- 1 -

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI................................................................................. 1

WSTĘP........................................................................................ 2

WĘGLOWODANY............................................................................. 3

I. MONOSACHARYDY .................................................................. 4 II. OLIGOSACHARYDY................................................................. 8 III. POLISACHARYDY.................................................................. 9

ŚLUZY .....................................................................................16 SUROWCE Z GRUPY GUM ................................................................25

LIPIDY – TŁUSZCZOWCE..................................................................27

I. TŁUSZCZE .............................................................................27 II. WOSKI. ...............................................................................34

OLEJKI ETERYCZNE .......................................................................38

GARBNIKI ...................................................................................75

GLIKOZYDY..................................................................................82

ANTRAZWIĄZKI ...........................................................................87

KUMARYNY ..................................................................................94

ANTOCYJANY............................................................................. 101

FURANOCHROMY ......................................................................... 104

FLAWONOIDY ............................................................................ 106

GORYCZE .................................................................................. 120

GLIKOZYDY KARDENOLIDOWE ......................................................... 127

SAPONINY ................................................................................ 137

PROTOALKALOIDY ..................................................................... 145 PSEUDOALKALOIDY.................................................................... 147 ALKALOIDY WŁAŚCIWE............................................................... 150

SŁOWNIK ................................................................................. 167

GIEŁDA .................................................................................... 169

- 2 -

WSTĘP

Pharmacon – lek, Gnosis – wiedza Farmakognozja zajmuje się surowcami głównie roślinnymi i ich składnikami stosowanymi w lecznictwie.

Surowcami nazywamy wszystkie produkty czerpane z przyrody, dla których pozyskiwania stosuje się

proste zabiegi, które nie zmieniają ich właściwości chemicznych (składu). W lecznictwie stosuje się najczęściej surowce o charakterze biologicznym, najczęściej są to surowce roślinne.

Surowcami roślinnymi mogą być: 1. Wysuszone rośliny lub ich części nadziemne i podziemne 2. Produkty patologicznej przemiany materii rośliny, łatwe do pozyskiwania z roślin np. śluzy, olejki,

Ŝywice 3. Produkty przemiany roślin otrzymywane na drodze prostych zabiegów np. skrobia, woski, tłuszcze. Podstawowe działanie farmakognozji: 1. Określenie toŜsamości wartości surowców 2. Ustalenie ich składu chemicznego 3. Ustalenie zawartości związków czynnych

Związki czynne to związki określane działaniem farmakologicznym wykorzystywanym w lecznictwie.

Związek czynny moŜe być dla danego surowca jeden lub moŜe być ich więcej. Są to składniki chemiczne, które odpowiedzialne są jakościowo i ilościowo za kierunek działania surowca.

Związki czynne = ciała czynne = frakcje czynne

Analiza surowca wymaga złoŜonej analityki. Przedmiotem badań są głównie surowce roślinne i substancje lecznicze z nich pozyskiwane.

Surowce pochodzenia zwierzęcego, np. tran, woski W przyrodzie występuje do 10 tys. gatunków roślin leczniczych. W Polsce występuje ok. 100-150

surowców roślinnych. Wszystkie surowce roślinne figurują w Farmakopei i Urzędowym Spisie Leków.

W FP znajdują się monografie surowców roślinnych, które są przebadane. Monografia zawiera definicje, co stanowi surowiec, jak powinien być zebrany, kiedy i jak powinien być przygotowany. Oprócz tego takŜe wygląd zewnętrzny, smak, zapach i cechy budowy anatomicznej.

Surowce do uŜytku wewnętrznego muszą prezentować najwyŜsza jakość. Surowce farmakopealne mianuje komisja farmakopealna.

Suszenie - proces stabilizacji enzymów, odbiera się ok. 90% wody. Dla stałości składu surowca najwaŜniejszy jest sposób przechowywania.

Fitochemia – chemia organiczna zajmująca się badaniem zw. pochodzenia roślinnego.

Metabolity I – rzędowej przemiany materii rośliny (pierwotne) KaŜda roślina syntetyzuje substancje pierwotne, czyli metabolity pierwotne, składają się na nie:

• cukry proste • skrobia • tłuszcze • aminokwasy • białka

Substancje te są niezbędne do Ŝycia rośliny. Niektóre z pośród nich to środki farmaceutyczne.

II – rzędowej przemiany materii rośliny (wtórne) Aby powstały, musi zajść najpierw metabolizm pierwotny. Wiele z nich jest wykorzystywanych w lecznictwie. Znanych jest ok. 30-40 tys. metabolitów wtórnych, są one obdarzone aktywnością farmakologiczną.

- 3 -

WĘGLOWODANY

Inaczej nazywane polisacharydami lub cukrowcami. Ogólny wzór: Cn[H2O]n Powstają w roślinach chlorofilowych, z CO2 i H2O – podczas asymilacji (musi być chlorofil i energia

świetlna). Powstaje glukoza i tlen, reakcja endoenergetyczna.

ASYMILACJA (FOTOSYNTEZA): OHOHCOHCO h

2612622 666 +→+ υ

DYSYMILACJA (SPALANIE):

)(686666 2226126 energiakcalOHCOOHOHC ++→+

Pierwszy trwały produkt asymilacji to fruktozo-6-P, z którego powstają inne cukry proste. Z powstałych

cukrów prostych powstają następnie cukry złoŜone (→oligo- i polisacharydy), a takŜe kw. tłuszczowe (→tłuszcze) oraz aminokwasy(→białka).

Proces powstawania węglowodanów wiąŜe się z innymi cyklami, co prowadzi do powstania innych substancji (metabolitów wtórnych i pierwotnych), które są rozpuszczane w Ŝywej komórce. Im większa masą składnika, tym mniejsza rozpuszczalność. Najprostszym węglowodanem jest aldehyd glicerynowy:

CHO

CHOH

CH2OH

CH2OH

H OH

CHO

CH2OH

HO H

CHO

Aldehyd-D(+)-glicerynowy Aldehyd-L(-)-glicerynowy

Węglowodany spełniają wiele waŜnych funkcji u roślin:

• Materiał energetyczny • Materiał zapasowy (skrobia) • Materiał budulcowy (celuloza) • Prekursory białek i tłuszczów Biorąc pod uwagę wielkość i budowę węglowodany dzielimy na: 1. MONOSACHARYDY – cukry proste i ich pochodne: deoksycukry, alkohole cukrowe, kw. uronowe, cyklitole

i inne. 2. OLIGOSACHARYDY – cukry złoŜone z 2-8 cząsteczek monosacharydów, np. disacharydy 3. POLISACHARYDY – wielocukry, powyŜej 8 cząsteczek cukrów

• Glukany – skrobia, celuloza, glikogen, lichenina i in. • Fruktany: inulina, inuloidy • Galaktany, mannany i inne: śluzy, gumy • Poliuronidy: pektyny • Arabany, ksylany: hemicelulozy

Polisacharydy dzielimy na:

1. Homopolisacharydy – ten sam typ cukru prostego 2. Heteropolisacharydy – róŜne cukry proste

- 4 -

I. MONOSACHARYDY Podstawowa grupa węglowodanów, która nie ulega procesowi hydrolizy. Są to aldozy

(wielohydroksyaldehydy) lub ketozy (wielohydroksy ketony) zawierające od 3-7 atomów węgla w cząsteczce. W świecie roślinnym przewaŜają pentozy i heksozy. Cukry proste rzadko występują w postaci wolnej, częściej jako glikozydy. Występują tutaj homozydy zbudowane z jednego rodzaju cukru lub heterozydy składające się z części cukrowej i najczęściej części niecukrowej lub innego rodzaju cukru. W stanie naturalnym monosacharydy występują w formach cyklicznych półacetalowych furanozy lub piranozy – zwykle przewaŜa forma piranozowa. Wytwarzają dodatkowe centrum asymetrii i występuje konfiguracja α i β.

JeŜeli cukry dają się zredukować do aldehydu D - glicerynowego, to naleŜą do szeregu D, a jeŜeli do L-glicerynowego – to do szeregu L. Większość monosacharydów naleŜy do szeregu D. β-glikozylacja daje związki o trwalszej strukturze, natomiast α-mniej trwała.

Większość przypadków w związkach czynnych to β– D – glikozydy (konfiguracja beta). Najczęściej w formie piranozowej (rzadko w furanozowej)

CHO

CH2OH

H OH

OH H

H OH

H OH

CH2OHO

H

OHH

OHH

OHOH

O

CH2OHHH

H

OHOH

H OH

OH

CH2OH

OHHH OHOH HHH OH

O

CH2OH

H OHOH HH OHH

H OH

O

D(+) GLUKOZA

OH

O

H OH

OH H

H OH

H OH

Syn.: D(+) – glukopiranoza; dekstroza; cukier gronowy Najbardziej rozpowszechniona (ma największe znaczenie). Występuje w stanie wolnym i związana

w postaci oligo- i polisacharydów. Posiada monografię w FP VI. Glucosum – Glukoza Glucosum anhydricum – glukoza bezwodna, FP VI, syn. Glucosum Glucosi infundubilium – r-r glukozy do infuzji, FP VI Glucosi iniectio – r-r glukozy do wstrzykiwań

Glukozę otrzymuje się przemysłowo przez hydrolizę rozcieńczonym H2SO4 (HCl, HClO4) skrobi ziemniaczanej. Po hydrolizie neutralizuje się (BaCO3, Na2CO3, CaCO3, Ca(OH)2), po czym odbarwia się węglem, odsącza, zagęszcza, pozostawia do krystalizacji i suszy.

W zaleŜności od krystalizacji – róŜna postać krystaliczna i Ttopn.: 1. Z H2O – monohydrat Ttopn. = 83°C; 2. Z alkoholu – bezwodna glukoza Ttopn. = 143°C.

Glukoza ma słodki smak, dobrze się rozpuszcza w wodzie, trudno w alkoholach. D – glukopiranoza ma skręcalność α=112° w wodzie, a w jej roztworach pozostawionych w temp. otoczenia po pewnym czasie zachodzi mutarotacja spowodowana przejściem diastereoizomeru α do β= α + 18°. Zatem glukoza występuje w formie cyklicznej, gdzie jedna forma przechodzi w drugą. W stanie równowagi (po 24 h) znajduje się ok. 65% β i 35% α glukopiranozy.

Glukoza stosowana jest jako środek odŜywczy, wysokokaloryczny, łatwo resorbowany węglowodan. Preparat pomocniczy do wyrobu preparatów farmaceutycznych a takŜe jako środek do obliteracji naczyń Ŝylnych, tzn. w stanach niewydolności naczyń (rozszerzają naczynia włosowate). W wyniku działania glukozy następuje odwodnienie organizmu, następuje zanik obrzęków i zwiększa się diureza. W lecznictwie najczęściej

- 5 -

stosowana do iniekcji lub kroplówek doŜylnych: roztwór izotoniczny 5%, hipertoniczny 10%, 40%, 60%, w osmoterapii 65%. DoŜylnie (kroplówki) – środek odŜywczy, uzupełniający płyny.

D(-) FRUKTOZA

OH

HO HH OHH OH

O

OH

Cukier rozpowszechniony w róŜnych formach. Występuje w stanie wolnym w owocach i jest składnikiem

oligo- (rafinoza) i polisacharydów (inulina, inuloina). Na skalę przemysłową otrzymuje się przez hydrolizę inuliny lub sacharozy. Fruktoza to krystaliczny, słodki środek o Ttopn. = 102–104°C. Występuje z przewaga fruktofuranozy.

Jest lewoskrętna (w przeciwieństwie do glukozy), skręcalność występuje w formach α i β, wytwarza się między nimi równowaga.

Fruktoza nie jest objęta polskimi lekospisami, ale jest w europejskich: niemieckich, szwajcarskich. Ma podobne zastosowanie do glukozy. Szybciej przekształcana do glikogenu niŜ glukoza – stosowana do intoksykacji wątroby (zatrucie alkoholem, grzybami), oraz detoksykacji, w postaci kroplówek. W Polsce stosuje się jako środek słodzący dla diabetyków.

Zawarta w owocach w postaci cukru inwertowanego (glukoza + fruktoza): • Do 50% cukru inwertowanego – figi (Ficus carica) • Ok. 30% cukru inwertowanego – winogrona (Vitis vinifera) – szczególnie pestkowe i czerwone. Pestki

obniŜają ciśnienie. • Daktyle (Phoenix dactylifera), rodzynki (Vitis vinifera) - 20-25%

Mel – Miód pszczeli

Apis mellifica – pszczoła miododajna Rodz.: Apidae

Jest to surowiec z największą zawartością cukru inwertowanego. Miód to przerobiony przez pszczołę nektar kwiatowy, zawierający bardzo wiele róŜnych składników. Na skutek inwertazy z nektaru powstaje mieszanka równocząsteczkowa (tzw. cukier inwertowany) fruktozy i glukozy. Im mniej jest sacharozy, tym miód jest lepszy. Miody wartościowe zawierają powyŜej 80% cukru inwertowanego (glukozy + fruktozy). Dopuszczalna ilość sacharozy niezinwertowanej 5-10%, pozostałe 10% to inne składniki.

Inne substancje występujące w (stanowią 10%) miodzie to: • Witaminy (gr. B) • Flawonoidy • Barwniki (aglikony karotenoidowe) • Cholina / acetylocholina • Olejki eteryczne (zaw. składniki fenolowe) • Sole mineralne

Miód sfałszowany – zbyt niska zawartość glukozy i fruktozy w stosunku do sacharozy (miód słabo leczniczy). W zaleŜności od pochodzenia występują duŜe róŜnice w składzie chemicznym miodu. • Z rejonów śródziemnomorskich – duŜa zawartość olejków • Rzepakowy – więcej flawonoidów oraz składniki chemiczne zawarte w rzepaku

Miód spadziowy – pochodzi z roślin iglastych (akacjowy, lipowy), wrzosowy. Rodzaje miodu: • Rzepakowy • Spadziowy • Akacjowy • Wrzosowy • Lipowy (wykazuje najlepsze działanie lecznicze)

- 6 -

Wykorzystanie miodu: • Jako środek słodzący • Jako leczniczy w osłabieniu mięśnia sercowego i schorzeniach górnych dróg oddechowych • W niedyspozycji górnych dróg oddechowych, jako wzmacniający • Jako plastry miodowe – leczenie ran

ZIOŁOMIODY – do ekstraktów z ziół dodaje się miodu, co uwypukla efekt leczniczy. POCHODNE CUKRÓW PROSTYCH

DEOKSYCUKRY Produkty częściowej redukcji cukrów prostych, zamiast -OH przy C2 i C6 są atomy wodoru. Najprostszy

z deoksycukrów to L(+) ramnoza. W przyrodzie najczęściej 2-deoksy lub 6-deoksycukry, tzw. metylopentozy - najpospolitszym

L(+)-ramnoza, nie posiada gr. -OH przy C-6. D(+)-digitoksoza, acetylo D(+)-digitoksoza, D(+)cymaroza w pozycji C3.

Związki, np. L-ramnoza, wchodzą w skład heterozydów, a digitoksoza i jej pochodne – glikozydów nasercowych.

CH3

O

H CH3

H CH3

H3C OH

H3C H

CH2

CH3

O

H OH

H OH

H OH

CH2

CH3

O

H OCH3

H OH

H OH

CH2

CH3

O

H

H OH

H OH

O

O

CH3

L(+)-ramnoza

Występuje w glikozydach flawonowych i innych

(ramnozydy)

D(+)-digitoksoza (2,6- dideoksycukier) Występuje w D. lanata,

D. purpurea

D(+)-cymaroza Występuje w glikozydach

kardenolidowych Strophantus sp.

(m.in w strofantynie K)

Acetylo-D(+)-digitoksoza

ALKOHOLE CUKROWE - PRODUKTY REDUKCJI CUKRÓW PROSTYCH.

Produkty redukcji cukrów prostych - zw. powstałe z heksoz przez redukcje grupy aldehydowej lub

ketonowej. Z pośród tych produktów otrzymuje się związki o charakterze alkoholi, zwane ALKOHOLAMI cukrów.

OH

HO H

H OH

H OH

OH

CH3

OH

OH H

OH H

H OH

H OH

OH

OH

H OH

OH H

HO H

H OH

OH

D-sorbitol D-mannitol D-dulcytol

D-glukoza D-sorbitol D-fruktoza D-mannoza D-mannitol D-galaktoza D-dulcytol

Są to substancje krystaliczne, rozpuszczalne w H2O, słodkie, zwykle optycznie czynne, brak właściwości

redukujących, są bardzo reaktywne, nie ulegają fermentacji, łatwo ulegają estryfikacji.

- 7 -

D-SORBITOL • Występuje w owocach, głównie Rosaceae (RóŜowate), ok. 10% w owocach Sorbus aucuparia (Jarzębu

pospolitego), 7% w owocach Crataegus monogyna (Głogu dwuszyjkowego), Prus vulgaris (Gruszy pospolitej), Malus domestica (Jabłoni domowej), Prunus sp. (Śliwy).

• Ma znaczenie w przemyśle chemicznym - do otrzymywania detergentów niejonowych(źródło pochodnych estrowych)

• Produkt wyjściowy do syntezy wit. C • W kosmetyce do stosowania zewnętrznego - zmiękcza naskórek, uelastycznia skórę • Otrzymuje się przez redukcję katalityczna glukozy.

D-MANNITOL Mannitolum – Mannitol, FP VI

Mannitoli infundibilium – r-r mannitolu Manna fraxinea – Manna jesionowa Fraximus ornus – Jesion mannowy – do infuzji (w kroplówkach) Rodz.: Oleaceae (Oliwkowate)

Mannitol – rozpowszechniony u roślin wyŜszych (Oleaceae, Scrophulariaceae) i niŜszych (Fungi, Algae). Szczególnie duŜo w soku Fraximus ornus (Jesionu mannowego). Po uszkodzeniu gałęzi wypływa sok, a po wyparowaniu otrzymujemy z niego Manna fraxinea (mannę jesionową - aŜ 90% mannitolu)

Stosowana jako środek przeczyszczający, osmodiuretyczny, leczniczy dla diabetyków (środek dietetyczny), obniŜa ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego (przy bardzo duŜym nadciśnieniu). Stosowany w roztworach 5% i 10%, stosuje się teŜ iniekcje doŜylne - 15% r-r mannitolu. Stosowany równieŜ w obrzękach jako środek odwadniający.

KWASY CUKROWE, ALDONOWE I URONOWE - PRODUKTY UTLENIANIA CUKRÓW. • Kwasy uronowe występują w śluzach, gumach, i pektynach. • Kwas D-glukuronowy ma największe znaczenie, jest stałym składnikiem krwi, bierze udział w detoksykacji

- w wątrobie wchodzi w połączenia glikozydowe z fenolami, jest to połączenie łatwo rozpuszczalne w wodzie i fizjologicznie usuwane z moczem – przy zatruciach, wadliwej przemianie materii.

• Kw. glukuronowy wchodzi w skład saponin, glikozydów, polisacharydów tworzących śluzy i gumy.

COOH

COOH

H OH

OH H

H OH

H OH

COOH

OH

H OH

OH H

H OH

H OH

O

CH2OHHH

H

OHOH

H OH

COOH

O

CH2OHHH

H

OHOH

H OH

OH

C1,C6C1

C6

Kw. glukocukrowy

D-glukozaKw. D-glukonowy, utlenianie przy C1

Kw. D-glukuronowy, najczęściej spotykany 1. Kwas D-glukuronowy – szczególnie aktywny we krwi ssaków (człowieka), bierze udział w detoksykacji

organizmu (detoksykacji miąŜszu wątroby zniszczonej fenolami) w postaci glukuronianów. Związki te ulegają wydalaniu na zewnątrz. Jest bardzo rozpowszechniony w świecie roślin, wchodzi w skład heterozydów, polisacharydów. Otrzymywany przez hydrolizę gumy arabskiej.

2. Kwas D-galakturonowy – otrzymywany z D-galaktozy, składnik polisacharydowy występujący w mieszaninach, śluzach, gumach, pektynach.

3. Kwas D-mannuronowy – składnik polisacharydów, szczególnie duŜo występuje w glonach i porostach (rośliny niŜsze), powstaje z D-mannitolu

- 8 -

II. OLIGOSACHARYDY

Cukry złoŜone, małocząsteczkowe (2-8 cząstek cukrów prostych, połączonych wiązaniami α lub β-glikozydowymi), w ich skład wchodzą głównie heksozy. Po hydrolizie kwasowej rozkładają się do cukrów prostych. Większość oligosacharydów wykazuje właściwości redukujące z wyjątkiem sacharozy.

SACCHARUM - SACHAROZA

Syn. Saccharosum – cukier; Saccharum album - cukier biały, Sucrosum α-D-glukopiranozylo-2-β-fruktofuranoza

O

OHOH

OH

OH

O

O OHOH

OH

OH

OH

Bezbarwna, krystaliczna substancja, rozpuszczalna w wodzie, o słodkim smaku. Brak właściwości redukujących (związane to jest z wiązaniem 1→2). Po hydrolizie kwaśnej lub enzymatycznej ulega inwersji do równocząsteczkowej glukozy i fruktozy. Roztwór sacharozy jest prawoskrętny, a roztwór cukru inwertowanego jest lewoskrętny.

Cukier szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Stanowi główny składnik nektaru kwiatowego, rośliny mające duŜo sacharozy maja znaczenie przemysłowe.

Źródło pozyskiwania: 1. Trzcina cukrowa (Saccharum officinarum), rodz. Poaceae (Trawy). Roślina klimatu tropikalnego(Indie,

Kuba, Archipelag Malajski),duŜo sacharozy gromadzi w łodygach, magazynują duŜo wody, mięsiste. Sok wyciska się ze zmiaŜdŜonych łodyg - zaw. 16% sacharozy. Światowa produkcja 35 mln ton/rok. Główni producenci: Kuba, Brazylia, Indie.

2. Burak cukrowy (Beta vulgaris var. altissima), rodz. Chenopodiaceae (Komosowate). Roślina jednoroczna, w klimacie umiarkowanym, długi okres wegetacji, zawiera w korzeniach 19% sacharozy. Roczna produkcja w skali światowej 25 mln ton. Producenci: kraje byłego ZSSR.

3. Klon cukrowy (Acer saccharinum), rodz. Aceraceae (Klonowate). Rośliny drzewiaste w USA i Kanadzie, klimat umiarkowany, sacharoza (5%) w soku komórkowym pni i gałęzi. Drzewo moŜe dać ok. 100 l soku = 5 kg cukru. Źródło syropu klonowego, melasa cukrowa wykorzystywana do wyrobu cukierków i gum. Zastosowanie sacharozy:

• W farmacji do produkcji syropów i leków pediatrycznych(technologie otrzymywania form leków przy gorzkich substancjach); corrigens smaku preparatów farmaceutycznych, stosuje się do słodzenia środków leczniczych o mdłym smaku.

Syropy: - Sirupus Simplex, FP VI - Althaeae sirupus, FP VI (przeciwkaszlowy, wykrztuśny) - Aurantii pericarpi amari sirupus (w preparatach doustnych dla dzieci, a by zwiększyć wydzielanie soków trawiennych) - Thymi sirupus compositus (maskujący, korektor innych postaci leków), FP VI

MALTOSUM - MALTOZA Syn. Saccharum Malti – cukier słodowy; Extractum Malti – ekstrakt słodowy α-D-glukopiranozylo-4-D-glukopiranoza

O

OHOH

OH

OH

O

O

OHOH

OH

OH

- 9 -

Powstaje podczas hydrolizy enzymatycznej skrobi, cukier redukujący. Występuje w kiełkujących ziarnach zbóŜ, nasionach, ziemniakach. Jest głównym składnikiem wyciągu z kiełkującego jęczmienia i podawany niemowlętom i rekonwalescentom w postaci odŜywek (Ekstraktum Malti), np. Malton, Owamalti.

LACTOSUM - LAKTOZA

Lactosum anhydricum – laktoza bezwodna, FP VI Syn. Saccharum lactis - cukier mlekowy Lactosum monohydricum – laktoza jednowodna β-D-galaktopiraanozylo-4-glukopiranoza

OOHOH

OH

OH

OO

OH

OH

OH

OH

Występuje w mleku ssaków w ilości do 5%. W świecie roślinnym występuje rzadko. Otrzymywana

przemysłowo z serwatki mleka surowego. Bezbarwny, bezpostaciowy produkt rozp. w H2O. Cukier redukujący. Wykorzystywana do otrzymywania preparatów farmaceutycznych i preparatów aptecznych, jako środek uzupełniający dla surowców sproszkowanych i suchych ekstraktów mianowanych roślinnych (proszki mianowane, pulveris titrati), które trzeba doprowadzić do ściśle określonej ilości składników czynnych (laktoza rozprasza, zmniejsza zawartość środka czynnego). Wchodzi w skład mieszanek odŜywczych dla dzieci.

III. POLISACHARYDY

Od 9 - +∞; bardzo złoŜone formy glikozydowe cukrów prostych; wielkocząsteczkowe polimery zaw. najczęściej 1-10 tys. cukrów prostych połączonych wiązaniem α lub β glikozydowym.

2 podstawowe grupy: 1. homopolisacharydy (zaw. jeden rodzaj cukru prostego): glukany, fruktany, arabany 2. heteropolisacharydy (zaw. kilka róŜnych rodzajów cukru prostego): glukogalaktany, ksylomannany,

a te wchodzą często w skład śluzów, w formie najbardziej utlenionej – kw. uronowe. Polisacharydy mogą mieć budowę liniową/prostą (wiąz. 1→4 - celuloza) lub rozkrzewioną (1→4, 1→6, 1→3 -

dekstrany), (1→4, 1→6 – skrobia). W nielicznych przypadkach gr. hydroksylowe są estryfikowane kwasami nieorganicznymi H2SO4, H3PO4 lub kwasami organicznymi tzn. kwasami uronowymi.

Występowanie: Rozpowszechnione są w postaci substancji zapasowych u zwierząt i roślin: • U mszaków i roślin naczyniowych:

budulcowe: celuloza, hemiceluloza, pektyny zapasowe: skrobia

• U brunatnic i krasnorostów: budulcowe: galaktany, galaktomannozy, alginiany, pektyny zapasowe: skrobia, mannozy

• U bakterii i grzybów budulcowe: chityna, celuloza zapasowe: glikogen Właściwości fizykochemiczne polisacharydów:

• Zw. bezpostaciowe • Trudno lub bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalność maleje w miarę wzrostu masy

cząsteczkowej • Brak właściwości redukujących • Pozbawione słodkiego smaku • Zw. optycznie czynne (większość) • Ulegają hydrolizie enzymatycznej i kwasowej(hydroliza kwasowa do monosacharydów)

- 10 -

Zastosowanie: Właściwości fizykochemiczne powodują, Ŝe mogą być wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym,

spoŜywczym, papierniczym (celuloza), tekstylnym (hemiceluloza, wiskoza), chemicznym i lecznictwie. HOMOPOLISACHARYDY

GLUKANY (zbudowane z glukopiranoz połączonych wiązaniami glikopeptydowymi) • Skrobia • Błonnik

1.Amylum – Skrobia Występuje w roślinach chlorofilowych, spotykana jest w 3 formach:

Asymilacyjna - występuje w częściach chlorofilowych rośliny; w nocy zmieniana jest na skrobię tranzystoryczną - transportowana najczęściej do korzeni, a tam magazynowana jako skrobia zapasowa [występuje w postaci ziaren o róŜnej wielkości, kształcie, ośrodku, uwarstwieniu (koncentryczne, ekscentryczne)] - jest materiałem diagnostycznym.

JeŜeli jądro skrobiowe leŜy: a) w środku amyloplastu tworzy się ziarno okrągłe b) bliŜej brzegu – ziarno nieregularne (ekscentryczne) c) w amyloplaście – jedno centrum tworzenia skrobi – ziarna pojedyncze d) w amyloplaście – wiele centrów – ziarna złoŜone, współzłoŜone Od strony chemicznej skrobia nie jest substancją jednorodną; składa się z 2 elementów: amylozy (centrum-środkowa część ziarna) i amylopektyny (zewnętrzna część). Amyloza - polimer α-D-glukopiranozy. Ma budowę liniową - 200-300 cząstek połączonych wiązaniem α-glikozydowym 1→4. Masą cząsteczkowa ok. 30-40 tys. Jest to bezpostaciowa substancja, rozpuszczalna w wodzie, koloidalna, z roztworem J2 w KJ daje niebieskie zabarwienie. Występuje w wewnętrznej części ziarna skrobiowego. Po działaniu enzymu rozkłada się do maltozy.

OOH

OH

OH

O

OOH

OH

OH

... ...

Amylopektyna - stanowi zewnętrzna część ziarna skrobiowego, ok. 75% masy ziarna. Ma strukturę rozgałęzionego polimeru, dodatkowe wiązania glikozydowe występują w pozycji 1→6. Na amylopektynę składa się kilka tysięcy jednostek glukozy. Dodatkowe rozkrzewienie występuje dość regularnie, co 20-25 cząsteczek glukozy. Masą cząsteczkowa 40 000 -1 000 000. W nielicznych przypadkach jest zestryfikowana kw. fosforowym. Jest to produkt bezpostaciowy, nierozpuszczalny w zimnej wodzie. W gorącej wodzie rozpuszczalna jest częściowo, dając sklajstrowany produkt - kleik skrobiowy. Z odczynnikiem Lugola daje fioletowe zabarwienie. W warunkach hydrolizy enzymatycznej rozpada się do 1,4-maltozy i 1,6-izomaltozy. Rozpowszechniona w roślinach, otrzymywana z bulw, korzeni, gałęzi, rdzenia. Nie występuje w rodzinach Compositae (ZłoŜone) i Campanulaceae (Dzwonkowate).

O

OOH

OH

OH

OOH

OH

CH2

O

OOH

OH

OH...

...

wiązanie 1, 6 -glikozydowe

wiązanie 1, 4 -glikozydowe

...

- 11 -

Pozyskiwanie skrobi: Na skalę przemysłową otrzymywana ze zboŜa, kłącza, ziarniaki zbóŜ, korzenie pni drzew → proces szlamowania skrobi – rozdrabnia się materiał roślinny na papkę i wymywa skrobię. Ziarna skrobi opadają i oddziela się je za pomocą wirowania i suszy.

Zastosowanie skrobi: • wykorzystywanie właściwości absorpcyjnych (pochłania wydzieliny z powierzchni skóry) – substancja

powierzchniowo czynna, stosuje się ja w postaci pudrów, zasypek, osuszająco, przeciwzapalnie • do wewnątrz: przy produkcji tabletek. Wykorzystywana jako środek uzupełniający i rozsądzający –

conspergens (tam, gdzie tabletka musi rozpuścić się szybko i na drobne elementy), • wchodzi w skład preparatów dietetycznych i odŜywczych (polepszenie formy odŜywki), • słuŜy do otrzymywania glukozy, dekstryny i alkoholu etylowego

1a. Solani Amylum – Skrobia ziemniaczana, FP VI

Syn.: Mączka kartoflana Solanum tuberosum – Ziemniak Rodz.: Solanaceae – Psiankowate

Roślina macierzysta pochodzi z Peru, Chile, obecnie rozpowszechniona na całym globie. Skrobię ziemniaczaną otrzymuje się w krochmalniach z bulw ziemniaków. Wymyte bulwy ziemniaczane,

rozgniata się na miazgę, z miazgi wymywa się wodą skrobię, suszy się. Wytłoki są brane na paszę dla bydła. Wydajność ok. 12%.

Jest to bezbarwna, sypka, szeleszcząca i połyskująca substancja (proszek). Ziarna zwykle pojedyncze, okrągłe, posiadają uwarstwienie i szczeliny.

Wchodzi w skład maści glicerolowych (nawilŜających, natłuszczających). Otrzymywanie form sypkich(pudrów), składnik tabletek, do otrzymywania wód zapachowych (np. woda koprowa – wiatropędna).

1b. Tritici Amylum – Skrobia pszeniczna, FP VI Triticum vulgare (= T. aestivum) – pszenica Rodz.: Poaceae / Gramineae – Trawy

Roślina uprawiana w klimacie umiarkowanym i gorącym. Skrobię otrzymuje się w następujący sposób: zmielone ziarniak zarabia się na ciasto, takie ciasto rozkłada

się na sito, wymywana jest skrobia pszeniczna, oddziela się ją przez wielokrotne przemywanie wodą i odwirowuje się. Suszy się.

Jest to bezbarwny, matowy proszek o duŜych kulistych ziarnach wielkości 25-45 mikronów.

1c. Maydis Amylum – Skrobia kukurydziana, FP VI Zea Mays - Kukurydza Rodz. Poaceae / Gramineae – Trawy

Otrzymywana z bielma nasion kukurydzy. Roślina macierzysta pochodzi z Ameryki południowej, obecnie rozpowszechniona na całym globie. Otrzymuje się z nasion ziarniaków, moczy się ziarna przez 2 dni w wodzie, powstają kleiki. Kleiki się oddziela, pozostałość się oczyszcza, rozgniata na miazgę, na sitach odmywa się skrobię.

Skrobia kukurydziana – Ŝółty, matowy proszek. Ziarna pojedyncze, kanciaste, małe (2-20 mikronów), niekiedy spotyka się większe ze szczelinką.

Zastosowanie: Do produkcji preparatów odŜywczych oraz w TPL do produkcji pudrów, zasypek, tabletek.

1d. Oryzae Amylum – Skrobia ryŜowa

Oryza sativa – RyŜ siewny Rodz.: Poaceae / Gramineae – Trawy

Występuje w klimacie gorącym region południowo-wschodniej Azji. Uprawa na terenach błotnistych lub sztucznie zlewanych wodą. Otrzymuje się podobnie jak poprzednie.

Ziarna skrobi najmniejsze (4-6 µm), nieregularny kanciasty kształt, matowa, bardzo biała. W przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się do produkcji pudrów kosmetycznych, zasypek, tabletek.

- 12 -

2.Dextrinum – Dekstryna, FP IV Produkt częściowej odbudowy skrobi, stanowi mieszaninę polisacharydów o łańcuchach rozkrzewionych

i róŜnej masie cząsteczkowej (80% amylopektyny) Dekstrynowanie przeprowadza się róŜnymi metodami (otrzymywanie dekstryny):

1. praŜenie skrobi w temp. 160–220°C 2. częściowa hydroliza skrobi rozcieńczonymi kwasami w temp. 100-120°C

Proces ten polega na tym, Ŝe w skrobi pękają niektóre wiązania (głównie α - bardziej labilne) i powstaje mieszanina polimerów o mniejszej masie cząsteczkowej. Dekstryna to bezpostaciowa, biała substancja, rozpuszczalna koloidalnie w wodzie, roztwory kleiste, odznaczające się duŜą lepkością. Substancja uŜywana w technologii postaci leku jako substancja dodatkowa uzupełniająca do niektórych form, jakimi są ekstrakty suche. Stosowane jako stabilizatory emulsji, maści.

3. Celulosum – Celuloza Szeroko rozpowszechniona w świecie roślin. Z niej zbudowane są ściany komórkowe wszystkich roślin

wyŜszych. Podstawową jednostką dwucukrową jest celobioza. Celuloza to polimer liniowy złoŜony z β-D–glukopiranozy, połączonej wiązaniem β-glikozydowym 1→4

O

OHOH

OH

OH

OO

OH

OH

OH

O5 O

123

4 OH

OH

6OH

OH

n-2 Masą cząsteczkowa jest trudna do oznaczenia, ale przyjęto 500 tys.–2 mln (na tę masę składa się

3-10 tys. cząstek glukozy). W zaleŜności skąd pochodzi – róŜni się masą cząsteczkową. Ponadto poszczególne celulozy róŜnią się wł. fizycznymi: • Wytrzymałością mechaniczną • Zdolnością pęcznienia • Rozpuszczalnością

W błonie komórkowej nie występuje w postaci pojedynczego łańcucha, lecz kilkunastu łańcuchów celulozy (szkielet wiązań i włókien celulozy ułoŜony w wiązki); linie celulozy równoległe do siebie, kontakt poprzez wiązania wodorowe – silny włóknisty układ.

W tych przestrzeniach między liniami celulozy - woda, lignina, tłuszcze, substancje inkrustujące. Rodzaj tej struktury nazwany jest układ mikrofibryli.

Ze względu na taki układ celuloza ma następujące właściwości: • Substancja bezbarwna o strukturze włóknistej • Nie rozp. się w wodzie ani w rozpuszczalnikach organicznych z wyj. odczynnika Schweitzera (amoniakalny

r-r tlenku miedzi) • Trudno ulega hydrolizie kwasowej - całkowita hydroliza zachodzi przez wielogodzinne ogrzewanie

ze stęŜonym H2SO4 • Z roztworem jodu w KJ reaguje dopiero w obecności ZnCl2 lub 70% H2SO4 • Nie jest trawiona przez ludzi i zwierzęta mięsoŜerne, bo nie mamy odpowiednich enzymów; zwierzęta

roślinoŜerne mają w przewodzie pokarmowym enzymy, powodujące rozpad celulozy do glukozy. Zastosowanie:

1. Grupy -OH celulozy są aktywne chemicznie i łatwo ulegają estryfikacji → metylocelulozy są wykorzystywane w lecznictwie.

2. Sproszkowana celuloza wykorzystywana jako nośnik - chromatografia kolumnowa i bibułowa 3. W przemyśle: do produkcji sztucznego jedwabiu, celofanu i celuloidów 4. Etyloceluloza – w przemyśle farmaceutycznym 5. Włoski okrywające nasion bawełny - produkcja materiałów opatrunkowych 6. Pędy lnu, konopi, juty – worki, wata bawełniana

- 13 -

4.Gossypium depuratum – Wata bawełniana higroskopijna, FP VI Syn. Lanugo gossypii absorbent

Surowcem są odtłuszczone, wybielone włoski (nie krótsze niŜ 10 mm) pozyskiwane są z nasion róŜnych gatunków bawełny Gossypium sp.:

1. G. arboreum 2. G. herbaceum 3. G. hirsutum

Rodz.: Malvaceae - Ślazowate Rodzaj Gossypium obejmuje rośliny krzewiaste, drzewiaste lub rośliny zielne pochodzące z tropiku (Ameryka Pd., Azja, Afryka). Surowiec zbiera się z roślin 1-2 letnich. Rośliny wydają duŜe owoce, suche, pękające 3 lub 5 klapami, wewnątrz znajdują się duŜe 3-5 mm nasiona, które są liczne, płaskie i brązowe po dojrzeniu, pokryte długimi, jednokomórkowymi włoskami (4-7 cm) z czystej celulozy. Są to włoski okrywające – wewnątrz mają pusty kanał – słuŜą jako organy lotu. Pełnią one rolę czegoś w rodzaju kapilary – wchłaniają wodę. Główni producenci: Brazylia, Indie, Egipt, południowe republiki byłego ZSRR.

Włoski zawierają pewne zanieczyszczenia, jak np. tłuszcze. Surowe włoski z nasion bawełny odtłuszcza się przez ekstrakcję rozpuszczalnikami organicznymi lub ogrzewanie z alkaliami. Następnie wybiela się podchlorynem sodu, przemywa wodą i suszy. Potem poddaje się bawełnę procesowi gręplowania (spulchniania), rozczesuje się, prasuje, roluje i paczkuje. Wg FP VI miarą higroskopijności bawełny jest zdolność wchłaniania wody. 1 g oczyszczonej bawełny powinien chłonąć w ciągu 2 min, co najmniej 23 g wody. Na zdolność tę wpływa wewnętrzny pusty kanał we włosku oraz powstające w procesie spulchniania wchłanianie częścią zewnętrzną.

Skład chemiczny Gossypium depuratum to: 1. 88% - celuloza 2. 1% - substancje skutynizowane 3. 5-9% - woda

Włosek bawełny jest wewnątrz pusty, jak naczynie kapilarne, chłonie H2O przez powierzchnie „skołtunione”, czas tonięcia określonego zwitka nie dłuŜszy niŜ 10 s. Wata bawełniana oczyszczona/higroskopijna - to podstawowy materiał do wyrobu innych środków opatrunkowych. W opatrunkach stosuje się teŜ watę wiskozową, ale wata bawełniana jest najbardziej higroskopijna.

Produkty pochodne: Lanugo Celulosi adsorbent - Wata wiskozowa higroskopijna, FP VI Otrzymywana jest z celulozy drzewnej pochodzącej z pni i gałęzi drzew liściastych i iglastych

przerobionych w odpowiedniej procedurze. ZmiaŜdŜoną celulozę drzewną zadaje się roztworem NaOH (18%), lekko ogrzewa, miesza. W czasie procesu następuje rozerwanie mostków wodorowych, powstaje celuloza sodowa + Ca2S i to, co się otrzymuje to ksantygenian celulozy - wiskoza. Roztwór wiskozy odmywa się rozcieńczonymi kwasami mineralnymi, miazgę przeciska się przez dysze, z nieforemnej papki otrzymuje się nitki, jeszcze raz oczyszcza a następnie kroi nitki. Włókno wiskozowe jest wewnątrz pełne, częścią chłonącą jest wszystko to, co poza nitką. Dlatego chłonność tej waty jest mniejsza niŜ waty bawełnianej. Wg FP VI w ciągu 2 min. 1 g waty wiskozowej powinien wchłonąć, co najmniej, 18 g wody, czas tonięcia nie dłuŜszy niŜ 10 s.

Pochodne waty naturalnej i wiskozowej: • Tela Gossypi – gaza bawełniana higroskopijna, FP VI – Z celulozy naturalnej, tkana z nitek, które są

jednakowej długości-zastosowanie: tamponowanie ran, opatrunek, do wyrobu bandaŜy z dodatkiem włókien wiskozowych gdyŜ muszą mieć większą wytrzymałość.

• Cellulosum depuratum – wata celulozowa oczyszczona syn.: wata drzewna oczyszczona / lignina. Wata drzewna z drzew iglastych i liściastych, usuwa się substancje inkrustujące, wybiela działaniem chloru, przemywa wodą, spulchnienie mechaniczne i w efekcie prasowanie na ogrzewanych bębnach itd. Jako materiał opatrunkowy zewnętrzny. Nie nakłada się bezpośrednio na rany. Materiał pomocniczy. Mało wytrzymała mechanicznie.

• Cellulosum microcrystallinum – celuloza mikrokrystaliczna. Wykorzystywana w preparatyce laboratoryjnej jako nośnik w chromatografii cienkowarstwowej i kolumnowej.

• Celulosum acetas – octan celulozy

- 14 -

DEKSTRANY.

Są to wielkocząsteczkowe, silnie rozkrzewione polimery (polisacharydy) zbudowane z α-D–glukopiranozy. Najczęściej występują wiązania 1→6 (80%), reszta to wiązania 1→4 i 1→3 (najrzadziej).

Dekstran w skali przemysłowej otrzymuje się z sacharozy na drodze mikrobiologicznej fermentacji, którą inicjują bakterie z grupy Leuconostoc (Leuconostoc mesenteroides i Leuconostoc dextronicum). Powodują one, Ŝe pod wpływem enzymu (dekstrano – sacharazy) sacharoza ulega rozkładowi do fosforanu glukozy i fosforanu fruktozy. Fosforan glukozy przy udziale dalszych enzymów ulega polikondensacji do dekstranu. Ten surowy dekstran depolimeryzuje się, aby otrzymać produkty o mniejszej masie cząsteczkowej. Dekstrany mogą się róŜnić między sobą masą cząsteczkową. Przeciętnie otrzymuje się polimery o masie cząsteczkowej 25–150 tys. Mieszaninę spolimeryzowanych dekstranów rozdziela się na frakcje wyŜsze.

W lecznictwie wykorzystywane są frakcje o m. cz. 40 i 70 tys., tzn. masy podobne do m. cz. Albumin osocza człowieka, stosowane są jako środki krwiozastępcze w postaci wlewów. Objęte FP VI. 1. Dextranum 40 ad infundibilium – Dekstran 40 do infuzji - do wlewów (kroplówek) Syn.: Dekstranum 40.000 (średnia m. cz. 30-45 tys.) 2. Dextrani 40 infindibilium 10% - Roztwór 10% dekstranu 40 do infuzji 3. Dextranum 70 ad infundibilium - Dekstran 70 do infuzji Syn.: Dekstranum 70.000 (średnia m. cz. 50-80 tys.) 4. Dextranum 70 infundibilium 6% - Roztwór 6% dekstranu 70 do infuzji Stosowane w kroplówkach jako środki koloidoosmotyczne, bo zwiększają objętość osocza. DEKSTRAN 40 – doŜylnie w roztworze 10% w 0,9% NaCl lub 5% roztworze glukozy. Stosuje się je w niektórych zaburzeniach mikrokrąŜenia, jako środek zapobiegający aglutynacji krwinek. DEKSTRAN 70 – roztwory 6% w 0,9% NaCl .Wykorzystywany jako środek uzupełniający osocze krwi (preparaty krwiozastępcze)

FRUKTANY. Są to polisacharydy zbudowane z cząsteczek β-D–fruktofuranozy połączonych wiązaniami glikozydowymi.

Występują w pewnych jednostkach systematycznych świata roślinnego np.: w rodz. Compositae (ZłoŜone), Gramineae/Poaceae (Trawy), Campanulaceae (Dzwonkowate). Stanowią tu materiał zapasowy, np.: inulina (podobnie jak skrobia w innych rodzinach).

INULINA Jest to liniowy polisacharyd zbudowany z 25-35 cząsteczek β - D – fruktofuranozy połączonych ze sobą

wiązaniami β-glikozydowymi 2→1 (lub 1→2). Nie jest czystym homopolisacharydem, gdyŜ, co 25-30 cząsteczek łańcuch zakończony jest cząsteczką glukozy.

O

CH2

OH

OH

OH

O O

CH2

OH

OH

OH

O OOH

OH

OH

OH

O OOH

OH

OH

CH2OH

n=25-35

M. cz. = ok. 5 tys. Jest to bezbarwna, krystaliczna substancja, rozp. w wodzie, nie daje barwnych reakcji

z odczynnikiem Lugola. Łatwo ulega hydrolizie do fruktofuranozy i glukozy w proporcji 30:1. SłuŜy do otrzymywania fruktozy.

Bogate w inulinę są narządy podziemne roślin z rodz. Compositae, np.: (zawierają ok. 40% inuliny) • Radix Inulae (Inula helenium) • Radix Cichoriae (Cichorium intybus) • Radix Taraxaci (Taraxacum officinale)

- 15 -

Inulina stanowi materiał zapasowy. Wykorzystywane jako środek diagnostyczny lub jako środek spoŜywczy dla diabetyków (odŜywki dla diabetyków).

W przyrodzie nie występują fruktany o duŜej masie. W rodzinie Gramineae oprócz inuliny występują inne fruktany, tzw. inuloidy – polimery o mniejszej masie, zbudowane z fruktazy o innym typie wiązań glikozydowych, np.: 2→6 TRYTYCYNA

ZłoŜona z 3-8 cząsteczek fruktofuranozy, występuje w kłączach perzu w niewielkiej ilości (do 15%).

1. Graminis rhizoma - Kłącze perzu, FP VI Syn.: Rhizoma Agropyri Agropyrum repens - Perz właściwy Rodz.: Poaceae/Gramineae - Trawy

Surowcem są kłącza perzu właściwego zebrane wiosną lub jesienią i wysuszone w warunkach naturalnych. Surowiec zbiera się mechanicznie, oczyszcza, myje, suszy, rozdrabnia w sieczkarniach.

Jest to roślina zielna, wieloletnia, o długim czołgającym kłączu, podzielonym na węzły; na powierzchni resztki drobnych korzeni przybyszowych. Chwast trudny do wyplenienia, słodki, nieprzyjemny smak.

Skład: 1. Węglowodany - do 18% trycytyny 2. Mannitol, fruktoza i in. oligosacharydy 3. Poliacetyleny, np. kapilen (poliacetylenowy keton) o wł. fungistatycznych 4. Kw. organiczne 5. Sole mineralne 6. Wanilina 7. śywice

Działanie: 1. Moczopędne 2. Słabe właściwości przeczyszczające 3. Pobudza przemianę materii

Odpowiednie jako środek dietetyczny dla diabetyków Preparaty:

Fitolizyna - mieszanka przeczyszczająca (wyciąg). Wchodzi w skład mieszanek, granulatów.

GALAKTANY Polisacharydy liniowe lub rozgałęzione zbudowane z D lub L-galaktopiranozy. Są składnikami ścian

komórkowych roślin niŜszych, głównie krasnorostów i niektórych grzybów. WaŜny składnik śluzów. AGAROZA - liniowy polimer złoŜony z β-D-galaktopiranozy związanej wiązaniem glikozydowym β1→4 (agaroza)i β 1→3 (agaropektyna)z 3,6-anhydro L-galaktozą(wiązanie wewnętrzne-odebrana cząsteczka wody).

O

OH

OH

O

OH

O

O

CH2OH O

n

D-galaktopiranoza+ z 3,6-anhydro L-galaktoza → AGAROBIOZA Cząsteczki agarobiozy tworzą cząstkę agarozy. Agaroza występuje w krasnorostach i grzybach. Z agaru

krasnorostów. AGAROPEKTYNA - kwaśny polisacharyd zbudowany z cząsteczek D-galaktopiranozy związanej wiązaniami

1→3, zestryfikowanej (niektóre grupy OH, najczęściej w C6) kwasem H2SO4, pirogronowym, uronowym. Agar - zawiera agarozę i agaropektynę (70% składu).

- 16 -

MANNANY Obejmują polisacharydy złoŜone z cząsteczek mannozy, bardzo rozpowszechnione w przyrodzie,

szczególnie jako wchodzące w skład hemiceluloz i ksylenów. Występują obficie w śluzach, np. bulwach storczyka (Tuber Salep), takŜe w postaci mieszanej galaktomannanów. Spotykane takŜe w drewnie drzew iglastych, nasionach oraz niektórych mikroorganizmach (droŜdŜe). Homo i heteropolisacharydy: mannoza + galaktoza + kw.uronowe.

POLIURONIDY Polimery kw. uronowych; liniowe lub rozkrzewione, gr. -COOH często zestryfikowana alkoholem

metylowym, a gr. –OH – kwasem octowym. Są to podstawowe składniki pektyn oraz występują w śluzach glonów morskich, np. poliuronidy morszczynów. Najprostszy poliuronid to kw. alginowy zbudowany z kw. D-mannuronowego i D-glukuronowego połączonych wiązaniem β1→4. M. cz. ok. 200 tys., np. kwas alginowy w Fucus i Laminaria.

Wł. fizyczno-chemiczne: Sole sodowe i potasowe, amonowe rozpuszczają się koloidalnie w wodzie – dają lepkie roztwory (alginaty) stosowane w przemyśle jako środki wiąŜące oraz jako stabilizatory emulsji, Ŝeli, maści beztłuszczowych.

Zastosowanie: • Jako polimery liniowe mają one właściwości przeczyszczające, stanowią dodatek do środków

odchudzających(substancje pokarmowe są szybciej trawione i wydalane) • Poliuronoidy pobudzają tez procesy diurezy, są stabilizatorami emulsji, do wiązania kremów

beztłuszczowych(długo utrzymują wilgoć na skórze), maści • Środki rozsądzające w tabletkach • Powszechnie jako składnik śluzów o charakterze kwaśnym

ŚLUZY

Stanowią mieszaninę róŜnych związków o charakterze polisacharydów wyróŜniające się swoja ciągliwością

i charakterem koloidalnym. W tej grupie wyróŜnia się często gumy, jako produkty powstające w wyniku zranienia roślin. Gumy poza cechami właściwymi dla śluzów mają równieŜ właściwości klejące.

Śluzy to fizjologiczne wydzieliny roślin powstające głównie ze skrobi. Są to wtórne metabolity, od strony chemicznej są to mieszaniny homo- i heteropolisacharydów o skomplikowanej budowie. W przewadze są to rozkrzewione polisacharydy o charakterze obojętnym lub kwaśnym. Zawierają w większej części kwasy uronowe lub ich estry.

Frakcje: • Śluzy kwaśne - kwasy uronowe(D-galakturonowy, D-glukuronowy, L-glukuronowy oraz ich estry) • Śluzy obojętne - galaktoza, mannoza, metylopentozy(L-ramnoza), pentozy(ksyloza)

Surowce farmakopealne mają charakter śluzów kwaśnych. Ze względu na heterogenne pochodzenie śluzy maja wiele specyficznych właściwości: • W zimnej wodzie pęcznieją, w gorącej rozpuszczają się koloidalnie, podczas stania i oziębiania tęŜeją

dając ciągliwe, śluzowate produkty; zol → Ŝel • Ulegają hydrolizie pod wpływem kwasów do składników podstawowych → pentozy, heksozy, kw. uronowe • Nierozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych

Występowanie: • U glonów, porostów, grzybów – na zewn. stronie błony kom. • U roślin wyŜszych na wewnętrznej stronie błony komórkowej, niekiedy występują w specjalnych

komórkach lub zbiornikach śluzowych • Występują w róŜnych częściach roślin - nasionach, bulwach, korzeniach

Śluzy występują w nasionach, bulwach, korzeniach, kłączach. Ich znaczenie dla roślin jest ochronne: • Zabezpieczają komórki przed dyfuzją soli mineralnych z nasion • Zabezpieczają sukulenty przed wysychaniem • Magazyn dla ułatwienia kiełkowania roślin • Rezerwa węglowodanowa

- 17 -

Występują w rodzinach: • Malvaceae (Ślazowate) • Tiliaceae (Lipowate) • Liliaceae (Liliowate) • Orchidaceae (Storczykowate) • Plantaginaceae (Babkowate)

Zastosowanie: 1. W lecznictwie surowce śluzowe stosowane są do uŜytku wewnętrznego i zewnętrznego. Wewnątrz działają

lokalnie, gdyŜ nie są resorbowane z przewodu pokarmowego. Działanie miejscowe na śluzówkę przewodu pokarmowego (nie wnikają do krwiobiegu).

2. W formie kleików i maceratów - środki osłaniające (remedia mucilaginosa), powlekające. Stosowane w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Chronią przewód pokarmowy przed chemicznymi bodźcami, następuje regeneracja komórek przewodu pokarmowego od środka – odtwarzanie się tkanki. Ich działanie polega na tym, Ŝe powlekając błonę śluzową chronią ją przed mechanicznymi i chemicznymi bodźcami, następuje zahamowanie resorpcji wody z przewodu pokarmowego, następuje zmniejszenie sekrecji Ŝołądka, zmniejszenie wydzielania HCl.

3. Maceraty stosuje się jako środki buforujące w oparzeniach krtani i Ŝołądka stęŜonymi kwasami, lub nadkwasocie. Kwas jest buforowany, nabłonek jest powlekany śluzem – tworzy się osłona koloidalna, nie ma kontaktu z kwasem – odcięcie od wszystkiego, co jest. Śluz ma takŜe zdolność wiązania nadmiaru kwasu.

4. Granulaty - mieszanki przeczyszczające i odchudzające (zwiększają perystaltykę i pęcznieją powodując uczucie sytości), minimalizują łaknienie, nie zalegają w organizmie.

5. W przemyśle farmaceutycznym śluzy stosowane są jako środki do neutralizacji przykrego smaku niektórych form leku oraz środki przyspieszające rozpad niektórych form leku

6. W kosmetyce – formy maści i kremów na skórę; typową formą są kataplazmy - środki zmiękczające naskórek i rozgrzewające

Preparaty: • W lecznictwie stosowane wysuszone ziele, maceraty, napary • Emulgatory, conspergens – środki rozsadzające tabletki w TPL

Oznaczanie wskaźnika pęcznienia: Odpowiednia ilość rozdrobnionego i przesianego przez sito surowca (wg FP VI 0,1-1 g) umieszcza się w cylindrze miarowym o pojemności 25 ml z doszlifowanym korkiem. Następnie surowiec w cylindrze zwilŜa się 1 ml etanolu i 15 ml wody destylowanej. Następnie wytrąca się w ciągu 1 h, co 10 min, później całość zostawia się na 3 h. Po upływie czasu na skali cylindra odczytuje się objętość surowca z przylegającym śluzem, wartość przelicza się na 1 g surowca, tzw. wskaźnik pęcznienia. Wskaźnik pęcznienia = objętość surowca w ml, oblicza się jako średnią z trzech oznaczeń.

SUROWCE ŚLUZOWE są pozyskiwane z:

I. Roślin niŜszych

1. Agar – Agar, FP VI Surowcem jest stęŜały, wysuszony Ŝel śluzowy otrzymywany z róŜnych rodzajów krasnorostów:

Gelidium sp., rodz. Gelidiaceae Gracilaria sp., rodz. Gracilariaceae Gromada: Rodophyta (Krasnorosty) Typ: Algae (Glony)

Krasnorosty z w/w rodzajów występują u wybrzeŜy oceanu Indyjskiego lub Spokojnego (Japonia, Korea, Kalifornia, Meksyk). Krasnorosty te to organizmy czerwono zabarwione, plechy mocno rozczłonowane (do 40 cm), poławiane za pomocą sieci, przyczepione do podwodnych skał. W zaleŜności od pochodzenia surowca w handlu są róŜne gatunki agaru (japoński, hiszpański, kalifornijski i inne). Za najlepszy gatunek

- 18 -

agaru uwaŜany jest agar pozyskiwany z oceanu indyjskiego u wybrzeŜy Japonii – AGAR JAPOŃSKI (agar farmakopealny jest najczęściej pochodzenia japońskiego).

Na skalę przemysłową otrzymujemy agar tak: Po wyłowieniu odsącza się go, płucze słodką woda (odsala), wybiela się na słońcu (brunatno – zielona) w okresie lata, suszy. W zimie wygotowuje się plechy (gotuje się kilka godzin), co powoduje wygotowanie śluzu → uzyskuje się lepki płyn, w którym są jeszcze pozostałości tkanki (plech) krasnorostów. Białko strąca się przez dodanie rozc. HCl i CH3COOH, odsącza się to białko i inne resztki, a ciągliwy płyn odbarwia się węglem aktywnym, sączy się do naczynia i pozostawia do ostygnięcia. Zazwyczaj jest to juŜ przezroczysta, słomkowata galareta. Po zastygnięciu to Ŝel. Następnie wymraŜa się go, by usunąć nadmiar wody. Lód się zeskrobuje i to juŜ jest właściwy agar. Kroi się go i proszkuje. Jest w postaci pasemek, warkoczyków, łusek (przeświecający), proszku. Właściwości fizykochemiczne:

Bezbarwny produkt, szklisty, bez smaku i zapachu. W zimnej wodzie pęcznieje, nie rozpuszcza się. W gorącej wodzie – koloid (z Ŝelu → zol), po ochłodzeniu mętnieje (z powrotem Ŝel– twardy, galaretowaty produkt).

Skład chemiczny: Ok. 90% polisacharydów (geloza). Geloza składa się z: agarozy 70% oraz agaropektyny 30%. Jest

to surowiec śluzowy dość drogi. Zastosowanie:

1. Środek łagodnie przeczyszczający. Pęcznieje w przewodzie pokarmowym (z H2O); podnosi perystaltykę jelit; ściąga H2O z otaczających tkanek do jelit; rozrzedza kał – ŚRODEK PRZECZYSZCZAJĄCY typu OBJĘTOŚCIOWEGO.

2. Środek odchudzający (wspomagający odchudzanie) – wypełnia przewód pokarmowy. 3. W postaci roztworów małoprocentowych (kleik) jako środek osłaniający w stanach zapalnych, Ŝołądka

i dwunastnicy (wrzody) 4. Jako środek buforujący – pochłaniający treść kwaśną Ŝołądka 5. Przeciwzapalny w dermatologii (skóra, oparzenia) 6. W technologii przemysłowych form leków (emulsje, czopki) jako środek Ŝelujący i obok skrobi –

pęczniejący, powodujący rozpad tabletek. 7. W pracowniach mikrobiologicznych – składnik podłoŜy kultur bakteryjnych. 8. W przemyśle spoŜywczym, papierniczym, tekstylnym.

Roczna produkcja – kilka mln ton. Główni producenci: Japonia, Korea, USA, Hiszpania Preparaty:

Neonormacol, Neogelogastryna

2. Fucus – Morszczyn, FP VI Surowiec śluzowo – jodowy. Surowcem są wysuszone plechy:

Fucus vesiculosus – morszczyn pęcherzykowaty Fucus serratus – morszczyn piłkowany Rodz.: Fucaceae Gromada: Phaeophyta – brunatnice

F. vesiculosus – dichotomicznie rozgałęziona plecha do 1 m, pęcherze pławne (nie topi się, nie zalega na dnie), dość symetrycznie rozłoŜone. Poławiany z przybeŜnych części wód. Występuje w morzach chłodnych (M. Północne, Bałtyk), w oceanach Spokojnym i Atlantyckim), na głębokości 10 – 15 m. Podczas sztormu wyrzucane na brzeg, suszy się surowiec w temperaturze 60°C.

F. serratus – brak pęcherzy pławnych, mniejsza populacja, plecha charakterystycznie postrzępiona i mocno piłkowana, oliwkowo – brunatna. Po obmyciu i wysuszeniu – brunatna.

Surowiec powinien zawierać ≥0,1% J2. Jest to surowiec polisacharydowy – śluzowy. Polisacharydy stanowią tło dla jodu. Smak obu surowców słony, śluzowaty.

- 19 -

Skład chemiczny: 1. Głównym związkiem czynnym jest jod występujący w postaci dijodotyrozyny (jod w postaci związanej jest

łatwiej przyswajalny niŜ J2 w KJ)

OH

I

I

COOH

NH2 2. Polisacharydy śluzowe (ok. 12%) – złoŜone z cukrów prostych obojętnych i kw. uronowych (kw. alginowego) 3. Mannitol (12%) 4. Brunatne barwniki (np.: fukoidyna) 5. Na uŜytek lecznictwa surowiec jest importowany.

Działanie i zastosowanie: Do produkcji granulatów i mieszanek ziołowych jako źródło jodu przy niedoborze J2 (arterioskleroza,

nadciśnienie, zaburzenia funkcjonowania tarczycy, otyłość → aby wzbudzić przemianę materii) Preparaty:

ZłoŜone preparaty – mieszanki, granulaty, formy płynne. Nieobojętne dla pacjenta – uwaŜać, Ŝeby nie było przedawkowania jodu. Normosan, Gegrosan, Sklerosan (surowiec), Normogran, Neonormogran (granulat).

3. Lichen islandicus – Porost islandzki, FP III Składa się z: grzyba – dopływ substancji odŜywczych oraz glona – fotosynteza

Cetraria islandica – tarczownica islandzka Rodz.: Parmeliaceae - Tarczownicowate Klasa: Ascolichenes – Porosty Surowcem są wysuszone glony tarczownicy islandzkiej, surowiec trudnodostępny, importowany. Porost składa się z grzyba (woda i substancje nieorganiczne) oraz glonu (węglowodany na drodze fotosyntezy). Zewnętrzna warstwa plechy (korowa) zbudowana z grzybni, tzn. krótkich grubościennych strzępek grzyba; wewnętrzna warstwa (rdzeń) – w nim znajdują się zielone lub brunatne komórki glonu splecione ze strzępkami grzyba. Jest porostem krzaczkowatym 15 m wysokości, plecha sztywna, nierównomiernie rozwidlona, górna powierzchnia plechy oliwkowo-brunatna, dolna szara, po wysuszeniu twarda, krucha. Jest rozpowszechniony wokół Europy, Azji i Ameryki. W Polsce na niŜu, w górach znacznie mniej. Objęta częściową ochroną. Zbiera się plechy w lecie i suszy w warunkach naturalnych.

Skład chemiczny: 2 frakcje zw. chemicznie czynnych

1) Polisacharydy śluzowe (glukany) ok. 60% a) lichenina – polisacharyd liniowy złoŜony z 60 – 200 cząsteczek β - D – glukopiranozy połączonych

wiązaniami β-glikozydowymi 1→3 i 1→4. Rozpuszczalna w gorącej H2O. Bardzo słabo barwi się pod wpływem J2 w KJ.

b) izolichenina – polisacharyd złoŜony z ok. 40 cząsteczek α-D–glukopiranozy połączonych wiązaniami α-glikozydowymi 1→3 i 1→4. Mniejsza masą cząsteczkowa. Rozpuszcza się w zimnej H2O. Pod wpływem J2 w KJ barwi się intensywnie na kolor niebiesko – fioletowy.

