Miron Wolny (University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland)
https://orcid.org/0000-0001-7835-128X E-mail: miron.wolny@uwm.edu.pl; miron.w@wp.pl
Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator occisus est. Uwagi dotyczce pracy:
Spartacus. History and Tradition, red. D. Sapek, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej,
Lublin 2018, ss. 294 + il.
Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator occisus est. Remarks Regarding a Work: Spartacus. History and Tradition, ed. D. Sapek, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin 2018, pp. 294 + il.
ABSTRACT
The aim of this study was to analyse the articles that comprise a monograph entitled Spartacus – History and Tradition. This paper discusses the contents and the layout of the
PUBLICATION INFO
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Miron Wolny, the Institute of History of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, 1 Kurta Obitza Street, Olsztyn 10-725, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the Institute of History of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn
SUBMITTED: 2021.02.14
ACCEPTED: 2021.09.03
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Aleksandra Lubczyska, the Department of Journalism and Social Communication of the Faculty of Humanities of the Jan Kochanowski University in Kielce, 17 Uniwersytecka Street, Kielce 25-406, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the Department of Journalism and Social Communication of the Jan Kochanowski University in Kielce SUBMITTED: 2020.05.06
ACCEPTED: 2021.09.02
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
e-ISSN: 2449-8467 ISSN: 2082-6060
THE AUTHOR’S ADDRESS: Aleksandra Lubczyska, the Department of Journalism and Social Communication of the Faculty of Humanities of the Jan Kochanowski University in Kielce, 17 Uniwersytecka Street, Kielce 25-406, Poland SOURCE OF FUNDING: Statutory Research of the Department of Journalism and Social Communication of the Jan Kochanowski University in Kielce SUBMITTED: 2020.05.06
ACCEPTED: 2021.09.02
EDITORIAL COMMITTEE E-mail: reshistorica@umcs.pl
MIRON WOLNY664
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
monograph and provides some supplements with an emphasis on the comments on speci- fic issues concerning Spartacus that appear in the articles. Particular attention was devoted to the sequence of texts and the internal organisation of the work. Moreover, the paper ad- dresses the contents of each text and the study methodology. Supplements regarding the literature section were provided and some oversights in the monograph were identified.
Key words: Ancient Rome, Spartacus, reception of antiquity, contemporary culture
STRESZCZENIE
Praca zbiorowa zatytuowana Spartacus – History and Tradition stanowi o rozwaa o historii trackiego bohatera i tradycji zwizanej z ksztatowaniem si mitu Spartakusa. Monografia ma charakter interdyscyplinarny, cechujcy si szerokim spojrzeniem na pro- blem funkcjonowania bohatera niewolniczej rebelii zarówno w historii (i widzianym po- przez pryzmat bada historycznych), jak i w kulturze (od prezentacji literackich po wizu- alizacje ikonograficzne). Poza omówieniem treci i ukadu monografii w prezentowanym artykule dokonano uzupenie i wyeksponowano komentarze dotyczce pojawiajcych si w artykuach partykularnych problemów zwizanych ze Spartakusem. Zwrócono szczególn uwag na sekwencje tekstów i wewntrzne zorganizowanie pracy, a take – odrbnie dla kadego przypadku – odniesiono si do treci merytorycznych, wystpuj- cych w poszczególnych tekstach. Odniesiono si równie do metodologii bada, a take poczyniono uzupenienia dotyczce literatury przedmiotu, wskazujc przy tym take na obszary deficytowe w pracy. Ostatecznie podkrelono wysok warto caej publikacji i wyraono opini, e idea interdyscyplinarnych bada nad Spartakusem bdzie w przy- szoci kontynuowana.
Sowa kluczowe: staroytny Rzym, Spartakus, recepcja antyku, kultura wspóczesna
W podsumowaniu skrótowego opisu wojny Rzymian ze Spartakusem (73–71 p.n.e.) Florus z duym uznaniem konkluduje dziaania postaci przywódcy ruchu niewolniczego, mówic, e walczy on w pierwszym szeregu, wykazujc si dzielnoci i zgin jak prawdziwy dowódca: Spartacus ipse in primo agmine fortissime dimicans quasi imperator occisus est1. Fraza ta przybliajc wizerunkowy aspekt dziaalnoci Spartakusa, nie pozostaje równoczenie bez wpywu na kwestie póniejszej popularnoci i znaczenia tej postaci, sugerujc bohaterstwo stajce si przyczynkiem do pokazania wielowymiarowego charakteru celów, o które walczy przy- wódca powstania. Powizanie tyzny fizycznej z si ducha determinu- jc walk o wzniose cele spoeczne zogniskowao na postaci Spartakusa szereg spojrze prowadzcych do twórczego recypowania wizerunku, sprzyjajc odczytywaniu bohatera wci na nowo, jak te formatujc co- raz bogatszy, chocia niepozbawiony ideologicznych zabarwie, obraz.
1 Florus, Oeuvres, oprac. i tum. P. Jal, t. 1–2, Paris 1967 [dalej: Flor.], 2.8.14.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 665
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Nie dziwi przeto, e na wstpie rozprawy o jake wymownym tytule Mu- scles and Morals: Spartacus, Ancient Hero of Modern Times jej autorzy Thomas Späth i Margrit Tröhler, zauwaaj, e imi „Spartakus” zakrela róne symboliczne obszary ludzkiej aktywnoci – dla historyków polityki i dzie- jów najnowszych przywodzc na myl czasy niemieckiej rewolucji roku 1918, wraz z jej przywódcami Ró Luksemburg i Karlem Liebknechtem; pasjonatom taca imi to kojarzy si z Aramem Chaczaturianem oraz mu- zyk, któr zaaranowa do swojego baletu; a koneserom kina i kultury popularnej kojarzy si moe ze synn kreacj Kirka Douglasa, odgry- wajcego rol tytuowego Spartakusa w wyreyserowanej przez Stanleya Kubricka ekranizacji z 1960 r. czy lekturami z literatury popularnej Lewisa Grassica Gibbona, Arthura Koestlera i Howarda Fasta. Badaczom historii staroytnej imi Spartakusa stawia przed oczami dziea Plutarcha i Appia- na, wywietlajc jednoczenie obrazy synnego powstania niewolników przeciwko Rzymowi (73–71 p.n.e.)2.
