STUDIJA - ekip.metreće generacije (IMT-2000/UMTS, uključujući HSPA+ i DC-HSDPA). Radio pristupni...

UNIVERZITET CRNE GORE

ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET U PODGORICI

Broj: 02/1-110

Datum, 05.02.2015. godine

STUDIJA O NAČINU DODJELE RADIO-

FREKVENCIJA IZ OPSEGA 790-862MHz

Podgorica, februar 2015. godine

UNIVERZITET CRNE GORE

ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET U PODGORICI

STUDIJA

O NAČINU DODJELE RADIO-FREKVENCIJA IZ OPSEGA 790-862MHz

Investitor: Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost

Ugovor broj: 03/1-1866 od 23.10.2014. god. (0102-2222/16 od 24.10.2014. god.)

Projektni tim:

1. Prof. dr Zoran Veljović, dipl.el.ing. 2. Doc. dr Enis Kočan, dipl.el.ing. 3. mr Uglješa Urošević, dipl.el.ing.

PRODEKAN,

Doc. dr Milutin Radonjić

SADRŽAJ

UVOD 1

1. STEPEN TEHNOLOŠKOG RAZVOJA I DOSTUPNOSTI MOBILNIH KOMUNIKACIONIH MREŽA I USLUGA U CRNOJ GORI

3

1.1. Stepen tehnološkog razvoja mobilnih komunikacionih mreža u Crnoj Gori

32

1.2. Stepen dostupnosti mobilnih komunikacionih mreža i usluga u Crnoj Gori

6

1.3. Pregled tržišta mobilnih komunikacionih usluga u Crnoj Gori 9

2. ANALIZA TRENUTNIH RF DODJELA MOBILNIM OPERATORIMA I PROCJENA BUDUĆIH POTREBA ZA RF SPEKTROM

14

2.1. Analiza trenutnih radio-frekvencijskih dodjela mobilnim operatorima u Crnoj Gori

14

2.2. Procjena potreba za spektrom neophodnim za dalji razvoj mobilnih komunikacionih sistema

21

3. ANALIZA REGULATORNOG I TEHNIČKOG OKVIRA ZA IMPLEMENTACIJU TRA-ECS SISTEMA

26

3.1. Analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA-ECS sistema u Crnoj Gori

26

3.1.1. Plan namjene radio-frekvencijskog spektra 27 3.1.2. Planovi raspodjele radio-frekvencija 28 3.1.2.1. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 790-

862MHz za TRA-ECS sisteme 29

3.1.2.2. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme

30

3.1.2.3. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1710-1785/1805 1880MHz za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme

31

3.1.2.4. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920MHz, 1920-1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme

31

3.1.2.5. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme

32

3.1.3. Međunarodni sporazumi o koordinaciji radio-frekvencija

33

3.1.4. Postupak dodjele odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javne mobilne komunikacione mreže

34

3.2. Analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA-ECS sistema na CEPT/ECC nivou

35

3.2.1. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 800MHz 35 3.2.1.1. ECC Odluka ECC/DEC/(09)03 36

3.2.1.2. ECC Preporuka ECC/REC/(11)04 36 3.2.2. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opsege 900

MHz i 1800 MHz 37

3.2.2.1. ERC Odluka ERC/DEC/(94)01 38 3.2.2.2. ERC Odluka ERC/DEC/(95)03 38 3.2.2.3. ERC Odluka ERC/DEC/(97)02 39 3.2.2.4. ECC Preporuka ECC/REC/(05)08 39 3.2.2.5. ECC Odluka ECC/DEC/(06)13 40

3.2.2.6. ECC Preporuka ECC/REC/(08)02 40 3.2.2.7. Odluke Evropske Komisije 2009/766/ECC i

2011/251/EU 42

3.2.3. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 2GHz 42 3.2.3.1. ECC Odluka ECC/DEC/(06)01 43 3.2.3.2. ERC Preporuka ERC/REC/(01)01 43 3.2.4. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 2,6GHz 45 3.2.4.1. ECC Odluka ECC/DEC/(02)06 i ECC Odluka

ECC/DEC/(05)05 45

3.2.4.2. ECC Preporuka ECC/REC(11)05 46 3.3. Potrebne aktivnosti Agencije na unapređenju regulatornog

okvira 48

4. MODELI DODJELE RADIO-FREKVENCIJSKOG SPEKTRA PUTEM JAVNOG NADMETANJA

49

4.1. Osnovni pojmovi i oznake 49 4.1.1. Procjene vrijednosti 50 4.1.2. Ciljevi javnog nadmetanja 51 4.1.3. Alokacija stavki i određivanje pobjednika javnog

nadmetanja 51

4.1.4. Pravilo prve cijene i pravilo druge cijene 52 4.1.5. Jezgrovitost 53 4.2. Pregled metoda javnog nadmetanja 53 4.2.1. Nekombinatorne forme javnog nadmetanja 55 4.2.2. Kombinatorne forme javnog nadmetanja 57 4.3. Poređenje beauty contest metode i metode aukcije spektra 62

4.4. Istovremena višekružna rastuća aukcija (SMRA) 64

4.4.1. Rizik izloženosti 66

4.4.2. Ograničena zamjena 66

4.4.3. Strategije ravnoteže 66

4.5. Kombinatorna "clock" aukcija (CCA) 67

4.5.1. Realizacija CCA 68

4.5.2. Pravilo aktivnosti sidrenja 69

4.5.3. Određivanje pobjednika 70

4.5.4. Cijene najbliže Vickrey jezgru 71

4.5.5. Nedostaci CCA 76

4.6. Pregled osnovnih karakteristika SMRA i CCA formata aukcije 77

4.7. Aukcije sa zapečaćenim ponudama 78

4.8. Kako odabrati optimalnu metodu javnog nadmetanja 80

5. ANALIZA MOGUĆIH OPCIJA VEZANO ZA KLJUČNE ELEMENTE JAVNOG NADMETANJA

83

5.1. Moguće opcije dodjele koje se odnose na širinu jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova

83

5.1.1. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 800 MHz

83


88


90

5.1.4. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 2GHz

91

5.1.5. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 2,6GHz

92

5.2. Moguće opcije dodjele koje se odnose na spectrum cap 93 5.2.1. Moguće opcije za spectrum cap u prvom scenariju

dodjele 94

5.2.2. Moguće opcije za spectrum cap u drugom scenariju dodjele

96

5.2.3. Moguće opcije za spectrum cap u trećem scenariju dodjele

97

5.3. Moguće opcije dodjele koje se odnose na obim i dinamiku pokrivanja

100

5.3.1. Moguće opcije za coverage zahtjeve u prvom scenariju dodjele

102

5.3.2. Moguće opcije za coverage zahtjeve u drugom scenariju dodjele

105

5.3.3. Moguće opcije za coverage zahtjeve u trećem scenariju dodjele

106

6. PREDLOG OPTIMALNOG RJEŠENJA ZA CRNU GORU 107 6.1. Ciljevi javnog nadmetanja i scenario dodjele 107 6.2. Predlog optimalnog modela javnog nadmetanja 108 6.3. Predlog perioda važenja odobrenja za korišćenje radio-

frekvencija 109

6.4. Predlog optimalne strukture radio-frekvencijskih blokova 110

6.5. Predlog optimalnih vrijednosti za spectrum cap 111 6.6. Pregled minimalnih coverage zahtjeva 111 6.7. Predlog najnižeg iznosa jednokratne naknade 113

LISTA SKRAĆENICA ....................................................................... 115

REFERENCE ............................................................................ 118

1

UVOD

Okončanjem procesa digitalizacije TV radio-difuzije u Crnoj Gori, koji treba da se završi najkasnije 17. 06. 2015. godine, radio-frekvencijski opseg 790-862MHz postaje slobodan za realizaciju zemaljskih javnih mobilnih telekomunikacionih mreža (TRA-ECS). Radio-frekvencijski opseg 2500-2690MHz je Planom namjene radio-frekvencijskog spektra takođe opredijeljen za realizaciju TRA-ECS sistema i slobodan je za dodjelu. Pored toga, Telenor-u i T-Mobile-u, kao postojećim mobilnim telekomunikacionim operatorima, odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz opsega 900MHz, 1800MHz i dijela resursa iz opsega 2GHz ističu krajem 2016. godine, odnosno početkom 2017. godine. Stoga je Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost (u daljem tekstu Agencija) u prilici da tokom 2015. godine sprovede postupak dodjele radio-frekvencija iz navedenih opsega. Shodno Projektnom zadatku, ova Studija kroz tražene analize i predložena rješenja, treba da pruži Agenciji smjernice za kreiranje izbalansiranog regulatornog okvira za dodjelu radio-frekvencija, koji će omogućiti ispunjenje sljedećih zahtjeva:

- Očuvanje/unaprjeđenje konkurencije na tržištu EK usluga u Crnoj Gori, uključujući i mogućnost ulaska novog mobilnog operatora;

- Kreiranje uslova za dalji nesmetan razvoj mobilnih EK mreža i usluga;

- Doprinos postizanju ciljeva Strategije razvoja informacionog društva u periodu 2012-2016. godina i

- Omogućavanje maksimalnih prihoda za budžet Crne Gore od jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija.

U cilju ispunjenja zahtjeva iz Projektnog zadatka u prvom poglavlju Studije daje se pregled stepena tehnološkog razvoja i dostupnosti mobilnih komunikacionih mreža i usluga u Crnoj Gori, kao i pregled stanja na ovom segmentu tržišta, sa odgovarajućim zaključcima. U drugom poglavlju Studije vrši se analiza trenutnih radio-frekvencijskih dodjela mobilnim operatorima u Crnoj Gori i procjena potreba za spektrom neophodnim za dalji razvoj mobilnih komunikacionih sistema, u radio-frekvencijskim opsezima ispod 5GHz. Detaljna analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA-ECS sistema u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz na nacionalnom i CEPT/ECC nivou, kao i predlog aktivnosti i mjera koje je na nacionalnom nivou neophodno preduzeti u cilju obezbjeđivanja uslova za nesmetan i efikasan razvoj TRA-ECS sistema u ovim opsezima u Crnoj Gori, prikazana je u trećem poglavlju ove Studije. Nakon toga, u četvrtom poglavlju Studije vrši se uporedna analiza metoda javnog nadmetanja za dodjelu radio-frekvencijskog spektra. Posebna pažnja je posvećena analizi

2

najčešće primjenjivanih modela aukcije spektra kada je predmet javnog nadmetanja veći broj licenci, odnosno radio-frekvencijskih blokova iz jednog ili više opsega: SMRA i CCA formata aukcije. U petom poglavlju Studije analiziraju se moguće opcije, koje se odnose na neke ključne elemente javnog nadmetanja za dodjelu radio-frekvencija, kao što su širina jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova, spectrum cap i zahtjevi u pogledu pokrivanja. Tretirana su sva tri scenarija dodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz koja su navedena u Projektnom zadatku za izradu ove Studije:

- dodjela radio-frekvencija samo iz opsega 800MHz (prvi scenario),

- istovremena dodjela radio-frekvencija iz opsega 800MHz i 2,6GHz (drugi scenario) i

- istovremena dodjela radio-frekvencija iz opsega 800MHz i 2,6GHz, kao i iz opega 900MHz, 1800MHz i 2GHz za koje postojeća odobrenja ističu početkom 2017. godine (treći scenario).

Nakon svih prethodno sprovedenih analiza, u poslednjem poglavlju Studije daje se predlog optimalne strategije javnog nadmetanja za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža u Crnoj Gori, kroz definisanje:

- Modela javnog nadmetanja;

- Perioda važenja odobrenja za korišćenje radio-frekvencija;

- Širine jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova koji su predmet javnog nadmetanja;

- Maksimalnog broja jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova koji se može dodijeliti jednom operatoru (spectrum cap);

- Minimalnih zahtjeva u pogledu dinamike pokrivanja teritorije/ stanovništva Crne Gore signalom mreže;

- Predloga najnižeg iznosa jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija (spectrum pricing).

3

1. STEPEN TEHNOLOŠKOG RAZVOJA I DOSTUPNOSTI MOBILNIH KOMUNIKACIONIH MREŽA I USLUGA U CRNOJ GORI

U ovom poglavlju Studije daje se pregled stepena tehnološkog razvoja i dostupnosti mobilnih komunikacionih mreža i usluga u Crnoj Gori, kao i pregled stanja na ovom segmentu tržišta, sa odgovarajućim zaključcima. 1.1. Stepen tehnološkog razvoja mobilnih komunikacionih mreža u

Crnoj Gori Širok spektar mobilnih komunikacionih usluga u Crnoj Gori pruža se posredstvom tri zemaljske mobilne komunikacione mreže, od strane tri mobilna operatora: Telenor, Crnogorski Telekom (T-Mobile) i Mtel. Sve tri mreže su zasnovane na harmonizovanim standardima druge generacije (GSM/DCS1800, uključujući i paketski segment GPRS, odnosno EDGE) i treće generacije (IMT-2000/UMTS, uključujući HSPA+ i DC-HSDPA). Radio pristupni dio GSM/DCS1800 mreža realizovan je u opsezima 900MHz i 1800MHz, dok je pristupni dio UMTS mreža realizovan u opsegu 2GHz. Dodjelom dodatnih radio-frekvencijskih resursa u pomenutim opsezima početkom 2012. godine i odobravanjem bezuslovnog refarming-a spektra (slijedeći princip tehnološke neutralnosti), od strane Agencije je kreiran povoljan okvir za implementaciju novih tehnologija, prije svega UMTS tehnologije u opsegu 900MHz i LTE tehnologije u opsegu 1800MHz, što su operatori i učinili. Stepen tehnološkog razvoja savremenih mobilnih komunikacionih mreža ogleda se u mogućnostima mreže da podrži, prije svega širokopojasne data usluge. Kada je riječ o podršci data uslugama, GPRS/EDGE je implementiran na svim GSM/DCS1800 radio baznim stanicama svih operatora. Podsjećanja radi, GPRS omogućava protok od 53kb/s prema korisniku, a EDGE od oko 230kb/s prema korisniku (teorijski maksimum od 115kb/s za GPRS, odnosno 384kb/s za EDGE ograničen je brzinom procesiranja terminala). Teorijski, u UMTS mrežama bez HSxPA unapređenja (WCDMA, 3GPP Release 99) moguće je ostvariti maksimalni protok od 384kb/s, a u zavisnosti od implementirane verzije HSDPA/HSUPA tehnologije (3GPP Release 5 i 6) teorijski je moguće ostvariti maksimalni protok od 14,4Mb/s prema korisniku (downlink), odnosno 5,76Mb/s od korisnika (uplink). U pristupnom dijelu 3G mreža (bez obzira na primijenjeni opseg) sva tri mobilna operatora u Crnoj Gori su implementirala HSPA+ tehnologiju (3GPP Release 7). Sve 3G radio bazne stanice sva tri mobilna operatora teorijski omogućavaju maksimalni protok od 21,1Mb/s prema korisniku u kanalu širine 5MHz. U zavisnosti od potreba za kapacitetom, na većem broju lokacija u urbanim djelovima većih gradova implementiran je dual-carrier (DC) koncept, koji teorijski omogućava protok od maksimalno 42,2Mb/s prema korisniku, koristeći dva susjedna kanala širine 5MHz. DC-HSDPA (3GPP Release 8) je trenutno posljednja komercijalno dostupna verzija IMT-2000/UMTS standarda na globalnom nivou.

4

U Tabeli 1.1 dat je pregled svih verzija IMT-2000/UMTS standarda, sa naznakom onih koje su implementirane u Crnoj Gori. Tabela 1.1. Pregled verzija IMT-2000/UMTS standarda

Tehno-logija

3GPP Release

Modu-lacija

MIMO, DC

Max. protok

downlink [Mb/s]

Max. protok uplink [Mb/s]

Impleme-ntirano u Crnoj Gori

WCDMA Release 99 QPSK - 0,384 0,384 Da

HSDPA

Release 5 QPSK - 1,8 0,384

Da Release 5 16-QAM - 3,6 0,384 Release 5 16-QAM - 7,2 0,384 Release 5 16-QAM - 14,4 0,384

HSUPA Release 6 QPSK - 14,4 5,76 Da

HSPA+

Release 7 64-QAM - 21,1 11,0 Da

Release 7 16-QAM 2x2 MIMO 28,8 11,0 Komercijalno

nedostupno

Release 8 64-QAM 2x2 MIMO 42,2 11,0 Komercijalno

nedostupno

DC-HSDPA

Release 8 64-QAM DC 42,2 11,0 Da

Release 9 64-QAM DC, 2x2 MIMO 84 23 Komercijalno

nedostupno

MC-HSDPA Release 10 64-QAM 4C, 2x2 MIMO 168 23 Komercijalno

nedostupno

MC-HSDPA Release 11 64-QAM 8C, 2x2 MIMO 336 70 Komercijalno

nedostupno Treba napomenuti da navedene vrijednosti predstavljaju teorijske maksimume, koji se u realnim uslovima ne mogu postići. Realni protoci na aplikativnom nivou zavise od mnogo parametara, kao što su stanje u mobilnom radio kanalu, broj aktivnih korisnika u ćeliji, kapacitet veze prema jezgru mreže..., a neki čak nijesu ni povezani sa performansama mreže (zagušenje u mrežama drugih operatora, brzina procesiranja servera...). Tipična korisnička brzina prenosa u mrežama sa HSPA+ tehnologijom se najčešće kreće u rasponu od 1 do 5Mb/s na downlink-u, odnosno od 500kb/s do 2Mb/s na uplink-u. Stalna potreba korisnika za sve većim brzinama prenosa podataka i kvalitetom servisa uslovila je mobilne operatore i u Crnoj Gori da konstantno unaprjeđuju svoje mreže i na taj način drže korak u tehnološkom razvoju sa operatorima u razvijenim evropskim državama. Koristeći pogodnosti pripadnosti velikim telekomunikacionim grupama, mobilni operatori u Crnoj Gori su postali regionalni lideri u razvoju novih tehnologija. Kako je već navedeno, mobilne komunikacione mreže treće generacije (3G), zasnovane na IMT-2000/UMTS standardu i WCDMA tehnici višestrukog pristupa, prošle su razvojni put od WCDMA, preko HSDPA/HSUPA do HSPA+ i DS-HSDPA verzije, kao trenutno posljednjeg komercijalno dostupnog unaprjeđenja, omogućavajući maksimalne brzine prenosa podataka ka korisniku do 21,1Mb/s u kanalu širine 5MHz, odnosno do 42,2Mb/s u kanalu širine 10MHz.

5

Za dalji razvoj mobilnih komunikacionih mreža, sa znatno većim zahtjevima, bilo je neophodno implementirati sasvim novu tehnologiju pristupnog radio interfejsa. Dio RF resursa kojima raspolažu u opsegu 1800MHz, a koji su im prvobitno dodijeljeni za DCS1800, Telenor i T-Mobile su na bazi refarming-a spektra angažovali za implementaciju spektralno efikasnije LTE tehnologije. Iako je dio IMT-2000 familije standarda, LTE (3GPP Release 8) se u komercijalnom smislu smatra 4G tehnologijom mobilnih komunikacionih mreža. LTE tehnologiju odlikuju znatno veća propusnost (veće brzine prenosa podataka), veća brzina odziva mreže za zahtijevane servise (manji ping), veća fleksibilnost spektra (podržane različite širine kanala). Brzine prenosa podataka ka i od korisnika u LTE sistemu zavise od širine raspoloživog spektra i uslova u mobilnom radio kanalu, tj. od izbora parametara prenosa. U Tabeli 1.2 i Tabeli 1.3 date su maksimalne brzine prenosa u LTE downlink-u i uplink-u, respektivno. Tabela 1.2. Maksimalne brzine prenosa podataka u LTE downlink-u

Mod. i kodni odnos

Bita po

simb. MIMO

Dostupna brzina prenosa [Mb/s] 1,4 MHz

3 MHz

5 MHz

10 MHz

15 MHz

20 MHz

QPSK ½ 1 SISO 0,8 2,2 3,7 7,4 11,2 14,9 16QAM ½ 2 SISO 1,5 4,4 7,4 14,9 22,4 29,9 16QAM ¾ 3 SISO 2,3 6,6 11,1 22,3 33,6 44,8 64QAM ¾ 4,5 SISO 3,5 9,9 16,6 33,5 50,4 67,2 64QAM 1/1 6 SISO 4,6 13,2 22,2 44,7 67,2 89,7 64QAM ¾ 9 2X2 MIMO 6,6 18,9 31,9 64,3 96,7 129,1

64QAM 1/1 12 2X2 MIMO 8,8 25,3 42,5 85,7 128,9 172,1 64QAM 1/1 24 4X4 MIMO 16,6 47,7 80,3 161,9 243,5 325,1

Tabela 1.3. Maksimalne brzine prenosa podataka u LTE uplink-u

Mod. i kodni odnos

Bita po

simb. MIMO

Dostupna brzina prenosa [Mb/s] 1,4 MHz

3 MHz

5 MHz

10 MHz

15 MHz

20 MHz

QPSK ½ 1 SISO 0,9 2,2 3,6 7,2 10,8 14,4 16QAM ½ 2 SISO 1,7 4,3 7,2 14,4 21,6 28,8 16QAM ¾ 3 SISO 2,6 6,5 10,8 21,6 32,4 43,2

16QAM 1/1 4 SISO 3,5 8,6 14,4 28,8 43,2 57,6 64QAM ¾ 4,5 SISO 3,9 9,7 16,2 32,4 48,6 64,8 64QAM 1/1 6 SISO 5,2 13,0 21,6 43,2 64,8 86,4

I Telenor i T-Mobile su pri implementaciji LTE mreže u opsegu 1800MHz primijenili sličnu strategiju u pogledu frekvencijskog planiranja. Za LTE pristupnu mrežu opredijeljeno je 20MHz spektra (puna širina LTE kanala), sa izuzetkom regiona Glavnog grada Podgorica, gdje je usljed intenzivnog razvoja DCS1800 pristupa, za LTE angažovano samo 15MHz. LTE tehnologija implementirana u mreži Telenor-a omogućava maksimalni protok od 100Mb/s na downlink-u i 48Mb/s na uplink-u u kanalu širine

6

20MHz i uz primjenu 2x2 MIMO tehnike, odnosno 75Mb/s na downlink-u i 35Mb/s na uplink-u u kanalu širine 15MHz. Odgovarajuće maksimalne brzine prenosa u LTE mreži T-Mobile-a iznose 150Mb/s na downlink-u i 50Mb/s na uplink-u u kanalu širine 20MHz i uz primjenu 2x2 MIMO tehnike, odnosno 100Mb/s na downlink-u i 35Mb/s na uplink-u u kanalu širine 15MHz. Stvarni protok na aplikativnom nivou značajno je manji iz razloga koji su prethodno opisani. Kod sva tri mobilna operatora GSM/DCS1800, UMTS i LTE mreže funkcionišu integralno, sa integrisanim jezgrom i zajedničkom prenosnom mrežom. U mrežama sva tri operatora omogućen je tzv. vertikalni handover, tj. automatsko prebacivanje konekcije sa jedne na drugu tehnologiju, čime se postiže ostvarivanje maksimalnih performansi prenosa i neprekidnost veze. Prenosni dio mreže Telenor-a i MTEL-a zasnovan je uglavnom na mikrotalasnim radio-relejnim vezama, sa za sada još uvijek manje zastupljenim prenosom po optičkim vlaknima za koji se može reći da je u ekspanziji. T-Mobile na kičmi prenosne mreže koristi optičke prenosne kapacitete, a u last mile dijelu se takođe u velikoj mjeri oslanja na mikrotalasne radio-relejne veze. U cilju obezbjeđivanja podrške za zadovoljenje rastućih zahtjeva za širokopojasnim uslugama, kapaciteti prenosnih mreža se konstantno proširuju, povećanjem kapaciteta radio-relejnih veza (na nekim trasama do tehnološkog maksimuma) i razvojem optičkih spojnih puteva u last mile dijelu. Važno je napomenuti da su sva tri mobilna operatora izvršila migraciju prenosnih mreža ka all IP prenosu. 1.2. Stepen dostupnosti mobilnih komunikacionih mreža i usluga u

Crnoj Gori Ono po čemu se Crna Gora može svrstati u društvo sa najrazvijenijim zemljama Evrope je stepen pokrivenosti stanovništva signalom mobilnih komunikacionih mreža. Naime, sva tri operatora ističu pokrivenost stanovništva signalom GSM mreža od preko 99%, što Crnu Goru svrstava u red zemalja sa izuzetno dobrom pokrivenošću stanovništva. Pokrivenost teritorije Crne Gore GSM signalom obuhvata sve naseljene oblasti, glavne saobraćajnice (uključujući i duže tunele) i turističke centre i iznosi preko 85% ukupne teritorije Crne Gore. Pri tome, pokrivenost GSM mrežom se dalje unaprjeđuje i kroz mehanizme univerzalnog servisa, koji u Crnoj Gori pruža mobilni operator Telenor. Na Slici 1.1 dat je prikaz pokrivenosti teritorije Crne Gore signalom GSM mreža Telenor-a i T-Mobile-a. Imajući u vidu veoma zahtjevnu konfiguraciju terena u Crnoj Gori sa aspekta pokrivanja signalom mobilne komunikacione mreže, radio pristupni dio GSM mreže sva tri operatora realizovan je sa prilično velikim brojem radio baznih stanica (preko 300 lokacija baznih/repetitorskih stanica u mreži Telenor-a i T-Mobile-a i oko 280 u mreži MTEL-a). Osim GSM radio baznih stanica u opsegu 900MHz, koje se koriste za osnovno pokrivanje 2G signalom, problemi kapaciteta, naročito u gusto naseljenim područjima, gdje

7

se očekuje veliki obim govornog saobraćaja, rješavani su, uglavnom kolociranim, GSM/DCS1800 radio baznim stanicama u opsegu 1800MHz.

Izvor: www.telenor.me Izvor: www.telekom.me

Slika 1.1. Pokrivenost teritorije Crne Gore signalom GSM mreže: Telenor (lijevo), T-Mobile (desno)

Pokrivenost signalom UMTS mreža je takođe na visokom nivou i obuhvata sva urbana naselja i značajan dio suburbanih i ruralnih oblasti. Impleme-ntacijom UMTS tehnologije u opsegu 900MHz sva tri operatora su značajno unaprijedila dostupnost 3G servisa, a Telenor i T-Mobile navode pokrivenost stanovništva Crne Gore signalom UMTS mreže od preko 90%. Na Slici 1.2 dat je prikaz pokrivenosti teritorije Crne Gore signalom UMTS mreža Telenor-a i T-Mobile-a. Radio pristupni dio UMTS mreža sva tri operatora takođe je realizovan sa prilično velikim brojem Node B stanica, tipično kolociranih sa GSM/DCS1800 radio baznim stanicama. Razvoj UMTS RAN mreže u opsegu 2GHz upotpunjen je implementacijom ove tehnologije u dijelu dodijeljenog spektra za GSM u opsegu 900MHz, čime je pokrivenost proširena na značajan dio ruralnih oblasti. U UMTS mreži Telenora aktivno je oko 240 Node B stanica, od kojih je blizu 50 u opsegu 900MHz. T-Mobile je instalirao preko 200 Node B stanica, od kojih preko 70 radi u opsegu 900MHz, dok pristupni dio UMTS mreže MTEL-a čini oko 170 Node B stanica, sa njih 10-tak koje rade u opsegu 900MHz. Iako se radi o HSPA+ mrežama (sa maksimalnim protokom od 21,1Mb/s) i izuzetno velikom stepenu pokrivenosti, ipak se još uvijek ne može govoriti o dostupnosti mobilnih širokopojasnih data usluga u svim naseljenim oblastima Crne Gore. Procjenjuje se da bi dalje unaprjeđenje 3G pokrivenosti evidentno iziskivalo značajna ulaganja, a s obzirom da je

8

raspoloživost spektra za UMTS u nižim opsezima (prije svega u opsegu 900MHz) ograničena na maksimalno 5MHz, pitanje je da li bi se i mogla postići, ako se uzmu u obzir sve veći zahtjevi korisnika, uključujući i one u ruralnim oblastima.


Slika 1.2. Pokrivenost teritorije Crne Gore signalom UMTS mreže: Telenor (lijevo), T-Mobile (desno)

LTE tehnologija je trenutno dostupna u gradskim područjima svih opština, sa izuzetkom novoformiranih opština Gusinje i Petnjica, prvenstveno putem LTE mreže T-Mobile-a. Telenor je signalom LTE mreže pokrio urbane djelove svih gradova u srednjoj i južnoj regiji i većih gradova u sjevernoj regiji (servisi nijesu dostupni u opštinama Andrijevica, Gusinje, Kolašin, Mojkovac, Petnjica, Plužine, Šavnik i Žabljak). T-Mobile navodi stepen pokrivenosti stanovništva signalom LTE mreže od preko 60%. Na Slici 1.3 dat je prikaz pokrivenosti teritorije Crne Gore signalom LTE mreža Telenor-a i T-Mobile-a. U pristupnom dijelu LTE mreže T-Mobile je instalirao preko 60 eNode B stanica, a Telenor 20-tak manje. Glavni progres u dostupnosti mobilnih širokopojasnih data usluga, naročito u ruralnim i slabo naseljenim područjima, očekuje se implementacijom LTE tehnologije u opsegu 800MHz. Povećanje prosječnog protoka na korisničkom nivou u gusto naseljenim oblastima može se postići razvojem LTE tehnologije u opsegu 2,6GHz, uključujući i primjenu tehnike agregacije nosilaca (Carrier Aggregation) u opsezima 1800MHz i 2,6GHz. Posebnu pogodnost za sva tri mobilna operatora, ukoliko im budu dodijeljeni RF resursi u ovom opsegu, predstavlja činjenica da u radio pristupnoj mreži posjeduju LTE ready bazne stanice, na kojima se brzo i jednostavno može aktivirati LTE servis, sa relativno malim ulaganjima. Ipak, iako je opseg 800MHz propagaciono

9

povoljniji od opsega 900MHz (koji je iskorišćen za povećanje UMTS pokrivenosti), za pokrivanje svih naseljenih mjesta signalom LTE mreže biće neophodno koristiti značajan broj potpuno novih lokacija.


Slika 1.3. Pokrivenost teritorije Crne Gore signalom LTE mreže: Telenor (lijevo), T-Mobile (desno)

1.3. Pregled tržišta mobilnih komunikacionih usluga u Crnoj Gori Prema izvještajima Agencije, na kraju 2014. godine broj korisnika mobilnih komunikacionih usluga u Crnoj Gori iznosio je 1.013.296, što odgovara penetraciji od 163,43%. Prosječna penetracija korisnika mobilnih usluga tokom 2014. godine bila je 163,83%. Najveći broj korisnika zabilježen je tokom septembra, kada je iznosio 1.114.961, što odgovara penetraciji od 179,82%, a najmanji tokom februara, kada je iznosio 947.048, što odgovara penetraciji od 152,74%. Na Slici 1.4 prikazano je kretanje penetracije korisnika mobilnih usluga tokom 2014. godine. Od ukupnog broja mobilnih korisnika na kraju 2014. godine 35,55% su bili postpaid korisnici, a 64,45% prepaid. Tržišni lider prema broju korisnika je Telenor sa učešćem od 37,73%, slijedi T-Mobile sa 34,13%, dok je tržišno učešće MTEL-a na kraju 2014. godine bilo 28,14%. Prema obimu ostvarenog odlaznog govornog saobraćaja u 2013. godini lider na tržištu je MTEL sa učešćem od 37,54% ukupnih odlaznih poziva, slijedi T-Mobile sa 33,72%, pa Telenor sa 28,74%. Udjeli operatora u ukupnim prihodima od pružanja mobilnih komunikacionih usluga u 2013. godini su: Telenor 44,3%, T-Mobile 29,86% i MTEL 25,84%. Važno je napomenuti da su odnosi na tržištu po sva tri kriterijumima stabilni posljednjih nekoliko godina. Na Slici 1.5 prikazano je tržišno učešće mobilnih operatora u Crnoj Gori u odnosu na

10

broj korisnika, obim saobraćaja i ukupne prihode od pružanja mobilnih komunikacionih usluga.

Slika 1.4. Penetracija korisnika mobilnih usluga na kraju 2014. godine u [%]

Slika 1.5. Tržišno učešće mobilnih operatora u Crnoj Gori

Prema podacima Agencije, tokom 2014. godine prosječno 268.935 korisnika mobilnih usluga je koristilo mobilne data usluge, nezavisno od pristupne tehnologije (GPRS/EDGE/UMTS/HSPA, podaci za LTE nijesu objavljeni). Od tog broja prosječno 178.587 mobilnih korisnika je koristilo mobilne širokopojasne data usluge, pristupajući mreži isključivo posredstvom UMTS/HSPA mreže. Na Slici 1.6 prikazano je kretanje broja korisnika mobilnih data usluga tokom 2014. godine. Za potrebe ove Studije, osim pregleda tržišta mobilnih EC usluga značajno je dati osvrt i na tržište fiksnih Internet usluga, uključujući i tržište fiksnih širokopojasnih data usluga. Ovo iz razloga što se LTE mobilna mreža realizovana u opsegu 800MHz može efikasno iskoristiti za obezbjeđivanje širokopojasnog pristupa na fiksnoj lokaciji u ruralnim i slabo naseljenim oblastima, gdje nije razvijena druga infrastruktura.

155,

16

152,

74

153,

02

153,

91

155,

93

159,

80 169,

16 178,

01

179,

82

176,

35

168,

60

163,

43

163,

83

135,00140,00145,00150,00155,00160,00165,00170,00175,00180,00185,00

Telenor38%

T-Mobile

34%

MTEL28%

tržišno učešće prema broju korisnika

Telenor29%

T-Mobile

34%

MTEL37%

tržišno učešće prema obimu odlaznog govornog saobraćaja

Telenor44%

T-Mobile

30%

MTEL26%

tržišno učešće prema prihodima

od mobilnih usluga

11

Slika 1.6. Broj korisnika mobilnih data usluga tokom 2014. godine Fiksne Internet usluge, uključujući i fiksne širokopojasne data usluge se u Crnoj Gori pružaju korišćenjem više različitih tehnologija i više žičanih i bežičnih mreža. Brzina prenosa podataka ka korisniku u pristupnom dijelu varira od nekoliko stotina kb/s za korisnike koji kao jedinu mogućnost koriste osnovni WiMAX servis, 1 do 2Mb/s kod naprednijih WiMAX i osnovnih ADSL paketa, 2-10Mb/s za napredne ADSL i KDS korisnike, pa sve do 20Mb/s i više, za korisnike koji ostvaruju pristup putem optičkih vlakana (FTTx). Ukupan broj korisnika širokopojasnih data servisa, nezavisno od tehnologije fiksnog pristupa (ADSL, WiMAX, WiFi, KDS, FTTx), na kraju 2014. godine iznosio je 95.479. Na Slici 1.7 dato je učešće pojedinih tehnologija fiksnog pristupa na tržištu data usluga u Crnoj Gori na kraju 2014. godine, sa koje se može vidjeti da je ADSL dominantna tehnologija fiksnog pristupa sa preko 70% učešća. Trenutno su u ponudi ADSL paketi za rezidencijalne korisnike sa maksimalnim omogućenim protokom od 1Mb/s do 10Mb/s. Na Slici 1.8 data je struktura korisnika fiksnih data usluga u odnosu na brzinu pristupa na kraju 2014. godine. Sa slike se vidi da čak 34,55% korisnika fiksnih data usluga ostvaruje pristup brzinama manjim od 2Mb/s, od čega 8,02% brzinama manjim od 1Mb/s. Najveći broj korisnika ostvaruje fiksni data pristup brzinama od 2-4Mb/s (35,24%). Pristup brzinama od 4-10Mb/s koristi 21,06% korisnika, a samo 9,15% od ukupnog broja korisnika fiksnih data usluga ostvaruje pristup brzinama većim od 10Mb/s. Treba napomenuti da je prosječna brzina pristupa u posljednje dvije godine značajno povećana. Naime, prema analizi sprovedenoj u Studiji o mogućnostima korišćenja digitalne dividende, na kraju 2012. godine 24,83% korisnika fiksnih data usluga je ostvarivalo pristup brzinama većim od 2Mb/s (u poređenju sa 63,21% u 2014. godini), 65,07% korisnika je koristilo pristup sa protokom od 1-2Mb/s, a 10,1% sa protokom manjim od 1Mb/s.

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

GPRS/EDGE/UMTS/HSPA

isključivo UMTS/HSPA

12

Slika 1.7. Učešće pojedinih tehnologija fiksnog pristupa

na tržištu data usluga na kraju 2014. godine

Slika 1.8. Struktura korisnika fiksnih data usluga

u odnosu na brzinu pristupa na kraju 2014. godine Iako je progres u posljednje dvije godine evidentan, ni dostupnost širokopojasnih data usluga, niti prosječni omogućeni protok na korisničkom nivou, još uvijek nijesu zadovoljavajući. Naime, Strategija razvoja informacionog društva za period 2012-2016. godina Vlade Crne Gore, je kao jedan od ciljeva postavila omogućavanje "simetričnog, garantovanog broadband pristupa sa minimum 10Mb/s za 50% populacije do 2014. godine", odnosno "sa minimum 10Mb/s za 100% populacije i minimum 30Mb/s za 50% populacije do 2016. godine". Ako se ima na umu činjenica da ADSL, kao dominantna tehnologija fiksnog pristupa, omogućava maksimalne brzine pristupa od 10Mb/s (kod velikog broja priključaka značajno manje zbog dužine pristupne petlje), kao i činjenica da u najvećem

72.43%

13.2%

3.46%5.11%

5.8%

ADSL

FTTx

WiMAX

WiFi

KDS

4.9%3.12%

26.53%

35.24%

18.34%

2.72%

3.01%

5.86%

0.29%

do 512 kb/s

512 kb/s-1 Mb/s

1-2 Mb/s

2-4 Mb/s

4-8 Mb/s

8-10 Mb/s

10-20 Mb/s

20-30 Mb/s

preko 30 Mb/s

13

broju ruralnih u slabo naseljenih područja ne postoji nikakva fiksna infrastruktura, ovako ambiciozan cilj se najefikasnije može postići korišćenjem širokopojasnih bežičnih komunikacionih mreža, prije svega LTE mobilnih mreža, za fiksni pristup. Na taj način bi se na ekonomski efikasan način mogli omogućiti broadband servisi i u ruralnim i slabo naseljenim oblastima, gdje nije razvijena infrastruktura ni fiksnih ni mobilnih širokopojasnih mreža. Stoga se kroz izbalansiran pristup u postupku dodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz, definisanjem odgovarajućih obaveza u pogledu pokrivanja i minimalnog protoka na korisničkom nivou budućim nosiocima odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz ovog opsega, može doprinijeti potpunom ostvarenju ciljeva pomenute Strategije, o čemu će više riječi biti u poglavljima 5 i 6 ove Studije.

