EDICIJA SANSKI MOST KNJIGA II

ODBOR ZA PRIPREMU EDICIJE

Ahmet KADI (predsjednik), Zdravko ADAMOVI, Esad ALAGI, Ivica Al1 LIJA, Milenko BASIC, Suad BISEVI, Rade BRKI, Mihajlo BJELOVUK, Harno EHAJI, Mile CAVLOVI, Milan DALJEVI, Petar DODIK, Mio DOSENOVI, Olga DOSENOVI, uro UREVI, Duan URI, Stojanka ERCEG MIUATOVI, Smail HADIAHMETOVI, Mehmed HAD2IMEHME- DOVI, Muhamed HADISELIMOVI, Milan INI, Slobodan INI, Milka JAKSI, uro KARANOVI, Stana KNEEVI, Obrad KONDI, Smajc KORLAT, I Milan KRAGULJ | Uro KUKOLJ, Slavko MAJKI, Stojan MAKIC, Zvonko MERSA, Stojan Stojanda MILINOVI, Milan Milani MILJEVI, Milan Miuka MILJEVI, Milan MILJU, Ibrahim PASAGI, Mihajlo PEJI, urin PREDOJEVI, Zdravko PROSI, Duan RADI, ore SREDI, Mirko STANI, Obrad STUPAR, Gojko SIKMAN, Lazar SUSNICA, uro TRKU- UA, Obrad VOKI, Jovan D. VIDOVI, | Petar VOJNOVI Mirko VRANI, Duan Dule VUKI, ura VUKOVI, Jovo VULIN i Petar ZORI.

REDAKCIJSKI ODBOR

Mio DOSENOVI (predsjednik), Harno EHAJI, Petar DODIK, Mehmed HADIMEHMEDOVI, Milan INI, Stojan MAKI, Mirko VRANI i Nali REDI (odgovorni urednik).

Recenzenti: Milan INI, dr Duan LUKA i Stojan MAKI.

Redaktori: Slavko ODI, Ivan MATOVI i Esad TIHI.

Lektor: edomir RADOJI

BRANKO J. BOKAN

SREZ SANSKI MOST U NOB

1941-1945. GODINE

Skuptina optine Sanski Most, 1980. godine.

Na prijedlog Optinskog odbora SUBNOR-a, a uz podrku drutveno- -politikih organizacija, Skuptina optine Sanski Most polovinom 1970. godine donijela je odluku da se pristupi organizovanju istraiivanja, prikupljanja i obradi istorijske grae za knjigu Srez Sanski Most u NOB 19411945. godine.

U cilju izvravanja ovih zadataka izabran je Odbor za pripremu edicije, a Odbor je odluio da ovaj veliki posao povjeri Branku J. Bokanu, publicisti iz Bihaa.

Na prijedlog Odbora za pripremu edicije Skuptina optine je 18. avgu- sta 1973. imenovala Ureivaki odbor, kojem su postavljeni zadaci da orga- nizuje poslove na prikupljanju grae, da usmjerava autora i njegov rad, da organizuje suradnju sa svim zainteresovanim i posebno sa saradnicima, da obezbjedi to svestraniju ocjenu situacije, dogaaja, odnosa i aktivnosti boraca i drugog stanovnitva ovog kraja u toku NOB.

Autor je u toku istraivanja, sreivanja i obrade prikupljene grae utvrdio da samo za pisanje istorijata perioda do jula 1941. godine ima grae za jednu knjigu, pa je prva knjiga monografija Optina Sanski Most, dio / do jula 1941. godine napisana i objavljena 1974. godine.

Odbor za pripremu edicije zajedno sa Redakcijskim odborom kasnije je ocijenio obim i sloenost ovih zadataka, bogatstvo dogaaja i raznovrsnost i irinu aktivnosti u toku NOB na ovom podruju, pa je onio odluku da se napie druga i trea knjiga Srez Sanski Most u NOB 19411945. godine.

Redakcijski odbor imenovao je 1973. i tri recenzenta, meu kojima i doktora Nikolu Babia, koji su imali zadatak da vre dopune, ispravke i provjere autentinost podataka itd. Doktor Nikola Babi je 1976. zamolio da se oslobodi dunosti zbog prezauzetosti, to je uvaeno. Poslije toga Redakcijski odbor je imenovao za redaktora Slavka Odia, publicistu iz Beograda, koji je vrio usklaivanje i redigovanje grae iz 1941. i dijela iz 1942. godine, ali koji, takoe, zbog zauzetosti i ogranienih rokova nije mogao nastaviti rad na drugim sveskama. Radi popune mjesta jednog recenzenta Redakcijski odbor je 1978. godine imenovao doktora Duana Lukaa, a 1979. za redaktore Esada Tihia, Momira Kalema i Ivana Matovia, te za odgovornog urednika Naila Redia.

Redakcijski odbor zajedno sa saradnicima, a uz neposrednu saradnju s predsjednikom Odbora za pripremu edicije, te sa Udruenjem Saveza bo

raca NOR-a, izvravao je redovno svoje zadatke: ostvarivao koncepciju i plan edicije, zauzimao je jedinstvene stavove o svim bitnim drutveno-politikim, organizacionim i drugim pitanjima, usmjeravao rad autora, recenzenta, redaktora i drugih saradnika. Takav rad Redakcijskog odbora omoguio je temeljitije istraivanje, svestraniju obradu dokumentacije i pojedinih tema. Redakcijski odbor je posebno insistirao da se autor ogranii na teritoriju sreza Sanski Most, ali da obrauje i one dogaaje i aktivnosti koji su neposredno uticali na zbivanja na sanskom podruju, da opisuje politike i druge pripreme za oruanu borbu da konkretno obradi uee u NOB svih sredina, drutvenih struktura, naroda i narodnosti i obuhvati sve to je od znaaja za razvitak NOR i socijalistike revolucije u ovom kraju, da konkretno prikae masovno uee stanovnitva u revoluciji, poev od pojedinih sela i naselja do optina, sreza i djelimino okruga.

Na osnovu prikupljene potpunije grae za sva podruja sreza Sanski Most bilo je mogue da se u rukopisu druge i tree knjige obuhvati sve to je od znaaja i sauva od zaborava, da bi stanovnici optine Sanski Most i drugi imali mogunost da se potpunije i konkretnije upoznaju s veliinom doprinosa stanovnitva biveg sanskog sreza u NOR-u. Na osnovu ovako iroko obraene grae i korienja provjerenih sjeanja, autor je bio u mogunosti da uz pomo recenzenata i Redakcijskog odbora iznese istorijski pregled NOB-e u ovom srezu. To je postigao koristei se primarnim izvorima, originalnim dokumentima, ali i bogatom memoarskom graom, uz redovno provjeravanje tanosti podataka. Autor je cjelokupnu istorijsku grau kritiki razmatrao i provjeravao, sluei se, pri tome, kompletnijim naunim aparatom, podacima o izvorima, i napisao vrijedne knjige, uz potrebnu dokumentaciju i analize.

U prikupljanju i provjeravanju grae autoru su pruili veliku pomo lanovi Redakcijskog odbora, mnogi akteri dogaaja u NOR koji su svestrano i stalno provjeravali sve koncepte teksta i uticali da se pribavi to potpunija dokumentacija. Na ovom poslu poseban doprinos dao je Optinski odbor SUBNOR-a, u saradnji s mjesnim udruenjima SUBNOR-a, koji su pored ostalog, anketirali i konsultovali se s preko 500 stanovnika naselja optine, uglavnom aktera pojedinih dogaaja i tako autoru pruili poetni materijal o svakom naselju.

Autor je u ovom vremenu i ranije anketirao oko 300 uesnika NOR i vie puta, to je znatno doprinijelo svestranijoj obradi mnogih pojedinosti koje su od znaaja za puni prikaz razvoja dogaaja u NOR.

Odbor za pripremu edicije, uz pomo Optinskog odbora SUBNOR-a i mjesnih udruenja, omoguio je da se autoru stave na raspolaganje i spiskovi svih poginulih boraca, nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine i ivih boraca i uesnika NOR, te rtava faistikog terora. Ovi spiskovi omoguili su da se dokumentuje i sauva od zaborava uee pojedinaca u NOR-u, ali i da se istakne masovno uee i doprinos stanovnitva optine Sanskog Mosta u narodnooslobodilakom ratu.

Redakcijski odbor je miljenja da je uspjeno zavrio obimne i sloene zadatke organizovanja i istraivanja, obrade i pisanja ove znaajne edicije, koja predstavlja najljepi spomenik uesnicima NOR-a i dokumenat o velikim ljudskim i materijalnim rtvama, ali i pobjedama svih naih naroda i narodnosti ovoga kraja u oslobodilakoj borbi.

I pored uloenog truda, ne mislimo da smo u svemu uspjeli. Tako, na primjer, nisu ire obraeni podvizi pojedinih istaknutih obinih boraca, omladinki i omladinaca, nisu raene Seme pojedinih djejstava, a zbog obim- nosti teksta nije bilo mogue objaviti registre linih imena, geografskih pojmova i vojnih jedinica.

Ove knjige svojim bogatim sadrajem podsjeae sadanje i budue generacije na veliinu pobjede, ali i rtve koje su nai narodi i narodnosti vodnijeli da bi pobijedili sve okupatore i njegove sluge, sve izdajnike i ivjeli u novoj, slobodnoj, socijalistikoj Jugoslaviji.

Redakcijski odbor odaje priznanje autoru za savjesno izvrene obaveze, za obiman rad i zalaganje, posebno u istraivanju i prikupljanju istorijske grae, vrenju novih provjera, dopuna, ispravki u pisanju ovih knjiga, odaje priznanje strunim saradnicima, recenzentima, redaktorima, odgovornom uredniku, koji su doprinijeli u velikoj mjeri da se obezbijedi autentinost podataka, ovi provjere i dopune, da bi knjige u to veoj mjeri odgovorile veliini djela koje je stanovnitvo sreza Sanski Most ostvarilo u NOB.

Redakcijski odbor zahvaljuje i svim anketiranim uesnicima NOR, a posebno lanovima Odbora za ediciju i drugim uesnicima u ovom radu kojih vie nema meu ivima, koji su svojim radom pridonijeli da edicija u cjelini bude potpunija i bolje napisana.

Redakcijski odbor se zahvaljuje Skuptini optine Sanski Most, dru- tveno-politikim i drutvenim organizacijama i Optinskom odboru SUB- NOR-a, koji su pokazali razumijevanje za ovaj sloen i znaajan posao i svestrano se zaloili i omoguili da se ostvari viegodinji poduhvat, iji su rezultati tri obimne i vrijedne knjige.

Sanski Most, 22. januara 1980. godine

REDAKCIJSKI ODBOR

I Vojno - politika situacija i pripreme ustanka

1. VOJNO-POLITICKA SITUACIJA

Poslije kapitulacije Jugoslovenske vojske (17. aprila 1941. godine) osvajai su izmeu sebe podijelili teritoriju Kraljevine Jugoslavije. Jedan dio Slovenije je prikljuen Treem Rajhu, a drugi Italiji. Baku, Baranju, Meu- murje i Prekomurje okupirala je Maarska. Podruje Suaka s ostrvima u Hrvatskom primorju (izuzev Paga), Dalmacija od Splita do Novigrada i ostr- va (izuzev Braa i Hvara) pripojeni su Italiji i predstavljali su takozvanu Prvu okupacionu zonu. Ostala podruja Hrvatske i teritorija Bosne i Hercegovine uli su u sastav kvislinke ustake Nezavisne Drave Hrvatske (NDH). Podruja koja su se nalazila izmeu Prve zone i demarkacione linije, koja je dijelila interesna podruja Njemake i Italije, nila su tzv. Drugu i Treu okupacionu zonu. Druga zona je bila juno od planine atora i Plitivikog Ljeskovca, a podruja sjeverno od njih inila su Treu zonu. U njoj su bili, pored ostalih naselja, gradovi: Drvar, Bosanski Petrovac, Klju, Biha, Bosanska Krupa, Cazin, Velika Kladua i Sanski Most. U Prvoj zoni sva vlast je bila organizovana po uzoru na onu u Italiji, u Drugoj zoni (demilitarizo- vanoj) civilna vlast je bila NDH, a vojna italijanska. U Treoj zoni sva vlast je preputena NDH, a italijanske trupe, dok su se u njoj nalazile, samo su obezb jedi vale okupaciju.

Ua Srbija je imala poseban okupacioni reim. Banat je bio prikljuen uoj Srbiji, ali su pripadnici njemake nacionalne manjine (folksdojeri) preuzeli na tom podruju svu vlast u svoje ruke. Dio Srbije i Kosova i vei dio Makedonije okupirala je Bugarska. Italija je anektirala Boku Kotorsku, a ostalo podruje Crne Gore proglasila je Nezavisnom Crnom Gorom u sastavu Kraljevine Italije. Kosovo, Metohiju i zapadnu Makedoniju Italijani su prikljuili okupiranoj Albaniji i stvorili kvislinku Veliku Albaniju.

Bosna i Hercegovna su demarkacionom linijom bile podijeljene izmeu Njemake i Italije na dva okupaciona podruja. Demarkaciona linija je ila

9

od Velike Klaue, juno od Bosanskog Novog, sjeverno od Sanskog Mosta, preko Bronzanog Majdana, dpova, Donjeg Vakufa, Bugojna, ita, Zec-pla- nine, Ivan-planine, Bjelanice, Treskavice, pa na istok preko Jahorine i Drine do Rudog na rijeci Limu.1

Njemaka i italijanska okupacija nisu predstavljale samo poetak bespotedne pljake naih naroda ve i poetak njihovog planskog raseljavanja, denacionalizacije i brojanog smanjivanja fizikim unitavanjem. Kao orue u ispunjavanju ovih planova trebalo je da poslue domai fiisti. Kako su i faizam i nacionalizam bili ideoloko-politika osnova ustatva, a nacionalizam, ovinizam i vjerska netrpeljivost potka te osnove ustatva i njihove Nezavisne Drave Hrvatske, kvislinzi su samo pogoravali optu situaciju, najavljujui ve prvih dana okupacije da e dani koji slijede biti sve tei i sve traginiji.

