SRPSKA UMETNOST OD POLOVINE XVIII DO POLOVINE XIX VEKA FRUKOGORSKI MANASTIRI Mnogobrojni manastiri na Frukoj gori nastali su najkasnije u drugoj polovini XV veka i na samom poetku XVI veka, odnosno u tzv. predturskom periodu dugom sedam decenija (1459-1521). Ukazuju studije. Spomenici Fruke gore su podignuti u dva potpuno nezavisna perioda velike graditeljske aktivnosti: I kasnosrednjovekovni XV/XVI vek, kada Ugarska i Turska vode borbe oko prevlasti, i II, barokni period vezan za XVIII vek, i povlaenje Turaka od Save i Dunava. Graevine- stare prvobitne crkve, starije manastirske elije sa neophodnim ekonomskim zgradama, potom nove barokne crkve, visoki prizidani zvonici na Z, grobljanske i ..... kapele, novi viespratni manastirski konaci, bunari, esme, kapije, ograde. Sve crkve su jednobrodne graevine sa pevnikim prostorima pravougaonog oblika, kubetom nad pandantifima, predstavljenim na preseku osnove (osovina), na i apsida, zatim naos koji se na zapadu nastavlja pripratom. Slobodna zapadna fasada, tradicionalnim unutranjim portalom, oltarska pregrada. Fasadni zidovi ovih crkava bili su skromniji. Znatniju dekorativnost nisu imali ak ni otvori. Malterisane su sve izuzev iatovca, Kuvedina i Novog Hopova koji nisu malterisani. Pravilno tesani blokovi i vidne spojnice maltera imali su dekorativnu ulogu,, to je uticaj tradicije. I unutranjost je skromna. Izuzetak je Novo Hopovo, jer je tu preseljeno sedite beogradsko-sremske mitropolijske rezidencije. Ukrasni elementi- polihromija na fasadama, na kvadratnom postolju i kubetu. Obrada portala i prozorskih okvira u tradicionalnom duhu, moravskog stila. Promene koje su manastiri pretrpeli u XVIII veku: uz zapadne fasade prizidani su visoki barokni zvonici, izmenjena povrina baroknih zidova, nastaju bogato profilisani fasadni venci, proireni i dekorativni prozori, povrine zidova ukraene plastikom i malterom, vei nagib krovnih povrina, a iznad kubeta jabuaste dekorativne kape. Tada nastaju i neki novi manastirski konaci koji pokazuju uticaj barokne arhitekture. Obnovom na prelazu iz XIX u XX vek dogodile su se jo neke od promena. Sa izuzetkom Kruedola iji je ktitor poslednji lan despotovske porodice Brankovi, ne zna se precizno ko su ktitori Frukogorskih manastira. Ktitore pre svega treba traiti meu iteljima samih manastira (monasi)?. Tek u XVIII veku kao ktitori Frukogorskih manastira se javljaju vieniji ljudi koji su se obogatili naglim razvojem trgovine na severnoj granici turske carevine. Meu doseljenim ljudima, grupe dobro obuenih majstora koji znaju tehnike tradicionalnog zidanja i nasleene konstrukcione eme. To su nepoznati graditelji, tradiciju druge polovine XV, XVI iz prve polovine

XVIII veka na najbolji nainmogli da prenesu severno od Save i Dunava deo naslea srpskovizantijske umetnosti. Najvea stradanja, tokom estovekovnog postojanja manastiri su pretrpeli za vreme II svetskog rata, kada su Manastiri na Frukoj gori potpuno razoreni. Beoin, Beenovo, Velika Remeta, Vrdnik, Grgeteg, Diva, Stari i Novi Jazak, Kruedol, Kuvedin, Mala Remeta, Petkovica, Privina glava, Rakovica, Fenek, Staro i Novo Hopovo, iatovac. Mnogi su manastiri ugaeni tokom XVI i XVII veka. GRADITELJSTVO USTANIKE SRBIJE 1805-1815 Promena odnosa zvaninih Turskih vlasti prema zahtevima stanovnitva za obnovu crkvenih spomenika, to je uslovljeno izmenjenim politikim prilikama u Beogradskom paaluku i optim slabljenjem Turske vlasti. Sve to u senci samih sukoba izmeu Turaka. 