14

2. ANALIZA TRENUTNIH RF DODJELA MOBILNIM OPERATORIMA I PROCJENA BUDUĆIH POTREBA ZA RF SPEKTROM

U ovom poglavlju Studije daje se analiza trenutnih radio-frekvencijskih dodjela mobilnim operatorima u Crnoj Gori i procjena potreba za spektrom neophodnim za dalji razvoj mobilnih komunikacionih sistema, u radio-frekvencijskim opsezima ispod 5GHz. 2.1. Analiza trenutnih radio-frekvencijskih dodjela mobilnim operatorima u Crnoj Gori Planom namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori su za realizaciju radio pristupnog dijela javnih mobilnih komunikacionih mreža opredijeljeni sljedeći radio-frekvencijski opsezi:

- 790-862 MHz (opseg 800MHz), za TRA-ECS1 sisteme;

- 880-915/925-960MHz (opseg 900MHz), za GSM i TRA-ECS sisteme;

- 1710-1785/1805-1880MHz (opseg 1800MHz), za DCS1800 i TRA- ECS sisteme;

- 1920-1980/2110-2170MHz (upareni opseg 2GHz) i 1900-1920MHz i 2010-2025MHz (neupareni opseg 2GHz), za IMT sisteme;

- 2500-2690MHz (opseg 2,6GHz), za TRA-ECS sisteme;

- 3400-3600MHz (opseg 3,5GHz) i 3600-3800MHz (opseg 3,7GHz), za MFCN sisteme (podrazumijeva i IMT sisteme).

U Tabeli 2.1 dat je pregled spektralnih resursa i kanalni aranžman za svaki od gore nabrojanih opsega. Tabela 2.1. Radio-frekvencijski opsezi opredijeljeni za mobilne komunikacione mreže

Opseg Ukupna količina spektra

FDD/ TDD

Broj blokova širine 5MHz Tehnologija

800MHz 60MHz, 2x30MHz FDD 6 uparenih IMT 900MHz 70MHz, 2x35MHz FDD 7 uparenih GSM, IMT 1800MHz 150MHz, 2x75MHz FDD 15 uparenih DCS1800, IMT

2GHz 155MHz, 2x60MHz +35MHz

FDD, TDD

12 uparenih, 7 neuparenih IMT

2,6GHz 190MHz, 2x70MHz +50MHz

FDD, TDD

14 uparenih, 10 neuparenih IMT

3,5GHz 200MHz TDD 40 neuparenih IMT 3,5GHz2 160MHz, 2x80MHz FDD 16 uparenih IMT 3,7GHz 200MHz TDD 40 neuparenih IMT

1 IMT se smatra dijelom TRA-ECS 2 Alternativni aranžman u opsegu 3400-3600MHz zasnovan na FDD tehnici.

15

Saglasno najnovijim verzijama odgovarajućih CEPT/ECC dokumenata, kanalni aranžman u svakom od navedenih opsega zasniva se na podjeli na jedinične blokove širine 2x5MHz za uparene, odnosno 5MHz za neuparene frekvencijske blokove. Trenutno su u Crnoj Gori dodijeljeni RF resursi u opsezima 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 3,5GHz. Mobilnim operatorima je dodijeljen spektar u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz u tri velike dodjele:

- direktna dodjela spektra u opsezima 900MHz i 1800MHz Telenor-u i T-Mobile-u krajem 2001. godine, sa periodom važenja od 15 godina;

- dodjela u postupku javnog tendera spektra u opsegu 2GHz Telenor-u i T-Mobile-u i u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz MTEL-u, u aprilu 2007. godine, sa periodom važenja od 15 godina;

- dodjela u postupku javnog tendera preostalih resursa u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz Telenor-u i T-Mobile-u, u januaru 2012. godine, sa periodom važenja od 5 godina.

Radio-frekvencijski opseg 3,5GHz se trenutno koristi za realizaciju FWA/BWA mreža. Odobrenja za korišćenje radio-frekvencija u ovom opsegu posjeduju MTEL, WiMAX Montenegro i Montenegro Connect. Iako je identifikovan za IMT na globalnom nivou, ovaj opseg još uvijek nije dio LTE strategije mobilnih operatora u Evropi. Njegova valorizacija za LTE/LTE-Advanced sisteme se očekuje nakon iscrpljivanja resursa u nižim opsezima. Planovi dodjele radio-frekvencija u opsezima 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 3,5GHz dati su u Tabelama 2.2 do 2.5, respektivno. Tabela 2.2. Plan dodjele radio-frekvencija iz opsega 900MHz

ARFCN kanal

Širina dodijeljenog bloka [MHz]

Granice bloka, UL/DL [MHz]

Nosilac odobrenja

Odobrenje važi do

Tehno-logija

975-1022

2x9,6 (48 kanala)

880,1-889,9/ 925,1-934,9 MTEL 20.04. 2022. GSM,

UMTS

1023 2x0,2 (1 kanal)

889,9-889,9/ 934,7-934,7 MTEL 28.02.2017. GSM,

UMTS

1024 2x0,2 889,9-890,1/ 934,9-935,1 zaštitni kanal - -

1-18 2x3,6 (18 kanala)

890,1-893,7/ 935,1-938,7 Telenor 30.01.2017. GSM,

UMTS

19-66 2x9,6 (48 kanala)

893,7-903,3/ 938,7-948,3 Telenor 31.12.2016. GSM,

UMTS

67 2x0,2 903,3-903,5/ 948,3-948,5 zaštitni kanal - -

68-71 2x0,8 (4 kanala)

903,5-904,3/ 948,5-949,3 T-Mobile 30.01.2017. GSM,

UMTS

72-119 2x9,6 (48 kanala)

904,3-913,9/ 949,3-958,9 T-Mobile 31.12.2016. GSM,

UMTS

120-124 2x1,0 (5 kanala)

913,9-914,9/ 958,9-959,9 T-Mobile 30.01.2017. GSM,

UMTS

16

Tabela 2.3. Plan dodjele radio-frekvencija iz opsega 1800MHz

ARFCN kanal



Nosilac odobrenja

Odobrenje važi do

Tehno-logija

512-611 2x20,0 (100 kanala)

1710,1-1730,1/ 1805,1-1825,1 Telenor 31.12.2016. DCS1800,

LTE

612-659 2x9,6 (48 kanala)

1730,1-1739,7/ 1825,1-1834,7 Telenor 30.01.2017. DCS1800,

LTE

660 2x0,2 1739,7-1739,9/ 1834,7-1834,9 zaštitni kanal - -

661-760 2x20,0 (100 kanala)

1739,9-1759,9/ 1834,9-1854,9 MTEL 20.04. 2022. DCS1800

761 2x0,2 1759,9-1760,1/ 1854,9-1855,1 zaštitni kanal - -

762-786 2x4,8 (24 kanala)

1760,1-1764,9/ 1855,1-1859,9 T-Mobile 30.01.2017. DCS1800,

LTE

786-885 2x20,0 (100 kanala)

1764,9-1784,9/ 1859,9-1879,9 T-Mobile 31.12.2016. DCS1800,

LTE Tabela 2.4. Plan dodjele radio-frekvencija iz opsega 2GHz

Oznaka bloka



Nosilac odobrenja

Odobrenje važi do

Tehno- logija

D1-D3 2x15 1920,0-1935,0/ 2110,0-2125,0 MTEL 20.04. 2022. UMTS

D4-D6 2x15 1935,0-1950,0/ 2125,0-2140,0 T-Mobile 10.04.2022. UMTS

D7 2x5 1950,0-1955,0/ 2140,0-2145,0 T-Mobile 31.12.2016. UMTS

D8-D10 2x15 1955,0-1970,0/ 2145,0-2160,0 Telenor 12.04.2022. UMTS

D11-D12 2x10 1970,0-1980,0/ 2160,0-2170,0 Telenor 30.01.2017. UMTS

E1 5 1900,0-1905,0 nedodijeljeno - IMT E2 5 1905,0-1910,0 Telenor 12.04.2022. UMTS E3 5 1910,0-1915,0 T-Mobile 10.04.2022. UMTS E4 5 1915,0-1920,0 MTEL 20.04. 2022. UMTS E5-E7 15 2010,0-2025,0 nedodijeljeno - IMT

Tabela 2.5. Plan dodjele radio-frekvencija iz opsega 3,5GHz

Oznaka bloka



Nosilac odobrenja

Odobrenje važi do

Tehno- logija

A 2x15 3410,0-3425,0/ 3510,0-3525,0 Montenegro

Connect 23.02. 2015. BWA E 10 3500,0-3510,0

B 2x21 3427,5-3448,5/ 3527,5-3548,5 MTEL 22.04.2017. FWA

C, D 50 3450,0-3500,0 nedodijeljeno IMT

C, D 50 3550,0-3600,0 WiMAX Montenegro 24.04.2018. BWA

17

Na Slikama 2.1 do 2.4 dat je grafički prikaz trenutnih radio-frekvencijskih dodjela u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz (upareni i neupareni dio).

Slika 2.1. Grafički prikaz trenutnih RF dodjela u opsegu 900MHz

Slika 2.2. Grafički prikaz trenutnih RF dodjela u opsegu 1800MHz

Slika 2.3. Grafički prikaz trenutnih RF dodjela u uparenom opsegu 2GHz

18

2022

nedo

dije

ljeno

nedo

dije

ljeno

nedo

dije

ljeno

nedo

dije

ljeno

Slika 2.4. Grafički prikaz trenutnih RF dodjela u neuparenom opsegu 2GHz

Na Slici 2.5 dat je uporedni prikaz širine RF spektra u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz, kojom trenutno raspolažu mobilni operatori u Crnoj Gori.

Slika 2.5. Uporedni prikaz širine RF spektra kojom trenutno raspolažu mobilni operatori u Crnoj Gori

Analizom navedenih podataka može se zaključiti da sva tri mobilna operatora u Crnoj Gori raspolažu relativno velikom širinom RF spektra u opsezima koji se tradicionalno koriste za GSM/DCS1800 i UMTS sisteme. U prilog ovoj tvrdnji ide i činjenica da su sva tri mobilna operatora izvršili refarming dijela prvobitno dodijeljenih RF resursa u opsegu 900MHz za GSM (za unaprjeđenje pokrivenosti signalom UMTS mreže), a Telenor i T-Mobile i dijela prvobitno dodijeljenih RF resursa u opsegu 1800MHz za DCS1800 (za implementaciju LTE tehnologije). Telenor raspolaže najvećom širinom RF spektra, što mu je dalo mogućnost da u opsegu 900MHz implementira UMTS kanal pune širine od 5MHz, za razliku od ostala dva operatora koji su primijenili UMTS kanal širine 4,2MHz, sa posljedično manjim kapacitetom. Dodjele novih resursa u opsegu 1800MHz početkom 2012. godine bile su od presudnog značaja za uvođenje LTE tehnologije. Zajedno sa ranije

0,0 50,0 100,0 150,0

Telenor

T-Mobile

MTEL

900 MHz

1800 MHz

2 GHz upareni

2 GHz neupareni

MHz

19

dodijeljenim spektrom, Telenor i T-Mobile su dobili dovoljno resursa da bez značajnije redukcije obima DCS1800 instalacija implementiraju LTE kanal maksimalne širine od 20MHz, izuzev na teritoriji Glavnog grada Podgorica gdje je primijenjen LTE kanal širine 15MHz (sa 25% manjim kapacitetom). Procjenjuje se da je za dalji razvoj LTE mreža, kako sa aspekta povećanja pokrivenosti, uključujući i ruralne i slabo naseljene oblasti, tako i sa aspekta povećanja kapaciteta u gusto naseljenim zonama, osim trenutno raspoloživog spektra u opsegu 1800MHz, neophodno obezbijediti dodatne spektralne resurse, prije svega u opsezima 800MHz (za povećanje pokrivenosti) i 2,6GHz (za povećanje kapaciteta). Iz navedenih podataka se takođe može zaključiti da je sa aspekta datuma isteka perioda važenja postojećih odobrenja za korišćenje radio-frekvencija u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz, MTEL u najpovoljnijoj situaciji iz razloga što odobrenja za sve RF resurse kojima raspolaže ističu u aprilu 2022. godine (sa izuzetkom jednog kanala širine 2x200kHz u opsegu 900MHz za koji odobrenje ističe u martu 2017. godine). Za razliku od MTEL-a, Telenor-u i T-Mobile-u odobrenja za cjelokupan spektar u opsezima 900MHz i 1800MHz ističu u decembru 2016. godine, odnosno januaru 2017. godine. U opsegu 2GHz odobrenja za 2x15+5MHz ističu u aprilu 2022. godine, a za ostali resurs kojim trenutno raspolažu u januaru 2017. godine. Ako se uzme u obzir da je opseg 2,6GHz već raspoloživ, da će opseg 800MHz postati slobodan u junu 2015. godine, te da će u januaru 2017. godine Telenor-u i T-Mobile-u isteći postojeća odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz opsega 900MHz i 1800MHz i za korišćenje dijela spektra u opsegu 2GHz, potencijalno predmet predstojećeg javnog nadmetanja za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javnih EC mreža može biti ukupno 460MHz spektra u pet opsega. Pregled radio-frekvencijskih resursa koji potencijalno mogu biti predmet javnog nadmetanja tokom 2015. godine dat je u Tabeli 2.6. Tabela 2.6. Radio-frekvencijski resursi koji potencijalno mogu biti predmet javnog nadmetanja tokom 2015. godine

Opseg Količina resursa

Oznaka bloka

Granice bloka [MHz]

Raspolo-živo od

Tehno- logija

800MHz

2x30MHz, 6 blokova širine 2x5MHz

A1 791-796/832-837

17.06.2015. IMT

A2 796-801/837-842 A3 801-806/842-847 A4 806-811/847-852 A5 811-816/852-857 A6 816-821/857-862

900MHz


B3 890-895/935-940 dio 31.12.2016. dio 31.01.2017.

GSM, IMT

B4 895-900/940-945 B5 900-905/945-950 B6 905-910/950-955 B7 910-915/955-960

20

1800MHz


C1 1710-1715/1805-1810

31.12.2016.

DCS1800, IMT

C2 1715-1720/1810-1815 C3 1720-1725/1815-1820 C4 1725-1730/1820-1825 C5 1730-1735/1825-1830

31.01.2017. C6 1735-1740/1830-1835 C11 1760-1765/1855-1860 C12 1765-1770/1860-1865

31.12.2016. C13 1770-1775/1865-1870 C14 1775-1780/1870-1875 C15 1780-1785/1875-1880

2GHz

2x15MHz, 3 bloka širine 2x5MHz + 20MHz, 4 bloka širine 5MHz

D7 1950-1955/2140-2145 31.01.2017.

IMT

D11 1970-1975/2160-2165 D12 1975-1980/2165-2170 E1 1900-1905

već raspoloživo

E5 2010-2015 E6 2015-2020 E7 2020-2025

2,6GHz

2x70MHz, 14 blokova širine 2x5MHz + 50MHz, 10 blokova širine 5MHz

F1 2500-2505/2620-2625

već raspoloživo IMT

F2 2505-2510/2625-2630 F3 2510-2515/2630-2635 F4 2515-2520/2635-2640 F5 2520-2525/2640-2645 F6 2525-2530 2645-2650 F7 2530-2535/2650-2655 F8 2535-2540/2655-2660 F9 2540-2545/2660-2665

F10 2545-2550/2665-2670 F11 2550-2555/2670-2675 F12 2555-2560/2675-2680 F13 2560-2565/2680-2685 F14 2565-2570/2685-2690 G1 2570-2575 G2 2575-2580 G3 2580-2585 G4 2585-2590 G5 2590-2595 G6 2595-2600 G7 2600-2605 G8 2605-2610 G9 2610-2615

G10 2615-2620

21

2.2. Procjena potreba za spektrom neophodnim za dalji razvoj mobilnih komunikacionih sistema

Telekomunikacije uopšte, a posebno mobilne komunikacije, uključujući i mobilne širokopojasne komunikacije, igraju veoma važnu ulogu u ekonomskom i društvenom razvoju kako razvijenih, tako i zemalja u razvoju. Mobilne komunikacije, direktno i kroz podršku drugim granama privrede, doprinose rastu ekonomije na nacionalnom i globalnom nivou, smanjenju "digitalnog jaza" među stanovništvom, kao i unaprjeđenju kvaliteta svakodnevnog života građana. Međunarodna unija za telekomunikacije (ITU) je u svom Izvještaju o mjerenju informacionog društva (Measuring the Information Society) iz maja 2010. godine prikazala podatke, iz kojih se zaključuje, da je na globalnom nivou još tokom 2008. godine penetracija mobilnih širokopojasnih priključaka prevazišla penetraciju fiksnih širokopojasnih priključaka, što mobilnu telekomunikacionu industriju stavlja u središte telekomunikacionog i ukupnog ICT sektora. Rast broja korisnika mobilnih data usluga, uz razvoj multimedijalnih aplikacija i naprednih korisničkih uređaja, uslovio je i enorman porast obima data saobraćaja u mobilnim komunikacionim mrežama. Prema raspoloživim podacima, obim saobraćaja u periodu 2010-2015. godina se svake godine u prosjeku duplirao. Najnovije prognoze govore da će obim mobilnog data saobraćaja u periodu 2010-2020. godina na globalnom nivou porasti gotovo 100 puta, na približno 200 EB (1018 B) u 2020. godini. Dva su ključna generatora rasta obima mobilnog data saobraćaja: nagli razvoj širokog spektra mobilnih multimedijalnih aplikacija (koje podrazumijevaju prenos velike količine podataka) i sve masovnija upotreba pametnih telefona i uređaja sa širokim ekranom (tableti, notebook i laptop računari, mobilni projektori, konzole za video igre...) za pristup Internet servisima. Da bi se obezbijedila tehnološka podrška za rastuće zahtjeve u pogledu obima saobraćaja, neophodan je razvoj modernih širokopojasnih mobilnih mreža, zasnovanih na spektralno efikasnijim tehnologijama, koje će omogućiti znatno veće brzine prenosa podataka ka i od korisnika, kao i alokacija dodatnog RF spektra u cilju podrške implementaciji takvih mreža. LTE, kao najnaprednija IMT-2000 tehnologija, je realnost u velikom broju zemalja, uključujući i Crnu Goru. Tehnologije četvrte generacije (4G), koje su od strane ITU-u objedinjene pod IMT-Advanced konceptom (npr. LTE Advanced), još uvijek nijesu komercijalno dostupne, iako je njihova standardizacija završena 2012. godine. U međuvremenu, ITU je započeo rad na definisanju koncepta nove generacije mobilnih komunikacionih sistema (5G) pod radnim imenom IMT-2020, tako da se u tehnološkom smislu dešava konstantan progres. ITU je 2006. godine u Izvještaju ITU-R M.2078, na osnovu predikcija rasta godišnjeg obima data saobraćaja objavljenih u Izvještaju ITU-R M.2072, procijenio da će za razvoj pre-IMT-2000 (GSM, DCS1800), IMT-2000

22

(UMTS, LTE) i IMT-Advanced (LTE-Advanced) sistema do 2020. godine biti neophodno obezbijediti između 1280MHz i 1720MHz spektra u opsezima između 400MHz i 5GHz, u zavisnosti od stepena rasta obima saobraćaja. Međutim, ubrzo se pokazalo da su predikcije obima saobraćaja iz 2006. godine bile prilično restriktivne, a podaci dati u Izvještaju ITU-R M.2243 iz 2011. godine pokazuju da je obim saobraćaja u 2010. godini premašio projektovane vrijednosti više od 5 puta. Na osnovu korigovanih predikcija datih u tom izvještaju za period 2010-2015. godina, ITU je za potrebe procjene spektralnih zahtjeva, u Izvještaju ITU-R M.2290 dao estimaciju rasta godišnjeg obima data saobraćaja do 2020. godine. Rezultati estimacije su prikazani na Slici 2.6. Prema predikcijama kompanije CISCO za period 2015-2017. godina, obim saobraćaja će biti blizu najviših vrijednosti datih u Izvještaju ITU-R M.2290.

Slika. 2.6. Estimacija rasta godišnjeg obima data saobraćaja

do 2020. godine data u Izvještaju ITU-R M.2290 Pod pretpostavkom navedenog trenda rasta godišnjeg obima saobraćaja na globalnom nivou, napravljena je predikcija potreba za količinom spektra neophodnog za razvoj mobilnih komunikacionih sistema do 2020. godine, koji bi bili u mogućnosti da podrže rastuće zahtjeve. Predikcija je napravljena za dva scenarija i objavljena u Izvještaju ITU-R M.2290. Prvi scenario podrazumijeva niži stepen korisničkih zahtjeva, koji odgovara nivou od 25% vrijednosti estimiranog opsega rasta obima saobraćaja (x44 u odnosu na 2010. godinu), a drugi viši stepen korisničkih zahtjeva, koji odgovara nivou od 75% vrijednosti estimiranog opsega rasta obima saobraćaja (x80 u odnosu na 2010. godinu). Procjena spektralnih zahtjeva je napravljena za dvije grupe radio pristupnih tehnologija: RATG1 (pre-IMT-2000, IMT-2000 sistemi i unaprjeđenja), gdje spadaju GSM/DCS1800, UMTS/HSPA i LTE sistemi, i RATG2 (IMT-Advanced), gdje spada npr. LTE-Advanced.

x20

x40

x60

x80

x100

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Najviša predikcija rasta u Izvještaju ITU-R M.2243 Najmanja predikcija rasta u Izvještaju ITU-R M.2243

Rast obima saobraćaja u odnosu na 2010. g.

godina

x80 (75% vrijednostiestimiranog opsega)

x44 (25% vrijednosti estimiranog opsega)

Estimirani opseg rasta

interpolirano

x120

0

23

Zahtjevi u pogledu širine RF spektra neophodnog za razvoj mobilnih komunikacionih sistema do 2020. godine, na osnovu predikcije iz Izvještaja ITU-R M.2290, dati su u Tabeli 2.7. Primjećuje se da su u odnosu na procjenu iz 2006. godine, u slučaju višeg stepena korisničkih zahtjeva estimirane potrebe veće za 240MHz. Upravo su očekivanja najznačajnijih činilaca u telekomunikacionom sektoru na globalnom nivou da će obim saobraćaja, a samim tim i potrebe za spektrom, biti na gornjoj granici estimiranih vrijednosti. Tabela 2.7. Spektralni zahtjevi za razvoj mobilnih komunikacionih sistema do 2020. godine na osnovu predikcije iz Izvještaja ITU-R M.2290

Ukupni spektralni zahtjevi za

RATG1


RATG2


RATG1 i RATG2 Niži stepen korisničkih zahtjeva 440MHz 900MHz 1340MHz

Viši stepen korisničkih zahtjeva 540MHz 1420MHz 1960MHz

ITU-R je, pored ranije opredijeljeih opsega 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz, na WRC-07 alocirao dodatni spektar u opsezima 450-470MHz, 790-862MHz, 2300-2400MHz i 3400-3600MHz (za ITU Region 1, kome pripada Evropa) za mobilnu radiokomunikacionu službu na primarnoj osnovi i identifikovao ih za upotrebu od strane zemaljskih IMT sistema. Na WRC-12 alociran je još i opseg 694-790MHz za mobilnu službu, s tim što ova alokacija stupa na snagu odmah poslije WRC-15 (planirana u novembru 2015. godine). U Evropi se opseg 450-470MHz intenzivno koristi od strane PMR/PAMR sistema i na njega se u bližoj budućnosti ne računa za IMT. Sa druge strane, opseg 790-862MHz je harmonizovan za TRA-ECS sisteme (IMT se smatra dijelom TRA-ECS), dok je opredjeljivanje opsega 694-790MHz za IMT izvjesno nakon WRC-15. Opseg 2300-2400MHz je na nivou CEPT-a tek 2014. godine opredijeljen za MFCN (obuhvata i IMT), i to na bazi zajedničkog korišćenja sa postojećim sistemima (PMSE aplikacije i vazduhoplovna telemetrija). Pored opsega 3400-3600MHz u Evropi je nakon WRC-07 za IMT identifikovan i opseg 3600-3800MHz. Tokom 2014. godine opseg 1452-1492MHz je na nivou CEPT-a opredijeljen za MFCN (uključuje i IMT) i to kao suplementarni downlink opseg. U Tabeli 2.8 je dat pregled frekvencijskih opsega koji su u Evropi trenutno identifikovani za zemaljske IMT sisteme i opsega čija je identifikacija izvjesna nakon WRC-15. Dakle, u Evropi je trenutno za zemaljske IMT sisteme raspoloživo 1025MHz spektra, od čega 130MHz u opsezima ispod 1GHz ("coverage bands"), a 895MHz iznad 1GHz ("capacity bands"). Ako se tome doda još 200MHz u opsezima 694-790MHz, 1452-1492MHz i 2300-2400MHz, do kraja 2015. godine će na raspolaganju biti ukupno 1225MHz spektra. U odnosu na procijenjene zahtjeve, u narednih pet godina je potrebno alocirati još nešto više od 700MHz dodatnog spektra u opsezima koji su pogodni za razvoj radio pristupnog dijela mobilnih mreža.

24

Tabela 2.8. Frekvencijski opsezi za zemaljske IMT sisteme u Evropi

Frekvencijski opseg Trenutna upotreba

Identifi- kovano za IMT

Količina spektra [MHz]

694-790MHz DVB-T/DVB-T2 NE 603 790-862MHZ IMT DA 60 880-915/925-960MHz GSM, IMT DA 70 1452-1492MHz T-DAB, S-DAB DA 40 1710-1785/1805-1880MHz DCS1800, IMT DA 150 1900-1980/2010-2025/ 2110-2170MHz IMT DA 155

2300-2400MHz PMSE, telemetrija DA 100 2500-2690MHz IMT DA 190 3400-3600MHz BWA, IMT DA 200 3600-3800MHz BWA, IMT DA 200 ITU-R Radna grupa 5D, koja se bavi IMT sistemima, je definisala grupu opsega između 400MHz i 6GHz koji mogu biti kandidati za IMT, i sprovela odgovarajuće studije izvodljivosti zajedničkog korišćenja sa postojećim sistemima. U Tabeli 2.9 data je lista frekvencijskih opsega sa rezultatima sharing studija, za koje će WRC-15 razmatrati mogućnost alokacije za mobilnu radiokomunikacionu službu i identifikacije za IMT sisteme. Tabela 2.9. Frekvencijski opsezi koji se razmatraju za IMT

Frekvencijski opseg

Trenutna namjena na primarnoj osnovi

Izvodljivost zajedničkog korišćenja od strane postojećih sistema i IMT sistema

470-694MHz BS (DVB-T/DVB-T2), PMSE (sekundarno)

U okviru Sporazuma GE06 - izvodljivo uz prostornu separaciju (nije izvodljivo sa SAP/SAB). Van Sporazuma GE06 - izvodljivo uz prostornu separaciju.

1350-1400MHz FS, Radio-lokacijska Izvodljivo sa ograničenjima. Bez korišćenja susjednih opsega sa RNSS.

1427-1452MHz FS, Vazduhoplovna mobilna (telemetrija) Izvodljivo sa ograničenjima.

1452-1492MHz BS, BSS, FS Sa FS i BSS izvodljivo sa ograničenjima. Sa BS nije izvodljivo.

1492-1518MHz FS, MS Izvodljivo sa ograničenjima. 1518-1525MHz FS, MSS Izvodljivo sa ograničenjima. 1695-1710MHz Met.Aids, Met.Sat, FS Sa Met.Sat nije izvodljivo. 2700–2900MHz ARNS, Met. Radar Sa radarima nije izvodljivo. 3300–3400MHz Radio-lokacijska Sa radarima nije izvodljivo. 3400-4200MHz FS, FSS Izvodljivo sa ograničenjima. 4400-4990MHz FS, AMS Izvodljivo sa ograničenjima.

5350-5470MHz EESS (active), Radio-lokacijska, ARNS, SRS

Sa EESS nije izvodljivo. Bez zaključka sa radarima.

5725-5850MHz FSS, Radio-lokacijska Bez zaključka. 5925-6425MHz FS, FSS Izvodljivo sa ograničenjima.

3 U okviru CEPT-a još uvijek nije utvrđen frekvencijski aranžman za opseg 694-

790MHz. Kao najizvjesnija varijanta navodi se 2x30MHz FDD.

25

Važno je napomenuti da se potpuna valorizacija spektra za IMT sisteme može postići jedino u slučaju harmonizovanog pristupa u namjeni i korišćenju opsega, najmanje na regionalnom nivou. S obzirom da se u različitim državama Evrope predloženi opsezi koriste u manjoj ili većoj mjeri od strane sistema drugih službi, neki čak i za vojne potrebe, očekuje se da će harmonizacija korišćenja opsega za IMT biti veoma izazovan i dugotrajan proces. Što se tiče situacije u Crnoj Gori, završetkom procesa digitalizacije TV radio-difuzije opseg 694-790MHz će takođe postati slobodan i za njegovu alokaciju za mobilnu službu i identifikaciju za IMT ne postoje nikakve tehničke prepreke. Opseg 1452-1492MHz je osim mobilnoj, Planom namjene radio-frekvencijskog spektra namijenjen radio-difuznoj i radio-difuznoj satelitskoj službi za T-DAB i S-DAB sisteme, koji još uvijek nijesu implementirani. Međutim, ono što je nacionalna specifičnost Crne Gore, ovaj opseg se koristi za prenos televizijskog signala i jednog pratećeg signala zvuka za potrebe prenosnih televizijskih kamera, kao i za analogne i digitalne radio-relejne sisteme malih kapaciteta namijenjene za jednosmjerni prenos radijskog modulacionog signala od studija do predajnika. Obije ove primjene su oročene do dana uvođenja digitalne zvučne radio-difuzije. Uslov za identifikaciju opsega 1452-1492MHz ili njegovog dijela za IMT je njegovo oslobađanje od navedenih primjena. Opseg 2300-2400MHz je namijenjen fiksnoj i mobilnoj službi na primarnoj osnovi, odnosno radio-lokacijskoj i amaterskoj službi na sekundarnoj osnovi. U okviru mobilne službe opseg se uglavnom koristi za PMSE aplikacije, uključujući SAP/SAB. U odgovarajućoj RR napomeni navedenoj uz mobilnu službu predviđeno je korišćenje opsega i za IMT, o čemu se odlučuje na nacionalnom nivou. Međutim, osim navedenih primjena, opseg 2300-2400MHz je u Crnoj Gori namijenjen i za mobilni prenos televizijskog signala i pratećih signala zvuka, pa je njegovo opredjeljivanje za IMT uslovljeno oslobađanjem od ovih primjena ili definisanje mjera koje omogućavaju zajedničko korišćenje opsega.

26

3. ANALIZA REGULATORNOG I TEHNIČKOG OKVIRA ZA IMPLEMENTACIJU TRA-ECS SISTEMA

U ovom poglavlju Studije daje se detaljna analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA-ECS sistema u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz na nacionalnom i CEPT/ECC nivou, kao i predlog aktivnosti i mjera koje je na nacionalnom nivou neophodno preduzeti u cilju obezbjeđivanja uslova za nesmetan i efikasan razvoj TRA-ECS sistema u ovim opsezima u Crnoj Gori. 3.1. Analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA- ECS sistema u Crnoj Gori Zakonom o elektronskim komunikacijama, kao ključnim normativnim aktom u sektoru telekomunikacija, su propisane nadležnosti Vlade Crne Gore, ministarstva nadležnog za poslove telekomunikacija i Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost, kao nacionalnog regulatornog tijela, u oblasti upravljanja radio-frekvencijskim spektrom. Zakonom je propisano da se djelatnost u oblasti elektronskih komunikacija i upravljanje i korišćenje ograničenih resursa, između ostalih, zasnivaju i na sljedećim načelima:

- objektivnosti, transparentnosti, nediskriminatornosti i proporcio- nalnosti,

- obezbjeđivanju uslova za ravnomjeran razvoj tržišta elektronskih komunikacija na teritoriji Crne Gore,

- obezbjeđivanju predvidivosti poslovnog ambijenta i ravnopravnih uslova za poslovanje operatora,

- usklađivanju obavljanja djelatnosti elektronskih komunikacija sa crnogorskim i međunarodnim standardima.

Radio-frekvencijskim spektrom, kao ograničenim prirodnim resursom upravlja Agencija, u skladu sa Zakonom i međunarodnim sporazumima (Konvencijom i propisima o radiokomunikacijama Međunarodne unije za telekomunikacije), pri čemu upravljanje radio-frekvencijskim spektrom obuhvata planiranje, dodjelu, koordinaciju, kontrolu i monitoring radio-frekvencijskog spektra. U Zakonu su detaljno propisane procedure vezane za upravljanje, dodjelu i korišćenje radio-frekvencija. Osim Zakona o elektronskim komunikacijama, regulatorni i tehnički okvir za implementaciju TRA-ECS sistema u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz na nacionalnom nivou u Crnoj Gori čine još i Plan namjene radio-frekvencijskog spektra, planovi raspodjele radio-frekvencija iz navedenih opsega, kao i odgovarajući tehnički sporazumi o koordinaciji radio-frekvencija sa administracijama susjednih zemalja.

27

3.1.1. Plan namjene radio-frekvencijskog spektra Planom namjene radio-frekvencijskog spektra za pojedine radio-frekvencijske opsege utvrđuje se:

- namjena opsega za jednu ili više radiokomunikacionih službi u Crnoj Gori,

- korišćenje opsega u svrhu jedne ili više odgovarajućih primjena ili jedne ili više različitih tehnologija, pri čemu upotreba pojedinih radio- frekvencijskih opsega može biti nezavisna od primijenjene tehnologije (tehnološki neutralna upotreba),

- namjena opsega za civilne i/ili vojne potrebe,

- uslovi korišćenja pripadajućih radio-frekvencija kojima se može upućivati na primjenu odgovarajućih odluka i preporuka Međunarodne unije za telekomunikacije, Evropske konferencije administracija za poštu i telekomunikacije (CEPT) i drugih nadležnih međunarodnih organizacija i institucija, kao i drugih propisa, međunarodnih ugovora i sporazuma.

Plan namjene radio-frekvencijskog spektra donosi Vlada Crne Gore na predlog Agencije. Vlada Crne Gore je sredinom 2014. godine donijela trenutno važeći Plan namjene radio-frekvencijskog spektra. Planom namjene radio-frekvencijskog spektra, opseg 790-862MHz je namijenjen radio-difuznoj, fiksnoj i mobilnoj službi (izuzev vazduhoplovne mobilne službe) na primarnoj osnovi. U mobilnoj službi moguće je korišćenje ovog opsega za TRA-ECS sisteme, u skladu sa ECC Odlukom ECC/DEC/(09)03 i Preporukom ECC/REC/(11)04, sisteme odbrane (taktičke veze) i PMSE aplikacije. Opseg 880-915/925-960MHz namijenjen je fiksnoj i mobilnoj službi (izuzev vazduhoplovne mobilne službe) na primarnoj osnovi. U mobilnoj službi moguće je korišćenje ovog opsega za GSM i TRA-ECS sisteme, u skladu sa ECC odlukama ERC/DEC/(97)02, ERC/DEC/(94)01, ECC/DEC/(06)13 i preporukama ECC/REC/(05)08 i ECC/REC/(08)02, kao i za pružanje mobilnih komunikacionih usluga na plovilima (MCV). Radio-frekvencijski opseg 1710-1785/1805-1880MHz namijenjen je fiksnoj i mobilnoj službi na primarnoj osnovi. U mobilnoj službi moguće je korišćenje ovog opsega za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme, u skladu sa ECC odlukama ERC/DEC/(95)03 i ECC/DEC/(06)13 i preporukama ECC/REC/(05)08 i ECC/REC/(08)02, kao i za pružanje mobilnih komunikacionih usluga na plovilima (MCV) i u kabinama vazduhoplova (MCA). Opseg 1900-1920MHz je namijenjen fiksnoj i mobilnoj službi na primarnoj osnovi. Donji podopseg uparenog opsega 1920-1980/2110-2170MHz je namijenjen fiksnoj i mobilnoj službi na primarnoj osnovi, dok je gornji

28

podopseg namijenjen mobilnoj službi i službi istraživanja svemira na primarnoj, i fiksnoj službi na sekundarnoj osnovi. Frekvencijski opseg 2010-2025MHz namijenjen je mobilnoj službi na primarnoj osnovi i fiksnoj službi na sekundarnoj osnovi. U mobilnoj službi moguće je korišćenje ovog opsega za IMT sisteme (IMT-2000 i IMT Advanced) u skladu sa ECC Odlukom ECC/DEC/(06)01 i Preporukom ERC/REC/(01)01. U skladu sa Planom namjene radio-frekvencijskog spektra, opseg 2500-2690MHz je namijenjen fiksnoj i mobilnoj službi, izuzev vazduhoplovne mobilne službe, na primarnoj osnovi. Podopseg 2520-2655MHz je na primarnoj osnovi namijenjen fiksnoj, mobilnoj (izuzev vazduhoplovne mobilne službe) i radio-difuznoj satelitskoj službi. Podopseg 2655-2670MHz je namijenjen fiksnoj, mobilnoj (izuzev vazduhoplovne mobilne službe) i radio-difuznoj satelitskoj službi na primarnoj osnovi, te radio-astronomskoj službi, službi istraživanja Zemlje satelitom (pasivno) i službi istraživanja svemira (pasivno) na sekundarnoj osnovi. Podopseg 2670-2690MHz je namijenjen fiksnoj i mobilnoj službi, izuzev vazduhoplovne mobilne službe, na primarnoj osnovi, te radio-astronomskoj službi, službi istraživanja Zemlje satelitom (pasivno) i službi istraživanja svemira (pasivno) na sekundarnoj osnovi. U mobilnoj službi moguće je korišćenje ovog opsega za TRA-ECS sisteme u skladu sa ECC odlukama ECC/DEC/(02)06 i ECC/DEC/(05)05 i Preporukom ECC/REC/(11)05.

3.1.2. Planovi raspodjele radio-frekvencija Osim Plana namjene radio-frekvencijskog spektra, za upravljanje radio-frekvencijskim resursom je potrebno donijeti i odgovarajuće planove raspodjele radio-frekvencija za pojedine radio-frekvencijske opsege, a u cilju definisanja tehničkog okvira za harmonizovanu upotrebu spektra na nivou Evrope. Planom raspodjele radio-frekvencija iz određenog opsega utvrđuje se podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja i način dodjele radio-frekvencija jednoj ili više radiokomunikacionih službi, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra. Planove raspodjele radio-frekvencija donosi Agencija, vodeći računa o potrebama i zahtjevima korisnika, po sprovedenom postupku javnih konsultacija. Agencija je do sada donijela odgovarajuće planove raspodjele radio-frekvencija za opsege 800MHz, 900MHz, 1800MHz i 2GHz za potrebe realizacije javnih mobilnih komunikacionih mreža. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2,6GHz za TRA-ECS sisteme je u završnoj fazi donošenja. Planovima raspodjele je utvrđeno da se radio-frekvencije iz predmetnih opsega za GSM/DCS1800, odnosno TRA-ECS sisteme dodjeljuju na ekskluzivnoj osnovi na čitavoj teritoriji Crne Gore, za realizaciju javne mobilne elektronske komunikacione mreže, a odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz ovih opsega se izdaju nakon sprovedenog postupka javnog nadmetanja.

29

3.1.2.1. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz za TRA- ECS sisteme Planom raspodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz za TRA-ECS sisteme utvrđena je raspodjela ovog opsega za mobilnu radiokomunikacionu službu, podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja, kao i način dodjele radio-frekvencija za TRA-ECS sisteme, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra. U radio-frekvencijskom opsegu 790-862MHz za TRA-ECS sisteme je predviđeno razdvajanje uzlazne (uplink) i silazne (downlink) veze u frekvencijskom domenu (FDD). Za silaznu vezu koriste se radio-frekvencije iz opsega 791-821MHz, a za uzlaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 832-862MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 41MHz. Opseg 791-821/832-862MHz za TRA-ECS sisteme je podijeljen na šest uparenih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz. Više susjednih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz dodijeljenih jednom subjektu čine dodijeljeni blok. Radio-frekvencijski opseg 790-791MHz predstavlja zaštitni opseg između TRA-ECS sistema i sistema drugih službi koji rade u opsezima ispod 790MHz, dok radio-frekvencijski opseg 821-832MHz predstavlja separaciju između opsega opredijeljenih za silaznu i uzlaznu vezu TRA-ECS sistema. Opseg frekvencija od 823-832MHz se može koristiti za PMSE aplikacije. Saglasno ovom Planu, PMSE uređaji ne smiju izazivati interferenciju prema TRA-ECS sistema, niti tražiti zaštitu od TRA-ECS sistema, koji rade u susjednim djelovima opsega. Na Slici 3.1. dat je grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz za TRA-ECS sisteme.