Ve prvim naredbama ustakih vlasti Jevreji, Cigani i 1,300.000 Srba u Bosni i Hercegovini i oko 600.000 u Hrvatskoj stavljeni su van zakona. Odvoeni su na prisilne radove u mjestu ivljenja i blioj okolini. Ruene su pravoslavne crkve, a jevrejske sinagoge pretvarane u magacine i javne kue. Srbima i Jevrejima oduzete su trgovinske, zanatske i druge radnje. Zabranjen im je ulazak u javne ustanove i lokale i kupovanje ivotnih namirnica u trgovinama. Zabranjena je upotreba naziva Srbi, pa su Srbe nazivali grko- istonjaci. Zabranjena je i upotreba irilinog pisma, pa su odmah uklonjeni svi irilini natpisi. Srbima je zabranjeno naputanje mjesta boravka, a u njemu im je ogranieno kretanje. Radio-aparati, foto-aparati, dvogledi, a i sve oruje (ukljuujui i lovako), bili su im oduzeti. Srpske porodice su iseljavane i protjerivane u Srbiju. Poela su prva ubijanja Srba i Jevreja.2

ORGANIZOVANJE USTAKE VLASTI U SANSKOM SREZUI PRVI OTPORI

U vrijeme aprilskog rata 1941. godine u Sanskom Mostu se nalazila relejna stanica Jugoslovenske vojske (oko 150 vojnika) pod komandom jednog potpukovnika. Kada je saznao za prodor Nijemaca u Zagreb i proglaenje NDH, i vidio odstupanje nekih jedinica Jugoslovenske vojske, potpukovnik je pozvao grupu poznatijih graana, obavijestio ih o situaciji, predloio da formiraju odobr od predstavnika svih nacionalnosti, izaberu starjeinu odbora i odravaju red dok ne stignu neprijateljske jedinice. To je iskoristio Luka Miniga, gostioniar, zakleti ustaa od 1935. godine, i odmah se nametnuo na elo tog odbora.

im su vojnici relejne stanice otili u Klju, nekolicina proustaki nastrojenih graana formirala je svoj ustaki Narodni odbor, u/koji su uli: Mile Ljevar, trgovac iz Sasine, dr Josip Cerjan, advokat iz Sanskog Mosta, Martin Macan, predsjednik Sreskog suda, dr Ibro Ibrahimpai, sudija Sres-

1 Ferdo ulinovi: Okupatorska podjela Jugoslavije, Vojno-izdavaki zavod (VIZ), Beograd, 1970. godina.Pero Moraa: Jugoslavija 1941, izdanje Instituta za savremenu istoriju Beograd, 1951. godineOpirnije podatke o demarkacionoj liniji vidi u autorovom radu: Sanski Most,I dio, Kultura, Beograd, 1974, strana 268269.

* Dr Duan Luka: Ustanak u Bosanskoj krajini, izdanje VIZ Beograd, 1967. godine, str. 5657.

10

kog suda. Luka Miniga, gostioniar, Himzo Pai Rei, trgovac, Juso Tali, obuar, Mile Ljuji, seljak iz Sasine, Nikola Toji, upnik iz Stare Rijeke, fra Ante eremet iz Sanskog Mosta, fra Luka Tei iz Sasine, Ante Banovi, gostioniar iz Sanskog Mosta i Osman ehaji, pekar iz Sanskog Mosta. Dr Josip Cerjan je u ime ovog odbora preuzeo Sresko naelstvo od tadanjeg naelnika Dragoljuba Popovia, koji je odmah nakon predaje dunosti otputovao u aak, odakle je bio rodom. Odbor je poslije preuzimanja vlasti odrao sjednicu, na koju je pozvao i neke graane. Zatim su otili u crkvu, gdje su fratri odrali misu zahvalnicu.3

Ovaj ustaki odbor je 15. aprila organizovao doek prve njemake jedinice istureni odred 132. pjeadijske divizije) i u njihovu ast istog dana priredio sveani prijem.

Ve 18. aprila 1941. godine ustaki odbor je formirao Katarsko poglavarstvo sanskog sreza. Za prvog predsjednika postavljen je dr Josip Cerjan, a Himzo Pai Rei preuzeo je od Daferbega Bievia dunost gradonaelnika.

Poslije preuzimanja vlasti ustae su smijenile i naelnike optina (predsjednike optina) i svugdje, izuzev u Luci-Palanci, postavili su predsjednike svoje pristae. U Luci-Palanci su za predsjednika Optine htjeli da postave Tomu Cvitkovia, uglednog Hrvata iz Bonjaka, ali je on odbio da primi tu dunost, smatrajui da u optini s ogromnom veinom Srba predsjednik treba da bude Srbin. Cvitkovi i jo neki su tada predloili da se za naelnika Optine postavi Pero Batoz, trgovac i kroja, ili Mile Topi, preduzima. Ustake vlasti su postavile Peru Batoza, koji je nerado primio tu dunost.4

Organizovanje ustake vlasti na sanskom srezu je teklo prilino sporo, jer ustae na podruju ovog sreza odranije nisu imale nikakvog politikog uticaja, pa zato ni dovoljno svojih ljudi koji bi znali i umjeli organizovati vlast, kako je to rukovodstvo ustaa u NDH eljelo.

Uspostavljenje i konsolidaciju ustake vlasti ometalo je i to to su Srbi bili najbrojniji stanovnici sreza, a ustae su sve svoje akcije usmjerile upravo protiv njih. Prema popisu stanovnitva od 1931. godine i priblinom proraunu prirasta stanovnitva u razdoblju od 1931. do 1941. godine, poetkom 1941. godine u sanskom srezu je ivjelo oko 38.100 Srba (57/o), oko 18.650 Muslimana (28,32/o), oko 9.040 Hrvata (13,73/o) i oko 79 Jevreja (0,07%); ukupno 65.860 stanovnika.

Prema podacima prikupljenim za ovu ediciju u sanskom srezu 1941. godine u Otiu, Bojitu, Jelainovcima, Grodanovcima, Bosanskom Milanov- cu, Dabru, Dedovai, Gornjoj i Donjoj Majki-Japri, Kozinu, Gornjem i Donjem Lipniku, Slatini, Potkraju, Glavici (Predojevia), Miljevcima, Pratali- ma, Dugim Njivama, Suhai, Mrkaljima, Hadrovcima, Podlugu, Koprivni, Usorcima, Gornjoj i Donjoj Tramonji, Gornjoj i Donjoj Kozici, Podovima i Ilidi (30 sela) ivjeli su sami Srbi; u Okreu, Vru, Modroj, Gornjem i Donjem Kamengradu, Zenkoviima, Hrastovu, Vrhpolju i Demievcima (devet sela) ivjeli su samo Muslimani; u Staroj Rijeci, Sasini i krljevitoj (tri se-

s Podaci o Sanskom Mostu, memoarska graa, str. 10, u arhivu Optinskog odbora Saveza udruenja boraca narodnooslobodilakog rata Sanski Most (u daljem tekstu: OO SUBNOR SM).

* Kazivanje Mie Doenovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, decembra 1975. godine.

I11

la) ivjeli su samo Hrvati; u Halilovcima, Skucanom Vakufu, Naprelju, Gorici, Husimovcima i Tomini (est sela) ivjeli su Muslimani i Srbi; u Krkojev- cima, Kasapnici, Bonjacima, Luci-Palanci, Marinima, Garevicama, Batkov- cima, Ovanjskoj i Kruharima (devet sela) ivjeli su Hrvati i Srbi; u Kljev- cima, Zdeni, Budimli-Japri, Fajtovcima, Lukavici, Podvidai, Brdarima, aplju, Pobreju, Poljaku, Sehovcima, Trnovi, Starom Majdanu, Devaru, Otroj Luci, Kijevu, Luanima (17 naselja) i u gradu Sanski Most vjeli su Muslimani, Srbi i Hrvati; Jevreji su ivjeli samo u Sanskom Mostu i jedna porodica u Luci-Palanci.

Ve krajem aprila smijenjen je dr Josip Cerjan s dunosti kotarskog predstojnika i na njegovo mjesto postavljen advokat dr Ante Merkadi. U to vrijeme svi dravni slubenici su moral da poloe zakletvu novoj dravi. Inenjer Drago Nedimovi je odbio da poloi zakletvu, pa su ga ustae otpustile iz slube i u masovnom pokolju meu prvima uhapsile i abile. U junu 1941. godine opet je dolo do smjene: za kotarskog predsjednika je postavljen ustaa Ivica Simeon, pravnik iz Banjaluke, koji je na toj dunosti ostao do poetka 1943. godine.

Kada je formirana ustaka organizacija u Sanskom Mostu i nekim selima, dotadanji ustaki odbor je postao njeno kotarsko rukovodstvo, koje se sastajalo prilikom priprema svakog krupnijeg ustakog poduhvata protiv srpskog i jevrejskog stanovnitva.

Ve u aprilu 1941. godine iz andarmerije su otputeni svi Srbi. Meu prvima smijenjen je uro Vezmar, vrilac dunosti komandira andarmerij- ske stanice Sanski Most. Za komandira je postavljen dotadanji andarm Be- ir Durakovi. Od tada su se andarmi zvali orunici. Broj im je znatno povean, pa su uz ustae i policajce postali glavni oslonac ustake vlasti, a neto kasnije i izvrioci zloina u sanskom srezu.

Jedan od prvih zadataka organa ustake vlasti bilo je razoruavanje pripadnika Jugoslovenske vojske koji su uspjeli da izbjegnu zarobljavanje i vrate se u rodni kraj. andarmi i ustae su vrili pretrese sela i gradskih naselja radi oduzimanja oruja i vojne spreme i pri tome sprovodili nasilja nad mirnim stanovnitvom. Skala njihovih represivnih mjera i terora nad Srbima i Jevrejima proirila se od ikaniranja i prijetnji do ucjenjivanja, a zatim i postavljanja ustakih kontrolnih organa, tzv. komesara, u trgovake radnje Srba i Jevreja.

Sve vei teror ustaa nad Srbima i Jevrejima pratila je bjesomuna ovinstika, antisrpska i antijevrejska propaganda, pa su vrlo brzo uslijedili i zloini: ubistva nedunih ljudi najprije u selu Kijevu i Sanskom Mostu maja 1941. godine, a prvih dana avgusta i strahoviti pokolj Srba.

Ustake teroristike mjere iz dana u dan pogoravale su situaciju u Bosni i Hercegovini. Nije trebalo dugo ekati da ustae ponu teka zlodjela i ubistva. To je dovelo do prvih otpora radi spaavanja golih ivota, najprije u sanskom srezu prvih dana maja, a zatim u Hercegovini poetkom juna 1941. godine.

Prvih dana maja 1941. godine u Sanskom Mostu je dolo pet ustakih policajaca iz Zagreba i deset pripadnika ustakog voda Ante Starevi, sta- cioniranog u Prijedoru.5 Dolazak ovih dviju ustakih grupa u Sanski Most

* Izvjetaj Zapovjednika dijelova hrvatske vojske u Bosanskoj krajini o borbama kod Sanskog Mosta, od 11. maja 1941. godine, Arhiv Vojno-istorijskog instituta (u daljem tekstu VII) k.84 br. reg. 39/11.

12

ohrabrio je naoruane mjetane i ustae koji su zajedno s policajcima i pridolim ustaama krenuli u najblia srpska sela da toboe prikupljaju oruje, vojniku odjeu i obuu. Grupa ustaa je 4. maja dola u Srpsko Ki- jevo, zaselak Kijeva, udaljen 78 km jugoistono od Sankog Mosta. Uli su u kuu trgovca Veljka Stojanovia, ucjenjivali ga i uzimali to su htjeli bez plaanja.6

U ponedjeljak 5. maja, prvog majskog pazarnog dana u Sanski Most je, po obiaju, dolo dosta seljaka. Ustae i andarmi su toga dana, kao i ranijih, skidali s ljudi dijelove vojnike opreme koju su pojedinci imali na sebi. Jedna ustaka patrola dola je do gostionice Novaka Radia i pred njom uhapsila Raj ka Stojanovia; pri pretresu ustae su kod Rajka nale pitolj, pa su ga odmah poele zlostavljati odvodei ga u zatvor, u andarmerijsku stanicu.

