Sürdürülebi̇li̇r Kalkınma Hedefleri̇ ve Toplam Faktör...

Sürdürülebi̇li̇r Kalkınma Hedefleri̇ ve Toplam Faktör Veri̇mliliği

Toplam Faktör Verimliliği içinPolitika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek ProjesiSÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA HEDEFLERİ ve TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ

(c) Her hakkı saklıdır. Kasım 2018, AnkaraKaynak belirtilmesi kaydıyla alıntılara izin verilir.

Hazırlayan: Gökçe Bayrakçeken TüzelTasarım: Markapala, www.markapala.comBaskı: Mi̇ki̇ Matbaacılık San. ve Ti̇c. Ltd. Şti.

Toplam Faktör Verimliliği için Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi, AB ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilen bir teknik yardım projesidir ve UNDP tarafından uygulanmaktadır. Projenin nihai faydalanıcısı T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, sözleşme makamı ise Merkezi Finans ve İhale Birimi (MFİB)’dir.

Bu yayın Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti’nin desteği ile hazırlanmıştır. Bu yayının içeriği hiçbir şekilde Avrupa Birliği’nin veya T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın görüşlerini yansıtmaz.

1


2

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM: 2030 Gündemi ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleriİnsani Kalkınma AnlayışıSürdürülebilirlikSürdürülebilir Kalkınma ve TFV İçin Elverişli OrtamSürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne DoğruSürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin Niteliği

a. Nesiller Arasındaki Adalet ve Gençlerin Katılımıb. Sürdürülebilir Çevrec. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Perspektifi

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ve Türkiye:Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin Uygulanmasında Özel Sektörün Rolü ve TFV

İKİNCİ BÖLÜMHEDEF 1. YOKSULLUĞA SONHEDEF 5. TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİHEDEF 8. İNSANA YAKIŞIR İŞ VE EKONOMİK BÜYÜMEHEDEF 9. SANAYİ, YENİLİKÇİLİK VE ALTYAPIHEDEF 12. SORUMLU TÜKETİM VE ÜRETİMHEDEF 17. HEDEFLER İÇİN ORTAKLIKLAR

YARARLANILAN KAYNAKLAR

İçindekiler

3

556789

1011151819

23232635404448

53

3

GirişToplam faktör verimliliği (TFV), bir ülkenin kalkınması, ekonomik gelişimi ve ekonomik refahı ile doğrudan ilişkidir, uzun vadede ekonomik büyümenin ve refah artışının temelidir. Bu nedenle TFV’deki artış, bir ekonomik gelişme göstergesi olarak dikkatle ele alınmaktadır. Ülkemizde, özellikle tarımdan sanayiye geçiş sürecinde ve hizmetler sektörüne doğru evrilen yapı içinde, ekonomik büyümede toplam faktör verimliliğinin istenen düzeyde etkin olmadığı ve inişli çıkışlı bir seyir izlediği görülmektedir. Bu da TFV yönünde atılacak adımların tanımlanması ve geliştirilmesi gerektiğine işaret etmektedir. BM Kalkınma Programı (UNDP) bu sürece katkı sunmayı hedefleyen bir çalışma ile TFV Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesini hayata geçirmiştir. Proje sürecinde yürütülen kapsamlı araştırmalar, analizler, tartışmalar, tasarılar ve öneriler Türkiye’nin, ekonomik büyümede toplam faktör verimliliğinin etkisini artırma yönündeki adımları atarken izleyeceği yola ışık tutmayı hedeflemektedir.

BM Kalkınma Programı, toplam faktör verimliliği konusunu ve yukarıda sıraladığımız ilişkili tüm çalışmalarını, küresel hedefler ve 2030 Gündemi açısından da değerlendirme, olası ilişkileri ortaya koyma, sürdürülebilir bir kalkınma anlayışını ilgili tarafların dikkatine bir kez de toplam faktör verimliliği bağlamında çekme görevini bu ek doküman aracılığıyla yerine getirmeyi hedeflemektedir.

Kalkınma anlayışı, 1980’lerin sonunda başlayan bir eğilimle 2030 Gündemi’ne kadar gelen süreçte geniş bir perspektif kazanmıştır. Bu süreç bize, ekonomik kalkınmanın adil bir toplumsal düzen ve yaşanılabilir bir çevre olmadan kalıcı ve mümkün olamayacağını, kalkınmayı farklı bir anlayışla ele almamız gerektiğini göstermektedir. Aşağıda ayrıntılı biçimde ele alacağımız gibi, kalkınma gündemi, sadece ekonomik büyümeyi değil, sosyal adalet ve çevresel sürdürülebilirlik kavramlarını da içeren bütüncül bir yaklaşımı içinde barındırmaktadır. TFV ise son tahlilde küresel bir sürece işaret etmektedir ve bu nedenle sadece ekonomik büyüme ile değil, tüm dünyanın iyi hali ile ilişkili bir kavramdır. TFV’nin etkin sonuçlar yaratması ve ekonomik büyümede artan bir paya sahip olması sürdürülebilir kalkınma anlayışı ile ilişki içinde düşünülmelidir.

Elinizdeki metin, insani kalkınma ve onu takip eden sürdürülebilir kalkınma anlayışı ile ilgili temel süreçleri ve içeriği özetlemek, tüm hedefler için geçerli olan ortak kesen alanları ve temel prensipleri gözden geçirmek, 17 hedef içinde bazı hedeflerin toplam faktör verimliliği ile nasıl ilişkilendirebileceğini vurgulamak niyeti ile şekillenmiştir.

4

Bu metin iki temel amaca hizmet etmektedir: TFV’ye dayanan istikrarlı ve sürekli bir ekonomik büyüme için elverişli ortamın yaratılmasında sürdürülebilir kalkınma anlayışının ve küresel hedeflerin rolünü ortaya koymak; ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin etkin biçimde hayata geçirilmesinde kalkınmanın temel aktörlerinden biri olan özel sektörün rolüne dikkati çekmek.

Bu doküman, toplam faktör verimliliğine ilişkin kurumların, sektör temsilcilerinin ve ilgili kuruluşların, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri konusunda genel bir bilgi ve farkındalık geliştirmeleri ve böylece toplam faktör verimliliğine ilişkin eylem ve planlamalarda sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı içinde hareket etmelerini, ulusal ve küresel kalkınma sürecinin aktörleri olarak süreçteki rollerini üstlenmeleri konularında teşvik edilmelerini amaçlamaktadır. Bu belgenin sağlayacağı bilgiler, toplam faktör verimliliği konusunda çalışan kamu ve özel sektör temsilcileri, iş dünyasının ana aktörleri, düşünce kuruluşları ve danışmanlık kuruluşları tarafından kullanılabilir.

Dokümanın birinci bölümünde Sürdürülebilir Kalkınma ve 2030 Gündemi üzerinde durulacaktır. Burada öncelikle 2030 Gündemi’ni temellendiren kavramsal çerçevenin anlaşılması için kapsayıcılık, sosyal adalet, çevre ve ekonomik refah ilişkisine değinecek, kapsayıcı büyüme ve insani kalkınma yaklaşımının ne anlama geldiği konularına kısaca yer vereceğiz. Sürdürülebilir kalkınma anlayışının istikrarlı ve hakkaniyetli bir verimlilik ve büyüme sağlamak için önemi ve TFV için nasıl bir elverişli ortam yaratma potansiyeli taşıdığı konusunu tartışacağız.

Ardından Birleşmiş Milletler tarafından 2030 Gündemi kapsamında hedef olarak belirlenmiş olan ve ülkelerin ortak ihtiyaç ve ilgilerini içeren Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin oluşum süreci, sistematiği, yapısı ve ilişkiselliğine değineceğiz.

Bu bağlamda tüm hedeflerin dikkate aldığı ortak odak konulara daha yakından bakacağız. Bu odak konulardan ilki nesiller arası adalet anlayışı ve gençlerin katılımı ile ilişkilidir. Bu bölümde, gençlerin istihdama katılımı, karar alma mekanizmalarında yer almaları, eğitim ve yoksulluk konularında karşılaştıkları güçlüklerin göz önünde bulundurulması; yenilikçilik, teknoloji, vb. alanlarda gençlerin güçlü potansiyellerinin bir araç olarak görülmesi, önemsenmesi ve takdir edilmesi gibi konular kısaca ele alınacaktır. İkinci odak konu olan çevresel sürdürülebilirlik konusu ile ilişkili olarak özellikle sürdürülebilir bir çevre olmaksızın ekonomik kalkınma ve refahın var olamayacağını, sanayi ve üretim süreçlerinin çevrenin sürdürülebilirliği konusuna özen göstermesi gerektiğini ele alacağız. Son olarak toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve kadınların

5

güçlenmesi önceliğinin kalkınma gündemi içinde yerini ve kalkınma hedefleri içindeki nasıl ele alındığını ortaya koymaya çalışacağız.

Takip eden bölümde, Türkiye’de 2030 Gündemi’nin hangi mekanizmalar aracılığıyla işlerlik kazandığını ifade edeceğiz. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin çok aktörlü yapısı içinde özel sektörün rolü üzerinde duracak ve bu tartışmayı TFV açısından gözden geçireceğiz.

Raporun ikinci bölümünde merceği biraz daha büyüterek, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne ve alt hedeflere odaklanacak, TFV ile yakın ilişkili olarak görülen hedefler ile TFV ilişkisi üzerinde kısaca duracağız. HEDEF 1-Yoksulluğa Son; HEDEF 5-Toplumsal Cinsiyet Eşitliği; HEDEF 8-İnsana Yakışır İş ve Ekonomik Büyüme; HEDEF 9-Sanayi, Yenilikçilik ve Altyapı; HEDEF 12-Sorumlu Üretim ve Tüketim; ve HEDEF 17-Hedefler için Ortaklıklar, TFV ile ilişkisi bakımından odaklanılacak Hedeflerdir.

Rapor, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ile TVF arasında .nasıl ilişkiler kurulabileceğine dair bir çerçeve sunmak ve bu çerçeveyi kullanarak ne tür ilişkilerin görünür hale gelebileceğini seçilen 6 hedef bağlamında örneklemektedir.

BİRİNCİ BÖLÜM: 2030 Gündemi ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri

İnsani Kalkınma Anlayışı:

Ülkelerin bireysel ve küresel olarak kalkınma yolunda attığı adımların ekonominin, gelirin ve üretimin artışından ibaret olmadığı görüşü, 20. yüzyılın başlarından beri yaygınlaşmaktadır. Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından 1987’de hazırlanan “Bizim Ortak Geleceğimiz Raporu” sürdürülebilir kalkınmanın üç bileşeni olduğunu vurgulamakta; ekonomik refah, sosyal adalet ve çevresel sürdürülebilirliğin birbiri içinde ilişkili olarak ele alınması gereğini ortaya koymaktadır. Bu rapor, sadece günümüz dünyasından değil, gelecek kuşakların yaşam hakkını güvence altına almaktan da söz etmektedir1.

1 Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development, 1987

6

Bu anlayış, 1990 yılında hazırlanan ilk insani kalkınma raporunda da yer almış, toplumsal eşitliğin ve insanlığın iyi halinin sağlanmasının sürdürülebilir bir kalkınma anlayışı için bir ana hedef olduğu kabul edilmiştir. İnsani gelişme veya insani kalkınma diye adlandırabileceğimiz bu yaklaşım içinde, sadece ekonomik zenginliği artırmak değil, insan hayatını zenginleştirmek esastır2.

İnsani kalkınma anlayışı, temel insan haklarından hareketle kalkınma hedefine yönelik olarak hayata geçirilen, TFV ile ilgili çalışmalar da dahil olmak üzere tüm çalışmalarda toplumsal refahı; insanın kendi potansiyelini gerçekleştirebilmesine olanak verecek kaynak ve fırsatlara erişimde eşit ve adil muameleyi; bugünün ve gelecek kuşakların hakları olarak yaşanılabilir bir çevre hakkını; insanların ırk, dil, din, sınıfsal konum, gelir düzeyi, bedensel kapasite, yaş, cinsel yönelim, cinsiyet kimliği ve toplumsal cinsiyet açılarından herhangi bir ayrımcılığa uğramamalarını hedefler.

Sürdürülebilirlik

İnsani kalkınma yaklaşımı gelecek kuşakları hesaba katan bir çerçeveyi benimsemektedir, dolayısıyla bu yaklaşım için kalkınmanın temeli sürdürülebilirlik ilkesidir. Sürdürülebilirlik, ekonomik büyümeyi, verimliliği, refah artışını uzun vadeli ve sürekli olarak teminat altına alan bir yaklaşımdır. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan tanımlamalar içinde sürdürülebilir kalkınma, gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılayabilme olanağından ödün vermeksizin günümüz kuşaklarının ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir kalkınma modeli olarak yer almaktadır. Ekonomik ve sosyal yapı ile çevre etkileşimini bütüncül bir şekilde değerlendirerek bugünkü ve gelecekteki nesillerin kalkınmanın getirdiği fırsatlardan hakkaniyetli bir şekilde yararlanmasını sağlamak, sürdürülebilir kalkınmanın temel felsefesi olarak görülür3. Her yerde, insanların yaşam koşullarının iyileştirilmesi için izlenmesi gereken “en iyi” yolların belirlenmesinde ortaklaşılan, bütüncül ve uzun vadeli bir vizyon sunar. Adil ve eşitlikçi bir toplumda ve sağlıklı bir çevrede, bugünün refahını gelecekte de kullanılacak olan kaynaklara zarar vermeden sağlayan bir büyüme anlayışı içerir4. Bu yaklaşım Bizim Ortak Geleceğimiz Raporu’nda da yer almakta, sürdürülebilir kalkınma “bugünün ihtiyaçlarını gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılama kabiliyetlerini ellerinden almadan sağlamak” olarak ifade edilmektedir5.

2 http://hdr.undp.org/en/content/what-human-development3 Bkz: http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/temel-tanimlar/ 4 UN and SDGs a handbook for youth5 Our Common Future”, the report of the World Commission on Environment and Development, 1987

7

Sürdürülebilir Kalkınma ve TFV İçin Elverişli Ortam

Ekonomik büyüme, sosyal adalet perspektifi ile şekillenmediğinde ve çevresel sürdürülebilirliği göz önünde bulundurmadığında sosyal ve politik alanda olumsuz sonuçların oluşmasına ve çevre üzerinden geri dönüşü olmayan yıkıcı etkilere neden olabilir. Çevre ile sosyoekonomik gelişme arasındaki ilişkileri gerektiği gibi kurgulamayan bir kalkınma stratejisi, şu anki ihtiyaçlara cevap verebilir ancak insanların gelecekteki temel ihtiyaçlarının karşılanmasını tehlikeye sokabilir6. Bu durumda sosyal ve çevresel açıdan ortaya çıkan etkileri değerlendirme ve dolayısıyla ekonomik refahın önündeki engelleri tespit edip çözme olanağı ortadan kalkabilir. Böyle bir ortam, verimliliği yeterince dayanıklı olmayan, çevresel, sosyal ve politik açıdan kırılgan sektörlerin oluşmasına sebep olur. Böyle bir durumdan kaçınmak için büyümenin yönü ve biçimi sürdürülebilir kalkınma anlayışı ile belirlenmelidir. Bu bağlamda sürdürülebilir kalkınma anlayışının kendisi TFV için elverişli ortama işaret etmektedir. Verimlilik de kalkınma gibi uzun vadeli bir biçimde planlanmalıdır.

Sürdürülebilir kalkınma perspektifi içinde kurgulanan ekonomik büyüme çok çeşitli ve geleneksel olmayan alanlara yatırım yapmayı gerektirebilir. İlk bakışta çıktılar ile girdiler arasındaki orana dayalı olarak hesaplanan ve verimliliğe aykırı gibi görülen bir takım yatırımlar, uzun vadede, olumlu yönde önemli sonuçlar yaratabilir. Aksi durumda ise eşitsizliğin ve çevresel yıkımın, verimlilik üzerinde belirgin bir maliyeti olması beklenir. Örneğin cinsiyete dayalı kalıp yargılar nedeniyle kadın iş gücünün verimli biçimde kullanılamaması veya su ve enerji gibi doğal kaynakların tükenmesi, üretim süreçlerine maliyet olarak geri dönecek etkenlerdir.

Dolayısıyla TFV, gelecek kuşakları da içeren bir anlayışla, uzun vadeli bir bakışla ve küresel süreçlerle ilişki içinde düşünülmelidir. Verimlilik olarak tanımlanan, daha az girdi ile daha fazla çıktı üretme hedefinin, her zaman sürdürülebilir bir kalkınma anlayışı içinde, çevresel ve toplumsal süreçlere ve bunların somut ifadesi olan küresel hedeflere uygun olarak gerçekleşmesi gerektiği unutulmamalıdır. TFV, nihai hedef olarak ekonomik büyüme ve refah artışı olarak tanımlandığında, “sermaye, işgücü, enerji, malzeme ve hizmetler” sadece ekonomik büyüme ile ilgili kavramlar olarak kalmaktadır. Oysa sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı tüm bu kavramların çevresel ve sosyal adalet ile temel haklar çerçevesinde ele alınması gerektiğine dikkat çekmektedir. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ise bunun için daha somut ve uygulanabilir bir çerçeve sunmaktadır. Sürdürülebilir Kalkınma 6 http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/temel-tanimlar/

8

Hedefleri’nin oluşturduğu bu çerçeve, dayanıklı ve istikrarlı bir verimlilik anlayışı ve TFV için elverişli ortamı sağlar.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne Doğru

BM gündeminde Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne doğru atılan en önemli ve en kararlı adımlardan birisi 2012 yılında gerçekleştirilen Kalkınma Konferansı’dır. Konferansın çıktısı olan “The Future We Want - İstediğimiz Gelecek”, üye devletlerin sürdürülebilir kalkınma yönündeki kararlılıklarını dile getirerek ilan ettikleri bir temel dokümandır. 20-22 Haziran 2012 ‘de Rio de Janerio’da yapılan konferansta, devlet ve hükümet başkanları ile üst düzey temsilciler ve çeşitli paydaşların katılımı ile “şimdiki ve gelecekteki nesiller için ekonomik, sosyal ve çevresel açılardan sürdürülebilir bir geleceğin teşvikinin sağlanması ve sürdürülebilir kalkınmaya yönelik” taahhütler yinelenmiş, “sürdürülebilir kalkınmanın tüm boyutları ile başarılabilmesi için, her seviyede ekonomik ve çevresel yönleri bir araya getirerek daha ileri düzeyde ele alınması gerektiği” kabul edilmiştir7. Söz konusu gelecek vizyonu, insan hakları ve uluslararası hukuk belgelerini temel dayanak olarak kabul etmektedir.

Sürdürülebilir kalkınmanın sosyal adalet, çevre ve ekonomik refah olmak üzere üç bileşenini bütünlüklü bir biçimde ve aralarındaki bağlantıları dengeli bir şekilde ele alıp somutlaştıran bu doküman, Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin ardından gelen 15 yıllık gündemi belirleyen bir yol haritası çizmektedir. Buna göre, hedefler, sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilebilmesine katkıda bulunmalı ve sürdürülebilir kalkınmanın Birleşmiş̧ Milletler sisteminin tamamında uygulanması ve hâkim yaklaşım olması için itici bir güç olmalıdır.

Rio Konferansında, Genel Kurul’un onaylayacağı küresel Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin oluşturulması amacıyla tüm paydaşlara açık, kapsamlı ve şeffaf, bir hükûmetler arası süreç̧ başlatma kararı alınmıştır. Bu süreç için, Birleşmiş̧ Milletlerin beş̧ bölgesel grubundaki üye devletler tarafından adil, hakkaniyetli ve dengeli coğrafi temsil amacı güdülerek tayin edilecek 30 temsilcisi olan bir çalışma grubu oluşturulması; bakış̧ açısı zenginliği sağlayabilmek için ilgili paydaşların, sivil toplum, bilimsel çevreler ile Birleşmiş̧ Milletler sisteminin tecrübelerini çalışmalarına dâhil edilmesi gerektiği dile getirilmiştir. Söz konusu yapı tarafından yürütülen bu kapsamlı çalışmanın sonucunda nihayet 25-27 Eylül 2015 tarihinde, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, A/RES/70/1 sayılı kararla Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ni ilan etmiştir.