Slika 3.1. Grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz opsega

790-862MHz za TRA-ECS sisteme

Pored toga, Planom raspodjele su utvrđeni tehnički uslovi za bazne i terminalne stanice TRA-ECS sistema, koji su definisani na bazi maske ivice bloka (BEM) za emisije unutar (in-block) i izvan (out-of-block) dodijeljenog bloka, kao i tehnički uslovi za rad PMSE uređaja.

30

3.1.2.2. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme Planom raspodjele radio-frekvencija iz opsega 880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme utvrđena je raspodjela ovog opsega za mobilnu radiokomunikacionu službu, podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja, kao i način dodjele radio-frekvencija za GSM i TRA-ECS sisteme, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra. U ovom radio-frekvencijskom opsegu za GSM i TRA-ECS sisteme razdvajanje uzlazne i silazne veze obavlja se korišćenjem isključivo frekvecijskog dupleksa (FDD). Za uzlaznu vezu koriste se radio-frekvencije iz opsega 880-915MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 925-960MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 45 MHz. Opseg 880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme je podijeljen na sedam uparenih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz. Planom raspodjele je utvrđeno da Agencija može podjelom bloka širine 2x5MHz utvrditi i blokove manje širine, a jednom subjektu se dodjeljuje jedan ili više sukcesivnih radio-frekvencijskih blokova. Na Slici 3.2. dat je grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz opsega 880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme.

880 MHz

915 MHz

925 MHz

960 MHz

uzlazna veza(uplink)

silazna veza(downlink)

B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7


880-915/925-960MHz za GSM i TRA-ECS sisteme

Planom raspodjele su propisani tehnički uslovi za GSM i TRA-ECS sisteme, kao i uslovi koji omogućavaju rad GSM i TRA-ECS sistema u susjednim dijelovima opsega bez pojave štetnih smetnji. Definiše se da GSM sistem mora biti saglasan sa ETSI standardima EN 301 502 i EN 301 511, te da TRA-ECS obuhvata: UMTS (u skladu sa ETSI standardima EN 301 908-1, EN 301 908-2, EN 301 908-3 i EN 301 908-11), LTE (u skladu sa ETSI standardima EN 301 908-1, EN 301 908-13, EN 301 908-14 i EN 301 908-11) i WiMAX (u skladu sa ETSI standardima EN 301 908-1, EN 301 908-21 i EN 301 908-22) sisteme.

31

3.1.2.3. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1710-1785/1805- 1880MHz za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme Planom raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1710-1785/1805-1880MHz utvrđena je raspodjela ovog opsega za mobilnu radiokomunikacionu službu, podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja, kao i način dodjele radio-frekvencija za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra. U ovom opsegu za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme predviđeno je razdvajanje uzlazne i silazne veze samo u frekvencijskom domenu (FDD). Za uzlaznu vezu koriste se radio-frekvencije iz opsega 1710-1785MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 1805-1880MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 95MHz. Ovaj opseg je podijeljen na petnaest uparenih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz, a Agencija može podjelom bloka širine 2x5MHz utvrditi i blokove manje širine. Jednom subjektu se dodjeljuje jedan ili više sukcesivnih radio-frekvencijskih blokova. Grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz ovog opsega za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme dat je na Slici 3.3.


1710-1785/1805-1880MHz za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme

Planom raspodjele su propisani tehnički uslovi za GSM/DCS1800 i TRA-ECS sisteme, kao i uslovi koji omogućavaju rad GSM/DCS1800 i TRA-ECS sistema u susjednim dijelovima opsega bez pojave štetnih smetnji. Primjenjuju se isti standardi za GSM i TRA-ECS tehnologije kao za opseg 900MHz.

3.1.2.4. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920MHz, 1920- 1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme Planom raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920MHz, 1920-1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme utvrđena je raspodjela ovih opsega za mobilnu radiokomunikacionu službu, podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja, kao i način dodjele radio-frekvencija za TRA-ECS sisteme, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra.

32

U radio-frekvencijskom opsegu 1920-1980/2110-2170MHz (upareni zemaljski opseg 2GHz) za TRA-ECS sisteme je predviđeno razdvajanje uzlazne i silazne veze isključivo frekvencijskim dupleksom (FDD). Za uzlaznu vezu se koriste radio-frekvencije iz opsega 1920-1980MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 2110-2170MHz. Opseg 1920-1980/2110-2170MHz za TRA-ECS sisteme se dijeli na dvanaest uparenih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 190MHz. U radio-frekvencijskim opsezima 1900-1920MHz i 2010-2025MHz (neupareni zemaljski opseg 2GHz) za TRA-ECS sisteme je predviđeno razdvajanje uzlazne i silazne veze u vremenskom domenu (TDD). Opsezi 1900-1920MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme se dijele na ukupno sedam neuparenih radio-frekvencijskih blokova širine 5MHz. Jednom subjektu se može dodijeliti jedan ili više sukcesivnih radio-frekvencijskih blokova iz uparenog, odnosno neuparenog dijela opsega. Na slici 3.4. dat je grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920MHz, 1920-1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme.

Slika 3.4. Grafički prikaz raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920MHz,

1920-1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz za TRA-ECS sisteme

Planom raspodjele su propisani uslovi koji omogućavaju rad FDD sistema bez pojave štetnih smetnji prema sistemima koji rade u susjednim djelovima opsega. Tehnički uslovi za TRA-ECS bazne i terminalne stanice (FDD i TDD) su definisani na bazi maske ivice bloka (BEM) za emisije unutar i izvan dodijeljenog bloka.

3.1.2.5. Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA- ECS sisteme Predlogom Plana raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme, koji je u postupku javnih konsultacija, utvrđuje se raspodjela opsega 2500-2690MHz za mobilnu radiokomunikacionu službu, podjela opsega na radio-frekvencijske kanale, bliži uslovi korišćenja, kao i način dodjele radio-frekvencija za TRA-ECS sisteme, saglasno Planu namjene radio-frekvencijskog spektra. U radio-frekvencijskom opsegu 2500-2570/2620-2690MHz za TRA-ECS sisteme je predviđeno razdvajanje uzlazne i silazne veze samo u frekvencijskom domenu (FDD). Opseg 2500-2570/2620-2690MHz za TRA-ECS sisteme je podijeljen na četrnaest uparenih radio-frekvencijskih blokova

33

širine 2x5MHz. Za uzlaznu vezu se koriste radio-frekvencije iz opsega 2500-2570MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 2620-2690MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu je predviđeno da iznosi 120MHz. U radio-frekvencijskom opsegu 2570-2620MHz za TRA-ECS sisteme, predviđeno je razdvajanje uzlazne i silazne veze vremenskim dupleksom (TDD). Opseg 2570-2620MHz je podijeljen na deset neuparenih radio-frekvencijskih blokova širine 5MHz. Predlogom Plana je propisano da se opseg 2570-2620MHz alternativno može koristiti za FDD suplementarnu silaznu vezu (SDL). Jednom subjektu se može dodijeliti jedan ili više sukcesivnih radio-frekvencijskih blokova iz uparenog, odnosno neuparenog dijela opsega. Grafički prikaz predloga raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme je dat na Slici 3.5.

Slika 3.5. Grafički prikaz predloga raspodjele radio-frekvencija iz opsega

2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme

Predlogom Plana raspodjele utvrđeni su i tehnički uslovi za bazne i terminalne stanice TRA-ECS sistema koji su definisani na bazi maske ivice bloka (BEM) za emisije unutar i izvan dodijeljenog bloka, za nerestriktivne i restriktivne frekvencijske blokove.

3.1.3. Međunarodni sporazumi o koordinaciji radio-frekvencija Agencija je do sada potpisala sljedeće sporazume o koordinaciji radio-frekvencija za javne mobilne komunikacione mreže sa administracijama susjednih država:

- Tehnički sporazum između nacionalnih tijela za upravljanje radio- frekvencijskim spektrom Crne Gore i Srbije o graničnoj koordinaciji IMT/UMTS sistema u GSM opsezima 880-915/925-960MHz i 1710- 1785/1805-1880MHz; - Tehnički sporazum između nacionalnih tijela za upravljanje radio- frekvencijskim spektrom Crne Gore i Srbije o graničnoj koordinaciji IMT/UMTS sistema u frekvencijskim opsezima 1900- 1980MHz, 2010- 2025MHz i 2110-2170MHz; - Tehnički sporazum između nacionalnih tijela za upravljanje radio- frekvencijskim spektrom Crne Gore i Republike Kosovo o graničnoj koordinaciji GSM/DCS1800 sistema u frekvencijskim opsezima 880- 915/925-960MHz i 1710-1785/1805-1880MHz;

34

- Tehnički sporazum između nacionalnih tijela za upravljanje radio- frekvencijskim spektrom Crne Gore i Republike Albanije o graničnoj koordinaciji GSM/DCS1800 sistema u frekvencijskim opsezima 880- 915/925-960MHz i 1710-1785/1805-1880MHz.

Svi navedeni tehnički sporazumi se zasnivaju na regulatornim i tehničkim principima definisanim odgovarajućim CEPT/ECC preporukama.

3.1.4. Postupak dodjele odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javne mobilne komunikacione mreže Kao što je utvrđeno odgovarajućim planovima raspodjele, odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz za realizaciju GSM/DCS1800, odnosno TRA-ECS javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža se izdaju na osnovu sprovedenog postupka javnog nadmetanja, koji sprovodi Agencija. Zakonom je propisano da Agencija odgovarajućom odlukom pokreće postupak javnog nadmetanja, u roku od 30 dana od dana iskazanog interesovanja za korišćenje radio-frekvencija, iz opsega za koje je odgovarajućim planom raspodjele utvrđeno da se dodjeljuju na ekskluzivnoj osnovi na teritoriji Crne Gore u cilju realizacije javne elektronske komunikacione mreže. S druge strane, u slučaju korišćenja radio-frekvencija na ekskluzivnoj osnovi na teritoriji Crne Gore, za realizaciju javne elektronske komunikacione mreže, Agencija po službenoj dužnosti, ili na zahtjev korisnika radio-frekvencija pokreće postupak javnog nadmetanja najkasnije šest mjeseci prije isteka perioda važenja odobrenja. Zakonom je propisana sadržina odluke o pokretanju postupka javnog nadmetanja, te da najniži iznos jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija i visinu garancije ponude određuje Ministarstvo. Sve ostale elemente odluke utvrđuje Agencija. Važno je napomenuti da su Zakonom podržane dvije vrste javnog nadmetanja za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija: nadmetanje u formi zatvorenih ponuda (beauty contest) i nadmetanje u formi aukcije. Agencija donosi odluku o izboru najpovoljnijih ponuđača u skladu sa uslovima koji su propisani dokumentacijom za javno nadmetnje u roku od 30 dana od dana javnog otvaranja ponuda, odnosno dana sprovođenja aukcije. Zakonom su takođe propisani rokovi za podnošenje ponude, odnosno zahtjeva za učešće na aukciji, koji ne može biti kraći od 30 niti duži od 90 dana od dana donošenja odluke o pokretanju postupka javnog nadmetanja. Zakonom je propisana procedura otvaranja, ocjenjivanja i razmatranja ponuda, odnosno zahtjeva za učešće na aukciji, a bliže postupke za sprovođenje ovih procedura utvrđuje i propisuje Agencija. Nakon sprovedene procedure, Agencija donosi odluku o izboru najpovoljnijih ponuđača u postupku javnog nadmetanja, shodno utvrđenim kriterijumima,

35

nakon čega su ponuđači dužni da iznos jednokratne naknade ostvaren u postupku javnog nadmetanja uplate u budžet Crne Gore, u roku od 15 dana od dana donošenja odluke. Nakon izvršene uplate jednokratne naknade i dostavljanja dokaza o uplati, Agencija izdaje odobrenje za korišćenje radio-frekvencija dobijenih u postupku javnog nadmetanja, sa odgovarajućim uslovima. Zakonom je propisano da se odobrenje za ekskluzivno korišćenje radio-frekvencija na teritoriji Crne Gore za realizaciju javne elektronske komunikacione mreže izdaje sa periodom važenja od najduže 15 godina. Zakonom je takođe propisano da se pravo korišćenja radio-frekvencija može prenijeti, odnosno ustupiti drugom subjektu, na osnovu zajedničkog zahtjeva i uz saglasnost Agencije. Prilikom odlučivanja o davanju saglasnosti na prenos (spectrum trading), odnosno ustupanje (spectrum sharing) prava korišćenja radio-frekvencija koje se koriste za realizaciju javne elektronske komunikacione mreže, Agencija naročito cijeni primjenu načela efikasnosti upravljanja radio-frekvencijskim spektrom, odnosno primjenu načela nabrojanih na početku ovog poglavlja.

3.2. Analiza regulatornog i tehničkog okvira za implementaciju TRA- ECS sistema na CEPT/ECC nivou Regulatorni i tehnički okvir za impementaciju TRA-ECS sistema na CEPT/ECC nivou čini set ECC odluka o opredjeljivanju opsega za ove sisteme i definisanju harmonizovanih uslova za njihovu implementaciju, kao i set ECC preporuka, koje se uglavnom odnose na pitanja koordinacije korišćenja radio-frekvencija u pograničnim oblastima između susjednih država. Na nivou Evropske Unije (EU) od značaja je set odluka Evropske Komisije o opredjeljivanju opsega za TRA-ECS sisteme i definisanju harmonizovanih uslova za njihovu implementaciju, koje se u tehničkom smislu baziraju na odgovarajućim ECC odlukama.

3.2.1. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 800MHz Za implementaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža u opsegu 790-862MHz od značaja su ECC Odluka ECC/DEC/(09)03 o harmonizovanim uslovima za mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) koje rade u opsegu 790-862MHz i ECC Preporuka ECC/REC/(11)04 o frekvencijskom planiranju i frekvencijskoj koordinaciji zemaljskih sistema za mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) pogodne za obezbjeđivanje elektronskih komunikacionih servisa u opsegu 790-862MHz, koje su kao relevantne navedene i u Planu namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori. Na EU nivou od značaja je Odluka Evropske Komisije 2010/267/EU o harmonizovanim tehničkim uslovima za korišćenje opsega 790-862MHz za zemaljske radio sisteme pogodne za obezbjeđivanje elektronskih komunikacionih servisa u Evropskoj Uniji, koja se oslanja na navedenu ECC Odluku ECC/DEC/(09)03.

36

3.2.1.1. ECC Odluka ECC/DEC/(09)03 ECC Odlukom ECC/DEC/(09)03 opseg 790-862MHz se opredjeljuje za implementaciju mobilnih/fiksnih komunikacionih mreža (MFCN) i definišu harmonizovani uslovi za njihov rad. Odlukom se definiše harmonizovani frekvencijski aranžman koji se zasniva na FDD tipu dupleksa, pri čemu se ostavlja alternativna mogućnost primjene TDD dupleksa. Preferirana veličina jediničnih frekvencijskih blokova je 2x5MHz (odnosno 5MHz za TDD aranžman), ali nijesu isključene i manje veličine bloka. Odlukom je ostavljena mogućnost administracijama da na nacionalnom nivou odluče da predemtni opseg, osim za mobilne/fiksne komunikacione mreže, nastave da koriste u potpunosti ili u pojedinim djelovima za radio-difuznu i druge službe shodno namjeni ovog opsega. U Aneksu 1 Odluke dat je preferirani frekvencijski aranžman za MFCN mreže zasnovane na FDD tipu dupleksa. Ovaj frekvencijski aranžman podrazumijeva korišćenje 2x30MHz (791-821/832-862MHz) za MFCN sisteme, sa dupleksnim rascjepom širine 11MHz (821-832MHz) i zaštitnim opsegom prema sistemima radio-difuzne službe širine 1MHz (790-791MHz). Silazna veza (downlink) je predviđena u nižem podopsegu 791-821MHz, a uzlazna veza (uplink) u višem podopsegu 832-862MHz. Ukupno je raspoloživo 6 frekvencijskih blokova širine po 2x5MHz. U Aneksu 2 Odluke je dat predlog alternativnog frekvencijskog aranžmana. U slučaju implementacije MFCN mreža zasnovanih na TDD tipu dupleksa, kao zaštitni opseg prema radio-difuznoj službi se koristi opseg 790-797MHz. Ostatak opsega, ili njegov dio se dijeli na frekvencijske blokove širine 5MHz, počev od 797MHz. U Aneksu 3 Odluke su dati tehnički uslovi za bazne i terminalne stanice na bazi maski ivice bloka (BEM) za in-block i out-of-block emisije. Date su vrijednosti maske ivice bloka koje dozvoljavaju koegzistenciju između aplikacija koje rade u opsegu 790-862MHz i drugih aplikacija kojie rade u susjednim opsezima u istom geografskom području. Takođe, dati su i tehnički uslovi za PMSE i LP aplikacije, za koje je dozvoljeno korišćenje opsega 821-832MHz (dupleksni rascjep kod preferiranog FDD aranžmana), odnosno opsega 790-797MHz (zaštitni opseg kod alternativnog TDD aranžmana). PMSE i LP aplikacije u ovim opsezima ne smiju izazivati smetnje u radu MFCN mreža i ne mogu tražiti zaštitu. U Aneksu 4 Odluke date su ilustracije emisionih maski kod različitih frekvencijskih aranžmana za opseg 790-862MHz. Odlukom 2010/267/EU na nivou Evropske Unije se kao harmonizovani frekvencijski aranžman za TRA-ECS sisteme usvaja preferirani FDD aranžman opisan u Aneksu 1 ECC Odluke ECC/DEC/(09)03.

3.2.1.2. ECC Preporuka ECC/REC/(11)04 ECC Preporukom ECC/REC/(11)04 definišu se postupci frekvencijskog planiranja i frekvencijske koordinacije zemaljskih sistema za mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) pogodne za obezbjeđivanje elektronskih komunikacionih servisa u opsegu 790-862MHz.

37

Preporuka daje odgovarajuće smjernice za koordinaciju MFCN mreža i/ili MFCN mreža i drugih sistema u pograničnim oblastima između susjednih država, sa ciljem da se olakša postizanje bilateralnim ili multilateralnim tehničkim sporazumima između administracija. Ove smjernice treba da obuhvate sve MFCN radio interfejse implementirane u državama potpisnicima sporazuma. Koordinacija između FDD MFCN treba da se zasniva na principima ograničenja nivoa polja. Granične vrijednosti su date u Aneksu 1 Preporuke. U opštem slučaju, bazne stanice FDD MFCN sistema mogu raditi bez koordinacije sa susjednom državom ako srednji nivo električnog polja generisan po ćeliji (svi predajnici u jednom sektoru) ne prelazi vrijednost od 55dBμV/m/5MHz, mjereno na visini 3m iznad tla na graničnoj liniji između susjednih država, odnosno ako ne prelazi vrijednost od 29dBμV/m/5MHz, mjereno na visini 3m iznad tla na rastojanju 9km od granične linije u dubini teritorije susjedne države. U slučaju koordinacije LTE mreža koje su implementirane sa obje strane granice, ovi nivoi električnog polja mogu biti povećani na 59dBμV/m/5MHz na graničnoj liniji, odnosno 41dBμV/m/5MHz na rastojanju 6 km od granične linije. U slučaju da se koriste frekvencijski blokovi veće širine od 5MHz (npr. 10MHz, 15MHz ili 20MHz), vrijednosti nivoa električnog polja se koriguju na način što se na navedene granične vrijednosti dodaje vrijednost 10log(širina frekvencijskog bloka/5MHz). Koordinacija između TDD MFCN sistema ili između TDD MFCN i FDD MFCN sistema treba da se zasniva na principima ograničenja nivoa polja koji su dati u Aneksu 2 Preporuke. Stanice MFCN sistema mogu raditi bez koordinacije ako srednja vrijednost nivoa električnog polja ne prevazilazi vrijednost od 15dBμV/m/5MHz u 10% vremena i na 50% lokacija, na visini 3m iznad tla na graničnoj liniji. Ukoliko su sa obje srane granične linije realizovani TDD MFCN sistemi, mogu se koristiti vrijednosti nivoa polja koji su dati u Aneksu 1 Preporuke, ali ti nivoi polja u svakom slučaju moraju biti dogovoreni na bilateralnoj/multilateralnoj osnovi. U Aneksu 3 Preporuke opisan je propagacioni model koji bi se mogao koristiti u procesu koordinacije, dok je u Aneksu 4 Preporuke dat prikaz relevantnih karakteristika baznih stanica i PCI brojeva koje se razmijenjuju prilikom koordinacije, a preporučeni su i odgovarajući rokovi. U slučaju LTE sistema, koordinacija bi trebala biti zasnovana na preferncijalnim fizičkim identifikatorima ćelija (PCI) koji su dati u Aneksu 5 Preporuke. U Aneksu 6 Preporuke date su smjernice za razmatranje LTE radio parametara za upotrebu u bilateralnim i/ili multilateralnim tehničkim sporazumima između susjednih administracija.

3.2.2. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opsege 900 MHz i 1800 MHz Za implementaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža (GSM/DCS1800 i TRA-ECS) u opsezima 880-915/925-960MHz i 1710-1785/1805-1880MHz od značaja su sljedeće CEPT/ECC odluke i preporuke:

38

- ERC Odluka ERC/DEC/(94)01 o frekvencijskim opsezima određenim za koordinisano uvođenje GSM digitalnog pan-Evropskog komunikacionog sistema;

- ERC Odluka ERC/DEC/(95)03 o frekvencijskim opsezima određenim za uvođenje DCS1800 sistema;

- ERC Odluka ERC/DEC/(97)02 o proširenom frekvencijskom opsegu za korišćenje od strane GSM digitalnih pan-Evropskih komunikacionih sistema;

- ECC Odluka ECC/DEC/(06)13 o određivanju opsega 880-915MHz, 925- 960MHz, 1710-1785MHz i 1805-1880 MHz za zemaljske UMTS, LTE i WiMAX sisteme;

- ECC Preporuka ECC/REC/(05)08 o frekvencijskom planiranju i frekvencijskoj koordinaciji GSM900, GSM1800, E-GSM i GSM-R kopnenih mobilnih sistema;

- ECC Preporuka ECC/REC/(08)02 o frekvencijskom planiranju i frekvencijskoj koordinaciji GSM/UMTS/LTE/WiMAX kopnenih mobilnih sistema koji rade u opsezima 900MHz i 1800MHz.

ERC odluke ERC/DEC/(94)01, ERC/DEC/(95)03 i ERC/DEC/(97)02 i ECC Preporuka ECC/REC/(05)08 definišu regulatorni i tehnički okvir za implementaciju GSM/DCS1800 sistema, a ECC Odluka ECC/DEC/(06)13 i ECC Preporuka ECC/REC/(08)02 za implementaciju TRA-ECS sistema u opsezima 900MHz i 1800MHz. Sve navedene odluke i preporuke su kao relevantne navedene i u Planu namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori. Na EU nivou od značaja je Odluka Evropske Komisije 2009/766/EC (dopunjena Odlukom 2011/251/EU) o harmonizaciji opsega 900MHz i 1800MHz za zemaljske sisteme pogodne za obezbjeđivanje pan-Evropskih elektronskih servisa u Uniji.

3.2.2.1. ERC Odluka ERC/DEC/(94)01 ERC Odluka ERC/DEC/(94)01 odnosi se na radio-frekvencijske opsege određene za koordinisano uvođenje GSM digitalnog pan-Evropskog komunikacionog sistema. Odlukom su identifikovani radio-frekvencijski opsezi 890-915MHz i 935-960MHz koji će se koristiti za uvođenje i rad GSM sistema, koji su saglasni sa odgovarajućim ETSI standardima.

3.2.2.2. ERC Odluka ERC/DEC/(95)03 ERC Odluka ERC/DEC/(95)03 odnosi se na radio-frekvencijske opsege određene za implementaciju DCS1800 sistema (GSM sistem u opsegu 1800MHz). Odlukom su identifikovani radio-frekvencijski opsezi 1710-1785MHz i 1805-1880MHz koji će se koristiti za uvođenje i rad DCS1800 sistema, koji su saglasni sa odgovarajućim ETSI standardima.

39

3.2.2.3. ERC Odluka ERC/DEC/(97)02 ERC Odluka ERC/DEC/(97)02 odnosi se na prošireni frekvencijski opseg za korišćenje od strane GSM digitalnih pan-Evropskih komunikacionih sistema. Odlukom se administracije evropskih zemalja upućuju na mogućnost da se dodatni radio-frekvencijski spektar za GSM sisteme, izvan opsega određenih ERC Odlukom ERC/DEC/(94)01, može obezbjediti u opsezima 880-890MHz i 925-935MHz.

3.2.2.4. ECC Preporuka ECC/REC/(05)08 ECC Preporuka ECC/REC/(05)08 se odnosi na frekvencijsko planiranje i koordinaciju radio-frekvencija za GSM900, GSM1800, E-GSM i GSM-R kopnene mobilne sisteme. Ovom Preporukom je administracijama preporučeno da se koordinacija radio-frekvencija u graničnoj oblasti između GSM sistema bazira na konceptu preferencijalnih kanala. Koordinacija radio-frekvencija koje koriste GSM sistemi u jednoj i neki drugi sistemi u susjednoj državi treba biti predmet bilateralnih ili multilateralnih sporazuma između afektiranih administracija. Koordinacija radio-frekvencija za GSM sisteme u pograničnoj oblasti se zasniva na sljedećim najznačajnim smjernicama:

- Preferencijalne radio-frekvencije, osim susjednih na kraju bloka (block-end) preferencijalnih radio-frekvencija, mogu biti korišćene bez koordinacije ukoliko nivo električnog polja svakog nosioca generisanog od strane bazne stanice ne prelazi vrijednost od 19dBµV/m u opsegu 900MHz, odnosno 25dBµV/m u opsegu 1800MHz na visini 3m iznad površine tla i na rastojanju 15km od granične linije u dubini teritorije susjedne države. Kada su blokovi preferencijalnih radio-frekvencija dodijeljeni susjednim državama u graničnoj oblasti, svi susjedni kanali na krajevima bloka će biti tretirani na način da se susjedno kanalna interferencija izbjegne, ili će se izvršiti prosleđivanje karakteristika bazne stanice koja koristi kanale na kraju bloka, ili će se izvršiti regulacija korišćenja kanala na kraju bloka putem potpisivanja bilateralnih, odnosno multilateralnih sporazuma između administracija.

- Nepreferencijalne radio-frekvencije mogu biti korišćene bez koordinacije ukoliko nivo električnog polja nosioca generisanog na baznoj stanici ne prelazi vrijednost od 19dBµV/m u opsegu 900MHz, odnosno 25dBµV/m u opsegu 1800MHz na visini od 3m iznad površine tla na graničnoj liniji između susjednih država.

- Radio-frekvencije za koje nivo električnog polja prelazi prethodno date vrijednosti će biti predmet koordinacije između administracija država. U slučaju da između administracija država ne postoji sporazum o koordinaciji radio-frekvencija u ovim opsezima, sve radio- frekvencije će se smatrati kao nepreferencijalne.

40

U aneksima Preporuke su dati propagacioni kriterijumi za proračun interferencije, tehnički parametri koji se koriste u slučaju koordinacije radio-frekvencija za GSM sisteme, kao i za koordinaciju radio-frekvencija kada u jednoj državi rade GSM sistemi, a u drugoj susjednoj fiksni sistemi u opsegu 890-915MHz i 935-960MHz. U slučaju potrebe za koordinacijom radio-frekvencija, preporučeni su odgovarajući rokovi. Preporukom ECC/REC/(05)08 se daje administracijama sloboda da mogu odstupiti od tehničkih parametara, metoda proračuna i procedura propisanih Preporukom, a što se specificira bilateralnim/multilateralnim sporazumima baziranim na drugim principima, na primjer principima datim u HCM Sporazumu4.

3.2.2.5. ECC Odluka ECC/DEC/(06)13 Odlukom ECC/DEC/(06)13 se opsezi 880-915MHz, 925-960MHz, 1710-1785MHz i 1805-1880 MHz određuju za implementaciju zemaljskih UMTS i LTE sistema, a mogu biti određeni i za implementaciju zemaljskih WiMAX sistema, pri čemu ovi sistemi moraju biti saglasni sa odgovarajućim ETSI standardima. Odlukom su administracije obavezane da preduzmu sve neophodne mjere u cilju zaštite i omogućavanja nastavka nesmetanog rada GSM sistema u opsezima 900MHz i 1800MHz, kao i da preduzmu sve neophodne mjere u cilju omogućavanja koegzistencije GSM, UMTS, LTE i WiMAX sistema u ovim opsezima. Predemtni opsezi se mogu koristiti i od strane drugih mobilnih sistema koji omogućavaju koegzistiraju sa GSM, UMTS, LTE i WiMAX sistemima u opsezima 900MHz i 1800MHz, ali i sa sistemima koji rade u susjednim opsezima.

3.2.2.6. ECC Preporuka ECC/REC/(08)02 ECC Preporuka ECC/REC/(08)02 definiše principe i procedure za frekvencijsko planiranje i koordinaciju GSM/UMTS/LTE/WiMAX kopnenih mobilnih sistema koji rade u opsezima 900MHz i 1800MHz. Preporuka je donijeta imajući u vidu da se planiranje radio-frekvencija u pograničnoj oblasti zasniva na koordinaciji između nacionalnih administracija, a u saradnji sa operatorima, te da je koordinacija neophodna između država u kojima navedeni sistemi rade u ovim opsezima. Administracijama je ostavljena mogućnost da odstupaju od rješenja datih u ovoj Preporuci, a što mora biti predmet bilateralnih/multilateralnih sporazuma. Preporukom je propisano da su vrijednosti nivoa električnog polja za koordinaciju GSM sistema u pograničnoj oblasti zasnovani na vrijednostima datim u Preporuci ECC/REC/(05)08 i postojećim koordinacionim sporazumima.

4 HCM sporazum je sporazum potpisan između brojnih evropskih administracija a koji se

odnosi na koordinaciju radio-frekvencija iz opsega 29,7MHz-39,5GHz za fiksnu i kopnenu mobilnu službu. Sporazum je potpisan 2005. godine.

41

Koordinacija UMTS sistema u pogrničnoj oblasti je zasnovana na principima koordinacije kodova. Frekvencije u opsezima 900MHz i 1800MHz kod sistema sa nepreferencijalnim kodovima i sa poravnatom centralnom frekvencijom, mogu biti korišćene bez koordinacije sa susjednom državom ako srednji nivo električnog polja svakog nosioca (širine 5MHz) generisanog na baznoj stanici ne prelazi:

- za UMTS900 vrijednost od 35dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad terena na graničnoj liniji između država,

- za UMTS1800 vrijednost od 41dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad terena na graničnoj liniji između država.

Ukoliko se administracije dogovore da za UMTS koriste preferencijalne frekvencijske blokove širine 5MHz, prethodno propisane vrijednosti se mogu uvećati za 10dB. U tom slučaju UMTS sistemi koji rade na nepreferencijalnim frekvencijama u pograničnoj oblasti moraju prihvatiti interferenciju od sistema iz susjedne države koji rade na preferencijalnim frekvencijama. Ukoliko centralne frekvencije nijesu poravnate ili su kodne grupe distribuirane u preferencijalne grupe u skladu sa Aneksom 3 Preporuke, mogu se koristiti i ograničenja koja su propisana ovom Preporukom za sve ostale slučajeve, i to:

- za opseg 900MHz (FDD) vrijednost srednjeg nivoa električnog polja ne smije preći 59dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad tla na graničnoj liniji između susjednih država, odnosno 35dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad tla na rastojanju 9km od granične linije unutar teritorije susjedne države u opsegu 925-960MHz,

- za opseg 1800MHz (FDD) vrijednost srednjeg nivoa električnog polja ne smije preći 65dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad tla na graničnoj liniji između država, odnosno 41dBµV/m/5MHz na visini 3m iznad tla na rastojanju 9km od granične linije unutar teritorije susjedne države u opsegu 1805-1880MHz.

Svi ostali slučajevi obuhvataju: UMTS-UMTS uz upotrebu preferencijalih kodova, UMTS-UMTS kada centralne frekvencije nijesu poravnate, LTE-LTE, WiMAX-WiMAX, LTE-GSM (i GSM-LTE), LTE-WiMAX (i WiMAX-LTE), LTE-UMTS (i UMTS-LTE), UMTS-GSM (i GSM-UMTS), UMTS-WiMAX (i WiMAX-UMTS) i WiMAX-GSM (i GSM-WiMAX). U Preporuci je dat i propagacioni model koji se može koristiti za proračun nivoa električnog polja za UMTS/LTE/WiMAX sisteme, dok se za GSM sisteme primjenjuje propagacioni model dat u Preporuci ECC/REC/(05)08. Koordinacija UMTS sistema koji rade u pograničnoj oblasti između susjednih država bi trebalo biti zasnovana na kodnim grupama i šemama datim u Aneksu 3 Preporuke, a u slučaju LTE sistema na PCI grupama datim u Aneksu 5 Preporuke. U Aneksu 4 Preporuke je dat prikaz informacija o baznoj stanici koje se trebaju razmijeniti između administracija u slučaju pokretanja koordinacionog zahtijeva. Takođe je propisan i rok od 30 dana u

42

kome administracija mora odgovoriti na podnijeti koordinacioni zahtijev, a ukoliko administracija ne odgovori ni nakon podnešene urgenicije u roku od 30 dana od prijema urgencije, može se smatrati da je administracija koja je podnijela koordinacioni zahtijev dobila saglasnost da može pustiti u rad baznu stanicu sa tehničkim parametrima specificiranim u koordinacionom zahtijevu. U Aneksu 6 Preporuke date su bliže smjernice o razmatranju LTE radio parametara za korišćenje u bilateralnim/multilateralnim sporazumima.

3.2.2.7. Odluke Evropske Komisije 2009/766/ECC i 2011/251/EU Odluka Evropske Komisije 2009/766/ECC (dupunjena Odlukom 2011/251/EU) odnosi se na harmonizaciju frekvencijskog opsega 900MHz i frekvencijskog opsega 1800MHz za zemaljske sisteme pogodne obezbjeđivanju pan-Evropskih elektronskih servisa u EU. Slično ECC Odluci ECC/DEC/(06)13 ova Odluka sa navedenom dopunom određuje opsege 900MHz i 1800MHz za implementaciju UMTS, LTE i WiMAX sistema, zajedno sa već implementiranim GSM/DCS1800 sistemima. Za razliku od ECC Odluke ECC/DEC/(06)13 ovom Odlukom su propisani i tehnički uslovi koji omogućavaju koegzistenciju navecenih sistema u opsezima 900MHz i 1800MHz. Tehnički uslovi se baziraju na separaciji između nosilaca dvije susjedne UMTS mreže od 5MHz ili više, odnosno 2,8MHz ili više između susjednih nosilaca susjednih UMTS i GSM mreža. Za implementaciju LTE sistema, separacija od 200kHz ili više je potrebna između ivica LTE kanala i ivice GSM kanala, pri realizaciji susjednih LTE i GSM mreža. Nije potrebna nikakva separacija između ivice LTE kanala i ivice kanala UMTS nosioca za susjedne LTE i UMTS mreže, a takođe nije potrebna nikakva separacija između ivica LTE kanala kod dvije susjedne LTE mreže. Za implementaciju WiMAX sistema, separacija od 200kHz ili više je potrebna između ivica WiMAX kanala i ivice GSM kanala, pri realizaciji susjednih WiMAX i GSM mreža. Nije potrebna nikakva separacija između ivice WiMAX kanala i ivice kanala UMTS nosioca za susjedne WiMAX i UMTS mreže, a takođe nije potrebna nikakva separacija između ivica WiMAX kanala kod dvije susjedne WiMAX mreže.

3.2.3. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 2GHz Za implementaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža u opsezima 1900-1920MHz, 1920-1980/2110-2170MHz i 2010-2025MHz od značaja su ECC odluka ECC/DEC/(06)01 o harmonizovanom korišćenju opsega 1920-1980MHz i 2110-2170MHz za mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) uključujući i IMT sisteme i ERC Preporuka ERC/REC/(01)01 o koordinaciji UMTS sistema, koje su kao relevantne navedene i u Planu namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori. Na EU nivou od značaja je Odluka Evropske Komisije 2012/688/EU o harmonizaciji opsega 1920-1980MHz i 2110-2170MHz za zemaljske sisteme pogodne za obezbjeđivanje elektronskih komunikacionih servisa, koja se oslanja na navedenu ECC Odluku ECC/DEC/(06)01.

43

3.2.3.1. ECC Odluka ECC/DEC/(06)01 ECC Odluka ECC/DEC/(06)01 definiše uslove harmonizovanog korišćenja frekvencijskih opsega 1920-1980MHz i 2110-2170MHz za mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN), uključujući i IMT sisteme. Ovom Odlukom je utvrđen zajednički prilaz upotrebi radio-frekvencijskog spektra i utvrđen je kanalni aranžman unutar opsega 1900-1980MHz, 2010-2025MHz i 2110-2170MHz za IMT-2000/UMTS sisteme. Dijelovi neuparenih opsega, tj. opsezi 1900-1920MHz i 2010-2025MHz su licencirani u pojedinim državama, ali nijesu implementirani u većoj mjeri, dok su upareni dijelovi spektra, tj. opsezi 1920-1980MHz i 2110-2170MHz, korišćeni širom Evrope za IMT-2000 mreže i UMTS tehnologiju. Frekvencijski aranžman dozvoljava i upotrebu kanala širine različite od 5MHz (minimalna širina kanala se može kretati između 4,8MHz i 5MHz), a definisanje maske ivice bloka (BEM) umjesto centralne frekvencije nosioca, omogućava i korišćenje kanala širine veće od 5MHz. U radio-frekvencijskom opsegu 1920-1980/2110-2170MHz je predviđeno razdvajanje uzlazne i silazne veze samo u frekvencijskom domenu (FDD). Za uzlaznu vezu koriste se radio-frekvencije iz opsega 1920-1980MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 2110-2170MHz. Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 190MHz. U cilju omogućavanja rada bez pojave štetne interferencije prema sistemima koji rade u susjednim djelovima opsega, ovom Odlukom je propisano da:

- Frekvencijski kanal najbliži frekvenciji 1920,0MHz treba da počinje na frekvenciji 1920,3 MHz ili višoj;

- Frekvencijski kanal najbliži frekvenciji 1980,0MHz treba da završavana frekvenciji 1979,7 MHz ili nižoj;

- Frekvencijski kanal najbliži frekvenciji 2110,0MHz treba da počinje na frekvenciji 2110,3MHz ili višoj;

- Frekvencijski kanal najbliži frekvenciji 2170,0MHz treba da završava na frekvenciji 2169,7MHz ili nižoj.

Administracijama je dizvoljeno da u cilju poštovanja postojećih dodjela ivice kanala pomjere do krajnjih granica opsega 1920-1980MHz i 2110-2170MHz. Tehnički uslovi za bazne i terminalne stanice su definisani na bazi maske ivice bloka (BEM) za emisije unutar i izvan dodijeljenog bloka.