Wszystkie te aspekty cznie wydaj si uwiadamia, jak dalece nie- znan, a jednoczenie wielowymiarow postaci pozostaje Spartakus. Si rzeczy tworzy to asumpt do przeprowadzenia bada o charakterze interdyscyplinarnym, jednak zogniskowanych wokó rozwaa stricte hi- storycznych. Naprzeciw tym zaoeniom wychodzi praca zatytuowana Spartacus – History and Tradition, któr zredagowa prof. Dariusz Sapek z Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej3. Ta bdca owocem wspópra- cy przeszo dwudziestu badaczy z siedmiu krajów (Bugarii, Brazylii, Nie- miec, Woch, Hiszpanii, Ukrainy i Polski) praca jest pokosiem midzyna- rodowej konferencji pod tym samym tytuem. Obrady odbyy si w dniach 6–7 czerwca 2017 r. na UMCS w Lublinie. Waciwa cz publikacji zosta- a poprzedzona wprowadzeniem autorstwa Dariusza Sapka zatytuowa- nym Spartacus Lublinensis. International Conference „Spartacus – History and Tradition”, Lublin (Poland) 5–6th June 2017 (s. 9–12), zawierajcym wyja- nienie znaczenia podtytuu i nawizujc do niego ide zorganizowania sekwencji powstaej pracy [„a specyfic subtitle »history and tradition«, in- dicating a kind of dualism in looking at the iconic characters of this histori- cal period” (s. 9)], wyjaniajc tym samym szerok ofert problemów ska- dajcych si na niniejsz publikacj. Przegld prezentowanych w zbiorze zagadnie niekiedy cakowicie przynaley do problematyki zwizanej ze
2 T. Späth, M. Tröhler, Muscles and Morals: Spartacus, Ancient Hero of Modern Times, w: Ancient Worlds in Film and Television. Gender and Politics, red. A.B. Renger, J. Solomon, Leiden–Boston 2013, s. 41 (41–63).
3 Warto podkreli, e nie jest to pierwsza tego rodzaju inicjatywa podjta przez lubelski orodek naukowy – przykadem pokosie innej konferencji naukowej: Marcus Antonius – History and Tradition, red. D. Sapek, I. u, Lublin 2016.
MIRON WOLNY666
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Spartakusem, a niekiedy jedynie luno nawizuje do tej postaci. Wypa- da podkreli, e zarówno sama konferencja, jak i bdca jej pokosiem publikacja wpisay si w kontynuacj tradycji wieloletniej drogi badaw- czej, która zostaa zapocztkowana na lubelskiej uczelni. Trzeba bowiem pamita, e badania nad histori staroytn zorganizowane na Uniwer- sytecie Marii Curie-Skodowskiej w ramach Zakadu Historii Staroytnej, prowadzone w obrbie zagadnie zwizanych ze staroytnym Rzymem, posiadaj dug tradycj inwestygacji nad histori pónorepublikask. Jest to w duej mierze pokosie badawczych zainteresowa wanych oso- bowoci w dziedzinie polskich bada staroytniczych – Eugeniusza Ko- nika, Tadeusza oposzki i Romana Kamienika, zatrudnionego na UMCS w roku 19614, który wród realizowanej przez pracowników naukowych zakadu problematyki spoecznej odnalaz istotn nisz w postaci studiów nad powstaniem Spartakusa5. Sporód obecnych pracowników Zakadu bodaj najbliej badawczej spucizny prof. Kamienika znajduje si dorobek prof. Dariusza Sapka, obecnego kierownika Zakadu Historii Staroytnej, a nade wszystko niekwestionowanego autorytetu w dziedzinie igrzysk gladiatorskich, którego inicjatyw zwizan z przypomnieniem deficyto- wych w dzisiejszej nauce zagadnie zwizanych z dziaalnoci Spartaku- sa powita naley ze szczególn radoci6.
Przedmiotowa monografia stanowi wane wzmocnienie dla panora- micznego ogldu dziedziny bada nad Spartakusem7. Jednoczenie ju na wstpie Sapek uwiadamia, e praca nie miaa dokonywa ewaluacji czy reinterpretacji znanych danych na temat Spartakusa, poniewa posta an- tyrzymskiego powstaca stanowi tutaj raczej rodzaj „bohatera” (protago-
4 H. Kowalski, Lublin – Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej – Zakad Historii Staroytnej, w: Historia staroytna w Polsce – informator, red. R. Kulesza, M. Stpie, Warszawa 2009, s. 192–193.
5 H. Kowalski, Lublin orodkiem bada nad histori staroytn (1918–2010), w: wiat staroytny, jego polscy badacze i kult panujcego, red. L. Mrozewicz, K. Balbuza, Pozna 2011, s. 47–65.
6 Komentowana praca wydaje si konceptualnie nawizywa do bada nad recepcj wizerunku Spartakusa, które D. Sapek zapocztkowa znacznie wczeniej, zob. idem, Spartakus jako ikona wolnoci i rewolucji. Recepcja postaci od owiecenia po wizje marksistów, „Ethos” 2010, 92, s. 215–234.
7 Wród wanych prac wymieni naley: M. Ollivier, Spartacus, Paris 1929; M. Brion, Le revolte des gladiateurs, Paris 1952; G. Stampacchia, La tradizione della guerra di Spartaco da Sallustio a Orosio, Pisa 1976; B. Strauss, The Spartacus War, New York 2009. Na gruncie polskim wieloaspektowe badania nad Spartakusem przeprowadzi Roman Kamienik (varia operis) i J. Kolendo, W jaki sposób Spartakus sta si niewolnikiem?, „Meander” 1978, 33, s. 301–308. W ostatnich latach swoiste kuriozum zaproponowa B. Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73– 71 p.n.e., Warszawa 2008, por. M. Wolny, Bernard Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e., Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2008, ss. 204 (rec.), „Echa Przeszoci” 2008, 9, s. 337–340.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 667
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
nist), pozwalajcego spojrze na problem niewolniczej rebelii w szerszym kontekcie (s. 9). Zaproponowane bloki tematyczne, w ramach których zaszeregowano poszczególne teksty, dotyczyy w pierwszej kolejnoci historycznego ta i kontekstu wydarze, a nastpnie kluczowych postaci i rzymskich reminiscencji, by w dalszej kolejnoci przywoa ideologicz- ne funkcje póniejszych nawiza do Spartakusa, jak równie okreli miejsce tej postaci we wspóczesnych symbolizacjach dokonujcych si na polu kultury i sztuki.
Historyczne to dla prowadzonych o Spartakusie dywagacji jest rze- czywicie szerokie, nie tylko gdy w obrbie rozwaa znajdzie si historia cile polityczna, lecz take spojrzenie na ekonomiczne oraz kulturowe pryncypia rozwoju Imperium Romanum. W takim rozumieniu nawie- tlenia szerszego ta zapewne mona byoby si pokusi o tekst wprowa- dzajcy do historycznej czci rozwaa nad Spartakusem, zarysowujcy pewn panoram socjoekonomiczn, na bazie której mona byoby sto- sownie rozprawia si z konwenansem mylenia o niewolnictwie. Tym bardziej e mówic o stosunkach spoecznych w I w. p.n.e., dotykamy naj- mocniejszego bodaje w dziejach staroytnych punktu oparcia, jeli idzie o mylenie o niewolnictwie jako gównej podporze rzymskiego systemu ekonomicznego. To jednoczenie chtnie eksponowany w nauce marksi- stowskiej przyczynek do dyskusji o rozwoju cywilizacyjnym, którego si napdow by wyzysk8. Tymczasem jednak cz pierwsz przedmioto- wej pracy, o podtytule History – Background and context, otwiera artyku zatytuowany Stamped with the Seal of Arena: munera gladiatoria in the Con- text of Social Legitymacy of Roman Elite (s. 27–36), którego autork jest Pe- tya Andreeva. Badaczka podejmujc prób wyjanienia fenomenu munera gladiatoria, a take roli tych igrzysk w ksztatowaniu dialogu pomidzy wadzami rzymskimi a prowincjami, zwraca jednoczenie uwag na istot- n rol tego zjawiska w procesie romanizacji prowincji. Andreeva pod- krela odmienny stosunek wobec gladiatorów w prowincjach zachodnich, gdzie postrzegano ich jako mnych wojowników, oraz w prowincjach wschodnich, gdzie walczcy uzyskiwali atrybuty heroiczne. Wskazana hellenizacja igrzysk jest zagadnieniem szczególnie ciekawym, albowiem znajdujcym równie moliwoci rozwinicia w oparciu o materia epi- graficzny, wskazujcy na wykorzystanie greckiej terminologii agoni- stycznej: „Therefore, terms borrowed from the agonistic vocabulary and used in gladiatorial context in written sources from East are more than
8 E.M. Staerman, Blützeit der Sklavenwirtschaft in der römischen Republik, Wiesbaden 1969. Szersze omówienie wyzysku w marksistowskiej teorii rozwoju ekonomicznego, zob. W. Backhaus, Marx, Engels und Sklaverei, Düsseldorf 1974.