2) Kwasy porostowe – o smaku gorzkim – dzięki temu moŜe być stosowany jako typowy środek goryczowy do pobudzania wydzielania soku Ŝołądkowego. Ponadto kwasy wykazują działanie antybiotyczne (równieŜ na prątki gruźlicy). Głównym składnikiem (90%) jest kwas fumaroprotocetrarowy.

O

OH

O

H

O

OH

COOH

OH3C

O

COOH

Zastosowanie: 1. Jako lek śluzowy polisacharydowy w postaci naparów lub odwarów tam gdzie jest go duŜo 2. Stanowi śluzowy składnik preparatów, mieszanek złoŜonych i granulatów stosowanych do wewnątrz 3. Środek goryczowy, pobudzający apetyt, ułatwiający trawienie w preparatach płynnych

- 20 -

II. Roślin wyŜszych

1. Althaeae radix – Korzeń prawoślazu

Althaea officinalis – Prawoślaz lekarski Rodz.: Malvaceae - Ślazowate

Surowcem są korzenie prawoślazu zebrane w lipcu lub jesienią i wysuszone. Powinien wykazywać zdolność pęcznienia ≥10.

Skład: 1. Śluz 10% o charakterze kwaśnym w skład polisacharydów wchodzą:

− Polisacharydy obojętne – glukany − Polisacharydy obojętne - arabinogalaktany − Polisacharydy kwaśne – ramnogalakturony

2. Skrobia 40% 3. Sacharoza 10% 4. Pektyny 10% 5. Cukier inwertowany 1% (glukoza + fruktoza)

Działanie i zastosowanie: Śluzowy środek zmiękczający i osłaniający (w nieŜytach Ŝołądka i jelit), przeciwkaszlowy w schorzeniach

górnych dróg oddechowych. Stosowany w postaci wyciągów wodnych w temp. pokojowej (macerat) i w postaci naparów. Ze względu na brak innych składników silnie działających moŜe być wykorzystywany w pediatrii.

Preparaty: Macerat wodno-alkoholowy z korzenia jest wykorzystywany do produkcji syropów – Althaeae Sirupus,

wchodzi takŜe w skład preparatów złoŜonych. Sirupus Althaeae, Species Althaeae, Neopektosan, Normogran.

2. Althaeae folium – Liść prawoślazu

Althaea officinalis – Prawoślaz lekarski Rodz.: Malvaceae – Ślazowate Surowcem są liście prawoślazu lekarskiego zebrane przed kwitnieniem rośliny i wysuszone w cieniu i przewiewie. Powinien wykazywać zdolność pęcznienia ≥11. Skład: 1. Śluz 10% o charakterze kwaśnym, tzn. występują kwasy uronowe 2. Flawonoidy 3. Fenolokwasy 4. Kumaryny

Zastosowanie: Przede wszystkim jako środek śluzowy, p/kaszlowy, rzadziej stosowany w pediatrii ze względu

na dodatkowe składniki. Lek powlekający w schorzeniach górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Preparaty: Sirupus Althaeae, Species Althaeae, Neopektosan, Pektosan.

3. Farfarae folium – Liść podbiału, FP IV Tussilago farfara – Podbiał pospolity Rodz.: Asteraceae (Compositae) – ZłoŜone

Liście powinny być zebrane we wczesnym okresie rozwoju (wiosna, lato) i wysuszone w cieniu i przewiewie. Jest to roślina w Polsce pospolita, występuje w pobliŜu rzek (wilgoć). Dolna blaszka liściowa pokryta licznymi włoskami biczowatymi (kutner). Zakwita wczesną wiosną, Ŝółte koszyczki.

Skład chemiczny: 1. Śluz o charakterze kwaśnym 7-8% (polisacharydy złoŜone z glukozy, galaktozy, arabinozy

i kw. galakturonowego) 2. Substancje goryczowe (nieznany skład) 3. Flawonoidy ok. 1% (glikozydy kwercytyny)

- 21 -

4. Garbniki 5. Inulina 6. Olejek eteryczny 7. Niekorzystne alkaloidy pirolizydynowe (uwodorniony pirol skondensowany z cyklopentanem).

N Są to zw. hepatotoksyczne i kancerogenne. W Australii występuje populacja podbiału charakteryzująca się bardzo wysoką zawartością alkaloidów pirolizydynowych, gdzie mogą być zatrucia.

Zastosowanie: 1. Lek p/kaszlowy, surowiec w postaci maceratów, syropów w nieŜytach górnych dróg oddechowych 2. Zewnętrznie w postaci maceratów na wrzody, stłuczenia – jako środek gojący 3. Środek zmiękczający w nieŜytach górnych dróg oddechowych 4. Osłaniające (śluzy) 5. Ściągające (garbniki) Preparaty: Maceraty, mieszanki ziołowe, syropy, sok ze stabilizowanych liści i kwiatów.

4. Foenugraeci semen – Nasienie kozieradki, FP IV Syn.: Kozieradka Trigonella foenum graecum – Kozieradka pospolita Rodz.: Fabaceae / Pappillionaceae / Leguminosae

Surowcem są dojrzałe wysuszone nasiona kozieradki. Pochodzi z Azji Mniejszej, uprawiana w Europie nad Morzem Śródziemnym oraz w Azji – Indie, Chiny. W Polsce uprawiana jako roślina paszowa.

Owocem jest strąk z licznym nasionami. Nasiona kształtu jednopalcowej rękawiczki o ciemnym zabarwieniu. Śluz mieści się we wnętrzu nasienia (w bielmie w zarodku), a nie w skórce, dlatego jest ona matowa, szorstka.

Skład chemiczny: 1. Śluz o charakterze kwaśnym ok. 25% (cukry proste; kw.uronowe) 2. Saponiny sterydowe 0,3% (trigonelliny; diospeniny) 3. Zasady azotowe 4. Flawonoidy 5. Substancje gorzkie 6. Związki białkowe ok. 30%

Zastosowanie: 1. Roślina paszowa gromadząca duŜo białka w łodygach, liściach i nasionach 2. W farmacji wykorzystywana ad usum internum et externum

− Zewn.: w stanach zapalnych skóry, owrzodzeń jako środek p/zapalny, zmiękczający, ułatwiający ziarninowanie tkanek, stosowany w postaci kataplazmów

− Wewn.: w schorzeniach przewodu pokarmowego jako śluzowy środek powlekający, osłaniający stosowany w postaci granulatów.

Preparaty: Mieszanki ziołowe, granulaty, pasty.

5. Lini semen – Nasienie lnu, FP VI

Syn.: Siemię lniane Linum usitatissimum – Len zwyczajny Rodz.: Linaceae - Lnowate Surowcem są nasiona lnu zwyczajnego zebrane w okresie dojrzewania i wysuszone w cieniu i przewiewie. Surowiec powinien wykazywać zdolność pęcznienia ≥3,5. Len pospolity jest rośliną jednoroczną. Uprawiany jako roślina oleista i włóknodajna. Włókna znajdują się w łodygach. Nasiona słuŜą do wytłaczania Oleum Lini. Nie występuje w stanie naturalnym, pochodzi z rejonu śródziemnomorskiego pozyskiwany z upraw. Uprawia się róŜne odmiany lnu, róŜniące się wielkością, zawartością oleju, śluzu (przem. tekstylny, spoŜywczy, farmaceutyczny).

- 22 -

W Polsce są uprawiane 2 odmiany lnu: 1) L. usitatissimum var. vulgare – len głuchy Ma słabo rozgałęzioną łodygę i owoce niepękające. Uprawiany dla przemysłu spoŜywczego i farmaceutycznego w 2 formach: f. mikrospermum – drobnonasienna (p. tekstylny) f. makrospermum – wielkonasienna (spoŜywczy, farmaceutyczny) 2) L. usitatissimum var. crepitans – len trzeszczak Łodyga mocno rozgałęziona, owoce łatwo pękające. Nasienie lnu ma kształt łezki i połyskliwą powierzchnię. Spłaszczone, asymetrycznie zaostrzone. Komórki skórki łupiny nasiennej o ścianach silnie ześluzowaciałych i pokryte są tęgą kutykulą, która pęka po namoczeniu w wodzie.

Skład chemiczny: 1. 3-6% śluzu o charakterze kwaśnym (jest on zlokalizowany w łupinie nasion). W jego skład wchodzą:

− Galaktoza − Arabinoza − Ramnoza − Ksyloza − Kw. galakturonowy − Kw. mannuronowy

2. 40% oleju tłustego z grupy schnących (z duŜą ilością glicerydów nienasyconych kw. tłuszczowych) 3. glikozydy cyjanogenne 1,5% - po hydrolizie dają one HCN (główny składnik to linamaryna – glukozyd

acetonocjanhydryny). Występują one wewnątrz nasienia i nie przechodzą do preparatów, gdyŜ surowiec stosuje się w stanie nierozdrobnionym.

Zastosowanie: 1. Preparaty z nierozdrobnionych nasion (maceraty) stosowane wewnętrznie jako środki osłaniające

w stanach wrzodowych Ŝołądka i dwunastnicy, schorzeniach górnych dróg oddechowych (regeneracja tkanki od wewnątrz).

2. Śluz lniany jest preparatem łagodnie przeczyszczającym 3. Zewnętrznie w postaci kataplazmów (okłady z rozdrobnionych nasion) jako środki łagodzące oparzenia,

zmiękczające naskórek, w czyraczności, owrzodzeniach kończyn, działanie przeciwzapalne, gojące i rozgrzewające, łagodzące zaczerwienienia i podraŜnienia. 6. Symphyti radix – Korzeń Ŝywokostu, FP VI

Syn.: Radix Consolidae Symphytum officinale – śywokost lekarski Rodz.: Boraginaceae – Szorstkolistne Jest to surowiec śluzowo – alantoinowy. Surowiec powinien zawierać ≥0,7% alantoiny, (czyli 5–ureidohydantoiny – poch. mocznika, zw. czynny oprócz śluzów).

NH

NH

O

NH

NH2

O

O

Jest to bylina z białymi lub fioletowymi kwiatami i długimi ogonkowymi liśćmi, szorstko owłosione. Korzeń

duŜy, gruby, po wysuszeniu twardy, rogowy na zewnątrz czarny, wewnątrz biały. Pospolity w całej Europie i Polsce na terenach wilgotnych. Surowiec pochodzi ze stanowiska naturalnego lub upraw.

Skład chemiczny: 1. Alantoina i zw. pokrewne do 1,5%. Jest to substancja o działaniu regenerującym uszkodzone tkanki.

Pomaga w ziarninowaniu (odtwarzaniu) tkanek – wzmaga gojenie się ran. UŜywana głównie zewnętrznie, ale takŜe wewnętrznie.

2. Śluz 10-15% o charakterze kwaśnym 3. Związki polifenolowe: garbniki, fenolokwasy, flawonoidy 4. Fitosterole 5. Zw. trójterpenowe (kw. trójterpenowe) – silne właściwości przeciwzapalne 6. Alkaloidy pirolizydynowe 0,07%

- 23 -

Niekorzystne składniki to: Alkaloidy pirolizydynowe – wł. hepatoksyczne i kancerogenne, – dlatego surowca tego zazwyczaj nie uŜywa się do wewnątrz, bo jest to niebezpieczne (zawartość alkaloidów wyŜsza niŜ w Folium Farfarae).

Zastosowanie: Działanie gojące (trudno gojące się rany, oparzenia), przeciwzapalne i zmiękczające dzięki śluzom i alantoinie. Zewnętrznie w postaci kataplazmów jako środki ułatwiające gojenie się ran. Preparaty: Wchodzi w skład mieszanek ziołowych – przeciw hemoroidom, poprawia trawienie. Wyciąg surowca jest w Unguentum Symphyti i Azalinie (w schorzeniach górnych dróg oddechowych). Nie moŜna stosować syropów zawierających Ŝywokost.

7. Malvae folium – Liść ślazu, FP VI Malva Sylvestris – Ślaz dziki Malva neglecta – Ślaz zaniedbany Rodz.: Malvaceae – Ślazowate Surowcem są liście ślazu dzikiego lub ślazu zaniedbanego wysuszone w cieniu i przewiewie. Zdolność pęcznienia ≥7. Surowiec typowo śluzowy. Rośliny te występują pospolicie w klimacie umiarkowanym (Europa, Azja środkowa i inne kontynenty). W Polsce surowiec pozyskiwany ze stanowisk naturalnych.

Skład chemiczny: 1. 8% śluzu (kwaśnego): glukoza, galaktoza, ramnoza, kw. glukuronowy 2. Pektyny 3. Flawonoidy 4. Kw. organiczne

Zastosowanie: 1. Wewn.: środek powlekający, osłaniający w nieŜytach górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego 2. Zewn.: dermatologicznie lub w postaci maceratów do płukania jamy ustnej i gardła

W lecznictwie ludowym pozyskiwany jest równieŜ kwiat.

Flos Malvae Sylvestris – Kwiat ślazu dzikiego Malva Sylvestris – Ślaz dziki Rodz.: Malvaceae – Ślazowate Flos Malvae arboreae – Kwiat malwy czarnej Alcea rosea (Althaeae rosea) – Topolówka wyniosła Rodz.: Malvaceae – Ślazowate Skład: • 6-8% śluzu • pektyny • glikozydy antocyjanowe

Zastosowanie: j. w. 8. Plantaginis ovatae semen – Nasienie babki jajowatej, FP VI

Plantago ovata – Babka jajowata Syn. Plantago ispaghula Rodz.: Plantaginaceae - Babkowate

Surowcem są dojrzałe nasiona babki jajowatej. Surowiec powinien wykazywać wskaźnik pęcznienia ≥9. Babka jajowata jest byliną do 40 cm wysokości, liście dolne zebrane w rozetkę kształtu wąskolancetowatego do 12 cm długie, gęsto wełniście owłosione długimi włoskami. Kwiaty niepozorne, drobne, zebrane w kłosy. Owocem jest torebka zawierająca liczne błyszczące nasiona.

Śluz jest zlokalizowany w komórkach śluzowych skórki łupiny nasiennej (podobnie jak nasiona lnu). Występują w południowej Hiszpanii, Pn. Afryce, Wyspy Kanaryjskie, płdn.–zach. Azja. Uprawiana w Indiach, Brazylii oraz południowej części USA, w Polsce z importu.

- 24 -

Skład: 1. Nasienie babki jajowatej zawiera do 15% śluzu a z Indii do 30% śluzu. W skład polisacharydów śluzowych

wchodzą: − ksyloza − arabinoza (pentoza) − ramnoza − galaktoza

2. Olej tłusty 3. Białko - aukubina 4. Sterole 5. Triterpeny Działanie i zastosowanie: Maceraty jako środki osłaniające do wewnątrz i na zewnątrz. Wchodzi w skład preparatów łagodnie przeczyszczających, obniŜających poziom cholesterolu.

9. Plantaginis ovatae seminis tegumentum - Łupina nasienna babki jajowatej, FP VI Surowcem łupina nasienna babki jajowatej otrzymywana z dojrzałych, wysuszonych nasion. Surowiec

powinien wykazywać wskaźnik pęcznienia ≥40. Działanie i zastosowanie: jw. tylko silniejsze. 11. Verbasci flos – Kwiat dziewanny, FP III Syn.: Corolla Verbasci – Korona dziewanny Verbascum thapsiforme – dziewanna wielokwiatowa Verbascum phlomoides – dziewanna kutnerowata Rodz.: Scrophulariaceae – Trędownikowate

Bardzo mało trwały surowiec, dlatego nie jest w FP VI. Surowiec – korony kwiatowe z przyrośniętymi pręcikami (bez słupka i dna kwiatowego), kwiaty naleŜy suszyć od razu po zbiorze (szybko czernieją) w temperaturze 35°C w przewiewnym, zacienionym miejscu. Są to rośliny 2-letnie, w Polsce bardzo pospolite, surowce pochodzą ze stanowiska naturalnego (gleby piaszczyste i nasłonecznione), rzadziej z upraw. Surowiec zawiera duŜo sacharozy, naleŜy przechowywać ostroŜnie, bo lubią go skubać szkodniki (przechowywać w szczelnych pojemnikach z chloroformem).

Skład chemiczny: 1. Śluz 2,5% 2. Saponiny trójterpenowe 2-3% - werbaskosaponina 3. Flawonoidy 4. Irydoidy (aukubina) 5. 20 25% sacharozy 6. Karoten 7. Olejek eteryczny – śladowe ilości Zastosowanie:

Wartość/jakość surowca oceniana jest poprzez zawartość śluzu, a więc jest to wartość średnia. Badano obecność saponin i odkryto, Ŝe te 2 gatunki bardzo róŜnią się między sobą (1 ma duŜo, 2 mało). 1. Działanie osłaniające (śluz), odflegmiające, wykrztuśne (saponiny triterpenowe); stosowany w nieŜytach

górnych dróg oddechowych, dychawicach oskrzelowych, rzadziej w nieŜytach przewodu pokarmowego 2. Wł. przeciwwirusowe flawonoidów (w 1 gatunku) 3. Wł. antybiotyczne irydoidów (w 1 i 2 gatunku) 4. Zewnętrznie – rany, odleŜyny, opuchnięcia, otarcie, stłuczenia, oparzenia - antybakteryjny,

antyseptyczny, regenerujący

11. Psylli semen – Nasienie płesznika FP VI Plantago psyllum – Babka płesznik (zach. Europa, Francja, takŜe Polska) Plantago indica/arcuparia – Babka piaskowa (Polska) Rodz.: Plantaginaceae – Babkowate

- 25 -

Surowcem są dojrzałe wysuszone nasiona babki płesznika oraz babki piaskowej. Zdolność pęcznienia ≥10. Pozyskiwany ze stanowisk naturalnych lub upraw.

Skład chemiczny: 1. Śluz 15% o charakterze kwaśnym – magazynowany w komórkach powłoki nasiennej skórki

− Ksyloza − Arabinoza − Mannoza − Galaktoza − Kw. galakturonowy

2. Irydoidy (aukubina) – o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym, szczególnie bakteriostatyczne i przeciwwirusowe

3. Mono- i trójterpeny – o działaniu przeciwzapalnym Zastosowanie:

1. Osłaniające 2. Zmiękczające 3. Łagodnie przeczyszczające

12. Salep tuber – Bulwa salepu, FP III Syn.: Salep radix orchidis Surowiec stanowią lekko obgotowane, następnie wysuszone bulwiaste korzenie niektórych europejskich i małoazjatyckich gatunków storczyka, jak: Orchis sp.: • Orchis mascula • Orchis morio • Orchis militaris Rodz. Orchidaceae – Storczykowate

Surowiec pochodzi z importu (Turcja, Afganistan). Skład chemiczny:

• 40 – 50% śluzu o charakterze kwaśnym − Mannoza − Glukoza − Kw. mannuronowy Zastosowanie: W postaci maceratów (kleików) wykorzystywany w nieŜytach jelit i Ŝołądka (wrzody), ostrych biegunkach,

oparzeniach przełyku ługami i kwasami jako środek osłaniający. Jest to zdecydowanie łagodniejszy środek niŜ Radix Althaeae, dlatego ma duŜe zastosowanie w pediatrii (brak innych niepoŜądanych składników).

SUROWCE Z GRUPY GUM

Gumy roślinne (liposoki) – są to patologiczne wydzieliny roślin powstające w obrębie błon komórkowych podczas ich mechanicznego uszkodzenia. W miejscu uszkodzenia wypływa lepka ciecz, która zastyga i przypomina bursztyn. DuŜą liposocznością charakteryzują się rośliny z rodziny: • Rosaceae (RóŜowate), np. drzewa czereśni, wiśni, brzoskwiń • Fabaceae (Motylkowate) Na skalę przemysłową gumy są uzyskiwane z rodziny Fabaceae.

Wł. chemiczne: • Pęcznieją w zimnej wodzie, w gorącej rozpuszczają się koloidalnie dając lepkie zawiesiny • Większa lepkość, niŜ u śluzów i pektyn, mają silne właściwości klejące

Skład chemiczny (mało poznany): − Heteropolisacharydy rozkrzewione o charakterze kwaśnym, zawierają kwasy uronowe, są bardziej kwaśne

niŜ śluzy − Cukry: galaktoza, ramnoza, arabinoza, fukoza, ksyloza, kw. galakturonowy, glukuronowy – w postaci

piranozowej

- 26 -

1. Gummi arabicum – Guma arabska, FP VI Syn.: Gummi Acaciae – Guma akacjowa Acacia senegal – Akacja senegalska Rodz.: Fabaceae - Motylkowate

Guma arabska to stwardniała na powierzchni wydzielina otrzymywana przez nacięcie pni i gałęzi drzew afrykańskich z rodzaju Acacia. Akacja senegalska to niewielkie drzewo lub krzew rośnie w Afryce (Sudan, Senegal, Abisynia). Pod koniec pory deszczowej drzewo kaleczy się – następuje wydzielenie liposoku i zastygnięcie go. Zastyga w postaci bryłek, bryłki zbiera się, oczyszcza się i pakuje.

Surowa guma akacjowa zawiera duŜą ilość składników utleniających (enzymów) - dioksydaza, peroksydaza. Do uŜytku farmaceutycznego guma nie moŜe zawierać enzymów (naleŜy unieczynnić enzymy - strącenie z alkoholem lub wielokrotne wygotowanie). Guma do uŜytku farmaceutycznego ma postać jasno-bursztynowych (słomkowo-Ŝółtych) równej wielkości bryłek (okrągłe, twarde) bez zanieczyszczeń, musi być najwyŜsza jakość. Właściwości fizyczne: Powoli rozpuszcza się w zimnej wodzie tworząc gęstą kleistą zawiesinę o słabo kwaśnym odczynie.

Składniki: 1. Polisacharyd zwany arabiną – jest to sól wapniowa, magnezowa lub potasowa kw. arabinowego. Kwas

arabinowy to rozgałęziony heteropolisacharyd zbudowany z arabinozy, ramnozy, galaktozy, kw. glukuronowego występujące w stosunku: 3:1:3:1. Zawartość arabiny ok. 80% (śluzy, cukry, zanieczyszczenia ok. 20%)

2. Enzymy utleniające – oksydaza, peroksydaza, do celów recepturowych powinno się stosować gumę pozbawioną tych enzymów. Mogą powodować utlenianie składników czynnych preparatów. Zastosowanie:

1. SłuŜy jako środek osłaniający w stanach zapalnych błon śluzowych. 2. Surowiec pomocniczy w recepturze stosowany do złagodzenia (ostrego) nieprzyjemnego smaku leku. 3. Stabilizator emulsji. 4. Środek sklejający przy produkcji tabletek i pigułek. 5. Stosowany takŜe w przemyśle papierniczym, farbiarskim, włókienniczym (nadrukowywanie na tkaniny).

2. Tragacantha – Tragakanta, FP VI Syn.: Gummi Tragacantha – Guma tragankowa Astragalus gummifer – Traganek gumodajny Rodz.: Leguminosae - Motylkowate

Surowiec stanowi zagęszczona wydzielina uzyskana z pni i gałęzi roślin róŜnych gatunków rodzaju Astragalus sp. Roślina pochodzi z Małej Azji. Są to cierniste krzewy dające gumę o konsystencji rogowej i barwie jasnoŜółtej.

Składniki: 1. Basoryna ok. 70% - jest to rozkrzewiony polisacharyd nierozpuszczalny w wodzie (pęcznieje) 2. Tragakantyna 30% - rozkrzewiony polisacharyd dobrze rozpuszczalny w wodzie. W jej skład wchodzą:

• Arabinogalaktan • Kwas tragankowy zbudowany z:

− Ksylozy − Fruktozy − Galaktozy − Kw. glukuronowego

3. Enzymy utleniające – brak lub śladowe ilości Zastosowanie:

1. Łagodny środek przeczyszczający ze względu na obecną basorynę, która silnie pęcznieje i pobudza perystaltykę jelit.

2. Jako środek wiąŜący wodę przy sporządzaniu maści beztłuszczowych, emulsji, kremów nawilŜających 3. Jako środek sklejający i poślizgowy do wyrobu tabletek, draŜetek

Śluzy mają mniejszą gęstość niŜ gumy.

- 27 -

LIPIDY – TŁUSZCZOWCE

I. TŁUSZCZE

� Proste: estry glicerolu i WKT � ZłoŜone: glicerydy kw. tłuszczowych Są to bezpostaciowe substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. WyróŜniamy tłuszcze proste i złoŜone. Tłuszcze proste to estry glicerolu z wyŜszymi kwasami tłuszczowymi. Tłuszcze złoŜone – glicerydy róŜnych kw. tłuszczowych. Tłuszcze ulegają hydrolizie kwaśnej, zasadowej i enzymatycznej rozpadając się do glicerolu i kwasów tłuszczowych.

Gdy będziemy działać zasadami to wytworzą się odpowiednie sole, czyli mydła. Proces ten zwany jest zmydlaniem tłuszczów. W woskach zamiast glicerolu występują inne alkohole wyŜsze. Właściwości fizykochemiczne: 1) Tłuszcze są w temp. pokojowej ciałami stałymi lub płynnymi – tzw. oleje tłuste 2) Są nierozpuszczalne w wodzie (wyjątek olej rycynowy), a rozpuszczalne w rozpuszczalnikach tj. eter

naftowy, benzyna, benzen, chloroform, eter etylowy 3) Tłuszcze barwią się roztworem Sudanu III na pomarańczowo - czerwono 4) Charakter tłuszczu zaleŜy teŜ od ilości wiązań podwójnych (od ilości kw. nienasyconych) 5) Oleje zawierają ich znaczną ilość, udział kwasów nienasyconych określa liczba jodowa 6) Tłuszcze łatwo ulegają utlenieniu, jełczeniu. Dlatego dodawane są do nich p/utleniacze i środki

konserwujące 7) Ulegają hydrolizie enzymatycznej pod wpływem lipazy; powstałe sole sodowe mają konsystencję mazistą,

a sole sodowe kwasów nasyconych - mydła twarde 8) Optycznie nieczynne 9) Forma cis jest częstsza niŜ trans 10) Kwasy < C8 są rzadziej składnikami glicerydów

Naturalne tłuszcze są trójglicerydami. Gliceryd prosty – tristearynian – grupy -OH są estryfikowane takimi samymi grupami. Konsystencja stała, triglicerydy kw. nienasyconych – płynne. Materiał zapasowy. Lepsze źródło energii niŜ węglowodany. 95% roślin zawiera tłuszcze. Tłuszcze gromadzone są głównie w nasionach.

Występowanie: Są to podstawowe subst. energetyczne. Występują we wszystkich komórkach roślin i zwierząt. Są teŜ

substancjami zapasowymi i gromadzą się w nasionach oleistych i owocach. Bogate w tłuszcze są, np. nasiona rącznika 60% oleju i nasiona niektórych roślin z rodz. Cruciferae (KrzyŜowe) i Leguminosae (Motylkowate).

Otrzymywanie: Oleje i tłuszcze otrzymujemy przez tłoczenie rozdrobnionych nasion w prasach hydraulicznych na zimno

lub na gorąco, np. Oleum Cacao 70%. Innym sposobem jest wygotowanie z wody lub ekstrakcja rozpuszczalnikami lipofilnymi. Tłuszcze zwierzęce są wytapiane w wysokiej temp. i po oczyszczeniu powstają tłuszcze rafinowane do celów spoŜywczych. Uwaga, glicerol moŜe przejść w akroleinę.

Skład chemiczny: • ZłoŜone mieszaniny glicerydów, w których dodatkowo występują substancje rozpuszczalne w tłuszczach.

Pozytywne znaczenie – mają w składzie witaminy A, D, E, np. tran rybi – jako środek witaminowy i olej. • Sterole – β-sitosterol, kamfesterol, fitosterol (działanie p/zapalne) • Sterole w przypadku zwierząt – cholesterol, izosterol, stigmasterol Zastosowanie: 1. Łatwo wchłaniane przez skórę – czynią ja miękką i elastyczną, działają ochronnie (wykorzystywane

w lecznictwie). Są wykorzystywane jako środki podstawowe do preparatów dermatologicznych, podłoŜa do maści, czopków, globulek.

2. Materiał wyjściowy do plastrów i roztwory podstawowe do olejów leczniczych, mazideł. 3. Oleje roślinne dodatkowo oczyszczone i wyjałowione są rozpuszczalnikami iniekcji o przedłuŜonym

działaniu. Nie mają charakteru składnika czynnego, są wykorzystywane jako substancja pomocnicza.

- 28 -

OLEUM RICINI (rącznikowy, rycynowy) – przeczyszczający OLEUM JECORIS (tran rybi) – pobudza przemianę materii OLEUM OLIVAE ( z oliwek) – Ŝółciotwórcze, w kamicy wątrobowej OLEUM CHAULMOOGRAE (czolmugrowy) – p/trądowy

Nienasycone kwasy tłuszczowe mające więcej niŜ 1 wiązanie podwójne (linolowy, linolenowy, arachidonowy) są zaliczane do grupy wit. F. Kwasy te nie są syntetyzowane przez organizm. Muszą być dostarczane z poŜywieniem. Ulegają hydrolizie enzymatycznej i powstają WKT, które są magazynowane w postaci fosfolipidów błon kom.

Kwas rycynolowy – hydroksykwas z III- rzędową grupą -OH i ze względu na jego obecność olej rącznikowy jest rozpuszczalny w alkoholu.

CH3 COOHOH

Kwas czolmugrowy – p/trądowy w krajach azjatyckich, toksyczny na prątki gruźlicy COOH

Kwas erukowy (C22 = 13) – toksyczny, obecny w oleju rzepakowym, powoduje stłuszczenie organów

miąŜszowych

CH3 COOH Kwas olejowy

CH3 COOH α - linolenowy

CH3COOH

γ - linolenowy

CH3 COOH Ostatnie trzy kwasy są niezbędne (NNKT). NNKT są konieczne do prawidłowej budowy bł. mitochondrialnych, bo biorą udział w syntezie eikozanoidów, czyli prostanoidu, tromboksanu, leukotrienu. Niedobór NNKT: zmiany skórne, kruchość naczyń, zaburzenia krąŜenia, wzrost ryzyka miaŜdŜycy. Oleje roślinne są stosowane do uzupełnienia niedoboru NNKT. Kwas γ - linolenowy (GLA) – pośredni produkt w przemianie kwasu linolenowego do dihomogammalinolenowego (DHLA) i arachidonowego (AA). DHLA jest bezpośrednim prekursorem prostaglandyn określanych mianem serii 1 i tromboksanów w serii 3. Kw. linolenowy podaje się, gdy jest upośledzona przemiana do DHLA. Źródła DHLA: mleko kobiece, pestki dyni, czerwone porzeczki.

Preparaty zawierające DHLA: przy zaburzeniach hormonalnych, schorzeń przemiany lipidów, gośćca, przewlekłym powracającym zakaŜeniom drobnoustrojami, stwardnienie rozsiane.

Prostoglandyny – prostanoidy. COOH

CH3

• Cykliczne nienasycone hydroksykwasy, dla których prekursorem jest kw. arachidonowy • Związki o charakterze hormonów związane z kwasami tłuszczowymi (arachidonowy, linolenowy) • Mają charakter hydroksykwasów (z kw. prostanowym) wzorek • W budowie prostaglandyn jest kwas cyklopentanowy, w zaleŜności od budowy pierścienia wyróŜniamy serii:

A, B, E, F

- 29 -

R2

R1

HO

HOR2

R1

O

CH3R2

R1

HO

R2

R1

O

Najaktywniejszy związek PGI2 – hamuje agregację płytek krwi, rozszerza naczynia krwionośne

O

COOH

OH

CH3

OH Tromboksan A2 – przeciwstawne działanie do PGI2

OCOOH

CH3

OH Związki te są w równowadze u ludzi zdrowych. JeŜeli przewaŜa tromboksan A2 → zmiany miaŜdŜycowe.

Leukotrien B4 – substancja sprzyjająca stanom zapalnym i powodująca skurcze oskrzeli, występuje w leukocytach. Tłuszcze ze względu na pochodzenie dzielimy na: 1. Roślinne 2. Zwierzęce Ze względu na konsystencję: 1. Tłuszcze stałe 2. Tłuszcze półstałe 3. Tłuszcze płynne

TŁUSZCZE PŁYNNE.

1. Oleje schnące Mają glicerydy kwasów tłuszczowych nienasyconych CI8 z przewagą linolowego, linolenowego, niewielkie

ilości kw. olejowego. Po rozsmarowaniu oleje wysychają, w ciągu 2-3 dni. Proces wysycania jest związany z polimeryzacją i utlenianiem NNKT. Posiadają liczbę jodową powyŜej 130, tzn. Ŝe po rozsmarowaniu oleje wysychają, w ciągu 2-3 dni. • Olej lniany – Lini oleum • Olej sojowy – Sojae oleum • Olej wiesiołkowy - Oenotherea oleum

2. Oleje półschnące Mają glicerydy mieszane ze znacznym udziałem reszty kwasów olejowego i linolowego: mniej linolowego

i nasyconych kwasów tłuszczowych. Wysychają w ciągu 10-15 dni. Liczba jadowa 90 – 130. Olej arachidowy – Arachidis oleum Olej rzepakowy – Rapae oleum Olej sezamowy – Sezami oleum Olej słonecznikowy – Melianthi oleum

- 30 -

3. Oleje niewysychające Mają glicerydy, w których dominuje reszta kwasu olejowego, mniej linolowego i nasyconych kwasów

tłuszczowych. Nie wysycha nawet kilka miesięcy. Liczba jodowa <90. Olej oliwkowy – Olivarum oleum Olej migdałowy – Amygdalarum oleum Olej rycynowy – Ricini oleum Oleje o specjalnym znaczeniu leczniczym: krokoszowy (Carthami oleum) - do 70% NNKT, stosowany w dietach zapobiegających miaŜdŜycy, wiesiołkowy (Oenotherea oleum). Surowce lecznicze: 1. Oenotherae oleum virginum – olej wiesiołkowy bezpośredniego tłoczenia, FP VI Oenotherae biennis – Wiesiołek dwuletni Oenotherae paradoxa – Wiesiołek dziwny Rodz.: Oenotheraceae - Wiesiołkowate Olej otrzymywany po przez wytłaczanie na zimno z nasion róŜnych gatunków wiesiołka. Pochodzi z terenów Azji, w Polsce Oenotherae biennis występuje na terenie całego niŜu, Oenotherae paradoxa – sporadycznie na terenie dolnego śląska. Pozyskiwany z upraw. Dwuletnie, 1 rok rozeta przyziemnych liści, 2 rok pęd. Liście naprzemianległe, wąskie. Roślina pokrojem przypomina dziewannę – liście wąskie z krótkim ogonkiem, podobne Ŝółte kwiaty. OWOC: torebka zawierająca do 230 nasion, nasienie zawiera do 20% tłuszczu.

Skład: 1. Glicerydy kwasu linolowego - do 71% 2. Glicerydy kwasu olejowego - 7% 3. Glicerydy kwasu nasyconych - 10% 4. W oleju 10% glicerydów kwasu γ - linolenowego – bezpośredni prekursor prostaglandyn Zastosowanie: 1. utrzymuje stan czynnościowy skóry 2. obniŜa ciśnienie 3. obniŜa poziom cholesterolu 4. zmniejsza drętwienie i drŜenie mięśni 5. obniŜa napięcie nerwowe 6. podwyŜsza poziom prostaglandyn 7. w kapsułkach doustnie 8. maści, emulsje

2. Lini oleum – Olej lniany, FP V Linum usitatissimum – Len zwyczajny Var vulgare forme makrosperum Rodz.: Linaceae - Lnowate Otrzymuje się przez wytłaczanie na zimno rozdrobnionych nasion lnu zwyczajnego. W przemyśle farmaceutycznym uŜywa się oleju rafinowanego. JasnoŜółty, przezroczysty płyn o LJ=170-200. Skład: 1. glicerydy kwasu linolenowego (do 65%) 2. glicerydy kwasu linolowego (do 25%) 3. glicerydy kwasu olejowego + nasycone kw. tłuszczowe (niewielkie ilości)

Zastosowanie: 1. Linimentum – w odmroŜeniach i oparzeniach, egzemach – Linimentum Calcis, Sapo kalinus, Lini Oleum. 2. Źródło kwasów linolowego i linelonowego, znanego pod nazwą witaminy F. Są stosowane w postaci maści,

kremów, w schorzeniach skóry (egzemy, poparzenia, podraŜnienia) – Linomak. 3. W przemyśle do wyrobu farb i klejów, pokostów, cerat

- 31 -

3. Arachidis oleum – Olej arachidowy, FP IV Arachidis hypogaea – Orzecha ziemna Rodz.: Fabaceae - Motylkowate

Otrzymuje się przez wytłaczanie na zimno. W przemyśle farmaceutycznym uŜywa się oleju rektyfikowanego. Pochodzenie - Ameryka Południowa (Brazylia), uprawiany w Afryce i południowej Azji. Jednoroczna, płoŜąca łodyga, charakterystyczny rozwój. Dolne kwiaty płodne (po zapyleniu nachylają się ku ziemi, dno kwiatowe wpycha słupek do ziemi i tam tworzy się owoc – strąk – 2,3 nasiona, trudnopękające), a górne bezpłodne. Owoce się wykopuje wypreparowuje się nasiona i suszy się na słońcu. • W nasionach do 50% oleju i ok. 30% substancji białkowych • Arachidis pro inectione oleum – olej arachidowy do wstrzykiwań, FP IV

Skład: Glicerydy kwasu olejowego do 70% i 20% kwasu linolowego, palmitynowego, arachidowego Zastosowanie:

Do preparatów farmaceutycznych, do oleistych płynów iniekcyjnych.

4. Rapae Oleum – olej rzepakowy, FP V Brassica napus var. oleifera – Kapusta rzepak B. rapa var oleifera – Kapusta rzepik Rodz.: Brassicaceae - KrzyŜowe Otrzymuje się przez wytłaczanie na zimno dojrzałych nasion. W przemyśle farmaceutycznym uŜywa się oleju rektyfikowanego. Szeroko uprawiane jako rośliny olejodajne do przemysłu spoŜywczego. Zawartość oleju w nasionach do 40%. Skład: Glicerydy kwasu erukowego (prowadzi do zmian wątrobowych), do 50% olejowego, linolowego, linolenowego Zastosowanie: W preparatyce aptecznej jako rozpuszczalnik substancji lipofilnych do uŜytku zewnętrznego (oleje lecznicze, maści, mazidła). Do przemysłu spoŜywczego – margaryny.

5. Amygdalarum oleum – Olej migdałowy, FP II Prunus dulcis var dulcis – Migdałowiec słodki Prunus dulcis var amare – Migdałowiec gorzki Rodzina: Rosaceae

Otrzymuje się przez wytłaczanie na zimno rozdrobnionych dojrzałych nasion. Pochodzi z Chin, hodowany w krajach nadśródziemnomorskich, Chinach, Indiach, Kalifornii. Owoce: pestkowiec z podłuŜną bruzdą, przypomina owoc moreli. Nasiona do 50% oleju tłustego.

Skład: • Glicerydy kw. olejowego do 80% • Glicerydy linolowego, palmitynowego, mirystycynowego do 20%

Zastosowanie: PodłoŜe do maści, kremów leczniczych; preparat kosmetyczny

6. Olivae Oleum – olej oliwkowy (oliwa), FP II Olea Europaea – oliwka pospolita Rodz.: Oleaceae

Wytłaczany na zimno z owocni lub całych owoców oliwki. Pochodzi z Małej Azji, uprawiana w krajach nadśródziemnomorskich, Ameryce Południowej (Kalifornii), Afryce, południowej Australii. Niewielkie 3-5 m drzewo, szarozielone liście wyglądem zbliŜone do liści wierzby. Owoc – pestkowiec podobny do małej śliwki, niedojrzałe owoce – zielone, dojrzałe - ciemne; do 40% tłuszczu zmagazynowanego w owocni. Olej z owocni i nasion są zbliŜone Pd względem składu chemicznego. Najlepszy olej oliwkowy otrzymuje się z rozdrobnionej tkanki owocni, gorszej jakości z rozdrobnionych i zmiaŜdŜonych całych owoców, ten olej zawiera zanieczyszczenia, przesącza się go przez filtr.

- 32 -

Skład: Mieszane glicerydy 1. Glicerydy kw. olejowego - 85% 2. Glicerydy kwasu palmitynowego do 15% 3. Glicerydy kwasu linolowego do 10% 4. Glicerydy kw. mirystynowego, stearynowego, skwalen

Zastosowanie: 1. śółciopędne, w kamicy wątrobowej 2. Przeczyszczająco, ułatwia przesuwanie mas kałowych 3. Osłaniający, pielęgnacyjny dla skóry niemowląt 4. Profilaktyczne działanie w zapobieganiu chorobie wieńcowej

7. Ricini Oleum – Olej rącznikowy, FP VI Syn.: Olej rycynowy Ricinus communis – Rącznik pospolity Rodz.: Euphorbiaceae - Wilczomleczowate Otrzymywany przez wytłaczanie na zimno nasion. W lecznictwie uŜywa się oczyszczony przez ogrzanie z wodą, powoduje to strącenie w postaci stałej albuminy toksycznej zwanej rycyną, która występuje w oleju w znacznej ilości. Roślina pochodzi z Indii, uprawiana w krajach Afryki, Ameryki Poł. (Argentyna, Brazylia) oraz Gruzji. W Polsce roślina ozdobna – ogródkowa. Nasiona wielkości średniej fasoli, wypukłe, błyszczące, na nich róŜnokolorowe plamki. Surowiec pochodzi z importu.

Skład: 1. 50% tłuszczu 2. ok. 80% glicerydów kw. rycynolowego, decyduje o specyficznych właściwościach fizyko-chemicznych 3. ponadto mieszanina glicerydów kwasu olejowego, linolowego, stearynowego.

Przezroczysty, bezbarwny, optycznie czynny, o duŜej lepkości, rozpuszcza się w alkoholu etylowym i rozpuszczalnikach tłuszczowych.

Zastosowanie: 1. Przeczyszczająco, doustnie w przewodzie pokarmowym, ulega hydrolizie pod wpływem lipaz, uwalnia się,

działa draŜniąco na jelita i wzmaga perystaltykę jelit 2. Stymuluje syntezę prostaglandyn 3. Pobudza porost włosów 4. W przemyśle – dodatek do smarów w silnikach szybkoobrotowych

8. Chaulmoograe oleum – Olej czaulmugrowy Hydnocarpus kurzii - Drzewo czaulmugra Rodz.: Flacourtiaceae – Strzeligłogowate Wytłaczany na zimno z jąder nasiennych. Występuje w Indiach, Chinach, Birmie. Zawartość tłuszczu w nasionach ok. 40%. Skład: Glicerydy kwasu czaulmugrowego. Działanie: Działa hamująco na rozwój prątków trądu i gruźlicy. TŁUSZCZE PÓŁSTAŁE I STAŁE

CACAO OLEUM – Olej kakaowy, FP VI Syn. Butyrum Cacao, Masło kakaowe Theobroma cacao - Kakaowiec Rodz.: Sterculiaceae – Zatwarowate/Orzesznikowate Wytłaczanie na ciepło w temp. ok. 60°C z podpraŜanych i rozdrobnionych jąder nasiennych. Wewnątrz w soczystym miąŜszu owocni 40 nasion. Mają gorzki smak, zawierają 50% tłuszczu. Zbiera się dojrzałe owoce, poddaje się fermentacji – dzięki temu łatwiej się wydobywa nasiona. Suszy się je w temperaturze otoczenia i praŜy się w temperaturze 130°C w bębnach obrotowych. W wyniku procesu fermentacji nasiona tracą gorzki

- 33 -

smak a w wyniku procesu praŜenia następuje oddzielenie łupiny nasiennej od nasienia. Z powłok nasiennych otrzymujemy teobrominę. Nasiona się rozdrabnia i wytłacza się w prasach. Upłynniony olej w temp. 60°C wlewa się do kadzi, który zastyga w temperaturze otoczenia. Ttopn.=36°C.

Skład: 1. Glicerydy kw. palmitynowego, olejowego, stearynowego, glicerydy reszt kw. olejowego i 2 reszty

stearynowego, reszty kw. olejowego i 2 cząsteczki reszt kw. palmitynowego. Z tego 60% - oleopalmitostearynianu glicerolu i 20% - oleo-2-stearynianu 2. Fitosterole: β-citosterol i stimasterol.

Zastosowanie: Wyroby czopków, globulek, maści, kremów (z uwagi na Ttopn. - jest zbliŜona do temp. ciała ludzkiego). TŁUSZCZE ZWIERZĘCE

1. Jecoris Aselli oleum – Olej wątłuszowy, FP V Syn.: Tran rybi / Tran leczniczy Otrzymywany z Gadus sp. Gadus morrhua – Dorsz atlantycki Rodz.: Gadidae

Otrzymywany przez wytapianie w niskich temp. świeŜych wątrób dorsza atlantyckiego. Za najlepszy, odpowiadający normom farmakopealnych uwaŜany jest tran norweski i szwedzki. W lecznictwie stosowany jest olej rafinowany, oczyszczony w kierunku pozbawienia kw. nasyconych. Glicerydy kwasów nasyconych łatwo krystalizują w temperaturze 0°C, oddziela się płynną pozostałość, musi być maksymalna liczba kwasów nienasyconych. Tran rybi jest przezroczystym, tłustym, Ŝółtym płynem o rybim zapachu. Ma wysoką liczbę jodową: 170. Główny producent tranu Norwegia.

Składniki: a) glicerydy nienasycone kw. tłuszczowych (olejowy, linolowy) - do 85% b) glicerydy nasycone: palmitynowy i stearynowy, witaminy z grupy A, D i E – do 15%

Olej powinien zawierać ≥800 j. wit. A i ≥80 j. wit. D3 w 1g tłuszczu Wit. A1 (Retinol)

OH

CH3

CH3CH3CH3 CH3

Witamina A – związek naleŜący do triterpenów, dla których prekursorami są karotenoidy. Niedobór:

zaburzenia wzroku, zahamowanie wzrostu, zmiany na powierzchni skóry W tranie występuje ergokalcyferol (wit. D2) i cholekalcyferol (wit. D3) Szczególnie wartościowa jest wit. D3. Witaminy z tej grupy są niezbędne w okresie rozrostu, wzmagają wchłanianie Ca i P do kości.

CH2

CH3

OH

CH3

CH3

CH3

CH3

H

H

Wzór strukturalny witaminy D2 (ergokalcyferolu)

- 34 -

CH2

OH

CH3

CH3

CH3

CH3

H

H

Wzór strukturalny witaminy D3 (cholekalcyferolu)

Zastosowanie: Tran stosowany jest wewnętrznie (źródło wit. A i D),wzmacniający. Niedobory są obecnie uzupełniane róŜnymi preparatami z wit. A i D3. Stosowany jest takŜe zewnętrznie w maściach. Jecoris Aselli unguentum jako środek w oparzeniach, odmroŜeniach i łagodząco, odleŜyny.

3. Adeps suillus – Smalec wieprzowy FP VI Syn.: Adeps suillus depuratum Sus scrofa varietas domestica Rodz.: Suidae Otrzymywany przez wytopienie w moŜliwie niskiej temp. rozdrobnionych tkanek tłuszczowych świni domowej. Znacznie lepszej jakości smalec pochodzi z tk. tłuszczowej okołojelitowej i okołonerkowej. NiŜszej jakości z tk. podskórnej. Smalec po wytopieniu odwadnia się przez ogrzewanie z bezwodnym siarczanem sodu i sączy. Po zastygnięciu smalec powinien mieć konsystencję stałą. Odwodnienie jest konieczne, gdyŜ woda w smalcu powoduje jego jełczenie. Ttopn.=38-46°C.

Składniki: 1. Triglicerydy

− kw. olejowego 45% − kw. linolowego 10% − kw. stearynowego 15% − kw. palmitynowego 25%

2. Cholesterol Zastosowanie:

Podstawa to maści. Stosowany teŜ w przyrządzaniu plastrów i mydeł. Łatwo ulega utlenieniu.

II. WOSKI.

Są to naturalne wydzieliny roślin lub zwierząt. Woski roślinne występują w postaci nalotów na powierzchni liści i owoców – chronią przed nadmiernym nasłonecznienie i wyparowaniem wody.

Woski zwierzęce mogą być wydzielinami gruczołów podskórnych (lanolina), substancjami zapasowymi (olbrot), substancjami budulcowymi (wosk pszczeli) NaleŜą do lipidów pod względem chemicznym. Woski to substancje tłuszczowe będące: • estrami wyŜszych kw. tłuszczowych (C14 – C34) i wyŜszych alkoholi alifatycznych jednowodorotlenowych

(C16 - C30). • Estrami steroli i kw. tłuszczowych oraz estry zoosteroli ( przykł. cholesterol)

Najczęściej w skład wosków wchodzą następujące kwasy: − kwas palmitynowy C16 − kwas lignocerynowy C24 − kwas cerylowy − mirycylowy obok kwasów tłuszczowych występują: − kwas ceratynowy C26 − kwas montanowy C28

- 35 -

− kwas melisynowy C30 oraz alkohole:

− alkohol etylowy CH3(CH2)14CH2OH C16OH − alkohol lignocerynowy CH3(CH2)22CH2OH C24OH − alkohol cerylowy CH3(CH2)24CH2OH C26OH − alkohol mirycylowy CH3(CH2)28CH2OH C30OH Zastosowanie: Są to produkty stałe, topliwe, topią się powyŜej 40 ºC. Bardzo trudno ulegają hydrolizie. W większości są farmakologicznie obojętne. Woski naturalne są zwykle mieszaniną kilku estrów + wolne alkohole i kw. alifatyczne i inne składniki o charakterze lipofilnym (węglowodany aromatyczne, sterole, triterpeny).

CHOLESTEROL

H

H

H

H

OH Cholesterol jest jednym z produktów pośrednich w biosyntezie m.in. glikozydów nasercowych. W skład

wosków zwierzęcych wchodzą alkohole pochodne cholesterolu. Są to produkty stałe, topliwe, topią się powyŜej 40 ºC. Bardzo trudno ulegają hydrolizie. W większości są farmakologicznie obojętne. Woski naturalne są zwykle mieszaniną kilku estrów + wolne alkohole i kw. alifatyczne i inne składniki o charakterze lipofilnym (węglowodany aromatyczne, sterole, triterpeny). Niektóre woski pochodzenia zwierzęcego są szeroko stosowane w farmacji do wyrobu maści, kremów, past. Stanowią surowce farmakopealne: • lanolina – lanolinum anhydricum – tłuszcz z wełny owczej • olbrot – Cetaceum – tłuszcz z jamy głowowej waleni • wosk pszczeli – Cera flava – wosk pszczeli • wosk biały – Cera alba – wosk pszczeli oczyszczony

Właściwości: Produkty stałe, kruche, mają szeroką temperaturę topnienia(mieszaniny),topią się w temp. ok. 40 °C,

w odróŜnieniu od tłuszczów trudno ulegają hydrolizie. Zarówno roślinne jak i zwierzęce są farmakologicznie obojętne. Lanolina ma zdolności wiązania H2O i dlatego jest dobrą postawą do maści i kremów zawierających roztwory wodne.

Zastosowanie: Do wyrobu maści, kremów, plastrów, udział w podłoŜu maści, znajduje zastosowanie wtedy, kiedy ta maść

ma wyŜszą temperaturę topnienia, bądź dłuŜej musi być wykorzystywana.

1. Cera flava – wosk Ŝółty Apis mellifica – pszczoła Rodz.: Apidae

Wosk Ŝółty otrzymujemy z plastrów woskowych wytwarzanych przez pszczoły. Stanowi on wydzielinę gruczołów znajdujących się po stronie brzusznej odwłoku owada. Wosk powstaje przed produkcją miodu. Plastry woskowe stapia się w gorącej wodzie i oczyszcza przez filtrowanie. Jest to Ŝółta masą o Ttopn.=65 °C.

Składniki: 1. mirycyna – 75% - składa się z palmitynianu mirycylu i ceratynionu mirycylu 2. alkohole mirycylowy i berylowy, ceratynowy 3. barwniki 4. sterole

Zastosowanie: Do otrzymania twardych podłoŜy maściowych oraz do wyrobu plastrów.

- 36 -

2. Cera alba – wosk biały Otrzymywany przez wybielenie na słońcu i dodanie środków utleniających (H2O2, KMnO4) wosku pszczelego Zastosowanie takie jak wosk Ŝółty.

3. Cetaceum – Olbrot (Physeter macrocephaeus) Physeter catadon – Olbrotowiec (kaszalot, wieloryb) Rodz.: Physeteridae Otrzymujemy olbrot z tłustej, ciekłej wydzieliny z głowy olbrotowca. Ssak morski 30 m długości, waga 10 ton, z grupy wielorybów (waleni), Ŝyją w Oceanie Spokojnym i Indyjskim. W głowie wieloryba są 3 zbiorniki, a w nich jest tłustawo – woskowa wydzielina o masie ok. 5 ton. Z wydzieliny tej przez oziębienie moŜna wykrystalizować do 10% olbrotu (500 kg). śeby wyjąć zawiesinę trzeba zabić zwierze, rozciąć głowę i przelać zawiesinę do zbiorników, gdzie się ją pozostawia do krystalizacji. W czasie krystalizacji wydziela się w postaci stałej surowy olbrot, reszta to olej tłusty. Surowy olbrot odsącza się i krystalizuje z alkoholem. Olbrot oczyszczony jest krystaliczną, bezbarwną, lśniącą substancją o Ttopn. = 42–50ºC. Składniki: 1. cetyna (palmitynian cetylu) – 50% 2. inne estry: laurynian, mirystynian i stearynian etylu 3. alkohole i kwasy alifatyczne w niewielkiej ilości 4. tłuszcze

Zastosowanie: Stosowany do wyrobu maści i kremów leczniczych, jako dodatek do podłoŜa. W przemyśle do otrzymania

alkoholu cetylowego.

4. Lanolinum – Lanolina, FP VI Syn.: Lanolinum anhydricum Tłuszcz z wełny, Wosk z wełny Ovis aries – owca (baran) Rodz.: Bovidae - Krętorogie (pustorogie) Lanolina jest oczyszczonym i odtłuszczonym woskiem otrzymanym z wydzieliny gruczołów łojowo – potowych owcy lub barana. Jest to tłuszcz z wełny owczej. Oczyszczenie powinno prowadzić do usunięcia kwasów tłuszczowych. Surowa wełna pokryta jest substancją tłuszczowo – woskową wydzielaną przez podskórne gruczoły. Jest to mieszanina wosków, tłuszczów, alkoholi, węglowodorów, kw. tłuszczowych.

Otrzymywanie lanoliny: Surową wełnę owczą zawierającą ok. 20% tłustej wydzieliny płucze się w zimnej wodzie (oddzielenia zanieczyszczeń). Następnie wkładamy ją do kadzi o temp. do 50 ºC, w roztworze sody i mydła szarego (zmydlenie tłuszczu) następuje hydroliza glicerydów i na powierzchni kadzi osądzają się surowe woski. Wosk zbiera się przez odwirowanie i przemywa wodą. Potem miesza się wosk z roztworem CaCl2 (związanie resztek kw. tłuszczowych) i taką lanolinę poddaje się ekstrakcji acetonem. W roztworze acetonu wosk odbarwia się węglem aktywnym i dodaje się substancji zapachowych. Po oddestylowaniu acetonu otrzymujemy Lanolinum anhydricum.

Skład: 1. złoŜona mieszanina estrów (estry wyŜszych alkoholi i wyŜszych kw. tłuszczowych i estry cyklicznych

alkoholi – cholesterolu, izocholesterolu i innych pochodnych cyklicznych z wyŜszymi kwasami tłuszczowymi)

2. wolne alkohole 3. wolne kw.tłuszczowe 4. węglowodany 5. fosfatydy – są to fosfolipidy w których dwie grupy –OH glicerolu są zestryfikowane kw. tłuszczowymi,

a trzecia grupa kwasem fosforowym, a ten jest związany z aminą. Są to składniki budujące błony komórkowe organizmu, np. lecytyna występuje w Ŝółtkach jaj i nasionach soji, w lanolinie mają właściwości emulgujące.

- 37 -

Zastosowanie: Lanolina dobrze wchłaniana jest przez skórę, wiąŜe duŜe ilości wody (podstawa dla maści, które w swoim

składzie zawierają substancje o charakterze hydrofilnym), dodaje się ją, Ŝeby otrzymać zwiększoną rozpuszczalność składników wodnych. W preparatyce stosuje się lanolinę najwyŜszej jakości o zabarwieniu matowo – Ŝółtym. W preparatyce stosuje się lanolinę uwodnioną (FP VI)- zawiera do 25% wody.

- 38 -

OLEJKI ETERYCZNE

Olejki eteryczne – fizjologiczne wydzieliny roślin złoŜone z produktów wtórnej przemiany materii (do tej pory były produkty pierwszorzędowe). Produkt wtórny nie jest niezbędny roślinie do Ŝycia, produkt pierwotny tak i wymaga specjalnych produktów syntezy.

Olejki eteryczne zwykle posiadają konsystencję płynną, oleista o charakterystycznym zapachu i ostrym smaku. Są to związki lotne, nie rozpuszczają się w wodzie.

Olejki eteryczne gromadzone są przez roślinę w róŜnych elementach: − zewnatrztkankowych: włoski wydzielnicze, gruczoły olejkowe typu Compositae (ZłoŜone), Labiatae

(Wargowe) − wewnątrzkomórkowych: -komórki olejkowe: np. Radix Valerianae -zbiorniki olejkowe: np. Herba Hyperici -przewody olejkowe:: np. rodz. Umbelliferae (Baldaszkowate) − w płatkach róŜy, jaśminu i lilaka są zawieszone w plazmie komórki skórki – są intensywnie wonne, podczas

długiego przechowywania i suszenia tracą zapach, bo olejki łatwo się uwalniają; bardziej ulatniają te składniki, które są w zewnętrznych częściach surowca. Od strony chemicznej olejki są wieloskładnikowymi mieszaninami małocząsteczkowych związków o dość

zróŜnicowanej budowie chemicznej, ale podobnych właściwościach chemicznych, najczęściej z grupy: − terpenów: monoterpeny (=1terpen), seskwiterpeny (=1,5-terpeny =3jednostki terpenu) (tzw. olejki

terpenowe) − pochodne fenylopropanu, węglowodory alifatyczne(alkany, alkeny, alkiny), laktony aromatyczne (kumaryny,

ftalidy), tzw. olejki nieterpenowe − są to związki małocząsteczkowe, lotne − obok węglowodorów występują ich tlenowe pochodne: alkohole, estry, ketony, aldehydy, tlenki i nadtlenki; − węglowodory nie mają zapachu; właściwości zapachowe są związane z obecnością tlenowych pochodnych,

głównie alkoholi, estrów, aldehydów i ketonów terpenowych. − najczęściej pochodne fenylopropanu mają charakter fenolu lub są estrami fenolu (tymol, karwakrol) − węglowodory alifatyczne, aromatyczne lub ich pochodne tlenowe − laktony aromatyczne z grupy kumaryn (6-członowe), ftalidów (5-cio członowe) − związki zawierające siarkę: estry alkilowe lub allilowe, tlenki siarki i nadtlenki siarki (izosiarkocyjanian

allilu)w olejku czosnku, cebuli, olejek gorczyczny − związki zawierające azot - pochodne kwasu antralilowego, jego estry) Właściwości chemiczne olejku definiują jego właściwości fizyczne. Olejki rozpuszczają się w rozpuszczalnikach lipofilnych: są lotne. W skład poszczególnych olejków wchodzi od kilku do kilkudziesięciu związków, ale dominuje zwykle jeden składnik. Ten składnik jest odpowiedzialny za właściwość biologiczne danego olejku. Zawartość olejku w surowcach jest róŜny od setnych części % do 15 – 18% np. Flos Caryophylli 18% - występuje w klimacie gorącym.

Skład chem. i procentowa zawartość olejku eterycznego jest zmienna i uzaleŜniona od wielu czynników: • klimatycznych • warunków ekologicznych • zawilgocenia • chemizacji • fazy rozwojowej roślin tzn.:

− w liściach, kwiatach maksymalna zawartość olejku eterycznego jest w okresie kwitnienia* − w owocach − w narządach podziemnych – początek, środek jesieni

* % zawartość olejku zaleŜy od fazy ontogenezy rośliny: dla roślin klimatu umiarkowanego max zawartość w częściach nadziemnych jest przed kwitnieniem, potem ulega obniŜeniu, np. w liściu mięty przed kwitnieniem zawartość olejku wynosi 3%, pod koniec kwitnienia juŜ 2%,

a na końcu wegetacji 1%.

- 39 -

• odmiany i rasy chemicznej rośliny • pochodzenia geograficznego surowca • czynników genetycznych i ontogenetycznych (odmiany, formy, rasy uwarunkowane genet. róŜnią się

kariotypem w obrębie jednego gatunku) • niektóre taksony róŜnią się zewnętrznie, ale moŜe wcale nie być róŜnicy w kariotypie, a moŜe być

w składzie chem.

Około 34% całej populacji roślin zawiera olejki eteryczne. Istnieje szereg rodzin zwanych rodzinami olejkowymi np.: • Compositae (ZłoŜone) • Araceae (Obrazkowate) – klimat gorący • Cupressaceae (Cyprysowate) • Lauraceae – klimat gorący • Labiatae (Wargowe) • Myrtaceae (Mirtowate) • Pinaceae (Sosnowate) • Piperaceae • Umbelliferae (Baldaszkowate)

Olejek eteryczny występuje w częściach naziemnych i podziemnych. Bardzo często olejek części naziemnej róŜni się składem od olejku w części podziemnej, u róŜy tylko w płatkach, ich występowanie jest zróŜnicowane u cynamonowca (Cynamon cejloński)– w liściach, korze, w mięcie – liście, łodygi. Głównym składnikiem kory cynamonowca jest aldehyd cynamonowy, a liści – eugenoleum. Przykładem moŜe być olejek występujący w liściach i owocach np. cytryny, pomarańczy.

W obrębie danego gat. w zaleŜności od odmian, ras chemicznych mogą występować róŜnice co do zawartości olejku i jego składnika głównego.

Przykładem występowania ras chemicznych wśród roślin olejkowych jest krwawnik pospolity. W obrębie tego gatunku występują osobniki zawierające olejek z auzlenem lub bezazulenowy.

Przykładem zaleŜności zawartości olejku od genotypu jest tatarak, np.: • Odmiana diploidalna 2% olejku • Odmiana triploidalna 3% olejku • Odmiana tetraploidalna 7% olejku

Właściwości fizyczne: • Są to związki płynne, oleiste • Zwykle lotne z parą wodną • Twrzenia =50 – 320 ºC • Bezbarwne, czasami brunatne, ciemnoniebieskie lub zielone • Gęstość poniŜej 1,000 • Nierozpuszczalne w wodzie • Rozpuszczalne w alkoholu etylowym, w rozpuszczalnikach tłuszczowych, tłuszczach

W lecznictwie wykorzystywane są wyłącznie surowce roślinne i olejek eteryczny tylko naturalny. W przemyśle perfumeryjnym i chemicznym – olejki syntetyczne.

Znaczenie: − nie uczestniczą w metabolizmie rośliny, chronią roślinę przed nadmierna transpiracją − z racji obecności w składzie olejku związków o właściwościach antyseptycznych chronią przed zakaŜeniami

bakteryjnymi i grzybiczymi − przyciągają owady zapylające

- 40 -

ZA ROŚLINY OLEKOWE UWAśA SIĘ TE, KTÓRE ZAWIERAJĄ POWYśEJ 0,01% OLEJKU Surowce olejkowe muszą mieć oznaczoną zawartość olejku, Ŝeby mogły być uŜywane w lecznictwie. Zawartość w surowcu oznacza się metodą destylacji z parą wodną w skali laboratoryjnej; słuŜą do tego specjalne szklane aparatury – aparat Deringa (3h destylacji w temp. wrzenia wody i odczytuje się zawartość w kalibrowanym odbieralniku).

