ТЁКЕЛАНЫ И. Къ.

КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ФРАЗЕОЛОГИЯ

СЁЗЛЮГЮ

ЧЕРКЕССК — 1992

ФРАЗЕОЛОГйя СЁЗЛЮГЮ

1-11 класслада окъугъан

сохталагъа болушлукъгъа Экинчи чыкыъаны

Халкъ окъууну Къарачай-Черкес область управлениеси теджегенди

ОИБЛИОТРКА

I Ин$. М.

КЪАРАЧАП-ЧЕРКЕС КИТАБ БАСМА ЧЕРКЕССК—1992

байланы Ш. X. юйюнчланы X. И.

4306020000-55 „ „ т 92

М159(03)-92

SBN 5-7644-0740-0 © Къарачай-Черкес китаб басма, 1992

А В Т О Р Д А Н

Къарачай тилни фразеология сёзлюгю биринчи кере чыгъады. Хар фразеологизмии магъанасы ангылатыу джол бла ачыкъланады. Андан сора, мадаргъа кёре, си-монимле бла антоиимле берилгендиле. Сёзлюкге фразеологизмлени тюрлю-тюрлю вариаитлары да кир-генднле (лексика, толу, къысха) .

Фразеологизмлени бегитген цитаталаны асламысы суратлау литератураны чыгъармаларындан, «Ленинни байрагъы» газетни бетлеринден, фольклордан алын-нганды.

Сёзлюкню джарашдыргъан заманда фразеологизмни магъанасын башха сёзле бла ангылатыу бек къыйын ишлени бири болады. Биринчиси, бир-бирде фразеоло-гизмле сёзлеге синоним болуб келгенликге, бир-бирде джетишмеген сёзлени орнуна джюрюйдюле. Сёз ючюн: б а ш ы б е к к ё б е р, к ъ а m ы н а с а л д ы, т у з л а-м а й к ъ а тд ы р д ы, д. а. к. Экинчиси, фразеологизмле-ни асламысы кёб магъаиада джюрюйдюле. Контекстде келгенине кёре, фразеологизмни магъанасы тюрлю-тюр-лю болады. Фразеологизми магъанасын цитатала ачыкъ-лайдыла. Алай а фразеологизмни бютеу магъанасы ачыкъланмай къалырг'ьа болады. Ол себебден сёзлюкде фразеологизмлеге ангылатыу да бериледи.

Сёзлюкню джарашдыргъан заманда дагъыда башха тюрлю табсыз затла тюбейднле. Аланы бири — бизни ли-тература тилибизни тюбелек джарашыб бошамагъаны-ды. Литература тил бютеу халкъ тилни баш къылчыгъы-ды. Мардагъа салы[1нган тилди ол. Литература тилге ди-алект сёзле, вульгаризмле, жаргонизмле кирмейдиле. Аны кибик халкъда джюрюген сёлешиу форма да лите-ратура тилни тышындады.

Иги кесек фразеологизмни сёзлюкге кирлиги бла къал-лыгъы алкъын даулуду.

Сёзлюкге, идиомаладан сора да, нарт сёзле, къанатлы сёзле, кёчюрме магъаиада джюрюген къош сёзле кир-

гондиле. Аны кнбик тюрлю-тюрлю бюсюреу этген сёзле, саламлашыу формала, алгъышла, кьаргьышла, модаль кнриш айтымла дсгспча, танг кесек зат орун алгъанды сёзлюкде.

Тюрк тилледе чыкъгъан фразеология сёзлюкле бир-ча тюлдюле. С. К. Кепесбаевнн «Къазакъ тмлини фразсо-логиялыкъ сёзлюгю» фразсологиямы магъанасын кснг аигылау тамалда джазылгъанды. «Сёзлюкге тил этикет-нн формулалары болгъан кёб сёзтутуш, аны кибик нарт сёзле бла айтыула да кнргендиле»

«Тувнн-орус фразеология сёзлюк» (Я. Ш. Хертек) 1964 джыл Бакуда баргъан IX Бютсусоюз координаци-он кенгешни рекомендациясына кёре джазылгъанды. Анга джаппа-джангыз идиомала кнргендиле.

Бусагъатда тюрк тилледе фразеологняны тинтиуге уллу эс бёлюнеди. Фразеология темалагъа кандидатлыкъ бла докторлукъ диссертацияла джазыладыла. Фразеоло-гия сёзлюкле чыгъадыла.

Къарачай-малкъар тилни фразеологиясын тинтиуде биринчи атламгъа «Къарачай-малкъар фразеологияны материаллары» (Д ж а р а ш ы у л а и ы 3. К.) деген ишни саиаргъа боллукъду

Джазыучула, журналистле къарачай тилни бай фра-зеологиясы бла кенг, таб тукъум файдаланадыла. Автор-ланы бир бёлегннде стилистика муратда хайырланыула-рын кёрюрге боллукъду, алай а фразеологизмлени джю-рютюуде кёб кемликле, джангылычла, халатла да тюбер ючюн къалмандыла. Контаминацияла, артыкъ сёз къо-Hiyy (плеоназм), келишмеген сёз бла фразеологизмни комнонентлерин алмашдырыу, магъанасына кёре джю-рюте билмеу дегенча фразеологияда бегиб келген джо-рукъланы бузуу болады. Сёзлюкге 3000 чакълы аслам джюрюген (актив) фразеологизм киргенди. Аланы тил нрактикада къалай джюрюгенлерин кёргюзюр ючюн, беги-тиучю цитатала берилгендиле. Къарачай тилни фразео-логия хазнасы толу файдаланыр джанындан, ол иш да халатсыз ётер джанындан болушур деген муратда джа-зылгъанды сёзлюк.

Сёзлюкню абадан классланы со.хталары кёз аллында тутарла, джаш джазыучула, журналистле, басмада иш-

' Советская тюркология, 1970 Ла 2, 124~»125 бетле. ^ Советская тюркология, 1970, «Vs 2, 124 — 125 бетле.

легем къуллукьчула, ана тилни устазлары, студеитле хайырландырырла деб, умут этебиз.

