhënave të marra shihet që bashkëpunimi i qendrës dhe komunave me sek-torin civil është shumë i dobët, dhe ky trekëndësh nuk është efikas dhe efektiv.

HYRJE

Zhvillimi Rajonal i Balancuar (ZHRB) është jashtëzakonisht hallkë e rëndësishme në zvogëlimin e dallimeve rajonale dhe shtytjen e zhvillimit ekonomik rajonal, nëpërm-jet bashkëpunimit të komunave me pushtetin qendror dhe aktorët e tjerë. Për shkak faktit se kryeqyteti sipas karakteristikave ekonomike dhe karakteristika të tjera sho-qërore shumë është shkëputur nga rajonet tjera dhe ka formuar sistem të zhvillim-it monocentrik, në maj të vitit 2007 është sjellur ligji për zhvillim rajonal të balanc-uar, me të cilin rregullohen qëllimet, parimet dhe bartësit e politikave për inicimin e ZHRB, financimin dhe shpërndarjen e mjeteve për të inkurajuar ZHRB, ndjekjen dhe vlerësimin në implementmin e dokumenteve të planifikuara dhe projekte dhe pyetje tjera lidhur me zhvillimin rajonal. 1 Sipas ligjit, për kryerjen e punëve profesionale me theks për zhvillimin e rajoneve planore, NJVL që hyjnë në përbërjen e themelojnë Qendrën për zhvillim rajonal. Një nga punët qe bie në kompetencat e Qendrës janë edhe përgatitja dhe realizimi i projekteve për zhvillim rajonal dhe sigurimi i shërbi-meve nga njerëz kompetent të shoqatave qytetare për përgatitjen dhe realizimin e projekteve nga sfera e zhvillimit rajonal2.

Pikërisht për faktin se trekëndëshi: Qendra për Zhvillimin e Rajonit të Pollogut (QZHRP)- komunat – shoqatat, është shumë i rëndësishëm për përmbushjen e qël-limeve strategjike, në pjesën e parë janë prezentuar të dhëna për rajonin e Pollogut, në numra, ndërsa në pjesën e dytë detajisht analizohet bashkëpunimi i komunave me sektorin civil, sa ata janë të kyçur në përgatitjen dhe realizimin e aktiviteteve të ndryshme dhe dokumenteve. Pjesa e tretë i është kushtuar QZHRP dhe sektorit civil, si dhe bashkëpunimi i tyre, sa ata janë të kyçur në projekte të përbashkëta, kualitative dhe kuantitative, dhe cilat janë frytet e atij bashkëpunimi. Pjesa e fundit është rezer-vuar për përfundimet dhe rekomandimet të cilat dalin nga analiza e përgjithshme.

1Neni 1 nga Ligji për ZhRB, Gazeta zyrtare e RM, nr. 63 nga 22.05.20072 Neni 26 nga Ligji për ZhRB, Gazeta zyrtare e RM, nr. 63 nga 22.05.2007



RAJONI I POLLOGUT NË NUMRA

Rajoni i Pollogut zë hapësirë të përgjithshme prej 2.416 kilometra katror, apo 9.7% të territorit të Republikës së Maqedonisë, gjegjësisht pjesës veriperëndimore, nga lugina e lumit Radika, nëpërmjet masivit malor Bistra, lartësitë e Mavrovës, deri në fushëgropën e Pollogut. Me gjithsejt 320.560 banor, apo 15.5 % nga popullsia e përg-jithshme e Republikës së Maqedonisë, RP paraqet rajon më të dendur, pas Shkupit, me 132,7 banor për kilometer katror. Për 10 vite, nga viti 2006 kur numri i banorëve në rajonin e Pollogut ishte 310.178 ka rritje të popullsisë prej 10.382 banor. Lëviz-jet e larta në periudhën prej një dekade janë vërejtur në përqindjen e popullatës sipas moshës. Zvogëlim drastik ka ne numrin e popullsisë në moshat prej 0-15 vjet, prej 23,3% në vitin 2006, deri në 16,7% ne vitin 2016, ndërsa rritje ka te popullsia e moshës 15 deri në 60 vjet (prej 68,5% në vitin 2006 në 74.2% në vitin 2016) dhe mbi 65 vjet (prej 8.2 në 9.1 %). Nga kjo mund të vijmë në përfundim se brenda 10 vite ka më pak te sapolindur, ndërsa rritet plakja e popullsisë.

Tabela 1. Karakteristikat demografike të rajonit të Pollogut

2006 2016 Numri i banorëve 310.178 320.560

Popullsia e moshës 0-15 vj. 23,3% 16,7%Popullsia e moshës 15 – 65 vj. 68,5% 74,2%

Popullsia e moshës 65+ 8,2% 9,1%Rritje natyrore 1.366 1.197

Burimi: Enti shtetëror i statistikave të RM – Rajonet në Republikën e Maqedonisë 2017, http://ëëë.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=675

Në tre vitet e fundit ka pasur rritje ekonomike në nivel kombëtar, por edhe në niv-el të rajonit të Pollogut dhe kjo është konfirmuar nga disa parametra. Ndryshe nga viti 2014, në vitin 2016 ishin 7,323 subjekte aktive të biznesit. Numri i subjekteve af-ariste aktive është rritur me 709. Pjesa e ZHRB e këtij parametri në raport me numrin e përgjithshëm të nivelit shtetëror është rritur nga 9.6% në vitin 2008 në 11.2% në vitin 2016, dhe është një tregues i mirë i zhvillimit të rajonit. Gjithashtu ka një rënie të përfituesve të ndihmës sociale, nga 31.5% në 2014 në 11.6% në vitin 2016. Dhe ulja e shkallës së papunësisë, nga 30.7% në 2014 në 26.4% në vitin 2016, duke rritur shkallën e aktivitetit të popullsisë me 1.1% dhe shkallën e punësimit me 2.7% në të njëjtën periudhë.

Ndryshimet në normat e punësimit dhe të papunësisë në mes të rajoneve çon në përfundimin se ende mbeten dallime të mëdha zhvillimore në mes të rajoneve. Të dëhnat për PBB-në për kokë banori mes rajoneve tregojne se RPP ka bërë 117,284 denarë për kokë banori në vitin 2014. Sipas këtij parametri, rajoni ka realizuar 46% të mesatares kombëtare, e cila për atë vit ishte 255,206 denarë për kokë banori. Analiza e pjesës së rajoneve të investimeve totale në asetet fikse, tregon një fakt shqetësues se më shumë se gjysma e investimeve janë vendosur në rajonin më të zhvilluar, kurse

në rajonin e Pollog, nga viti 2012 deri në vitin 2014 kemi rënie te investimeve nga 2.001 milion denarë.

Tabela 2. Karakteristikat ekonomike dhe sociale të rajonit planor të Pollogut3

2014 2015 2016 Përfi tuesit e ndihmës sociale 31,5% 10,7% 11,6% Shkalla e ak vite t 46,1% 47.1% 47,2%Shkalla e punësimit 32% 33,2% 34,7%Shkalla e papunësisë 30,7% 29,6% 26,4%Numri i të diplomuarve 906 1.047 1.022Numri i subjekteve afariste ak ve 7.323 7.554 8.032

Treguesit zhvillimor, ekonomiko-socialë dhe demografikë janë parametra që tregojnë se në vitin 2012 ka një zhvillim të RPP krahasuar me vitin 2007.

Indekset (zhvillimorë. ekonomik dhe social dhe demografik) rajoneve planifikuese tregojnë se si rajonet devijojnë në zhvillim krahasuar me mesataren e vendit, ku:

Indeksi 1 tregon se niveli i zhvillimit të rajonit të planifikimit është i barabartë me zhvillimin mesatar në nivel të Republikës së Maqedonisë;;

Indeksi më i madh se 1: do të thotë se niveli i planifikimit zhvillimor është më i lartë se mesatarja për Republikën e Maqedonisë, dhe

Indeksi më i vogël se 1: tregon se niveli i zhvillimit të rajonit të planifikimit është më i ulët se zhvillimi mesatar në nivelin e Republikës së Maqedonisë4

Tabela 3: Indekset për zhvillimin e rajonit të Pollogut sipas klasifikimeve për zhvillim-in e rajoneve në periudhën 2008-2012 dhe 2013-20175

Zhvillimi i rajonit të Pollogut sipas

indekseve

Sipas indeksit të zhvillimit

Sipas indeksit ekonomik dhe

social

Sipas indeksit demografi k

2008 – 2012 0.72 0.18 1.052013 – 2017 0.82 0.50 1.07

Gjithashtu, çdo vit numri i organizatave të shoqërisë civile që janë themeluar në RPP është në rritje, por pak prej tyre janë aktivë ose kanë zhvilluar kapacitete njerëzore. Sipas disa vlerësimeve nga njerëz të përfshirë në sektorin civil, supozohet se numri i organizatave aktive të shoqërisë civile në RPP është midis 30 dhe 40.

3 En shtetëror i sta s kave të RM – Rajonet në Republikën e Maqedonisë 2017, h p://ëëë.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=675 4 Penev S. dhe Trenovski B., “Poli kat për zhvillim rajonal të balancuar në Maqedoni”, fq.315 Penev S. dhe Trenovski B., “Poli kat për zhvillim rajonal të balancuar në Maqedoni”, fq.33



Bashkëpunimi i komunave që gravitojnë në rajonin planor të Pollogut me sektorin civil në zbatimin e projekteve për zhvillimin e rajonit

RPP ka gjithsej 9 komuna, 2 prej të cilave janë urbane dhe 7 rurale dhe 184 vend-banime, nga të cilat 182 janë rurale. Komuna e Tetovës është më e madhe sipas num-rit të banorëve, kurse sipas sipërfaqes më e madhe është Komuna e Mavrovës dhe Rostushës. Më shumë se gjysma (54.7%) e popullsisë së përgjithshme është e përqen-druar në komunat e Tetovës dhe Gostivarit, dhe rajoni karakterizohet nga pjesëmarrja dominuese e popullsisë rurale (71%).6

Për qasje më objektive të temës dhe për të marrë një pamje të vërtetë të bashkëpun-imit të komunave që janë në RPP, me shoqërinë civile, është krijuar dhe dërguar nje pyetsor në të gjitha komunat. Në total prej nëntë komuna, është marrë përgjigje nga gjashtë komuna, pesë prej të cilave iu përgjigjën pyetësorit dhe një komunë u përgjigj që komuna nuk ka department/njësi për zhvillim ekonomik lokal dhe askush nuk do të plotësoj informacionin e kërkuar. Ne morëm përgjigje nga dy komuna urbane, Tetovë dhe Gostivar, dhe nga tre komuna rurale, Tearcë, Bogovinë dhe Jegunovcë.

Sipas të dhënave, mund të konkludojmë se ndarja territoriale (rurale/urbane) nuk luan një rol të madh në zhvillimin e komunave. Ekziston një komunë rurale që tërhoqi një investim prej 10,000,000 euro për një periudhë prej 5 vjetësh dhe po pret një investim prej 400,000 euro në vitin 2017 dhe një komunë që deri më tani ka tërhequr vetëm 100,000 euro investim nga donatorët e huaj. Në komunat urbane, Tetovë dhe Gostivar, nuk ka dallime shumë të mëdha në tërheqjen e investimeve, pasi të dyja ko-munat kanë përdorur shumë fonde për të zbatuar projektet e tyre të zhvillimit. Është evidente që dallimet mes komunave rurale nuk korrespondojnë me sasinë e burimeve njerëzore, por me kapacitetet dhe cilësinë e tyre. Pothuajse të gjitha komunat rurale kanë dy punonjës në sektorin / departamentin e ZHEL, dhe nga ana tjetër kanë një numër të ndryshëm të projekteve të zbatuara. Në komunat e Tetovës dhe Gostivarit ka një numër krejtësisht të ndryshme të të punësuarve në sektorin e / departamentit e ZHEL, apo 17 të punësuar në Tetovë dhe 6 punonjësve Gostivar, por numri i projek-teve të përfunduara dhe fondeve të sjella është pothuajse i njëjtë.

Dallimet vazhdojnë me bashkëpunimin me sektorin civil. Nga të dhënat e marra mund të shihet se Komuna e Gostivarit dhe Tearcës janë më të hapura për shoqërinë civile, dhe mund të shërbejë si një shembull pozitiv në këtë drejtim. Me vetëm dy të punë-suar në Departamentin për ZHEL, Komuna Tearcë ka arritur të zbatojë 6 projekte në partneritet me OQ-të dhe të nënshkruajnë memorandum bashkëpunimi me mbi 30 OQ. Një shembull i mirë është edhe Komuna e Bogovinës, e cila edhe pse ka më pak përfshirje te shoqërisë civile në zbatimin e politikave të zhvillimit, ka realizuar 3 pro-jekte në partneritet me OQ-të dhe të nënshkruar memorandum bashkëpunimi me dy OQ, dhe për një periudhë prej 5 vjetësh ka investuar më shumë se 10.000 .000 euro. Komuna e Tetovës është më e mbyllur në këtë drejtim. Ajo nuk ka nënshkruar memo-

6 Programi për zhvillim të rajonit planor të Pollogut 2015 - 2019

randum me ndonjë OQ, as nuk ka zbatuar një projekt në partneritet me OQ-të7.Përf-shirja e OQ-ve në procesin e vendimmarrjes dhe përgatitja e dokumenteve strategjike në RPP është shumë e dobët. Nga intervistat e zhvilluara me përfaqësues të ZHEL të anketuar nëpër komuna, mësojmë se ata i ftojnë në aktivitetet dhe ngjarjet përfaqë-sues të OQ-ve dhe qytetarët, por pohojnë se interesi i sektorit civil është i ulët.

I njëjti opinion nuk e ndajnë përfaqësuesit e OQ-ve, të cilët për këtë çështje ata nuk janë kontaktuar drejtpërdrejt nga përfaqësuesit e komunës, por ka pasur një ftesë publike që u bashkangjitur në hyrje të komunës dhe që rrinte 3-4 ditë.

Në këtë rast, mungon mekanizmi për perforcimin e komunikimit në mes të për-faqësuesve të NJVL-ve dhe OQ-ve, por gjithashtu mungojne dhe OQ-të aktive. Në ko-munën e Bogovinës nuk ka të regjistruar asnjë OQ, kurse në komunen e Jegunovcës ka vetëm një, e cila është regjistruar si degë.

Tabela 4: Bashkëpunimi i komunave me sektorin civil

Komuna e Tearcës

Komuna e Jegunovcit

Komuna e Bogovinës

Komuna e Tetovës

Komuna e Gos varit

Numri i të punësuarve në sektorin/depar-tamen n e ZHEL

2 2 2 17 6

Bashkëpunimi me sektorin civil mirë mirë mirë mirë i shkëlqyer

Projektet e zbat-uara në partner-

itet me OQ-të6 / 3 / 7

Memorandum bashkëpunimi i nënshkruar me

OQ-të

Mbi 30 1 2 / 5

Burimi: Përgjigjet nga një pyetësor i dërguar në komuna e RPP

Bashkëpunimi i Qendrës për zhvillimin e rajonit planor të Pollogut me sektorin civil në zbatimin e projekteve për zhvillimin e rajonit

Edhe pse Ligji mbi ZhRB u miratua në maj të vitit 2007, megjithatë, krijimi i qendrave filloi më vonë. Qendra për Zhvillimin e RPP u themelua në maj të vitit 2008, nga nëntë njësi të vetqeverisjes lokale (NJVL) që janë pjesë e RPP, me qendër në komunën e Tetovës, si një komunë me numrin më të lartë të banorëve. Me QZhRPP udhëheq ud-

7 Të dhënat janë marrë nga pyetësori i cili u dërgua të gjitha komunave nga rajoni Pollogut. Pyetësorin mund ta gjeni në linkkun e mëposhtëm. h ps://docs.google.com/forms/d/1gKCsDRPVzU4cmGpnusxE7u-LyNËN9Rj8s3yGRMTY6bs8/edit



hëheqësi i cili zgjidhet në një konkurs publik, me një mandat katërvjeçar.8 Objektivat dhe qëllimet strategjike të CDPR janë të përshkruara në zhvillimin e PAE 2015 - 2019 vjeçare.9

Në këtë drejtim, është shumë e rëndësishme të dihet se si financohet zhvillimi rajonal. Burimet e financimit janë të përcaktuara në përputhje me nenin 27 të ligjit për ZhRB, si më poshtë:

• Buxheti i Republikës së Maqedonisë;

• Buxhetet e njësive të vetëqeverisjes lokale;

• Fondet e Bashkimit Evropian;

• Burime të tjera ndërkombëtare;

• Dhurimet dhe sponsorizimet nga individët dhe personat juridikë;

• Mjete të tjera të përcaktuara me ligj.

Pika 2 e të njëjtit nen thotë se për të inkurajuar ZhRB nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë një shumë prej së paku 1% e PBB-së ndahet çdo vit.10 Megjithatë, kjo pritje nuk është realizuar kurrë. Të dhënat nga viti 2015 tregojnë se fondet ishin në vlerë prej 0.3% të PBB-së.11

Fondet që sigurohen nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë për inkurajimin e ZhRB-së ndahen sipas këtij termi:

• 70% për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve planifikuese,

• 20% për financimin e projekteve për zhvillimin e zonave me nevoja të veçanta zhvillimore,

• 10% për financimin e projekteve të zhvillimit të fshatrave.

Për mbledhjen e projekt propozimeve, Byroja për Zhvillimin Rajonal shpall një thirrje publike ku mund të aplikojnë qendrat dhe NJVL. Sipas Nenit 62 të Ligjit për ZhRB janë dhënë kostot operative të qendrave që do të mbulohen 50:50, ku gjysmen e këtyre shpenzimeve do ti mbulojë qeveria përmes MVQL dhe gjysma NJVQL-të që bie në rajon të caktuar.

Në tre vitet e fundit, 2015, 2016 dhe 2017, Qendra për Zhvillimin e rajonit planor të Pollogut ka zbatuar gjithsej 26 projekte, shumica e të cilave, kostoja financiare mbu-lohet nga MVQL dhe BZhR, me një total prej 34,504,028 denarë. Në tre vitet e fundit, Njësitë e Vetëqeverisjes Lokale gjithashtu kanë një pjesë të madhe, me një total prej

8 Neni 24 dhe 25 nga Ligji për ZhRB, Gazeta zyrtare e RM, nr. 63 nga 22.05.20079 Programi për zhvillim e RPP 2015-201910 Neni 27 nga Ligji për ZhRB, Gazeta zyrtare e RM, nr. 63 nga 22.05.200711 Intervistë me drejtorin e Byrosë për zhvillim rajonal, Xhemali Elmazi, realizuar me 02.07.2017.

29,879,110 denarë, që është një rritje e madhe nga vitet e mëparshme kur pjesa e komunave ishte vetëm 5%. Qendra gjithashtu ka siguruar fonde nga burime të tjera, gjithsej 15,089,000 denarë, në veçanti nga Agjencia për Mbështetje Financiare të Bu-jqësisë dhe Zhvillimit Rural dhe fonde nga donatorë të huaj në vlerë prej 2,817,100 denarë12.

Grafiku 1.1: Burimet e financimit për Qendrën për zhvillim të RPP për periudhën 2009-201413

62%8%

25%

5%

MVQL + BZhR

Komunat

Burime tjera

Donatorët

Grafiku 1.2: Burimi i financimit për Qendrën e Zhvillimit për Bashkëpunim Zhvilli-mor për periudhën 2015-201714

42%

36%

18%

4%

MVQL + BZhR

Komunat

Burime tjera

Donatorët

12 Të dhënat janë azhuruar nga pyetësori që u dërgua deri te Qendra për zhvillim të RPP dhe nga intervis-ta me drejtorin e Byrosë për zhvillim rajonal, Xhemali Elmazi13 Rizvan Sulejmani, „Efektet dhe sfi dat e poli kave për zhvillim rajonal të barabartë”, prezen m publik i analizës compara ve të poli kave rajonale në kuadër të projek t Aleanca për zhvillim rajonal, 02.03.2017, Tetovë14 Të dhëna të marra nga pyetësori i dërguar deri te Qendra për zhvillim të RPP të ndërlidhura me pro-jekte konkrete të realizuara në periudhën 201-2017 dhe nga Byroja për zhvillim rajonal h p://brr.gov.mk/mk/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8/



Rritja e pjesës nga NjVL jep një sinjal të qartë se procesi i decentralizimit çdo vit është duke u përmirësuar dhe se komunat janë të interesuar në përmirësimin e cilësisë së jetës dhe zhvillimin e rajonit. Së bashku me të përforcohet bashkëpunimi i QZhRPP me komunat. Mirëpo nga ana tjetër, zvogëlohet përqindja e burimeve “donatorët” dhe “burime të tjera”, i cili tregon se QZhRPP shumë rëndë vin deri te ato fonde që janë shumë të rëndësishme për qëndrueshmërinë dhe arritjen e qëllimeve strategjike dhe programit. Arsyet për këtë mund të gjenden në stafin papërgatitur ose punonjësit pasive që kanë një pagë fikse dhe nuk mundohen që të punojnë më tepër për të kon-tribuar në qendër dhe në rajon.

Shqetësues është fakti se projektet e realizuara nga QZhRPP në tre vitet e fundit, një total prej 26 projekteve të realizuara, vetëm një ka qenë në partneritet me organizatat qytetare, përmes Klasterit për turizëm në rajonin e Pollogut “Sharri”, kurse ka nënsh-kruar memorandum bashkëpunimi me vetëm 2 organizata qytetare.

Dhe gjatë procesit të krijimit të programit për zhvillimin e rajonin të Pollogut 2015 - 2019, vetëm katër OJQ-të ishin të përfshirë në këtë proces15, nga një total prej 23 përfaqësues nga aktorë të ndryshëm, përfaqësues nga komuna, bizneset, bujqit, qytetarë aktivë, etj. Kur u pyetën se pse një numër i vogël i përfaqësuesve të sho-qërisë civile kanë qenë në proces, reagimi nga përfaqësuesi i QZhRPP ishte se ata ishin të gjithë të ftuar dhe me kohë të informuar në lidhje me ngjarjen.

KONKLUZIONET

Pas 10 viteve nga miratimi i Ligjit për zhvillim rajonal të barabartë dhe vendosjen së bazës të politikës së zhvillimit rajonal nuk është arritur efikasitet I kënaqshëm me implementimin e politikave të ZhRB. Fillimisht, nuk e përmbushi zgjidhjen ligjore për ndarjen e 1% në vit të PBB-së nga buxheti i shtetit për të inkurajuar ZhRB, dhe së dyti, qasja “burokratike” për të transferuar fondet nga buxheti i shtetit drejt Byrosë për zhvillim rajonal, nëpërmjet Ministrisë së vetëqeverisjes lokale, nuk është efektive për shkak se ato fonde humben nëpër këtë proces.

Komunat nuk kanë burime të mjaftueshme njerëzore për të hapur mundësi financimi, sidomos me fondet e huaja. Gjithashtu, disa nga komunat janë të mbyllura dhe nuk kanë bashkëpunim të mjaftueshëm me sektorin civil për të përdorur kapacitetet e tyre për të tërhequr donacione të huaja. Në disa administratë komunale, organizatat qytetare perceptohen si rivalë. Sektori civil gjithashtu nuk është i përfshirë në për-gatitjen e dokumenteve strategjike të komunave dhe në procesin e vendimmarrjes

Problemi me personelin cilësor është i dukshëm në QZhRPP, si në aspektin sasiorë ashtu edhe cilësor. Numri i 5 punonjësve në Qendrën e Zhvillimit të RPP është mjaft i vogël për të arritur qëllimet e vendosura dhe për të rritur zhvillimin. Dhe nga ata që janë të punësuar, jo të gjithë kanë aftësinë për të përfunduar efektivisht marrëdhëni-et e tyre të punës në mënyrë efikase. Mendimi mbizotërues është se paga fikse e

15 Lista e pjesmarrësve nga QZhRPP nga procesi i krijimit të Programit, e siguruar përmes kërkesës për qsje deri te informatat me karakter publik.

garantuar nga shpenzimet operative nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë krijon pasivitet te të punësuarit në QZhRPP.

Sa për bashkëpunim me shoqërinë civile, mund të konkludohet se QZhRPP, si dhe komunat, janë të mbyllura në këtë drejtim. Nga 26 projekte, vetëm një është aplikuar me OQ-të si partnerë dhe vetëm dy organizata të tjera kanë nënshkruar memoran-dum bashkëpunimi, e cila tregon se bashkëpunimi me shoqërinë civile nuk është në nivelin e duhur. QZhRPP rëndë vin deri te burime të tjera të financimit, si donatorë dhe mjeteve të tjera, të cilat janë të domosdoshme për zhvillimin e qëndrueshëm të qendrës. Nga ana tjetër, është një shenjë e mirë që përqindja e komunave në buxhe-tin e QZhRPP, dhe me të rritet edhe pjesmarrja e komunave në zgjidhjen e proble-meve dhe nevojave të qytetarëve përmes zbatimit të projekteve dhe aktiviteteve të ndryshme për zhvillimin rajonal.