MAJSKI OTPOR STANOVNITVA TRAMONJE I OKOLINE

urevdan je bio krsna slava nekih porodica u Kijevu i Tramonji. Ustae su to znale, pa je toga dana nekoliko njihovih grupa dola u Srpsko Kijevo. Zalazili su u kue, prevrtali sofre, zlostavljali ukuane i njihove goste, gazili slavske svijee i lupali sue. Ucjenjivali su ura Domazeta, traili novac i onda mu zapalili kuu. Od ucjene i maltretiranja nije poteen ni teko bolesni Dane Kovaevi, a isto tako i Mile erani, kome su uzeli nekoliko vrea ita. Uhapsili su Marka Kondia Miladinovia, koji je ustaama priznao da kod kue, ispod balvana, ima nekoliko puaka i neto municije. Ustaka patrola ga je odmah povela do njegove kue, koja se nalazila ispod istih starana, na granici izmeu Kijeva i Tramonje. Kada je patrola s Markom Kondiem stigla do njegove kue, na nju je iznenadno... iz oblinjih kua... otvorena puana vatra.7

Dok su seljaci, okupljeni pred crkvom, razgovarali o ustakim zlostavljanjima nevinih ljudi izvrenim dan ranije, dotrao je Milo Devi iz zase- oka Gorana, na kraju Tramonje prema Kijevu. Preplaen prvim vijestima o zlostavljanjima koja su ustae poele da vre u srpskom zaseoku sela Kijeva, on je povikao: Ljudi, ima li iko ovdje oruje? Eno ustae sve pobie! uvi to Milo Kondi, Marinko Basta, Mile Dardi, Milo Slijepevi i Savo Bodiroa8 odmah su odluili da odu kuama po skriveno oruje i da se to prje nau na Kijevskoj gori, umi izmeu sela Kijeva i Tramonje, kuda bi ustae morale proi ako odlue da produe u Tramonju. Jo neki pojedinci, zateeni kod crkve, odjurili su kui po oruje, a veina se razila bez cilja. Za manje od jednog sata reena petorica su dotrala na ivicu Kijevske gore.

Osim izvora navedenih u napomenama, za obradu sukoba s ustaama i borbama s Nijemcima u Kijevu i Tramonji, 6, 7. i 8. maja 1941. godine, koritena su i kazivanja Miloa Slijepevia, Zorana Bjelanovia, Rajka Borenovia, Jove Vulina, Milana Miuke Miljevia, rukopis Milana D. Samardia, zatim podaci koje je prikupila Sofija Praa Veljovi i podaci o Tramonji, Kozici i Kijevu koje su prikupile grupe uesnika NOB iz ovih sela za ovaj rad.

7 Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.8 Ustae su poetkom avgusta 1941. godine uhvatile Miloa Kondia i ubile ga u Sanskom Mostu; Marinko Basta, Mile Dardi i Savo Bodiroa su uestvovali u NOB.

na oko 300 do 400 metara od kue Marka Kondia. Zalegli su za oborenu bukvu i ekali. Nakon kraeg vremena iz Kijeva (zaselak Barici) krenula je grupa ustaa pjevajui i pucajui i dola do kue Marka Kondia. S ustaama je bio i uhapeni Marko Kondi, kojeg su ustae vodile njegovoj kui na kraju sela, prema Tramonji, da im pokae gdje ima skriveno oruje. Petorka u zasjedi nije ga prepoznala, ali su vidjeli da su ustae poele zlostavljati ukuane. Naoigled svih napali su Markovu snahu. Tada je petorka u zasjedi otvorila vatru na ustae, koje su odmah pustile enu i pobjegle. Sa sobom su poveli i uhvaenog Marka Kondia i njegovog brata ura. Poto se udaljila i izbjegla neposrednu opasnost etvorica uniformisanih ustaa, i nekoliko ustaa-civila iz sela Kijeva, koji su im se ve ujutro pridruili, zauzeli su zaklon, oekujui pojaanje. Jedan od ustaa je sproveo uhapenog Marka i ura Kondia prijekim putem u Sanski Most.

Kada su se ustae povukle od kue Marka Kondia, i petorka je napustila zasjedu. Otili su u Tramonju da ruaju. Na poloaju prema ustaama nisu nikoga ostavili.

Pukaranje na kraju sela i vijest da je grupa seljaka odbila ustae od sela izazvala je meu ljudima u Srpskom Kijevu i Tramonji uznemirenost i uzbunu, ali i odlunost mnogih da pomognu onim to odbie ustae od sela. Poeli su se iskupljati sa svih strana, a pristigli su mnogi i iz susjednih sela. Poneko je imao puku, poneko lovaku puku, a najvie njih samo ro- gulje, sjekiru, kolac ili vojniki bode.

Vid akovi,9 odvaan i cijenjen seljak, poeo je da sreuje pobunjene seljake i da upuuje pojedince ili grupe na odreena mjesta. Na dijelu poloaja to su inili Milo Kondi, Vaso Dejanovi10 i jo neki odvaniji ljudi, koji su sluili bivu Jugoslovensku vojsku. Tada je stigao i ore Sulji, kalu- er iz manastira Gomjenice. Na poloaju se pojavio i avijatiarski porunik Milan M. Borenovi,11 pokuavajui da ubijedi seljake da ne idu u borbu, ali ga je brat Trivo, radnik, otjerao i s pobunjenim seljacima zaposjeo poloaje.

Na poloajima od Javorove kose do Lisine, prema selima Kijevu i Tomi- ni, u duini preko dva kilometra, najvie se pobunjenih seljaka nalo u podruju kote 536 i prema kui Marka Kondia.

Na urevdan je bio pretuen i Nikola Gogi iz Tramonje. On je toga dana upao u ruke ustaa iz Kijeva. im su ga uhvatili, ustae su poele da ga tuku, a s muenjem su nastavile i u podrumu kue Crnkovia. Kasnije su se ustae hvalile kako su uhvatile jednog etnika i dobro ga pretukle. Kad je uo ustako hvalisanje, Abid Kurbegovi,18 radnik iz Kijeva, poao je do kue Crnkovia da vidi ko je taj etnik. im je uao u podrum, prepoznao je Nikolu i energino traio da ga puste, govorei da je to poten ovjek. Ustae su tada pustile Nikolu. On se jedva dovukao do Tramonje, gdje je

8 Vid akovi je uestvovao u NOB od 1941. godine, postao lan KPJ, a poginuo kao politiki komesar ete prilikom napada na Tuzlu 1943. godine.

Vaso T. Dejanovi, nosilac Partizanske spomenice 1941, umro januara 1979. godine.

Milan M. Borenovi, avijatiarski porunik, avgusta 1941. godine je sa jo osam ljudi iz Tramonje otiao na rad u Njemaku. Poslije drugog svjetskog rata je iz Njemake otiao u Ameriku.

18 Abid Kurbegovi, umski radnik, uestvovao je u NOB, umro 1978.

naiao na pobunjene seljake i isprao im ta mu se dogodilo u susjednom selu.

Poto su seljaci u Kozici, Haziima, Stratinskoj, Obrovcu i jo nekim susjednim srpskim selima banjalukog i prijedorskog sreza saznali za borbu s ustaama na Kijevskoj gori, krenuli su u pomo Tramonjacima. Ko je god imao oruje, a mnogi i bez njega, sa sjekirama, vilama i koevima, pojurili su u borbu. Mnogi Koziani, koji su bili na slavi kod domaina iz Tramonje, odjurili su kuama, uzeli skriveno oruje i meu prvim pridruili se susjedima. Neko od njih je donio francuski pukomitraljez, koji je preuzeo u- a Pani iz Gornje Kozice i s njim otiao na poloaj. S orujem i bez njega pristigli su i seljaci Obrovca, Kmeana, Stratinske, Pervana, Vilusa, Radma- novaca, ljvne, Hazia jo nekih sela. Iz Pervana je stigao Ratko Jovi, zvani Palir, s tekim mitraljezom, koji je njegov stric Gojko Jovi, dobrovoljac iz prvog svjetskog rata, sakrio aprila 1941. godine. Tako se nekoliko stotina ustanika nalo na poloaju prema ustaama s jednim tekim mitraljezom, jednim pukomitraljezom i nekoliko desetina raznih puaka.

Meu pobunjene seljake stigao je tog dana i Risto Kovaevi,11 radnik, komunista, koji se pridruio Vidu akoviu, oru Suljiu, Vasi Dejanoviu i drugim. Oni su pokuavali da srede redove pobunjenih seljaka i uspostave komandu nad njima.

PRVE RTVE USTAKOG TERORA

Sedmog maja u est sati ujutro, ustae i andarmi su u Sanskom Mostu radi odmazde strijeljali Marka i ura Kondia, koje su uhvatili prethodnog dana, te Rajka Stojanovia, uhapenog dva dana ranije. Strijeljanje je izvreno pred andarmerijskom kasarnom. Sahranjeni su na groblju na unjaru. To su bile prve rtve ustakog terora na podruju sanskog sreza. Javnom strijeljanju nevinih seljaka, prisustvovale su skoro sve ustae koje su se zatekle u gradu.

Kotarski predstojnik dr Ante Merkadi je ve 7. maja izjutra naredio da se uhapse kao taoci Srbi, srpski dobrovoljci, koji su u prvom svjetskom ratu prebjegli iz austrougarske vojske na stranu Srbije i borili se protiv njemakih i austrougarskih trupa, i nekadanji internarci u Aradu: Jovo Deli, Pero Gvozden, Petar Pepa Braji, Lazo Milievi, Lazar Radoevi, i Teofil Praa, svi iz Sanskog Mosta, uro Grbi, svetenik iz Tornine, Jovo Marja- novi, svetenik iz Dabra, Aim Savi iz Usoraca, nosilac Karaoreve zvijezde, Mile Marjanovi iz Starog Majdana, Mile Mandi i Nikola Vuki iz Zdene, Aim Svile orokalo iz Podluga i Ljupko Mali iz Devara. Poslije hapenja talaca telai je gradom oglaavao ustako nareenje da e u sluaju napada na njemake vojnike i ustae biti strijeljani zatvoreni taoci. Kada su taoci pohapeni, kotarski predstojnik im je rekao da su se seljaci u Kijevu i Tramonji pobunili i da e oni odgovarati za smrt svakog njemakog vojnika ih ustae.

u Uestvovao u organizovanju ustanka 1941. godine u selima oko planine Mule, bio politiki komesar ete, a poetkom 1942. godine etnici su ga uhvatili na Manjai i 10. maja strijeljali u Dujakovcima.

15

TREI SUKOB S USTAAMA I PRVA BORBA S NIJEMCIMA

Poslije strijeljanja trojice seljaka u Sanskom Mostu, ustae, anarmi i policajci opet su krenuli prema Srpskom Kijevu i Tramonji, isturivi prethodnicu. Usput su pjevali, prijetili i vikali. Pridruile su im se i ustae iz Kijeva. Iako brojniji nego pretodnog dana, ustae su zastale na visu, dovoljno udaljenom od poloaja pobunjenih seljaka i nastavile s dovikivanjem i izazivanjem.

Prema ustakom izvjetaju, borba s pobunjenim seljacima, koji su, prema njihovim procjenama, imali oko 50 do 70 puaka, trajala je tri sata. Ustae su u toj borbi imale trojicu ranjenih. Kada su se povukle u Muslimansko Kijevo, ustae su ranjenike otpremile u grad, a onda zaposjele poloaje radi odbrane sela.15 Tog jutra, 7. maja, ponovo je zatraena pomo iz Prijedora i Banjaluke. Ustake vlasti u Banjaluci su se obratile tabu puka njemake 132. pjeadijske divizije s molbom da uputi svoje snage u Sanski Most, jer je tamonje stanovnitvo ugroeno od ostatka srpske vojske i etnika. Prema odobrenju taba dvizije iz Sarajeva, komandant 436. pjeadijskog puka je naredio 1. divizionu 132. artiljerijskog puka, stacioniranom u Prijedoru, da u Sanski Most uputi jae odjeljenje da tamo uspostavi red i mir.1*

Nijemci, dva oficira s 40 vojnika stigli su kamionom u Sanski Most u pet sati poslije podne. Odmah su produili u Muslimansko Kijevo i preli u napad. Ustae, andarmi i policajci su im titili bokove, a oni su krenuli u napad na Sjenokos. Borba je trajala do 9 sati navee.

Pobunjeni seljaci Tramonje i okolnih sela oekivali su Nijemce orga- nizovanije, s vie oruja i vie boraca, a kad su izviai primijetili pojavu nepoznatih vojnika i izvijestili da od Kijeva frontalno ide neka vojska, ali ne otkriveno i sa halabukom, kako su to nile ustae, ve u streljakom stroju, vojniki, prebacujui se od zaklona do zaklona, nareeno je da se miruje i eka dok se nepoznata vojska dovoljno priblii da bi se utvrdilo ija je. Kada se neprijatelj pribliio, ustanici su prepoznali njemake uniforme, ali su meu njima primijetili i ustae. Borcima sa orujem je nareeno da neprjatelja dre na nianu i puste ga u neposrednu blizinu, a kad opali prva puka, tada da plotunom tuku i viu juri!.

im su Nijemci doli pred ivicu ume, pobunjeni seljaci su ih doekali plotunom i prisilili na borbu. Nijemci su tukli iz automatskog oruja, ali su pobunjeni seljaci imali dobre zaklone iza drvea i kamenja u umi. Uz stalne usklike: Drite ih! Hvataj ive! Juri!, uspjeno su zadravali Nijemce. Primijetivi trojicu Nijemaca kako s jedne tale osmatraju, seljaci su na njih zapucali i jedan se skotrljao s krova. Nekoliko minuta kasnije Nijemci su skoro uspjeli da dou za lea pobunjenim seljacima, koji su se frontalno branili, ali ih je vatrom u bok jedna grupa seljaka prisilila da se povuku sa dva ranjena vojnika. Pala je no, pa su se Nijemci, odustavi od dalje borbe, s ustaama, andarmima i policajcima povukli u Sanski Most, gdje su stigli u pono i odmah zatraili pojaanje iz Banjaluke.17

>5 Arhiv VII, k.48, br. reg. 39/11.Stavko Odi: Vjeala u Sanskom Mostu, edicija Podgrme u NOB, knj. 1. str.

*T Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.

16

Prema nareenju njemakog oficira, hrvatsko i muslimansko stanovni- ; tvo iz Kijeva je te noi evakuirano prema gradu.