Фразеология чалкъны историясы бла, этиографиясы бла къысха байланыб келеди, Историкле, артыкъсыз да этнографла тиитиу итлериие джарагъан материал табар ла деб келедн колюбюзге.

Къарачай-Чо[жос млму-сынам ииститутиу тил бла ли тература секторуну тамадасы, филология илмуланы кан дидаты Сюйюич.шны Идрисии джаи1ы Ханафийге 6,ia Карачай-Черкес кьрал педагогика институту кафедра сыны тамадасы, филология илмулаиы кандидаты доцент Акъбайланы Xyceiinn джашы Шакъманмга, алагъа ки бик устазланы усталыкъларын ёсдюрюуню Къарачай-Чер кес институтуну методисти Гогуйланы Махаметни К1зы!ы Халиматха, сёзлюкню джарашдырыуда болушлукълары ючюн, таза джк)peкдe^^ разылыгъымы билдиреме, бюгю реу этеме.

Фразеология сёзлкж къарачай тилде джангы и т бо луб чыкъгъаны ючюн, библиография источниклеии джокъ лугъу, тюркологияда чыкъгъан илму ишле бла толч файдаланырча оиг бо.шагъаны себсбли, сёзлюкню джс тишмеген загы кёбдю. Аланы юсюнден не тюрлю да ба гъа бериуню. разы болуб, къабыл этерикбиз.

КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ФРАЗЕОЛОГИЯСЫНЫ Ю С Ю Н Д Е Н

Фразеология грек сёздю, кеси да «ф р а з и с » — ай тыу, «л о г о с » о к ъ у у, б и л и м деген -:>ки сёздем K I.\ ралгъанды. Къысхача айтсакъ, айтыуланы юсюнден би лим демекди.

Фразеология деб белгили бир тилде лингвистиканы бир-бири бла кьаты байланыб келген сёзтутушланы тиш ген бёлюмюне айтадыла.

Къарачай тилни, бантха тиллеча, кесини S)H4H фразео логиясы барды, алай а ол эндиге дери тинтилмегенли Фразеология джаш и.чмуду. Ол тинтилиб ба1нлагъаилы кёб болмайды. Арт джыйырма джылдады аны къызы\ ёсюб башлагъаны.

Тюрк тилледе ол кёзюуде адам айтырча абадан зат ла этилгеидиле: С. И. М у р а т о в н у «Тюрк тилледе бегиб келген сёзтутуима» деген монографиясы (М., 19в11 Ш. У. Р а X м а т у л л а е в н и докторлукъ диссертация

сы («Узбек фразеологияны бир къауум и1шпери»), д. а. к Къарачай-малкъар тилде Д ж а р а ш ы у л а н ы 3. К.

кандидат диссергаиияны бу темагъа джагъанды. ( «Бу-сагъатхы къарачай-малкъар тнлни фразеологиясы». Баку, 1973). Бириичи атлам болгъанды бу бизни тилде.

Халкъиы фразеология хазиасы, идиоматика байлы-гъы, къара сууча, тохтаусуз чыгъыб тургъан, чыртда тю-гсн.мегеи, литература тилни ёсдюрюб, айиытыб келген бир тамырды. Халкъиы историясы, джашауу, культура-сы бла къысха байлаиыб келеди ол.

Фразеологизмле, грамматика струк!урасына кёре, не сёзтутуш иеда айтым боладыла: б у р и у с а л ы и ы б, т и л и б ю л д ю р г ю э т е, а у у 3 у о т ч а г ъ а, к с з-н ю д ж у м у б а ч X ы н ч ы, а л X а м с а г ъ а т д е м е й, а л л а X н ы с у у у н с ы з м а i' ъ а и д ы, а н а с ы т а-н ы м а 3 ч а б о л д у. д. а. к.

Бир къауум фразеологизмни къайдаи чыкъгъаны бел-гнлиди. Талай фразеологизм кьарачай халкъиы история-сындаи хапар береди. Ба1иха къаууму уа: д ж е б е г и н е д ж е т д и, X о м II а ч X а м и и д и. э м п р е у ю к б о л-д у л а дегемчаланы магьанасы алкъыи ачыкь тюлдю.

Тилде сёзтутутла экн тюрлю боладыла: эркнн еёзту-т у т л а бла байланнгаи сёзтутутла. Эркин сёзтутушланы къурагъаи сёзлеии башха сёзле бла алма1идырыргъа, аланы араларына башха сёзню кьыстырыкъ этерге бо-лиды. Ала кеслерини тюз (номинатив) магъаналарында джюрюйдюле. Байланшан сёзтутушну чоту башхады. Аны К1)урамы11а киргеи сёзле кёбюсюне кеслерини тюз магьапаларында джюрюмейдиле, бирин биринден айы-рыргьа, оруиларын ауушдурургъа, башха сёз бла алмаш-дырыргъа болмайды.

Юлгюле келтириб айырайыкъ. «Мусса темир кюрек алыб келеди» бла «Д1усса темир

къан алыб келеди». М у с с а т е м и р к ю р е к а л ы б к е л е д и деген эркин сёз джюрюген сёзледен къурал-гъанды. Бу айтымны кьурагъан сёзле бир-бири бла эр-кин байланадыла. Бу айтымны хар бир сёзю бирер сору-угъа джууаб этеди, кеслери да айтымны бирер члени бо-ладыла.

Аны соруула салыб айырыргъа боллукъду: Ким келе-ди? Мусса айтымда б а ш ч ы болады. Мусса не этеди? Келеди. X а и а р ч ы. Мусса не алыб ксмеди? Кюрек. Т о л т у р у у ч у . Мусса къаллай кюрек алыб келеди? Темир. А Ч1Ы к ъ л а у ч у.

6

Экинчн антымда и т алай тюлдю. Амы хар бнр сёзю copyyi'ba джууаб эталмайды, айтымп>а член болалмай-ды. Бу айт1.!мда «темир кьаи алыб» доген байлаииган сё : !тугутду. AhijI Kbyjiai'ijan ссзлс бир-биринден айыр1)1,'1-майды.ча. Айырылсала, корекли магъаиа чыкьмайды. Ол себебдсн быллай с ё з т у т у т джонпуоу бла дл<юрюйд10, кеси да, сёзча, бир соруугъа джууаб болады. Айтымда бир член болады.