1804. izbija ustanak iji je voa bio Karaore. Ustanika vrhovna vlast ustanovila je spisak zateenih opustoenih crkava Beogradskog paaluka. Bilo je 156 aktivnih, a 278 zapustelih. U vreme dok se vode pregovori i ljute borbe sa Turcima, iako uz nedostatak neimara i ljudstva, u osloboenim krajevima nastavlja se zapoeti polet graditeljstva. Sam Karaore kao visoki zatitnik i ktitor Manasije, obnavlja ovaj manastir. Zatim opravka Ravanice, 1810. crkva u Poreu. Sledei primer ustanikog stareine, u istom razdoblju stanovnici mnogih naselja podiu niz parohijskih crkava i obnavljaju manastire. U Karaorevoj Srbiji su najvaniji objekti vojna utvrenja. Veina tvrava nasleena je iz ranijih epoha, a gradili su ih Turci ili Austrijanci- Beograd, Smederevo, Ni. Beogradsku tvravu ustanici osvajaju 180 . godine. Najobimniji i najznaajniji graevinski poduhvat u Karaorevoj Srbiji je kompleks Topole, izmeu 1811-1813. Znaaj Topole lezi u tome jer predstavlja sedite vrhovnog voe ustanka. Od kamena sazidan utvreni grad, pravougaone osnove sa trospratnim kulama na uglovima. Prvo je podigao crkvu, 1811. godine, ouvan je ktitorski natpis. Uz nju je zvonik, kao etvrta kula u optem izgledu i funkcionisanju crkve. Dva velika konaka i stari drveni konak za vojnu pratnju Karaora. S.... celokupna zidarska snaga osloboene Srbije. Ipak malo vremena ostaje u celini. Pad Topole, 1813. je zapaljena Topola. Ostali su samo bedemi i kule. 1814. godine narod obnavlja crkvu kao parohiju. 1842. godine Aleksandar dolazi na prestol i obnavlja Topolu. Ali, politike prilike, dinastiki sukobi spreili su dalji razvoj varoi. Topolskom bunom iz 1877. kompleks je potpuno uniten. Sauvana je samo crkva sa zvonikom i deo konaka sa kulom.

GRADITELJSTVO U KNEEVINI SRBIJI 1815-1848 Milo je vladao do 1839, pa ponovo od 1858. do 1860. kad je i umro. Period od 1813-1818 je jako nepovoljan, vlada opte razaranje, glad, bolesti. Ipak, i pored tekih ekonomskih i drutvenih prilika deavaju se popravke nekih crkava i manastira u periodu 18151820. Na primer: zadubina Karaora u Topoli, isposnica Sv. Save u Studenici, Valjevo, Prokuplje, Beljini, Velikoj Plani. Veina novopodignutih i parohijskih crkava, sa izuzetkom nekih manastira i crkava, u periodu 1815-1820, su manje graevine srazmerno skromnih arhotektonskih oblika, od tronog materijala kakvo je drvo, naboj, pleten i erpi sa drvenim krovom pokrivenim indrom. Ove graevine su poznate kao crkve-brvnare. To su mrana i nesigurna vremena. Crkve se podiu bre i jeftinije, u skladu sa vremenom. To je delo narodnog neimarstva. Crkve su neupadljive. U predustaniko i ustaniko vreme crkve su podizane po skrovitim mestima. Prototip- stambena brvnara. Zabrana sakralnog graditeljstva od strane Turaka. To su jednobrodne graevine od hrastovine, pravougaone, ponekad zaobljena na uim stranama sa polukrunom oltarskom apsidom na istonoj strani, zatima naos, priprata i trem sa stubovima na zapadnoj strani. Naos je zasveden konitastim svodom. Zidoviizmeu stubova nosaa horizontalno se reaju hrastova brvna. Temelj je od reda krupnih kamenova. Postoje samo jedna vrata na zapadu i malo prozora. Karakteristika kako likovnog tako i prostornog izgleda je visoki strmi krov prekriven indrom. Crkve brvnare u: Brankovini, Vraniu, Velikom Jasikovu, Uveocima, Baroevcu, Velikoj Plani tj. Pokajnica, Oracu. Danas je sauvano samo 40. Razvoj crkvenog graditeljstva: Tokom 20ih i 30ih godina XIX veka su izmenjene drutvene prilike i nastupa vreme izuzetnog poleta. Politika kneza Miloa