7 Transforming our world: The 2030 Agenda for Sustainable Development http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_RES_70_1_E.pdf

9

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin Niteliği

17 hedef ve 169 alt hedeften oluşan 2030 Gündemi, küresel ihtiyaçları birbirleri ile ilişki içinde ve ortak kazanç anlayışı ile ele almaktadır. Küresel düzeydeki kalkınmanın 15 yıllık seyrini belirleyen Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin temel çerçevesini aşağıdaki beş madde oluşturmaktadır8:

• İnsanlık için açlık ve yoksullukla mücadele; • Güçlü bir gezegen için doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimi; • İnsan haklarından ve sosyal adaletten temellerini alan bir refah anlayış; • Küresel barış için korku ve şiddetten bağımsız bir yaşam; • Tüm bunları gerçekleştirebilmek için küresel bir kararlılık ve çok paydaşlı

bir işbirliği

Bu çerçeve bütüncül ve kapsayıcı bir kalkınma perspektifinin temellerini oluşturur. 2030 Gündemi uluslararası dokümanlara, insan hakları çerçevesine, Rio+20 ve Pekin Eylem Deklarasyonu ve Eylem Platform da başta olmak üzere pek çok konferans ve zirve çıktısına dayanır. Ekonomik refah, çevresel sürdürülebilirlik, eşitlik, adalet ve barış konularının tümünü içeren ilişkisel ve entegre bir çözüm anlayışı, bu çerçeve sayesinde kurulmaktadır.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, hazırlık sürecinde alınan kararlara uygun olarak, eylem odaklı, sayıca az fakat içeriği öz, kolayca anlatılabilir, kararlı ve gerçekleştirme isteği uyandıracak niteliklere sahip, hem küresek yaklaşımı tüm ülkelerde evrensel olarak uygulanabilme niteliği olan, hem farklı ulusal gerçeklikler, kapasiteler, kalkınma düzeylerini hesaba katabilecek ve dolayısıyla ulusal politika ve önceliklere yer veren niteliğe sahip hedefler olarak tasarlanmıştır9. Hedeflerin etkin şekilde uygulanabilmesi için, uluslararası işbirliği ve ortaklıkların yanı sıra, ulusal ve küresel düzeyde kamu kurumlarının kararlılığı ve özel sektör başta olmak üzere, çeşitli paydaşların aktif katılımını gerekmektedir.

2030 Gündemi’nin etkin biçimde hayata geçirilmesini sağlayacak önemli araçlardan birisi izlemedir. Bu nedenle, Yüksek Düzeyli Siyasi Forum (High Level Political Forum-HLPF) 2030 Gündemi’nin takibinden ve gözden geçirmesinden sorumlu tutulmuştur. Yüksek Düzeyli Siyasi Forum 4 yılda bir devlet başkanları düzeyinde, yıllık olarak bakanlar düzeyinde toplanır. Ulusal, bölgesel ve uluslararası takip

8 Bu 5 prensip 5P olarak adlandırılmaktadır (people / planet / prosperity / peace / partnership)9 Bkz: The Future We Want, United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20) Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, Outcome of Conference; İstediğimiz Gelecek, Birleşmiş Milletler Sür-dürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı, pr. 247

10

ve raporlama süreçleri, küresel hedeflerin uygulanma düzeyini ortaya koyacak araçlardır.

Toplam 193 ülkenin katılımı ile yürütülen bir süreçte, uzlaşılmış ve belirlenmiş olan hedefler yasal bir bağlayıcılık taşımamakta ancak küresel dünyanın bir parçası olan üye ülkelerin bu hedefleri sahiplenmesi ve ulusal mevzuat ve uygulamalarını bu çerçevede gerçekleştirmeleri beklenmektedir. Hedeflerin başarıyla uygulanması sadece kamunun değil, özel sektör başta olmak üzere, sivil toplum örgütleri, akademi ve toplumun çeşitli kesimlerinin de bu hedefleri sahiplenmesi ile mümkün olabilecektir.

Hedeflerin en belirgin niteliği ise “kimseyi geride bırakma” prensibi ile somutlaşmaktadır. Kimseyi geride bırakma prensibi küresel hedeflerin evrensel ve entegre doğasına işaret etmektedir. Buna göre küresel hedefler herkes içindir ve en dezavantajlı kesimlerin ihtiyaçlarına cevap verecek, farklı coğrafyalarda, farklı kültürlerde, cinsiyet, bedensel kapasite, ırk, dil, din, yaş gibi farklı özelliklere sahip bireylerin tümünü kapsayacak biçimde uygulamaya konulmalıdır. Bu bağlamda nesiller arası adalet, gezegenin korunması ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması tüm hedefler içinde göz önünde bulundurulması gereken üç ortak konudur.

a. Nesiller Arasındaki Adalet ve Gençlerin Katılımı

Nesiller arasındaki adalet anlayışı, dünyada çevresel ve kalkınmaya ilişkin problemlerin ele alınması görevi ile 1983 yılında kurulan Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından 1987 yılında hazırlanan “Bizim Ortak Geleceğimiz” raporu içinde yer bulmuş ve bu tarihten itibaren sürdürülebilir kalkınmanın bir kurucu niteliği olarak çok çeşitli süreçlerde gündeme gelmiştir10.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hayata geçirilmesinde gençlerin katılımı, gelecek nesillerin hakları açısından önem taşımaktadır. 2030 Gündemi, paragraf 53’te “İnsanlığın ve gezegenimizin geleceği bizim ve aynı zamanda meşaleyi gelecek nesillere aktaracak olan günümüzün genç neslinin elinde” denilmektedir. 2030 Gündemi’ni başarmak, gençler ve tüm paydaşlar arasında güçlü ortaklıklar gerektirir. Bu nedenle gençlerin katkıları karar alma süreçlerinin her seviyesine dâhil edilmelidir11.

10 1992: The United Nations Conference on Environment and Development (Rio Conference) and Agenda 21 ,2000: Millennium Declaration ; 2012: The United Nations Conference on Sustainable Develop-ment (Rio+20) ; 2015: UN Sustainable Development Summit 11 FAST FACTS, United Nations Development Programme, Bureau for Policy and Programme Sup-port, New York, NY 10017, January 2017. http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/results/fast_facts/fast-facts--youth-as-partners-for-the-implementation-of-the-sdgs.html.

11

Yenilikçi, dinamik, gelecek ihtiyaçları görebilme kabiliyetine sahip etkin bireyler olarak kalkınmaya ilişkin kararların alınmasında ve uygulamada temsil edilmeleri büyük önem taşımaktadır. Gençlerin ihtiyaçlarına karşılık verebilen bir kalkınma anlayışı için gençlerin katılımı önemsenmektedir. Gelecekleri için kaygı duyan gençler, geleceğin dönüştürülmesinde ve sürdürülebilir bir kalkınma anlayışının gelişmesinde rol oynamalıdır. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hazırlık sürecinde oluşturulan “Benim dünyam” başlıklı alan araştırmasına gençlerin gösterdiği büyük ilgi, gençlerin bu yöndeki istekliliklerini de ortaya koyar niteliktedir: Araştırmaya 2012-2015 yılları arasında 8 milyondan fazla kişi katılmış ve bunların çoğunun (%78) 30 yaşın altında olduğu gözlenmiştir.

2030 Gündemi’nde yer alan 169 alt hedefin üçte birinden fazlası gençlerin katılımı, güçlenmesi ve iyi halinin önemine vurgu yapmaktadır. Açlığa Son(2), Nitelikli Eğitim (4), Cinsiyet Eşitliği(5), İnsana Yakışır İş (8), Eşitsizlikler (10), İklim Eylemi (13) başlıklarından oluşan altı küresel hedef ve bu hedeflere bağlı 20 alt hedefte gençlere yönelik güçlü bir vurgu bulunmaktadır12. Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin başarılı biçimde hayata geçirilmesinin koşullarından birisinin gençlerin etkin katılımı olduğunu vurgulamaktadır13.

b. Sürdürülebilir Çevre

Sürdürülebilir bir çevre, kapsayıcı ve sürdürülebilir bir kalkınmanın temel taşlarından birisidir ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin tümü için yürütülen tüm uygulamalarda özen gösterilmesi gereken ortak bir odak konusudur. Elverişli ve sağlıklı bir çevrede yaşamak ve doğal kaynaklara erişebilmek, şimdiki ve gelecek kuşaklara, dolayısıyla bütün insanlığa ait bir hak alanıdır. Bu alan hem en temel hak olan yaşam hakkının ön koşulu olması14, hem çağdaş insanların gelecek kuşaklara ilişkin sorumlulukları bağlamında ele alınmaktadır15.

12 UNDP. 2017. Youth as Partners for the Implementation of the SDGs in https://www.adb.org/news/features/youth-and-sdgs-12-things-know13 United Nations. 2013. Office of the Secretary-General’s Envoy on Youth https://www.adb.org/news/features/youth-and-sdgs-12-things-know14 Yaşam hakkı, ancak insanın maddi ve manevi varlığını geliştirebileceği, hayatını sağlıklı bir şekilde sürdürebileceği koşullara sahip bir çevrede anlam ifade eder ve bu bakımdan çevreye yönelik her tehdit aynı zamanda yaşam hakkını da tehdit eder. Bkz. DADAK, Kemal (2015) YENİ KUŞAK HAK OLARAK ÇEVRE HAKKI, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Sayı:5, s. 32415 İnsan hakları alanında çalışan uzmanlar tarihsel olarak haklar alanını 3 kuşak içinde ele almak-tadırlar. Temel özgürlükler, kişisel ve siyasal hakları birinci kuşak, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ikinci kuşak, dayanışma ve gelecek nesillerin haklarını içeren küresel haklar üçüncü kuşak haklardır. Bkz. Gönüllü, Günay (2014) Çevresel-Kentsel Hakların Gelişimi: Dünyada ve Türkiye’de Kentsel Haklar, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 32, 2014, s. 31-52.

12

Çevre hakkı, temel hak ve özgürlüklerden biri olarak ilk kez 1972 yılında Birleşmiş̧ Milletler İnsan Çevresi Konferansı’nda yayınlanan Stockholm Bildirgesi’nde insanın “onurlu bir çevrede yaşama hakkı” olduğu ifadesi ile vurgulanmış ve bu tarihten itibaren pek çok belgede yerini almıştır. 1987’de hazırlanan Bizim Ortak Geleceğimiz Raporu ise sürdürülebilir kalkınmanın bir bileşeni olarak çevresel sürdürülebilirlikten ve bu bağlamda gelecek kuşakların yaşam hakkını güvence altına almaktan söz etmektedir16.

Birleşmiş Milletler’in 2030 yılına kadar gerçekleştirmeyi amaçladığı Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, söz konusu anlayışın somut ifadesidir ve adil, sürdürülebilir ve istikrarlı bir dünyanın kurulması için gereken adımları tanımlamaktadır. İnsani kalkınma anlayışı içinde, çevre ve çevreyle ilişkili süreçleri vurgulayan yaklaşım, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nde de kendisini göstermektedir. Kalkınma hedefleri piramidi içinde gezegene ilişkin öncelikler, piramidin temellerini oluşturan hedefler olarak görülmektedir.

Sürdürülebilir kalkınmanın iki bileşeni olan çevre ve sosyal adalet, üçüncü bileşen olan ekonomik refah üzerinde önemli etkiler yaratmaktadır. Sürdürülebilir bir çevre olmaksızın ekonomik kalkınma ve refah söz konusu olamaz. Bu nedenle sürdürülebilir kalkınma perspektifini içselleştiren sanayi ve üretim süreçleri, çevrenin sürdürülebilirliğine, gezegenin refahına ve iyi hâline özen göstermelidir.

Yaygın kalkınma yaklaşımı, toplumda en savunmasız olanların en çok maruz kaldığı sosyoekonomik ve çevresel maliyetleri göz ardı ederek, “şimdi büyümek, daha sonra temizlemek” olarak bilinen yöntemi destekleme eğilimindedir. Oysa

16 Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development, 1987

13

bu yaklaşım sebebiyle ortaya çıkan iklim değişikliği, üretkenlik artışını olumsuz yönde etkilemektedir17. Sürdürülebilir bir çevre için üretim süreçlerinde iklim değişikliğine uyum ve emisyon azaltımını bir ana yatırım alanı olarak gören bir anlayış gereklidir ve bu nedenle özel sektöre önemli görevler düşmektedir. Özellikle enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kullanımına yönelik maliyetler, uzun vadede kaynaklar üzerinden yaratacağı olumlu etkiler nedeniyle verimliliğin artmasına katkı sağlayabilir. Kısa vadede ise sorumlu tüketim yaklaşımının yaygınlaştığı günümüzde bu tür yatırımlar, firmaların imajı üzerinde olumlu etkiler oluşturmakta, sorumlu üretim, çok sayıda seçenekle karşı karşıya olan günümüz tüketicileri için bir tercih sebebi olabilmektedir.

İklim değişikliği ile ilişkili önlemlerin politika, plan ve stratejilere entegre edilmesi sadece kamu sektörü için değil, sürdürülebilir kalkınmada önde gelen paydaşlardan biri olan özel sektör için de geçerlidir18. Özel sektör için sürdürülebilirlik stratejileri özellikle büyük şirketlerin sektördeki hareketlerini belirleyen, ilişkilerini yönlendiren planlama dokümanları olarak kendi adımlarını belirlemekte ve tedarik zinciri içinde ilişkide oldukları diğer girişimlerin adımlarını etkilemektedir.

Yeşil Büyüme / Yeşil EkonomiYeşil ekonomi terimi, ilk olarak, bir grup çevre ekonomisti tarafından 1989 yılında Birleşik Krallık Hükümeti için hazırlanan Yeşil Ekonomi için Blueprint başlıklı öncü raporda (Pearce, Markandya ve Barbier, 1989) ele alınmıştır19. Bu tarihten itibaren kavram hem akademik dünyada hem Birleşmiş Milletler jargonu içinde yerini almıştır. UNEP yeşil ekonomiyi “insanın refahını ve toplumsal eşitliği sağlarken, çevresel riskleri ve ekolojik kıtlıkları önemli ölçüde düşüren bir ekonomik model” olarak tanımlamaktadır. Yeşil ekonomi; düşük karbonlu, kaynakları etkin olarak kullanan, toplumsal olarak kapsayıcı bir ekonomidir. Yeşil ekonomik büyüme, karbon salınımını ve kirliliği azaltan, enerji ve kaynak etkinliğini arttıran, biyo-çeşitlilik ve ekosistem hizmetleri kayıplarını önleyecek kamu ve özel sektör yatırımlarıyla sağlanır20.

17 Akhtar, S, Hahm, H & Hasan, A (2016) Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2016 Nurturing Productivity for Inclusive Growth and Sustainable Development, Chapter 3 IncreasIng productI-vIty for revIvIng economic growth and supportIng sustainable development. New York18 Kyoto Protokolünün 10. Maddesi’nde, iklim değişikliğini azaltıcı ve adaptasyon sağlayıcı önlemleri içeren ulusal ve uygun yerlerde bölgesel programlar yapmak konusuna yer verilmektedir. 19 David William Pearce, Edward Burr Barbier, Anil Markandya, Edward Barbier (1989) Blueprint for a Green Economy, Earthscan, UK.; ayrıntılı bilgi için bkz: https://www.researchgate.net/publication/39015804_Blueprint_for_a_Green_Economy20 UNEP, (2011). Towards A GreenEconomy: Pathwaysto Sustainable Development and Poverty Erad-ication http://www.unep.org/greeneconomy/portals/88/documents/gerGreenEconomyReport.pdf

14

Klasik kalkınma anlayışına alternatif olan bu yaklaşım ile çevresel sürdürülebilirlik ön planda tutulurken, ekonomik gelişme, gelir artışı, istihdam ve fakirliğin azaltılmasına da katkı sağlanabileceği, bu katkının daha net bir şekilde ortaya konulması gerektiği ifade edilmektedir21. Yeşil ekonomi kavramı, toplumsal cinsiyet eşitliği kavramı gibi, çevreye duyarlı bir ekonomik büyüme yaklaşımının ana akım hale getirilmesine vurgu yapan stratejik bir kavram olarak kalkınma gündemindeki ve literatüründeki yerini almaya başlamaktadır.

İstediğimiz Gelecek Bildirgesi’nde yeşil ekonomi, yoksulluğun ortadan kaldırılması ve sürdürülebilir kalkınma ile ilişkili bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Yeşil ekonomi, çevresel ve sosyal açıdan kapsayıcı, adil, sorumlu bir ekonomik kalkınma modelinin önemli parçalarındandır. Kaynakların daha etkin kullanımı ve bu yolla yoksulluğun önlenmesi; eşitsizliklerin azaltılması ve kapsayıcılığın artması; çevreye duyarlı teknolojiler geliştirme; bu yönde bir yenilikçilik perspektifi ile hazırlanan üretim planlamalarına yer verme; yeşil ekonominin hayata geçmesi için gerekli kurumsal çerçeveyi hazırlamak gibi pek çok bileşene vurgu yapılmaktadır.

Para. 71. “….... hükümetler, sürdürülebilir kalkınma ve yoksulluğun ortadan kaldırılması bağlamında yeşil ekonomi politikalarının desteklenmesi için özel sektörün katkısının sağlanmasını teşvik ederek sürdürülebilir kalkınma girişimlerini desteklemelidir”.

Yeşil ekonominin kalkınma gündeminde belirleyici ve güçlü bir yer edinmeye başlamasının bir göstergesi de yeşil büyüme kavramının gündeme gelmesidir22. Yeşil büyüme yaklaşımı da yeşil ekonomi anlayışı içinde olduğu gibi, ekonomik büyümenin çevresel sürdürülebilirlik ile uyumlu hale getirilmesini amaçlar23. Kavram yeşil ekonomi yaklaşımının hükümetlerin kalkınma süreçlerindeki pratik yansımasına işaret eder. Yeşil Büyüme yaklaşımına Türkiye’nin 10. Kalkınma Planı’nda da sıklıkla yer verilmiştir. Planın 62. paragrafında yaklaşım şu şekilde tanımlanır:

Sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmak için küresel ölçekte başlayan yeni büyüme modeli arayışlarıyla birlikte “yeşil büyüme” kavramı önem kazanmıştır. Bu kavram çerçevesinde, üretim sektörlerinde temiz üretim ve eko-verimlilik ile hem çevrenin korunması hem de rekabetçiliğin artırılması mümkün görülmekte, tarım

21 http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/temel-tanimlar/22 2005 yılının Mart ayında Seul’de düzenlenen 5. Çevre ve Kalkınma Bakanlar Konferansı’nda (MCED) 52 Hükümet ve Asya ve Pasifik’teki diğer paydaşlar, sürdürülebilir kalkınma söyleminin ötesine geçmeye ve “yeşil büyüme” yolunda ilerlemeye karar verdiler.23 Ayrıntılı bilgi için bkz: https://sustainabledevelopment.un.org/index.php?menu=1447

15

ve turizm gibi çevreye duyarlı sektörlerde ekolojik potansiyel değerlendirilmekte, yeni düzenleme ve yatırımlarla şehirlerin daha çevre dostu ve ekonomik olarak etkin olabileceği vurgulanmaktadır24.

Bu anlamda TFV yaklaşımı içinde ele alınan araştırma ve geliştirme çalışmaları, yenilikçilik, teknolojik gelişim gibi alanlar, yeşil büyüme yaklaşımının önermelerine açık olarak yeniden düşünülmelidir. Bu yaklaşım, son tahlilde TFV’nin yeniden tanımlanması, hatta önceliklerin ve bileşenlerin yeni bakış açıları ile gözden geçirilmesi için zengin bir tartışma zemini açar.

c. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği PerspektifiSürdürülebilir Kalkınma Hedefleri içinde üçüncü ortak kesen alan toplumsal cinsiyet eşitliğidir. BM tarafından 1990 yılından bu yana gelişerek izlenen insani kalkınma anlayışı çerçevesi içinde, toplumsal cinsiyet eşitsizliği ile mücadele etmek temel bir odak noktadır ve kalkınmanın her alanında gözetilmelidir. Toplumsal cinsiyet eşitliği perspektifi kadınların ve erkeklerin eşit biçimde ve görünür şekilde tüm süreçlere dâhil olmasına özen göstermeyi gerekli kılar.