REKOMANDIMET

• Shteti është i detyruar të rrisë mjetet për nxitjen e politikës për zhvillim rajonal të barabartë, në mënyrë që të arrihet zgjidhja ligjore për ndarjen e 1% të PBB-së në vit nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë. Gjithashtu, nëse në ndërkohë propo-zohet një ribalanc i buxhetit, ky artikull nuk duhet të ndikohet.

• Forcimi i bashkëpunimit të komunave me sektorin civil, duke ofruar trajnime dhe punëtori të organizuara nga OQ-të, do të forconte kapacitetin e punonjësve ko-munalë për të shkruar projekte dhe për të aplikuar deri te donatorët ndërkom-bëtarë.

• Komunat të përfshijnë OQ-të më të përgatitura në procesin e shkrimit të aplika-cioneve dhe aktiviteteve zbatuese të mbështetura nga fondet e huaja.

• Komunat duhet të përfshijnë OQ-të në përgatitjen e dokumenteve strategjike dhe zbatimin e planeve të veprimit.

• Rritja e numrit të punonjësve në Qendrën e Zhvillimit të RPP është e nevojshme për arritjen efektive dhe efikase të qëllimeve të përcaktuara dhe drejtimeve strategjike.

• Kostot operative të QZhRPP nuk duhet të priten vetëm nga MVQL dhe BZhR, por punonjësi të ketë një pagë bazë dhe pjesa tjetër të sigurohet nga performance e puntorit.

• Forcimi i kapaciteteve të punonjësve të QZhRPP përmes trajnimeve dhe punëtorive, veçanërisht për fondet IPA dhe projekte tjera europiane është i nev-ojshëm për të siguruar qëndrueshmërinë e qendrës.

• Përfshirja e OQ-ve në përgatitjen e dokumenteve të nevojshme dhe hapjen e QZhRPP për publikun e gjerë, duke u dhënë mundësi të gjitha palëve të interesu-ara që të marrin pjesë në procesin e vendimmarrjes.



• Në vlerësimin e punës së qendrave, përveç kritereve për efikasitet dhe efektivi-tet, duhet të merren parasysh llogaridhënia, transparenca dhe kënaqësia e qytet-arëve.

BIBLIOGRAFIA

• Ligji për Zhvillim rajonal të balancuar, Gazeta zyrtare nr.63 nga 22.05.2007

• Strategjia për zhvillim rajonal në Republikën e Maqedonisë 2009– 2019

• Programi për zhvillim të rajonit planor të Pollogut 2015 - 2019

• Programi për zhvillim të rajonit planor të Pollogut 2009 – 2013

• Penev S. dhe Trenovski B., “Politikat për zhvillim rajonal të balancuar në Maqe-doni”

• Rizvan Sulejmani, „Efektet dhe sfidat e politikave për zhvillim rajonal të barabartë”, prezentim publik i analizës comparative të politikave rajonale në kuadër të pro-jektit Aleanca për zhvillim rajonal 02.03.2017, Tetovë

• Enti shtetëror i statistikave të RM – Rajonet në Republikën e Maqedonisë 2017, http://ëëë.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=675 PËR ÇËSHTJE NË

NIVEL TË RAJONEVE

PLANORE

NDIKIMI I ORGANIZATAVE

JOQEVERITARE,

Nikola PisarevAutor:

INICIJATIVAVE DHE

INICIJATIVAVE AKTIVE NË

MARRJEN E VENDIMEVE9



REZYME

Kjo analizaë ka për qëllim t’i tregojë aksionet konkrete, metodat dhe qasjet të cilat janë të përdorura nga inicija vat qytetare, lëvizje qytetare dhe organizatat që të mbrojnë interesin public dhe njëherit të japin vlerësim për sjelljet e vendimarrësve dhe përgjegjësit ndaj problemeve të qytetarëve. Pjesë e rëndësishme e kë j studimi i është dhënë edhe analizës së dokumenteve strategjike të komunave, rajoneve planore, ins tucioneve dhe ministrive si dhe përputhshmëirsë së tyre me idete dhe projekteve të cilat çojnë në mobilizim të qytetarëve dhe paraqitje të levizjeve qytetare.

HYRJE

Mosfunksionimi i bashkëpunimit dhe komunikimit midis bartësve të vendimeve në të gjitha nivelet (lokale dhe qendrore) me qytetarët, dhe paraqitje e shpeshtë e margjinalizimit të interesave dhe nevojave të qytetarëve në periudhën e kaluar, kryesisht në 2012, solli deri te paraqitja e shumë lëvizjeve dhe inicija vave në nivel lokal dhe nacional të cilët publikisht promovonin zgjidhje për problemet akute dhe ngrisnin zërin kundër shumë vendimeve të autoriteteve lokale dhe qendrore në të gjitha rajonet planore në tërë Maqedoninë. Lëndë e kësaj analize janë inicija vat “E Dua QQT”, disa inicija va për mbrojtje të parkut kombëtar Mavrovë nga ndër mi i digave si dhe akumulimeve ne Boshkov Most dhe Lukovo Pole, inicija va rreth pla ormës “SOS Ohër” dhe inicija vat për ujë të shëndetëshëm “Arsena” nga Gjevgjelia. Të gjitha këto inicija va ishin dhe janë ende ak ve në rajonin e Shkupit, Pollogut, Jug-lindjes dhe rajonin e Vardarit.

INICIJATIVA “E DUA QQT”

Kjo inicija vë, e cila fi toi mbështetje të madhe nga qytetarët e Shkupit, fi lloi pranverën e vi t 2013 dhe paraqiste formë të parë të organizuar të rezistencës dhe mospajtueshmëri ndaj projek t “Shkupi 2014”. Kur fl itet për “Shkupin 2014” patjetër të përmendet data e rëndësishme 28 Mars 2009, kur nën udhëheqjen e shoqatës “Veritas” ishin të sulmuar demostrues të protes t të parë për mbrojtje të hapësirave publike, respek visht idesë së qeverisë dhe KOM për ndër m të kishës “Sh.Konstan n dhe Elena” në sheshin e qyte t.

Ky protest i quajtur “Jo, për Kishë në Shesh” në 2009 ishte e organizuar nga “Prva Arhibrigada” si dhe studentët e Fakulte t arhitektonik në Shkup (FASH). Një numër i këtyre ak vistëve me vonë do të kenë rol kyç për krijimin e inicija vës “E Dua QQT”1. Inicija va “E Dua QQT” së pari si ide lindi Lidhja e Arqitektëve të Maqedonisë”, ndërsa u mbështet mënjëherë nga shoqatat qytetare “Sheshi Liria”, Qendra për Arte Bashkëkohore, “Prva Arhibrigada”, FASH si dhe shumë organizata dhe arqitektë të cilët edhe e krijuan kurrizin e inicijatvës.

1 Intervistë me Anita Ivkoviq përfaqësuese e Qendrës për artë bashkëkohore realizuar në Shkup 10 Qershor 2017

Arritje i parë e madhe dhe ak vitetet i dukshëm e inicia vës që la të kuptohet se qytetarët e Shkupit nuk do të pranojnë lehtë riformësimi i kë j objek në barok, është përqafi mi i parë i GTC-së organizuar në formën e protestës paqësore në 14.06.2013, ku morën pjesë rreth 3,000 njerëz. Kjo protestë është në fakt protesta e parë e madhe kundër poli kave të “Shkupi 2014”, dhe e para protestë e madhe civile në përgjithësi në periudhën 2009-20132.

Sipas Sanja Radjenoviç Jovanoviq (kryetar e Asociacionit të Arkitektëve të Maqedonisë nga vi 2014 deri në 2016), për mbrojtje të Shkupit nga Baroku është dashur të pritet shumë. “Mendoj që deri në reagimin e parë të zëshëm dhe masovik u dasht të pritej shumë dhe shkonte shumë ngadalë”. Prandaj qytetarët mezi prisnin të ndodh një inicija vë si kjo për mbrotje të GTC-së. Ajo ishte edhe inicija va e parë masovike, revolt publike e shprehur kundër realizimit të projek t “Shkupi 2014”. Nese sdo mundim të shpëtojmë Qendrën Tregtare, d.t.th e meritojmë atë që na ndodh. Nëse e shpetojmë, vetëm do të dërgojmë mesazh, se ata pas neve do te kenë shansë dhe të shohin qartë ku ne gabuam, të jenë më të mirë dhe më të sinqertë se ne “.3

Procesi i betejës për të ruajtur vërtetësinë e QT paraqiste si shembull, por edhe model, sidomos në aspek n e krijimtarisë, e cila çoi në një zgjim të gjerë të vetëdijes qytetare dhe përfshirjes që do të kulmojë më vonë në protestat studentore, dhe do të rezultojë në ak vitetet e Revulucionit të Larmë si lëvizje poli ke që do të sjellë së bashku një numër të madh të inicia vave qytetare nga Maqedonia.

Përpjekjet për të krijuar një dialog me qeverinë e mëparshme, e cila ishte kontraktori i projek t “Shkupi 2014” dhe në të cilin parashikuar një “mveshje” të QT-re, dhe Qyte i Shkupit si përgjegjës ishin të pasuksesshme, edhe pse ka pasur një zgjidhje për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore të paluajtshme ose mbrojtjen e monumen t të kulturës Tërësi Urbane - “Zonë qendrore qytetare 2” i përkasin QQT dhe që Ministria e kulturës dhe Drejtoria për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore krejtësisht në mënyrë jo transparente qëndrimin e paa ë dhe të turpshme e tërhoqi në Mars 20124.

Më vonë, në vi n 2014 dhe 2015, shkencëtarët e shquar dhe të udhëhequr nga Qendra për Trashëgimi Kulturore do të përpiqet për të iniciuar procedurën për vendosjen nën mbrojtjen e ndërtesës së QQT, si një trashëgimi e arkitekturës moderne, por e njëjtë në vi n 2016 ajo do të refuzohet pa asnjë debat dhe shpjegim dhe pa e bërë publike arsyet për të cilat kërkesa refuzohet.5 Për një kohë të gjatë të gjitha ins tucionet shtetërore dhe komunale ka punuar në dik min e Qeverisë, që vazhdimisht sjellur vendime në favor të projek t “Shkupi 2014”.

2 Njejtë 13 Intervistë më Sanja Ragjenoviq Jovanoviq, Inxh.Arqitekt dhe kryetare e Asosiacinit të arqitektëve në Maqedoni në periudhën 2014-2016 realizuar në Shkup më 23 Qershor 20174 Intervistë me Ing. Arkitekt dhe projektues hapësinor në ish-qyte n e Shkupit, Danica Paëloëski, të kryer më 28 Qershor 2017 në Ohër.5 Në disa raste në vi n 2016 nga disa subjekte drejtuar kërkesa në Ins tu n e qyte t për mbrojtje në bazë të ligjit për qasje në informacionin publik, për t’iu përgjigjur dhe shpjegim, por asnjëherë nuk i fi tua. Kërkesa e fundit është trajtuar në datë 13 qershor 2017, nga autori i analizës, por i njëj nuk u përgjigj.



Inicija va “E Dua QQT” pa sukses përfundimishit pas ndryshimit të pushte t në Komunën Qendër që të vendosë bashkëpunim me pushte n qendror dhe në kuadër të kë j bashkëpunimi, dhe me kërkesë të “E Dua QQT”, të paraqitur zyrtarisht nga ana e Shoqata e Arkitektëve të Maqedonisë, në Qershor të 2014, dhe në mbledhje të Këshillit të Komunës Qendër në Mars 2015 u soll vendim për të kryer referendum në nivel të Komunës Qendër në të cilën qytetarët të do shprehen për ardhmërinë e QQT-së”6. Referendumi u mbajt më 26 prill dhe që të shprehen dolën 17.655 votues të komunës Qendër, respek visht 40,53% nga numri i përgjithshëm i qytetarëve të regjistruar në listën votuesë.

Sipas të dhënave zyrtare të Komisionit Shtetëror të Zgjedhjeve për të ruajtur karakterin ekzistues të fasadës së simbolit arkitektonike të Shkupit votuan 16,836 persona ose 95.36%, ndërsa kundër votuan 659 banorë, ose 1,51% e atyre që dolën në referendum. Edhe pse formalisht i pasuksesshëm, ky referendum nuk refl ekton vetëm në mënyrë të qartë vullne n e popullit për të ruajtur vërtetësinë e QQT, por paraqet një referendum të parë lokal në të cilën qytetarët drejtpërdrejt patën mundësi të shprehur mendimin e tyre.

Ak vite i fundit dhe shumë i rëndësishëm i “E Dua QQT”, e cila siguroi suksesin e inicia vës është inicia va në Gjykatën Kushtetuese parashtruar më 26 korrik 2016 Vendimi i gjykatës të 5 Korrikut të kë j vi shënon jo vetëm ndalimin burokracisë së QQT-së, por duke ndaluar projekte tjera tashmë të fi lluar.

Gjykata Kushtetuese, me heqjen e nenit 50 të Ligjit për Planifi kim Urban, i cili në mënyrë të paligjshme dhe jokushtetuese i dha të drejtën e saj absolute të qeverisë për të nxjerrë hapësira dhe ndërtesa me interes të veçantë janë të shpëtuar dhe Biblioteka qytetare e universite si dhe Opera e Maqedonisë dhe Bale t. Për këtë arsye, ajo që ne kemi arritur për të përmbushur inicia vën “E Dua QQT”, është për të ruajtur nga ajo që mbe si shpir t i qyte t dhe arkitekturës të Shkupit.

INICIJATIVAT PËR AJËR TË PASTËR, UJË TË PIJSHËM DHE EKOLOGJI NË RAJONIN JUGPERËNDIMORE, POLLOGUT, SHKUPIT DHE VARDARIT

Kjo pjesë e analizës përfshin disa inicia va nga disa rajone (Vardar Shkup, Pollog dhe Jugperëndim). Duke analizuar situatën, dhe legjislacionit dhe dokumenteve strategjike që Republika e Maqedonisë e ka, në shikim të parë në njo im disa gjëra:Në fushën e ndotjes së ajrit, deri në vi n 2016/2017 ka pasur dokumente strategjike, planet dhe programet që do të reduktojë ndotjen e ajrit, edhe pse dhjetëra vjet Shkup, Tetovë, Manas r, Kavadar, Kumanovë dhe vendbanimet tjera janë ngulfatur nga ndotja ajrit.Ndotja në Shkup dhe Tetovë, veçanërisht në periudhën 2008-2009, rritet paralelisht me zgjerimin e ndër mit dhe zvogëlimin e hapësirave të gjelbra në qytetet të cilat janë rezultat i ndryshimeve të menjëhershme të detajuara dhe të planeve të përgjithshme urbanis ke dhe devijimet e tyre më të shpeshta nga planit hapësinor të RM-së, e

6 Intervistë me Darko Antanasovski, këshilltar në komunën e Qendrës Qershor 19, 2017 në Shkup

cila pikërisht parashikon zonat e ndër mit dhe zonat e mbrojtëse të gjelbërta, të cilat drejtpërdrejt siguron kontrollin efek v të përdorimit dhe rregullimin e tokës ndër more, si dhe mbrojtjen dhe përmirësimin e mjedisit.Uzurpimi dhe neglizhenca ndaj Mjedisit ka arritur të mobilizojë mbi 200.000 njerëz nga pothuajse të gjitha rajonet e Maqedonisë në mënyrë ak ve të lu uar për ruajtjen e mjedisit, ujit të shëndetshëm dhe ajër të pastër.Pjesë nga këto levizje paraqiten si rezultat i shmangjes së autoritetve të RM-së nga tendencat për zhvillim të qendrueshëm dhe shmangje nga konventat ndërkombëtare, në rradhë të parë nga rekomandimet e Komisionit botëror për mjedis dhe zhvillim e njohur si Komisioni Brutland,7 të nënshkruar edhe nga Maqedonia dhe përcakton zhvillimin e qëndrueshëm si: zhvillim që plotëson nevojat e gjeneratave të tanishme pa kompromentuar a ësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar e nevojat e tyre.8

INICIJATIVA PËR AJËR TË PASTËR

Inicia vat për ajër të pastër në Shkup, Tetovë dhe Manas r kanë ndodhur në baza vullnetare nga qytetarët pa hierarki me një qëllim të vetëm, për të rritur ndërgjegjësimin në lidhje me ndotjen e ajrit dhe për të vënë presion mbi autoritetet për të vepruar.

Aplikimi për celularë “Ajri Im” dhe shpërndarja e sta s kave për ndotjen e ajrit ishin shkas kryesor që qytetarët të organizohen, të rrjetëzohen dhe të veprojnë përmes protestave, pe cioneve, ngjarjeve, fushatave nëpër rrjetet sociale etj. Fillimet e para ndërlidhen me periudhën vjeshtë-dimër 2013-14 dhe përkojnë me instalimin e stacioneve automa ke të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor e cila ka dhënë të dhëna alarmante mbi ndotjen e ajrit.

Në periudhën 2013-2014, të gjitha ak vitetet që lidhen me ndotjen e ajrit janë krejtësisht jo-ins tucionale dhe e udhëhequr nga ak vistët e shoqërisë civile.9 Më vonë, në vi n 2015, në betejën përfshihen organizatat mjedisore “Go Green”, “Front 21/42” dhe “Eko Svest” me çka lu a për ajër të pastër fi llon të merr dhe dimension ins tucional, dmth gjithnjë dërgojnë kërkesa zyrtare (periudha 2015/16) dhe kërkesa për masa të autoriteteve komunale / të qyte t dhe MMJPH.

Rezultat i këtyre organizimeve dhe grupimeve janë edhe ak vistët e organizatave dhe lëvizjeve “Skopje Smog Alarm”, “Eko Gerila” Tetovë si dhe “Punohet për ne”nga Manas ri, të cilët bashkë me organizatat qytetare (mbështetje më të madhe për njohuri dhe argumente juridike nga organizatat “Eko Svest”, “Fron21/42“ dhe “Shoqata ekologjike Maqedonase” dhe ak vistët, në përgjegjësi të vete marin prima n e betejës për ajër të pastër. Në dy vitet e fundit, “Skopje Smog Alarm” dhe inicija vat tjera në tërë Maqedoninë arritën që të vendosin çështjen e ndotjes së ajrit në agjendat e autoriteteve dhe par ve poli ke. Rezultatet megjithatë mungojnë në forma të sta s kave për uljen e ndotjes së

7 h p://www.un-documents.net/our-common-future.pdf8 Ibid, p. 829 Intervistë me Mar n Popov, përfaqësues i “Parkobrani” arritur në Shkup më 4 korrik 2017



ajrit. Ka shumë punë për autoritetet dhe për qytetarët që kanë nevojë për të ndryshuar zakonet e tyre dhe të marrin hapa të vogla por të rëndësishme për ambien n.10 Në të njëjtën kohë, pas disa protestave masive, marshime dhe veprimet guerile në Tetovë dhe Maqedoninë Perëndimore, nisma “Eco Guerilla” arri të vë mjedisin si një nga çështjet kryesore për qytetarët e Tetovës dhe zonës përreth. Kjo ka ndikuar në MMJPH për të mbyllur ndotësin më të madh Jugohrom . “Jugohromi nuk punon nga 1 nëntor 2016, dhe që atëherë ndotja në Tetovë është reduktuar në 60% në krahasim me të njëjtat periudha të vi t të kaluar. Njohuri të lla marrim nga matjet e stacioneve të monitorimit dhe MMJPH, dhe të cilat konfi rmhen publikisht nga ish-ministri dhe mjedisit Bashkim Ame “, tha Arijanit Xhaferi, përfaqësues i Eko Guerrilla Tetovës11.

Çfarë në të vërtetë janë përfi met më të mëdha të inicia vave për ajër të pastër që MMJPH dhe Qyte i Shkupit ka fi lluar me probleme të ndotjes së ajrit për të adresuar në mënyrë sistema ke. Në vetëm disa muaj nën presionin e lëvizjeve ekologjike miratoi Planin Kombëtar për mbrojtjen e ajrit, e cila plotëson të Ligjit për mbrojtjen e ajrit të ambien t në vi n 2004. Plani i ri parashikon një sërë masash konkrete në favor të qytetarëve, dhe ajo që është më e rëndësishme është se plani kombëtar për mbrojtjen e ajrit të drejtpërdrejtë siguron monitorim të përhershëm dhe qasje publike të cilësisë së ajrit, që ky monitorim bëhet një masë e përhershme shtet duhet të kryhet nga stacionet e Ministrisë së mjedisit dhe planifi kimit Hapësinor matjen.12

Së bashku me këto dokumente strategjike, Qyte i Shkupit, nën presionin publik, në dimrin e vi t 2017 ka përga tur “Plani të veprimit afatshkurtër për ajrin e ambien t në Shkup”. Ky plan, në kushte alarmante, Qyte i Shkupit është i obliguar të marrë masa afatshkurtra që synojnë reduk min dhe eliminimin e rrezikut të ekspozimit ndaj ndotësve të dëmshme në ajër dhe të shpejt të kufi zojë kohëzgjatjen e kushteve të lla, hulum m dhe për të iden fi kuar shkaqet dhe informimin dhe paralajmërim popullsia në lidhje me efektet e mundshme shëndetësore të shkaktuara nga ndotësve në ajër.13 Ana e mirë e kë j plani është ajo që përcakton vlerat e ndotjes së ajrit dhe është konsideruar pragu është tejkaluar, nëse përqendrimi i PM10 (mesatare 24 orëshe) mbi pragun e dy ditë rresht. Pritet episodin me përqëndrime të larta të vazhdojë duke i dhënë qyte t (Kryetari i Komunës) të drejtën për të marrë masa urgjente, të lla si për shembull, është masa e lirë të transpor t publik dimrin e kaluar.

Nga ana tjetër, edhe pse qyte i Shkupit me një ritëm më të shpejtë sjell dokumente strategjike për lu imin e ndotjes së ajrit (Plan për përmirësimin e kualite t të ajrit në Shkup dhe Strategji për Rezistencë– Strategji për ndryshimet klima ke sipas ekspertëve nga Shkupi të cilët nuk duan të jenë cituar publikisht , ata janë të turpshëm dhe nuk ofrojnë hapa të veçanta në aspek n buxhetor14.

Ngjajshëm janë edhe qendrimet e përfaqësuesve nga levizjet e ndryshme ekologjike të

10 Intervistë me Igor Noveski, përfaqësues i “Skopje Smoke Alarm”, ka arritur në 11 korrik 2017 Shkup11 Intervistë me Arijanit Xhaferi, përfaqësues i “Eko guerrile Tetovë”, nga 12 korrik, 201712 Plani Kombëtar për Mbrojtjen e ajrit të ambien t, f. 1413 Plani i veprimit afatshkurtër për mbrojtjen e ajrit të ambien t në Shkup, f. 314 Gjatë përga tjes së kësaj analize, të gjithë përfaqësuesit e administratave të Qyte t të Shkupit, Tetovës,MAJTL, Parku Kombëtar Mavrovë nuk u pajtuan që të citohen me emër dhe mbiemër, por dhanë një kontribut të veçant për përgadtjen e analizaës.

cilët ndaj pushtetarëve të Qyte t të Shkupit I vërejnë se jo gjithëçka është e rregulluar dhe se nuk ekziston vullnet poli k për zgjidhje të problemeve për ndotjes së ajrit. Zakonisht merren masa afatshkurta, masa sipërfaqsësore, spëraktje të rrugëve për zvogelim nga PM masat, subvencione për furra me pele etj. Megjithatë, e gjithë kjo është shumë pak, shumë vonë. Shkupi dhe MMJPH kanë shumë dokumente, strategji, analiza etj, por kanë pak rezultate në terren.15

Në Tetovë, vazhdon lu a kundër deponisë së egër, ndërsa sinjale pozi ve janë të pranishme pasi që nga ana e NPK Tetovë është e ndërtuar stacion transferimi jasht qyte t. Kë j procesi dhe deponisë transferuese i bashkangjitet edhe strategjija për zhvillim planor të Pollogut, në të cilën dokument ky problem theksohet dhe kërkohet zgjidhje urgjente.16 Në kushtet e inicia vave dhe masave që ins tucionet shtetërore kanë ndërmarrë për të përmirësuar situatën me ndotjen e ajrit, ajo është gjithashtu e dukshme një dukuri, e cila ëvshtë se jo vetëm masa të drejtpërdrejta për të trajtuar problemin, kërkohen masa për rritjen e gjelbërim publik dhe hapësirave të gjelbra në të gjithë territorin qyte i Shkupit, dhe pajtueshmërinë me rregulloret e dhënë nga plani hapësinor të RM,17 sidomos në rajonin e Shkupit ku është e duhur ndalim i mënjëherëshëm i ekspanzionit ndërtues ndaj Vodnos dhe shkatërrim të maleve në pyjet e Malit të Zit të Shkupit. Gjithashtu, intensifi kimi i përpjekjeve për shpallje të Malit Sharr si Park nacional do të kontribuonte për përmirësimin e situatës së ambien t jetësor dhe rajonin e Pollogut.