Obrenovia. Zahvaljujui njemu Kneevina se upoznaje, pored crkvenih spomenika, javlja se i graevinarstvo za javne i privatne potrebe. Isprva su to zdanja u duhu balkanske arhitekture, a zatim i zgrade izvedene u zapadnjakim stilskim shvatanjima. Polako inkorporiranje savremenog klasicistikog stila. Knez Milo je ktitor mnogih parohijskih crkava, kao i obnova manastira. Naroito posle dobijanja hatierifa 1830. godine, pod uticajem srpske arhitekture iz Podunavlja, javljaju se na zapadnoj strani zvonici, a pevnice se istiu kao posebno oblikovani prostori. U spoljnjoj obradi i pojedinim arhitektonskim elememtima kakvi su portal, prozori, venac, uzori su srednjovekovni spomenici, ali istovremeno i elementi klasicistike i barokne arhitekture. Jednobrodne, poluobliasti svod, polukruna apsida, dve manje pevnike apside. Pilastrima

podeljen naos na traveje. Na zapadnoj strani je priprata, iznad nje dvospratni zvonik. Fasade su malterisane. Kneev neimar je Hadi Nikola ivkovi. Topiderska crkva 1832-1834, jo uvek je vrsto vezana za stare srednjevekovne uzore. Na njoj se meaju srednjovekovni, barokni pa i orijentalni elementi.Majstori su Janja Mihailovi i Nikola orevi, a Hadi Nikola nadzire. Gradi se kad i konak. Jednobrodna zasvedena graevina, sa polukrunom apsidom iste irine kao naos, priprata i nad njom dvospratni zvonik. Naos ima tri traveja. Crkva ima izvuene pravougaone pevnike prostore. Friz arkadica. Uzor je manastir Vraevnica. Povezanost horizontalnih nizova sa vertikalnim elementima pilastara i mestiminim reanjem arkadica veeg raspona luka sa ........... arkadama manjeg luka- razigranost. Srazmerni prozorski otvori i dva portala. Na zapadnoj strani fasade, sem portala, nalaze se i kruni elementi: jedan neposredno iznad portala, a drugi ispod krovnog venca zvonika. Volute su loije izvedene. Bogati plastini ukras na spoljanjim lukovima oba portala- stilizovani biljni ornament. Saborna crkva u Beogradu 1836-1839. Crkvu su podigli Adam Fridrih Kverfeld i saradnik F. Dobi. 1831. godine je obnovljena Beogradske mitropolije. Crkva je trebala da bude likovni simbol pravoslavnog Beograda. Graenje crkava je tada bilo dozvoljeno. Do 96 se nije znao autor. Franc Janke je autor samo jedne prepravke. Podignuta je na mestu stare crkve. Od opeke je, gvozdene utege nose svod. Graevina juno-ugarske arhitekture. Osnova i 1/3 zvonika je barokna, sve ostalo je klasicistiko. Piramidalnost je klasicistika. Razvoj profanog graditeljstva: Proces evropeizacije i preobraaj srpske arhitekture mogu se pratiti u profanoj arhitekturi za vreme Miloeve vladavine. Tradicija i orijentalni stil (nain ivota) jo uvek preovlauju, pa uslovljavaju i arhitektonski izraz. Balkansko-orijentalni szil i polako, kasnije, upliv klasicistikih elemenata arhitekture tada razvijene Evrope. Mogu se uoiti tri tape u procesu od balkanske bondruave do evropski koncipirane zgrade. I 1815-1825 balkansko-orijentalna arhitektura, II 1825-1833 prelazna etapa i III 1833-1839 preovlauje savremeno evropsko shvatanje arhitekture. Trea faza zapoinje dobijanjem hatierifa (1830 i 1833) kojima je Porta priznala autonomiju Srbije, a Milo nasledio kneevo dostojanstvo. 1839-1848 pripremam u Miloevom periodu. Tradicija, barokno-orijentalni stil 1815-1825 Varoka arhitektura iz poetka Miloeve vladavine- balkanska bondruara. Simetrino ili asimetrino sloene osnove, prizemna ili jednospratna sa neto isturenim gornjim delom, erkerima, doksatima, drvenim tremovima, plitki krov sa indrom ili crepom.