Мусса къалан келеди? Темир К1>ан алыб; б а т х а ч а айтсак!), ачыуланыб, кючлю тук1)ум тебиб келеди. Айты.м-да X а л н ы б о л у м у болады.

Энтда бир башха юлгю келтпрейик: Тоханабыз джылан джырмаз хане болду. ( Ф о л ь -

к л о р д а н ) . Бу айтымда байланнгаи сёзтутуш «джы-лан джырмаз» болады. Магъанаеы: къалыи.

Тенглешдир: «Тоханабыз джылаи джырмаз хане болду» деген бла

«тоханабыз къалын хане болду» деген айтымла «джы-лан джырмаз» бла «къалын» деген магъанада келедиле: Тоханабыз джылан джырыб ёталмазча къал1)П1 хане бол-ду. Алай а бара-баргъан заманда «джылан джырыб ёталмазча къалын» деген еёзле къысхарыб, «джылан джырмаз» деген байланнгаи с ё з т у т у т х а айланнганды-ла. Эндиги тилде «джылан джырмаз» деген байланнгаи сёзтутуи4 джюрюйдю.

Бан;ларына къарыш джетмесин, Тюбюнден джылан ётмесии. (Алгъышдан.)

«Джылаи дж1)|рмаз» бла «джылан ётмесии» — ва-риаитладыла. Тенглешдир: джылан джырмазча — джы-лаи ёталмазча. Лексика вариант. Башха сёзле бла айт-сакъ, сабанланы башларына къарыш джетмезча уллу болсун, тюблерм уа джылан джырыб ёталмазча къалын болсун демек «бек битсинле сабанла» дегеини суратлаб айтхан.1ы гъыды.

Байланнгаи сёзтутушла (фразеологизмле) бла сёзле-ни стилистикада тенглешдириб къарасакъ, аралары ким да танырча узакъды. Ол себебден фольклорда да, лите-ратураны маджал чыгъармаларыида да кёб джюрюйдю-ле, уллу оруна аладыла.

Фразеологнядан уллу хапары болмагъан бир къауум автор, фразеологияны табигъатын ангыламай, кеслери сюйгенча «тюзетедиле». Сёз ючюп, бу башында юлгюге келтирилген куплетни былай бергендиле:

Неда:

Ба1лларына къаргъыш джетмесин, Тюблернндеп джылан ёт\и'син.

Бек битсииде сабамла, Батларыиа къол джетмезча, Тюбю бла джылан ётме;1ча.

Экипчи юлгюдс тенглешдир да къара: «Башларыиа к1,ол джетмезча» дегепни къалап ангыларыкъса? Мийик болсумла дсгснлнги эсе, аллан сабан, джарак болуб, иги битим бермейди. «Будайлаиы башына къарыш джетмез-ча уллу болсун» демек «бек битсннле» дсгеннн танытады. Бнринчи юлгюде «Ба1нлары11а къаргъыш джетмесин» дегени уа фразеологизмден алай хапарлы тюлдю.

Тилнн фразеологиясын тинтиуню магъанасы тилни культурасын ёсдюрюуде, аны усалыгъыиа юретиуде аз тюлдю. Аны ючюндю фразеологняны тннтиуню къызыу баргъаны да, аны тюрлю-тюрлю аспе.ктледе джайылгъа-ны да.

БАЙЛАННГАН СЁЗТУТУШЛА БЛА ЭРКИН СЕЗТУТУШЛА

Байланнган сёзтутушлагъа айырылыргъа болмагъан сёзтутуныа, фразеология оборот, фразеологизм да дей-диле. Биз «фразеологизм» деген сёзтутушну джюрютюр-ге таукел болгъанбыз. Бир-бирде идиома да дейдиле.

Байланнгам сёзтутушну эркин сёзтутушдан башха-лыкълары болады:

1. Байланнган сёзтутушну къурамына кирген сёзле, кеслсрини ТЮЗ магъаналарында джюрюмей, бир кёчюр-ме магъанада джюрюйдюле.

2. Фразеологизм къурагъан сёзле бирси сёзлени ба-рысы бла байланыб бармайдыла, кеслсрини «къабыр-гъалары» джарашхан сёзлери барды аланы.

3. Фразеологизмни къурагъан сёзле, бир-бирине къо-шулуб, энчи магъананы тас этиб, бир джангы магъана бередило.

Юлгюле келтириб къарайыкъ: Т е л ч е т а м ы р ы к и б и к — кёб, джайылыб деген

магъанада. К ъ о л д ж у у д у м — тюнгюлдюм. Т ю н-к е м и т а у у с х а н м а — къарыусуз болгъанма; кю-чюм къалмагъанды. Ш и б и ж и я н ы с а б а н ы ч а — тас. И ч и м д е д ж а н ы м к ъ а л м а й — къоркъуб.

А я г ъ ы м ы т ю б ю н л е ч ё б с ы п м а й — къууапыб, д. а. к.

Эркип сёзтутушлада аллай болум джокълу. Ала бай-ланнган сёзтутутлача кёчюрме (мотафоралы) магъаиа-да джюрюмейдиле, номинатив магъанада джюрюндюле

Тенглсшдиригнз: Мен ашарымы аллы бла к ъ о л д ж у у д у м — бу ТЮЗ магъанадады. Мен бу ишнн бите-рнндеп к ъ о л д ж у у д у м . Башхача айтсакъ, тюн-гюлдюм.

Неда: Шкокму о г ъ а р ы а я г ъ ы н а м и н д и р и б , джанлы чабыучу джерни сакъладым. Къошда азыкъны о г ъ а р ы а я г ъ ы н а м и н д и р и б, азыкъ келтирирге джаш джибердик. Бу айтымда «огъары аягъына минди-риб» деген бошаб, тауусуб деген магъанада келеди.