INICIJATIVA PËR MBROJTJE TË LUMIT RADIKA, PËR SHPËTIM TË PARKUT KOMBËTAR MAVROVË, STOP DIGAVE NË LUKOVO POLE DHE BOSHKOV MOST SI DHE INICIJATIVA SOS

Rajoni jug-lindor, së bashku me Shkupin treguan inicia vën më të madhe për ruajtjen e të mirave publike dhe mbrojtjen e trashëgimisë natyrore. Ajo që nga pikëpamja anali ke është interesante tek këta inicija va është se njësitë për vetqeverisje lokale si dhe ins tucionet publike të obliguara dhe formuara të mbrojnë trashigiminë kulturore dështuan plotësish dhe u vendosën në anën e Qeverisë, duke mos plotësuar obligimet e tyre ndaj qytetarëve.

Në këtë drej m është e rëndësishme të përmendet pikëpamje krejt të kundërta të komunave Mavrovë Rostushe dhe Dibër. Në tërë procesin, Komuna Mavrovë Rostushe, e cila edhe pse në dokumentet e veta strategjike planifi kon zhvillim dhe përdorim të resurseve natyrore,18 pavarësisht kundërsh mit nga shumica e qytetarëve, me siguri nën direk vë të par ve (Kryetari është kuadër I par së e cila ishte ne pushtet na nivel qendror) në tërësi i mbështet idetë e ELEM-it dhe Ministrisë së Ekonomisë për ndër m të digave në territorin e Parkut Kombëtar Mavrovë. Çfarë është ndoshta edhe më shqetësuese është injorancë totale dhe indiferenca e ins tucionit publik Parkut Kombëtar të Mavrovës, të ngarkuar për ruajtjen dhe mbrojtjen e trashëgimisë natyrore dhe biodiversite t, për atë që ndodhte ne territorrin e parku, me çka PN

15 Intervistë me Igor Noveski, përfaqësues i “Skopje Smoke Alarm” e kryer më 11 korrik 2017 Shkup16 Programi për Zhvillimin e Pollogut planifi kimit rajonin, fq 4917 Plan hapësinor I RM,së fq. 618 Strategjia për zhvillimin ekonomik lokal të Komunës së Mavrovë dhe Rostushë 2014 - 2018, fq. 14



Mavrovë mundej t’i humb edhe atributet dhe vlerat themelore për çka është edhe e shpallur si park nacional. Në këtë rast PK Mavrovë shkon edhe më larg, duke ndryshuar fshehurazi nivelet e mbrojtura të pjesëve të parkut.

Konkre sht, pjesën Llukovo Pole, nga kategorija e lartë e mbrojtur, në të cilën nuk mundet të ndërmerren ak vitete ekonomike, me kërkesë të ELEM, zbritet në kategorinë e mbrojtjes së ulët, në të cilën mund të bëhen ak vitete ekonomike dhe ndërtuese.19Qendrimi zyrtar i Komunës së Dibrës është kundër ndër mit në Llukovo Pole, ndërsa prapseprap i dhanë mendim pozi v për ndër m të HEC Boshkov Most. Edhe pse zyrtarisht ishin kundër ndër mit, komuna përmes Kryetarit Ruzhdi Lata bëri pak që të mbështet qendrimin për ndër m të hidrocentralit HEC “Llukovo Pole”, dhe në këtë mënyrë ishtë në një mendim me Qeverinë dhe punonin bashkë.Shumë shpejt në Dibër formohet një koalicion i OJQ-ve të cilët shpallin publikisht problemin me digat, ndërsa në koalicionin bashkohen edhe organizatat e mëdha vendore dhe ndërkombëtare mjedisore dhe ak vist të shumtë qytetarë. Thelbi i kësaj nisme përbëhet nga organizata “Front 21/42”,”Qendra për zhvillim të Komunite t Dibër”,”Së bashku për lumin”,”Qendra për Arte Bashkëkohore” (e cila ofron mbështetje krijuese), “Shoqata ekologjike Maqedonase”, OJQ “Bistra” të gjitha bashkësitë lokale Reka dhe Dibër, dhe organizatave të shumta ndërkombëtare “Riverëatch Blue Hеart of Europe”, një rrjet të mbi 100 eko-organizatave nga e gjithë Evropa.

Të bashkuar, këta inicija va për disa vite punë të përbashkët arritën në tërësi të ndalojnë ndër min e këtyre digave, ndërsa MANU, edhe pse zyrtarisht nuk dihet arësyeja, në Strategjinë për zhvillim të elektricite t të RM 2010-2035, jep skenare për stabilitet elektrik në Maqedoni pa HEC Llukovo Pole dhe Boshkov Most.20 Pyetjes për arësushmërisë së këtyre projekteve mund të zbërthehen më gjërë dhe më gjatë, por sipas analizave detajore të strategjike nuk është e qartë pse në vend të këtyre elektranave nuk janë sjellë vendime për inves m në elektranat Çebren/Galishtë në Drinin e Zi, ose elektranat Gradec ose Veles/Sopot në lumen Vardar, të cilat janë dyfi sh ose trefi sh më të shtrenjta, prodhojnë më shumë energji elektrike, pasi fuqia e tyre ne përgjithshme në elektranata Llukovo Pole dhe Boshkov Most është 66.2 MË, kundrejt 333 MË energji elektrike Çebren 193 megavat Galishte ose 54 dhe 93 megavat Gradec dhe Velesit, dhe çmimet për inves me në megavat në Galishte janë të barabartë dhe më të lira se ato të Boshkov Most dhe Lukovo Pole.21

Edhe pse punët dhe planet janë të ndalura në tërësi, ideja për fi nansim dhe ndër m të dy hidrocentraleve është në Strategjinë për zhvillim të energje kës. Ndër mi i tyre është suspenduar nga 2015 me mira min e Rekomandimit nr.184 të Komite t të përhershëm të Konventës së Bernit.Finansuar nga ins tucione ndërkombëtare (Banka botërore për Llukovo Polen, dhe Banka europiane për rekunstruim të Urës së Boshkut) u anulua. Gjithashtu, momentalisht në fuqi për çfarëdo lloj ak vite në territorin e PN Mavrovë, përderisa nuk bëhet studim i ri për ndikimin e këtyre ak viteteve në

19 Intervistë me Adem Sulejmanoski, një ish-këshilltar në Mavrovë Rostushë dhe përfaqësues i “Së bashku për lumin”, e kryer më 07 korrik 2017 Rostushë.20 Strategjia MANU për zhvillimin e energjisë në Maqedoni 2010-2035, fq. 11621 Strategjia MANU për zhvillimin e energjisë në Maqedoni 2010-2035, fq. 123

biodiversite n e PN Mavrovë, me çka konventa e Bernit (miratuar 1979) nënshkruese e së cilës është edhe Maqedonia (18.09.1997) do të debatojë prap dhe pritet që të jep vendim fi nal me rekomandim për ndërprerje të çfarëdo ak vite në PN Mavrovë.22

Respek visht, ndërkombëtarizimi i problemit, si dhe idetë jo të qendrueshme të qeverisë së RM-së të ndërtojë diga në parkun më të madh të vendit si dhe në një nga më të mëdhajat në rajonin e Ballkanit, e solli shte n deri aty që të thyen një numër të konventave dhe traktateve ndërkombëtare për mbrojtjen e natyrës të të cilave ajo vetë është një nënshkruese. Përveç Konventës së Bernit, ndër mi I hidrocentraleve do t’i thyente edhe rezuluten.23 Paralelisht me betejën në rajonin Rekës-Dibrës dhe Parkut Kombëtar Mavrovë, me realizimin e fi toreve të para gjatë vi t 2016/17, si një ndër inicija vat më të theksuara në rajonin jug-lindor ishte edhe inicija va “SOS Ohër”, e cila paraqet konglomerat të më shumë inicija vave lokale (“Ndal shkatërrimit të Kënetës në Studençishtë”, BL Llagadin, “Shpë m për liqenin e Ohrit”, të ndihmuara nga organizatat dhe lëvizjet e mëdhaja ekologjike). Inicija va “SOS Ohër” bashkohet rreth disa pikave, respek visht ak viteteve për ndalimin e qëllimeve të planit për ndryshim të planit për menaxhim të PN Galiçica, ndër m të Ski Qendrës dhe rrugë eksprese përmes parkut, urbanizim të Kënetës Studençish, si dhe hiper ndër me dhe predimenzionim të objekteve në plazhin Llagadin. Ndërhyrjet e shumta që janë zbatuar dhe janë planifi kuar të zbatohen kanë çuar të rishqyrtojë statusin e zonës së mbrojtur të liqenit nga UNESKO.24 Për shkak të kësaj, një grup pune nga UNESCO-s gjatë muajit prill 2017 vizitoi Ohrin për të verifi kuar projektet e planifi kuara dhe se si ata do të ndikojnë në statusin e zonës së mbrojtur. Për këtë qëllim, përga një raport (i cili ende nuk është liruar në tërësi) rekomandimet kryesisht përqëndrohen në brak sjen e të gjitha projekteve që janë në kundërsh m me rregullat e qyteteve dhe zonave nga lista e zonave të mbrojtura.25 Pikërisht nga shtypja e organizatave vendore, por edhe nga organizatat ndërkombëtare si UNESKO, inicija va “SOS Ohër” arrit të realizon pjesë të kërkesave të saja. Procedura për mbrojtje të Kënetës së Studençishës, respek visht shpalljen e saj zonë e mbrojtur – përmendore në natyrë, u ndëpre përshkakt të nevojës për ndryshim të studimit për revalorizim të zonës. Edhe për liqenin e Ohrit edhe për kënetës së Studençishtës duhet të fi nalizohen procedurat për ri-deklarim dhe të përgaditet plan adekuat për menaxhim të zonës.26

22 Intervistë me Bardhyl Marku Inzh., realizuar me 7 Korrik 2017 në Dibër 23 Intervistë me Aleksandra Bujarovska, eko avokat dhe përfaqësuese e “Eko Svest”, kryer më 10 Korrik 201724 Intervistë me Emina Rustemoska, Doktorant e sociologjisë pranë universite t Shën Kirili dhe Metodi“, Shkup,realizuar me 11 Korrik 2017 Ohër 25 h p://www.unesco.org/en/documents/158740/26 Intervistë me Aleksandra Bujarovska, eko avokat dhe përfaqësuese e “Eko Svest”, kryer më 10 Korrik 2017



RAJONI JUG LINDOR

Nga inicija vat qytetare lidhur me ujërat dhe shënde n e njerëzive në rajonin jug-lindor, më ak ve dhe interesante është analiza e inicija vës “Arsena” nga Gjevgjelia e cila lind pas njohurive nga një grup qytetarësh të gjevgjelisë se Agjencioni shtetëror për ushqim dhe veterinary e RM-së, pas tri matjeve të një pas njëshme 23 Shtator 2012 jep ndalesë për përdorim të ujit në Gjevgjeli.27 Në fi llim, pasi askush nga autoritetet lokale, as edhe ndërmarrja e ujësjellësit, as bashkësia lokale dhe Këshilli komunal nuk u deklaruan për problemin, “Arsena” bëri disa disa analiza të mostrës së ujit nga sistemi qyte t të furnizimit me ujë dhe ata vazhdimisht tregojnë përqendrime të larta të arsenikut. Edhe psë koncentrimi i lejuar maksimal është 10 mikrogram në një litër,28 të gjithë analizat tregojnë rritje të konsiderushme të vlerave të një nga elementet më helmuse dhe kancerogjene të cilat lëvizinnë vlerat 14,8 mikrogramë në 24.12.2013, 15,32 mikrogramë në 15.05.2014, 17,86 mikrogramë në 2.07.2015, 21,3 mikrogramë në 24.03.2016, 19,7 mikrogramë në 14.06.2016 dhe 18,0 mikrogramë në 21.12.2016, që paraqet prani enorme të arsenit nga 40 deri 130% më shumë se kufi ri i lejuar shëndetsor.29

Mjekësia thot se gjatë ekspozimit të vazhdueshëm të trupit të njeriut në arsenikun e helmueshëm më shumë se gjashtë muaj mund të shkaktojë një seri të defekteve në strukturën qelizore, kancer, veçanërisht lezione të lëkurës (melanoma), kancer të mëlçisë, çrregullime kardiovaskulare, sëmundjet e sistemit limfa k, rrit rrezikun e kancerit në fëmijët dhe të rinjtë për shkak të sistemit të dobët imunitar dhe të gjitha llojet e tjera të kancerit.

Shkalla e sëmundjes dhe vdekjes nga kanceri të banorëve nga kancerit në Gjevgjeli është rritur jashtëzakonisht shumë në 22.3%, që është i katër në vend, edhe pse Gjevgjelia njihet si rajon i pastër dhe i pandotur. Nga Spitali në Gjevgjeli thonë se dikur në Gjevgjeli ka pasur një ose asnjë operacion në vit nga kanceri i gjirit, kanceri kolorektal, ndërsa tani në një vit janë bërë 22 operacione nga kanceri i gjirit, dhe 20 operacione kancerit zorrës së trashë. Ajo është 400% më shumë pacientët nga kanceri karcinom.30Është interesant se inicija va “Arsena” më shumë së çdo inicija vë tjetër, ishte e bllokuar dhe injoruar nga pushe lokal, dhe ins tucionet rajonale. IPSH “Ins tu për Shëndet Publik”, Njësia rajonale Gjevgjeli, mori urdhër të mos bashkëpunojë me inicija va qytetare dhe të jep informacione, edhe pse ligjërisht janë të obliguara.

Është interesant qendrimi i Ins tu t për Shëndet Publik I RM-së Shkup: „Mos na sillni më mostra të ujit për analiza. E dimë, uji në Gjevgjeli është toksike dhe nuk ka çka të bëjmë analiza“.31

Edhe pse asnjëherë nuk pranuan, por nën presion të “Arsena”, Komuna e Gjevgjelisë përgadi një projekt për hapje të puseve më rreth 200 litra ujë në sekond dhe një

27 Vendim i Ins tu t për shëndet public të marë pas inspek mit të dokumentacionit me inicija vë të Arsena intervistë e kryer me 2 Korrik 2017 Gjevgjeli28 Rregullore për kualite n e ujit të pijshem të ISHP Shkup29 Të gjitha analizat dhe matjet janë bërë nga ISHP Shkup, me kërkesë të matjeve arsenikut inicia ve janë në dispozicion www.facebook.com/inicija vaarsena/?fref=ts 30 Intervistë me Dr. Riste Deamov, mjek në pension, të kryer më 2 korrik, 2017 Gjevgjeli31 Intervistë me Jovana Dojranlieva, kryer me 2 Korrik 2017 2017 Gjevgjeli

sistem të ri të tubacionit në qyte n me gjatësi 3,880 metra, ka publikuar një tender për përzgjedhjen e interpretues të mirë dhe tashmë ekipet në terren për projek n i cili duhet të përfundojë deri në nëntor 2017. Mjetet janë të siguruara nga Banka Botërore dhe Zhvillimit Rural të Bashkimit Evropian.

Në fund duhet përmendur se rezultatet e Arsena dhanë një jehonë edhë për referendumin kundër hapjes së minierave për ar në malin Kozhuf, pasi kur kjo pyetje arri në rend dite te Këshilltarët Komunal pa mbështetje unanime nga këshilltarët, përgjigja nga qytetarët isht 92% dhe të cilët votuan kundër hapjes së minerës në Malin Kozhuf.32

PËRFUNDIM

Hulum mi thelbësor dhe kjo analizë vërtetojnë arësyet e para dhe supozimet se një një numër të madh të problemeve të cilat i mobilizuan qytetarët nuk janë pjesë e ndonjë strategjije shtetërore, autoriteteve lokale dhe ins tucionet. Thjesht, me një analizë të detajuar të situatës dhe të dokumenteve strategjike, është e qartë se çështjet që mobilizojnë qytetarët dhe shoqërinë civile në të vërtetë janë ide ad-hok nga qarqet e ngushta poli ke të autoriteteve dhe nuk janë bazuar në të gjitha dokumentet strategjike në prodhimin e tyre dhe kryer. Për shkak të kësaj, këto ide nuk kishin qenë subjekt i deba t publik, analizave të ekspertëve dhe procesin e planifi kimit kup mplotë.

Në situate të shumta, inicija vat të cilat janë pjesë e kësaj analize, realisht edhe pot ë donin, nuk do të mbështeteshin në ndonjë plan strategjik ose document e cila do të udhëhiqte beteja në mënyrë sistema ke, në vend të mobilzimit ac vist të qytetarëve, për të mbrojt këtë interes, pasi ashtu dokumente edhe nuk kanë ekzistuar. Ajo që është veçanërisht e rëndësishme është se si rezultat i këtyre inicia vave sot ruhen ambien t dhe vlerave mjedisore të luginës së Radika dhe Parkut Kombëtar të Mavrovës, e cila nuk është shkatëruar nga ndër met e digave dhe infrastrukturave të shumta në zemrën e saj, nuk është e ndërtuar parapet në Liqenin e Ohrit, është ndalur ndër mi i plazheve të betonit, është shpëtuar Këneta në Studençisht dhe është ndërpre prerja e kallamit. Gjevgjelia është në hap deri në ujë të pijshëm dhe të shëndoshe, është ndalur shkatërrimi i Kozhufi t. Shkupi dhe Tetova si dhe Ministria e ambien t jetësor, edhe pse me hapa të vogla, prap se prap marrin masa për ndaljen ndotjes, ndërsa Qendra tregtare e ruaj autorësinë e saj. Në përgjithësi, ajo që në periudhën 2010-2016 dukej e pamundshme, sot është një hap para realizimit si rezultat i angazhimit të mbi 40 organizatave qytetare, qindar ak vistëve dhe mbështetje të inicija vave në vitet e fundit të mbështetur edhe nga mbi 200.000 banorë të Republikës së Maqedonisë.

32 Njejtë



BIBLIOGRAFI E SELEKTUAR

• Komuna Mavrovë dhe Rostushe, Strategjija për zhvillim lokal 2014 - 2018

• h t t p : / / w w w . m a v r o v o i r o s t u s e . g o v . m k / ë p - c o n t e n t /uploads/2015/10/14.05.15_Strategija-za-LER_Mavrovo-i-Rostuse.pdf

• Strategjija kombëtare për zhvillim të qendrueshëmnë Republikën e Maqedonisë pjesa I/II (2009 - 2030), Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor h p://www.macefdrr.gov.mk/fi les/dokumen /NSSD.pdf

• Dra Strategjia për Ruajtjen e Natyrës 2017-2027, Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor, Shkup 2016 h p://ëëë.moepp.gov.mk/ëp-content/uploads/2016/09/NACRT_STRATEGIJA_-ZA_ZASTITA_PRIRODA.pdf

• Strategjia Kombëtare për zhvillimin e energje kës në Republikën e Maqedonisë deri në vi n 2030, Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve, Shkup 2010 h p://arhiva.vlada.mk/registar/files/ME_Strategija_za_energetika_2030_22.12.2009.pdf

• Strategjia Kombëtare për zhvillimin e energje kës në Republikën e Maqedonisë deri në vi n 2035, Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve, Shkup 2010 h p://arhiva.vlada.mk/Nacrt_tekst_strategija_854918556%20(2).pdf

• Plani kombëtar për mbrojtjen e ajrit të mjedisit në Republikën e Maqedonisë për periudhën 2013 deri në vi n 2018, Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifi kimit, Shkup 2012 h p://www.moepp.gov.mk/ëp-content/uploads/2014/12/Nacionalen-plan-za-zastita-na-vozduhot-2013-2018.pdf

• Strategjia Kombëtare për Kërkime Zhvillim të Qëndrueshëm -Pjesa I / II (2009-2030), Ministria e Mjedisit, Shkup 2010 h p://arhiva.vlada.mk/registar/?q=node/378

• Strategjia Kombëtare për Inves me Mjedisore, Ministria e Mjedisit, Shkup 2008 h p://arhiva.vlada.mk/registar/?q=node/397

• Shkupi rezistues, Strategjija për ndryshime klima ke në qyte n e Shkupit, Qyte i Shkupit, Shkup 2017 h p://www.skopje.gov.m k / U p l o a d s / O t p o r n o % 2 0 S k o p j e % 2 0 S t a r t e g i j a % 2 0 m k d . p d f

• Program për zhvillim të rajonit planor të Pollogut, 2009-2013, Arbëria, Tetovë 2010 h p://www.rdcpolog.mk/fi les/Program%20MK%20ArberiaDesign.pdf

• Strategjia e Zhvillimit Rajonal të Republikës së Maqedonisë 2009-2019, Kuvendi i Maqedonisë, Shkup 2009h p://arhiva.v lada.mk/registar/f i les/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_N A _ R E P U B L I K A _ M A K E D O N I J A _ 2 0 0 9 - 2 0 1 9 _ G O D I N A . p d f

• Ligji për Zhvillimin Rajonal, Gazeta Zyrtare e RM no.63 së 22.05.2007 h p://www.pravo.org.mk/documentDetail.php?id=729

• Plani i veprimit afatshkurtër për mbrojtjen e ajrit të ambien t në Shkup dhe komunat në Shkup, në janar 2017, Shkup h p://ëëë.skopje.gov.mk/ploads/%D0%9A%D0%A0%D0%90%D0%A2%D0%9A%D0%9E%D0%A0%D0%9E%D0%A7%D0%95%D0%9D%20%D0%90%D0%9A%D0%A6%D0%98%D0%9E%D0%9D%D0%95%D0%9D%20%D0%9F%D0%9B%D0%90-%D0%9D%20%D0%97%D0%90%20%D0%97%D0%90%D0%A8%D0%A2%D0%98%D0%A2%D0%90%20%D0%9D%D0%90%20%D0%90%D0%9C%D0%91%D0%98%D0%95%D0%9D%D0%A2%D0%9D%D0%98%D0%9E%D0%A2%20%D0%92%D0%9E%D0%97%D0%94%D0%A3%D0%A5.pdf

• Plani për të përmirësuar cilësinë e ajrit në grumbullim Shkup, Shkup, Shkup 2017h p://ëëë.skopje.gov.mk/Uploads/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%20%D0%B7%D0%B0%200%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9A%D0%B5%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%BA%D0%B2%-D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%82%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%B2%D0%BE%D0%B7%D0%B4%D1%83%D1%85%D0%BE%D1%82.pdf

• Plani Hapësinor i Republikës së Maqedonisë, Agjencia për Planifi kim Hapësinor, Shkup 2004 h p://app.gov.mk/?spa alplaning=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD-%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0-%D1%80%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0-%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8

• Programi për zhvillim të rajonit të Vardarit, Qendra për zhvillim të planit rajonal të Vardarit, Veles 2008 www.vardarregion.gov.mk/nova/index.php?



RAJONIT PLANOR

VERILINDOR

ZHVILLIMI RAJONAL

SIPAS PRIORITETEVE/

Jordanço MinevskiAutor:

PROGRAMEVE TË

10



PËR AUTORIN

Autori i kësaj analize, Jordanço Minevski, shkollën e mesme e kryn në vendlindje, në Kriva Pallankë, kurse më pas regjistrohet në fakultetin Ekonomik në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodij” në Shkup, ku merr edhe titullin economist I diplomuar në departamentin Biznes Elektronik.

Qysh si student, ai ishte i interesuar në fusha të ndryshme që lidhen me përmirësimin e cilësisë së jetës së njerëzve, veçanërisht duke përmirësuar zhvillimin ekonomik, të cilin ai e konsideron si kyç dhe konsideron se me zhvillimin e komponentit ekonomik të gjithë të tjerët po zhvillohen duke krijuar vlera shtesë, të cilat në një rreth spiral çojnë në përshpejtimin e zhvillimit rajonal.

Pas mbarimit të arsimit akademik, orientohet drejt edukimit joformal dhe deri më tani ka vizituar disa dhjetëra trajnime vendore dhe ndërkombëtare nga fusha të ndryshme (nga zhvillimi i qëndrueshëm deri në përfshirjen sociale të personave të margjinalizuar).

Autori është anëtar aktiv i organizatës joqeveritare Qendra qytetare për zhvillim të qëndrueshëm EGRI nga Kriva Pallanka, kurse përvojën e tije ka fituar përmes disa analizave kërkimore mbi zhvillimin ekonomik, si dhe një numër projektesh të tjera të financuara nga fondet e Bashkimit Evropian dhe zyrat konsullore të trupit diplomatic në Republikën e Maqedonisë.