MIRON WOLNY668
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
expected” (s. 20–21). Egzemplifikacje, które podaje Andreeva, uwidocz- nione poprzez sowa takie jak πυγμ, πξ, πκτης, πυκτεω, nawizuj do sposobu walki wrcz. Sytuacja ta nie zmienia jednak faktu, e nadal nie ma dowodu na celowe promowanie walk gladiatorskich przez wadze Rzymu.
Kolejny tekst autorstwa Petera Herza, zatytuowany The Uprising of Spartacus and Social Conditions within Southern Italy (s. 27–36), zwraca uwa- g na specyfik rejonu Italii Poudniowej, gdzie wytworzy si specyficzny klimat niepokoju spowodowany dominacj na tym obszarze niewolniczej siy roboczej. Wizao si to z zaistnieniem kopotliwej sytuacji, manife- stujcej si poprzez przestpstwa kradziey, z którymi rzymskie wadze nie do koca dobrze sobie radziy. Stanowisko to jest wprawdzie efektem sporego uogólnienia, jednak autor zwraca uwag na czynniki sprawcze, determinujce rozwój sytuacji w poudniowej czci Italii. Zauwaa, e nie bez wpywu na póniejsz sytuacj pozostay dowiadczenia wojen- ne Rzymian – zwaszcza wojna z Hannibalem, a póniej wojny ze sprzy- mierzecami i wojny domowe. Na poziomie pewnej ogólnoci rozwaa pozostaje artyku Pawa Madejskiego zatytuowany Turpissimum bellum servile: Problem of Roman „Classification” of Wars (s. 37–45). Autor wyraa zdziwienie wzgldem rzymskich konstrukcji okrelajcych konflikt ze Spartakusem jako bellum. Zdaniem Madejskiego takie okrelenie zakada- oby nadanie zbuntowanym niewolnikom podmiotowoci prawnej, za Rzymianie powinni posugiwa si innymi terminami typu latrocinium, motus czy defectio. Warto zauway, e problem ten nie jest nowy, gdy zastanawia si nad nim w poowie szesnastego wieku Carlo Signorius, balansujc pomidzy okreleniami tumultus oraz bellum9. Oczywistym jest, e wykorzystana terminologia bya uzasadniona przez rozmiary konfliktu, co zreszt w kocu przyznaje autor publikacji. Niemniej moe warto pokusi si o uzupenienie rozwaa autora o aspekt dotyczcy statusu przywódcy powstania – Spartakus w okresie rebelii nie by nie- wolnikiem, za kierowany przez niego ruch nie opiera si wycznie na niewolnikach10, co wydaje si waloryzowa termin bellum. Ciekawy wtek literackiej prezentacji motywu Spartakusa podj natomiast Damian Pie- rzak w pracy Spartacus as a Point of Reference in Cicero’s Orations (s. 47–62), zwracajc uwag na róne znaczenia egzemplifikacji Spartakusa w pi- smach Cycerona. Na uwag zasuguje erudycyjny ogld pisarstwa Cyce- rona i wskazanie, e punkt odniesienia Arpinaty ksztatowany by przez pryzmat konceptualizacji retorycznych opartych o schemat Arystotelesa.
9 Por. D. Sapek, op. cit., s. 216. 10 Por. Appian, Histoire Romaine, t. 3, oprac. D. Gillard, Paris 1998, BC 1.116.540.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 669
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
W tym wymiarze ten wany tekst niejako niezalenie uzupenia rozwa- ania P. Madejskiego o problematyk konotacji Spartakusa w rzymskich prezentacjach literackich.
Kolejny dzia pierwszej czci pracy – History – People and events – roz- poczyna artyku Verre contro Spartaco? Un problema aperto, który napisa Luca Fezzi. Tekst ten stanowi przyczynek do redefinicji oceny Gajusza Werresa. Posta tego polityka, zwaszcza na podstawie mowy In Verrem Cycerona, jawi si jako jednoznacznie negatywna11. Rzeczywicie Arpi- nata porusza kwestie wskazujce na naduycia Werresa, korzystajcego z nadmiernej samowoli podczas sprawowania swojego urzdu na Sycylii. Deskrypcja ta polega równie na marginalizacji ewentualnych zasug ata- kowanego, zgodnie z zaoeniem, wedle którego retoryczna kompozycja mowy oskarycielskiej nie moe ucieka od waciwego sobie konwenan- su, jednake zachowanie wiarygodnoci wymaga równie podniesienia kwestii potencjalnie korzystnych. Fezzi w swojej publikacji zauwaa te czynniki, dopatrujc si w nich pozytywnego elementu aktywnoci Wer- resa, podejmowanej w celu obrony Sycylii podczas powstania Spartakusa. W starszej nauce, gównie za spraw uwag, które zgosi M. Ollivier, po- jawia si koncepcja zakadajca, e piraci nie przeprawili niewolników na Sycyli, poniewa obawiali si Werresa12. Cyceron chcc zasugerowa moliwo wspópracy Werresa z piratami, zapewne usiowa skierowa uwag na jego kolejne przewinienie. Teori takiego wspódziaania naley oddali, chocia do koca nie mona wykluczy jakiego rodzaju zabie- gów majcych na celu rozbicie sojuszu pomidzy piratami i Spartakusem. Pewne jest, e Werres bronic Sycylii przed niewolnikami, mia na myli ochron wasnych interesów, co pozwolio uchroni wysp przed posta- wieniem jej w stan najwyszego zagroenia. By moe rozpatrywan kwe- sti mona poczy z potencjaln aktywnoci niewolników sycylijskich, ujawnion ju przez tak zwan pierwsz sycylijsk wojn niewolników. Zapewne dowiadczenia dowództwa rzymskiego w tym wzgldzie, które analizuje w swojej pracy B. Corey, nie pozwalay bagatelizowa tego ru- chu jako przejciowej ruchawki13.