Фразеологизм деб неге айтабыз деген соруугъа алим-ле кёб тюрлю джууаб бередиле. Алкъын алимле бир акъылгъа, бир оюмгъа келмегендиле. Эм азында экиден башлаб сегизге дери фразеологизмни ышанларыи чер-терге керекди дейдиле. Сёзде эркнн айтылгъаи, тенг джа-рашыу неда бойсунуу сёзтутуш маталлы къуралгъан, бир толу магъаианы берген оборотха фразеологизм дерге боллукъду.

Сёз ючюн: Ибрахим къойну ауузундан чёб юзмеген бир джашды. Бу айтымда фразеологизм — «къойну ау-узундан чёб юзмеген» болады. Бу фразеологизмни был-лан ышанлары барды:

1) тёрт сёзден къуралгъанды; 2) орунларын аууш-дурургъа болмайды; 3) компоненти башха сёз бла ал-машынмайды; 4) аланы араларына башха сёз кирмейди; 5) магъанасы бир сёзге тенгди — тынч, огъурлу, джуу-аш; 6) грамматика формасы этимсыфатны озгъан зама-ны — «юзмеген»; 7) айтымда бир член — ачыкълаучу; 8) суратлау кючю болгъан.

Тенглен1диригиз: «Ибрахим къойну ауузундан чёб юзмеген бир джашды» деген бла «Ибрахим бир тынч джашды» дегенни.

Тилде джюрюген фразеологизмле кеслерини сиецифи-каларына кёре бирча болмайдыла. Ала кёбюсюне эки тюрлю боладыла. Биринчиси бу башында келтирилген юлгюдеча болады. Башха тюрлюсю уа: «Сизни сыйыгъыз да мийикде болсун» деген модаль кириш айтымча. Бу фразеологизмни баш ышаны: бегиген къурамы, сёлеш-ген заманда тюрленмегени, кёчюрме магъанасы джокъ. Дагъыда аныча: и ш к ъ о л а й б о л с у н , т а н г а ш х ы

9

б о л с у н, с ё 3 ю 11 г ю у н у т м а, и г и л и к г е т и с ii и м, д. а. к. Фразеологи;!Мле11н бмр тюрлюсю илиомаладыла. Идиомаланы фразеологиямы сзогино санандыла. Идн-оманы магьанасы апы К1.урагьан оёзлсии бириии магъа-пасыиа да ушамайды: Д ж ы л ы с у у и у н е р г е — а л-даргъа, тсрилтирге; з у к к у ч и б и li — джукь да джокъ; т а б с а 11 г к ъ о й м а — т а с, думп: а т а м ы д ж ы л-к ь ы с ы и д а н т а й т у т — тазир ал; к ъ а р а ч с б-г е а т а р г ъ а — сайламазгъа, аманларгъа, д. а. к. Къа-рачай тилде бир къауум фразеологизм архаизмле (уски сёзле) бла неда варваризмле (башха тилледен кирген сёзлс) бла къураладыла; Т и н к н р д и — айныды, къайт-ды, бай болду.

А р т ы к ъ а л ы II д ы — кёб. Арыкь турукъла — ки-чи арыкъла (турукъ — азгъын). Д ж е к д е н д ж у у у к ъ к ъ о й м а й д ы — уиамайды. (Джек — демон).

ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ КЪУРАМЫ Фра - !С0л0гизмни баш белгилсрнни бири аны бегиб тур-

гъан къурамыды. Аны къурамын айырыб алмакълыкъ къыйын иш тюлдю, алай а фразеологизмни къурамына кирген сёзле бла тышында тургъан сёзлени арасын айыра бнлирге керекди. Ол къыйын иш болмаса да, аланы ара-ларын айыргъан заманда джангылычла тюбейдиле. Фразеологизмни легин айырыуда, аны къурамы, бир сёз-ча, белгнли бир магъанада келеди. Фразеологизм магъа-насы бла сёзге тенг эсе, сора аны къурагъан сёзле бпр-бириндеп айырылмайдыла, кеслери да айтымда бир член боладыла. Юлгю: к ъ ы и т ы с ы н д а н б а л т а м а — фразеологизмди, аны ёзеги — «бал тама» дегенди, алай а к ъ ы п т ы с ы н д а н деген сёз бла къысха байла-ныб келеди. «Бал тама» дегенни андан ары къысхар-тыргъа болмайды. «Бал тама» деген а к ъ ы п т ы с ы н-д а н деген сёзден сора да «эки къолундан», «он барма-гъындан» деген сёзле бла байланыб келеди: эки къо-лундан бал тама, он бармагъындан бал тама. Андан сора да «сёзю чапракъдан ётмейди», «сёзю джерге тюшмейди» деген фразеологизмле талай синоним бла байланыб келирге боладыла: онгсузну сёзю ч а п -р а к ъ д а н ё т м е й д и , а м а н н ы с ё з ю ч а п р а к ъ -д а н ё м е й д и , неда а к ъ ы л л ы н ы с ё з ю д ж е р -г е т ю ш м е й д и , о н г л у н у с ё з ю д ж е р г е т ю ш -м е й д и («Нарт сёзле» китабдан). «Сёзю чапракъдан ётмез», «сёзю джерге тюшмез» дегенле андан ары къыс-

10

хармайдыла. Ала фра:!е()Л0! пзмни ёзоги боладыла. К ъ ы II т ы с ы н д а II, v к и к ъ о л у н д а н, о н б а р-

м а г ъ ы н д а н н е д а о и г с у з , а м а н , д ж а р л ы^де-ген созлеге с и м о н и м л с н и т н з и м и (синонимический ряд) дойдиле. К 1> ы II т ы с ы н д а н б а л т а м а , э к н к ъ о л у н д а н б а л т а м а, о н б а р м а г ь ы н д а н б а л т а м а — варнантладыла. С ё з ю д ж е р г е т ю ш -м е з б л а с ё з ю ч а п р а к ъ д а н с т м е з — антоним-ледиле.

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Н Ы С Е М А Н Т И К А Т А Б И Г Ъ А Т Ы

Фразеологизмлени, сёзлеча, кеслерини магьаналары барды. Лндан сора да кёб магьанада джюрюйдюле. О м о нимлери, синонимлери, антонимлери да барды. Бнр-бир-де фразеологизмлени магъанасы аны грамматика форма-сына кёре да болады.