3.2.3.2. ERC Preporuka ERC/REC/(01)01 ERC Preporuka ERC/REC/(01)01 se odnosi na koordinaciju UMTS sistema i njom je utvrđeno da:

44

- Koordinacija radio-frekvencija između IMT-2000/UMTS sistema u pograničnoj oblasti bude zasnovana na bilateralnim ili multilateralnim sporazumima između adminstracija;

- Koordinacija između IMT-2000/UMTS sistema bi trebala biti zasnovana na principu maksimalnih vrijednosti nivoa električnog polja datih u Aneksu 1, odnosno na bazi grupe kodova datih u Aneksu 4 Preporuke;

- Ukoliko nivoi električnog polja prelaze vrijednosti date u Aneksu 1 ili Aneksu 3, onda je potrebno sprovesti proceduru datu u Aneksu 5 Preporuke;

- Proračun nivoa električnog polja može biti zasnovan na propagacionom modelu datom u Aneksu 3 Preporuke;

- Koordinacija između administracija susjednih država treba biti zasnovana na bilateralnim/multilateralnim sporazumima, a administracije bi trebale da unapređeju i daju podršku uspostavljanju tehničkih sporazuma između operatora koji rade u susjednim državama. Takođe, administracije mogu odstupati od tehničkih parametara propisanih ovom Preporukom, što mora biti predmet bilateralnog/multilateralnog sporazuma.

Aneksom 1 Preporuke je propisano da frekvencije za UMTS FDD sisteme koje koriste preferencijalne kodove sa poravnatim centralnim frekvencijama, ili gdje centralne frekvencije nijesu poravnate (ili se ne koristi IMT-2000/UMTS radio interfejs), mogu biti korišćene bez koordinacije sa susjednom državom ako srednji nivo električnog polja svakog nosioca generisanog na baznoj stanici ne prelazi vrijednost od 37dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na rastojanju od 6km unutar teritorije susjedne države i vrijednost od 65dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na graničnoj liniji između susjednih država. Radio-frekvencije u pograničnoj oblasti za UMTS FDD sisteme koji koriste nepreferencijalne kodove mogu se koristiti bez koordinacije sa susjednom državom ako nivo električnog polja svakog nosioca generisanog na baznoj stanici ne prelazi vrijednost od 37dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na i van granične linije između susjednih država. Kod UMTS TDD sistema vrijednosti srednjeg nivoa električnog polja ne smiju preći 37dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na i van granične linije u slučaju korišćenja preferencijalnih kodova, odnosno 21dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na i van granične linije između susjednih država u slučaju korišćenja nepreferencijalnih kodova. Osim preferencijalnih kodova, korišćenje frekvencija u pograničnoj oblasti može biti bazirano i na principima preferencijalnih frekvencija u kom slučaju nivo električnog polja na visini od 3m iznad terena ne smije prelaziti

45

vrijednost od 75dBµV/m/5MHz na i van granične linije između susjednih država. Predlog raspodjele preferencijalnih i nepreferencijalnih kodova po grupama država je dat u Aneksu 4 ove Preporuke. U Aneksu 5 Preporuke dat je prikaz informacija o baznoj stanici koje se trebaju razmijeniti između administracija u slučaju pokretanja koordinacionog zahtijeva. Takođe je propisan i rok od 30 dana u kome administracija mora odgovoriti na podnijeti koordinacioni zahtijev, a ukoliko administracija ne odgovori ni nakon podnešene urgenicije u roku od 30 dana, može se smatrati da je administracija koja je podnijela koordinacioni zahtijev dobila saglasnost da može pustiti u rad baznu stanicu sa tehničkim parametrima specificiranim u koordinacionom zahtijevu.

3.2.4. CEPT/ECC regulatorni i tehnički okvir za opseg 2,6GHz Za implementaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža u opsegu 2500-2690MHz od značaja su ECC Odluka ECC/DEC/(02)06 o namjeni opsega 2500-2690MHz za UMTS/IMT-2000 sisteme, ECC Odluka ECC/DEC/(05)05 o harmonizovanom korišćenju frekvencijskog spektra za IMT-2000/UMTS sisteme u opsegu 2500-2690MHz i ECC Preporuka ECC/REC(11)05: Frekvencijsko planiranje i koordinacija za zemaljske mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) koje se koriste u opsegu 2500-2690MHz. Ovi dokumenti su kao relevantni navedeni i u Planu namjene radio-frekvencijskog spektra u Crnoj Gori. Na EU nivou od značaja je Odluka Evropske Komisije 2008/477/EC o harmonizaciji opsega 2500-2690MHz za zemaljske sisteme pogodne za obezbjeđivanje elektronskih komunikacionih servisa u Uniji.

3.2.4.1. ECC Odluka ECC/DEC/(02)06 i ECC Odluka ECC/DEC/(05)05 ECC Odluka ECC/DEC/(02)06 određuje namjenu opsega 2500-2690MHz za UMTS/IMT-2000 sisteme, dok se ECC Odluka ECC/DEC/(05)05 odnosi na harmonizovano korišćenje frekvencijskog spektra za IMT-2000/UMTS sisteme u opsegu 2500-2690MHz. Evropska Komisija je u avgustu 2003. godine dala novi mandat CEPT-u da razvije i usvoji mjere neophodne za hamonizovanu i efikasnu upotrebu radio-frekvencijskog spektra 2500–2690MHz za IMT-2000/UMTS sisteme. To obuhvata i frekvencijski aranžman za ovaj opseg uzimajući u obzir njegovu dostupnost u satelitskoj ili zemaljskoj komponenti IMT-2000. U Aneksu 1 Odluke data je harmonizovana šema za IMT-2000/UMTS sisteme u ovom opsegu koja obuhvata sljedeće:

- Za frekvencijski podopseg 2500-2570MHz, koji je uparen sa podopsegom 2620-2690MHz, je predviđeno razdvajanje uzlazne i silazne veze samo u frekvencijskom domenu (FDD). Za uzlaznu vezu

46

koriste se radio-frekvencije iz opsega 2500-2570MHz, a za silaznu vezu radio-frekvencije iz opsega 2620-2690MHz;

- Separacija između predajne i prijemne frekvencije za baznu i terminalnu stanicu iznosi 120MHz;

- Administracije mogu korišćenje podopsega 2570-2620MHz namijeniti za TDD sisteme, ili da se alternativno ovaj opseg može koristiti za FDD suplementarnu silaznu vezu (SDL). Zaštitni opsezi kojima bi se osigurala kompatibilnost na granicama ovog podopsega će biti utvrđeni na nacionalnom nivou i isti će biti implementirani unutar ovog podopsega;

- Dodijeljeni blokovi mogu biti širine 5MHz ili umnošci od 5MHz;

- Ivice bloka će biti utvrđene u zavisnosti od karakteristika prijemnika, predajnika i radio interfejsa implementiranih u susjednim kanalima.

U Aneksu 2 ove Odluke su dati harmonizovani frekvencijski aranžmani kojima je opseg 2500-2570/2620-2690MHz podijeljen na četrnaest uparenih radio-frekvencijskih blokova širine 2x5MHz, a opseg 2570-2620MHz na deset neuparenih radio-frekvencijskih blokova širine 5MHz.

3.2.4.2. ECC Preporuka ECC/REC(11)05 ECC Preporuka ECC/REC(11)05 tretira frekvencijsko planiranje i koordinaciju za zemaljske mobilne/fiksne komunikacione mreže (MFCN) koje se koriste u opsegu 2500-2690MHz. Ukoliko su u susjednim državama implementirane UMTS tehnologije u ovom opsegu, rad ovih sistema može biti zasnovan i na principima koji su utvrđeni u preporuci ERC/REC/(01)01. Koordinacija između FDD MFCN sistema treba da se zasniva na principima ograničenja nivoa električnog polja koji su dati u Aneksu 1 ove Preporuke. Uopšteno, stanice FDD sistema mogu biti korišćene u pograničnoj oblasti bez koordinacije sa susjednom državom ako srednji nivo električnog polja proizvedenog po ćeliji (svi predajnici unutar jednog sektora) ne prelazi vrijednost od 65 dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na graničnoj liniji između država, odnosno vrijednost od 37 dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na rasojanju od 6km unutar susjedne države. U slučaju da je sa obje strane granice implementiran LTE, dozvoljeno je da nivo električnog polja na rastojanju 6km unutar teritorije susjedne države iznosi 49 dBµV/m/5MHz. Proračun nivoa električnog polja treba vršiti u skladu sa Aneksom 3 ove Preporuke. U slučaju da se koriste širine frekvencijskih blokova veće od 5MHz na prethodno definisane vrijednosti nivoa polja treba dodati vrijednosti 10xlog(širina bloka/5MHz). Ukoliko administracije žele da frekvencijsku koordinaciju zasnivaju na preferencijalnim frekvencijama, onda to mora biti predmet tehničkih sporazuma potpisanih između njih.

47

U Aneksu 2 ove Preporuke su date vrijednosti nivoa električnog polja u slučaju prekogranične koordinacije između TDD MFCN mreža, odnosno između TDD i FDD MFCN mreža u opsegu 2500-2690MHz. U ovim slučajevima realizacije sistema, stanice mogu biti korišćene u pograničnoj oblasti bez koordinacije sa susjednom državom ako srednji nivo električnog polja generisanog po ćeliji (svi predajnici unutar jednog sektora) ne prelazi vrijednost od 21 dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na graničnoj liniji između država u toku 10% vremena na 50% lokacija. Ukoliko su sa obje strane granice implementirani TDD sistemi, preporučeno je da se mogu koristiti i vrijednosti date u Aneksu 1 ove Preporuke, odnosno vrijednost od 37dBµV/m/5MHz na visini od 3m iznad terena na rasojanju od 6km unutar susjedne države. U slučaju da je sa obje strane granice implementiran LTE, dozvoljeno je da nivo polja na rastojanju 6km unutar teritorije susjedne države iznosi 49 dBµV/m/5MHz. Proračun nivoa električnog polja treba vršiti u skladu sa Aneksom 3 ove Preporuke. U slučaju da se koriste širine frekvencijskih blokova veće od 5MHz na prethodno definisane vrijednosti nivoa polja treba dodati vrijednost 10xlog (širina bloka/5MHz). Ukoliko administracije žele da frekvencijsku koordinaciju zasnivaju na preferencijalnim frekvencijama, onda to mora biti predmet tehničkih sporazuma potpisanih između njih. U slučaju da nivo električnog polja stanice u pograničnoj oblasti prelazi vrijednosti date u aneksima 1 i 2 Preporuke, potrebno je izvršiti koordinaciju u skladu sa procedurom koja je detaljno utvrđena i data u Aneksu 4 ove Preporuke. U Aneksu 5 Preporuke su date smjernice za rad IMT-2000/LTE sistema u graničnoj oblasti a čiji rad treba biti zasnovan na raspodjeli preferencijalnih fizičkih identifikatora ćelija (PCI). Svih 504 PCI-ja su podijeleni u 6 grupa, a sve države su svrstane u 4 grupe na način da se svaka država može graničiti sa državom koja pripada nekoj od preostale 3 države. U ovom Aneksu su date šeme raspodjele PCI u slučaju bilatralnih odnosno trilateralnih sporazuma. U Aneksu 6 ove Preporuke su date smjernice za koordinaciju drugih radio parametara za IMT-2000/LTE sisteme koji trebaju da se koordinišu na bilateralnoj/multilateralnoj osnovi. Preporukom se administracije ohrabrju da podstiču saradnju između operatora koji rade u različitim državama sa ciljem unaprijeđenja efikasne upotrebe frekvencijskog spektra i pokrivanja u graničnoj oblasti. Takođe, ostavlja se mogućnost administracijama da odstupaju od procedura i tehničkih parametara utvrđenih u ovoj Preporuci, a nove procedure i vrijednosti tehničkih parametara utvrđuju se kroz potpisivanje bilateralnih/multilateralnih sporazuma između administracija susjednih država.

48

3.3. Potrebne aktivnosti Agencije na unapređenju regulatornog okvira Nakon detaljne analize regulatornig okvira za implementaciju TRA-ECS sistema u Crnoj Gori i na EU/CEPT nivou može se zaključiti sljedeće:

- Regulatorni okvir definisan Zakonom omogućava dodjelu radio- frekvencija iz opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz za implementaciju TRA-ECS sistema na principima efektnog i efikasnog korišćenja RF spektra;

- Namjena opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz u Crnoj Gori je harmonizovana sa namjenom na CEPT/EU nivou za implementaciju TRA-ECS sistema;

- Frekvencijski aranžmani i tehnički uslovi za implementaciju TRA-ECS sistema u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz, utvrđeni odgovarajućim planovima raspodjele radio-frekvencija, su harmonizovani sa odgovarajućim CEPT/EU dokumentima;

- Parcijalno su definisani uslovi korišćenja radio-frekvencija iz navedenih opsega u pograničnim oblastima Crne Gore.

U cilju zaokruživanja regulatornog i tehničkog okvira za uspješno sprovođenje postupka dodjele radio-frekvencija iz opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz za TRA-ECS sisteme, a u cilju njihove uspješne implementacije, potrebno je da Agencija:

- Kompletira donošenje Plana raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme;

- Razmotri zakonske mogućnosti za pomjeranje trenutno MTEL-u dodijeljenog frekvencijskog bloka širine 2x20MHz u opsegu 1800MHz za 100kHz naviše, čime bi se postiglo da jedinični frekvencijski blok C7, koji mu prethodi, bude raspoloživ za javno nadmetanje u punoj širini od 2x5MHz;

- Kontinualno radi na koordinaciji radio-frekvencija sa administracijama svih susjednih zemalja (izuzev Italije) u cilju potpisivanja tehničkih sporazuma, kojima će biti utvrđeni tehnički parametri za nesmetan rad TRA-ECS sistema, nezavisno od primijenjene tehnologije, u svim predmetnim frekvencijskim opsezima u pograničnim oblastima.

49

4. MODELI DODJELE RADIO-FREKVENCIJSKOG SPEKTRA PUTEM JAVNOG NADMETANJA

U ovom poglavlju Studije daje se pregled i uporedna analiza metoda javnog nadmetanja za dodjelu radio-frekvencijskog spektra. Posebna pažnja je posvećena analizi najčešće primjenjivanih modela aukcije spektra kada je predmet javnog nadmetanja veći broj licenci, odnosno radio-frekvencijskih blokova iz jednog ili više opsega: SMRA i CCA formata aukcije. 4.1. Osnovni pojmovi i oznake U cilju boljeg razumijevanja karakteristika pojedinih metoda javnog nadmetanja u opštem smislu, na samom početku se definišu neki najbitniji pojmovi iz teorije javnih nadmetanja. Pretpostavimo da se skup kupaca, ili ponuđača Ι = {1, …,n} (npr. mobilni operatori) nadmeću za skup stavki Κ = {1, …,m} (npr. licence ili frekvencijski blokovi) koje prodaje jedan prodavac (aukcionar) ili voditelj aukcije (npr. regulatorno tijelo). Simboli i, j ∈Ι označavaju specifičnog ponuđača, a k, l ∈Κ specifičnu stavku. Paket, S ⊆ Κ, predstavlja podskup stavki koji može biti i prazan skup. Podrazumijeva se da svaki ponuđač i ima sopstvenu procjenu vrijednosti vi(S) za sve moguće pakete S. Naravno, ukoliko ponuđač nije zainteresovan za neki paket, onda njegova odgovarajuća procjena vrijednosti može biti jednaka nuli. Procjena vrijednosti za neku stavku predstavlja motivaciju ponuđača da učestvuje u javnom nadmetanju i da licitira za stavke ili pakete. Ponuda ponuđača i za paket S sa cijenom pbid,i(S) se označava sa b(S, pbid,i(S)). Procijenjena vrijednosti vi(S) ponuđača i predstavlja najveću cijenu ppay,i(S) koju je ponuđač spreman da plati za paket S da bi ostvario neki profit. Neka ( ),pay i ii

p S∈

Π = ∑ I označava isplatu aukcionaru, gdje je Si paket koji je osvojio ponuđač i. U okviru prodaje spektra mogu postojati različite procjene vrijednosti. Mobilni operator može dodijeliti vrijednost kombinaciji dvije licence, koja bi bila veća od sume procjena vrijednosti individualnih licenci. U drugom slučaju, kombinacija može imati manju vrijednost od pojedinačnih licenci. Prvi opisani efekat karakteriše super-aditiv (dodatu vrijednost), a drugi pod-aditiv (umanjenu vrijednost) funkciju procjene vrijednosti. Formalno se mogu razlikovati tri tipa procjene vrijednosti za razdvojene pakete S, T ⊆ Κ. Funkcija procjene vrijednosti ponuđača i se naziva:

- lokalni aditiv, ako je vi(S ∩ T) = vi(S) + vi(T),

50

- lokalni super-aditiv, ako je vi(S ∩ T) > vi(S) + vi(T),

- lokalni pod-aditiv, ako je vi(S ∩ T) < vi(S) + vi(T). Super-aditivne procjene vrijednosti opisuju komplemente, tj. stavke koje kreiraju dodatne vrijednosti kada se kombinuju. Sa druge strane, zamjene kreiraju pod-aditivne procjene vrijednosti. Stavke su zamjene, ako se potražnja za jednom stavkom ne mijenja kada se promijeni cijena druge stavke.

4.1.1. Procjene vrijednosti Vickrey je uveo sopstveni model procjene vrijednosti koji podrazumijeva da svaki ponuđač može tačno utvrditi vrijednost svih mogućih paketa. Nezavisne sopstvene procjene vrijednosti zahtijevaju da ove procjene ne zavise od procjena ostalih ponuđača, kao i da su sve procjene sopstvene informacije ponuđača. U ovom slučaju se procjene vrijednosti ne mijenjaju kada ponuđač sazna više podataka o procjenama vrijednosti drugih ponuđača na javnom nadmetanju. Postoje situacije u kojima ova preptostavka postaje upitna, jer tačna vrijednost zavisi od budućih događaja, ili ne može biti specificirana do detalja za sve moguće pakete unaprijed. Wilson pretpostavlja da sve stavke imaju specifičnu vrijednost koja je ista za sve ponuđače, ali da ponuđači ne znaju ovu vrijednost i moraju da se oslone na estimacije stvarne vrijednosti, kao i na signale od drugih ponuđača. Takve procjene vrijednosti se nazivaju zajedničke procjene vrijednosti. Ponuđač sa najvećom procjenom prave vrijednosti će najverovatnije pobijediti na javnom nadmetanju. Milgrom i Weber generalizuju pristupe nezavisnih sopstvenih procjena vrijednosti i zajedničkih procjena vrijednosti u model označen kao model povezanih procjena vrijednosti, koji kombinuje sopstvene informacije i signale od drugih ponuđača. Kada je u pitanju prodaja spektra, ponuđači moraju da proračunaju vrijednosti licenci estimacijom budućih prihoda od komunikacionih servisa koje će ponuditi korisnicima. Procjena vrijednosti licence takođe zavisi od troškova vezanih za pokretanje servisa, koji se mogu bitno razlikovati od operatora do operatora. Zbog toga, neki autori smatraju da nesigurnost procjene vrijednosti takođe igra ulogu, pa i druga ograničenja, kao što su strateški planovi ili ograničenja budžeta. Zbog ovih komplikacija, takve procjene mogu postati veoma složene i skupe za mobilne operatore. U idealnom slučaju, javno nadmetanje se tako kreira da ponuđačima omogući osvajanje relevantnih paketa. Iterativna kombinatorna javna nadmetanja mogu usmjeravati ponuđače i smanjiti moguću nesigurnost procjene vrijednosti kroz povratne informacije između krugova nadmetanja.

4.1.2. Ciljevi javnog nadmetanja

51

Definisanje pravila javnog nadmetanja predstavlja poseban izazov. Osnovni cilj je ostvarivanje visoke efikasnosti, tj. alociranje stavki javnog nadmetanja na taj način da se ostvari sveobuhvatna dobit. To znači da se sve stavke dodjeljuju ponuđačima koji ih koriste na najbolji mogući način. Prema tome, glavni izazov predstavlja kreiranje mehanizama koji će u dovoljnoj mjeri motivisati ponuđače da otkriju svoje stvarne namjere, odnosno procjene vrijednosti. Pri kreiranju pravila javnog nadmetanja treba voditi računa da ono zadovolji sledeće zahtjeve:

1. Efikasnost – Stavke se dodjeljuju na način da makismizuju generisanu vrijednost.

2. Jezgrovitost – Ishod javnog nadmetanja bi trebao da spriječi kreiranje bilo kakve koalicije ponuđača sa ciljem ponovnog pregovaranja o boljim uslovima sa regulatornim tijelom, nakon završetka javnog nadmetanja.

3. Individualna racionalnost - Svaki ponuđač ne treba da ima gubitke zbog učestvovanja na javnom nadmetanju.

4. Svojstvo dominantne strategije – Podrazumijeva da se ostvari da ponuđači iskreno prijave svoje procijenjene vrijednosti.

Na žalost, ne postoji dizajn javnog nadmetanja koji može zadovoljiti sve ove ciljeve, pa se moraju praviti kompromisi. Praksa je pokazala da se ne mogu istovremeno ostvariti ciljevi broj 2 (jezgrovitost) i broj 4 (dominantnost strategije).

4.1.3. Alokacija stavki i određivanje pobjednika javnog nadmetanja Prvo pitanje na koje treba odgovoriti po tržišnom principu je: Kome će biti dodijeljene koje stavke? U konktekstu javnog nadmetanja, alokacija X=(Si)i∈Ι predstavlja dodjeljivanje stavki ili paketa ponuđačima, kao rezultat javnog nadmetanja, a na osnovu ponuda koje su oni podnijeli. Alokacija na kraju javnog nadmetanja se naziva finalna alokacija, dok se alokacija u toku javnog nadmetanja (npr. između rundi iterativnog javnog nadmetanja) naziva privremena alokacija. Alokacija koja maksimizuje sveobuhvatnu dobit se naziva efikasna alokacija. Efikasna alokacija ne mora da bude jedinstvena. Određivanje efikasne alokacije je prilično jednostavno u slučaju prodaje jedne stavke. Efikasna alokacija dodjeljuje stavku ponuđaču sa najvećom ponudom. Ako postoji više ponuđača sa istom najvećom ponuđenom cijenom, svakom od ovih ponuđača se dodjeljuje stavka u jednoj od efikasnih alokacija. Kod kombinatornih javnih nadmetanja sa više stavki, određivanje pobjednika je kompleksniji problem, pošto se moraju razmotriti paketi ponuda od svih ponuđača da bi se našla najbolja kombinacija.

52

Određivanje pobjednika u tom slučaju se označava kao problem određivanja pobjednika i on predstavlja integralni linearni problem:

( ) ( )⊆ ∈∑ ∑

K Imax i bid,i

s ix S p S , (1)

tako da je zadovoljeno:

( ) , ⊆

≤ ∀ ∈∑K

I1iS

x S i (2)

( ):

, ∈ ∈

≤ ∀ ∈∑ ∑I

K1iS k S i

x S k (3)

( ) ,∈ ∀ ∈ ⊆I K{0,1},ix S i S (4) Za svakog ponuđača, i, i sve moguće pakete, S, postoji jedna binarna promjenljiva xi(S)∈{0;1}, koja je jednaka 1 ako ponuđač i konačno osvoji paket S sa ponuđenom cijenom pbid,i(S), a koja je jednaka 0 ako ga ne osvoji. Prvi uslov integralnog linearnog programiranja garantuje da svaki ponuđač može da osvoji najviše jedan paket. To podrazumijeva primjenu ekskluzivnog ili (XOR) jezika aukcije. Izostavljanje prvog uslova bi omogućilo ponuđačima da osvoje više paketa (ili (OR) jezik aukcije), ali bi stvorilo mogućnost da više ponuđača osvoji istovremeno iste pakete. Drugi uslov garantuje da se nijedna stavka ne dodijeli više od jednog puta, i dozvoljava da neke stavke ne budu alocirane i ostanu neprodate. U slučaju postojanja više optimalnih rješenja, jedno se bira nasumično.

4.1.4. Pravilo prve cijene i pravilo druge cijene Kada se odrede pobjednici javnog nadmetanja i alociraju odgovarajući paketi, potrebno je da se odrede plaćanja pobjednika, tj. cijene plaćanja Ppay. Da bi se podstaklo učešće na javnim nadmetanjima, obično se ne traži od ponuđača kojima nisu alocirane nikakve stavke ili paketi da plaćaju učešće. Najdirektniji način određivanja cijene plaćanja je primjena pravila prve cijene. U ovom slučaju, svaki pobjednik javnog nadmetanja, i, plaća iznos koji je ponudio da bi osvojio paket S: ppay,i(S)=pbid,i(S). Istaknuti primjer formata javnog nadmetanja koji koristi pravilo prve cijene je SMRA, koja je primijenjena u brojnim javnim nadmetanjima za prodaju spektra širom svijeta. Jedan od problema pravila prve cijene je da pobjednik javnog nadmetanja plaća znatno više nego što je očekivano, u slučaju kada je njegova ponuda mnogo viša od prve naredne ponuđene cijene. Ovo daje povoda ponuđačima da dijele informacije o svojim ponudama. Da bi povećali svoju moguću uštedu, ponuđači se mogu dogovoriti da ponude manje u odnosu na njihove procijenjene vrijednosti. Uslijed toga, kao rezultat javnog nadmetanja se može javiti neefikasna alokacija.

53

Vickrey je predložio da se od pobjednika javnog nadmetanja zahtijeva da plati samo onoliko koliko je neophodno. Ovo pravilo predstavlja pravilo druge cijene. Tako npr., da bi se smanjio motiv ponuđača da prave spekulacije i da prikrivaju svoje stvarne procjene vrijednosti, od pobjednika javnog nadmetanja se može tražiti da plati drugu najveću ponuđenu cijenu na javnom nadmetanju. Na taj način se podstiču ponuđači da svoje ponude podignu što je više moguće, da bi povećali svoje šanse da pobijede na javnom nadmetanju. Granica ponude treba da bude njihova stvarna procjena vrijednosti stavke ili paketa koji se nudi na prodaju. Ako ponuđač licitira sa cijenama većim od procijenjene vrijednosti, rizikuje da bude u gubitku. Strategija ponuđača da iskreno licitira ne zavisi od ponuda drugih ponuđača. Ako drugi ponuđači neiskreno licitiraju i iznad svoji procijenjenih vrijednosti, oni mogu pobijediti na javnom nadmetanju, ali bi u tom slučaju morali da plate barem drugu najveću ponuđenu cijenu. Na taj način, potpuno nezavisno od visine ponuda ostalih ponuđača, svaki ponuđač očekuje najveći profit ako licitira sa svojom stvarnom procijenjenom vrijednošću. Ovakva stategija se naziva dominatna strategija.

4.1.5. Jezgrovitost Ishod aukcije se može smatrati nestabilnim, ako ostavlja mogućnost stvaranja koalicije ponuđača da bi napravili kontraponudu aukcionaru. Određivanje cijene po pravilu druge cijene može izazvati nekoliko problema, kao što je veoma mali prihod, ili čak prihod jednak nuli. Poželjan ishod javnog nadmetanja bi trebao da spriječi takve situacije i da osigura zadovoljavajuće prihode za sve učesnike na tržištu, tako da niko ne želi promjenu konačne alokacije po datoj cijeni. Svi takvi ishodi su u jezgru „koalicione igre“. Koncept jezgra osigurava da su ishodi javnog nadmetanja stabilni. Pobjednici javnog nadmetanja zbirno plaćaju toliki iznos, da se nijedan podskup ponuđača I ⊆ Ι ne može odvojiti od skupa svih ponuđača Ι, i u dogovoru dati aukcionaru neku povoljniju ponudu. U opštem slučaju, jezgroviti ishodi nisu jedinstveni, ali svi ovakvi ishodi štite od kontraponuda. 4.2. Pregled metoda javnog nadmetanja Javno nadmetanje za dodjelu radio-frekvencijskog spektra nadležne administracije širom svijeta koriste u posljednjih dvadesetak godina. Na samom početku se čak i spektar za realizaciju javnih elektronskih komunikacionih mreža dodjeljivao direktno, bez bilo kakvog javnog nadmetanja, u odgovarajućoj administrativnoj proceduri. U Crnoj Gori su na taj način dodijeljene radio-frekvencije iz opsega 900MHz i 1800MHz tadašnjem ProMonte GSM-u 1996. godine, odnosno tadašnjem MONET-u 2000. godine. Neke administracije (npr. FCC u SAD-u) u početnoj fazi dodjele spektra su koristile i proceduru slučajnog odabira operatora kome će

54

dodijeliti spektar metodom lutrije (lotteries). Ovakve metode dodjele su imale generalni problem u netransparentnosti procedure, riziku od neobjektivnosti administracije i ne uvažavanju tržišnih principa i vrijednosti spektra, a kod lutrije i problem ne postojanja, ili postojanja veoma ograničene kontrole kredibiliteta ponuđača. Uvođenje konkurencije na tržište mobilnih komunikacionih usluga posljedično je uslovilo pojavu konkurencije i u pogledu dodjele i korišćenja RF spektra, kao ograničenog resursa. To je dovelo do razvoja raznih metoda konkurentskog nadmetanja za dodjelu licenci za korišćenje RF spektra, kako bi se otklonile nesavršenosti prethodnih administrativnih metoda i spektar dodijelio na tržišnim osnovama. Krajem 1990-tih i početkom 2000-ih godina u Evropi je dominantan vid dodjele radio-frekvencija za javne mobilne komunikacione mreže bio beauty contest (model nadmetanja koji liči „izboru za mis“). Kod ovog modela učesnici javnog nadmetanja podnose zatvorene ponude, a pobjednik se određuje na bazi vrjednovanja svake ponude po više različitih kriterijuma (ponuđena cijena, tehnološki elementi, plan pokrivanja, investicioni plan...). Ovom metodom su 2007. godine u Crnoj Gori MTEL-u dodijeljene radio-frekvencije iz opsega 900MHz, 1800MHz i 2GHz, odnosno Telenor-u i T-Mobile-u iz opsega 2GHz. Poslije višegodišnjeg iskustva sa beauty contest metodom javnog nadmetanja (u Evropi uglavnom korišćena za dodjelu 3G licenci), uočene su određene slabosti, koje se prije svega odnose na još uvijek nedovoljnu transparentnost postupka (ponuđači nemaju uvid u postupak evaluacije ponuda), zatim činjenicu da ponuđači za isti spektar mogu platiti drastično različite cijene, kao i problem sa kontrolom ispunjavanja ponuđenih investicionih planova i planova pokrivanja, nakon dobijanja licence. Iako nesavršena, ova metoda se i danas koristi za dodjelu spektra u određenim situacijama. Dodjela radio-frekvencija metodom aukcije (spectrum auction), gdje je ponuđena cijena jedini kriterijum, je prvi put sprovedena 1994. godine od strane FCC-a u SAD-u. U Evropi su aukcije spektra prvi put sprovedene 2007. i 2008. godine u skandinavskim zemljama, da bi od velike njemačke aukcije 2010. godine postale dominantan metod dodjele spektra za mobilne javne komunikacione mreže. Pri tome, korišćeni su različiti formati aukcije spektra. Za dodjelu jedne licence ili radio-frekvencijskog bloka tipično se koristi format jednokružne aukcije sa zapečaćenim ponudama (single round sealed bid auction) ili format višekružne rastuće aukcije jedne stavke (multiple round ascending auction of a single item). U slučaju kada je predmet javnog nadmetanja više licenci ili radio-frekvencijskih blokova, različite kategorije uobičajeno se primjenjuje neki od sljedeća tri formata: kombinatorna jednokružna aukcija sa zapečaćenim ponudama (combinatorial single round sealed bid auction), istovremena višekružna rastuća aukcija (Simultanous Multiple Round Ascending - SMRA) i kombinatorna "clock" aukcija (Combinatorial Clock Auction - CCA). U

55

nastavku ovog poglavlja daje se detaljan opis karakteristika svake od navedenih metoda javnog nadmetanja.

4.2.1. Nekombinatorne forme javnog nadmetanja Osim u odnosu na predmet, metode javnog nadmetanja je moguće kategorisati i u odnosu na to da li se nadmetanje sprovodi nezavisno za svaku stavku (nekombinatorne forme) ili je u postupku javnog nadmetanja moguće podnijeti jednu ili više ponuda za različite pakete stavki (kombinatorne forme). U nekombinatorne forme javnog nadmetanja spada beauty contest metoda dodjele spektra, dok je od aukcijskih formata, SMRA aukcija najznačajnija nekombinatorna forma javnog nadmetanja. Beauty contest metoda dodjele spektra zahtijeva definisanje sveobuhvatnih ponuda zainteresovanih ponuđača. Veliki troškovi potrebni za pripremu aplikaciju u osnovi destimulativno djeluju na manje kompanije da apliciraju za neophodne radio-frekvencijske resurse. Ponuđači često ovaj proces ocjenjuju kao netrensparentan, a njegov rezultat kao nepravedan. U takvom procesu se može desiti da se ne ostvari cilj, u smislu najboljeg iskorišćenja ovog ograničenog prirodnog resursa, pošto ponuđači sa većim direktnim uticajem na sam proces dodjele spektra mogu imati prednost u odnosu na bolje ponuđače. Sudski procesi su se često vodili nakon dodjele licenci, zbog manjka transparentnosti u samom postupku dodjele licenci. Da bi se otklonili nedostaci prethodnih postupaka, FCC se prvi odlučio na dodijelu spektra putem aukcije, sa ciljem da pospiješi konkurentnost, da donese odgovarajuće prihode i da promoviše efikasnu upotrebu spektra. Na taj način je kreirana istovremena višekružna rastuća aukcija (SMRA), kao jedna od varijanti opšte simultane rastuće aukcije (SAA). FCC je 1994. godine prvi put sprovela SMRA pri dodjeli licenci za korišćenje radio-frekvencijskog spektra. Uz određena prilagođanja, SMRA je primijenjivana u brojnim javnim nadmetanjima širom svijeta. SMRA predstavlja nekombinatorno javno nadmetanje čiji predmet su sve raspoložive licence ili frekvencijski blokovi u isto vrijeme. SMRA ima prilično jednostavna pravila, ali i donosi nekoliko problema ponuđačima, među kojima su najvažniji, problem izloženosti i rizik agregacije. Kod ovog tipa aukcije ponuđači mogu licitirati samo sa pojedinačnim stavkama, ali ne i sa paketima ponude. Ponuđači sa sinergističkim procjenama za pakete stavki, npr. za nekoliko licenci potrebnih za kreiranje mreže, rizikuju da dobiju samo dio željenih licenci po cijenama koje odslikavaju skup većeg broja stavki. Ne postoji dominatna strategija koja bi pomogla ponuđačima koji licitiraju na takvom javnom nadmetanju, a koja bi bila nezavisna od licitiranja ostalih konkurenata. Ponuđači moraju da razviju taktiku ili strategiju za licitiranje na javnom nadmetanju. Zbog toga su telekomunikacioni operatori kreirali timove za licitacije i tražili su savjete od

56

eksperata i konsultanata. Kod SMRA tipa aukcije, ponuđači sa boljom strategijom mogu pobijediti ponuđače sa većom procjenom vrijednosti licenci. Ovo je u suprotnosti sa ciljevima regulatora da efikasno raspodijeli frekvencijski spektar. Iz prethodno navedenih razloga, učesnici javnih nadmetanja su pokušali da izmijene pravila. Tako su predložili mogućnost povlačenja ponude, čime se ponuđačima dozvoljava da ne uzmu licencu koju su osvojili, kada im dobijena kombinacija nije više atraktivna. Međutim, mogućnost povlačenja otvara prostor da ponuđači kreiraju taktike, tj. ponuđači mogu ponuditi visoke cijene za blokove koje preferiraju njihovi konkurenti, da bi uvećali njihova plaćanja. Ukoliko se desi da niko drugi ne ponudi višu cijenu, oni mogu povući svoju ponudu. Drugi problem proizilazi iz tehničkih svojstava radio-frekvencijskog spektra. Spektralni blokovi unutar jednog frekvencijskog opsega, koji su predmet javnog nadmetanja, su manje ili više identični sa stanovišta primjene od strane ponuđača. Glavne razlike se javljaju samo za blokove u različitim opsezima. Učesnici u javnom nadmetanju imaju problem pri donošenju odluke kako da licitiraju. U Njemačkoj je 2010. godine putem javnog nadmetanja, na tzv. njemačkoj super aukciji, ponuđeno ukupno 360MHz spektra u blokovima koji pripadaju različitim opsezima. Odlučeno je da se ponude manji frekvencijski blokovi unutar svakog opsega. Namjera je bila da se olakša nadmetanje učesnicima, ali se sa druge strane otvorio niz novih mogućnosti za kreiranje taktika pri licitiranju. Ponuđači su mogli da licitiraju za blokove koji nisu najjeftiniji od identičnih ponuđenih manjih spektralnih blokova, a sa ciljem da bi se poslale odgovarajuće poruke konkurentima. Iz brojnih takvih iskustava naučena je lekcija da čak i mala promjena pravila javnog nadmetanja može imati veliki uticaj na ponašanje u toku samog nadmetanja, i na ishode istog. Jednostavna generalizacija engleskog javnog nadmetanja sa više stavki u kome su sve stavke istovremeno na aukciji je poznata kao simultana rastuća aukcija (Simultanous Ascending Auction - SAA) i predstavlja još jedan model nekombinatorne aukcijske forme. Proces realizacije je sledeći: svaka stavka ili lot ima cijenu koja je povezana sa njom. Preko niza rundi, ponuđači daju ponudu za bilo koju od stavki za koju su zainteresovani, a aukcionar identifikuje pobjednika za svaku stavku na kraju svake runde. Proces se nastavlja sve dok niko nije voljan da ponudi više.

Slično kao i SMRA, SAA aukcija je efikasan i jednostavan proces. Međutim ovaj dizajn ima mnogo slabosti:

- Postoji snažan podsticaj za velike ponuđače da se uključe u smanjivanje potražnje-da smanje količinu zahtjevanih stavki prije postignute marginalne vrednosti ponuđača u cilju dobijanja nižih cijena.

- Ako postoji slaba konkurencija, ponuđači imaju poseban podsticaj da budu u dosluhu. Ponuđači koriste različite signalne strategije, sa ciljem da se izdvoje stavke među ponuđačima po niskim cijenama.

57

- Kao rezultat pravila aktivnosti, postoje tzv. “parking strategije”. Ponuđač održava ponude za određene stavke za koje nije zainteresovan, a zatim se seli na svoju istinsku stavku.

- SAA javno nadmetanje se obično obavlja bez paketa ponuda. Ponuđači daju ponude za pojedinačne lotove, ali postoji mogućnost da će ponuđač osvojiti neku od stavki koje su mu potrebne, ali ne i sve stavke. Ova mogućnost dobijanja manje od onoga što su potrebe ponuđača predstavlja negativne posledice po efikasnost. U suštini, ponuđač mora da nagađa. Kada postoji komplementarnost ponuđaču je teško da odluči. Ponuđač može učiniti pogrešnu odluku i osvojiti nešto što zapravo ne želi ili ne osvojiti nešto što želi.

- Nedostatak paketa ponuda takođe čini SAA javno nadmetanje osjetljivim na špekulativni stepping i dobijanje prednosti određenih ponuđača (Pagnozzi 2010). Špekulant može jasno staviti do znanja velikom ponuđaču da će biti skupo da ga istisne iz trke. Kao rezultat, veliki ponuđači dopuste špekulantu da dobije neke poželjne stavke po niskim cenama, a zatim špekulant nakon završenog nadmetanja proda te iste stavke velikim ponuđačima. To je strategija pljačkaša. Lako je izvesti i vrlo je efikasna.