Metody otrzymywania olejków eterycznych na skalę przemysłową: 1. Destylacja z parą wodną surowca roślinnego – Jest to najczęściej stosowana metoda. Wysuszony

surowiec zalewa się w kadzi z wodą, nakłada się na kadź chłodnice oziębianą płaszczem wodnym, w obiegu zamkniętym na końcu znajduje się odbieralnik. Metoda ta polega na cyrkulacji wody i pary wodnej w obiegu zamkniętym. Para wodna porywa cząsteczki olejku, a następnie skrapla się. W czasie destylacji z parą wodną olejek eteryczny zawierający w swym składzie laktazy, przy kilkugodzinnym ogrzewaniu moŜe dojść do ich rozkładu i następuje unieczynnienie biologiczne olejku. Zakwasza się, więc lekko środowisko destylacji, – co utrwala formę laktonową.

-metoda ta wykorzystuje lotność składników olejku i ich lipofilowy charakter -jest ona prosta, tania, najczęściej stosowana -jej ujemne strony: podczas destylacji pewne składniki olejku mogą ulęgać rozkładowi, np. estry ulegają częściowo hydrolizie, węglowodory seskwiterpenowe utlenieniu lub polimeryzacji, składniki o charakterze słabo lipofilnym przechodzą częściowo do wody. Zmiany te są jednak nieznaczne, nie obniŜają aktywności biol. olejku. 2. Metoda wytłaczania – Tą metodą otrzymujemy olejek z roślin cytrusowych: olejek pomarańczowy

i cytrusowy i bergamowego. Naowocnia jest rozdrabniana i przepychana przez odpowiednie walce, poddaje się sedymentacji, klaruje i odwadnia.

-składniki tych olejków są monoterpenami cyklicznymi i mogą podczas destylacji ulęgać polimeryzacji dając Ŝywicowe produkty 3. Metoda ekstrakcji -w metodzie ekstrakcji stosuje się niepolarne rozpuszczalniki: eter naftowy, benzen, enheksan i inne – waŜne Ŝeby nie pachniały -metodę tę stosuje się gdy nie moŜna otrzymać olejku metodą 1 i 2 -ekstrakcję prowadzi się w aparatach Soxhleta (zawraca wodę i pary) do estryfikacji -reekstrakcja – wypłukiwanie alkoholem etylowym (stos. do otrzymywania pomad, limen) rzadko 4. Metoda ekstrakcji tłuszczami na zimno do otrzymywania olejków eterycznych w postaci półproduktów

typu zawiesin, pomad. Metoda ta wykorzystuje tłuszcze (ich zawiesiny, woski lub tłuszcze stałe). Jako pochłaniacze: dwie tafle szklane (jedna nad drugą) smaruje się tłuszczami. Na pierwszą układa się warstwę płatków, przykrywa drugą wysmarowaną płytką i pozostawia na pewien okres – olejek dyfunduje do tłuszczu. Stosuje się ok. 30 płyt.

-tzw. maceracja na zimno -wydajność olejków et. jest niewielka -stos. do otrzymywania zawiesiny ol. et. w tłuszczach z kwiatów Tuberozy, jaśminu, róŜy (z płatków kwiatowych) NiezaleŜnie od metody otrzymywania olejek eteryczny moŜe zawierać zanieczyszczenia: fragmenty tkanek roślinnych, zanieczyszczenia z pary wodnej. Aby stosować olejki do celów leczniczych, poddaje się je oczyszczaniu:

- wtórnej destylacji z parą wodną = redestylacja – część zanieczyszczeń nie przechodzi do olejku - frakcjonowana destylacja pod zmniejszonym ciśnieniem –rektyfikacja –oddzielenie gł. skł. olejku –

interesuje nas środkowa frakcja – ją się wykorzystuje do prod. Leków - oczyszczanie przez powtórną destylację z parą wodną

Właściwości fizyko – chemiczne olejków eterycznych: 1. W temp. otoczenia (18 – 20 ºC) są to płynne, oleiste substancje. Ale w niektórych olejkach z przewagą

składników o postaci stałej po dłuŜszym staniu olejek ulega zestaleniu�wydziela się stały składnik olejku nazwany stearopten (np. mentol jest stearoptenem olejku miętowego, a anetol – olejku anyŜowego). Aby mogła się wydzielić substancja stała zawartość tego składnika musi być duŜa. W mniejszych ilościach moŜe się rozpuścić. Pozostała część po wydzieleniu stearoptenu nazywa się deopten –cz. płynna (związki pojedyncze).

- 41 -

2. Olejki są zwykle bezbarwne lub jasnoŜółte. Bywają takŜe brunatne, np. olejki tymiankowe, zawierające fenole. Olejki zawierające azuleny są niebieskie, zielone, fioletowe (Oleum Millefolis, Oleum Chamomillae)

3. Olejki odznaczają się zapachem. Zapach nadają składniki zawierające atom tlenu np. estry, alkohole 4. Mają charakter lipofilny – rozpuszczają się w ksylenie, heksanie, eterze etylowym, metanolu. Bardzo słabo

lub wcale rozpuszczają się w wodzie. 5. Olejek eteryczny bardzo szybko paruje, bo zawiera składniki bardzo lotne po nakropieniu na bibułę daje

tłusta plamę, która znika po kilku min. odróŜnienie od oleju (O. pinguia), który na bibule pozostawia nie znikającą tłustą plamę.

6. Olejki mają bardzo szerokie temp. wrzenia i wysoki współczynnik załamania światła. 7. Olejki eteryczne to mieszaniny – skręcalność optyczna jest wypadkową wszystkich skręcalności

substancji optycznie czynnych zawartych w olejku. 8. Są wraŜliwe na światło. Przechowywanie w ciemnych naczyniach, szczelnie zamkniętych. 9. Gęstość < od H2O. Są tez takie, które gęstość mają zbliŜoną do gęstości wody (=1) lub powyŜej 1

(są cięŜsze od wody, np. Oleum Caryophylli, Oleum Cinnomomi, Oleum Synapis) • Dla olejków o gęstości niŜszej od gęstości wody stosuje się metodę objętościową bezpośrednią.

Surowiec roślinny zwilŜa się przepisaną ilością H2O, zakłada się ma kolbę aparat Deringa, destyluje przez 3 h olejek. Olejek zbiera się na powierzchni wody w kalibrowanym odbieralniku Zawartość podaje się w procentach objętościowych cm3/100g (metoda I).

• Dla olejków o gęstości równej lub większej od gęstości H2O stosuje się metody pośrednie z dodatkiem metaksylenu (m – ksylenu) 0,3cm3 Składniki olejku bardzo dobrze rozpuszczają się w metaksylenie. Zmniejsza się wtedy gęstość i dalej przeprowadza się proces w aparacie Deringa (metoda II).

• Metyloksylen + H2SO4 dla korzenia omanu - Radix Inulae w czasie 3 h destylacji z parą wodną dodaje się H2SO4 (UTRWALA ON FORMĘ LAKTONOWĄ), aby nie doszło do destrukcji laktonów seskwiterpenowych (nie moŜe dojść do otwarcia laktonu) (metoda III).

Dla większości olejków eterycznych wykorzystuje się metodę destylacji z parą wodną bez dodatków innych substancji.

Właściwości biologiczne zaleŜą od składników biologicznie czynnych występujących w olejkach.

Typy działań olejków eterycznych:

1)Remedia rubefacientia – środki wywołujące miejscowe przekrwienie skóry Większa część składników olejków działa draŜniąco na skórne naczynia krwionośne. Następuje

intensywniejsze krąŜenie krwi, lepsze ukrwienie tego miejsca. Tak działa:

• Synapis aetherloeum (gorczyca biała) • Terebinthinae aetherloeum • Eucalypti aetherloeum • Olejki zawierające pinen, limonen, kamfora, borneol, cyneol

Są one wykorzystywane w chorobach reumatycznych, lumbago

2)Remedia desinficientia – środki dezynfekujące; remedia antiseptica – środki antyseptyczne (p/bakteryjne, p/wirusowe)

Są to olejki zawierające zw. Fenolowe, np. tymol, karwakrol – są to bardzo silne antyseptyki, silniejsze niŜ fenol, krezolem. NaleŜy je rozcieńczać. Tak działa np.: • Thymi aetherloeum et herba • Caryophylli aetherloeum • Salviae folium

3)Remedia antiphlogistica – środki p/zapalne do stosowania zewnętrznego i wewnętrznego. NaleŜą tu olejki zawierające azuleny, np.:

• Chamomillae aetherloeum • Millefolii herba

- 42 -

4)Remedia expectorantia – środki wykrztuśne Wywierają działanie na drogi oddechowe – wywołując efekt wydzielania śluzu w oskrzelach, co powoduje

odruch wykrztuśny. Takim działaniem charakteryzuje się bardzo wiele składników olejków, głównie: anetol, cyneol, tymol • Anisi aetheroleum et fructus • Foeniculi aetherloeum • Eucalypti aetherloeum • Thymi aetherloeum et herba

5)Remedia spasmolytica et carminativa – środki rozkurczające i wiatropędne Działanie to zachodzi w obrębie przewodu pokarmowego. Dochodzi do rozkurczenia m. gładkich przewodu

pokarmowego, jelit, dróg Ŝółciowych. Działają teŜ wiatropędnie. NaleŜą tutaj:

• Foeniculi aetheroleum et fructus • Coriandri fructus • Carvi fructus

6)Remedia cholagoga et choleretica – środki Ŝółciopędne i Ŝółciotwórcze. Takie działanie posiada Menthae piperitae aetherloeum et folium ze względu na zawartość mentolu. Poza

mentolem takie działanie wywiera takŜe borneol, pinen, ale ich działanie jest znacznie słabsze.

7)Remedia diuretica – środki moczopędne DraŜnią one kanaliki nerkowe, przez co dochodzi do wzrostu wydzielania moczu. Takie właściwości ma

większość olejków eterycznych. Substancje tak działające to: apiol, terpineol, zw. ftalidowe. Olejki to np.:

• Levistici radix (zw. ftalidowe) • Juniperi fructus (terpineol)

Mają bardzo silne działanie diuretyczne. Nie są stosowane pojedynczo, ale w mieszankach ziołowych.

8)Remedia sedativa et nervina – środki uspokajające Tego typu działanie wykazuje olejek z korzeni z kozłka lekarskiego (Valerianae radix). Działanie zaleŜy

od składników olejku, a takŜe od walepotrianów. Składniki lupuliny (Lupuli strobulus), kwiatu lawendy (Lavendulae flos), liścia melisy (cytral) (Mellisae folium) tez wywierają działanie uspokajające. 9) Remedia stomachicea (pobudzające czynność wydzielniczą Ŝołądka � łaknienie) Działają w ten sposób: Archangelicae radix, Aurantii amari pericarpium

10)Remedia corrigentia – środki korygujące (poprawiające smak i zapach) Dodaje się do złagodzenia zapachu np. olejek pomarańczowy, olejek miętowy (Citri aetherloeum, Aurantii

amari pericarpium)

Podstawowe składniki olejków eterycznych: Pod względem chemicznym olejki są wieloskładnikowymi mieszaninami małocząsteczkowych związków.

W skład olejków wchodzą:

1)Związki z grupy terpenów. Podstawową cegiełką budowy terpenoidów jest izopren

Izopren C5H8 2-metylobuta-1,3-dien Izopren to zw. łańcuchowy, bierze udział w biosyntezie terpenoidów.

- 43 -

W skład olejków wchodzą najczęściej: a) monoterpeny – 2x izopren – C10H16

Monoterpeny dzielimy na: 1)MT – ACYKLICZNE (alifatyczne) 2)MT – CYKLICZNE (pierścieniowe):

• MT – MONOCYKLICZNE (jednopierścieniowe) • MT – BICYKLICZNE (dwupierścieniowe) • MT – TRICYKLICZNE (trójpierścieniowe)

b) seskwiterpeny – 3x izopren (seskwi = półtora) C15H24 c) diterpeny (4x izopren) – spośród nich bardzo mało jest składników lotnych, bardzo rzadko wchodzą

w skład olejku, są niedestylowalne z parą wodną d) triterpeny – (6x izopren) C30H50; są to związki nielotne, ale bardzo aktywne biologicznie

Związki z grupy terpenoidów – spośród nich w olejkach najczęściej występują monoterpeny i seskwiterpeny.

2)Małocząsteczkowe zw. aromatyczne z grupy fenylopropanu, z grupy kumaryn (fenylokumaryny).

ACYKLICZNE MONOTERPENY

a) Węglowodory: C10H16 Są to związki stosunkowo nietrwałe, łatwo polimeryzujące. • Ocymen – płynny węglowodór, występuje m.in. w olejkach eterycznych bazylii

6

5 7

4

3

2

1 • Mircen – składnik olejku eterycznego chmielu zwyczajnego – Humulus Lupulus (rodz. Cannabaceae –

konopiowate), bezb. ciecz, gł. w formie β, nie ma właściwości wybiórczych.

b) Alkohole: C10H18O • Geraniol (trans)– Olejek Gerani o zapachu róŜanym występuje w olejkach stanie wolnym i w postaci

estrów. -Jest składnikiem olejku lawendowego, róŜanego, pelargoniowego (pelargenowego) obok nerolu. -Ma postać bezbarwnej cieczy -Charakterystyczny, róŜany zapach wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym oraz jako corrigentia. -B. stabilne, forma trans geraniolu > niŜ cis nerolu • Nerol (cis)– w olejkach kwiatów pomarańczy reszta jw. • Linalol – składnik olejek lawendowych oraz olejków z owoców kolendry siewnej,

o Jest to alkohol III – rzędowy. Występuje jako linalol prawo- i lewoskrętny. o Aktywny chemicznie, łatwo ulega cyklizacji do monoterpenów monocyklicznych, a takŜe izomeryzacji

do geraniolu. o Występuje w stanie wolnym lub w postaci estrów (octan linalilu). o Jest głównym składnikiem olejku lawendowego i koleandrowego (kolendrowego). o Ma charakterystyczny zapach konwalii(lewoskrętny). o UŜywany w przemyśle perfumeryjnym. o Ma postać bezbarwnej cieczy.

- 44 -

• Cytronelol – nienasycony alkohol I-rzędowy, cykliczny alkohol terpenowy, wchodzi w skład olejku róŜanego, eukaliptusowego, geraniowego. Bezbarwna ciecz o delikatnym, przyjemnym zapachu kwiatu róŜy

CH3

CH2OH

CH3 CH3

CH3

CH3 CH3

CH2OH

CH3

CH3 CH3

HOH2C

CH3 CH3

CH2

CH3 OH

Cytronelol Geraniol Nerol Linalol

c) Aldehydy: C10H16O

CH3

CHO

CH3 CH3

CH3

CHO

CH3 CH3

CH3

CHO

CH3 CH3

*

Cytral A Cytral B Cytronelal

(geranial)

Cytral - naturalny cytral jest mieszaniną izomerów geometrycznych cis- i trans. „a” – powstaje przez utlenienie geraniolu, „b” – przez utlenienie nerolu. − Właściwości tych związków związane są z grupą –CHO i wiązaniem podwójnym. Cytral w środowisku

kwaśnym ulega cyklizacji – powstają izomeryczne alkohole terpenowe. − W środ. zasadowym z acetonem daje charakterystyczne pseudojonony, a te z kolei słuŜą do syntezy

witaminy A (karotenoidów) − W duŜych ilościach występuje w olejkach rośl. egzot. − W olejkach lemongrasowych Palczatki indyjskiej (lemonki) wyst. w duŜych ilościach (ok. 80% składu) − W olejkach śródziemnomorskich rośl. europejskich zawartość mała ok. 3% − Występuje w olejku melisowym i werbenowym. − W formie niezmienionej występują w ograniczonej liczbie olejków: cytrynowym (oleum citri) i olejku z liści

melisy lekarskiej. − Ma on zapach cytrynowy. − Wykazuje pewne działanie uspokajające. − Zast. w przemyśle perfumeryjnym i spoŜywczym (aromat do ciast)

Cytronelal – acykliczny aldehyd terpenowy, bezbarwna ciecz o smaku melisy z duŜym zastosowaniem

w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym. Przykłady surowców:

1. Rosae oleum – olejek róŜany, FP II Rosa sp. Rosa gallica, R .centifolia Rosą damascena Rodz. Rosaceae

Pozyskiwany jest przez destylację z parą wodną lub ekstrakcję płatków z róŜnych gatunków Rosa, najczęściej Rosa damascena. Zawartość olejku w płatkach róŜy jest niewielka: 0,02% w płatkach. Jest to bardzo kosztowny olejkiem. Aby uzyskać 1 kg olejku trzeba przerobić 5 ton płatków róŜy.

Cechy charakterystyczne olejku: • JasnoŜółty płyn o charakterystycznym zapachu • W temp. 20 ºC zastyga = krzepnie

MoŜna teŜ dokonać ekstrakcji lotnymi rozpuszczalnikami organicznymi. Najczęściej heksanem ze świeŜych płatków kwiatowych róŜy.

Skład chemiczny Stearopteny olejku to: wyŜsze węglowodory alifatyczne krzepnące w temp. 16 stopni.

- 45 -

Oleopten: • Alkohole monoterpenowe głównie: geraniol 70%; nerol 10-15% • Estry tych dwóch alkoholi • Cytronelal 20-25%

Zastosowanie: W przeszłości stosowany w maściach i kremach jako substancja zapachowa. Obecnie szeroko stosowany w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. (Aetheroleum i oleum Rosae)

Producenci: Francja, Maroko, Bułgaria, Indie

2.Lavandulae flos – kwiat lawendy, FP VI Lavandula angustifolia (Lavandula officinalis)– Lawenda wąskolistna Rodz. Labiatae (Lamiaceae) – Wargowe

Surowcem są kwiaty lawendy lekarskiej o zawartości minimalnej olejku eterycznego 1,4%. Jest to półkrzew, bylina wiecznie zielona do 0,5 m wysokości. Liście są charakterystyczne, fioletowo zabarwione, lancetowate, krótkoogonkowe. Kwiaty niebieskofioletowe, zebrane w kłosy. Kwiaty mają specyficzny lawendowy zapach. Pochodzi z klimatu śródziemnomorskiego (Grecja, Włochy), u nas uprawiana (często wymarza, późno zakwita). RozmnaŜa się przez sadzonkowanie rośliny pierwotnie sprowadzonej.

Skład: Kwiat lawendy zawiera ok. 3% olejku eterycznego. Składniki olejku:

a) linalol 30% (olejku) 60-70% olejku b) octan linalilu (40% olejku) c) geraniol d) terpineol e) borneol, izoborneol f) kamfora

inne składniki surowca • garbniki 12% (depsydy) • antocyjany (niebieskie) • fitosterole • kw. organiczne, triterpeny Działanie i zastosowanie:

Do wewnątrz: • Działanie rozkurczające na mięśnie gładkie narządów wewn. • Wzmaga się wydzielanie soku Ŝołądkowego • Hamuje nadmierny rozwój flory bakteryjnej • Działanie uspokajające-obniŜenie progu reaktywności OUN Na zewnątrz: • W zastosowaniu zewnętrznym jako środek draŜniący skórę (rubifaciens)= przekrwienie skóry(draŜnienie

zakończeń nerwów-poszerzenie naczyń kapilarnych, w wyniku tego wzmoŜone krąŜenie, zaczerwienienie skóry)

• W postaci spirytusów lub olei (środki na odleŜyny do masowania skóry� poprawia ukrwienie) • Przetwory z kwiatów (napary i wyciągi), a takŜe olejek eteryczny stosowane są wewnętrznie we wzdęciach

i kolkach, zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego, stany zapalne górnych dróg oddechowych (sedativum, antispasmolyticum, carminativum)

• Stosowany do nacierań w chorobach reumatycznych w postaci kremów, maści, mazideł. • Rzadko doustnie, najcz. do inhalacji jako aerozol w nieŜytach górnych dróg oddech., bóle gośćcowe,

odkaŜający naskórek.

3. Coriandri fructus – owoc kolendry, FP VI Syn.: Kolendra Coriandrum sativum var. microkarpium – Kolendra siewna odmiana drobnoowocowa Rodz.: Apiaceae (Umbelliferae) - Baldaszkowate

- 46 -

Surowcem są owoce kolendry siewnej, które powinny zawierać nie mniej niŜ 2% olejku eterycznego. Kolendra to roślina jednoroczna, o płaskim kwiatostanie. Owocem jest rozłupnia nierozpadnięta na niełupki. Niełupki zrośnięte są ze sobą przez pas mechaniczny. Owoce są Ŝółtobrunatne, na powierzchni widać Ŝeberka: 10 falistych pierwotnych i 8 łukowatych, bardziej wypukłych wtórnych. Przy roztarciu liści i pędów świeŜych – nieprzyjemny, cuchnący zapach. Po wysuszeniu zapach mniej przykry. Jest to roślina występująca w rejonie Morza Śródziemnego. Uprawiana masowo na terenie Europy i Azji. W uprawie są 2 odmiany: • Wielkoowocowa • Drobnoowocowa (bogatsza w olejek)

Skład chemiczny: Jest to surowiec olejkowy a) olejek eteryczny 0,2(wielkoowocowa), 2,5% (drobnoowocowa) � (0,8-2,5%) zawierający:

• prawoskrętny =(+) linalol (80% olejku) • borneol • geraniol • α-pinen

b) flawonoidy c) olej tłusty, fitosterole d) białka, cukry e) kumaryny (skopoletyna, umbeliferon) Działanie i zastosowanie: -Działa rozkurczająco na mięśnie przewodu pokarmowego. -Ułatwia odprowadzenie gazów (wiatropędny), wzmaga łaknienie i wydzielanie soków Ŝołądkowych. -Stosowany w postaci naparów i odwarów przy kolkach jelitowych, wzdęciach, braku apetytu. -W schorzeniach układu pokarmowego oraz wątroby. Stos.: remedia spasmolyticum, carminativum. -Jest to takŜe środek przyprawowy do róŜnego rodzaju mięs, marynat. Niekiedy olejek ten stosowany jest w preparatyce farmaceutycznej jako corrigens smakowy i zapachowy.

Do otrzymywania nalewek pojedynczych i złoŜonych. Do otrzymywania olejku kolendrowego, jako jeden ze składników gorzkich mikstur.

4. Melissae folium – Liść melisy, FP VI Melissa officinalis – Melisa lekarska Rodz. Labiatae (Lamiaceae) Surowcem są liście i ulistnione szczyty pędów nadziemnych melisy lekarskiej zebrane przed kwitnieniem i zawierające 0,05% olejku eterycznego. Melisa to bylina pochodzenia śródziemnomorskiego. Liście przypominają jasnotę, miętę. Kwiaty drobne, białe lub róŜowe. Liście przy roztarciu wydzielają cytrynowy zapach. Surowiec pochodzi z uprawy krajowej. Liść ogonkowy, szeroko – jajowaty lub sercowaty, nasada zaokrąglona, szczyt tępo okrągławy, brzeg – grubo, okrągło ząbkowany, unerwienie pierzaste, wyraźna siateczka, słabe owłosienie. Budowa bifacjalna, szparki Labiatae (tylko na stronie dolnej), włoski: gruczołowe, główkowe, krótkie stoŜkowate, grubościenne

Skład chemiczny:

a) olejek eteryczny do 0,1% zawierający: • gł. cytral (30%), cytronelal (40%) • geraniol • linalol

b) garbniki skondensowane (5%) c) kw. oleanolowy, ursolowy d) związki z gr. fenolokwasów (kw. rozmarynowy – związek o charakterze depsydu kw. kawowego), karowy

Działanie i zastosowanie: • Wykorzystywany jako surowiec łagodnie uspokajający i rozkurczający • Pobudzający działalność gruczołów trawiennych • Działa p/bakteryjnie i p/wirusowo (składniki fenolokwasowe), p/zapalnie

- 47 -

• Stosowany pojedynczo lub w preparatach złoŜonych wykorzystywanych w stanach nadmiernego pobudzenia jako łagodne sedativum i jako stomachicum w zaburzeniach trawienia

• Zalecany w stanach bezsenności, gdy nie trzeba stosować barbituranów • Oddziaływuje na ośrodki podkorowe OUN

5. Citri aetheroleum – Olejek cytrynowy FP IV, VI Citrus limon – cytryna Rodz: Rutacae - Rutowate Olejek otrzymuje się przez wytłaczanie świeŜej naowocni cytryny (Ŝółtej, zewnętrznej części owocni – flavedo, część wewnętrzna – albedo). Roślina dostarcza olejku, który powinien zawierać nie mniej niŜ 3% cytralu. Ojczyzną cytryny są Indie. Ojczyzną pomarańczy są Chiny. Owoc cytryny to typowa jagoda zawierająca w części mięsistej bardzo duŜo nasion. Surowcem jest naowocnia dokładnie flavedo.

Właściwości fizyczno – chemiczne: • JasnoŜółta ciecz o szczypiącym gorzkim smaku • Przy dłuŜszym staniu w niskiej temp. wydziela się stearopten jest związek kumarynowy – limetyna (5,7 –

dimetoksykumaryna), oddziela się frakcję płynną, która stanowi olejek cytrynowy. Skład: Monoterpeny jednopierścieniowe: • limonen(50%) • felandren • pinen • kamfen • cytral (3-8%) – zapach cytrynowy Oleopten – mieszanina kilkunastu składników, wśród których dominuje limonen (80%). Charakterystycznym

składnikiem o zapachu cytrynowym jest cytral (8%) Zastosowanie: W preparatyce farmaceutycznej i jako corrigens w recepturze. Wykorzystywany w przemyśle

kosmetycznym i spoŜywczym (środek zapachowy)

MONOCYKLICZNE MONOTERPENY Są to pochodne p – mentanu (1 – metylo – 4 – izopropylocykloheksan), łatwo ulegają utlenieniu

i polimeryzacji.

a) Węglowodory C10H16: limonen; felandren; terpinen; mentadieny • Limonen - jest to związek o zapachu pomarańczy. Forma prawoskrętna jest głównym składnikiem olejków

rodziny Rutaceae: pomarańczowego (oleum Aurantii) (80%), olejku cytrynowego (oleum Citrini). Występuje równieŜ jako lewoskrętny olejkach drzew iglastych (oleum Pini silvestris; olejek jodłowy). TakŜe limonen występuje w formie racemicznej zwany dipentenem (substancja płynna, składnik uzupełniający obok form + i -. Zw. działające silnie draŜniąco na skórę, nie są wykorzystywane w lecznictwie. Limonen wykorzystuje przemysł, kosmetyczny i perfumeryjny. Właściwości antykancerogenne.

CH3

CH3 CH3 • Felandren - Są to bezbarwne płyny o selerowo-porowym zapachu. α - felandren występuje w olejkach: oleum Anisi, oleum Angelicae β - felandren występuje w olejkach roślin z rodz. Umbellifearae, w olejku eukaliptusowym (oleum Eucalypti), oleum Angelicae Optycznie czynny, występuje w odmianie prawo i lewoskrętnej. Nie posiada wybiórczego działania.

- 48 -

CH3

CH3 CH3

CH2

CH3 CH3 α - felandren β - felandren

• Terpineny - są to częste składniki olejków z róŜnych rodzin (kolendrowy, majerankowy, jałowcowy). Zapach zbliŜony do limonenu – przyprawowo-warzywny. Postać bezbarwnej cieczy. W przyrodzie wyst. zwykle α-terpinen

CH3

CH3 CH3

CH2

CH3 CH3

CH3

CH3 CH3 α-terpinen β-terpinen γ-terpinen b)Aklohole • Mentol i neomentol to dwa izomery. Mentol bardziej rozpowszechniony, występuje w olejkach w

większych ilościach. Mentol naturalny jest lewoskrętny. Otrzymywany na drodze syntetycznej lub półsyntetycznej z ketonów, jest związkiem racemicznym. Mentol to główny składnik Menthae piperitae aetheroleum (64%). W olejku mięty japońskiej ilość mentolu powyŜej 50%. Neomentol towarzyszy mentolowi, występuje w mniejszych ilościach.

CH3

CH3 CH3

OH

CH3

CH3 CH3

OH

Mentol Neomentol Przykłady surowców:

1). Mentholum – Mentol, FP VI 2 – izopropylo-5 –metylkocykloheksanol Otrzymywany przez krystalizację olejku miętowego. Olejek pozostawia się w kadziach w chłodzie na

pewien okres czasu. Odsącza się wykrystalizowany mentol od pozostałych składników. W lecznictwie uŜywany jest naturalny lewoskrętny mentolem. W przemyśle stosuje się mentol otrzymywany na drodze półsyntezy z ketonów monocyklicznych. Mentol w uŜytku farmaceutycznym stanowi w preparatach dopełnienie olejku miętowego. Spośród składników z grupy monoterpenów cyklicznych jest mało toksyczny.

Mentol naturalny jest bezbarwną substancją o charakterystycznym orzeźwiającym zapachu. Jest to związek biologicznie czynny o właściwościach: • p/zapalnych, p/grzybiczych • draŜni zakończenia nerwów czuciowych, przez co wywołuje uczucie chłodu na skórze, nie następuje

zaczerwienienie � miejscowo znieczulająco • aseptyczny • słabe działanie rozkurczające • p/świądowi, środek p/zapalny, bakteriobójczy (zewnętrznie)- w formie pudrów, maści, balsamów,

garagaryny do płukania i inhalowania Wewnętrznie stosowany jako środek Ŝółciopędny, Ŝółciotwórczy i dezynfekujący drogi Ŝółciowe. W tym

charakterze stosowany jest mentol jako jeden ze składników preparatów złoŜonych. Wchodzi w skład wielu preparatów w lekach złoŜonych.

- 49 -

• Terpineol α - terpineol jako składnik zapachowy w przemyśle perfumeryjnym. Ma zapach bzu. Jest to składnik o postaci stałej, krystaliczny. Występuje w olejkach: geraniowym i pomarańczowym, lubczykowym, cytrynowym i w ol. bodziszka. Terpineol – 4 (w pozycji 4 hrupa OH). Jest to związek o mniej sympatycznym zapachu. Postać płynna. Silnie działa diuretycznie. Występuje w olejkach: jałowcowym, majerankowym, tymiankowym

OH OH

*

α - terpineol Terpineol–4 (stały) (płynny)

c)Ketony • Menton, związek, który zwykle towarzyszy mentolowi. W olejku mięty pieprzowej ok. 13%. Zapach

podobny do mentolu. Postać płynna, biol. czynny. Działa Ŝółciotwórczo. Stosowany zewnętrznie: wykazuje znacznie słabsze uczucie chłodzenia, lecz silniejsze przekrwienie skóry. Zmniejsza perystaltykę jelit, silnie draŜni skórę. Jako izolowany składnik wchodzi w skład terpicholu. Stosowany w niedyspozycjach ukł. pokar.

CH3

CH3CH3

O

• Karwon - występuje w przyrodzie jako prawoskrętny i lewoskrętny, prawoskrętny jako składnik olejku

owocu kminku oraz olejku koprowego z rodz. Umbelliferae; Lewoskrętny występuje w mniejszych ilościach, np. w mięcie kędzierzawej. Jest to składnik płynny, o zapachu kminku. Związek biologiczne czynny o działaniu pobudzający układ nerwowy, antykancerogenny. Otrzymywany z olejków przez frakcjonowaną destylację. Stosowany w lecznictwie i przemyśle spoŜ.

CH3

CH3CH2

O

d)Tlenki i nadtlenki • Cyneol (eukaliptol) – jest to tlenek terpenowy, optycznie nieczynny, co jest związane z usztywnieniem

struktury przez mostek tlenowy. Jest on płynny, bezbarwny, zapach eukaliptusowy. Jest to związek biologicznie czynny, działa wykrztuśnie, bakteriobójczo, grzybobójczo, spazmolitycznie. Występuje w olejkach, które zawierają cykliczne monoterpeny. Szczególnie duŜo cyneolu jest w olejku eukaliptusowym, do 80% (Eucalyptus globulus, Myrtaceae), olejku rozmarynowym, piołunowym, szałwiowym. Cyneol izolowany z olejku eukaliptusowego wchodzi w skład Terpicholu (dział. rozkurczające). UŜywany jest w postaci wziewów i innych postaciach recepturowych w zapaleniu oskrzeli zapaleniach krtani i nosa. Wchodzi w skład preparatów złoŜonych odziaływujących na procesy trawienne – stos. do wew. NIE moŜe być stosowany samodzielnie w duŜych ilościach!

CH3

CH3 CH3

O

.

- 50 -

Przykłady surowców: 1) Aurantii amari pericarpium – Owocnia pomarańczy gorzkiej, FP VI

Citrus aurantium s.amara – Pomarańcza gorzka Rodz.: Rutaceae – Rutowate

Surowcem jest wysuszona owocnia dojrzałych owoców pomarańczy gorzkiej. FP IV definiuje, Ŝe surowiec powinien zawierać nie mniej niŜ 1,5% olejku eterycznego i wykazywać wskaźnik goryczy nie mniej niŜ 1000. Wskaźnik goryczy (WG) określa smak gorzki surowca. Roślina macierzysta to wiecznie zielone drzewo, ojczyzna – Indie. Owocem jest jagoda wielonasienna o wewnątrz kwaśnym miąŜszu. Brązowo-pomarańczowa naowocnia w odmianie gorzkiej. Do celów spoŜywczych hodowana jest pomarańcza słodka (Citrus aurantium subsp. sinensis) o naowocni Ŝywo – pomarańczowej.

Skład chemiczny: a) Olejek eteryczny do 2,5%

− Prawoskrętny limonen (90%) Cytral − Linalol − α - pinen − kwas antranilowy

b) Gorycze – zw. gorzkie z grupy terpenów (ok. 0,5%) – związki o charakterze laktonów triterpenowych (limolina).

c) Flawonoidy – 10% - pochodne flawanonu – hesperydyna, naryngenina� p/wolnorodnikowe, p/utleniające, w chorobach ukł. krąŜ. Flawonoidy owoców wysuszonych charakteryzują się działaniem p/wirusowym.

d) W mniejszej ilości zw. z grupy karotenoidów, pektyny i śluzy. Działanie i zastosowanie:

Surowiec aromatyczno – gorzki, pobudza wydzielanie soku Ŝołądkowego, wzmaga apetyt. Corrigens smaku i zapachu preparatów, szczególnie przeznaczonych dla dzieci. Preparaty: Aurantii amari extractum eluidum, Aurantii amari pericarpium sirupus (syrop z owocni pomarańczy gorzkiej, syn. syrop pomarańczowy), FP VI

2. Archangelicae radix – Korzeń arcydzięgla, FP VI Syn.: Radix Angelicae Angelica archangelica = Archangelica officinalis – Arcydzięgiel litwor Rodz.: Umbelliferae (Apiaceae)

Surowcem są kłącza wraz z korzeniami arcydzięgla litworu. Surowiec powinien zawierać nie mniej niŜ 0,3% olejku eterycznego. Jest to roślina 2-3 letnia. Po wydaniu owoców część nadziemna marnieje. Kwiatostan w postaci baldacha wypukłego. Owocem jest dwurozłupnia. Korzenie charakterystyczne (duŜa masą kłączy i korzeni – roślina wydajna), kłącza bulwiaste. Występuje w środkowej i zachodniej Europie. Do celów leczniczych uprawiana, surowiec zbiera się z roślin 2-letnich, uprawianych, jesienią.

Skład: a) olejek eteryczny do 1,5%, głowne składniki to:

− prawoskrętny felandren (α - felandren) wzorek − α - pinen − borneol − zw. seskwiterpenowe

b) zw. z gr. kumaryn prostych: − umbeliferon

c) furonokumaryny: − angelicyna − ksantotoksyna

d) flawonoidy e) garbniki f) fenolokwasy

Działanie i zastosowanie Pobudza czynność wydzielniczą Ŝołądka; działa spazmolitycznie (składniki kumarynowe i flawonoidowe);

słabo wiatropędne. Wykazuje działanie łagodnie uspokajające (spowodowane występowaniem związków z grupy

- 51 -

kumaryn, oddziaływają one na OUN. ObniŜając próg wraŜliwości – depresyjne działanie kumaryn na OUN). Stosowany jako remedium stomachicum i remedium sedativum. Do uŜytku zewnętrznego w nerwobólach, w bólach gośćcowych, bólach korzonków, bólach mięśniowo-stawowo-kostnych. Sam surowiec wykorzystywany w przemyśle cukierniczym, wódczanym, likierniczym.

Składnik preparatów złoŜonych, NIE stos. się go pojedynczo.

3. Folium Menthae piperitae folium – Liść mięty pieprzowej, FP VI Mentha piperita var. officinalis forma rubescens – Mięta pieprzowa Rodz.: Labiatae

Surowcem są liście i ulistnione szczyty pędów nadziemnych mięty pieprzowej, zebrane przed kwitnieniem, wysuszone w temp. 30st. Nie mniej niŜ 1,2% olejku eterycznego. Mięta to potrójny mieszaniec powstały przez skrzyŜowanie Mentha aquatica i Mentha viridis (mięta zielona). Mentha viridis to mieszaniec powstały z Mentha Longifolia i Mentha rotundifolia.

WyróŜniamy 3 odmiany mięty pieprzowej:

− Mentha piperita varietas officinalis − Mentha piperita varietas vulgaris − Mentha piperita varietas silvestris

Z tych 3 odmian najwięcej olejku jest w M. officinalis (m. lecznicza):

− forma rubecens – liście ciemnozielone, fioletowo nabiegłe nerwy − forma palescens – ma jaśniejsze zielone liście

Ten gatunek utracił moŜliwość rozmnaŜania za pomocą nasion. RozmnaŜa się go przez sadzonkowanie.

Gatunek ten słabo kwitnie, powstają namiastki nasion. RozmnaŜanie wegetatywne. Roślina charakteryzuje się bardzo silnym mentolowym zapachem. Smak początkowo piekący potem mocno chłodzący. Olejek zawiera najwięcej mentolu. Jest uprawiana. Jest to roślina wieloletnia. Wyłącznie hodowany, w stanie naturalnym nie występuje. Hodowana w Europie, Ameryce Płn., Japonii Gł. producenci: Jugosławia, Węgry, Polska Skład: a) olejek eteryczny 3% - Główne składniki olejku to L(-)mentol – występuje w stanie wolnym i w postaci estru

(do 85% olejku), mentofuran, menton b) garbniki (12%) c) flawonoidy (glikozydy poch. flawonu) d) gorycze e) fenolokwasy

Działanie i zastosowanie: Ze względu na obecność olejku eterycznego działanie:

• Ŝółciopędne, Ŝółciotwórcze (mentol) • spazmolityczne (flawonoidy) • środek antyseptyczny • pobudza czynność wydzielniczą Ŝołądka i wątroby, stosowane w zaburzeniach trawiennych, kolkach,

stanach zapalnych dróg Ŝółciowych i wątroby, miejscowo znieczulający, rozkurczający, remedia cholagoga i cholaletica.

• wywiera uczucie chłodzenia, działa na receptory zimna na skórze i błonach śluzowych • wiatropędnie – ze względu na inne składniki, w postaci odwarów, naparów • p/zapalne i ściągające – stos. w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła • do uŜytku zewn. w postaci odwarów, naparów- właściwości antyseptyczne i chłodzące mentolu • liść składnikiem wielu mieszanek ziołowych, przy skurczach spastycznych jelit • do otrzymywania, Nalewki miętowej FP VI (Menthae piperitae tincturae), a takŜe olejku miętowego

i mentolu - 4 monografie pozyskiwane z jednej rośliny.

- 52 -

4.Menthae piperitae aetheroleum – Olejek mięty pieprzowej Olejek ten otrzymujemy przez destylację z parą wodną ziela mięty pieprzowej. Surowiec powinien

zawierać nie mniej niŜ 30% nie więcej niŜ 55% wolnego mentolu. Jest to bezbarwna lub jasnoŜółta ciecz o przyjemnym, orzeźwiającym, mentolowym zapachu.

Skład chemiczny: a) lewoskrętny mentol wolny lub związany estrowo z kw. octowym lub kw. walerianowym (90%) b) ketony terpenowe - menton (10 – 20%), ketony: pulewon, piperyton c) mentofuran (2,5 – 5%) – jest to niekorzystny składnik olejku o niemiłym zapachu (duŜa jego ilość wskazuje, Ŝe surowiec został zebrany w niewłaściwej porze –końcowe stadium kwitnienia) d) W niewielkich ilościach monoterpeny bicykliczne: α - pinen, kamfen

Działanie i zastosowanie: Związane jest z obecnością mentolu. Wchodzi w skład preparatów stosowanych w schorzeniach wątrobowych i Ŝołądkowych (Gastrogan, Cholegran). Stosowany zewnętrznie jako remedium antysepticum. Składnik parafarmaceutyków jako środek aromatyzujący i antyseptyczny (odświeŜające tabletki, gumy, pasty do zębów). Jest teŜ środkiem do otrzymywania mentolu. Sam olejek nie jest stos., wchodzi w skład prep. złoŜonych (rozcieńczony). Sosowany w stanach zapalnych gardła, nosa. Maści na dermatozy i liszaje.

5. Carvi fructus – Owoc kminku, FP VI Syn.: Kminek Carum carvi – Kminek zwyczajny Umbelliferae (Apiaceae) Surowcem jest owoc kminku zwyczajnego zebrany w okresie dojrzewania i zawierający nie mniej niŜ 3,7% olejku eterycznego. Jest to roślina 2-letnia, do 80 cm wysokości. Baldachy płaskie. Owocem jest dwurozłupnia rozpadnięta na rozłupki. Owoce są łukowato wygięte. Na kaŜdej niełupce 5 Ŝeberek jaśniejszych. Występuje w klimacie umiarkowanym. W Polsce pospolity, do uŜytku leczniczego uprawiany. Surowiec ma silny zapach i piekący smak. Skład chemiczny: a) olejek eteryczny do 7%. Główne składniki olejku to: prawoskrętny karwon (50%) i lewoskrętny limonen

(40-50%). Zapach związany jest z obecnością karwonu. b) flawonoidy c) leukoantycyjanidyny

Działanie i zastosowanie: Spazmolityczne, wiatropędne, pobudza gruczoły mleczne (pobudza laktację), wzmaga wydzielanie soku

Ŝołądkowego, zaburzenia trawienia, kolka jelitowa, w skład wielu mieszanek ziołowych o działaniu przeczyszczającym i Ŝółciopędnym. Z owoców otrzymuje się olejek kminkowy-stosowany w recepturze jako środek wiatropędny. Olejek wyodrębniony z owoców stos. do aromatyzowania preparatów farmaceutycznych.

6. Anethi fructus – Owoc kopru ogrodowego Anethum graveolens – koper ogrodowy Rodz.: Umbelliferae (Apiacae) nie wyst. w FP Surowcem są dojrzałe owoce kopru ogrodowego. Jest to roślina roczna. Liście stosowane do uŜytku spoŜywczego. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Stosowana jako przyprawa aromatyczna i witaminowa (zawiera ok. 0,3% wit. C). Baldachy płaskie.

Skład: a) olejek eteryczny:

− prawoskrętny karwon 60% − felandren

b) flawonoidy c) fenolokwasy d) białko e) tłuszcze

- 53 -

Zastosowanie i działanie: Wiatropędne, spazmolityczne dla dzieci i osób starszych gdyŜ ogólna granica olejku to 4% - mniej niŜ

w kminku. Surowiec zastępczy dla kminku w przemyśle spoŜywczym i farmaceutycznym. Pobudza procesy trawienne.

7. Majoranae herba – Ziele majeranku Majorana hortensis (syn.: Origanum majorana) – Majeranek ogrodowy Rodz.: Labiatae (Lamiacaeae) Surowcem są szczyty pędów majeranku ogrodowego. Powinien być zebrany w okresie kwitnienia i zawierać nie mniej niŜ 0,5% olejku. Roślina jednoroczna, niekiedy 2 lub 3-letnia; do 50 cm wysokości; łodygi prosto wzniesione; liście naprzeciwległe, krótkoogonkowe, kształtu jajowatego; kwiaty drobne, białe lub róŜowo – liliowe, zebrane w gęste nibyokółki w kształcie główek (kupki), mieszczą się w nasadzie liści. Owocem jest rozłupnia. Roślina w naturze występująca w południowej Azjo i Europie. Od czasów greckich i rzymskich w Polsce jest uprawiania, surowiec pochodzi z krajowych upraw.

Skład chemiczny: • olejku eteryczny (do 3%), w krajach śródziemnomorskich, gł. składnikiem olejku są: α - terpineol (60%),

terpineol– 4 (do 10%), reszta to: cytral, eugenol, linalol i inne. Frakcję wspierającą działanie farmakologiczne stanowią:

• fenolokwasy (w stanie wolnym i związanym) – poch. kw. kawowego, jego depsydy lub pochodne. W największej ilości – kwas rozmarynowy = depsyd kwasu kawowego z kwasem α-hydroksykawowym. Kwas rozmarynowy posiada właściwości: p/zapalne, p/wirusowe, p/oksydacyjne. Inaktywuje te uszkodzenia pracy enzymów zmniejszając autooksydację w organizmie

• garbniki (do 10%) • flawonoidy (glikozydy pochodne flawonu) • gorycze • terpeny

Działanie i zastosowanie: - naleŜy do surowców aromatycznych, gorzkich, występują gorycze o nieustalonej budowie - działa jako: • antysepticum (p/zapalny, antyseptyczny) • w nieŜytach błony śluz. nosa zast. u dzieci) • w schorzeniach przewodu pokarmowego Ŝołądka • wiatropędne (dz. rozkurczające powodują flawonoidy)

Do wewnątrz: przywraca ruchy jelit, pobudza działanie soku Ŝołądkowego, zmniejsza nadmierną fermentację (przyprawa). Surowiec wykorzystywana jako przyprawa – nie zawiera substancji silnie działających. Majoranae unguentum – Maść majerankowa FP VI Syn. Unguentum majoranae Środek o łagodnym działaniu p/bakteryjnym stosowanym w pediatrii.

8. Eucalypti aetherloeum – Olejek eukaliptusowy, FP VI

Eucalyptus globulus – Eukaliptus gałkowy Rodz.: Myrtaceae Surowcem jest olejek otrzymany przez destylację z parą wodną liści lub ulistnionych szczytów pędów eukaliptusa. Według FP IV olejek powinien zawierać nie mniej niŜ 70% cyneolu. Eukaliptus to wiecznie zielone drzewo o charakterystycznych liściach. Są one zabarwione szarozielono i mają kształt sierpowaty, są mocno unerwione. Liście umieszczone są tak, Ŝe wędrują ze słońcem (blaszka liściowa przesuwa się w kierunku promieni słonecznych). Liście są pokarmem dla misi koala. Jest to naturalne drzewo Australii. Hodowane w płn. Afryce, południowej Europie, na Kaukazie, Krymie. W liściach jest 2-3% olejku eterycznego.

Skład: a) Główny składnik to cyneol (80%) b) Mono i bicykliczne terpeny:

− α - pinen − kamfen

- 54 -

− terpineol c) Aldehyd alifatyczne d) Alkohole alifatyczne

Do uŜytku leczniczego olejek musi być pozbawiony alkoholi i aldehydów alifatycznych, gdyŜ powodują one podraŜnienia górnych dróg oddechowych. Wygląd olejku: jest to bezbarwny lub jasnoŜółty płyn o swoistym cyneolowym zapachu i początkowo ostrym potem chłodzącym smaku.

Zastosowanie i działanie: • OdkaŜające (silne właściwości antyseptyczne) • Miejscowo znieczulające • Wykrztuśne • Najczęściej remedium expectorans, pobudza wydzielanie śluzu • W postaci inhalacji, do nacierań: maści, Ŝele, emulsje, płyn. prep. -środek draŜniący na skórę w bólach

stawowych i mięśniowych pochodzenia gośćcowego – dość silnie działający. • Wchodzi w skład gotowych preparatów jako jeden ze składników • Maść p/reumatyczna Capsiderm

10. Chenopodii herba – Ziele komosy Chenopodium ambrosioides var. anthelminthicum – Komosa piŜmowa Rodz.: Chenopodiaceae - Komosowate Surowcem są ulistnione, przekwitające szczyty pędów komosy piŜmowej, Roślina typu bylin występuje naturalnie w południowej i środkowej Ameryce. Skład: Olejek eteryczny do 2%, którego głównym składnikiem jest askarydol (85%). Wykorzystywanie lecznicze było związane z pasoŜytobójczym działaniem askarydolu. Jest to jednak zw. toksyczny, wycofano go z lecznictwa dla ludzi, stosowany w weterynarii (głownie zewnętrznie).

MONOTERPENY BICYKLICZNE a)Węglowodory: delta-3 karen; α - pinen; β - pinen; kamfen • δ-3-karen – jest to bezbarwny, ciekły węglowodór o orzeźwiającym, iglastym zapachu. Występuje

w olejkach terpentynowych, większość w olejkach z igieł roślin z rodz. Pinacae. Niekorzystny składnik tych olejków wykazuje działanie draŜniące i alergiczne.

• α - pinen – rozpowszechniony w przyrodzie. Bezbarwna ciecz o sosnowym (Ŝywicznym) zapachu. Zwykle główny składnik olejku z roślin rodz. Pinacae. W przyrodzie wyst. gł. jako (+)α-pinen. SłuŜy do otrzymywania syntetycznej kamfory i borneolu. Działa antyseptycznie (grzyby, bakt. G+ i G+) i rumieniąco.

• β - pinen – zwykle towarzyszy α - pinenowi; w mniejszych ilościach. Bezbarwna ciecz, występuje

w rodz. Pinacae. Właściwości biologiczne tak jak α - pinen. W przyrodzie wyst. gł. jako (-)β -pinen

- 55 -

α i β-pineny otrzymuje się na drodze frakcjonowanej destylacji z olejku terpentynowego. Wysoko wrzącą frakcje te wykorzystuje się w lecznictwie jako składniki preparatów: Terpichol, Terpinex w leczeniu dróg Ŝółciowych i moczowych. • Kamfen – to związek stały o postaci krystalicznej. W małych ilościach występuje w licznych olejkach.

W większej ilości w olejku jodłowym.

b)ketony:

CH3

O

CH3 CH3

OH

O

Tujon Kamfora Fenchon

• Tujon – występuje w postaci α - stereoinomerów: (-)α - tujon (forma trans) i (+)β - tujon (forma cis). α - tujon występuje w olejku tujonowym i szałwiowym (skł. niekorzystny ogranicza zastosowanie szałwi tylko do uŜytku zewn.). β - tujon w olejku piołunowym (zawiera go mało, ale oprócz tego ma gorycze), wrotyczowym (w duŜych ilościach), skł. roślin z rodziny Compositae α i β - tujon to bezbarwne ciecze o orzeźwiającym zapachu. Są to związki toksyczne. Działanie degenerujące na OUN. • Kamfora – występuje w dwóch odmianach: prawo- i lewoskrętny. W rodz. Lauraceae występuje odmiana

prawoskrętna ( /+/ kamfora), a w rodz. Compositae występuje odmiana lewoskrętna (/-/ kamfora). Jest to substancja stała, krystaliczna, łatwo sublimuje. Ma ostry, orzeźwiający zapach. Silnie draŜni skórę. Stosowana zewnętrznie do nacierań w bólach reumatycznych, neurologicznych. Kamfora syntetyczna jest optycznie nieczynna. Kamfora jest to związek biologicznie czynny stosowany w lecznictwie.

• Fenchon – zw. izomeryczny z kamforą. Występuje w większych ilościach w olejku z kopru włoskiego (prawoskrętny) i w olejku tujowym (lewoskrętny). Jest to bezbarwna ciecz o zapachu eukaliptusowo – kamforowym. Związek biologicznie czynny o działaniu (zbliŜonym do tujonów) antyseptycznym na drogi moczowe.

Przykłady surowców: 1. Camphora – Kamfora

Cinnamonium Camphora (Laurus campfora) – Cynamonowiec kamforowy Rodz.: Lauracae

Występuje naturalnie w Azji, Chinach, Japonii. Wydajność: z 30 kg drzewa kamforowego otrzymujemy 1 kg (+)kamfory. Racemiczną kamforę otrzymuje się z α i β-pinenu poprzez stadium borneolu.

Kamfora silnie draŜni skórę, wywołuje miejscowe przekrwienie( rem. rubefaciens). Ma właściwości cucące – dawniej stosowana jako środek cucący do wewnątrz (pobudzenie ośrodka oddechowego i naczynio-ruchowego); były to iniekcje doŜylne. Wywołało to oprócz w/w działania takŜe działanie toksyczne. Obecnie stosowana zewnętrznie w postaci maści, mazideł stos. w bólach reumatycznych i neurologicznych, jako środek rumieniący� moŜe prowadzić do oparzeń stąd ograniczone stosowanie u dzieci poniŜej 12lat � musi być standaryzowana zawartość kamfory. Kamfora łatwo wchłania się do wewnątrz poprzez skórę. W lecznictwie stosuje się naturalną, prawoskrętną kamforę, w przemyśle: +/- kamforę (racemat). Naturalna

- 56 -

kamfora jest stearoptenem olejku kamforowego. Olejek kamforowy otrzymujemy przez destylację z parą wodną wiórów z drzewa cynamonowca.

Roślina: Wieloletnie, wysokie drzewo, poch. naturalnie z połudn. Chin i Japonii, teŜ tam uprawiane.

W lecznictwie stosowane: olejek, maść, spirytus – muszą być lekki, występują takŜe mazidła. Camphorae spiritus FP VI (zawartość kamfory 9,0-11,0%) Camphorae unguentum FP VI (zawartość kamfory 9,0-11,0%) Oleum camphoratum FP VI (zawartość kamfory 9,5-10,5%) 2.Terebinthinae aetherooleum – Olejek terpentynowy, FP IV

Syn.: terpentyna balsamiczna, Terpentyna B – I Balsamum Terebinthinae (Balsamum Pini sylvestris) Pinus sylvestris – sosna zwyczajna Rodz. Pinacae Olejek ten otrzymywany przez destylację z parą wodną Balsamum terebinthinae – balsamu sosny zwyczajnej, pozyskiwanego w procesie Ŝywicowania pni sosny zwyczajnej. W lecznictwie stosuje się Oleum Terebinthinae rectificatum – olejek oczyszczony. Surowy olejek przemywa się 15% roztworem NaOH – wiązanie kwasów, osusza się Na2SO4, odsącza olejek i poddaje frakcjonowanej destylacji. Zbiera się tylko frakcję rosnącą w temp. 156–166 °C (frakcja B I). Na tę frakcję składają się α i β-pineny. Jest to bezbarwny lub jasnoŜółty płyn o ostrym zapachu i palącym smaku.

Skład: − α - pinen (do 96%) − β-pinen − kamfen − delta 3 karen – ilości śladowe

Olejek terpentynowy z Pinus sylvestris zawiera duŜo δ – 3 – karesu, z innych gatunków Pinus zawierają mniejsze ilości δ – 3 – karesu. Balsam pozyskiwany jest w procesie Ŝywicowania pni róŜnych gatunków sosny. Kroi się korę sosny w kształcie igiełki. Na skutek uszkodzenia tkanki roślinnej wydziela się sok, który zastyga na powietrzu. Balsam terapeutyczny kruszy się i poddaje destylacji z parą wodną => olejek terpentynowy.

Właściwości olejku terpentynowego: Bezbarwny lub jasnoŜółty płyn o ostrym zapachu i palącym smaku. 96% olejku → α – pinen, β – pinen (4%), kamen i δ – 3 – karen (niekorzystny składnik). Działanie i zastosowanie: Olejek terpentynowy dobrze wchłania się przez skórę, działa rumieniąco i antyseptycznie. α - pinen przedostaje się da naczyń podskórnych, powoduje rozszerzenie naczyń, szybsze ukrwienie. Bezpośredni bodziec to działanie draŜniące na ściany naczyń krwionośnych.

Zastosowanie: wyłącznie do stos. zewnętrznego (doustnie – silnie działające na nerki i moczopędne). Czasami do inhalacji, ale nie sam! bo draŜni śluzówkę (częściej stosuje się olejek sosnowy). Wcieranie w bólach reumatycznych.

3. Pini sylvestris aetherooleum – Olejek sosnowy, FP III

Pinus sylvestris – Sosna zwyczajna Rodz.: Pinacae Olejek otrzymywany przez destylację z parą wodną świeŜego igliwia lub młodych wierzchołków sosny zwyczajnej. Igły sosny zwyczajnej zawierają 0,5% olejku eterycznego. Bezbarwna lub jasnoŜółta ciecz o swoistym zapachu i ostrym smaku.

Skład:

a) α - pinen (ok.40%) b) limonen (ok.40%) c) 20%: β-pinen, borneol, octan borneolu i inne węglowodory monoterpenowe

Działanie i zastosowanie: Wykrztuśne, bakteriobójcze, rozkurczające, rumieniące skórę. Zewnętrznie do inhalacji w nieŜytach

górnych dróg oddechowych, dodawany do kąpieli leczniczych. Wchodzi w skład preparatów draŜniących skórę.

- 57 -

Do wewnątrz w skład preparatów wzmagających diurezę, silnie działa na nerki, ale w przeciwieństwie do terpentynowego olejku moŜe być stosowany do wewnątrz. Dodawany do preparatów o działaniu rubefaciens, Ŝółciopędnym, preparatów kosmetycznych, szamponów, mydeł.

4. Salviae folium – Liść szałwi FP VI Salvia officinalis – szałwia lekarska Rodz.: Labiatae (Lamiaceae)

Surowcem są liście i ulistnione szczyty pędów – szałwi lekarskiej zebrane przed kwitnieniem, wysuszone w temp. < 35st. zawierające nie mniej niŜ 1% olejku eterycznego.

Roślina: Jest to bylina, półkrzew do 40 cm wysoki, pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Liście są uszate, pojedyncze, krótkoogonkowe. Brzeg blaszki lekko karbowany. Obustronnie owłosiony, szary. Unerwienie pierzaste, na spodzie siateczka. Budowa bifacjalna; szparki Labiatae; włoski: gruczołowe Labiatae, główkowe, bezgłówkowe. Zapach aromatyczny, kamforowy. Liście szałwi są przed kwitnieniem lub po kwitnieniu w ramach wieloletniej uprawy. Znane są 3 podgatunki szałwi, które róŜnią się zawartością olejku eterycznego: Salvia officinalis: − subsp. Landuliflore – hiszpańska − subsp. Minor – Dalmatyńska − subsp. Major W Polsce Dalmatyńska jest hodowana na potrzeby lecznicze, ma duŜą zawartość olejku i tym samym tujonu. Skład: a) olejek eteryczne 1 – 2,5% zawierający:

− tujon (50%) − cyneol (15%) − kamfora (10%) − borneol (6%) − α i β-pinen i inne monocykliczne terpeny

b) garbniki katechinowe c) substancje gorzkie (gorzkie laktony dwuterpenowe – karnozol) d) laktony diterpenowe (pikrosąlwina) p/zapalnie e) kwasy triteprenowe (deandowy; ursolowy) f) flawonoidy pochodne apigeniny: flawogeniny (luteoliny) g) fenolokwasy

Działanie i zastosowanie: - antyseptycznie (olejek i pikrosalwina) - p/zapalnie (triterpeny) -ściągające (garbniki katechinowe)

DuŜym mankamentem jest wysoka zawartość tujonu, który działa degenerująco na OUN. Surowiec stosuje się w preparatach zespołowych, gdzie udział tujonu jest mniejszy. Szałwia jest bezpiecznie stosowana do płukanek, na czyraki (zewn.). Do wewnątrz raczej w mieszankach. Odwary i napary jako remdium antisepticum w stanach zapalnych skóry, jamy ustnej, gardła, trudno gojących się ran. -Hamuje drobne krwawienia (garbniki) -pobudza wydziel. soku Ŝołądkowego (pikrosalwina) -obniŜa poziom cukru we krwi -Ŝele, maści , nalewki (zakaŜenia nosa, płukanki j. ustnej, gardła) Remedium antyhydroticum – przeciw potliwości (flawonoidy); wewnętrznie Remedium stomachica (extractum, wewnętrznie)

SESKWITERPENY (1,5 – półtoraterpeny), 3 cząst. izoprenu. Wzór ogólny C15H24

Grupy: związki o charakterze: węglowodorów seskwiterpenowych -zwykle płynne, o charakterze acyklicznych węglowodorów, nienasycone, ich tlenowe poch. alkohole, ketony, laktony są stałe. alkoholi - o przyjemnym zapachu

- 58 -

laktonów o gorzkim smaku; laktony z grupy gwajanu ulegają podczas destylacji z para wodną przekształceniu do azulenów (z laktonu zaw. O � azulenu zawierającego tylko C i H) , działają silnie wybiórczo. Są zwykle związkami o charakterze krystalicznym, charakterystycznym zapachu. Seskwiterpeny są składnikami olejków eterycznych, Ŝywic o właściwościach lotnych, a takŜe związki nielotne. Mogą mieć strukturę łańcuchową lub cykliczną. Do seskwiterpenów zalicza się teŜ azuleny o budowie dwucyklicznej opartej na szkielecie gwajanu. Specjalne znaczenie mają laktony seskwiterpenowe o właściwościach cytostatycznych. Seskwiterpeny występują w rodzinie Compositae – jako gorycze oraz w olejkach lotnych i Ŝywicach Azuleny i proazuleny w rodz. Compositae i innych rodzinach. Oraz w grzybach. Laktony seskwiterpenowe są bardzo rozpowszechnione w rodz. Compositae.

Właściwości fizykochemiczne: 1. Seskwiterpeny są substancjami oleistymi lub stałymi 2. Są trudnolotne lub nielotne 3. Mają charakter alkoholi, ketonów lub laktonów 4. Laktony reagują z alkoholami – następuje otwarcie pierścienia laktonowego i utworzenie soli. Pod wpływem

kwasu dochodzi ponownie do zamknięcia pierścienia laktonowego 5. Seskwiterpeny rozp. się w rozpuszczalnikach organicznych 6. Azuleny są lotne z parą wodną. Mają one barwę niebieską, fioletową lub zieloną

Właściwości farmakologiczne: -p/zapalne: farnezol, bisabolol, skł. olejku rumianku -rozkurczające j.w. -wykrztuśne: alantalakton i jego poch. -p/robacze j.w. -bakterio- i cytostatyczne (niektóre rośliny w rodz. Compositae) np. knicyna (Knicus benedictus- ziele drapacza lekarskiego), wernolepina (vernonia-rodzaj, rodz. Compositae) -pobudzanie wydziel. grucz. trawien. – laktony seskw. o gorzkim smaku

Biologicznie czynne seskwiterpeny:

• Farnezol – Jest to ciecz o przyjemnym, korzennym zapachu. Występuje w olejku eterycznym kwiatostanu lipy. Inflorescentia liliae oraz olejku pomarańczowym. Ma właściwości uspokajające i rozkurczające.

CH3

CH3

OHCH3 CH3 • α - bisabolol – płynny składnik olejku rumiankowego (rumianek pospolity Matricaria Chamomilla)

o charakterze III rzędowego alkoholu. Działanie p/zapalne, spazmolityczne. CH3

CH3

CH3

CH3

OH

• Alantolakton – Jest to związek krystaliczny C15H20O2. Występuje w duŜych ilościach w olejku omanu

wielkiego (Inula helenium). Działanie p/zapalne i wykrztuśne, p/robacze.

CH3

CH3

O

CH2

O

• α i β kariofilen – Związki szeroko występujące w przyrodzie. α - kariofilen jest monocykliczny

a β - kariofilen jest dwucykliczny. Występują m.in. w olejku goździkowym Oleum Caryophylli, tatarakowym. Słabe właściwości spazmolityczne, antykancerogenne.

- 59 -

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

CH2

CH3

CH3

α - kariofilen β - kariofilen

• Azaron (pochodna fenylopropanu), α - azaron (cis) jest składnikiem olejku kłączy tataraku; działa uspokajająco na OUN. β - azaron (trans) występuje w olejku kłączy kopytnika pospolitego. Działa bakteriostatycznie i bronchospazmolitycznie (rozkurcza i pobudza wydzielanie śluzu).