REZYME

Rajoni planor Verilindor (RPVL) është statistikisht më pak i zhvilluar në të tre komponentët (indeksi demografik, socio-ekonomik dhe zhvillimor), i cili përcakton nivelin e zhvillimit të rajoneve.

Në rajonin planor verilindor, në periudhën 2013-2016, duheshte të investohet 17.3% e fondeve të buxhetit të shtetit për Zhvillim Rajonal i barabartë (ZHRB).

Analiza tregoi se fondet që RPVL i merr si përqindje nga PBB-së në bazë të Ligjit të ZHRB janë shumë të vogla në raport me përqindjen e parashikuar ligjore të fondeve. Gjegjësisht, për periudhën 2013-2016, rajoni ka marrë një mesatare prej vetëm 16.581.776 denarë në investime, ose 0.018% të PBB-së, të vendosur në proporcion me nivelin e RPVL. Në rajon kryesisht investohen edhe fonde të institucioneve të tjera shtetërore, por me ato investime, pragu ligjor nuk arrihet përsëri, duke arritur vetëm 0.083%. Përveç kësaj, investimet që vijnë nga institucionet shtetërore janë kryesisht lokale dhe jo rajonale.

Si pjesë e analizës janë dhënë rekomandime se si të përmirësohet zhvillimi rajonal. U realizuan intervista me aktorët kryesorë në procesin e zbatimit të Ligjit për ZHRB, si dhe sondazhe on-line me përfaqësuesit e sektorit civil.

HYRJE

Zhvillimi rajonal është proces i identifikimit, inkurajimit, menaxhimit dhe shfrytëzimit të potencialeve zhvillimore të rajoneve planifikuese dhe zonave me nevoja të veçanta zhvillimore.

Lidhur me përkufizimin e zhvillimit rajonal, është e rëndësishme të theksohet se zhvillimi rajonal është zhvillimi përmes projekteve me interes të përbashkët në nivel rajonal. Shembuj të zhvillimit rajonal mund të përfshijnë hekurudhën, autostradën, tubacionin e gazit etj., që janë projekte me interes për rajonin dhe mbulojnë më shumë se një komunë, përderisa, për shembull, ndërtimi i një rruge lokale që përdoret vetëm nga popullsia lokale për Nevojat e veta nuk janë një shembull i zhvillimit rajonal, por konsiderohet një zhvillim i një karakteri lokal.

Duke pasur parasysh se tetë rajonet planore në Republikën e Maqedonisë kanë nivel të ndryshëm zhvillimi, është miratuar Ligji për Zhvillim Rajonal të Barabartë, i cili në përgjithësi synon të arrijë një zhvillim të balancuar dhe të qëndrueshëm në të gjithë territorin e Republikës së Maqedonisë, duke reduktuar pabarazinë midis dhe brenda rajoneve të planifikimit . Gjithashtu është krijuar një metodologji sipas së cilës përcaktohet niveli i zhvillimit të rajonit dhe sipas ligjit, rajoni më pak i zhvilluar përfiton më shumë nga fondet, ndërsa më i zhvilluari, merr më pak.

Nga fondet e parashikuara, si përqindje e PBB-së, 70% janë për zhvillimin e rajonit të planifikimit. Komunat në rajon përmes këshillave për zhvillimin e rajoneve planore aplikojnë për këto fonde dhe në bazë të asaj sa projekte cilësore ka, po aq projekte do të finansohen, por jo më shumë se fondet e parashikuara për vetë rajonin. Nëse fondet e parashikuara për rajonin nuk përdoren për shkak të mungesës së projekteve cilësore, fondet e tepërta i ndahen projekteve nga rajone të tjera sipas listës ranguese të projekteve të përshtatshme.

Nga ana tjetër, pjesa e mbetur prej 20% është e garantuar për financimin e projekteve për zhvillimin e zonave me nevoja specifike zhvillimore dhe 10% për financimin e projekteve për zhvillim të fshatrave, janë fonde për të cilat komunat mund të aplikojnë, pavarësisht nga rajoni në të cilin ndodhen.

Fondet e ndara për rajonet, në pajtim me Ligjin për Zhvillimin Rajonal, shpërndahen përmes Byrosë për Zhvillim Rajonal si pjesë e Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale të Republikës së Maqedonisë.

Sipas të dhënave të paraqitura në pjesën kryesore të analizës, fondet e transferuara në rajone në bazë të Ligjit për Zhvillimin Rajonal janë larg nga 1% e PBB-së që i përkasin rajonit sipas këtij ligji.

Nga ana tjetër, përmes programit të Qeverisë, si dhe përmes programeve të ndryshme lineare të ministrive, investohen sasi të konsiderueshme të parave, për të cilat Qeveria konsideronë se e arrijnë 1% e kërkuar dhe, siç thonë ata nga atje, ata shkojnë edhe përtej kësaj përqindje.



Për qëllim të hulumtimit të këtyre mospërputhjeve, rajoni i planifikimit verilindor do të merret si statistikisht më pak i zhvilluar.

Analiza në tërësi duhet të vërtetojë:

• Nëse fondet e investuara nga shteti janë në përputhje me strategjinë dhe programin për zhvillimin rajonal, cila është shuma e investuar dhe sa afërsisht është minimumi ligjor prej 1% të PBB-së, nga të cilat 17.3% në rajonin planor verilindorë;

• Hendeku mes fondeve të pranuara përmes Byrosë për Zhvillim Rajonal dhe investimeve të drejtpërdrejta të shtetit;

• Sa fonde në vlerë absolute dhe relative janë pranuar nga secila komunë në rajonin planor verilindor;

• Rekomandime për arritjen e një zhvillimi më të balancuar rajonal.

ANALIZA

Rajoni planor verilindor (RPVL) është statistikisht më pak i zhvilluara në të tre komponentët (indeksi demografik, socio - ekonomik dhe zhvillimor) përmes të cilëve përcaktohet niveli i zhvillimit, i cili prej vitesh e ka lënë në vendin e fundit për nga zhvillimi në mesin e tetë rajoneve të vendit. Nga këtu nevoja për të „kapur kyçjen“ me rajone të tjera dhe për të arritur zhvillim më të madh, është çelësi për ringjalljen e saj.

Brenda rajonit gjenden komunat në vijim: Kumanovë, Kriva Pallankë, Staro Nagoriçane, Likovë Kratovë dhe Rankovce. Këto komuna pavarësisht që kanë strategji dhe prioritete për zhvillim lokal, përpara kanë edhe një strategji dhe program të përgjithshëm për zhvillimin në nivel rajonal

Sipas të dhënave të Entit Shtetëror të Statistikave të Republikës së Maqedonisë, Produkti i brendshëm bruto sipas modelit të llogaritjes ECC 2010 për vitet 2013, 2014 dhe 2015, arrin në 499.559 milionë denarë, 525.620 milionë denarë dhe 558.240 milionë denarë.

Tabela 1 dhe Tabela 2 tregojnë sa fonde janë siguruar dhe sa janë realizuar në përputhje me llogarinë përfundimtare të buxhetit të Republikës së Maqedonisë dhe përqindjen e fondeve të realizuara në raport me PBB-në vjetore:

Tabela 1: Investimet përmes Byrosë për Zhvillim Rajonal në raport me BPB (në mijë denarë)

VitiByroja për zhvillim rajonal

PBB* Të planifikuara** Realizuara ** Përqindje2013 499.559.000 49.043 42.545 0,008%2014 525.620.000 58.043 55.472 0,01%2015 558.240.000 60.043 45.889 0,008

Mesatarisht 527.803.000 55.709 47.969 0,009 %

* Burimi: Enti shtetëror i statistikave

** Burimi: Llogaritë përfundimtare të buxheteve të RM-së, Ministrisë së financave për vitit 2013-2015

Tabela 2: Investimet përmes Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale në raport me BPV (në mijë denarë)

VitiMinistria e vetëqeverisjes lokale

PBB* Të planifikuara** Realizuara ** Përqindje2013 499.559.000 49.992 9.116 0,0018%2014 525.620.000 58.526 58.495 0,012015 558.240.000 78.680 78.649 0,014

Mesatarisht 527.803.000 55.709 47.969 0,009 %



Tabela 3: Investimet totale nga MVQL dhe BZHR në raport me PBB (në mijë denarë)

VitiTotali MVQL dhe BZHR

PBB Të planifikuara** Të realizuara ** Përqindja2013 499.559.000 99.035 51.661 0,0012014 525.620.000 116.569 113.967 0,0212015 558.240.000 138.723 124.539 0,022

Mesatarisht 527.803.000 55.709 118.109 0,0176 %





Nga tabela 3 mund të vërehet se në këto tre vite, fondet e parashikuara fillimisht nuk realizohen, por me vendimet e Qeverisë këto fonde edhe janë shkurtuar. Mund të konkludohet se për vitet 2013, 2014 dhe 2015, sipas llogarive përfundimtare të Buxhetit të Republikës, mesatarisht janë investuar vetëm 118,109 mijë denarë ose 0.0176% të PBB-së për tre vitet e fundit, që i bie se është larg 1% ligjorë, sipas të cilit mesatarisht është dashur të investohet 5,278,030 mijë denarë në vit.

Është fakt se në vitet e fundit fondet e alokuara për ZhRB rriten, kështu që sipas vendimit të Qeverisë të publikuar në Gazetën Zyrtare nr. 86 dhe nr. 99 për vitin 2016, është paraparë të alokohen 255.667.185 denarë për ZhRB. Duke pasur parasysh se PBV për vitin 2016 arriti në 607,452 milion, ose 6.074.520 mijë si 1%, rezulton se në qoftë se projeksionet do të përputheshin, do të realizohej rreth 0.042%, që është një përmirësim i vogël, por ende larg kornizës ligjore. Llogaria përfundimtare e Buxhetit për vitin 2016, të publikuar në faqen e internetit të Ministrisë së Financave tregonë se për ZhRB janë planifikuar 228,444,000 denarë, ndërsa 225.406.433denari janë realizuar, që i bie të jetë 0.037% e PBB-së

Sipas vendimit për klasifikimin e rajoneve planore sipas shkallës së zhvillimit për periudhën 2013-2017 (Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 88/13), rajoni planor verilindor fiton të drejtën e përdorimit të fondeve nga programet e zhvillimit rajonal në vlerë prej 17,3 %.

Sipas viteve është e treguar në tabelën në vijim:

Tabela 4: Mjetet e realizuara të Qendrës për zhvillim të RPVL (në denarë)

Viti Mjetet që duhej t’i ndahen QZhRPVL

Mjetet e realizuara të qendrës Përqindja e realizimit

2013 6.256.231 9.385.315 150%2014 13.801.512 5.705.614 41%2015 15.081.697 13.470.431 96%2016 27.296.719 25.070.294 94%

Gjithsej 62.436.159 55.631.654 88%Mesatarisht 15.609.039 13.907.913 88%

dhe Ministrisë për vetëqeverisje lokale të cilat rajoni i fiton në bazë të projekteve për zhvillim rajonal. Shuma e mjeteve që i përket rajonit është fituar sipas formulës: mjete të realizuara për zhvillim rajonal të barabartë në vitin aktual për të gjitha rajonet nëpërmjet MVQL dhe BZhR * 0.70, mjete të cilat janë të destinuara për qendrat për zhvillim të rajoneve planore * 0.173, mjete të cilat i takojnë Rajonit planor verilindor në bazë të klasifikimit të shkallës së zhvillimit.

Duke pasur parasysh se vendimi për klasifikimin e rajoneve planore sipas nivelit të zhvillimit për periudhën 2013-2017 është miratuar në fund të vitit 2012, kurse plani akcional, si dhe buxhetimi aktual për dorëzimin e aplikacioneve për projekte është në shkallën e vitit 2012, shkalla për vitin 2013 është 16.6% , ndërsa për të gjitha vitet e tjera norma është 17, 3%.

Nëse analizojmë tabelën 4, mund të vërehet se ekziston një realizim i shkëlqyer në këtë bazë prej 88% për periudhën 2013-2016. Dallime të mëdha në zbatim ka në vitin 2013, kur fondet e realizuara nga rajoni shkojnë deri në 150% për shkak të projekteve më të mira që kishin në krahasim me rajonet e tjera që nuk kanë shfrytëzuar mjetet e tyre si dhe shfrytëzimit të dobët në vitin 2014 prej vetëm 41%. Në rajon për të njëjtën periudhë, në këtë bazë janë futur gjithsej 62,436.159 denarë ose rreth 1 milion euro. Mesatarisht, në nivelin e periudhës 2013-2016, rajonit janë ndarë 15,609,039 denarë, nga të cilat mesatarisht janë shpenzuar 13,907,913 denarë ose 88%.

Nga tabela mund të vërehet gjithashtu se shuma totale e mjeteve të alokuara dhe të përdorura në të njëjtën kohë është rritur gjatë viteve, kështu që nga 6,256,231 në vitin 2013 arriti në 27,296,719, dmth u rrit për 336, 3%.

Tabela 5: Realizimi i fondeve për financimin e projekteve për zhvillimin e zonave me nevoja të veçanta zhvillimore (në denarë)

Viti

Mjete për zhvillimin e projekteve për zhvillimin e zonave me nevoja specifike

zhvillimore

Mjetet e realizuara nga komunat e

RPVL

Përqindja e realizimit

2013 10.332.340 1.706.114 16%

2014 22.793.580 1.032.647 4,5%

2015 24.907.840 / 0%

2016 45.081.286 4.379.449 9,7%

Gjithsej 103.115.046 7.118.210 7,55%

Mesatariht 25.778.761 1.779.552 7,55%

Në Tabelën 5 janë të dhëna shumat të cilat i takojnë rajonit nëpërmjet Byrosë për zhvillim rajonal dhe Ministrisë për vetëqeverisje lokale, mjete të cilat të gjitha rajonet planore në mënyrë të barabartë duhet t’i fitojnë në bazë të projekteve për zhvllim të zonave me nevoja specifike zhvillimore. Mjetet janë të llogaritura si 20% ngamjetet e realizuara për ZhRB në vitin aktual. Nga tabela mund të përfundojmë se komunat e RPVL kanë realizim prej 7.55% për dallim nga 92.45% nga të gjitha rajonet tjera bashkarisht.



Tabela 6: Realizimi i fondeve për financimin e projekteve për zhvillim të fshatrave (në denarë)

VitiMjete për financim të

projekteve për zhvillim të fshatrave

Mjetet e realizuara nga komunat e RPVL

Përqindja e realizimit

2013 5.166.170 213.584 4%

2014 11.396.790 919.765 8%

2015 12.453.920 2.159.712 17,3%

2016 22.540.643 1.009.182 4,4%

Gjithsej 51.557.523 4.302.243 8,4%

Mesatarisht 12.889.380 1.075.560 8,4%

Na Tabelën 6 janë treguar shumat të cilat u takojnë rajoneve nëpërmjet Byrosë për zhvillim rajonal dhe Ministrisë për vetëqeverisje lokale, mjete të cilat të gjitha rajonet planore duhet t’i fitojnë në bazë të projekteve për zhvillim të fshatrave. Mjetet janë të llogaritura si 10% nga mjetet e realizuara për ZhRB në vitin aktual. Nga tabela mund të përfundojmë se RPVL, për projektet për zhvillim të fshatrave është në vijë të njejtë si me projektet për zhvillim të zonave me nevoja specifike zhvillimore, me 8.4% sukseshmëri, për dallim nga 7 rajonet tjera që bashkarisht përbëjnë 91.6%

Tabela 7: Mjetet e marra për RPVL nëpërmjet tri mënyrave të financimit të zhvillimit rajonal të barabartë (në denarë)

Viti Qendra për RPVL

Zona me nevoja specifike zhvillimore

Zhvillimi i fshatrave Gjithsej

2013 9.385.315 1.706.114 213.584 11.305.013

2014 5.705.614 1.032.647 919.765 7.658.026

2015 12.745.431 / 2.159.712 14.905.143

2016 27.070.294 4.379.449 1.009.182 32.458.925

Gjithsej 54.906.654 7.118.210 4.302.243 66.327.107

Mesatarisht 13.726.663 1.779.552 1.075.560 16.581.776

Sipas tabelës 7, në RPVL në bazë të transferimit nga BZhR dhe MVQL, për periudhën 2013-2016. kanë hyrë në gjithsej 66,327,107 denarë, që mesatarisht për të njëjtën periudhë përfaqëson 16,581,776 denarë në vit.

Duke pasur parasysh se ZhRB-ja ndan fonde nga Buxheti qendror i Republikës së Maqedonisë, analiza do të bëjë krahasimin e transfereve nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë në rajon në raport me PBB-në, dmth. sa përqind e PBB-së është investuar

në rajon. Duke pasur parasysh se vetëm informacioni nga RPVL është i disponueshëm, është e nevojshme që produkti i brendshëm bruto në nivelin e shtetit të përpjestohet në përqindje në nivel të rajonit.

Në mënyrë që të llogaritet përqindja që merr ose që duhet të marrë rajoni në raport me PBB-në, do të përdorim formulën e mëposhtme: nga totali i PBB-së, 0.70% llogaritet për të gjitha 8 qendrat për zhvillimin e rajoneve planore dhe nga shuma e fituar llogariten 17.30% si një shumë që duhet t‘i përkasë Qendrës për zhvillimin e RPVL sipas formulës.

Pjesa e mbetur prej 30% e 1% të BPV-së do të ndahet me 8 (numri i rajoneve në Maqedoni), duke supozuar se të gjitha rajonet do t‘i përdorin këto fonde në mënyrë të barabartë.

Një shembull i llogaritjes së përqindjes së PBB-së e transferuar për zhvillimin rajonal për 2016. në nivelin e RPVL do të ishte sipas formulës:

• 607.452 milion denarë (PBB) *0,70 = 425.216,4 mijë denarë * 0,173 = 73.562,4 mijë denarë

• 607.452 milion denarë (PBB) *0,3 = 182.235,6 mijë denarë / 8 = 22.779,45 mijë denarë ose

transferi total i mjeteve nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë drejt RPVL për ZhRB duhet të jetë 96,341.85 mijë denarë (73,562.4 mijë + 22,779.45 mijë)

Tabela 8: Raporti i mjeteve që do të barten nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë në RPVL dhe fondet e realizuara (në mijë denarë)

VitiMjete që do duhej të transferoheshin nga

Qeveria për RPVL

Mjete të realizuara në RPVL

Pjesmarrja në përqindje

2013 76.782.217 11.305 0,014%2014 83.363.332 7.658 0.009%2015 88.536.864 14.905.1 0,016%2016 96.341.850 32.458.9 0,033%

Gjithsej 345.024.263 66.327.1 0,018%Mesatarisht 86.256.065 16.581.7

Burimi: Llogaritje të autorit

Nëse kthehemi në atë që thamë më lartë, që 1% e BPV-së duhet të investohen në ZhRB, dhe pas krahasimit procentual të transferimit në nivelin e RPVL, mund të konkludohet se mesatarisht për periudhën 2013-2016, vetëm 0,018% e PBB-së transferohet nga Byroja për Zhvillim Rajonal dhe Ministria e Vetqeverisjes Lokale në RPVL. Investimet më të ulëta ka pasur në 2014 (0.009%), dhe më së shumti në vitin 2016 (në vlerë prej 0.033%).



Përveç këtyre, në rajon hyjnë edhe investime tjera të cilat realizohen nëpërmjet Qeverisë të RM-së, nëpërmjet ministrive dhe programeve të ndryshme lineare.

Tabela 9: Investimet nga institucionet shtetërore, në vite (në denarë)

Viti Institucioni Programi Shuma Karakter rajonal

2013 Agjencioni për mbështetje financiare të zhvillimit rural 54.175.370 12.737.392

2014 Agjencioni për mbështetje financiare të zhvillimit rural 11.985.238 0,0

2015 Agjencioni për mbështetje financiare të zhvillimit rural 92.060.382 51.059.113

2016 Agjencioni për mbështetje financiare të zhvillimit rural 32.687.310 0,0

Gjithsej 190.908.300 83.565.363

Viti Institucioni Programi Shuma Karakter rajonal

2013 Ministria për ambient jetësor dhe planifikim hapësinor 10.797.680 2.997.680

2014 Ministria për ambient jetësor dhe planifikim hapësinor 12.849.960 0,0

2015 Ministria për ambient jetësor dhe planifikim hapësinor 0,0 0,0

2016 Ministria për ambient jetësor dhe planifikim hapësinor 347.751 347.751

Gjithsej 23.995.391 3.345.431

Година Институција програма Shuma Karakter rajonal

2013 Ministria e ekonomisë 0,0 0,02014 Ministria e ekonomisë 0,0 0,02015 Ministria e ekonomisë 0,0 0,02016 Ministria e ekonomisë 120.000 0,0

Gjithsej 120.000 0,00

Година Институција програма Shuma Karakter rajonal

2013 Agjencioni për të rrinjë dhe sport2014 Agjencioni për të rrinjë dhe sport2015 Agjencioni për të rrinjë dhe sport 7.097.2652016 Agjencioni për të rrinjë dhe sport

Gjithsej 7.097.265 0,00

Gjithsej për të gjitha institucionet shtetërore 222.120.956 86.910.794

Tabela 9 tregon investimet në rajon të bëra përmes Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, ministritë lineare dhe programet. Gjithsej në rajon për periudhën 2013-2016 janë investuar 222,120,956 milionë denarë (rreth 3,600,000 euro), nga të cilat 86,910,794 denarë ose 39% kanë qenë për projekte me karakter rajonal.

Si projekte me karakter rajonal janë theksuar:

• Ndërtimi i rrugës fsh. Varovishtë – Manastiri Shën. Joakim Osogovski në vlerë prej 17.632.120 denarë, prej të cilave 15,3% nga investimi është nga buxheti i Komunës së Kriva Pallankës, kurse pjesa tjetër është nga Agjencioni për mbështetje financiare të bujqësisë dhe zhvillimit rural

• Ndërtimi i një rruge komunale nga fshati. Nikulane, Komuna e Staro Nagoriçanit në fsh. Çetirce, Komuna e Kumanovës, në shumë prej 19.768.858 denarë, financuar nga Agjencia për mbështetje financiare të bujqësisë dhe zhvillimit rural.

• Përgatitja e dokumentacionit teknik për impiantet e trajtimit të ujërave të ndotura në komunën e Kratovës në vlerë prej 347.751 denarë, të financuar nga Ministria e mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor.

• Ndërtimi i kanalizimeve fekale në Komunën e Kriva Pallankës dhe në Komunën e Likovës në shumë prej 6.689.061 denarë, përmes Ministrisë së mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor dhe përmes Byrosë për zhvillim rajonal - projekte për zhvillimin e fshatrave.

Në periudhën 2013-2016, vetëm 5 institucione shtetërore investuan në rajon dhe më shumë prej tyre Agjencia për mbështetje financiare të bujqësisë dhe zhvillimit rural, me 86% të totalit të investimeve.

Të dhënat nuk përfshijnë projektin për rindërtimin dhe pajisjen e një kopshti për fëmijë në komunën e Rankovcës, financuar nga Ministria e punës dhe politikës sociale, një projekt për të cilin komuna Rankovcit nuk kishte të dhëna të sakta.



Graifkoni 1: Pjesmarrje në përqindje e investimeve nga institucionet shtetërore në RPVL në periudhën 2013-2016 (në përqindje)

Agjencioni për mbështetjefinanciare të bujqësisë dhezhvillimit rural

Të gjitha të tjerat

Grafikon 2: Investimet nga institucionet shtetërore në RPVL (në mija denarë)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2013 2014 2015 2016

Investimet nga institucionetshtetwrore

Grafikon 3: Krahasim i transfereve për ZhRB deri te RPVL nëpërmjet BZhR dhe MVQL, përkundër investimeve nga institucionet shtetërore (në mijë denarë)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2013 2014 2015 2016

BZhR dhe MVQL

Institucionet shtetërore

Grafiku 3 tregon raportin e mjeteve që hyjnë në rajon përmes BZhR dhe MVQL, në krahasim me fondet nga institucionet e tjera shtetërore. Sipas raportit, dallimi më i madh është bërë në 2015, dhe më i vogli në 2016, kur shumat në të dy bazat janë pothuajse identike.

Megjithëse mjetet që hyjnë në rajon përmes Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, ministritë lineare dhe programet e tyre rrisin përqindjen e investimeve si përqindje të PBB-së, mirëpo shifra e vërtetë është larg minimales ligjore që rajoni duhet të marrë sipas ligjit.

Tabela 10 tregon se investimet e përgjithshme përmes Byrosë për Zhvillim Rajonal dhe Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale, së bashku me investimet nga institucionet e tjera shtetërore, për periudhën 2013-2016, janë mesatarisht 72,112,015 denarë ose 0,083% të PBB-së. Nga tabela gjithashtu mund të vërehet se ka pasur luhatje gjatë viteve, dhe arritja më e madhe u vërejt në vitin 2015, kur shkalla e relizimit është 0.12%.