Zaključak iz dvadesetogodišnje istorije javnog nadmetanja za spektar u kojima se koristila SAA metoda u SAD, je da to funkcioniše prilično dobro u jednostavnim situacijama unutar jedinstvene geografske oblasti. Međutim u složenijim situacijama, ovaj pristup dovodi do kompleksnih strategija ponuđača koje otežavaju aukciju i mogu ugroziti efikasnu dodjelu spektra. Sve prethodno navedeno nameće potrebu pojednostavljenja procesa nadmetanja uz poboljšanje efikasnosti.

4.2.2. Kombinatorne forme javnog nadmetanja SMRA je bio dominantan format javnog nadmetanja za dodjelu RF spektra, ali u poslednje vrijeme su implementirane neke kombinatorne forme javnog nadmetanja. Kombinatorni formati javnog nadmetanja dozvoljavaju ponuđačima da licitiraju paketima ponude, tj. nedjeljivim sve-ili-ništa ponudama na skupu stavki. Ponuđači mogu precizno navesti svoje procijenjene vrijednosti, uključujući komplemente i zamjene. Zbog toga ne postoji rizik izloženosti, odnosno rizik da se osvoji samo dio zahtijevanog paketa stavki. Sami dizajn kombinatornog javnog nadmetanja postavlja nove izazove. Izbor koncepta licitacije je od krucijalnog značaja: ako bilo koja od ne-preklapajućih kombinacija ponuda jednog ponuđača može pobijediti (ILI (OR) koncept licitacije), taj ponuđač može na kraju završiti sa više stavki nego što je tražio. Ako najviše jedna njegova ponuda može pobijediti (ekskluzivno ILI (XOR) koncept licitacije), broj potrebnih ponuda može biti nepraktično veliki. Kada se radi o većem skupu stavki koje se nude na javnom nadmetanju, kao što je to slučaj sa dodjelom spektra, kompleksnost proračuna predstavlja ozbiljan problem. Broj mogućih paketa raste

58

eskponecijalno sa brojem stavki koje se nude. Sa n stavki koje se nude, broj mogućih paketa ponude je 2n-1, ako ponuđači ne vode računa o raspodjelama konkurenata. U realnim slučajevima, sa većim brojem stavki u ponudi, skoro je nemoguće i potpuno nepraktično licitirati na svim mogućim paketima. Sa 20 stavki u ponudi, već postoji više od milion mogućih paketa. Određivanje pobjednika između svih datih ponuda i alokacija paketa pobjednicima je veoma kompleksan zadatak. Zahvaljući napretku informacione tehnologije ovaj zadatak je danas rješiv, pa su se pojavili različiti dizajni kombinatornih javnih nadmetanja. Poslednjih godina istraživači su razmatrali i analizirali različite formate kombinatornih javnih nadmetanja. Vickrey-Clarke-Groves (VCG) aukcija je jedna od razmatranih kombinatornih formi koja ima atraktivna svojstva, a prije svega se karakteriše svojstvom dominantne strategije. To je javno nadmetanje sa zapečaćenim ponudama pri kome se sve ponude dostavljaju u jednoj rundi. VCG primjenjuje pravilo druge cijene, kojim se daje popust svakom ponuđaču koji predstavi neku dodatnu vrijednost. Ovim pravilom ponuđači se podstiču da otkriju svoje prave procijenjene vrijednosti, što omogućava efikasne ishode javnog nadmetanja. Dok VCG i dalje predstavlja referentnu tačku, u smislu teorijskih razmatranja, on ima brojna praktična ograničenja. Jedan od najbitnijih nedostataka leži u činjenici da ishodi VCG-a ne daju jezgrovit ishod, ako postoje komplementi u procjenama vrijednosti ponuđača. Ovo znači da postoji mogućnost, da cijene koje treba da plate pobjednici javnog nadmetanja, budu jako male, te da postoje ponuđači koju su bili spremni da plate više od pobjednika. Kada se radi o korišćenju javnih dobara ovakav ishod je teško objasniti javnosti, a posebno kada se radi o dodjeli licenci za korišćenje spektra. Zbog toga su predloženi dizajni javnog nadmetanja koji osiguravaju da ishodi konvergiraju jezgru. Jedan od istaknutih primjera kombinatornih javnih nadmetanja je hijerarhijsko paketsko nadmetanje (Hierarchical Package Bidding-HPB), koje je primijenjeno na javnom nadmetanju u SAD-u 2008. godine. HPB dozvoljava ponuđačima da vrše izbor iz skupa unaprijed definisanih paketa za koje će licitirati, a koji su hijerarhijski struktuirani. U cilju otklanjanja nedostataka SAA formata aukcije, Cramton je predložio novi format javnog nadmetanja, nazvan kombinatorna „clock“ aukcija (CCA). To je kombinatorni dizajn koji dozvoljava ponuđačima da daju sve-ili-ništa pakete ponuda. Iz tog razloga više ne postoji rizik izloženosti. Njegova pravila daju snažan podsticaj ponuđačima da ponude stvarne procijenjene vrijednosti, što bi u krajnjem vodilo visokoj efikasnosti. CCA nadograđuje koncept istovremenog clock-a i proširuje ga sa fazom zapečaćene ponude radi poboljšanja konačnog ishoda. Ono koristi izbor jezgra kao pravilo plaćanja, da bi se izbjegli problemi karakteristični za VCG. U CCA javnom nadmetanju otkrivanje informacija je ograničeno. Ograničavajući izvještavanja o cijenama i višak tražnje za svaki proizvod daje ponuđačima informacije potrebne za formiranje očekivanja o mogućim cijenama, ali takvi izveštaji ne dozvoljavaju strategije signalizacije koje

59

omogućavaju dosluh ponuđača. Štaviše, ovakvi izveštaji pojednostavljuju ponuđaču donošenje odluka i drže ponuđače fokusirane na ono što je najbitnije: odnos između cijene i ukupne potražnje. U većini slučajeva, lotovi spektra koji pokrivaju isti region u susjednim frekvencijama su skoro savršene zamjene. Ponuđač prvenstveno brine o širini spektra u MHz koji on ima u regionu, a ne o tačnoj lokaciji frekvencija. Štaviše, da bi se minimizirao problem interferencije i postigla maksimalna brzina prenosa podataka ponuđači žele kontinualan spektar u bilo kom regionu. Imajući to u vidu, ima smisla u početnoj fazi nadmetati se za generički spektar. U početnoj fazi određuje se količina kontinualnog spektra u svakom regionu. Spektar se tretira kao da je homogen u svakom regionu. Ovo je značajno pojednostavlje dodjelu. Ideja je da se svaki MHz spektra u geografskom regionu i određeni frekvencijski opseg tretiraju kao savršene zamjene (supstituti). Javno nadmetanje prvo rješava glavno pitanje - koliko spektra u svakom regionu svaki pobjednik dobija i po kojoj cijeni, prije nego se pređe na suptilnije i manje važno pitanje tačnih frekvencija. Naravno, postoje neke aukcije gdje su razlike između frekvencija suviše velike da bi bio moguć ovaj pojednostavljen tretman - na primjer, zbog velikih razlika u pogledu interferencije na različitim frekvencijama. U takvim slučajevima, specifični lotovi spektra mogu biti na javnom nadmetanju u startu, ali u većini slučajeva, poželjno je prvo nadmetanje za generički spektar, a zatim utvrđivanje specifičnog dodjeljivanja u drugoj fazi. Faza specifičnog dodjeljivanja je pojednostavljena jer uključuje samo pobjednike generičke faze. Broj specifičnih dodjeljivanja obično je ograničen na broj načina na koji se pobjednici mogu poređati. Tako, ako ima m pobjednika postoji m! različitih specifičnih dodjela. Na primer, javno nadmetanje sa četiri pobjednika u određenom regionu će imati 24 različitih mogućih specifičnih dodjeljivanja. Ako se pretpostavi odvojenost iznmeđu regiona, svaki od četiri ponuđača bi samo trebalo da izrazi svoje želje između najviše 24 različita specifična dodjeljivanja. Ovaj broj se smanjuje dodatno ako se pretpostavi da ponuđač brine samo o sopstvenom specifičnom dodjeljivanju, a ne o alokaciji ostalih dobitnika, kao što je to uobičajeno slučaj. Tada na primjer, sa četiri dobitnika iste veličine, svaki pobjednik će samo morati da izrazi tri preferencije: inkrementalne vrijednosti iz prvog, drugog i trećeg najboljeg specifičnog dodjeljivanja ponuđača u poređenju sa četvrtim najboljim. Upotreba generičkih lotova, gdje je to moguće, pojednostavljuje nadmetanje, poboljšava supstituciju i poboljšava otkriće cijena. Uprkos ovim prednostima FCC je izabrao u svakom od svojih javnih nadmetanja da dodijeli određene slotove. Ovo je česta greška u javnim nadmetanjima. Zanimljivo, čak i u zemljama koje su prepoznale prednosti prodaje generičkih lotova, kao što je bio slučaj za njemačko 3G nadmetanje, generički lotovi su stavljani na nadmetanje korišćenjem metode odeđenih

60

lotova. Iako su lotovi bili savršeni supstituti, ponuđači su davali ponude za određene lotove. Prva inovacija ove metode je poboljšani dizajn, na osnovu generičkog spektra u svakom regionu, što omogućava više načina korišćenja. Druga inovacija je upotreba CCA javnog nadmetanja. Svaki proizvod ima svoj "clock", koji ukazuje na njegovu trenutnu cijenu. Javno nadmetanje počinje sa "clock" fazom, odnosno, svako nadmetanje u simultanom procesu nadmetanja ima "clock" koji prikazuje najnoviju cijenu ponude. Zbog generičkih lotova, svaki proizvod može da se sastoji od više lotova. U svakom krugu, ponuđač ukazuje na željenu količinu lotova za svaki proizvod po trenutnoj cijeni. Na kraju runde, aukcionar ukazuje na pojedinačne ponude i izvještava za svaki proizvod o potražnji. Cijena se tada povećava za bilo koji proizvod sa viškom potražnje. Ovaj postupak se ponavlja sve dok postoji višak potražnje za bilo koji proizvod. Dvije ključne razlike između SAA i CCA javnog nadmetanja su: 1) ponuđač odgovara samo na tražene upite, navodeći željene količine za objavljene cijene i 2) nema potrebe da se utvrđuju privremeni pobjednički ponuđači na kraju svake runde. Treća inovacija je suptilnija, ali izuzetno moćna. Vektor potražnje od svakog ponuđača u svakoj rundi se može interpretirati kao paketska ponuda. Uzimajući ovo tumačenje ozbiljno se dovodi u pitanje potreba za bilo kakvom optimizacijom kombinatornog (ili paketskog) nadmetanja. Pošto “clock” proces prati jedinstvenu cijenu i jedino uključuje ograničen broj cijena, poželjno je da se omogući ponuđaču da specificira dodatne ponude u dopunskoj rundi nakon “clock” faze. Svrha je da se omogući ponuđaču da izrazi svoje želje za dodatne pakete koji su propušteni kroz “clock” proces. Pored toga, ponuđač može da poboljša svoje ponude na pakete za koje je već data ponuda u “clock” fazi. Dva kritična elementa uspješnog CCA nadmetanja su pravilo cijena i pravilo aktivnosti. Ova dva važna pravila funkcionišu zajedno kako bi se osiguralo da su ponude tačni izraz preferencija ponuđača tokom cijelog nadmetanja. Visoka efikasnost CCA nadmetanja proizilazi uglavnom iz podsticaja za skoro istinito nadmetanje. Pravilo cijene koje se zasniva na drugoj cijeni ohrabruje istinito nadmetanje. Pravilo aktivnosti bazirano na otkrivanju preferencija osigurava da se ovi podsticaji za istinito nadmetanje evidentiraju kroz “clock” fazu. CCA je već primijenjena pri dodjeli spektra sa različitim stepenom uspjeha. Eksperimentalne analize su pokazale da performanse CCA javnog nadmetanja nisu superiorne u odnosu na SMRA, u smislu efikasnosti u slučajevima manjih ponuđenih opsega, dok u slučajevima ponude više različitih opsega CCA ima čak i lošije performanse, (Wolf, 2012). Pored nabrojanih kombinatornih formi javnih nadmetanja, 2003. godine je predloženo javno nadmetanje poznato pod nazivom simultani „clock“, ili

61

kombinatorni „clock“, koji podržava nadmetanje za više stavki, pri čemu se nekoliko identičnih blokova prodaje u okviru jednog frekvencijskog opsega. Simultani clock ne treba miješati sa CCA, jer CCA ima znatno složenije pravilo plaćanja. Simultani clock je format javnog nadmetanja u više rundi, kod kojeg se daje jedna clock cijena za svaku stavku koja se nudi na prodaji. U slučaju prodaje više stavki iz različitih kategorija, postoji jedna clock cijena za svaku kategoriju. Cijene počinju od nule, ili od rezervisane cijene. U okviru svake runde ponuđači oglašavaju svoju tražnju licitiranjem na željenom broju paketa, podrazumijevaći XOR koncept licitacije. To znači da ponuđači mogu samo prihvatiti cijene, i nije im dozvoljeno da povećavaju ponuđene cijene. Sve ponude iz svih rundi ostaju aktivne tokom kompletnog javnog nadmetanja. Ponude po trenutnim cijenama se nazivaju stojeće ponude, a ponuđači koji imaju barem jednu stojeću ponudu se nazivaju stojeći ponuđači. Stojeće ponude mogu biti ponude iz trenutne runde ili iz prethodnih rundi za stavke koje nisu zaključene. Ako je u jednoj rundi ukupna potražnja jednaka ponudi za sve stavke, javno nadmetanje se završava i stavke se alociraju u skladu sa stojećim ponudama. Ako je potražnja manja od ponude, onda se koristi metoda određivanja pobjednika pri čemu se razmatraju sve ponude sa javnog nadmetanja da bi se odredila alokacija. Ako dobijena alokacija uključuje sve stojeće ponuđače, onda se alokacija proglašava konačnom. U suprotnom stojećim ponuđačima koji su izgubili na javnom nadmetanju se daje šansa da ponude veće cijene. Prema prihvaćenom pravilu aktivnosti, kako cijene rastu, ponuđač ne može povećavati ukupnu količinu traženih stavki. Pravila javnog nadmetanja su prilično transparentna, linearne anonimne cijene su za ponuđače lako shvatljive, što vodi do visoke efikasnosti. Ali kako se ide prema kraju javnog nadmetanja, ponuđači obično pokazuju namjeru da vještački smanjuju svoju tražnju da bi se javno nadmetanje završilo po nižim cijenama. Ovo ima negativan uticaj na efikasnost. Rastuće proxy javno nadmetanje su predložili Ausubel i Milgrom kako bi se sačuvale neke prednosti VCG javnog nadmetanja i istovremeno izbjegli neki od nedostataka. Kada procjene ponuđača ne uključuju komplementarnosti, dizajn ima VCG ishod i čuva dominantnu strategiju vlasništva. Kada ovaj uslov nije ispunjen, osigurava ishode jezgra otklanjajući najveći dio VCG slabosti. Rastuće proxy javno nadmetanje ima direktni mehanizam otkrivanja. Svaki ponuđač je dužan prijaviti sopstvenu procjenu na proxy ponuđača, dok agent ponuđača daje ponudu u ime ponuđača. Na taj način rastuće proxy javno nadmetanje osigurava jasne ponude. Rastuće proxy javno nadmetanje implementira nelinearne, personalizovane cijene tokom javnog nadmetanja. Nakon ponude proxy-ja javno nadmetanje završava uz minimalne cijene. Kada je ponuđačev uslov pod-modularnosti ispunjen isplata podržava VCG plaćanje. Javno nadmetanje prati strukturu kako slijedi. U početku, sve cijene su postavljene na nulu. U svakoj rundi svaki proxy podnosi set potražnje, tj. svi paketi maksimiziraju isplatu po trenutnim cijenama. Ako nema novih

62

ponuda u jednoj rundi javno nadmetanje se završava. U suprotnom aukcionar rješava problem određivanja pobjednika (WDP) na osnovu svih ponuda svih ponuđača iz svih rundi. Ako su svi ponuđači dobiti paket u trenutnoj raspodjeli, javno nadmetanje završava s ovim dodjelom. Ako postoji barem jedan ponuđač koji ne osvojiti paket u rundi t, tražene cijene se ažuriraju za rundu t+1. Cijene paketa svih ponuda ovih ponuđača se povećavaju za minimalnu ponudu: 1

, ,( ) ( )t task i ask ip S p S MinInc+ = + . Nakon toga

započinje nova runda. Kada cijene dosegnu vrijednost ponuđača, on zaustavlja ponude. Zatim proxy agent podnosi praznu ponudu. Ovaj ponuđač sada ima barem tu praznu ponudu, koja pobjeđuje u svakoj rundi i ispunjava uslove terminacije. Ako se jedna od njegovih ponuda uklapa sa ponudama drugih ponuđača on pobjeđuje s ovom paket ponudom. Ako ponuđač dobije prazan paket, onda on ne dobija nijednu stavku i nije dužnan izvršiti uplatu. Rastuće proxy javno nadmetanje izbjegava slabosti VCG javnog nadmetanja i osigurava ishode jezgra, što ga čini atraktivnim dizajnom. Kao što je opisano, ponuđači su dužni dati sve procjene na početku, što ne ublažava problem sklonosti izmamljivanju. Rastuće proxy javno nadmetanje se takođe može implementirati u više faza, gdje ponuđači počinju sa pružanjem početnih preferencija, a zatim dobijaju priliku da prilagode i ažuriraju svoje preferencije u nekoliko faza. To omogućava ponuđačima da se fokusiraju na relevantne pakete, što smanjuje troškove za utvrđivanje procjene. 4.3. Poređenje beauty contest metode i metode aukcije spektra Kod beauty contest metode, takođe poznate pod nazivom komparativni tender, komisija koja sprovodi postupak obično postavlja veći broj kriterijuma, i po mogućnosti sa različitim težinskim faktorima. Ponude kandidata se zatim ocjenjuju od strane procjenjivača koji odabiraju plan koji ima najbolju “kombinaciju” ovih kriterijuma, obično po težinskim faktorima. U slučaju raspodjele spektra za mobilne servise, kriterijumi postavljeni unaprijed mogu uključivati opšte kriterijume kao što su finansijski resursi, pouzdanost i investicije u istraživanja, kao i neke specifičnije detalje, koji mogu podrazumijevati brzinu stavljanja u funkciju kompletne mreže, zahtjev za geografskim i/ili pokrivanjem određenog procenta populacije, cijenu, kvalitet, tehnologiju i konkurentnost. Potrebno je naglasiti da razlika između aukcije i beauty contest metode nije tako jasna, kao što se možda čini na prvi pogled. Na aukcijama se i dalje može tražiti da učesnici zadovolje određeni skup tehničkih i servisnih parametara. Slično tome, jedan od kriterijuma kod beauty contest metode mogu biti i finansije. Glavna razlika između ova dva metoda dodjele spektra proističe iz naglaska koji se daje mehanizmu cijena. Kod javnog nadmetanja konkurentno licitiranje je od ključnog značaja, dok kod beauty contest metode to nije slučaj. Da ne postoji konkuretno licitiranje cijenama, ne bi bilo posebnog razloga zbog kojeg bi operatori bili iskreni u svojim

63

ponudama. Pretpostavimo da je metodom beauty contest izabran operator koji je ponudio najbolji biznis plan, definisan kroz kvalitet servisa koji se nudi korisnicima. Pretpostavimo takođe da je kvalitet objektivno mjerljiv. Nakon što se licence dodijele, uslovi tržišta će zavisiti od mnogih nepredvidljivih okolnosti, kao što je budući razvoj tehnologije, platežna moć korisnika, itd. Jasno je da stanje ovih promjenljivih veličina može biti veoma različito od onoga što je operator očekivao prije nego što je dao svoju ponudu. Kada operator jednom dobije licencu, onda je veoma teško da sprovede svoja prvobitna obećanja. Operator će imati jake argumente za ponovne pregovore oko svog plana, prilagođavajući ga tržišnim uslovima. Imajući ovo u vidu, gubi se kredibilitet podsticanja operatora na ispunjenje prvobitnih polanova datih u ponudi. Rezultat svega navedenog je predstavljanje nerealnih biznis planova od strane pobuđača, što komisiji za vrednovanje ponuda otežava izbor najboljeg ponuđača. Prethodno elaboriranim ne iznosi se tvrdnja da se nepredviđene okolnosti mogu u potpunosti eliminisati autcijom. One se mogu javiti i u tom slučaju. Međutim, čineći ponuđača finansijski odgovornim za ponudu, daje se snažan podsticaj da se on drži onoga što misli da je realno. Ponuđač će napraviti proračune i procjene o mogućim budućim događajima od značaja za njegov plan i ponudu. Njegova ponuda predstavlja rezime sopstvenih procjena i ne zahtijeva da regulator naknadno provjerava da li su sva obećanja ispunjena. Još jedanput treba naglasiti da je ključna razlika između aukcije i beauty contest metode u značaju koji se daje mehanizmu zasnovanom na ponuđenoj cijeni. U principu, ako bi regulator mogao da odredi skup objektivnih parametara i ako bi bio u mogućnsoti da iskonotroliše primjenu tih parametara koje ponudi najbolji ponuđač, barem do nivoa koji ne može biti pod uticjem nekih nepredviđenih okolnosti, onda bi beauty contest metod funksionisao veoma dobro. Međutim, ovo nije realna pretpostavka, što daje prednost aukciji spektra. Druga prednost aukcije spektra u odnosu na beauty contest metod je objektivnost i transparentnost. U prethodnim razmatranjima je pretpostavljeno da je skup kriterijuma za izbor najbolje ponude metodom beauty contest bio objektivan. Ako to nije slučaj, onda se može javiti čitav niz različitih problema, pošto se na taj način otvaraju vrata favorizaciji pojedinih ponuda, odnosno subjektivnosti u njihovoj valorizaciji. Čak i kada su članovi komisije za vrednovanje objektivni, različiti ljudi mogu imati različita mišljenja o optimalnoj kombinaciji parametara. Otuda, sastav komisije za vrednovanje ponuda utiče na rezultat, pa bi različite komisije dodijelile licence različitim operatorima. Uslijed toga, mnogo je veća vjerovatnoća da će se javiti neki pravni procesi, jer se oni koji izgube mogu osjećati diskriminisanim, ako nije jasno na osnovu čega je izabran pobjednik. Na drugoj strani, kada se jednom izabere format aukcije, pobjednik neće zavisiti od toga ko vodi javno nadmetanje. Diskreciono ovlašćenje onoga ko vodi aukciju je znatno redukovano u poređenju sa ovlašćenjima komisije u

64

slučaju primjene beauty contest metode. Pobjednik će biti onaj ko da najveću ponudu, što je pravilo koje čini vrlo malo vjerovatnim mogućnost naknadnih sudskih procesa vezanih za izbor najboljeg ponuđača. Kao sporedni rezultat toga, javnost mnogo bolje prihvata mehanizam određivanja pobjednika u slučaju aukcije. Javnost bolje razumije zašto je neki predmet dodijeljen ponuđaču koji je ponudio najveću cijenu, nego u sučaju kada o tome odlučuje komisija. Loša strana aukcije leži u činjenici da će javno nadmetanje koje ne teče dobro odmah privući pažnju javnosti. Međutim, ovo nije kritika aukciji, već prije upozorenje regulatoru da treba učiniti sve što je u njegovoj moći da kreira optimalni format javnog nadmetanja. Svakako treba napomenuti i činjenicu da i argument kapitala, koji se ogleda kroz postizanje veće cijene za ponuđeni spektar, ide u prilog javnog nadmetanja u formi aukcije. Ako pri beauty contest metodi nije naveden uslov vezan za cijenu, ili su definisani administrativni troškovi koji su značajno manji od tržišne vrijednosti spektra, onda razlika u ostvarenim prihodima u odnosu na slučaj kada je primjenjena aukcija spektra, pripada akcionirama operatora. 4.4. Istovremena višekružna rastuća aukcija (SMRA) Istovremena višekružna rastuća aukcija (SMRA) predstavlja generalizaciju engleskog javnog nadmetanja za više stavki. Svaka stavka i jedinica imaju svoju cijenu. U stvari, SMRA tretira više jedinica koje pripadaju istoj stavci kao zasebne stavke. Radi efikasnijeg zapisa, koristićemo termin stavka za sve jedinice svih stavki i biće eksplicitno naglašena razlika u odnosu na same jedinice gdje to bude neophodno. Sve stavke se daju na aukciju istovremeno u krugovima, a ponuđači mogu dati ponudu za bilo koju stavku, ali im nije dozvoljeno da podnesu paket ponuda. Nove ponude moraju da uvećaju trenutnu cijenu stavke za barem unaprijed definisani minimalni priraštaj (inkrement). Mogućnost daljeg uvećanja ponuđene cijene zavisi od specifične implementacije SMRA. Neke zemlje dozvoljavaju proizvoljno povećanje ponuđene cijene, dok druge ograničavaju dalje povećanje na unaprijed definisane priraštaje da bi spriječili signaliziranje korišćenjem cifara za praćenje u okviru ponuđene cijene, a koje služe za prenos određenih informacija (Niemeier, 2002; Weber, 1997). Ovi unaprijed definisani priraštaji se obično označavaju kao click-box. Maksimalni broj ponuda koje ponuđač može dostaviti u jednom krugu javnog nadmetanja se definiše pravilom aktivnosti (activity rule). Svaka stavka zahtijeva definisanje određenog broja prava u ponudi, u zavisnosti od svojstva same stavke (npr. ovo može biti broj MHz u okviru nekog opsega u slučaju prodaje spektra). Broj prava u ponudi ponuđača se ne može uvećavati u toku javnog nadmetanja. Da bi se sačuvala prava u ponudi, zahtijeva se da ih ponuđač koristi. Prava iz ponude koja se ne iskoriste u nekom krugu javnog nadmetanja su izgubljena za preostale krugove nadmetanja. U zavisnosti od primjene, postoji više nivoa aktivnosti.

65

Pravilo nagomilane aktivnosti (stacked activity rule) definiše različite faze zahtijevane aktivnosti ponuđača. Npr. u 50% fazi aktivnosti, zahtijeva se da ponuđač koristi samo polovinu svojih prava u ponudi da bi zadržao trenutni broj prava ponude. Nakon svakog kruga, za svaku stavku se određuje privremeni pobjednik na osnovu najveće ponuđene cijene. U zavsnosti od izabrane politike informisanja, ponude iz prethodnog kruga se otkrivaju na početku svakog kruga, uključujući identitet ponuđača, ponuđenu cijenu, i da li je objavljeno da je privremeni pobjednik. Ova informacija može poslužiti ponuđačima za kreiranje taktike i spekulacije. Neke verzije SMRA uključuju mogućnost povlačenja, što dozvoljava ponuđaču da povuče privremenu pobjedničku ponudu, pod uslovom da mora platiti ponuđenu cijenu ako nije bilo drugih ponuda na toj stavci. Druge SMRA verzije daju svakom ponuđaču mogućnost nekog broja odricanja. Kada ponuđač koristi odricanje kao mogućnost, ne gubi time nikakva prava u ponudi, čak i kada koristi manje prava nego što je zahtijevano. Naravno, ovi instrumenti se mogu uključiti u same taktike licitiranja ponuđača. Javno nadmetanje se završava za sve stavke u isto vrijeme, ako se desi da u nekom krugu nijedan ponuđač ne dostavi ponudu, tj. niko ne poveća ponuđenu cijenu. Ponuđač koji ima najveći ponudu za neku stavku dobija tu stavku. SMRA koristi pravilo prve cijene, tako da svaki pobjednik javnog nadmetanja mora da plati ponuđenu cijenu za dobijenu stavku. Na Slici 4.1 je dat šematski prikaz realizacije SMRA aukcije.

Slika 4.1. Šematski prikaz realizacije SMRA aukcije

66

4.4.1. Rizik izloženosti Cramton je razmatrao brojne probleme koji se mogu javiti pri korišćenju SMRA javnog nadmetanja za dodjelu spektra, a posebna pažnja je posvećena problemu izloženosti i ograničene zamjene. Dok SMRA djeluje ubjedljivo zbog jednostavnih pravila javnog nadmetanja, postoji značajan problem za ponuđače sa komplementarnim vrednovanjima ponuda. Ovo se označava kao rizik izloženosti. On opisuje problem ponuđača koji dobije samo dio potrebnog (traženog) paketa, i koji za to plaća cijenu koja prevazilazi vrijednost manjeg podskupa stavki. Sljedeći primjer ilustruje ovaj problem. Pretpostavimo da ponuđač vrednuje stavke A i B sa 10, a paket stavki A i B sa 30. Ako ovaj ponuđač želi da licitira ukupan paket, on može ponuditi više od 10 za pojedinačne stavke. Ako cijene nastave da rastu, može se desiti da on nije u mogućnosti da osvoji obje stavke, i da završi sa samo jednom osvojenom stavkom, i to po cijeni koja je veća od od prvobitno vrednovane 10.

4.4.2. Ograničena zamjena Problem ograničene zamjene se javlja zbog pravila aktivnosti koja primjenjuju regulatori. Zahtjev monotonosti ne dozvoljava ponuđačima da daju ponude za veći broj stavki u odnosu na prethodni krug javnog nadmetanja (sa izuzetkom za nivo aktivnosti manji od 100%). Ponekad manje željena alternativa može imati više stavki, što može voditi neefikasnosti u slučajevima gdje ponuđač ne osvoji željene stavke. Ovo pravilo aktivnosti vodi ka menadžmentu podobnosti (eligibility management) i dodjeli poena podobnosti manje poželjnim stavkama (Salant, 1997), što je primijećeno pri FCC aukciji spektra (Porter and Smith, 2006). Ponekad će ponuđač radije licitirati paket sa većim brojem poena podobnosti, nego željeni paket stavki, da bi imao opciju da se na taj željeni paket vrati kasnije. Nasuprot clock javnim nadmetanjima, SMRA takođe dozvoljava različite forme signaliziranja i prećutnog dosluha. Skok u ponudi se obično smatra strategijom za signaliziranje. Ponekad, i ponuđač koji ima najvišu ponudu dalje uvećava ponuđenu cijenu sa istim ciljem. Međutim, postoji još razloga za skok ponude, kao npr. za izbjegavanje obaveza vezivanja (Boergers and Dustmann, 2003).

4.4.3. Strategije ravnoteže Ako ponuđači preferiraju zamjene i iskreno licitiraju, SMRA završava u Walrasian ravnoteži (Milgrom, 2000), tj. u ravnoteži sa linearnim cijenama (Gul and Stacchetti, 1999; Kelso and Crawford, 1982). Iskreno licitiranje podrazumijeva da ponuđač licitira paket stavki koji maksimiuje njegovu dobit po trenutnim traženim cijenama. Međutim, Milgrom je pokazao da već u slučaju da postoje više od tri ponuđača, i sa bar jednim vrednovanjem koje ne predstavlja zamjenu, ne postoji Walrasian-ova ravnoteža. Procjene

67

vrijednosti ponuđača pri javnim nadmetanjima za spektar obično uključuju komplemente. Brusco i Lopomo su demonstrirali mogućnost dogovaranja smanjenja tražene ravnoteže kod SMRA. U slučaju postojanja zamjena i komplemenata SMRA rezultira u problemu izloženosti. Goeree i Lien su dali Bayes-Nash analizu ravnoteže za SMRA, uzimajući u obzir procjene vrijednosti komplemenata i problem izloženosti. Oni su pokazali da, uslijed problema izloženosti, SMRA može rezultirati neželjeno, gdje mali ponuđači dabijaju stavke po veoma niskim cijenama i prihodi od aukcije mogu opadati u slučaju kada postoji isti broj ponuđača, kao kod VCG aukcija spektra (Ausubel and Milgrom, 2006). Regulatori su pokušali da otklone ovaj problem dodatnim pravilima, kao što je mogućnost povlačenja ponuda, čime se dozvoljava da ponuđači daju nove ponude za isti spektar. Međutim, i takva pravila takođe daju podsticaj za različita spekulativna djelovanja. 4.5. Kombinatorna "clock" aukcija (CCA) Kombinatorna "clock" aukcija (CCA) je posebno korisna u situacijama u kojima regulatori ne znaju koja će tehnologija na najbolji način iskoristiti dodijeljeni spektar. U takvim slučajevima, aukcija može odrediti konačni plan dodjele frekvencija, koji određuje kako je organizovan spektar. Za takvo javno nadmetanje se kaže da je neutralno u pogledu tehnologije. Dobar primjer za to je aukcija koja ima mogućnost nadmetanja kako kompatibilnih tako i nekompatibilnih tehnologija, kao što su LTE i WiMAX. CCA aukcija spektra je od suštinskog značaja u ovom slučaju, pošto npr. prethodne tehnologije zahtijevaju da spektar bude organizovan na fundamentalno različite načine. CCA javno nadmetanje je jednostavno, moćno i omogućava da konkurentne ponude odrede krajnji plan dodjele frekvencija. Na primjer, ako je ponuđačima prvenstveno od interesa širina spektra kojeg dobijaju u određenom geografskom području, aukcija spektra treba da uključi generički spektar (ako je moguće), a ponuđači daju ponude za količinu spektra u svakoj oblasti. Ovo pojednostavljuje javno nadmetanje i poboljšava konkurenciju. Specifična dodjela lotova spektra određuje se u posljednjoj fazi javnog nadmetanja, nakon donošenja ključne odluke: koji ponuđač je dobio koliko spektra u svakoj oblasti. Ovaj pristup takođe omogućava tehnološki neutralno javno nadmetanje koje omogućava da spektar bude organizovan na različite načine za različite tehnologije. Svaki ponuđač označava količinu spektra i vrstu upotrebe u svojim ponudama. U ovom slučaju, prva faza javnog nadmetanja određuje ne samo ko je dobio koliko spektra u svakoj oblasti, već i ukupnu širinu spektra koji je namijenjen za određenu upotrebu u toj oblasti. Postojali su slični predlozi za ovaj oblik aukcije od Cramtona ili Ausbela koji su nazvali ovaj oblik Package Clock ili Clock-Proxy aukcija. Rad na ovim pravilima je olakšan kroz nastojanja da se prevaziđu glavna ograničenja SMRA i da se izbjegnu nedostaci VCG javnog nadmetanja. SMRA je prilično jednostavan u svojim pravilima i na jednostavan način upućuje ponuđače u

68

otkrivanje neophodnih procjena vrijednosti. U isto vrijeme, aukciju čini veoma komplikovanom zbog ponuda sa komplementima jer se ponuđači moraju izboriti sa problemom izloženosti. Nadalje, pravilo prve cijene daje podsticaj za smanjenje potražnje, a transparentnost povratnih informacija otvara mogućnosti za dogovore i taktike signaliziranja. Konačno, kod SMRA formata aukcije spektra postoji obiman prostor za taktiziranje. U pokušaju da smanji podsticaje za kompleksnim taktikama licitiranja i da podstakne otkrivanje cijena (što je posebno relevantno u domenima sa velikom vrijednošću kao što je prodaja licenci za korišćenje spektra), ideja CCA modela aukcije je da koristi clock fazu praćenu sa fazom dodatnih ponuda da bi povećali efikasnost.

4.5.1. Realizacija CCA CCA isključivo podrazumijeva prodaju više stavki, što se često sreće pri dodjeli spektra. CCA je kombinatorno javno nadmetanje koje se realizuje u dva stepena. U glavnom stepenu je cilj da se odredi broj jedinica koji svaki ponuđač dobija u svakom frekvencijskom opsegu, a u stepenu dodjeljivanja se određuju specifični blokovi u svakom opsegu. Nadalje će se fokus staviti na glavni stepen realizacije, jer je on bitniji. Koristiće se terminologija iz domena spektra koja je predviđena za CCA, odnosno primjenjivaće se termini blokovi i opsezi umjesto jedinice i stavke. Glavni stepen CCA ima dvije faze: ponude za pakete blokova se ostvaruju kroz više uzastopnih rundi (runda početnih ponuda ili clock faza) nakon kojih slijedi finalna runda zapečaćenih ponuda (runda dodatnih ponuda). U rundi početnih ponuda voditelj licitacije objavljuje cijene iz kombinatornog clock-a sa jednom clock cijenom za svaki opseg spektra (tj. kategoriju stavki) k ∈Κ. Ponuđači iznose svoju tražnju po trenutnim nivoima cijena, tj. broj blokova unutar svakog opsega. Cijene stavki (tj. frekvencijskih opsega u kontekstu licitacija spektra) sa povećanom tražnjom se povećavaju za fiksne priraštaje i startuje se nova runda licitacije sve dok više ne bude dalje potražnje. Pošto nema privremenih pobjednika, ponuđači moraju ponovo da podnesu svoje ponude u svakoj rundi licitacije, ako žele da ostanu aktivni. Skokoviti rast ponuđene cijene nije moguć. U rundi početnih ponuda ponuđači mogu dati ponudu za samo jedan paket po rundi licitacije. U navedenom postupku se primjenjuje pravilo aktivnosti zasnovano na poenima podobnosti. To znači da ponuđač ne može licitirati kombinaciju koja zahtijeva veću podobnost u odnosu na ono što je licitirao u prethodnoj rundi. U rundi početnih ponuda dozvoljeno je otkrivanje cijena, dok je cilj pravila plaćanja da pospiješi iskreno licitiranje. U rundi dodatnih ponuda, ponuđači mogu podnijeti više ponuda za proizvoljni paket, pri čemu je visina ponude ograničena pravilom aktivnosti sidrenja. Određivanje pobjednika nakon runde dodatnih ponuda uključuje razmatranje svih ponuda koje su podnesene u rundi glavnih ponuda i rundi dodatnih ponuda, i bira se alokacija koja maksimizuje prihode. Ponude od strane jednog ponuđača su međusobno isključive, tj. CCA koristi XOR koncept licitacije.

69

Na Slici 4.2 je dat šematski prikaz realizacije CCA aukcije.

Slika 4.2. Šematski prikaz realizacije CCA aukcije CCA koristi izbor jezgra kod pravila plaćanja radi garancije stabilnih ishoda aukcije. Da bi se minimizovali podsticaji za prikrivanje ponude, CCA pravilo plaćanja bira cijene najbliže Vickrey jezgru, tj. rastojanje ovih jezgro cijena do VCG cijena se minimizuje kroz minimizaciju Euklidovog rastojanja. I dok VCG pravilo plaćanja vodi ka strategiji dominantne ravnoteže, izbor jezgro pravila to ne čini, i ponuđač može biti u mogućnosti da smanji plaćanje smanjivanjem ponude, čak i kada su podsticaji manji nego u kombinatornom javnom nadmetanji tipa „plati ponuđenu cijenu“, sa zapečaćenim ponudama. Izbor jezgro pravila plaćanja primijenjeno u CCA takođe dijeli još jednu nepoželjnu osobinu sa VCG pravilom plaćanja, a to je da prihodi nemaju osobinu monotonosti. Ovo znači da se prihodi mogu smanjiti sa povećanjem broja ponuđača na javnom nadmetanju.

4.5.2. Pravilo aktivnosti sidrenja Pravilo aktivnosti mora da se primijeni da spriječi ponuđače da zadrže svoje prave procijenjene vrijednosti do kasnijih faza aukcije i da ih ohrabri da prijave maskimalne visine ponude u svakoj rundi javnog nadmetanja.