11 Oczywicie z ogldu róde wynikaj do jednostronne asocjacje w kwestii oceny postpowania Werresa, zob. H.A. Weis, Gaius Verres and Roman Art Market: Consumption and Connoisseurship in Verrine II 4, w: O tempora, o mores! Romische Werte und römische Literatur in den letzten Jahrzenten der Republik, red. A. Haltenhof, A. Heil, F.H. Mutschler, München– Leipzig 2003, s. 391–396.
12 M. Ollivier, op. cit., s. 146. 13 B.T. Corey, The Commanders in the First Sicilian Slave War, „Rivista di Filologia
e Istruzione Classica” 1993, 121, s. 153–184.
MIRON WOLNY670
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
W nurcie polityki Spartakusa pozostaje równie tematyka artykuu The Funeral Ceremony and Disunity in the Army of Spartacus (s. 75–83), któ- r zaproponowa Oleh Petrechko. Autor zastanawia si nad znaczeniem ceremoniau pogrzebowego – kwesti wynik w zwizku ze mierci Kriksosa (s. 79) i majc suy polityce unifikacji etnicznej w obrbie si Spartakusa. Tym samym rytua pogrzebowy mia by jednym z elemen- tów polityki przeamywania braku jednoci w obrbie dowództwa po- wstania. Jak podkrela Petrechko, chociaby na podstawie Florusa wiemy, e walki gladiatorskie miay miejsce przy stosie pogrzebowym (circa rogu- m)14. Palenie cia polegych miao swoje symboliczne znaczenie, za biorc pod uwag to, e rebelianci pozostawali dla Rzymian rozbójnikami (bri- gands), wana wydaje si konkluzja, zgoszona przez Petrechko: „For that reason the burying of the dead rebels could not protect their bodies from being abused” (s. 81). Na uwag zasuguj próby porównania wydarze podczas powstania Spartakusa z sytuacj, jakiej dowiadczaa armia Alek- sandra podczas kampanii w Indiach (s. 77), kiedy rónice zda najbar- dziej daway si we znaki naczelnemu dowódcy. Chocia Spartakus nie odniós sukcesu, to jednak wydaje si, e elementy polityki prowadzonej na terenie Italii powinny bra pod uwag szeroki kontekst porównawczy, albowiem przypuszczalnie nauka w tym punkcie wci moe znajdowa asumpt do rozleglejszej wypowiedzi15.
Kolejny artyku omawianego zbioru, The Social Perception of the Sparta- cus Revolt and the Decimation of Crassus’ Soldiers in 71 BC (s. 85–98), który opracowa Micha N. Faszcza, jest rewitalizacj problemu zamania zasad leges Porciae z 193 r. p.n.e., wskutek przeprowadzonej przez Krassusa de- cymacji w roku 71 p.n.e. (s. 92). Chocia autor artykuu przyznaje, e Kras- sus nie by pierwszym, który zamachn si na ustaw, to jednak poszu- kuje w tym akcie znamion szczególnego wyczynu. Pomimo tytanicznego wysiku autora obraz spoecznego odbioru tej decymacji jawi si dosy
14 Por. Flor. 2.8.9. 15 Nawizania do religii sprzyjay ksztatowaniu autorytetów przywódców powsta,
co widoczne jest ju chociaby w przypadku osób stojcych na czele ruchów spoecznych na Sycylii (rozgrywajcych si pod koniec II w. p.n.e.) – zwaszcza cieszcego si saw maga i proroka Eunusa z syryjskiej Apamei, na uytek wznieconej rebelii przyjmujcego królewskie imi Antiochosa, zob. A. Lintott, The Roman Empire and Its Problems in The Late Second Century, w: The Cambridge Ancient History II, vol. 9, The Last Age of the Roman Republic, 146–43 B.C, red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, wyd. 2, Cambridge 2006, s. 25: „The first leader was Eunus, a Syrian from Apamea with a reputation for magic and miracle-working, who assumed the royal name of Syria, Antiochus”. Tego rodzaju konotacje sprzyjay rozwojowi „aury mistycznej duchowoci” czy wrcz koncepcji mesjanistycznych, od których nie bya take wolna posta Spartakusa, zob. D. Sapek, op. cit., s. 230–231.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 671
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
mglicie. W kontekcie bada nad dyscyplin rzymsk i organizacj obro- ny Italii adekwatne pytania naleaoby chyba bardziej postawi w odnie- sieniu do pocztkowego etapu powstania Spartakusa.
Roman reminiscences to ostatni dzia pierwszej czci pracy. Dzia ten otwiera artyku Dariusza Sapka zatytuowany Metus Spartacius? A Gladia- torial Episode at the Beginning of the 2 nd Civil War in Rome (January, 49 BC) (s. 101–112), podejmujcy kwestie strachu przed wrogiem jako kategori badawcz. Strach ten by w Rzymie zarówno kreowany, jak i kultywo- wany – oddawa bowiem politykom-mówcom wygodne narzdzie do przywoania traumatycznej reminiscencji minionych wydarze, czego egzemplifikacj jest chociaby postpowanie Katona. Polityk ten, agitu- jc za wojn przeciwko Kartaginie, operowa kategori strachu przed Pu- nijczykami (metus Punicus). Rzeczywisto rzymska znaa równie inne, bardziej spersonifikowane typologie zbiorowych obaw, jak chociaby metus Pyrrhicus czy metus Hannibalicus16. Ukonstytuowany w ogniu walki z rozlegym zagroeniem wewntrznym strach przed Spartakusem (metus Spartacius) stanowi równie narzdzie perswazji politycznej, przejawem czego jest wedug Sapka dziaanie Pompejusza wobec potencjalnie mo- liwego buntu gladiatorów w Kapui w styczniu 49 r. p.n.e. Problemem jest do ograniczona moliwo wyczytania tej kategorii strachu z tekstów ródowych powiconych potencjalnemu buntowi. Wskazanie na tak moliwo jest kwesti egzegetycznych bada przekazów Cycerona i Ce- zara. Przedoony przez Sapka tekst ujmuje fachowoci, a drobiazgowa interpretacja pozwala jednak odsoni aluzje dotyczce buntu. Niemaa w tym zasuga posuenia si komentarzem krytycznym (J.Ch. Dumont) odnonym do problematycznej kwestii u Cezara (s. 105). Wydaje si lo- giczne, e z kolei Arpinata szczególnie nie eksponowa arkanów perswa- zji uytej przez Pompejusza, podkrelajc jedynie skuteczno podjtych przez niego kroków, podobnie jak logiczne wydaje si i to, e narzdziem tej perswazji w jakim zakresie musia by metus Spartacius.
Hanna Appel przygotowaa kolejny tekst tej czci omawianej pracy. Artyku The Struggle Against Spartacus as an Election Campaign Strategy (s. 113–124) stanowi prób analizy roli kapitau politycznego wynikaj- cego z pokonania Spartakusa. Autorka susznie zauwaa, e pokonanie Spartakusa byo dla Rzymian tak samo wane, jak pokonanie Hannibala: „Indeed, it was not until his taking of command that the hitherto invin- cible slave forces led by Spartacus could be finally defeated, thus saving Rome from a peril comparable to that of Hannibal’s invasion” (s. 113).