* * *

Ojaani njemaki bataljon je stigao u Sanski Most 8. maja u est sati. Odmah poslije dolaska u Sanski Most kapetan Henigs je naredio ustaama da sve Srbe u Sanskom Mostu pohapse kao taoce, a on je s ojaanim bata- ljonom krenuo da na Sjenokosu, odnosno u Kijevu, Tramonji i okolnim selima pohapsi sve Srbe sposobne za oruje. Deurni oficir je ostao u gradu da pohapsi taoce i obezbijedi red i mir. Trebalo je kazniti ne samo pobunjene seljake ve, radi zastraivanja, i mnoge druge u blizini mjesta sukoba. Naime, otpor Srba iz Kijeva, Tramonje i okolnih sela, sukob s ustaama, a potom i s Nijemcima, bio je prvi sukob porobljenih naroda Jugoslavije s okupatorima i njegovim slugama. Bila je to prva borba koju su poslije ap- rilskog rata Nijemci vodili na tlu okupirane i raskomadane Jugoslavije, borba do koje je dolo spontano, da bi se odbranili goli ivoti od ustakog terora, ali koja je ve tada pokazala da se nai narodi nisu pomirili s okupacijom i da nee mirovati i robovati.

BORBA S OJAANIM NJEMAKIM BATALJONOM

U svanue 8. maja ojaani njemaki bataljon preao je u napad: artiljeriju je postavio na cesti u selu aplju da podrava pjeadiju, koja je jednim dijelom, preko Podova, Donje Kozice i Tukova, zala pobunjenicima s lea, a drugim, od Kijeva, frontalno prema njihovim poloajima.

Od 8 do 11 sati Nijemci su ispalili nekoliko desetna artiljerijskih granata, a u prvim poslijepodnevnim asovima spalili sve srpske kue u Sjenokosu (desetak kua i pomone zgrade).20 Granate su razruile, a pjeadija potom opljakala i zapalila est kua na Javorskoj kosi.

Razbivi poloaje pobunjenh seljaka, Nijemci su krenuli u potjeru za njima, hvatali ih i sprovodili u Tominu.

Osmog maja popodne u Tomini Nijemci su kod Vidovia kua sakupili oko 300 mukaraca pohvatanih na podruju borbe i u susjednim selima, i to uglavnom one koj se nisu borili u Sjenokosu, odnosno koji su mislili da se nemaju ega bojati. Oni koji su imali oruje i uestvovali u borbama, veinom su izbjegli zarobljavanje i pobjegli u dubinu sela Tramonje, Kozica, Podova, Hazia, ili u sela iz kojih su doli da bi uestvovali u borbi. Pohvatane seljake Nijemci su u Tomini postrojili, slikali, najprije u stojeem stavu, onda u kleeem i kako sjede, ali svaki put s podignutim rukama, kao da se predaju.

Tada su Nijemci pomou prevodioca naredili: Ko je Hrvat neka izae! Izaao je Ilija Vujinovi, Srbin, koga su zvali okac, i Nijemci su ga pustili kui. Upitali su: Ko je Musliman? Niko se nije javio. Od Kljua je naiao na triciklu italijanski major, koji se interesovao za te ljude, poraz-

2 Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.

2 Srez S. Most u NOB 17

govarao s Nijemcima i ustaama i produio u Sanski Most.21 Ubrzo zatim dola su trojica ustaa i poela preuzimati pohvatane seljake od Nijemaca ekalo se na kamione radi njihovog transportovanja. Iz Sanskog Mosta vratio se italijanski major, dugo razgovarao s Nijemcima i rekao pohapenim: Arbajt, kua! Ljudi u se odmah, bre-bolje, razili svojim selima. Kada je docnije iz Sanskog Mosta stigao optinski biljenik Franjo Hafner, naturali- zovani Austrijanac i u ime njemake komande pokuao da sprijei razilaenje zarobljenika, bilo je kasno: oni su ve grabili putinama i stazama prema svojim selima.

Nijemci i ustae, saznavi od Hafnera za stav njemake komande da se pohapeni seljaci ne oslobaaju, zali su po srpskim kuama u Tomini, Luanima i aplju, koje su bile uz cestu ili stotinjak metara dalje i pohap- sile sve odrasle mukarce na koje su naili.

Kada su se Nijemci vratili u Sanski Most, mnogi seljaci koji su bili pohvatani i povedeni u zatvor, a zatim osloboeni u Tomini, kao i oni koji su uspjeli pobjei ispred njemakih trupa, istog dana su, ili sutradan, potraili odbaeno oruje i municiju i ponovo ih sakrili.

HAPENJE TALACA

Odmah poslije dolaska u Sanski Most, njemaki kapetan Henigs je naredio da se svi Srbi iz grada i okolnih sela pohapse. Ustae su njegovu naredbu proirile i na Jevreje i telai je tog dana obavjetavao da se svi Srbi i idovi od 16 do 65 godina jave radi popisa u zgradu Osnovne kole. Ko se ne javi, bie strijeljan. Gradom su bile rasporeene njemake patrole koje su dozvoljavale kretanje ulicama samo onima koji su ili prema koli. Graani su se odmah odazvali naredbi. Kako je koja grupa dolazila, Nijemci su je zatvarali u kolski podrum.22

Dovoeni su i Srbi iz Zdene, Krkojevaca, Podluga i jo nekih susjednih sela. Iz Krkojevaca je dovedeno oko 30 ljudi. Ukupno se toga dana u podrumu nalo oko 350 Srba, jedan Hrvat i 30 Jevreja. Njemaki vojnici, naoruani pukama i sa tri pukomitraljeza opkolili su kolu.

Oko pet sati poslije podne u dvorite su doli kapetan Henigs, kotorski predstojnik dr Merkadi, dr Ibro Ibrahimpai, Himzo Pai Rei, Mile Ljevar i jo neki ustaki funkcioneri. Odmah su se obratili pohapenim ljudima s pitanjem: Ima li ovdje meu vama sluajno koji Musliman ili Hrvat?

u Dolazak ovog italijanskog oficira u Tominu i Sanski Most, a sutradan i jedne italijanske jedinice, pada u vrijeme zavrnih pregovora izmeu Njemake i Italije o demarkacionoj liniji, odnosno o podjeli okupacionih podruja u Jugoslaviji. Kako je prema toj podjeli Sanski Most pripao italijanskom okupacionom podruju, ve 10 maja iz njega su se povukli Nijemci, a uli Italijani. Zahtjev italijanskog oficira u Tomini da se oslobode svi pohvatani seljaci vjerovat- no je trebalo da bude spektakularan potez pred njihov dolazak u ovaj kraj.

22 Rekonstrukcija dogaaja oko hapenja talaca, strijeljanja i vjeanja 26 Srba i jednog Hrvata izvrena je na osnovu ustakog dokumenta navedenog u napomeni broj 4, kazivanja Milana Miuke Miljevia, Mirka Vrania, Tome I. evia, podataka koje je prikupila i obradila Sofija Praa Veljovi i rukopisa Milana D. Samardije.

Mladen Gvozden je upro prstom na svoga brata Milana, a on je izvadio neki dokument koji je dobio u Zagrebu da kao Hrvat ne ide u zarobljeniki logor u Njemaku. Kada je njemaki oficir uzeo dokument, upitao je Milana Gvozdena: Otkud vi ovdje kao Hrvat kad smo mi samo Srbe zvali? Zatim se obratio prevodiocu Jozi Klepiu23 i on mu je neto govorio. Nijemac je tada otro rekao Gvozdenu da je vindler (prevarant). Za vrijeme tog ispitivanja u dvoritu su dovedeni uhapeni Vidovii i drugi iz Tornine, koji su se odmah izmijeali s ostalim uhapenicima. Ubrzo nakon toga njemaki oficir je naredio da se pohapeni ljudi postroje u trojne redove. Nastalo je pretravanje ljudi iz stroja u stroj: brat je trao bratu, prijatelj prijatelju, kum kumu, da bi bili zajedno u nevolji. Kako je pretravanje potrajalo due, Nijemci su zabranili prelaenje iz reda u red i naredili da se svako zadri tamo gdje se naao, a da se Jevreji izdvoje. Njih su grupisali lijevo od ostalih kraj njih su bili Vezmar i Martinovi, a prikljuili su im i Milana Gvozdena.

Kada su razvrstali pohapene u dvije grupe, naredili su da se jave oni koji su dovedeni iz Tornine. Javili su se Vidovii, Kovaevii, iii i ostali. Bilo ih je 24. Vidoviima je krenuo da se prikljui i Petar Marka obota, mladi od 20 godina. Njegov 70-godinji stric, shvativi namjere okupatora, pokuao je da ga zadri i krene umjesto njega, ali je Petar istupio iz grupe prije strica i poao do izdvojene grupe Tominjana. Nijemac je starca vratio, a mladia prikljuio Tominjanima, koje su sve, sa Vezmarom, Martnoviem, Milanom Gvozdenom, urom Grbiem i Jevrejima zatvorili u podrum i oko njih postavili strae.

Nakon toga su naredili da se jave svi mlai od 16 i stariji od 55 go dina. Javilo ih se oko stotinu i odmah su ih pustili, zaprijetivi im da se ne smiju nikud udaljavati od kua. Poslije toga su pustili jo dvije grupe i u zatvoru su osim ve izdvojene grupe zadrali 100 talaca iz grada i okolnih sela.

VJE5ANJE STRIJELJANIH

Devetog maja u Sanski Most je stigao iz Banjaluke njemaki general Sincenih, komandant 132. pjeadijske divizije, da bi prisustvovao strijeljanju talaca. Istog dana, oko 13 sati, u dvoritu kole je dolo oko 30 njemakih vojnika s deset oficira. Vojnici su se rasporedili u dvoritu ukrug. Iz podruma su izveli sve zatvorenike i postrojili ih tri po tri. Po strogosti postupka okupatorskih oficira i vojnika i atmosferi taoci su nasluivali da im se sprema neto strano. Samo su njemaki oficiri komandovali i postrojavali uhapenike, a Italijani i ustae su stajali po strani. Tominjane, Jevreje, Vezmara, Martinovia, Gvozdena i svetenika uru Grbia stavili su na elo kolone. Kolonu s uhapenim i taocima potjerali su iz dvorita kroz park i Kljuku ulicu. Na elu i zaelju je bilo po nekoliko njemakih i italijanskih vojnika i ustaa, a sa svake strane po est njemakih vojnika s pukomitra- ljezima u rukama. Na ulicama nije bilo ni jednog civila, to je bio znak protesta i neslaganja sa postupcima Nijemaca i ustaa. Kad je kolona dola do mosta na rijeci Sani, prestrojena je iz trojnih redova u dvojne. Poto su

!s Jozo Klepi Pataon je poslije zavretka rata osuen.

19

preli preko mosta, Tominjane su s Vezmarom, Martinoviem i Gvozdenom prebacili na desnu stranu, a ostale taoce na lijevu stranu pruge. Niko ni rijei nije progovorio. Vladala je grobna tiina. Tada se pojavio njemaki oficir i poeo da govori. Kada je on zavrio, Jozo Klepi Pataon je preveo: Ljudi! Ovaj oficir ree da je jue napadnut jedan motor s tri njemaka vojnika na putu od Sanskog Mosta prema Kljuu.24 Tom prilikom je poginuo njemaki oficir. Da bi se sprijeili dalji napadi, danas e biti strijeljano deset talaca za jednog ubijenog Nijemca, odnosno za dvojicu ranjenih i jednog poginulog. Svi taoci su pogledali na desnu stranu. Mnogi su brojali odvojene. Bilo ih je 28! Do 30 nedostaju jo dvojica! Tada je njemaki oficir naredio popu uri Grbiu da da posljednji blagoslov Tominjanima. Pop je zaplakao i pao na zemlju neto mrmljajui. Tada se pojavila Katica Gvozden, snaha Milana Gvozdena. Plaui i kleei molila je Nijemca da joj pusti djevera, koji je bio u grupi izdvojenoj za strijeljanje. Njemaki oficir je izdvojio Milana Gvozdena iz grupe i pustio, te je on sa snahom otiao kui. Utom su neki Jevreji, a i drugi taoci, pali u nesvjest. Tominjani su dovikivali ostalim taocima da im pozdrave majku, enu, djecu. Milanko Prole je zamolio svetenika uru da mu pozdravi enu i ker, koja je te veeri trebalo da se uda. I drugi su saoptavali poruke svojima, upuivali posljednje pozdrave. Tada je otpoelo strijeljanje. Tuma je pozivao po osam talaca To- minjana da se postave na mjesto gdje e biti strijeljani. Pedantni Nijemac je objanjavao da e dvojica vojnika gaati u srce, a jedan u elo! Kada su Nijemci izvrili strijeljanje prve grupe, jedan talac je pokazivao znake ivota. Njemaki oficir je priskoio i pucao mu u sljeponicu. Tada su pozvali drugu grupu. Braa Ilija i Prole Milanko molili su Nijemca da budu zajedno. On im je to velikoduno odobrio. Braa su prila jedan drugom, zagrlila se, izljubila i u tom momentu pala mrtva. Iz tree grupe pokuao je da pobjegne Mitar Vidovi, iskoristivi pojavu voza koji je dolazio od Sa- nice,25 ali je uhvaen i vraen u grupu. Tada je Josip Martinovi poeo da grdi Nijemce, da psuje i da klie srpskom vojniku. Kada je njemakom oficiru prevedeno ta je Josip sve rekao, on je naredio da ga izdvoje, pa je na kraju strijeljan i Josip s posljednjom dvojicom, od kojih je jedan bio najmlai osueni talac Petar obot, koji je nahio kapu na oi da ne bi gledao u cijevi puaka.