70

Ponuđači ne bi trebali da su u mogućnosti da prikrivaju svoje ponude i onda da prave velike skokove u ponudama u rundi dodatnih ponuda. Pravilo aktivnosti sa poenima podobnosti se koristi da podstakne aktivnost u rundama početnih ponuda. Broj poena podobnosti za nekog ponuđača se ne može povećavati između rundi, i time se ograničava broj stavki na kojima ponuđač može licitirati u narednim rundama. U rundi dodatnih ponuda primjenjuje se pravilo aktivnosti sidrenja na sledeći način:

- Ne postoji ograničenje za visinu dodatne ponude u odnosu na visinu ponude za neki paket u finalnoj rundi početnih ponuda;

- Dodatna ponuda za bilo koji drugi paket S je ograničena na sljedeći način:

1. Najprije se određuje poslednja runda u rundi primarnih ponuda u kojoj je ponuđač bio kvalifikovan (podoban) da licitira za paket S. Ova runda se označava kao runda sidrenja n. Ovo može biti finalna runda ili neka od rundi u kojoj je ponuđač izgubio podobnost da licitira ili odustao od prilike da licitira za pakete veličine S u kasnijim rundama faze primarnih ponuda.

2. Pretpostavimo da je ponuđač i licitirao za paket T u rundi sidrenja n. Nazovimo ovaj paket kombinacija sidrenja T. Neka

( )maxbid,ip T označava najveću ponudu ponuđača i za paket T, što

predstavlja njegovu dodatnu ponudu za ovaj paket, ako ju je napravio, ili najveću ponudu u rundi početnih ponuda. Dodatna ponuda za paket S ne može premašiti najveću ponudu ( )max

bid,ip T kojoj se dodaje razlika cijena između paketa S i T koja je postojala u rundi n (razlika cijena se određuje na osnovu razlike traženih cijena u rundi n): ( ) ( ) ( ) ( )≤ + −max max n n

bid,i bid,i ask askp S p T p S p T .

Bitno je napomenuti da nakon licitiranja na paketu T u finalnoj rundi primarnih ponuda, ponuđač može i dalje dati ponudu za veći paket S u rundi dodatnih ponuda. Međutim, ova ponuda je ograničena razlikom cijena između paketa S i T u rundi n. Pošto je imao priliku da bira između paketa S i T u rundi n, i odlučio se za T, ponuđač je otkrio relativne vrijednosti paketa S i T. Isto pravilo važi za pakete S’ koji su manji od paketa T u finalnoj rundi početnih ponuda. Pravilo aktivnosti sidrenja ga sprečava od povećanja ponude za S’ u rundi dodatnih ponuda, u odnosu na ponudu za T.

4.5.3. Određivanje pobjednika Rezultat prvog stepena realizacije CCA je određivanje pobjednika i odgovarajućeg broja frekvencijskih blokova koje svaki pobjednik dobija unutar svakog opsega. CCA podrauzimjeva ponudu više stavki pri prodaji

71

spektra. Unutar svakog spektralnog opsega svi frekvencijski blokovi se smatraju identičnim. Otuda, ponuđači mogu izraziti svoju tražnju jednostavnim objavljivanjem broja blokova koje namjeravaju da kupe unutar svakog opsega. Za svaki opseg (ili stavku) k ∈ K = {1, .., m} neka Qk označava broj identičnih blokova (ili jedinica) dostupnih u okviru stavke k. Vektor Q = {Q1, .., Qm} opisuje dostupni broj blokova u svakom opsegu. Ponuđači Ι = {1, …,n} se nadmeću za spektralne blokove ponuđene na javnom nadmetanju. U CCA paketu ponude u rundi t sadžana je cijena ponude ( )t

bid,ib a i skup a={a1,…, am} koji specificira broj lotova unutar svakog opsega. Neka Α = {(0, .., 0),…, (Q1, .., Qm)} označava sve moguće skupove specifikacija broja lotova unutar svakog opsega. Cijena za skupove lotova na kojima ponuđač nije licitirao u rundi početnih ponuda, kao ni u rundi dodatnih ponuda je jednaka nuli. Označimo sa pbid,i(a) najveću ponudu koju je ponuđač i dao u svim rundama za paket a. Problem određivanja pobjednika u slučaju javnog nadmetanja sa više jedinica se dafiniše kao:

( ) ( )∈ ∈∑ ∑

A Imax i bid,i

a ix a p a , (5)


( ) , ∈

≤ ∀ ∈∑A

I1ia

x S i (6)

( ) ∈ ∈

≤∑∑A I

ia i

x a a Q (7)

( ) ,∈ ∀ ∈ ∈I A{0,1},ix a i a (8) Rješenje ovog problema daje alokaciju blokova ponuđačima, kojom se ostvaruju maksimalni prihodi od aukcije. Ovo rješenje ne mora biti jedinstveno. Ako postoji skup optimalnih kombinacija alokacija, jedno rješenje se bira nasumično. Prvi uslov (6) podrazumijeva implementaciju XOR koncepta licitiacije, tj. svaki ponuđač može osvojiti najviše jedan licitirani paket. Drugi uslov (7) osigurava da se alokacijom ne dodijeli više blokova ponuđačima nego što je ponuđeno na javnom nadmetanju. Ovaj uslov takođe dozvoljava da neki blokovi ostanu nedodijeljeni.

4.5.4. Cijene najbliže Vickrey jezgru Cijene se određuju u javnom nadmetanju: poslije “clock” faze, uključujući i dodatne ponude, radi određivanja osnovne cijene za pobjednike u vrijednosno-maksimalnom generičkom dodjeljivanju i poslije faze dodjeljivanja za određivanje dodatne cijene za specifične dodjele. Nažalost, kao rezultat komplementarnosti, moguće je da se desi da su Vickrey cijene preniske u smislu da bi jedan ili više ponuđača bio nezadovoljan sa dodjelom i plaćenom cijenom, tvrdeći da su aukcionaru ponudili više. Na primjer, pretpostavimo da postoje dvije stavke, A i B, i tri

72

ponuđača. Ponuđač 1 nudi 4$ za stavku A, ponuđač 2 nudi 4$ za stavku B i ponuđač 3 nudi 4$ za stavke A i B zajedno. Vickrey ishod je pobjeda prvog za A, pobjeda drugog za B i svaki pobjednik plaća 0$. Ponuđač 3 u ovom slučaju ima legitimno pravo na žalbu, "Zašto sa daje resurs ponuđačima 1 i 2, kad treći nudi 4$ za par A i B?" Osnovni problem je što sa komplementima, Vickrey ishod ne može biti u jezgru. Neke koalicije ponuđača mogu ponuditi aukcionaru više od zbira Vickrey cijena (Jezgro se definiše kao skup isplata koje podržavaju efikasno dodjeljivanje u smislu da ne postoji alternativna koalicija ponuđača koji kolektivno nude aukcionaru više). Rješenje prethodnog problema je u povećanju jedne ili više cijena kako bi se osiguralo da su cijene u jezgru. U cilju pružanja najboljih podsticaja koji su u skladu sa cijenama u jezgru, aukcionar pronalazi najniže isplate koje su u jezgru, tako da nema alternativne koalicije ponuđača koji nude aukcionaru više od dobitničke koalicije. Minimiziranje cijena u jezgru, ili optimalna cijena ponuđača u jezgru obično nije jedinstvena kada su Vickrey cijene izvan jezgra. Zbog toga je važno imati metod biranja jedinstvene optimalne cijene ponuđača u jezgru kada postoji više takvih cijena. Jedan razuman pristup koji je usvojen u svakom od poslednjih Ofcom-ivih nadmetanja za osnovne cijene i cijene dodijeljivanja je da se izaberu cijene jezgra koje su najbliže Vickrey cijenama. Ovaj pristup se ogleda u tome da se uzmu sve ponude iz “clock” faze i dodatne ponude, odredi vrijednosno-maksimalno dodjeljivanje, a zatim određivanje cijena jezgra koje su najbliže Vickrey cijenama. Ponuđačima odgovara ideja minimiziranja plaćanja i oni prepoznaju značaj sigurnosti da su cijene dovoljno visoke da koalicija ponuđača neće aukcionaru ponuditi više. Izračunavanje pobjedničkog dodjeljivanja i cijene uključuje rješavanje niza standardnih problema optimizacije. Osnovni problem je određivanje pobjednika. Glavni problem odeđivanja pobjednika je pronalaženje vrijednosno maksimalnog dodjeljivanja. Da bi se garantovala jedinstvenost, postoji niz ciljeva kao što su: 1) maksimizacija ukupne vrijednosti; 2) minimizovanje koncentracije; 3) maksizacija količine dodjele; i 4) randomizacija. Vickrey cijene se određuju rješavanjem niza problema određivanja pobjednika. Nakon određivanja Vickrey cijena, druga optimizacija se obavlja za odeđivanje najvećeg ograničenja jezgra. Ako takvog nema, onda se proces završava, jer su Vickrey cijene u jezgru. U suprotnom, ovo ograničenje se uzima u obzir, optimizacija se ponovo obavlja i ponovo pronalazi najveće ograničenje jezgra. Ovaj proces se ponavlja sve dok se dobije rezultat u kome nema ograničenja jezgra.

73

Pronalaženje cijena koje su najbliže Vickrey cijenama podrazumijeva rješavanje jednostavne kvadratne optimizacije, što daje jedinstvenu grupu cijena. Jedinstvenost je važna. To znači da nema diskrecija u identifikaciji ishoda ili u dodjeljivanju cijena. Na primjer pretpostavimo da postoji pet ponuđača: 1, 2, 3, 4, 5, i da je nadmetanje za dva lota: A i B. Sledeće ponude postoje:

b1{A} = 28

b2{B} = 20

b3{AB} = 32

b4{A} = 14

b5{B} = 12 Ponuđači 1 i 4 su zainteresovani za A, ponuđači 2 i 5 su zainteresovani za B, a ponuđač 3 je zainteresovan za paket A i B. Određivanje vrijednosno maksimalnog dodjeljivanja je jednostavan zadatak u ovom primjeru. Ponuđač 1 dobija A i ponuđač 2 dobija B, što generiše 48 u ukupnoj vrijednosti. Ni jedno drugo dodjeljivanje ne iznosi toliko. Vickrey cijene je takođe lako izračunati. Ako se ukloni Ponuđač 1, najbolje dodjeljivanje daje A ponuđaču 4 i B ponuđaču 2, što dovodi do 34, što je bolje od alternativne dodjele A i B ponuđaču 3 (32). Tako, oportunitetni trošak da ponuđač 1 dobije A iznosi 34-20=14. Slično, ako se ukloni ponuđač 2 nakon efikasnog dodjeljivanja ponuđač 1 dobija A, dok ponuđač 5 dobija B, što dovodi do vrijednosti 40. Dalje, oportunitetni trošak da ponuđač 2 dobije B je 40-28=12. Stoga, Vickrey ishod za ponuđača 1 je da plati 14 za A i za ponuđača 2 da plati 12 za B. Ukupni prihodi su 14+12=26. Ponuđač 3 može da ima žalbu jer je ponudio 32 za A i B. Sada razmotrimo jezgro na ovom primjeru. Jezgro je predstavljeno u platnom prostoru pobjedničkih ponuđača, u ovom slučaju ponuđača 1 i 2 (Slika 4.3). Svaka ponuda definiše polovinu platnog prostora:

- Ponuđač 1 je ponudio 28 za A što implicira da 1 ne može da plati više od 28 za A.

- Ponuđač 2 je ponudio 20 za B, što implicira da 2 ne može da plati više od 20 za B.

- Ponuđač 3 je ponudio 32 za A i B što implicira da zbir plaćanja za A i B mora biti najmanje 32.

- Ponuđač 4 je ponudio 14 za A, što implicira da ponuđač 1 mora da plati bar 14 za A.

- Ponuđač 5 je ponudio 12 za B, što implicira da ponuđač 2 mora da plati bar 12 za B.

Jezgro je zajednička površina ovih poluravni.

74

Slika 4.3. Jezgro

Komplementarnosti, kao što su ponuda ponuđača 3 za A i B su izvor ograničenja koja nisu ni vertikalna ni horizontalna. To su ograničenja koja stavljaju Vickrey cijene izvan jezgra. Bez komplementarnosti, sva ograničenja će biti vertikalne i horizontalne linije, a tu će biti jedinstvena krajnja donja lijeva tačka, tj. Vickrey cijena. Grafički prikaz jezgra je takođe koristan način da se vide Vickrey cijene. Vickrey postavlja pitanje koliko može svaki dobitnik jednostrano smanjiti svoje ponude i dalje ostati pobjednik? Kao što je prikazano na Slici 4.4, ponuđač 1 može smanjiti svoju ponudu na 14 prije nego bude zamijenjen ponuđačem 4. Isto tako, ponuđač 2 može smanjiti svoju ponudu na 12 prije nego što ga istisne ponuđač 5. Dakle, Vickrey cijene su 14 i 12. Problem je u tome što su te dvije cijene ukupno 26, a to narušava ograničenje jezgra koje dolazi od ponuđača 3 koji je ponudio 32 za A i B. Optimalno jezgro cijena može se smatrati maksimalnim smanjenjem ponuda pobjednika, ali umjesto smanjenja ponude svakog pobjednika, zajedno se smanjuju sve pobjedničke ponude, kao što je prikazano na Slici 4.5, dok se ne dosegne krajnja lijeva donja tačka jezgra. Kao što se može vidjeti, to ne rezultira jedinstvenom tačkom jezgra. Optimalno jezgro se sastoji se od cijelog pravouglog trougla jezgra čije je tjeme kod pravog ugla Vickrey cijena. Ako je ovaj trougao tačka, onda je to Vickrey cijena. Ako postoji ovaj trougao Vickrey cijene leže izvan jezgra.

75

Slika 4.4. Vickrey cijene

Slika 4.5. Optimalne cijene jezgra

76

Ipak, uvijek postoji jedinstvena tačka u jezgru koja je najbliža Vickrey cijenama. To se vidi na Slici 4.6, pri čemu ova tačka smanjuje Euklidovo rastojanje do Vickrey cijena.

Slika 4.6. Tačka jezgra najbliža Vickrey cijenama

4.5.5. Nedostaci CCA Iako CCA nudi atraktivne mogućnosti, ona takođe može izazvati značajne probleme za učesnike. U Tabeli 4.1 su dati neki mogući problemi koji se javljaju pri realizaciji CCA. Tabela 4.1. Problemi koji se mogu javiti pri realizaciji CCA

Nepoželjni ishodi Ponuđač može dobiti slabiji paket, iako plaća veću cijenu od svojih konkurenata (čak i kada slijedi optimalnu strategiju)

Slaba transparentnost

Raspodjela i izlaganje cijena su neizvjesni, i ne postoji mogućnost da se reaguje na neočekivane ishode

Nedostatak kontrole nad ishodima

Predviđanje uticaja ponuda je teško. U teoriji, „jaki“ ponuđač može biti nadvladan od skupa „slabijih“ ponuđača

Menadžment između zainteresovanih strana

Teško se zaštititi od kritike u slučaju nepovoljnih rezultata

Izvršenje javnog nadmetanja

Skupo! Upravljanje složenim odlukama licitacije tokom aukcije je kompleksno, s ograničenim vremenskim intervalima između rundi.

77

Pored nedostataka navedenih u Tabeli 4.1, u praksi se pokazalo da pravilo druge cijene takođe može biti nedostatak CCA javnog nadmetanja, u smislu osvarenih priohoda za državu. To se može najbolje vidjeti na primjeru javnog nadmetanja za opseg 2,6GHz koje je održano u Danskoj 2010. godine (Slika 4.7). Rezultati aukcije su bili sljedeći:

- Hutchison (H3G) je platio 0,9 miliona EUR za upareni frekvencijski blok širine 2x10MHz i neupareni frekvencijski blok širine 25MHz.

- Ostali ponuđači, koji su dobili frekvencijski blok širine 2x20MHz, platili su oko 20 puta višu cijenu po MHz.

Ovaj dramatičan ishod bio je produkt pravila druge cijene (cijene koje su platili TDC, Telenor i Telia odražavaju Hutchison-ovu vrijednost ponude za dodatni frekvencijski blok širine 2x10MHz). Frekvencijski blok širine 2x10MHz koji je dobio Hutchison nije mogao biti prodat nikom drugom, jer nije bilo drugih ponuđača, pa je druga cijena zapravo bila rezervisana cijena.

Slika 4.7. Cijene po MHz postignute na aukciji u Danskoj 2010. godine 4.6. Pregled osnovnih karakteristika SMRA i CCA formata aukcije U tabelama 4.2 i 4.3 su date osnovne karakteristike za dva detaljno opisana glavna formata javnog nadmetanja u formi aukcije za više frekvencijskih blokova.

78

Tabela 4.2. Osnovne karakteristike SMRA i CCA formata aukcije

SMRA

- Ponuda za specifične blokove od interesa (između minimuma i maksimuma postavljenog od strane aukcionara za svaki blok);

- Održava visoke ponude za svaki lot u svakoj rundi; - Javno nadmetanje završava kada nema više potražnje; - „Prva cijena“: plaća se ono što se ponudi.

CCA

- Ponude za generičke lotove umjesto individualnih lotova;

- Plati “drugu cijenu”: minimum neophodan za pobjedu i izbjegavanje “nezadovoljnih gubitnika”;

- Posebne runde za dodjelu radi pozicioniranja u opsegu; - Plaća se “druga cijena” za dodjelu.

Tabela 4.3. Uporedna analiza karakteristika SMRA i CCA formata aukcije

Dizajn SMRA CCA Podržava simultanu dodjelu spektra u više opsega √√√ √√√

Rizici izlaganja i fragmentacije x √√√ Fleksibilnost korišćenja specifičnih ili generičkih lotova √√ √

Transparentnost ponuđača i ponuda √√√ √√ Sigurnost dodjele lotova √√√ x Sigurnost plaćanja lotova √√√ x Izbjegavanje ''prokletstva pobjednika'' x √√ Izbjegavanje nepovoljne asimetrija cijene √√√ x Jednostavnost i lakoća prezentacije i transparentnost rezultata √ x

Promovisanje da cijeli spektar bude dodijeljen √√ x

4.7. Aukcije sa zapečaćenim ponudama Aukcije spektra sa zapečaćenim ponudama (sealed bid auction) su po definiciji jednokružni formati javnog nadmetanja. Najčešće se koriste za dodjelu jedne licence ili frekvencijskog bloka. Kada se koriste za dodjelu više frekvencijskih blokova po pravilu se dizajniraju kao kombinatorne aukcijske metode. Za određivanje cijene koja će biti plaćena mogu se koristiti oba pristupa: pravilo prve cijene (plaća se ponuđeni iznos) i pravilo druge cijene (cijena koju plaća pobjednik zavisi od ponuđenih iznosa ostalih ponuđača). Posmatrajmo aukciju gdje se N lotova dodjeljuje među M ponuđača. Svaki lot iz skupa I={1,2,…,N} označen je sa i, a svaki ponuđač iz skupa J={1,2,…,M} sa j. Za svaku kombinaciju lotova S ⊆ I, vj(S) predstavlja vrjednovanje ponuđača j kombinacije S (maksimalna cijena koju je on spreman da plati). U kombinatornoj aukciji sa zapečaćenim ponudama, svaki ponuđač podnosi onoliko koliko želi ponuda za bilo koji lot, ili

79

kombinaciju lotova za koju je tainteresovan u jednom krugu. Označimo sa bj(S) ponudu podnešenu od strane ponuđača j za kombinaciju S. Pretpostavljamo XOR koncept aukcije, tj. pobjednici aukcije mogu osvojiti samo jednu kombinaciju, i ponude istog ponuđača se uzajamno isključuju. Kada se podnesu sve ponude od strane svih ponuđača, aukcionar određuje kombinaciju mogućih ponuda (u kojoj se ni jedna stavka ne dodjeljuje više od jedanput) koja daje maksimalni prihod, tj. rješava problem određivanja pobjednika (WDP) prema jednačini: max ı ı bj(S)xj(S)

S⊆Ij∈J


ı ı xj(S)j∈JS⊇ı iı

≤1, za svako i ∈ I

ı ı ıS⊆I

≤1, za svako j ∈ J

xj(S)∈ı0,1ı, za svako S ⊆ I i svako j ∈ J, gdje je xj(S) binarna promjenljiva koja ima vrijednost 1 ako i samo ako je ponuđaču j dodijeljena kombinacija S ⊆ I. Na Slici 4.8 je dat šematski prikaz realizacije kombinatorne aukcije sa zapečaćenim ponudama. Kako je već rećeno u teorijskom opisu, kod ovog formata aukcije svi ponuđači dostavljaju više paket ponuda u isto vrijeme bilo ručno, bilo elektronskim putem. Ne daje se mogućnost za otkivanje ponuđenih cijena drugih učesnika, niti postoji mogućnost dostavljanja bolje ponude. Nakon podnešenja ponuda, utvrđuje se koje moguće paket ponude omogućavaju najviši prihod za akcionara i one se proglašavaju pobjednikom. U sljedećoj fazi se u zavisnosti od primijenjog pravila utvrđuje cijena koju pobjednici treba da plate. Raspodjela generičkih lotova među pobjednicima se sprovodi u fazi dodjele, koja opet može biti sprovedena putem javnog nadmetanja, nakon čega slijedi izdavanje licenci. Kao glavni nedostaci aukcije sa zapečaćenim ponudama navode se nemogućnost otkrivanja tržišne cijene spektra, kao i složenost kreiranja ponuda od strane ponuđača. Prednosti u odnosu na višekružne formate aukcije se odnose na mogućnost lakšeg uvođenja blokova različite kategorije (cijena, pokrivenost), jednostavnost postupka i neuporedivo manje troškove njegovog sprovođenja. Takođe, mnogi teoretičari kao prednost navode i činjenicu da bilo kakvo taktiziranje sa ponuđenim cijenama od strane postojećih operatora, lako može biti iskorišćeno za ulazak novih, te da ih ovakav format navodi da daju bolje ponude ukoliko žele da dobiju potrebni spektar.

80

Aplikacije i kvalifikacija

Podnošenje ponude

Određivanje pobjednika i

cijene

Dodjeljivanje frekvencija

Izdavanjelicenci

Aplikacije su ponekad sjedinjene sa podnošenjem ponuda da bi se sačuvao identitet učesnika

Podnošenje ponude je obično anonimno i može biti obavljeno manualno ili elektronski

Ukoliko opcije ponuda nisu jasne može se zahtijevati rešavanje algoritama

Zahtijeva se ukolike se koriste generički lotovi (tipično za javna nadmetanja sa mnogo lotova)

Slika 4.8. Šematski prikaz realizacije kombinatorne aukcije sa zapečaćenim ponudama

4.8. Kako odabrati optimalnu metodu javnog nadmetanja Ne postoji univerzalan pristup u odabiru strategije dodjele spektra za implementaciju mobilnih javnih komunikacionih mreža, uključujući i metodu dodjele. Sve opisane metode imaju svoje prednosti i nedostatke, koji u svakom konkretnom slučaju mogu dati sasvim različite rezultate. Stoga je ključno da se prilikom odabira metode i formata dodjele radio-frekvencija detaljno sagledaju sve karakteristike konkretnog tržišta i uvaže sve njegove specifičnosti. Jasno postavljeni ciljevi koji se dodjelom spektra žele ostvariti, svakako doprinose pravilnom odabiru strategije javnog nadmetanja. Međutim, čak i u slučaju da se uvaže svi relevantni faktori, ne može se garantovati apsolutni uspjeh procesa i maksimalno ostvarenje svih ciljeva, jer ishod ne zavisi samo od definisanih pravila nadmetanja, već i od interesa i strategije ponuđača. Ipak, moguće je izvesti nekoliko generalnih zaključaka:

- dodjela spektra metodom aukcije, u poređenju sa beauty contest metodom, pruža mogućnost valorizacije resursa na tržišnim principima;

- SMRA, u poređenju sa drugim formatima aukcije, generiše veće prihode od dodjele spektra;

81

- CCA format aukcije omogućava ishod dodjele koji najviše doprinosi razvoju tržišta;

- za multiband aukcije sa tehnološki neutralnim uslovima korišćenja radio-frekvencija, CCA format aukcije se pokazao superiornim;

- CCA format aukcije zbog složenosti procedure nosi rizik od proceduralnih i sistemskih grešaka, koji mogu dovesti u pitanje pravnu održivost rezultata. Na Slici 4.9 dat je prikaz odnosa pojedinih metoda i formata javnog nadmetanja za dodjelu spektra za mobilne javne komunikacione mreže sa aspekta njihovih prednosti i nedostataka.

Administrati-vni proces

Beautycontest

Otkrivanje cijena SMRA

"Clock"aukcija

Zapečaćene ponude

Jednostavna aukcija sazapečaćenim

ponudama

SMRA sa ponudama za

pakete

SMRA sa prebacivanjem CCA

Kombinatorna aukcija sa zapečaćenim ponudama

Uslovi licenci imajuprioritet u odnosu na

tržišnu efikasnost

Preferira se tržišni pristupu odnosu na

administartivne elemente

Samo generički lotovi

Zabrinutost oko ulaza /želja za jeftinim pristupom

Zabrinutost oko agregacionog rizika

SMRA varijante

Zahtijevaju se kombinatorne ponude da bi se upravljalo

supstitucijom i agregacionim rizikom

Potrebno bolje rješenje za

agregacioni rizik bez

kompleksnosti CCA

Potrebno kompletnije rješenje za

komplementarnost i ograničavanje

strategija ponuđača

Potrebna jednostavnija,

manje kompleksna alternativa

Potrebno otkrivanje

cijena

Visok Agregacioni rizik Nizak

Slika 4.9. Prikaz odnosa pojedinih metoda i formata javnog

nadmetanja za dodjelu spektra U Tabeli 4.4 dati su primjeri načina dodjele spektra za mobilne komunikacione mreže u evropskim zemljama, sa aspekta primijenjenog formata javnog nadmetanja.

82

Tabela 4.4. Primjeri načina dodjele RF spektra u Evropi

Država Godina Singleband/ Multiband

Metoda javnog nadmetanja

Crna Gora 2007 multiband beauty contest Norveška 2007 2,6GHz singleband SMRA Švedska 2008 2,6GHz singleband SMRA Finska 2009 2,6GHz singleband SMRA Holandija 2010 2,6GHz singleband CCA Danska 2010 2,6GHz singleband CCA Njemačka 2010 multiband SMRA Austrija 2010 2,6GHz singleband CCA Švedska 2011 800MHz singleband SMRA Švedska 2011 1800MHz singleband CCA Italija 2011 multiband SMRA Portugal 2011 multiband SMRA Crna Gora 2011 multiband beauty contest Republika Irska 2012 multiband CCA Holandija 2012 multiband CCA Švajcarska 2012 multiband CCA Austrija 2013 multiband CCA Norveška 2013 multiband Sealed bid Češka Republika 2013 multiband SMRA Slovačka 2013 multiband CCA Finska 2013 800MHz singleband SMRA Velika Britanija 2013 multiband CCA Hrvatska 2013 800MHz singleband Sealed bid Poljska 2014 multiband SMRA Slovenija 2014 multiband CCA Mađarska 2014 multiband beauty contest

83

5. ANALIZA MOGUĆIH OPCIJA VEZANO ZA KLJUČNE ELEMENTE JAVNOG NADMETANJA

U ovom poglavlju Studije daje se analiza mogućih opcija koje se odnose na neke ključne elemente javnog nadmetanja za dodjelu radio-frekvencija, kao što su širina jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova, spectrum cap i zahtjevi u pogledu pokrivanja. Tretirana su sva tri scenarija dodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862MHz koja su navedena u Projektnom zadatku za izradu ove Studije:

- dodjela radio-frekvencija samo iz opsega 800MHz (prvi scenario),

- istovremena dodjela radio-frekvencija iz opsega 800MHz i 2,6GHz (drugi scenario) i

- istovremena dodjela radio-frekvencija iz opsega 800MHz i 2,6GHz, kao i iz opega 900MHz, 1800MHz i 2GHz za koje postojeća odobrenja ističu početkom 2017. godine (treći scenario).

5.1. Moguće opcije dodjele koje se odnose na širinu jediničnih

radio-frekvencijskih kanala/blokova Pravilan izbor strategije dodjele RF spektra za mobilne javne komunikacione mreže, posebno u slučaju multiband dodjele, je jedan od osnovnih uslova za uspješan ishod procesa. U zavisnosti od trenutnih okolnosti na tržištu i postavljenih ciljeva, strukturu radio-frekvencijskih blokova koji su predmet javnog nadmetanja moguće je postaviti na razne načine. Pri tome, na strukturiranje blokova utiče i sam način dodjele spektra, tj. metoda i forma javnog nadmetanja. Kako je navedeno u Poglavlju 3 ove Studije, tipičan kanalni aranžman u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz za TRA-ECS sisteme podrazumijeva podjelu na jedinične blokove širine 2x5MHz (upareni blokovi), odnosno 5MHz (neupareni blokovi). Odgovarajućim planovima raspodjele radio-frekvencija za opsege 900MHz i 1800MHz u Crnoj Gori je ostavljena mogućnost da se podjelom bloka širine 2x5MHz utvrde blokovi manje širine, čime je uvažena činjenica da se ovi opsezi koriste i za GSM/DCS1800 sisteme, koji se zasnivaju na frekvencijskim kanalima širine 200kHz.

5.1.1. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 800 MHz S obzirom na značaj opsega 790-862MHz za razvoj širokopojasnih data usluga, posebno u ruralnim i slabo naseljenim oblastima, strategija za ovaj opseg mora biti definisana vrlo pažljivo. Bez obzira za koji scenario dodjele se Agencija odluči, odabrana struktura i kategorizacija frekvencijskih blokova koji su predmet dodjele, zajedno sa postavljenim spectrum cap-om na nivou opsega, grupe opsega i ukupno, treba da u slučaju željenog ishoda dodjele omogući pristup resursima iz ovog opsega svim postojećim i

84

eventualno (najmanje jednom) novom operatoru. Dugoročno gledano, operator koji ne posjeduje RF resurse u opsezima ispod 1GHz za LTE razvoj, ne može biti ravnopravan konkurent na tržištu. Sa druge strane, za postizanje nacionalne pokrivenosti signalom LTE mreže sa garantovanim protokom od npr. 10Mb/s na downlink-u (što je jedan od ciljeva Strategije razvoja informacionig društva za period 2012-2016. godina) na ekonomski isplativ način, operator treba da raspolaže sa najmanje 2x10MHz spektra u opsegu 800MHz. Nije bez značaja ni činjenica da tek sa kanalom širine 2x10MHz LTE tehnologija postaje superiorna u pogledu brzine prenosa podataka u odnosu na već implementiranu HSPA+ tehnologiju. Ako se uzme u obzir da je u ovom opsegu na raspolaganju ukupno šest uparenih frekvencijskih blokova širine 2x5MHz, situacija se dodatno komplikuje. Moguće opcije za strukturu radio-frekvencijskih blokova iz opsega 800MHz, koji mogu biti predmet javnog nadmetanja, se kreću od opcije sa blokovima iste širine (2x5MHz ili 2x10MHz) i iste kategorije, u smislu dostupnosti postojećim i novim operatorima i u smislu obaveza u pogledu pokrivanja, pa do niza opcija koje podrazumijevaju kategorizaciju blokova iste i/ili različite širine u odnosu na dostupnost i obaveze u pogledu pokrivanja. Opcija 1: Šest blokova širine 2x5MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz i iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Iako najfleksibilnija, ova opcija ne garantuje ulazak novog operatora na tržište, ukoliko bi postojalo interesovanje za to. Naime, postojeći operatori bi bez obzira na spectrum cap, koji u svakom slučaju mora omogućiti bar jednom od postojećih operatora da dobije najmanje 2x10MHz spektra, mogli da finansijski superiornom ponudom spriječe ulazak novog operatora na tržište. S obzirom da ova opcija ne predviđa definisanje specifičnih uslova u pogledu pokrivanja, a koji bi bili vezani za određeni blok, ova struktura blokova ne garantuje ni proširenje broadband pokrivenosti, jer je neracionalno postaviti opšti zahtjev za pokrivanje svih (ili makar velikog procenta) naseljenih mjesta za sve operatore. Opcija 2: Tri bloka širine 2x10MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x10MHz i iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao u Opciji 1 i ova struktura blokova ne garantuje dodjelu spektra novom operatoru, niti obezbjeđuje proširenje broadband pokrivenosti na ruralna i slabo naseljena mjesta, prije svega iz razloga što ne predviđa definisanje specifičnih uslova u pogledu pokrivanja, koji bi bili vezani za određeni blok. Iako jednostavnija, ova opcija ima dodatni problem u slučaju da jedan blok bude

85

dodijeljen novom operatoru, kada bi jedan od postojećih operatora ostao bez spektra u opsegu 800 MHz, što se može smatrati nepoželjnim ishodom. Opcija 3: Rezervisani spektar širine 2x5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz, s tim što bi jedan blok bio rezervisan za novog operatora (rezervisani spektar), a ostalih 5 blokova bi bili jednako dostupni postojećim i novim operatorima, ali bez specifičnih zahtjeva u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Opisana struktura i kategorizacija blokova garantuje ulazak novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, koji bi raspolagao minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U tom slučaju, najmanje jedan od postojećih mobilnih operatora bi mogao dobiti najviše jedan blok širine 2x5MHz u ovom opsegu. S obzirom da ne predviđa specifične zahtjeve u pogledu pokrivanja koji su vezani za određeni blok, iz istih razloga kao i kod prethodnih opcija i ova opcija ne garantuje ostvarivanje visokog stepena pokrivenosti signalom LTE mreže. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela na Opciju 1, s tim što bi svih 6 blokova postali dostupni isključivo postojećim operatorima. Opcija 4: Rezervisani spektar širine 2x10MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz, s tim što bi dva bloka bila rezervisana za nove operatore (rezervisani spektar), a ostala 4 bloka bi bila jednako dostupna postojećim i novim operatorima, ali bez specifičnih zahtjeva u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Opisana struktura i kategorizacija blokova garantuje ulazak jednog novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, sa respektabilnim resursom od 2x10MHz, ili čak dva nova operatora sa minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U takvom scenariju, dva od tri postojeća operatora bi mogla dobiti najviše po jedan blok širine 2x5MHz, uz sasvim realnu mogućnost da jedan ostane bez ikakvih resursa u ovom opsegu. S obzirom da ne predviđa specifične zahtjeve u pogledu pokrivanja koji su vezani za određeni blok, iz istih razloga kao i kod prethodnih opcija i ova opcija ne garantuje ostvarivanje visokog stepena pokrivenosti signalom LTE mreže. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela na Opciju 1, s tim što bi svih 6 blokova postali dostupni isključivo postojećim operatorima. U slučaju da novom operatoru bude dodijeljen samo jedan blok širine 2x5MHz, ova opcija bi se svela na Opciju 3, s tim što bi preostalih 5 blokova postali dostupni samo postojećim operatorima. Opcija 5: Bez rezervisanog spektra, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz, jednako dostupni postojećim i novim operatorima, s tim što bi za jedan blok širine 2x5MHz bili vezani specifični zahtjevi u pogledu

86

obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao kod Opcije 1, opisana struktura blokova ne garantuje ulazak novog operatora na tržište, čak ni ukoliko za to postoji interesovanje. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x5MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Međutim, s obzirom na ograničene resurse koji bi bili angažovani za ove svrhe, teško bi se mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s. Opcija 6: Bez rezervisanog spektra, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x10MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila 4 radio-frekvencijska bloka iste širine 2x5MHz i jedan blok širine 2x10MHz, za koji bi bili vezani specifični zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Svi blokovi bi bili jednako dostupni postojećim i novim operatorima. Slično kao kod Opcije 1 i Opcije 5, opisana struktura blokova ne garantuje ulazak novog operatora na tržište, čak ni ukoliko za to postoji interesovanje. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x10MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Za razliku od Opcije 5, ovakvom strukturom blokova bi se mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s. Opcija 7: Rezervisani spektar širine 2x5MHz, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz, s tim što bi jedan blok bio rezervisan za novog operatora (rezervisani spektar), a ostalih 5 blokova bi bili jednako dostupni postojećim i novim operatorima, s tim što bi za jedan blok širine 2x5MHz bili vezani specifični zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao kod Opcije 3, opisana struktura blokova garantuje ulazak novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, sa minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U tom slučaju, najmanje jedan od postojećih mobilnih operatora bi mogao dobiti najviše jedan blok širine 2x5MHz u ovom opsegu. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x5MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Međutim, s obzirom na ograničene resurse koji bi bili angažovani za ove svrhe, teško bi se mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela na Opciju 5, s tim što bi svih 6 blokova, uključujući i blok sa specifičnim zahtjevima, postali dostupni postojećim operatorima.

87

Opcija 8: Rezervisani spektar širine 2x10MHz, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz, s tim što bi dva bloka bila rezervisana za nove operatore (rezervisani spektar), a ostala 4 bloka bi bili jednako dostupni postojećim i novim operatorima, s tim što bi za jedan blok širine 2x5MHz bili vezani specifični zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao kod Opcije 4, opisana struktura blokova garantuje ulazak jednog novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, sa respektabilnim resursom od 2x10MHz, ili čak dva nova operatora sa minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U takvom scenariju, dva od tri postojeća operatora bi mogla dobiti najviše po jedan blok širine 2x5MHz, uz sasvim realnu mogućnost da jedan ostane bez ikakvih resursa u ovom opsegu. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x5MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Slično kao kod Opcije 5, ovakvom strukturom blokova bi se teško mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s, ako se uzmu u obzir širina spektra koji bi bila angažovana za ove svrhe. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela na Opciju 5, s tim što bi svih 6 blokova, uključujući i blok sa specifičnim zahtjevima, postali dostupni postojećim operatorima. U slučaju da novom operatoru bude dodijeljen samo jedan blok širine 2x5MHz, ova opcija bi se svela na kombinaciju Opcije 3 i Opcije 5, s tim što bi svih preostalih 5 blokova postali dostupni samo postojećim operatorima. Opcija 9: Rezervisani spektar širine 2x5MHz, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x10MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila 4 radio-frekvencijska bloka iste širine 2x5MHz, od kojih bi jedan bio rezervisan za novog operatora (rezervisani spektar), a ostala 3 bi bila jednako dostupna postojećim i novim operatorima, i jedan blok širine 2x10MHz, za koji bi bili vezani specifični zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao kod Opcije 3, opisana struktura blokova garantuje ulazak novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, sa minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U tom slučaju, najmanje jedan od postojećih mobilnih operatora bi mogao dobiti najviše jedan blok širine 2x5MHz u ovom opsegu. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x10MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Za razliku od Opcije 7 i Opcije 8, ovakvom strukturom blokova bi se mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela Opciju 6, s tim što bi sva 4 bloka širine 2x5MHz i jedan blok širine 2x10MHz sa specifičnim zahtjevima, postali dostupni postojećim operatorima.