16 M. Wolny, Metus Pyrrhicus. Rzeczywisto i historiografia, „Studia Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 2019, 21, s. 21–44.
MIRON WOLNY672
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku warunkowao to rozwój karier politycznych poszczególnych postaci mainstreamu polityki rzym- skiej. Zwycistwo nad Spartakusem byo dla Krassusa kwesti ambicjo- naln, co nie zmienia jednak faktu, e posiadao istotne miejsce w rozwoju cursus honorum tego rzymskiego polityka (s. 123).
Pierwsz cz omawianego zbioru zamyka praca Marka Wilczy- skiego zatytuowana „Die Ausgeschlossenen” im römischen Gallien und Hi- spanien im 5.Jahrhundert – bagaudae, bacaudae (s. 125–134), w której autor przedstawia argumenty za odrzuceniem koncepcji rewolucyjnego ruchu bagaudów. Rewolty te w koncepcjach marksistowskich byy przejawem rewolucyjnej walki klasowej, co zdaniem Wilczyskiego nie odpowiada rzeczywistoci historycznej. Bunty stanowiy przejaw oporu wobec rz- du centralnego, za ich podoem byo niezadowolenie z powodu braku troski wadz i opór w zwizku z uciskiem fiskalnym. Mamy zatem do czynienia z grup cierpic na pewnego rodzaju wykluczenie spoeczne i przez to przeywajc frustracj, co autor konkluduje celnym porówna- niem: „Sie erinnern eher an Vertreter von regionalen Autonomiebewegun- gen, Bewegungen der »sozialaugeschlossenen« oder der »empörten«, wie wir sie von der heutigen politischen Szene kennen” (s. 133). Co wicej, Wilczyski podkrela, e ruchy bagaudów organizoway akcje samoobro- ny przed najazdami barbarzyców, a take usioway zdoby si na auto- nomi polityczn. Szczególnie istotne w kontekcie wsparcia tezy autora jest to, e ruchy okrelane w ródach jako bagaudowie charakteryzoway si zrónicowan struktur spoeczn, w której dominowali ludzie wolni, ale znajdowali si tam równie przedstawiciele warstw wyszych. Cho- cia zamieszczenie tej pracy w dyskutowanym zbiorze moe wywoywa pewne zdziwienie, to jednak wydaje si, e z punktu widzenia mechani- zmu obrazowania, a take badania w ujciu strukturalnym problemu wal- ki klasowej i wyzysku, konieczna jest refleksja nad odleglejszymi chrono- logicznie zjawiskami, które mogy (i mog!) polega na tosamej analizie konfliktu spoecznego.
Drug cz pracy rozpoczyna dzia o podtytule Tradition – Early mo- dern evocations and ideological revival, z wprowadzajcym artykuem Woj- ciecha Bejdy Spartacus atyches. Why Spartacus Did Not Popular in Early Mass Culture (1880–1930s) (s. 137–151), w którym autor zastanawia si nad przyczynami nieobecnoci Spartakusa w wiecie wczesnej popkultu- ry. Autor podkrela szeroko komentowan w prasie rzeb Louis-Ernest Barriasa zatytuowan Le serment de Spartacus, wskazujc jednak przy tym, e zgaszane uwagi podkrelay gniew bijcy z twarzy modego Spartakusa, co uniemoliwiao komercyjn adaptacj tej postaci. Rzeba
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 673
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
przedstawia bohatera umieszczonego w kontekcie fikcyjnej sytuacji17, w której Spartakus skada przysig nienawici Rzymowi, podobnie jak uczyni to niegdy Hannibal: „He pictured young Spartacus in a fictious situation modelled, in a commonly shared conviction of commentators, on an oath of hatred sworn against the Romans, which was allegedly forced on young Hannibal by the father in the presence of the army” (s. 145)18. Wojciech Bejda stwierdza, e wiek XIX ostatecznie nie przyniós takiej reprezentacji wyobraenia Spartakusa, które nadawaoby si do celów reklamowych i przez to mogo zosta spopularyzowane. Nega- tywny obraz Spartakusa przesdza zatem o braku jego atrakcyjnoci, a tej sytuacji nie przeama obraz Pollice verso, który stworzy Jean-Léon Gérôme w 1872 r. Bejda podkrela, e to dzieo zostao szeroko wykorzy- stane w grafikach reklamowych i satyrycznych o ostrzu polityczno-eko- nomicznym. Stworzone z myl o szerokim gronie odbiorców w symbo- liczny sposób wskazywao, e w komercyjnym wiecie panuje ponura dychotomia sukcesu i poraki. Z punktu widzenia ogldu wiedzy o re- cepcji wzoru Spartakusa niedobrze stao si, e autor artykuu narzu- ci badanej materii spore ograniczenie, zamykajc swoje rozwaania na roku 1930. Problematyka recepcji wzoru w popkulturze, take ostatnich lat, moe sprzyja redefinicji ogldu zapotrzebowania spoecznego19. W pewnym sensie naprzeciwko temu deficytowi wychodzi artyku Spar- tacus as Phenomenon of Soviet Mass Culture (s. 153–169). Tekst ten przy- gotowaa Anastasiya Baukova, podkrelajc zjawiskowo recepcji Spar- takusa w radzieckiej kulturze masowej. Umieszczajc posta dowódcy powstania w realiach zupenie innej rzeczywistoci, nadano jej cechy ko-
17 Fikcyjna sytuacja stanowi nawizanie do stwierdzenia Warrona (De rebus urbanis libri III): „Spartaco innocente coniecto ad gladiatorium”, mogce sugerowa osobist krzywd, której mia dozna od Rzymian przyszy przywódca powstania. Jednake R. Kamienik (W 2050 rocznic powstania Spartakusa. Kilka zagadnie, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska. Sectio F” 1980/1981, 35/36, s. 35–36) nie uwaa tej informacji za szczególnie zobowizujc.
18 Na temat malarskich reprezentacji przysigi Hannibala zob. M. Wolny, Dzieje Hannibala – literatura antyczna a malarskie wyobraenia, „Studia Europea Gnesnensia” 2019, 20, s. 30–33.
19 Poza obszarem filmu i literatury warto zwróci uwag na zjawiska niszowe w obrbie popkultury. Chociaby remake obrazu Pollice verso pdzla Jean-Léon Gérôme zdobi okadk wydanej w roku 2015 drugiej dugograjcej pyty brazylijskiego speed- metalowego zespou Spartacus, zatytuowanej „Imperium legis”. Pierwsza pyta (z roku 2004) nosia tytu „Libertae”, co stanowi do wymowny obraz zainteresowa muzyków. W obszarze popkultury bez trudu znajdziemy propozycje gier komputerowych o tytule „Spartakus”. Wyszukiwarki internetowe podpowiadaj spore zainteresowanie „Spartakusem” jako nawizaniem do mskiej tyzny fizycznej, kierujc pod adresy dla potencjalnych konsumentek i konsumentów tego rodzaju przymiotów.