Kalkınma yaklaşımları içinde kadınların durumu, 1940’lardan başlayarak ekonomik kalkınmayı önceleyen bir anlayış içinde ele alınmıştır. Ekonomik refahı vurgulayan bu ilk yaklaşımlar, kadınların da kalkınmaya katkıda bulunmaları, ekonomiye katılımları ve kadınların emek gücünün kalkınma adına etkin kullanımı fikrine odaklanır. 1970’lerle birlikte kadınların ekonomiye katılımlarının kısıtlı olduğu, kadınların ekonomik haklardan yeterince yararlanamadıkları ve aksine yeni eşitsizlik ve sömürü ilişkilerine maruz kaldıkları eleştirileri gündeme gelmiş, dünyaya kadınların gözünden bakmak, kadınların ekonomik katılım açısından karşı karşıya kaldıkları süreçleri değerlendirebilmek ihtiyacı ifade edilmiştir. 1990’lardan sonra artan bir vurguyla ekonomik süreçlerin içerisindeki cinsiyetçi yapılar eleştirilmiş; çalışma, üretim, emek kullanımı gibi kavramlar yeni bir bakış açısıyla ele alınmaya başlamıştır. Bu dönemde cinsiyete dayalı eşitsizlikler ve bu eşitsizliklerin kadınların kaynaklara erişimini kısıtlıyor olması ele alınmıştır. Bir paradigma değişiminin ilk adımları bu anlayış ile atılmıştır. Günümüzde toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlenmesi ilkesi, kalkınma çalışmalarını belirleyen ana ilkeler içinde görülmektedir.

İnsan odaklı bir kalkınma anlayışı ile birlikte gelişen bu yaklaşım, kadınların güçlenmesini vurgular ve kalkınmaya ilişkin süreçlerin tepeden inme bir anlayışla gerçekleştirilmesi yerine, kadınların ve erkeklerin kalkınmaya ilişkin tüm süreçlere

24 10. Kalkınma Planı (2014-2018), www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/07/20130706M1-1-1.doc

16

etkin katılımını esas alır. Güçlenme isteği, bireysel ve toplu ilişkiler içinde ele alınır ve dayanışma vurgusu yapılır. Kadınlar, muhtaç ve mağdur kişiler değil, değişimin ve gelişmenin etkin unsurlarıdır ve kalkınmanın eşit paydaşlarıdır. Kadınlar, kendi ihtiyaçlarını tanımlayabilir, çözüm yollarını üretebilir ve uygulamaya koyabilir güçtedir.

Sürdürülebilir kalkınma anlayışında toplumsal cinsiyet eşitliğine verilen önceliğin yansımasını İstediğimiz Gelecek Bildirgesi’nde görmek mümkündür. Bildirgede, toplumsal cinsiyet eşitliği yaygın olarak tüm metin içinde gözetilmiş ve ayrıca bir ana başlık olarak ele alınmış, 9 paragrafta farklı boyutları ile ifade edilmiştir. 244. paragraf toplumsal cinsiyet eşitliğinin hayata geçirilmesine ilişkin özel sektörün rolünü dile getirmektedir:

Para. 244. Birleşmiş̧ Milletler sisteminin örgütleri ile birlikte donör kuruluşları, uluslararası örgütleri, uluslararası finans kurumlarını, bölgesel bankaları, büyük bankacılık gruplarını ve özel sektörü toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlendirilmesi konularındaki taahhütler ve hususları benimsemeye, tüm karar alma ve planlama surecilerinde kadınların katılımını ve etkin toplumsal cinsiyet ana akımlaştırmasını sağlamaya davet ediyoruz25.

Toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlenmesi perspektifini taşıyan Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nde cinsiyet eşitliği, BM’nin iki yönlü yaklaşımına uygun biçimde yer almaktadır: On yedi kalkınma hedefinden biri (5. Hedef) cinsiyet eşitliğine ayrılmıştır ve kadın ve kız çocuklarına karşı her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır. Bununla birlikte, diğer on altı hedef de cinsiyet eşitliği perspektifinden ele alınmalıdır. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin ilan edildiği karar metninin 20. paragrafında tüm hedeflerde ve alt hedeflerde, toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların ve kız çocuklarının güçlenmesi perspektifinin güdüleceğine dikkat çekilmektedir26.

Toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin değişimler ve HEDEF 5 için tanımlanan hedefler, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin pek çoğu üzerinde önemli etkiler yaratır. Aşağıdaki örnekler bu etkileri özetlemektedir:

25 The Future We Want, United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20) Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, Outcome of Conference; İstediğimiz Gelecek, Birleşmiş Milletler Sürdürüle-bilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı, pr. 24426 Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_RES_70_1_E.pdf

17

• Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik ayrımcılığın sona erdirilmesi, kaliteli ve uygun eğitime erişim (HEDEF 4), işgücü piyasasına erişim (HEDEF 8) ve siyasi katılım (HEDEF 10) için önemlidir.

• Kadınlar ve kız çocukları için barışçıl ve kapsayıcı bir toplumsal düzenin yaratılması (HEDEF 16) teşvik edilmelidir; herkes için insana yakışır iş ve istihdam olanaklarının (HEDEF 8) oluşturulmasına ve dolayısıyla yoksulluğun azaltılmasına (HEDEF 1) katkı sağlamalıdır.

• Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik her türlü şiddetin sona erdirilmesi, barış, güvenlik ve insan haklarının hayata geçirilmesine katkıda bulunacaktır (HEDEF 16). Ayrıca, güvenli kamusal alanların ve toplu ulaşım hizmetlerinin sağlanmasını (HEDEF 11) içermektedir.

• Kadınların ekonomik güçlenmesini teşvik etmek ve kadınların ekonomik haklarını hayata geçirmek, yoksulluğun ortadan kaldırılması (HEDEF 1), tam ve üretken istihdam ve insana yakışır iş (HEDEF 8 ve 9), barışçı ve kapsayıcı toplumlar (HEDEF 16) ve sürdürülebilir endüstriyel kalkınma (HEDEF 9) için harcanan çabaları destekler.

• Kadın liderlerin desteklenmesi ve karar alma süreçlerine katılımı eşitlikçi (HEDEF 10), barışçıl ve kapsayıcı toplumlar (HEDEF 16) yaratmak için bir önkoşuldur. Kadınların karar alma mekanizmaları da dâhil olmak üzere tüm kalkınma süreçlerine tam ve etkin katılımı ayrıca tarımsal üretkenliği artırabilir (HEDEF 2), kadınların sağlık ve haklar ile ilgili konularda söz sahibi olmasını sağlar (HEDEF 3 ve HEDEF 5), iklim değişikliği planlama ve yönetimi (HEDEF 13) ile okyanusların, denizlerin (HEDEF 14) ve karasal kaynakların (HEDEF 15) sürdürülebilir kullanımı ve yönetimine katkıda bulunabilmelerine olanak tanınır.

• Kadınların cinsel sağlık ve üreme sağlığına ilişkin hak ve hizmetlere erişimi, anne ölümlerinde azalma (HEDEF 3) ve HIV/AIDS (HEDEF 3) gibi bulaşıcı hastalıkları sona erdirme konuları ile doğrudan bağlantılıdır, ayrıca eğitim (HEDEF 4), sağlık ve hijyen (HEDEF 6) ile istihdam (HEDEF 8) üzerindeki sonuçlarda etkili olabilir27.

27 BM Mukim Koordinatörlük Ofisi Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Danışmanı Zeliha Ünaldı tarafından hazırlanan sunumdan yararlanılmıştır. Ayrıca bkz: http://www.unwomen.org/-/media/headquarters/attachments/sections/library/publications/2018/sdg-report-chapter-3-why-gender-equality-matters-across-all-sdgs-2018-en.pdf?la=en&vs=5447

18

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ve Türkiye

Türkiye kamusal düzeyde sürdürülebilir kalkınma kavramını, 1992’de Rio’da düzenlenen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı’ndan sonra gündemine almış, bu kavram ilk kez 1996’da 7. Kalkınma Planı içinde yer almıştır. Bu yaklaşım, takip eden süreçte kalkınma planlarına ve birçok politika belgesine yansıtılmıştır. Üst düzey politik sahipliği oluşturmak için önemli bir adım olarak, 2004 yılında Kalkınma Bakanlığı koordinasyonunda Ulusal Sürdürülebilirlik Komisyonu kurulmuş, böylece çok aktörlü̈ kurumsal yapının bütüncül bir bakış̧ açısı ile sürdürülebilir kalkınma adımları atılması hedeflenmiştir 28.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hazırlık sürecini oluşturan Rio+20 Zirvesinin sonuçları ise 10. Kalkınma Planı’na (2014-2018) yansımış, plan, insani kalkınma yaklaşımı ve sürdürülebilirlik çerçevesi temel alınarak hazırlanmıştır29.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin Kalkınma Planı, program, strateji belgeleri gibi ulusal politika dokümanları ile ilişkisinin kurulması ve 11. Kalkınma Planı’na entegrasyonu, hedeflerin uygulamaya konulmasına ilişkin atılmakta olan önemli adımlardandır. Türkiye, 2016 yılında Yüksek Düzeyli Siyasi Forum’da (High Level Political Forum-HLPF) 22 gönüllü ülkeden biri olarak ulusal gözden geçirme raporunu sunmuş, bu raporda Türkiye’nin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hayata geçirilmesi ile ilgili başlangıç uygulamalarına yer verilmiştir.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin uygulanması, çok sektörlü ve bütüncül bir yaklaşımı gerektirmekte olduğundan farklı kurumların ve sektörlerin görev ve sorumlulukları içinde hayata geçirilmektedir. Hedeflerin uygulamaya konulması sürecindeki çok aktörlü yapının bütüncül bir bakış açısına sahip olması Ulusal Sürdürülebilirlik Komisyonu ile sağlanmaktadır. Türkiye’de sürecin koordinasyonu, Kalkınma Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Bu amaçla Kalkınma Bakanlığı bünyesinde bir görev gücü oluşturulmuştur30.

28 Türkiye Sürdürülebilir Kalkınma Raporu, Geleceğimizi Sahiplenme, Kalkınma Bakanlığı, Haziran 2012, Ankara29 Report on Turkey’s initial steps towards the implementation of 2030 agenda for sustainable de-velopment. To be presented at the HLPF on Sustainable Development, Ministry of Development, July 2016, Ankara. 30 İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu, Çölleşmeyle Mücadele Ulusal Komitesi, Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu, Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu, Yüksek Çevre Kurulu, Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Komitesi, Afet ve Acil Durum Yüksek Kurulu, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu ve Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu gibi kamu kuruluşlarının üst düzey temsilcilerinden oluşan komisyonlar bulunmakla birlikte Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin koordinasyonu, izlenmesi ve değerlendirilmesine odaklanan bir komisyonun önemi büyüktür.

19

Bütüncül perspektifin hayata geçirilmesi için ulusal raporlamalar periyodik olarak gerçekleştirilmekte, özel sektör tarafından oluşturulabilecek sürdürülebilirlik raporları teşvik edilmektedir. Göstergeler ve izleme ile ilgili uluslararası süreç ise TÜİK tarafından takip edilmektedir.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin Uygulanmasında Özel Sektörün Rolü ve TFVÜretim süreçlerinde ve ekonomik büyümede ana aktörlerden biri olan özel sektörün uygulamaları Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne erişilmesinde önemli bir rol oynar. BM Kalkınma Konferansı’nın çıktısı ve Sürdürülebilir Kalkın-ma Hedefleri’nin zeminini oluşturan İstediğimiz Gelecek Bildirgesi özel sektörün sürdürülebilir kalkınma için önemini aşağıdaki gibi ifade eder ve özel sektöre çağ-rı yapar:

Para. 46. Sürdürülebilir kalkınmanın uygulanmasının kamu ve özel sektörün aktif katılımına bağlı olduğunu tasdik ediyoruz. Özel sektörün aktif katılımının, kamu-özel ortaklıklarıyla sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesine katkıda bulunabileceğini kabul ediyoruz. İş ve sanayi dünyasının, kurumsal sosyal sorumluluğun önemini dikkate alan sürdürülebilir kalkınma girişimlerini geliştirmesine olanak sağlayan ulusal düzenleyici ve politika çerçevelerini destekliyoruz. Özel sektöre, Birleşmiş̧ Milletler Küresel İlkeler Sözleşmesince teşvik edilen sorumlu iş uygulamaları gibi uygulamalara katılmaları için çağrıda bulunuyoruz31.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin ilan edildiği kararın 27. paragrafında dinamik, sürdürülebilir, yenilikçi, insan merkezli, genç istihdamına ve kadınların ekonomik güçlenmesine önem veren, herkes için insana yakışır iş olanakları yaratan bir ekonomik büyüme için çalışma konusundaki kararlılık dile getirilmektedir. Yapısal değişikliklerle verimliliğin artırılması ve üretici kapasitenin güçlendirilmesi, finansal erişim olanaklarının gelişirilmesi; tarım, balıkçılık ve doğa ile ilişkili diğer faaliyetlerin sürdürülebilir bir niteliğe sahip olması; sürdürülebilir endüstriyel gelişim; modern, sürdürülebilir, güvenli enerjiye, kaliteli ve dayanıklı ulaşım ve altyapı olanaklarına erişim gibi alanlar endüstrinin ana alanları olarak gündeme gelmektedir. Özellikle sürdürülebilir olmayan üretimden vazgeçilmesi ve tüketim alışkanlıklarının da sürdürülebilir biçimde yapılanması ve bunun için gerekli teknolojik ve bilimsel kapasitenin gelişmesi üzerinde durulmaktadır32.

31 The Future We Want, United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20) Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, Outcome of Conference; İstediğimiz Gelecek, Birleşmiş Milletler Sürdürüle-bilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı, para. 4632 Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_RES_70_1_E.pdf

20

Türkiye, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri gündeminin tüm paydaşlar tarafından benimsenmesini bir öncelik olarak görmektedir. Bu öncelik çerçevesinde özel sektörün, kalkınmanın temel aktörlerinden biri olarak sürece katılımı ve süreci sahiplenmesi, oynayacağı önemli rolün tayin edilmesi ve ortak bir anlayışın geliştirilmesi önem taşır.

Yüksek Düzeyli Siyasi Forum (High Level Political Forum-HLPF) için hazırlanan raporda özel sektörün rolüne sıklıkla vurgu yapılmış ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin özel sektörün gelişmesine ilişkin etkileri dile getirilmiştir. Buna göre, sürdürülebilir kalkınmayı geliştirmek için mal ve hizmetlerin ana üreticileri olan özel sektörün vizyon ve sorumluluğu her düzeyde hayati öneme sahiptir. Temel ilke, doğal kaynakların korunmasına ve kapsayıcılığa özen gösteren bir çerçevede girdi maliyetlerini en aza indirerek üretkenliği ve rekabet gücünü arttırmaktır. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hayata geçirilmesi ile ilgili ulusal süreçler, sürdürülebilir kalkınmayı destekleyen bir bakış açısı içinde özel sektörün üretkenliğini ve rekabet gücünü artırmaya yardımcı olacak, iş ortamının güçlendirilmesine de katkıda bulunacaktır33.

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne özen gösterilmesi ve kapsayıcı büyüme anlayışının güdülmesi, farklı sektörlerde ve değer zincirinin farklı aşamalarında faaliyet gösteren ve farklı büyüklükteki firmaların -TFV’yi firma düzeyinde artırmanın başlıca yolu olan- küresel tedarik zincirine entegrasyonunda önemli rol oynar (bkz. Beyaz Kitap s. 14). TFV’de öne çıkan kavramlardan birisi küresel pazarın bir parçası olmak ve hatta küresel pazarın ana aktörlerinden biri haline gelebilmektir. Bunun için sadece parasal ilişkilerin değil aynı zamanda da küresel değerlerin ve eğilimlerin de göz önünde bulundurulması gerekir. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri özel sektör için ekonomik büyüme, sanayi ve üretim ilişkileri sürecinde takip edilecek, çevreye ve sosyal adalete duyarlı bir değerler bütünü çizer. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, bu değerlerin üretim süreçleri de dâhil olmak üzere tüm ekonomik süreçlerde ve özel sektör de dâhil olmak üzere tüm paydaşlar tarafından nasıl yaşama geçirileceğine ilişkin pratik önerilerde bulunur. Küresel değer zincirine entegrasyonu destekleyecek ögelerden biri olarak küresel ihtiyaçların tespiti Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne entegrasyonu da içerir. TFV açısından önemli olduğu ifade edilen işgücü verimliliği, enerji verimliliği gibi konular Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nde doğrudan ele alınmaktadır.

Ekonomi politikaları için öngörülen çerçevenin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ni hesaba katacak biçimde yürütülmesi TFV ile de yakından ilgili olan

33 Report on Turkey’s initial steps towards the implementation of 2030 agenda for sustainable de-velopment. To be presented at the HLPF on Sustainable Development, Ministry of Development, July 2016, Ankara.

21

sektörel dönüşümle bağlantılıdır. Küresel Hasat İnisiyatifi, 2016 raporunda gıda sektörünü yakından ilgilendiren gıda üretimine ilişkin sürdürülebilir bir yaklaşımın toplam faktör verimliliği ile ilişkisini ortaya koymakta, bunu yaparken doğal kaynaklarının korunması için atılacak adımların TFV’yi artırmanın bir aracı olduğunu göstermektedir. Raporda verimliliğin sadece üretimin artmasını değil, kaynakların etkin kullanımını da içerdiği hatırlatılır.

TFV anlayışı içinde üreticiler, hükümetler ve işletmeler, sadece üretimin artmakta olup olmadığına değil, gelişen ürün, teknoloji ve uygulamaların hayata geçirilmesiyle mevcut kaynakların daha iyi kullanılmasına odaklanmalıdırlar. Uygulamaların ne ölçüde yenilikçi olduğu, faktör verimliliğinin nerede iyileştirilmesi gerektiğini ortaya koyar. TFV’yi teşvik etmek, (1) ekonomi politikalarının daha verimli ve sürdürülebilir üretimi desteklemesi, (2) üreticilerin daha yenilikçi teknolojilere erişmelerini ve eğitim ve bilgi edinmelerini sağlamak, (3) üretimin toprak, su ve hava kalitesi üzerindeki olumsuz etkisini azaltmak ve bu amaçları ekosistem yaklaşımları içerisinde gerçekleştirebilmek, (4) iş gücünü etkili bir şekilde kullanmaya yardımcı olmak gibi sonuçlar doğuracaktır34. Tüm bu sonuçlar, güvenli gıda, sürdürülebilir çevre, insana yakışır iş, yoksulluk, yenilikçilik, sorumlu üretim ve tüketim alanlarındaki hedeflerle doğrudan ilişkilidir.

Dalgıç, Turhan, Özen ve Albayrak kurumsal sürdürülebilirliğin anlamı ve önemi üzerine yürütülen akademik çalışmaları analiz ettikleri literatür bilgisine dayanarak firmaların sürdürülebilirlik faaliyetlerine yönelmesindeki amacın firmanın pazar değerini artırmak, paydaşları nezdinde daha çok tercih edilmelerini sağlamak ve böylelikle rekabet üstünlüğü yaratmak olduğunu değerlendirmişlerdir. Buna göre, özel sektör tarafından hazırlanan sürdürülebilirlik raporlarının firmalara sağladığı yararlara ilişkin akademik çalışmalar aşağıdaki konulara vurgu yapmaktadır35.