CH3

OCH3

CH3

CH3

O

1. Inulae radix – korzeń omanu, FP IV Syn.: Radix Helenii Inula helenium – Oman wielki Rodz.: Compositae Surowcem są podziemne narządy (kłącze+korzeń) zebrane jesienią, powinien zawierać nie mniej niŜ 1,8% olejku eterycznego, który powinien być oznaczony metodą III z dodatkiem H2SO4 (stabilizator laktonów). Oman to wielka, wieloletnia roślina zielna występująca w Europie i Azji Środkowej. Zbiór z uprawy w 2 –3 roku wegetacji. Koszyczki są duŜe, Ŝółto zabarwione. Liście duŜe, siedzące. Kłącze i korzenie są grube, barwy Ŝółto – szarobrunatnej. Zapach aromatyczny. Smak gorzki. Surowiec twardy, rogowy, trudno łamliwy. Skład chemiczny: 1) olejek eteryczny (do 3%) zawiera: − laktony seskwiterpenowe z grupy eudesmanu (=endesmanolidy): alantolakton i jego pochodne zwane

kamforą alantonową –bo w płynnym olejku są stałe − zw. grupy seskwiterpenów: o charakterze węglowodorów, alkoholi, kwasów 2) inulina 40% 3) triterpeny

Działanie i zastosowanie: (warunkują laktony seskwit.) Wykrztuśne i p/robacze. Gorzki smak, pobudza wydzielanie soku Ŝołądkowego i Ŝółci. Remedium

expectorans w chorobach dróg oddechowych, w nieŜytach Ŝołądka i dróg Ŝółciowych (niekiedy), wzdęciach, braku łaknienia. Słabe działanie antyseptyczne w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła w postaci naparów.

2. Calami rhizoma – kłącze tataraku, FP IV Syn.:tatarak Acorus calamus – Tatarak zwyczajny Rodz.: Araceae – Obrazkowate Surowiec zebrany latem, powinien zawierać nie mniej niŜ 2,5% olejku eterycznego. Jest to roślina zielna, pochodzi z Azji wsch., powszechna w Europie i Azji. Jest to roślina bagienna (aerenchyma), ma szablaste liście i charakterystyczny zapach. Pozyskiwana ze stanu naturalnego. Występują 3 formy (odmiany) róŜniące się liczbą chromosomów i zawartością olejku eterycznego: Diploidalna 2n var americanus – do 2,5% olejku (Ameryka) Triploidalna 3n var alacamus – do 3% olejku (Europa) Tetraploidalna 4n var spurius – do 7% olejku (Azja) W Polsce występuje głównie odmiana triploidalna, bezpłodna. RozmnaŜa się ona przez kłącze (wegetatywnie). Kłącze jest grube z licznymi bliznami po liściach i korzeniach przybyszowych. Skład: 1. olejek eteryczny (średnio 3%) zawierający: ok.10% α i β - azaron; mono i bicykliczne związki

seskwiterpenowe z grupy węglowodorów; α i β - kariofilen; alkohole i spiroketony; monoterpeny bicykliczne; α - pinen, kamfen

- 60 -

2. gorycze o niewyjaśnionej budowie 3. garbniki 4. śluzy 5. skrobia

Działanie i zastosowanie: Środek aromatyczno-gorzki. Olejek i gorycze pobudzają czynność wydzielniczą Ŝołądka, rozkurczają

mięśnie gładkie jelit, działanie wiatropędne. Ze względu na dominację azaronów: antyseptyczne, uspokajające. Napar, odwar, olejek stosowane wewnętrznie w bólach brzucha, kolkach, chorobach Ŝołądka, ch. wrzodowej Ŝołądka i dwunastnicy. Zewnętrznie w chorobach skóry, jamy ustnej, dziąseł, gardła, do zwalczania łupieŜu i łojotoku, pielęgnacji skóry owłosionej.

Wyciągi wchodzą w skład leków złoŜonych stos. w ch. przewodu pokar. i leków przetworzonych (np. olejek kolenol, nalewki lub wyciągi płynne). Mieszanki i preparaty do włosów.

Nie zawiera substancji toksycznych. Tani i łatwy w przeróbce.

3. Juniperi fructus – Szyszkojagoda jałowca, FP VI Syn.Bacca Juniperi, Owoc jałowca Juniperus communis – jałowiec pospolity Rodz. Cupressaceae (Cyprysowate) Surowcem są dojrzałe szyszkojagody zawierające nie mniej niŜ 1% olejku eterycznego. Jałowiec to pospolity krzew iglasty występujący na terenach suchych, piaszczystych i słonecznych na całej półkuli północnej. MoŜe być hodowany w ogródkach na skalniakach jako roślina ozdobna. Zbiera się ze stanu naturalnego surowiec późną jesienią lub na początku zimy. Ma przyjemny Ŝywiczny zapach. Owoce to szyszkojagody, kuliste, u nasady opatrzone krótką szypułką z zachowanymi podsadkami. Na szczycie widoczna trójdzielna bruzda (po zrośnięciu 3 owocolistków). Powierzchnia owocu gładka, błyszcząca, barwy ciemnofioletowej z szarym zcierającym się nalotem. W owocni wewnętrznej są 3 trójkanciaste, twarde nasiona, do których przylegają jajowate zbiorniki olejkowe (wrastają silnie w łupinę nasienną). Po wysuszeniu surowiec ma balsamiczny zapach i słodkawo specyficzny smak. Skład: 1) olejek eteryczny 2% zawierający:

− mono i bicykliczne monoterpeny: α i β - pinen, kamfen, limonen, terpineol – 4 − seskwiterpeny (węglowodory: alkohole) np. kariofilen i kadinen

2) garbniki do 5% 3) flawonoidy 4) leukoantocyjanidyny 5) do 8% Ŝywicy z diterpenowych kw. Ŝywicznych 6) zw. goryczowe 7) cukier inwertowany 30%

Działanie i zastosowanie: Moczopędny. Saluretyczny: zwiększone wydzielanie jonów Na+ i K+ z moczem – głównie odpowiedzialny jest

za to terpineol–4. Pobudza czynność wydzielniczą wątroby i Ŝołądka, hamuje nadmierną fermentację w jelitach. Olejek draŜni skórę, rumieniący i bakteriobójczy, w schorzeniach nerek i wątroby. Po długim stosowaniu działa zbyt silnie na nerki => stany zapalne kłębuszków nerkowych. LAKTONY SESKWITERPENOWE TYPU GWAJANU. GWAJANOLINY – AZULENY

Występują w roślinach w postaci proazulenów, tj. laktonów seskwiterpenowych z grupy gwajanu – gwajanolidów. Azuleny powstają z nielotnych proazulenów w czasie destylacji z parą wodną surowca roślinnego. Proazuleny typu gwajanolidu – substancje stałe, bezbarwne, nie gorzkie. Właściwości przeciwzapalne. Od strony chemicznej są węglowodorami nienasyconymi o szkielecie gwajanu, tzn. 5 i 6 członowy układ dwóch skondensowanych pierścienie róŜnią się podstawkami np. grupa –CH3, -CH2 i inne. Podst. związkiem jest chamazulen (pierścień cyklopentatrienu skondensowany z pierścieniem cyklopentadienu) – niebieski azulen, który powstaje ze swego prekursora matrycyny. Barwę nadają mu podwójne wiązania. Chamazulen występuje w surowcach proazulenowych. Ma właściwości p/zapalne. Jest

- 61 -

substancją krystaliczną, niebieską. W olejkach jego pochodne alkilowe (metylowe, etylowe, izopropylowe) o właściwościach: -zw. stałe o niskiej temp top. -lotne z parą wodną -charkt. barwa: niebieskie, zielone, czerwone, fioletowe -dzięki nim olejki zyskują barwę

CH3

CH3

CH3 1. Anthodium Chamomillae – Koszyczek rumianku FP VI

Syn.: Rumianek Matricaria chamomilla (Chamomilla recutita, Matricaria recutita) – Rumianek pospolity Rodz.: Compositae (Asteracae) Surowcem są koszyczki rumianku zebrane w początkowym okresie kwitnienia zawierające nie mniej niŜ 0,4% olejku eterycznego o silnym działaniu, kwiaty rurkowate ≥ 1%, Jest to roślina jednoroczna, zielna. Zbiór surowca ze stanowisk naturalnych i uprawy.

Listki okrywy koszyczka (20-30) ułoŜone dachówkowato w 3 okółki; pusty osadnik kwiatowy (dno kwiatowe); języczkowate kwiaty Ŝeńskie (brzeŜne, 18) - korona biała zakończona 3 ząbkami, a w dole tworzy maleńką rurkę; wewnątrz koszyczki Ŝółte, rurkowate kwiaty obupłciowe, korona dzwonkowo rozszerzona, zakończ.5 ząbkami, 1 słup., 5 pręcików; włoski gruczołowe Compositae (cz. rurkowa kwiatów i na listkach okrywających), na pow. wklęsłej str. zaląŜni są drabinkowato ułoŜone, ześluzowaciałe kom. skórki. Skład: 1. olejek eteryczny ( do 1,5%) 2. flawonoidy (glikozydy apigeniny, kwercytyny, luteoliny, patuletyny) 3. kumaryny (umbeliferon) 4. śluzy ( do 17%) Skład olejku eterycznego: • seskwiterpeny tj.:

− α - bisabolol i jego tlenki (50%) − chamazulen (do 25%) − kadinen − farmezen − β - bisabolol

• zw. poliacetylenowe ( N-in-dicykloeter = spirocykliczny eter) – (do 10%olejku) działanie p/zapalne, spazmolityczne Działanie i zastosowanie: − P/zapalne => bisabolol, dicykloeter, chamazulen − Spazmolityczne => N’, N – dicykloeter, flawonoidy, kumaryny − Wewnętrznie w skurczach przewodu pokarmowego i stanach zapalnych pęcherza, kłębków nerkowych. − Zewnętrznie – w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do kąpieli leczniczych, częsty składnik

dopełniający mieszanek ziołowych, granulatów, składnik leków p/wrzodowych, preparaty wodne szeroko stosowane w pediatrii.

− Okłady- zapalenie spojówek, irygacja –stany zapalne pochwy

2. Millefolii herba – Ziele krwawnika, FP VI Achillea millefolium – Krwawnik pospolity Rodz.: Compositae (Asteracae)

- 62 -

Surowcem jest ziele krwawnika zebrane w początkowym okresie kwitnienia, zawierające nie mniej niŜ 0,2% olejku. Krwawnik to niewielka bylina klimatu umiarkowanego, ma charakterystyczne ulistnienie i kwiaty. Występuje w kilku podgatunkach, odmian i form. Zbierany jest ze stanu naturalnego. Łodyga podłuŜnie bruzdowana, kwiatostany szczytowe baldachogrono (koszyczki); koszyczki - Ŝółtozielone listki okrywy mają brunatne, błoniaste obrzeŜa; kwiaty Ŝeńskie – języczkowate białe, w zewn. pięciociokwiatowym okółku; kwiaty obupłciowe rurkowate, Ŝółte w środku. Całe ziele owłosione.

Skład: 1) olejek eteryczny (0,5%) zawierający: − chamazulen 40% (po destylacji z parą wodną) powst. z matrycyny, millefoliny, achillicyny − achillicyna – proazulen, dający chamazulen

O

OH

OC

O

CH3

CH3O

CH3

− matrycyna − millefolina − monoterpeny i seskwiterpeny 10%; α - pinen, borneol, cyneol, kariofilen 2) subst.gorzka achillina, która przy rozpadzie daje cyjanowodór i aldehyd benzoesowy 5. flawonoidy (glikozydy apigeniny, luteoliny, izoramnetyny) 3) garbniki 3% 4) zw.azotowe, fitosterole, węglowodany, białka

Działanie i zastosowanie: − p/zapalne – olejek, azuleny, garbniki, białka, węglowodany − rozkurczające na m. gładkie – flawonoidy − pobudza wydzielanie soków trawiennych – subst. goryczowe: achellina (rozpada się do benzaldehydu i HCN) − p/krwotoczne – hemostaticum

Zastosowanie -w nieŜytach przewodu pokarmowego, w zaburzeniach trawiennych, w schorzeniach wątroby, (remedia stomachica) -zewn. jako środek p/zapalny w schorzeniach jamy ustnej, gardła (remedia antiflogistica), -w stanach zapalnych skóry, owrzodzeniach Ŝylakowatych -jako środek hamujący drobne krwawienia (rem. homeostaticum), w skład wielu mieszanek oraz ziołowych granulatów.

3. Anthemidis anthodium – Koszyczek rumianku szlachetnego, FP III

Syn.: Koszyczek rumianku rzymskiego Anthemis nobilis – Rumian szlachetny Rodz: Compositae (Asteracae) Surowcem są koszyczki zebrane w początkowym okresie kwitnienia, zawierające min. 0,5% olejku eterycznego. Jest to roślina śródziemnomorska, uprawiana w klimacie umiarkowanym (środkowa Europa).Bylina, płoŜące łodygi, koszyczki złoŜ. z białych języczkowatych kwiatów, brak rurkowatych obupłciowych. Nie daje nasion. RozmnaŜanie przez sadzonkowanie rozłogów i dolnych pędów.

Skład: 1) olejek eteryczny (do 2%) zawierający:

− chamazulen − seskwiterpeny (farnezen) − estry kwasów organicznych (20-30%) izomasłowego – działanie niepoŜądane

2) flawonoidy – glikozydy apigeniny 3) kumaryny 4) poliacetyleny 5) triterpeny

- 63 -

Działanie i zastosowanie: Podobne jak rumianku pospolitego.

Monoterpeny i seskwiterpeny to związki z grupy terpenoidów. Były opisane do tej pory. 1) Były to związki z grupy terpenoidów 2) Małocząsteczkowe związki aromatyczne z grupy fenylopropanu kumaryn.

POCHODNE FENYLOPROPANU

1. POCHODNE IZOPROPYLOBENZENU (fenyloizopropenu) 1)arylowe pochodne izopropylu

CH3 CH3 2)arylowe pochodne allilu

CH

CH2 3)arylowe pochodne propenylu

CH

CH3 Ad.1 a) Tymol – grupa -OH w pozycji C3 (3 – hydroksy – p – cymen). Jest to substancja stała. Właściwości

dezynfekujące oraz p/robacze.

CH3 CH3

OH

CH3

b) Karwakrol – grupa -OH w pozycji C2 (2 – hydroksy – p – cymen). Substancja płynna. Stereoizomer

tymolu (podobne właściwości farmakologiczne, róŜne wł. fizyczne)

CH3 CH3

CH3

OH

Obydwa związki powstają z para-cymenu, są to zw. fenolowe mają silne działanie antyseptyczne

(tzn. bakterio- i grzybobójcze), znaczenie silniejsze niŜ fenol, a mniej toksyczne. Wykrztuśne, działanie sekretomotoryczne (pobudzenie wydzielania śluzu oskrzelowego). W duŜych dawkach zabijają pasoŜyty jelitowe.

1. Thymi herba - Ziele tymianku, FP VI Thymus vulgaris -Tymianek zwyczajny Rodz.: Labiatae (Lamiaceae)

- 64 -

Surowiec - kwitnące wierzchołki pędów - powinien zawierac >1% olejku eterycznego. Roślina macierzysta występuje w stanie naturalnym w rejonie basenu Morza Śródziemnego. Tymianek to bylina, krzewinka. Surowiec (szczytowe części rośliny) pozyskuje się z upraw. Ma przyjemny charakterystyczny zapach. Liście – lancetowate do jajowatych, krótkoogonkowe lub siędzące, całobrzegie o podwiniętych brzegach Łodyga – czterokanciasta, owłosiona. Kwiaty-groniaste kwiatostany krótkoszypułkowe, zielonkawy rurkowaty, dwuwargowy kielich, rózowo-fioletowa dwuwargowa korona i 4 pręciki dwusilne. Budowa bifacjalna, szparki Labiatae. Włoski: stoŜkowate, gruczołowe Labiatae, wł. kolankowate.

Skład: • Olejek eteryczny do 2,5% w krajach ciepłych nawet do 5%. Skład olejku: tymol (substancja krystaliczna),

karwakrol (substancja płynna) do 50% olejku. Są róŜne rasy chemiczne róŜniące się stosunkiem ilości tymolu do karwakrolu i o róŜnej gęstości eter

metylowy tymolu, p-cymen, linalol, borneol i jego octan, cyneol, kariofilen. Skład procentowy olejku jest zmienny

• garbniki 10% • zw. flawonoidowe (glikozydy apigeniny i luteoliny) • kw. triterpenowe • fenolokwasy • substancje goryczowe

Działanie i zastosowanie: • dezynfekujące(antyseptyczne), przeciwrobacze -tymol, karwakrol • wykrztuśne: tymol, karwakrol • rozkurczające (flawonoidy) • ułatwiają odkasływanie

Stosuje się wewnętrznie i zewnętrznie jako: Remedium antisepticum i Remedium expectorum.

1a.Thymi aetheroleum - olejek tymiankowy, FP VI Otrzymany na drodze destylacji z parą wodną świeŜego ziela tymianku zebranego w okresie kwitnienia.

Powinien zawierać 20-45% związków fenolowych obliczonych jako suma tymolu i karwakrolu. Olejek jest brunatną, aromatyczna cieczą o gorzkim smaku.

Działanie: Działa wykrztuśnie, antyseptycznie i rumieniąco. Przy podaniu doustnym silnie draŜni błonę śluzową

Ŝołądka i wywołuje przekrwienie. Nie stosuje się pojedynczo, zawsze olejek tymiankowy stosowany jest w preparatach jest w preparatach złoŜonych stosowanych do wewnątrz. Działa hamująco na rozwój bakterii, droŜdŜaków i grzybów pasoŜytniczych. Roztwory do płukania jamy ustnej, gardła, do przemywań skóry i owrzodzeń troficznych wywołanych bakteriami i grzybami. Stosowany jako rubifacjens do preparatów złoŜonych.

1b. Thymi extractum fluidum – wyciąg tymiankowy płynny. FP VI

Właściwości: p/kaszlowy 1c. Thymi sirupus compositus – syrop tymiankowy złoŜony, FP VI 2. Serpylli herba – Ziele macierzanki, FP III

Thymus serpyllum- Macierzanka piaskowa Rodz.: Labiatae(Lamiaceae)

Surowcem są kwitnące ulistnione pędy zawierające min. 0,4% olejku eterycznego. Gatunek zbiorowy, liczne podgatunki róŜne morfologicznie i chemicznie. Olejek eteryczny z dominacja tymolu i karwakrolu. Macierzanka jest mniejszą krzewinką do 15 cm, łodygi pełzające, tworzy niskie kępy, kwiaty róŜowo- fioletowe. Roślina występuje w całej Europie, północnej i środkowej Azji, Afryce, Ameryce Pn. Lubi stanowiska suche i słoneczne. Występuje dość często.

Skład: • olejek eteryczny do 0,6% zawiera tymol i karwakrol z przewaga karwakrolu. Poza tym linalol, p-cymen,

borneol, geraniol, terpineol

- 65 -

• garbniki 7% • kwasy triterpenowe: oleanolowy i ursolowy • flawonoidy (glikozydy luteoliny, apigeniny) • saponiny

Działanie: Antyseptyczne i wykrztuśne, stosowany w mieszankach ziołowych, w postaci naparów, w nieŜytach górnych

dróg oddechowych.

2.POCHODNE ARYLOWE ALLILU I PROPENYLU

1.Aldehyd cynamonowy Ttopn. 33°C Ciało stałe Tworzy 2 izomery: formy cis i trans (forma trans przewaŜa nad formą cis-śladowe ilości) śółta ciecz, zapach cynamonu, smak piekąco-słodki

O

Występowanie jako gł. składnik: • olejku z kory cynamonowca cejlońskiego (właściwego) (70%) • olejku cynamonowca kasjowego (90%) gat. Cinnamonum casja

Działanie: • pobudzające wydzielanie soku Ŝołądkowego • corrigens smakowy i zapachowy • w przemyśle spoŜywczym – cynamon

2.Eugenol

CH2

OCH3

OH

Twrzenia 234 – 252°C, izoeugenol - arylowa pochodna Ciecz bezbarwna lub jasnoŜółta, brunatniejąca pod wpływem światła, zapach goździków, szczypiący smak

Występowanie: • olejek goździkowy; • olejek cynamonowy z liści cynamonowca cejlońskiego • olejek bazyliowy

Działanie: Stosowany w lecznictwie stomatologicznym, środek antyseptyczny do płukania jamy ustnej, samodzielny związek! Preparaty: Eugenolum: lek do odkaŜania kanałów zębowych 3.Anetol

CH3

OCH3

- 66 -

Temp. wrzenia 232-234 °C Jest to subst. stała, krystaliczna Formy cis, trans, w przyrodzie jako izomer trans. Swoisty anetolowy zapach, słodki smak. Łatwo się utlenia do aldehydu anyŜowego oraz łatwo polimeryzuje do dianetolu.

Występowanie: W roślinach z rodz. Umbeliferae, Pimpinella anisum (ol. anyŜowy), Foeniculum vulgare (ol. kopru włoskiego),

Ilicum veum – AnyŜ gwiaździsty. Zastosowanie: Stosowany jest tylko sam, wyizolowany z olejku anetol (przez wymraŜanie go z olejku). Działanie

wykrztuśne, związek optycznie czynny.

4.Izoanetol (metylochawikol) Bezbarwna ciecz, o słodkim zapachu, nie posiada słodkiego smaku.

CH2

OCH3

5.Apiol

H3CO

O

O

OCH3

CH2 Bezbarwna, krystaliczna substancja, temperatura topnienia=292°C, zapach pietruszki (z korzeni i nasion),

główny składnik olejku pietruszkowego. Działanie:

Diuretyczne, hipotensyjne, przy większych ilościach działanie toksyczne.

6.Azaron W przyrodzie jako α-azaron, czyli trans (IZOAZARON) i β - azaron czyli cis.

OCH3

H3CO

OCH3

CH3

7.Izoazaron - substancja krystaliczna, o Ttopn. = 62°C, główny składnik olejku kopytnika (Azarum europaeum). Ma właściwości bakteriobójcze, sekretolityczne (pobudza sekrecję grucz. oskrzel.) i bronchospazmolityczne. W małych dawkach działa wykrztuśnie, w duŜych dawkach działa wymiotnie.

Cis – azaron – Ŝółty, oleisty produkt, występujący w olejku tataraku, Działanie uspokajające.

OCH3

H3CO

OCH3

CH3

1.Cinnamoni ceylanici cortex – Kora cynamonowca, FP III Cinnamonum ceylonicum – cynamonowiec cejloński Rodz.: Lauracae – Wawrzynowate

- 67 -

Surowiec to młoda kora zawierająca nie mniej niŜ 2% olejku eterycznego. Jest to niewielkie drzewo pochodzące z Cejlonu. Surowcem jest kora młodych gałązek pozbawiona korka i kory pierwotnej, czyli kora wtórna. Roślina Niskie drzewo z Cejlonu, uprawiany, zbiera się go z 1-2-letnich drzew, kroi, suszy. Surowiec aromatyczny. Barwa brunatno – pomarańczowa (świeŜa jest jasnoŜółta). Stosowana do uŜytku kulinarnego do przetworów. Skład: 1) olejek eteryczny do 8%- aldehyd cynamonowy do 70%; kw. trans-cynamonowy 10%, eugenol, aldehyd

dihydrocynamonowy, linalol, a-pinen, a- i β-kariofilen. 2) Garbniki 3) Skrobia i śluz

Działanie i zastosowanie: Corrigens smaku i zapachu. Remedium digestivum (dobre trawienie) i remedium carminativum –

w nieŜytach przewodu pokarmowego, przyprawa aromatyczna.

2. Caryophylli flos – kwiat goździkowca, FP III Syn.: Caryophylli – Goździki Syzygium aromaticum – Goździkowiec wonny Rodz.: Myrtaceae – Mirtowate Surowcem są nierozwinięte pąki kwiatowe zawierające nie mniej niŜ 15% olejku eterycznego. Roślina – wiecznie zielone ziele. Występuje na Filipinach, uprawiana w Azji, Afryce, Ameryce pd.

Skład: 1) olejek eteryczny do 25%: eugenol do 90%; octan eugenolu do 15%, a- i β-kariofilen 2) garbniki (10%) 3) trójterpeny 4) śluzy, Ŝywice, tłuszcze

Działanie i zastosowanie: Corrigens smaku i zapachu. SłuŜy do otrzymania olejku goździkowego(Caryophylli aetheroleum). Wł. antyseptyczne – do płukania jamy ustnej, do past do zębów. Środki konserwujące do dŜemów, kompotów. Do otrzymywania eugenolu, który jest lekiem FP VI (Eugenolum FP VI). Stosowany w stomatologii jako środek dezynfekujący, odkaŜający.

3. Anisi fructus – Owoc anyŜu, FP VI Syn.:AnyŜ; AnyŜek Pimpinella anisum – Biedrzeniec anyŜ Rodz.: Umbelliferae Surowiec musi zawierać min. 2% olejku eterycznego. Pochodzi z Azji Mniejszej, uprawiany w krajach śródziemnomorskich. W Polsce uprawiany na Dolnym Śląsku. Z upraw krajowych i z importu. Skład: 1) olejek eteryczny do 3%: trans-anetol 90%, izoanetol, metylochawikol, pochodne anetolu, aldehyd anyŜowy;

dianetol i inne łącznie 10% 2) olej tłusty do 30% 3) białko 4) cukry

Działanie: Pobudza czynność wydzielniczą Ŝołądka, rozkurcza mięśniówkę gładką jelit – wiatropędnie (R. carminativum). Remedium expectorantum, wykrztuśne w nieŜytach górnych dróg oddechowych, Remedium spasmoliticum – w stanach skurczowych Ŝołądka i jelit, Remedium lactagogum – wzmaga laktację.

3a. Anisi aetherloeum – Olejek anyŜowy, FP VI Olejek otrzymuje się przez destylację z parą wodną owoców anyŜu. Nie mniej niŜ 80% anetolu. Jest to bezbarwna lub jasnoŜółta ciecz, ma słodki smak, anetolowy zapach. Działanie: j.w.

- 68 -

4. Foeniculi fructus – Owoc kopru włoskiego, FP VI Foeniculum vulgare var. α-vulgare – Koper włoski Rodz.: Umbelliferae Surowcem są owoce kopru zebrane w okresie dojrzewania, zawierające min. 3,5% olejku eterycznego. Rejony Morza Śródziemnego, Azji Mniejszej, w Europie pd, środkowej, występuje w kilku odmianach róŜniących się barwą i składem chemicznym owoców, wielkością. Uprawa w 2 odmianach. Odmiana vulgare (słodki smak, owoce drobne). W Polsce uprawiany. Skład: 1) olejek eteryczny do 6% anetol (do 60%), (+)fenchon 20%, pochodne anetolu, mono- i seskwiterpeny 2) flawonoidy 3) cukry, tłuszcze, białka

Działanie: Remedium stomachicum, lactagogum, carminativum, spazmoliticum, expectorans. Rozkurczający, wiatropędny, pobudza wydzielanie soku Ŝołądkowego.

4a. Foeniculi aetheroleum – Olejek kopru włoskiego Bezbarwna ciecz o charakterystycznym słodko-gorzkim, szczypiącym smaku zwierająca min. 50% anetolu.

Przez destylację z para wodną owoców kopru. Skład:

1) anetol 60% 2) prawoskrętny fenchom (20%) 3) aldehyd anyŜowy 4) izoanetol 5) kw. anyŜowy 6) α– pinen 7) felandren, kamfen 8) monoterpeny

Działanie: Remedium expectorans, spazmoliticum.

5. Petroselini Radix – korzeń pietruszki Petroselinum sativum – Pietruszka zwyczajna Rodz.: Umbelliferae Surowcem jest wysuszony korzeń pietruszki (owoc teŜ moŜe być)

Skład: 1) olejek eteryczny do 0,3% - apiol 2) flawonoidy (glikozydy luteoliny i apigeniny) 3) furanokumaryny (bergapten) 4) śluzy 5) cukry, tłuszcze 6) sole mineralne

Działanie i zastosowanie: Napary � Moczopędne i spazmolityczne, stosowany w chorobach nerek, pęcherza moczowego i chorobie

gośćcowej, w mieszankach ziołowych Lekko hipotensyjne.

6. Asari herba cum radicivus – Ziele kopytnika z korzeniami FP III

Asarum europaeum – kopytnik pospolity Aristolochiaceae – Kokornakowate Surowcem jest cała roślina(ziele+korzeń) zawierająca min. 0,8% olejku eterycznego. Roślina ma pełzające kłącze, z którego wyrastają liczne kwiaty i korzenie. Liście mają kształt kopyta, nerkowate, całobrzegie; kwiaty są małe, fioletowo-purpurowe, zwisające, dzwonkowate. Pochodzi z Azji Mniejszej, występuje w środkowej Europie w cienistych lasach w stanie naturalnym.

- 69 -

Skład: 1) olejek eteryczny do 1,5% (trans – azaron=izoazaron=a-azaron do 60%) 2) garbniki katechinowe=skondensowane 7% 3) flawonoidy i fenolokwasy 4) sole mineralne i organiczne

Działanie: Wykrztuśne, w duŜych dawkach wymiotne. Stosowany w postaci naparów w: nieŜytach górnych dróg

oddechowych przy zaniku odruchu wykrztuśnego, przy zapaleniu gardła.

FTALIDY. 1. Aromatyczne γ-laktony (wewnątrzcząsteczkowy ester kwasu o-hydroksymetylobenzoesowego) Ftalid-prekursor

O

O n – butyloftalid – SEDANOLID w olejku selera

O

O

CH3

n – butylenoftalid – LIGUSTYLID w olejku lubczykowym

O

O

CH3

1. Levistici radix – Korzeń lubczyka, FP VI

Levisticum officinate – Lubczyk ogrodowy = lekarski Rodz.: Umbelliferae Surowcem są kłącza i korzenie, zebrane jesienią, zawierające nie mniej niŜ 0,5% olejku eterycznego. Lubczyk to roślina wieloletnia, łodygi są dęte (puste), kwiaty niepozorne, korzeń brunatny, podłuŜnie pomarszczone, długi. Pochodzi z Azji, uprawiany w Polsce. Jest to roślina przemysłowa i lecznicza. Skład: 1) olejek eteryczny do 1%: ftalidy (do 70%), monoterpeny i ich tlenowe pochodne 2) α-terpineol 3) kwasy organiczne (benzoesowy) i ich estry (kw. izowalerianowego i benzoesowego) 4) kumaryny 5) furanokumaryny 6) fenolokwasy 7) fitosterole 8) skrobia

Działanie i zastosowanie • Moczopędne (ftalidy) • Spazmolityczne (ftalidy, kumaryny, fenolokwasy), rozkurcza mięśniówkę gładka jelit, przewodów

Ŝółciowych, dróg moczowych • Remedium diureticum i stomachicum Seler – Apium graveolens podobny skład i właściwości.

- 70 -

ZWIĄZKI SIARKOWE.

Siarka wchodzi w skład substancji pierwotnych i wtórnych, np. aminokwasów (cysteina, cystyna), enzymów, CoA, witamin (biotyna, tiamina), polisacharydów, flawonoidów (persykaryna). Siarka takŜe występuje jako składnik podstawowego metabolizmu. Glukozynolaty, które w procesie hydrolizy enzymatycznej przekształcają się w izosiarkocyjaniany. Izosiarkocyjaniany są estrami hipotetycznego kwasu izosiarkocyjanowego: H-N=C=S. Obok części kwasowej w związkach tych występuje najczęściej układ alifatyczny, rzadziej aromatyczny. Izosiarkocyjany odznaczają się silnym zapachem, duŜą lotnością, nazywane są związkami gorczycznymi, gdyŜ ich obecność wykryto w roślinach z rodziny Brassicaceae (w nasionach kapusty gorczycy)

1. Sinapis aetherolleum – Olejek gorczyczny, FP IV 1a. Sinapis Nigre semen – Nasienie gorczycy czarnej

Brassica nigra – kapusta gorczyca Rodz.: Brassicaceae (Cruciferae) Otrzymuje się przez destylację z parą wodną dojrzałych wysuszonych i sproszkowanych nasion kapusty i gorczycy czarnej. Nasiona gorczycy powinny być przed destylacja macerowane wodą na 12-24 h. Otrzymanie olejku gorczycznego moŜna przedstawić schematem:

CH2 S Glc

N O

SO3

CH2

N C S

synigryna izosiarkocyjanian allilu

W nieuszkodzonych nasionach kapusty występuje glukozynolat - synigryna. W czasie rozdrobnienia

i zalania surowca wodą, uaktywnia się enzym (mirozynaza), który ułatwia przekształcanie synigryny do izosiarkocyjanianu allilu (przegrupowanie wewnątrzcząsteczkowe). Zawartość izosiarkocyjanianu allilowego w olejku wynosi 92%.

Działanie i zastosowanie: Jest to bezbarwna ciecz o bardzo ostrym, nieprzyjemnym zapachu. Działa draŜniąco na skórę, rozszerza naczynia włosowate –przekrwienie lokalne. Długotrwałe przekrwienie prowadzi do nekrozy skóry (poparzenie miejsca stosowania). Stosowany jako lek rumieniący w schorzeniach reumatycznych. Stosowanie wyłącznie zewnętrzne jako 0,1%-2% roztwory spirytusowe (Spirytus Sinapis- 2% roztwór olejku w alkoholu etylowym). Środek silnie działający naleŜący do wykazu B.

Olejki czosnkowe – od strony chemicznej są to siarczki, disiarczki lub sulfatlenki allilowe związane takŜe biogenetycznie z cysterną. Mają duŜą lotność i zapach czosnkowo-cebulowy. Mają znaczenie przemysłowe.

2. Alli sativi bulbus – Cebula czosnku

Allium sativum –czosnek pospolity Rodz.: Liliaceae Surowiec stanowi cebula czosnku złoŜona z cebuli głównej i 6-15 cebul bocznych, tzw. Ząbków okrytych przezroczystymi, cienkimi łuskami. RozmnaŜanie za pomocą ząbków. Ząbki i cebula główna okryte są fioletowymi łuskami. Zapach silny i swoisty, smak ostry i palący. Pochodzi z Azji. Uprawiana w całej Europie jako roślina lecznicza i przyprawowa.

Skład: 1. związki siarkowe - w świeŜych nieuszkodzonych ząbkach czosnku występuje allina – sulfotlenek. Związek ten jest bez zapachu i jest farmakologicznie nieczynny. Po rozdrobnieniu lub podczas destylacji z para wodną lub pod wpływem zespołu enzymów – allinazy następuje przekształcenie (hydroliza enzymatyczna) alliny do allicyny(biol. czyn.). Allicyna w dalszym metabolizmie ulega przekształceniu do związków z grupy AJOENU (obdarzone aktywnością biologiczną)

- 71 -

CH2

S

O

(H2N)HC

COOH

OCH3

S

CH2

allina allicyna 2. witaminy A,B1,B2,C 3. weglowodany 10-20% (polifruktany) 4. śluzy

Działanie i zastosowanie: • związki siarkowe maja właściwości bakteriobójcze na bakterie G(+) i G(-) (silniejsze działanie niŜ niektóre

antybiotyki) • Przeciwgrzybiczo i przeciwrobaczo (w leczeniu owsików) • Hipoglikemiczne i hipotensyjne. • Ŝółciopędnie, obniŜają poziom cholesterolu we krwi, aktywują fibrynolizę (enzymatyczny rozkład fibryny)-

prowadzi do zaniku blizn. • składnik preparatów działaniu antyseptycznym, p/miaŜdŜycowym.

Dobowa dawka świeŜego czosnku – 4 g. (2x dziennie 2g) Preparaty:

Alliofil, Alliozal, Alliofungin, Tabulettoe Alli sativi.

3. Allii cepae bulbus – cebula Allium cepa – cebula Rodz.: Liliaceae Surowcem są cebule rośliny przyprawowej cebuli. Od strony składu chemicznego surowiec ten podobny jest do wyŜej omówionego. Zawiera związki siarkowe – homologi alliny. Ma takŜe podobne właściwości farmakologiczne, głównie antyseptyczne, metabolizujące, Ŝółciopędne i -twórcze. Wykorzystywany do produkcji preparatów fibrynolitycznych: Cepan, Contratubex. SUROWCE OLEJKOWE O ZŁOśONYM SKŁADZIE CHEMICZNYM

1. Anthodium Arnice – Koszyczek arniki FPVI Arnica motana – Arnika górska Arnica chamissonis – Arnika łąkowa Rodz.: Compositae

Nie mniej niŜ 0,4% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Surowcem są koszyczki arniki zebrane w okresie kwitnienia. Arnika górska występuje w rejonach górskich Europy, jest gatunkiem bardzo rzadkim, poza tym jest pod ochroną. Dlatego FP dopuszcza zbieranie surowca z gatunku Arnika łąkowa i Arnika górska. Arnika łąkowa daje się uprawiać, nie ma tak wysokich wymagań jak arnika górska. Surowiec moŜe być ze stanu naturalnego( A. górska) lub z uprawy (A. łąkowa). W Polsce z uprawy moŜe te z poch. z importu. Olejek zawiera 50% kw. tł. � półstały � Skład: Olejek eteryczny do 0,3% - barwa pomarańczowa, konsystencja półstała, zawiera: a)50% kwasów tłuszczowych, mono- i seskwiterpenowe wolne � węglowodory, alkohole, aldehydy: gł. tymol i jego pochodne. b)azuleny c)związki poliacetylenowe Laktony seskwiterpenowe a)z grupy gwajanu(gwajanolidy,arnikolidy) b)z grupy pseudogwajanu (pseudogwajanolidy 0,3-1,0% - A. montana, 0,1-1,4%- A. chamissonis) Główne pseudogwajanolidy:

- 72 -

-helenalina -arnifoliny

O

OH

O

CH3RO

CH2

CH2

CH3

-chamissonolidy

Układ laktonowy nie występuje jak w typowych gwajanolidach. Składniki są estryfikowane kwasami będącymi składnikami olejku eterycznego. Te związki są odpowiedzialne za specyficzne właściwości surowca. 1) Flawonoidy ok. 0,6% (3-glukozyd kwercetyny, kemferolu i 7-glukozyd luteoliny) 2) Alkohole triterpenowe pochodne α-amaryny Fenolokwasy i związki o charakterze depsydów (cynaryna = depsyna złoŜone z 1 cz. kw. chinowego i 2 cz. kw. kawowego = kw. 1,5-dikawoilochinowy) 3) Zw. azotowe 4) Kumaryny (skopoletyna i umbeliferon) 5) Karotenoidy

Działanie i zastosowanie: Stosowany zewnętrznie (zw. czynne typu olejku eterycznego i laktonów seskwiterpenowych - łatwo wchłaniają się przez skórę, przeciwzapalne, aseptyczne, przyspieszają gojenie się ran). Odwary i nalewki – zewnętrznie, jako środki ułatwiające resorpcje krwiaków, zmniejszają obrzęki. Wyciągi – wewnętrznie, powodują wydzielanie soków trawiennych (falwonoidy i poch . fenolokwasów-depsydy), spazmolitycznie, moczopędnie i tonizująco na mięsień sercowy (gwajanolidy). Do wewnątrz stosowany w zwyrodnieniu m. sercowego na tle zwyrodnienia naczyń. Stosować ostroŜnie do wewnątrz, przedawkowanie moŜe spowodować zaburzenia Ŝołądkowo-jelitowe. Zewnętrznie moŜe wystąpić alergizacja w miejscu stosowania. Działania uboczne: wymioty, bóle Ŝołądka, zaburzenia oddechowe, alergen kontaktowy � seskwit.

2. Lupulin strobulus – Szyszka chmielu, FP VI Humulus lupulus – chmiel zwyczajny Rodz.: Canabaceae – Konopiowate Surowcem są gruczoły włosków wydzielniczych chmielu zwyczajnego zawierające nie mniej niŜ 0,35% olejku eterycznego i nie mniej niŜ 25% ekstraktu = zawart. subst. rozp. w etanolu (Ŝywica, lupulina). Chmiel jest w powszechnej uprawie. Jest to roślina dwupienna, bylina. Liście 3 i 5 klapowe, kwiaty męskie-miotełki; Ŝeńskie - zielone szyszki. W stanie naturalnym w Polsce występuje w lasach i zaroślach wilgotnych. Surowiec pozyskiwany jest z uprawy. Uprawia się tylko egzemplarze Ŝeńskie. Lupulina to lepki zielonoŜółty proszek, w miarę przechowywania zmienia kolor na pomarańczowy, traci gorzki smak i maleje aktywność biologiczna (surowiec powinien być co roku odnawiany). Gruczoły są kulisto-stoŜkowate, składają się z jednej warstwy kom. wydzielniczych tworzących miseczkę, która od wewnątrz wyścielona jest nabłonkiem – unosi się ku górze gdy gromadzi się olejek ( na nabłonku widoczny ślad po odciśniętych komórkach wydzielniczych).

Skład:

1) olejek eteryczny do 0,3% Na olejek eteryczny składa się frakcja mono- i seskwiterpenów. Monoterpeny (gł. w postaci estrów walerianiany, izowaler., octany): -mircen -geraniol -linalol -borneol Seskwiterpeny: -α-kariofilen do 50% węglow. seskw. -β- kariofilen

- 73 -

-farnezan

CH3

CH3

COOH

CH3 CH3 Reszta to inne zw. seskwit. (a-kariofilen = humulen) Związki zawierające siarkę; kwasy alifatyczne. Łącznie ok. 100 składników olejku. 2) Ŝywica do 80% masy surowca, na nią składają się pochodne floroglucyny: kwasy α-goryczowe = monoacylowe poch. floroglucyny, zawierają 2 reszty allilowe kwasy β-goryczowe = monoacylowe poch. floroglucyny, zawierają 3 reszty allilowe Kwasy goryczowe α i β są biologicznie czynne: działają uspokajająca, antyseptycznie, estrogenne. Ulegają zmianom w czasie ich przygotowania.

Humulon i lupulon – główne składniki czynne o działaniu uspokajającym.

O

OH

OH

OO

O OH

OO

Humulon Lupulon 3) zw. flawonoidowe (chalkon, ksantohumol, izoksantohumol)

Działanie i zastosowanie: Lupulina wykazuje działanie uspokajające na OUN oraz działanie hipotensyjne, antybiotyczne, łagodne

estrogenne. Dawka dobowa monopreparatu 2g. Remedium sedativum w postaci preparatów złoŜonych.

3.Valerianae radix – korzeń kozłka FP VI Syn.: Korzeń waleriany Waleriana officinalis – Kozłek lekarski Rodz.: Valerianaceae Surowcem są podziemne narządy kozłka lekarskiego zebrane jesienią lub w maju przed kwitnieniem w 2 roku uprawy i wysuszone w temp. do 35 stopni. Jest to związane z irydoidami, które w temp. powyŜej 40 stopni ulegają destrukcji i rozkładowi. Surowiec powinien zawierać nie mniej niŜ 0,5% olejku. Roślina: Kozłek jest byliną, w pierwszym roku wegetacji wykształca rozetę przyziemnych liści, w drugim roku łodygę zakończoną baldachim kwiatów. Kłącze jest krótkie, piętnowane; korzenie są liczne, drobniutkie (przypominają brodę kozła), podłuŜnie pomarszczone. Przełam ziarnisty. Roślina ta lubi tereny wilgotne. Kozłek lekarski jest gatunkiem zbiorowym, wyróŜnia się odmiany róŜniące się ploidalnością. Surowiec pozyskiwany z uprawy. Zapach silny, charakterystyczny, walerianowy. Skład chemiczny: 1) Olejek eteryczny do 2% 2) Walepotriany 3) Alkaloidy monoterpenowe 4) Triterpeny 5) Fenolokwasy

1),2) naleŜą do monoterpenów 3), 4) i 5) nie mają działania biologicznego Olejek eteryczny 0,5-2% (przeciętnie 0,8-1%) w jego skład wchodzi ok. 30 składników z grupy mono-

i seskwiterpenów. Monoterpeny:

- 74 -

− α i β - pinen − Kamfen − Limonen − Borneol i jego octan − Myrtenol i jego octan − Izowalerianian myrtenolu i borneolu

Estry borneolu i myrtenolu wykazują działanie uspokajające. Kwas walerianowy, hydroksywalerianowy, mają silniejsze właściwości uspokajające, niŜ pozostałe składniki olejku.

Związki czynne Valerianae radix:

CH3

CH3

HOOC

CH3

CH3

CH3

HOH2C

CH3

Kw. walerenowy Walerenol

O

O

O

O

OCH3

CH3

O

CH3

CH3

O

O

CH3

O

O

O

O

OCH3

CH3

O

CH3

CH3

O

O

CH3

Waltrat Dihydrowaltrat

Walepotriany = estrowe irydoidy = walepotriaty -podwójne estry podstawowego układu, czyli waltratu (cyklopentan skondensowany z układem c-piranu). Najprostszy składnik to waltrat, dihydrowaltrat, acetowaltrat. Walepotriany – związki silne estryfikowane kwasem octowym, kw. acetoksyoctowym, kw. izowalerianowym Zawartość walepotrianów 0,5 – 0,9% (mniej niŜ olejek eteryczny, ale silniejsze działanie biologiczne niŜ olejek). Wady walepotrianów – zw. nietrwałe w temp. powyŜej 35 °C, w środowisku alkalicznym rozkładają się do baldrynalu i jego pochodnych. Przetwory powinno sporządzać się ze świeŜego surowca. Działanie i zastosowanie:

Środek uspokajający na OUN. Preparaty działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg Ŝółciowych, moczowych i naczyń obwodowych. Wolne wyciągi i niektóre frakcje wykazują interakcję z neuroprzekaźnikami - GABA. Wchodzi w skład licznych mieszanek ziołowych oraz preparatów. NaleŜy do najczęściej stosowanych surowców roślinnych.

Preparaty: Valerianae tinctura, FP VI – nalewka kozłkowa (krople walerianowe) 4. Radix ononidis – Korzeń wilŜyny

Ononis spinosa – wilŜyna ciernista Rodz.: Fabaceae

Surowcem są korzenie i kłącza. Jest to bylina lub mały krzew do 60 cm wysokości. Łodygi w górnej części zakończone są kolcami. Występuje na terenie środkowej Polski. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego.

Skład chemiczny: • Olejek eteryczny 2% (anetol, karwon, mentol) • Flawonoidy to druga frakcja, dominują izoflawony (mają słabsze działanie diuretyczne) • Triterpeny o charakterze alkoholi • Saponiny • Garbniki • Fenolokwasy i kwasy organiczne

- 75 -

GARBNIKI

Mianem garbników określa się związki organiczne i nieorganiczne, naturalne i syntetyczne posiadające zdolność garbowania skóry, tzn. powodujące przemianę surowej skóry zwierzęcej w skórę wyprawną tzw. rzemień. W procesie garbowania cząsteczki garbnika łączą się w sposób trwały z białkami skóry blokując tym samym wszystkie ośrodki polarne zdolne do wchłaniania wody i powodują nieprzepuszczalność dla wody zgarbowanej skóry.

3 sposoby łączenia się garbników z białkami skóry: • Kondensacja • Tworzenie soli (garbniki syntetyczna) • Wiązania wodorowe (ma miejsce w przypadku garbników roślinnych, gdyŜ garbniki jako związki

polifenolowe tzn. organiczne z gr. hydroksylowymi z grupy fenoli) łatwo tworzą wiązania wodorowe z grupami polarnymi z białek. Garbnik – białko jest trwałe tylko w tym przypadku, gdy garbnik posiada duŜą ilość grup fenolowych zdolnych do tworzenia wiązań wodorowych (muszą mieć wolne grupy –OH). Małocząsteczkowe fenole nie mają właściwości garbowania skóry, np. katechina 5 gr. –OH, kw. galusowy 3 gr. -OH.

W lecznictwie stosowane są wyłącznie garbniki roślinne, są to wielkocząsteczkowe polifenole o masie od 500-3000. Garbniki stosowane w lecznictwie posiadają zróŜnicowaną budowę chemiczną, podzielono je na 2 podstawowe grupy: 1) Garbniki hydrolizujące: tanoidy

− galotaniny (estry kw. galusowego i jego pochodnych); − elagotaniny (estry kw. elagowego)

2) Garbniki skondensowane (niehydrolizujące) = katechinowe (produkt kondensacji katechin, pochodne flawonu) = flawolany

GARBNIKI HYDROLIZUJĄCE.

W wyniku hydrolizy dają cukier i odpowiedni fenolokwas. Mają charakter estrów, rzadziej glikozydów

Liczba cząsteczek kwasu estryfikującego grupy hydroksylowe glukozy lub innego cukru jest róŜna. Często występuje 5 lub 6 cząsteczek kwasu. W zaleŜności od składu kwasowego – galotaniny lub elagotaniny.

W wyniku hydrolizy galotanin otrzymujemy: • Kwas galusowy • Kwas m–oligogalusowy • Kwas m–trigalusowy

W wyniku hydrolizy elagotanin otrzymujemy: • Kw. elagowy • Kw. dehydrodigalusowy

Wspólnym elementem jest glukoza, róŜnica - wielokrotność kwasu galusowego, nie wszystkie rośliny zawierają elagotaniny.

GALOTANINY Reszty di-, tri- , tetragaloidowe, łączy je glukoza → jest otoczona resztami di- do penta- galoidowych

HOOC

OH

OH

OH Np. heksagaloidoglukoza (ma 6 rest galoidowych) czyste wyłącznie garbniki pochodne kwasu galusowego

występujące w galasach – jest to patologia, narośla na dębach i sumakach. Z racji ich otrzymywania są to: 1. Galasy tureckie – do otrzymywania galotaniny – mieszanina galusanów glikozy zawierająca

6-7 cząsteczek kwasu galusowego na 1 cząsteczkę glukozy

- 76 -

2. Galotanina otrzymywana z sumaków = galasów chińskich, to mieszanina zawierająca 7-10 cząsteczek kwasu galusowego na 1 cząsteczkę glukozy

ELAGATONINY Są to pochodne kwasu elagowego i heksahydroksydifenowego, tworzą się w wyniku laktonizacji z dwóch

cząsteczek kwasu galusowego.

HOOC

OH

OH

OH

+ HOOC

OH

OH

OH

-2HOH

OH COOH

OH

OH

kw. heksahydroksydifenylowy

-H2O

laktonizacja

O

O

O

O

OH

OH OH

OH

kw. elagowy W niektórych surowcach samoczynne odszczepienie tego kwasu i zachodzi samorzutna laktonizacja (w surowcu naturalnym obniŜa się zawartość). Elagatoniny są dość rozpowszechnione, ale znamy budowę tylko niewielu z nich. Surowce: Galla, Rhizoma Bistortae, Rubi fruticosae folium.

GARBNIKI NIEHYDROLIZUJĄCE. Podstawową strukturę stanowią pochodne flawanu. Są to katechole. Główni przedstawiciele to katechina =

pentahydroksyflawan lub leukoantocyjanidyna = heksahydroksyflawan. Posiadają 2 pierścienie aromatyczne (A,B) + 1 pierścień piranu, łączy je –OH w biosyntezie:

Katechina (+) → Flawan-3-ol Epikatechina(-) → Flawan-3,4-diol → Leukoantocjanidyna

Są 2 C* → mogą być 4 związki – takie otrzymano w syntezie, ale w naturze występują tylko 2

Zarówno katechiny jak i leukantocyjanidyny są to bezbarwne, krystaliczne substancje rozpuszczalne w wodzie. Wszystkie garbniki są rozpuszczalne w wodzie. Dają stronty z roztworem Ŝelatyny, nie posiadają właściwości Ŝelujących, związki te pod wpływem działania specyficznych enzymów lub kw. mineralnych lub temp. ulegają polimeryzacji w wyniku, której powstają bezpostaciowe, rozpuszczalne w wodzie oligomery. Gdy są monomerami nie mają właściwości garbujących, jeŜeli M. cz. > 3 tys. To teŜ nie mają właściwości garbujących – za duŜe cząsteczki.

Katechina została wprowadzona do lecznictwa jako lek regenerujący tkanki wątroby w przypadku uszkodzenia infekcyjnego lub intoksykacji.

O

O

OH katechina epikatechina

Epikatechina – działanie p/zapalne i hipoglikemiczne Drugim podstawowym szkieletem jest struktura leukoantycyjanidyny – jest to produkt utlenienia katechiny.

O

OHOH Ich utlenienie daje antocyjany.

O+

R

R1

Leukoantycyjanidyny i katechina nie są garbnikami. Są to bezbarwne, krystaliczne substancje, które nie

mogą wiązać się z białkiem.

- 77 -

Proces polimeryzacji tych związków jest spontaniczny, stymulowany przez enzymy i przebiega w środowisku kwaśnym (pH<7). Proces ten prowadzi do otrzymania garbników skondensowanych o masie większej od 2000. Dalsza polimeryzacja prowadzi do powstania flobafenów, które nie mają właściwości garbujących.

Właściwości fizykochemiczne garbników: • Zw. bezpostaciowe, stałe • Rozpuszczalne w H2O • Słabo kwaśny odczyn • Cierpki, ściągający smak • Nie rozpuszczają się w niepolarnych i słabo polarnych rozpuszczalnikach (eter, chloroform) • Z białkami tworzą trwałe, nierozpuszczalne połączenia • Wywołują aglutynację czerwonych ciałek krwi i płytek krwi (zlepianie się – właściwości przeciwkrwotoczne) • Dają trwałe połączenia z substancjami wielkocząsteczkowymi:

− Alkaloidami − Śluzami − Pektynami − Solami metali cięŜkich Al3+, Cu2+, Pb2+ - barwne Najczęściej wykorzystywana jest reakcja garbników FeCl3:

Hydrolizujące – barwa niebieska Skondensowane – zielone zabarwienie Reakcje z białkami i jonami Cu2+ wykorzystuje się w analityce do stwierdzenia obecności garbników naturalnych. W surowcach oraz do oznaczeń ilościowych (połączenie metody kolorymetrycznej i grawimetrycznej). Garbniki hydrolizujące ulegają hydrolizie kwasowej, zasadowej i enzymatycznej (tannaza) w odróŜnieniu od garbników katechinowych.

Właściwości farmakologiczne i lecznicze: Surowce stosowane są w postaci wyciągów: napary, odwary, nalewki oraz wyizolowane garbniki => tanina

i jej białczany – środki ściągające, koagulujące białka. Środek ściągający – remedium adstringens, remedie adstringentia Działanie ściągające polega na wytworzeniu powierzchniowej warstwy skoagulowanego białka jako osłony dla głębiej połoŜonych pod tą warstwą tkanek. W ten sposób chronią przed środkami zewnętrznymi draŜniącymi skórę. Garbniki jako środki ściągające są stosowane: 1) Zewnętrznie, przy:

− Drobnych krwawieniach − Drobnych obrzmieniach

W wyniku łączenia się powierzchniowego z naskórkiem, tworzy się bariera likwidująca stan zapalny; gojenie

2) Wewnętrznie – łączą się z zewnętrzną wyściółką przewodu pokarmowego, przez co uniemoŜliwiają dostęp do głębiej znajdujących się tkanek, czynników niekorzystnych (w nadmiernej kwaśności, zasadowości, np. przy zatruciach metalami cięŜkimi). Nie wszystkie garbniki mogą być stosowane przez długi okres. Głównie są stosowane garbniki skondensowane. Nie wolno stosować garbników hydrolizujących do wewnątrz samych, naleŜy je stosować w połączeniu z białkiem => wtedy wolno uwalniają garbnik i nie draŜnią błony śluzowej Ŝołądka. Głównie stosuje się do wewnątrz białczan taniny (Taninum albuminatum) np. przy biegunkach z drobnym krwawieniem. Garbniki hydrolizujące bez Ŝadnych połączeń są rozkładane w przewodzie pokarmowym do nieczynnych połączeń, a czasami mają działanie hepatotoksyczne (np. tanina)

Garbniki są stosowane wewnętrznie przy: − NieŜytach przewodu pokarmowego − Biegunkach Garbniki wtedy przyczyniają się do obniŜenia właściwości wydzielniczych błon śluzowych, co powoduje

spadek perystaltyki jelit. Garbniki wykazują właściwości zapierające (remedia abstipantia). Garbniki charakteryzują się denaturacją białka osocza krwi => aglutynacja krwi, => co ułatwia powstanie włóknistych skrzepów. Mają więc zastosowanie jako remedia hoemostatica (środki hamujące drobne krwawienia).

- 78 -

Wykazują takŜe działanie bakteriostatyczne, szczególnie na G+, na skutek łączenia się z białkiem. Garbniki mają zdolności łączenia się z metalami cięŜkimi i tworzenia kompleksów z alkaloidami. Są więc stosowane przy zatruciach tymi związkami. Ad. działanie zewnętrzne:

Zewnętrznie stosowane są izolowane garbniki (np. tanina) jak i surowce garbnikowe w postaci okładów, płukanek, kąpieli w stanach zapalnych jamy ustnej, hemoroidach, oparzeniach, odmroŜeniach. Zewnętrznie:

− Hydrolizujące − Skondensowane Wewnętrznie: − Garbniki skondensowane (w połączeniu z białkami)

Garbniki stanowią zw. czynne licznych surowców farmakognostycznych: − Cortex Quercus (skondensowane) − Rhizoma Tormentillae (skondensowane, hydrolizujące) − Galla (hydrolizujące) − Rhizoma Bistortae (skondensowane, hydrolizujące) − Fructus Myrtylli (skondensowane)

1. Galla – Dębianka, FP IV

Syn.: Galas dębowy (Galas turecki) Quercus lusitanica (Q. infectoria) – Dąb małoazjatycki Rodz.: Fagaceae – Bukowate Andricus sp. – Galasownik (Andricus infectoria) Rodz.: Cynipidae - Galasówkowate

Dębianka jest to patologiczna narośl na pędzie dębu powstała w wyniku nakłucia przez samicę galasownika i złoŜenia przez nią jaj. Dojrzałe owady opuszczają narośl po ok. 6 miesiącach. Galasy powinny być zebrane przed całkowitym rozwojem owadów. Powinny zawierać nie mniej niŜ 50% garbników. Galasy zbierane są w Turcji i Syrii oraz krajach Azji Mniejszej. Wczesną wiosną młode gałązki i zaczątki pędów są nakłuwane przez samice galasownika i składa tam jajeczka. Do tkanki roślinnej przechodzą enzymy, które dostarczane są tkanką roślinną. Gdy z jajek powstanie poczwara galasy powinny zostać zebrane. Wtedy jest największa zawartość garbników. Następnie owad wykluwa się na zewnątrz. Cykl rozwojowy trwa 5–6 miesięcy i kaŜdorocznie się odnawia. Galas turecki (Galla turtica) – Ŝółto-brunatny, połyskliwy, kulisty kształt, średnica 2–2,5 cm, powierzchnia jest gładka, niekiedy brodaweczkowata; wewnątrz pusta komora lub zawierająca resztki owada.

Skład: a) garbniki hydrolizujące 40 – 75% (galotaniny), stanowią mieszaninę kw. galusowego, glukozy (zwykle

6–7 cząsteczek kwasu galusowego na 1 cząst. glukozy) b) wolny kwas galusowy ok. 3% c) kw. elagowy ok. 2% d) glukoza e) skrobia

Zastosowanie: Ma właściwości silnie ściągające. Jest uŜywany zewnętrznie w postaci Tinctura Gallae; do płukania jamy

ustnej, do pędzlowania dziąseł; w odmroŜeniach i oparzeniach. SłuŜy tez do otrzymywania taniny. 2. Gallae chineses – Galasy chińskie Rhus Semialata – Sumak chiński Rodz.: Anacardiaceae – Nanerczowate (Schlechtendalia chinesis (Aphis chinesis) – Mszyca)

Jest to narośl powstałą na młodych pędach sumaka chińskiego. Sumak jest atakowany przez mszyce. Podobny cykl rozwojowy jw. Narośle te mają wielkość duŜej śliwki, są matowe z kolczastymi wypustkami, są owłosione. DuŜa wewnętrzna komora zawiera resztki zmarniałych mszyc. Najlepiej zebrać te narośla, gdy mszyce są w stadium poczwarki.

- 79 -

Skład: a) garbniki hydrolizujące (galotaniny) od 40 do 70% (zawierają 7 – 10 cząsteczek kwasu galusowego

na 1 cząst. glukozy) b) kw. galusowy c) skrobia d) tłuszcze

Nie występuje tutaj kwas elagowy!!! Zastosowanie: SłuŜą do technicznego otrzymywania taniny.

Tanninum – Tanina, FP IV (zewn.) Syn.: Kwas taninowy, Acidum tannicum, Acidum gallotanicum Otrzymywana z galasów tureckich i chińskich.

Otrzymywanie taniny: Galasy chińskie rozdrabnia się i ekstrahuje H2O lub alkoholem. Następnie wyciąg alkoholowy zagęszcza się, wydzielony osąd garbników odsącza się. Jest to tzw. surowa tanina. Oczyszcza się ją przed ekstrakcją mieszaniną eter(4) + alkohol(1). Do wyekstrahowanego roztworu dodaje się wodę i wykłóca się z wodą. Czeka się aŜ warstwa eterowa odstanie się, wtedy ja oddzielamy i wyrzucamy. Warstwę rozcieńczonego alkoholu zagęszcza się i pozostawia do sedymentacji, następnie odsącza się wydzieloną taninę. Jest to tanina właściwa. Właściwości:

Tanina oczyszczona – Ŝółtawy, jasnobrunatny, bezpostaciowy proszek. W lecznictwie stosowana w postaci 1 – 20% roztworów oraz 5 – 10% zasypek i maści.

Zastosowanie: Jako środki ściągające w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. TakŜe jako remedium hoemostaticum. Wewnętrznie tanina stosowana jest w przypadku zatruć metalami cięŜkimi i alkaloidami. Do wewnątrz tanina nie powinna być stosowana w innych przypadkach.

Tanninum albuminatum – Białczan taniny, FP IV (wewn.) Syn.: Albumini tannas, Albuminum tannicum Białczan taniny to mieszanina: • oczyszczonej taniny • sproszkowanego białka

Preparaty stosowane doustnie w biegunkach. Jest rozkładana w przewodzie pokarmowym => powoli w środowisku kwaśnym uwalnia się stopniowo

garbnik, który łączy się z białkami śluzowymi tworząc warstwę ochronną. Powoduje to: • zmniejszenie wydzielania śluzu • likwidacje małych krwawień • osłabienie perystaltyki jelit • likwidację krwawych biegunek

3. Rhizoma Bistortae – Kłącze węŜownika, FP VI Polygonum bistorta – Rdest węŜownik Rodz. Polygonaceae Surowiec powinien zawierać nie mniej niŜ 15% garbników. Posiada charakterystyczne kłącze czerwono-brunatne, powyginane. Surowiec otrzymujemy ze stanu naturalnego lub z uprawy.

Skład: a) garbniki hydrolizujące: 3,6-digaloiloglukoza b) garbniki katechinowe c) kwas elagowy d) kwas galusowy e) skrobia do 20% Garbników moŜe być ok. 25%

- 80 -

Właściwości: Działanie ściągające; stosowany w postaci naparów i odwarów w nieŜytach jelit i biegunkach. Zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, przy owrzodzeniach. Budowa anatomiczna: • miękisz kory – przestwory powietrzne, kolateralne wiązki sitowo-naczyniowe poprzedzielane

2-8 rzędowymi promieniami rdzeniowymi, ciemniejsze komórki wypełnione treścią garbnikową • rdzeń – zbudowany z komórek parenchymatycznych

4. Rhizoma Tormentillae – Kłącze pięciornika, FP VI Syn: Kłącze kurzego ziela Potentilla erecta (P. tormentilla) – Pięrciornik kurze ziele Rodz. Rosaceae

Surowiec powinien zawierać nie mniej niŜ 15% garbników. Bylina, powszechnie występująca na łąkach, w lasach, na niŜu i w górach.