MIRON WOLNY674
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
herentne z ideologicznym wymiarem celów lansowanych w spoecze- stwie sowieckim. W pocztkowym okresie ugruntowywania si socjali- zmu posta Spartakusa dobrze ilustrowaa idee walki klasowej i buntu, u podstaw którego leaa walka o równo i sprawiedliwo spoeczn (s. 155–156). Imi Spartakusa nadawano fabrykom, przedsibiorstwom czy klubom sportowym. Szczególnie w tym ostatnim przypadku ledze- nie nazewnictwa zwizanego ze Spartakusem pozwala wykaza postpy oficjalnej ideologii partyjnej (s. 166–168). Losy bohatera walki klasowej docieray do szerszego spoeczestwa poprzez sztuk filmow bd ba- letow, a take upowszechniay si w wiadomoci spoecznej za spraw nazw ulic, noszcych imi Spartakusa – w Symferopolu, Woroneu, Cze- labisku. Niemniej jednak Spartakus w sowieckiej kulturze masowej nie doczeka si personifikacji – nie powsta bowiem aden pomnik, który mógby stanowi punkt odniesienia dotyczcy aspektu wizerunkowego. Baukowa susznie przypuszcza, e chodzio tu o nadanie Spartakuso- wi znamion uniwersalnoci i podkrela, e nazywanie poszczególnych inicjatyw jego imieniem wynikao zapewne z faktu lansowania wyró- nie predestynujcych do ról dajcych moliwo porównania z trackim bohaterem. Nie zmienia to wszake faktu, e Spartakusem zajmowano si bardziej dogbnie w zakresie historycznym. W tym kontekcie po- wstaje oczywicie pytanie o ideologizacj bada naukowych. Przyczy- nek do tego problemu stanowi tekst napisany przez Henryka Kowal- skiego Professor Roman Kamienik – A Scholar of the History of Spartacus (s. 171–181), w którym podkrelono nie tyle oczywisty wkad profesora Kamienika w badania nad histori staroytn – gównie problematyk spoeczn doby republikaskiego Rzymu – zwaszcza I wieku p.n.e., co wanie symptomatyczn ewolucj pogldow uczonego. H. Kowalski w swoim artykule zwraca uwag na przesanki kulturowe, w kontekcie których pojawiao si zainteresowanie Spartakusem na gruncie kultury polskiej – jako wtek literacki wystpuje chociaby w poematach Cy- priana Norwida, Teofila Lenartowicza czy w póniejszej powieci Hali- ny Rudnickiej. Podobnie zatem jak w innych przypadkach, na ogó naj- pierw pojawiay si wizje artystyczne mniej lub bardziej zobowizujco zwizane ze ródami, a dopiero póniej powstaway krytyczne studia naukowe – na gruncie polskim po raz pierwszy zrealizowane przez Lu- dwika Piotrowicza w 1921 r. w ramach szerszych studiów nad wyda- rzeniami lat 133–70 p.n.e. eksponowanymi przez Appiana i Plutarcha (s. 172). Stopniowo zwikszajce si zainteresowanie midzynarodowego rodowiska badaczy (L. Pareti, M. Brion, P. Brisson, A.V. Miszulin, Ch. Danow, P. Oliva) postaci Spartakusa doprowadzio do dynamizacji bada w tej sferze polskiej aktywnoci naukowej. Dziaania te musia-
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 675
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
y by jednak realizowane w specyficznych warunkach ideologicznych. Kamienik u progu swoich bada zauwaa, e powstanie Spartakusa nie miao szans na zwycistwo z powodu niskiej wiadomoci rewolucyjnej niewolników (s. 173), wkrótce jednak odszed od sfery kompleksowego oceniania motywów i mechanizmów walki powstaczej na rzecz eksplo- racji konkretnych problemów badawczych. Kowalski susznie podkre- la wag studiów topograficznych zwizanych z rekonstrukcj dziaa prowadzonych w toku powstania. Wskazuje równie na podnoszone kwestie logistyczne i aprowizacyjne, a take religijne wokó ruchu Spar- takusa, co cznie pozwolio scedowa wysiek badawczy na problemy rzeczywicie istotne z punktu widzenia pryncypiów obiektywnie rozu- mianej nauki historycznej. Nie zmienia to wszake faktu, e w sferze kultury, a zwaszcza edukacji, wizerunek Spartakusa i celów jego dzia- a pozostawa nadal kwesti labiln. Problem ewolucji wizerunku trac- kiego bohatera sta si przedmiotem opracowania Magorzaty Pawlak Spartacus – Evolution of the Hero in the Polish 20th Century School Education (s. 183–191), w którym zwrócono uwag na charakterystyczne odzwier- ciedlenie ideologicznych przemian zwizanych ze sucymi celom edu- kacyjnym narracjami na temat dziaalnoci Spartakusa, co wszake nie dziwi w obliczu niebywaych moliwoci, które dawao interpretowanie jego aktywnoci zarówno przez ideologiczny pryzmat doktryny mark- sistowskiej, jak te innych odlegych od niej stanowisk – zwaszcza po roku 1989 i intensywnych przemianach polityczno-spoecznych.
Ostatni dzia drugiej czci pracy zosta zatytuowany Tradition – Vi- tality in culture and art. Niniejsz cz rozpoczyna niemieckojzyczny artyku Krzysztofa Królczyka Spartacus Posnaniensis (s. 195–205), powi- cony ikonograficznemu wyobraeniu znanemu (jak dotd chyba gównie w Poznaniu!) jako „Poznaski Spartakus”, który zosta umieszczony na fasadzie ratusza dzisiejszej stolicy Wielkopolski. Wizerunek Spartakusa umieszczony zosta w galerii medalionów z gowami tudzie biustami znanych ze staroytnoci postaci. Wród nich znajduj si bracia Grak- chowie, Brutus, Archimedes, Witruwiusz, Homer, Justynus, Horacy oraz synni tyranobójcy – Harmodios i Aristogeiton (s. 199). Postaci te znajduj si na fasadzie budynku przebudowanej w XVI w. Podobizna dowódcy powstania pojawia si tam jako element wkomponowany w caociowy koncept powstay w roku 195420. Autorem projektu fasady by prof. Jan Piasecki z Wyszej Szkoy Sztuk Plastycznych w Poznaniu, ale pomyso- dawc moga by inna osoba, przypuszczalnie Hanna Ziókowska (tak
20 Autor pracy zasygnalizowa przy tej okazji wany problem recepcji bohaterów staroytnoci w rzeczywistoci Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
MIRON WOLNY676
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