• İş süreçlerinin düzenlenmesi

• Kurumsal meşruiyet sağlanması, kurumsal itibarı yükseltmesi, risk yönetimi ve kurumlar arası karşılaştırma yapabilme olanağı sağlaması

• Yatırımcıların, kurumu daha az riskli olarak düşünmesi ve kurum için sermaye maliyetinin azalması

34 Global Harvest Initiative, GAP 2016 report, http://www.globalharvestinitiative.org/GAP/2016_GAP_Report.pdf35 Kurumsal Sürdürülebı̇lı̇rlı̇k Kavramı, Stratejı̇k Önemı̇ ve Sürdürülebı̇lı̇rlı̇k Performansı Ölçümü: Lı̇-teratür Çalışması, Ege Strateji̇k Araştırmalar Dergi̇si̇ 2018, Ci̇lt:9, Sayı:1, 17-37 http://dx.doi.org/10.18354/esam.304155

22

• Sürdürülebilirliğin, bir kurumun vizyon ve misyonuna ulaşma aracı olarak tanımlanması

• Kurumsal sürdürülebilirlik hedeflerinin belirlenmesi için yönetimin ve çalışanların katılımı ile bilgi toplama, yaratma ve sürdürülebilirlik iletişiminin sağlanması

• Kurumsal meşruiyet sağlanması ve böylece sistematik olmayan menkul değerler piyasası risklerinin azalması

• Hissedar değerinin artması

• Maliyetlerin azaltılması ve etkinliğin arttırılması

• Kurumun çevresel, ekonomik ve sosyal performansını kontrol edebilmesini sağlayan bir stratejik kontrol aracı olması

• Süregiden ekonomik, toplumsal ve çevresel gelişmelerden kaynaklanan fırsatları ve riskleri kavrayarak uzun vadeli hissedar değeri yaratması

• Olumsuz çevresel, sosyal ve yönetsel etkilerin azaltılması

Türkiye’de sürdürülebilirlik raporlamasına ilişkin güncel verilere göre, 96 kuruluş̧ sürdürülebilirlik raporlaması yapmıştır ve toplam 248 rapor yayınlamıştır. Bu raporların 191 tanesi Küresel Raporlama Girişimi-GRI raporudur36. GRI raporlaması şirketlere ekonomik, çevresel ve sosyal alanda tanımlanmış indikatörler aracılığıyla performanslarını değerlendirme olanağı sağlayan bir raporlama çerçevesi sunar37. Ayrıca Türkiye’de 2018 yılı itibariyle BIST 50 ve BIST 100 endeksinde yer alan 71 firma gönüllü olarak BIST Sürdürülebilirlik Endeksi değerlemesine tabi tutulmaktadır38.

36 Ayrıntılı bilgi için bkz: http://www.kurumsalsurdurulebilirlik.com/tr-tr/yayinlar.aspx37 Global Reporting İnitiative, G4 sustainibility reporting guidelines, implementation manual https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/GRIG4-Part2-Implementation-Manual.pdf38 Şirket listesi için bkz: http://www.borsaistanbul.com/docs/default-source/endeksler/degerlemeye-tabi-sirketler-listesi-2018.pdf?sfvrsn=4

23

İKİNCİ BÖLÜM

HEDEF 1: YOKSULLUĞA SON

Ulusal tanımlara göre 2030’a kadar; bütün boyutlarıyla yoksulluk içinde yaşayan her yaştan erkek, kadın ve çocuk oranının en az yarıya indirilmesi, günümüzde insanlığın karşı karşıya kaldığı en önemli mücadele alanlarından biri olmaya devam eden yoksulluğun her biçiminin ortadan kaldırılması, ekonomik kaynaklara eşit erişimin ve ekonomik faaliyetlere eşit katılımının sağlanması, sosyal koruma sistemlerinin geliştirilmesi ve yoksul/kırılgan kesimleri kapsanması ve bu kesimlerin dayanıklılıklarının artırılması HEDEF 1’in genel çerçevesini oluşturmaktadır.

Yoksulluğun ortadan kaldırılması ekonomik refahın sağlanması ile mümkün olabilir. Ancak, hızlı ekonomik büyüme çok sayıda insanı yoksulluktan kurtarırken, bu büyüme dengeli ve adil olmadığında ekonomik ve politik istikrarı sağlamak da güçleşmektedir. O nedenle verimlilik ve böylece elde edilen ekonomik büyüme ve refahın kapsayıcı ve sürdürülebilir olması, yoksulluğun her biçimi ve boyutunu ortadan kaldırmak ve en korunmasız durumda olanların hedeflenmesi için HEDEF 1 içindeki öncelikleri göz önünde bulundurmak gerekmektedir39.

HEDEF 1 ile TFV arasındaki ilişkinin çerçevesi, kapsayıcı ekonomik büyüme yaklaşımı içinde kurulabilir. Kapsayıcı ekonomik büyüme, toplumun üyelerinin ekonomik büyümeden eşit şekilde yararlandıkları ve ekonomik büyümeye eşit şekilde katkı sundukları bir duruma işaret eder. Kapsayıcı büyüme, dengeli bir gelir dağılımı kadar herkes için eşit fırsatların yaratılması, en dezavantajlı kesimlerin eğitim, sağlık, istihdam gibi olanaklardan eşit şekilde yararlanmasına da işaret etmektedir. Ekonominin sadece gelir odaklı kısımları ile değil, sosyal ve politik yönleri ile de yakından ilgilidir ve yoksulluk başta olmak üzere pek çok sosyal boyutu hesaba katan bir büyüme yaklaşımıdır40.

Ekonomik büyümenin ve refah artışının önemli bir bileşeni olan verimlilik yoksullukla mücadelede uzun vadeli ve sürdürülebilir çözümler üretir. Verimliliğin

39 http://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/sustainable-development-goals.html40 Bkz. Cengiz Cihan tarafından hazırlanan teknik rapor: Brief Report on Integrating Inclusive Growth Project with Total Factor Productivity Project

24

artması doğrudan gelirlerin artmasına neden olur. Yeni iş olanaklarının ortaya çıkmasına imkân tanıyarak yoksulluğun önlenmesi hedefi için önemli bir girdi sağlar. Reel ücretlerdeki artış gıda güvenliği, sağlık ve eğitim gibi farklı konulara olumlu yönde yansır. Ayrıca HEDEF 1, hem ulusal hem küresel bir bakış açısını vurgulamaktadır. Bu anlamda küresel değer zincirinin farklı aşamalarında farklı coğrafyalarda yoksulluğun çeşitli görünümleri, üretim süreçlerine de yansıyabilmektedir.

Tüm erkek ve kadınlar için ekonomik kaynaklara erişimi önceleyen Alt Hedef 1.4. kapsayıcı ekonomik büyümeye işaret eder. Kredi, vb. finansal imkânlara erişim, piyasada varlık gösteremeyen küçük işletmelerin ayakta kalması için gereken desteklerin sağlanması, yoksullaşmanın önlenmesi ve üretici kapasitenin artması için bir etkendir.

Bu anlamda toplam faktör verimliliğine ilişkin politika çerçevesi, tüm erkek ve kadınların ekonomik kaynaklara eşit erişiminin sağlanması önceliğini göz önünde bulundurmalıdır. Toprak mülkiyeti, -mikro-finans dâhil- finansal hizmetlere erişim gibi, yoksulluk ile mücadeleye yönelik HEDEF 1 içinde yer alan konulara TFV politikası içinde yer verilmelidir. TFV’nin artırılmasına yönelik politikalar içinde, kimseyi geride bırakmama ilkesine ve kapsayıcı büyüme anlayışına uygun olarak, tüm kadın ve erkeklerin ekonomik büyüme içindeki rolünü etkinleştirmek ve bu büyümenin faydalarından adil biçimde yararlanmalarını sağlamak bir ana hedef olmalıdır. Bu yönde atılacak adımlar HEDEF 1’ in ve ilişkili olduğu diğer hedeflerin (örneğin insana yakışır iş ve ekonomik büyüme-HEDEF 8 toplumsal cinsiyet eşitliği-HEDEF 5, eşitsizlikler-HEDEF 10) başarılı biçimde gerçekleşmesine katkı sunacaktır.

25

1.1. “Günde 1,25 dolardan daha az bir parayla geçinen insanların sayısı” olarak tanımlanan aşırı yoksulluğun 2030’a kadar herkes için ve her yerde ortadan kaldırılması

1.2. 2030’a kadar ulusal tanımlara göre bütün boyutlarıyla yoksulluk içinde yaşayan her yaştan erkek, kadın ve çocuk oranının en az yarıya indirilmesi

1.3. Temel mal ve hizmetler de dâhil edilerek herkes için ulusal açıdan uygun sosyal koruma sistemleri ve önlemlerinin hayata geçirilmesi ve 2030’a kadar yoksul ve kırılgan durumdaki kişiler için önemli ölçüde korunma sağlanması

1.4. 2030’a kadar özellikle yoksullar ve kırılgan durumdaki insanlar olmak üzere, bütün erkek ve kadınların ekonomik kaynaklara ulaşma, temel hizmetlere erişim, toprak ve diğer mülk türlerine sahip olma ve üzerinde kontrol kurabilme, miras, doğal kaynaklar, uygun yeni teknolojiler ve mikrofinansı da kapsayan finansal hizmetler gibi konularda eşit haklara sahip olmalarının güvence altına alınması

1.5. 2030’a kadar yoksulların ve kırılgan durumda olan kişilerin dayanıklılık kazanmalarının sağlanması ve aşırı hava olayları ve diğer ekonomik, sosyal ve çevresel şoklar ve afetlere karşı kırılganlıkların azaltılması

1.a. Özellikle en az gelişmiş ülkeler olmak üzere, gelişmekte olan ülkelerin yoksulluğu bütün boyutlarıyla sona erdirmek adına programlar ve politikalar uygulayabilmeleri için onlara yeterli ve öngörülebilir araçlar sunmak amacıyla, geliştirilmiş kalkınma işbirliği aracılığıyla, çeşitli kaynaklardan kaynakların yönlendirilmesinin büyük ölçüde sağlanması

1.b. Yoksulluğun ortadan kaldırılmasına yönelik eylemlere yapılan hızlandırılmış yatırımları desteklemek için ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeylerde, yoksulların lehine ve toplumsal cinsiyet eşitliğine duyarlı kalkınma stratejilerine dayalı sağlam politika altyapılarının oluşturulması

26

HEDEF 5: TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ

Kadınlar ve kız çocuklarına karşı her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılması CEDAW başta olmak üzere pek çok uluslararası doküman tarafından temel bir insan hakkı olarak güvence altına alınmıştır. Eşitlik, temel bir hak alanı olmakla birlikte kapsayıcı büyümenin ve sürdürülebilir kalkınmanın ana bileşenlerinden birisidir. Pekin Deklarasyonu’nda da dile getirildiği gibi “sürdürülebilir ekonomik büyüme ve sosyal gelişme, çevrenin korunması ve sosyal adaletin sağlanması temelinde yoksulluğun önlenmesi, ancak kadınların ekonomik ve sosyal kalkınmaya dâhil edilmesi; kadın ve erkeklerin aktörler ve faydalanıcılar olarak insan merkezli sürdürülebilir kalkınmaya tam ve eşit fırsatlarda katılımları ile mümkün olabilir”41. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi kadınlar kalkınmanın edilgen faydalanıcıları, ihtiyaç içinde, yardıma muhtaç kişiler değil aksine kendi ihtiyaçlarını belirleyen, bunları giderme yollarını bilen ve uygulayabilen, ekonomik büyümeye eşit şekilde katkı verecek ve büyümenin getirilerinden de eşit biçimde faydalanması gereken aktörlerdir.

Cinsiyete dayalı eşitsizlikler, sistematik olarak kadınların işgücünün dışında kalmasına neden olur ancak bu her zaman doğrudan bir ayrımcılık şeklinde gerçekleşmemektedir. Genellikle ev içi sorumlulukları, evlilik, aile içi ilişkilerde karar alma biçimleri, geleneksel cinsiyet ilişkileri gibi kadınların emeği ve bedeni üzerinde toplumun kontrolünü42 normalleştiren gerekçeler, kadınların istihdama katıl(a)maması sonucunu yaratır ve bu sonuç “doğal”, “normal” ve hatta “verimli” kabul edilebilmektedir. Toplumsal cinsiyet eşitliği yönünde bir bakış açısı geliştirilmediğinde bu eşitsizlikler tespit edilememekte, sürdürülmekte ve yeniden üretilmektedir. Bu sebeple, kapsayıcı ve sürdürülebilir kalkınma yaklaşımından uzaklaşılabilmektedir. Bu durum uzun vadede, kadınların istihdam piyasasından ayrılması, verimli bir çalışma ilişkisi içine girememesi, aile gelirlerinin düşmesi, mevcut üretim gücünden yeterince yararlanamamaları gibi verimliliği olumsuz etkileyecek sonuçlara neden olabilir.

Kadınların ve kız çocuklarının güçlenmesi ve kalkınmada aktif rol oynamaları için elverişli ortamın yaratılmasının ekonomik büyümeyi ve diğer alanlarda gelişmeyi hızlandırdığı, verimlilik ve refah üzerinden olumlu etkileri olduğu pek çok çalışma tarafından ortaya konulmuştur.

41 http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/platform/declar.htm paragraf 1642 Kadınların emek gücü üzerindeki ataerkil kontrol ile ilgili olarak bkz. Hartman, H. (1981), “The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism”, L.Sargent (ed.) , The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: A Debate, Pluto Pres, London, Sidney.

27

G20 sürecinde, işgücü ve istihdam toplantısı için hazırlanan 2010 tarihli raporda, kadın ve erkeklerin işgücüne eşit oranlarda katılımı durumunda OECD ülkelerinin toplam ekonomilerinde, 2030 yılı itibariyle, %12’lik bir potansiyel büyüme sağlanacağı ifade edilmektedir43. Buradan da anlaşılacağı gibi kadınların işgücüne katılımı bir verimlilik değişkenidir. Dolayısıyla işgücüne katılımın nasıl artırılacağı sorusu da toplam faktör verimliliğin alanına giren bir sorudur. Loko ve Diouf (2009), kadınların işgücü piyasasına katılımı ve üretkenlik artışının belirleyicileri üzerine, 1970-2005 dönemini kapsayan ve 62 ülkeye ait veri seti ile yürüttükleri çalışmalarında işgücündeki kadınların payında oluşacak büyümenin, toplam faktör verimliliği üzerinde % 3,4’lük bir pozitif etkiye sahip olduğunu göstermektedirler44. “The power of parity: How advancing women’s equality can add $12 trillion to global growth” (Parite’nin gücü: Nasıl olur da eşitliği güçlendirmek küresel büyümeye 12 trilyon Amerikan Doları ekler) başlıklı 2015 yılında yayımlanan rapor, işgücüne katılım açısından “tam potansiyel”in hayata geçirildiği ve kadınların ekonomiye katılımının erkeklerinkiyle aynı olduğu bir senaryoda ortaya çıkacak ekonomik yapıda (i) kadınların çalıştığı saatlerdeki artışın, (ii) kadınların işgücüne daha fazla katılımının ve (iii) yüksek verimliliğe sahip sektörlerde kadınların daha fazla temsil edilmesinin önemli bir payı olacağını vurgular45.

Kadınların üretim süreçlerine tam ve etkin katılımlarının yanında üretim süreçlerini etkileyen karar alıcı pozisyonlarda temsil edilmelerinin de ekonomik büyüme açısından olumlu sonuçları olduğu yine çeşitli çalışmalar tarafından ortaya konulmaktadır. Catalyst tarafından ABD’nin ilk 500 şirketine uygulanan “The Bottom Line: Corporate Performance and Women’s Representation on Boards” (Gerçek Sonuç: Kurumsal Performans ve Kurullarda Kadın Temsili) başlıklı çalışma, yönetim kurulunda en az 3 kadın bulunan şirketlerin, yönetim kurullarının tamamı erkek olan şirketlere göre yatırım getirilerinin %60, satış

43 Achieving stronger growth by promoting a more gender- balanced economy, Report prepared for the G20 Labour and Employment Ministerial Meeting Melbourne, Australia, 10-11 September 2014 https://www.oecd.org/g20/topics/employment-and-social-policy/ILO-IMF-OECD-WBG-Achieving-stron-ger-growth-by-promoting-a-more-gender-balanced-economy-G20.pdf. 44 Claudia Villosio, Maria Laura Di Tommaso, Elena Grinza, Maria Cristina Rossi, Daniela Piazzalunga, Katerina Mantouvalou and Jakub Caisl (2017). Economic benefits of gender equality in the European Union, Literature review: existing evidence and methodological approaches, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2017 45 “The power of parity: how advancing women’s equality can add $12 trillion to global growth”, McKinsey Global Institute, 2015. https://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey/Featured%20Insights/Employment%20and%20Growth/How%20advancing%20womens%20equality%20can%20add%2012%20trillion%20to%20global%20growth/MGI%20Power%20of%20parity_Full%20report_Septem-ber%202015.ashx

28

gelirlerinin %84 daha fazla olduğunu ortaya koyar46. Benzer biçimde, Harvard Business Review’da yayınlanan “Women in the Executive Suite Correlate to High Profits” (Yönetim takımındaki kadınlar, yüksek kârlılıkla ilişkili) başlıklı araştırma, kadın yönetici sayısı fazla olan şirketlerin, pazar payı, sermaye ve hisse senedi değeri açılarından daha iyi performans gösterdiğini ortaya koymaktadır47.

Bu tür çalışmalar, kadınların karar alma mekanizmalarında daha fazla temsil edilmelerinin yarattığı potansiyel etkiyi açığa çıkarmaktadır.

Önceki bölümde de belirttiğimiz gibi, toplumsal cinsiyet eşitliği Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nde BM’nin iki yönlü yaklaşımına uygun biçimde yer almaktadır. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve kadınların ve kız çocuklarının güçlenmesi yaklaşımı hem tek başına bir hedef olarak, hem de diğer hedefler içinde gözetilen bir öncelik olarak karşımıza çıkmaktadır48. Kadınların kalkınmaya ve çalışma yaşamına katılımı bağlamında TFV ile ilişkili alanlar Hedef 5 içinde yer alan alt hedeflerde yer bulmaktadır.

Alt Hedef 5.5. içinde kadınların kalkınmanın çeşitli süreçlerine tam ve etkin katılımına ilişkin hedefler belirlenmekte49. kadınların üretim süreçlerine, karar alma mekanizmalarına ve yönetime katılımına vurgu yapılmaktadır.

TFV ile ilişkili olarak emek kullanımı, işgücü becerileri, şirketlerin yönetim kalitesi, yatırım ortamı, yenilikçiliği ve girişimciliği destekleyen teşvikler, finansmana erişim kolaylığı gibi farklı politika alanları toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlenmesi bakış açısıyla yakından ilgilidir. Dolayısıyla bu alanlarla ilgili politikaların toplumsal cinsiyet eşitliğini gözetecek şekilde geliştirilmesi önem taşır.

TFV’yi etkileyen içsel ve dışsal faktörler kapsayıcılık çerçevesinde ele alınmalı, kadın ve erkeklerin eşit katılımına olanak verecek şekilde planlanmalıdır. Bu kapsamda, kadınların ve erkeklerin yatırımcılar, üreticiler, çalışanlar ve tüketiciler olarak farklı ilgi, ihtiyaç ve beklentilerinin olabileceği gözetilmelidir. 46 Nancy M. Carter, & and Harvey M. Wagner (2011), The bottom line: corporate performance and women’s representation on boards (2004-2008), March 2011, Catalyst, USA. http://www.catalyst.org/system/files/the_bottom_line_corporate_performance_and_women%27s_repre-sentation_on_boards_%282004-2008%29.pdf47 Aktaran: KADININ GÜÇLENMESİ PRENSİPLERİ (WEPs), Eşitlik Kazandırır, UN Women ve UN Global Compact Ortak İnisiyatifi, 2017. (sayfa 18)48 Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_RES_70_1_E.pdf49 Toplumsal Cinsiyet Uçurumu Endeksinin işgücüne katılım ve fırsatlar alanına bakıldığında Türkiye 144 ülke arasında 128. sıradadır.

29

Toplumsal cinsiyet eşitliğinin, daha geniş bir bakışla çeşitlilik ve kapsayıcılık konusunun, verimlilik üzerindeki etkileri, üretim biçimi, ürün çeşitliliği, işgücü, uzun vadeli müşteri, pazarlama, vb. açılardan değerlendirilebilir. Eğitim, karar alma, mesleki gelişim, yatırım, girişim, teşvik ve desteklerden yararlanma gibi konularda kadınlara yönelik ayrımcılığın önlenmesi CEDAW (BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi) ve onu takip eden pek çok uluslararası doküman tarafından güvence altına alınmış bir kamusal sorumluluktur.

