84 Mr sc. dr Zoran ^eperkovi}Interno odeljenje Vrnja~ka Banja36210 Vrnja~ka BanjaTel. 036/616-970, 036/ 611 272e-mail:holidey7777@ptt.yu

Iz istorije medicineOp{ta medicina 2005; 11 (1-2): 82-84

Srpska medicina u srednjem vekuMr sc. dr Zoran ^eperkovi}¹,

¹Interno odeljenje Vrnja~ka Banja

Klju~ne re~isrednji veksrpska medicina manastir istorija medicine

Sa`etak

Medicina se u srednjovekovnoj Srbiji bazirala na nau~nim izvorima, dok sudr`avna politika i crkva sankcionisale upotrebu magijskih rituala i vrad`bina. Takose u ~lanu 20 i 109 Du{anovog zakonika vrlo jasno nagla{ava da se predvi|aju stro-ge kazne protiv onih koji se bave vrad`binama. Sveti Sava - osniva~ prvih srpskihbolnica, pisac na{ih najstarijih medicinskih spisa i borac protiv nadrilekarstva, ba-vi se ulogom dr`ave na o~uvanju i unapre|enju zdravlja svoga naroda. Sveti Savaje vi{e puta boravio u Carigradu, gde je upoznao na~in organizovanja tamo{njihmanastira-bolnica, koje su slu`ile isklju~ivo za sme{taj ubogih i nemo}nih. Nau~-no prihva}ena dokumenta dokazuju da su prve bolnice pri srpskim manastirima bi-le organizovane jo{ u XII veku. Najstariju srpsku bolnicu za le~enje kalu|era orga-nizovao je Sveti Sava u Hilandaru 1199. godine, sredi{tu srpskog knji`evnog, kul-turnog i prosvetiteljskog rada. Srpska srednjovekovna medicina se razvijala poduticajem vizantijske i zapadnoevropske medicine. Vizantijski uticaj je bio uo~ljiv upomo}nim medicinskim naukama, a zapadnoevropski uticaj se prime}ivao u prak-ti~nim medicinskim naukama. Hilandarski medicinski kodeks predstavlja zbornikspisa srednjovekovne nau~ne evropske medicine (XII-XV veka), ~iji su autoriuglavnom u~itelji upravo anti~ke i salernsko-monpeljeske {kole. Na{ Srednji vek,do turske invazije, bio je doba velike svetlosti, a srednjovekovna Srbija zauzima{eugledno mesto u srednjovekovnoj Evropi.

Kao i ostala ju`noslovenska plemena, Srbi su do{li naBalkan za vreme velike seobe naroda, tokom 6. i 7. veka noveere. Najranije sistematizovane podatke o Srbima na Balkanunalazimo u spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfiro-genita u X veku. Prva srpska dr`ava je bila formirana pod di-nastijom Vi{eslavi}a. Pod uticajem Vizantije, dogodila se va-`na promena u srpskom narodu, koja }e imati jedan od prvo-razrednih zna~aja u njegovoj budu}nosti: krajem IX veka po-~inje proces napu{tanja paganstva i primanje hri{}anstva.1

Srednjovekovna Srbija je u politi~kim, ekonomskim ikulturnim sferama zauzimala ugledno mesto u Evropi toga pe-rioda dosti`u}i svoj vrhunac sredinom 14. veka. Srednjove-kovna srpska kultura, fresco slikarstvo, arhitektura i medicinabile su kulturne tekovine Vizantije i Zapada a ujedno i ve~nisvedoci civilizacije srpskog naroda.