sugesti zawara A. Rogolanka), pierwsza kierowniczka Muzeum Hi- storii w Poznaniu – a moe te Roger Sawski, autor koncepcji pierwszej polichromii fasady ratuszowej. Kwestie te w obliczu wybrakowanej do- kumentacji musz jednak pozosta w sferze spekulacji, co ze smutkiem podkrela K. Królczyk: „Leider gibt es in den Veröffentlichungen über den Wiederaufbau des Rathauses nicht viele konkrete Informationen zu diesem Thema, und die nach dem Krieg gesammelte Archivdokumenta- tion über die Aus- und Bemalung des Rathauses – was alles in allem recht überraschend ist – heute als verloren gilt” (s. 199). Jedno jest jednak pew- ne – zaproponowany na fasadzie poznaskiego ratusza wizerunek trac- kiego bohatera móg by w peni zaakceptowany przez wadze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. To ideologiczne wyobraenie Spartakusa twór- czo recypowane w sferze kultury stao si równie obiektem rozwaa przeprowadzonych w artykule Emilii Twarowskiej-Antczak zatytuowa- nym Between History, Ideology and Folklore. A Ballet Rendition of the Fate of Thracian Gladiator (Aram Khachaturian, Spartacus) (s. 207–220). Zmierzenie si z twórczoci wybitnego kompozytora pozostawia jednake otwarty- mi szereg pyta o merytoryczne podglebie, na bazie którego artysta uka- da poszczególne sekwencje swojego dziea. Poraony rozmachem mia- sta Rzymu Chaczaturian by moe nie do koca waciwie umiejscawia Spartakusa w odpowiednim momencie rozwoju Imperium – obserwowa wszake przetrwae zabytki okresu cesarskiego, kontrastujc niebywa- y zasób bogactwa z niedol i wyzyskiem niewolników (s. 211)21. Nie to jednak byo najwaniejsze. W swojej sztuce baletowej tworzy on przede wszystkim istotny i wpywowy pomost pomidzy kultur wysok a ma- sow, za nie unikajc przy tym jake oczywistych odwoa do folklo- ru, stara si pokaza walk klasow jako problem aktualny i wany, osi którego bya spoeczna sprawiedliwo. Autorka susznie stoi na stanowi- sku, e eklektyczny charakter sztuki Chaczaturiana „Spartakus” przes- dzi o komercyjnym charakterze widowiska, które wystawiano zarówno w Moskwie, jak te Warszawie, Budapeszcie, Pradze, Berlinie i Bukaresz- cie. Jej popularno nie omijaa równie oper i teatrów Litwy, Biaorusi czy Ukrainy. Wzorzec, który zosta stworzony przez artyst, sta si elemen- tem popkultury i by póniej twórczo wykorzystywany w innych dzie- ach muzycznych bd filmach. W tym punkcie rozwaania przeprowa- dzone w niniejszym artykule zbiegaj si z propozycj, któr przedstawi Krzysztof Antczak w pracy Aesthetisation of Violence. The Cultural Context of the Cinematic Version of the Spartacus History (s. 221–238), rozwaajc kate-
21 Ciekawe wnioski w tej sprawie przynosi chociaby lektura programu opery „Spartakus” wystawionej we Wrocawiu 21 V 1972 r.
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 677
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
gorie estetyzacji przemocy w szeroko rozumianej kinematografii, obiera- jcej za wzorzec swojego obrazowania wanie motyw Spartakusa. Autor zauwaa, e wizje prezentujce trackiego gladiatora zaleay od politycz- no-kulturowego kontekstu epoki i wpisyway si w zjawisko estetyzacji przemocy, koherentne z pryncypiami tych czasów. Pierwowzorem dla obrazów filmowych staway si najpierw wyobraenia literackie, które na ogólnym planie ewoluoway do makrodetali – przechodzc od niemego zobrazowania okruciestwa, poprzez opraw klasyczn, a do perswazji dwikowej i popkulturowej oprawy muzycznej – od obrazu czarno-bia- ego do krwi zalewajcej ekran: „They evolved from long shots to macro- -detail shots; from a silent frame of cruelty, through classic frameworks, to sonic persuasion and pop-cultural soundtracks; from black and white to bloody red flowing through the screen” (s. 236–237). Zjawisko to wpi- suje si w ewolucj kina wraz z wkomponowan w konwencj jego prze- kazu eskalacj scen przemocy, co podnosi przypadek Spartakusa do roli wanej egzemplifikacji. Osadzenie bada nad recepcj antyku w obrazie kinowym zapewne zyskaoby jeszcze bardziej za spraw uporzdkowa- nia metodologii, jak bowiem podkrela M. Saryusz-Wolska, konieczne jest kadorazowo zakrelenie ram dyskursu, w których odbywa si odbiór danego dziea22. Kwestia ta wydaje si stanowi cenny poznawczo prece- dens dla bada nad recepcj postaci oraz wydarze historycznych w sztu- ce filmowej obecnie i by moe równie w przyszoci. Na tym gruncie pojawiaj si tematy kulturowo i spoecznie aktualne, dowodem czego jest kolejna praca [La mujer de Espartaco y la imagen real de la mujer tracia, su trabajo en la rebelión y el concepto de ella an la película „Espartaco” (1960) (s. 239–245)], któr przygotowaa María Engracia Muñoz-Santos, podej- mujc rozwaania na temat wykreowanej w filmie „Spartakus” yciowej partnerki gladiatora. Na podstawie kinowego obrazu Kubricka widoczna jest ingerencja w rzeczywist wersj wydarze i dobudowanie wyimagi- nowanej wersji yciorysu filmowej Varinii, zgodnie z kulturowym zapo- trzebowaniem epoki23. Poza tym przedoonym rozwaaniom towarzyszy refleksja nad dychotomi w postrzeganiu roli kobiety w wiecie antycz-
22 M. Saryusz-Wolska, The Framework of Reception: Public Responses to Historical Fiction Films, „Res Historica” 2020, 50, s. 553–554.
23 Warto doda, e odpowied na to zapotrzebowanie rodzia si w ogniu szeregu konfliktów interesów, co ostatecznie nie posuyo efektowi finalnemu caego obrazu, zob. A. Piskorz, Spartakus: prawda czasu czy prawda ekranu?, „Media – Kultura – Komunikacja Spoeczna” 2013, 9, s. 131: „opowie o przywódcy buntu niewolników jawi si jako kolejny przykad dziea, przy którym zbyt wielu i zbyt dugo „majstrowao”, przez co film nosi liczne blizny po stoczonych bitwach o charakterze artystycznym, ideologicznym i politycznym”.
MIRON WOLNY678
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
nym i realiach pocztków drugiej poowy XX w. Jeszcze bardziej zaawan- sowanym nawizaniem do czasów Spartakusa jest ekspozycja zwiza- nych z tym bohaterem motywów na gruncie literatury fantastycznej, co stao si przedmiotem rozwaa w artykule zamykajcym cae opraco- wanie. Guilherme Augusto Louzada Ferreira de Morais w artykule A Ra- reading through Intertextual Bias: the Representation of Spartacus in the Female Character Katniss Everdeen, from <The Hunger Games> (s. 247–259) zwraca uwag na alegoryczne wyobraenie heroiny z powieci autorstwa Suzan- ne Collins, któr dotyka podobna do Spartakusa historia (bya niewolnica zniewolona niegdy przez Capital). Posta ta ogniskuje w sobie cechy upo- ru trackiego gladiatora. Matryc dla tych wyobrae móg by wzorzec stworzony przez Howarda Fasta w jego powieci „Spartakus” z 1951 r.24 Wykreowana przez Collins posta Katniss Everdeen pozwala na nowe od- czytywanie postaci Spartakusa poprzez stworzenie intertekstu pomidzy rzymsk przeszoci historyczn a literatur wspóczesn.