Składniki: a) garbniki katechinowe do 25% łatwo przechodzące we flobafeny b) garbniki hydrolizujące (galotanin i elagotanin) c) kwas elagowy d) kwasy triterpenowe e) katechina f) Ŝywice g) tłuszcze Zastosowanie:

Napary i odwary-środki ściągające antyseptyczne. Tinctura Tormentillae – stosowane zewn. Do pędzlowania dziąseł, w paradontozie, w stanach zapalnych jamy ustnej. Surowiec wchodzi w skład mieszanek o działaniu ściągającym.

Preparaty: Tannosan,Tormentiol

5. Cortex Quercus – Kora dębu, FP VI

Quercus robur (Quercus pedunculata) – Dąb szypułkowy Q. sessiflora (Quercus sessilis) – Dąb bezszypułkowy Rodz.: Fabaceae – Bukowate Surowcem jest kora młodych pni i gałęzi dwóch gatunków o zawartości garbników nie mniej niŜ 4%. Oba gatunki dębu są rozpowszechnione w Polsce. Są to rośliny długowieczne, są takŜe często sadzone. Surowiec pochodzi z 3-5 letnich gałązek, ze stanu naturalnego. Skład: a) garbniki katechinowe (dimery katechiny, epikatechiny),w młodych gałązkach ok. 80%, w 10-20 letnich 4% b) kwas elagowy c) katechina (elagokatechina, galokatechina) d) triterpeny e) fitosterole Jest to surowiec garbnikowy o największej zawartości garbników katechinowych.

Zastosowanie: Surowiec ściągający (adstringens), stosowany zewnętrznie w postaci odwarów do kąpieli i płukań Preparaty:

Vagosan, Hemostrin

- 81 -

6. Fructus Myrtylli – Owoc borówki czernicy, FP IV Syn. Czarne jagody Vaccinum myrtillus – borówka czernica Rodz.: Ericaceae Jest to krzewinka rozpowszechniona w Europie, surowcem są dojrzałe owoce borówki czernicy, owoc ten zaliczany jest do surowców garbnikowych i antocyjanowych. Zawartość garbników 5-10%. Skład: a) garbniki katechinowe(prawie wyłącznie) b) antocyjany - gł.glikozydy(delfinidyny) c) flawonoidy - właściwości uszczelniające d) kwasy organiczne, cukry(do 30% sacharozy) e) witamina C i wit. z grupy B f) pektyny – ułatwiają trawienie Zastosowanie:

Stosowany ze względu na właściwości ściągające: w biegunkach. Stosowane są napary, odwary oraz mieszanki, np. Tannosan. Antocyjanozydy maja właściwości uszczelniające ściany naczyń kapilarnych(głównie gałki ocznej). Stosowany w retinopatiach, osłabieniach wzroku wywołanych zaburzeniem mikrokrąŜenia.

7. Folium Rubi fruticosi – Liść jeŜyny fałdowanej, FP VI Rubus sp. Rubus glicatus – JeŜyna fałdowana Rodz. Rosaceae - RóŜowate Jest to kolczasty krzew 1,5 m wysokości, o łodydze częściowo płoŜącej się, nieco zakrzywione, pokryte kolcami. Występuje w klimacie umiarkowanym – Ameryka Północna, Europa, w Polsce pospolicie. Liście są pięciolistkowe, młode wzdłuŜ nerwu są sfałdowane. Kwiaty promieniste, białe, zebrane w grona. Owoce złoŜone, podobne do maliny, koloru czarno-brunatnego, o cierpkim smaku, mają znaczenie jako środek witaminowy, spoŜywczy, dietetyczny. Skład: 1. garbniki ok. 10%, głównie galotaniny, mniej elagotaniny 2. flawonoidy 3. triterpeny 4. kw. organiczne 5. procyjanidyny Działanie i zastosowanie: Środek ściągający, p/biegunkowy. Stosowany w stanach zapalnych gardła i jamy ustnej,wchodzi w skład mieszanek; bakteriobójczo. Wyciągi maja właściwości hipoglikemiczne, wchodzą w skład mieszanek recepturowych o działaniu p/cukrzycowym. RównieŜ wyciągi są dolewane do kąpieli (w przypadku leczenia powierzchniowych stanów zapalnych skóry, egzem).

- 82 -

GLIKOZYDY

NaleŜą do wtórnych metabolitów bardzo rozpowszechnionych w przyrodzie. Od strony chemicznej glikozydy są acetalami cyklicznej formy cukrów, tzn. cukry występują w formie cyklicznej: furanu lub piranu. Mogą występować w izomerii α i ß oraz róŜnych konformacjach.

Furanozowa Piranozowa, najczęściej w przypadku glukozy

O H

OHH

OHH

OHH

OHOH

O

H

OHH

OHH

OHH

OHOH

α-glukofuranoza β-glukofuranoza

O

OHH

HH

OHOH

H OH

H

OH

O

HH

HH

OHOH

H OH

OH

OH

α-glukopiranoza β-glukopiranoza

Najczęściej występują formy piranozowe. W heterozydach 90% to glukoza, która występuje w formie β-D-glukopiranozy. Ramnoza występuje w formie piranozowej w konfiguracji α, ksylozydy podobnie jak glukoza – układ piranu α i β.

Podczas hydrolizy wyjaśniło się, Ŝe na glikozyd składa się składnik cukrowy (cukry proste i ich pochodne, np. kwas uronowe) – glikon, i niecukrowy (bardzo róŜne związki, np. alkohole steroidowe i małocząsteczkowe związki) – aglikon. Wielkocząsteczkowe aglikony nazywane są takŜe geninami i występują i występują w formie glikozydów kardenolidowych i saponin. Glikozydy dzielimy na 2 grupy: • heterozydy – cukier + składnik niecukrowy (glikozydy właściwe) • holozydy – cząsteczki cukrów połączone wiązaniami glikozydowymi

Ze względu na róŜne akceptory, tzn. związki podlegające glikozylacji wyróŜniamy: - O-glikozydy, które są najbardziej rozpowszechnione w świecie roślin. W tych glikozydach cukier przyłączony jest do cząsteczki alkoholu lub kwasu karboksylowego poprzez atom tlenu grupy hydroksylowej (85-90%). - C-glikozydy –reszta cukrowa dołączona jest bezpośrednio do atomu węgla; reakcja glikozylacja zachodzi pomiędzy aktywnym cukrem a wodorem związanym z III°-wym węglem. Posiadają je związki róŜnych grup, np. aloina (Antrazwiązki), witeksyna (C-glikozyd apigeniny, flawonoidy), orientyna (C-glikozyd luteoliny). - S-glikozydy – tioglikozydy - zawierające aglikony siarkowe, akceptorem są związki zawierające grupę –SH, są to glukozynolaty w rodzinie KrzyŜowych - N-glikozydy – reszta cukrowa dołączona jest do atomu azotu, akceptorami są aminy, tego typu wiązanie występuje w nukleozydach

Reaktywność wiązań – najbardziej labilne, tj. łatwo ulęgają hydrolizie, są O-glikozydy, najtrudniej zaś

C-glikozydy. Aglikony są bardzo zróŜnicowane od strony chemicznej mogą to być małocząsteczkowe związki, takie jak

proste fenole, alkohole, enole, alkiny i inne, wielkocząsteczkowe: sterole, triterpeny i inne. Składnikami cukrowymi są cukry proste lub cukry złoŜone (dwucukry, trójcukry).

- 83 -

GLIKOZYDY FENOLOWE = FENOLOGLIKOZYDY

Aglikonami są tutaj małocząsteczkowe fenole zawierające 1 do 3 grup –OH. Część cukrowa to glukoza. Są to związki krystaliczne, dobrze rozpuszczają się w wodzie, łatwo przyswajalne, dające szereg reakcji barwnych związanych z obecnością grupy fenolowej. W zaleŜności od budowy aglikonu glikozydy dzielimy je na: 1. hydrochinonowe glikozydy, np. arbutyna, metyloarbutyna, pirozyd 2. salicylowe glikozydy, np. salicyna, populina, frangulina.

HYDROCHINONOWE GLIKOZYDY.

O

OHOH

OH

O

OH

OH

O

OHOH

OH

O

OH

OCH3

arbutyna metyloarbutyna Pirozyd – arbutyna acylowana w pozycji C6 glukopiranozy resztą kwasu octowego. Występuje w ilościach

mniejszych niŜ arbutyna, w rodzinie Ericaceae. W liściach borówki brusznicy występuje 6-bisacetyloarbutyna. Mechanizm działania: Krystaliczne, rozpuszczalne w wodzie, z FeCl3 dają granatowe zabarwienie. W formie glikozydowej nie mają aktywności, dopiero ich aglikony są aktywne, wykazują one działanie

aseptyczne. W naparach, odwarach związki arbutyny i metyloarbutyny wchłaniają się w jelitach, gdzie ulegają

enzymatycznej hydrolizie do aglikanów skąd trafiają do krwiobiegu. Związki te trafiają do wątroby i ulęgają w trakcie przemian detoksykacyjnych połączeniu z kwasem glukuronowym i w tej postaci wędrują do układu moczowego. W układzie moczowym u osób z zakaŜeniem bakteryjnym pH w układzie moczowym jest zasadowe, co prowadzi do hydrolizy glukuronianów do kw. glukuronowego i aglikanów (chitonu i hydrochinonu) działających antyseptycznie, biobójczo na patogeny. Stosowane są w stanach zapalnych nerek, pęcherza i moczowodów. Glikozydy hydrochinonowe nie maja właściwości diuretycznych.

Rozpowszechnienie arbutyny: • Ericaceae (Wrzosowate) • Rosaceae (RóŜowate) • Pirolaceae (Gruszyczkowate) • Saxifragaceae (Skalnicowate)

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Uvae ursi folium - Liść mącznicy (Liść niedźwiedziego grona), FP VI Arctostaphylos uvae ursi /L./ Sprengel – Mącznica lekarska Rodz.: Ericaceae - Wrzosowate

Surowcem są liście mącznicy lekarskiej zebrane późną jesienią i wysuszone w cieniu. Zawierające ≥8% arbutyny. Występuje w klimacie umiarkowanym, u nas nie duŜo. Nie ma moŜliwości uprawy, stosuje się podsiewy na stanowiskach, gdzie występuje. Roślina podlega częściowej ochronie. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego.

Skład: 1. Fenologlikozydy: arbutyna do 12%, metyloarbutyna i pirozyd 2. Flawonoidy ok. 1-1,5%, są to glikozydy kwercytyny (hiperozyd) 3. Garbniki (ok. 20%) hydrolizujące pochodne kwasu galusowego i elagowego, ponad 20% 4. Triterpeny – kwas ursolowy 5. Kwasy organiczne Wolny hydrochinon ulega polimeryzacji utlenieniu stąd pojawiają się czarne plamy na listkach.

- 84 -

Działanie i zastosowanie: 1. Antyseptyczne na drogi moczowe (arbutyna) 2. Moczopędne (diuretycznie) i soluretyczne – uwarunkowane obecnością flawonoidów 3. Ściągające – działanie uwarunkowane obecnością pozostałych, poza fenolami, składników czynnych, przede

wszystkim garbników, mogą one hydrolizować do kwasu galusowego lub elagowego, które działają odkaŜająco na drogi moczowe. Wolny hydrochinon działa bójczo na następujące drobnoustroje:

• Pseudomonas aeruginosa • Proteus • Streptococcus faecalis Są stosowane jako środki dezynfekujące drogi moczowe. Preparaty: Najczęściej stosowane w postaci naparów i odwarów w zespoleniu z antybiotykami, jako środki dezynfekujące drogi moczowe, w nieŜytach, w kamicy, gdy występuje zakaŜenie bakteryjne. Mieszanki w niedomodze diurezy oraz w zatrzymywaniu jonów Na+, Cl- oraz wody.

Mieszanka - Urosan, draŜetki – Aminion.

2. Vitis idaeae folium - Liść brusznicy, FP VI Vaccinum vitis idaea – Borówka brusznica Rodz.: Ericaceae - Wrzosowate

Surowcem są liście zebrane późną jesienią, zawierające ≥4% arbutyny. Działanie jest około 40% słabsze niŜ w przypadku liścia mącznicy. Surowiec pozyskiwany jest ze stanu naturalnego.

Skład: - Glikozydy – arbutyna do 7%, pirozyd – więcej niŜ w mącznicy, metyloarbutyny brak bądź niewiele. - Flawonoidy ok. 0,8% – hyperozyd - Garbniki katechinowe ok. 12% - Triterpeny: kw. ursolowy

Działanie i zastosowanie – jak w przypadku mącznicy. Preparaty:

Stosowany pojedynczo lub w mieszankach ziołowych. Garbniki katechinowe wchodzą w skład preparatu Idalbina (białczan katechiny), jako środek ściągający. TeŜ Urosan, Urosept, Fitolizyna. Ma znaczenie przemysłowe – izoluje się frakcję garbnikową. GLIKOZYDY SALICYLOWE. Pochodne alkoholu lub kwasu salicylowego. 1. Salicyna (salikozyd) – glukopiranozy saligeniny, występuje w rodzaju Salix, Populus.

O Glc

CH2OH

Salicyna – najwcześniej poznana, wyodrębniona w 1830 roku z kory wierzby, krystaliczna, rozpuszczalna w wodzie, ze st. H2SO4 daje czerwone zabarwienie. W organizmie ulega rozkładowi enzymatycznemu do glukozy i saligeniny → sanligenina utlenia się do kwasu salicylowego. Efektywny czynnik leczniczy – kw. salicylowy – salicyna jest prolekiem.

O Glc

CH2OH Glc +

OH

CH2OH

OH

O

H

utl

Działanie kwasu salicylowego: 1. Napotne 2. P/gorączkowe 3. P/bólowe 4. P/zapalne Stosowny w przeziębieniach, grypach.

- 85 -

2. Populina - występuje w rodzaju Populus. Jest acylowana kw. benzoesowym (6-benzyloglukoza).

O Glc

CH2OH

OOC

3. Monotropitozyd – pochodna glikozydu kw. salicylowego; Glc-O-Xyl = primweroza.

O Glc

COOCH3

Xyl

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Salicis cortex – Kora wierzby, FP VI Salix purpurea – Wierzba purpurowa Salix alba – Wierzba biała Rodz.: Salicaceae - Wierzbowate

Surowcem jest kora 2-3 letnich gałązek wierzby czerwonej zebranych wiosną, wysuszone w cieniu i przewiewie. Powinna zawierać ≥1% glikozydów fenolowych w przeliczeniu na salicynę. W Polsce występuje duŜo gatunków wierzb. W obrębie gatunku znanych jest wiele mieszańców. Krzew do 6 m, młode pędy czerwono zabarwione, liście łopatkowato-lancetowate. Pospolita w Europie i Azji, występuje na terenach podmokłych. W Polsce pospolita na niŜu. Dość pospolita wierzba biała nie posiada czerwonych tylko zielone gałązki.

Skład chemiczny: 1. Glikozydy salicylowe 10%

- salicyna - populina

2. Związki flawonoidowe ok. 5% - izosalipurozyd (glukozyd chalkonu) - salipurozyd (glukozyd flawanonu)

3. Garbniki katechinowe do 10% Działanie i zastosowanie: Stosowana jako lek pomocniczy w przeziębieniach i gośćcu, chorobach reumatycznych. Wchodzi w skład

mieszanek: Pyrosan, Reumosan, Reumogran, Capsiplex oraz granulatów. 2. Populi folium – Liść topoli, FP VI

Populus nigra – Topola czarna Rodz.: Salicaceae – Wierzbowate Surowcem są liście zebrane wiosną. Powinny zawierać ≥1% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Ma bardzo złoŜony skład glikozydów salicylowych. Dwupienne drzewo występujące w Europie i Azji. Topola rośnie przede wszystkim na glebach wilgotnych, okresowo zalewanych, na głębokich piaskach lub Ŝwirach. Występuje w lasach i zaroślach, w dolinach wielkich rzek europejskich, na wielu obszarach jest sadzona i uŜywana jako drzewo parkowe. Jest to drzewo zrzucające liście na zimę. Osiąga wysokość 30 m. Ma rozłoŜystą, bardzo wysoką, sklepioną koronę. U starych drzew moŜe wydawać się wieloczęściowa i dość nieregularna. Kora jest w kolorze ciemnobrunatnym. Pędy roczne i gałązki są cienkie w jasnobrunatnym kolorze. Pączki ściśle przylegają i są w bladobrunatnej barwie. Liście na długopędach są romboidalne, długoogonkowe, z wydłuŜonym smukłym wierzchołkiem, na brzegu drobno piłkowane, mają 5-9 cm długości. Liście na krótkopędach są zazwyczaj krótsze. Wszystkie liście są początkowo czerwonawo-zielone wkrótce jednak stają się błyszczące i uzyskują ciemnozieloną barwę. Kotki męskie są szaro-białe, z czerwonymi pylnikami, mają długość około 5 cm. śeńskie kotki są w kolorze zielonkawym. Owoce są owłosione - nasiona występują razem z puchem lotnym.

- 86 -

Skład: 1. Flawonoidy – glikozydy kwercetyny i kemferolu, mniej apigeniny i luteoliny 2. Glikozydy fenolowe: salicyna, populina i inne 3. Fenolokwasy: pochodne kwasu benzoesowego i cynamonowego 4. Garbniki mieszane – pochodzenia katechiny i kw. galusowego Działanie i zastosowanie: 1. Działanie moczopędne - flawonoidy 2. P/gorączkowe – glikozydy fenolowe 3. W terapii podnoszenia odporności (immunostymulant) 4. P/bólowe 5. P/zapalne 6. W chorobie reumatycznej, w stanach zapalnych dróg moczowych i gruczołu krokowego, w zakaŜeniach

bakteryjnych górnych dróg oddechowych. Preparaty: Wyciągi wodne, monopreparaty i mieszanki ziołowe. 3. Ulmariae flos – Kwiat wiązówki, FP III Filipendula Flos, Spireae Flos - Tawuła Filipendula ulmaria – Wiązówka błotna Rodz.: Rosaceae - RóŜowate

Surowiec (same kwiaty) zebrany w początkowym okresie kwitnienia i szybko wysuszony. Bylina do 1,5 m wysokości. Łodygi słabo ulistnione, kremowe kwiaty zebrane w szczytowe podbaldachy. Rośnie na wilgotnych łąkach w Polsce i Europie. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego.

Skład: 1. Związki flawonoidowe 1,2% (glikozydy kwercytyny – spireozyd (4’-glukozyd kwercetyny)) 2. Glikozydy salicylowe

- monotropitozyd (hydrolizujący do estru metylowego kwasu salicylowego) - kwas salicylowy 3. Olejek eteryczny 0,2% - salicylan metylu, aldehyd salicylowy 4. Garbniki do 10%

Działanie i zastosowanie: 1. Moczopędne - flawonoidy 2. P/gorączkowe – związki salicylowe 3. Ściągające - garbniki Stosowany w chorobach reumatycznych, przeziębieniach.

Mieszanki: Wchodzi w skład mieszanek ziołowych i granulatów. Pyrosan, Reumosan, Reumogran.

- 87 -

ANTRAZWIĄZKI

Antrazwiązki są pochodnymi antracenu.

W zaleŜności od stopnia utlenienia podstawowego układu wyróŜnia się 3 podgrupy antrachinonu antronu antranolu

O

O

RED

UTL

O

H H

RED

UTL

OH

W Ŝywej roślinie antrazwiązki występują w postaci antronów i antranoli. W roślinie wysuszonej powinno

być jak najwięcej form utlenionych, czyli antrachinonów. Antrony i antranole maja bardzo drastyczne działanie. Właściwe działanie przeczyszczające uŜywane w lecznictwie mają antrachinony. Oprócz w/w związków w roślinie występują takŜe formy dimeryczne, głownie pochodne antronu (diantrony). W tej grupie wyróŜniamy: - Izodiantrony – o symetrycznej budowie, złoŜone z dwóch identycznych antronów. NaleŜą tu sennidyna A, B, sennozydy A, B.

- Heterodiantrony – zbudowane z dwóch róŜnych antronów. NaleŜą tu: palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C, senozydy C, D. W roślinach antrazwiązki występują głównie w postaci glikozydów. Są to najczęściej, o-glikozydy, ale

spotyka się takŜe c-glikozydy (np. aloina). Aloina � Aloe ferox, Aloe Barnadensis (w ich soku)

O

H Glc

CH2OH

OH OH

Antrazwiązki mają charakter polifenoli. Wszystkie te układy mają grupy -OH, więc charkteryzuja się jako

glikozydy fenolowe. Zawierają one dwie grupy -OH w pozycji 1,8 – one warunkuja własciwości biololgiczne. Polączenia glikozydowe mogą mieć miejsce w pozycji C3 i C6, gdy sa tu dodatkowe grupy -OH, za wyjątkiem aloiny, bo ona ma wolna grupę -OH przy C3, a grupę glikozydowa ma przy C10. Cukry wchodzące w skład glikozydów: glukoza, ramnoza, apioza. Aglikony zwane są emodynami. Są one:

- Hydroksylowymi –OH - Hydroksymetylowymi –CH2OH (aloeemodyna) - Metylowymi –CH3 (chryzofanol) - Karboksylowymi –COOH (reina) pochodnymi 1,8-dihydroksyantrachinonu lub jego zredukowanej formy.

Do często spotykanych pochodnych antrachinonu naleŜą: Chryzofanol (1,8-dihydroksy-3-metyloantrachinon)– wystpuje w rodzaju Polygonum, Rhamnus

O

O

OH OH

CH3

Aloeemodyna (1,8-dihydroksy-3-hydroksymetylenoantrachinon) – wystpuje w postaci glikozydów w soku

komórkowym róŜnych aloesów Aloe sp. O

O

OH OH

CH2OH

- 88 -

Reina (1,8-dihydroksy-3-karboksyantrachinon) – Rheum rhabarbarum, Cassia sp.

O

O

OH OH

COOH

Franguloemodyna (1,6,8-trihydroksy-3-metyloantrachinon)

O

O

OH OH

CH3OH

Fiscjon (1,6,8-dihydroksy-3-metylo-6-metoksyantrachinon) – występyje w wielu surowcach antrachinonowych obok innych związków. Często występuje w porostach i grzybach niŜszych.

O

O

OH OH

CH3H3CO

Aloina ( 10-C-glukozyloaloeemodynoantron) – jest to główny składnik tzw. Cap aloe otrzymywanego

z Aloe ferox. OOH OH

CH2OH

H Glc W 88% w surowcach związki te wystepuja jako o-glikozydy � sa wtedy lepiej rozpuszczalne i mają

większą biodostępność. Wolne aglikony sa bardzo słabo rozpuszczalne w wodzie. Wymienione wyŜej monomeryczne antrazwiązki występują takŜe w postaci odpowiednich antronów

i antranoli (formy zredukowane). Występują w połączeniach glikozydowych oraz diantronowych – tworzą zarówno izodiantrony (takie same części):

OOH OH

COOH

OOH OH

COOH

OOH OH

COOH

OO OH

COOH

Glc Sennidyna A/ diantrony reiny (Sennidyna B - optycznie nieczynna)

Sennozyd A i B (izomeryczne glukozydy) Sennozyd A (+) i B (f. mezo)

jak i heterodiantrony (róŜne częsci):

OOH OH

CH2OH

OOH OH

CH3

OOH OH

COOH

OOH OH

CH3

Palmityna B Reidyna B Własności fizykochemiczne:

- Są to związki krystaliczne barwy czerwonej, pomarańczowej lub Ŝółtej (barwa zaleŜy od stopnia utlenienia)

- Aglikony łatwo sublimują, nie rozpuszczają się w wodzie, łatwo rozp.się w rozpuszczalnikach organicznych, - Glikozydy rozpuszczają się w wodzie, łatwo ulegają hydrolizie enzymatycznej (za wyjątkiem C-glikozydów)

- 89 -

- W środowisku –OH (w ługach) dają barwne fenolany (własności kompleksowania) – reakcja Bornträgera polega ona na zdolności tworzenia przez 1,8-dihydroksyantrachinony czerwono zabarwionych fenolanów sodowych lub potasowych; antrony i antranole reagują z zasadami, ale nie dają barwnych połączeń. Reakcja ta moŜe być wykorzystana do identyfikacji jakościowej i badania zawartości metodą kolorymetryczną.

- Aby oznaczyc zawartość wszystkich form naleŜy utlenić antrony i antranole do antrachinonów; dlatego w postępowaniu analitycznym oznaczamy najpierw antrachnony a potem całą sumę tych związków. Występowanie:

- Polygonaceae – Rdestowate - rodzaje: Rheum, Rumex, Polygonum - Rhamnaceae – Szakłakowate - rodzaj: Rhamnus - Caesalipinaceae – Brezylkowate – rodzaj Cassia - Liliaceae – Liliowate – rodzaj Aloe - Rubiaceae – rodzaj Rubia [Marzanna barwierska (Rubia tinctoria)], Galium (Przytulia) - Hypericaceae - Dziurawcowate - Hypericum perforatum - hiperycyna

Związki te występują w częściach nadziemnych i podziemnych. W roślinach występują w ilościach znacznych (wielkości porównywane z zawartością garbników). Antrazwiązki występują w roślinach niŜszych, grzybach, a takŜe jako karminowy barwnik mszyc meksykańskich, tzw. koszenillo.

W roślinach i surowcach antrazwiązki występują głównie w postaci glikozydów mono- i dimerycznych. Podczas suszenia ulegają utlenieniui hydrolizie do aglikonów = EMODYN. Właściwości farmakologiczne i lecznicze, zastosowanie:

1. Działanie przeczyszczające (REMEDIA LAXANTIA ET PURGANTIA – środki łagodnie, optymalnie lub silnie przeczyszczające), na które ma wpływ obecność grup –OH w pozycji C1 i C8. Oprócz tego dobrze, aby miały podstawnik w pozycji C3 i C6 → silniej działają. Wpływ ma takŜe liczba cząsteczek cukrów w glikozydzie. Im więcej cząsteczek cukrów tym silniejsze działanie przeczyszczające i lepsza rozpuszczalność w wodzie. Glikozydy są, więc aktywniejsze od aglikonów. Działanie antronów, antranoli i diantronów jest znacznie silniejsze od odpowiednich antrachinonów. Działanie drastyczne: skurcze jelit, krwawienia. NaleŜy właściwie je dozować, poniewaŜ są to związki silnie działające i nie moŜna ich stosować u dzieci i kobiet w ciąŜy. Mechanizm działania: Przyjmuje się, Ŝe antrazwiązki w formie niezmienionej wędrują do jelita grubego. Pod wpływem enzymów

flory bakteryjnej ulegają róŜnym przemianom (np. hydrolizie, redukcji), w wyniku których powstają antrony i antranole. DraŜnią one śluzówkę jelita grubego, wzmagają jego sekrecję i perystaltykę, hamują resorpcję wody. Efektem tego jest rozrzedzenie mas kałowych oraz ich wydalenie. W małych dawkach słuŜą jako środki metabolizujące, odchudzające, wspomagające trawienie. NaleŜy przeprowadzic je zatem do form utlenionych, Ŝeby słabiej działały!!! Działanie przeczyszczające występuje od kilku do kilkunastu (12) h, szybkość i efekt działania zaleŜy od

budowy tych związków. 2. REMEDIA CHOLAGOGA ET CHOLERETICA – lek zółciotwórczy i Ŝółciopędny. W jelicie cienkim dochodzi

do wchłonięcia niewielkiej ilości antrazwiązków, które z krwią docierają do wątroby, draŜnią komórki wątroby, nasilają wydzielanie Ŝółci.

3. Silnie działające dezynfekujące i p/grzybicze, np. chryzarabina – stosowana w dermatologii w schorzeniach skóry (grzybica, łuszczyca).

4. Alizaryna (1,2-dihydroksyantrachinon) i jej pochodne występują w korzeniu marzanny barwierskiej – Rubia tinctorum (Rubiaceae). Stosowane są jako środki do rozpuszczania złogów wapniowych w kamicy nerkowej. Alizaryna i lucydyna wywołują silne działanie genotoksyczne (niszczy DNA, działa mutagennie i kancerogennie). Preparaty nie powinny być stosowane w lecznictwie. Surowiec moŜe być wykorzystywany przemysłowo.

- 90 -

Farmakopealne surowce lecznicze: 1. Cortex Frangulae – Kora kruszyny FP VI

syn. Kruszyna - Cortex Rhamni frangulae, Rhamnus frangula – Kruszyna pospolita Rodz.: Rhamnaceae - Szakłakowate

Surowcem jest kora pochodząca z młodych pni i gałęzi kruszyny pospolitej, zebrana na wiosnę, przed rozwojem liści. Surowiec musi zwierać nie mniej niŜ 6% antrazwiązków w przeliczeniu na glukofrangulinę A. Proces ogrzewania 100 0C przez 2 h lub przechowywanie przez 1 rok surowca ma na celu utlenienie silnie przeczyszczających antronów, antranoli i ich dimerów do łagodnie działających pochodnych antrachinonów.

Roślina: Surowiec ze stanu naturalnego,zasoby krajowe są bardzo duŜe. Ulistnienie skrętoległe, liście eliptyczne lub odwrotnie jajowate, całobrzegie. Kwiaty pięciokrotne.

Surowiec ma postać rurek lub rynienek, zewnętrznie szarobrunatny, o licznych białawych przetchlinkach. Wewnątrz jest czerwono-Ŝółty lub czerwonobrunatny, lśniący. Przełom kory Ŝółty włóknisty. W przestrzeniach między promieniowych występują włókienka okrysztalone jedyńcami szczawianu wapnia. W miękiszu występują gruzły i ziarna skrobi. Wodorotlenki wybarwią miękisz korowy i promieni czerwono.

Skład: 1) Antrazwiązki ~7% a) heterozydy – glukozydy franguloemodyny: - glukofrangulina A (glukoza<poz8>+ramnoza<poz6>) - glukofrangulina B (glukoza<poz8>+opioza<poz6>) b) wolne aglikony - flanguloemodyna - chryzofanol - fiscjon 2) Garbniki 3) Flawonoidy 4) Alkaloidy peptydowe

Działanie i zastosowanie: 1. Łagodne działanie przeczyszczające po upływie 6-10h po zaŜyciu dawki 2. Działanie Ŝółciopędne 3. Pobudza przemianę materii 4. Monopreparat, specyfiki ziołowe 5. Przewlekłe zaparcia powodowane atonią jelit 6. Srodek uzupełniający – komponent mieszanek, granulatów, preparatów płynnych (Cholezon, Relax),

tabletek, draŜetek. Preparaty: Cholagoga II i III, Degrosan, Normosan, Sklerosan, Reklosan, Cholesan, Gastra.

2. Radix Rhei – Korzeń rzewienia

Syn. Rhizoma Rhei Rheum sectio palmata (sekcja palczastych): Rheum palmatum – Rzewień palczasty Rheum officinale – Rzewień lekarski Rodz.: Polygonaceae

Surowiec stanowią podziemne części (korzeń+kłącze) rzewienia naleŜące do sekcji Palmata, zawierające nie mniej niŜ 2,2% antrazwiązków w przeliczeniu na reinę, (u pochodnych dalekoazjatyckich nawet do 6-7%) wysuszone w temp 30°C. Roślina:

Jest to bylina, wytwarza rozetę duŜych liści, charakterystyczna gatka. Liście są długoogonkowe,wrębne, ogonki walcowate (obłe), owłosione. Blaszka liściowa dłoniasto klapowana. Kwiaty drobne, białawe lub czerwone. Surowiec składa się z burakowatego kłącza i grubych licznych korzeni. Korzenie są długie, wrzecionowate.

- 91 -

Ich powierzchnia jest częściowo pierścieniowata, czerwonobrunatna. Przełom jest Ŝółtawo-pomarańczowy, ziarnisty z czerwonymi promieniami.

Gatunki rzewienia spoŜywczego: - Rheum undulatum i Rheum rhaponticum – tak zwane rabarbary kompotowe. Mają one całobrzegą blaszkę, rynienkowate ogonki liściowe. Nie są stosowane w lecznictwie. Mają bardzo mało antrazwiązków, ale zawierają duŜo rapontycyny – pochodna stilbenu, fluoryzuje na niebiesko w UV, ma włąsciwości estrogenne. Rzewień jej NIE zawiera.

Metodą chromatograficzną rozróŜniamy korzeń rabarbaru od rzewienia. Skład:

1) Antrazwiązki (2-8%) a) do 80% mono- i diglikozydy antrachinonowe: - aloeemodyna - emodyna - chryzofanol - fiscjon - reina b) glikozydy diantronowe (10-15%), wolne lub związane:

− izodiantrony − aloeemodynodiantron − fiscjodiantron − chryzofanolodiantron − sennidyna A i B − heterodiantrony palmidyny i reidyny

2) Garbniki mieszane tzn. hydrolizujące – glukozyd kwasu galusowego i skondensowane pochodne (+)katechiny i (-)epikatechiny. Zawartość w młodym surowcu wynosi 3%, w starym 6%.

3) Flawonoidy: rutyna 4) Pektyny, węglowodany, fitosterole

Działanie i zastosowanie: 1. W duŜych dawkach (powyŜej 0.5g) działa przeczyszczająco; jest to działanie łagodne, nie wywołuje

przyzwyczajenia; 2. W małych dawkach (0.1-0.5g) działa ściągająco i przeciwbiegunkowo=zapierająco; 3. Działa Ŝółciopędnie; 4. W postaci preparatów złoŜonych: mieszanki, granulaty

Preparaty: − Extractum Rhei siccum − Tinctura Rhei Compositum − Pulvis Magnesioe cum Rhei − Alax, Betosol, Betagran;

3. Aloë capensis – Alona przylądkowa FP VI

syn. Cap Aloe Aloe ferox – Aloes uzbrojony Rodz.: Liliaceae – Liliowate

Surowcem jest stęŜały sok z roślin otrzymany przez nacięcie liści róŜnych gatunków z rodzaju Aloe. Surowiec powinien zawierać nie mnie niŜ 18% aloiny. Wystepuję w naturze i jest uprawiany.

Roślina: Aloesy to wieloletnie rosliny zielne lub drzewa, o pniu nierozgałęzionym, długie do 0,5m; są to sukulenty

o duŜych, mięsistych, obfitujących w sok, kolczasto ząbkowanych liściach. U nas jest to znana roślina doniczkowa. Dla potrzeb lecznictwa aloesy są uprawiane.

W zaleŜności od tego, w jaki sposób się zagęszcza i suszy sok otrzymuje się róŜne rodzaje alony: 1. Ma ona nieregularne kształty, przypomina bryłki barwy brunatnej, pokryte zielonym pyłem. Matowe bryłki,

to tzw. alona wątrobowa (Aloë hepatica) - powolne odparowanie soku; 2. Szybkie odparowanie soku daje nam Ŝółty, przezroczysty produkt, tzw. alona lśniąca (Aloë lucida). Smak

bardzo gorzki, zapach charakterystyczny. 3. Dostępna jest takŜe alona sproszkowana.

- 92 -

W handlu występują teŜ alony róŜniące się pochodzeniem geograficznym. Afryka dostarcza Cap Aloë, Uganda Aloë,, rejon Morza Śródziemnego – Barbados Aloë, Curacao Aloë.

Skład: 1. Antrazwiązki - aloina = C-glukozyd (do 45%) - C i O-glikozydy tzw. aloinozydy A i B –izomeryczne 3-α- i β- ramnozydy aloiny związane glikozydowo z

resztą -CH2 - aloeemodyna 2. śywica (10%) – jest to niepoŜądany składnik, moŜe powodować bolesne skurcze jelit. Surowiec leczniczy

musi być pozbawiony Ŝywicy. Działanie i zastosowanie:

Jest to silny środek przeczyszczający, w większych dawkach wywołuje przekrwienie jelita grubego i narządów miednicy mniejszej. MoŜe wywołać poronienia u kobiet. Sok z liści i miazga liściowa są czasami skuteczne w leczeniu ran i oparzeń. Działa równieŜ Ŝółciopędnie i Ŝółciotwórczo.

Preparaty: Extractuam Aloe siccum, Tinctura Aloe; Biostymina – środek wspomagający, jest to wyciąg wodny ze

świeŜych liści aloesu, najczęściej Aloe arborescens. Oprócz antrazwiązków występuje duŜo związków śluzowych. Wyciąg wodny po usunięciu substancji balastowych stosuje się jako preparat wzmacniający układ odpornościowy (immunostymulant). Zewnętrznie w łuszczycy, w stomatologii. 3a. Aloë barbadensis – Alona barbadoska, FP VI Syn.: Curacao Aloë Aloë barbadensis – aloes barbadoski Rodz.: Liliaceae – Liliowate Surowiec jest stwardniały po zagęszczeniu sok z liści; powinien zawierać minimum 28% związków antranolowych w przeliczniu na aloinę. Aloes barbadoski jest uprawiany w rejonie Morza Śródziemnego i w Indiach.

4. Folium Sennae – Liść senesu Cassia angustifolia – Strączyniec indyjski Cassia senna – Strączyniec egipski Rodz.: Caesalipinaceae – Brezylkowate

Surowcem są listki nie mniej niŜ 2,5% antrazwiązków w przeliczeniu na sennozyd B liścia strączyńców, zebrane przed dojrzeniem owoców.

Roślina: Są to krzewy, łodygi dołem drewniejące. Liście o 4-8 parach listków, parzysto-pierzaste, opatrzone

szydlastymi przylistkami. Listki są krótkoogonkowe, lancetowate o nasadzie asymetrycznej. Blaszka liściowa jest krucha, matowa, barwy szaro zielonkawej. Kwiaty grzbieciste, Ŝółte, zebrane w grono. Owocem jest błoniasty, płaski, duŜy strąk (6-8 nasion)-stanowi osobny surowiec w FP VI.

� Strączyniec indyjski – pochodzi z Afryki i płw. Indyjskiego, uprawiany w Indiach � Strączyniec egipski - pochodzi z pd. Egiptu i Sudanu Surowiec z imprortu i uprawy. Skład:

1. Antrazwiązki (do 5%) - glikozydy diantronowe – sennozydy A,B (reinodiantron- aglikon, 2 cząst. glukozy) - mono- i diglikozydy aloeemodyny i reiny - emodyna

2. śywica – niekorzystne skł. Powodujące silniejsze draŜniące działanie na j. grube 3. Śluz 4. Flawonoidy (glikozydy kamferolu i kwercytyny)

Fructus Sennae ma bardzo mało antrazwiązków i występują one w strąku, a nie w nasionach.

- 93 -

Działanie i zastosowanie: Przeczyszczające, antraglikozydy pobudzają perystaltykę jelita grubego. Stosowany w postaci wyciągów,

mieszanek ziołowych, np. Normosan. SłuŜy teŜ do izolowania czystych sennozydów. 5. Chrysarobinum – Chryzarabina, FP III

Andria araroba – Andria czewimór Araroba depurata – Araoba oczyszczona Rodz.: Papilionaceae/Leguminosae/Fabaceae - Motylkowate

Chryzarabina jest to stały produkt otrzymywany przez krystalizację soku pni Andria araroba. Wydzielinę rozdrabnia się, mieli i poddaje się ekstarkcji z benzenem. Frakcje benzenową się odtłuszcza, zatęŜa, wydziela się araoba.

Skład: Główny składnik stanowią antrazwiązki (do 85%), są to glukozydy, aglikany chryzofanolu. Występują

w postaci antronu i antranolu. Działanie: Chryzarabina wstępnie oczyszczona ma bardzo silne właściwości przeczyszczające, powoduje draŜnienie

jelita i kolki. Ma działanie antyseptyczne, bakterio i grzybobójcze. Zmiekcza zrogowaciały naskórek. Zastosowanie:

− W postaci roztworów i maści (1-10%) − Jest składnikiem kremów p/grzybiczych. − W preparatach stosuje się 1-30% chryzarabiny − W leczeniu skóry: grzybica, łuszczyca, liszaje, egzemy − Preparaty naleŜą do wykazu B stosowane TYLKO ZEWNĘTRZNIE

- 94 -

KUMARYNY

Kumaryny są pochodnymi α-pironu. W grupie tej wyróŜniamy: 1. Kumaryny o rdzeniu zasadniczym benzo-α-pironu

O O

OH-

/ OH2

H+

/ OH2COOH

OH

H

H

forma cis Sam kwas cis-o-hydroksycynamonowy = kumarynowy jest nietrwały i samorzutnie ulega przekształceniu w lakton – kumarynę. Kwas trans-o-hydroksycynamonowy = kurarowy jest trwały, nie ulega cyklizacji. Bezpośrednim prekursorem kumaryn jest kwas o-hydroksycynamonowy. Dzieje się to w Ŝywej roślinie przy udziale światła.

2. Izokumaryny

O O

3. Furanokumaryny – mają szkielet kumarynowy skondensowany z pierścieniem kumarynowym

w pozycji 6,7 lub 7,8 (benzon, piron + furan):

O OO

O OO

psoralen angelicyna

4. Piranokumaryny – mają skondensowany pierścień piranu (benzen, piron + pierścień piranu) w pozycji: O O

O

O OO

O OO

5,6 – układ alloksantoletyny 6,7 – układ ksantyletyny 7,8 – układ seseliny

KUMARYNY PROSTE Są to hydroksylowe lub metoksylowe, alkilowe pochodne benzo-α-pironu, podstawione w pozycji

6,7, rzadziej 8. Występują w postaci aglikonów lub glikozydów → cukrem jest głównie glukoza. Właściwości fizyczne i chemiczne:

• Bezwonne, krystaliczne, dobrze rozpuszczalne w wodzie; • Ulegają hydrolizie alkalicznej i kwasowej; po reakcji hydrolizy alkalicznej, tworzą odpowiednie kwasy; • Aglikony kumarynowe nie rozpuszczają się w wodzie • Lotne z parą wodną związki wonne (zapach wysuszonego, skoszonego siana) – często występują jako

składnik olejków; • Fluorescencja w świetle UV: niebieska, zielona, Ŝółta; po zadziałaniu alkaliami (gazowy NH3, KOH)

dochodzi do otwarcia pierścienia laktonowego i utworzenia soli odpowiedniego kwasu, nasila się lub zmienia naturalna fluorescencję;

• Glikozydy i aglikony dają odpowiednie reakcje na laktony i fenole; Działanie: Właściwości farmakologiczne są róŜne:

1. Działanie spazmolityczne na mięśniówkę gładką 2. Działanie przeciwobrzękowe 3. Działanie uspokajające na OUN 4. Bakterio- i grzybostatycznie 5. Wykazują właściwości p/zakrzepowe

- 95 -

6. Działanie antykoagulacyjne 7. Wykazują działanie czynnika witaminowego P – eskulina i eskuletyna – zapobiegają łamliwości

i przepuszczalności naczyń włosowatych → uszczelniają naczynia kapilarne Występują w rodzinach: • Compositae (ZłoŜone) • Graminae (Trawy) • Umbelifarae (Baldaszkowate) • Solanaceae (Psiankowate) • Grzyby rodzaju Aspergillus – aflatoksyny W przyrodzie występuje około 200 gatunków (30rodzin) kumaryn, występują one we wszystkich częściach roślin, ogólnie wykazują się niską zawartością w roślinie 0,1-1%. Pąki liściowe wilczego łyka mogą zawierać do 20% dafniny (główna kumaryna).

COOHO Glc

hydroliza enzymatycznaCOOH

OH

kwas kumarynowy

OH2-

O O

kumaryna

UV

OGlc

COOH

"TRANS"

"CIS"

hydroliza enzymatyczna

OH

COOH

kwas kumarowybeta-D-glukozyd kwasu kumarowego

beta-D-glukozyd kwasu kumarynowego

Kumaryna – związek bezbarwny o przyjemnym zapachu, biologicznie czynny, działa depresyjnie na OUN (hamowanie pobudliwości, działanie uspokajające, działa rozkurczająco na naczynia krwionośne), powoduje uszkadzanie wątroby (działa hepatotoksyczne), jest stosowana w przemyśle kosmetycznym, posiada właściwości antykoagulacyjne i przeciwzakrzepowe. Występuje w wielu roślinach. Pochodne kumaryny: 1. Umbeliferon (7-hydroksykumaryna) - Metricaria chamomilla

O OOH Wykazuje słabe działanie spazmolityczne. 2. Herniaryna (7-metoksykumaryna) - Herniaria glabra

O OH3CO

Mają niezbyt silne właściwości spazmolityczne, szeroko rozpowszechniona.

3. Eskuletyna (6,7-dihydroksykumaryna)

O OOH

OH

- 96 -

4. Eskulina (6-glikozyd eskuletyny) – uszczelnia naczynia włosowate.

O OOH

OGlc 3,4 – oba te związki zawarte w korze kasztanowca (Aesculus hippocastanum - Kasztanowiec zwyczajny), właściwości podobne do czynnika witaminowy P, bezbarwne, krystaliczne, wykazują właściwości spazmolityczne, działa hamująco na hialuronidazę, zmniejsza przepuszczalność naczyń krwionośnych. Eskulina ma silniejsze działanie. Preparaty: Aecsulan, Hemoroe, Venescin. 5. Skopoletyna (6-metoksy-7-hydroksykumaryna)

O OHO

H3CO 6. Skopolina (7-glukozyd skopoletyny)

O O

H3CO

OGlc

5,6 – wyizolowane z roślin z rodzaju Scopolia (Lulecznica), rodzina Solanaceae, mają silne działanie spazmolityczne. 7. Fraksetyna

O OHO

H3CO

OH

8. Fraksyna

O OHO

H3CO

OGlc

7,8 w duŜych ilościach występują w korze jesionu Fraximus excelsior (rodzina Oleaceae), działają spazmolitycznie i słabo Ŝółciotwórczo. 9. Dikumarol – 3,3’-metyleno-4,4’-hydroksy-dikumaryna

O O

OH

OO

OH Otrzymany na drodze syntezy w 1903 roku. 30 lat później zaobserwowano, Ŝe bydło karmione

sfermentowaną koniczyną chorowało na skazę krwotoczna → w wyniku fermentacji następowała synteza dikumarolu.

Działanie przeciwzakrzepowe polega na hamowaniu syntezy protrombiny w wątrobie. Jest on antagonistą wit. K. Obecnie są stosowane pochodne półsyntetyczne dikumarolu o mniejszej toksyczności (etylenodikumaryna, cyklokumaryna). Zwykle stosuje się po zastosowaniu heparyny. Jest stosowany zapobiegawczo i leczniczo w zakrzepowym zapaleniu Ŝył i zakrzepach.

- 97 -

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Meliloti herba - Ziele nostrzyka, FP VI Melilotus altissimus – Nostrzyk wyniosły Melilotus officinalis – Nostrzyk Ŝółty Rodz.: Fabaceae/Leguminosae - Motylkowate

Surowiec stanowią górne odcinki pędów nostrzyków zebrane w początkowym okresie kwitnienia. Zbiór ze stanu naturalnego, oba gatunki są krajowe. Masę surowca stanowią kwiatostany, które składają się z 20-25 drobnych, Ŝółtych, motylkowatych kwiatów. Liście są trójdzielne, listki - eliptyczne, ogonkowe z 2 przylistkami u nasady. Surowiec 0,1% olejku. Kumaryny są tu wolne, niezwiązane.

Skład: 1. Zespół związków kumarynowych

- melilotyna – 3,4-dihydrokumaryna

COOHO

Glc

- dikumarol - prekursory: kwas o-kumarynowy, kumarowy, melolitowy

2. Alantoina (pochodna mocznika) ok. 1% 3. Flawonoidy 4. Barwniki

Działanie i zastosowanie: 1. Rozkurczająco na naczynia 2. Depresyjnie na OUN 3. Zewnętrznie w obrzękach, owrzodzeniach, czyrakach, stanach zapalnych skóry – jako środki p/zapalne,

przyspiesza ziarninowanie ran, pobudza tworzenie nowej skóry Preparaty: Preparat olejowy – maść zielona, wchodzi w skład plastra nostrzykowego – stosuje się na trudnogojące się rany.

FURANOKUMARYNY.

Są to związki trójpierścieniowe, kumaryna jest skondensowana z pierścieniem furanu w pozycji: - 6,7 – układ psoralenu - 7,8 – układ angelicyny

7

6

O1

OO

78 O OO

psoralen angelicyna Wyizolowany z gatunku Psoralea sp., odznacza się wysoką toksycznością ma właściwości

fotosensybilizujące (uczula na światło, pobudza melanogenezę, co powoduje repigmentację skóry). Jego pochodne (mniej toksyczne) to:

4. bergapten – 5-metoksypsoralen 2. ksantotoksyna – 8-metoksypsoralen

O OO

H3CO

O OOH3CO

Są to związki krystaliczne, trudno rozpuszczalne w wodzie, intensywna niebieskozielona fluorescencja w UV. Stosowane są w leczeniu bielactwa skóry i w fotochemioterapii łuszczycy skóry, pobudzają wytwarzanie

- 98 -

melaniny i repigmentacje skóry. Działają po podaniu doustnym lub zewnętrznie. Efektem jest równomierne odkładanie się melaniny (równieŜ w miejscach chorobowo zmienionym obserwujemy ten efekt). Zawarte są w preparatach: Methoxalen i inn. – są to preparaty z importu. Pochodne angelicyny występują w rodzinach Fabaceae (Motylkowate) oraz Apiaceae (Baldaszkowate). Furanokumaryny typu angelicyny pochodzące z Archangelica officinalis (Arcydzięgiela litworu). Sama angelicyna nie ma właściwości fotosensybilizujących, działa jednak hipotensyjnie, depresyjnie na OUN. Surowiec ma działanie spazmolityczne (stosowany w medycynie ludowej). Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Ammi majus fruktus – Owoc aminku większego Ammi majus L. – Aminek większy Rodz.: Apiaceae - Baldaszkowate

Surowcem są owoce. Owoc podobny do owocu aminku egipskiego. Farmakopea wprowadziła dodatkowe badania na zawartość keliny, aby odróŜnić oba surowce. Badania prowadzi się za pomocą chromatografii lub na obecność keliny. Roślina pochodzenia śródziemnomorskiego. W Polsce uprawiana.

Skład: a) furanokumaryny pochodne psoralenu ok. 1% - ksantotoksyna - bergapten b) furanokumaryny pochodne dihydropsoralenu

Surowiec przemysłowy ze względu na zawartość ksantotoksyny. Ma właściwości uczulające na światło, przyspiesza repigmentację skóry. Stosowany w leczeniu bielactwa i łuszczycy. Na wschodzie role owoców aminka większego spełniają owoce Pastinaca sativa (Pasternakzwyczajny).

2. Pastinaca sativa – Pasternak zwyczajny Rodz.: Umbelliferae/ Apiaceae - Baldaszkowate

SłuŜy do otrzymywania furanokumaryn przede wszystkim angelicyny. Nie są wykorzystywane w formie izolowanych związków, aktywność spazmolityczna dość duŜa. Proste

pochodne angelicyny to np.: • izobergapten – 5-metoksyangelicyna • sfondyna – 6-metoksyangelicyna • pimpinelina – 5,6-metoksyangelicyna.

PIRANOKUMARYNY.

Związki trójpierścieniowe z benzo-α-piranem, mają skondensowany pierścień piranu w pozycji: - 7,8 - układ seseliny - 6,7 - układ ksantyletyny - 5,6 – układ alloksantyny

O O

O

O OO

O OO

5,6 – układ alloksantoletyny 6,7 – układ ksantyletyny 7,8 – układ seseliny

- 99 -

Podstawowy wzór Podstawniki, R

Wisnagan R = -H

Samidyna R= CH3

CH3

O

Dihydrosamidyna R= CH3

CH3

O

O OO

O R

CH3

CH3

O C CH3

O

Wisnadyna R=

CH3

O

CH3

Pochodne dihydroseseliny, z głównym związkiem – wisnadyną, występują w Ammi visnagaefructus – owoc keli z rodziny Umbelliferae. Są to bardzo cenne związki. Działają silnie spazmolitycznie, głownie na naczynia wieńcowe. Preparat – Cordafen – zawiera czystą wisnadynę

Wisnadyna: • rozszerza naczynia wieńcowe • rozszerza mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego • zmniejsza stęŜenie cholesterolu i lipidów we krwi • jest mniej toksyczna niŜ kelina • stosowana jest w dusznicy sercowej i dychawicy oskrzelowej Zawartość w owocach aminka egipskiego nie powinna być mniejsza niŜ 1% keliny.

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Fructus Ammi visnagae – Owoc keli syn. Aminek egipski, Rodz. Umbelliferae

Surowcem są owoce aminka egipskiego zawierające nie mniej niŜ 1% keliny. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia. Aminek egipski rośnie w Basenie Morza Śródziemnego. W Polsce jest uprawiany. Kwiaty są drobne, barwy białej, ulistnienie skrętoległe. Liście dwu- lub trójkrotnie pierzastosieczne. Owoce (dwurozłupnia) bardzo drobne, nierozpadnięte mają kształt jajowato eliptyczny. Rozpadają się na rozłupki o barwie szarozielonej lub szarobrązowej. Na powierzchni rozłupki 5 jaśniejszych uwypuklonych Ŝeberek. W śródowocni 11 przewodów wydzielniczych.

Skład: 1. Furanochromony:

− kelina − wisnagina − kelozyd

5. Piranokumaryny − wisnadyna − semidyna − dihydrosemidyna

6. Flawonoidy 7. Sterole 8. Fenolokwasy

Piranokumaryny działają rozszerzająco na naczynia wieńcowe i nerkowe. Podobnie działa kelina, która jest jednak toksyczna.

- 100 -

AFLATOKSYNY Jest to grupa związków, których struktura opiera się na szkielecie kumarynowym. Obecnie poznano

kilkanaście związków zaliczanych do tej grupy. W celu ich usystematyzowania podzielono je na serie, np. A, B czy C. Aflatoksyny wytwarzane są przez grzyby pleśniowe z rodziny Aspergillus (przede wszystkim Aspergillus flavus). Związki te naleŜą do kancerogenów – nawet ich małe ilości prowadzą do powstawania nowotworów, szczególnie wątroby. Większe, jednorazowe dawki prowadzą do cięŜkich uszkodzeń tego narządu. Ze względu na występowanie pleśni grzyba Aspergillus flavus w pewnych produktach spoŜywczych moŜe dochodzić czasami do ich skaŜenia aflatoksynami. Do najbardziej “zagroŜonych” produktów naleŜą: róŜnego rodzaju bakalie, zwłaszcza orzeszki ziemne oraz zboŜa.

O OO

O

O

OCH3

Aflatoksyna B1

- 101 -

ANTOCYJANY

Są to polifenolowe barwniki roślinne spokrewnione biogenetycznie i chemicznie z flawonami, leukoantocyjanidynami i katechinami. Są to czerwone, niebieskie lub fioletowe barwniki o charakterze glikozydowym zwane antocyjanozydami (antocyjaniny), a ich aglikony zwane są antocyjanidynami. Aglikony mają charakter zasadowy i tworzą krystaliczne sole typu oksoniowego.

O+

R

R1

O

CH+

R

R1

Naturalne antocyjanozydy są monoglikozydami, rzadziej di- i triglikozydami. Część cukrowa składa się

z 1-3 cząsteczek cukrów prostych, tj. glukoza, galaktoza, ramnoza, ksyloza, arabinoza. Jest ona przyłączona zwykle w pozycji C3, a w przypadku diglikozydów i triozydów w pozycji C3, czasem C5 lub C7. Pozycja C4 z grupą –OH jest zawsze wolna. RóŜnorodność antocyjanozydów związana jest głównie ze składnikami cukrowymi, w mniejszym stopniu z aglikonami.

Naturalne antocyjanidyny mają grupy –OH w pozycji C-3, C-5, C-7 i róŜnią się podstawnikami w rodniku fenolowym. Po hydrolizie kwasowej występują w formie chlorków. Aglikony są bardzo nietrwałe. Zabarwienie ulega pogłębieniu lub zanika w zaleŜności od pH. Najbardziej trwałe są te związki w środowisku lekko kwaśnym. Często spotykane antocyjanidyny to:

O+

OH

OH

OH

OH

OH

Cl-

O+

OH

OH

OH

OH

OH

OH

Cl-

Cyjanidyna Delfinidyna

O+

OCH3

OH

OH

OH

OH

OH

Cl-

O+

OCH3

OH

OH

OH

OH

OCH3

Cl-

O+

OCH3

OH

OH

OH

OH

Cl-

Petunidyna Malwidyna Peonidyna Występują równieŜ acylowane antocyjanozydy, w których część cukrowa jest zestryfikowana prostymi

kwasami organicznymi (kwas octowy) lub fenolokwasami. Barwniki antocyjanowe o strukturze soli flawyliowych rozpuszczają się w soku komórkowym nadając

barwę kwiatom, owocom i liściom. Ten sam barwnik w zaleŜności od pH środowiska moŜe przyjmować róŜne zabarwienie (czerwone, fioletowe, niebieski) np. cyjanina.

W środowisku kwaśnym antocyjany występują w postaci czerwono zabarwionych soli piryliowych. W środowisku obojętnym w postaci chinoidowej. W środowisku alkalicznym jako sole sodowe, potasowe, wapniowe formy chinoidowej.

O+

OH

OH

OO

OH

GlcGlc

Cl-

OH-

O

OH

OH

OO

O

GlcGlc

OH-

O

O-

OH

OO

O

GlcGlc

Chlorek cyjaniny(czerwony pH‹3) Sól piryliowa

Zasada barwna (fioletowa, pH=7-8) Postać chinoidowa

Anion barwny (niebieski, pH ›11) Sól Na+, K+, Ca2+ formy chinoidowej

- 102 -

Aktywność biologiczna: 1. Działanie farmakologiczne zbliŜone do flawonoidów; 2. Mają własności wit. P; 3. Zwiększają elastyczność ścian naczyń krwionośnych; 4. Zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych; 5. Polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka; 6. Zwiększają ostrość widzenia; 7. Działają przeciwzapalnie; 8. Antocyjany borówki czernicy stosowane są w oftalmologii w retinopatiach i osłabieniu wzroku wywołanych

zaburzeniami mikrokrąŜenia;

Farmakopealne surowce lecznicze:

1.Fructus Myrtilli – Owoc borówki czernicy syn. Czarne jagody Vaccinum myrtillus – Borówka czernica Rodz.: Ericaceae – Wrzosowate

Surowiec stanowią dojrzałe owoce borówki czernicy. Jest to krzewinka powszechnie występująca w Europie. Pędy są gładkie, nagie, kanciaste. Liście opadają na zimę, są wiotkie, krótkoogonkowe, drobno piłkowane, jasnozielone, nagie. Kwiaty krótkoszypułkowe wyrastają pojedynczo w kątach liści, barwa róŜowo-zielona. Owocem jest jagoda barwy czarnej z sinoniebieskim nalotem. Surowiec jest silnie pomarszczony, na szczycie widoczna tarcza miodnikowa. W miąŜszu owocni znajduje się 4-5 komór z licznymi podłuŜnojajowatymi, lśniącymi nasionami barwy czerwonobrunatnej.

Skład: 1. zespół antocyjanozydów (glukozyd i galaktozyd: delfinidyny i malwidyny) (mieszanina 3-arabinozydów,

3-glukozydów,3-galaktozydów �cyjanidyny, delfinidyny, peonidyny, petunidyny i malwidyny} 2. garbniki katechinowe 3. sacharoza 4. wit. B1 i C

Zastosowanie: 1. środek ściągający, przeciwbiegunkowy, stosowany przy biegunkach nawet u niemowląt (garbniki) 2. w duŜych dawkach działanie p/robacze 3. antocyjanozydy uszczelniają ściany naczyń kapilarnych głównie gałki ocznej. Stosowane są w retinopatiach

i osłabieniu wzroku wywołanych zaburzeniami mikrokrąŜenia m.in. u osób starszych i chorych na cukrzycę.

2.Fructus Sambuci – Owoc bzu czarnego Sambucus nigra – Bez czarny Rodz.: Caprifoliaceae - Przewiertniowate

Surowiec stanowią dojrzałe owoce bzu czarnego. Bez czarny to krzew lub niskie drzewo. Liście są nieparzystopierzaste, złoŜone z 5-7 eliptycznych, piłkowanych listków. Kwiaty zebrane w baldachokształtne kwiatostany. Owocem jest czarno-fioletowy pestkowiec. Surowiec jest kulisty, pomarszczony. W czerwonobrunatnym miąŜszu owocni znajdują się 3, rzadziej 4 brązowe, twarde pestki.

Skład: 1. Antocyjany (mono- i diglikozyd cyjanidyny�3-glukozyd); 3-sambubiozyd cyjanidyny i 3-sambubiozydo-5-

glukozyd cyjanidyny. Sambubioza jest 2-(β-D-kylozdydo)-glukozą 2. Garbniki 3. Kwasy organiczne 4. Cukry 5. Wit. B i C 6. Pektyny

- 103 -

Działanie i zastosowanie: 1. Środek lekko przeczyszczający, napotny, stosowany w stanach zapalnych Ŝołądka i jelit; 2. Słabe działanie przeciwbólowe; 3. Działanie moczopędne; 4. Do barwienia win oraz innych produktów w przemyśle spoŜywczym;

Preparaty: Betagran, Betasol, Normosan, Neonormosan.

- 104 -

FURANOCHROMY

Furanochromy w swojej budowie zawierają układ chromonu (benzo-γ-piron) skondensowany w pozycji 6,7 z pierścieniem furanu.

O

O

O

O

O benzo-γ-piron (chromon) furochromon

Pochodne furanochromonu, nieliczne w przyrodzie, występują o owocach aminka egipskiego. Głównym przedstawicielem tej grupy związków jest kelina.

O

O

O

OCH3

OCH3

CH3

O

O

O

OCH3

CH3 Kelina (5,8–dimetoksy-2-metylofurochrom) Wisnagina Jest to bezbarwna, krystaliczna substancja, trudno rozpuszczalne w wodzie, dobrze w średniopolarnych

rozpuszczalnikach. Daje szereg reakcji barwnych - Ze stęŜonym H2SO4 tworzy sole oksoniowe � barwa zółta rekcje identyfikacyjne - Z r-rem KOH � róŜowe – nastepuje otwrcie pierścienia γ-pironu na bibule - Zawartość określa się metodą spektrofotometryczną Działa powoli i ulega kumulacji w organizmie. Kelina i wisnagina to związki farmakologicznie czynne. Działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie: jelit,

oskrzeli, przewodów Ŝółciowych, dróg moczowych i naczyń wieńcowych serca.Pochodne keliny maja działanie słabsze. Czysty zwiazek daje działanie uboczne, dlatego w lecznictwie stosowane są preparaty złoŜone zawierające kelinę: preparaty galenowe i mieszanki ziołowe: Tinctura Ammi visnagae, Wikalina, Kellotetryt, Amionin, Kelastmin.

O

O

O

H3CO

CH2OH O

O

O

H3CO

O Glc O

O

O

OH

CH3

H3CO Kelol Kelozyd Kelinol

Związki furanochromowe fluoryzują charakterystycznie w świetle UV

- Kelina – Ŝółtoseledynowo - Wisnagina – zółtoniebiesko

Po spryskaniu chromatogramów kwasem barwią się na Ŝółto, brunatno lub Ŝółtobrunatno w świetle UV. Po zadziałaniu zasad dochodzi do otwarcia pierścienia benzo-γ-pironu i zmiany fluorescencji

(kelina→niebieski). Zawartość keliny oznaczamy metodami kolorymetrycznymi (powstają barwne sole oksoniowe w wyniku reakcji związków furanochromowych z HCl, H2SO4 lub H3PO4).

2. Fructus Ammi visnagae – Owoc keli FP IV syn. Aminek egipski, Rodz. Umbelliferae

Surowcem są dojrzałe, wysuszone owoce aminka egipskiego zawierające nie mniej niŜ 1% keliny. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia. Aminek egipski rośnie naturalnie w Basenie Morza Śródziemnego- lepszy jakościowo. W Polsce teŜ jest uprawiany – roślina jednoroczna. Kwiaty są drobne, barwy białej, ulistnienie skrętoległe. Liście dwu- lub trójkrotnie pierzastosieczne. Owoce (dwurozłupnia) bardzo drobne, nierozpadnięte mają kształt jajowato eliptyczny. Rozpadają się na rozłupki o barwie szarozielonej lub szarobrązowej. Na powierzchni rozłupki 5 jaśniejszych uwypuklonych Ŝeberek. W śródowocni 11 przewodów wydzielniczych.