88

Opcija 10: Rezervisani spektar širine 2x10MHz, specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja vezani za blok širine 2x10MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila 4 radio-frekvencijska bloka iste širine 2x5MHz, od kojih bi dva bila rezervisana za nove operatore (rezervisani spektar), a ostala 2 bi bila jednako dostupna postojećim i novim operatorima, i jedan blok širine 2x10MHz, za koji bi bili vezani specifični zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom LTE mreže. Slično kao kod Opcije 4, opisana struktura blokova garantuje ulazak jednog novog operatora na tržište, ukoliko za to postoji interesovanje, sa respektabilnim resursom od 2x10MHz, ili čak dva nova operatora sa minimalnim resursom od 2x5MHz u opsegu 800MHz. U takvom scenariju, dva od tri postojeća operatora bi mogla dobiti najviše po jedan blok širine 2x5MHz, uz sasvim realnu mogućnost da jedan ostane bez ikakvih resursa u ovom opsegu. Definisanjem specifičnih zahtjeva u pogledu pokrivanja za jedan blok širine 2x10MHz garantovao bi se visok stepen pokrivenosti signalom LTE mreže, uključujući i ruralna i slabo naseljena područja. Ovakvom strukturom blokova bi se mogao garantovati širokopojasni pristup brzinama uporedivim sa 10Mb/s. U slučaju da ne bude interesovanja novih operatora, ova opcija bi se svela na Opciju 6, s tim što bi sva 4 bloka širine 2x5MHz i jedan blok širine 2x10MHz sa specifičnim zahtjevima, postali dostupni postojećim operatorima. U slučaju da novom operatoru bude dodijeljen samo jedan blok širine 2x5MHz, ova opcija bi se svela na Opciju 9, sa razlikom što bi preostala 3 bloka širine 2x5MHz i jedan blok širine 2x10MHz sa specifičnim zahtjevima, postali dostupni samo postojećim operatorima. Uslovne opcije: Rezervisani blokovi nijesu dodijeljeni novim operatorima Za slučaj kada jedan ili više rezervisanih blokova nijesu dodijeljeni novim operatorima u preliminarnoj fazi dodjele, obično se definišu alternativne strukture blokova koje podrazumijevaju da se nedodijeljeni rezervisani blokovi dodaju nekoj od preostalih kategorija. Moguće opcije su dodavanje nedodijeljenih rezervisanih blokova kategoriji blokova sa opštim zahtjevima u pogledu pokrivanja, ili kategoriji blokova sa specifičnim zahtjevima u pogledu pokrivanja, ili parcijalno dodavanje rezervisanih blokova i jednoj i drugoj kategoriji.

5.1.2. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 900 MHz Struktura frekvencijskih blokova u opsegu 900MHz se definiše samo za treći scenario dodjele. U opštem slučaju i u ovom opsegu je moguće definisati različite kategorije blokova. Međutim, u opsezima koji se u cjelosti već koriste od strane postojećih operatora ne praktikuje se rezervacija spektra za nove operatore, jer bi to neminovno značilo smanjenje raspoloživog resursa, što bi posljedično moglo dovesti do značajne redukcije postojećih instalacija ili čak stavljanja van funkcije neke od postojećih mreža. Ovakav ishod se smatra nepovoljnim i ne treba ga omogućiti, osim ako je posljedica ravnopravnog nadmetanja. Sa druge strane, postojeće mreže su dostigle

89

određeni stepen razvoja, što sužava prostor za specifične zahtjeve u pogledu pokrivanja. Ako se imaju na umu postojeće dodjele i implementirane tehnologije u opsegu 900MHz, kao i činjenica da plan raspodjele radio-frekvencija iz ovog opsega dozvoljava da se podjelom bloka širine 2x5MHz utvrde jedinični blokovi manje širine, nameće se nekoliko mogućih opcija za strukturu jediničnih blokova, od kojih jedna podrazumijeva rezervaciju spektra. Predmet javnog nadmetanja može biti ukupno pet uparenih frekvencijskih blokova širine 2x5MHz. Opcija 1: Pet blokova širine 2x5MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz i iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Iako uobičajena, ova opcija u slučaju Crne Gore ima nedostatak koji se ogleda u izloženosti postojećih operatora riziku da ostanu bez značajnog dijela resursa kojima trenutno raspolažu, čak i da ne bude dodjela novim operatorima. Naime, bez obzira na koju vrijednost je postavljen spectrum cap, sigurno će doći do preraspodjele spektra među postojećim operatorima (najmanje jedan od postojećih operatora bi ostao bez dijela resursa koje trenutno koristi), što bi neminovno značilo redukciju postojećih (vjerovatno UMTS) instalacija u ovom opsegu, dok bi operatora koji dobije dodatni spektar stavilo u domunantnu poziciju na tržištu. Opcija 2: Dva bloka širine 2x10MHz i jedan blok širine 2x5MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila dva radio-frekvencijska bloka iste širine 2x10MHz i jedan blok širine 2x5MHz iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Slično kao kod prethodne opcije i u ovom slučaju će, bez obzira na koju vrijednost je postavljen spectrum cap, sigurno doći do preraspodjele spektra među postojećim operatorima (najmanje jedan od postojećih operatora bi ostao bez dijela resursa koje trenutno koristi), što bi neminovno značilo redukciju postojećih (vjerovatno UMTS) instalacija u ovom opsegu, dok bi operatora koji dobije dodatni spektar stavilo u domunantnu poziciju na tržištu. Opcija 3: Četiri bloka širine 2x5MHz i pet blokova širine 2x1MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila četiri radio-frekvencijska bloka širine 2x5MHz i pet blokova širine 2x1MHz iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Za razliku od prve dvije opcije, opisana struktura blokova omogućava ravnomjerniju raspodjelu resursa među postojećim operatorima i daje im mogućnost zadržavanja približno iste količine spektra kojom trenutno raspolažu u opsegu 900MHz. Glavni nedostatak ove opcije ogleda se u riziku da eventualno novi operator

90

dobije minornu količinu spektra koja mu ne omogućava realizaciju mreže, što je scenario koji se može desiti u nekim formatima aukcije spektra (npr. SMRA). Opcija 4: Dva bloka širine 2x10MHz i pet blokova širine 2x1MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila dva radio-frekvencijska bloka širine 2x10MHz i pet blokova širine 2x1MHz iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Kao i kod prethodne opcije, opisana struktura blokova omogućava ravnomjerniju raspodjelu resursa među postojećim operatorima i daje im mogućnost zadržavanja približno iste količine spektra kojom trenutno raspolažu u opsegu 900MHz. Takođe, i kod ove opcije postoji rizik da eventualno novi operator dobije minornu količinu spektra koja mu ne omogućava realizaciju mreže, što je scenario koji se može desiti u nekim formatima aukcije spektra (npr. SMRA). Sa druge strane, u slučaju da novi operator dobije blok širine 2x10MHz (jedina alternativa koja mu omogućava razvoj mreže je da dobije svih pet blokova širine 2x1MHz), jedan od postojeća dva operatora kojima odobrenja ističu početkom 2017. godine, ostao bi sa nedovoljno spektra za funkcionisanje mreže, što bi značilo njenu drastičnu redukciju ili čak stavljanje van funkcije. Opcija 5: Rezervisani spektar širine 2x5MHz Iako nije uobičajeno, u opštem slučaju je i u ovom opsegu moguće definisati rezervisani spektar. S obzirom na trenutne dodjele, rezervacija bi se mogla definisati za najviše jedan blok širine 2x5MHz, dok bi ostala 4 bloka iste širine bila jednako dostupna novom i postojećim operatorima. U slučaju kada ne postoji interesovanje novih operatora, uslovno bi se mogla definisati jedna od prethodnih opcija.

5.1.3. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 1800 MHz Struktura frekvencijskih blokova i u opsegu 1800MHz se definiše samo za III scenario dodjele. U opštem slučaju i u ovom opsegu je moguće definisati različite kategorije blokova. Međutim, iz istih razloga koji važe za opseg 900MHz, i u ovom opsegu se ne praktikuje rezervacija spektra za nove operatore, niti se definišu specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja. Ipak, ako se imaju na umu postojeće dodjele i implementirane tehnologije u opsegu 1800MHz, nameće se nekoliko mogućih opcija za strukturu jediničnih blokova, od kojih jedna podrazumijeva rezervaciju spektra. Predmet javnog nadmetanja može biti ukupno jedanaest uparenih frekvencijskih blokova širine 2x5MHz.

91

Opcija 1: Jedanaest blokova širine 2x5MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili radio-frekvencijski blokovi iste širine 2x5MHz i iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Iako tipična, ova struktura blokova nosi rizik od izrazito neravnomjernih dodjela, koji se samo djelimično može otkloniti pravilno odabranim spectrum cap-om. Opcija 2: Dva bloka širine 2x20MHz i tri bloka širine 2x5MHz iste kategorije Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bila dva radio-frekvencijska bloka iste širine 2x20MHz i tri bloka širine 2x5MHz iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Ovakva struktura blokova, u slučaju da ne postoji interesovanje novog operatora, omogućava da svaki od postojećih operatora raspolaže sa najmanje 2x20MHz spektra u ovom opsegu. Uz realnu pretpostavku da spectrum cap u ovom opsegu bude ispod 2x40MHz, MTEL bi mogao da konkuriše samo za blokove širine 2x5MHz, dok bi ostala dva postojeća i eventualno novi operator konkurisali za blokove obije širine. Opcija 3: Rezervisani spektar maksimalne širine 2x15MHz Iako nije uobičajeno, u opštem slučaju je i u ovom opsegu moguće definisati rezervisani spektar. S obzirom na trenutne dodjele, rezervacija bi se mogla definisati za najviše tri bloka širine 2x5MHz, dok bi preostali blokovi iste širine bili jednako dostupni novim i postojećim operatorima. U slučaju kada ne postoji interesovanje novih operatora, uslovno bi se mogla definisati jedna od prethodnih opcija.

5.1.4. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 2GHz Struktura frekvencijskih blokova i u opsegu 2GHz se definiše samo za III scenario dodjele. U opštem slučaju i u ovom opsegu je moguće definisati različite kategorije blokova. Međutim, iz istih razloga koji važe za opsege 900MHz i 1800MHz, i u ovom opsegu se ne praktikuje rezervacija spektra za nove operatore, niti se definišu specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja. Ako se imaju na umu postojeće dodjele i implementirane tehnologije u opsegu 2GHz, kao moguće se izdvajaju samo dvije opcije, od kojih jedna podrazumijeva rezervaciju spektra. Predmet javnog nadmetanja mogu biti ukupno tri uparena frekvencijska bloka širine 2x5MHz i četiri neuparena frekvencijska bloka širine 5MHz.

92

Opcija 1: Tri uparena bloka širine 2x5MHz i četiri neuparena bloka širine 5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili svi raspoloživi jedinični upareni radio-frekvencijski blokovi širine 2x5MHz i svi raspoloživi jedinični neupareni radio-frekvencijski blokovi širine 5MHz, iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Opcija 2: Rezervisani spektar maksimalne širine 2x10MHz Iako nije uobičajeno, u opštem slučaju je i u ovom opsegu moguće definisati rezervisani spektar. S obzirom na trenutne dodjele, rezervacija bi se mogla definisati za najviše dva uparena bloka širine 2x5MHz, dok bi preostali blok/blokovi bili jednako dostupni novim i postojećim operatorima. S obzirom na ograničenu upotrebnu vrijednost neuparenih blokova, ne postoje opravdani razlozi za rezervaciju spektra u neuparenom dijelu opsega 2GHz. U slučaju kada ne postoji interesovanje novih operatora, ova struktura blokova se svodi na Opciju 1, s tim što bi svi blokovi postali dostupni samo postojećim operatorima.

5.1.5. Moguće strukture frekvencijskih blokova u opsegu 2,6GHz Struktura frekvencijskih blokova u opsegu 2,6GHz se definiše za II i III scenario dodjele. U opštem slučaju i u ovom opsegu je moguće definisati različite kategorije blokova. Kao opseg koji u trenutku sprovođenja javnog nadmetanja nije dodijeljen, ima razloga da se određeni broj blokova širine 2x5MHz rezerviše za nove operatore, mada je ovakav pristup primijenjen od strane malog broja administracija. Specifični zahtjevi u pogledu pokrivanja, koji bi bili vezani isključivo za ovaj opseg, se obično ne definišu. Imajući na umu tehnologije koje se implementiraju u ovom opsegu, kao i činjenicu da se radi o opsegu koji treba da omogući dodatni kapacitet u gusto naseljenim područjima, upareni frekvencijski blokovi širine manje od 2x10MHz nemaju efektivnu vrijednost. Sa druge strane, uzimajući u obzir restriktivne uslove korišćenja pojedinih blokova, i u neuparenom dijelu opsega nema smisla nuditi frekvencijske blokove širine manje od 10MHz. Iz tog razloga je uobičajeno da se u svim mogućim strukturama frekvencijskih blokova postavlja uslov da jedan ponuđač može aplicirati za najmanje dva frekvencijska bloka širine 2x5MHz, odnosno 5MHz. Bez obzira na konkretni scenario dodjele radio-frekvencija iz opsega 2,6GHz, moguće je definisati nekoliko opcija za strukturu frekvencijskih blokova. Predmet javnog nadmetanja može biti ukupno 14 uparenih frekvencijskih blokova širine 2x5MHz i devet neuparenih frekvencijskih blokova širine 5MHz. Predlogom Plana raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690MHz za TRA-ECS sisteme, predviđeno je da se neupareni frekvencijski blok širine 5MHz sa oznakom G10 može dodijeliti iskljućivo nosiocu odobrenja za upareni frekvencijski blok širine 2x5MHz sa oznakom F1, te iz tog razloga on ne može biti predmet javnog nadmetanja.

93

Opcija 1: Četrnaest uparenih blokova širine 2x5MHz i devet neuparenih blokova širine 5MHz Kod ove opcije predmet javnog nadmetanja bi bili svi raspoloživi jedinični upareni radio-frekvencijski blokovi širine 2x5MHz i svi raspoloživi jedinični neupareni radio-frekvencijski blokovi širine 5MHz, iste kategorije, tj. jednako dostupni postojećim i novim operatorima i sa jednakim (opštim) zahtjevima u pogledu obima i dinamike pokrivanja signalom mreže. Uz uobičajeni uslov da jedan ponuđač može aplicirati za najmanje dva jedinična frekvencijska bloka i u uparenom i u neuparenom dijelu opsega, ova opcija omogućava maksimalnu fleksibilnost dodjele. Opcija 2: Rezervisani spektar maksimalne širine 2x15MHz U opštem slučaju i u ovom opsegu je moguće definisati rezervisani spektar. Jedan od uobičajenih pristupa je komplementarna rezervacija spektra u ovom opsegu, zajedno sa opsegom 800MHz, s ciljem da se novom operatoru omogući pristup spektru širine 2x20MHz, kombinovano u oba opsega. Ako se pođe od ovog pristupa, rezervacija bi se mogla definisati za najviše tri uparena bloka širine 2x5MHz, dok bi preostali blokovi bili jednako dostupni novim i postojećim operatorima. Slično kao kod opsega 2GHz, ne postoje opravdani razlozi za rezervaciju spektra u neuparenom dijelu ovog opsega, ako se ima na umu ograničena upotrebna vrijednost neuparenih blokova. U slučaju kada ne postoji interesovanje novih operatora, ova struktura blokova se svodi na Opciju 1, s tim što bi svi blokovi postali dostupni samo postojećim operatorima. Opcija 3: Rezervisani spektar širine 2x20MHz Ukoliko je cilj da se samo preko opsega 2,6GHz osigura ulazak novog operatora na tržište, onda ima razloga definisati rezervisani spektar širine 2x20MHz (4 uparena bloka širine 2x5MHz), dok bi preostali blokovi bili jednako dostupni novim i postojećim operatorima. U slučaju kada ne postoji interesovanje novih operatora, ova struktura blokova se svodi na Opciju 1, s tim što bi svi blokovi postali dostupni isključivo postojećim operatorima. 5.2. Moguće opcije dodjele koje se odnose na spectrum cap U cilju zaštite od sticanja prava na korišćenje prekomjerne količine radio-frekvencijskog spektra, koje dovodi do neefikasnog korišćenja ovog ograničenog resursa, uvodi se ograničenje u pogledu količine spektra (spectrum cap) koja u određenom opsegu ili grupi opsega može biti dodijeljena jednom operatoru. Uvođenjem spectrum cap-a sprečava se narušavanje fer tržišnog poslovanja i konkurencije, na način što bi akumulacija spektra od strane jednog operatora postala ograničavajući faktor za implementaciju kako postojećih tako i novih tehnologija i servisa od strane drugih operatora.

94

Prilikom utvrđivanja spectrum cap-a mora se uzeti u obzir broj postojećih operatora u datom opsegu ili grupi opsega i količina spektra kojom oni već raspolažu, kao i eventualni zahtjevi novih korisnika ili postojećih manjih operatora (koji iz razloga što ne raspolažu dovoljnom količinom spektra ne mogu biti ravnopravni konkurenti na tržištu). Uvođenje spectrum cap-a je jedan od mehanizama kojim se štite fer tržišni uslovi i osigurava zaštita od prekomjerne akumulacije radio-frekvencijskog spektra od strane jednog ili više dominantnih operatora (hoarding of spectrum). Kao i kod definisanja strategije javnog nadmetanja i strukture blokova koji su predmet dodjele, i kod odabira na koje vrijednosti i u kojim opsezima će biti postavljen spectrum cap, ne postoji univerzalan pristup. I ovaj elemenat aukcije zavisi od karakteristika konkretnog tržišta, broja mobilnih mrežnih operatora i trenutnog stanja u pogledu dodjela u svim frekvencijskim opsezima koji se koriste za mobilne komunikacione mreže. Iskustva iz aukcija u evropskim zemljama variraju od primjera aukcija bez spectrum cap-a, do primjera multiband aukcija sa višestrukim ograničenjima vezanim za pojedine opsege, grupe opsega i sve opsege koji su predmet javnog nadmetanja, odnosno sve opsege koji se koriste za implementaciju mobilnih komunikacionih mreža. U Tabeli 5.1 dat je pregled vrijednosti spectrum cap-a pri dodjeli radio-frekvencija iz opsega 800MHz, kroz primjere aukcija u nekim evropskim državama. S obzirom da odabir na koje će vrijednosti eventualno biti postavljeno ograničenje i na kom nivou zavisi od toga da li se postupak dodjele odnosi na jedan ili više opsega. Moguće opcije dodjele koje se odnose na spectrum cap će biti analizirane posebno za svaki od tri scenarija dodjele koji su definisani Projektnim zadatkom.

5.2.1. Moguće opcije za spectrum cap u prvom scenariju dodjele Prvi scenario dodjele podrazumijeva dodjelu radio-frekvencija samo iz opsega 800MHz. Ako se osim zaštite od prekomjerne agregacije spektra, kao cilj postavi dodjela svih blokova koji su predmet javnog nadmetanja, spectrum cap u opsegu 800MHz mora biti postavljen na vrijednost od 2x15MHz ili više. Ovo je važno da bi se, u situaciji kada je učešće novih operatora u postupku dodjele neizvjesno, osigurala kompetitivnost u procesu dodjele. S obzirom da opsezi 800MHz i 900MHz predstavljaju opsege značajne za ostvarivanje što većeg pokrivanja (coverage bands), postoje razlozi za uvođenje spectrum cap-a na nivou oba opsega, što je obuhvaćeno analizom mogućih opcija za treći scenario dodjele. Opcija 1: Spectrum cap na 2x15MHz u opsegu 800MHz Ova opcija podrazumijeva da se jednom operatoru u opsegu 800MHz može dodijeliti najviše 2x15MHz spektra. Čak i u slučaju da ne bude interesovanja novih operatora ova opcija osigurava kompetitivnost u procesu dodjele, kao

95

i dodjelu svih raspoloživih blokova, čak i u slučaju da neki od postojećih operatora ne bude zainteresovan za dodjelu radio-frekvencija iz ovog opsega. Tabela 5.1. Pregled vrijednosti spectrum cap-a kroz primjere aukcija u evropskim državama

Država Broj

mrežnih operatora

Spectrum cap Ishod aukcije za opseg 800MHz

Njemačka 4 2x20MHz (za T-Mobile i Vodafone 2x22,4MHz) u opsezima ispod 1GHz

2x10MHz (Vodafone) 2x10MHz (T-Mobile) 2x10MHz (O2)

Republika Irska 4 2x20MHz u opsegu 800MHz

2x10MHz (Vodafone) 2x10MHz (Meteor) 2x10MHz (O2)

Švajcarska 3 2x25MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno

2x10MHz (Orange) 2x10MHz (Sunrise) 2x10MHz (Swisscom)

Đvedska 4 2x10MHz u opsegu 800MHz 2x10MHz (3) 2x10MHz (Telenor) 2x10MHz (Sulab)

Španija 4 2x20MHz u opsegu 800MHz 2x10MHz (Vodafone) 2x10MHz (Telefonica) 2x10MHz (Orange)

Portugal 3 2x20MHz u opsegu 800MHz 2x10MHz (Optimus) 2x10MHz (TMN) 2x10MHz (Vodafone)

Velika Britanija 4 2x27MHz u opsezima ispod 1GHz

2x5MHz (EE) 2x5MHz (3) 2x10MHz (Vodafone) 2x10MHz (Telefonica)

Italija 4 2x25MHz u opsezima ispod 1GHz

2x10MHz (TIM) 2x10MHz (Vodafone) 2x10MHz (Wind)

Norveška 4 2x10MHz u opsegu 800MHz 2x10MHz (Telenor) 2x10MHz (TeliaSonera) 2x10MHz (ICE)

Francuska 4 2x15MHz u opsegu 800MHz 2x10 MHz (Bouygues) 2x10 MHz (Orange) 2x10 MHz (SFR)

Danska 6 2x20MHz u opsegu 800MHz 2x20 MHz (TDC) 2x10 MHz (TT)

Slovenija 4 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno

2x10 MHz (Tušmobil) 2x10 MHz (Si.mobil) 2x10 MHz (Telekom Slovenije)

Opcija 2: Spectrum cap na 2x20MHz u opsegu 800MHz Ova opcija podrazumijeva da se jednom operatoru u opsegu 800MHz može dodijeliti najviše 2x20MHz spektra. Ova opcija u svakom slučaju osigurava

96

kompetitivnost u procesu dodjele, kao i dodjelu svih raspoloživih blokova, ali donosi rizik od izrazite asimetrije u širini dodijeljenog spektra, ukoliko bi jedan operator dobio maksimalnih 2x20MHz.

5.2.2. Moguće opcije za spectrum cap u drugom scenariju dodjele Drugi scenario dodjele podrazumijeva istovremenu dodjelu radio-frekvencija iz opsega 800MHz i 2,6GHz. Generalno, u ovom scenariju se može postaviti spectrum cap u oba predmetna opsega. S obzirom na ograničenu upotrebnu vrijednost neuparenih blokova u opsegu 2,6GHz, obično se spectrum cap postavlja samo za upareni dio opsega. Za opseg 800MHz važi ista analiza kao za prvi scenario dodjele, dok se u opsegu 2,6GHz mogu definisati različite opcije. Kod multiband aukcija nije uobičajeno da se spectrum cap definiše posebno za opseg 2,6GHz. Tipično se ovaj opseg tretira kroz ograničenje na nivou opsega iznad 1GHz ili na nivou svih opsega koji se koriste za implementaciju mobilnih komunikacionih mreža, što je obuhvaćeno analizom mogućih opcija za treći scenario dodjele. Opcija 1: Spectrum cap na 2x25MHz u opsegu 2,6GHz Ova opcija podrazumijeva da se jednom operatoru u opsegu 2,6GHz može dodijeliti najviše 2x25MHz spektra. Čak i u slučaju da ne bude interesovanja novih operatora ova opcija osigurava kompetitivnost u procesu dodjele, ali i dodjelu svih raspoloživih blokova samo u slučaju maksimalne zainteresovanosti sva tri postojeća operatora. Takođe, ova opcija nudi relativno ravnomjernu podjelu resursa među tri operatora. Opcija 2: Spectrum cap na 2x30MHz u opsegu 2,6GHz Ova opcija podrazumijeva da se jednom operatoru u opsegu 2,6GHz može dodijeliti najviše 2x30MHz spektra. Slično kao i kod Opcije 1 i ova opcija osigurava kompetitivnost u procesu dodjele, uz nešto veću vjerovatnoću dodjele svih frekvencijskih blokova koji su predmet javnog nadmetanja, i manje ravnomjernu podjelu resursa među tri operatora. Opcija 3: Spectrum cap na 2x35MHz ili 2x40MHz u opsegu 2,6GHz Ova opcija podrazumijeva da se jednom operatoru u opsegu 2,6GHz može dodijeliti najviše 2x35MHz spektra, odnosno 2x40MHz. Obije varijante u svakom slučaju osiguravaju kompetitivnost u procesu dodjele, uz relativno veliku vjerovatnoću dodjele svih frekvencijskih blokova koji su predmet javnog nadmetanja, ali donosi rizik od izrazite asimetrije u širini dodijeljenog spektra, ukoliko bi jedan operator dobio maksimalnih 2x35MHz ili 2x40MHz.

97

5.2.3. Moguće opcije za spectrum cap u trećem scenariju dodjele Treći scenario dodjele podrazumijeva istovremenu dodjelu radio-frekvencija iz opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz (multiband dodjela). U ovakvom scenariju, uzimajući u obzir karakteristike svakog od navedenih opsega i njihovu upotrebnu vrijednosti, spectrum cap se mora postaviti na više nivoa. Kao što je već objašnjeno, jedna ili čak dvije granične vrijednosti se moraju vezati za opsege ispod 1GHz, jedna ili dvije vrijednosti za opsege iznad 1GHz i eventualno spectrum cap na nivou svih pet opsega. Pri definisanju vrijednosti za spectrum cap treba, uzimajući u obzir postojeće dodjele MTEL-u u opsezima 900MHz, 1800MHz i 2GHz, odnosno Telenor-u i T-Mobile-u u opsegu 2GHz, imati na umu sljedeće ciljeve:

- onemogućavanje prekomjerne agregacije spektra od strane jednog ili više operatora, koje bi moglo dovesti do urušavanja konkurencije na tržištu;

- obezbjeđivanje kompetitivnosti u procesu dodjele radio-frekvencija u svakom opsegu pojedinačno i ukupno u svim opsezima;

- dodjelu svih resursa koji su predmet javnog nadmetanja;

- omogućavanje ravnomjerne podjele resursa među tri operatora. Spectrum cap u opsezima ispod 1GHz Ako se uzme u obzir broj raspoloživih jediničnih blokova u opsezima 800MHz i 900MHz, kao i količina spektra kojom u opsegu 900MHz trenutno raspolažu tri mobilna operatora u Crnoj Gori, spectrum cap na nivou oba opsega se može postaviti na vrijednost između 2x25MHz i 2x30MHz, sa obaveznim dodatnim (lokalnim) ograničenjem u jednom od ta dva opsega. Lokalno ograničenje je cjelishodnije postaviti u opsegu 900MHz kako bi se, u slučaju da novi operator ne dobije resurse, onemogućila drastična preraspodjela resursa u ovom opsegu među postojećim operatorima. S obzirom na trenutne dodjele, lokalni spectrum cap u opsegu 900MHz se može postaviti na vrijednosti između 2x12MHz i 2x15MHz, pri čemu opcija sa ograničenjem od 2x15MHz omogućava veću kompetitivnost u procesu dodjele. Opcija sa spectrum cap-om na 2x25MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno, uz lokalni spectrum cap na 2x15MHz u opsegu 900MHz znači da bi operator koji u opsegu 900MHz dobije više od 2x10MHz spektra, mogao konkurisati samo za 2x10MHz u opsegu 800MHz, što se u slučaju da predmet javnog nadmetanja u opsegu 900MHz budu i blokovi širine 2x1MHz može odnositi na sva tri operatora, čime bi se izgubila kompetitivnost u procesu dodjele radio-frekvencija iz opsega 800MHz. Kod opcije sa spectrum cap-om na 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno i lokalnim ograničenjem na 2x15MHz u opsegu 900MHz, osim sprječavanja prekomjerne agregacije spektra, omogućila bi se

98

kompetitivnost u postupku dodjele u oba opsega i onemogućila značajnija preraspodjela resursa u ovom opsegu među postojećim operatorima. Spectrum cap u opsezima iznad 1GHz Uzimajući u obzir da u opsegu 2GHz sva tri postojeća operatora raspolažu značajnom količinom spektra od 2x15+5MHz do 2022. godine, te da nema opravdanog razloga da se u ovom opsegu postavlja bilo kakvo pojedinačno ograničenje, lokalni spectrum cap se može postaviti u opsezima 1800MHz i 2,6GHz. Ako se postavlja ukupni spektrum cap na nivou svih pet opsega, onda iz razloga očuvanja fleksibilnosti u kreiranju paket ponuda od strane ponuđača, ima smisla definisati lokalno ograničenje samo za jedan od ova dva opsega, pri čemu su moguće opcije za opseg 2,6GHz obuhvaćene analizom za drugi scenario dodjele. U opsegu 1800MHz spectrum cap se može postaviti na vrijednost 2x25MHz ili na vrijednost 2x30MHz, pri čemu prva opcija u slučaju tri učesnika u javnom nadmetanju praktično isključuje konkurentnost u procesu dodjele. Spectrum cap na 2x30MHz u opsegu 1800MHz, osim što omogućava kompetitivnost, ujedno i onemogućava značajniju preraspodjelu resursa koje trenutno u ovom opsegu koriste mobilni operatori u Crnoj Gori. Spectrum cap na nivou svih opsega Kod multiband aukcija, gdje su predmet javnog nadmetanja radio-frekvencije iz više ili svih opsega koji se koriste za realizaciju javnih mobilnih komunikacionih mreža, što podrazumijeva treći scenario dodjele definisan Projektnim zadatkom, obično se pored definisanja spectrum cap-a za pojedinačne opsege i grupe opsega, uvodi i ukupno ograničenje na nivou svih opsega. Generalni spectrum cap znači da jedan mobilni operator ne može raspolagati količinom spektra koja je veća od vrijednosti na koju je isti postavljen. Generalni spectrum cap treba da omogući što ravnomjerniju podjelu ukupnih resursa među operatorima, uz zadržavanje kompetitivnosti u postupku dodjele spektra. U slučaju tri operatora koja egzistiraju na tržištu, bez obzira da li postoji realna mogućnost ulaska novih operatora, ukupni spectrum cap ne treba biti postavljen na vrijednost manju od 1/3 ukupno raspoloživih frekvencijskih resursa, niti na vrijednost veću od 1/2 raspoloživih frekvencijskih resursa u svim opsezima. Granična vrijednost ispod 1/3 ukupnih resursa nosi rizik da svi blokovi ne budu dodijeljeni i smanjuje kompetitivnost u procesu dodjele, a iznad 1/2 ukupnih resursa nosi rizik od nesrazmjerne podjele spektra među operatorima. Zbog ograničene upotrebne vrijednosti neuparenog spektra, obično se spectrum cap postavlja samo za upareni spektar. Polazeći od činjenice da ukupno raspoloživa količina uparenog spektra u opsezima 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz iznosi 2x270MHz (ukupna količina neuparenog spektra iznosi 85MHz), granične vrijednosti na koje ima smisla postaviti

99

spectrum cap se kreću od 2x90MHz do 2x135MHz spektra. Neke administracije su za predmetnih pet opsega ukupni spectrum cap postavljale čak i na vrijednost od 2x140MHz spektra. Između navedenih krajnosti treba naći balans, koji bi zajedno sa lokalnim i grupnim spectrum cap-ovima omogućio ostvarenje postavljenih ciljeva. Kod svih kategorija spectrum cap-ova računaju se i dodjele koje važe do 2022. godine. Analiziraju se samo realno moguće opcije. Opcija 1:

Spectrum cap na: - 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno, - 2x15MHz u opsegu 900MHz, - 2x30MHz u opsegu 1800MHz, - 2x95MHz ili 2x100MHz u svih pet opsega. Ova opcija pruža relativno slabu kompetitivnost u postupku dodjele u svim opsezima. Sa druge strane onemogućava se značajnija preraspodjela resursa u opsezima koji se trenutno koriste. Generalni spectrum cap na nivou 35-37% ukupnih resursa garantuje prilično ravnomjenu podjelu ukupnog spektra među tri operatora i sprječava prekomjernu agregaciju od strane jednog dominantnog operatora. Dodatni problem sa ovim vrijednostima generalnog spectrum cap-a može biti prilično veliki rizik da jedan dio spektra ostane nedodjeljen, ukoliko jedan od postojećih operatora ne bude zainteresovan da se nadmeće za značajniju količinu dodatnog spektra. Opcija 2:

Spectrum cap na: - 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno, - 2x15MHz u opsegu 900MHz, - 2x30MHz u opsegu 1800MHz, - 2x105MHz u svih pet opsega. Ova opcija omogućava kompetitivnost u postupku dodjele u svim opsezima. Sa druge strane onemogućava se značajnija preraspodjela resursa u opsezima koji se trenutno koriste. Generalni spectrum cap na nivou 38,88% ukupnih resursa garantuje relativno ravnomjenu podjelu spektra među tri operatora. Ovako odabranim spectrum cap-ovima se sprječava prekomjerna agregacija spektra od strane jednog dominantnog operatora, a u slučaju da dva operatora dobiju maksimalnu količinu spektra u svim opsezima, treći još uvijek ima mogućnost da dobije respektabilnu količinu spektra. Potencijalni problem sa rizikom da jedan dio spektra ostane nedodjeljen, koji je u Opciji 1 veoma izražen, u ovoj opciji se drastično smanjuje.

100

Opcija 3:

Spectrum cap na: - 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno, - 2x15MHz u opsegu 900MHz, - 2x30MHz u opsegu 1800MHz, - 2x110MHz ili više u svih pet opsega. Generalni spectrum cap na nivou iznad 40% ukupnih resursa ne garantuje ravnomjenu podjelu spektra među tri operatora i omogućava prekomjernu agregaciju spektra od strane dva dominantna operatora, koja trećeg može dovesti u neravnopratvnu poziciju na tržištu. 5.3. Moguće opcije dodjele koje se odnose na obim i dinamiku

pokrivanja Osim uvođenja spectrum cap-a poželjno je da se propišu i drugi uslovi koji treba da omoguće dalji razvoj konkurencije i tržišta kroz ostvrenje povoljnosti za krajnje korisnike i društvenu zajednicu u cjelini. Obaveze koje se odnose na obim i dinamiku pokrivanja, implementaciju mreže i razvijanje servisa (roll-out) su neizostavni elementi svih procesa dodjele spektra za realizaciju javnih elektronskih komunikacionih mreža, bez obzira na metodu i format dodjele. Propisivanjem tzv. coverage zahtjeva osigurava se efektivna upotreba dodijeljenog radio-frekvencijskog spektra. Minimalni obim i dinamika pokrivanja signalom mreže moraju biti postavljeni tako da pogodnosti od dodjele spektra osjeti značajan dio stanovništva u razumnom vremenskom periodu. Sa druge strane, mora se voditi računa da obaveze vezane za pokrivanje i dinamiku ne obeshrabre manje snažne operatore i eventualno nove zainteresovane operatore da učestvuju u postupku dodjele, iz razloga što u finansijskom pogledu ne bi mogli izdržati ogromna početna ulaganja neophodna za ispunjenje ovih uslova. Zahtjevi u pogledu obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom mreže se mogu postaviti na više različitih načina. Uobičajeno je da se za eventualne nove operatore propisuju manje zahtjevne obaveze. Takođe, kada se želi postići neki specijalni cilj u unaprjeđenju dostupnosti usluga mogu se pored opštih, postaviti i specifični coverage zahtjevi. Specifični zahtjevi se takođe mogu postaviti na razne načine, a obično se vezuju za određeni frekvencijski blok, koji u strukturi blokova koji su predmet dodjele predstavlja posebnu kategoriju. Na javnom tenderu za dodjelu licenci za 3G mreže 2007. godine, Agencija je propisala da u periodu od tri godine od dana dobijanja licence korisnik licence mora pokriti mrežom i obezbijediti komercijalni servis za najmanje 25%, a u periodu od pet godina za najmanje 50% stanovništva Crne Gore. Ispostavilo se da su ovako postavljeni zahtjevi bili prilično labavi, jer su sva tri mobilna operatora dostigli pokrivenost stanovništva signalom 3G mreže od preko 50% stanovništva značajno prije isteka roka od 5 godina.

101

Kod multiband aukcija sa tehnološki neutralnim uslovima korišćenja radio-frekvencija, gdje se jedna komercijalna tehnologija realizuje u više opsega, odnosno više tehnologija u istom opsegu, ima razloga definisati opšte zahtjeve u pogledu pokrivanja na nivou grupe opsega. Kao i kod spectrum cap-a, i ovdje se može napraviti podjela na opsege ispod 1GHz i opsege iznad 1GHz. Zbog različitih tehnologija i kategorija usluga koje se posredstvom tih tehnologija pružaju, osim pristupa koji podrazumijeva pokrivenost signalom mreže na servisno neutralnoj osnovi, postoje razlozi da se definišu različiti zahtjevi i za pojedine kategorije usluga. Tako su neke administracije propisale posebne coverage zahtjeve za govorne telefonske usluge i za širokopojasne data usluge. Kada se govori o zahtjevima za širokopojasne data usluge, potrebno je osim obima i dinamike pokrivanja stanovništva signalom mreže, definisati i garantovani protok prema krajnjem korisniku i od njega, vodeći pri tome računa o raspoloživim resursima i spektralnoj efikasnosti tehnologija koje se vezuju za određene opsege. I tu postoje različiti pristupi, koji se za opšte zahtjeve kreću od garantovanog protoka na downlink-u od 1Mb/s (npr. Austrija), preko 2Mb/s (Velika Britanija, Slovenija), pa do 3Mb/s (Belgija).

Slika 5.1. Prikaz gustine naseljenosti u Crnoj Gori po opštinama

102

Za potrebe analize realnih opcija u smislu minimalnih covarage zahtjeva, na Slici 5.1 i u Tabeli 5.2 daju se podaci o broju stanovnika, gustini naseljenosti i strukturi stanovništva u odnosu na tip naselja u kome žive (urbana/ruralna), na nivou Crne Gore i po opštinama5. U Crnoj Gori ima 23 opštine, ukupno 1307 naselja, od kojih su 58 gradskog (urbanog) tipa. Tabela 5.2. Struktura stanovništva u Crnoj Gori u odnosu na tip naselja u kome živi

Opština Broj

stano-vnika

Broj stano-vnika [%]

Broj stano-vnika

(gradska naselja)

Broj stanovn. (gradska naselja)

[%]

Broj stano-vnika

(ostala naselja)

Broj stanovn. (ostala naselja)

[%] Andrijevica 5071 0,82 1048 20,67 4023 79,33 Bar 42048 6,78 17649 41,97 24399 58,03 Berane 33970 5,48 11073 32,60 22897 67,40 BijeloPolje 46051 7,43 15400 33,44 30651 66,56 Budva 19218 3,10 15995 83,23 3223 16,77 Cetinje 16657 2,69 14093 84,61 2564 15,39 Danilovgrad 18472 2,98 6852 37,09 11620 62,91 Herceg Novi 30864 4,98 19536 63,30 11328 36,70 Kolašin 8380 1,35 2725 32,52 5655 67,48 Kotor 22601 3,65 12583 55,67 10018 44,33 Mojkovac 8622 1,39 3590 41,64 5032 58,36 Nikšić 72443 11,68 56970 78,64 15473 21,36 Plav 13108 2,11 5390 41,12 7718 58,88 Pljevlja 30786 4,97 19489 63,30 11297 36,70 Plužine 3246 0,52 1341 41,31 1905 58,69 Podgorica 185937 29,99 155725 83,75 30212 16,25 Rožaje 22964 3,70 9422 41,03 13542 58,97 Šavnik 2070 0,33 472 22,80 1598 77,20 Tivat 14031 2,26 10237 72,96 3794 27,04 Ulcinj 19921 3,21 10707 53,75 9214 46,25 Žabljak 3569 0,58 1723 48,28 1846 51,72 Crna Gora 620029 100,00 392020 63,23 228009 36,77

5.3.1. Moguće opcije za coverage zahtjeve u prvom scenariju

dodjele U opsegu 800MHz ima smisla propisati coverage zahtjeve samo za širokopojasne data usluge. S obzirom da se ovaj opseg smatra ključnim za obezbjeđivanje takvih usluga i u ruralnim i slabo naseljenim područjima, čak i opšti coverage zahtjevi treba da obuhvate značajan dio ovih naselja. Stoga je uz odgovarajuću dinamiku, koju je neophodno propisati tako da ne bude destimulativna za potencijalne učesnike u postupku javnog nadmetanja, opštim zahtjevima potrebno propisati obezbjeđivanje širokopojasnih data usluga za najmanje 75% stanivništva. U tom smislu, kada su opšti coverage zahtjevi u pitanju, za postojeće i nove operatore koji dobiju spektar u

5 Novoformirane opštine Petnjica i Gusinje su obuhvaćene podacima za opštine Berane i

Plav, u čijem sastavu su ranije bile.