Gospodarski konak u Beogradu iz 1818; u Kragujevcukoji je Milo eleo da je naini prestonicom 1817/20 prvi dvorski kompleks u Kragujevcu. Kneev konak, areni konak (Ljubica), ekonomske zgrade, crkva i tzv. Amidin konak (1820. Sima Milosavljevi- Patrnac, kneev prijatelj). Ostao Amidin konak i Kneev konak koji je prema sauvanim podacima mogao da bude primer ostalim konacima. Reprezentativne gradske kue poetkom dvadesetih godina podiu pojedini predstavnici trgovakog stalea. Takvi su Naum Iko, kneev trgovaki konzul, po nalogu kneza Miloa je izgradio Kafanu ? i Ikovu kuu. Podignute su jedna do druge 1823. godine u duhu tradicionalnog balkanskog neimarstva. Prizemlje i prvi sprat su simetrino postavljeni erkeni. Ikova i jedan mali erken u sreditu. Neto skromnije varijante profanih zgrada podiu trgovake porodice, koje su imale dvostruku tj. zajedniku namenu: stambenu i trgovaku. Radul Begov konak u Zajearu, bondruna konstrukcija sprata, Manakova kua u Beogradu iz 1830. ima unutranje stepenice koje povezuju obe etae i drveni trem gore, sa dvorine strane. Manastirski konaci tokom 20ih i 30ih godina u Ljubostinji, Rakovici, Deanima, Studenici, Blagovetenju Rudnikom. Konak u Vraevnici tj. Baba Vinjin konak iz 1825, to je Miloeva majka. Hanovi, drumske kafane. Prelazni period 1825-1830/33 Konak kneginje Ljubice u Beogradu najpotpunije odraava prilike u prvom razdoblju Miloeve vladavine. Vrhunsko graditeljsko delo i logian ishod arhitektonskog oblikovanja zasnovanog na domaoj graditeljskoj tradiciji. Nalazi se u Istorijskom jezgru starog Beograda. Ovde su ve bile graevine koje predstavljaju Miloevu vlast i srpski narod, kao to su Gospodarski konak, Narodna kancelarija, Magistrat, Mitropolija. Gradio ga je Hadi Nikola ivkovi. 1830. godine se uselila Ljubica sa decom. Trebao je da bude reprezentativni dvor srpske vladjue kue, ipak je Topider zvanina rezidencija, a on se gradi u to vreme. Smetena u slobodnom prostoru, ima tri nivoa. U jezgru je drveni bondruk sa uobiajenim elementima, a spolja je omalterisana. Tradicionalno centralno, prostorno reenje. Zatvorena i simetrina kompozicija. Dva simetrina stepenita unutra vertikalno spajaju horizontalne planove. Novi duh shvatanja u arhitekturi je donekle vidljiv u spoljnoj nemirnoj silueti, barokizovanoj graevini. Izlomljeni krov, visoko dimnjaci, centralno kube. Kompleks u Topideru iz 1830. Postupno, ali sigurno usvajanje evropskog arhitektonskog prostornog reenja. Konak, Crkva Sv. Apostola, Crkveni konak, Vojni magacin, Tabakana, i druge

radionice. Meavina balkansko-orijentalnih i evropskih elemenata vidimo u meanju graevinskih postupaka. Bondruna konstrukcija je tradicionalna i kamen i opeka u materijalu je evropska. Doktorova kula u Beogradu iz 1824. Vito Ranita je pokuao da uskladi tradicionalno umee graditelja sa vlastitim potrebama evropskih navika. Nema doksata i tremova. Spomenici graeni u duhu evropskih arhitektonskih shvatanja 1830/33-1839 Dobijanje hatierifa iz 1830 i 1833 predstavlja okretanje srednjoevropskoj arhitekturi i kolovanim ininjerima i arhitektama. Cvetko Rajai preko svog konzula pokuava da dovede iz Bea nekog kolovanog arhitektu. Sauvan je projekat Miloevog dvorca u Kragujevcu iz 1833. Moe se zakljuiti da je dvor zamiljen kao reprezentativna zgrada, sa asimetrinim centralnim gabaritom, centralni ulaz, trouglasti timpanon. Miloevi planovi po dobijanju hatierifa bili su ambiciozni- dokument palata u Smederevu. Obino se smatra da je umurkana zapravo Beogradska Carinarnica, na Savskom pristanitu, zapravo prva graevina u Beogradu izvedena u zapadnjakom stilu 1834/35 po planovima Cvetka Rajovia i Franca Jankea. Dve prostrane prostorije u koje se ulazi iz sredinjeg hodnika. Fasadu prizemlja inile su arkade od 11 polukrunih lukova. Na spratu prozori, a na sredini vrata sa balkonom i trouglastim timpanonom. Iz 1836 potiu velika kasarna na Savamali i zgrada Nacionalnog Sovjeta. U etvrtoj deceniji poinju da se podiu stambene kue u centru. Podiu ih najblii Miloevi saradnici od 1833-1842. To su: Kua Cvetka Rajovia je moda delo Franca Jankea. Doslednost savremenoj srednjeevropskoj arhitekturi pokazuje sistem zlatnog preseka, klasicizam, horizontalno podeljene fasade na tri dela: sokl, sredinji deo gde su prozori odeljeni pilastrima i friz sa krovnim vencem. 1867-1945 je bila pedagoka ustanova, kasnije preureena u Pedagoki muzej. Konak Tane Vuia-Periia. Tako su je zvali Beograani zbog veliine. Vertikalna podela pilastrima i ugaonih rustinih polustubaca. 1872. je prepravljena. Simetrini otvori, balkon. Ispod prozora, tenasice- motiv balustrade. Timpanoni iznad prozora. Jevremova kua, pokazuje istaknuti centralni nizalit sa tri polukruna prozora, i trouglastim timpanonom na krovnom delu. Carinarnice, mehane, pivare, kole pokazuju takoe proces evropeizacije na njima kroz arhitektonsko oblikovanje. 1835. je izdat akt za podizanje kola ime su dati tipizirani planovi. Staro zdanje, kasnije hotel Kod Jelena iz 1841.