Surowiec pochodzi z upraw i importu.

- 105 -

Skład: 1) Furanochromony: - kelina do 2% i jej pochodne: - wisnagina - kelozyd 2) Piranokumaryny 0,1-0,2% (silne działanie spazmolityczne 10-15 razy silniejsze niŜ kelina) - wisnadyna - semidyna - dihydrosemidyna 3) flawonoidy (poch. flawonu głównie akacetyna o wł. p/nowotworowych) 4) sterole (p/zapalne) 5) fenolokwasy

Piranokumaryny działają rozszerzająco na naczynia wieńcowe i nerkowe. Podobnie działa kelina, która jest jednak toksyczna. Działanie i zastosowanie:

1. Wyciągi w postaci zestawów recepturowych leków złoŜonych o działaniu spazmolitycznym 2. Wyciągi suche, płynne 3. Działanie nasercowe, w chorobie Ŝołądka i dwunastnicy, dróg moczowych i zółciowych, p/astmatyczne,

tonizujące.

- 106 -

FLAWONOIDY Flawonoidy są to naturalne związki o charakterze polifenoli. W roślinach występują w postaci glikozydów, rzadko jako aglikony. Podstawowym elementem jest szkielet flawonu, a konkretnie 4-oksoflawan.

O

O W tej grupie rozróŜnia się

1) flawony – pochodne 2-fenylochromonu (benzo- γ- pironu) 2) izoflawony – pochodne 3-fenylochromonu (rzadziej wyst.. gł. w rodz Leguminosae i nie u wszyst. gat.) 3) katechiny 4) leukoantocyjanidyny – pochodne flawonu 5) antocyjany 6) zaliczamy tu takŜe chalkony – bioenergetyczne prekursory tej grupy związków

W obrębie flawonoidów związki róŜnią się stopniem utlenienia pierścieni i podstawnikiem najczęściej z tlenem. Wśród związków flawonoidowych, występują związki będące prekursorami dla 4-oksoflawanu, są to chalkony.

W biosyntezie powstaje najpierw układ chalkonu:

O

OH

Chalkon łatwo moŜna przeprowadzić w flawon.

O

OH

O

O

O

O Chalkon Flawanon Flawon

O

O

O

O

OH

O

O

OH

Izoflawon Flawanonol Flawanol Podstawowe struktury:

O

O

O

O

O

O

Flawan Izoflawan Flawanon Izoflawanon

O

O

OH

O

O

OH

O

O

O

O

Flawonol Flawanonol Flawon Izoflawon Z tymi podstawowymi strukturami bioenergetycznymi związane są katechiny, leukoantocyjanidyny

i antocyjanidyny.

Dihydroksychalkon

- 107 -

Flawan

O

Flawan-3-ol

(układ katechiny)

Flawon-3,4-diol

(układ leukoantocyjanidyny)

O

OH

O

OH

OH Układ antocyjanidyny

O+

Flawonoidy róŜnią się między sobą: - stopniem utlenienia pierścienia γ-pironu - połoŜeniem reszty fenylowej (pozycja 2 lub 3)w układzie chromonu (benzo-γ-pironu) - charakterem, liczbą i miejscem połoŜenia podstawników (głównie –OH, -OCH3) w obu pierścieniach aromatycznych.

Grupy hydroksylowe występują najczęściej w pozycjach 3,5,7, a grupy metoksylowe w 6,7,8. Występują one w roślinach w postaci heterozydów, mono –, bi – i triozydów. Aglikony połączone są z cukrami wiązaniem O-glikozydowym, rzadziej C-glikozydowym. C-glikozydowe to pochodne flawonu, np.:

- witeksyna = 8- C-glikozyd apigeniny - orientyna = 8- C-glikozyd luteoiny

Większe znaczenie farmakologiczne ma witeksyna. Reszta prawie 90% to O-glikozydy (mono-, bi- lub triglikozydy –nie więcej). Jeśli są 2,3 jednostki cukrowe to występują one w pozycji:

-C3 � flawonole, flawononole. -C7 często -C5, C3, C4 -rzadko

Składnikami cukrowymi są: 1. Glukoza 2. Galaktoza 3. Ramnoza 4. Arabinoza 5. Kwas glukuronowy (występuje jako 2-gi cukier, 1-wszy jest zawsze cukier prosty) Cukry proste 6-C mają układ piranozowy, β. Gdy ramnoza to układ jest α, gdy arabinoza róŜnie. z disacharydów: 2. Rutynoza (6-ramnozyloglukoza) 3. Neohesparydoza ( 2-ramnozyloglukoza) 4. Gencjobioza (6-glukozyloglukoza) 5. Soforoza (2-glukozyloglukoza)

Głównymi przedstawicielami aglikonów flawonoidowych są: 1) Flawony

O

O

OH

OH

OH

O

O

OH

OH

OH

OH

apigenina (4’,5,7-trihydroksyflawon) luteolina (3’,4’,5,7-tetrahydroksyflawon)

- 108 -

2) Flawonole

O

O

OH

OH

OH

OH

O

O

OH

OH

OH

OH

OH

kemferol (4’,5,7-trihydroksyflawonol) kwercetyna (3’,4’,5,7-tetrahydroksyflawonol)

O

O

OH

OH

OH

OH

OCH3

O

O

OH

OH

OH

OH

OH

OH

izoramnetyna (4’,5,7-trihydroksy-3’-metoksyflawonol) mirecytyna (3’,4’,5’,5,7-pentaahydroksyflawonol)

3) Flawanony

O

O

OH

OH

OH

O

O

OH

OH

OCH3

OH

narynegina (4’,5,7-trihydroksyflawanon) hesperetyna (3’,5,7-trihydroksy-4’-metoksyflawanon)

4) Flawanonole – toksyfolina (3’,4’,5,7-tetrahydroksyflawanonol)

O

O

OH

OH

OH

OH

5) Izoflawony – genisteina = genistyna (związek alternatywny uzupełniający w terapii p/nowotworowej)

O

O

OH

OHOH

6) Przedstawiciele O-glikozydów: Hyperozyd (3-galaktozyd kwercetyny) –monozyd,

O

O

OH

OH

OH

O

O

OH

OH

OH

CH2OH

OH

Rutosidum - Rutyna (rutozyd), FP VI (3-rutynozyd kwercytyny) = 6-(ramnozylo)-glukozyd kwercytyny� �biozyd

O

O

OH

OH

OH

OH

O

OH

OH

OH

OO

H

OH

O OH

OH

- 109 -

Biozyd flawonoidowy znany juŜ w 1842 roku, wyizolowany z ziela ruty zwyczajnej (rodz. Rutaceae). Związek bardzo szeroko rozpowszechniony w świecie roślinnym, w niektórych roślinach w znacznych ilościach.

Otrzymywana na skalę przemysłową z pąków kwiatowych Sophora japonica (perłowca japońskiego), Leguminosae (Motylkowate), zawartość rutyny około 20%. Rutyna otrzymywana jest równieŜ z innych surowców: z ziela gryki (Fagopyrum esculentum) – ok. 5%, ziela fiołka trójbarwnego i bzu czarnego. Stosowana w lecznictwie w róŜnych formach: draŜetek, płynów. Wykorzystuje się równieŜ półsyntetyczną pochodną –hydroksyetylopochona –Venoruton- (rutynę naturalną poddaje się półsyntezie), bo rutyna naturalna jest słabo rozpuszczalna w wodzie. Preparaty:

Rutinoscorbin, Wikalina, Venoruton. Hesperydyna – jest to glikozyd (7-rutynozyd) flawanonu zwanego hesperetyną. Występuje między innymi w owocni pomarańczy gorzkiej (Citrus aurantium). Ogólnie w znacznych ilościach w owocach cytrusowych. Charakteryzuje się silnym działaniem p/wirusowym (wzmaga ona działanie witaminy C), wchodzi w skład preparatów zapobiegających grypie. Stosowana teŜ w chorobach naczyń, Ŝylakach. Stosowana z diosminą.

7O

O

O-

OH

OCH3

OH

Diosmina – 7-rutynozyd diosmetyny. Jest skutecznym lekiem przeciw obrzękowym, który poprawia

elastyczność i tonus Ŝył (zapobiega stanom zapalnym Ŝylaków). Jest często stosowana jako wyizolowana substancja w róŜnego rodzaju zaburzeniach krąŜenia obwodowego – szczególnie nóg, wykorzystywana jako środek w chorobach naczyń Ŝylnych.

7O

OOH

OCH3

OH

O-

7) Przedstawicielem C-glikozydów jest witeksyna.

O

1

OHOHOH

OH

HOH2C8 O

O

OH

OH

OH

W C-glikozydach reszty cukrowe są w połoŜeniu C-6 lub C-8 aglikonów. Wiązanie C-C jest bardzo odporne

na działanie kwasów i enzymów. 8) Acylowe pochodne heterozydów flawonoidowych (acylowane glikozydy falwonolowe)– tutaj grupa –OH aglikonu lub reszty cukrowej zestryfikowana jest kwasem alifatycznym (octowym) lub fenolokwasami (galusowy, p-kumarowy). NaleŜy tutaj tylirozyd =p-kumaroiloglukozyd kemferolu, występujący w rodzaju Tilia.

O

O

OH

OH

OH

OH

O O

OH

OH

OH

O

O

OH

- 110 -

Występują teŜ w postaci zw. dimerycznych – najczęściej pochodne flawonu (połączenie jednym wiązaniem w poz. 3’,8) 9) Flawonolignany – flawonoidy o bardziej złoŜonej strukturze; przedstawicielem jest sylibina, występująca w owocach ostropestu plamistego (Sylibum marianum, rodz. Compositae (ZłóŜone)) z owoców wyodrębniana jest frakcja, z której jest izolowana sylibina. Wchodzi w skład środków antyhepatotoksycznych i Ŝółciopędnych. Poprawia trawienie. Stosowana w duŜych dawkach w zatruciach toksynami grzybów, bakteryjnymi, solami metali cięŜkich, pestycydami lub lekami.

O

O

OH

OH

OH

O

O CH2OH

OCH3

OH sylibina = taksyfolina skondensowana z alkoholem koniferowym Właściwości fizykochemiczne:

1. śółte (od grec. flavus), ale są teŜ pomarańczowe lub bezbarwne (wyj. antocyjanidyny) substancje stałe 2. W postaci glikozydów w dobrze rozpuszczają się w wodzie i alkoholu etylowym, słabo w średniopolarnych 3. Aglikony nie rozpuszczają się w wodzie, rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, źle

w średniopolarnych 4. Flawonoidy rozpuszczają się w alkaliach dając Ŝółte zabarwienie 5. Jony Cu2+, Fe3+ (FeCl3), Al3+ (AlCl3) dają barwne kompleksy chelatowe z flawonami, co jest wykorzystywane

w chromatografii

O+

OH

OH

Ocukier

OH

OH

Cl-

MeX OOH

OH

Ocukier

O

O

O OH

OH

Ocukier

O

O

Me

X

Me= Al3+

Fe3+

Cu2+

X= OH-

Cl-lub grupa COOH kwaśnej pektyny,

, ,

6. Reakcja Shinody – redukcja wodorem w środowisku kwaśnym (Mg + HCl) Następuje redukcja układu

fenylochromonu do soli flawyliowych (antocyjanidyn) i w zaleŜności od stopnia utlenienia heterocyklicznego pierścienia powstaje zabarwienie:

- Ŝółtopomarańczowe – flawony - malinowe – flawonole - purpurowe - flawanony 7. hydroliza kwaśna glikozydów flawonoidowych daje nam aglikon i część cukrową. 8. wykazują fluorescencję Ŝółtą i brunatną

Fluorescencja brunatna: -brak gr. OH w poz. C3 -lub izoflawony (w poz. C3 pierścień B) -glikozydy podstawione resztą cukru� gdy je zhydrolizujemy � flawonol lub dihydroksyflawonol � uwalnia się aglikon i zmiana fluoryzacji na Ŝółtą. Występowanie:

Rozpowszechnione bardzo szeroko, zwykle u roślin wyŜszych, u niŜszych rzadko. DuŜo u roślin 1. dwuliściennych:

1. Betulaceae (Brzozowate) 2. Cruciferae (KrzyŜowe) 3. Compositae (ZłoŜone) 4. Ericaceae (Wrzosowate) 5. Leguminosae (Motylkowate)

- 111 -

6. Polygonaceae (Rdestowate) 7. Rutaceae (Rutowate) 8. Scrophulariaceae (Trędownikowate)

• jednoliściennych: 1. Liliaceae 2. Cupresaceae W roślinach występują w zespołach jako glikozydu łatwo rozp. w soku komórkowym. We wszystkich częściach roślin –szczególnie nadają barwę kwiatom. Ich zawartość w roślinie 0,1-kilkudziesięciu % (kwiaty Perełkowca japońskiego)

Aktywność biologiczna i lecznicza: Są to związki biologicznie czynne o słabym, ale wielokierunkowym działaniu farmakologicznym (kardiotoniczne, spazmolityczne, diuretyczne, hipotensyjne, estrogenne, choleretica et cholagoga; 1. Najwcześniej poznaną aktywnością jest działanie uszczelniające i wzmacniające ściany naczyń

włosowatych. Zachodzi ona w ten sposób, Ŝe jest hamowana czynność enzymu hialuronidazy, na zasadzie łączenia się flawonoidów z Cu++ w postaci kompleksu, przez co następuje zablokowanie enzymu. Hialuronidaza jest enzymem, który katalizuje depolimeryzację kw. hialuronowego. A kw. hialuronowy stanowi budulec spoiwa międzykomórkowego na zasadzie wypierania aktywnego kw. hialuronowego. Ma charakter polisacharydu (kwas). Zablokowanie procesu przyczynia się do zwiększenia elastyczności oraz zmniejszenia przepuszczalności naczyń włosowatych. Oprócz tego procesu wykazano doświadczalnie, Ŝe Flawonoidy posiadają zdolność hamowania metabolizmu amin katecholowych, a tym samym przyczyniają się do zmniejszenia przepuszczalności nabłonków kapilarnych. Z powodu tej właściwości zalicza się flawonoidy do grupy witaminy P (per mobility –p/przepuszczalności) – zapobiegają kruchliwości, łamliwości naczyń.

2. Stosowane są w leczeniu nadciśnienia u osób starszych z posuniętą miaŜdŜycą oraz osłaniają przed wylewami.

3. Działanie diuretyczne oraz saluretyczne (zwiększenie wydzielania Na+ oraz Cl-) – aglikony, glikozydy kwercetyny, apigeniny, luteoliny;

4. Niektóre mają wybiórcze działanie na krąŜenie – poprawiają przepływ wieńcowy w mięśniu sercowym, obniŜają ciśnienie krwi: − Witeksyna – 8C-glukozyd apigeniny − Hiperozyd - 3-galaktozyd kwercetyny − Gingetyna (zawarta m.in. w zielonej herbacie i nasionach winogron) − Procjanidyny róŜne –związki di- i trimeryczne, w nasionach winogron, czerwonego wina, śliwa tarnina.

5. Działanie spazmolityczne na mięśnie gładkie (m.in. na mięśniówkę gładką naczyń krwion.) – flawony, flawonole;

6. Działanie antyagregacyjne na płytki krwi (agregaty powodują powstawanie zatorów)→ polepszają płynność (=reologię) krwi - kwercetyna;

7. Są to naturalne przeciwutleniacze chronią niektóre labilne substancje, np. wit. C, przed utlenieniem; Tworzą kompleksy z metalami cięŜkimi, tzw. chelaty, przez co działają odtruwająco; np. zmniejszenie ilości oksydazy askorbowej, przez wiązanie Cu++ wchodzącego w jej skład (najczęściej stosowana rutyna, hesperytyna). Zapobiegają tym sposobem przemianie nadmiaru wit. C do, np. kw. szczawiowego. Udział flawonoidów prowadzi do utrzymania prawidłowego poziomu wit. C w tkankach (ochronne działanie w stosunku do wit. C)

8. ObniŜają negatywne działanie anionów nadtlenkowych w org. Flawonoidy wychwytują rodniki = mają właściwość „zmiatania” wolnych rodników w org. Jako najsilniejsze flawanole z 2 gr. OH.

9. Niektóre mają właściwości promieniochronne; 10. Niektóre mają działanie wirusobójcze – Flawonoidy zawierające grupy metoksylowe w pierścieniu

A w poz. 6,8 lub w pierścieniu B (działanie słabsze); 11. Niektóre mają działanie bakteriostatyczne –naleŜą do zw. polifenolowych; 12. Flawonoidy owoców cytrusowych często stosowane są z wit. C, jako wirusostatyczne; 13. Niektóre mają działanie antyhepatotoksyczne, Ŝółciopędne, Ŝółciotwórcze – Flawonoliganny (sylibina),

flaw. kocanek;

- 112 -

14. Niektóre mają działanie p/ alergiczne – glikozydy kwercetyny, kemferolu; 15. Niektóre mają działanie estrogenne – izoflawony; 16. Niektóre mają działanie p/cholesterolowe. Związki wykorzystywane w lecznictwie: rutyna, hesperydyna i diosmina opisane wcześniej.

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Gingko bilobae folium – Liść miłorzębu Gingko biloba – Miłorząb dwuklapowy (M. japoński, M. chiński) Syn.: Ginko, Maidenhair Tree Rodz.: Gingkoaceae - Miłorzębowe

Jest to okazałe drzewo dorastające 30 m o charakterystycznej koronie. Roślina dwupienna, charakteryzuje się bardzo szybkim przyrostem na długość. Występują 2 rodzaje pędów: krótkopędy i długopędy (o wzroście w ciągu roku 1,5m i kilka cm.). Liście wachlarzowate, równolegle unerwione, opadają na zimę. W stanie naturalnym występuje w Chinach, uprawiana jest w Japonii i Korei. Znany w Europie jako roślina ozdobna.

Skład chemiczny: Są tutaj 2 frakcje czynne:

1. Flawonoidy (1%) – glikozydy i acyloglikozydy (kwercetyny, izoramnetyny i kemferolu); występują teŜ biflawonoidy = dimery flaw. (np. gingetyna i izogingetyna)

2. Związki terpenowe – (rzędu dziesiętnych i setnych części %) laktony diterpenowe: ginkolidy i seskwiterpenowe: bilobaliol

3. Inne związki to polisacharydy, katechina, kwasy org. Działanie i zastosowanie: Oddziałuje teŜ na metabolizm prostaglandynowy: -Wykorzystuje się ekstrakty o działaniu antyoksydacyjnym przy nadmiernej kruchości i przepuszczalności naczyń krwionośnych. -rozkurczające na nacz. krwion. -uszczelnia nacz. krwion. (wit. P) Inne: -Zdolność do wiązania rodników tlenkowych. -Właściwości antykoagulacyjne na płytki krwi (polepszają reologię krwi- p/działają powstawaniu zatorów, obniŜają lepkość i gęstość krwi � flaw. i terpeny -Ekstrakty z liści miłorzębu polepszają płynność krwi, co jest waŜne w mikrokrąŜeniu. Polepszają krąŜenie obwodowe i mózgowe, zapobiegają miaŜdŜycy, polepszają natlenienie organizmu. -leczenie zaburzeń mózgu (szumy w uszach, zaburzenia pamięci) -prep. standaryzowane na terpeny i flawonoidy) -Sporządza się ekstrakty suche, wchodzące w skład wielu preparatów (Bilobil, Tanakan, Ginkobil, Tinctura Ginko biloba).

2. Betulae folium – Liść brzozy, FP VI Betula pubescens - Brzoza omszona Betula verrucosa (=Betula pendula) - Brzoza brodawkowata Rodz.: Betulaceae - Brzozowate

Surowcem są liście wymienionych wyŜej gatunków brzóz, o zawartości ≥1,5% flawonoidów w przeliczeniu na hyperozyd.

Brzoza brodawkowata – drzewo do 20 m, kora biała, łuszcząca się okręŜnie. Młode gałązki są zwisające, ciemne, nagie. Liście wyrastają po 2 na krótkopędzie. Są ogonkowe, w zarysie trójkątne, o szczycie zaostrzonym, nasada szerokoklinowata, brzeg podwójnie ząbkowany. Rośnie na glebach suchych.

Brzoza omszona – drzewo do 15 m, moŜe być forma krzaczasta. Młode gałązki nie zwisają i są omszone. Liście w zarysie jajowate, szczyt zaostrzony, nasada zaokrąglona, brzeg pojedynczo ząbkowany. Rośnie na wilgotnym podłoŜu.

Oba gatunki występują w klimacie umiarkowanym. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego.

- 113 -

Skład: 1. Glikozydy flawonoidowe kwercetyny i mirycetyny o zawartości 1,5-2%, główny składnik hyperozyd

3-gal. kwercetyny 2. Związki trójterpenowe, w tym saponozydy triterpenowe o słabych właściwościach hemolitycznych 3. Garbniki katechinowe 4. Wit. C 5. Olejki eteryczne 0,1% - bogaty w seskwiterpeny

Działanie i zastosowanie: 1. Moczopędne i saluretyczne (wzmaga wydzielanie jonów Na+,Cl- z moczem) - flawonoidy 2. Napotne i p/zapalne – olejek, triterpeny, katechiny

Stosowane są w przewlekłych schorzeniach przewodu moczowego połączonych ze zmniejszonym wydalaniem moczu: kamica nerkowa, obrzęki, skaza moczanowa. W kosmetyce pomocniczo zewnętrznie w schorzeniach skóry (trądzik, łuszczyca, stany zapalne naskórka). W chorobie gośćcowej.

Preparaty:

W postaci mieszanek, granulatów, preparatów złoŜonych, płynnych -wyciągi. Succus Betulae, Urosan, Reumosan.

3. Equiseti herba – Ziele skrzypu polnego, FP VI Equisetum arvense – Skrzyp polny Rodz.: Equisetaceae - Skrzypowate

Surowcem są płone pędy skrzypu zebrane w okresie od czerwca do września i zawierające ≥0,25% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Jest to roślina wieloletnia wytwarzająca pędy zarodnikonośne i płone. Pędy zarodnikonośne pojawiają się wczesną wiosną, są bezzieleniowe, zakończone kłosem zarodnionośnym. Po dojrzeniu zarodników pędy obumierają. Pędy płone są zielone, pojawiają się później. Są gęsto okółkowo monopodialnie rozgałęzione. Występuje pospolicie w Europie. Pędy główne są w środku puste, podzielone na międzywęźla. W węzłach są opatrzone łuskowatą pochwą liściową. Łodygi są Ŝeberkowane. W przekroju poprzecznym – równoramienny krzyŜ – po tym odróŜniamy skrzyp polny od innych gatunków skrzypów. Surowiec stanowią pędy płone zebrane w okresie lata i wysuszone w temperaturze 60°C.

Skład: 1. Glikozydy flawonoidowe (glikozydy kwercetyny, kemferolu, luteoliny i apigeniny) – 0,2-0,5%; 2. Związki krzemu – ok. 10%, z czego 2% związane jest ze zw. organicznymi, czyli postać rozpuszczalna; 3. Saponiny steroidowe o słabych właściwościach hemolitycznych–5% Działanie i zastosowanie: 1. Moczopędnie i saluretycznie - flawonoidy 2. Jako środek metaboliczny o właściwościach przeciwkrwotocznych – związki krzemu (krzemionka) 3. Środek poprawiający przemianę materii 4. Środek pomocniczy w chorobach płuc – zw. krzemu sprzyjają otorbianiu się ognisk gruźliczych (dawniej

stos.) 5. śr. Łagodnie moczopędny, w stanach zapalnych dróg mocz., skaza moczanowa, kamica, gościec

Stosowany w postaci mieszanek ziołowych w stanach zapalnych dróg moczowych, kamicy nerkowej, skazie moczanowej, zaburzeniach metabolicznych związanych z niedoborem krzemu. Działanie uboczne – w czasie dłuŜszej kuracji szybko występuje niedobór wit. B1.

Preparaty: Napary, odwary (monopreparaty), mieszanki, granulaty, wyciągi.

Urosan, Cardiosan, Fitolizyna.

- 114 -

4. Hyperici herba – Ziele dziurawca, FP VI Hypericum perforatum – Dziurawiec zwyczajny Rodz.: Guttiferae /Clusiaceae/ - Dziurawcowate

Surowcem są szczytowe części pędów dziurawca zebrane w początkowym okresie kwitnienia i wysuszone w temperaturze otoczenia o zawartości ≥1,8% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd. Jest to bylina dorastająca do 60 cm, liście bezogonkowe, eliptyczne, ułoŜone naprzeciwlegle, całobrzegie. Liście obserwowane pod światło wykazują obecność prześwietlających punktów – są to zbiorniki olejkowe, dzięki czemu blaszka wydaje się być podziurawiona. Na powierzchni liścia występują ciemne punkty, odpowiadające zbiornikom zawierającym czarno-purpurową hiperycynę. Łodyga walcowata, wewnątrz pusta. Kwiaty 5-krotne, zebrane na szczytach pędów w baldachogrona barwy Ŝółtej. Na Ŝółtych płatkach korony widoczne są ciemne zbiorniki z hiperycyną, a na działkach kielicha – zbiorniki olejkowe.

Skład: 1. Flawonoidy do 4% (glikozydy kwercetyny - hyperozyd i rutyna i inne) 2. Związki naftodiantronowe: hiperycyna i protohiperycyna ok. 0,3%

OH OHO

O

OH

OH

CH3

CH3

OH OH hiperycyna 3. Olejek eteryczny monoterpeny, seskwiterpeny ok. 1% 4. Garbniki katechinowe i skondensowane do 12% 5. Ksantony ok. 0,0002% 6. Floroglucynole – hiperforyna ok. 2%- łagodnie depresyjne i uspokajające-podobnie jak w szyszkach

chmielu 7. Procyjanidyna

Działanie i zastosowanie: 1. Preparaty płynne-wykorzystywany jako surowiec flawonoidowy (pobudza wydzielanie Ŝółci i rozkurcza

mięśnie gładkie wielu narządów) 2. Spazmolityczne, Ŝółciopędne i Ŝółciotwórcze. 3. Działanie p/depresyjne (flawonoidy, antaranoidy, pochodne ksantonu). Polega na hamowaniu enzymów

odpowiedzialnych za katabolizm amin biogennych. Potwierdzono działanie p/depresyjne stosując dawkę dzienną 200-900 mg ekstraktu surowca.

4. P/zapalne (właściwości p/utleniające i p/bakteryjne flawonoidów, floroglucynoli w tym hiperforyny). 5. P/wirusowe zaleŜne od hiperycyny, mechanizm tłumaczy się hamowaniem odwrotnej transkryptazy.

Preparaty: -Surowiec wchodzi w skład mieszanek, granulatów, preparatów płynnych stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego i wątroby (standaryzowany na flawonoidy). -Preparaty zawierające sproszkowany surowiec lub wyciągi suche, jako leki łagodne p/depresyjne standaryzowane na hiperycynę i hiperforynę.

Cholagoga I i II, Normopron, Herbagostin, Guttae stomachicoe, Hemostin Succus Hyperici. Działania niepoŜądane: Wykazują działanie fotouczulające � oparzenia słoneczne. Interakcje z następującymi lekami:

1. Cyklosporyny (leki p/nowotworowe) 2. Digoksyna 3. Teofilina 4. doustne środki antykoncepcyjne 5. Warfaryna (p/zakrzepowy) 6. Środki p/wirusowe (p/HIV)

- 115 -

Inflorscentia Crataegi, Fructus Crataegi, Herba Hyperici najwaŜniejsze surowce z grupy flawonoidów stosowne w Polsce.

5. Polygoni avicularis herba – Ziele rdestu ptasiego Polygonum aviculare – Rdest ptasi Rodz.: Polygonaceae - Rdestowate

Surowcem są pędy nadziemne rdestu ptasiego zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone w cieniu i przewiewie, o zawartości ≥0,15% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Jest to roślina jednoroczna, łodygi są rozgałęzione, w węzłach zgrubiałe i otoczone zrośniętymi, srebrzystymi przylistkami. Liście są drobne, o zmiennym kształcie, w nasadzie opatrzone błoniastymi gatkami. Blaszka liściowa całobrzega. Kwiaty są niepozorne, okwiat niezróŜnicowany na kielich i koronę, białawy lub róŜowo-zielony. Roślina pospolita, ze stanu naturalnego.

Skład: 1. glikozydy flawonoidowe do 5%(gł. glikozydy kwercetyny z arabinozą, galaktozą, ramnozą) 2. Związki krzemu (ok. 1%), w tym 0,2% rozpuszczalne w wodzie, połączenia ze związkami organicznymi 3. Garbniki katechinowe 4% 4. Fenolokwasy

Działanie i zastosowanie: 1. w chorobach układu moczowego jako środek moczopędny i saluretyczny (mieszanki i granulaty stosowane

jako rem. diuretica w kamicy fosforanowej i szczawianowej, przewlekłych nieŜytach dróg moczowych) 2. pobudza w wadliwej przemianie materii, 3. w gruźlicy (juŜ nie stosowany bo ma Si) 4. w ch. rematycznych 5. pobudza wydzielanie Ŝółci 6. wzbogaca ustrój w sole mineralne i związki krzemu 7. słabe wł. p/zapalne (flaw. + garbniki + związki Si)

Preparaty: Monoprepataty: odwary, napary

Cholagoga I i II, Reumosan, Sklerosan, Pulmosan, Fitolizyna, Reumogran. 6. Polygoni hydropiperis herba – Ziele rdestu ostrogorzkiego

Polygonum hydropiper – Rdest ostrogorzki Rodz.: Polygonaceae - Rdestowate

Surowcem są ulistnione wierzchołki rdestu ostrogorzkiego zebrane w okresie kwitnienia. Jest to roślina jednoroczna, łodyga prosto wzniesiona, czerwono zabarwiona, podzielona na międzywęźla, w węzłach występują błoniaste, brunatne przylistki. Liście podłuŜnie lancetowate, szczyt zaostrzony, całobrzegie. Kwiaty niepozorne barwy zielono-róŜowej lub biało-róŜowej, niezróŜnicowane na kielich i koronę. Smak paląco-gorzki.

Skład: 1. Flawonoidy do 3-4% o zróŜnicowanej budowie: -glikozydy kwercytyny: hiperozyd, rutozyd, kwercetyna -estry wodorosiarczanowe izoramnetyny – flawonoidy wyst. w postaci soli: izoramnetyny i ramnazyny 2. Garbniki hydrolizujące i skondensowane 4% 3. kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy) 4. Olejek eteryczny (aldehydy seskwiterpenowe� gorzki smak)

Działanie i zastosowanie: -Preparaty z rdestu ostrogorzkiego przyspieszają krzepnięcie krwi - środek hamujący drobne krwawienia. W działaniu tym uczestniczą prawdopodobnie związki garbnikowe i flawonowe. -Ekstrakt płynny: Extractum Polygoni hydropiperis fluidum –rem. haemostaticum w krwawieniach narządów rodnych i jelitowych. -Nie przyrządza się odwarów i naparów bo w wys. temp. tracą swoje właściwości p/krwotoczne -Działają równieŜ moczopędnie

- 116 -

7. Sambuci flos – Kwiat bzu czarnego Sambucus nigra – Bez czarny Rodz.: Caprifoliaceae – Przewiertniowate

Surowcem są kwiaty bzu czarnego zebrane w początkowym okresie kwitnienia, o zawartości flawonoidów nie mniejszej niŜ 0,8% w przeliczeniu na kwercetynę. Kwiaty zebrane są w płaskie baldachokształtne kwiatostany. Kwiaty są 5-krotne, barwy Ŝółtej lub szarobiałej. Na surowiec zbiera się całe kwiatostany i po wysuszeniu odłamuje się szypułki. Surowiec ociera się na sitach, oddzielając same kwiaty.

Skład: 1. Flawonoidy do 4% gł. glikozydy kemferolu (astragalina=3-glukozyd emferolu) i kwercetyny

(izokwercetyna=3-glukozyd kwercetyny), hyperozyd, ramnozyd, rutyna. 2. Fenolokwasy 3. Garbniki 4. w świeŜych kwiatach: sambunigryna (glukozyd cyjanogenny, który podczas suszenia rozpada się

do glukozy, HCL i aldehydu benzoesowego) 5. olejek eteryczny 0,03% 6. triterpeny: α i β-ameryny � p/zapalnie)

Działanie i zastosowanie: 1. Napotne i przeciwgorączkowe, stosowany w przeziębieniach 2. Moczopędne (flaw.) i rozkurczające 3. jako śr. Diuretyczny łagodny w schorz. dróg mocz.

Wchodzi w skład mieszanki Pyrosan. Stosowany w postaci naparów i odwarów. 8. Crataegi inflorescentia – Kwiatostan głogu, FP VI

syn.: Flos Crataegi – Kwiat głogu, Flos cum foliae Crataegi – Kwiat z liściem głogu 8a. Crataegi fructus – Owoc głogu, FP VI

Crataegus monogyna – Głóg jednoszyjkowy Crataegus oxyacantha (laevigata) – Głóg dwuszyjkowy Rodz.: Rosaceae - RóŜowate

Surowcem są kwiaty z otaczającymi je 2-5 liśćmi z obu gatunków głogu zawierające ≥0,7% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd. Są to krzewy, liście klapowane, kwiaty białe, 5-krotne. Owocem jest czerwony pestkowiec o 1 pestce (G. jednoszyjkowy) lub 2-3 pestkach (G. dwuszyjkowy). Kwiatostany zebrane w początkowym okresie kwitnienia wraz z 2-5 otaczającymi ich liśćmi, wysuszone w temperaturze otoczenia. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego.

Skład: 1. Flawonoidy – 1,5% o charakterze O-glikozydów (rutyna i hiperozyd) oraz C-glikozydów (witeksyna

i jej glikozydy) 2. Leukoantocyjanidyny (pochodna flawan-3,4-diolu) – gł. skł. jest biozyd oraz związki dimeryczne

i oligomeryczne kwercytyny – procyjanidyna (2 cząst. leukoantocjanów)

O

O

OH

OH

OH

OH

OH

OH

OH

OH

OH

OH

Procyjanidyna działa kardiotonicznie na m. sercowy (naczynia wieńcowe) i ma działanie wit. P. W owocach

występuje przewaga procyjanidyny nad innymi flawonoidami; w kwiatach jest mniej procyjanidyny. 3. Kwasy triterpenowe (oleanolowy, ursolowy) 4. Kumaryny - eskulina 5. Związki aminowe i zasady purynowe 6. Olejek eteryczny

- 117 -

Działanie i zastosowanie: 1. ZaleŜne od flawonoidów, C-glikozydów, leukocjanidyny, kumaryn 2. Środek kardiotoniczny, hipotensyjny, działa rozkurczająco na naczynia wieńcowe serca i nacz. obwodowe

�obniŜa ciśnienie krwi 3. Pewne działanie sedatywne (uspokajające) 4. Działanie moczopędne (słabe) – Flawonoidy, procyjanidyny, triterpeny

Stosowany w chorobach starczych mięśnia sercowego, gdyŜ nie jest toksyczny. MoŜe być stosowany przez dłuŜszy okres czasu. Stosowany w osłabieniu m. sercowego, miaŜdŜycy, nadciśnieniu, nadmiernej pobudliwości, niewydolności krąŜ. w postaci wyciągów.

Brak działań ubocznych. Preparaty: Mieszanki ziół, intrakty, ekstrakty, nalewki.

Cardiosan, Extractum Crataegi fluidum, Tinctura Crataegi, Cardiol, Neocardin. 8a. Crataegi fructus – Owoc głogu, FP VI

Wprowadzony do farmakopei ze względu na zawartość procyjanidyn. Surowcem jest owoc głogu zebrany w okresie poprzedzającym pełne dojrzenie i wysuszony w temperaturze 60°C. Surowcem są owoce z obu gatunków głogu zawierające ≥0,8% procyjanidyn w przeliczeniu na chlorek cyjanidyny.

Działanie i zastosowanie: 1. Tonizuje pracę serca 2. doustnie w preparatach (do otrzymywania preparatów procyjanidynowych)

9. Helichrysi inflorescentia – Kwiatostan kocanek, FP VI

Syn.: Kwiat nieśmiertelnika – Flos stoechados citrini Helichrysum arenarium – Kocanki piaskowe Rodz.: Compositae/Asteraceae - ZłoŜone

Surowiec stanowią kwiatostany kocanek piaskowych zebrane w początkowym okresie kwitnienia, o zawartości flawonoidów ≥0,5%, w przeliczeniu na kwercetynę. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego.

Skład:

1. Flawonoidy 4 % - gł. glikozydy o charakt. chalkonu: izosalipurozyd =2’,4’,4,6’-tetrahydroksychalkon (ok. 2%) oraz bopgenetycznie z nim związane glikozydy naryngeniny, apigeniny i kemferolu, w miarę przechowywania zawartość chalkonów zmienia się na korzyść form cyklicznych (flawanonów)

2. Związki ftalidowe –5,7-dihydroksyftaid i 5,7-dimetoksyftalid –z grupami OH, wolne lub z cukrami 3. Karotenoidy 4. Olejek eteryczny 5. Fitosterole

Działanie i zastosowanie: Działanie Ŝółciopędne i Ŝółciotwórcze, spazmolityczne, słabo diuretyczne, stosowany w chorobach i stanach zapalnych wątroby, pęcherzyka Ŝółciowego i dróg Ŝółciowych.

Preparaty: Mieszanki, granulaty, preparaty płynne.

Cholagoga II, Cholegran, Cholesol, Gastrochol.

10. Tiliae inflorescentia – Kwiatostan lipy Syn.: kwiat lipy Tilia cordata (syn. T. parvifolia)– Lipa drobnolistna Tilia platyphyllos (syn. T. grandifolia)– Lipa wielkolistna Rodz.: Tiliaceae - Lipowate

Surowcem są kwiatostany z podsadką i szypułką obu gatunków lipy zebrane w okresie kwitnienia. Kwiatostanem jest wierzchotka, podsadka jest szerokolancetowata, błoniasta, Ŝółtawo-zielona. Kwiat 5-krotny. Surowiec pow. Zawierać > 0,7% flawonoidów ���� kwercetynę. Pochodzi ze stanu naturalnego.

- 118 -

Skład: 1. Flawonoidy do 2% (kompleks ok. 20 róŜnych glikozydów, głównie kwercytyny i kemferolu z glukozą

i ramnozą � mono- di- i triglikozydy) 2. Olejek eteryczny ok. 0.5% 3. Śluz o chrakterze kwaśnym �bo zawiera głównie kwasy uronowe 4. Garbniki ok. 1% 5. kwasy org.

Działanie i zastosowanie: -Stosowany jako lek napotny, p/gorączkowy -moczopędny, rozkurczający flaw. + śluzy +garbniki -osłaniający, przeciwzapalny -napary jako śr. napotny, p/gorączkowy w przeziębieniach -łagodnie uspokajający -często stosowany u dzieci, liczne mieszanki ziołowe 11. Violae tricoloris herba – Ziele fiołka trójbarwnego FP VI Syn.: Ziele bratka Viola tricolor – Fiołek trójbarwny Viola arvensis – Fiołek polny Rodz.: Violaceae - Fiołkowate

Surowcem są kwitnące ulistnione pędy fiołków, zawierające ≥0,35% flawonoidów ���� kwercytynę. Odmiany hodowlane fiołków (barwy Ŝółtej i białej) zawierają duŜo rutyny – do 10%

Rośliny: -zielne, 1-2-letnie -łodygi miękkie, liście ogonkowe z przylistkami -kwiaty pojedyncze; 1 gat. ma płatki Ŝółte i fioletowe a 2 gat. tylko Ŝółte. -roślina pospolita: Europa, Azja (ugory i łąki)

Skład: 1. Flawonoidy – w postaci glikozydowanej -gł. rutozyd (moŜe być go połowę całej zawart. flawonoidów), wiolutozyd (glikozyd salicylanu metylu) -glikozydy kwercytyny -glikozydy flawonu (luteoliny, apigeniny O- i C-glikozydy) 2. Saponiny triterpenowe 5-6% 3. fenolokwasy 4. garbniki 5. śluz ok. 10%

Działanie i zastosowanie: -Środek napotny, p/zapalny, łagodnie diuretyczny, spazmolityczny, moczopędny, -pobudza przemianę materii -Środek oczyszczający krew = śr. metabolizujący (zwiększa metabolikę ustroju). -Zewnętrznie w preparatach p/trądzikowych, na czyraki. -MoŜe być źródłem dla przemysłu do otrzymywania rutyny. -łagodnie wykrztuśny – saponiny 12.Virgaureae herba – Ziele nawłoci FP VI syn. Solidaginis virgaureae herba Solidago virgaurea – Nawłoć pospolita rodz. Compositae - ZłoŜone Surowiec powinien zawierać > 0,5% flawonoidów ���� kwercetynę.

- 119 -

Roślina: -Europa, płn. Azja, płn. Ameryka (klimat umiarkowany) –roślina ozdobna (parki, działki) -pospolita w Polsce, rośnie na stanowiskach suchych (przydroŜa, suche łąki, polany), -dorasta do 100cm. -obficie ulistniona, -liście odziomkowe jajowate z oskrzydlonym ogonkiem -liście łodygowe dolne ogonkowe, górne siedzące -koszyczki kwiatowe: Ŝółte, (kwiaty języczkowe i rurkowe zebrane w szczytowe wiechy), drobne. Skład chemiczny: -flawonoidy (do 1,5%): glikozydy kwercetyny, kemferolu, izoramnetyny, w tym duŜą il. stanowi rutyna -saponiny triterpenowe 1,5% poch. kw. oleanolowego – saponiny hemolizujące � indeks hemolityczny ok. 1000 -garbniki katechinowe ok. 10% związki fenolowe: fenolokwasy wolne i w połączeniach glikozydowych i estrowych (kw. kawowego, chlorogenowego) -olejek eteryczny -polisacharydy: fruktoza o strukturze fruktanu � właściwości immunostymulujące Działanie i zastosowanie: -moczopędne i odkaŜające drogi moczowe (flaw., saponiny, fenolokwasy) -wyciągi wzmagają diurezę o 50% (w stosunku do normalnej diurezy) - (flaw., saponiny, fenolokwasy) -surowiec stosowany w postaci mieszanek, preparatów złoŜonych w ch. dróg moczowych: kamicy nerkowej, obrzękach pochodzenia nerkowego.

- 120 -

GORYCZE

Gorycze to grupa związków charakteryzująca się wybitnie gorzkim smakiem. Nie obserwuje się innego działania tych substancji. Gorzki smak jest wykorzystywany w lecznictwie. Gorycze nie stanowią jednorodnej grupy chemicznej. Zwykle są to substancje bezazotowe, dość często mają układ laktonowy, często w postaci glikozydów. Nie zalicza się tu alkaloidów i glikozydów nasercowych, chociaŜ mają gorzki smak. Mają one inne związki o innym działaniu. Większość substancji goryczowych naleŜy do terpenoidów. WaŜne miejsce zajmują irydoidy – monoterpeny (aukubina, poganina), szczególnie sekoirydoidy – monoterpeny heterocykliczne, seskwiterpeny – o charakterze laktonów z grupy gawajanów, germakanu, występują w rodzinie Compositae, triterpeny – limonina, występuje w Naowocnia pomarańczy gorzkiej z rodziny Rutaceae, jest to bilakton, steroidy – kondurangina.

Działanie i zastosowanie: Działają drogą pośrednią, niezaleŜnie od struktury związku. Brane doustnie draŜnią zakończenia nerwów

czuciowych na języku, co powoduje wzmoŜone wydzielanie śliny, soków Ŝołądkowych, trzustkowych oraz Ŝółci. Mogą być stosowane w przewlekłych nieŜytach Ŝołądka i jelit – remedia stomachica i remedia tonica, są podawane 30-60 minut przed posiłkiem. W stanach rekonwalescencji jako remedia apetica – wzmagające łaknienie. Nasilają przemianę materii → regulują procesy trawienia. Do pobudzania apetytu u dzieci. Stosowane w bardzo małych ilościach. Nie podaje się procentowej zawartości związków goryczowych, oznacza się wskaźnik goryczy.

WG jest to wartość liczbowa największego rozcieńczenia preparatu lub wyciągu z surowca, która jeszcze wykazuje smak gorzki, jako roztworu porównawczego uŜywa się chlorowodorku chininy.

Występują w większych ilościach w rodzinach: 1. Gentianaceae (Goryczkowate) 2. Menyanthaceae (Bobrkowate) 3. Lamiaceae (Motylkowate) 4. Cucurbitaceae (Dyniowate) 5. Asclepiadaceae (Trojeściowate) 6. Compositae (ZłoŜone) 7. Rutaceae (Rutowate) Preparaty: 1. Amara pura – zawierające sekoirydoidy, np. Taraxaci Radix, nie zawierają w swoim składzie związków

zapachowych 2. Amara aromatica – zawierają składniki olejkowe i gorzkie, np. Absinthii herba, Millefolii herba, Pericarpi

Aurantii Limonen, Rhizoma Calami. 3. Amara mucilaginosa – obok substancji gorzkich występują śluzy, np. Lichenes Islandikcus

SEKOIRYDOIDY

Są to pochodne uwodorowanego pironu. Występują w roślinach z rodziny Gentianaceae i Menyanthaceae. Odznaczają się wybitnie gorzkim smakiem, pobudzają czynność wydzielniczą gruczołów trawiennych, wzmagają łaknienie. W obrębie tych rodzin występują jako substancje goryczowe związki z grupy sekoirydoidów i irydoidów właściwych.

Przedstawiciele: Sekologanina (powstaje z loganiny przez otwarcie pierścienia cyklopentanu). IRYDOIDY WŁAŚCIWE

Irydoidy = pseudoindykany Irydoidy zaliczamy do monoterpenów heterocyklicznych zawierających w budowie układ cyklopentano-/c/-piranu, tak samo jak i sekoirydoidy zawierają glukozę jako związek cukrowy.

(C)

(C)

O beta

D Glc

- 121 -

Ze względu na specyficzny charakter chemiczny określa się je jako cykliczne półacetale, których prekursorem jest irydodial.

CH3

CH3 O

O CH3

CH3 OH

O

NH2

O

CH3

CH3

OH

W świecie roślinnym występują jako: • Alkohole • Kwasy lub ich estry • Laktony • Rzadko ketony

Są związkami: • Ciekłymi lub krystalicznymi • WraŜliwymi na działanie kwasów, zasad, tlenu powietrza, podwyŜszoną temperaturę • W środowisku kwaśnym ulegają hydrolizie do barwnych soli pirylowych

Działanie: • Antybiotyczne • P/zapalne • Hipotensyjne • Diuretyczne • Uspokajające

Irydoidy występują głównie w rodzinach: • Gentianaceae • Menyanthaceae • Scrophulariaceae • Valerianaceae • Labiatae • Verbenaceae • Oleaceae

IRYDOIDY WŁAŚCIWE

Aukubina (aukubozyd)

O

CH2OH

O

OH

beta

D Glc Występuje głównie w rodzinie Scrophulariaceae, aglikon aukubigenina posiada właściwości

antybiotyczne. Loganina

O

CH3

O beta

D Glc

OH

H3COOC

Zawarta w narządach podziemnych Menyanthes trifoliata (Menyanthaceae) oraz w nasionach Strychnos Nux Vomica (Loganiaceae).

Sekoirydoidy – obok piranu zawierają sześcioczłonowy pierścień laktonowy

O

COOCH3CHO

CH2 OGlc

Występuje obok loganiny jest jej prekursorem. Ma silne właściwości gorzkie.

- 122 -

Gencjopikryna C = gencjopikrozyd (główny składnik korzenia goryczki Gentiana lutea, WG≈12000, przy hydrolizie enzymatycznej powstaje silny związek grzybostatyczny – gencjogenol.

O

O

O

CH2 O Glc Swerozyd

O

O

O

CH2 O Glc Swercjamaryna (Ziele centaurii – Centaurium umbellatum)

O

O

O

CH2 O Glc

OH

Foliamentyna (występuje w liściu bobrka trójlistkowego)

O

O

O

CH2 O Glc

O

O

CH3

CH3

CH2OH

Jest swerozydem, który jest poszerzony o część acylową.

FP VI nie zamieszcza monografii Ŝadnego surowca goryczowego, poniewaŜ surowce te jako pojedyncze leki nie są stosowane w lecznictwie. Są stosowane jako jeden ze składników preparatów złoŜonych.

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Gentianae radix – Korzeń goryczki, FP VI Gentiana lutea – Goryczka Ŝółta Rodz.: Gentianaceae

Surowiec stanowią podziemne części goryczki Ŝółtej, zebrane jesienią lub wiosną, o wskaźniku goryczy ≥10 tys. Jest to bylina do 1 m wysoka. Przez wiele lat wytwarza tylko ulistnione pędy, następnie nierozgałęziający się pęd kwiatonośny z duŜymi liśćmi. Jest to bylina trudna w uprawie, aby roślina osiągnęła pełny wiek dojrzałości czeka się 5-6 lat. W Polsce jest pod ochroną, rzadko spotykana głównie w Karpatach, surowiec pochodzi z importu. W naturze występuje głównie w Albanii.

Skład: 1. sekoirydoidy (gencjopikrozyd 2,5 %, amaragentyna 0,05% ok. 5 tys. Bardziej gorzki, niŜ gencjopikrozyd) 2. Ŝółte barwniki pochodne ksantonu 3. cukry (gencjanowa i gencjobioza) 4. alkaloidy monoterpenowe – gencjanina

Działanie i zastosowanie: Stosowany jako lek goryczowy, pobudza łaknienie i wydzielanie soków trawiennych. Ma działanie

Ŝółciopędne i Ŝółciotwórcze. Stosowany w postaci preparatów galenowych oraz odwarów: Gentianae Tinctura oraz wchodzi w skład Tinctura Cinchonae comp.

2. Centaurii herba – Ziele Centaurii, FP IV syn.: Ziele tysiącznika Centaurium umbellatum (Erythrea centaurium) – Centauria pospolita

- 123 -

Rodz.: Gentianaceae Surowcem jest ziele zebrane w czasie kwitnienia, o wskaźniku goryczy ≥50 w stosunku do brucyny.

Związki goryczowe są głównie w pędach. Pospolita w klimacie umiarkowanym. Skład:

1. sekoirydoidy 0,3% (swercjomaryna, centauryna, gencjopikrozyd, amarogentyna) 2. alkaloidy monoterpenowe (gencjanina) 3. flawonoidy 4. trójterpeny, o właściwościach przeciwzapalnych 5. cukry Działanie i zastosowanie: Stosowany jako lek gorzki pobudzający łaknienie i wydzielanie soków trawiennych.

3. Menyanthidis folium – Liść bobrka

Syn. Folium Trifolii fibrini. Menyanthes trifoliata – Bobrek trójlistkowy Rodz.: Menyanthaceae

Surowcem są liście zebrane na początku kwitnienia, o wskaźniku goryczy ≥10.000 w stosunku do siarczanu chininy. Surowiec pozyskuje się ze stanu naturalnego.

Skład: 1. sekoirydoidy (foliamentyna, mentofolina, swerozyd, poganina, dihydrofoliamentyna) 2. garbniki 3. flawonoidy 4. fenolokwasy 5. alkaloidy monoterpenowe (gencjanina)

Działanie i zastosowanie: Lek gorzki (amara pura), pobudzający wydzielanie soków trawiennych oraz zwiększający łaknienie, łagodny Ŝółciopędny.

Preparaty: Najczęściej występuje w postaci granulatów, mieszanek ziołowych, wyciągów suchych w chodzących w skład preparatów złoŜonych oraz wyciągów mokrych, jako polepszaczy smaku gorzkiego preparatów farmaceutycznych.

LAKTONY SESKWITERPENOWE

Składniki goryczowe roślin z rodziny Compositae i Rutaceae. Wiele składników z Rodz. Compositae zawiera olejki eteryczne, np. Millefolii herba, zawierają gwajanolidy.

Artabsyna – głowny składnik goryczowy, jako proazulen, który po destylacji z parą wodną daje azuleny (występuje w Herba Absynthi) .

OCH3

O

CH3

CH3OH

Laktukopikryna

O

O

CH2OH O

O

OH

O

- 124 -

Pochodne germakranu (germakranolidy). Laktony z grupy eudesmanu, występują w Herba i Radix Taraxaci. ß-D-glukozyd kwasu taraksinowego Knicyna

OO

CH3

O O Glc

O

OCH2OH

CH3

O

O

O CH2OH

CH2OH

Knicyna (wyst. w pędach ziela Cnicus benedictus – Drapacz lekarski, Compositae, wykazuje działanie

cytostatyczne i bakteriostatyczne) Z grupy triterpenów. Limonina (występuje w naowocni pomarańczy gorzkiej).

O

O O

O

O

OO

O

Farmakopealne surowce lecznicze: 1. a. Taraxaci radzix - Korzeń mniszka b. Taraxaci herba – Ziele mniszka

Taraxacum officinale – Mniszek lekarski Rodz.: Compositae - ZłoŜone

Surowcem ziele mniszka zebrane przed okresem kwitnienia. FP nie normuje WG dla tego surowca, zawierający ≥0,5% fenolokwasów, w przeliczeniu na kwas kawowy.

Korzeń mniszka zebrany wiosną lub jesienią powinien zawierać ≥0,5% fenolokwasów, w przeliczeniu na kwas kawowy.

Surowiec pochodzi ze stanowisk naturalnych. Skład ziela i korzenia:

1. laktony seskwiterpenowe (pochodne eudesmanu i germakranu, równieŜ w postaci glikozydów) 2. trójterpeny 3. flawonoidy (glikozydy apigeniny i luteoliny) 4. fenolokwasy (kwas kawowy) 5. karotenoidy 6. związki mineralne (sole potasu, magnezu, krzemu) 7. inulina (do 40%) 8. witaminy C oraz z grupy B

Działanie i zastosowanie: 1. Ŝółciopędne i Ŝółciotwórcze, stosowany w chorobach wątroby i woreczka Ŝółciowego 2. środek goryczowy pobudzający wydzielanie soku Ŝołądkowego i trzustkowego – w schorzeniach układu

trawiennego 3. środek soluretyczny i moczopędny (w zaleŜności od duŜej zawartości flawonoidów) - w chorobach nerek

połączonych z obrzękami 4. jako środki łagodnie działające w nieŜytach górnych dróg oddechowych 5. główne kierunki działania farmakologicznego udokumentowano w badaniach na zwierzętach

2. Cnici benedicti herba – Ziele drapacza, FP III Syn.: Herba Cardui benedicti Cnicus benedictus – Drapacz lekarski Rodz.: Compositae - ZłóŜone

- 125 -

Surowiec stanowią ulistnione szczyty pędów zebrane w okresie kwitnienia, o WG ≥20. Jest to surowiec goryczowy o WG nie mniejszym niŜ 20. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, wyglądem przypomina nasz oset. Liście podłuŜnie, grubo ząbkowane z kolczasto obrzeŜonymi odcinkami, są kosmato owłosione i lepkie. Górne są siedzące. Koszyczki kwiatowe barwy Ŝółtej, tylko kwiaty rurkowate.

Skład: 1. laktony seskwiterpenowe ok. 0,25% (knicyna, benedyktyna) 2. glikozydy flawonoidowe 3. poliacetyleny 4. olejek eteryczny 5. związki lignanowe

Działanie i zastosowanie: Surowiec goryczowy, pobudza trawienie i wydzielanie Ŝółci wchodzi w skład preparatów złoŜonych.

3. Absinthii herba – Ziele piołunu, FP VI Arthemisia absinthium – Bylica piołun Rodz.: Compositae - ZłoŜone Surowcem jest ziele piołunu zebrane w okresie kwitnienia, o wskaźniku goryczy ≥10 tys. Otrzymujemy ze stanu naturalnego i uprawy.

Skład: 1. laktony seskwiterpenowe z grupy gwajanolidów o charakterze proazulenów (artabsyna, absyntyna,

anabsyntyna); przy destylacji z parą wodną przechodzą one w dihydrochamazulen i chamazulen, zawartość ok. 0,3%.

2. olejek eteryczny ok. 0,5% ( tujon 10%, tujol 70%, bisabolen 5%, chamazulen, dihydrochamazulen) 3. flawonoidy 4. garbniki

Działanie i zastosowanie: Surowiec gorzko–aromatyczny pobudza czynność wydzielniczą gruczołów trawiennych. Ma równieŜ działanie Ŝółciotwórcze i pasoŜytobójcze (tujon i tujol). Ze względu na obecność tujonu, który powoduje degenerację OUN, uŜywanie większych ilości ziela piołunu jest niedopuszczalne. Zewnętrznie uŜywane do zwalczania wszawicy.

Preparaty: W mieszankach, naparach, odwarach ziołowych jako remedium stomachicum i cholagoga. Znaczenie Farmakopealne ma nalewka z piołunu, która wykazuje wskaźnik goryczy ≥1000, działa pobudzająco na łaknienie.

4, Cichorii radix – Korzeń cykorii podróŜnika, FP VI Cichorium intybus – Cykoria podróŜnik Rodz.: Compositae – ZłoŜone

Surowcem jest korzeń zebrany jesienią lub wiosną i szybko wysuszony o WG ≥800. Roślina macierzysta to bylina pospolita w Europie, Afryce Północnej i Południowej. W Polsce rośnie na niŜu na łąkach, przydroŜach. Surowiec pozyskiwany ze stanu dzikiego. Roślina wytwarza długie i rozgałęzione łodygi, wysokość do 50 cm. Łodygi kanciaste, liście drobne, kwiaty brzeŜne jasnoniebieskie, a wewnętrzne ciemnoniebieskie. W całej roślinie występuje biały sok mleczny.

Skład: 1. goryczowe laktony seskwiterpenowe z grupy gwajanu (laktupikryna, laktucyna (pozostałość

po odszczepieniu kwasu)) 2. fenolokwasy (kw. cykoriowy) 3. Fitosterole (inulina ok. 40%) Działanie i zastosowanie: 1. działanie Ŝółciopędne, pobudzające łaknienie, hipoglikemizujące 2. tradycyjnie dodawany do mieszane moczopędnych 3. stosuje się odwary, napary oraz mieszanki ziołowe

- 126 -

5,Pericarpium Aurantii amari – Owocnia pomarańczy gorzkiej, FP VI Citrus aurantium – Pomarańcza gorzka Syn.: Citrus vulgaris Rodz.: Rutaceae - Rutowate

Surowcem jest owocnia dojrzałych owoców pomarańczy gorzkiej zawierająca ≥1,5% olejku i wykazywać WG ≥1 tys. Surowcem jest część zewnętrzna – flavedo (część pomarańczowa). Jest to wiecznie zielone drzewo, silnie rozgałęzione, pędy opatrzone ostrymi kolcami, dorasta do 10 m. Liście eliptyczne, skórzaste. Widoczne są przeświecające punkty odpowiadające zbiornikom olejkowym. Kwiaty duŜe, pojedyncze, białe, wyrastają w pachwinach liści. Owocem jest jagoda barwy pomarańczowej. Pomarańcze są drzewami pochodzącymi z Dalekiego wschodu, obecnie uprawiane w krajach klimatu ciepłego. W krajach Basenu Morza Śródziemnego od XV wieku. Są uprawiane dwa gatunki Citrus Aurantii subst. Amara oraz Citrus chinensis.

Skład: 1. olejek eteryczny (limonen 90% o zapachu pomarańczowym) 2. substancje goryczowe z grupy laktonów trójterpenowych (limonina) 3. flawonoidy (naryngeniny, rutozyd, hesperydyna)

Działanie i zastosowanie: 1. środek goryczowy 2. poprawiający smak, zapach (corrigens)

Preparaty: W postaci nalewek i ekstraktów. Amara Tinctura – Nalewka gorzka, FP VI. Nalewka złoŜona z korzenia goryczki, liscia bobrka i owocni pomarańczy gorzkiej, produkowana przez 7-mio dniową macerację. Preparat ten powinien wykazywać WG ≥3500, pobudza łaknienie i trawienie.

- 127 -

GLIKOZYDY KARDENOLIDOWE

Jest o grupa substancji pochodzenia roślinnego o wybitnym działaniu farmakologicznym. Cechą charakteryzującą te związki jest bezpośrednie działanie na miesień sercowy → glikozydy nasercowe = kardenolidy. Po raz pierwszy zostały one wykryte w naparstnicy purpurowej, stąd nazwa glikozydy naparstnicowe. RównieŜ wykryte w jadzie Ŝaby (Bufo bufo – Ropucha szara) stąd druga nazwa bufadienolidy. Nie została opracowana całkowita synteza chemiczna tych związków. Występują one w nielicznych rodzinach:

1. Apocynaceae (Toinowate), 2. Asclepiadaceae (Trojeściowate), 3. Cruciferae (KrzyŜowe), 4. Liliaceae (Liliowate), 5. Scrophulariaceae (Trędownikowate), 6. Ranunculaceae (Jaskrowate)

i tylko w niektórych gatunkach. Pod względem chemicznym naleŜą one do steroidów. Glikozydy są połączeniami części aglikonowej o charakterze steroidowym z róŜnymi cukrami. Aglikony glikozydów nasercowych, zwane GENINAMI, mają układ dimetylosteranu (układ steranu zawierający 2 grupy metylowe w poz. C10 i C13). Sam układ steranu jest złoŜony z cyklopentanoperhydrofenantrenu (ukł. 3-pierścieniowy), w którym w pozycji C17 występuje nienasycony pierścień laktonowy 5-cio lub 6-cio członowy. W zaleŜności od budowy pierścienia laktonowego w pozycji C17 wyróŜniamy 2 układy glikozydów:

1. Kardenolidy (23 C) – zawierają 5-cio członowy pojedynczo nienasycony pierścień laktonowy = a, β –nienasycony = ukł. laktonowy butenolidowy (4 węgle� butan, 1 ninasyc. wiązanie � enolid)

2. Bufadienolidy (24 C) - zawierają 6-cio członowy podwójnie nienasycony pierścień laktonowy = ukł. kumalinowy (od kumaryny)

10

5

1

4

2

3 76

89

13

14

1211

16

15

17

CH3

CH3

OH

OH

2021

O23

22

O

17

CH3

CH3

OH

OH

20

24

23

O

22

21

O

Kardenolidy Bufadienolid Wszystkie geniny kardenolidów i bufadienolidów w pozycji C3 mają zawsze grupę –OH w połoŜeniu β.

Do tej grupy glikozydowo przyłączają się cukry, w naturze najczęściej 5 cząsteczek cukrowych, w lecznictwie najczęściej wykorzystywane z 4 składnikami cukrowymi tzw. TETROZYDY. Glikozydy z grupą –OH w pozycji α są nieaktywne. Druga grupa –OH występuje w połoŜeniu C14.

Pierścienie A/B – cis; B/C – trans; C/D – cis; Taka budowa przestrzenna warunkuje aktywność biologiczną glikozydów kardenolidowych. Udowodniono, Ŝe:

- uwodornienie pierścienia laktonowego lub jego otwarcie - brak grupy –OH w pozycji C3 lub C14 - zmiana konfiguracji β na α - zmiana konfiguracji A/B z cis na trans znosi całkowicie aktywność farmakologiczną glikozydów kardenolidowych.

Cześć cukrową tworzą róŜne cukry: glukoza, ramnoza, a takŜe dezoksycukry (brak 1 lub 2 at. tlenu): digitoksoza, cymaroza, sarmentoza, acetylodigitoksoza. JeŜeli w cząsteczce glikonu obok dezoksycukrów występuje glukoza to jest ona zawsze na końcu łańcucha.