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А П О Л И С Е М И Я

Къарачай тилде бир къауум фразеологизм кёб магъа-нада джюрюндю. Ол затны юлгюле келтирнб кёргюзюрге боллук'ьду. Сёз ючюи: т а я к ь д а н а т л а г ъ ы с ы з б о -л у р г ъ а деген фразеологизм эки магьанада джюрюй-дю: И1нлей-и111лей таяктаан атлагъысыз болгъан эдиле (Лайпанланы Хамид, «Эгизле» ) . ЛДагьанасы: къарыусуз болгъан эдиле.

«АякТ) юсюне минерге». Бу фразеологизм тёрт тюрлю магьанада джюрюйдю. Ананас бла Биймырза джаралы болгъанлай, бютеу оноучула, мыртазакъла, аякъ юсюне миниб... сизни излсб... джетмегеи джерлери къалмай айланадыла. ( « К ь а р а кюбюр» , 88 ) ЛДагьанасы: ёрелеб чабыб-джортуб .

«Орнумдан къобуб, аякъ юсюне миннгенимде, тол^ бир айны нш излеб айланыб турдум». ( « К ь а р а кю-б ю р » , 112.) Магъанасы: сау болуб, иги болуб.

«Хамит аякъ юсюне миннгенли, чегстден сюйгени джокъду» . Магъанасы: уллу болгъанлы, акъыл-эс кир-генлн.

« К ъ а р а к е т л а р ы бла Д о т т у л а н ы къатынла къызыл шибижи, т ю б къобуста, сохан, сарсмакъ, быхы салыб, аланы юйлеринде да, базарда да сатыб, аякъ юсю

не мнниб б;11)гьа1и1ары11а тнйроло тюрлю-тюрлю хапар-ла джюрюйдкки'». («Уллу Къарачайда». 57) Магъана-сы: аякъ тироб, ачха къоллу болуб

«Эс джыяргъа» дсгеи фразеологизм да талан магъа-нада джюрюндю: I ) ойсураб. аязыргъа; 2) джарлы бо-луб, аякъ тирерге; 3) солуб, къары\ алыргъа.

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А ОМОНИМИЯ

Бнрча сёзледен къуралгъан, тюрлю-тюрлю магъаиа-да джюрюген фразеаюгизмлеге ф р а з е о л о г и я о м о -н и м л е дейдн.н".

Фразеологизмле-омоннмле 6aiHxa тнлледеи киргсн сёзледен неда джаигы сёзледен къураладыла. Полисе-мия бла омоиимия ушашдыла. Аланы бир-биринден aiibipriiaH тынч тюлдю. Бир-бирде омонимле кёб магъана-лы сёзледен къураладыла. Сёз ючюн: «арпа» дегеи сёзню омонимге санайдыла, Арпа — мюрзеуню бир тюрлюсю; арпа — кезню къатында чыкъгъан чачырауукъчукъ. Анга «бюртюк» да дейдиле.

Фразеологияда омонимле неологизмле бла калька-ладан къураладыла. К ъ о л т у т а р г ъ а: 1. Къол ту-таргъа. къонакъланы къолларын тутдула. 2. Умарны партиягъа алгъаиларында, коммунистле къол тутдула. К ъ о л с а л ы р г 'ь а: 1. Бютеу аны айт.ханына мен къол салыб тохтайма. «Бегитеме» демекди 2. Бир насыблы, огъурлу джерго къол салгъын. (Бешик джырдан.)

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А СИНОНИМИЯ

Фразеологизмленн кеслерине кёре сёз синонимлери болады. Сёз ючюн; А л л а к у л а н ы к ё и ю р ч а — «мийик»; т е л ч е т а м ы р ч а ~ «кёб» ; т о к ъ л у т о-б у г ъ у к и б и к ~ «гитче»; а т а ui а г ъ а н а й io к и-б и к - «мазаллы»; д ж а и ы и а л г ъ а м ч а — «aunj-riibiHi»; д ж е р г е к ъ а р а р г ъ а - «уялыргъа», л. а. к.

Фразеологнялы синонимлени, лексика сиио1ншледен эсе, суратлау кючлери уллуду. Сёз ючюн. «кёб» деген сёзге талай фразеологнялы синоним табаргъа боллукъду:

т е л ч е т а м ы р ы ч а к ъ л ы , д у н и я б л а б и р , э л б л а б и р . ч ё б -с а л а м к и б и к , ч е р е у а с -к е р ч а , т у л - т у б а н , ИТ а я г ъ ы н д а н б о л д у .

12

Къызла г ы р д ж ы н м а д е г е н н н биширдиле (Къар-чаны юйднгиси) — кёб гырджын деген магъанада.

«Ариу» дегеннге: к ё з а л д а й д ы; с у у о р н у н а и ч е р с е; к ъ а р а б к ъ а р а м ы н д а и т о й м а з с а; к ъ а р а б т у р а и ы м д е р с е ; д ж а я у л а а т х а м н н и г е н, а т л ы л а а т д а и т ю ui г е н (аны ариулу-гъун ксрюр ючюп деген магъанада).

Фразеологиялы синоннмле кёбдюле, аламат стилис-тика мадарланы бириднле, алай а ала тюрлю-тюрлю жанрлада, стилледе джюрюйдюле, тилнн байлыгъын кёргюзеднле.

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А АНТОНИМИЯ

Сёзленн арасындача, фразеологизмленн арасында да антонимия барды. Фразеология антонимле деб, затны бир джанын къаршчы кёргюзген фразеолигизмлеге ай-тадыла. Сёз ючюн: б е к с е м и з бла б е к а р ы к ъ фра-зеологияда былай бериледиле: Э т и т е р и с и н е с ы й -ы и м а й д ы бл а ю с ю н д е к ъ а р П ) а к ъ а б а р эти д ж о к ъ э д и.