Kada su i posljednja trojica strijeljana, Nijemci su preostalim taocima naredili da strijeljane prenesu preko mosta u kola, koja su ekala na drugoj obali rijeke. Tada je ponovo formirana kolona talaca, koja je, s obez- bjeenjem kao i prilikom dolaska na strelite, krenula Kljukom ulicom do parka, u kojem su ve konopci bili vezani po drveu. Na trgu su Nijemci slikali strijeljane s preostalim taocima. Potom su naredili da se strijeljani donesu u park pod drvee, o koje su ih njemaki vojnici, uz pomo ponekog taoca, povjeali: 27 strijeljanih, a zatim objeenih talaca pruali su stravi

2 udno je da su Nijemci ovom prilikom govorili o strijeljanju talaca u znak odmazde zbog napada na njemaki motocikl s oficirom i dva vojnika, a ne zbog

ranjavanja trojice Nijemaca u borbama kod Sjenokosa. Nigdje nisam mogao doi do podatka koji bi potvrivali navodni napad na njemaki motocikl s trojicom Njemaca na putu izmeu Sanskom Mosta i Kljua.

*5 Mihajlo kundri je bio vozovoa voza koji je naiao od Sanice kada je vreno strijeljanje Tominjana i ostalih. On je vidio poredane Tominjane i grupu Jev- reja ispred kojih je bio rabin, ali nije vidio strijeljanje, jer su Nijemci naredili da voz produi u Sanski Most.

20

nu sliku u gradskom parku tog proljetnog dana. Dok su taoci visili u gradskom parku, svaki Srbin koji bi naiao centrom grada, morao je da proe kroz park, izmeu objeenih. Vodio bi ga neki od ustaa i prijetio: Ovako e proi svi Srbi koji budu protiv ove drave.

Sa doeka Dr Viktora Gutia, ustakog stozernika u Sanskom Mostu (prvi s lijeva), do njega Dr Josip Cerjan, u prolazu pored italijanske glazbe.

Preostali taoci su vraeni u kolu i zatvoreni u uionicu, u koju su im ubacili malo slame za leaj. Poslije stravinog strijeljanja i vjeanja, meu taocima u uionici je zavladala grobna tiina.

Sutradan, tab 132. pjeadijske divizije je izdao sljedei proglas, koji je bio izlijepljen u svim gradovima okupacionog podruja divizije:

Srbi!

7. 5. 41. poslije podne Srbi su iz jednog sela kod Sanskog Mosta pucali na njemake vojnike.

Selo je razoreno od njemake vojske, 27 Srba ie strijeljano, a njihova tijela objeena su na trgu u Sanskom Mostu.

Komandant njemake vojske

Serben!

Am 7. 5. 1941. nachmittags haben Serben aus einer Ortschaft bei Sanski Most auf deutsche Soldaten geschossen.

Die Ortschaft wurde von den deutschossen und ihre Leichen auf dem sehen Truppen zerstrt, 27 Serben er- Marktplatz von Sanski Most aufgehngt.

der deutschen Truppen Der Kommandeur*

= Original letak proglas u arhivu Muzeja Kozare u Prijedoru.

21

Istog dana oko dva sata poslije podne izvedeni su taoci iz uionice u park da poskidaju objeene. Kako nisu mogli da odrijee konopce, oni su ih presjekli, pa je na drveu u parku, i nakon uklanjanja objeenih, ostalo da visi 27 konopaca, koji su jo dugo podsjeali mjetane na strani zloin.27 Objeene su skinuli s drvea, poredali ih na troja kola s platformom i od- vezli do unjara, gdje su na pravoslavnom groblju sahranjeni. Taoci su vraeni u kolu i 11. maja, kada je u Sanski Most doao italijanski konjiki puk, puteni svojim kuama. Tog dana njemake trupe su se povukle iz Sanskog Mosta u Prijedor, a okupacionu vlast je preuzela italijanska vojska.

RAZVOJ SITUACIJE POSLIJE MAJSKE POBUNE

Vlasti ustake NDH su ve polovinom aprila poele izdavati zakonske naredbe kojima su Srbe i Jevreje stavljale van zakona, sankcionisale pljaku njihove imovine, nareivale da se svi omladinci grko-istone vjere (pravoslavne) upotrebe u radu za ope dobro,29 odnosno prisilnom radu, najee na putevima i slino.

Za donoenje presuda po kratkom postupku ustake vlasti su 17. juna 1941. godine formirale prijeke sudove za okruge i kotare, imenovale predsjednike, sudije i njihove zamjenike, u kojima su osim pravnika bili i ustaki nastrojeni laici. Tada je imenovan Okruni prijeki sud u Bihau, pod koji je spadao i sanski kotar, i poseban Kotarski prijeki sud u Sanskom Mostu.30 Formirana je velika upa Sana i Luka, sa sjeditem u Banjaluci (a ukinuta vrbaska banovina), kojoj je pripadao i kotar Sanski Most. Ustaki stoernik dr Viktor Guti privremeno je bio veliki upan ove upe.31

Uporedo s donoenjem raznih zakonskih odredbi o proganjanju i ekonomskom unitenju Srba i Jevreja, na zborovima u gradovima Bosanske krajine ustaki funkcioneri su i javno pozivali na unitenje Srba i Jevreja. Us- staki stoernik Viktor Guti je bio najrevnosniji u propagiranju i izdavanju naredbi protiv Srba i Jevreja.

U drugoj polovini maja 1941. godine Viktor Guti je u Zagrebu posjetio dra Antu Pavelia, poglavnika NDH, i od njega dobio najvee pohvale i priznanja za ve poinjene zloine i najira ovlatenja za nastavljanje zapoetih progona Srba i Jevreja. Neposredno potom on je 28. maja doao u Sanski Most. Mjesna ustaka organizacija i organi vlasti, uz sudjelovanje italijanske vojne glazbe, priredili su Gutiu sveani doek, na kojem se okupio prilian broj ljudi, ena i djece iz grada i oblinjih sela. kolska djeca su morala doi s uiteljima. Ustaki stoernik je tom prilikom izvrio smotru jedne italijanske jedinice, a gradonaelnik Himzo Pai Rei ga je u ime stanovnitva pozdravio, zahvalivi mu se to se odazvao njihovom pozivu i posjetio njihovo malo mjesto ...

27 Joco Marjanovi: U okupiranom Prijedoru, edicija Kozara u NOB, knj. I, str.182.

sa Naredba objavljena u Hrvatskom narodu, Zagreb, 1941. godine,so Narodne novine, Zagreb, 18. juna 1941. godine.31 Kao ratni zloinac Guti je osuen na smrt.

22

Okupljenom narodu Guti je odrao govor, u kojem je, izmeu ostaloga, rekao: . . . drumovi e poeljeti Srbalja, al Srbalja vie biti nee. Izdao sam drastine naredbe za njihovo potpuno ekonomsko unitenje, a slijede nove za potpuno istrebljenje. Ne budite slabi ni pram jednoga. Drite uvijek na umu, da su to bili nai grobari i unitavajte ih gdje stignete, a blagoslov naeg Poglavnika i moj nee vam uzmanjkati.

Strijeljani, pa objeeni rodoljubi 9. V 1941. godine u parku u Sanskom Mostu.

Svaki, koji se za njih bude zauzimao, postaje samim tim neprijatelj Hrvatske slobode ...

Srbi neka se ne nadaju niemu, i za njih je najbolje neka se isele neka ih nestane iz naih krajeva, iz nae domovine .. .32

Nakon Gutievog hukakog govora protiv Srba gradonaelnik Rei mu se zahvalio na patriotskim rijeima i uputama za daljnji rad te u ime svojih graana obeaje, da e se u tanine tih uputa drati...

Nakon zbora prireen je sveani ruak. Tom prilikom su komandant italijanskog garnizona, kotarski predstojnik dr Josip Cerjan i stoernik izmi- jenjali zdravice.

Poslije ruka Guti i njegova svita primili su u Kotarskom predstojni- tvu Starog Majdana, Kamengrada, aplja i Kijeva, i Guti im je tada dao5.000 dinara kao svoj prilog za siromane graane.3 Istog dana navee, ispraen glazbom, Guti se preko Prijedora vratio u Banjaluku.

Sanjani su nakon odlaska stoemika i njegove svite ostali u velikoj neizvjesnosti ta e im donijeti dani koji dolaze. Malo je ko od njih vjerovao i oekivao da e se ustae u Sanskom Mostu zaista . . . u tanine tih uputa

32 Hrvatska krajina, br. 19 od 30. maja 1941. godine, str. 2.33 Isto.

23

drati i da e ve krajem jula i prvih dana avgusta pristupiti sprovoenju u ivot ustakog programa fizikog istrebljenja Srba i Jevreja.

Iako je ustako rukovodstvo u Sanskom Mostu nastojalo da okupi u svojim redovima to vei broj Muslimana i Hrvata, oni nisu uspjeli da za svoju zloinaku djelatnost dobiju znaajniju podrku sugraana. Do polovine avgusta 1941. godine u ustakoj organizaciji u sanskom srezu bio je samo 131 zakleti ustaa.34

Nekoliko dana prije nego to e Nijemci napasti SSSR, ustae su po- hapsile skoro sve uglednije Srbe i Jevreje Sanskog Mosta, ali i grupu naprednih omladinaca, meu kojima i devet Muslimana. Tada su zatvoreni: Drago i Janko Ai, Hasan Aganovi, Albert Albahari, Simun Banjac, Duan i Ilija Basara, Hazim i Muhamed Bilalbegovi, Ognjen Borkovi, Jovo i Petar Bra- ji, Kabiljo Cico Levi, Rifat i Tahir eki, Jovo Deli, Boko Dragii, Milan, Mladen i Pero Gvozden, Mile Klepi, Fahrudin Kulenovi, Muhamed Kurbego- vi, Obrad Lazi, Sado Levi, Milan Mandi, oovan i Milan Marjanovi, Lazo i Nedjeljko Milievi, Veso Milinkovi, in. Drago Nedimovi, Teodor Praa, Lazar Radovi, Hasan Sarajli, Ugljea Spremo, Jovica Stojanovi, Bajazit Topalovi, Niko Trkulja, Perica i dr Too Zuruni, Lazo i Vlatko ivkovi, Ustae su tada zatvorile i Ivicu Saria,35 ustau, da bi pijunirao uhapene. Meutim, on je nakon dva sata iziao iz zatvora, jer je vidio da uhapeni znaju da je ubaen meu njih radi pijuniranja. Ova grupa je bila zatvorena u zgradi mekteba,36 ali je poslije nekoliko dana osloboena. Poslije izlaska iz zatvora svi omladinci iz grupe morali su da idu na prisilni rad. Zatrpavali su rovove u gradskom parku iskopane pred aprilski rat i obavljali druge poslove.37

* * *

Napad Njemake na Sovjetski Savez (22. juna 1941.) zatekao je Bosnu i Hercegovinu u sloenoj i napetoj situaciji, koja je prijetila da dovede do strahovitog bratoubilakog klanja i istrebljivanja. Izvjestan broj katolikih sveenika ne samo da podrava ustaku vlast i okupaciju nego s pukom i kamom u ruci uestvuje s ustaama, a esto i kao kolovoe, u pokoljima i unitavanju Srba i Jevreja.

Zbog neravnopravnog poloaja i nacionalne obespravljenosti naroda i narodnosti u Kraljevini Jugoslaviji, dio hrvatskog i muslimanskog stanovnitva Bosne i Hercegovine je poslije proglaenja NDH oekivao da e mu se poboljati ivotni uslovi u novoj dravi i da e ona biti bolja i pravednija od Kraljevine Jugoslavije. Takvom stavu jednog dijela Hrvata, iz kojeg je proizlazila, u veoj ili manjoj mjeri, i podrka ustakom reimu, doprinio je i uticaj katolikog klera. Na znatan broj Hrvata i Muslimana u prvoj fazi okupacije presudan uticaj imao je dr Vlatko Maek, voa Hrvatske seljake stranke (HSS), koji je putem Radio-Zagreba pozvao svoje pristae na saradnju s ustaama i podrku novim vlastodrcima. Da bi pridobile Muslimane i obezbije- dile njihovu podrku svojoj politici, ustae su prema njima sprovodile posebnu taktiku, kojom su uspjele da veu za ustaki pokret izvjestan broj Mus

3* Arhiv VII, k. 170, br. reg. 26/101.35 Sari je u toku rata ubijen kao narodni neprijatelj.30 Muslimanska vjerska osnovna kola.s Podaci o Sanskom Mostu, rukopis, str. 18, u arhivu OO SUBNOR SM.

24i

limana, pristaa Hrvatske seljake stranke. Tako su u Sanskom Mostu pristae HSS: Himzo Pai Rei, trgovac i posjednik, Juso Tali, obuar i Osman e- haji, pekar, ve prvih dana okupacjie pristupile ustakom pokretu.38 Ustae su za svoje ciljeve pridobile i dio pristaa Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO). Zbog znaaja koji su pridavale uvrenju svog uticaja u Bosni i Hercegovini i ukljuivanju bosanskohercegovakih Hrvata i Muslimana u svoju politiku i vojnu akciju unitavanja srpskog stanovnitva na teritoriji NDH, ustae su namjeravale da s vladom NDH preu iz Zagreba u Banjaluku.