Medicina se u srednjovekovnoj Srbiji bazirala na nau~-nim izvorima, dok su dr`avna politika i crkva sankcionisaleupotrebu magijskih rituala i vrad`bina. Tako se u ~lanu 20 i109 Du{anovog zakonika vrlo jasno nagla{ava da se predvi|a-ju stroge kazne protiv onih koji se bave vrad`binama2. Najsta-riji spisi o hirurgu-berberinu doma}eg porekla, koji se bavio izubnim intervencijama, poti~e iz 1332. za vreme vladavine ca-ra Du{ana - Mario de Antibario medico cirsico, in Catharo .Zatim se pominje Magister Paulus barberius de Barleta, sala-riatus comunitatis Cathari, kao i mnogi drugi.

Srpska srednjovekovna medicina je objedinjavala isku-stvo i znanja najrazvijenih medicinskih {kola toga doba a biloje prisutno i duhovno delovanje, oboga}eno bogatim empirij-skim iskustvom3. Empirijska medicina }e postati predmet ra-

85

znih zapisa, da bi u nekom trenutku oni mogli postati jedan odizvora savremene medicinske nauke.4

Istorijski posmatrano, veoma je duga tradicija i duboki sukoreni dana{njeg sistema za{tite zdravlja stanovni{tva u Srbi-ji. Kako u ruskom narodu va`i izre~eno da je za njih Pu{kinpo~etak svih po~etaka, tako je i sin velikog `upana StefanaNemanje - Rastko, u mona{tvu Sava*, po~etak svih po~etakasrpskog naroda, pa i u korenima srpske medicine. Sveti Savaje imao smisla za prakti~no, pragmati~no i organizaciono,ozra~en vizantijskim isihazmom5. Sveti Sava, osniva~ prvihsrpskih bolnica, pisac na{ih najstarijih medicinskih spisa i bo-rac protiv nadrilekarstva, bavi se ulogom dr`ave na o~uvanjui unapre|enju zdravlja svoga naroda6.

Sveti Sava Nemanji}, prvi srpski arhiepiskop, boravio jevi{e puta u Carigradu, gde je upoznao na~in organizovanja ta-mo{njih manastira-bolnica, koje su slu`ile isklju~ivo za sme-{taj ubogih i nemo}nih3.

Nau~no prihva}ena dokumenta dokazuju da su prve bol-nice pri srpskim manastirima bile organizovane jo{ u XII ve-ku. Najstariju srpsku bolnicu za le~enje kalu|era organizovaoje Sveti Sava u Hilandaru 1199. godine. Manastir Hilandar seujedno uzima i kao na{ najstariji centar za sticanje medicin-skih znanja i ve{tina3. Sem u Hilandaru i u Carigradu i Jerusa-limu, ustrojene su bolnice u krugu srpskih manastira. Specijal-nim pravilima (tipik) odre|ene su du`nosti i zadaci ovih insti-tucija od socijalne za{tite do medicinske nege, gotovo identi~-ne savremenom pristupu socijalne medicine u za{titi zdravlja.U to vreme, u primorskim srpskim teritorijama bile su izgra-|ene i organizovane samostalne bolnice gra|anskog karaktera,kao i apoteke, a razvijani su i prvobitni oblici specifi~ne pre-ventivne delatnosti putem organizovanih higijensko-protiv-epidemijskih mera i efektnih komunalnih sistema - kanalizaci-ja, vodovod i sl. (Kotor, Dubrovnik i dr.). Lekari koji su vodi-li ove bolnice i zdravstveno osoblje koje je sprovodilo higijen-sko-epidemiolo{ke mere, regrutovani su naj~e{}e iz medicin-skih {kola Univerziteta iz Italije7.

Srpska srednjovekovna medicina je po svom u~enju bilaevropska, ali je razlika bila u tome {to Srbi nisu imali svojemedicinske {kole, kakve su recimo postojale u Salernu (Itali-ja) i Monpeljeu (Francuska). Prva bolnica na teritoriji onda-{nje srpske dr`ave bila je osnovana u Studenici 1209. godinei nju osniva Sv. Sava. Bolnice osnivaju i Stefan III Uro{ Ne-manji} u De~anima izme|u 1327 i 1331. godine, car StefanDu{an u Manastiru Sv. Arhan|ela kod Prizrena 1342. godine,Knez Lazar podi`e u Ravanici bolnicu 1381. godine, car Ste-fan Du{an u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarevi} uBeogradu oko 1390. godine8. U molitvama pod manastirskimsvodovima bila je prisutna hri{}anska religioznost, koja se da-leko izdigla iznad paganskih shvatanja zdravlja i bolesti.