Фразеологиялы антонимле стилистикада бек асыулу мадарланы бири боладыла. Тенглешдир да къара ма бу эки фразеологиялы аитонимге: Б а HJ ы к ё к г е д ж е т-г е н ч а б о л д у — «къууанды», «кёлю кёлтюрюлдю» бла д ж е р и и т е ui и г и б о л с а, к и р и б к е т е р-л а й б о л д у — «уялды», «ийлыкъды» деген магъанада

сезню МАГЪАНАСЫН АЧЫКЪЛАУДА КОНТЕКСТНИ Р О Л Ю

Фразеологизм бла контекст бир-бнри бла банланыб келедиле. Бир джанындан, фразеологизм контекстни ма-гъанасын тюрленднреди, экспрессив-стилистика джанын-дан текстни бан1ха тюрлю этеди. Экинчи джанындан, контекст фразеологизмни конкретли магъанасын чыгъа-рады, талай магъанасы болса уа, аланы белгилейди

Сёз ючюн, «Атангы джаны ючюн» деген фразеоло-гизмни контекстге кёре магъанасыны тюрленнгенине эс бёлейик:

1. Алангы аталарыны джаны ючюй, элден чыкъмаз 13

ча, топал-тёнгекми болгъанма. ( «Аманат» ) . Табалаб, кслкъалды болуб сёлетеди.

2. Атангы джаиы ючюн, бу джол манга бир тынгыла. ( «Аманат» ) . Тилегсн этеди.

3. Тобасто, атангы джаны ючюн, бу ншге бир къара. Къайры джер джутду! ( «Аманат» ) . Сенирсиннгеннн кюч-лю этеди.

4. Элде аракъы джалаб айланады, мени да бир сау кюиюм болма11 тургъаплай, анга Ю1"1дегн асырарыкп.ма, аны атасыны джаны ючюн. ( «Аманат» ) . Бу да кёлкъалды болуб, ачыуланыб сёленюди.

5. Атангы джаны ючюн, бу къыйынлыкъгъа бир къа-ра! Бмзни КИМ къаргьагъан болур эди? ( «Аманат» ) . Мы-дахланыб сёлешсди.

6. Къарча сайга алай айтханды, джюйюсхан, алырса, атангы дл<аны ючюн... къоркъугуб. («Къарчаны джы-ры») . Ехтемлениб, гёджебсиниб.

Баииз1нда келтири.;1ген юлгюлсге кёре, «атангы джа-ны ючюн» деген фразеологизм айтымгьа экспрессив-сти-листика кюч бериб, къайда гёджебсиннгенин, къайда кёлкъалды, мыдах болгъанын, къайда ссйирсиннгенин, къайда табалагъанын билдиреди. Контекст бла фразео-логизм бир-бирине кёзюу-кёзюую бла тийишжгенлери кёрюнеди.

Баииянда айтханыбызча, фразеологизмни магъанала-ры контекстде ачылыб, къошулуб барадыла.

ФРАЗЕОЛОГИЗЛгНИ Д Ж Ю Р Ю У Ю БЛА М А Р Д А Д А Н Д Ж А Н Л А У У

Башында айтханыбызча, фразеологизмни бегиген къурамы барды. Аны хар ким ичи сюйгенча, кёлю ушат-ханча тюрлендирнрге болмайды, алай а мардадан джан-лагъаны тюбейди. Фр.-азеологизмни тюрлениб джюрютюл-генини баш себеби буду:

1. Бир къауум антор фразеологияны джюрюген нор-маларын эсге алмаидыла.

2. Фразеологизмлсни эвфемизм бла эллипсисни ууу джетиб тюрлендиреднле.

3. Хар автор кесини тилде стилистика энчилигипе тартады.

14

ФРАЗЕОЛОГИЯНЫ Ы Ш А Н Л А Р Ы Н ЬИ,ЛМЕЙ БУЗУУ

Фразеологизмлсни джазыучула, журпалистле кёбю-сюие ТЮЗ джюрютедиле, алай а бсги1сн мардадан тай-п.анла да боладыла. Ала мс стилистика муратда неда чвфемизм бла эллипсисни «ууу» джетиб тюрлендирмей-диле, боюи кюч бла дюргенлик этедиле.

«Уллу къазаида бишгеи эт чий къалмаз» дсгеннн асы-ры тюзге саиамайдыла. «Уллу къазаида кьайиагъаи эт чий къалмаз», дейдпле. Хар ким билгом, тар сауутда эт биширсенг, башындагъы эт кесекле чий тургъаилай, тю-бюмдоги эзи1)еб къалырп^а болады. Алай болмай, конг, уллу къазаида битирсснг , б а т ы , тюбю да бмрча битеди. Кемг магъанасы уа: уллу юйдегиде (Чтои сабий уллу, гит-че деб билсди, ишленпгон '^теди. Уллуну сыйын утс, гит-чеии хатерин кёро билсди. Уллу элледе сЧтси адамиы и т -ленмеклиги уллу болады. Уллу тахарлада окъугъяила кеб кёродилс, кёб билсди.ю, д. а. к.

ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ КЪУРАМЫНЫ Т Ю Р Л Е Н И У Ю Н Д Е ЭВФЕМИЗМ

БЛА Э Л Л И П С И С

Эвфемизм у1'ум сёздю. Сёлетген заманда кёзге уша-г'ьыусуз кёрюинген сёзлеии зыбыры бла айтмай, аны сыйдамлаб, ары-бери къыркъдырыб айтадыла. Тилдс аига-эвфемизм дейдилс. Сёзню джюрютген заманда сёзден джанлар ючюн талай мадар этедиле.

1. Зыбыр сёзню орнуна «не эсе да бир» неда «неме» дегенча белгисиз алмаи1ны джюрютедиле: «Болхар бар-ды да не эсе да бир табды». («Къара кюбю|)»). Тохта.' Бизии излеген энтда келир. Кёз кёргенни ким эсе да бир джеигер деб, хыйлачы дыгаласын биргесино элтме къой (Газетден).

2. Лжумуп1ак1> сииоиим бла алмаи1дырадыла: «Джатхаи ёгюзню ба1иына тургъаи бузоу кир этср» («Къара кюбю])») . «Сыртын бургьаиды», «Ызыиг къа-лы}1 болсун». (Газетден). «Джумуншкъ джери бла къоз сыидыра».