Tabela 10: Investimet e përgjithsme në RPVL si përqindje nga PBB në nivel rajoni (në mijë denarë)

Viti % nga PBB Gjithsej investime Pjesmarrja në përqindje

2013 76.782.217 76.278 0,99 %

2014 83.363.332 32.493,2 0,038%

2015 88.536.864 114062,7 0,12%

2016 96.341.850 65.613,9 0,068%

Gjithsej 345.024.263 288.448 0,33

Mesatarisht 86.256.065 72.112 0,083%

Nëse analizohet Tabela 11, do të vërehet se shumica e mjeteve në të gjitha bazat hyjnë në Komunën e Kriva Pallankës, në shumën prej 92.717.460 denarë ose 31% të totalit të investimeve në rajon, kryesisht për shkak të realizimit të lartë të fondeve nga Agjencia për mbështetje të bujqësisë dhe zhvillimit rural. Në pjesën e fondeve të përdorura nga MVQL dhe BZhR, Komuna e Kriva Pallankës është e katërta në aspektin e shfrytëzimit. Në radhë të parë është Komuna e Kumanovës me fonde prej 21,597,460 ose 30% të totalit të mjetevetë rajonit të marra nga MVQL dhe BZhR

Tabela 11: Investimet sipas Komunave (në denarë)

KomunaMjetet e fituara

(MVQL dhe BZhR)

Mjetet e fituara nga institucionet tjera shtetërore

Gjithsej Përqindja

Kumanova 21.597.460 120.000 21.717.460 7,4Kriva Pallanka 9.775.517 82.543.402 92.318.919 31,6

Rankovci 5.371.108 29.898.571 35.269.679 12Kratova 8.946.502 32.076.285 41.022.787 14

Staro Nagoriçane 4.857.059 56.832.738 61.689.797 21,1

Likova 19.214.785 20.649.960 39.864.745 13,6Gjithsej 69.762.431 222.120.956 291.883.387 100%

Shtrohet pyetja, sa projekte të financuara nga Ministria e vetëqeverisjes lokale dhe Byroja për zhvillim rajonal kanë karakter rajonal, dmth sa prej projekteve për të cilat është marrë vendim nga Këshilli për zhvillimin e rajonit planorë, në të cilin kryetarët e komunave janë anëtarë, janë për Interesi të së paku dy komunave në rajon.

Në këtë pyetje nuk mund të jepet përgjigje, mirëpo nëse shihen emrat e projekteve, në mënyrë evidente shihet se jot ë gjitha projektet janë me karakter rajonal.

„Është fakt se pothuajse çdo vit Republika e Maqedonisë është në zgjedhje, kështu që kryetarët e komunave disi largohen nga karakteri rajonal i projekteve dhe në listën e projekteve të miratuara mund të gjendet një numër i madh projektesh që janë me karakter lokal dhe janë të lidhur shumë ngusht me lokalen, dhe jo aq shumë me zhvillimin rajonal. Një rrethanë tjetër shtrënguese është se projektet me karakter rajonal kërkojnë më shumë fonde që rajoni nuk ka“ thot Atina Murgashanska , ndihmës udhëheqës i Qendrës për zhvillim të rajonit planor verilindor. Sipas saj, problem është që në përgjithësi komunat nuk transferojnë mjete Qendrës për zhvillim të rajonit planor verilindor, mirëpo nuk mund të detyrohen të paguajnë ligjërisht, pasi që nuk janë shfrytëzues primar.

Sa i përket nëse projektet janë në përputhje me Strategjinë dhe Programin për Zhvillimin Rajonal të rajonit planor verilindor, mund të konkludohet se të gjitha projektet janë në përputhje me strategjinë, përkatësisht programin, pasi që në vetë strategjinë, programin dhe planin akcional, janë të përfshira të gjitha komponentet për zhvillimin e një rajoni.

Si pjesë e hulumtimit janë bërë anketime dhe intervista me aktorët kyç në procesin e zbatimit të zhvillimit rajonal të barabartë. Gjashtë organizata joqeveritare, një kryetar komune, si anëtar i Këshillit për zhvillimin e rajonit planor verilindor, dy përfaqësues të administratës lokale dhe një përfaqësues i Qendrës për zhvillimin e rajonit verilindor

Me sektorin joqeveritar u bisedua për njohuritë e tyre në lidhje me konceptin zhvillim rajonal të barabartë dhe mënyrën se si implementohet. Përgjigjet në përgjithësi ishin se organizatat joqeveritare nuk janë të njoftuar, apo kanë pak njohuri për konceptin si dhe nuk janë të konsultuara. Nga ana tjetër, ndihmës udhëheqësi i Qendrës për zhvillim të RPVL, Atina Murgashanska, thotë se organizatat joqeveritare kanë qenë pjesë e puntorive ku është krijuar Programi për zhvillim të rajonit planor verilindor. Në pyetjen se në çfarë mënyrë I kanë kontaktuar dhe ftuar organizatat joqeveritare, Murgashanska thotë se ata janë kontaktuar në bazë të bashkëpunimit të mëparshëm, mirëpo ka pasur edhe prej tyre të cilët vetë janë interesuar dhe vetë inicojnë vendosjen e kontaktit, dhe organizatat e tilla gjithashtu janë të përfshira në proces. Murgashanska njëherit bën apel të gjitha organizatat joqeveritare të cilat kanë dëshirë që të kyçen në process, të drejtohen deri te Qendra me qëlliim të shihet mënyra se si mund të bëhet bashkëpunimi.

Edhe Jovan Trajkovski nga organizata joqeveritare “Eko Sllavishki” nga komuna e Rankovcit thotë se ka bashkëpnim me Qendrën. „Në komunikim joformal me Qendrën për zhvillimin e RPVL disa herë kemi diskutuar temat të cilat e tangojnë rajonin. Diskutimet thjesht kanë qenë gjatë vizitës joformale të zyrave të Qendrës në Kumanovë, kurse më shpesh kemi komunikuar në periudhën 2014-2015. Më shumë debatohej për tema nga bujqësia dhe karakteri social, si dhe mënyrën e zgjedhjes së tyre nëpërmjet veprimeve konkrete nga ana e sektorit qytetar“, thotë Trajkovski.

Lidhur me mënyrën e marrjes së vendimeve se cilat projekte duhet të zbatohen, shoqatat e qytetarëve janë unike që ata dhe publiku duhet të përfshihen në krijimin e një liste projektesh për të cilat duhet kërkuar mbështetje nga shteti.



Sipas Trajan Dimkovski nga organizata „Koalicioni rural“ nga Kumnova, procedura duhet të lejojë edhe kyçje direkte të shoqatave të qytetarëve, të cilat do të kishin vend në krijimin e politikave nëpërmjet komisioneve.

Borjanço Minevski nga Qendra rajonale për zhvillim të qëndrueshëm nga Kratova dhe Jovan Trajkovski nga „Eko Sllavishki“ besojnë se duhet të sigurohet më shumë transparencë dhe partneritet në procesin e vendimmarrjes. Sipas Micevskit, kryetarët e komunave vendosin vetë pa konsultime dhe kjo është mënyra aktuale e marrjes së vendimeve, e cila ka një përqindje të madhe të ndikimit politik.

Sipas Eleonora Maxhovska nga shoqata „Qendra për iniciativat rrinore Cik-Cak“ nga Kriva Pallanka duhet të bëhet një ndarje e asaj që është bërë deri më tani dhe cili është efekti nga ajo dhe për të parë nëse rajoni po ecën në drejtim të mirë apo duhet të ketë disa ndryshime. Duhet të bëhen analiza dhe hulumtime të thella për çështjen, mirë të definohen kushtet të cilat I kërkojnë donatorët në mënyrë që të jenë në gjendje të përdorin sa më shumë mjete nga burime të ndryshme.

Dy organizatat e tjera që kemi kontaktuar për nevojat e këtij hulumtimi, „Qendra për dialogun ndërkulturor“ nga Kumanova dhe „EKO TEAM“, zyra ekologjike e Staro Nagoriçane, nuk ishin të njoftuar me konceptin e zhvillimit rajonal dhe as nuk ishin konsultuar në asnjë mënyrë.

Të gjitha shoqatat e qytetarëve që janë pjesë e kësaj analize në njëfarë mënyre kanë marrë pjesë në përgatitjen e strategjive dhe programeve të ndryshme në nivel lokal dhe rajonal, dhe siç thonë ata, disa nga propozimet e tyre janë pranuar.

Për mënyrën e marrjes së vendimeve se si funksionon Këshilli për zhvillimin e RPVL, është realizuar një intervistë me kryetarin e Rankovcës, Momçillo Aleksovski , i cili thotë se vendimet merren me konsensus, në konsultim paraprak me administratat lokale dhe sipas tij nuk ekziston një tjetër rajon ku ka pasur kaq shumë unitet dhe solidaritet në vendimmarrje. I pyetur se pse vitet e fundit insistohet të aplikohet vetëm me projekte investimi, duke përfshirë edhe përgatitjen e dokumentacionit teknik, Aleksovski thotë se nuk është I njoftuar me të dhe se që kur ai është anëtar i Këshillit (2013), një vendim i tillë nuk është bërë, dhe nëse ekziston një vendim i tillë,është marrë para se të bëhet anëtar i Këshillit.

Sa i përket gatishmërisë së rajonit për të përdorur një shumë më të madhe parash nëse hipotetikisht do të viheshin në dispozicion të rajonit, Aleksovski thotë se është më e lehtë, sepse ndryshe nga më parë, tani komunat në rajon kanë filluar të kuptojnë nevojën për urbanizim dhe përgatitjen e dokumentacionit teknik. I njëjti qëndrim ndahet nga Atina Murgashanska nga Qendra për Zhvillimin e RPVL.

Kryetari Aleksovski mendon se për rritjen e zhvillimit rajonal në RPVL, është e rëndësishme për t’u bërë një lidhje e infrastrukturës ndërmjet komunave, si dhe për të punuar në zhvillimin e turizmit dhe krijimit të ofertës cilësore rajonale, duke pasur parasysh se ka shumë vende tërheqëse të cilat nuk promovohen ose janë promovuar dobët. Në katër vitet e mëparshme konsideron se ka progres në rajon në aspektin e turizmit dhe mjedisit, duke pasur parasysh se çështja me deponinë rajonale është

zgjidhur dhe deri në vitin 2020 është planifikuar të pastrohen të gjitha deponitë e egra.

Sipas njërit prej të punësuarve në departmentin për zhvillim ekonomik lokal në një prej komunave në rajonin verilindor, i cili dëshironte të mbetet anonim , problemi është se nuk dokumentacione teknike të mjaftueshme, mungesa e burimeve njerëzore kurse kryetarët e tyre marrin vendimet vetë sipas përkatësisë politike. Thotë se ka mungesë të motivimit në mesin e të punësuarve për të shkruar projekte cilësore, mirëpo edhe nëse vijnë papritmas shumë mjete në rajon, vështirë se mund të menaxhohen dhe për këtë arsye duhet të punojnë për forcimin e kapaciteteve njerëzore. Këtu janë edhe procedurat evropiane që nuk janë shumë të thjeshta, thotë punonjësi në departamentin e ZHEL.

Sipas Radmilla Stojkova Kitanova , sekretare e Komunës së Kratovës, për rritjen e zhvillimit rajonal duhet të punohet në rritjen e kapacitetit institucional. „Me qëllim që të sigurohet një rritje e duhur, është e nevojshme të punohet në rritjen e kapacitetit institucional të komunave, për shkak të nevojës për t‘iu përgjigjur në mënyrë adekuate procedurave komplekse dhe dokumentacionit të gjerë të kërkuar nga donatorët gjatë dorëzimit të projekteve. Dokumentacioni teknik që është përpunuar deri më tani është i vjetëruar dhe prandaj procesi duhet të përshpejtohet dhe këto projekte duhet të zbatohen. Duhet të ketë një bashkim të biznes sektorit, pasi që, për shembull, te ne në rajonin tonë nuk ka Odë ekonomike. Duhet të bëhet dhe një ndryshim në metodologjinë për përcaktimin e nivelit të zhvillimit të rajonit, sepse aktualisht 17.3% janë pak për të bërë më shumë“ thotë Stojkova Kitanova.

Atina Murgashanska nga Qendra për zhvillim të RPVL mendon se bashkëpunimi i deritanishëm me Këshillin për zhvillim të RPVL ka sjellë rezultate të mira, duke pasur parsysh se sa para u lihen në dispozicion, mirëpo thotë se gjithmonë mundet më tepër. Për mënyrën e vendimmarrjes në Këshill, thotë se është sipas principit të solidaritetit dhe se shumë shpesh komunat e vogla marrin më shumë nga ajo se sa japing, mirëpo ajo është edhe ideja e zhvillimit rajonal, që zhvillimi në përgjithësi në nivel komunash do të kontribuojë në rritjen në nivel rajoni. Për marrëdhëniet ndërmjet kryetarëve të komunave si antarë të Këshillit thotë se ka fer plej dhe se shumë më mirë funksionojnë për dallim nga Këshillat në rajonet tjera.

Për kapacitetin e Qendrës, tha se deri më tani me sukses ja kanë dal me sfidat, edhe pse ekziston nevoja për të punësuar një ose dy persona. E pyetur nëse rajoni është i gatshëm për të përmbushur sfidën, nëse hipotetikisht papritur vijnë një shumë të madhe parash, Murgashanska beson se ndoshta në vitet e para të operimit ajo do të përbënte problem, por tani të gjithë rajonet kanë kuadro të gatshme, dhe disa komuna tashmë kanë disa dokumentacione të përgatitura për projektet. Sa i përket asaj se si për të përmirësohet puna e Qendrës, ajo tha se ndoshta duhet të përfshihet më shumë sektori qytetar dhe biznes sektorit, por kjo nuk është aq e lehtë për të përfshirë biznes sektorin duke pasur parasysh se për ta koha është para, dhe rrallë shfaqen në ngjarjet e organizuara nga Qendra, por pajtohet që duhet bërë më shumë përpjekje për të animuar veten.



PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Koncepti i zhvillimit rajonal të barabartë është vendimtar për arritjen e zhvillimit më të madh lokal nëpërmjet parimit të sinergjisë. RPVL si rajoni më pak i zhvilluar nga Byroja për zhvillim rajonal dhe Ministria e Vetëqeverisjes Lokale marrin një shumë jot ë mjaftueshme me të cilat nuk mund të sigurojnë rritje dhe rritje të përshpejtuar. Fondet që regjioni merr mbi këtë bazë janë vetëm 16,581,776 denarë ose 0.018% të PBB-së proporcionale.

Sa i përket aftësisë së rajonit për të shfrytëzuar ato fonde që i ka në dispozicion, analiza tregoi se ka një shfrytëzim të lartë të fondeve të destinuara për zhvillimin e rajonit planor, nga 88%, si dhe për projektet për financimin e fshatrave me 8, 4% suksesshmëri, ndërsa suksesi në projektet për financimin e zonave me nevoja specifike zhvillimore ka një normë prej 7.55%.

Në rajon, përveç fondeve për zhvillim rajonal të barabartë, hyjnë dhe investimet që përmes Qeverisë dhe ministrive lineare investohen në komunat e rajonit. Nga këto projekte, shumica e tyre janë në funksion të zhvillimit lokal, por edhe nëse i konsiderojmë ato si projekte të zhvillimit rajonal, përsëri është larg nga përqindja ligjore e PBB-së, pasi mjetet e përbashkëta të BZhR dhe MVQL, së bashku me investime nga institucione të tjera shtetërore arrijnë vetëm 0.083% të PBB-së.

Si pjesë e analizës janë bërë intervista me përfaqësues të sektorit të OJQ-ve, përfaqësues të Këshillit për zhvillimin e rajonit planor verilindor, punonjës në administratat komunale, si dhe me një përfaqësues të Qendrës për zhvillimin e RPVL.

ANALIZA I DHA KËTKO KONKLUZA:

• Mjetet që investon shteti janë në përputhje me prioritetet e strategjisë dhe programit për zhvillimin rajonal, por kanë karakter lokal.

• Shuma e mjeteve të investuara në rajon është 16,581,776 denarë, gjegjësisht 0.018% e PBB-së proporacionale përmes mjeteve të MVQL dhe BZhR dhe 288,448,063 denarë, përkatësisht 0,083% në raport me PBB-në proporcionale, përmes investimeve totale.

• Është bërë paralele se sa mjete janë pranuar përmes Byrosë për Zhvillim Rajonal dhe Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale dhe investimeve të drejtpërdrejta të shtetit;

• Janë të ndara se sa mjete në vlerë absolute dhe relative marrin secila komunë në rajonin planor verilindor dhe

• Janë dhënë rekomandime për arritjen e një zhvillimi më të balancuar rajonal.

Rekomandimet kryesore të cilat dolën nga analiza janë:

• Për të ripërcaktuar metodologjinë sipas së cilës përcaktohet niveli i zhvillimit, llogaritja duhet të bazohet në solidaritet më të madh dhe rajoni do të marrë një shkallë shumë më të lartë se sa aktualisht 17.3%;

• Deri në fund të implementohet Ligji për Zhvillim rajonal të barabartë me qëllim që rajonet t’i marrin të gjitha mjetet ne vlerë prej 1% nga PBB-ja.

• Duhet të punohet për të rritur kapacitetin institucional dhe kapacitetin njerëzor si një e tërë në fushën e menaxhimit të projekteve dhe shkruarjen e aplikacioneve kualitative

• Të rritet bashkëpunimi i QZhRPVL me sektorin joqeveritar dhe komunitetin e biznesit;

• Përgatitja e një numri projektesh teknike në mënyrë që rajoni të jetë gati kur fillon marrëveshja e para-pranimit me BE për anëtarësim në Unionin Europian, kur hapen mundësitë për aplikim për projekte më të mëdha, sepse me fillimin e negociatave fondet e reja evropiane kanë qasje më të madhe

• Të braktiset koncepti i zhvillimit të karakterit lokal dhe të mendohet më shumë për projektet me karakter rajonal;

• Komunat duhet të punojnë së bashku për të krijuar oferta rajonale, dhe kryesisht në fushën e turizmit.

• Duhet të theksohet se analiza përdor të dhënat e fituara përmes 6 kërkesave (përgjigjet në mënyrë të përshtatshme) për qasje të lirë deri te informatat me karakter publik në komunat e Rajonit Verilindor, si dhe një kërkesë për qasje të lirë deri te informatat me karakter publik në Qendrën për zhvillimin e RPVL. Për saktësinë e të dhënave përgjigjen zyrtarët të cilët i kanë përpunuar përgjigjet e kërkesave.

BIBLIOGRAFIA

• Ligji për zhvillim rajonal të barabartë

• http://brr.gov.mk/ëp-content/uploads/2015/09/Zakon_za_regionalen_razvoj_642638876.pdf

• Vlerat e PBB-së në vite http://www.stat.gov.mk/PrethodniSoopstenijaOblast.aspx?id=32&rbrObl=7




• Llogaritë përfundimtare të ministrisë së financave

• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%2C%20Konecen%20Izvestaj%20i%20Mislenje%20na%20MF.pdf

• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202015_0.pdfhttp://ëëë.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202014.pdf

• http://www.finance.gov.mk/files/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202013.pdf

• Qendra për zhvillim të Rajonit planor verilindor


• Strategjia për zhvillim rajonal i Republikës së Maqedonisë http://arhiva.vlada.mk/registar/files/STRATEGIJA_ZA_REGIONALEN_RAZVOJ_NA_REPUBLIKA_MAKEDONIJA_2009-2019_GODINA.pdf

• Programi për zhvillim rajonal të RPVL për periudhën 2009-2014 http://www.northeastregion.gov.mk/userfiles/files/REV_Final_Programa_za_Razvoj_na_SIPR.p

• Programi për zhvillim rajonal të RPVL për periudhën 2015-2019 http://www.northeastregion.gov.mk/userfiles/files/01.01.2015%20%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%A0%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D1%98%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BD%20%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%20%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE-%D0%BD_2015_2019.pdf

RAJONIN VERILINDOR

DHE LINDOR SI NJË

POLITIKË PËR ZHVILLIMIN

E BARABARTË RAJONAL

ZBATIMI I PLANEVE

RAJONALE PËR

MENAXHIMIN E INTEGRUAR

Shoqata për mjedis të pastër

„Ajde Makedonija“Autor:

TË MBETURINAVE

KOMUNALE NË

11



TË DHËNA TË SHKURTRA RRETH AUTORIT

Blazhe Josifovski është anëtar i Shoqatës “Ajde Makedonija”, organizatë qytetare që filloi aktivitetet e saj në vitin 2011, kur organizata të ndryshme të shoqërisë civile në Maqedoni u bashkuan për të pastruar vendin në një ditë. Që atëherë, «Ajde Make-donija” përparoi operacionet e saj dhe fi lloi të trajtojë problemin e mbeturinave nga burimi i tyre, gjegjësisht fi lloi të punojë në parandalimin dhe reduktimin e tyre deri në «zero mbeturina”. Vizioni i organizatës është Maqedonia pa mbeturina.

Organizata është duke punuar në mënyrë ak ve në ngritjen e vetëdijes publike dhe of-rimin e edukimit për prak ka të qëndrueshme për mbeturinat, nxitje të pjesëmarrjes së qytetarëve dhe përdorimi i mbeturinave si një mjet për përmirësimin e gjendjes sociale të qytetarëve të margjinalizuar në Maqedoni.

PËRMBLEDHJE E SHKURTËR

Sipas “Strategjisë kombëtare të menaxhimit të mbeturinave 2008-2020”, problemet me menaxhimin e mbeturinave të ngurta mund të tejkalohen duke ndërfutur menax-himin e integruar rajonal të mbetjeve të ngurta në përputhje me udhëzimet e BE-së. Për rajonin Lindor dhe Verilindor, është planifi kuar të krijohet menaxhim komunal i mbeturinave nëpërmjet përdorimit të fondeve të BE-së përmes programit IPA.

Projek për të krijuar një sistem të integruar dhe të qëndrueshëm fi nanciar për menaxhimin e mbeturinave në rajonin e Lindjes dhe Verilindjes është një veprim strategjik për të zbatuar standardet e BE-së. Ky projekt ndjek Strategjinë për menax-himin e mbeturinave të ngurta e cila parashikon krijimin e një rrje prej 5 deri 7 de-ponive regjionale. Projek pritet të përmirësojë ndjeshëm praktikat për menaxhimin e mbetjeve në dy rajonet me grumbullimin më të mirë, përzgjedhjen, traj min dhe riciklimin e mbeturinave dhe deponimin e tyre të sigurtë. Me implemen min e kë j projek planifi kohet mbyllja e deponive jostandarde ekzistuese të mbeturinave.

Pika e interesit e këtij hulumtimi përfshin llogaritjen e ndikimit në zhvillimin rajonal krijimi i menaxhimit rajonal të mbetjeve në të dy rajonet, analiza e dokumenteve në lidhje me planet për menaxhimin e mbeturinave, pikëpamjet e palëve të interesuara në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal, duke përfshirë edhe qëndrimet e përfaqësuesve të sektorit civil nga të dyja rajonet dhe përfshirja ose mos përfshirja e tyre në proces. Përqëndrimi kryesor është në përcaktimin dhe matjen e ndikimit që do të bëhet mbi treguesit dhe indekset për nivelin e zhvillimit të dy rajoneve.

Sistemi i ri rajonal i menaxhimit të mbetjeve pritet të ketë një ndikim pozi v në fak-torët socio-ekonomik dhe mjedisin në të dy rajonet. Qëllimi kryesor i analizës është matja e ndikimit të ak viteteve të planifi kuara për krijimin e një sistemi rajonal të menaxhimit në nivelin e zhvillimit të rajoneve. Kjo është arsyeja pse ne jemi shërbyer me modele të përcaktuara për llogaritjen e zhvillimit të rajoneve. Te ata, ndryshe nga vendet e tjera, nuk janë marrë në konsideratë treguesit që lidhen me mjedisin, por edhe pa to, ak vitetet e planifi kuara do të ndikojnë në indekset e zhvillimit të rajonit të Lindjes dhe Verilindjes.

HYRJE

Sistemet e menaxhimit të mbetjeve në rajonin Verilindor dhe Lindor aktualisht për-bëhen nga: grumbullimi, transpor mi dhe asgjësimi i mbeturinave që mbulohen nga shërbimet komunale të shërbimeve, por shumë vendbanime rurale nuk mbulohen dhe mbetjet e tyre përfundojnë në deponime ilegale, nga të cilët vetëm në Lindje ka rreth 171.1

Riciklimi ose përzgjedhja e pjesëve të riciklueshme të mbeturinave të ngurta komunale kryhet mbi një pjesë shumë të vogël të mbetjeve, nëpërmjet përzgjedhjes së mbeturinave të vendosura në kontejnerë të mbeturinave në disa komuna. Sektori joformal e mbledh plas kën e mbetur, llojin tjetër të mbeturinave ambalazhuese dhe metal, drejtëpërdrejtë nga kontejnerët për grumbullimin e mbeturinave. Një formë e caktuar e kufi zuar e mbledhjes së organizuar ekziston vetëm për mbeturinat nga pake mi, ndërsa llojet e tjera të mbetjeve, të lla si gomat e mbetura, bateri, va-jra, automjete të përdorura dhe mbeturina të pajisjeve elektrike dhe elektronike nuk përzgjidhen dhe përfundojë në deponitë për mbeturinat komunale.