Srpska srednjovekovna medicina se razvijala pod utica-jem vizantijske i zapadnoevropske medicine. Vizantijski uticajje bio uo~ljiv u pomo}nim medicinskim naukama, a zapadno-evropski uticaj se prime}ivao u prakti~nim medicinskim nau-kama9. Medicina koju su Srbi primali od Vizantije bila je prak-ti~no anti~ka medicina, tj. medicina Hipokrata, Aristotela iGalena koji nas i „obave{tava” o lekarskim {kolama na Rodo-su i Kosu (Eskulapova {kola). O {kolama na Krotonu, Kirenii Knidu pi{e Herodot. Od Galena, konsultovanje knjiga sa re-ceptima postaje najva`niji deo lekarske prakse10.

Hilandarski medicinski kodeks (otkriven 1952. u biblio-teci manastira Hilandar) predstavlja zbornik spisa srednjove-kovne nau~ne evropske medicine (XII-XV vek), ~iji su autoriuglavnom u~itelji upravo anti~ke i salernsko-monpeljeske{kole. Razvrstavaju}i spise Hilandarskog medicinskog kodek-sa, prema medicinskim disciplinama, mogle bi se svrstati uslede}e grupe: Interna medicina, infektivne bolesti, farmako-lo{ki spisi, toksikolo{ki spisi, pedijatrijski spisi, terapijskauputstva kao i spisi iz hirurgije. Hilandarski medicinski ko-deks predstavlja spomenik velike vrednosti, koji je od zna~a-ja za istoriju i srpske i evropske srednjovekovne medicine.Njegovim otkri}em, gledi{te da su se Srbi u srednjem veku le-~ili gatanjem i vrad`binama, oboreno je.11

U manastirima kao kulturnim centrima srednjovekovnesrspke dr`ave, medicini se posve}ivala posebna pa`nja. U ma-nastirima su prevo|ene anti~ke i srednjovekovne medicinskeknjige, tu su se i lekari u~ili svojoj ve{tini i na~inu le~enja.Sveti Sava je institucionalizovao {kolu zdravlja, u kojoj suulogu imali i dr`ava i crkva i medicina toga doba. Razvitakmedicine u Srbiji u srednjem veku bio je sasvim u skladu saop{tim kulturnim prilikama. Uticaji koji su dolazili sa juga izVizantije, a sa jugozapada preko primorskih gradova iz Italije,davali su srpskoj srednjovekovnoj medicini dah nau~ne medi-cine. Kao prvi {kolovani lekar u Srbiji pominje se Italijan Fi-lip iz Ferme (Philippus de Fermo, medicus plagarum, habita-tor Cathari), koji je radio kao gradski lekar u Kotoru 1326.godine, u doba vladavine Stefana Uro{a III Nemanji}a, a prvisrpski lekar pominje se u Prizrenu 1354. godine.8

Srednji vek, do turske invazije, na na{im prostorima bioje doba velike svetlosti, a srednjovekovna Srbija zauzima{eugledno mesto u srednjovekovnoj Evropi. Bitka na Kosovupolju je definitivno re{ila sudbinu Srbije, jer nakon nje u ze-mlji vi{e nije bilo sile koja se mogla suprotstaviti turskomosvaja~u.

Na ostrvu Kosu, u hladovini platana starog 2500 godina,mnogi lekari sa setom i divljenjem gleda{e u kro{nju drveta,ispod koje davno sede{e Hipokrat sa svojim |acima.