3. Зыбыр сёзню джумушакъ таууш варианты бла ал-машдырадыла: «Кёб сёлеи1ген нох сёлеи1ир», д. а. к

4. Зыбыр сёзню айтмай, тогъай айландырыб келеди-

15

ле: «Меин да бар эди бнр тирмен зачандырг-ьан заманым». (Белгнлн нарт сёзпю сыннган кесоги).

5. Сёзпю башхартыб да къоядыла: «Джапкирнн ха-парыплан этдиле», «Грау джашына айтхаилай», «Къы-зы Ходжагъа айтхаилай», д. а. к.

Фразеологияда кт^ысха варнантла кёбюсюне эллнпси-спн кючюнден къураладыла. «Джатхап ёгюзню башына тургъан бузоу дегенлей»; «Аман кёзюие»; «Джылкъым-дан тай тут», «Хош болмады», «Къонгур джыл»; «Бау-урум бла этерме», д. а. к.

Фразеологнзмленп бу тукъум тюрленнулери орунлу-гъа, тутхучлугъа саналады.

ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ СТИЛИСТИКА МУРАТДА Д Ж Ю Р Ю Т Ю У

Тилнн культурасы кёбюсюнс фразсологнзмлени бил-геинне, аланы джюрюте бнлгенине кёрс болады. Кереклн джеринде джюрютюлген фразеологизм айтылгъаи затны джарыкъ, ачыкъ этеди, суратланыу кючюн ёсдюреди. Айтылгъаи зат дженгнл ангылашынады, адамны нйнан-дырады, эсде кёб заманны къалады.

Джазыучула бла журналистле къарачай тилни бай фразеологиясын таб джюрютеднле. Вир къауумла аны стилистика излегенча тюрлендириб хайырланадыла.

«Къызыл площадь чепкен согъады адамладан — ин-сап чоллакъладан»,— деб джазады Борлакъ^тапы Тохтар «Мермер кешеиеде». Къызыл площадда халкъ, чепкен сокъгъанча джюрюйдю деген магъанапы береди ол.

Къоркъмазлаиы Кёккёз «къулагъын энерге» дегенни былай тюрлепдиреди: «Ол мени къулагъымы джюз ке-ре энеген болур» («Горда бычакъ») ,

«Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур» деген идиоманы тюрлепдиреди Лайиаплапы Сеит: «Шкуро, Кюптиерни бурнун буруб, джауурун упутдурду». ( «Ба-таллары») .

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А М О Д И Ф И К А Ц И Я

Авторла фразеологизмлени формалары бла къурам-ларып тюрлендириб иерге боладыла. Юлгю келтирейик: «Джерпи тешиги болса, кириб кетерлай болургъа».

16

Джарлы Магул саудан ёлгепди къыйналыб. Мадар болса, кирирлсй болуб джерге. ( О р у с л а -

н ы М.) «Балданны бети кънача къызарды. Джерде тешик

табса, кирнрча болду». ( Х у б и й л а н ы О.. «Аманат» ) , Асыры ийлыкъгъандан джерге кирирлай болуб. ызыма айландым. (Б а й р а м у к ъ л а н ы X., «Джылла бла таула» ) .

Бу айтымлада джюрюгенине кёре, бир-бирнне уша-гъан (бирча) экиси джокъду. Л а й аффиксни орнуна-ч а аффикс джюрюб, аны орунсуз этиб баргъаны кёрюнеди. Л а й аффиксни-л е й варианты джокъду, алай а кирир-лей деб джюрютедиле. Фразеологизмде тюбеген дефор-мацияла тилде джюрюй, тюбей келген затладыла.

Ф Р Л З Е О Л О Г И З М Л Е Д Е КОНТАМИНАЦИЯ

Фразеологизмледе контаминация деб эки фразеоло-гизмни бир-бири бла къатышханына айтадыла. Алай бла

джангы, ючюнчю фразеологизм къуралмайды. Бир-бири-не къатышхан фразеологизмни бир тюрлюсю къуралады дейдиле алимле . Фразеологизмде контаминация фоль-клорда да, бусагъатдагъы къарачай литератураны чы-гъармаларында да тюбейди. Къарачай тилде кёб тюбе-гонн — эки фразеологизмни комнонентлери бир-бирине чалышады. Андан джангы магъана чыкьмайды, аланы бирине ушаб къалады.

«Эшигибиз къуруду». ( «Къара кюбюр». ) Бу фразео-логизм эки фразеологизмни компонентлерини бир-бирине чалышханындан къуралгъанды: эшигибиз джабылды — юйюбюз къуруду

Ф Р А З Е О Л О Г И Я Д А ПЛЕОНАЗМЛА

Бир-бирде фразеологизмлени ичинде артыкъ сёзле тюбейдиле. Анга плеоназм дейдиле. Артыкъ сёзню къо-шуб, аны кёбдюрюб баргъандан файда чыкъмайды. «Эр-нин къабханды» дерни орнуна: «Даут эрнин къабханды»; «Бийнёгер эрнин къабханды». («Бычакъны ауузунда») .

' Нормы современного русского литературного словоупотребления. Издательство «Наука». Москва 1966 Ленинград. Стр 105.

17

«Тюб эрнин къаб.ханды». ( «Аманат» ) , «Эки эрпин къаб-ханды». («Таулуну таигы»), «Гаккыда тюк излегспча» дорип орнуиа: «Гаккыны ичинде тюк излеб». ( «Аманат» ) ,

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕНИ Д Ж А Н Г Ы Л Ы Ч Д Ж Ю Р Ю Т Ю У

Фрз'зоологнзмлени магъана джанындан тюз джюрют-мегенле тюбейдиле. Бир къауумла фразеологизмни ма-гъанасында тюрлениуле бардыла дейдиле, бан1хала уа бизде былай джюрютедиле дейдиле. Эн1та, тикрал би'л-мегенден чыгъа болур ап,

З и й к ъ у н н у " и т и ч а , д ж е т и е г е н д ж с р и к ь а л м а й, («Нарт сёзле») , «Зийкъунну итлерича ай-ланнган хауле.че». («Горда бычакъ») . «Зийкъунну'итича кесин тыялмай келген Ханифа да суууду». ( «Аманат» ) , •Лртдагъы мисалда «сынджырдан ычхыннган итча» де-тей магъананы береди, Биринчи эки мисалда «ач ит джортууукъ болур» деген магьанада джюрюйдю,

Фразеологизмни ич магъана джаны аны тьпн форма-сындан кем тюлдю, Керекли дараджада vc бёлюнюрге керекди.