W skład deoksycukrów wchodzą: - 2-deoksycukier

- 128 -

- 6-deoksycukier - 2,6-dideoksycukier

NajdłuŜsze łańcuchy złoŜone są z 4-ech cząst. cukru. Cukry występują najcz. w formie piranozowej, połączone wiązaniami 1,4-glikozydowymi w układzie liniowym. I grupa to geniny o podstawowej strukturze - DIGITOKSYGENINY

− o najmniejszej liczbie podstawników − wyodrębnione jako pierwsze − pochodne róŜnią się liczbą i miejscem podstawienia grup OH − występują u naparstnicy purpurowej i wełnistej

DIGITOKSYGENINA (3,14-dihydroksykardenolid)

CH3

CH3

OH

OH

OO

GITOKSYGENINA (16-hydroksydigitoksygenina)

CH3

CH3

OH

OH

OO

OH

DIGOKSYGENINA (12- hydroksydigitoksygenina)

CH3

CH3

OH

OH

OO

OH

DIGINATYGENINA (12,16-dihydroksydigitoksygenina)

CH3

CH3

OH

OH

OO

OHOH

GITALOKSYGENINA (16-O-formylodigitoksygenina)

CH3

CH3

OH

OH

OO

OOCH

II grupa pochodne STROFANTYDYNY i STROFANTYDOLU − w zielu: Convallaria majalis, Adonis vernalis STROFANTYDYNA (5-hydroksy-19-oksodigitoksygenina) w zielu: Convallaria majalis, Adonis vernalis

HC

CH3

OH

OH

OO

OH

O

- 129 -

STROFADOGENINA (16-hydroksystrofantydyna) w zielu: Adonis vernalis

HC

CH3

OH

OH

OO

OH

OOH

STROFANTYDOL (5-hydroksy-10-hydroksymetylodigitoksygenina) w zielu: Convallaria majalis

HOH2C

CH3

OH

OH

OO

OH PERYPLOGENINA (5-hydroksydigitoksygenina) w zielu: Convallaria majalis

CH3

CH3

OH

OH

OO

OH BIPINDOGENINA (5,11-dihydroksydigitoksygenina) w zielu: Convallaria majalis

CH3

CH3

OH

OH

OO

OH

OH UABAGENINA = STROFANTYDYNA G (1β,11α-dihydroksystrofantydol)

H2C

CH3

OH

OH

OO

OH

OHOH

OH

ADONITOKSYGENINA (16-hydroksy-19-oksodigitoksygenina) w zielu: Adonis vernalis

CH3

OH

OH

OO

C

H OOH

III grupa geniny SCYLADIENOLIDÓW (BUFADIENOLIDY) - podwójne wiązanie w A - 6-cio członowy układ laktonu

SCYLARENINA (przy C10 gr. – CH3)

CH3

CH3

OH

OH

O O

SCYLIGLAUKOZYDYNA (przy C10 gr. – CHO) − występuje rzadko, w małych ilościach

- 130 -

OHC

CH3

OH

OH

O O

SCYLIROZYDYNA − bardzo toksyczna − występuje w odmianie cebuli czerwonej − stosowana jako trutka na gryzonie

Właściwości fizyko-chemiczne: 1. Glikozydy kardenolidowe są to krystaliczne substancje, mają bardzo gorzki smak; 2. dobrze rozpuszczają się w 50% metanolu i chloroformie, źle w wodzie, nie rozpuszczają się w eterze 3. Aglikony trudno rozpuszczają się w wodzie, dobrze w alkoholu, chloroformie; 4. Ulegają hydrolizie kwasowej, enzymatycznej i alkalicznej do aglikonu i reszty cukrowej. 5. Za pomocą odpowiednio dobranych czynników hydrolizujących moŜna otrzymać z bardziej złoŜonych

glikozydów glikozydy pośrednie o mniejszej liczbie cząsteczek cukru, aŜ do całkowitej hydrolizy. Jest to tzw. hydroliza częściowa, przeprowadza się ją przy uŜyciu słabych kwasów lub enzymów;

6. Hydroliza zasadowa powoduje otwarcie pierścienia laktonowego, prowadzące do całkowitej destrukcji glikozydu lub jego izomeryzację do nieczynnego biologicznie 14,21-epoksykardenolidu;

14 16

17

15

CH3

OH

23

22

O21

20

O

14

CH3

O21

O

O

OH-

7. Hydroliza kwasowa – przebiega w ten sposób, Ŝe najłatwiej hydrolizuje i pęka wiązanie przy węglu

C3 i odszczepia się cały łańcuch cukrowy 8. Hydroliza enzymatyczna – zachodzi pod wpływem swoistych enzymów dla danego gatunku rośliny; surowiec

zalewamy wodą i uaktywniają się enzymy. Schemat rozpadu: najpierw odłączane są cukry zamieszczone na końcu łańcucha, co prowadzi do otrzymania glikozydów wtórnych uboŜszych o 1,2 lub 3 cząsteczki cukru.

9. Reakcje chemiczne - na ugrupowanie laktonowe – z kwasem 3,5-dinitrobenzoesowym w obecności ługu (KOH) – odczynnik

Keddego† - na obecność dezoksycukrów – z roztworem ksanthydrolu w środowisku kwaśnym; w wyniku, czego

powstają barwne połączenia. - na obecność układu steranu – reaktywność ze stęŜonym kwasem w środowisku bezwodnym (lodowaty

kwas octowy) � dochodzi do odwodnienia tego układu � wytwarzają się podwójne wiązania � zmienia się fluorescencja steranu i powstaje jasnoŜółte, fioletowe lub bordowe zabarwianie w zaleŜności od uŜytego kwasu ;

FP róŜnych państw nie podają nam zawartości kardenolidów w surowcu, ale zalecają nam oznaczenia zawartości kardenolidów metodą kolorymetryczną, gdzie oznacza się zawartość całkowitą, a po rozdziale chromatograficznym lanatozydu C

Działanie i zastosowanie glikozydów kardenolidowych: 1. Struktura geniny warunkuje aktywność kardenolidów (= nośnikiem aktywności są aglikony), obecność cukrów pogłębia to działanie;

† Do oznaczania zawartości glikozydów i aglikanów – odczynnik Keddego – dochodzi tu do przesunięcia wiązania podwójnego w pierścieniu laktonowym w środowisku –OH z równoczesnym odszczepieniem protonu H+, co prowadzi do powstania anionu kardenolidowego, który z kwasem 3,5-dinitrobenzoesowym daje barwny związek

- 131 -

2. Wszystkie glikozydy, niezaleŜnie od budowy i surowca, z którego są pozyskiwane, mają podobne właściwości farmakologiczne:

- działają bezpośrednio na mięsień sercowy - w dawkach leczniczych pobudzają pracę serca: inotropowo dodatnio (wzmagają siłę skurczu),

chronotropowo ujemnie (przedłuŜają fazę diastoliczną <spoczynkową> między kolejnymi skurczami, co daje zwiększenie objętości wyrzutowej serca i zwolnienie tętna. W tej samej jednostce czasu serce pompuje wolniej, ale wydajniej;

- Dzięki przedłuŜeniu okresu spoczynku zwiększa się odpływ krwi z układu Ŝylnego, co powoduje spadek ciśnienia Ŝylnego, lepsze ukrwienie narządów miąŜszowych, zwiększoną filtrację nerek, wzrost diurezy, więc jednocześnie zmniejszenie obrzęków;

- W dawkach toksycznych glikozydy kardenolidowe poraŜają mięsień sercowy, dochodzi do zatrzymania mięśnia sercowego w stanie skurczu, co prowadzi do śmierci;

3. Mechanizm działania surowców jest bardzo podobny. RóŜnice aktywności poszczególnych glikozydów polegają na: - róŜnej sile i szybkości ich działania (od podania leku do efektu terapeutycznego) - róŜnym stopniu ich wchłaniania z przewodu pokarmowego - zdolności lub nie wiązania z albuminami osocza i wynikającej z tego ich kumulacji - szybkości ich eliminacji z organizmu

Kumulacja związana jest z łączeniem się kardenolidów z albuminami osocza w bardziej lub mniej trwały, pośredni lub bezpośredni sposób. Najsilniej i najszybciej działają te, które się nie kumulują, najdłuŜej zaś te, które ulegają kumulacji. Podanie kolejnej dawki glikozydów musi być ściśle kontrolowane. MoŜe dojść do przenaparstnicowania, co jest bardzo niebezpieczne. Mechanizm działania: Szczegóły działania glikozydów nie są do końca poznane. Przyjmuje się, Ŝe związki te wywołują zmiany w transporcie i przepuszczalności błon komórek mięśnia sercowego dla elektrolitów: Na+, K+, Ca 2+ oraz glukozy. Działanie i zastosowanie: -Glikozydy nasercowe stosowane są jako leki nasercowe i tonizujące mięsień sercowy (Remedia cardiaca et cardiotonica). 1. Stosowane są w fazach niewydolności mięśnia sercowego z czego wynika niewydolność krąŜenia, i obrzęki. 2. Stosowane są doustnie lub doŜylnie (parenteralnie). 3. Są to leki silnie działające (wykaz B) i bardzo silnie działające (wykaz A). 4. Ze względu na ich toksyczność przedawkowanie moŜe wywołać cięŜkie zatrucie, nawet śmiertelne. 5. W lecznictwie stosowane są wyizolowane glikozydy z surowców roślinnych oraz preparaty galenowe

i złoŜone (nalewki, ekstrakty, płynne i suche). 6. Izolowane z surowców roślinnych glikozydy kardenolidowe muszą mieć określoną aktywność biologiczną

w dawkach letalnych - LD 50, a surowce roślinne i otrzymywane z nich preparaty muszą mieć określoną aktywność biologiczną w jednostkach biologicznych � jednostkach gołębich. Jednostka biologiczna to najmniejsza ilość badanego surowca lub preparatu w mg, która w przeliczeniu na

1kg cięŜaru ciała zwierzęcia, w określonych warunkach eksperymentalnych, powoduje zatrzymanie akcji serca w stanie skurczu. Oznaczenie przeprowadza się na gołębiach – jednostki gołębie, lub na kotach – jednostki kocie (błąd 20%); np. 12,5 jednostek gołębich oznacza, Ŝe 1g związku uśmierci 12,5 kg gołębia.

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Digitalis purpurae folium – Liść naparstnicy purpurowej FP VI

Digitalis purpurea – Naparstnica purpurowa Rodz.: Scrophulariaceae

Surowiec stanowią liście naparstnicy purpurowej. Do preparatów i do receptury uŜywa się liści mianowanych – Folium Digitalis purpureae titratum o aktywności 5 j.g. NaleŜy do wykazu B.

- 132 -

Jest to roślina zielna, dwu- lub wieloletnia. W pierwszym roku wytarza rozetę liści przyziemnych, w drugim pęd kwiatonośny. Kwiaty dzwonkowate, jasnopurpurowe, kielich 5-ciodziałkowy, 4 pręciki dwusilne. Owocem jest torebka. Liście są podłuŜnie jajowate, bezogonkowe lub z rynienkowatym ogonkiem. Nasada zaokrąglona, brzeg ząbkowany, szczyt zaostrzony.

W naturze występuje bardzo rzadko, surowiec wyłącznie z upraw. W Tatrach chroniona. Skład:

1. Glikozydy kardenolidowe (0,3%) – ok. 30 glikozydów, w zespole tych związków dominują: a)pierwotne: purpureaglikozyd A i B, glukogitaloksyna b)wtórny: digitoksyna Digitoksyna (digitoksygenina - wiązanie 1,4-glikozydowe - 3 cząsteczki digitoksozy i na końcu BRAK cząst. glukozy) => jest to Purpureaglikozyd A pomniejszony o jedną cząsteczkę glukozy Purpureaglikozyd A (digitoksygenina - wiązanie 1,4-glikozydowe - 3 cząsteczki digitoksozy i na końcu cząst. glukozy). Im dłuŜej surowiec jest przechowywany tym więcej jest glikozydu wtórnego! 2. Saponiny sterydowe pochodne spirostanu ok. 1,5% (ułatwiają resorpcję glikozydów kardenolidowych

z przewodu pokarmowego) 3. Glikozydy steroidowe ( glikozydy apigeniny i luteoliny) 4. Flawonoidy 5. Garbniki, cukry

Działanie i zastosowanie: 1. Z liścia izoluje się digitoksynę wykorzystywaną w leczeniu pod róŜnymi nazwami handlowymi Digitixin – digitoksyna (LWT, 2003) (wykaz B) 1. Glikozyd ten dobrze resorbuje się z przewodu pokarmowego (90-100%) oraz w około 90% wiąŜe

się z albuminami osocza tzn. kumuluje się i powoli wydala. 2. Podawany doustnie lub doŜylnie w przewlekłej niewydolności krąŜenia na tle schorzeń serca 3. Moczopędnie 4. Glikozyd naparstnicy purpurowej łatwo moŜna przedawkować = przenaparstnicowanie 5. Dawkowanie przeciętne: 0,05-0,1 mg na 24h 6. Ma szczególne właściwości kumulacji (silnie wiąŜą się z białkami krwi). Działają długo i wolno są wydalane,

więc nie moŜna przyjmować duŜo, naleŜy ściśle przestrzegać dawek, gdy pacjent poczuje się źle musi lek odstawić, bo moŜe zejść.

7. Działają inotropowo dodatnio (wzmacniają siłę skurczu mięśnia sercowego) oraz chronotropowo ujemnie (wydłuŜenie fazy między skurczami, zwolnienie tętna). Zwiększa się wydolność serca. Preparaty:

Tinctura Digitalis purpureae titrantum, Digitoksyna (Digipu, Digitoxin)

2. Digitalis lanatae folium – Liść naparstnicy wełnistej Digitalis lanata – Naparstnica wełnista Rodz.: Scrophulariaceae

Surowiec stanowią liście naparstnicy wełnistej, surowiec musi być mianowany o aktywności biologicznej wynoszącej 12,5 j.g. Surowiec naleŜy do wykazu B. Jest to roślina dwuletnia, w pierwszym roku wytwarza rozetę liści przyziemnych, w drugim pęd kwiatonośny. Kwiaty rurkowato-dzwonowate, korona barwy Ŝółtobrunatnej. Kielich i korona pokryte są gęsto wełnistymi włoskami. Pręciki 4 dwusilne. Liście lancetowate, ogonkowe lub bezogonkowe. Blaszka całobrzega lub odlegle piłkowana. Nerwy boczne przebiegają równolegle do brzegu blaszki. Prawie nie wyst. w naturze. Surowiec pochodzi z upraw.

Skład: 1. Glikozydy kardenolidowe (~ 0,6%), zespół obejmuje ok. 60 składników –glikozdy digitoksygeniny i poch.,

przewaŜają glikozydy pierwotne: a)pierwotne: lanatozydy najwięcej A i C, pozostałe: B, D, E w mniejszych ilościach

- 133 -

b)wtórne: acetylodigitoksyna, acetylodigoksyna 2. Saponiny steroidowe ok. 1% (ułatwiają resorpcję glikozydów kardenolidowych z przewodu pokarmowego) 3. Flawonoidy gł. glikozydy luteoliny i poch. flawonu 4. Garbniki Zastosowanie: 1. Jako cardiotonicum 2. Do izolacji lanatozydów A i C w postaci czystej lub glikozydu wtórnego lanatozydu A LANATOSIDUM C - Lanatozyd C FP VI wykaz A − Słabo wchłania się z przewodu pokarmowego (resorbuje się w ok. 30%) − Słabo wiąŜe się z białkami osocza − Działa szybko − Szybko jest wydalany − Podawany doustnie, domięśniowo i doŜylnie w dawkowaniu 1-1,5 mg na 24h − Izoluje się lanatozyd C − Stosuje się równieŜ glikozyd wtórny PRODUKTY WTÓRNE LANATOZYDU C: Digoxinum – Digoksyna, FP VI, wykaz A − Resorbuje się z przewodu pokarmowego w 70% − Słabo wiąŜe się z białkami osocza (w 25%) − Szybko działa − Długo się wydala − Działa na mięsień sercowy, mięśnie szkieletowe i gładkie − Moczopędnie i antyarytmicznie Budowa: � Glikozyd wtórny od lanatozydu C pozbawiony jest reszty glukozowej i grupy acetylowej przy 3-ciej digitoksozie - Stos. doustnie i doŜylnie - Dawkowanie 1-2 mg / 24h Digoxini iniectio – Roztwór digoksyny do wstrzykiwań, FP VI Digoxini tabulettae – Tabletki digoksyny, FP VI - preparaty: Digoxin ,Digacin, Lanicor, Lanoxin; Acetylodigoxin – Acetylodigoksyna, nie weszła do FP VI - Parametry biol. zbliŜone do digoksyny - Stos. w przypadłościach i niewydolności serca Preparaty: Acetylodigitoxinum – Acetylodigitoksyna - wykaz A, Tinc. Digitalis lanatae titrantum – wykaz B, Lanatosidum C – lanatozyd C - wykaz A, Lekozid, Lanimere, Lanatosid C Lanatozyd A+B+C – Pandigal, Digoksyna – Digozine, Digoxine, Lanacord, Lanoxin. Metylodigoxin 4III (tris) - O – Metylodigoksyna, LWT 2003 − Półsyntetyczna digoksyna − W poz. 4 w końcowej digitoksozie wbudowana jest syntetycznie gr. CH3 (ozn. jako tris) − Metylacja powoduje, Ŝe powstaje związek w 100% wchłanialny z przewodu pokarmowego − Łatwy w stos. doustnym − Identyczne działanie jak digoksyna Acetylodigitoksyna - Powstaje na drodze hydrolizy enzymatycznej lanatozydu A - Ma parametry pomiędzy digitoksyną z D. purpurea a digoksyną D. lanatae - Dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego (70-80%)

- 134 -

- Silnie wiąŜe się z białkami - Szybko się wydala - Słabiej się kumuluje niŜ digitoksyna - Preparaty: Digitoxin, Digitaline, Digimed Lecznie niedomóg mięśnia sercowego. Surowiec słuŜy głównie do izolacji glikozydów kardenolidowych.

3. Adonidis vernalis herba – Ziele miłka wiosennego

Adonis vernalis – Miłek wiosenny Rodz.: Ranunculaceae – Jaskrowate

Surowiec stanowi ziele miłka wiosennego zebrane w okresie kwitnienia. Stosujemy surowiec mianowany o aktywności 8 j. g. Surowiec naleŜy do wykazu B. Jest to bylina, z kłącza wyrastają liczne płone i kwiatonośne pędy. Liście siedzące, pierzastosieczne, ułoŜone skrętolegle. Kwiaty barwy Ŝółtej, 5 działek kielicha, 10-20 płatków korony, liczne pręciki i słupki. Owocem jest orzeszek. Surowiec uprawiany i z importu.

Skład: 1. glikozydy kardenolidowe 0.2%; są to monozydy i biozydy: - strofantydyny izomery połoŜenie gr. OH - adonitoksygeniny Łącznie ok. 20 glikozydów, dominujące są: - adonitoksyna (3-ramnozyd adonitoksygeniny) słabo wchłania się z przewodu pokarmowego, nie kumuluje się; - cymaryna (3-cymarozyd strofantydyny) W zespole dominują monozydy, mniej biozydów 2. flawonoidy O- i C-glikozydy luteoliny 3. saponiny (łatwiejsze resorbowanie przez przewód jelita, wł. emulgujące, obniŜają barierę przewód pokar. -

krew Działanie:

1. Silnie działające kardenolidy 2. Działają szybko, nie kumulują się. 3. Działanie nasercowe, stos. do prep. farmaceut. 4. Działanie zespołowe:

− Zw. kardenolidowych − Flawonoidów (moczopędne, rozkurczowe) − Saponin ( zwiększona przyswajalność)

Preparaty: W postaci nalewki Tinctura cardiaceae i preparatów złoŜ. Guttae cardiaceae, Cardiol

4. Convallariae majalis herba – Ziele konwalii majowej

Convallaria majalis – Konwalia majowa Rodz.: Convallariaceae

Surowcem jest kwiatostan wraz z otaczającymi go 2 liśćmi lub same liście, zebrane przed kwitnieniem wiosną. Stosujemy surowiec mianowany o aktywności 12,5 j. g. Surowiec naleŜy do wykazu B. Jest to bylina o czołgającym się, brunatnym kłączu. Kłącze wytwarza rozłogi, z których wyrasta pęd nadziemny otulony w nasadzie 2-3 pochwiastymi liśćmi. PowyŜej nich są liście eliptyczno-jajowate, całobrzegie, ogonkowe. Głąbik kwiatostanowy jest nagi, bezlistny, zakończony jednostronnym gronem. Kwiaty białe, szypułkowe. Okwiat pojedynczy, kulisto-dzwonkowaty, zakończony 6 odgiętymi ząbkami. Owocem jest czerwona jagoda. Rośnie naturalnie, ale surowiec z upraw. Pod częściową ochroną. Skład: 1. glikozydy kardenolidowe (0,3%) monozydy i biozydy: - strofantydyny - strofantydolu - peryplogeniny - bipindogeniny

- 135 -

Główne składniki to:

- konwalotoksyna (3-ramnozyd strofantydyny) do 40%; działa szybko, słabo się kumuluje, działają słabo moczopędnie moczopędnie;

- glikozyd pierwotny: konwalozyd (3-glukozyloramnozyd strofantydyny) - konwalatoksol (3-ramnozyd strofantydolu) mają duŜą siłę działania, są szybko metabolizowane, 2. Saponiny steroidowe (ułatwiają resorpcję) 3. Flawonoidy (glikozydy kwercytyny i izoramnetyny) 4. Olejek eteryczny (gł. składnik farmezon)

Działanie i zastosowanie: 1. Jeden z najczęściej uŜywanych surowców o działaniu nasercowym 2. Glikozydy trudno wchłaniają się z przewodu pokarmowego, nie kumulują się, działają szybko

i krótkotrwale. Działają diuretycznie. 3. Nie zwalniają czynności serca. 4. Rozkurczająco na mięśnie gładkie (flawonoidy)

Preparaty: Szerzej wykorzystywane i b. dostępne:

Tinctura Convalariae titrata i 2 wyciągi:

- Convalariae extractum fluidum - Convalariae extractum siccum

Guttae cardiaceae – Krople nasercowe FP VI mieszanina nalewek: Convalariae tinc. titrata 50 cz. Crataegi tinc. 25 cz. Valerianae tinc. 25 cz.

5. Strophantus Semen – Nasienie strofantusa (skrętnika) Strophanthus Kombé – Strofant wdzięczny Strophanthus gratus – Strofant wdzięczny Rodz.: Apocynaceae – Toinowate Surowiec stanowią oczyszczone, tzn. pozbawione organu lotu nasiona dwóch gatunków strofantu są, wielkościa przypominają nasiona owsa, stanowią źródło przemysłowego otrzymywania kardenolidów pochodnych strofantydyny i strofantydolu. Strophanthus Kombé ma organ lotu – czuprynkę, drugi gatunek go nie posiada. Są to liany afrykańskie. Nasiona Strophanthus Kombé zawierają 8-10% glikozydów kardenolidowych z nich otrzymuje się glikozyd pierwotny - strofantozyd K – 3-diglukozylocymarozyd strofantydyny (reszta cukrowa - od strony geniny występuje cymaroza – glukoza – glukoza). Z tego 2 glikozydy wtórne: - β - strofantyna K = strofantydyna + cymaroza + glukoza (glukozylocymarozyd strofantydyny) - cymaryna = strofantydyna + cymaroza ( cymarozyd strofantydyny)

Poza tym występują jeszcze saponiny i tłuszcze. Nasiona Strophanthus gratus – Strofantusa wdzięcznego - 4-8% kardenolidów - gł. glikozyd (90% kardenolidów) Uabaina = strofantyna G = 3-ramnozyd uabageniny = 1,11-dihydroksystrofantydol - bezbarwna, krystaliczna subst. - naleŜy do wykazu A - związek toksyczny - stosowany jest w iniekcjach doŜylnych (od podania działa po 10 min), pełne działanie ok. 2h - stosowany jest w iniekcjach doŜylnych, bo domięsniowo jest bardzo bolesny (jeśli podany domięśniowo to w połączeniu ze środkiem p/bólowym) - działa 2x silniej od strofantyny K, szybko, krótkotrwale

- 136 -

- prawie nie wchłania się z przew. pokar., nie kumuluje się - w ostrej niewydolności mięśnia sercowego i niewydolności zastawek aorty Glikozydy strofantusów bardzo trudno wchłaniają się z przewodu pokarmowego, dlatego są stosowane

wyłącznie pozajelitowo. Działanie i zastosowanie:

1. Glikozydy działają na mięsień sercowy 2. Są to silnie i bardzo silnie działające leki → uabaina naleŜy do wykazu A. 3. Nie wchłaniają się zupełnie lub bardzo słabo z przewodu pokarmowego 4. Nie kumulują się 5. Nie działają moczopędnie 6. Działają silnie, szybko, lecz krótkotrwale 7. stosowane w ostrej i przewlekłej niewydolności krąŜenia i niedomodze mięśnia sercowego, w niewydolności

płuc, w niedomykaniu zastawek aorty (wydawane z przepisu lekarza, wyłącznie w formie iniekcyjnej) 8. Strofantyna G (= uabaina) działa dwukrotnie silniej niŜ strofantyna K 9. Stosowane wyłącznie pozajelitowo, w iniekcjach doŜylnych, są bardzo bolesne;

6. Scilae bulbus – Cebula morska

Scilla maritima, syn Urginea maritima (Sativa maritima) – Cebula morska (syn. Oszloch morski) Rodz.: Liliaceae (Hyacinthaceae)

Surowcem leczniczym jest biała odmiana cebuli morskiej, z której uzyskujemy wewnętrzne łuski cebul z nich bufadienolidy. Odmiana czerwona (wewnętrzne łuski są zabarwione na róŜowo, a zewnętrzne na czerwono – purpurowo) jest bardzo toksyczna (zawiera toksyczną scylirozydynę), stosowana jako trucizna na gryzonie. Białe odmiany hodowane są na przybrzeŜnych skałach, są to odmiany lecznicze.

Roślina: − Bylina, jej organy podziemne stanowią duŜe mięsiste cebule waŜące ok. 5kg. − Wyst. natur. na przybrzeŜnych skałach basenu M. Śródziemnego − DuŜe plantacje teŜ w okol. M. Czarnego od strony Rosji

Skład: W odmianie białej występuje zespół glikozydów bufodienolidowych

1. Pochodnych scylareniny (stanowią 75% zespołu) = kompleks Scillarenu A: − Proscylarydyna A (scylarenina-ramnoza) − Scylaren A (scylarenina-ramnoza-O-glukoza) − Dominujący glukoscylaren A (scylarenina-ramnoza-O-glukoza-O-glukoza) − Są one wykorzystywane jako składniki wyizolowane. Zawartość glikozydów bufadienolidowych 0,1-4%. Działanie i zastosowanie:

1. W lecznictwie najcenniejsze są scilaren A i proscylarydyna A o typie działania podobnym do strofantyn; 2. Mniej toksyczne od kardenolidów 3. Bardzo słabo się kumulują 4. Działają szybko i szybko są wydalane 5. Wykazują działanie moczopędne 6. Resorbują się z przewodzie pokarmowym w 30-40% 7. Doustnie i doŜylnie 8. Stosowane w przewlekłej niedomodze krąŜenia pochodzenia sercowego połączonej z występowaniem

obrzęków 9. Stosowane w miaŜdŜycowym zwyrodnieniu mięśnia sercowego 10. Stosowane są teŜ u osób młodych w przypadkach wystąpienia oporności na leczenie strofantynami

i glikozydami naparstnicowymi; Glikozydy kardenolidowe:

1. Digoksyna – Digoxin, Lanicor, Digacin, Lanoxin 2. Lanatozyd C 3. Strofantyna G NaleŜą one do wykazu A. W FP IV była acetylodigitoksyna (zrezygnowano z niej na korzyść digoksyny).

- 137 -

SAPONINY

Są to glikozydy roślinne. Cechy charakterystyczne: • Związki bezpostaciowe • Wysoki cięŜar cząsteczkowy (wielkocząsteczkowe) • Rozpuszczalne w wodzie i alkoholu • ObniŜają napięcie powierzchniowe wody, wywołują efekt pienienia • Lipofilowy aglikon i hydrofilowa reszta cukrowa • Mają zdolność emulgowania substancji wielkotłuszczowych, tłuszczy, białek, lecytyny • Ułatwiają resorpcję wielkocząsteczkowych związków obecnych w roślinie • Z cholesterolem tworzą kompleksowe połączenia wykorzystywane do oznaczania poziomu cholesterolu

we krwi • Wywołują hemolizę erytrocytów • Są toksyczne dla ryb – wywołują hemolizę krwinek w skrzelach) • Dla zwierząt ciepłostałych są toksyczne, gdy zostaną podane parenteralnie, ale podane doustnie nie

są resorbowane z przewodu pokarmowego; działają w jamie ustnej, przełyku i są wydalane. W przypadku uszkodzenia wewnątrz przewodu pokarmowego, jak np. wrzody przedostają się do krwi i mogą działać toksycznie.

• Niektóre właściwości są wykorzystywane do oznaczania zawartości saponin w surowcach roślinnych najstarsze metody to: − wskaźnik liczby pienienia − oznaczanie wskaźnika hemolitycznego (Wh), skrypt str. 133 Najczęściej zawartość saponin oznacza się: − spektrofotometrycznie − z udziałem metody rozdziału chromatograficznego − z wykorzystaniem zdolności tych związków do tworzenia kompleksów

Budowa chemiczna: Saponiny to poliglikozydy (4-5 reszt cukrowych) zawierają:

• Jeden łańcuch cukrowy( monodesmozydy) • Dwa niezaleŜne łańcuchy cukrowe (bidesmozyd)

− w monodesmozydach – łańcuch cukrowy w pozycji C3 − w bidesmozydach – pozycja C3 oraz C17 lub C26 aglikonu Właściwości chemiczne:

• Trudno ulegają hydrolizie (ogrzewanie przez 3h z mocnych kwasem siarkowym) • Częściowa hydroliza prowadzi do powstania wtórnych glikozydów – prosapogenin • Całkowita hydroliza do aglikonów – sapogenin i cukrów prostych.

Składniki cukrowe saponin to:

• D-glukoza • D-galaktoza • D-ksyloza • D-arabinoza • L-ramnoza • D-kwas glukuronowy

Łańcuch cukrowy jest prosty lub rozkrzewiony. Aglikony są: • Substancjami krystalicznymi • Nie rozpuszczają się w wodzie, rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych.

- 138 -

BUDOWA SAPONIN: - w zaleŜności od budowy aglikonu dzielimy je na:

1. Saponiny steroidowe – występuje tutaj układ steranu C27 (cyklopentanoperhydrofenantrenu); w zaleŜności od budowy układu przy C17 dzielimy je na: • pochodne spirostanu – wyst. tutaj ugrupowanie spiroketalowe – dwa pierścienie tlenowe (5-cio i 6-cio

członowe) połączone wspólnym atomem węgla C22 układ taki jest aktywny chemicznie; 6-cio członowy pierścień tetrahydropiranu ulega otwarciu, powstaje produkt o szkielecie furostanu, który na drodze chemicznej moŜna zdegradować do steroidów C21. Półprodukty słuŜą do syntezy kortykosteroidów i hormonów płciowych.

O

O

CH3

CH3

CH3CH3

A B

C D

E

F

W zaleŜności od konfiguracji grupy -CH3 przy C25 wyróŜniamy dwa szeregi saponin spirostanowych:

− saponiny właściwe –CH3 aksjalna − izosaponiny –CH3 ekwatorialna

Występują one obok siebie w roślinach. Przykład: sarsasapogenina (C5 β, C25 S) i smilagenina (C5 β, C25 R). Występują w korzeniu sarsaparyli – Radix Sarsaparillae z niektórych gatunków rodzaju Smilax, rodzina Liliaceae.

O

O

CH3

CH3

CH3

OH

HH

H

CH3H

H

H

H

O

O

CH3

CH3

H

OH

HH

H

CH3H

H

H

CH3

sarsasapogenina smilagenina Saponiny steroidowe występują w roślinach klimatu tropikalnego z rodzaju: Smilax /Liliaceae/, Agava

i Yucca z rodziny Agavaceae (Agawowate). W roślinach klimatu umiarkowanego np. nasiona kozieradki – Trigonella foenum graecum (Leguminosae). Nasiona są cennymi półproduktami do syntezy kortykosteroidów i hormonów płciowych (testosteron, progesteron).

• pochodne furostanu

A B

C D

EO

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

Saponiny steroidowe są głównie hydroksylowymi pochodnymi spirostanu. RóŜnią się liczbą i połoŜeniem grup –OH, konfiguracją grup funkcyjnych i obecnością wiązania podwójnego. W układzie spirostanu w połoŜeniu C3 jest zawsze grupa –OH, która tworzy wiązanie glikozydowe z łańcuchem cukrowym.

2. Saponiny triterpenowe – są to glikozydy trzech pochodnych izomerycznych względem siebie alkoholi

triterpenowych pentacyklicznych o składzie C30H50O (skł. z 6 jednostek izoprenu 6x5=30) naleŜących do szeregu:

OH

CH3 CH3

CH3 CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

OH

CH3 CH3

CH3 CH3

CH3

CH3

CH3 CH3

3

OH

CH3CH3

CH3CH3CH3

CH3

- α-amyryny - β-amyryny - lupeolu

- 139 -

Występuje tutaj: - W pozycji C3 gr. -OH o konfiguracji β - Podwójne wiązanie C12-C13 - Pierścienie A/B, B/C, C/D –posiadają konfigurację trans, D/E – cis → w grupie amyryny

A/B, B/C, C/D, D/E – trans → lupeol Większość saponin triterpenowych naleŜy do grupy β-amyryny. RóŜnią się rodzajem, ilością i połoŜeniem

grup funkcyjnych, tj. –OH, -CH2OH, -COOH, -CHO, C=O; Saponiny triterpenowe mogą mieć charakter obojętny lub słabo kwaśny, uwarunkowany występowaniem

grupy –COOH w aglikonie lub kwasu uronowego w części cukrowej. Saponiny obojętne są monodesmozydami – łańcuch cukrowy. Saponiny kwaśne są bidesmozydami – łańcuch cukrowy → wiąz. glikozydowe C3 i drugi połączony estrowo w pozycji C17.

Mono- i bidesmozydy róŜnią się właściwościami fizykochemicznymi i biologicznymi.

MONODESMOZYDY: - Rozpuszczają się dobrze w wodzie - Hemolizują erytrocyty

BIDESMOZYDY: - Słabo rozpuszczają się w wodzie - Mają niską aktywność hemolityczną (np. glicyryzyna !!)

Przedstawicielami sapogenin triterpenowych występujących w surowcach leczniczych są:

a) gipsogenina (Saponaria officinalis) b) kwas medykagenowy ( Herniaria glabra)

OH

CH3 CHO

CH3 CH3

CH3

COOH

CH3 CH3

OH

CH3 COOH

CH3 CH3

CH3

COOH

CH3 CH3

OH

c) prymulagenina A (Primula officinalis) d) protoescygenina (Aesculus hippocastanum)

OH

CH3 CH3

CH3 CH3

CH3

CH2OH

CH3 CH3

OH

OH

HOH2C CH3

CH3 CH3

CH3

CH2OH

CH3 CH3

OH

OH

OH

e) baryngtogenol C (Aesculus hippocastanum) f) kwas glicyretynowy (Glicyrrhiza glabra)

OH

CH3 CH3

CH3 CH3

CH3

CH2OH

CH3 CH3

OH

OH

OH

OH

CH3 CH3

CH3 CH3

CH3

CH3

HOOC CH3

O

Saponiny triterpenowe występują głównie w roślinach dwuliściennych klimatu umiarkowanego. Występują

w rodzinach:, Caryophyllaceae, Hippocastanaceae, Primulaceae, Polygonacae, Fabaceae, Henopodiaceae i inne. Występują najczęściej we wszystkich organach, ale najczęściej w korzeniach. Zawartość ich waha

się między 1-20%. W lecznictwie stosuję się: -wyciągi -wyizolowane saponiny -zespoły saponin

- 140 -

Właściwości: 1. Podane doustnie nie wykazują działania toksycznego, nie są resorbowane z przewodu pokarmowego; 2. Podane parenteralnie są truciznami – hemoliza erytrocytów; 3. Podane doustnie (wewnątrzjelitowo) działają wykrztuśnie; jest to działanie pośrednie – działanie saponin

polega na draŜnieniu błony śluzowej jamy ustnej, gardła i Ŝołądka, co powoduje na drodze odruchowej silne wydzielanie śluzu w postaci plwociny;

4. Stosowane są jako remedia expectorantia - środki wykrztuśne w nieŜytach górnych dróg oddechowych, przy suchym kaszlu;

5. Niektóre saponiny np. glicyryzyna mają działanie przeciwzapalne zbliŜone do kortykosteroidów; stosowane są w leczeniu owrzodzeń Ŝołądka i dwunastnicy.

6. Saponiny występujące w nasionach i kwiatach kasztanowa – escyna - działają p/wysiękowo, (tzn. zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych) oraz przeciwzapalnie. Działanie p/hemoroidalne;

7. Większość saponin ma działanie p/grzybicze i przeciwwirusowe; WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE:

1. są to związki powierzchniowo czynne, wykorzystywane jako naturalne detergenty; 2. emulgują tłuszcze, białka 3. zastosowanie: jako środki ułatwiające resorpcję innych środków leczniczych przez ścianę przewodu

pokarmowego; Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Glycyrrhizae radix – Korzeń lukrecji IV (nie ma w FP VI)

syn. Radix Liquiritiae Glycyrrhiza glabra – Lukrecja gładka Rodz.: Leguminosae/Fabaceae - Motylkowate

Surowcem są podziemne narządy (korzeń + rozłogi) lukrecji gładkiej zbierane z roślin kilkuletnich, zebrany jesienią lub wiosną. Jest to bylina. Liście są nieparzystopierzaste, kwiaty fioletowe zebrane w grona. Owocem jest gładki strąk. Surowiec pochodzi z upraw. W skład surowca wchodzą korzenie i rozłogi. Powierzchnia szarobrunatna, przełam korzeni i rozłogów jest długowłóknisty, Ŝółty. Smak słodki, mdły. W Polsce uprawiana jest odmiana Glycyrrhiza glabra varietas glandulivera varietas typica.

Skład: 1. Saponiny triterpenowe:

− glicyryzyna (2,5-9% zaleŜy od poch. surowca) – sól potasowa lub wapniowa kwasu glicyryzynowego, tj. 3-diglukuronidu kwasu glicyretynowego. Substancja krystaliczna, rozp. w wodzie. Jest 5x słabsza od sacharozy. Wybitnie słodki smak. Nie ma właściwości hemolizujących. ObniŜa napięcie powierzchniowe - wytwarza obfitą pianę. MoŜe być stosowana jako środek przeciwzapalny we wrzodach Ŝołądka i dwunastnicy, nawet otwartych, krwawiących → brak hemolizy.

− pochodne kw. glabrylowego (mała ilość) 2. Flawonoidy – zawierają między innymi izolikwirytygenina poch. chalkonu i likwirygenina (poch. flawanonu)

→ związki biologicznie czynne. 3. Hydroksykumaryny (umbeliferon, herniarynę) o słabych właściwościach spazmolitycznych. 4. Kwasy org., fitosterole, Ŝywice

Działanie i zastosowanie:

1. Przeciwzapalne (glicyryzyna) 2. Wykrztuśnie 3. Spazmolityczne na mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego (flawonoidy, kumaryny) 4. Moczopędne (flawonoidy) 5. Wykrztuśne (saponiny)

Preparaty: Gastrogran, Alax, Azarina, Gastra, Herbagastrin, Ulvenol, Extr. Glicyrrhizae siccum.

- 141 -

2. Primulae radix – Korzeń pierwiosnki FP IV (nie w FP VI) Primula officinalis – Pierwiosnka lekarska Primula elatior – Pierwiosnka wyniosła Rodz.: Primulaceae - Pierwiosnkowate Surowiec stanowią podziemne narządy: kłącze i liczne cienkie korzenie obu gatunków. Zebrane jesienią, 45st. Są to byliny. Wykształcają rozetę podłuŜnie jajowatych liści. Liście, pęd kwiatostanowy i kielich są kutnerowato owłosione. Korona kwiatowa pierwiosnki lekarskiej jest złocistoŜółta z pięcioma pomarańczowymi plamami, wyniosła natomiast pomarańczowy pierścień w gardzieli. Kłącze jest zdrowe, barwy szarobrunatnej lub brunatno-czerwonej. Korzenie są walcowate, barwy szaroŜółtej lub szarobrunatnej. Przełam równy, Ŝółtobrunatny.

Oba gatunki są pod ochroną, surowiec pochodzi z upraw. Skład:

1. Saponiny triterpenowe hemolizujące (5-10%) − prymulosaponina A (aglikonem jest prymulogenina A, reszta cukrowa: glukoza, ramnoza, galaktoza,

kwas glukuronowy → saponina kwaśna) =kwas prymulowy 2. Fenologlikozydy – prymwerozyd i prymulawerozyd (pochodne kwasu metoksysalicylowego). Zapach

wydzielany przez wysuszone kłącze Primula officinalis pochodzi z rozkładu na drodze hydrolizy glikozydu fenolowego prymulawerozydu przez enzym prymwerozydazę. Uwalnia ona przy tym ester metylowy kwasu m- i p-metoksysalicylowego.

3. Olejek eteryczny 4. Cukry 5. śywice

Działanie i zastosowanie: Wykrztuśne (remedium expectorans) – jako środek stosowany w schorzeniach dróg oddechowych → suchy

kaszel. Preparaty:

Tussipect, Intractum Primulae, Infusum Primulae.

3. Saponariae radix – Korzeń mydlnicy, FP IV syn. Mydlik Saponaria officinalis – Mydlnica lekarska Rodz.: Caryophyllaceae

Surowcem są podziemne narządy mydlnicy lekarskiej. Zebrany jesienią lub wiosną, do 50st. Jest to bylina. Łodygi prosto wzniesione, górą rozgałęzione, owłosione. Liście parami naprzeciwległe, jajowato-lancetowate. Kwiaty biało-róŜowe, zebrane w dwuramienną wierzchotkę. W skład surowca wchodzą korzenie i rozłogi. Korzenie cienkie, lekko bruzdowane, barwy czerwono-brunatnej. Przełam korzenia jest ziarnisty z widoczną cienką warstwą korową i szerokim Ŝółtym walcem osiowym. Surowiec pochodzi z uprawy lub ze stanu naturalnego.

Skład: 1. Saponiny triterpenowe hemolizujące (do 5%), Wh=1000, stanowią one zespół glikozydów triterpenowych

zwany saporubiną. Są to głównie bidesmozydy gipsogeniny oraz kwasu gipsogenowego. 2. Disacharydy 3. Sole mineralne

Działanie i zastosowanie: 1. Źródło do otrzymywania saponin stosowanych do produkcji szamponów, środków myjących i łagodnych

środków piorących; 2. Wyciąg płynny z surowca wchodzi w skład mieszanki Pectosol 3. Wykrztuśny (rem. expectorans)

Preparaty: Tinctura Saponariae (FP IV), Infusum Saponariae, Pectosol, Capiloson. 4. Herniariae herba – Ziele połonicznika

Herniaria glabra – Połonicznik nagi Rodz.: Caryophyllaceae

- 142 -

Surowcem jest ziele zebrane w początkowym okresie kwitnienia, do 35°C. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia. Ma cienkie, rozesłane łodygi silnie rozgałęzione. Ulistnienie naprzeciwległe, u góry skrętoległe. Liście siedzące, eliptyczne, opatrzone dwoma błoniastymi przylistkami. Kwiaty niepozorne, Ŝółtawozielone, 5-krotne. Surowiec pochodzi ze stanu naturalnego.

Skład: 1. Saponiny triterpenowe (ok.10%) hemolizujące Wh>1000. Są to saponiny kwaśne i obojętne – glikozydy

kwasu medykagenowego = glabrozydy A,B,C. 2. Flawonoidy 1,5% (glikozydy kwercytyny i izoramnetyny) 3. Kumaryny: herniaryna, umbeliferon, skopoletyna 4. Fenolokwasy

Działanie i zastosowanie: 1. Jako dodatek do preparatów złoŜonych o działaniu wykrztuśnym (granulaty, mieszanki) 2. Spazmolityczne 3. Diuretyczne, soluretyczne (powoduje usuwanie przez nerki jonów sodu i potasu, a wraz z nimi wody) 4. Remineralizujące

Działa spazmolitycznie i przeciwbakteryjnie głównie na drogi moczowe. Ułatwia wydalanie jonów Na+ i Cl- oraz mocznika. Wyciągi powodują rozpad kamieni moczowych, stosowane w kamicy nerkowej i stanach zapalnych dróg moczowych.

Preparaty: Urosan, Fitolizyna.

5. Hippocastani semen – Nasienie kasztanowca

Aesculus hippocastanum – Kasztanowiec zwyczajny Rodz.: Hippocastanaceae – Kasztanowcowate

Surowiec to wysuszone nasiona kasztanowca. Ojczyzną rośliny jest Grecja (Płw. Bałkański). W Polsce hodowany jest w róŜnych odmianach, główne odmiany róŜnią się barwą kwiatów. Liście są dłoniasto złoŜone. Kwiaty ułoŜone w wiechy. Owocem jest torebka. W lecznictwie stosowane kwiaty białe. Kwiat kasztanowca jest takŜe surowcem leczniczym, wchodzi w skład mieszanki Pektosan → stosowany w Ŝylakach odbytu. Owoce są wykorzystywane do otrzymywania wyciągu alkoholowego, stosowanego w leczeniu i zapobieganiu Ŝylaków odbytu (Intractum Hippocastani).

Skład: 1. Saponiny triterpenowe (3-13%) główna frakcja saponinowa to escyna – mieszanina saponozydów ok. 8

związków, poch. protoescygeniny i baryngtogenolu C, sapogeniny o charakterze obojętnym), występujących w postaci estrów z kwasami (np. octowym, angelikowym, tyglinowym, izomasłowym). Nie mają właściwości hemolizujących.

2. Hydroksykumaryny z głównym związkiem eskuliną i eskuletyną (w korze jest wiecej eskuliny, niŜ w nasionach) działa uszczelniająco na naczynia krwionośne;

3. Flawonoidy do 0,15% – glikozydy kwercytyny i kemferolu 4. Karoteny 5. Garbniki

Działanie i zastosowanie: Do wyodrębniania frakcji zawierających escynę (wyciągi suche i płynne). Wyciągi wchodzą w skład leków

zespołowych. Czysta escyna (dział. p/zapalne, p/wysiękowe) i wyciągi podawane są doustnie w zakrzepach i zastojach Ŝylnych i owrzodzeniach Ŝylakowatych, w stanach zapalnych ścięgien, hemoroidach. Stosowane w postaci Ŝeli.

Hippocastani cortex – zbiór wiosną, z młodych pędów, <35°C, kora zawiera ok. 0,7% eskuliny Hippocastani flos – w okresie kwitnienia, temp. otoczenia Hippocastani fructus – niedojrzałe owoce kasztanowca Preparaty: Venescin, Hemoval, Fitoren, Aesculan, Repavil.

- 143 -

6.Senegae radix – Korzeń krzyŜownicy (senegi) Polygala senega – KrzyŜownica wirginijska Rodz.: Polygalaceae – KrzyŜownicowate

Zawiera saponiny (główna to senegina A), Wh>5000 oraz kwas salicylowy. Surowiec stosowany jest w Ameryce Północnej, do Europy bywa sprowadzany. Stosowany jest jako środek wykrztuśny, nie moŜe być stosowany w dłuŜszej kuracji.

Skład: 1. Saponiny triterpenowe (6-10%): -glikozydy preseneginy -gł. senegina A -saponiny hemolizujące 2. Salicylan metylu 3. Tłusty olej Działanie i zastosowanie: 1. Pobudzają wydz. śluzu przez śluzówkę oskrzeli 2. Słabo przeczyszczająco 3. Remedia expactorantia 4. Napary i wyciągi płynne� prep. wykrztuśne 5. Wyciągi suche � tabletki, soki, syropy � choroby górnych dróg oddech. (suchy kaszel)

Preparaty: W formie granulatów, w kosmetyce i przemyśle chemicznym do szamponów i środków piorących.

7. Ginseng radix – Korzeń Ginseng (śeń-szeń)

Panax ginseng – śeń-szeń prawdziwy Rodz.: Araliaceae – Araliowate

Surowiec to sterylizowane i suszone korzenie, zebrane jesienią z roślin 4-6 letnich, śr. 2 cm, dł. 4-8 cm. Korzeń biały, przypomina człowieka.

Roślina macierzysta rośnie bardzo wolno i wymaga duŜej wilgotności. Rośnie w Chinach i Nepalu. Skład:

1. Saponiny triterpenowe 0,5-12%: panaksozydy = ginsenozydy; wykazują one działanie psychopobudzające oraz pobudzające seksualnie, pobudzające biosyntezę białka i RNA. Stosowane są w geriatrii, stanach osłabienia fizycznego i psychicznego.

2. 0,5% olejku eter. (gł. seskwiterpeny) 3. Polisacharydy, aminokwasy 4. Flawonoidy

Działanie i zastosowanie: 1. Psychopobudzająco (sprawność fizyczną i seksualną) 2. ObniŜa poziom cholesterolu 3. PodwyŜsza ciśnienie krwi 4. Nasila syntezę białek 5. Immunomodulująco 6. P/utleniająco 7. Zwiększa syntezę PG 8. Zwiększa zdolność adaptacyjną 9. Preparaty stosowane jako leki pobudzające w stanach osłabienia fizyczne i psychiczne oraz w geriatrii.

- 144 -

ALKALOIDY

Jest to grupa związków naturalnych o niewielkim stopniu spokrewnienia ze sobą. Według klasycznej definicji alkaloidy są organicznymi zasadami roślinnymi zawierającymi azot w heterocyklicznym układzie; farmakologicznie czynnymi o wyraźnym działaniu na układ nerwowy. Jest to grupa związków biogenetycznie powiązana z aminokwasami lub aminami biogennymi. Istnieje jednak wiele substancji zaliczanych do alkaloidów, mimo, iŜ nie maja azotu w pierścieniu heterocyklicznym (kolchicyna, kapsaicyna) lub nie mają zasadowego charakteru (kolchicyna, kapsaicyna). Alkaloidy występują głównie w roślinach wyŜszych, w takich rodzinach jak: Asclepiadaceae - Trojeściowate, Apocynaceae – Toinowate, Berberidaceae - Berberysowate, Liliaceae - Liliowate, Papaveraceae – Makowate, Ranunculaceae - Jaskrowate, Rubiaceae - Marzanowate, Solanaceae – Psiankowate; rzadko w niŜszych: grzyby - Claviceps purpurea, paprotniki – Lycopodium. W roślinach alkaloidy występują w postaci rozpuszczalnych w soku komórkowym soli: • kwasów organicznych (cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy) • rzadziej nieorganicznych (siarkowy, fosforowy) • kw. chelidonowy (w Chelidonium majus) • kw. mekonowy (Papaver somniferum) • kw. chinowy (Cinchona succirubra) W nielicznych roślinach połączone z cukrami (glikoalkaloidy) lub garbnikami (garbnikany alkaloidów). Zwykle tworzą zespoły składające się z kilku – kilkudziesięciu związków o zbliŜonej budowie. Występują w organach nadziemnych i podziemnych w ilościach od setnych części procenta do kilku procent. Większość alkaloidów to substancje organiczne, nieliczne mają konsystencję płynną, np. nikotyna, pilokarpina, koniina, arekolina, sparteina. Alkaloidy moŜemy zaliczyć do trzech grup: 1. protoalkaloidy – mają charakter alifatyczno-aromatyczny, powstają przez aminację lub dekarboksylację

z odpowiednich aminokwasów lub amin biogennych, więc posiadają atom N w łańcuchu bocznym (alifatycznym); mają charakter amin I lub II rzędowych, rzadko podstawionych amidów.

2. pseudoalkaloidy – nie mają odczynu zasadowego, ich azot nie pochodzi od aminokwasów, a został wbudowany w warunkach zachodzącej biosyntezy do juŜ istniejącego podstawowego szkieletu. Ich prekursorami są izoprenoidy (irydoidy), sterydy, mono- i diterpeny (pochodne tropanu i puryny). W przewaŜającej ilości występują alkaloidy właściwe.

3. alkaloidy właściwe – mają charakter zasadowy, posiadają atom N w pierścieniu heterocyklicznym, ich prekursorami są aminy biogenne powstałe przez dekarboksylację z odpowiednich aminokwasów;

Właściwości fizyko-chemiczne: 1. zw. o zróŜnicowanej budowie 2. małocząsteczkowe, zawierające heteroatom N, to substancje ciekłe, lotne z parą wodną np. nikotyna,

pilokarpina, koniina, arekolina, sparteina. 3. wielkocząsteczkowe i niektóre małocząsteczkowe zawierające dodatkowo heteroatom O, są substancjami

krystalicznymi; 4. są często optycznie czynne, najczęściej lewoskrętne (wyjątek stanowi atropina, która jest racematem). 5. większość alkaloidów ma charakter amin (zasad) III-rzędowych, nieliczne są aminami (zasadami) II-go lub

I rzędowymi, np. meskalina, nieliczne to zasady amoniowe, bardzo rzadko to amidy podstawione. 6. wolne zasady trudno rozpuszczają się w wodzie, łatwo w rozpuszczalnikach organicznych

średniopolarnych: benzen, chloroform. 7. zasady te tworzą z kwasami stałe, dobrze krystalizujące sole - dobrze rozp. w wodzie, trudno

rozpuszczalne w rozp. niepolarnych i średniopolarnych Obecność alkaloidów wykrywamy za pomocą: - reakcji osadowych z:

- odczynnikiem Dragendorfa � pomarańczowe osady - odczynnikiem Mayera � białe osady

- reakcje barwne z: - odczynnikami odwadniającymi - odczynnikami utleniającymi

- chromatografia HPLC

- 145 -

PROTOALKALOIDY

1. Meskalina

NH2

H3CO

H3CO

H3CO

2-(3,4,5-trimethoxyphenyl)ethanamine Związek ten występuje w niektórych gatunkach kaktusów meksykańskich, głównie Opuntia sp. (Cactaceae).

Ojczyzną jest Meksyk, Brazylia Pn., część Ameryki Pd. Meskalina działa odurzająco, wywołuje wizje wzrokowe i słuchowe. W Meksyku jest to ulubiona uŜywka, np. Pejotl (PEYOTL) = meskal to pokrojone i wysuszone łodygi Anhalonium lewini. Meskalina nie jest traktowana jako narkotyk, w lecznictwie nie jest stosowana.

2. Efedryna

H

H

CH3

NH

H3C

OH

L-efedryna

OH

H

CH3

NH

CH3

H

D-pseudoefedryna • W L-efedrynie są węgle asymetryczne, co moŜe prowadzić do powstawania związków izomerycznych. • Występuje w odmianach optycznie czynnych:

− w przyrodzie występuje tylko lewoskrętna efedryna (najbardziej aktywna), uzyskiwana jest z surowca roślinnego Ephedra herba, przy złym przechowywaniu otrzymuje się związek racemiczny.

− prawoskrętna efedryna – działa o połowę słabiej − lewoskrętna D-pseudoefedryna i prawoskrętna D-pseudoefedryna – optycznie nieczynne, nie wykazują

Ŝadnej aktywności leczniczej; − dwa racematy – jeden z nich to efetonina (syntetyczny chlorowodorek efedryny) – działają o połowę

słabiej; Działanie efedryny i efetoniny:

1. Efedryna pobudza układ współczulny – sympatykomimetyk (działa jak adrenalina, ale słabiej). -zwęŜa naczynia krwionośne -podnosi ciśnienie krwi, -rozkurcza mięśnie gładkie oskrzeli -spazmolitycznie na mięsnie gładkie pęcherzyka Ŝółciowego Stosowana jest w astmie oskrzelowej, przy niskim ciśnieniu – w postaci chlorowodorku – Ephedrinum

hydrochloridum; 2. Efedryna jest naduŜywana jako środek dopingujący; 3. Przy dłuŜszym stosowaniu powoduje przyzwyczajenie; Efedryna występuje w rodzaju: Ephedra, Taxaceae – Taxus baccata. Postacie: 1. Epherdini hydrochloridum FP VI – Chlorowodorek efedryny

wykaz B (środek psychotropowy); Działanie: sympatykomimetyczne; formy: doustne, domięśniowe i zewnętrzne.

2. Epherdini hydrochlordi iniectio FP VI – roztwór chlorowodorku efedryny do wstrzykiwań Działanie: rozszerzająco na oskrzela

3. Epherdini hydrochlordi tabulettae – tabletki chlorowodorku efedryny Działanie: rozszerzająco na oskrzela

4. Ephedrinum hydrochloricum racemicum = Ephetonicum FP IV, wykaz B

- 146 -

3. Kapsaicyna

H3CO

H3CO

NH

O

Związek krystaliczny trudno rozpuszczalny w wodzie. Jest to substancja czynna pieprzowca rocznego –

Capsaicum annuum. Silnie draŜni skórę, nie wywołując przy tym nekrozy (czyli obumarcia komórek). Uczucie to jest wywołane pobudzeniem receptorów termicznych (uczucie ciepła), bólowych i bezpośrednim podraŜnieniem tkanek. Stosowana jest jako środek powodujący przekrwienie skóry. Stosowana jest w schorzeniach reumatycznych. Ma ostry, piekący smak. W dawkach leczniczych powoduje wydzielanie soków Ŝołądkowych.

Farmakopealne surowce lecznicze:

1. Ephedrae herba – Ziele przęśli Ephedra sp.: Ephedra distachya (Ephedra vulgaris) – Przęśl dwukłosowa Rodz.: Ephedraceae - Przęślowate

Jest to drobny krzew, wiecznie zielony (trochę przypomina kształtem skrzyp polny). Występuje naturalnie na stepach w Azji Wschodniej, pd.-wsch. Europie, Chinach.

Skład chemiczny: - protoalkaloidy 0,1-3%, główny składnik to efedryna lewoskrętna

2.Taxi herba – Ziele cisu Taxus baccata – Cis europejski Rodz.: Taxaceae – Cisowate Igły maja duŜą zawartość efedryny. Rośliny te są bardzo rzadkie, dlatego nie są wykorzystywane do otrzymywania efedryny. Taxus wykorzystywany jako źródło do otrzymania związków diterenowych, które słuŜą do otrzymywania półsyntetycznego taksolu (taksol – otrzymywany z kory Taxus brevifolia – Cis amerykański) 3. Celastraceae – Trzmielinowate, rośliny z rodziny równieŜ dostarczają efedryny

4. Fructus Capsici – Owoc pieprzowca, FP IV Syn.: Pieprz turecki, papryka Capsicum annuum – Pieprzowiec roczny Rodz.: Solanaceae - Psiankowate Surowcem są dojrzałe owoce (jagoda) pieprzowca rocznego o zawartości kapsaicyny ≥0,18%. Roślina pochodzi z Ameryki Środkowej, sprowadzona do europy. Znanych jest ok. 150 odmian handlowych róŜniących się kształtem, wielkością, barwą owoców oraz zawartością kapsaicyny.

Skład: 1. zespół kapsaicynoidów, głównie:

- kapsaicyna 0,04-1,5% (stanowi 70% protoalkaloidów) - dihydrokapsaicyna (stanowi 20% protoalkaloidów) - nordihydrokapsaicyna - homokapsaicyna - homoduihydrokapsaicyna

2. flawonoidy : glikozydy epigeniny i luteoliny 3. karotenoidy 4. olejek eteryczny do 1,5% 5. wit. C, B2, E

Działanie i zastosowanie: W formie sproszkowanej i w formie nalewki (Tinctura capsici, FP IV) do uŜytku wewnętrznego jako

remedium stomachicum (pobudza wydzielanie soku Ŝołądkowego, wzmaga perystaltykę jel;it, działa

- 147 -

moczopędnie). Zewnętrznie (w formie sproszkowanej) w postaci maści, plastrów, Ŝeli w bólach reumatycznych i neurologicznych (wywołuja przekrwienie skóry). Syntetyczna kapsaicyna wchodzi w skład preparatów: Neocapsiderm, Capsigel, Termogel. W lecznictwie wykorzystuje się takŜe surowiec Capsici Extractum spissum.

PSEUDOALKALOIDY

1. Kolchicyna

H3CO

H3CO OCH3

H3COOCH3

O

NH

O CH3

jest pochodną tropolonu

OOH

Kolchicyna i jej pokrewne związki to substancje bezpostaciowe lewoskrętne. Rozpuszczają się w wodzie,

alkoholu i chloroformie, źle rozpuszczalne w eterze i benzenie. Jest zaliczana do pseudoalkaloidów, gdyŜ nie zawiera heterocyklicznego azotu i nie ma charakteru alkalicznego. W biosyntezie bierze udział tyrozyna i fenyloalanina.

Kolchicyna oraz jej pochodne silną trucizną mitotyczną. Hamuje mitozę w stadium metafazy oddziaływując na wrzecionko kariokinetyczne. Wywołuje zjawisko poliplodyzacji. Jest lekiem przerywającym napady dny moczanowej. Alkaloid ten hamuje fagocytozę leukocytów do miejsc, w których nastąpiło wytrącenie kryształów kwasu moczowego i zapobiega rozprzestrzenianiu się stanu zapalnego. Kolchicyna i związki pokrewne zmniejszają wytwarzanie kwasu moczowego i mlekowego w tkankach → prawidłowe pH w tkankach → utrudnione wytrącanie kryształów kwasu moczowego. Kolchicyna i jej pochodne zmniejszają wytwarzanie kwasu mlekowego w tkankach, co utrudnia wytrącanie się w organizmie dalszych złogów moczanowych. Ponadto kolchicyna powoduje obniŜenie temperatury ciała, zwalnia rytm oddychania i podnosi ciśnienie krwi. Semen Colchici – Nasienie zimowitu Colchicum autumnale – Zimowit jesienny Rodz.: Liliaceae – Liliowate

Roślina jest byliną występującą na terenach podgórskich Azji, w Polsce rejony Podkarpacia. Kwiaty maja barwę róŜowo-fioletowa podobną do szafranu. Kwitnie późną jesienią. Owocuje na wiosnę. Jest pod ochroną. Nasiona 2-3 mm, świecące, okrągłe, brunatne. Nasiona zawierają od 0,2 do 0,6% kolchicyny (bulwy mniej), demekolcyna i jej glukozyd – w mniejszych ilościach.

Działanie i zastosowanie: Surowiec słuŜy do otrzymywania kolchicyny lub jej pochodnych. Stosowana kiedyś w onkologii, ale ze

wzglądu na duŜą ilość działań ubocznych została wycofana. Stosowana w leczeniu i zapobieganiu ostrym napadm dny moczanowej. Lek stosowany wyłącznie z zapisu lekarza ze względu na duŜą toksyczność.

2. Pochodne puryny Puryna jest bicyklicznym związkiem zawierającym heteroatomy azotu. Zbudowana jest z pierścienia

pirymidyny połączonego z pierścieniem imidazolu.

N

NN

NH

Nie występuje naturalnie w przyrodzie, występują jej hydroksylowe pochodne, np. 6-hydroksypuryna =

hypoksantyna, ksantyna (2,6-dihydroksypuryna, występuje jako produkt przemiany purynowej. W lecznictwie wykorzystywane są metylowe pochodne ksantyny. Ksantyna - pochodna puryny, która

występuje w dwóch tautomerycznych formach: laktamowej i laktimowej. Jej systematyczna nazwa to 1,2,3,6-tetrachydropuryno-2,6-dion.