Alt Hedef 5.4. içinde yer alan ve temelde kadınların bakım hizmetleri için harcadığı emeğin uygun biçimde paylaşılması ve kamusallaştırılması yönündeki öneriler, kadınların ekonomik yaşama katılımı ve verimlilikte yaratacağı potansiyel etki ile yakından ilişkilidir.

TÜRKONFED tarafından hazırlanan İş Dünyasında Kadın raporunun üçüncüsünde, kadın ve aile dostu iş yerlerinde kadın isçilerin motivasyonlarının, işletmeye bağlılıklarının ve iş gücü verimliliklerinin artacağı, iş gücü devir oranının düşebileceği ve aile yükümlülüklerinden kaynaklanan devamsızlıkların azalacağı ortaya konulmuştur. Bu tür bir işletme yaklaşımının hem kadın istihdamının hem de işletmelerin kurumsallaşması ile kârlılığının artmasına katkı sağlayabileceği dile getirilmektedir50. Raporda Almanya, Fransa, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri’nde imalat sanayiinde 450 firma üzerine yapılan bir araştırmanın bulgularına atıf yapılarak, firma verimliliği ile aile dostu işyeri politikaları arasında doğrusal bir ilişki olduğu vurgulanmaktadır. Buna göre firmalarda yüksek oranda kadın yönetici ve nitelikli kadın işçi bulunan ve iyi yönetilen firmaların aile dostu işyeri politikası uygulama eğilimi daha yüksektir51.

Japonya’da yapılan bir başka çalışma ise iş yaşam dengesini gözeten firmaların, toplam faktör verimliliklerini arttırdıklarını saptamıştır52. Heintz (2015) ise geniş tabanlı ekonomi politikalarının sonuçlarının toplumsal cinsiyete göre erkekler ve kadınlar için farklı sonuçlar doğduğuna dikkati çeker. Örneğin, kadınların ağırlıklı olarak çalıştığı alanlar arasında idari hizmetler, satış, sağlık, eğitim, kişisel hizmetler, emek-yoğun imalat ve çocuk bakımı alanları bulunmaktadır. Mesleki 50 Karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İş Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfed-erasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul. Sayfa 21. 51 Bloom, N., Kretschmer, T., & Van Reenen, J. (2011). “Are family friendly workplace practices a valuable firm resource?”. Strategic Management Journal, 32(4), 343-367. Aktaran karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İs Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul. 52 Yamamoto, Isamu; Matsuura, Toshiyuki. (2014), “Effect of work–life balance practices on firm productivity: Evidence from Japanese firm-level panel data.” The BE Journal of Economic Analysis & Policy, 2014, 14.4: 1677-1708, aktaran Karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İs Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul.

30

ayrışma nedeniyle ekonominin belirli sektörlerini etkileyen ekonomi politikaları, kadın ve erkekleri farklı biçimlerde etkileyecektir53. Bu nedenle toplumsal cinsiyete duyarlı ekonomi politikaları, eşitsizliğin engellenmesi ve kapsayıcı büyümenin gerçekleştirilebilmesine katkı sağlayacağı gibi, bu politikaların sonuçlarının kadınlar ve erkekler açısından daha net görülmesini sağlar.

Cinsiyet körü yaklaşımların ekonomik maliyeti ve cinsiyete duyarlı politikaların ekonomide ortaya çıkaracağı fayda azımsanamayacak kadar çoktur54. Kadınların gerektiğince işgücü piyasalarına katılamamasından kaynaklanan ekonomik kayıp, 2015 rakamlarına göre Türkiye açısından gayri safi milli hasılanın % 25’ine denk gelmektedir55.

TFV’nin artırılması için bu yönde geliştirilecek ekonomi politikalarının toplumsal cinsiyet eşitliğine dayalı süreçleri değerlendirecek nitelikleri taşıması ve eşitliği sağlama hedefini gütmesi gerekir. Söz konusu öncelikler ile geliştirilecek bir politikanın yaratabileceği gelişmeye örnek olarak, İpek İlkkaracan, Kıjong Kım ve Tolga Kaya tarafından hazırlanan “Sosyal Bakım Hizmetlerine Kamu Yatırımlarının İstihdam, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Yoksulluğa Etkileri: Türkiye Örneği” başlıklı analiz ele alınabilir56. UN Women, UNDP ve ILO ortaklığında gerçekleştirilen çalışmaya göre, bir ekonomi politikası olarak okul öncesi eğitime yapılacak yatırımlar, toplumsal cinsiyet eşitliğini geliştirmenin yanı sıra yoksulluğun azaltılması ve mali sürdürülebilirliğin sağlanması açısından da önemli katkılar sağlamaktadır. Böyle bir yatırım çocukların daha iyi eğitim almasını sağlayacak, küçük çocuklu annelerin istihdamını arttıracak, erken çocuk bakımı ve okul öncesi eğitim sektöründe geniş bir iş potansiyeli yaratacaktır. Çalışmada erken çocuk bakımı sektörüne yapılan yatırımların istihdam yaratma potansiyelini, inşaat sektöründe aynı miktarda yatırımın yaratacağı istihdamdan 2,5 kat fazla olduğu ifade edilmektedir. Yaratılan bu yeni işlerin yoğun olarak kadınların çalıştığı bir alanda olması kadın istihdamında ayrıca önemli bir artış yaratabilecektir.

53 James Heintz(2015), Kadınların Yokluğu: G20, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Küresel Ekonomik Yönetişim University of Massachusetts, Amherst. https://tr.boell.org/sites/default/files/heintz.missing_women-ceviri-_eng-tr_1.pdf54 Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Hane Halkı İşgücü İstatistiklerine göre (15+ yaş) 2016 yılı verile-rine göre kadınların işgücüne katılma oranı %32,5’tir. Sektörel dağılımına bakıldığında kadınları Hizmetler sektöründe % 55,4; Tarımda % 28,7; Sanayide %15,9 oranında istihdam edilmektedir. https://kadininstatusu.aile.gov.tr/.../TÜRKİYE’DE%20KADIN%20(Mart%202017)%20sonnn.. 55 IMF Staff Discussion Note, Fair Play: More Equal Laws Boost Female Labour Force Participation, 2015, https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2015/sdn1502.pdf, s. 5.56 İpek İlkkaracan, Kıjong Kım ve Tolga Kaya, (2015), Sosyal Bakım Hizmetlerine Kamu Yatırımları-nın İstihdam, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Yoksulluğa Etkileri: Türkiye Örneği, İstanbul, 2015

31

Böylelikle istihdam dışı kalan bir iş gücünden etkin biçimde faydalanmak ve aynı zamanda da kadınların çok çeşitli alanlarda istihdamda kalmaları için gerekli servisi sağlamak mümkün olabilecektir57. Bu öneri, bir politika çerçevesi olarak TFV açısından işgücü verimliliğinin artırılmasında ve tam istihdamın yaratacağı ekonomik kazancın elde edilmesinde etkilidir.

TFV bağlamında sıklıkla ele alınan yenilikçilik ise hem günümüz piyasalarını içeren hem kalkınma gündeminde vurgulanan bir politika önceliğidir. Yenilikçi yaklaşımlar ve teknoloji ile ilgili yatırımlar toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilişki içinde ele alınmalıdır58. Kadınların ve kız çocuklarının teknolojiye erişimi, özellikle bilişim teknolojilerini kullanma konusunda bilgi ve beceri kazanmaları, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nde ve BM gündeminde sıklıkla ifade edilen bir kalkınma önceliğidir. Bilgiye erişim ve teknolojik ilerleme ile ilgili tüm süreçlerde kadınların geride kalmamaları ve toplumsal cinsiyet eşitliğini gözetilmesi büyük önem arz etmektedir. Kadınların yeni teknolojilere ve bilgiye erişimi bir yatırım alanı olarak görülmelidir.

Dijitalleşme, özellikle pazarlama ve e-ticaret açılarından düşünüldüğünde, kadınlar için önemli bir fırsat olabilmektedir. Cinsiyete dayalı önyargılarla şekillenebilen piyasalarda, dijital pazarlama ve satış yöntemleri, üretici, yatırımcı ve girişimci kadınların pazara erişimini kolaylaştırmakta ve girişimciliği artırıcı bir etki üretmektedir.

Sektörel dönüşüm, özellikle 2005-2015 yılları arasında Türkiye’deki kadın emeğinin niteliği üzerinde önemli bir değişiklik yaratmıştır. Sektörel dönüşümle birlikte 2005-2016 döneminde, tarım sektöründe kadın istihdamı, %46,3’ten %28,7’ye düşerken, hizmetler sektöründe %37,1’den %55,4’e yükselmiştir. Kırsal alanda ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadınlar tarımsal çözülme ile birlikte kentli işsizlere dönüşmekte veya kayıt dışı ekonomiye kayabilmektedir59. Bir politika önceliği olarak, TFV yaklaşımı içinde tarımsal üretime ilişkin emek gücünün kırsal endüstrinin güçlenmesi yoluyla içerilmesi60, özellikle büyük çoğunluğunu kadınların oluşturduğu tarımsal emek gücünün tarım sektöründen, hizmetler ve endüstri sektörüne geçişle birlikte atıl kalmasının önüne geçmek için önlemler almak, sürdürülebilir kalkınma önceliğine sahip bir verimlilik

57 age. 58 Bkz. Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara. (sayfa 18)59 Bkz. Kadının güçlenmesi strateji belgesi ve eylem planı 2018-2023, ASPB, KSGM, 2018, Ankara.

60 Tarımsal üretimde TFV yaklaşımı için bkz: Global Harvest Initiative, GAP 2016 report, http://www.globalharvestinitiative.org/GAP/2016_GAP_Report.pdf

32

anlayışı ile uyumludur61. Diğer taraftan söz konusu dönüşüm sürecinde emeğin nitelik kazanması ve gerekli teknolojinin kullanılabilmesi için gereken becerinin kazandırılması işgücüne yönelik bir yatırım olarak görülmelidir. TFV artarken sektörel dönüşümün kapsayıcı ve sürdürülebilir bir biçimde başarılması, bu ve benzeri yaklaşımlarla mümkün olabilir.

Türkiye’de kadın girişimciliği, kadınların ekonomik güçlenmesi açısından geliştirilmesi gereken bir başka öncelik alanıdır. TFV’nin arttırılması için politika önceliklerinden biri olan ilişkili ağların güçlendirilmesi konusu içinde girişimcilik ekosistemin uluslararası bağlantılarının kurulması yönündeki öneri62, kadın girişimciliği ile ilgili olarak yürütülen çalışmalar açısından da bir öncelik olmalıdır. Bu öncelik içinde dile getirilen, yurt içi ve yurt dışındaki nitelikli ve kapsamlı girişimcilikle ilgili eğitim programlarından yararlanma, kapasite geliştirme, araştırma, vb. programlara dâhil olma ile ilgili teşvikler, kadın ve erkeklerin eşit katılımına ve faydalanmasına olanak verecek şekilde planlanmalıdır. Kadın girişimcilerin bu yönde teşvik edilmesi hem girişimci sayısını artırarak TFV’nin artmasına, hem de girişimcilik yoluyla ekonomik güçlenme sağlayarak HEDEF 5’e hizmet edecek, CEDAW tarafından vurgulanan eşit katılım ilkesinin hayata geçirilmesine destek olacaktır.

UN Women Kadının Güçlenmesi Prensipleri uygulama kitapçığında kadınların ekonomik olarak güçlenmesi adına şirketlere de önemli sorumluluklar düştüğü hatırlatılmaktadır. Buna göre, şirketlerin üstlenmeleri gereken en önemli sorumluluklardan birisi, kadının ekonomik hayatın her alanında ve seviyesinde varlığının artmasına katkıda bulunmaktır. Şirketlerin kendi ölçeklerinden bağımsız olarak, işgüçlerine daha çok kadın çalışan dâhil etmesi hem kendi müşteri tabanlarının temsil gücünü artırmakta, hem de tüketici tercihlerine yönelik daha fazla bilgi ve öngörü sağlamaktadır63.

Toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik bir bakış açısı, sadece kadınların ekonomik süreçlere katılımı açısından değil, aynı zamanda tüm iletişim süreçlerinde cinsiyete duyarlı ve ayrımcılık karşıtı bir yaklaşımın yerleştirilmesi açısından da önemlidir. Özel sektörde toplumsal cinsiyet eşitliği ilkesinin yerleştirilmesi yönünde Türkiye’de ve dünyada pek çok program yürütülmektedir. Bu programlar temel olarak, firma yönetim kalitesi ve kurumsallaşma, işgücü verimliliği ve

61 Türkiye’de Tarım, Hizmetler sektörünün ardından kadınların en yoğun olarak yer aldıkları sektör-dür. Ancak sektörel dönüşümle birlikte 2005-2016 döneminde tarım sektörünün payı %46,3’ten %28,7’ye düşerken, hizmetler sektörünün payı %37,1’den %55,4’e yükselmiştir. Özellikle kırsal alanda ücretsiz aile işçisi olarak kayıt dışı çalışanların % 22’sini erkekler; % 78’ini kadınlar oluşturur. 62 Bkz: Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara. (sayfa.68-69)63 Bkz Kadının Güçlenmesi̇ Prensi̇pleri̇ (WEPs), Eşitlik Kazandırır, UN Women ve UN Global Compact Ortak İnisiyatifi, 2017. Sayfa 19

33

insan kaynakları, karar alma ve sorumlu üretim ve tüketici ilişkilerinde iyileşme konularında yaratılan olumlu etki nedeniyle verimliliğin artması yönünde önemli bir etki yapmaktadır. Politika çerçevesi içinde 5. öncelik dâhilinde ele alınan ve “dünyadaki bilgi birikiminin Türkiye’ye getirilmesi”64 yönündeki öneri, toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili program ve uygulamalar açısından da ele alınabilir. UN Global Compact (Birleşmiş Milletler Küresel İlkeler Sözleşmesi) ile ilişkili olarak sürdürülen “Kadının Güçlenmesi Prensipleri (Women’s Economic Principles)”, UNDP tarafından uygulamaya dönük olarak planlanan “Özel Sektör Girişimleri için Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Mührü (Gender Equality Seal for Private Enterprise)” gibi programlar bunlardan bazılarıdır.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 2009 yılında Latin Amerika’da başlatılan, aralarında General Electric, IBM, Walmark gibi büyük markaların yer aldığı pek çok şirketin sertifikalandırıldığı ve 14 ülkede uygulanan “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Mührü” bir ana akımlaştırma aracıdır. Sertifika programı formatında uygulanan bu araç, bir firmadaki tüm uygulama planları ve programlama süreçlerinde toplumsal cinsiyet eşitliği bakış açısının hayata geçirilmesini amaçlar. Bu amaçla belirli aşamalardan oluşan pratik bir uygulama setinin hayata geçirilmesi için firmaları destekler. Kamu, özel sektör ve sivil toplum işbirliğiyle oluşturulan ve uluslararası normlara dayanılarak şekillendirilen standartların hayata geçirilmesi sonunda, sertifika programını başarıyla tamamlayan katılımcı şirketler, Eşitlik Mührü ile ödüllendirilir.

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Mührü programı tarafından uygulanan Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Uygun Yönetim Sistemi (Gender Equality Management System) kurumsal ilişkileri, kültürü ve uygulamaları tüm çalışanlara eşit fırsatlar ve eşit muamelenin yapılmasını garanti altına alacak bir yönetim sistemi oluşturmaya çalışır. Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Uygun Yönetim Sistemi programı dokümanlarına göre bu tür bir yaklaşım aşağıda ifade edilen avantajları sağlamaktadır65.

•Personelin performans ve bağlılığında artış, devamsızlıkta azalma•Tüm personelin kabiliyetlerini en yüksek seviyeye getiren daha adil ve

eşitlikçi bir çalışma ortamının oluşturulması•Kurumsal sorumluluğun güçlendirilmesinde bir lider imajına sahip

olmanın sonucu olarak kurumsal imajda güçlenme66

Söz konusu programı uygulamış bazı özel sektör temsilcilerinin edindikleri deneyimlere ilişkin yorumları, cinsiyet eşitliği konusunda atılan adımların verimlilik açısından önemini ortaya koyacak niteliktedir: 64 Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara (sayfa 54)65 The Gender Equality Seal Certification Programme for Public and Private Enterprises: Putting Principles into Practice66 a.g.e.

34

“Kadınlar bizim için özel bir öneme sahiptir. Çünkü biz eşitlik sayesinde verimliliğimizde, yaratıcılığımızda, yenilik kapasitemizde ve sonunda finansal kazancımızda artış elde ettiğimizi gördük.” Frank Dietrich, And Ülkelerinden Sorumlu Başkan, Bayer - Kolombiya “Kadınların temsili ve şirketin verimliliğinin yüksekliği arasında doğrudan ilişki bulunmaktadır. Şirketler hem erkeklerin, hem de kadınların bakış açısıyla ifade buluna çeşitli düşüncelerden yararlandığında daha verimli olur. Bu sadece inandırıcılığı artırmaz, aynı zamanda pratiktir.” Laura Albornoz, CODELCO, Şili “Biz Codelco olarak toplumsal cinsiyet çeşitliliğinin işletme için katma değer sağladığına ikna olduk. Toplumsal cinsiyet çeşitliliği inovasyonu geliştirir ve daha iyi çalışma ortamları yaratır.” Claudia Vargas, Codelco, (Ulusal Bakır Şirketi), Şili

5.1. Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik her türlü ayrımcılığın her yerde sona erdirilmesi5.2. Kamu alanları ve özel alanlarda, bütün kadınlara ve kız çocuklarına yönelik, kadın ticaretinin, cinsel ve her türlü istismarı da kapsayan şiddetin her türünün ortadan kaldırılması5.3. Çocuk evliliği, erken yaşta zorla evlendirilme ve kadın sünneti gibi bütün zararlı uygulamaların ortadan kaldırılması5.4. Ücretsiz bakım ve ev işlerinin kamu hizmetleri, altyapı ve sosyal koruma politikalarının sağlanması, hane ve aile içinde sorumluluğun ulusal açıdan uygun bir biçimde paylaşılmasının geliştirilmesi yoluyla tanınması ve değer görmesi5.5. Kadınların siyasi, ekonomik ve sosyal hayatın karar verme süreçlerine tam ve etkin bir biçimde katılımlarının ve kadınlara karar verme mekanizmalarında, her düzeyde lider olabilmeleri için eşit fırsatlar tanınmasının güvence altına alınması5.6. Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı Eylem Programı, Pekin Eylem Platformu ve bunların gözden geçirme konferansları sonucunda ortaya çıkan konferans çıktılarına uygun olarak cinsel sağlık ve üreme sağlığı haklarına evrensel erişimin sağlanması5.a. Kadınların ekonomik kaynaklara ulaşma, toprak ve diğer mülk türlerine sahip olma ve üzerlerinde kontrol kurabilme, finansal hizmetler, miras ve doğal kaynaklara erişimleri gibi konularda ulusal yasalara uygun olarak eşit haklara sahip olmaları için reformlar yapılması

35

HEDEF 8: İNSANA YAKIŞIR İŞ VE EKONOMİK BÜYÜME

Küresel ekonomik büyüme, eşitsizliklerin ortadan kalkmasını ve herkes için refahın sağlanmasını garanti altına almaz. Büyüme anlayışının kapsayıcı bir yaklaşımla kurgulanması gerekir. HEDEF 8 bu yaklaşımın oluşması ve hayata geçirilmesi için gereken somut uygulamalara işaret eder. TFV ile HEDEF 8 arasında doğrudan bir bağın görünür kılınması önem taşır. Çünkü TFV’nni artması ele elde edilen ekonomik büyümenin güçlü ve sürdürülebilir olabilmesi Hedef 8 bize gösterdiği önceliklere ne kadar yer verildiği ile belirlenir.

HEDEF 8 kesintisiz, kapsayıcı ve sürdürülebilir büyüme, tam ve üretken istihdam ve herkes için insana yakışır işlerin desteklenmesi için göz önünde bulundurulamsı gereken öncelikleri ve atılması gereken adımları ortaya koyar. Bu çerçeve, ekonomik büyüme ve istihdam olmak üzere iki ana temayı kapsamaktadır.