Plani rajonal i menaxhimit të mbetjeve është prega tur dhe është themeluar një kompani rajonale për menaxhimin e mbeturinave të ngurta. Është planifi kuar të përfaqësojë një sistem të integruar të menaxhimit të mbeturinave në dy rajonet e përmendura dhe t’u shërbejë 370,000 qytetarëve me sasi të gjeneruara të mbetjeve prej 112,009 ton në vit. Sistemi përbëhet nga gjashtë qendra lokale dhe një struk-turë qendrore për menaxhimin e mbeturinave. Çdo qendër lokale përbëhet nga: një stacion ngarkimi, një qendër e vogël për kompostimin dhe një vend grumbullimi për mbeturina të përziera dhe të veçanta. Struktura qëndrore (deponia rajonale) do të vendoset në Bashkinë Sve Nikolë, në zonën e fshatrave Meckuevci - Arbashanc. Edhe pse Sve Nikola i takon rajonit të Vardarit, kur është fjala për të menaxhimin e mbeturinave është përfshirë si pjesë e rajonit Lindor, dhe deponia rajonale që do të ndërtohet është e vendosur në kufi me komunën e Probishtipit. 2

Ajo do të përbëhet nga: një qendër për trajtimin e mbeturinave, një qendër për riciklimin e materialeve, një qendër e vogël për kompostim dhe një deponim i ri sanitar.

Vlerësohet se nga 112,009 tonë mbeturina, 25.600 tonë do të përpunohen, ndërsa 7.000 tonë do të kompostohen.3 Sipas llogaritjeve nga Studimi i Fizibilite t për këtë projekt, vlerësohet se emetimet aktuale neto janë rreth 85.607 t CO2 (eq) në vit dhe në të ardhmen, nëse nuk ndërmerret diçka, do të rritet në 98.264 t CO2 (eq) / në vit. Vlerësohet se projek i ri do të transmetojë sasi drama kisht më të vogla në rangun e 83.6 kg CO2(eq)/t.4

1 „Programi për zhvillim të rajonit lindor 2015-2019“, Qendra për zhvillim të rajonit Lindor, 2015, h ps://goo.gl/LkPP3r2 Link për hartën e deponisë rajonale h ps://goo.gl/bLTkz23 „Prega tje e studimeve të projek t (FS, ОVZHS dhe SVA), har mi dhedokumentacioni i tenderit për krijimin e një sistemi të integruar dhe fi nanciarisht të vetë-qëndrueshëm për menaxhimin e plehrave në rajonin lindor dhe verilindor“, i prezentuar në deba n public në Sve Nikollë më 07.06.2017 4 Ibid.



Megjithëse në Maqedoni nuk kemi indekse ekologjike që merren parasysh për llogaritjen e zhvillimit të rajoneve, gazrat serrë duhet të jenë një faktor i rëndësishëm, pasi ato paraqesin një çmim të konsiderueshëm socio-ekologjik,5 të cilin qytetarët e paguajnë përmes thatësirës, përmbytjeve dhe fatkeqësive të tjera të shkaktuara nga ndryshimet klima ke.

Nën kushtet ekzistuese, vendet e punës të lidhura me mbeturinat e ngurta janë në shërbimet komunale dhe mbledhësit e zakonshëm të mbeturinave janë jashtë sistemit dhe nuk mbahen shënime për to. Me sistemin e ri rajonal të menaxhimit të mbeturinave, janë planifikuar 30 vende të reja pune6, të cilat pritet t›u japin përparësi mbledhësve të zakonshëm. Por, duke pasur parasysh se vetëm në Komunën e Koçanit ka 50 mbledhës të zakonshëm, është e qartë se një numër i madh i qytetarëve të cenuаr nga të dy rajonet do të mbeten pa ekzistencën bazë.

Мendojmë se është e nevojshme të hapen qendrat e ripërdorimit (ose një) që do të punonin me mbetje të përziera siç janë mbeturinat e rënda, mbetjet e ndërtimit etj., të cilat do të hapnin mes 296 dhe 800 vende pune për çdo 10,000 ton mbetje.7 Kjo do të krijonte vende pune për të gjithë mbledhësit е zakonshëm nga këto dy rajone.

ANALIZA E TEMËS

Analiza e planeve dhe programeve për zhvillimin rajonal dhe menaxhimin e mbet-jeve të njësive të vetëqeverisjes lokale dhe qendrave të zhvillimit rajonal nga rajoni i Lindjes dhe Verilindjes

Ministria e mjedisit dhe planifi kimit hapsinor (MMPH) është ins tucioni kyç në nivel qendror kur bëhet fjalë për menaxhimin e mbeturinave, por përgjegjësitë komunale të mbeturinave janë të lëna në përgjegjësi të pushte t lokal.

Ak vitetet relevante të deleguara në ELS janë organizimi i grumbullimit, transpor- t, deponimi i mbeturinave komunale; mbikëqyrja e transportit dhe deponimi i

mbeturinave të rrezikshme industriale. Themelimi, financimi dhe mbikëqyrja e deponive, si dhe mbyllja e deponive joligjore, është gjithashtu detyrë e komunave.8 Kompanitë e grumbullimit të mbeturinave në nivel lokal përfshijnë kompanitë e me-naxhimit të mbetjeve, të krijuara në përputhje me Ligjin për menaxhimin e pake mit dhe mbeturinat e pake mit, si “Euro-Ekopak”, “Eko-Pak Hit” dhe “Pakomak”.

5 „Ајде Македонија“ si pjesë e hulum mit kost-benefi t të mbledhësve joformalë në Maqedoni mni bazën e të dhënave nga prof. D-r Zoran Shapuriq përpunoi formulën për përllogaritjen e gazrave sere që mund të përdoren si tregues.6 „Prega tje e studimeve të projek t (FS, ОVZHS dhe SVA), har mi dhedokumentacioni i tenderit për krijimin e një sistemi të integruar dhe fi nanciarisht të vetë-qëndrueshëm për menaxhimin e plehrave në rajonin lindor dhe verilindor“, i prezentuar në deba n public në Sve Nikollë më 07.06.20177 Studimi „Briefi ng on job crea on poten al in the re-use sector“, НВО „Rreuse“, 09.2015, f.1, h ps://goo.gl/a9XW9r8 Plan për mbylljen e deponive të papërshtatshme në RM. Shkup: Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapsinor dhe Agjencia Suedeze e Mjedisit. 2011, h ps://goo.gl/fHLvgg

Programet e zhvillimit për të dy rajonet për periudhën 2015-20199 japin një pasqyrë të gjendjes aktuale të mbeturinave në rajone dhe shkur misht përmendin se plani-fi kohet të zgjidhet përmes krijimit të një sistemi rajonal. Nuk i kushtohet vëmendje saktësisht se si po planifikohet problemi dhe cilat janë mënyrat e mundshme. Për fat të keq, mund të vërehet se të dy tekstet në seksionet e mbeturinave pasqyrojnë njëri tjetrin, vetëm shifrat dhe veçoritë individuale të rajoneve respektohen.

Planet rajonale për menaxhimin e mbeturinave në të dy rajonet janë elementet kryesore të poli kës rajonale, të cilat sigurojnë një kornizë strategjike që mundëson zhvillimin e shpejtë të rajoneve në përgjithësi, drejt mënyrave më të qëndrueshme të prodhimit dhe konsumit të mallrave dhe pastaj sa më shumë të jetë e mundur, riciklimin apo përpunimin e mbetjes së krijuar. Gjithashtu, përmes këtyre dy plane-ve rajonale janë iden fi kuar kushtet aktuale dhe kapacite i rajoneve për menax-himin e mbeturinave dhe ka skenarët e rekomanduar për krijimin e infrastrukturës për menaxhimin e mbeturinave, e cila do të duhet të ndërtohet për të përmbushur standardet e BE-së përmes programit IPA.

ANALIZA E PËRFSHIRJES DHE QËNDRIMEVE TË ORGANIZATAVE TË SHOQËRISË CIVILE

Organizatat qytetare si përfaqësues të qytetarëve janë shumë të rëndësishme në vendimmarrjen në nivel lokal dhe rajonal, sepse ato mund të jenë një nyje e rëndë-sishme për lidhjen e vendimmarrësve dhe qytetarëve, dhe përmirësimin e zgjidhjeve me eksper zën e tyre. Për këtë qëllim ne kemi përpiluar dhe dorëzuar një pyetësor me të cilin ne dëshirojmë të informohemi për përfshirjen, qëndrimet dhe propozimet e organizatave të shoqërisë civile nga këto dy rajone për planifi kimin e sistemit të in-tegruar të menaxhimit të mbetjeve. Pyetësori u dërgua në 23 organizata të shoqërisë civile ak ve në fushën e mjedisit, në të dy rajonet e përzgjedhura.

Përgjigjet që i morëm tregojnë se OJQ-të e dinë ekzistencën e procesit, por përfshirja e tyre nuk është e kënaqshme në të dyja rajonet. Gjysma e organizatave qytetare që i’u përgjigjën pyetësorit tonë u përfshinë në një pjesë të procesit, por vetëm një or-ganizatë ishte e përfshirë në të gjithë procesin e planifikimit të sistemit, duke marrë pjesë në bordin e Qendrës rajonale për menaxhimin e mbeturinave. Nga përgjigjet mund të vërehet se ajo nuk është e përfshirë vazhdimisht dhe kërkon informim më të mirë. Edhepse të gjithë shprehin interesim të jenë pjesë e procesit dhe për të dhënë kontribu n e tyre, gjysma e tyre asnjëherë nuk janë konsultuar nga autoritetet lokale, qendrat për zhvillim rajonal apo autoritetet kombëtare. Disa as nuk e dinë se si mund të përfshihen, pasi disa prej tyre mësuan për debatet publike pasi ato veçmë ishin mbajtur.10

9 „ Programi për Zhvillimin e Rajonit të Lindjes 2015-2019 «, Qendra për Zhvillimin e Rajonit lindor, 2015, h ps://goo.gl/LkPP3r 10 Përgjigje nga 11 organizata qytetare në pyetësorin për kyçjen e tyre në planifi kimin e sistemit rajonal për menaxhimin e plehrave ne rajonin lindor dhe verilindor, të marra deri më 24 korrik pas dorëzimit të pyetësorit më 6 korrik 2017



QËNDRIMI I AUTORITETEVE KOMBËTARE, QENDRAT E ZHVILLIMIT RAJONAL DHE AUTORITETET LOCALE

Autoritetet kombëtare në Maqedoni, pa marrë parasysh kahjes par ake, gjithmonë e kanë mbështetur procesin e krijimit të një sistemi të integruar rajonal për menax-himin e mbeturinave në të dyja rajonet. Ata besojnë se kjo mënyrë e zgjidhjes së prob-lemit të mbetjeve në të dy rajonet është më e përshtatshme dhe është thelbësore për zhvillimin e tyre, përmes mbrojtjes së mjedisit dhe shfrytëzimit të potencialeve të përpunimit të mbetjeve.11 Kjo çështje duhet të jetë një prioritet, veçanërisht në lidhje me mbylljen dhe riparimin e deponive jo standarde të komunave sipas “Planit për mbylljen e deponive jo standarde” (2011) dhe “Plani kombëtar i menaxhimit të mbet-jeve 2009-2015”. Përveç deponisë “Drisla”, e cila i plotëson standardet minimale, de-ponitë e tjera komunale në të gjithë vendin nuk i përmbushin plotësisht standardet në përputhje me Ligjin për menaxhimin e mbeturinave dhe mbyllja dhe riparimi i tyre kërkohet deri në hapjen e deponive rajonale.12 Në shifrat e shprehura në vetë planet kombëtare, duket kështu: 16 janë të des nuara si deponi me rrezik të lartë, 16 me rrezik të mesëm dhe 22 me rrezik të ulët.

Organet rajonale në të dy rajonet kanë interest të madh për këtë proces, sepse ato janë një zgjidhje bashkëkohore për menaxhimin e mbeturinave, të cilat do të kontribuojnë në mbrojtjen e mjedisit në të dy rajonet. Autoritetet lokale, në bazë të përgjigjeve që kemi marrë nga komunat, e konsiderojnë vendosjen e menaxhimit rajonal të mbetjeve në rajonet e tyre si një zgjidhje për problemet ekzistuese me mbeturinat nëpër komuna, por nga përgjigjet e tyre mund të kuptojmë edhe se zg-jidhja rajonale konsiderohet si diçka që njëherë e përgjithmonë do t’i zgjidhë të gjitha problemet e mbeturinave, kështu që duket sikur një shkas për të mos ndërmarrë asgjë për çështjen e përmirësimit të situatës para krijimit të një sistemi rajonal të menaxhimit të mbeturinave.13

QËNDRIMI I MBLEDHËSVE TË ZAKONSHËM

Mbledhësit e zakonshëm të mbeturinave të cilët në situatën e tanishme janë mbled-hësit kryesore dhe përzgjedhësit e një pjese të mbeturinave, shprehen shumë neg-a visht në lidhje me planin për menaxhimin rajonal të mbeturinave. Mbeturinat të cilat me krijimin e një sistemi rajonal duhet të mblidhen për përpunim në qendrën rajonale e konsiderojnë si heqjen e burimit të tyre të vetëm të të ardhurave. Pra, ata planifi kojnë të gjejnë mënyra për të arritur te pjesët e çmueshme të mbeturinave. Niveli aktual i njohurive dhe a ësive që ata kanë, plotësohet nga afërsia e komunite- t, nuk parashikon të drejtën të pritet që integrimi i tyre në sistemin e ri rajonal të vijë

11 Aneksi i TV Sitelit më 11.07.2017, i shikuar më 21.07.2017, h p://sitel.com.mk/duraku-i-damjanovs-ki-potpishaa-memorandum-za-sorabotka12 Intervistë me Ana Karanfi lova, drejtuese e Sektorit për mbeturina në MZHSPP, e bërë nga ana e ekipit “Аjde Makedonija“ më 25.01.2015. Vendi МZHSPP, Shkup13 Përgjigje nga 9 komuna të rajonit lindor dhe verilindor, të marra nga 9 komuna nga rajoni lindor dhe verilindor, të marra më 29.02.2016 pas kërkesës në qasje te informatat e karakterit publik e parashtruar më 22.02.2016

nga brenda, kështu që nevojitet një plan, vullnet poli k dhe mjete për formalizimin e tyre në kuadër të një sistemi që planifi kohet për qeverisjen rajonale.14

ANALIZA E NDIKIMIT TË SISTEMIT TË RI RAJONAL TË MENAXHIMIT TË MBETURINAVE NË RAJONIN LINDOR DHE VERILINDOR NË ZHVILLIMIN RAJONAL

Qëllimi kryesor i kë j hulum mi është të tregojë se krijimi i një sistemi rajonal të menaxhimit të mbeturinave në rajonet Lindore dhe Verilindore do të ndikojë në zhvillimin rajonal. Për këtë qëllim, përdorëm tregues dhe kritere për llogaritjen e zh-villimit të rajoneve, të cilat janë themeluar përmes «Vendimi për kriteret dhe treg-uesit e hollësishëm për përcak min e shkallës së zhvillimit të rajoneve”.15 Indekset që përcaktohen janë: indeksi ekonomiko-social dhe indeksi demografi k, të cilat bash-kërisht e japin indeksin e zhvillimit që tregon shkallën e zhvillimit të një rajoni të cak-tuar.

Vende të ndryshme kanë tregues dhe kritere të ndryshme që përdoren për të përcak-tuar zhvillimin e një rajoni të caktuar, kështu që disa prej tyre japin një pasqyrë më të qartë të zhvillimit të rajonit. Ndryshe nga disa anëtarë “më të vjetër” të BE-së, Estonia e ka kuptuar rëndësinë e treguesve ekologjikë për të kuptuar më mirë zhvillimin e një rajoni të caktuar. Në modelin estonez për llogaritjen e nivelit të zhvillimit të rajoneve, përdoret një indeks i veçantë i quajtur bilanci ekologjik. Ky indeks fi tohet duke llog-aritur treguesit e nivelit të: ndotjes së mjedisit, përdorimit të burimeve natyrore, përdorimit të qëndrueshëm të energjisë dhe, më e rëndësishme për ne, krijimit dhe menaxhimit të mbeturinave.16 Analiza jonë nuk përfshin asnjë nga treguesit e mje-disit, si: ndotja e ajrit, ujit dhe tokës, kostot sociale nga gazrat serrë dhe të tjera, të cilat në këtë analizë do të ishin të përshtatshme për llogaritje, dhe deponia e re ra-jonale patjetër do të ketë efekte të rëndësishme mbi to. Arsyeja për këtë është se ne kemi ndjekur aktet nënligjore në Maqedoni, të cilat përcaktojnë atë që konsiderohet si një kriter dhe tregues për matjen e shkallës së zhvillimit të rajonit dhe në mesin e tyre treguesit e mjedisit nuk merren parasysh.

Nga treguesit dhe kriteret që ne do të analizojmë si ndikim në zhvillimin rajonal nga sistemi i integruar i menaxhimit të mbeturinave rajonale, kemi zgjedhur treguesit që janë pjesë e indeksit ekonomik dhe social si më të përshtatshmet. Nga indeksi ekono-mik dhe social, treguesit që do të ndikohen nga sistemi rajonal janë: BPV për kokë banori, norma e papunësisë në rajon, të ardhurat buxhetore për banor në rajon dhe rritja e vlerës së shtuar të sektorit jofi nanciar në rajon.

Duke pasur parasysh se planifi kohen vetëm 30 vende të reja pune në sistemin e ri ra-

14 Përgjigje nga 84 mbledhës nga rajoni lindor dhe verilindor, të marra pas anke mit të tyre më 29.04.2017 në kuadër të studimit: „Kyçja e sektorit joformal në sistemin e qëndrueshëm për menaxhimin e plehrave si mundësi punësimi dhe përfshirje të kategorive sociale” e zbatuar në programin FISKAST15 „Vendim për kritere më të hollësishme dhe tregues për cak min e nivelit të zhvillimit të rajoneve“, Gazeta zyrtare e RM-së 162/200816 Prezen mi i Jane Vrteskit në trajnimin e mbajtur në Veles më 18 mars 2017 (h.Roman k) me tull: “„Modelet për nivelin e zhvillimit të rajoneve“, në kuadër të projek t „Aleanca për zhvillim rajonal“



jonal të menaxhimit të mbetjeve, treguesi i lidhur me normën e papunësisë në rajon nuk do ta përdorim, për shkak se shumë pak ndikon në indeksin ekonomik dhe social. Përveç kësaj, ndikimi në vlerën e shtuar të sektorit jo-fi nanciar për shkak të varësisë nga shumë variabla, të cilat tani nuk janë të njohura, nuk mundet as përafërsisht të llogariten. Kjo do të varet nga çmimi që do të vendoset që qytetarët do të duhet ta paguajnë për shërbimet për të menaxhuar mbetjet e tyre, shitjen e mundshme të lëndëve dytësore nga qendra rajonale të kompanive nga rajonet dhe të tjerët. Mjete të konsiderueshme janë shpenzuar vitet e kaluara, por edhe mjetet shtesë do të shpenzohen për përga tjen e të gjitha dokumenteve të nevojshme për të arritur fazat e përparuara të pastrimit dhe të mbylljes sanitare të deponive pa leje dhe mbledhjen e fondeve të nevojshme për të krijuar një sistem rajonal të menaxhimit të mbeturi-nave. Mjetet do të shpenzohen edhe për mbikëqyrjen e punimeve. Por ato nuk lloga-riten si ndikim në zhvillimin rajonal, edhe pse janë instrumente për të arritur deri aty përmes deponisë rajonale.

Ndikimi në BPV për kokë banori jep treguesin më të rëndësishëm të një rritjeje të mundshme për shkak të krijimit të një sistemi të ri të menaxhimit të mbetjeve. Si një parametër për krahasimin e rritjes së mundshme, merren shifrat për nivelin e BPV-së rajonale për kokë banori për vi n 2014. Rritja potenciale arrihet duke llogaritur vlerën e inves meve në asetet fi kse dhe vlerën e punëve ndër more të përfunduara për krijimin e sistemit rajonal të menaxhimit të mbetjeve në nivelin e arritur për vi n 2014. “Plani aksional për zba min e ak viteteve të strategjisë së zhvillimit rajonal për periudhën 2016-2018” parasheh rritjen e indeksit ekonomik dhe social dhe indeksin e zhvillimit për rajonin e Lindjes dhe Verilindjes.17

Тabela 1: Investime në asetet fikse dhe punimet ndër more (në miliona euro) për krijimin e një sistemi rajonal të menaxhimit të mbeturinave

Periudha 2018-2020 Inves me në asetet fi kse (në euro)

Punë ndër more (në euro)

Lindje 3.200.000 24.900.000

Verilindje 4.900.000 7.500.000

Burimi: Komuna e Sve Nikolës18

Inves met e parashikuara në asetet fi kse dhe punimet e ndër mit për krijimin e një sistemi rajonal të menaxhimit të mbetjeve në të dy rajonet paraqesin një rritje potenciale të BPV-së së përgjithshme dhe BPV-së për kokë banori në të dy rajonet, veçanërisht në rajonin e Lindjes, duke pasur parasysh sasinë e mjeteve që po planifikohen.

17 „Poli ka e zhvillimit të barabartë rajonal të Republikës së Maqedonisë“, Slagjan Penev dhe Borçe Tren-ovski, Fondacioni Shoqëria e hapur – Мaqedoni, 2017, f.60-62, h ps://goo.gl/JkE4qg18 Përgjigje e Sve Nikollës, e marrë më 29.02.2016 me kërkesë për qasje deri te informatat me karakter publik i parashtruar më 22.02.2016

TË ARDHURAT BUXHETORE TË RAJONEVE PËR KOKË BANORI

Ky tregues tregon kapacitetin e një rajoni për të gjeneruar të hyra vetanake që mund të përdoren për qëllime zhvillimi. Të hyrat buxhetore të rajonit përfaqësojnë të hyrat burimore të buxheteve të komunave, të rritura për transaksionet kapitale. Ky tregues është marrë duke ndarë të ardhurat buxhetore të rajonit me numrin e banorëve.19

Të ardhurat e qeverive lokale në Maqedoni bazohen kryesisht në të hyrat buxhetore të qeverisë qendrore në formën e granteve të përgjithshme dhe të posaçme. Veçanarisht, për vite me radhë apelohet se është e nevojshme që komunat dhe rajonet të punojnë në ngritjen e nivelit të të ardhurave nga aktivitetet e tyre.20

Me sistemin e ri rajonal ka mundësi për të rritur më tej të ardhurat e buxhe t për kokë banori të komunave, pasiqë planifikohet të gjithë qytetarët të jenë të kyçur dhe të paguajnë tarifat për grumbullimin, transportimin dhe përpunimin e mbeturinave. Në situatën aktuale shumë qytetarë janë jashtë sistemit të grumbullimit të mbeturinave komunale. Gjithashtu ende është e paqartë se sa do të jetë një tarifë për këtë shërbim që do të jepë sistemi rajonal për menaxhimin e mbeturinave, prandaj këto të hyra potenciale këtu nuk janë të përfaqësuara. Por ajo që patjetër do të ndikojë në të ard-hurat e reja do të jenë tepricat nga shitja e mbetjeve të përpunuara, e cila do të bëhet e mundur me anë të sistemit të ri.

Për krahasimin duhet të merren parasysh raportet e vi t 2015 të mbetjes së raportuar e dhënë për riciklim nga përgjegjësit kolek vë të mbetjes nga pake met.

Llojet e mbeturinave që do të përpunohen nga qendra rajonale janë të përfaqësuara si në vijim: letra dhe kartoni janë të përfaqësuara me 59.89%, plas ka 44,36% ndërsa metali rreth 1.47%.21

Nëse nga 25.600 tonë të parapara, të planifikuara të përpunohen nga qendra rajonale, shfrytëzohet përqindja e letrës, plastikës dhe metalit, dhe përdoren vlerat mesatare për blerjen e mbeturinave të përzgjedhura të cilat i japin ricikluesit në të gjithë ven-din, apo mesatarisht 10 denarë për plastikë, 3 denarë për letër dhe karton dhe 10 denarë për metal mund të arrijmë deri te burime me vlerë 192 milionë denarë ose rreth 3,118,884 euro në vit. Përveç kësaj, kompos mi i plehrave që merret, mund të shitet, por për të kursyer, tani për tani planifikohet të përdoret për deponinë rajonale.