Trzeba podkreli, e oparcie si o schemat historia – tradycja – kre- owanie nowych mitów na temat Spartakusa jest bezsprzecznie rozwi- zaniem koncepcyjnie trafionym, wskazujcym na konsekwentn realiza- cj zamysu redaktora pracy prof. D. Sapka. Poszczególne ogniwa tego dziea, co zrozumiae, prezentuj zrónicowany poziom: od wyróniaj- cych si, rewelacyjnych tekstów, nade wszystko omawiajcych proble- my nowe (P. Andreeva, D. Pierzak, L. Fezzi, D. Sapek, M. Wilczyski, K. Królczyk), poprzez profesjonalne redakcje dotyczce sfery kulturowe- go oddziaywania Spartakusa (K. Antczak, E. Twarowska-Antczak), po artykuy o interesujcym walorze opisowym (W. Bejda, N.M. Faszcza), budujce asumpt do szeregu refleksji. Widocznym deficytem w tej pra- cy jest brak pogldowego tekstu o zrónicowanych ocenach dziaalnoci Spartakusa dokonanej przez wspóczesnych badaczy. Problem ten dosy mocno przymglony przez jednoznaczn, chocia równie wielowtkow mitologizacj postaci Spartakusa, zawaszczon przez krgi nauki mark- sistowskiej, wymagaby lepszego nawietlenia wynikajcego z ewaluacji (i by moe typologii) stanowisk historyków rozwijajcych swoje badania w nurcie do niej opozycyjnym. Nie sposób pomin milczeniem równie widocznej luki dotyczcej stosownego omówienia zagadnie zwizanych z recepcj Spartakusa u progu narodzin nowoytnej nauki. Zabrako rów- nie rzeczowej analizy recepcji Spartakusa w sferze ikonografii (pomimo e niniejsza luka zostaa czciowo wypeniona przez K. Królczyka) oraz (pop)kulturze ostatnich lat – zwaszcza bada nad internetowym wyobra-
24 Dat podano zgodnie z pierwszym wydaniem powieci Fasta, natomiast w omawianym tekcie przywoywane jest wydanie z roku 1954 (s. 249, 251, 254, 255, 256, 257).
SPARTACUS IPSE IN PRIMO AGMINE FORTISSIME DIMICANS QUASI IMPERATOR OCCISUS EST.... 679
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
eniem bohatera walki niewolników, suplementacj jego cech na gruncie kreacji nowych bohaterów (czciowo ten postulat wypenia praca G.A.L. Ferreira de Morais), trywializacj tradycyjnego wizerunku i zastosowa- niem wyobraenia o Spartakusie do kreacji odlegych od historycznego kontekstu mniej lub bardziej udanych wiatów równolegych w wirtual- nej przestrzeni. Jest rzecz zrozumia, e nie wszystkim zagadnieniom udao si sprosta w tak skonstruowanej formule prezentacji konferen- cyjnej i publikacyjnej, dlatego te wskazane deficyty nie mog w adnej mierze by odbierane jako zarzut, a raczej próba yczeniowego mylenia o kolejnym dziele np. Spartacus – Part Second, które zapewne równie nie byoby w stanie zamkn tej wielowtkowej dyskusji. Niezalenie lektu- ra tej pracy prowokuje refleksj dotyczc tego, jak wiele wyzwa wci stoi przed metodologi bada nad Spartakusem oraz tego, e „jeszcze nie jedno pokolenie stworzy wasn wersj mitu Spartakusa”25, ale równie powinno by zobowizane, aby j bada i interpretowa.
REFERENCES (BIBLIOGRAFIA)
Printed sources (róda drukowane) Appian, Histoire Romaine, t. 3, oprac. D. Gillard, Paris 1998. Florus, Oeuvres, oprac. i tum. P. Jal, t. 1–2, Paris 1967.
Studies (Opracowania) Backhaus W., Marx, Engels und Sklaverei, Düsseldorf 1974. Brion M., Le revolte des gladiateurs, Paris 1952. Corey B.T., The Commanders in the First Sicilian Slave War, „Rivista di Filologia e Istruzione
Classica” 1993, 121. Kamienik R., W 2050 rocznic powstania Spartakusa. Kilka zagadnie, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skodowska. Sectio F” 1980/1981, 35/36. Kolendo J., W jaki sposób Spartakus sta si niewolnikiem?, „Meander” 1978, 33. Kowalski H., Lublin – Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej – Zakad Historii Staroytnej, w:
Historia staroytna w Polsce – informator, red. R. Kulesza, M. Stpie, Warszawa 2009. Kowalski H., Lublin orodkiem bada nad histori staroytn (1918–2010), w: wiat staroytny,
jego polscy badacze i kult panujcego, red. L. Mrozewicz, K. Balbuza, Pozna 2011. Lintott A., The Roman Empire and Its Problems in The Late Second Century, w: The Cambridge
Ancient History, t. 9, The Last Age of the Roman Republic, 146–43 B.C, red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, wyd. 2, Cambridge 2006.
Marcus Antonius – History and Tradition, red. D. Sapek, I. u, Lublin 2016. Nowaczyk B., Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e., Warszawa 2008. Ollivier M., Spartacus, Paris 1929. Piskorz A., Spartakus: prawda czasu czy prawda ekranu?, „Media – Kultura – Komunikacja
Spoeczna” 2013, 9.
25 Niniejszy cytat za: D. Sapek, op. cit., s. 232.
MIRON WOLNY680
DOI: 10.17951/rh.2021.52.663-680
Saryusz-Wolska M., The Framework of Reception: Public Responses to Historical Fiction Films, „Res Historica” 2020, 50.
Sapek D., Spartakus jako ikona wolnoci i rewolucji. Recepcja postaci od owiecenia po wizje mark- sistów, „Ethos” 2010, 92.
Späth T., Tröhler M., Muscles and Morals: Spartacus, Ancient Hero of Modern Times, w: An- cient Worlds in Film and Television. Gender and Politics, red. A.B. Renger, J. Solomon, Leiden–Boston 2013.
Staerman E.M., Blützeit der Sklavenwirtschaft in der römischen Republik, Wiesbaden 1969. Stampacchia G., La tradizione della guerra di Spartaco da Sallustio a Orosio, Pisa 1976. Strauss B., The Spartacus War, New York 2009. Weis H.A., Gaius Verres and Roman Art Market: Consumption and Connoisseurship in Verrine II
4, w: O tempora, o mores! Römische Werte und römische Literatur in den letzten Jahrzenten der Republik, red. A. Haltenhof, A. Heil, F.H. Mutschler, München–Leipzig 2003.
Wolny M., Bernard Nowaczyk, Powstanie Spartakusa 73–71 p.n.e., Wydawnictwo Bellona, War- szawa 2008, ss. 204 (rec.), „Echa Przeszoci” 2008, 9.
Wolny M., Metus Pyrrhicus. Rzeczywisto i historiografia, „Studia Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 2019, 21.
Wolny M., Dzieje Hannibala – literatura antyczna a malarskie wyobraenia, „Studia Europea Gnesnensia” 2019, 20.
NOTA O AUTORZE