103

opsegu 800MHz, realne su opcije koje se navode u tekstu koji slijedi (kao i svaka kombinacija pojedinih elemenata navedenih opcija, koje iz razloga racionalnosti nijesu navođene kao posebne opcije). Opcija 1: Bez garantovanog protoka, manji obim pokrivanja

Opšti zahtjevi za postojeće operatore: - 25% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore: - 25% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 2: Garantovani protok 1Mb/s, manji obim pokrivanja

Opšti zahtjevi za postojeće operatore: - Minimalni protok na downlink-u od 1Mb/s; - 25% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore: - Minimalni protok na downlink-u od 1Mb/s; - 25% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 3: Garantovani protok 2Mb/s, veći obim pokrivanja


Opšti zahtjevi za nove operatore: - Minimalni protok na downlink-u od 2Mb/s; - 40% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 60% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 80% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Zahtijevani minimalni obim i dinamika pokrivanja signalom LTE mreže u svim navedenim opcijama ne bi trebalo da budu problem za postojeće operatore, koji imaju spremnu kompletnu infrastrukturu i LTE ready bazne stanice u pristupnoj mreži. U prilog ovoj konstataciji ide i činjenica da su mobilni operatori signalom 3G mreže pokrili preko 90% stanovništva koristeći propagaciono manje povoljne opsege 900MHz i 2GHz, kao i činjenica da je T-Mobile sa 60-tak eNode B stanica pokrio 60% stanovništva siglalom LTE mreže koristeći opseg 1800MHz. Takođe, ako se uzmu u obzir propagacione karakteristike u opsegu 800MHz i činjenica da preko 63%

104

stanovništva živi u 58 naselja gradskog tipa, novim operatorima je ostavljen dovoljno dug rok za ispunjenje minimalnih uslova, pogotovo u slučaju manjih coverage zahtjeva. Garantovani protok od 1Mb/s takođe, ne bi trebao da predstavlja problem, dok bi garantovani protok od 2Mb/s nesumnjivo iziskivao gušću mrežu baznih stanica i posljedično veća ulaganja, što donekle može djelovati destimulativno, posebno za nove operatore. Osim opštih zahtjeva u pogledu pokrivanja, u opsegu 800MHz postoje razlozi i za uvođenje specifičnih zahtjeva koji bi bili vezani za jedan frekvencijski blok, koji bi kao takav bio predmet javnog nadmetanja. Saglasno jednom od ciljeva dodjele radio-frekvencija iz opsega 800MHz, da se implementacijom LTE mobilnih mreža u ovom opsegu doprinese postizanju ciljeva Strategije razvoja informacionog društva u periodu 2012-2016. godina, specifični coverage zahtjevi se mogu definisati tako da je nosilac odobrenja za korišćenje radio-frekvencijskog bloka za koji su takvi zahtjevi vezani, obavezan da intenzivnom dinamikom omogući relativno velikom procentu stanovništva Crne Gore širokopojasne data usluge sa garantovanim protokom prema korisniku od 10Mb/s. Za ostvarenje ovog uslova neophodno je da blok sa specifičnim coverage zahtjevima bude širine 2x10MHz. Sljedeće opcije koje se navode uključuju specifične zahtjeve u pogledu pokrivanja. Opcija 4: Garantovani protok 10Mb/s, manji obim pokrivanja

Specifični zahtjevi: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s (outdoor prijem); - 50% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja, - 75% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja, - 90% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja. Opcija 5: Garantovani protok 10Mb/s, veći obim pokrivanja

Specifični zahtjevi: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s (outdoor prijem); - 65% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja, - 85% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja, - 95% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja. Opcija 6: Garantovani protok 10Mb/s, veći obim pokrivanja, pokrivanje određenih naselja

Specifični zahtjevi: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s (outdoor prijem); - 65% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja, - 85% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja, - 95% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja. - pokrivanje konkretnih naselja u kojima ne postoji alternativna mogućnost pružanja širokopojasnih data usluga, sa određenom dinamikom.

105

Veoma je interesantan primjer Slovenije, gdje je u postupku javnog nadmetanja za jedan frekvencijski blok širine 2x10MHz vezana obaveza pokrivanja signalom mreže 95% stanovništva, uključujuči i određeni broj konkretnih naselja, koji će omogućiti broadband pristup sa protokom od 10Mb/s prema korisniku u uslovima outdoor prijema, uključujući i fiksni pristup sa vanjskom antenom. U slučaju kada operator raspolaže radio-frekvencijama u drugim opsezima može se dozvoliti da navedene zahtjeve ostvari korišćenjem bilo kojom kombinacijom opsega i tehnologija.

5.3.2. Moguće opcije za coverage zahtjeve u drugom scenariju dodjele

U drugom scenariju dodjele za opseg 800MHz važi identična analiza kao i za prvi scenario dodjele. Zbog prilično ograničenih propagacionih karakteristika, u opsegu 2,6GHz se ne mogu propisati obaveze koje bi podrazumijevale pokrivanje ruralnih oblasti. Uzimajući u obzir geografsku distribuciju stanovništva u Crnoj Gori u odnosu na tip naselja u kome živi, minimalni coverage zahtjevi u opsezima iznad 1GHz ne bi trebalo da prelaze 50% stanovništva. Kako je u višim opsezima na raspolaganju veća količina spektra (mogući su kanali širine 20MHz i više), coverage zahtjevi se mogu fokusirati na omogućavanje većeg protoka prema krajnjem korisnike, prije nego na šire pokrivanje. Za slučaj da operator raspolaže samo resursima u opsegu 2,6GHz može se primijeniti neka od navedenih opcija za opšte coverage zahtjeve u ovom opsegu (kao i svaka kombinacija pojedinih elemenata navedenih opcija, koje iz razloga racionalnosti nijesu navođene kao posebne opcije). Opcija 7: Bez garantovanog protoka, manji obim pokrivanja

- 10% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 20% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 8: Garantovani protok 2Mb/s, srednji obim pokrivanja

- Minimalni protok na downlink-u od 2Mb/s; - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 25% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 40% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 9: Garantovani protok 5Mb/s, veći obim pokrivanja

- Minimalni protok na downlink-u od 5Mb/s; - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja.

106

5.3.3. Moguće opcije za coverage zahtjeve u trećem scenariju dodjele

U trećem scenariju dodjele potrebno je propisati coverage zahtjeve za više opsega i kategorija usluga, za postojeće i eventualno nove operatore. Moguće opcije za opsege 800MHz i 2,6GHz su analizirane u prvom i drugom scenariju. Opertorima koji raspolažu frekvencijskim resursima u više opsega dozvoljava se da za postizanje coverage zahtjeva koriste sve raspoložive opsege i tehnologije. Kada se govori o dostupnosti usluga govorne telefonije i SMS-a, za postojeće operatore u svakom slučaju treba propisati minimalne zahtjeve koji su najmanje na nivou trenutne pokrivenosti, dok se za eventualno nove operatore mora propisati sporija dinamika. Moguć je veliki broj opcija, ali se iz razloga racionalnosti navode samo one koje su realne. Opcija 10: Coverage zahtjevi u opsegu 900MHz u smislu dostupnosti usluga govorne telefonije i SMS-a

Opšti zahtjevi za postojeće operatore koji dobiju resurse u opsegu 900MHz: - 99% stanivništva do kraja prve godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore koji dobiju resurse u opsegu 900MHz: - 25% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 11: Coverage zahtjevi u opsegu 1800MHz i 2GHz u smislu dostupnosti usluga govorne telefonije i SMS-a

Opšti zahtjevi za postojeće operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz: - 99% stanivništva do kraja prve godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz ili 2GHz, a ne dobiju resurse u opsezima ispod 1GHz: - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opcija 12: Coverage zahtjevi u opsezima iznad 1GHz u smislu dostupnosti širokopojasnih data usluga

Opšti zahtjevi za postojeće operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz, 2GHz i/ili 2,6GHz: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s; - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz, 2GHz i/ili 2,6GHz: - može se primijeniti Opcija 7, Opcija 8 ili Opcija 9.

107

6. PREDLOG OPTIMALNOG RJEŠENJA ZA CRNU GORU

U ovom poglavlju Studije daje se predlog optimalne strategije javnog nadmetanja za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža u Crnoj Gori, kroz definisanje:

- Modela javnog nadmetanja;

- Perioda važenja odobrenja za korišćenje radio-frekvencija;

- Širine jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova koji su predmet javnog nadmetanja;

- Maksimalnog broja jediničnih radio-frekvencijskih kanala/blokova koji se može dodijeliti jednom operatoru (spectrum cap);

- Minimalnih zahtjeva u pogledu dinamike pokrivanja teritorije/ stanovništva Crne Gore signalom mreže;

- Predloga najnižeg iznosa jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija (spectrum pricing). 6.1. Ciljevi javnog nadmetanja i scenario dodjele Projektnim zadatkom je predviđeno da ova Studija kroz tražene analize i predložena rješenja treba da pruži Agenciji smjernice za kreiranje izbalansiranog regulatornog okvira za dodjelu radio-frekvencija za javne mobilne komunikacione mreže, koji će omogućiti ispunjenje sljedećih zahtjeva:

- očuvanje/unaprjeđenje konkurencije na tržištu EK usluga u Crnoj Gori, uključujući i mogućnost ulaska novog mobilnog operatora;

- kreiranje uslova za dalji nesmetan razvoj mobilnih EK mreža i usluga;

- doprinos postizanju ciljeva Strategije razvoja informacionog društva u periodu 2012-2016. godina;

- omogućavanje maksimalnih prihoda za budžet Crne Gore od jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio- frekvencija. U opštem slučaju, na ostvarenje svih navedenih ciljeva utiče pravilan izbor niza parametara, pri čemu se neki međusobno isključuju. Npr. strategija dodjele za koju se vjeruje da može omogućiti maksimalne prihode za budžet Crne Gore od jednokratne naknade za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija (četvrti zahtjev), po pravilu ne doprinosi unaprjeđenju konkurencije na tržištu (prvi zahtjev) i kreiranju uslova za dalji nesmetan razvoj mobilnih komunikacionih mreža i usluga (drugi zahtjev). Rezervacija spektra za nove operatore u cilju unaprjeđenja konkurencije na tržištu, u opštem slučaju smanjuje ukupne prihode od javnog nadmetanja, slično kao i postavljanje specifičnih coverage zahtjeva u cilju postizanja ciljeva

108

Strategije razvoja informacionog društva, koji moraju biti praćeni manjom početnom cijenom za blokove na koje se odnose. Preporuke koje se daju u ovoj Studiji su koncipirane na bazi sprovedenih analiza i postavljenih zahtjeva, a sa ciljem da od dodjele spektra povoljnosti imaju:

- krajnji korisnici, kroz povećanje dostupnosti i objektivnog kvaliteta mobilnih elektronskih komunikacionih usluga koje se pružaju na tržišnim i konkurenskim osnovama;

- mobilni operatori, kroz kreiranje uslova za stabilan i održiv biznis;

- društvo u cjelini, kroz unaprjeđenje ukupnog ICT ambijenta za građane i privredu;

- država Crna Gora, kroz prihode od javnog nadmetanja koji odražavaju realnu vrijednost spektra na crnogorskom tržištu. Svaka pojedinačna preporuka data u ovoj Studiji odražava stav obrađivača u odnosu na postavljene ciljeve i trenutne prilike na crnogorskom tržištu telekomunikacija. To svakako ne sprječava Agenciju da se u postupku pripreme javnog nadmetanja na osnovu sopstvenih analiza i na osnovu javnih konsultacija, čije sprovođenje se takođe preporučuje, u konačnom opredijeli za eventualnu modifikaciju nekih od predloženih rješenja, gdje se to pokaže opravdanim. Kako je navedeno u trećem poglavlju ove Studije, Agencija ima zakonsku obavezu da najkasnije šest mjeseci prije isteka perioda važenja odobrenja za korišćenje radio-frekvencija za realizaciju javnih elektronskih komunikacionih mreža, pokrene postupak javnog nadmetanja za novu dodjelu tih radio-frekvencija. S obzirom da odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz opsega 900MHz i 1800MHz i dio resursa iz opsega 2GHz Telenor-u i T-Mobile-u ističu krajem decembra 2016. godine, odnosno krajem januara 2017. godine, preporučuje se da javno nadmetanje, koje bi bilo sprovedeno u drugoj polovini 2015. godine, obuhvati resurse u svih pet opsega koji se koriste za realizaciju javnih mobilnih komunikacionih mreža: 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz (treći scenario dodjele). 6.2. Predlog optimalnog modela javnog nadmetanja U četvrtom poglavlju ove Studije detaljno su opisane i analizirane karakteristike najčešće korišćenih metoda i formata javnog nadmetanja za dodjelu RF spektra u cilju realizacije javnih mobilnih elektronskih komunikacionih mreža. Pokazano je da metoda aukcije spektra ima prednosti u odnosu na beauty contest metodu, koje se prije svega ogledaju u jako izraženoj tržišnoj komponenti procesa. Od aukcijskih formata, sva tri opisana modela realizacije (SMRA, CCA i sealed bid aukcija) imaju prednosti i nedostatke u odnosu na ostale. Ipak, za ostvarenje ciljeva postavljenih od

109

strane Agencije u najvećoj mogućoj mjeri, u procesu predložene multiband aukcije spektra sa tehnološki neutralnim uslovima korišćenja, CCA se nameće kao najpogodnija metoda. Primjenom ovog formata aukcije, uz pravilno odabrane elemente, kreiraju se optimalni uslovi za očuvanje i unaprjeđenje konkurenije, uključujući i uslove za ulazak novog mobilnog operatora na tržište i dalji razvoj javnih mobilnih EK mreža i usluga. Zbog mogućnosti otkrivanja cijena i primjene pravila druge cijene, ovaj format omogućava najrealniju valorizaciju spektra na konkretnom tržištu. Iako uvijek ne daje maksimalne prihode od javnog nadmetanja, u smislu jednokratnih naknada koje plaćaju pobjednici, ostale pogodnosti koje CCA omogućava u odnosu na druge formate aukcije, čine ovaj format najzastupljenijim formatom multiband aukcije u posljednjih nekoliko godina (Republika Irska, Holandija, Švajcarska 2012. godine, Austrija, Slovačka, Velika Britanija 2013. godine, Slovenija 2014. godine). Rizik od proceduralnih i sistemskih grešaka koji CCA sa sobom nosi zbog složenosti procedure treba otkloniti pažljivom pripremom procesa i definisanjem jasnih pravila. Transparentnost u fazi pripreme i zaštita od curenja informacija tokom samog procesa aukcije mogu značajno doprinijeti otklanjanju pomenutog rizika. Kao najpogodniji model javnog nadmetanja za predstojeću multiband aukciju spektra u Crnoj Gori predlaže se kombinatorna "clock" aukcija (CCA). 6.3. Predlog perioda važenja odobrenja za korišćenje radio-

frekvencija U cilju omogućavanja maksimalne valorizacije spektra koji je predmet dodjele i kreiranja uslova za održiv biznis uz povrat investiranih sredstava u razumnom roku, period važenja odobrenja za korišćenje radio-frekvencija treba definisati na Zakonom maksmalno dozvoljenih 15 godina. S obzirom da period važenja radio-frekvencija iz opsega 800MHz, neuparenog dijela opsega 2GHz i opsega 2,6GHz može početi danom izdavanja odobrenja (očekivano kraj 2015. godine ili početak 2016. godine), a radio-frekvencija iz opsega 900MHz, 1800MHz i 2GHz početkom januara 2016. godine, odnosno početkom februara 2017. godine, datum isteka odobrenja za sve opsege treba ujednačiti na 15 godina, od dana izdavanja odobrenja. To znači da bi period važenja odobrenja za radio-frekvencije koje su trenutno dodjeljene bio oko 14 godina. Predlaže se izdavanje odobrenja za korišćenje radio-frekvencija iz opsega 800MHz, 900MHz, 1800MHz, 2GHz i 2,6GHz sa periodom važenja od 15 godina od dana izdavanja odobrenja.

110

6.4. Predlog optimalne strukture radio-frekvencijskih blokova Moguće strukture frekvencijskih blokova su analizirane u poglavlju 5.1 ove Studije. Ulazak četvrtog operatora na tržište mobilnih komunikacija u Crnoj Gori je sa aspekta frekvencijskih resursa moguć i u analizama je tretiran i takav scenario. Međutim, ne preporučuje se rezervacija spektra u opsezima koji se trenutno koriste od strane postojećih mobilnih operatora, već omogućavanje ulaska novog operatora na tržište kroz garantovani pristup resursima u trenutno nedodijeljenim opsezima 800MHz i eventualno 2,6GHz. Cilj je da se definiše strategija dodjele koja će omogućiti uslove za ulazak novog operatora na opisani način, ukoliko za to postoji interesovanje, kao i za unaprjeđenje broadband pokrivenosti, uz onemogućavanje značajnije preraspodjele spektra među postojećim operatorima. Predlaže se sljedeća struktura frekvencijskih blokova po opsezima: Opseg 800MHz

- jedan jedinični blok širine 2x5MHz rezervisan za novog operatora, - tri jedinična bloka širine 2x5MHz jednako dostupna postojećim i novim operatorima, - jedan blok širine 2x10MHz sa specifičnim coverage zahtjevima. U slučaju da ne postoji interesovanje novog operatora u preliminarnoj fazi aukcije, rezervisani blok širine 2x5MHz se dodaje generičkim blokovima, kojih bi u tom slučaju bilo četiri. Opseg 900MHz

- četiri jedinična bloka širine 2x5MHz jednako dostupna postojećim i novim operatorima, - pet blokova širine 2x1MHz jednako dostupnih postojećim i novim operatorima. Opseg 1800MHz

- jedanaest jediničnih blokova širine 2x5MHz jednako dostupnih postojećim i novim operatorima. Opseg 2GHz

- tri uparena jedinična bloka širine 2x5MHz jednako dostupna postojećim i novim operatorima, - četiri neuparena jedinična bloka širine 5MHz jednako dostupna postojećim i novim operatorima. Opseg 2,6GHz

- četrnaest uparenih jediničnih blokova širine 2x5MHz jednako dostupnih postojećim i novim operatorima,

111

- devet neuparenih jediničnih blokova širine 5MHz jednako dostupnih postojećim i novim operatorima. U ovom opsegu se alternativno može definisati rezervisani spektar za novog operatora maksimalne širine 2x15MHz (tri jedinična bloka širine 2x5MHz). To bi značilo smanjenje broja generičkih uparenih blokova na jedanaest. 6.5. Predlog optimalnih vrijednosti za spectrum cap Moguće opcije dodjele u smislu spectrum cap-a su analizirane u poglavlju 5.2 ove Studije. Prilikom razmatranja ovog parametra dodjele postavljeni su odgovarajući ciljevi koji podrazumjevaju onemogućavanje prekomjerne agregacije spektra od strane jednog ili više operatora, obezbjeđivanje kompetitivnosti u procesu dodjele radio-frekvencija u svakom opsegu, dodjelu svih resursa koji su predmet javnog nadmetanja, kao i omogućavanje ravnomjerne podjele resursa među tri operatora. Shodno navedenom, preporučuju se sljedeće vrijednosti spectrum cap-a: - 2x30MHz u opsezima 800MHz i 900MHz zajedno, - 2x15MHz u opsegu 900MHz, - 2x30MHz u opsegu 1800MHz, - 2x105MHz u svih pet opsega. 6.6. Predlog minimalnih coverage zahtjeva Obaveze koje se odnose na obim i dinamiku pokrivanja, implementaciju mreže i razvijanje servisa (roll-out) su neizostavni elementi svih procesa dodjele spektra za realizaciju javnih elektronskih komunikacionih mreža, bez obzira na metodu i format dodjele. Moguće opcije za definisanje ovog parametra dodjele su analizirane u poglavlju 5.3 i uključile su iskustva iz uporedivih procesa dodjele od strane administracija u Evropi. Predloženi minimalni obim i dinamika pokrivanja signalom mreže su postavljeni tako da pogodnosti od dodjele spektra osjeti značajan dio stanovništva u razumnom vremenskom periodu, vodeći pri tome računa da obaveze vezane za pokrivanje i dinamiku ne obeshrabre manje snažne operatore za učešće u procesu dodjele. Saglasno jednom od ciljeva dodjele radio-frekvencija iz opsega 800MHz, da se implementacijom LTE mobilnih mreža u ovom opsegu doprinese postizanju ciljeva Strategije razvoja informacionog društva u periodu 2012-2016. godine, definisani su i specifični coverage zahtjevi koji podrazumjevaju omogućavanje širokopojasnih data usluga sa garantovanim protokom prema korisniku od 10Mb/s velikom procentu stanovništva Crne Gore intenzivnom dinamikom. Predlažu se sljedeći minimalni coverage zahtjevi po opsezima:

112

Opseg 800MHz


Opšti zahtjevi za nove operatore: - Minimalni protok na downlink-u od 2Mb/s; - 25% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja.

Specifični zahtjevi: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s (outdoor prijem); - 65% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja, - 85% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja, - 95% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja. Opseg 900MHz

Opšti zahtjevi za postojeće operatore, u smislu dostupnosti usluge govorne telefonije i SMS-a: - 99% stanivništva do kraja prve godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore, u smislu dostupnosti usluge govorne telefonije i SMS-a: - 25% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 75% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. Opsezi iznad 1GHz

Opšti zahtjevi za postojeće operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz, u smislu dostupnosti usluge govorne telefonije i SMS-a: - 99% stanivništva do kraja prve godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz ili 2GHz, a ne dobiju resurse u opsezima ispod 1GHz, u smislu dostupnosti usluge govorne telefonije i SMS-a: - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za postojeće operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz, 2GHz i/ili 2,6GHz, u smislu dostupnosti širokopojasnih data usluga: - Minimalni protok na downlink-u od 10Mb/s; - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja;

113

- 30% stanovništva do kraja druge godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja.

Opšti zahtjevi za nove operatore koji dobiju resurse u opsegu 1800MHz, 2GHz i/ili 2,6GHz, u smislu dostupnosti širokopojasnih data usluga: - Minimalni protok na downlink-u od 5Mb/s; - 15% stanovništva do kraja prve godine važenja odobrenja; - 30% stanovništva do kraja treće godine važenja odobrenja; - 50% stanovništva do kraja pete godine važenja odobrenja. 6.7. Predlog najnižeg iznosa jednokratne naknade S obzirom da Projektnim zadatkom nije tražena analiza mogućih opcija vezano za najniži iznos jednokratne naknade, koji je moguće ponuditi u postupku javnog nadmetanja za dodjelu odobrenja za korišćenje radio-frekvencija (u kontekstu aukcije spektra često se koristi naziv rezervisana cijana), u ovom dijelu Studije se daje samo procjena vrijednosti spektra za svaki od razmatranih opsega, zasnovana na benchmark analizi postignutih cijena na uporedivim aukcijama spektra u Evropskim zemljama u posljednjih nekoliko godina, uz uvažavanje karakteristika crnogorskog tržišta telekomunikacija. Predložene vrijednosti uzimaju u obzir broj stanovnika Crne Gore i ARPU na tržištu mobilnih komunikacionih usluga. U Tabeli 6.1 dat je pregled minimalnih, maksimalnih i prosječnih postignutih cijena na uporedivim aukcijama spektra u Evropskim zemljama, normalizovan u odnosu na parametre crnogorskog tržišta, za frekvencijski blok širine 2x5MHz i period važenja odobrenja od 15 godina. Tabela 6.1. Postignute cijene spektra na uporedivim aukcijama u Evropskim zemljama, normalizovane u odnosu na parametre crnogorskog tržišta

Opseg Širina kanala [MHz]

Postignuta cijena [mil. EUR]

Najniža Najviša Prosječna 800MHz 2x5 0,5 4,5 1,85 900MHz 2x5 0,7 4,5 1,75 1800 MHz 2x5 0,2 1,8 0,60 2GHz 2x5 0,3 1,0 0,50 2,6GHz 2x5 0,1 0,6 0,20 Na javnom tenderu 2012. godine Telenor je za frekvencijske blokove širine 2x5,2MHz u opsegu 900MHz, 2x14MHz u opsegu 1800MHz i 2x15MHz u opsegu 2GHz, sa periodom važenja odobrenja od 5 godina platio ukupno 1,65 miliona EUR. Prihvativši ponudu za ustupanje trećine resursa za trećinu navedene cijene, može se zaključiti da je i T-Mobile pretpostavio da je ona realna. Ako se na navedenu količinu spektra primijene prosječne cijene iz Tabele 6.1, uz skaliranje na period važenja odobrenja od 5 godina, dolazi se

114

do iznosa od 1,7 miliona EUR, što dovodi do zaključka da je realna vrijednost spektra u Crnoj Gori na nivou evropskog prosjeka. Dodatno, penetracija korisnika mobilnih usluga, kao parametar koji nije uključen u benchmark analizu, u Crnoj Gori je iznad evropskog prosjeka, što daje za pravo da se očekuje da će postignuta vrijednost spektra, a samim tim i prihodi od aukcije, biti iznad prosjeka postignutih uporednih cijena na nivou Evrope. Stoga se predlaže da najniži iznos jednokratne naknade za izdavanje odobrenja za korišćenje radio-frekvencija (rezervisana cijena u postupku aukcije spektra) ne treba da bude ispod evropskog prosjeka datog u Tabeli 6.1. Takođe, ukoliko opredjeljenje Agencije bude da definiše rezervisani spektar u nekom opsegu, preporučuje se da rezervisana cijena za tu kategoriju blokova bude ista kao i za generičke blokove. Rezervisana cijena za blokove sa specifičnim coverage zahtjevima treba da bude stimulativna za ponuđače i da uvaži potrebna ulaganja neophodna za njihovo ispunjenje.

115

LISTA SKRAĆENICA

3GPP – Third Generation Partnership Project

ADSL – Asymmetric Digital Subscriber Line

ARNS – Aeronautical Radio Navigation Services

ARPU - Average Revenue Per User

BS – Broadcasting Service

BSS – Broadcasting Satellite Service

BWA – Broadband Wireless Access

CCA - Combinatorial Clock Auction

CEPT – European Conference of Postal and Telecommunications Administrations

DC-HSDPA – Dual Carrier High-Speed Downlink Packet Access

DCS1800 – Digital Cellular System 1800MHz

DVB-T – Digital Video Broadcasting - Terrestrial

DVB-T2 – Digital Video Broadcasting – Second Generation Terrestrial

ECC – Electronic Communications Committee

ECC/DEC – Electronic Communications Committee / Decision

ECC/REC – Electronic Communications Committee / Recommendation

EDGE – Enhanced Data rates for GSM Evolution

EESS – Earth Exploration Satellite Services

ETSI – European Telecommunications Standards Institute

EU – European Union

FCC - Federal Communications Commission

FDD – Frequency Division Duplex

FS – Fixed Service

FSS - Fixed Satellite Service

116

FTTx – Fiber to the x

GPRS – General packet radio service

GSM – Global System for Mobile Communications

HSDPA – High-Speed Downlink Packet Access

HSPA+ - Evolved High-Speed Packet Access

HSUPA – High-Speed Uplink Packet Access

IMT – International Mobile Telecommunications

ITU – International Telecommunication Union

ITU-R – International Telecommunication Union – Radiocommunication Sector

KDS – Kablovski distributivni sistem

LTE – Long Term Evolution

MCA – Mobile Communications on board Aircraft

MCV - Mobile Communications On Board Vessels

MFCN – Mobile/Fixed Communications Network

MIMO – Multiple Input Multiple Output

MS – Mobile Service

MSS – Mobile Satellite Service

PMSE – Programme Making and Special Events

QAM – Quadrature Amplitude Modulation

QPSK – Quadrature Phase Shift Keying

RATG – Radio Access Technique Group

RATG1 – RATG za pre-IMT, IMT-2000 i unapređenja IMT-2000

RATG2 – RATG za IMT-Advanced

SAA - Simultaneous Ascending Auction

S-DAB - Satellite Digital Audio Broadcasting

SDL - suplementarnu silaznu vezu

117

SISO – Single Input Single Output

SMRA - Simultaneous Multi-Round Auction

SMS - Short Message Service

SRS – Space Research Service

T-DAB – Terrestrial Digital Audio Broadcasting

TDD – Time Division Duplex

TRA-ECS – Terrestrial radio Applications capable of providing Electronic Communications Services

UMTS – Universal Mobile Telecommunication System

WCDMA – Wideband Code Division Multiple Access

WDP – Winner Determination Problem

WiFi – Wireless Fidelity

WiMAX - Worldwide Interoperability for Microwave Access

WRC – World Radiocommunication Conference

118

REFERENCE [1] Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost: Informacija o

stanju tržišta elektronskih komunikacija-mobilna telefonija (za period januar-decembar 2014. godine) (http://www.ekip.me/izvjestaji/mobilna.php)

[2] Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost: Informacija o stanju tržišta elektronskih komunikacija-Internet (za period januar-decembar 2014. godine) (http://www.ekip.me/izvjestaji/ibpristup.php)

[3] Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost: Izvještaj o radu za 2013. godinu (www.ekip.me )

[4] Studija o mogućnostima korišćenja spektra digitalne dividende, ETF Podgorica, mart 2013. godine

[5] ECC/DEC/(09)03 - Decision on harmonised conditions for mobile/fixed communications networks (MFCN) operating in the band 790-862 MHz

[6] ECC/REC/(11)04 - Frequency planning and frequency coordination for terrestrial systems for Mobile/Fixed Communication Networks (MFCN) capable of providing electronic communications services in the frequency band 790-862 MHz

[7] EC Decision 2010/267/EU - Commission Decision of 6 May 2010 on harmonised technical conditions of use in the 790-862 MHz frequency band for terrestrial systems capable of providing electronic communications services in the Union

[8] ECC/DEC/(06)13 - Decision on the designation of the bands 880-915 MHz, 925-960 MHz, 1710-1785 MHz and 1805-1880 MHz for terrestrial IMT- 2000/UMTS systems. Amended 21 June 2013 as follows: designation of the bands 880-915 MHz, 925-960 MHz, 1710-1785 MHz and 1805-1880 MHz for terrestrial UMTS, LTE and WiMAX systems

[9] ERC/DEC/(97)02 - Decision on the extended frequency bands to be used for the GSM Digital Pan-European Communications System [10] ERC/DEC/(95)03 - Decision on the frequency bands to be designated for the

introduction of DCS 1800 [11] ERC/DEC/(94)01 - Decision on the frequency bands to be designated for the

coordinated introduction of the GSM digital pan-European communications system

[12] ECC/REC/(08)02 - Frequency planning and frequency coordination for GSM / UMTS / LTE / WiMAX Land Mobile systems operating within the 900 and 1800 MHz bands

[13] ECC/REC/(05)08 - Frequency planning and frequency coordination for the GSM 900, GSM 1800, E-GSM and GSM-R Land Mobile Systems

[14] EC Decision 2011/251/EU - Commission implementing Decision of 18 April 2011 amending Decision 2009/766/EC on the harmonisation of the 900 MHz and 1800 MHz frequency bands for terrestrial systems capable of providing pan-European electronic communications services in the Community

[15] EC Decision 2009/766/EC - Commission Decision of 16 October 2009 on the harmonisation of the 900 MHz and 1800 MHz frequency bands for terrestrial systems capable of providing pan-European electronic communications services in the Community

119

[16] ECC/DEC/(06)01 - Decision on the harmonised utilisation of spectrum for terrestrial IMT-2000/UMTS systems operating within the bands 1900-1980 MHz, 2010-2025 MHz and 2110-2170 MHz. Amended 02 November 2012 as follows: on the harmonised utilisation of the bands 1920-1980 MHz and 2110-2170 MHz for mobile/fixed communications networks (MFCN) including terrestrial IMT

[17] ERC/REC(01)01 - Border coordination of UMTS [18] EC Decision 2012/688/EU - Commission implementing Decision of 5

November 2012 on the harmonisation of the frequency bands 1920-1980 MHz and 2110-2170 MHz for terrestrial systems capable of providing electronic communications services in the Union

[19] ECC/DEC/(05)05 - Decision on harmonised utilisation of spectrum for IMT- 2000/UMTS systems operating within the band 2500-2690 MHz

[20] ECC/DEC/(02)06 - Decision on the designation of frequency band 2500-2690 MHz for UMTS/IMT-2000

[21] ECC/REC/(11)05 - Frequency planning and frequency coordination for terrestrial systems for Mobile/Fixed Communication Networks (MFCN) capable of providing electronic communications services in the frequency band 2500-2690 MHz

[22] EC Decision 2008/477/EC - Commission Decision of 13 June 2008 on the harmonisation of the 2500-2690 MHz frequency band for terrestrial systems capable of providing electronic communications services in the Community

[23] ITU Radio Regulations [24] ITU: Final acts of the World Radiocommunication Conference 2007 (WRC-

07), 2007 [25] ITU: Final acts of the World Radiocommunication Conference 2012 (WRC-

12), 2012 [26] Report ITU-R M.2078 - Estimated spectrum bandwidth requirements for the future development of IMT-2000 and IMT-Advanced [27] Report ITU-R M.2243 - Assessment of the global mobile broadband

deployments and forecasts for International Mobile Telecommunications [28] Report ITU-R M.2290 - Future spectrum requirements estimate for terrestrial

IMT [29] ERC Report 25 - The European table of frequency allocations and applications in the frequency range 8.3 kHz to 3000 GHz (ECA Table) [30] Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije: Strategija razvoja

informacionog društva 2012-2016, decembar 2011. godine [31] Zakon o elektronskim komunikacijama ("Sl. list CG", broj 40/13) [32] Plan namjene radio-frekvencijskog spektra ("Sl. list CG", broj 28/14) [33] Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 790-862 MHz za TRA-ECS

sisteme ("Sl. list CG", broj 55/14) [34] Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 880-915/925-960 MHz za GSM i

TRA-ECS sisteme ("Sl. list CG", broj 53/14) [35] Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1710-1785/1805-1880 MHz za

DCS1800 i TRA-ECS sisteme ("Sl. list CG", broj 53/14) [36] Plan raspodjele radio-frekvencija iz opsega 1900-1920 MHz, 1920-

1980/2110-2170 MHz i 2010-2015 MHz za TRA-ECS sisteme ("Sl. list CG", broj 59/14)

120

[37] Predlog Plana raspodjele radio-frekvencija iz opsega 2500-2690 MHz za TRA-ECS sisteme (www.ekip.me )

[38] Vickrey, W. 1961. “Counterspeculation, Auctions, and Competitive Sealed Tenders“. Journal of Finance (3) 8{37.

[39] Wilson, R. 1969. “Competitive Bidding with Disparate Information“. Quarterly Journal of Economics 15 446-448.

[40] Milgrom, P. R., R. J. Weber. 1982. “A Theory of Auctions and Competitive Bidding“. Econometrica 50(5) 1089-1122.

[41] Cramton, P. 1997. “The FCC Spectrum Auctions: An Early Assessment“. Journal of Economics & Management Strategy 6(3) 431{495.

[42] Milgrom, Paul (2004), “Putting Auction Theory to Work”, Cambridge: Cambridge University Press.

[43] Ausubel, Lawrence M. (2006), “An Efficient Dynamic Auction for Heterogeneous Commodities”, American Economic Review, 96:3, 602-629.

[44] Goeree, J., C. Holt. 2010. “Hierarchical Package Bidding: A Paper & Pencil Combinatorial Auction“, Games and Economic Behavior 70(1) 146-169.

[45] Ausubel, Lawrence M., Peter Cramton, R. Preston McAfee, and John McMillan (1997), “Synergies in Wireless Telephony: Evidence from the Broadband PCS Auctions”, Journal of Economics and Management Strategy, 6:3, 497-527.

[46] Kagel, John H. and Dan Levin (1986), “The Winner's Curse and Public Information in Common Value Auctions”, American Economic Review, 76, 894-920.

[47] Kagel, John H., Dan Levin, and Jean-Francois Richard (1996), “Revenue Effects and Information Processing in English Common Value Auctions”, American Economic Review, 86, 442-460.

[48] Pagnozzi, Marco (2010), “Are Speculators Unwelcome in Multi-object Auctions?”, American Economic Journal: Microeconomics, 2:2, 97-131

[49] Wolf, Jurgen, “Efficiency, auctioneer revenue, and bidding behavior in the Combinatorial Clock Auction - An analysis in the context of European spectrum auctions”, PhD thesis, Techniche Universitat Munchen, 2012.

[50] Porter, D., S. Rassenti, A. Roopnarine, V. Smith. 2003. “Combinatorial Auction Design”, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS) 100 11153-11157.

[51] Weber, R. J. 1997. „Making More from Less: Strategic Demand Reduction in the FCC Spectrum Auctions“. Journal of Economics & Management Strategy (6-3) 529-546.

[52] Cramton, P. 2009a. “Auctioning the Digital Dividend”. Karlsruhe Institute of Technology.

[53] Salant, D. J. 1997. “Up in the Air: GTE's Experience in the MTA Auction for Personal Communication Services Licenses”. Journal of Economics & Management Strategy 6(3) 549-572.

[54] Porter, D., V. Smith. 2006. “FCC License Auction Design: A 12-year Experiment”. Journal of Law Economics and Policy 3.

[55] Gul, F., E. Stacchetti. 1999. “Walrasian Equilibrium with Gross Substitutes”. Journal of Economic Theory 87 95{124

[56] Kelso, A. S., V. P. Crawford. 1982. “Job Matching, Coalition Formation, and Gross Substitute”. Econometrica 50 1483-1504.

[57] Milgrom, P. 2000. „Putting Auction Theory to Work: The Simultaneous Ascending Auction“, Journal of Political Economy 108(21) 245-272.

121

[58] Brusco, S., G. Lopomo. 2002. „Collusion via Signaling in Simultaneous Ascending Bid Auctions with Heterogeneous Objects, with and without Complementarities“. Reveiw of Economic Studies 69 407-463.

[59] Gul, F., E. Stacchetti. 1999. „Walrasian Equilibrium with Gross Substitutes“. Journal of Economic Theory 87 95{124

[60] Ausubel, L., P. Milgrom. 2006b. „The Lovely but Lonely Vickrey Auction“. P. Cramton, Y. Shoham, R. Steinberg, eds., Combinatorial Auctions. MIT Press, Cambridge, MA.

[61] Cramton, P. 2009b. „Spectrum Auction Design“, University of Maryland, Department of Economics.

[62] Ausubel, L., P. Cramton, P. Milgrom. 2006. „The Clock-Proxy Auction: A Practical Combinatorial Auction Design“.

[63] P. Cramton, Y. Shoham, R. Steinberg, eds., „Combinatorial Auctions“, MIT Press, Cambridge, MA.

[64] Parkes, D. 2001. “Iterative Combinatorial Auctions: Achieving Economic and Computational Efficiency”. Ph.D. thesis, University of Pennsylvania.

[65] Internet stranice nacionalnih regulatornih tijela u Evropi

STUDIJA - ekip.metreće generacije (IMT-2000/UMTS, uključujući HSPA+ i DC-HSDPA). Radio pristupni...

Documents

Transcript of STUDIJA - ekip.metreće generacije (IMT-2000/UMTS, uključujući HSPA+ i DC-HSDPA). Radio pristupni...