HEDEF 8 içindeki ana temalardan biri olan ekonomik büyüme eşitliği, sosyal ve çevresel adaleti hesaba katan kapsayıcı ve sürdürülebilir bir ekonomik büyümenin hayata geçirilmesini öngörür ve ekonomik refahtan adil biçimde yararlanılmasını sağlayan bir büyüme anlayışı güder.

Verimlilik, ekonomik büyümenin bir göstergesi; işgücü ise TFV’yi belirleyen beş girdiden biridir. Bu anlamda TFV ile ilgili politika adımlarında HEDEF 8 ile ilişki içerisinde hareket edilmeli ve HEDEF 8 içindeki vurgulara özen gösterilmelidir.

TFV’deki artış özellikle Alt Hedef 8.1. ve 8.2.’nin başarılmasına yardım edecek bir etki yaratır. Alt Hedef 8.1. içinde yer alan kişi başına düşen gelirin artırılmasına yönelik hedef TFV çerçevesinde ele alınacak konular arasında yer almaktadır. Alt Hedef 8.2. kapsamında teknolojik gelişme ve yenilikçi yaklaşımlarla işgücü veriminin arttırılması, yine TFV’nin artırılmasına yönelik adımlardan biri olarak, Beyaz Kitap içerisinde de vurgulanmaktadır.

İşgücü sayısı artarken, iş imkânlarının da işgücü sayısına cevap verecek şekilde genişlemesi, istihdam olanaklarının arttırılması, çalışanların haklarının korunması, tam istihdam, gençlerin ve kadınların istihdama katılımı, dezavantajlı kesimlerin istihdama erişimi gibi HEDEF 8’in alanına giren konuların tümü, TFV için de önemle ele alınan konulardandır. Bu konular aynı zamanda sürdürülebilirlik temelinde kurulacak bir verimlilik anlayışı için yol gösterici kavramlara işaret eder.

Uluslararası Çalışma Örgütü - ILO tarafından “Dünyada İstihdam Eğitimleri” ve bunun toplumsal yansımaları üzerine hazırlanan 2017 raporunda, işgücüne ilişkin

36

gelişmelerin firma performansı ve iş dinamikleri açısından yarattığı etkilere değinilmekte ve özel sektörün rolü vurgulanmaktadır. 2016 yılında özel sektör, toplam istihdamın %87’sini oluşturmak üzere 2,8 milyar kişi istihdam etmiştir. Bu rakam hem kayıt dışı hem kayıtlı sektörleri kapsamaktadır. Rapora göre özel sektördeki kayıtlı işletmeler insana yakışır işler yaratılmasında belirleyici role sahiptir. Sürdürülebilir kalkınma gündemi, bu yaklaşımı göz önünde tutarak yeni işler yaratılmasını, girişimciliği, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin kayıtlı hale gelip büyümesini “insana yakışır iş ve büyüme” hedefinin gerçekleşmesinde merkezi bir yere koymaktadır 67.

Alt Hedef 8.5. içinde yer alan, toplumun tüm kesimleri için insana yakışır iş imkânının yaratılması68, kadınların ve gençlerin istihdam olanaklarına eşit biçimde kavuşması, 10. Kalkınma Planı’nda da ele alınmaktadır. TFV’nin güçlenmesi için nitelikli işgücünün yaratılması, ara eleman ihtiyacına yönelik mesleki eğitimlerin sağlanması ile işe erişimin kolaylaştırılması, yine Alt Hedef 8.5. içinde yer alan “tam ve üretken istihdamın sağlanması” ifadesi ile yakından ilişkilidir. TFV içinde işgücünün rolü hesaplanırken söz konusu önceliğin sadece girdi ve çıktı arasındaki fark anlamına gelen salt verimlilik açısından değil, kapsayıcı büyüme ve insana yakışır iş hedefinin hayata geçirilmesi açısından da ele alınması gerekmektedir.

Örneğin işçi devir oranlarının düşmesi TFV’nin artmasını sağlayacak etkenlerden biri olarak görülmektedir. Özellikle kadınların aile sorumlulukları nedeniyle işten ayrılacakları ve bu nedenle işgücü veriminde olumsuz etkiler yaratacakları gibi yaygın bir görüş söz konusudur. Kadın çalışanlar açsından hem toplumsal cinsiyet ilişkileri ile belirlenen aile yaşamı hem de iş-aile dengesinin göz ardı edildiği bir çalışma yaşamı içinde söz konusu sonucu beklemek makul görülebilir. Diğer yandan, kimi çalışmalar göstermektedir ki, özellikle yeni nesil mavi yakalı kadınların işten ayrılma sebepleri annelik ve benzeri ev içi sorumluluklar değil, daha iyi bir iş bulmaları, mevcut işlerinin kariyer gelişimine olanak tanımıyor veya kendileri için anlam ifade etmiyor olmasıdır. Kanada’da yürütülen, mühendislerde devir oranları ile ilgili çalışma 2015 yılı verilerine göre, işten gönüllü ayrılma nedenleri arasında en yüksek oranın kariyer değişimi (%37), ve kişisel ve aile ile

67 ILO, Dünyada İstihdam ve Toplumsal Durum 2017 Raporu, Yönetici Özeti https://www.ilo.org/ankara/news/WCMS_581095/lang--tr/index.htm68 Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) tanımı ile insana yakışır iş, “insanların çalışma yaşamın-daki özlemlerini yansıtmaktadır. Kastedilen, üretken ve adil bir ücret getiren, işyerinde güvenli ve ailelere sosyal konuma sağlayan, kişisel gelişim ve toplumla bütünleşme açısından daha iyi fırsatlar sunan, insan-ların kaygılarını serbestçe dile getirme özgürlüğüne sahip oldukları, örgütlenerek yaşamlarını etkileyen kararların alınmasına katılabildikleri, tüm kadınlar ve erkeklerin eşit fırsatlardan yararlanıp eşit muamele gördükleri işlerdir”. Bkz: http://www.ilo.org/ankara/areas-of-work/dw/lang--tr/index.htm

37

ilişkili nedenler(%31) olduğunu göstermektedir. Erkeklerde ise “kariyer değişimi” kadınlarda olduğu gibi ilk sırada yer alırken, bunu “yer değiştirme” ve “maaştan memnun olmama” sebepleri takip eder. Eğitim olanakları ile ilgili eksiklikler kadınlarda 3. Erkeklerde ise beşinci sırada yer alan bir ayrılma nedenidir. Araştırma bulgularına ilişkin önemli bir diğer nokta ise erkeklerin %17’sinin iş-yaşam dengesizliğini bir ayrılma nedeni olarak görmesine karşın, araştırmaya katılan hiçbir kadının iş-yaşam dengesizliğini bir işten ayrılma sebebi olarak belirtmemiş olmasıdır69.

Devir oranlarının yüksekliği, özellikle meslek içi eğitimler ve deneyim kazanma yoluyla kendisine yatırım yapılmış çalışanlar söz konusu olduğunda, firma için önemli bir verimlilik kaybıdır70. Diğer yandan kadınların bu kısır döngüden kurtulmaları, hem toplumsal cinsiyet eşitliğine katkı sağlayacak hem de işgücünden daha etkin yararlanmaya olanak verecektir. Dolayısıyla insan kaynağı politikalarını ve işgücü verimliliğini artırmaya yönelik önlemlerin, kadınların çalışma yaşamına katılımı konusunu önemle ele almaları gerekir. İşten ayrılma kararında kariyer gelişimi, işin niteliği ve iş yaşam dengesi en önemli etkenlerdir ve özellikle aile yaşamı konusunda dostane bir yaklaşım sergilemeyen bir yönetim içinde kadınların çalışmak istemedikleri, araştırma bulguları arasında ifade edilmektedir71.

TFV içinde işgücü verimliliğine ilişkin atılacak adımlarda, öncelikle toplanan tüm verinin cinsiyete, yaşa ve diğer kırılımlara göre ayrıştırılmış olması önem taşır. Böylece kapsayıcı ekonomik büyüme ve herkes için erişilebilir istihdam hedeflerine yönelik adımların atılmasına katkı sunulabilecek ve gelişim gerektiren diğer alanların tespit edilmesi sağlanabilecektir. İşgücünün kullanım biçimlerinin, örneğin vardiyalı çalışmanın, kadın ve erkeklerin işgücüne katılımı içindeki etkilerini tespit etmek, gerekli önlemleri almak ve kadınların işgücü piyasası dışında kalmalarına neden olan cinsiyete dayalı kalıp yargıları dönüştürmek mümkün olabilir.

Girişimcilik ve ilişkili konular HEDEF 8 ile TFV arasındaki bir diğer ortak alandır. Tam istihdamın yollarından biri olan girişimcilik destekleri, TFV’yi hızlandırıcı yöntemlerden biri olarak çeşitli bağlamlarda ele alınmaktadır. Girişimcilik konusu aynı zamanda Alt Hedef 8.3. içinde yenilikçi ve yaratıcı girişimlerin desteklenmesi

69 Bkz: https://www.imercer.com/uploads/Canada/pdfs/sample-reports/ca-national-engineer-ing-compensation-sample-report.pdf70 Noel, L. Arscott, H.C. (2017) ICEDR SURVEY, Millennial Women Report, Lexington71 İşgücü devrine ilişkin daha fazla bilgi için bkz.: http://www.catalyst.org/knowledge/turnover-and-retention#footnote19_1j3pjyn

38

ile ilişkili olarak ifade edilmekte, Alt Hedef 8.10 içinde ise destekler bağlamda ele alınmaktadır.

Finansal kurumların kapasitelerinin ve işlevlerinin artırılması TFV içindeki sekiz öncelik kapsamında ele alınmakta, Alt Hedef 8.10 kapsamında da gündeme gelmekte olan ortak alanlardandır. Bu bağlamda TFV için önerilen öncelik alanlarından birisi girişimci sermaye fonlarının oluşturulması ve girişim desteğinin sürekliliğinin sağlanması ile ilişkilidir. Finansal hizmetlere ve desteklere erişim, kadın istihdamı açısından da etkili bir araçtır. Kadın girişimcilere verilen destekler, küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik destekler içinde önemli bir yer tutmaktadır. Diğer yandan girişimcilik, kadınların istihdama katılımını sağlamada önemli araçlardan biridir. Buna rağmen Türkiye’de kadın girişimci oranlarının çok düşük düzeyde olduğu da bilinmektedir. 2016 yılı itibariyle Türkiye’de toplam iş veren ve kendi hesabına çalışan kişi sayısı 5 milyon 775 bin olup, bu sayının 4 milyon 928 bini erkek, 846 bini, yani yaklaşık 1/7’si kadındır72. Girişimciliğin desteklenmesi ise kadının güçlenmesi eylem planı tarafından tanımlanan eylem alanlarından biridir.

Suriye’de 2011 yılından bu yana yaşanan çatışma belirgin bir nüfusu göçe zorlamıştır ve 2018 rakamlarına göre Türkiye’de 1.916.528 erkek, 1.617.294 kadın Suriyeli geçici koruma kapsamı altında yaşamını sürdürmektedir73. Bu nüfus Türkiye’de kırılgan bir işgücü oluşturmaktadır. Yoksulluğun, yoksunluğun ve çaresizliğin yarattığı bu kırılganlık, söz konusu nüfusu güvencesiz işlere yöneltmekte ve sömürüye açık hale getirmektedir. Bu koşullarda, sınırlı istihdam olanağı ve hızla artan işgücü sayısı sonucunda işgücü piyasasındaki dengeler üzerinde bir baskı oluşması beklenmektedir. Bu koşullar özellikle Alt Hedef 8.7. içinde ele alınan zorla çalıştırma, düşük ücret, insan ticareti, çocuk işçiliği, vb. uygulamaların ortadan kaldırılması konusuna özen göstermeyi ve Alt Hedef 8.8. içinde yer alan, göçmenler başta olmak üzere güvencesiz işlerde çalışmanın önlenmesi hedeflerinin önemini artırmaktadır. Bu anlamda söz konusu hedeflerin başarılmasında verimliliğe ilişkin politikaların ve özel sektörün istihdam politikalarının önemi vardır.

72 Bkz: Kadının Güçlenmesi̇ Strateji̇ Belgesi̇ ve Eylem Planı, 2018-2023, ASPB, KSGM,2018, Ankara. http://www.sp.gov.tr/upload/xSPTemelBelge/files/RySPo+KADININ_GUCLENMESI_STRATEJI_BELGE-SI_VE_EYLEM_PLANI_2018-2023_. Pdf 73 http://www.goc.gov.tr/icerik6/gecici-koruma_363_378_4713_icerik

39

8.1. Kişi başına düşen gelir artışının ulusal koşullara uygun olarak sürdürülmesi ve özellikle en az gelişmiş ülkelerde gayri safi yurt içi hasılada yıllık en az %7 oranında büyüme olmasının sağlanması8.2. Yüksek katma değerli ve emek-yoğun sektörlere odaklanarak; çeşitlendirme, teknoloji geliştirme ve yenilik getirme aracılığıyla ekonomik verimliliğin daha yüksek seviyelere çekilmesi8.3. Üretim faaliyetlerinin, insana yakışır istihdam yaratmanın, girişimciliğin, yaratıcılık ve yenilikçiliğin desteklendiği kalkınma odaklı politikaların desteklenmesi ve finansal hizmetlere erişim yoluyla mikro, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin resmiyet kazanmalarının ve büyümelerinin teşvik edilmesi8.4. 2030’a kadar tüketim ve üretimdeki küresel kaynak verimliliğinin devamlı bir biçimde artırılması ve gelişmiş ülkeler başı çekmek üzere, Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim İçin 10 Yıllık Çerçeve Programı’na uygun olarak ekonomik büyümenin çevrenin bozulmasından ayrıştırılması için çaba gösterilmesi8.5. 2030’a kadar gençler ve engelliler de dâhil bütün kadın ve erkeklerin, tam ve üretken istihdama ve insana yakışır işlere erişimlerinin sağlanması ve eşit işe eşit ücret ilkesinin tam olarak benimsenmesi8.7. Zorla çalıştırmayı ortadan kaldırmak, modern köleliği ve insan ticaretini sona erdirmek ve çocukların askere alınmaları ve asker olarak kullanılmaları da dâhil çocuk işçiliğinin en kötü türlerinin yasaklanmasını ve ortadan kaldırılmasını güvence altına almak için acil ve etkili önlemler alınması ve 2025’e kadar çocuk işçiliğinin her türünün sona erdirilmesi8.8. Çalışanların haklarının korunması ve özellikle kadın göçmenler olmak üzere göçmen işçiler ve güvencesiz işlerde çalışan insanlar dâhil bütün çalışanlar için güvenli çalışma ortamlarının geliştirilmesi8.9. 2030’a kadar istihdam yaratan ve yerel kültür ve ürünlerini teşvik eden sürdürülebilir turizmin desteklenmesi için politikalar oluşturulması ve uygulanması8.10. Herkesin bankacılık, sigorta ve finansal hizmetlere erişiminin teşvik edilmesi ve artırılması için yurt içi finansal kurumların kapasitelerinin güçlendirilmesi8.a. Özellikle en az gelişmiş ülkeler olmak üzere gelişmekte olan ülkeler için, En Az Gelişmiş Ülkelere Ticaretle Bağlantılı Teknik Destek İçin Entegre Edilmiş Çerçeve Dayanışma Fonu aracılığıyla ticaret yardımı sağlanmasının artırılması8.b. 2020’ye kadar, genç istihdamı için küresel bir strateji geliştirilmesi, bu stratejinin uygulamaya konması ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün Küresel İstihdam Paktı’nın uygulanması

40

HEDEF 9: SANAYİ, YENİLİKÇİLİK VE ALTYAPI

Ekonomik büyüme ve sosyal kalkınma, fiziksel yapı, bilgi, teknoloji ve diğer mekanizmaları içeren güçlü bir altyapının üzerinde şekillenen kapsayıcı ve sürdürülebilir bir endüstriyel kalkınmanın teşvik edilmesine bağlıdır. Hem toplumsal yaşamın hem üretim süreçlerinin eşitlikçi ve adil bir yapıya kavuşması için sağlam bir altyapı ve sanayileşmenin güçlenmesi ve nitelikli işgücünün, yenilikçilik ve teknolojik gelişim ile desteklenmesi, HEDEF 9’un alanına giren konular içerisinde yer almaktadır. Sanayileşme, teknolojik gelişme, altyapı yatırımı ve yenilik, TFV’nin ve dolayısıyla ekonomik büyüme ve kalkınmanın kritik itici güçleridir. Sanayinin gelişimi ve bununla ilişkili olarak TFV artışı Türkiye’de, 10. Kalkınma Planı içinde yer almış, bu bağlamda teknoloji düzeyinin yükseltilmesi ve bilgi-iletişim teknolojilerinin kullanımının artırılması gibi HEDEF 9’un kapsamı içindeki diğer alanlara da vurgu yapılmıştır. HEDEF 9’da ele alınan istihdam yaratan, kapsayıcı ve sürdürülebilir ekonomik büyümenin ve sanayide gelişimin sağlanabilmesi gibi hedeflerin hayata geçirilmesi için sürdürülebilir kalkınma temelinde gerçekleşecek bir TFV artışı önem taşımaktadır.

HEDEF 9’un diğer bileşenleri olan teknolojik ilerleme, yeni iş imkânları yaratma, enerji verimliliğini artırma, çevre dostu teknolojiler ile çalışma, ekonomik ve çevresel sorunlara kalıcı çözümler bulmaya odaklanmaktadır. Sürdürülebilir endüstrilerin desteklenmesi, çevre dostu teknolojilerin geliştirilmesi, bilgi ve birikime herkesin eşit erişimini sağlama, bilimsel araştırma ve yeniliğe yatırım yapılması, bu eylemlerin toplumsal cinsiyet boyutunun planlanması ve bu önceliklerin inşaat, sanayi ve finansmanın her alanında dikkate alınması sürdürülebilir kalkınmayı mümkün kılan önemli yollardır.

Alt Hedef 9.2. içinde yer alan kapsayıcı ve sürdürülebilir sanayinin desteklenmesi, TFV için dört temel politika alanından biri olan, sanayi ve teknoloji alanlarının geliştirilmesini içeren, üretimin teşvik edilmesi politika alanı ile yakından ilgilidir74. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ni temel alan bir verimlilik anlayışı için sanayi ve teknoloji alanlarının geliştirilmesini içeren üretim planlaması, herkes için erişilebilir ve çevresel hassasiyetleri gözeten bir biçimde yapılmalı

74 Bkz: Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara. (sayfa 39).

41

ve hayata geçirilmelidir. TFV içinde öncelik alanları arasında ifade edilen dijitalleşme, altyapının geniş anlamdaki tanımı içinde dijital altyapının ve buna ilişkin bilgi ve becerilerin artırılması konusunda atılacak adımlar, HEDEF 9’un gerçekleştirilmesine de hizmet etmektedir.

Alt Hedef 9.3. içinde özellikle küçük işletmeler için finansal hizmetlere erişim ve değer zincirine entegrasyon hedefi dile getirilmektedir. Bu konu TFV ile Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri arasındaki doğrudan örtüşen alanlardan birisidir. Küresel değer zincirine entegrasyon, TFV’yi artırmanın başlıca yollarından birisi olarak kabul edilmektedir ve bu nedenle de TFV’nin arttırılmasına yönelik politika önerileri içerisinde tanımlanmaktadır75. Bu öneriler Alt Hedef 9.3. ile birlikte düşünülerek hayata geçirilmelidir.