Ustaki teror, usmjeravan iz centra raznim zakonima i zakonskim odredbama, pratilo je, naroito u selima, svakodnevno divljanje ustaa nad srpskim stanovnitvom, koje je u julu poprimilo iroke razmjere. Naoruane ustae su ile po selima, otimale ljudima hranu i rakiju, traile da im se ito, stoka, razne namirnice i roba dopreme kuama, otimale novac i drugo. Sve te teroristike mjere pratile su raznovrsne prijetnje, koje su najee, dan-dva kasnije, bile i izvravane. U neka udaljenija sela ustae do ustanka nisu dolazili. Plaili su se. Ali su zato esto zalazili u sela u okolini optinskih centara Starog-Majdana, Budimli-Japre, Luci-Palanke i Tornine. Zbog toga je srpsko seosko stanovnitvo, naroito odrasli mukarci, skoro potpuno prestalo odlaziti u kasabe i gradove. Klonilo se susreta sa andarmima (orunicima) i ustaama, skrivalo po gajevima i umama oko kua ili u blizini sela i sa strahom obavljalo poljske radove. Umukle su pjesme, zavladalo je gluho i neveselo doba, puno neizvjesnosti i zloslutnog iekivanja.

Na dan napada Njemake na Sovjetski Savez osmorica vrhpoljskih ustaa su dola u Predojevia Glavicu i uhapsila urina Predojevia, aktivnog artiljerijskog narednika Jugoslovenske vojske, koji je tog dana s braom kupio sijeno. urin i vrhpoljske ustae su posjedali u nekoliko kola s konjskom zapregom i preko Luci-Palanke i Sanskog Mosta stigli u Vrhpolje. Po njega su ustae dole ak iz Vrhpolja jer je on prilikom povratka iz aprilskog rata iz voza iziao u Vrhpolju. Tu su ga neki mjetani primijetili s orujem i poslije dueg traganja saznali gdje ivi. Kako je Jure Musa, komandir 2andarme- rijske stanice u Luci-Palanci, dao o urinu iskaz da je lojalan, a u Sanskom Mostu o njemu nisu nita znali, nakon etiri dana je bio puten iz zatvora. Poslije povratka kui izbjegavao je susrete s andarmima i ustaama i skrivao se u umovitim padinama Grmea nedaleko od svoje kue, ili u kuama Mile Kovaevia i Ilije Vidakovia.

Dan-dva poslije napada Njemake na Sovjetski Savez ustae su u Starom Majdanu uhapsile studenta Dragu Malia iz Devara, potpisnika Treeg otvorenog pisma bosansko-hercegovake studentske omladine, objavljenog 1. decembra 1939. godine, i sprovele ga u Sanski Most u zatvor, gdje je zatekao nekoliko uhapenih seljaka. Drago je po ocu Ljupku, koji ga je posjetio, obavijestio Mirka Vrania, takoe studenta, da se nalazi u zatvoru. Vrani je tri- -etiri dana kasnije, kasno nou organizovao njegovo bjekstvo. Na lijevoj obali rijeke Sane, koju je Mali preplivao, saekao ga je Muhamed Bilalbegovi. On mu je prenio poruku svog starijeg brata Hazima i usput predao mu letak, Prvomajski proglas CK KPJ, u kojem se govorilo i o zloinima ustaa u Bosni i Hercegovini.39

38 Zbog poinjenih zloina kasnije su bili osueni.3 Kazivanje dr in. Drage Malia, rektora Univerziteta u Banjaluci, autoru, 14.

septembra 1976. godine.

25

Stanovnitvo sanskog podruja (sreza) krajem juna i poetkom jula 1941. godine jo je uvijek bilo pod snanim dojmom masovne odmazde Nijemaca i ustaa, poinjeno 9. maja nad nedunim seljacima Tornine, Luana i aplja. Tome je doprinosio i skoro svakodnevni teror ustaa i andarma nad Srbima i Jevrejima, a u zraku je lebdio prijetei govor ustakog stoernika iz Banjaluke Viktora Gutia.

Do jula ustae su u Sanskom Mostu otpustile sve Srbe i Jevreje iz dravne slube i s posla u raznim preduzeima, vanredno ih oporezovale, oduzele im trgovine i radnje i postavile u njih svoje komesare, koji su im predavali dnevni pazar. To su i ustae i komesari obilato koristili za lino bogaenje. Tih dana ustae su poele i pljaku srpskih i jevrejskih kua. Mnoge opljakane stvari su prisvojili pojedini ustaki funkcioneri, a dio tih stvari su iznosili na licitaciju i prodavali budzato. Tako su opljakali robu iz mnogih trgovina i gostiona i mnoge vrijedne kune i line stvari sanskih porodica. Ustaki tabornik Josip Zandana, zvani Jozo zidar, kotarski predstojnik Ivica Simeon i drugi prisvojili su to im se svidjelo i to javno odnosili svojim kuama. Poneto od odjevnih predmeta nosili su kasnije lanovi njihovih porodica. Tako su radili i ostali ustaki funkcioneri.

Nou izmeu 10. i 11. jula ustae su pohapsile u parohijama sanskog sreza osam pravoslavnih svetenika sa osamnaest lanova njihovih porodica. Meu uhapenima su bili svetenici Vid Marjanovi, prota iz Sanskog Mosta, Miroslav Gluac, paroh iz Budimli-Japre i uro Grbi, paroh iz Tornine. Drali su ih dva dana zatvorene u Sanskom Mostu u Sokolskom domu i zatim ih vozom prebacili u Banjaluku, a zatim u Caprag (kraj Siska), gdje su skupljani svi svetenici pohapeni na podruju NDH i kasnije s porodicama protjeram u Srbiju.

U drugoj polovini jula stiglo je u Sanski Most 187 Slovenaca koje su Nijemci protjerali s podruja Murske Sobote i Maribora.40 Prvih dana su bih smjeteni u Sokolski dom, a potom rasporeeni po kuama. Za njih je bila organizovana zajednika kuhinja, koju su, po nareenju ustaa, izdravali Srbi i Jevreji. Veina prognanih Slovenaca je uspostavila prijateljske odnose sa srpskim i jevrejskim stanovnitvom, a i sa muslimanskim i hrvatskim.

Nekim imunijim Srbima Sanjanima ustae su dale propusnice da mogu otputovati u Srbiju, pourujui njhovo iseljavanje. U selima oko Luci-Pa- lanke proirio se glas da e svi vieniji Srbi biti protjerani. Tada su mnogi prestali odlaziti u Luci-Palanku i Sanski Most, a neki su odbjegli od kua i skrivali se po oblinjim umarcima i gajevima, iekujui dalji razvoj dogaaja.

Ustae su u julu u skoro svakom srpskom selu popisale po grupu uglednih domaina, da kao taoci odgovaraju, ako doe do kakvog izgreda protiv ustake vlasti u selu ili varoici. U julu su ustake vlasti izdale naredbu da se popiu kose, srpovi, zasijane povrine, a potom i srpsko stanovnitvo, toboe da bi mu se mogle davati namirnice (so, petrolej, eer itd.). Popi- sivai su spiskove odnijeli u Kotarsko poglavarstvo, ali od podjele namirnica nije bilo nita. Ustae taj popis nisu vrile radi dijeljenja namirnica, ve radi prikupljanja poimeninih i brojnih podataka o srpskom stanovni

,#Mr Rafael Bri: O iseljavanju Slovenaca u Bosnu 1941. godine, Institut za isto- raju Sarajevo, Prilozi, broj 9/1, 1973. godine.

26

tvu, da bi ga, u datom trenutku mogle hapsiti po spiskovima, to su i pokuale krajem jula.41

Zbog sve veeg terora ivot u Sanskom Mostu je u julu skoro zamro. Sedmini pazarni dan (podedjeljak) i dalje se odravao, ali je iz okolnih sela u grad dolazilo manje seljaka nego ranije. Na obalama rijeke Sane moglo se vidjeti samo poneko dijete na kupanju, a veernja ivost je nestala s gradskih ulica.

41 Mirko Stani: Izjava o Jelainovcu, septembra 1959. godine, str. 83 i pismo autoru od 31. januara 1975. godine, str. 1, u arhivu OO SUBNOR SM.

2. PRIPREME USTANKA U BOSANSKOJ KRAJINI

Poslije formiranja Vojnog komiteta pri PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu formirani su i oblasni vojni komiteti u Banjaluci, Mostaru i Tuzli. Oblasno rukovodstvo KPJ za Bosansku krajinu je organizovalo poetkom juna 1941. godine na ehitlucima kod Banjaluke partijsko savjetovanje, na kojem su prisutni upoznati s odlukama Majskog savjetovanja KPJ i zadacima koji su se na osnovi tih odluka postavljali pred komuniste Bosanske krajine. Nekoliko dana kasnije u Banjaluku je doao Mahmut Buatlija, lan Vojnog komiteta pri PK KPJ za BiH. On je odiao sastanak sa Josipom Maarom o- om, Kasimom Hadiem, Brankom Babiem i Osmanom Karabegoviem, saoptio im da su odreeni u oblasno vojno rukovodstvo za Bosansku krajinu i upoznao ih s njihovim zadacima. Na istom sastanku je odlueno da se odmah prie odreivanju lanova KPJ koji e rukovoditi vojnim sektorom u srezovima u kojima je postojala partijska organizacija, s tim da oni za seoske vojne povjerenike odrede ljude najprikladnije za tu vrstu posla i da priu prikupljanju oruja i pripremama oruane borbe.

Osman Karabegovi je izmeu 18. i 22. juna obiao partijske organizacije u Bihau, Bosanskoj Krupi, Bosanskom Novom i Prijedoru.42 Odrao je sastanke s lanovima mjesnih komiteta u ovim gradovima, upoznao ih s partijskom ocjenom situacije u zemlji i svijetu, saoptio im da se rauna s njemakim napadom na Sovjetski Savez, upoznao ih sa zadacima koji su proizlazili iz odluka Majskog savjetovanja i odredio sreske vojne povjerenike u ovim srezovima. Tih dana je i Velimir Stojni iao u Klju, odrao tamo sastanak s komunistima i saoptio Radenku Stojniu da je odreen za vojnog povjerenika na tom podruju.43

Skoro svi sreski vojni povjerenici su odmah prili stvaranju mree seoskih vojnih povjerenika, objasnili im situaciju i dali uputstva za rad.

S obzirom na to da su okupatori i ustae stavili Srbe, Jevreje i Rome van zakona i pristupili njihovom ekonomskom, a zatim i fizikom unitavanju i istrebljivanju, to su i pripreme oruane borbe protiv ustaa i okupatora u Bosanskoj krajini vrene, prije svega, a ponegdje i iskljuivo, u srpskim selima i meu srpskim stanovnitvom. Osim tih postojali su i drugi faktori koji e kasnije usloviti masovno uee Srba u oruanoj borbi protiv faistikih okupatora i ustaa, a ije korijene treba traiti u daljoj i blioj prolosti: u slobodarskim tradicijama stanovnitva ove oblasti, u vjekovnoj mrnji naih naroda prema okupatorima, u sve veem raspoloenju masa za borbu protiv okupatora i njihovih slugu, koje se povealo u periodu po

42 Slavko Odi: Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941, edicija Podgr- me u NOB, knjiga 1, str. 104.

43 Velimir Stojni: Izmeu Kozare, Drvara i Gi'mea, edicija Podgrme u NOB. knjiga 3, str. 59.

28

etka masovnog fizikog istrebljivanja naih naroda jula avgusta 1941. godine.

Ve kratkotrajna okupacija nae zemlje i njeno komadanje izmeu okupatora i njihovih satelita, te zavedeni okupacioni reim, teror koji je sve vie rastao, brzo su otkrili naim narodima pravu sliku novog poretka, koji su sprovodili okupatori i njihove sluge. Zavaanje naih naroda i narodnosti, njihovo fiziko istrebljivanje, kao i svih naprednih ljudi, bez obzira na politiku pripadnost, istrebljivanje koje je ve u ljeto 1941. godine poprimilo neviene razmjere i, konano, masovni pokolj Srba jula 1941. godine (zapoet jo u maju), pokazali su naim narodima i narodnostima najubjedlji- vije da se neodlono mora dii na ustanak, ako se hoe spasiti potpunog fizikog istrebljenja. Na takav razvoj u ovim krajevima uticali su i drutve- no-politiki odnosi, koji su vladali do 1941. godine, lijevo krilo Zemljoradnike stranke, koje je naroito bilo snano u nekim bosanskokrajikim sre- zovima i, na kraju, strpljiv i uporan rad komunista koji su u mjestima povremenog ili stalnog boravka politiki djelovali i sprovodili liniju Komunistike partije Jugoslavije.

U tom periodu sazrela je spoznaja u naih naroda o teini i irini izdaje vrhova bive Kraljevine Jugoslavije, a sve vie raslo razoarenje u stare, graanske politike partije i njihovo vodstvo, to je za posljedicu moralo imati okretanje naroda prema narodnoj partiji, Komunistikoj partiji Jugoslavije, koja je jo prije okupacije upozoravala narode na opasnosti koje im prijete od faistikih zemalja Njemake i Italije i koja je jedina ostala s okupiranim narodima, vrei svestrane vojne i politike pripreme za borbu protiv okupatora i njihovih slugu, do koje e neminovno morati doi.

Neosporno je da su objektivni meunarodni vojni i politiki uslovi bili znaajni za otpoinjanje borbi naih naroda protiv okupatora i njihovih slugu: napad Njemake na SSSR i vezivanje glavnine njemakih vojnih snaga na istonom frontu. Predvialo se da SSSR i Engleska nee biti jedini koji e se boriti protiv Njemake, ve da e i demokratske snage Engleske i SAD povesti energiniju borbu protiv nacistike Njemake i faistike Italije, to se poelo ostvarivati ve u julu 1941. godine, to je potom dovelo do Anti- hitlerovske koalicije SSSR, Engelske i SAD.