19 Prezen mi i Jane Vrteskit në trajnimin e mbajtur në Veles më 18 mars 2017 (h.Roman k) me tull: “„Modelet për nivelin e zhvillimit të rajoneve“, në kuadër të projek t „Aleanca për zhvillim rajonal“20Matja e kapaciteteve fi skale të njësive të vetëqeverisjes lokale të RM-së, Fondacioni Ins tut shoqëria e hapur – Мaqedoni, 2005,h p://cea.org.mk/documents/forumi/Merenje%20na%20fi skalen%20kapac-itet%20na%20ELS.pdf f.18521 Raport vjetor për cilësinë e mjedisit për 2016. Ministria e Ekologjisë. (2017).Veb- faqja; h p://ëëë.moepp.gov.mk/ëp-content/uploads/2014/11/2016Vkupen_GodisenIzvestaj.pdfE shikuar më: 15.07.2017.



SHKALLA E ZHVILLIMIT TË RAJONEVE TË SIPAS INDEKSIT EKONOMIKO-SOCIAL

Sipas asaj që është analizuar më parë, pritet rritje e indeksit ekonomik dhe social në Rajonin lindor si rezultat i sistemit të ri rajonal të menaxhimit të mbeturinave, ndërkohë që ka më pak ndikim pozi v në rajonin verilindor. Në të dy rajonet, rritja e indeksit ekonomik dhe social do të vijë kryesisht nga një ndikim pozi v në rritjen e BPV-së dhe të ardhurat buxhetore të rajoneve.

SHKALLA E ZHVILLIMIT TË RAJONEVE SIPAS INDEKSIT TË ZHVILLIMIT

Për shkak të ndikimit pozi v të sistemit të ri rajonal të menaxhimit të mbetjeve në indeksin ekonomik dhe social, pritet që të ketë një ndikim pozi v në indeksin e zh-villimit, me rritjen kryesore në rajonin lindor, ndërsa në rajonin verilindor do të ishte minimal.

PËRFUNDIME

Analizat kanë treguar se krijimi i një sistemi të integruar rajonal për menaxhimin e mbeturinave do të rrisë zhvillimin rajonal duke përmirësuar indeksin socio-ekono-mik, dhe nëpërmjet saj edhe indeksin e zhvillimit. Por ndryshimi do të jetë i dukshëm vetëm në rajonin lindor dhe në rajonin verilindor do të jetë minimal. Sistemi i ri ra-jonal për menaxhimin e mbeturinave do t’i mundësojë rajonit lindor të jetë më afër realizimit të rritjes së planifi kuar në përputhje me “Planin e veprimit për zbatimin e strategjisë për zhvillim rajonal e RM-së 2016-2018 “ nga niveli i 0.96 për periudhën 2013- 2017 në një normë prej 1.08 për 2016-2018.

Ajo që nuk është llogaritur në lidhje me shkallën e papunësisë në të dy rajonet janë vendet e punës të padeklaruara, të cilat tani jozyrtarisht ekzistojnë përmes grum-bulluesve të mbeturinave dhe sigurojnë ekzistencën e qindra kategorive sociale të qytetarëve.

Formalisht dhe në vepër do të arrihen 30 vende të reja pune, por pa përfshirjen e mbledhësve të zakonshëm të mbeturinave në të dyja rajonet, në të vërtetë do të kemi rënie të vendeve të punës. Planet e tanishme për krijimin e një deponie rajonale për të dy rajonet kanë vetëm një ali të përgjithshme, e cila thotë se do të formalizohen përmes punësimit në deponinë rajonale.

Por, si mund të arrihet kjo kur një zgjidhje mund të gjendet vetëm për një pjesë shumë të vogël të mbledhësve të mbeturinave. Përveç se kjo do të ndikonte nega visht në gjendjen socio-ekonomike të shumë familjeve, ne besojmë se për shkak të nevojave ekzistenciale, shumë mbledhës të mbeturinave mund të pengojnë funksionimin e sistemit të sapondërtuar të menaxhimit të mbetjeve rajonale në të dyja rajonet.

Potencial shtesë për zhvillimin rajonal është mundësia për të rritur të ardhurat

nëpërmjet shfrytëzimit mbeturinave të renda dhe të ndër mit me anë të ak vi-teteve për ripërdorimin e mbeturinave, me hapjen e qendrave për ripërdorim, të cilat janë një mundësi e madhe për më shumë të ardhura dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Këtu ne shohim potencialin për të arritur numër të konsiderueshëm të vendeve të punës që mund të jenë të dedikuara për mbledhësit e zakonshëm të mbeturinave, si dhe shitjet e materialeve të ripërdoren për të sjellë mundësi edhe më të madh për të ardhurat në rajone.

Vetë analiza tregoi një mungesë serioze të treguesve që lidhen me mjedisin, sepse një rajon mund të ketë industri shumë të zhvilluar, e cila punëson një numër të madh të njerëzve, realizon prodhim të madh me një fuqi punëtore me arsim të lartë dhe tregues të tjerë, por kur kjo industri ka ndikim të madh nega v mbi mjedisin, i cili do të ndikojë në shënde n e qytetarëve, shpenzimet shëndetësore dhe dukuritë e tjera atëherë zhvlerësohen shumë nga përfi met e industrisë së zhvilluar. Nëse do të kishim parametrat e lla në aktet tona nënligjore, ky inves m në një sistem rajonal të menaxhimit të mbeturinave do të tregonte një zhvillim edhe më të dukshëm të rajoneve.

Estonia mund të jetë një shembull që duhet të ndjekim për ndërfutjen e treguesve ekologjikë, veçanërisht ato që masin traj min e mbeturinave.

Autoritetet kombëtare dhe lokale, së bashku me organet rajonale, nuk kanë bërë mja për përfshirjen cilësore të OJQ-ve në procesin e planifi kimit, me çka është hum-bur mundësia për të përmirësuar sistemin e ri dhe për të informuar më mirë qytet-arët. Në ras n tonë, kur kemi vetëdije të ulët për rëndësinë e traj mit të duhur të mbeturinave, organizatat civile do të ishin në gjendje të kryenin ndryshime thelbësore për të ngritur vetëdijen dhe për të kuptuar përfitimet që do të ndikojnë pozitivisht veçanarisht në shënde n e banorëve të të dy rajoneve.

Bllokadat ende mund të priten nga qytetarët të cilët nuk duan të paguajnë taksat e reja të menaxhimit të mbeturinave komunale. Është me rëndësi që organizatat e shoqërisë civile të bëjnë presion për përfshirjen e tyre aktive në punën e mëtejshme në sistemin rajonal për menaxhimin e mbeturinave, sepse përveç informimit të qytetarëve do të jetë e rëndësishme të mbikëqyret puna e deponisë rajonale dhe gjithë sistemi, sipas standardeve të larta të përcaktuara. Nëse nuk ndodh kështu, përsëri mund të jemi në një situatë të shkeljes së standardeve të mbrojtjes së mjedisit në mënyrë që të kursejmë shpenzimet.

LITERATURA

• „Matja e kapaciteteve fi skale të njësive të vetëqeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë“, Fondacioni Ins tu shoqëria e hapur– Maqedoni, 2005, h ps://goo.gl/7pdxz1

• „Vendim për kriteret dhe treguesit e hollësishëm për përcak min e nivelit të zhvillimit të rajoneve “, Gazeta zyrtare e RM-së 162/2008



• „Vendimi për klasifi kimin e rajoneve planifi kuese sipas shkallës së zhvillimit për periudhën 2013-2017 “,Gazeta zyrtare e RM-së, nr.88/2013

• „ Poli ka e zhvillimit të barabartë rajonal të Republikës së Maqedonisë “, Slagjan Penev dhe Borçe Trenovski, Fondacioni Shoqëria e hapur – Мaqedoni, 2017, h ps://goo.gl/YzXKbC

• „ Plani për mbylljen e deponive jostandarde në Republikën e Maqedonisë “,Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor dhe Agjencia Suedeze e Mjedisit, 2011, https: goo.gl EHL8on

• „ Programi për zhvillimin e rajonit lindor 2015-2019 “,Qendra për zhvillimin e rajonit lindor, 2015, h p://inves neastregion.mk/dok/Programa%20za%20raz-voj%20na%20Istocniot%20planski%20region_mk.pdf

• “Programi për zhvillimin e rajonit verilindor 2015-2019”, Qendra për zhvillimin e rajonit lindor, 2015,h ps://goo.gl/jfMjmw

• “Plani lokal aksional për përfshirjen e mbledhësve joformalë të mbeturinave nga Komuna e Koçanit”,Mdc- .net, 2014

• Studim„Briefi ng on job crea on poten al in the re-use sector“, НВО „Rreuse“, 09.2015, h ps://goo.gl/uZMqSu

• „ Përmbledhje ekzekutive e planit rajonal të rajonit të Verilindjes “, ENVIROPLAN S.A. (Лидер) – C&E GmbH – BT Engineering Ltd, 2014

• „ Përmbledhje ekzeku ve e planit rajonal të rajonit lindor “, ENVIROPLAN S.A. (Лидер) – C&E GmbH – BT Engineering Ltd, 2014

• „ Plani lokal aksional për përfshirjen e mbledhësve joformalë të mbeturinave nga Komuna e Koçanit “, Mdc-ti.net, 2014, https: goo.gl 5Dtqa

NË RAJONIN

PLANOR LINDOR

SKRINIM OPURTINISTIK

Todor Conev Zoran Bikovski

Autor:

I KARCINOMIT

KOLLOREKTAL

12



INFORMATË E SHKURTË PËR AUTORËT

Analiza është e përpiluar nga Todor Conev, kryetar i shoqatës “Ini” Vinicë, dhe Zoran Bikovski, Koordinator i programit për Shëndetësi në Shoqatën “Kham” nga Dellçe-va. Autorët kanë të ndërtuar raport partnerite në kuadër të projek t “Mundësi të barabarta arsimimi të fëmijëve Romë” të fi nansuar nga Ambasada e Mbretërisë së Hollandës, implementuar nga Fondacioni FSHHM.

Bashkëpunimin në 2007-2008 e ringritën me punë të përbashkët për Plane aksionale lokale për shëndetësi të Komunës së Vinicës dhe Dellçevës, dhe planeve rajonale për shëndetësi të rajonit lindor dhe jugor. Bashkëpunimi mes tyre zgjërohet me pjesëmar-rje ak ve për avansimin e qasjes te shërbimet shëndetësore dhe realizim të drejtës për shëndëtësi dhe mbrojtje shëndetësore të grupeve të margjinalizuara.

Në vitet e kaluara realizuan monitorim të programit “Programi për mbrojtje shënde-tësore ak ve për nënën dhe fëmijën” dhe të “Programit për detek m të hershëm të kancerit në fyt”. Puna e tyre vazhdon me përpilim të analizave, dhe analiza tjera në fushën e monitorimit të poli kave an korup ve të ins tucioneve në rajonin lindor. Todor Conev nga 2009 punon në monitorimin e e të hyrave publike në rajonin planor lindor.

REZYME E SHKURTË

Me procesin e decentralizimit të RM’së, pjesë e obligimeve, të drejtat dhe detyrimet nga fusha e poli kave të shëndetësisë dhe organizimit të mbrojtjes shëndetësore, u bartën nën mbykqyrjen e njësive të vetëqeverisjes lokale. Me implemen min e pro-cesit të transferimit të detyrimeve, pritet që komunat përmes qendrave për shëndet publik dhe mjekët amë të kenë rol kyç në planifi kimin e mbrojtjes shëndetësore në nivel lokal për implemen m të programeve preven ve shëndetësore, ndërsa me këtë qasje më efi kase, e cila më lehtë do implementohet.

Karcinomi kolorektal zë vendin e dytë si shkaktar për vdekjen e personave të moshës 50-75 në rajonin planor Lindor, grup shënjues që paraqet rreth 30% të popullatës së përgjithshme të rajonit. Nisur nga kjo u lind nevoja që të bëhet analizë për skrinimin e realizuar të karcinomit kolarektal në rajonin lindor.

Metodologjia e përdorur për të mbledhur të dhënat e kërkuara përbëhej nga dorëzimi i kërkesave për informacion publik tek qendrat shëndetësore publike në Sh p dhe Koçani, faqja e interne t e Ministrisë së Shëndetësisë dhe Ins tu t të Shënde t Pub-lik, monitorimin e buxheteve të miratuara të programeve për sëmundjet malinje dhe intervista me mjekët amë. Sipas të dhënave, kjo tregon se skrinimi nuk është duke u zbatuar sipas dinamikës së planifi kuar për t’u konfi rmuar si e sukseshme, dhe si një problem i madh, përveç rënies së vazhdueshme të buxhe t për programe, paraqitet roli i mjekëve amë.

Prandaj u ngrit nevojën për analizën që do të tregojë gjendjen aktuale të shkallës së realizimit të kë j programi të rëndësishëm, qëllim kryesor i të cilit është shpë m i jetës së njeriut.

HYRJE

Programi për preven m të karcinomit kolorektal (KRK) përbëhet në bazë të të dhe-nave dhe rekomandimeve nga prak kë së mirë klinike të shoqatave ndërkombëtare dhe grupeve punuesë për preven m, zbulim të hershëm dhe shërim të kancerit në zorën e trashë.

Programi është në kuadër të Strategjisë për zhvillim të shëndetësisë dhe rregulla- vave të deklaratës “Europa kundër karcinomit kolorektal”, si dhe i rezulucionit për

preven vë dhe kontrollë të karcinomit, miratuar nga LSHSH nga vi 2003 në Zhenevë.

Kanceri kolorektal (KRK) është një nga sëmundjet më të zakonshme që ndodh me një incidencë prej 20-30 raste të reja për 100,000 banorë në vjet².

Programi ka për qëllim zvogëlimin e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së popul-latës në vendin e kancerit të zorrës së trashë. Skrinimi është kryer mbi burrat dhe gratë e moshës 50-74 vjet me rrezik normal për kancer të zorrës së trashë.

Treguesit për shfaqjen:

• Përqindja e mbuluar nga programi (minimum prej 50%)

• Përqindja e testeve pozi ve dhe kancer kolorektal i zbuluar

• Ulja e vdekshmërisë me 10%, pesë vjet pas programit

• Përqindja e pacientëve me ndryshimeve prekanceroze

• Përqindja e pacientëve me kancer dhe llojit patologjikisht dhe fazë e sëmundjes në kohën e diagnozës

• Skrininingot do të bëhet duke përdorur teste për zbulimin e gjakderdhje okulte - FOBT

Në Maqedoni, ak vitetet për zbulimin e hershëm dhe parandalimin e sëmundjeve të zorrës së trashë (ak vitete të organizuar për skrinimit të kancerin të kancerit të zorës së trashë KRK) në meshkuj dhe femra, janë një pjesë integrale e Programit Kombëtar për zbulimin e hershëm të kancerit, dhe zba mi miratohet nga Qeveria dhe i fi nanc-uar nga buxhe i Ministrisë së Shëndetësisë.

http://fzo.org.mk/WBStorage/Files/PROGRAMA_ZA_RANA_DETEKCIJA_NA_MA-LIGNI_ZABOLUVANA_VO_RM_ZA_2017_GODINA.pdf

Skrinim të organizuar për KRK nga vi 2012 në tërë teritorin e RM’s realizohet dhe duhe të mundësohet qasje papagesë të personave të moshës nga 50-74 vjet për ma-sat e zbulimit të hershëm dhe shërim të kancerit në zorën e trashë.

Në mënyrë për të fi tuar njohuri në zba min e masave dhe ak viteteve shfaqje të or-ganizuara në 11 komuna në rajonin e Lindor, ne kemi kryer një analizë të zba mit të ak viteteve të planifi kuara dhe fondeve për zba m nga 01.01.2014 deri 31.12.2016 vit.



Analiza është kryer duke mbledhur të dhëna në dispozicion të publikut dhe përmes dorëzimit të kërkesave për qasje në informacionin publik për mbajtësit e informa-cionit tek rreth 11 komuna në rajonit planor lindor, Ins tu n për Shëndet Publik të Republikës së Maqedonisë, Qendrat e Shënde t Publik në Koçan, Sh p dhe përmes monitorimit të buxhe t buxhetet e miratuara program oportuniste shqyr mit për kancerin kolorektal (2013- 2017) dhe ndryshimet e miratuar (2014 - 2016) dhe lloga-ritë përfundimtare të Ministrisë së Shëndetësisë (2013-2016).

Nevoja e analizave të Programit për skrinim të karcinomit kolorektal rrjedh nga fak- se rreth 30% e popullatës në rajonin planor Lindor është mbi moshën 50 vjeçare

(tabela 1), si dhe fak se karcinomi kolorektal si shkaktar vdekjeprues tek ky grup në periudhën 2005-2015 është me përqindje më të madhe në rritje (për 2.5 herë më shumë nga karcinomi në bronh dhe mushkërri të bardhë)

Tabela 1: Tregues vital i banorëve në rajonin planor Lindor

Rajoni planor lindorGjithësejt Burra Gra 50-74 vjet përqindje176.877 89.448 87.429 56.012 31,6%

Qëllimi i analizës është që të verifi kohet efi kasite i implemen mit të masave të para-para dhe harxhimet e mjeteve të planifi kuara. I vlerësojmë sipas parametrave: qasje, ndarje e barabartë shpërndarjes së barabartë sipas rajonit, niveli i mbulimit, vazh-dimësia etj

Në procesin e mbledhjes së të dhënave për analizën ne jemi ballafaquar me sërë mospërputhjeve dhe të paqartësive në planifi kimin e masave dhe ak viteteve për zba min e shqyr mit për kancerin kolorektal (KDF) nga ata që janë përgjegjës për mira min dhe zba min e Programit. Për shkak të kësaj, ne do të japim një pasqyrë të të metave dhe rekomandime kryesore.

ANALIZA

Përmbledhje e vdekshmërisë nga neoplazmat malinje në Republikën e Maqedonisë.

Neoplazmat janë shkaku i dytë i vdekjes në mesin e popullatës në vend me pjesëmar-rjen e 18.3% në strukturën e përgjithshëm të personave të vdekur menjëherë pas sëmundjeve të qarkullimit të gjakut, me 58.4% përfshirje në vi n 2015.

Tabela 2: Vdeshmëria e 100.000 banorëve sipas shkaktarëve më të shpeshtë në RM në 2015

Grupi I sëmundjes (subtotali) sipas MKB - 10

2015

Numri I të

vdekurve

Norma në 100.000Banorë

% e të vdekurve

RanguVendi

Gjithësejt 20.461 988,3 100 -Sëmundje të sistemit vaskular 11.939 576,7 58,4 I

Neoplazma 3.741 180,7 18,3 IISimptome, shenja dhe zbulime si dhe

gjendje joqart të definuara 1.335 64,5 6,5 -

Gjendje metabolike, Endokrine dhe nutrative 878 42,4 6,5 III

Sëmundje nga sistemi respirator 761 36,8 3,7 IVLëndime dhe helmime 513 24,8 2,5 V

Sëmundje të sistemit digestive 378 18,3 1,8 VISëmundje të sistemit nervo 353 17,1 1,7 VII

Sëmundje të sistemit genitorurinar 323 15,6 1,6 VIIIGjendje të caktuara të shkaktuara në

periudhën perinatale 145 7,0 0,7 IX

Sëmundje infective dhe parazitare 36 1,7 0,2 X

Tabela 3: Struktura e vdekshmërisë në RM nga neoplazma

Viti

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Прос

ек

% n

ga

gjith

ësej

t të

vdek

urи

17,5 18,4 18,0 18,5 19,3 19,4 18,2 18,3 19,0 18,9 18,3 18,5

Në Maqedoni, numri i të vdekurit nga neoplazmat në vi n 2015 ishte 3741 që paraqet një normë prej 180,7 për 100,000 banorë dhe ky numër është rritur me 16.5% kra-hasuar me vi n 2005, kur është regjistruar 3,221 persona të vdekur në normën prej 157 7 për 100,000 banorë, dhe në këtë periudhë tregon tendencën e vdekshmërisë.



Tabela 4: Persona të vdekur nga neoplazma në RM1

Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Indeks2015/2005

Pers

ona

te v

deku

r

3212 3419 3524 3521 3673 3705 3552 3689 3654 3730 3741 116,5

Norm

a10

0.00

0

157,7 167,6 172,4 172,0 179,1 180,3 172,5 179,0 177,0 180,4 180,7

Shpërndarja e personave të vdekur nga neoplazmat malinje sipas gjinisë tregon ten-dencë zhvillimore pozi ve tek të dy gjinitë. Përqindja e vdekshmërisë në meshkuj ishte 60.3% dhe femrat 39.7%.

Vdekshmëria nga neoplazme malinje rritet me moshën. Neoplasmat malinje janë sh-kaku më i zakonshëm kryesor i vdekjes në mbi moshën 45 vjeçarei. 59.9% e të vdeku-rit nga neoplazmat malinje në 2015 janë të moshës mbi 65 vjeç dhe më të vjetër, 26.3% në grupmoshën 55-64 vjeç, ndërsa grupmosha 45-54 vjet është e përfaqësuar nga 9.7%.

Analizë nga Ins tu i Shënde t Publik të Republikës së shkaqeve më të zakonshme të vdekjes nga neoplazmat malinje në diagnoza të veçanta në periudhën 2005-2015 tregojnë përqindjen më të lartë të neoplazme malinje të bronhi sit dhe mushkërive me një normë të vdekshmërisë prej 34.7%, ose 707 persona në vi n 2005, e cila në vi n 2015 u rrit me 40.6% apo 840 njerëz në 100,000 banorë.

Trendi i vdekshmërisë nga neoplazme malinje e zorrës së trashë në vend në vi n 2005 me një normë prej 5.2 për 100,000 banorë, dhe në vi n 2015 regjistroi një normë prej 11.1 vdekje për 100,000 banorë.

Vdekshmëria e neoplazme malinje e zorrës së trashë në meshkuj në vi n 2005 në një normë prej 5.7 për 100,000 banorë, dhe në vi n 2015 një normë prej 13.3 për 100,000 banorë. Vdekshmëria nga neoplazma malinje e zorrës së trashë tek gratë në vi n 2005 në një normë prej 4.6 për 100,000 banorë, dhe në vi n 2015 në një normë prej 8.9 nga gjithësejt personave të vdekur për 100,000 banorë.

Trendi i vdekshmërisë nga neoplazme malinje të rektumit në vend në vi n 2005 me një normë prej 3.5 për 100,000 banorë, dhe në vi n 2015 regjistroi një normë prej 10,0 vdekje për 100,000 banorë. Vdekshmëria e neoplazme malinje të rektumit në meshkuj në vi n 2005 në një normë prej 3.7 për 100,000 banorë, dhe në vi n 2015 me një normë prej 11.1 për 100,000 nga gjithsej 100,000 njerëz të vdekur. Vdekshmëria e neoplazme malinje të rektumit te gratë në vi n 2005 është me normë prej 3.3 për 100.000 banorë në vi n 2015 një normë prej 8.9 prej njerëzve të vdekur për 100,000 banorë.

1 h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf

Rritja më e madhe e numrit të njerëzve të vdekur nga neoplazmat malinje në periud-hën 2005 deri në 20015 është regjistruar në neoplazme malinje të rektumit me rritje 202.6% dhe në neoplazme malinje e zorrës së trashë me vlerë 137.9% numri i vdek-jeve nga neoplazmat malinje. Pastaj ndiqni neoplazmë malinje të gjirit 75.0%, 73.2% prostatës, fshikëz 45.0% 115.3% laring, bronkeve dhe mushkërive, etj 14.1%.

Rritja më e madhe e numrit të vdekjeve të grave nga neoplazmat malinje në periud-hën 2005 - 2015 është regjistruar në neoplazme malinje të rektumit me rritje 178.8% dhe në neoplazme malinje e zorrës së trashë me 95.7% e numrit të vdekjeve nga neo-plazmat malinje. Pastaj ndiqni neoplazmë malinje prej pankreasit 64.2%, 48.2% ovar-ian, mushkërive dhe bronket 42.0%, 35.7% gjirit, trupin mitrën e 10.5% dhe të tjerët.