- 148 -

NH

NH

N

NH

O

O N

N

N

NH

OH

OH

forma laktamowa forma laktimowa Metylowe pochodne ksantyny:

1. Kofeina (1,3,7-trimetyloksantyna)

2. Teofilina (1,3-dimetyloksantyna)

3. Teobromina (3,7-dimetyloksantyna)

N

N

N

N

O

O

CH3

H3C

CH3

N

N

N

NH

O

O

CH3

H3C

N

NH

N

N

O

O

CH3

CH3

Działanie:

1. pobudzająco na OUN, naleŜą do psychoanaleptyków, działają wielokierunkowo − pobudza ośrodek oddechowy, naczynioruchowy; najsilniej działa kofeina, słabiej teofilina, najsłabiej

teobromina 2. silnie spazmolitycznie

− rozkurcza mięśnie gładkie oskrzeli i naczyń wieńcowych; najsilniej działa teofilina i jej pochodna aminofilina,

− naczynia krwionośne mózgu; najsilniej w tym przypadku działa kofeina − mięśnie gładkie przewodu pokarmowego

3. zwiększają przepływ krwi przez nerki → działają diuretycznie (wzrost przesączania kłębuszkowego); najsilniejsze działanie diuretyczne wykazuje teobromina

4. kofeina ma zdolność pobudzania wydzielania soku Ŝołądkowego 5. kofeina jest stosowana w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, bólach migrenowych 6. teofilina stosowana w astmie oskrzelowej, schorzeniach serca spowodowanych niedomykalnością zastawek Preparaty: Coffeinum, FP VI, wykaz B, postać zasady; działanie pobudzające Coffeinum Atrium benzoicum, FP VI, wykaz B, podwójna sół Teophyllinum, FP VI, wykaz B, działa rozkurczająco na mięśnie gładkie, p/astmatyczny Teophyllini supp., FP VI Teophyllini tabl., FP VI Teophyllini tabl. Prolongatom, FP VI Farmakopealne surowce lecznicze:

1.Embryo Colae – Zarodek Kola, FP IV Syn. Semen Colae – Nasienie Kola Cola acuminata – Kola kończysta Cola vera – Kola błyszcząca Rodz.: Sterculiaceae – Orzesznikowate Surowcem są pozbawione łupiny nasiennej nasiona róŜnych gatunków rodzaju Cola, zawierające ≥1,5% alkaloidów obliczonych jako kofeina. Kwiaty są obupłciowe lub męskie, nie zróŜnicowane na kielich i koronę, barwy Ŝółtej. Pręciki liczne, zrośnięte w prętosłup. Owoc – rozłupnia, zbudowany z mieszków, do 12 cm długości (3-10 nasion o duŜych 2 liścieniach zarodnikowych).

Skład: 1. alkaloidy purynowe 1-3%

- głównie kofeina - teobromina, teofilina i inne ksantyny – śladowe ilości

2. garbniki katechinowe 5-10% 3. skrobia 20% - brak znaczenia w działaniu 4. tłuszcze

- 149 -

W świeŜym surowcu alkaloidy występują w połączeniu z garbnikami katechinowymi, podczas suszenia zasady zostają uwolnione, a garbniki polikondensują i tworzą flobafeny brunatne – czerwień Kola.

Działanie i zastosowanie: Stosowane w postaci wyciągów, nalewek, tabletek o działaniu pobudzającym OUN, stany wyczerpania, bóle

migrenowe. Wyciągi z zarodków wykorzystywane są w przemyśle spoŜywczym do produkcji napojów: Coca-Cola, Pepsi-Cola. Wykazują słabe działanie moczopędne, pobudzające wydzielanie soku Ŝołądkowego.

2. Theae folium – Liść herbaty Camelia sinensis (Thea sinensis) – Herbata chińska, krzew herbaciany Rodz.: Theaceae

Roślina jest krzewem o wysokości do 2 m. Kwiaty białe, wonne, owoc torebka z eliptycznymi owocami. Pochodzi prawdopodobnie z Chin z prowincji Assam. Jest uprawiana w kilku odmianach, w paru regionach świata, np. Indii i na Cejlonie, Jawie, w Gruzji. Roczna produkcja światowa herbaty to ok. 1 milion ton. W zaleŜności od sposobu przygotowania wyróŜniamy kilka postaci tego surowca. • Herbata zielona - świeŜo zebrane liście poddaje się stabilizacji poprzez 8 - 10 minutowe podgrzewanie

(70-80ºC – unieczynnienie enzymów). Następnie surowiec suszy się w suszarniach w temperaturze otoczenia. Dzięki stabilizacji zachowane zostają połączenia garbników z alkaloidami (garbnikany alkaloidów).

• Herbata czarna - świeŜo zerwane liście pozostawia się aŜ do zwiędnięcia, potem ugniata się do wydzielania soku. Pozostawia w celu fermentacji na kilka godzin, następuje rozpad garbnikanów – powstają flobafeny. Liście po fermentacji czerwonomiedziane, szybko się suszy w temperaturze 50-60ºC → czarne liście o cierpkim smaku.

• Herbata Ŝółta - jest to herbata poddana niepełnej fermentacji. • Herbata czerwona - półsfermentowana

Skład: 1. alkaloidy purynowe

- kofeina 1,2-4,5% - teobromina, teofilina – małe ilości

2. garbniki katechinowe do 20% 3. saponiny 4. flawonoidy

Działanie i zastosowanie: Działanie: Pobudza OUN. Ma działanie ściągające. Ze względu na zawartość garbników moŜe być stosowana

jako odtrutka przy zatruciach metalami cięŜkimi. Popularna uŜywka.

3. Coffeae semen – Nasienie kawy Coffea arabica – Sudan – kawa arabska, krzew kawowy Coffea liberica – Angola Coffea robusta – Kongo (Rubiaceae – Marzanowate) Rodz.: Sterculiaceae - Orzesznikowate

Surowcem są nasiona pozbawione łupiny nasiennej. Rośliny te uprawiane są w krajach tropikalnych, a pochodzą z Afryki. Hodowane w Afryce, Azji, Ameryce południowej. Obecnie jej największe uprawy znajdują się w Brazylii. Roczna produkcja światowa kawy to ponad 4 miliony ton. Roślina ta jest krzewem do 6 metrów wysokości, w uprawie drzewo do 2-3 m. Liście ogonkowe, skórzaste. W kątach liści są wielokwiatowe kwiatostany. Owocem jest podłuŜnie jajowata jagoda wielkości śliwki (1,5 cm). Po dojrzeniu ma barwę ciemnofioletową, w środku dwa nasiona. Nasiona suszy się w suszarniach, pozbawia łupiny nasiennej, a następnie praŜy w temperaturze 200 -250 C w bębnach obrotowych. Dochodzi do rozpadu połączeń alkaloidów z garbnikami. Powstają nowe związki, np. furfurol, zasady pirymidynowe, fenole, które nadają charakterystyczny aromat.

Skład: 1. alkaloidy purynowe

1. kofeina 0,7-2,5% w postaci wolnej lub związanej z kwasem chlorogenowym i garbnikami 2. teobromina i teofilina w bardzo małych ilościach

2. wolne garbniki

- 150 -

3. furfurol 4. tłuszcze 5. inne składniki powstałe podczas pirolizy

Działanie i zastosowanie: Pobudzające na OUN, usuwają objawy zmęczenia, poprawia sprawność umysłu. Kwas chlorogenowy pobudza

wydzielanie sok Ŝołądkowego, Ŝółci. Surowiec słuŜy jako pobudzająca uŜywka lub do izolacji czystej kofeiny.

4. Cacao semen – Nasienie kakaowca Theobroma cacao – Kakaowiec, właściwy, drzewo kakaowe Rodz.: Sterculiaceae - Orzesznikowate

Roślina pochodzi z Ameryki, ale jej największe uprawy znajdują się obecnie w Afryce. Jest wysokim drzewem. Owoc ma kształt ogórkowaty, do 25 cm. W jego wnętrzu znajduje się około 40 nasion w 5 rzędach. Kwiaty wyrastają bezpośrednio z pnia lub z gałęzi. Liście długie do 50 cm. Proces obróbki surowca jest dość skomplikowany. Owoce poddaje się tygodniowej fermentacji w zamkniętych pojemnikach w temperaturze około 60°C. Następnie praŜy się je w temperaturze 140°C. W tych warunkach owoc rozpada się na łupinę nasienną i liścienie. Liścienie są wykorzystywane do otrzymywania tłuszczu, wytłaczanego na ciepło, nazywanego masłem kakaowym (Butyrum cacao, Oleum cacao) oraz kakao. Z liścieni otrzymuje się teobrominę. Liścienie zawierają do 4% teobrominy, śladowe ilości kofeiny.

Skład: 1. alkaloidy purynowe

− teobromina 1-4% − kofeina 0,3%

2. tłuszcze 50% 3. skrobia 4. białka 5. garbniki skondensowane 6. sacharoza Sproszkowane kakao i czekolada wykazują słabe działanie pobudzające (mało kofeiny) i działanie moczopędne (wysoka zawartość teobrominy). ALKALOIDY WŁAŚCIWE Są to związki o charakterze zasadowym. Mają atom azotu w pierścieniu heterocyklicznym. 1. Pochodne imidazolu

Pilokarpina ((3R,4R)–3–etylo–4-(metylo–5– imidazolilometylo)- tetrahydrofuran–2-on)

N

N

H3C

O O

CH3

układ imidazolu

układ etylofuranonu

Folium Jaborandi – Liść potoślinu, liść jaborandi Pilocarpus sp. Pilocarpus jaborandi Rodz.: Rutaceae – Rutowate

Są to rośliny drzewiaste występujące w krajach subtropikalnych lub tropikalnych, głównie Brazylia. Zawiera zespół alkaloidów 0,2-1%, głównie pilokarpina. Surowiec słuŜy wyłącznie do izolowania pilokarpiny. Pilocarpini hydrochloricum, FP VI, działanie pobudzające na układ parasympatyczny, stosowany w jaskrze.

- 151 -

2. Pochodne pirydyny i piperydyny a) Koniina (2-propylopiperydyna)

NH

CH3

Jest to główny składnik Conium maculatum – Pietrasznik plamisty (Umbelliferae). W owocach występuje w ilości 2%. Jest silnym jadem zwojowym (ganglioplegik). Powoduje poraŜenie ośrodka oddechowego i śmierć w wyniku uduszenia. Wchłania się przez skórę i błony śluzowe. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 0,5 - 1,0 g. Alkaloid ten ma znaczenie toksykologiczne i historyczne (otruto nią Sokratesa). b) Nikotyna 3-(1-metylo-2-pirolidyno)-pirydyna

N

N

CH3

Zawarta w liściach Nicotiana tabacum – Tytoń szlachetny (Solanaceae). Główny składnik alkaloidowi, wykazuje działanie synapsotropowe, początkowo pobudza a później hamuje układ współczulny i przywspółczulny (wzrasta ciśnienie tętnicze i częstość tętna, pobudza OUN). Związek toksyczny, dawka śmiertelna dla osoby niepalącej 50-100 mg, wywołuje zmiany nowotworowe w płucach. W leczeniu wykorzystuje się dla wyprowadzaniu z nałogu – gumy, plastry. c) Arekolina (ester metylowy kwasu 1-metylo-1,2,5,6-tetrahydro-3-pirydynokarboksylowego)

N

CH3

O

O

CH3

Występuje w dojrzałych owocach palmy indyjskiej Areca catechu (Palmae). Roślina jest palmą hodowaną w

Indiach i na Filipinach. Arekaidyna ma pewne działanie psychotropowe i pobudzające. Ten alkaloid jest parasympatykomimetykiem - pobudza układ przywspółczulny. Powoduje między innymi przyspieszenie perystaltyki przewodu pokarmowego i pobudza czynność gruczołów wydzielniczych (potowych, ślinowych). Jest jednak silnie toksyczna. Stosuje się ją obecnie wyłącznie w weterynarii, jako środek przeczyszczający i p/robaczy.

Arecolinum hydrobromicum, FP IV, wykaz A. d) Lobelina (2-(2-fenylo-2-hydroksyetylo)-6-(2-fenylo-2-oksoetylo)N-metylopiperydyna)

N

CH3

OH O

[O] [O][H] [H]

N

CH3

OH OH

N

CH3

O O

lobelanidyna lobelanina Lobelina ma działanie synapsotropowe (pobudza a później poraŜa układ współczulny i przywspółczulny), pobudza receptory zatoki szyjnej → pobudza ośrodek oddechowy. Stosowana jest w postaci chlorowodorku Lobelinum hydrochloricum FP IV lub siarczanu, Lobeliae Tinctura, FP IV, wykaz B (częściej stosowana); teraz uŜywana tylko w składzie preparatów złoŜonych.

- 152 -

Farmakopealne surowce lecznicze: 1.Herba Lobeliae – Ziele lobelii

Lobelia inflata – Lobelia (Stroiczka) rozdęta Rodz.: Lobeliaceae Surowiec stanowią nadziemne pędy lobelii zebrane w czasie przekwitania, zawierające 0,2-0,6% alkaloidów obliczonych jako lobelina. Masę surowca stanowią łodygi: bruzdowane, kanciaste, puste wewnątrz, szorstko owłosione. Liście jajowate lub łopatkowate, ogonkowe lub siedzące, na szczycie zaostrzone lub tępe, o nasadzie zwęŜonej. Kwiatów jest mało, a ich korona jest sinoniebieska, dwuwargowa. Pręcików- 5, są one zrośnięte pylnikami, słupek dolny. Najbardziej charakterystyczne w surowcu są owoce- kulista, wydęta torebka z Ŝeberkami. Nasiona są jajowate, brunatne. Bez zapachu, smak - ostry. Roślina pochodzi z Afryki. Jest uprawiana w wielu krajach. Surowiec pochodzi z upraw polskich lub jest importowany

Skład: 1. alkaloidy pochodne pirydyny, pirymidyny i N-metylopirydyny

− lobelina, główny alkaloid − lobelanina − lobelanidyna − izolobelina – to lobelina zawierająca podwójne wiązanie w pierścieniu pirydyny – pobudza ona

wydzielanie śluzu oskrzelowego – działanie odkrztuszające 2. inne składniki, np. kwas chelidonowy (nie mają znaczenia leczniczego) Działanie i zastosowanie: 1. ratownictwo, poraŜenie prądem i zatrucie gazami, środkami nasennymi działającymi na OUN 2. stosowana jako roztwór paranteralnie (bo duŜe dawki, małe dawki w przewodzie pokarmowym nie są

wchłaniane) 3. jako środek p/astmatyczny stosowane są wyciągi i dozowane wyciągi płynne i preparaty złoŜone

(zawierające nalewkę) 4. stosowana do sztucznego oddychania 5. izolowana lobelina znosi objawy głodu nikotynowego 3. Pochodne tropanu

Alkaloidy tropanowe stanowią pochodne tropanu. Zbudowane z 7-mio członowego pierścienia, który w pozycji 1 i 5 zawiera mostek. Układ całkowicie symetryczny (brak skręcalności). MoŜna je podzielić na grupę tropiny i ekgoniny.

N

CH3

tropan Grupa tropiny

Tropina jest 3-hydroksypochodną tropanu. MoŜe występować w dwóch izomerycznych postaciach tropan-3alfa-olu i tropan-3ß-olu. W rodzinie Solanaceae (Psiankowate) występują głownie estry tego pierwszego izomeru, natomiast w rodzinie Erytroxylaceae (Krasnodrzewowate) - pochodne drugiego. 1. atropina i hioscjamina - (+,-)-3-endo[(R,S)-3-hydroksy-2-fenylopropionyloksy]-8-matylo-8-azabicyklo- [1,2,3]-oktan

N

CH3

H

OH

N

CH3

OH

Htropan-3beta-oltropan-3alfa-ol

- 153 -

Alkaloid ten występuje często w roślinach z rodziny Solanaceae. Są one estrami tropiny i kwasu tropowego (α-fenylo-β-hydroksypropionowego). Hioscjamina jest związkiem optycznie czynnym. Asymetryczny węgiel w fragmencie cząsteczki pochodzącej od kwasu tropowego posiada konfigurację S. Racematem hioscjaminy, czyli mieszaniną równych części lewo i prawoskrętnego izomeru jest atropina. Bardzo często zdarza się, Ŝe podczas suszenia surowców roślinnych praktycznie cała hioscjamina ulega racemiazacji do wyŜej wymienionej atropiny (kwas L(-)-tropowy przechodzi w R(+)). Atropina – ester tropiny i kwasu D,L-tropowego, brak w Ŝywych roślinach.

N

CH3

H

O

O

C

HCH2OH

Cząsteczka atropiny z zaznaczonym asymetrycznym atomem węgla, przy którym dochodzi do racemizacji

(zmiany konfiguracji). 2. skopolamina - (-)-3-endo[(S)-3-hydroksy-2-fenylopropionyloksy]-6,7-epoksy-8-metylo-8-azabicyklo- [1,2,3]- oktan

N

CH3

H

O

O

HCH2OHO

N

CH3

H

OHO

skopina

Działanie i zastosowanie: − Parasympatykolityki – działają poraŜająco na zakończenia nerwów przywspółczulnych − Hioscjamina i atropina działają identycznie pod względem jakościowym, ale ilości róŜne – hioscjamina

działa 2x silniej, niŜ atropina Cechy wspólne: − Hamują czynność wydzielniczą gruczołów potowych, łzowych, śluzowych, ślinowych, trawiennych − Wykazują działanie rozkurczające na mięśnie gładkie oskrzeli, dróg Ŝółciowych, jelito, drogi moczowe Cechy róŜne: − Atropina rozszerza źrenica i poraŜa akomodacje oka, w duŜych dawkach wywołuje pobudzenie

pobudzenie psychonerwowe z halucynacjami, pobudza OUN, aŜ do śpiączki, rozszerza naczynia krwionośne, obniŜa ciśnienie krwi

− Skopolamina wykazuje słabsze działanie obwodowe, niŜ atropina (rozkurczające), wykazuje działanie uspokajające i wywołuje senność, wykazuje działanie depresyjne na OUN, silniejsze działanie p/wymiotne, niŜ atropiny

Skopolamina w psychiatrii, chorobie Parkinsona, chorobie lokomocyjnej. Do uŜytku leczniczego uzyskiwane na drodze syntezy luz z surowców naturalnych. Najgorsza jest sytuacja, gdy te dwa alkaloidy występują w surowcu w stosunku 1:1, bo to znosi działanie pobudzające na OUN atropiny.

W leczeniu stosowane są: Atropini sulfas FP VI, wykaz A – poraŜa układ przywspółczulny, stosowana w bloku zawałowym serca, rozszerza źrenicę, w zatruciach związkami fosfoorganicznymi, działa rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego Atropini sulfatis gtt. ophthalmicae, FP IV Atropini sulfatis iniectio, FP IV Scopolamini hydrobromicum, FP IV, wykaz A – dodatek do preparatów złoŜonych

Środki spazmolityczne w kolkach Ŝółciowych nerkowych, Ŝołądkowych. Atropina w kardiologii i anestezjologii (jako środek przed znieczuleniem ogólnym), w okulistyce.

- 154 -

Farmakopealne surowce lecznicze: 1.Folium Beladonnae – Liść pokrzyku, FP VI, wykaz B

Syn. Liść wilczej jagody Atropa belladonna – Pokrzyk wilcza jagoda Rodz.: Solanaceae - Psiankowate Liście pokrzyku zebrane w czasie kwitnienia rośliny zawierające nie mniej niŜ 0,3% alkaloidów obliczonych jako hioscjamina. Surowiec pochodzi wyłącznie z upraw. Krzew ten występuje w Polsce i całej Europie na stanowiskach naturalnych. Roślina wytwarza wielogłowe kłącze i korzeń palowy. Łodygi do 2 m, gałęziste. Liście rozmieszczone parami – jeden większy, jeden mniejszy. Liść ma kształt jajowaty lub eliptyczny. Jest on całobrzegi, a jego szczyt jest zaostrzony. Długość blaszki liścia dochodzi do 27 cm. Ogonek krótki. Sam surowiec jest zielony, matowy i kruchy. Pod lupą widać, Ŝe dolna powierzchnia liścia jest szarawo punktowana, co odpowiada komórkom z piaskiem szczawianu wapnia. Nerwy na dolnej stronie liścia są nieznacznie owłosione. Owocem jest czarna, lśniąca jagoda. Elementy budowy anatomicznej: liść ma budowę bifacjalną, w miękiszu gąbczastym występują komórki wypełnione piaskiem szczawianu wapnia. Na liściu występują włoski typu Solanaceae i włoski bezgłówkowe. W proszku oprócz wymienionych włosków widać takŜe szparki typu Solanaceae oraz piasek szczawianu wapnia.

Skład: 1. alkaloidy 0,2-1,2%

− hioscyjamina około 80% zespołu alkaloidów, w świeŜo zebranym surowcu − atropina

2. kumaryny − skopoletyna − umbeliferon

3. flawonoidy – glikozyde kwercytyny i kemferolu Działanie i zastosowanie: 1. Spazmolityczne, głównie w schorzeniach układu pokarmowego; 2. Zmniejsza napięcie mięśni gładkich – kamica i astma oskrzelowa; 3. Hamuje wydzielanie śliny, potu, soku Ŝołądkowego; 4. W mieszankach ziołowych; 5. Preparaty galenowe, leki proste i złoŜone, stosowane jako środki spazmolityczne w leczeniu schorzeń

układu pokarmowego Preparaty:

1. Tinctura Belladonnae, FP IV, wykaz B 2. Extractum Belladonnae FLUIDUM, FP IV 3. Extractum Belladonnae siccum

2.Belladonnae radix – Korzeń pokrzyku, FP IV, wykaz B Syn.: Korzeń wilczej jagody Atropa belladonna – Pokrzyk wilcza jagoda Rodz.: Solanaceae - Psiankowate Surowcem są podziemne części pokrzyku zebrane w czasie przekwitania lub owocowania rośliny. Surowiec musi zawierać nie mniej niŜ 0,4% alkaloidów obliczonych jako hioscyjamina. Surowiec naleŜy do wykazu B. W skład surowca wchodzą korzenie i kłącze. Korzenie są walcowate, bruzdowane, jasnoszare o średnicy około 3 cm. Przełam jest szarobiały, całkowicie nie włóknisty, pylący. Smak ostry, dławiący

Skład: 1. alkaloidy przeciętnie 0,4-1,2% − hioscyjamina 90% 2. alkaloidy pirolidynowe - kuskonigryna 3. kumaryny − skopolina 4. garbniki

- 155 -

Działanie i zastosowanie: Korzeń słuŜy do izolowania zespołu alkaloidów oraz do otrzymywania naturalnej atropiny. Powoduje

rozkurczenie mięśni gładkich oskrzeli, przewodu pokarmowego (zwłaszcza zwieraczy i odźwiernika) i dróg Ŝółciowych. Hamuje działanie wydzielnicze gruczołów przewodu pokarmowego i gruczołów potowych.

3. Stramonii folium – Liść bielunia, FP VI Datura stramonium – Bieluń dziędzierzawa Rodz.: Solanaceae - Psiakowate Surowcem są liście bielunia dziędzierzawy zebrane w okresie kwitnienia i owocowania rośliny, zawierające nie mniej niŜ 0,25% alkaloidów obliczonych jako hioscyjamina. Surowiec naleŜy do wykazu B. Roślina jednoroczna – uprawiana w Ameryce Środkowej.

Skład: 1. alkaloidy 02,-0,6% − (atropina) hioscyjamina i skopolamina w stosunku 2:1 – korzystniejszy surowiec 2. flawonoidy 3. garbniki 4. kumaryny

Działanie i zastosowanie: Podobnie jak liść pokrzyku – spazmolityczne. SłuŜy do wyrobu mieszanek przeciwastmatycznych, papierosów i preparatów płynnych.

Preparaty: Tinctura Stramonii FP VI, wykaz B, Astmosan. W lecznictwie mają teŜ znaczenie inne źródła pozyskiwania alkaloidów tropanowych: Datura innoxia (Bieluń

indiański). Liście zawierają 0,3% alkaloidów z przewagą skopolaminy. Izolacja alkaloidów – Ameryka. − Radix Scopoliae carniolicae – Korzeń lulecznicy kraińskiej − Radix Scopoliae japonicae – duŜa zawartość hioscyjaminy − Scopolia lurida – Lulecznica himalajska – przewaga atropiny − Scopolia sinensis – Lulecznica mniejsza – przewaga skopolaminy 3. pochodna tropan-3β-olu, kokaina - ester metylowy kwasu (2R,3S)-3-(benzoyloksy)-8-metylo-8-azabicyclo[3.2.1]oktano-2-karboksylowego

N

CH3

OH

O

OCH3

O

H

Farmakopealne surowce lecznicze:

Folim Coca – Liść kokainowca

Rośliny: Erythroxylon coca – kokainowiec (krasnodrzew) Rodz.: Erythroxylaceae – Krasnodrzewowate

Ojczyzna Północna Ameryka. Jest uprawiana, największe uprawy Peru, Archipelag MalajskiKrzew zbliŜony do rośliny tarniny (1,5-1,8 m wysokości), małe listki. Liczne odmiany hodowlane. Zawartość alkaloidów zaleŜy od pochodzenia, surowiec zawiera 0,2-2,5% kokainy i innych estrów ekgoniny. Liście słuŜą do pozyskiwania kokainy. W celu pozyskania większej ilości ekstrahuje się wszystkie alkaloidy, poddaje się je hydrolizie i odbudowuje uzyskując samą kokainę. Kokaina słuŜy do otrzymywania półsyntetyków o właściwościach miejscowo znieczulających.

Cocaini hydrochloricum – Kokainy chlorowodorek, FP VI, wykaz N, środek o działaniu miejscowo znieczulającym.

− Sympatykolityk (pobudza układ współczulny i OUN) − Bardzo silny anestetyk, poraŜ zakończenia nerwów czuciowych

- 156 -

− Stosowana w zabiegach laryngologicznych (r-r) – silne krótkotrwałe działanie znieczulające (spray) − Nie stosuje się do wewnątrz, bo wykazuje silne działanie narkotyczne − W przypadku naduŜywania prowadzi do zmian psychicznych, ogólnego wyczerpania organizmu, wyjście

z nałogu jest bardzo trudne

4. Pochodne indolu i indoliny

Fizostygmina (ezeryna) – metylokarbaminian – (3S-cis)-1,2,3,3a,8,8a-heksąhydro-1,3a,8- trimetylopirolo[2,3,b]–indolo – 5 – ilu

N

NO

ONH

CH3

CH3

CH3

H3C

Pochodna indoliny → pirolidyna+benzen; azot w łańcuchu bocznym i w układzie podstawowym, główny

składnik surowca: Physostigma venenosum – Bób kalabarski

Physostigma venenosum - Bób kalabarski, wybroczyn kalabarski Rodz.: Fabaceae - Motylkowate

Jest to wieloletnią dzrzewiasta lianą występującą w Afryce Zachodniej. Owoc (strąki) do 20 cm długości, zawiera 1-3 nasiona (duŜe, Ø~3 cm). Pospolity w naturze, ale równieŜ uprawiany.

Obecnie bób kalabarski znajduje zastosowanie jako źródło zawartego w nim alkaloidu - izolacja. Parasympatolityk – inhibitor esterazy choinowej.

Physostygmini salicylas – Fizostygminy salicylan, FP VI, wykaz A, stosowany w zatruciach lekami cholinolitycznymi, stosowany równieŜ w jaskrze (obniŜenie ciśnienia śródgałkowego), i w stanach pooperacyjnych (w obrębie jamy brzusznej), dla pobudzenia perystaltyki jelit.

5. Pochodne karboliny (indol + pirydyna)

NH

N

alfa-karbolina

NH

N

beta-karbolina Grupa harmanu

Podstawową strukturą tych alkaloidów jest nor-harman, czyli beta-karbolina. Do tej grupy zalicza się: harman i harmina.

NH

NH

N

CH3 NH

N

H3CO CH3

nor-harman harman harmina Harman: 1-metylo-9H-ß-karbolina Harmina: 7-metoksy-1-metylo-9H-ß-karbolina

Farmakopealne surowce lecznicze:

Herba Passiflorae - Ziele męczennicy

Passiflora incarnata -Męczennica cielista Rodz.: Passifloraceae - Męczennicowate

- 157 -

Jest to roślina pochodząca z Ameryki Południowej. W Polsce uprawiana. Jej ziele oraz kwiaty zawierają około 0,5% alkaloidów indolowych, głównie harman i harminę. Mają one działanie uspokajające i hipotensyjne oraz lekko euforyzujące. Są otrzymywane dwa wyciągi z tego surowca: Passiflorae extractum fluidum oraz Passiflorae extractum siccum – wchodzą one w skład złoŜonych preparatów uspokajających.

6. Alkaloidy grupy ergoliny (pochodne kwasu lizergowego, alkaloidy sporyszu)

Jest to grupa związków zaliczanych do alkaloidów indolowych. Kwas ten zawiera swojej strukturze układu ergoliny, który powstaje w wyniku skondensowania indolu z chinoliną.

NH

NH

ergolina

NH

N CH3

COOHH

NH

10N9 CH3

HHOOC

kw. D(-)lizergowy kw. D(+)lizergowy

bardzo waŜne

wiązanie

dla działania

farmakologicznego

grupa N-metylowa

Pochodne N CH3

- argoklawiny, nie wykorzystywane w lecznictwie Kwas D lizergowy występuje w 2 optycznie czynnych formach (diastereoizomery) oznaczanych

symbolami (+) i (-). Biologicznie czynne są jedynie pochodne kwasu D(-)lizergowego. W zaleŜności od budowy podstawnika tworzącego amid z kwasem lizergowym moŜemy wyróŜnić dwa zasadnicze typów alkaloidów sporyszowych: - Alkaloidy małocząsteczkowe, np. ergometryna, alkaloidy rozpuszczalne w wodzie

Ergometryna

NH

N CH3

ONH

CH3

OH

Ergometryna naleŜy do małocząsteczkowych, rozpuszczalnych w wodzie alkaloidów sporyszu. Inne jej nazwy to ergobazyna lub α-hydroksy-β-metyloetyloamid kwasu D(-)-lizergowego.

- Alkaloidy wielkocząsteczkowe, nierozpuszczalne w wodzie o budowie cyklicznych tripeptydów, tzn. kwas D(-)-lizergowy jest teŜ ugrupowaniem amidowym, połączonym z cyklicznym tripeptydem.

W skład tripeptydów wchodzą w: a) Sposób stały – L-prolina b) W sposób zmienny:

− α-hydroksyalanina − α-hydroksywalina

c) w kaŜdym związku zmienny jest: Phe, Leu, Val Ergotamina - (5',α)-12'-hydroksy-2'-metylo-5'-(fenylometylo)-ergotmino-3',6',18-trion

NH

N

CH3

O

NH

O

H3CO

OH NO

ergotamina

- 158 -

Wszystkie aminokwasy w alkaloidach wielkocząsteczkowych są lewoskrętne- więc pogłębiają tym lewoskrętność alkaloidów. Grupa ergotaminy

NH

N

CH3

O

NH

N

O

O

OH

N

O

H3Calfa-prolina

alfa-fenyloalanina

alfa-hydroksyalanina

Grupa ergotoksyny

− ergokrystyna (kw. D(-)-lizergowy, L-prolina, α-hydroksywalina, fenyloalanina) − ergokryptyna − ergokornina

NH

N

CH3

O

NH

N

O

O

OH

N

O

CH3H3C

ergokrystyna

ergokryptyna Ogólnie w sporyszu występuje ponad 20 alkaloidów. Alkaloidy pod wpływem pH, T, rozpuszczalników, łatwo ulegają izomeryzacji do biologicznie nieczynnych

D(+) → dlatego nie robimy z tego surowca preparatów galenowych. Surowiec wykorzystywany jest wyłącznie do izolacji alkaloidów.

Secale cornutum – Sporysz, FP III

Claviceps purpurea – Buławinka czerwona Rodz.: Clavicipitaceae Klasa: Ascomycetes – Workowce Typ: Fungi

W Polsce sporysz pochodzi z uprawy polowej, tzn. na określony obszar w okresie kwitnienia Ŝyta rozpyla się zarodniki konidialne, zbiór lipiec/sierpień, maj/czerwiec. Zbiera się kłosy oddziela się zarodniki, a Ŝyto się młoci. Wydajność:

− rasa ergotaminowa – 0,2-0,5% ergotaminy − rasa ergotoksynowa – 0,2-0,8 ergotoksyny ZaleŜy to od warunków pogodowych i innych czynników. Japonia, USA, Włoch i Niemcy prowadzą izolację alkaloidów sporyszu z hodowli saprofitycznej –

bioreaktory, na sztucznych poŜywkach, wydajność 2%, ale jest to bardzo kosztowne. Działanie i zastosowanie:

Ośrodkowe i obwodowe na OUN, efekty; • alkaloidu małocząsteczkowe - ergometryna wykazuje silny wpływ kurczący na macicę, wywołuje fale

rytmicznych skurczów i zwiększa napięcie jej ścian. Znacznie słabiej działa na mięśnie gładkie innych narządów. Ergometrinum hydromaleinicum – wodoromaleinian ergometryny, FP IV, wykaz A, działa silnie kurcząco na macicę, remedia uteratonicum

• alkaloidy wielkocząsteczkowe, głównie ergotamina, wszystkie naturalne alkaloidy wielkocząsteczkowe mają takie działanie, sympatykolityki, blokują receptory α-adrenergiczne, wywołuje silny i długotrwały

- 159 -

skurcz mięsni gładkich macicy oraz innych narządów, działa powoli lecz długotrwale. Ergotamini tartas – ergotaminy winian, FP VI, wykaz A, stosowany w migrenie Ergotamini tartratis tabulettae obductae – tabletki powlekane winianu ergotaminy, FP VI, stosowane w migrenie

• alkaloidy wielkocząsteczkowe, związki te wywołuje silny i długotrwały skurcz mięsni gładkich macicy. Zwiększa napięcie ścian naczyń mózgowych i obwodowych. Jest stosowana w ginekologii w przypadkach krwawień poporodowych, po poronieniu czy wyłyŜeczkowaniu (aborcja), w niedostatecznym zwijaniu macicy. Jest takŜe stosowana w napadach migreny - kurczy naczynia mózgowe. Działanie kurczące na naczynia jest na tyle duŜe, Ŝe moŜe doprowadzić do bólów wieńcowych, drętwienia kończyn czy nawet niedokrwienia palców.

• Uwodornione alkaloidy mało- i wielkocząsteczkowe (tzn. dihydropochodne), na drodze półsyntezy likwidujemy podwójne wiązanie C9-C10 – powoduje to silne działanie obwodowe. Stosowane w leczeniu w zaburzeniach krąŜenia w obrębie mózgu, bo rozszerza tętnice i obniŜa ciśnienie krwi, działają tylko na układ obwodowy – nie powodują skurczów macicy

• Półsyntetyczne pochodne kwasu lizergowego – dietyloamid kw. lizergoego = LSD – silne działanie psychotropowe oraz narkotyczne.

7. Grupa johimbiny

Podstawową strukturą tej grupy alkaloidów jest johimban. RóŜnią się one miedzy sobą podstawnikami w pozycji 10, 11, 16 i 18. Przedstawicielem tej grupy jest johimbina.

NH

NNH

NH3CO

H3COOCOHjohimban johimbina

Jest to alkaloid zawierający w swojej strukturze szkielet johimbanu. Ma on charakter estru (ester

metylowy kwasu johimbowego). Johimbina jest głównym alkaloidem kory johimby (Cortex Yohimbe), z której jest izolowana.

Farmakopealne surowce lecznicze:

Cortex Yohimbe - Kora johinbowca Caryanthe yohimbe (Pausinystalia yohimbe) Rodz.: Rubiaceae Jest to drzewo pochodząca z zachodniej Afryki, surowiec ze stanu naturalnego + z uprawy. Surowcem jest kora z młodych gałązek.

W lecznictwie stosowana w postaci: Yochimbinum hydrochloricum – chlorowodorek johimbiny Jest sympatykolitykiem o działaniu obwodowym. Działa równieŜ pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Powoduje rozkurcz naczyń krwionośnych skóry, nerek, jelit i narządów płciowych, co ułatwia wypełnienie krwią ciał jamistych prącia. Powoduje spadek ciśnienia krwi, działa łagodnie uspokajająco. Jest stosowana w preparatach farmaceutycznych oraz róŜnego rodzaju afrodyzjakach, jako środek zwiększający potencję.

8. Grupa rezerpiny (alkaloid Rauwolfii)

Głównym alkaloidem tej grupy jest rezerpina - alkaloid pochodzący z korzenia rauwolfii węŜowej. Rezerpina - ester metylorezerpinowy kwasu 3,4,5-trimetoksybenzowego.

- 160 -

NH

NH3CO

H3COOCOH

O

O OCH3

OCH3

OCH3 Jest to alkaloid indolowy, w którym rdzeń johimbanowy jest połączony z kwasem trimetoksybenzoesowym.

Wykazuje słabe właściwości zasadowe. Rezerpina jest głównym alkaloidem rośliny Rauvolfia serpentina - Rauwolfii węŜowej. Rezerpina jest sympatykolitykiem wykazującym właściwości psychotropowe (neuroleptyczne), działa na receptory α-adrenergiczne. Powoduje wypłukanie amin katecholowych ze struktur presynaptycznych neuronów ośrodkowego układu nerwowego i obwodowych nerwów adrenergicznych. Hamuje, więc pobudzenie układu współczulnego. Zwalnia czynność serca. Ma teŜ działanie hipotensyjne - poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych wywołuje długotrwały spadek ciśnienia krwi. Po jej podaniu obserwuje się ponadto łagodne obniŜenie temperatury ciała. Wykorzystywana głównie w leczeniu nadciśnienia tętniczego oraz w schizofrenii, psychozach, psychoneurozach, jako środek uspokajający (podawana w duŜych dawkach). Reserpinum - Rezerpina, FP VI, wykaz B (Syn.: Raupasil)

Reserpini tabulettae – tabletki rezerpiny, FP VI – działanie sympatykomimetyczne, wykorzystywane w leczeniu nadciśnienia

Farmakopealne surowce lecznicze:

Radix Rauvolfiae - Korzeń rauwolfii Rauvolfia serpentina - Rauwolfia węŜowa Rodz.: Apocynaceae - Toinowate

Surowcem są kłącza i korzenie. Jest to roślina pochodząca z Azji (Indie, Jawa, Sumatra – występuje naturalnie + uprawiana). Surowiec powinien zawierać 0,8-1,3 % alkaloidów, w zespole występuje około 50 alkaloidów, główny alkaloid rezerpina.

9. Grupa ibogainy (alkaloidy Rauwolfii)

NH

NH3CO

ibogaina

NN

CH3

OHajmalina

• Brak właściwości hipotensyjnych • Działa antyarytmicznie, tzn. zwalnia rytm zatokowyserca, zwalnia przewodnictwo przedsionkowo-

komorowe, wydłuŜa czas odpoczynku serca (Aritmin-Włochy, Gimrytmal-Niemcy) • Wyciągi z surowców – specyfiki polskie

10. Pochodne chinoliny (benzen + pirydyna)

N

R

HOH N

R=-OCH3-chinina

R=-H-cynchonidyna

Lewoskrętne Prawoskrętne

R=-OCH3-chinidyna

R=-H-cynchonina

- 161 -

Roślina -surowiec pozyskiwany jest z kory wysykoalkaloidowych gatunków z rodzaju Cinchona – Chinowiec z rodziny Rubiaceae. -rodzaj ten obejmuje ok. 40 gatunków -występuje w naturze na terenach górskich Ameryki Pd. i Śr.: Peru, Boliwia, Wenezuela -przeniesione i uprawiane w Afryce środkowej i Indiach; -są to rośliny drzewiaste o wys. 30m -mają wiecznie zielone skórzaste liście -kwiaty zielono-Ŝółte -owoc: torebka Surowcem jest kora z młodych pni i gałęzi (3-5 letnich) gatunków z rodzaju Cinchona:

- Cinchona calisaya – Chinowiec Ŝółty - Cinchona ledgeriana - Cinchona succirubra – Chinowiec soczystoczerwony

Surowiec ten zawiera 16-23% alkaloidów w połączeniu z:

- garbnikami katechinowymi - lub z kwasem chinowym

CHININA - trudno rozpuszcza się w wodzie - ma gorzki smak, jest mało toksyczna - działa depresyjnie na OUN, m.in. na ośrodek termoregulacji � p/bólowo i p/gorączkowo - jest trucizną protoplazmatyczną - działa p/pasoŜytniczo i bakteriobójczo na dwoinkę zapalenia płuc (Streptoccocus pneumoniae) i pewne

formy zarodźca malarii (Plasmodium) - słabe działanie p/arytmiczne - ma swoją monografię w FP VI:

Chinini hydrochloridum – Chininy chlorowodorek FP VI naleŜy do wykazu B, jako środek p/malaryczny

CHINIDYNA

- działa odmiennie od chininy tzn.: ma słabe działanie p/malaryczne i silne antyarytmiczne - uznana ze względu na niską toksyczność za jeden z najlepszych leków stosowanych w arytmii serca,

trzepotaniu i migotaniu przedsionków; - jej monografie w FP VI: Chinidini sulfas – Chinidyny siarczan FP VI naleŜy do wykazu B, środek o działaniu antyarytmicznym Chinidini sulfatis tabulettae – Tabletki siarczanu chinidyny FP VI Farmakopealne surowce lecznicze:

Cotrex Cinchonae - Kora chinowca

Syn: Cortex Chinae Cinchona succirubra Pavon - chinowiec soczystoczerwony Rodz.: Rubiaceae - Marzanowate

Surowcem jest kora pochodząca z młodych pni i gałęzi chinowca, zawierająca nie mniej niŜ 6,5% alkaloidów w przeliczeniu na średnią masę chininy i chinidyny (10x mniej). Surowiec ma kształt rurek lub rynienek. Jego powierzchnia jest szarobrunatna, poprzecznie spękana z ciemnobrązowymi plamami. Wewnątrz surowiec jest ciemnobrunatny lub prąŜkowany.

- 162 -

Skład: 1. glikozydy terpenowe (wybitnie gorzkie), stanowią frakcję goryczową, zwaną chinoliną 2. garbniki katechinowe – 10% Inna jest siła działania surowca wyciągu z tego surowca, bo alkaloidy są tu związane Działanie i zastosowanie: 1. preparaty galenowe

− Cinchonae Tinctura (Chinae Tinctura), FP IV − Cinchonae Tinctura compositae, FP IV − Cinchonae extractum fluidum

11. Pochodne izochinoliny Benzen + pirydyna, azot w pozycji meta do wspólnego “C”

Papaweryna - 1-(3,4-dimetoksybenzylo)-6,7-dimetoksyizochinolina

NH

H3CO

H3COOCH3

OCH3 Papaweryna jest zaliczana do grupy alkaloidów izochinolinowych. Ze względu na to, Ŝe prócz układu

izochinolinowego zawiera w swojej strukturze połączony z nim podstawnik benzenowy, zalicza się ją takŜe do stosunkowo niewielkiej podgrupy alkaloidów benzyloizochinolinowych.

Papaweryna występuje w opium około 1% uzyskiwanym z maku lekarskiego, otrzymywanym równieŜ na drodze syntetycznej. Wyizolowana i podawana jako czysty alkaloid wykazuje działanie spazmolityczne, (czyli rozkurczające), na mięśnie gładkie. Działa głownie w obrębie przewodu pokarmowego, dróg moczowych Ŝółciowych i oskrzeli. Papaweryna moŜe ponad to wywoływać rozkurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych i w konsekwencji powodować spadek ciśnienia krwi. DuŜe dawki tego alkaloidu mogą wywoływać zaburzenia rytmu serca. Alkaloid ten jest stosowana przede wszystkim w stanach skurczowych Ŝołądka, jelit, i dróg Ŝółciowych i moczowych.

Papaverini chydrochloridum – Papaweryny chlorowodorek, FP VI, wykaz B, działanie rozkurczające na mięśnie gładkie, stosowany w stanach spastycznych w obrębie jamy brzusznej i oskrzeli. Pochodne ftalidoizochinoliny

N

O

O

RCH3

O

O

OCH3H3CO

R=-OCH3 - Narkotyna (Noskapina)

R=-H - Hydrastyna ( 8 - dezmetoksynarkotyna)

Narkotyna − Około 5% w opium − Silne działanie p/ kaszlow, słabe spazmolityczne − Nie wpływa depresyjnie na ośrodek oddechowy Kodeina − Działanie ośrodkowe p/kaszlowe − Działanie depresyjne na ośrodek oddechowy !!! Zastosowanie: Suchy, uporczywy kaszel.

Hydrastyna Hydratidis rhisoma – Kłącze gorzknika kanadyjskiego Hydrastis Canadensis – Gorzknik kanadyjski Rodz.: Ranunculaceae – Jaskrowate

- 163 -

Niewielka bylina, podobna do zawilca. Występowanie: USA, Kanada (do celów leczniczych uprawiana). Surowiec powinien zawierać 2,5-6% alkaloidów. Skład: 1. Hydrastyna 2. Fitosterole 3. Olejek eteryczny 4. Kwas chloragenowy Z kłącza najczęściej jest otrzymywany Extractum fluidum – środek p/krwotoczny w krwawieniach macicznych. Indianie uŜywają w stanach zapalnych, niestrawności. Obecnie w Kanadzie: „złoty korzeń” – dostępny w sklepach ze zdrową zywnością. Wykazuje wielokierunkowe działanie: p/zapalne (fitosterole); alkaloidy, olejki – antybiotyna; zwiększa łaknienie. Pochodne aporfiny Uwodorniona izochinolina + naftalen, 4-ro pierścieniowy układ

N

R1

R2

H3CO

H3CO

CH3

R1= R2 = OH boldyna

R1= R2 = OCH3 glaucyna

Boldyna izolowana z liści boldu Działanie: 1. Ŝółciotwórcze 2. Ŝółciopędne 3. zwiększa wydzielanie soku Ŝołądkowego 4. moczopędne Boldo folium – Liść boldo Peumus Boldo – Orcza boldo Rodz.: Monimiaceae – Poleńcowate Zielone drzewo, nie gubi liści. Występuje w Ameryce Południowej (Chile, Peru), przypomina pokrojem krzew wawrzynu, do 4-5 m wysokości. Liście jasnozielone, skórzaste do 3 cm. Zawartość alkaloidów 0,2-0,5%, w tym ponad 50% boldyna. Olejki eteryczne (cyneol, paracyneol, askarydol), flawonoidy – glikozydy kwercetyny (2-3%). Izolowana jest sama boldyna lub suchy wyciąg z liści i te związki (ekstrakt + boldyna) do preparatów w stanach zapalnych wątroby i dróg Ŝółciowych (stany skurczowe dróg Ŝółciowych i mało Ŝółci). Nie stosowany w postaci mieszanek, bo w olejku jest zawarty askarydol. Glaucyna – dominujący składnik ziela siwca Glauci flawi herba – Ziele siwca Ŝółtego Glaucini flavum – siwiec Ŝółty Rodz.: Papaveraceae – Makowate Występuje w stanie naturalnym w rejonach morza Śródziemnego, roślina do 50 cm wysokości. Liście pierzastodzielne, kwiaty Ŝółto-cytrynowe, duŜe w kątach liści, liście i łodygi mocno owłosione – szarozielone. Surowiec zawiera około 3,5% alkaloidów, z czego około 2% glaucyna, reszta to pochodne dangwinaryny, berberysy. Wykorzystywany do izolacji glaucyny i alkaloidów, wykazuje działanie p/kaszlowe (silniejsze od kodeiny), spazmolityczne, wchodzi w skład preparatów złoŜonych.

- 164 -

Pochodne morfinianu

O N CH3

OH

RO

R = H - morfina

R = CH3 - kodeina

O N CH3

H3CO

H3CO

tebaina W przyrodzie występuje rzadko, głównie w rodzinie Papaveraceae , w rodzaju Papaverum. Morfina Morfina wyizolowana z Opium przez aptekarza, który badał na sobie Opium jako środek nasenny, nazwał

związek od boŜka greckiego „morfos” – sen. Główny alkaloid Opium, minimum 10%, w Opium wysokoalkaloidowym 15-18% morfiny.

Działanie: 1. silne p/bólowe 2. silne narkotyczne 3. depresyjnie na korę mózgową 4. poraŜa ośrodek oddechowy i kaszlu – działa p/kaszlowo 5. hamuje wydzielanie śluzu w oskrzelach 6. zmniejsza perystaltykę jelit 7. kurczy zwieracz odbytu – zaparcia 8. kurczy zwieracz pęcherza – utrudnione oddawanie moczu

Zastosowanie: 1. stosowana jako środek p/bólowy w stanach nowotworowych 2. stosowane pochodne półsyntetyczne o osłabionym działaniu narkotycznym Monografia w FP VI: 1. Morphini hydrochloricum – Morfiny chlorowodorek, wykaz N, p/bólowe, w zaawansowanych chorobach

nowotworowych 2. Morphini sulfas – Morfiny siarczan, wykaz N, działanie j.w. 3. Morfini sulfatis capsulae prolangatae – Kapsułki z siarczanem morfiny o przedłuŜonym działaniu,

uwalnianiu; wykaz N 4. Morphini sulfas iniectio – Roztwór siarczanu morfiny do wstrzykiwań, wykaz N 5. Morfini sulfatis tabulettae prolangatae – tabletki siarczanu morfinu o przedłuŜonym uwalnianiu Diacetylomorfina = heroina = silne działanie narkotyczne Kodeina Około 1-2% w Opium, duŜe zapotrzebowanie, półsynteza – selektywne etylowanie morfiny. Właściwości (właściwości morfiny w odwrotnym kierunku): 1. silne działanie p/kaszlowe – znosi odruchy kaszlu 2. słabe działanie p/bólowe 3. słabe działanie uspokajające W lecznictwie jako środek p/kaszlowy w suchym kaszlu, jako pojedynczy lek – fosforan, lub wchodzi w skład leków złoŜonych.

− MoŜe wywołać uzaleŜnienie, gdy jest stosowana przez długi czas − Nie moŜe być stosowana u dzieci poniŜej 12 roku Ŝycia, ze względu na depresyjne działanie na ośrodek

oddechowy Codeini phosphas hemihydricus – Kodeiny fosforan półwolny, FP VI, wykaz B – grupa II N; działanie

p/kaszlowe, p/bólowe (słabsze0 Codeini phosphatis tabulettae – Tabletki fosforanu kodeiny, FP VI, wykaz B – grupa II N Tebaina Około 1% w opium, brak właściwości narkotycznych, około 15% w Papaver bracteatum (Mak przykwiatowy)

– surowiec do izolacji tebainy, a z niej na drodze syntezy pozyskiwana jest morfina.

- 165 -

Opium (syn. Opium crudum, Laudanum, Meconium, Makowiec) Papaver somniferum - Mak lekarski Rodz.: Papaveraceae - Makowate

Głównym surowcem słuŜącym do otrzymywania alkaloidów z grupy morfinianu jest stęŜały sok maku lekarskiego, uzyskany w wyniku nacięcia niedojrzałych torebek nasiennych tej rośliny. Nacina się ręcznie torebki makowe, wyciekający sok suszony jest na powietrzu, a później jest zeskrobywany i dosuszany w temperaturze 60ºC, otrzymuje się Ŝywicę plastyczną. Zagęszczone, ale jeszcze nie całkowicie wysuszone soki mleczne o róŜnej zawartości morfiny są mieszane tak, aby uzyskać masę o zawartości ≥10 morfiny. Tak uzyskana masą formowana jest w kręgi lub bloki. W zaleŜności od warunków klimatycznych otrzymuje się 5-70 kg Opium z 1 hektara maku; światowa produkcja rocznie 1200 ton. Mak lekarski – roślina jednoroczna, kilka odmian hodowlanych, wykorzystywana jako roślina oleista i alkaloidowa. 1,5 m wysokości, korona biała, róŜowa lub fioletowa, Owoc – kulista torebka, wszystkie części rośliny wydzielają biały sok – lateks – tu występują alkaloidy jako rozpuszczalne sole z kwasem mekonowym, siarkowym, fumarowym. W duŜych ilościach produkuje się je przede wszystkim w Turcji, Indiach, Iranie, Chinach, byłej Jugosławii, rośnie w klimacie ciepłym i umiarkowanym.

Opii Extractum siccum – Wyciąg opiumowy suchy, FP IV, wykaz N; odparowany do sucha wyciąg z Opium o średniej zawartości 20% morfiny, formy doustne (proszki) i doodbytnicze.

Skład chemiczny: 1. 10-20% alkaloidów, zespół około 40 związków

− morfina 3-23% − kodeina 0,1-6% − papaweryny 0,5-4,5% − noskapina 2-12% − tebaina 0,8-1,2%

2. Fenolokwasy, sterole, politerpeny, białka, związki mineralne, enzymy Działanie i zastosowanie: 1. Działanie opium jest sumą działania poszczególnych jego składników głównie morfiny, papaweryny i

kodeiny. Dlatego działa on silnie przeciwbólowo, spazmolitycznie, przeciwkaszlowo i zapierająco. 2. Jako źródło otrzymywania pojedynczych związków: morfiny, papaweryny i kodeiny.

Pochodne fenantrydyny

N

OO

O

OOH

CH3

1. Wywiera na ośrodkowy układ nerwowy działanie podobnie do morfiny, jest ono jednak znacznie słabsze. 2. Słabe p/ bólowe i p/kaszlowe 3. Silnie spazmolitycznie na mięśnie gładkie 4. Trucizna protoplastyczna 5. Działanie bakteriobójcze i fungistatyczne 6. śółciopędne, ale nie wiadomo co dokładnie tak działa

Farmakopealne surowce lecznicze:

Herba Chelidonii - Ziele glistnica, FP VI

Chelidonium majus - Glistnik jaskółcze ziele Rodz.: Papaveraceae - Makowate

Glistnik jest powszechnie występującą w Polsce rośliną, ogólnie występuje w klimacie umiarkowanym Europy, Azji i Ameryki Południowej. Rośnie ona najczęściej w miejscach ruderalnych, zaroślach, do 50 cm wysokości, owoc podłuŜna torebka. Charakterystyczna dla tej rośliny jest obecność pomarańczowego soku, który zaobserwować moŜna, po uszkodzeniu dowolnej części rośliny. Surowiec pozyskiwany ze stanowisk naturalnych i upraw.

- 166 -

Głównymi substancjami czynnymi surowca są alkaloidy, których zawartość wynosi ≥0,6%. Alkaloidy występują w postaci związanej z kwasem chelidonowym lub mekonowym, główny alkaloid chelidonina. Oprócz tego surowiec zawiera flawonoidy i fenolokwasy. Korzeń glistnica zawierza do 3% alkaloidów. Zastosowanie: Sam surowiec wykazuje działanie spazmolityczne w obrębie jelit i oskrzeli, oraz słabe właściwości uspokajające i Ŝółciopędne. Znajduje on więc zastosowanie jako środek rozkurczowy w chorobach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych dróg Ŝółciowych i kamicy, a takŜe dróg moczowych i oskrzeli, działa równieŜ rozkurczająco na naczynia wieńcowe serca. Wyciągi wykazują działanie: p/bólowe, uspokajające, Ŝółciopędne, podnosi ciśnienie krwi. Wykazuje działanie fungistatyczne. Emetyna - występuje w niektórych gatunkach rodzaju Cephäelis

H3CO

RO

H3CO

H3CO

R = CH3 - emetyna

R = H - cefalina

Działanie: 1. Alkaloid ten wykazuje właściwości wykrztuśne i wymiotne. Jest to związane z jego draŜniącym działaniem

na błonę śluzową Ŝołądka i znajdujące się w niej zakończenia nerwu błędnego. Dochodzi wtedy do odruchowego zwiększenia wydzielania śluzu w oskrzelach i w rezultacie pobudzenia i ułatwienia wykrztuszania.

2. Większe dawki alkaloidu draŜnią śluzówkę Ŝołądka na tyle silnie, Ŝe dochodzi do wymiotów. DłuŜsze podawanie emetyny prowadzi do jej kumulacji w organizmie.

3. DuŜe dawki tego alkaloidu mogą powodować uszkodzenia błony śluzowej Ŝołądka, miąŜszu wątroby lub nawet zatrzymanie akcji serca. Farmakopealne surowce lecznicze:

Radix Ipecacuanhae – Korzeń Ipekakuany, FP VI, wykaz B

Syn.: Korzeń wymiotnicy Cephäelis ipecacuanha (Uragoga pecacuanha, Psychotria pecacuanha) - wymiotnica prawdziwa Cephäelis acuminata – wymiotnica zaostrzona Rodz.: Rubiaceae

Surowciec stanowią podziemne części ipekakuany, zawierające ≥2% alkaloidów obliczonych jako emetyna. Surowiec naleŜy do wykazu B. Korzenie przybyszowe są silnie powyginane, cienkie, obrączkowato zgrubiałe. Kora łatwo odchodzi od walca osiowego. Przełam jest ziarnisty. Surowiec ma gorzki, drapiący smak. Występują rafidy szczawianu wapnia, komórki ze zdrewniałymi jamkowatymi ściankami i ziarna skrobi.

Skład: 1. do 6% alkaloidów: emetyna 70%, reszta około 30% - cefelina 2. saponiny 2,5 % - działanie wykrztuśne 3. skrobia, Ŝywice, kwas chelidonowy Działanie: 1. dawka terapeutyczna – wykrztuśne 2. duŜa dawka – wymiotne Monografia: 1. Ipecacuanhae decoctum 2. Ipecacuanhae Extractum siccum 3. Ipecacuanhae Tinctura – nalewka z korzenia ipekakuany, FP VI, wykaz B, działanie wykrztuśne Preparat powinien zawierać średnio 0,2% alkaloidów w przeliczeniu na emetynę.

- 167 -

SŁOWNIK PODZIAŁ ROŚLIN LECZNICZYCH W/G DZIAŁANIA FARMAKOLOGICZNEGO...

1. ADSTRINGENS - środek ściągający 2. AMARUM - substancje goryczowe 3. ANAESTETHICUM - środek znieczulający 4. ANALGETICUM - środek przeciwbólowy 5. ANAPHRODISIACUM - środek zmniejszający popęd płciowy 6. ANGIOTONICUM - środek wzmacniający elastyczność naczyń krwionośnych 7. ANTHELMINTHICUM - środek przeciw pasoŜytom wewnętrznym 8. ANTIARTHRITICUM - środek przeciwartretyczny 9. ANTIARYTHMICUM - przeciw arytmii serca 10. ANTIASTHMATICUM - przeciwko astmie 11. ANTIBECHICUM - przeciw kaszlowi (łagodzą kaszel) 12. ANTICOAGULANS - krzepnięciu krwi 13. ANTIDIABETICUM - przeciw cukrzycy 14. ANTIDIARRHOICUM - przeciw biegunkom 15. ANTIHAEMORRHAGICUM - przeciw nadmiernym krwawieniom (miesiączkowym)

ANTIHYDROTICUM – przeciwpotne 16. ANTIMITOTICUM - przeciw rozpadowi komórek 17. ANTINEURALGICUM - przeciw nerwobólom 18. ANTIOEDEMATICUM - przeciw obrzękom 19. ANTIPEDICULOSUM - przeciw wszom 20. ANTIPHLOGISTICUM - przeciw zapaleniom 21. ANTISCLEROTICUM - przeciw sklerozie 22. ANTISCORBUTICUM - przeciw szkorbutowi, krwawieniu dziąseł 23. ANTISPASMODICA - przeciw skurczom (mięśni gładkich, części specjalnych - patrz

SPASMOLYTICA - działanie ogólniejsze) 24. ANTISUDORIFICUM - przeciw nadmiernemu poceniu się 25. ANTIURATICUM - przeciw odkładaniu się kwasu moczowego, np. przy dnie 26. AROMATICUM - zawiera substancje aromatyczne, wonne 27. BACTERISTATICUM - działanie przeciwbakteryjne 28. BALNEOLOGICUM - (specjalne) do kąpieli 29. CARDIOTONICUM (CARDIACUM) - środek wzmacniający serce, wzmacnia napięcie mięśnia

sercowego 30. CARMINATIVUM - środek przeciw wzdęciom 31. CHOLAGOGUM - środek Ŝółciopędny 32. CHOLERETICUM - środek Ŝółciotwórczy 33. CONSPERGENS - do posypywania (przeciwko lepkości itp.) 34. CORRIGENS - dla poprawy apetytu, powonienia 35. DEPURATIVUM - wpływający na przekrwienie skóry 36. DERMATOLOGICUM - do pielęgnacji skóry 37. DESINFICIENS - środek bakteriobójczy 38. DETERGENS - (zewnętrznie) czyści i goi rany 39. DIAPHORETICUM - środek napotny 40. DIETETICUM - środek dietetyczny 41. DIURETICUM - środek moczopędny 42. EMMENAGOGUM - środek regulujący miesiączkowanie 43. EMOLLIENS - środek zmiękczający 44. EXPECTORANS - środek wykrztuśny 45. HAEMOSTATICUM - przeciw krwawieniom 46. HAEMOSTYPTICUM - środek hamujący krwawienie 47. HYPOTENSIVUM (HYPOTONICUM) - przeciwko wysokiemu ciśnieniu krwi 48. LACTAGOGUM - środek mlekopędny

- 168 -

49. LAXANS - na przeczyszczenie 50. METABOLICUM (DEPURATIYUM) - poprawiający przemianę materii, stymulujący procesy Ŝyciowe 51. MUCILAGINOSUM - środek wytwarzający ochronne śluzy 52. MYDRIATICUM - środek rozszerzający źrenice 53. NARCOTICUM - środek odurzający 54. NERVINUM - środek uspokajający 55. NUTRIENS - środek odŜywczy 56. PARASYMPATICOLYTICUM - środek działający na pewne części mięśni gładkich, hamujący

wydzielanie w róŜnych organach itp. 57. PROTECTIVUM - wytwarzający śluzy ochronne, zapobiegający podraŜnieniom 58. SALUTERICUM - środek wpływający na wydzielanie z organizmu róŜnych soli 59. SECRETOLYTICUM - rozpuszczający śluzy, rozrzedzający wydzieliny 60. SEDATIVUM - środek uspokajający 61. SPASMOLYTICUM - (ogólnie) przeciwko kurczom mięśni gładkich 62. STIMULANS - środek pobudzający 63. STOMACHICUM - środek pobudzający tworzenie soków Ŝołądkowych 64. TONICUM - środek wzmacniający 65. URODESINFICIENS - dezynfekujący drogi moczowe 66. UTEROTONICUM - łagodzący skurcze macicy 67. VASOTONICUM - zwiększający napięcie naczyń krwionośnych 68. VEHICULUM - substancja pomocnicza, łagodząca przyjmowanie leków 69. VERMIFUGUM - środek usuwający robaki, pasoŜyty wewnętrzne

- 169 -

GIEŁDA

Zestaw I. Zestaw VI. 1. Opium 2. Herba Adonidis Vernalis 3. Garbniki hydrolizujące 4. Surowce olejkowe z rodziny Compositae 5. Oleum Ricini

1. Pochodne piruduny i piperydyny 2. Bufadienolidy Bulbus Scillae 3. Błonnik 4. Glikozydy fenolowe 5. Olejki Farmakopealne

Zestaw II. Zestaw VII. 1. Alkaloidy pochodne tropanu 2. Strofantyna K i G 3. Fructus Ammi Visnagae 4. Surowce olejkowe, monoterpenowe, acykliczne 5. Skrobia

1. Kardenolidy izolowane z naparstnic 2. Flawonoidowe surowce FP 3. Cortex Cinchonae 4. Cera flava, Cera alba 5. Olejki z rodziny Pinaceae

Zestaw III. Zestaw VIII. 1. Alkaloidy pochodne puryny 2. Folium Digitalis purpurea 3. Saponiny triterpenowe 4. Surowce olejkowe, zawierające pochodne fenolu 5. Oleje półschnące

1. Radix Ipecacuanchae 2. Garbniki skondensowane 3. Azuleny i proazuleny 4. Śluzy (roślin niŜszych) 5. Strophantus

Zestaw IV. Zestaw IX. 1. Herba Convalaria majalis 2. Antrazwiązki 3. Dekstrany 4. Surowce olejkowe z rodziny Labiatae 5. Strychnina (surowce)

1. Glikozydy kardenolidowe wtórne 2. Surowce śluzowe (rośliny wyŜsze) 3. Antocyjany 4. Radix Valerianae (Irydoidy) 5. Radix Rauvolfia

Zestaw V. Zestaw X. 1. Herba Chelidonii 2. Kardenolidy (Farmakopealne) 3. Sekoirydoidy 4. Olejki eteryczne – pochodne fenylopropanu 5. Lanolina wodna i bezwodna

1. Pochodne kwasu lizergowego 2. Digitalis lanatae 3. Kumaryny 4. Surowce olejkowe. Laktony seskwiterpenowe. 5. Oleum Cacao