Meutim, da bi se digao ustanak, treba da postoje unutranji uslovi koji omoguuju podizanje naroda u borbu protiv okupatora i njihovih slugu. Ti su uslovi u okupiranoj i raskomadanoj Jugoslaviji postojali u ljeto 1941. godine, to se pokazalo i potvrdilo narednih dana i mjeseci.

Pripreme za oruanu borbu protiv okupatora i ustaa vrene su i meu muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom bihakog i cazinskog sreza, ali su velika hapenja komunista u Bihau u drugoj polovini juna i u julu, te provala u Cazinu i Velikoj Kladui polovinom jula osujetili te pripreme.44

S obzirom na to da su znatan broj lanova KPJ i SKOJ-a u ovoj oblasti sainjavali Muslimani i Hrvati, radnici, aci, studenti i namjetenici, uskoro su u svim rukovodstvima i tabovima formiranim pred ustanak, u ustanku i kasnije u NOB, bili i Srbi, i Muslimani, i Hrvati i Jevreji.

44 Mirko Turi: Od faistike okupacije do Bihake kule 1941, edicija Podgrme u NOB, knjiga 1, str. 181185.

29

Polovinom jula Mahmut Buatlija je ponovo doao u Banjaluku. Na sastanku oblasnog partijskog i vojnog rukovodstva Bosanske krajine, odranom na ehitlucima iznad Banjaluke, on je upoznao prisutne s odlukom Partije da se prie formiranju partizanskih odreda i otponu diverzije, sabotae i oruane akcije. Na sastanku je izvrena raspodjela zadataka. Komunisti odreeni da prenesu ovu direktivu partijskim organizacijama i orga- nizuju njeno sprovoenje u ivot krenuli su odmah poslije sastanka na teren od Bosanskog Petrovca, na kojem je formiran Sredski komitet KPJ i tab gerilskih odreda za ovaj srez. Sutradan je odran sastanak s komunistima s podruja Drvara u selu Bukovai, na kojem je formiran tab gerilskih odreda za Drvar i okolinu.45

Pripreme za borbu i formiranje gerilskih odreda vreni su i u bihakom, krupskom, novskom, prijedorskom, dubikom i drugim srezovima Bosanske krajine. Na podruju Kozare uro Pucar Stari, lan Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odrao je 25. jula u selu Orlovcima, nedaleko od Prijedora, sastanak komunista s podruja prijedorskog, novskog i krupskog sreza. Na sastanku je odlueno da odmah zaponu diverzije i manje akcije, s tim da se prije svega izvri diverzija u Rudniku eljezne rude u Ljubiji i Rudniku uglja u Ljeljanima. Prijedorski komunisti su 27. jula odrali sastanak u Malom Palanitu, na kojem su razradili plan akcija i dogovorili se o izvoenju diverzija u Ljubiji i na eljeznikoj pruzi. Sutradan su i bosanskonovski komunisti odrali sastanak u urlanovom gaju i dogovorili se o ruenju vijadukta u Volinji i Rudnika u Ljeljanima. I Sresko vojno povjerenitvo za Bosansku Dubicu je 29. jula odluilo da svoju aktivnost usmjeri na ruenje saobraajnica.

U podgrmekim selima krupskog i novskog sreza radilo se na pripremama za borbu krajem jula, nakon to je Milan Pilipovi, komunista iz Bosanske Dubice, 22. jula doao u Rujiku i prenio uputstva za organizovanje gerilskih odreda i otpoinjanje borbi. Na tom sastanku je postignut dogovor da se Pilipovi vrati na podruje krupskog sreza, da bi se 31. jula otpoelo s akcijama. Meutim, Pilipovi je iz Rujike krenuo u cazinsko-kladuki srez da tamo organizuje borbu. Ustae su ga uhvatile i zatvorile u Bihaku kulu, gdje su ve bili zatvoreni neki koji su s njim radili na cazinsko-kladukom podruju. Ustae su ih kasnije izveli pred prijeki sud u Bihau i svi su, osim Mirka Turia, osueni Pilipovi na smrt, a ostali na zatvor u koncentracionom logoru.46

45 Osman Karabegovi: Krajina na putevima revolucije, izdanje Glas, Beograd.1978. godine, str. 1213.

46 Edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 181185

30

3. PRIPREME USTANKA U SREZU SANSKI MOST

Do ustanka u sanskom srezu nije bilo organizacija KPJ i SKOJ-a, izuzev jednog kandidata za lana KPJ, Hazima Bilalbegovia47 i jedne skojevke, Dese Basta,48 te onih koji su na krae vrijeme navraali u svoj rodni kraj. Pa ipak su pripreme KPJ za oruanu borbu u susjednim srezovima imale odjeka i na ovom podruju, i kod stanovnitva je sve vie bila prisutna orijentacija na oruanu borbu. U nekoliko sela, od poetka jula, organizovano su vrene politike pripreme za oruanu borbu protiv okupatora i ustaa nakon to su pojedini simpatizeri KPJ dobili i upoznali sadraj Prvomajskog proglasa CK KPJ i prvih letaka o pozivu na oruanu borbu. Neke organizacione i vojne pripreme vrene su neposredno pred izvoenje prvih napada.

U prvoj polovini maja 1941. godine Gojko Majki49 je po Nikoli Lapcu5 poslao pismo doktoru Mladenu Stojanoviu u Prijedor. Prema sjeanju Nikole Lapca, Mladen je Gojlcu poruio da se priprema za oruanu borbu, a kada doe vrijeme, dobie dalje upute. Gojko Majki je s porukom Mladena Stojanovia upoznao Vasu Pratala, Iliju Inia, ora Srdia, Jozu aia, Slobodana Inia, Slavka i Zdravka Njegovana i jo neke. Mladenova poruka se prenosila od jednog do drugog ovjeka, dopunjavala, proirivala i uveli- avala, podravajui kod ljudi vjeru da se spreme borba protiv okupatora i njegovih ustakih slugu.

Desa Basta, uiteljica u Kljevcima, lan SKOJ-a, dobila je krajem maja i u junu letke CK KPJ i CK KP Hrvatske od uitelja Velimira Stojnia,51

47 Hazim Bilalbegovi je kao uenik 6. razreda bihake Gimnazije 1936. godine bio iskljuen iz kole na dvije godine zbog komunistike djelatnosti. Nije nastavljao kolovanje kao redovan ak, ve se zaposlio u Katastru u Bosanskoj Dubici, odakle je 1941. godine bio premjeten za efa Katastra u Sanskom Mostu. Dok je bio u Bosanskoj Dubici, 1940. godine, kandidovan je za lana KPJ.

48 Kada je Desa Basta polazila iz Beograda na svoju prvu dunost uiteljce u kolu Kljevce, navratila je u studentsku menzu u Beogradu, gdje ju je Petar Stam- boli upoznao sa Hasom araj licem studentom iz Sanskog Mosta, a on ju je uputio na Barbaru Kazi, potaricu, znajui da je napredna i da joj dolazi u Sanski Most brat Perica Kazi, poznati zagrebaki komunista.

48 Gojko (Nikole) Majki, roen 27. decembra 1894. godine u Luci-Palanci, main- ski bravar, presudom Dravnog suda za zatitu drave d.S.br. 13/32, osuen je na godinu dana robije zbog komunistikih ideja. Kod policije je bio evidentiran kao komunista od 1932. godine. Poslije izlaska iz zatvora doao je u Luci-Palan- ku, gdje je ivio i radio kao mainista na parnoj lokomotivi.

50 Nikola Lapac, zemljoradnik iz Luci-Palanke, pripadao je grupi koja se do rata okupljala oko Gojka Majkia. lan KPJ je postao novembra 1941. godine i bio je prvi sekretar partizanske elije u Luci-Palanci.

81 Velimir Veljo Stojni, uitelj, roen u Dobrom Selu, srez Bosanska Krupa, gdje mu je otac bio uitelj. U Kamenici kod Drvara formirao je prvu partijsku eliju na podruju Drvara, 1939. godine, i bio njen sekretar. Njegov revolucionarni rad u Drvaru vlast je prekinula krajem 1940. godine i otpustila ga iz slube. Tada je doao u Prijedor, gdje mu je ivio otac s porodicom. lan KPJ je od 1939. godine. Jedan je od organizatora ustanka u Bosanskoj krajini.

31

lana KPJ, koji je krajem 1940. bio otputen iz slube i ivio u Prijedoru. Desa je te letke nosila Veljinom Bratu Radenku Stojniu, koji je bio uitelj u kljukom srezu, u Hripavcima. Od Velimira Stojnia je dobila zadatak da prikupi podatke o tome koji ljudi u Kljevcima i okolnim selima imaju oruje i da savjetuje seljacima da sakrivaju oruje. Kako je uitelj iz Dabra u aprilskom ratu pao u njemako zarobljenitvo, prosvjetni inspektor je poetkom juna 1941. godine naredio Desi Basta da i u dabarskoj Osnovnoj koli dovri nastavu, ispita i ocijeni ake. Ona je taj boravak u Dabru pokuala da iskoristi za sastanak s Dabranima. Budui da je nisu poznavali, seljani su odbili da se sastanu s njom. Tada se s njima sastao podvornik kole u Kljevcima Jovo Karanovi, koji je s uiteljicom doao u Dabar. On je okupio dvadesetak Dabrana, objasnio im koliko je znao i umio politiku situaciju i upozorio ih da ne predaju oruje, ve da ga uvaju i pripreme za borbu do koje e sigurno doi. Prisutni su izjavili da u selu ima dosta oruja i da ustae jo nisu dolazile, ali da u selu imaju dva pijuna koji o svemu obavjetavaju ustae. Naveli su i njihova imena.52 Dan-dva poslije tog sastanka Desa Basta je otila u Prijedor i o svemu obavijestila Velju Stojnia. On joj je tom prilikom saoptio da je primljena u lanstvo KPJ, tako da je u to vrijeme bila jedini lan KPJ na sanskom srezu.

Jedan primjerak Prvomajskog proglasa CK KPJ Hazim Bilalbegovi je poslao Gojku Majkiu u Luci-Palanku, koji je s njegovom sadrinom upoznao drugove iz svoje ilegalne grupe.

Stojan Maki, uitelj u Hadrovcima, komunista po ubjeenju, otiao je u Haane do Branka opia53 i od njega saznao za letak CK KPJ i uput- stva za pripremu oruane borbe: da se vre politike, vojne i organizacione pripreme. Poslije povratka u Hadrovce Maki je s tim upoznao sezonske radnike Luku Majka, Spasu Sredia i Rajka Predojevia, radnika Mihajla ipku (svi iz Hadrovaca), sezonske radnike Jovu Dubajia iz Mrkalja, Milana Davidovia iz Kozina, starije i uglednije domaine, zemljoradnike, Milu Maj- kia iz Majki-Japre, najbogatijeg domaina u ovom kraju, Marka Mareti- a iz Hadrovaca i druge koji su se u razgovoru izjanjavali protiv ustaa. Reeno je da e se javiti kog dana e poeti napadi na andarme i ustae.

Polovinom jula 1941. godine Desa Basta je u Prijedoru dobila od Velje Stojnia letak sa Staljinovim govorom od 3. jula 1941. godine, s kojim je u

52 Iz presude partizanskog vojnog suda od 20. septembra 1942. godine vidi se daje jedan od tih pijuna bio Lazar Ili. Drugi pijun je bio bivi anarm JovoVoki, koji je zbog pijunae u korist Italijana krajem 1941. godine osuen na smrt.

55 Branko opi, iz Haana, krupski srez, zbog revolucionarnog rada bio je iskljuen iz Uiteljske kole u Banjaluci, koju je nastavio u Sarajevu. Idue godine vratio se u Banjaluku i opet bio iskljuen. kolu je zavrio u Karlovcu. Studirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gdje je poeo objavljivati svoje prie o ivotu Krajinika u listu Politika. Pred rat je zavrio fakultet i doao u rodne Haane. Bio je jedan od organizatora ustanka u Podgrmeu, prvi komesar u tabu gerilskih (partizanskih) odreda KrupaSana, a od novembra 1941. godine djeluje u propagandnim ustanovama NOP-a; pie pjesme, skeeve i prie, po kojim je i postao popularan.

Sanskom Mostu upoznala potansku inovnicu Barbaru Kazi54, a poslije dolaska u Kljevce i Jovu Karanovia. Kada je s njime krenula preko Budelja u Hripavce, da bi taj letak odnijela Radenku Stojniu, usput je saznala da su Radenko Stojni i Safet Filipovi55 uhapeni (11. jula) i da se nalaze u Kljuu u zatvoru. Odmah se vratila u Kljevce, produila u Prijedor i obavijestila Velju Stojnia o hapenju njegovog brata Radenka i Safeta Filipovia.

Pred ustanak u Podgrmeu Mile Davidovi je dobio letak KPJ od ure i Aima Raete, a njih dvojica od Branka opia. Mile je sa sadrajem letka upoznao Milana Vukojevia, Miroslava i Trivu Majkia i jo neke iz Majki- -Japre, zatim Nikicu i Peru Vukojevia i Bou Maretu iz Slatine i jo neke s kojima se sreo. Branko opi je jedan primjerak letka dobio od Milana Liine, jednog od organizatora ustanka u bosanskonovskom srezu, a drugi od Salke Terzia, omladinca iz Bosanske Krupe, koji su zbog toga i doli do njega u Haane. I Milan Liina i Salko Terzi prenijeli su opiu partijsku direktivu da treba odabrati povjerljive i borbene ljude, prikupljati podatkeo tome ko ima oruje i municiju i koji bi ljudi bili spremni da se bore protiv ustaa i okupatora. Rekli su mu da e uskoro biti obavijeten u koji dan treba poeti s napadima na andarmerijske stanice i ustake optine.