Territorialisht, sipas rajoneve sta s kore, normat më të larta të vdekshmërisë nga neoplazmat malinje në 2015 regjistruar në rajonet e mëposhtme:

Tabela 5: Shkalla e vdekjes për 100,000 banorë 2

RAJONE STATISTIKORE Shkalla e vdekshmërisë100.000

R.Maqedonisë 180,7Pellagonisë 230,6

Vardarit 217,5Shkupit 208,6

Jug-lindje 199,4Lindje 188,0

Veri-lindje 148,7Jug-perendim 126,0

Pollogut 114,4

Rritja e numrit të vdekshmërisë nga neoplazmat malinje në periudhën 2013 - 2015 janë regjistruar në rajonet e mëposhtme:

2 Neoplazma malinje në Republikën e Maqedonisë 2013 – 2015, Ass. Dr Shaban Meme dhe bashkëpun-torët, ISHP Ins tu për shendet public I Republikës së Maqedonisë, Shkup, Janar 2017, h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf



Tabela 6: Normat e rritjes së numrit të vdekjeve nga neoplazmat malinje në periu-dhën 2013-20153

RAJONE STATISTIKORE % rritja e numrit të vdekjeve nga neopla-zmes malinje

Shkupit 11,6Jug-lindje 8,1Veri-lindje 6,1Pellagonisë 3,3

Vardarit 2,7

Zvogëlimi i numrit të të vdekurve nga neoplazmat malinje në periudhën 2013 - 2015 të regjistruara në rajonet e mëposhtme:

Tabela 7: Shkalla e zvogëlimin e numrit të të vdekurve nga neoplazmat malinje peri-udha 2013-20154

RAJONE STATISTIKORE % zvogëlimin e numrit të vdekjeve nganeoplazmes malinje

Jug-perendim 25,6Pollog 7,9Lindje 4,2

RAJONI PLANOR LINDOR

Nga 11 komuna që i përkasin Rajonit territoriale lindor, 7 komunat kanë një normë më të lartë të vdekshmërisë nga trevjeçari mesatar kombëtar prej 179,6 për 100,000 banorë. Në periudhën 2013 - 2015, Komuna e Berovës është më shkallë më të lartë të vdekshmërisë 260,66, Pehçevë 219,5, 210,7 Vinica, 189,9 Sh p, Çuçer 189,16, 187,26 Koçani, Dellçevë 184 16 për 100,000 banorë.

Në bazë të mesatarës republikane mesatarja e Komunës së Karbincit 173,9, Pro-bish pit 169,43 dhe Komunës së Zërnovic e cila ka nivel më të ulët të mortalite t nga neoplazmat malinjeprej 140,5 nga 100.000 banorë.

3 h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf4 h p://iph.mk/wp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf

Tabela 8: Vdekshmërisë nga neoplazmat malinje për 100,000 banorë në komunat e Rajonit Lindor në periudhën 2013-2015

2015 2014 2013 Mesatarja ranguranguR.Maqedonisë 3741 3730 3854Norma 100000 180,7 180,4 177,0 179,36

Berovë 38 30 34Norma 100000 293,3 229.9 258,8 260,66 1

Pehçevë 11 10 12Стапка 100000 221,4 199,5 237,6 219,5 2

Vinicë 47 41 35Norma 100000 241,9 210,7 179,5 210,7 3

Dellçevë 24 37 30Norma 100000 146,8 224,9 180,8 184,16 7

Makedonska Kamenicë 15 13 12Norma 100000 197,1 169,5 155,7 174,1 8

Koçan 82 87 101Norma 100000 171,2 181,1 209,5 187,26 6

Zërnovcë 4 6 3Norma 100000 130,3 194,3 96,9 140,5 11

Çeshinovë-Obleshevë 15 15 10Norma 100000 214,2 212,5 140,8 189,16 5

Probishtip 29 26 23Norma 100000 190,1 169,3 148,9 169,43 10

Shtip 83 100 94Norma 100000 170,6 205,6 193,5 189,9 4

Karbinci 4 11 6Norma 100000 99,8 273,3 148,6 173,9 9

Vdekshmëria mesatare trevjeçare nga neoplazmat malinje në rajonin e Lindjes është 190.8 vdekje për 100,000 banorë.

Struktura e grupeve më të zakonshme të trajtuara në ak vite n stacionar spital në vend, neoplasmat malinje zënë vendin e tretë me pjesëmarrje 11.4% në totalin e tra-jtuar në vi n 2015, pas sëmundjeve të frymëmarrjes (16.8%) dhe sëmundjet e qarkul-limit të gjakut (13 , 1%).

Në periudhën 2006 - 2015, të neoplasmat malinje përfaqësuar 12.1% të totalit të personave të trajtuar. Trendet dhe normat e morbidite t nga neoplazmat malinje në periudhën 2006-2015 tregojnë një trend pozi v të zhvillimit. Në rajonin e Lindjes së në strukturën e grupeve më të zakonshme të sëmundjeve të trajtuara në ak vite n e



pacien t në spital, neoplasmat malinje janë të përfaqësuar 4.1% të totalit trajtuar në vi n 2015. Para tyre janë sëmundjet e sistemit të qarkullimit të gjakut (14.9%), siste-min e tretjes (12, 4%) dhe të sistemit të frymëmarrjes përfaqësimi 11.3%.

Tabela 9. Pacientët e trajtuar me neoplazmat malinje në ak vite n stacionar në spital

RAJONI LINDORPacientët e trajtuar me neoplazmat malinje

në aktivitetin stacionar në spital2013 2014 2015

Numër 460 536 579Norma 100.000 25,7 30,1 32,5

% nga gjithësejt të mjekuar 3,0 3,5 4,1

Rritja më e madhe e numrit të neoplazmat malinje të trajtuara në veprimtarinë spita-lore është i palëvizshëm në Jug, Lindje dhe rajonin Jug Perëndimore.

Tabela 10: Normat e rritjes në traj min e neoplazmat malinje në periudhën, 2013-20155

STATISTIKA RAJONALE % rritja e numrit të trajtohen nganeoplazmes malinje në periudhën 2013-2015

Jug-perendimor 29,1Jug-lindor 29,5

Lindor 25,9Vardarit 2,3

Sipas programit për zbulimin e hershëm të sëmundjeve malinje në Republikën e Ma-qedonisë për vi n 2014 dhe ak vitetet e planifi kuara në programin për zbulimin e hershëm dhe parandalimin e kancerit të zorrës së trashë tek meshkujt dhe femrat të moshës 50-74 vjet në RM për vi n 2014, si nga 31.12. 2014 e projektuara 36.000 qytetarëve, FOB (testuar për praninë e gjakut okult në fron si një test fi llestar për zbu-limin e hershëm të kancerit të zorrës së trashë) bëri 3.992 personave ose më shumë se 11% të programit të planifi kuar. Gjetjet pozi ve kishte 2.012 ose rreth 50% të tyre, ndërsa 80 persona janë konfi rmuar gjetjen e pranisë së polyps ose kanceri i zorrës së trashë.

5 h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf

Tabela 11: Rezultatet e shfaqjes së kancerit kolorektal në Maqedoni në vi n 2014

Gjithësejt FOB teste të bëra në vitin 2014 3992Gjithësejt teste FOB positive në periudhën 2012 - 2014 2012Zbulime të verifikuara të KRK në periudhën 2012 - 2014 80

Që nga fi llimi i programit të parandalimit për zbulimin e hershëm të kancerit kolorek-tal (KRK) në vi n 2012, që nga 2014, janë testuar gjithsejt 18,497 persona. 6,326 prej tyre kishte një provë pozi ve, dhe 178 njerëzit konfi rmuar gjetjen e pranisë së polyps ose kanceri i zorrës së trashë.

Tabela 12: Numri total i personave të testuar në Republikën e Maqedonisë në peri-udhën 2012-2014

Gjithësejt FOB teste të bëra në periudhën 2012 - 2014 18.497Gjithësejt teste FOB positive në periudhën 2012 - 2014 6.326Zbulime të verifikuara të KRK në periudhën 2012 - 2014 178

Në vi n 2015 janë projektuar 36.000 qytetarë, tes FOB kanë bërë në 2761, test pozi- v kanë pasur 1651 persona ose rreth 60%, kurse rezultatet e polyps zorrës së trashë

apo kanceri u konfi rmua në 20 persona.

Tabela 13: Rezultatet e shfaqjen e kancerit kolorektal në Maqedoni në vi n 2015

Gjithësejt FOB teste të bëra në vitin 2015 2.761Gjithësejt teste FOB positive në 2015 1.651Zbulime të verifikuara të KRK në 2015 20

Tabela 14: Numri i përgjithshëm i testuar në Maqedoni në periudhën 2012 – 2015 6

Gjithësejt FOB teste të bëra në periudhën 2012 - 2015 21.258Gjithësejt teste FOB positive në periudhën 2012 – 2015 7.977Zbulime të verifikuara të KRK në periudhën 2012 - 2015 198

Në rajonin lindor për një periudhë prej tre vjetësh, nga 12.400 FOB teste të ndara, 2,092 persona nuk janë testuar apo 16.8%. Nga këto 908 ishin pozi ve apo 43.4%. Ne nuk kemi asnjë informacion se si qytetarët e testuar nësë kanë konfi rmuar gjetjen e polyps ose kanceri i zorrës së trashë.

6Raport për shëndetësinë e banorëve të Republikës së Maqedonisë 2015, AssDr.Shaban Meme dhe bashkëpuntorë, SHSHP Ins tu për shëndet public I Republikës së Maqedonisë, Shkup 2016, h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2015-so-cip.pdf



Tabela 15: Rishikimi i të dhënave mbi shqyr mit KRK - tes FOB në Sh p, Karbinci dhe Probish p nën juridiksionin e QSHP Sh p në periudhën 2014 – 2016 7

Viti Teste të ndara Të kontrolluar Pozitiv2013 1.770 715 – 40,4% 236 – 33,0%2014 1.750 342 – 19,5% 223 – 65,0%2015 1.780 334 – 18,7% 218 – 65,2%

Gjithësejt 5.300 1.391 – 26,2% 677 – 48,6

Tabela 16: Rishikimi i të dhënave mbi shqyr mit KRK - tes FOB në komunat e Koçanit, Çeshinovës, Zrnovcit, Vinicës, Makedonska Kamenicës, Dellçevë, Pehçevë dhe Berovë nën juridiksionin e QSHP Koçan në periudhën 2014 – 20168

Viti Teste të ndara Të kontrolluar Pozitiv2014 2.960 267 -9,0% 83 – 31,0%2015 2.800 253 – 9,0% 85 – 33,6%2016 1.340 181 – 13,5% 63 – 34,8%

Вкупно 7.100 701 – 10,5% 231 – 32,9%

MONITORIMI I BUXHETIT

Sipas informatave të fi tuara, mjetet e planifi kuara për skrinim të programeve rregull-isht shkurtohen, së pari në pjesën e koordinimit dhe analizave, ndërsa në 2016 shkur-tohen për mjete të vetë testeve. Gjendja është ende më drama ke në vi n 2017 ku ka shkur m dras c të mjeteve të fi tuara për programe preven ve, ndërsa me këtë pro-grame bëhet zbulim i hershëm I KRK. Në tabelata më poshtë shifen mjetet e planifi -kuara dhe përdorimi I të njejtave për FOB teste sipas viteve dhe rebalanseve të kryera.

VITI 2014

Përgjigjet e prituara për esë për skrinim për vi n 2014 për të anketuarit në moshë nga 50-74 e rreth 36.000 të anketuarve, për të cilët është e duhur rreth 110.000 FOBT (nga 3 teste për të anketuar).

7 Të dhënat janë marrë pas dërgimit të kërkesës për qasje në informacione me karakter publik nga QSHP Sh p 8 Të dhënat janë marrë pas dërgimit të kërkesës për qasje në informacione me karakter publik nga QSHP Koçan

Tabela 17: Mjete fi nanciare për zba min e shqyr mit të kancerit kolorektal 20149

Nr. MASA PËRMBARUES Mjete finansiare MKD

1. Blerja e testeve FOB në vitin 2014

Ministria e Shëndetësisë 6.760.000,00

2.Analiza e testit FOB,

raportimit, mbajtjen e të dhënave (reagensave)

10 Qendrat për shëndet publik 13.600х50=680.000,00

3. Koordinimi i skrinimit i 10 Qendrave të Shëndetit Publik

10 Qendra për shëndet publik (10х20.000,00)

200.000,00

4. Edukim I mjekëve amë Qendra për medicinë familijare 100.000,00

GJITHËSEJT 7.740.000,00

Me rebalansin e 1 nga vi 12.11.2014 mjetet janë zvogluar në 4.340.000,00 denarë (Gaz.Zyr nr.166/2014, fq-25-26).

VITI 2015

Përgjigjet e prituara për esë për skrinim për vi n 2015 për të anketuarit në moshë nga 50-74 e rreth 17.000 të anketuarve, për të cilët është e duhur 55.000 FOBT (nga 3 teste për të anketuar).


Nr MASA PËRMBARUES Mjete finansiare MKD





10 Qendrat për shëndet publik 13.600х50=680.000,00

3.Koordinimi i skrinimit i 10

Qendrave të Shëndetit Publik

10 Qendrat për shëndet pub-

lik(10х50.000,00)500.000,00

4.Edukim i mjekëve amë Qendra për

medicinë familijare 100.000,00


9 Të dhënat janë të mara nga Gaz.Zyrt I RM’s nr 17, 28.01.2014 fq. 7-1010 Të dhënat janë marr nga gaz.zyrt nr.196, 26 dhjetor 2014, f. 23-24



Me rebalansin e 1 nga vi 28.09.2015 mjetet janë zvogluar në 4.290.000,00 denarë, mandej me rebalans 2 (11.12.2015) janë të shkurtuara në 2.290.000,00 denarë11

VITI 2016

Përgjigjet e prituara për esë për skrinim për vi n 2016 për të anketuarit në moshë nga 50-74 e rreth 17.000 të anketuarve, për të cilët është e duhur 55.000 FOBT (nga 3 teste për të anketuar).


Nr. MASA PËRMBARRUES Mjete finansiare MKD



2.Analiza e testit FOB, raportimit,

mbajtjen e të dhënave (reagensave)

10 Qendra për shëndet publik 13.600х50=680.000,00

3. Koordinimi i skrinimit i 10 Qendrave të Shëndetit Publik

10 Qendra për shëndet publik (10х20.000,00)

200.000,00

4.Edukim i mjekëve amë

Qendra për medicinë familijare

100.000,00


Me rebalans 1 nga 17.10.2016 mjetet janë shkurtuar në 2.680.000,00 denarë.13

11 Programi për ndryshimin e Programit për zbulimin e hershëm të sëmundjeve malinje 2015, gaz.zyrta. nr.167/2015, fq.5612 Të dhënat janë të mara nga Gaz.zyrtare nr.2, 8 janar, 2016, fq.11313 Programi për ndryshim të Programit për detek m të hershëm të sëmundjeve maline 2016, Gazet zyrt nr.190/2016, fq.81

VITI 2017

Mjete fi nanciare për realizim skrinimit të karcinomit kolorektal KRK 2017 në lartësi prej 900.000,00 denarëvë Gazetë Zyrt nr.192/2016, faqe 142-143.

Nr. МASA PËRMBARRUES Mjete finansiare MKD



10 Qendra për shën-det publik 10.000х50=500.000,00

3.Koordinimi i skrinimit i 10

Qendrave të Shëndetit Publik

10 10 Qendra për shëndet publik (10х30.000,00)

300.000,00

4. Edukim i mjekëve amëQendra për

medicinë familijare Fakulteti i medicinës

100.000,00

GJITHËSEJT 900.000,00

Në bazë të metodologjisë e cial në mënyrë kvan ta ve përshkruan parashiket dhe realizimin e programës preven ve, shihet së pari se ekziston rënje dras ke e mjeteve të cilat parashihen në vetë programën, e cila e arrin kulmin në 2017.

Në vitet e para të realizimit të programit kemi qasje populliste e cila duhejt të tregon-te përkush m të fortë për preven vë dhe rekomandime për ISHP, por përmes rebal-ansit të buxhe t dhe rënies së vazhdueshmë të mjeteve të parapara, si dhe realizim të të njejtave, maskat realisht ranë.

Në periudhën 2015-2016 ka një rënie në planifi kimin e buxheteve të programeve për të përfunduar planifi kimin e buxhe t për vi n 2017 prej vetëm 900.000 denarë, të cilat nuk do të furnizojnë tes n FOB, duke treguar shfrytëzimin e njëjtë në të kaluarën. Që të jetë situate edhe me rrëndë, mjekët amë në dy vitet e fundit as që kanë qenë pjesë e edukimeve, për të cilat programe mjekët nuk kanë as fob teste.

Situata e kë llë e mjekëve amë nga rajoni lindor, që tregon se fob testet distribuohen në vende tjera ose nuk realizohen.

Sidoqo fotografi më të qartë marrim nga dëshmitë e Krytarëve të mjekëve amë si dhë të punësuarave në Qendrat për Shëndet publik:

Kryetarja e Mjekëve amë nga Dellçeva, Dr.Sonja Mavrodieva thotë:

„Ne si mjekë amë ishim të obligaur të realizojmë program preven ve për KRK, në përputhje më qëllimet e realizuara. Kjo zgja me vite dhe ishte në përputhje me pro-gramin e Ministrisë së shëndetësisë.

Vetë ministria i ndjek trendet dhe në përputhje me sta s kat e programeve të plan-ifi kuara, të cilave u jepet theks i veçant. Qëllimi ynë ishte shpërndarja e testeve tek grupmoshat e ndryshme, por edhe sipas historia t, dhe në qo se tes is the pozi- v ta udhëzojmë në monitorim të mëtutjeshëm dhe nëse duhet edhe tes m të më-

tutjeshëm. Për fat të keq ose nga 2015 nuk kemi të pranuar teste të lla, pasi qëllimet kanë theks për sëmundje tjera të mundshme “.



Z-Velik Gërkov, Drejtor i IP Qendra për shëndet publik -Sh p, thotë:

„Programi fi lloi mirë, por nuk u pranua nga mjekët amë. Në rrjedhën e mëtutjeshme të furnizimit me teste nuk ishte e rregulluar dhe nuk realizohje mirë, poashtu bash-këpunimi me mjekët amë nuk ishtë ne nivel për realizim të njejtës. Mjetet shkurtohen përshkak se në teren nuk ka realizim të realtë të programit psh. Nuk ka komunikim të realtë midis palëve që marrin pjesë në program. Pikërisht për këtë ka nevojë për vendosje të komunikimit midis të gjitha palëve “.

PËRFUNDIME

Ministria e Shëndetësisë nuk ka arritur objek vat e programit parandalues shqyr mit të organizuar për kancer kolorektal;

Vdekjet nga kanceri i zorrës së trashë dhe kancerin e zorrës së trashë është në rritje të shpejtë, dhe Ministria e Shëndetësisë dhe Qeveria në mënyrë dras ke shkurtuar fondet për zba min e programit të organizuar të shqyr mit për kancerin kolorektal;

Ministria e Shëndetësisë në rajonin lindor ka ngecur në shpërndarjen në dhënien e testeve FOB për kancer kolorektal në Qendrat për shënde n publik, nuk e kryehen trajnimin e mjekëve amë dhe të zbatojë programin siç është planifi kuar.

REKOMANDIME

Ministria për shëndetësi duhet duhet të adaptojë pjesën programore të Programit për skrinim të organizuar të karcinomit kollorektal dhe detajisht të defi nojë përgjeg-jësit midis përmbaruesve të programit. Ministria për shëndetësi duhet në mënyrë të barabartë dhe në kohë të bëjë distribuimin e FOB testeve në të gjitha regjionet në bazë të metodologjisë së saktë.

Në zba min e programeve parandaluese të përfshijnë komisionet për promovimin e të drejtave të pacientëve të përcaktuara nga këshillat komunale, monitorimin, popul-larizimin dhe efi kasite n dhe efek vite n e programeve për këtë arsye më të madhe;

Ministria e Shëndetësisë për të zgjeruar bazën për mbajtjen e shënimeve të zba m-it të shqyr mit për kancerin kolorektal: në nivel rajonal dhe komunal, moshës dhe gjinisë, për të siguruar monitorimin dhe planifi kimin e masave dhe ak viteteve në programin më të mirë;

BIBLIOGRAFIA

• Vlerësimet e popullsisë së 30.06.2015 dhe 31.12.2015 sipas gjinisë dhe moshës, nga ana e komunave dhe rajoneve sta s kore (HTEC3-2007) h p://www.stat.

gov.mk/PrikaziPoslednaPublikacija.aspx?id=11

• Morbidite spitalor në Republikën e Maqedonisë 2015, Ass.Dr. Shaban Me-me ,ISHP Ins tu për shënde n publik RM– Shkup, 2016, h p://iph.mk/ëp-con-tent/uploads/2014/09/BM-2015_bez-cip.pdf

• Raport mbi shënde n e popullsisë së Maqedonisë 2015 Ass.D-r.Shaban Meme dhe kolegët, Ins tu për Shëndet publik, Shkup,2016, h p://iph.mk/ëpcontent/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2015-so-cip.pdf

• ISHP, Ins tu për shëndet public në Republikën e Maqedonisë,Shkup,nëntor 2015,

• h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2014-IJZ.pdf

• Neoplazma malinje në Republikën e Maqedonisë 2013 – 2015, Ass. Dr Shaban Meme dhe bashkëpuntorët, ISHP Ins tu për shendet public I Republikës së Maqedonisë, Shkup, Janar 20172017,

• h p://iph.mk/ëp-content/uploads/2017/06/maligni-neoplazmi-2013-2015.pdf

• Buxhet i RM 2017, h p://ëëë.fi nance.gov.mk/fi les/u6/Budzet%202017.pdf

• Buxhet i RM 2016, h p:// www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/BUDZET%202016%20.pdf

• Llogaria përfundimtare e buxhe t të RM për 2016, h p:// www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/Zavrsna%20smetka%2C%20Konecen%20Izvestaj%20i%20Mislenje%20na%20MF.pdf

• Buxhet i RM 2015, h p://www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/BUDZET%202015%20ZA%20OBJAVUVANJE%2021.10.2014_0.pdf

• Llogaria përfundimtare e buxhe t të RM për 2015, h p:// www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202015_0.pdf

• Buxhet i RM 2014, h p://fi nance.gov.mk/fi les/BUDZET%202014%20FINAL-NA%20VERZIJA%2019.12.2013.pdf

• Llogaria përfundimtare e buxhe t të RM për 2014, h p:// www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202014.pdf

• Buxhet i RM 2013

• h p://fi nance.gov.mk/fi les/Budzet%20na%20RM%20za%202013%20Za%20OB-JAVUVANJE%20%20%2024.12.2012.pdf

• Llogaria përfundimtare e buxhe t të RM për 2013, h p:// www.fi nance.gov.mk/fi les/u6/Zavrsna%20smetka%20za%202013.pdf

• Gazeta zyrtare nr. 166/2014, h p:// www.slvesnik.com.mk/Is-



sues/5a6ae9e9e97749db896357e948e16b10.pdf

• Gazeta zyrtare nr..167/2015, h p:// www.slvesnik.com.mk/Issues/b7e29dc-c351b4ac28c389be15955c380.pdf

• Gazeta zyrtare nr..217/2015, h p:// www.slvesnik.com.mk/Issues/3ecbebc-9465b443e8019f0d6845af8eb.pdf

• Gazeta zyrtare nr. 190/2016, h p:// www.slvesnik.com.mk/Issues/7a2cfea2f8c-642d295cb188418b8834b.pdf

• Gazeta zyrtare nr.192/2016, h p:// www.slvesnik.com.mk/Issues/83adbbd-2190442d3aa0922b173ec3c01.pdf

• Programi për detek m të hershëm të kancerit në zorrën e trashë në RM në vi n 2012 (mosha 50-74) h p:// www.cph.mk/ p/dokumen /SocijalnaM/PDF/Programa%20za%20rana%20detekcija%20na%20rak%20na%20debeloto%20crevo%20vo%20RM%202012.pdf

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје 352.072.2(497.7)(082) Студии на случај за спроведување на политики за регионален развој / [автори Славица Ќучукова Николова ... [и др.] ; превод на албански јазик Осман Реџепи]. - Скопје : Центар за стратегиски истражувања и документација Форум, 2017. - 411 стр. : илустр. ; 26 см Текст на мак. и алб. јазик. - Фусноти кон текстот. - Автори: Славица Ќучукова Николова, Митко Николов, Борјанчо Мицевски, Емин Рустемовски, Емина Рустемовска, Владо Анчев, Трајан Димковски, Лилјана Јоноски, Марјан Николов, Астрит Реџепи, Никола Писарев, Јорданчо Миневски, Блаже Јосифовски, Тодор Цонев, Зоран Биковски. - Библиографија: стр. 206-207 ; Bibliografi a: стр. 406-408. - Содржи и: Studime ras për implemen m të poli kave për zhvillim rajonal ISBN 978-608-65263-5-1 1. Ќучукова Николова, Славица [автор] а) Локална самоуправа - Регионален развој - Македонија - Зборници COBISS.MK-ID 103858442

STUDIME RASTI PËR


ПРОЕКТОТ Е ФИНАНСИРАН ОД ЕВРОПСКА УНИЈА

STUDIME RASTI PËR RAJONAL PËR...

Documents

Transcript of STUDIME RASTI PËR RAJONAL PËR...