Alt Hedef 9.4. kapsamında çevresel sürdürülebilirliğin sanayi ve teknoloji ile ilgili süreçlerde öncelikli olarak ele alınması amacıyla kapsayıcı ve sürdürülebilir bir sanayi anlayışı söz konusu edilmektedir. TFV’nin mümkün olması bir girdi olarak doğal kaynakların varlığı ve yeterliliğiyle ilgilidir. Özellikle su ve toprak üzerinden sanayinin yol açtığı olumsuz etkilerin önüne geçmek ve uzun vadede kaynak verimliliğini ve etkinliğini güçlendirmek, hem TFV’nin hem sürdürülebilir kalkınmanın alanına giren bir konudur. Bu iki yaklaşım arasındaki işbirliği, gezegenin ve gelecek kuşakların sürdürülebilirliğini sağlayacağı gibi uzun vadeli ve istikrarlı ekonomik büyümenin de ön koşuludur. İmalat sanayii açısından bakacak olursak Alt Hedef 9.4. gerçekleştirilmesi için Verimlilik Genel Müdürlüğü tarafından 12 Şubat 2015 tarihinde açıklanan beş ana grupta toplam sekiz göstergeden oluşan, temiz üretim ile ilgili bir gösterge seti beirlenmiştir. Temiz üretim için imalat sanayii sürdürülebilir üretim göstergeleri, enerji verimliliğini de içeren bir dizi çevresel değişkenle ilişkin göstergeleri ortaya koymaktadır:

Atık yoğunluğu1. Toplam atık yoğunluğu: Üretilen bir lira katma değer başına oluşan atık miktarı2. Tehlikeli atık yoğunluğu: Üretilen bir lira katma değer başına oluşan tehlikeli atık miktarı.

75 Bkz: Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara. (sayfa 14-17)

42

Sera gazı yoğunluğu3. Sera gazı yoğunluğu: Üretilen bir lira katma değer başına oluşan sera gazı miktarı

Su verimliliği4. Su verimliliği: Katma değerin çekilen su miktarına oranı

Atık geri kazanım oranı5. Tesis içi geri kazanım oranı: Tesis içinde geri kazanılan atık miktarının toplam atık miktarına % oranı6. Tesis dışı geri kazanım oranı: Tesis dışında geri kazanılan atık miktarının toplam atık miktarına % oranı

Çevresel harcama ve istihdam7. Çevresel harcama oranı: Çevresel harcamaların katma değere % oranı8. Çevresel istihdam oranı: Çevresel istihdamın toplam istihdama % oran.

Kalkınmanın yenilikçilikle olan ilişkisi artan bir ilgi ve önemle ele alınan konulardandır. TFV için politika alanlarından bir diğeri olan yenilikçiliğin desteklenmesi ise Alt Hedef 9.5. içinde yer alan yenilikçiliğin teşvik edilmesine ilişkin hedef ile doğrudan bağlantılıdır. Söz konusu desteklerin, sürdürülebilir kalkınmayı içeren bir bakış açısını taşıması, sadece ekonomik büyümeye değil, çevreye, eşitliğe, toplumsal cinsiyet eşitliğine ve sosyal adalete duyarlı yaklaşımları da desteklemesi esastır. Yeni yaklaşımların, ürünlerin, yöntemlerin ve örgütlenme biçimlerinin teşvik edilmesi, araştırma ve geliştirme yatırımlarının yapılması hem TFV hem Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri için önemli bir önceliktir.

TFV Politika Çerçevesi’nin desteklenmesi kapsamında ifade edilen önceliklerden bir diğeri üretim teknolojisinin iyileştirilmesi, ulusal teknolojinin gelişmesi ve bu teknoloji ile üretilen ürünlerin küresel pazarda yer edinmesi konuları üzerinde durmaktadır. Bu öneri Hedef 9 içinde yer alan uygulamaya dönük hedeflerden 9.b. içinde dile getirilen, sanayi ürünlerinin değer artırımı ve ulusal teknolojinin geliştirilmesi ile ilgili tanımlanan hedef ile yakından ilgilidir.

43

9.1. Herkes için uygun fiyatlı ve eşitliğe dayalı bir erişime vurguda bulunarak, ekonomik kalkınmayı ve insanların esenliğini desteklemek için bölgesel ve sınırlararası altyapıyı kapsayan kaliteli, güvenilir, sürdürülebilir ve dayanıklı altyapıların oluşturulması9.2. Kapsayıcı ve sürdürülebilir sanayileşmenin desteklenmesi ve 2030’a kadar sanayinin istihdam ve gayri safi yurt içi hasıla payının ulusal koşullarla uyumlu olarak önemli ölçüde artırılması ve en az gelişmiş ülkelerde bu payın iki katına çıkarılması9.3. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde küçük ölçekli sanayi işletmelerinin ve diğer işletmelerin uygun koşullu krediyi de kapsayan finansal hizmetlere erişimlerinin, değer zincirlerine ve piyasalara entegrasyonlarının artırılması9.4. 2030’a kadar her ülkenin kendi kapasitesine uygun olarak harekete geçmesiyle, kaynakların daha verimli kullanımının artırılması ve temiz ve çevresel açıdan daha sağlam teknolojiler ve sanayi süreçlerinin daha çok benimsenmesi yoluyla altyapının ve güçlendirme sanayiilerinin sürdürülebilir hale gelecek biçimde geliştirilmesi9.5. Özellikle gelişmekte olan ülkeler olmak üzere bütün ülkelerde, 2030’a kadar yenilikçiliğin teşvik edilmesi ve her 1 milyon kişi içindeki araştırma-geliştirme alanında çalışan kişi sayısının, kamu araştırmalarının, özel araştırmaların ve hükümet harcamalarının önemli ölçüde artırılması yoluyla bilimsel araştırmanın geliştirilmesi ve sanayi sektörlerinin teknolojik yetkinliklerinin genişletilmesi9.a. Afrika ülkelerine, en az gelişmiş ülkelere, karayla çevrili gelişmekte olan ülkelere ve gelişmekte olan küçük ada devletlerine genişletilmiş finansal, teknolojik ve teknik destek verilmesi yoluyla gelişmekte olan ülkelerde sürdürülebilir ve dayanıklı altyapı geliştirmenin kolaylaştırılması9.b. Sanayi çeşitliliği ve sanayi ürünlerinde değer artırımı için uygun bir politika ortamının yaratılması aracılığıyla gelişmekte olan ülkelerde yurt içi teknoloji gelişiminin, araştırma ve yenilikçiliğin desteklenmesi9.c. Bilgi ve iletişim teknolojilerine erişimin önemli ölçüde artırılması ve 2020 yılına kadar en az gelişmiş ülkelerde evrensel ve uygun fiyatlı internet hizmetlerine erişimin sağlanması için çaba gösterilmesi

44

HEDEF 12: SORUMLU TÜKETİM VE ÜRETİM

Günümüzde, sürdürülebilir olmayan tüketim ve üretim alışkanlıkları sebebiyle gezegenimizin sınırlarını zorlayacak bir noktaya gelindiği, küresel nüfusun 2050 yılında 9,6 milyar kişiye ulaşması durumunda, mevcut yaşam şeklinin devam ettirilebilmesi için dünyamız gibi üç gezegene daha ihtiyaç duyulacağı ifade edilmektedir76. Bu nedenle sadece karar vericilerin ve üreticilerin değil, aynı zamanda tüketicilerin de doğal kaynaklarımızın verimli ve sürdürülebilir kullanımı ile ilgili sorumluluk üstlenmesi ve bu anlayış ile üretim ve tüketim örüntülerinin yaratılması, teşvik edilmesi ve benimsenmesi büyük önem taşımaktadır.

HEDEF 12 iki ana konuya işaret etmektedir. Bunlardan birincisi doğrudan sorumlu üretim ile ilgilidir: Doğal kaynakların etkin kullanımı ve sürdürülebilir yönetimi, çevreye ve insan sağlığına zarar veren kirleticilere karşı önlem alınması, etkin bir katı atık yönetimi yapılması gibi alanlara vurgu yapmaktadır.

Türkiye 10. Kalkınma Planı’nın 650 ve 651. paragraflarında, HEDEF 12 içinde yer alan sorumlu üretimin çeşitli noktalarına yer verilmektedir. Sanayide TFV artışının uzun dönem ortalamasının üzerine çıkarılması hedefini gerçekleştirmek için imalat sanayiinde dönüşümün ana odakları, yenilikçilik ve firma becerileri, bölgelerin üretime etkili katılımı, sektörler arası entegrasyon ve yeşil teknoloji ve üretim ile dış pazar çeşitliliği olarak ifade edilmektedir. Planda, “Yeşil üretim kapasitesi, yenilik, firma becerileri ve sektörler arası entegrasyonun geliştirilmesiyle verimlilik ve yurtiçi katma değerin artırılması; dış pazar çeşitliliği ve bölgesel üretim kapasitelerinin geliştirilmesiyle de istikrarlı yüksek büyümenin sağlanması” hedeflenmektedir77. Ayrıca 900. paragrafta “doğal kaynakların ekonomik değerlerinin belirlenmesi, üretim ve tüketimde çevre standartlarının rekabetçilik ve yeşil büyüme anlayışıyla geliştirilmesi”78 anlayışı dile getirilmektedir. 10. Kalkınma Planı’nda yer alan bu hedefin, 2030 Gündemi içinde HEDEF 12 ile doğrudan bağlantılı olarak ve daha da güçlü bir yaklaşımla sürdürülmesi beklenmektedir.

Çeşitli boyutları ile sorumlu üretim -yani toplumsal cinsiyet eşitliğine, sosyal adalete ve çevrenin korunmasına dayalı üretim ve yönetim anlayışı- giderek büyük firmalar için bir ana-akım yöntem haline gelmekte ve küresel pazardaki davranış kodlarına yansımaktadır. Özellikle doğal kaynak bağımlılığı yüksek sektörlerde verimliliğin sürdürülebilir ve istikrarlı biçimde artması için bu hassasiyet önemli bir yer tutmalıdır.

76 http://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/sustainable-development-goals.html77 10. Kalkınma Planı, (2014-2018) www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/07/20130706M1-1-1.doc. 78 a.g.e.

45

Değer zincirinin sonlarında yer alan ve zincirde belirleyici rol oynayan firmaların sorumlu üretime yönelik kararlılıkları sadece kendi üretim süreçlerini değil tedarik zincirinde yer alan diğer firmaların üretim süreçlerini de etkileyebilmektedir. Sorumlu üretim anlayışı ile şekillenen bir imalat sanayiinde, bu tür bir eğilimin gerisinde kalmak, bu anlayışı üretim süreçlerine yansıtamamak, küresel pazarın dışında kalmaya neden olabilir. Diğer yandan sadece özel sektör firmaları arasındaki ilişkide değil kamu alımlarında da Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hayata geçirilmesi bir kriter olduğunda ve sorumlu üretim süreçlerini hayata geçirecek yenilikler teşvik edildiğinde HEDEF 12 ile ilgili ilerlemeler kaydedilecektir.

Alt Hedef 12.6.’da ifade edildiği gibi, özellikle ulus ötesi şirketlerin sürdürülebilirlik raporları ile sorumlu üretim anlayışını ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri yaklaşımını üretim süreçlerine yansıtmaları, diğer şirketler ve tedarikçileri açısından örnek teşkil etmektedir. TFV Politika Çerçevesi’nde destek projesi kapsamında başarı hikâyelerinin paylaşılması, bu yolla iyi örneklere ilişkin deneyim ve bilgi birikiminin aktarılması önerilmektedir. Söz konusu öneri HEDEF 12 bağlamda hayata geçirilebilecek ve sürdürülebilir tüketim anlayışının yerleşmesine olanak tanıyarak HEDEF 12’nin başarılmasına katkı sunacaktır.

HEDEF 12 sadece sorumlu üretim açısından değil, sorumlu tüketim açısından da küresel eğilimlerin sorgulanmasını gündeme getirir. Yeni tüketiciler, sorumlu tüketim alışkanlıklarını kazanarak, üretimin de sorumlu bir biçimde gerçekleşmesine etkide bulunurlar. Yeni tüketiciler, seçimlerini çevre ve diğer insanlar üzerinde olumsuz etkiler yaratmayan üretim süreçlerini takip eden ürünlerden yana kullanmaktadır. Dolayısıyla yeni tüketicileri hem işgücüne ilişkin adil ve eşitlikçi firmalara hem çevreye duyarlı üretim biçimlerine öncülük edebilmektedir79. Ürün çeşitliliği ve firma sayısının çok olduğu günümüz piyasalarında müşteri daha fazla seçim şansına sahiptir. Bu da onu seçim kriterlerini çoğaltmaya yöneltmektedir. Böyle bir rekabetçi piyasa ortamında “sorumlu üretim” bir kriter olarak müşterilerin ilgisini çekmeye devam etmektedir. Müşterinin özgün ihtiyaçları ve beklentileri arasında ‘toplumsal cinsiyet eşitliği, düşük karbon ekonomisi, yeşil büyüme gibi kapsayıcı ve sorumlu üretim biçimlerini benimsemiş firmalarla çalışmak’ da yer alabilmektedir.

79 HAVAS tarafından yürütülen, 10 binden fazla katılımcının yer aldığı araştırmanın küresel örneklemi içindeki katılımcıların üçte ikisi toplumsal değişim için hükümetler kadar özel sektörün de sorumluluk taşıdığını ifade etmektedir. Katılımcıların %62’si ise en çok tercih ettikleri markaların sosyal problemlerin çözümünde daha fazla etkili olmalarını arzu ettiklerini dile getirmektedir. Tüketicilerin %78’I atık azaltımı stratejisi olan markaları tercih ettiklerin belirtmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz: https://down-load.havas.com/prosumer-reports/project-superbrand-10-truths-reshaping-the-corporate-world/

46

Sorumlu üretim ve tüketim, müşterilerle güvene dayalı ilişkinin kurulması, böylece uzun vadeli müşteri sayısının azalmaması, tersine artması ve yeni müşteri kazanılması açılarından da önem taşımaktadır. Üretimde temel hakları gözeten, çevre duyarlılığı içinde hareket eden, toplumsal cinsiyet eşitliğine saygı gösteren yapılar, küresel piyasalar ve büyük firmalar başta olmak üzere, çok çeşitli düzeydeki ve konumdaki müşteriler tarafından tercih edilebilmektedir. Bu talep artışı, TFV açısından anlam ifade eden süreçlerden birisidir.

Diğer yandan tüketici veya müşteri ile aracısız iletişim, TFV’yi arttıran niteliklerden biri olarak vurgulanmaktadır ve müşterinin ürünün üretim sürecine ilişkin tercihlerinin de üretim biçimini şekillendirdiği bir yapıya işaret etmektedir. Müşterinin ihtiyaçlarına yönelik çözüm üretme kapasitesinin TFV içindeki önemi, Beyaz Kitap içinde de belirtilmektedir. Bu çözümlerin kapsayıcı büyüme, sürdürülebilir kalkınma ve sorumlu üretim çerçevesi içinde üretilmesinin küresel pazarda rekabet şansını artıracağını ve giderek daha fazla öneme sahip olacağını söylemek mümkün görünmektedir.

HEDEF 12 sürdürülebilir üretim ve tüketim anlayışının mevzuata, plan ve programlara yansıtılması, bu yönde bilincin güçlendirilmesi, farkındalığın ve davranış değişikliklerinin oluşturulmasına dikkat çeker.

47

12.1. Gelişmiş ülkelerin başı çekmesi ve bütün ülkelerin harekete geçmesiyle, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma ve yetkinliklerini göz önünde bulundurarak sürdürülebilir tüketim ve üretim İçin 10 Yıllık Çerçeve Programı’nın uygulanması12.2. 2030’a kadar doğal kaynakların sürdürülebilir yönetiminin ve etkin kullanımının sağlanması12.3. 2030’a kadar perakende ve tüketici düzeylerinde kişi başına düşen küresel gıda atığının yarıya indirilmesi ve hasat sonrası kayıplar dâhil üretimdeki ve tedarik zincirlerindeki gıda kayıplarının azaltılması12.4. 2020’ye kadar üzerinde anlaşmaya varılan uluslararası çerçevelere uygun olarak kimyasalların ve tüm atıkların, yaşam döngüleri boyunca çevresel olarak sağlam biçimde yönetimlerinin sağlanması ve bu kimyasalların ve atıkların insan sağlığı ve çevre üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirgemek için havaya, suya ve toprağa karışmalarının önemli ölçüde azaltılması12.5. 2030’a kadar önleme, azaltma, geri dönüşüm ve tekrar kullanma yoluyla katı atık üretiminin önemli ölçüde azaltılması12.6. Özellikle büyük ve uluslar ötesi şirketler başta olmak üzere, şirketlerin sürdürülebilir uygulamaları kabul etmelerinin ve sürdürülebilirlik bilgilerini raporlama döngülerine entegre etmelerinin teşvik edilmesi12.7. Ulusal politikalar ve öncelikler doğrultusunda, sürdürülebilir olan kamu ihalesi uygulamalarının desteklenmesi12.8. 2030’a kadar her yerde, herkesin sürdürülebilir kalkınmayla ilgili bilgi ve farkındalık edinmesinin ve doğayla uyum içinde bir yaşam sürmesinin güvence altına alınması12.a. Gelişmekte olan ülkelerin daha sürdürülebilir tüketim ve üretim kalıplarına yönelmeleri için bilimsel ve teknolojik kapasitelerini güçlendirme konusunda desteklenmeleri12.b. İstihdam yaratan ve yerel kültür ve ürünlerini teşvik eden sürdürülebilir bir turizm için sürdürülebilir kalkınma etkilerini denetlemeye olanak sağlayan araçlar geliştirilmesi ve uygulanması12.c. Piyasa aksaklıklarının ortadan kaldırılmasıyla ulusal koşullara uygun bir biçimde, gelişmekte olan ülkelerin özel ihtiyaç ve durumlarını göz önünde bulundurarak ve etkilenmiş toplulukları koruyacak biçimde, kalkınmaları üzerindeki olası olumsuz etkileri en aza indirgeyerek çevresel etkilere sahip zararlı teşviklerin aşamalı olarak ortadan kaldırılması ve vergilendirmenin yeniden yapılandırılması da dâhil olmak üzere savurgan tüketime özendiren verimsiz fosil yakıtlara yönelik teşviklerin verimli hale getirilmesi

48

HEDEF 17: HEDEFLER İÇİN ORTAKLIKLAR

Birinci Bölüm’de de belirtildiği gibi, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ancak çok aktörlü bir yapı içinde ve birlikte geliştirilecek bir ortak anlayış çerçevesinde kurulacak küresel işbirliği ile gerçekleştirilebilir. HEDEF 17 bu önkoşulu başlı başına bir hedef olarak ortaya koymaktadır. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin hayata geçirilmesini mümkün kılacak araçlar, ekonomik ortam, finansal kaynaklar, kurumsal yapılar, teknoloji, veri toplama gibi uygulamaya ilişkin ana konular bu hedef içinde yer almaktadır.

HEDEF 17, (1) küresel hedeflerin hayata geçirilmesi amacı ile düzenlenmiş uluslararası finansman anlayışı; (2) adil, hakkaniyetli ve kurallı bir uluslararası ticaret yapısı; (3) teknoloji transferinin bilgi, bilim, teknoloji ve yenilikçiliğe erişimin, bölgesel ve uluslararası işbirliği içinde sağlanması; (4) etkin bir bilgiye dayalı olarak güçlü, karşılaştırılabilir veri toplanması ile ilgili öneriler içerir. Bu öneriler tüm küresel hedeflerin hayata geçirilmesi için gerekli araçlardır. HEDEF 17, küresel hedefleri hayata geçirmek için gerekli bu araçların işlemesi için gereken yapıları da tanımlamaktadır. Bu yapılar ise (1) “politik kararlılık”; (2) bu kararlılığı eyleme dökecek ve yukarıdaki araçları etkin bir biçimde kullanacak kamusal “kapasite”, (8)uluslararası ve sektörel düzeyde “ortaklıklar ve işbirlikleri”dir.

Küresel ekonominin bir parçası olmak ve küresel pazara entegre olmak için Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ni hesaba katan bir verimlilik anlayışının geliştirilmesi gerektiği farklı bağlamlarda önceki bölümlerde belirtilmişti. HEDEF 17 bağlamında ise bu ortaklıkların nasıl kurulacağına ilişkin önermeler görülmektedir. HEDEF 17, yukarıda TFV ile ilişki içerisinde ele alınan hedeflere ilişkin uygulamaların nasıl yapılacağını ortaya koyduğundan hem tüm hedefler hem hedefler içerisindeki TFV bağlantıları ile ilişkili adımlara vurgu yapmaktadır. Bunun yanında bazı alt hedefler, TFV açısından gündeme getirilen politika önerileri ve öncelikler ile yakından ilişkilidir.