Sveta Gora Atoska kao i zidine spaljenih manastira na{ihna Kosmetu, podse}aju i opominju gde su koreni i isto~nici igde su srpske medicine po~eci.

* U vreme latinske prevlasti na Balkanu, utemeljena je vladarskaideologija Nemanji}a, a veliki `upan Stefan Nemanja i arhiepi-skop Sava, osniva~i Srpske Dr`ave i Crkve, kanonizovani su po-sle smrti i slavljeni kao svetitelji.

86

1. Istorija Srbije - Srednjovekovna Srbija (VII-XIVvek). Srbija info 2001. Available from: URL:http:www.srbija-info.yu/~injenice/srednji-vek/html

2. N. Radoj~i}. Zakonik cara Stefana Du{ana1349 i 1354. SANU, Beograd, 1960.

3. @ivkovi} M., Nikoli} I. Zdravstvena za{tita uSrbiji 19. vek - kao o~uvan, dru{tveni, narodni iverski obi~aj. [kola zdravlja, Bor, 2003.

4. B. Pavlovi}. Od praistorije do savremene medi-cinske nauke. Muzej Srpskog lekarskog dru-

{tva, Beograd, Srbija i Crna Gora. Letopis Stu-deni~ke akademije. Sremska Kamenica, 2003.

5. Nedeljkovi} D. Sveti Sava ~udotvorac za narod.Srpsko nasle|e. Beograd, 1999.

6. Raj~evi} M. Sveti Sava - veli~ina i prilike. XXIITimo~ki medicinski dani, Donji Milanovac,2003.

7. Institut za za{titu zdravlja „Dr Milan Jovanovi}Batut”. Istorija . Available from:URL:http://www.batut.org.yu/srpska/istorija/fi-storija.htm

8. Kati} R.V. Poreklo srpske srednjovekovne me-dicine. Beograd, 1981.

9. Kati} R.V. Kratak pregled op{teg stanja srpskesrednjovekovne medicine. Hilandarski medicin-ski kodeks N. 517, XVI.

10. Kora} M. Anti~ki lekari od VI veka p.n.e. do Vveka n.e. Arheolo{ki institut SANU, Beograd.Letopis Studeni~ke akademije. Sremska Ka-menica, 2003.

11. Kati} R.V. Uvodna studija. Hilandarski medi-cinski kodeks N. 517, XI.

Literatura

Serbian Medicine in Middle AgeMr sc. dr Zoran ^eperkovi}¹,

1Internal department Vrnja~ka Banja

Klju~ne re~i: Middle agesSerbian medicineMonasteryHistory of medicine

Abstract

Medicine in medieval Serbia was based on scientific resources while state po-licy and church have sanctioned the use of magic rituals and sorcery. Thus in Ar-ticle 20. and 109. of the Dusan’s Code it is clearly stated that those performing sor-cery will be severely punished. St Sava, the founder of first Serbian hospitals,writer of oldest medical texts and strong opponent of the quackery has also beenengaged in promoting the state role in care and improvement of health of its peo-ple. For several times St Sava has stayed in Constantinople where he has been in-troduced to the way of organizing their monasteries that were also used for place-ment of poor and helpless. Scientifically accepted documents prove that the firsthospitals at Serbian lands were established as early as 12th century. The oldest Ser-bian hospital for treatment of monks was established by St Sava at the HilandarMonastery in 1199. Serbian medieval medicine has developed under the influenceof Byzantine and west-European medicine. Byzantine influence was evident inauxiliary medical sciences while west-European influence was noticeable in prac-tical medical sciences. The Hilandar Medical Codex represents the collection oftexts in medieval European medicine from 12th to 15th century whose authors weremainly the teachers of antic and Sallerne-Montpelier school. Until the time of Tur-kish invasion our Middle Ages were the time of great achievements and medievalSerbia has enjoyed good reputation in medieval Europe.