Poneto obavijeteni o ilegalnim porukama i informacijama, pojedinci su pokuali da uspostave vezu s nekim u susjednom kraju koji vie zna i vie je upuen u pripreme oruane borbe. Tako su umski radnici Stevo Karaka i Stevo ulibrk oko 20. jula, nedjelju dana prije ustanka u Podgrmeu, krenuli u Drvar, jer se u selima prialo da Italijani u Drvaru daju Srbima oruje da se brane od ustaa! Tu lanu vrijest donijeli su seljaci iz grahovskog i glamokog sreza koji su dolazili u Podgrme da kupuju ito. U Zdenom Dolu, na pet do est kilometara od Bosanskog Petrovca prema Kljuu, Karaka i ulibrk su naili na veu grupu kosaca, koji su im savjetovali da ne idu u Drvar, da se vrate kui i uvaju od ustaa, i saoptili da se uskoro oekuje buna. Kada su se Karaka i ulibrk preko Grmea vratili u Tuk-Bobiju, okupilo se oko njih dvadesetak seljaka da uju kakve vijesti donose iz Drvara. Svima su kazali da se uvaju i kriju od ustaa, a samo nekima da se oekuje buna.

Duan Gavran je 23. jula bio na Otrelju kod Vase Keleevia,56 da bi od njega saznao kakva je situacija i ta treba raditi. I Damjan Majki iz Majki-Japre je krajem jula iao poslom u Drvar i tamo, u okolnim selima vidio civile naoruane pukama. O tome je priao nekim Palananima. To su saznali andarmi, pa su ga pozvali i sasluavali. On im je ispriao ta je

M Barbara Kazi je u ljeto 1940. godine dola iz Zagreba na dunost u Potu u Sanskom Mostu. Njen brat Perica Kazi je dolazio u Sanski Most i brzo sklopio poznanstva sa naprednim studentima i acima, pa je u taj krug ukljuio i sestru Barbaru.

55 Safet Filipovi, predratni komunista, rodom iz Kljua, ivio je u Banjaluci. Poslije dolaska u Klju, 1941. godine brzo je uspostavio vezu s Radenkom Stojni- em. Njihov tek zapoeti rad na pripremi ustanka u kljukom srezu bio je prekinut 11. jula 1941. godine, kada su obojica uhapeni i 24. jula upueni u logor Gospi, gdje je Radenko ubijen, a Safet prebaen u drugi koncentracioni logor. Iz logora je puten 1943. godine. Tada je doao na slobodnu partizansku teritoriju i obavljao odgovorne dunosti. Umro je poslije rata.

5 Vaso Keleevi, radnik, do rata u bosanskopetrovakom srezu, posebno na Otrelju, bio je aktivan u naprednom radnikom pokretu, pa je jo tada primljen za lana KPJ. Duan Gavran je poznavao Keleevia kao aktivistu naprednog radnikog pokreta, pa se zato uputio do njega da bi se informisao o situaciji.

3 Srez S. Most u NOB 33

vidio. andarmi su mu zaprijetili da o tome vie ne pria i pustili ga. Nikola Luki, iz Dabra, 29. jula je krenuo u Drvar da sazna ta se tamo dogaa, ali je stigao samo do Meeeg Brda. Na putu je saznao da su ustae uhapsile nekoliko odraslih mukaraca iz porodica kundria, Radoevia, Vukobrata i drugih, pa se vratio kui.

I trgovaki pomonik Stevo Vukojevi, rodom iz Halilovaca, koji je do rata ivio u Beogradu i bio komunista, vratio se poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije u rodni kraj. Boravio je najvie kod ujaka ure Sovilja u Budimli-Japri i govorio prijateljima u koje je imao povjerenja da e buknuti ustanak i da u Velikoj Rujiki ima poznanika koji rade na organizova- nju borbe.

Nikola Mareti, tkaki radnik, trgovaki pomonik, rodom iz Slatine, lan KPJ, vratio se iz Uica gdje je radio i doao u svoj zaviaj. Priao je svojim seljacima iz Slatine o revoluciji, a donio je i neke dijelove knjige Istorija SKP (b) i pokazivao je drugovima koje je okupljao oko sebe: graevinskom radniku Peri Vukojeviu, metalskom radniku Nikici Vujeviu, trgovakom radniku Rajku Miljuu i jo nekim koji su se zbog rata i okupacije vratili kuama. Nikola Mareta je nekoliko dana prije ustanka otiao iz Slatine u Srbiju, u Uice. Odmah je stupio u Uiki NOP odred Dimitri- je Tucovi, u kojem je krajem septembra 1941. godine postao politiki komesar 1. ete Uikog bataljona.57 U Bosansku krajinu e ponovo doi s proleterima i krajem 1942. godiine pastati lan Izvrnog odbora Sreskog narod- nooslobodilakog odbora (NOO) za sanski srez.

I Stojan Milinovi i neke njegove komije su saznali da se u Drvaru priprema buna. Vijest o tome su donijeli Vladija Gutea i Stevurina Kosovac, koji su se do rata bavili trgovinom i vercom, pa su i tog uzavrelog ljeta istim poslom odlazili u Bosanski Petrovac i Drvar.

urin Predojevi se poslije putanja iz ustakog zatvora skrivao u umi nedaleko od Predojevia Glavice. Ubrzo su mu se pridruili Stojan Kosovac, Ilija Deli, Ostoja i Gojko Predojevi i Vaso Grbi. Njih estorica su se sve ee sastajali i poeli dogovarati o pripremama za borbu, jer su od nekih seljaka saznali za pripreme ustanka u okolini Drvara. Polovinom jula sastali su se u Kerkezovom gaju, kraj vrela Bukove vode i razgovarali o prikupljanju oruja i pripremanju ljudi za borbu, ali nakon toga nisu nita konkretno preduzeli. Ne znajui da je ustanak ve poeo u Drvaru, grupa Pa- lanana i Predojeviana nala se 29. jula (utorak) uvee u umarku nedaleko od crkve u Luci-Palanci. Tom sastanku su prisustvovali urin Predojevi, Stevurina Kosovac, Pavle Muti,58 Veso Kukolj i Vaso Pratalo. Dogovorili su se da napadnu andarmerijsku kasarnu u Luci-Palanci. Jedni su bili za to da se kasarna odmah napadne, a drugi za to da se akcija prvo dobro pripremi da bi uspjela.

Poslije neuspjele urevdanske pobune na podruju Tramonje, jedna grupa uesnika u tim borbama stalno se krila u umama sve do prvih borbi. Vid akovi, koji se najvie istakao u organizovanju majskih borbi, zatim

67 Nikola Ljubii: Uiki odred, VIZ Beograd, 1979. godine, str. 163.58 Pavle Muti, aktivni narednik Jugoslavenske vojske, rodom iz Luci-Palanke, na

kon aprilskog rata 1941. godine vratio se u rodni kraj. Uestvovao je u ustanku, ali je avgusta 1942. godine na Manjai prebjegao etnicima i postao komandant etnike brigade. Po zavretku rata likvidiran u Grmeu, gdje se krio.

34

Mile Gogi, Vaso Dejanovi, Marko Dardi, Stojan Juki, Mile Vulin, Branko Aleksi, Veljko Nini i jo neki krili su se u umama Behremaginice i Dun- darita, u Kozijercima oko Manastira Gomjenice, oko Kmeana i Obrovca. S njima se povremeno sastajao Risto Kovaevi, koji se takode skrivao od ustaa. Za njihovo skrivanje u umama znalo je stanovnitvo ovih sela. Tako je do ustaa i andarma dola vijest da je Mile Gogi doveo iz Srbije 30 etnika, iako se nije radilo o etnicima nego o uesnicima majske pobune koji su se krili od ustaa, plaei se odmazde.

Uspjenijem irenju vijesti o pripremama ustanka smetalo je i to to su ljudi slabo poznavali iru okolinu. Pritisnuti svakodnevnim radom, brigama i oskudicom, seljaci se nisu mnogo udaljavali od svojih sela i nisu poznavali Podgorinu, kako su mnogi nazivali sela podno Grme-planine, ve samo najblia, susjedna sela, ali i njih slabo. Tako, na primjer, mnogi seljaci iz Radia i Suvaje u krupskom srezu nisu znali da postoje sela Jelainovci i Lipnik, i obratno. Kada se Rade Brki spasio od ustakog klanja na Crnom jezeru kod Bosanske Krupe i doao u selo Vranjsku Mosuru, ljudi iz tog sela nisu mu vjerovali da je iz Jelainovaca kod Sanskog Mosta, jer niko od njih nije uo da postoji to selo. Njegova uvjeravanja su bila uzaludna i on se iz ovih novih neprilika spasio bjekstvom. Seljane susjednih i udaljenijih sela zbliie tek ustanak i narodnooslobodilaka borba. Ona e dovesti do meusobnog upoznavanja, saradnje, prijateljstva i drugarstva. Unato svemu tome, vijesti da KPJ priprema oruanu borbu, ustanak, bunu, kako se tada najee govorilo, irile su se u povjerenju od uva do uva selima podno Grme-planine i Mulea. Bilo je poruka i putem rodbinskih i prijateljskih veza i poznanstva.

Iako tada na podruju sanskog sreza nije bilo organizovanog rada, rukovoenog iz jednog centra, agitacija protiv okupatora i ustaa i stalno potajno kruenje vijesti da se neto sprema, irili su se sanskim selima i bodrili ljude, doprinosei da se kriju i bjee od ustaa. A na vijest da je borba zapoela u susjednom kraju prihvatili su se i sami oruja i krenuli u borbu. Uz druge uslove i injenica da su u narodu kruile navedene vijesti svakako je doprinijela da ustanak u jednom dijelu sanskog sreza ne bude akcija grupica i grupa ve masovan.

Mada je bilo sluajeva da su pojedinci iznosili miljenje da ne treba ii u oruanu borbu neke ozbiljnije akcije u tom smislu meu srpskim stanovnitvom na sanskom srezu nije bilo. Tome je doprinosila i injenica da su se neki mjesni voi graanskih politikih stranaka i neke vieni je pristae tih stranaka u trenutku okupacije zatekli u Beogradu i bili bez ikakve veze sa Sanskim Mostom (dr Branko Milju, narodni poslanik JRZ i jo neki), dok su se drugi u meuvremenu iselili ili pobjegli u Beograd. Najzad, prilian broj istaknutijih graanskih politiara, trgovaca, gostioniara i bogatijih seljaka stradao je u pokolju koji su ustae izvrile prvih dana avgusta.

Pojedini graanski politiari, Srbi, pristae JRZ, JNS, Zbora i drugih stranaka koji su uspjeli da se spasu od ustakog pokolja, u poetku su, poneseni ustanikim valom, prihvatili borbu, ali su se u veini sluajeva ubrzo pokazali kao protivnici naiodnooslobodilake antifaistike borbe, pogotovo kada su u ove krajeve doli italijanski okupatori.

35

II Ustanak

1. U BOSANSKOJ KRAJINI

Grupa naoruanih seljaka koji su se krili u umi i nisu prili odredima koje je formirao tab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo, napala je 26. jula poslije podne samonicijativno, domobranski automobil na Pasjaku, izmeu Drvara i Otrelja, i ubila zapovjednika 1. domobranske bojne (bataljona) koji se vraao iz Drvara s obilaska jedinice locirane u tom garnizonu. Saznavi za napad, kolona ustaa, andarma i domobrana krenula je odmah iz Drvara prema Crvijivici i Pasjaku. Meutim, Gerilski odred Crvlji- vice je poslije krae borbe primorao neprijatelja da se vrati u Drvar i o tome izvijesti tab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i susjedne gerilske odrede, predloivi istovremeno da se napadne i Drvar.1

Sreski komitet KPJ i tab gerilskih odreda za bosanskograhovski srez,2 na zajednikom sastanku u umi Oklinak, odluili su tada da se krene na opti ustanak. U toku noi su poslali kurire prema Otrelju, Bosanskom Petrovcu, Srbu, Bosanskom Grahovu i u druge susjedne krajeve s pozivom da ustanici ponu zaruavati ceste i presijecati telefonsko-telegrafske linije, te da napadnu na ustake, domobranske i andarmerijske posade na itavom podruju. U toku noi su izvrene pripreme i 27. jula oko etiri sata ujutro napadnut je i osloboen Drvar. Istog dana je izvren napad i na andarmerijske stanice u Otrelju, Srbu, Martin-Bru, Trubaru, Prekaji, Potocima i Re- sanovcima, a izvren je i opti napad na Bosansko Grahovo. Sva ta mjesta su osloboena. Neprijatelj je pokuao da od Bosanskog Petrovca prodre u pravcu Drvara, ali su ga gerilski odredi odbacili nazad, nanijevi mu gubitke.3

I Dr Duan Luka: Ustanak u Bosanskoj krajini, izdanje VIZ, Beograd, 1967. godine, str. 9394.

II za podruje Drvara sjedite sreza je bilo u Bosanskom Grahovu, a u Drvaru je bila sreska ispostava. Stoga je naziv sreskog komiteta i taba gerilskih odreda bio po bosanskograhovskom srezu, iako je Drvar predstavljao centar njihovog djelovanja.

3 Dr Duan Luka, nav. d. str. 9496.

37

Sljedeeg dana u borbu su krenuli i seljaci iz Vrtoa i okoline. Napal