Alt Hedef 17.6., 17.7. ve 17.8. teknoloji transferine olanak tanıma konusunu ele almaktadır ve TFV için olası politika çerçevesinde yer alan ihtiyaçlar ile yakından ilgilidir. Alt Hedef 17.6., küresel hedeflerin gerçekleşmesi için gerekli teknolojinin küresel düzeyde erişime uygun biçimde yaratılması için, bilim, teknoloji ve yenilikçi uygulamalara erişimin artırılmasını, hızlandırılmasını ve küresel bir teknoloji platformunun oluşturulmasını içermektedir. Alt Hedef 17.7. teknolojik dönüşümün sürdürülebilir çevre adına yaratacağı katkıya odaklanmakta, çevrenin korunması ve iklim değişikliğiyle mücadeleye katkı sağlayan, çevreye duyarlı teknolojilerle üretilmiş̧ ürünlerin teşvik edilmesine vurgu yapmaktadır.

49

17.9. içinde küresel hedeflerin hayata geçirilmesi için gerekli kapasitenin uluslararası ve bölgesel işbirlikleri yoluyla geliştirilmesine işaret etmektedir. Böylece kimseyi geride bırakmama ilkesine uygun, dengeli bir kalkınma ve büyüme sağlanmasına ilişkin niyetler somutlaştırılmaktadır.

Alt Hedef 17.18. içinde yer alan etkin veri toplama ve ayrıştırılmış veri; verimlilik adına atılan adımların sadece ekonomi üzerindeki değil, hem iklim, doğal kaynaklar, biyo-çeşitlilik ve çevre üzerindeki hem de farklı yaş gruplarından, gelir düzeyinden, etnik kökenden, milliyetten, farklı bedensel ve zihinsel kapasiteye sahip kadınlar ve erkekler üzerindeki etkilerini ortaya çıkarmaktadır. Ayrıştırılmış veri ile TFV ve sürdürülebilir kalkınma arasındaki ilişkiyi tanımlamak, kapsayıcı büyüme ve sürdürülebilir kalkınma temelinde bir verimlilik anlayışı geliştirmek mümkün olabilmektedir.

Finans

17.1. Vergi ve diğer gelir hasılatı için yurt içi kapasiteyi artırmak için gelişmekte olan ülkelere uluslararası destek sağlanması yoluyla yurt içi kaynak seferberliğinin güçlendirilmesi

17.2. Pek çok gelişmiş ülkenin, gelişmekte olan ülkelere yapacağı Resmi Kalkınma Yardımı (RKY) için ayrılan gayri safi milli hasıla (GSMH) payını, 0,7’ye ve en az gelişmiş ülkelere yapacağı Resmi Kalkınma Yardımı (RKY) için ayrılan gayri safi milli hasıla (GSMH) payını da %0,15 ila 0,20’ye ulaştırma taahhütleri dâhil, resmi kalkınma yardımına ilişkin taahhütlerin gelişmiş ülkeler tarafından tam olarak gerçekleştirilmesi (RKY sağlayıcıları en az gelişmiş ülkelere yönelik en az yüzde 0,20 RKY/GSMH hedefi koymaları yönünde teşvik edileceklerdir)

17.3. Gelişmekte olan ülkeler için çok sayıda kaynaktan elde edilen ek finansal kaynakların seferber edilmesi

17.4. Gelişmekte olan ülkelerin borç finansmanı, borç hafifletme ve borç yeniden yapılandırmayı güçlendirmeyi hedefleyen eşgüdümlü politikalar aracılığıyla uzun vadeli borç sürdürülebilirliğini sağlamalarına yardım edilmesi ve uygun görüldüğünde borç sıkıntısını azaltmak için ağır borç yükü altındaki yoksul ülkelerin dış borç sorunlarının ele alınması

17.5. En az gelişmiş ülkeler için yatırım teşvik uygulamalarının kabul edilmesi ve uygulanması

50

Teknoloji17.6. Bilim, teknoloji ve yenilikçilik alanlarında Kuzey-Güney, Güney-Güney ve üçlü bölgesel ve uluslararası işbirliğinin ve bilim, teknoloji ve yenilikçiliğe erişimin ilerletilmesi ve özellikle Birleşmiş Milletler düzeyinde mevcut mekanizmalar arasında geliştirilmiş işbirliği ve küresel bir teknoloji kolaylaştırma mekanizması aracılığıyla üzerinde anlaşmaya varılan hükümler konusunda bilgi paylaşımının çoğaltılması17.7. Çevresel açıdan sağlam teknolojilerin gelişmekte olan ülkelerde üzerinde ortak olarak anlaşmaya varıldığı üzere ayrıcalıklı ve öncelikli koşullar da dâhil olmak üzere uygun koşullarda gelişiminin, transferinin ve yayılmasını desteklenmesi17.8. 2017 yılına kadar en az gelişmiş ülkeler için teknoloji bankasının ve bilim, teknoloji ve yenilikçilik kapasite geliştirme mekanizmasının tam olarak faaliyete geçirilmesi ve özellikle bilgi ve iletişim teknolojileri olmak üzere etkinleştirme teknolojileri kullanımının artırılması

Kapasite geliştirme17.9. Kuzey-Güney, Güney-Güney ve üçlü işbirliği aracılığıyla tüm Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin uygulanabilmesi adına ulusal planları desteklemek amacıyla gelişmekte olan ülkelerdeki etkili ve hedeflenen kapasite geliştirme uygulamaları için uluslararası destek sağlanması

Ticaret17.10. Doha Kalkınma Gündemi çerçevesinde yürütülen müzakerelerin sonuca varması aracılığıyla, Dünya Ticaret Örgütü bünyesinde evrensel, kurallara dayanan, açık, ayrım gözetmeyen ve eşitlikçi, çok taraflı bir ticaret sisteminin desteklenmesi17.11. Gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarının özellikle en az gelişmiş ülkelerin küresel ihracat payının 2020’ye kadar iki katına çıkarılması amacıyla büyük ölçüde artırılması17.12. En az gelişmiş ülkelerden ithal edilen ürünlere uygulanabilir ayrıcalıklı menşei kurallarının şeffaf ve basit olmasının sağlanması da dâhil olmak üzere, Dünya Ticaret Örgütü kararlarına uygun olarak, en az gelişmiş ülkeler için gümrükten ve kotadan muaf, devamlılık arz eden bir piyasa erişimi sağlanması ve piyasa erişiminin kolaylaştırılmasına katkıda bulunulması

51

Sistemik konularPolitika ve kurumsal tutarlılık17.13. Politika koordinasyonu ve tutarlılığı yoluyla küresel makroekonomik istikrarın geliştirilmesi17.14. Sürdürülebilir kalkınma için politika tutarlılığının geliştirilmesi17.15. Her ülkenin, yoksulluğun ortadan kaldırılması ve sürdürülebilir kalkınma için politikalar oluşturması ve uygulaması amacıyla politik alanı ve liderliğine saygı duyulması

Çok paydaşlı ortaklıklar17.16. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne -özellikle gelişmekte olan ülkeler olmak üzere- bütün ülkelerde ulaşılmasının desteklenmesi için bilgi, uzmanlık, teknoloji ve finansal kaynakları seferber eden ve paylaşan çok paydaşlı ortaklıklar tarafından tamamlanan sürdürülebilir kalkınma için küresel ortaklıkların çoğaltılması17.17. Deneyim ve kaynak sağlama stratejileri paydasına dayanan kamu, kamu-özel ve sivil toplum ortaklıklarının teşvik edilmesi ve desteklenmesi

Veri, denetim ve hesap verebilirlik17.18. 2020’ye kadar, gelir, yaş, ırk, etnik köken, göçmen statüsü, engellilik, coğrafi konum ve ulusal bağlamlardaki ilgili diğer niteliklere göre ayrılan kaliteli, zamanlı ve güvenilir verilerin elde edilebilirliğini büyük ölçüde artırmak için en az gelişmiş ülkeleri ve gelişmekte olan küçük ada devletlerini kapsayan, gelişmekte olan ülkelere verilen kapasite geliştirme desteğinin artırılması17.19. 2030’a kadar gayri safi yurtiçi hasılayı tamamlayan sürdürülebilir kalkınmanın ilerletilmesine yönelik önlemlerin geliştirilmesi için mevcut girişimlerin üzerine eklemeler yapılması ve gelişmekte olan ülkelerde istatistiki kapasite geliştirme çabalarının desteklenmesi

52

Son birkaç söz:

Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, 2030 yılına kadar, yaşayacak ve yaşamakta olan tüm insanların, adil, eşit ve temel hak ve özgürlüklerden gerektiği gibi yararlanabildikleri bir dünya için, kalkınmanın tüm süreçlerinde hepimizin gözetmesi gereken öncelikleri ortaya koyar. Bu hedefler, ailemizi geçindirmek için veya eğlenmek için yürüttüğümüz bireysel faaliyetlerimizden, bölgelerin kalkınmasına, ülkelerin ekonomik refahına, küresel ekonomideki dönüşümlerle kadar çok farklı düzey, kapsam ve süreç ile ilişkili olabilir. Bu ilişkileri nerelerde ve ne şekilde kuracağımız, bizlerin kurumsal ve bireysel olarak bu sorumluluğu ne derece üstlendiğimizle yakından bağlantılıdır.

Toplam faktör verimliliği de bu süreçlerden biridir ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nden ve bu hedefleri temellendiren insani kalkınma, sürdürülebilir kalkınma kapsayıcı büyüme ve yeşil ekonomi gibi yaklaşımlardan bağımsız bir biçimde düşünülmemeli, bunları göz önünde bulundurmaksızın hayata geçirilmemelidir.

Bu metin Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’nin uygulanmasına yönelik bir çalışma olarak görülmelidir. Seçilen altı hedef üzerinden yaptığımız açıklamalar, hedeflerle faaliyet alanlarımız arasında ne tür ilişkiler kurabileceğimize ilişkin örnekler olarak ele alınmalıdır. Sürdürülebilir bir çevrede, eşit, adil ve barışçıl bir yaşam kurabilme imkanını bize tanıyan bu önemli çerçevenin hayata geçirilmesinde bireylerden ülkelere, firmalardan sektörlere, akademiden sivil toplum kuruluşlarına kadar tüm paydaşların üzerine düşen görevler bulunmaktadır. Her zaman ve hiç kimseyi geride bırakmaksızın büyümek ve kalkınmak için, hep birlikte oluşturduğumuz ve önceliklerimizle biçimlendirdiğimiz Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, bizlere görevlerimizi yerine getirmek için gereken çerçeveyi sunmakta ve somut adımları tarif etmektedir. Bize düşen ise bu sorumluluğu üstlenmektir.

53

Yararlanılan Kaynaklar• 10. Kalkınma Planı, (2014-2018) www.resmigazete.gov.tr/

eskiler/2013/07/20130706M1-1-1.doc. • Achieving stronger growth by promoting a more gender- balanced economy, Report

prepared for the G20 Labour and Employment Ministerial Meeting Melbourne, Australia, 10-11 September 2014

• Akhtar, S, Hahm, H & Hasan, A (2016) Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2016 Nurturing Productivity for Inclusive Growth and Sustainable Development, Chapter 3 Increasing productivity for reviving economic growth and supporting sustainable development. New York

• An Interactive Learning Model for Implementing the Sustainable Development Goals Matteo Pedercini and Steve Arquitt, The Millennium Institute, Washington DC, USA

• Bloom, N., Kretschmer, T., & Van Reenen, J. (2011). “Are family friendly workplace practices a valuable firm resource?”. Strategic Management Journal, 32(4), 343-367. Aktaran karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İş Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul.

• Cengiz Cihan tarafından hazırlanan teknik rapor: Brief Report on Integrating Inclusive Growth Project with Total Factor Productivity Project

• Claudia Villosio, Maria Laura Di Tommaso, Elena Grinza, Maria Cristina Rossi, Daniela Piazzalunga, Katerina Mantouvalou and Jakub Caisl (2017). Economic benefits of gender equality in the European Union, Literature review: existing evidence and methodological approaches, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2017

• Çağlar, E. ve Koyuncu, E. (2018) Toplam Faktör Verimliliği Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi Beyaz Kitap, Ankara

• Dadak, Kemal (2015) YENİ KUŞAK HAK OLARAK ÇEVRE HAKKI, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Sayı:5.

• FAST FACTS, United Nations Development Programme, Bureau for Policy and Programme Support, New York, NY 10017, January 2017. http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/results/fast_facts/fast-facts--youth-as-partners-for-the-implementation-of-the-sdgs.html.

• Global Harvest Initiative, GAP 2016 report, http://www.globalharvestinitiative.org/GAP/2016_GAP_Report.pdf

• Global Reporting Initiative, G4 sustainibility reporting guidelines, implementation manual https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/GRIG4-Part2 Implementation-Manual.pdf

• Gönüllü, Günay (2014) Çevresel-Kentsel Hakların Gelişimi: Dünyada ve Türkiye’de Kentsel Haklar, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 32, 2014, s. 31-52.

54

• HAVAS PROSUMER REPORT https://download.havas.com/prosumer-reports/project-superbrand-10-truths-reshaping-the-corporate-world/

• ILO, Dünyada İstihdam ve Toplumsal Durum 2017 Raporu, yönetici özeti, https://www.ilo.org/ankara/news/WCMS_581095/lang--tr/index.htm

• IMF Staff Discussion Note, Fair Play: More Equal Laws Boost Female Labour Force Participation, 2015, https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2015/sdn1502.pdf, s. 5.

• İpek İlkkaracan, Kıjong Kım ve Tolga Kaya, (2015), Sosyal Bakım Hizmetlerine Kamu Yatırımlarının İstihdam, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Yoksulluğa Etkileri: Türkiye Örneği, İstanbul, 2015

• James Heintz(2015), Kadınların Yokluğu: G20, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Küresel Ekonomik Yönetişim University of Massachusetts, Amherst. https://tr.boell.org/sites/default/files/heintz.missing_women-ceviri-_eng-tr_1.pdf

• Kadının Güçlenmesi̇ Strateji̇ Belgesi̇ ve Eylem Planı, 2018-2023, ASPB, KSGM,2018, Ankara. http://www.sp.gov.tr/upload/xSPTemelBelge/files/RySPo+KADININ_GUCLENMESI_STRATEJI_BELGESI_VE_EYLEM_PLANI_2018-2023_. Pdf

• KADININ GÜÇLENMESİ PRENSİPLERİ (WEPs), Eşitlik Kazandırır, UN Women ve UN Global Compact Ortak İnisiyatifi, 2017.

• Karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İs Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul.

• Karadeniz, O.& H.H. Yılmaz (2018) İs Dünyasında kadın 3. Cilt, Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Resmi Yayını, İstanbul.

• Kurumsal Sürdürülebı̇lı̇rlı̇k Kavramı, Stratejı̇k Önemı̇ ve Sürdürülebı̇lı̇rlı̇k Performansı Ölçümü: Lı̇teratür Çalışması, Ege Strateji̇k Araştirmalar Dergi̇si̇ 2018, Ci̇Lt:9, Sayi:1, 17-37 http://dx.doi.org/10.18354/esam.304155

• LOKOSSOU, J., AROUNA, A., DIAGNE, A., BIAOU, G. Gender differential Impact of NERICA adoption on Total Factor Productivity: evidence from Benin Republic.

• Nancy M. Carter, & and Harvey M. Wagner (2011), The bottom line: corporate performance and women’s representation on boards (2004-2008), March 2011, Catalyst, USA.

• Noel, L. Arscott, H.C. (2017) ICEDR SURVEY, Millennial Women Report, Lexington• PEKİN DECLERASYONU http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/platform/

declar.htm paragraf 16• Report of the World Commission on Environment and Development; Our Common

Future• Report on Turkey’s initial steps towards the implementation of 2030 agenda for

sustainable development. To be presented at the HLPF on Sustainable Development, Ministry of Development, July 2016, Ankara.

55

• TFP Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi: Beyaz Kitap• The Future We Want, United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20)

Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, Outcome of Conference; İstediğimiz Gelecek, Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı, pr. 247

• The Future We Want, United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20) Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, Outcome of Conference; İstediğimiz Gelecek, Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı, para. 46

• The Gender Equality Seal Certification Programme for Public and Private Enterprises: Putting Principles into Practice

• The power of parity: how advancing women’s equality can add $12 trillion to global growth, McKinsey Global Institute, 2015. https://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey/Featured%20Insights/Employment%20and%20Growth/How%20advancing%20womens%20equality%20can%20add%2012%20trillion%20to%20global%20growth/MGI%20Power%20of%20parity_Full%20report_September%202015.ashx

• The United Nations Conference on Environment and Development (Rio Conference) and Agenda 21 ,2000: Millennium Declaration ; 2012:

• The United Nations Conference on Sustainable Development (Rio+20) ; 2015: UN Sustainable Development Summit

• Toplumsal Cinsiyet Uçurumu Endeksi • Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development http://

www.un.org/en/development/desa/population/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_RES_70_1_E.pdf

• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Hane Halkı İşgücü İstatistikleri • Türkiye Sürdürülebilir kalkınma raporu, Geleceğimizi Sahiplenme, Kalkınma Bakanlığı,

Haziran 2012, Ankara• UN and SDGs a handbook for youth• UNDP. (2017) Youth as Partners for the Implementation of the SDGs in https://www.

adb.org/news/features/youth-and-sdgs-12-things-know• UNEP, (2011). Towards A GreenEconomy: Pathwaysto Sustainable Development and

PovertyEradication http://www.unep.org/greeneconomy/portals/88/documents/gerGreenEconomyReport.pdf

• United Nations. 2013. Office of the Secretary-General’s Envoy on Youth https://www.adb.org/news/features/youth-and-sdgs-12-things-know

56

Web siteleri

• http://hdr.undp.org/en/content/what-human-development

• http://www.catalyst.org/knowledge/turnover-and retention#footnote19_1j3pjyn

• http://www.catalyst.org/system/files/the_bottom_line_corporate_performance_and_women%27s_representation_on_boards_%282004-2008%29.pdf

• http://www.goc.gov.tr/icerik6/gecici-koruma_363_378_4713_icerik

• http://www.ilo.org/ankara/areas-of-work/dw/lang--tr/index.htm

• http://www.kurumsalsurdurulebilirlik.com/tr-tr/yayinlar.aspx

• http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/temel-tanimlar/

• http://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/sustainable-development-goals.html

• https://kadininstatusu.aile.gov.tr/.../TÜRKİYE’DE%20KADIN%20(Mart%202017)%20sonnn..

• https://www.imercer.com/uploads/Canada/pdfs/sample-reports/ca-national-engineering-compensation-sample-report.pdf

• https://www.oecd.org/g20/topics/employment-and-social-policy/ILO-IMF-OECD-WBG-Achieving-stronger-growth-by-promoting-a-more-gender-balanced-economy-G20.pdf.

Toplam Faktör Verimliliği içinPolitika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek ProjesiSÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA HEDEFLERİ ve TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ

(c) Her hakkı saklıdır. Kasım 2018, AnkaraKaynak belirtilmesi kaydıyla alıntılara izin verilir.

Hazırlayan: Gökçe Bayrakçeken TüzelTasarım: Markapala, www.markapala.comBaskı: Mi̇ki̇ Matbaacılık San. ve Ti̇c. Ltd. Şti.

Toplam Faktör Verimliliği için Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi, AB ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilen bir teknik yardım projesidir ve UNDP tarafından uygulanmaktadır. Projenin nihai faydalanıcısı T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, sözleşme makamı ise Merkezi Finans ve İhale Birimi (MFİB)’dir.

Bu yayın Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti’nin desteği ile hazırlanmıştır. Bu yayının içeriği hiçbir şekilde Avrupa Birliği’nin veya T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın görüşlerini yansıtmaz.

Sürdürülebi̇li̇r Kalkınma Hedefleri̇ ve Toplam Faktör...

Documents

Transcript of Sürdürülebi̇li̇r Kalkınma Hedefleri̇ ve Toplam Faktör...