КЪЫСХАЙТЫЛГЪЛНЛА

Амт,— антоним КъХДж — къарача>й далкъ лжьфла Вар,— нариант Кч.Г — кьарачан таурухла Сип, - сипоннм VUIA — малкиур iioj:iHHHbi КъПА — къарачай поэзия- ацтолш ияси ' IM.I аитологиясы МДж мйлкъар-джырла

Л Е К С И К О Г Р А Ф И Я ИСТОЧНИКЛЕ

1. Фра к'оло! ИЧ1Ч-КИЙ c.:i()na|)i. jiyci Koro языка под ролакцией .Мологиикона. Москва, ИН)7

2. <1'раз1'оло1 м'кч'кий с.юнарь узбекского языка. III. Ра.чмату.члаев. Татконт, И)()7

3. ,'1. 3 а л я н, И. 5 у |) г а и о и а, Л. М а х м у .ч о в а. Татарская фразеология, иое.юницы и поговорки. Казань, 1957.

4. (i. .VV К а р д а н о в . Каба|иино-русский фразсапогический словарь. Нальчик, 1968.

Г). Русско карачасво-балкарский словарь. Под редакцией X. И. Су-юнчева и И .\.-Л\. .Урусбиена. ЛДосква, 196"),

(), С. И О ж е г о I). Словарь русского языка, Москва, 1961. 7. Лревнетюркский словарь (ДТС) . Ленинград, 1969

18

8. И. С. А т у к н и и М Г. Л ш у к и EI а Крылатые слова.— Москва. 1955.

9. 15.11. Ж у к о II. Слона])!. |i>cckii.\ послонии и могонорок. Москна. 1967.

10. .Ч.-М. И. X а л ж II л а е н. Очерки карачаево-балкарскон лек-сикологии. Черкесск, 1970.

11. М. М. М а г о м с д X а и о в. Очерки по фразеологии авар-ского языка. Ма.хачкала, 1971.

12. Краткий этимологический словарь русской фразеологии. Жур. «Русский язык в школе». 1, 2, 3, 4, 5, G. 1979; № № 1. 2, 1980.

13. В. П. Ж у к о в . Юкольмыи фразеапогический словарь русско-го языка. Москва, «Просвещение». 1980.

14. Сираиочиик по русской фразеологии для ииостраииев. .Москва, 1976.

15. В. Т. 1И к л я р о в, Р. Э к к е р т, X. Э н г е л ь и к е. Краткий русско-исмсцкий фразеологический словарь. Москва, 1977.

16. Лексикографическая разработка фразеологии тюркских язы-ков. 3. Г. Ураксин. Жури. «Советская тюркология», № 3, 1981.

17. Я. 1L1. X е р т е к. 1 увинско-русский фразеологический словарь. Кызыл, 1975.

А бынмазлыкъ аякъ болмаз, джангылмазлыкъ д ж а -якъ болмаз — джангылмазлыкъ алам бол.майды доген магъапада антылады. Джангылычып заманында амгы-лаб, тюзетс билирге керекди.

Агъач атха м и н д и р и р г е — 1 . Сал агъачха мпнднрир-ге. 2. Адамны кьозургъа.

Агъачны къыйынлысы тирменнге къакъгъыч болур.— Адамны къыйынлысы ишни къыйынында, ауурунда д ж ю -рюндю дегсн магъанада айтылгъанды.

Агъачны чюйю бла джарадыла. Вар. Агъачны чюйю кесин джарыр.— Кеси бла кесим къурутадыла, бир-бн-рнне этнб хорлайдыла. Хаджн-Бекир, агъачны чюйню ке-снн джарыр дсгенлен, менн джюрегими джаргъан, къый-ынлыкъда кеснбизни адамларыбыз бир-бнрн аягьыи ма-раб, абындырыргьа излегенлсрндн. («Аманат», 2, 223 бет.)

Агъач къурту кибик.— Ишни тынчын, табын бнлгсн адам. Иссаны кесин ауур нн1ге уруб, бир къауумлача, кесин К1>ыйнаб кёрмезсе. Ишнн тынчын къайдан да таба-

ды. Бан1ха болмай, агъач къурту кибик бнр адамлы. (Фольклордан.)

Адам адамгъа айтырча. Къысха варианты: Адам ай-тырча.— Магъаналы зат, уллу тюрлениу, сейир хапар. Бусагъатда адам адамгъа айтырча ханар джокьду . ( «Къара кюбюр» , 334.)

Адамдан айырылыргъа.— 1. Бек арыргъа. 2. Элден, джамагъатдан айырылыргъа. 3. Адам халидеи. Алан, сен мени бюгюн адамдан айырдынг да ,— деб сёз къоз-гъагъанды. ( «Кюн таяктэла», 91.)

Адам алай да бир этеди. F^ap. Кииш алан да бир эте-дн.— Адам кёб заманны келмей, кёрюнмен туруб кёрюн-се неда бир иш бла джараса , айтадыла. Да , джашла, адам алай да бир этеди, дуния бла бир кёлюмю джазды-гъыз. ( «Кюндюзгю кюн», 113.)

Адамны алашасы кюнортадан ингирге аллах бла кю-решир.— Алаи1а адам къайгъылы, хыйлачы болады де-ге. 2. Адамны къозургъа.

Адам аягъы тыннган заманда — хар ким джатхан-

20

дан сора. Кече. Адам аягъы тынар кёзюуге элдсн Aaraui Сыртыпа биреулсн чып.ыб келди. («Баталлары», 208.)

Адам боллукъ джаш уллуланы къатын сакълар — адам боллукъ сабийликден уллулагъа тагъылыб, алап>а тырмашыб джюрюйдю. Аладан кёргснин алады. Адам боллукъ джаш уллуланы къатын сакълар; ёгюз боллукъ бузоу ёгюзленн къатын сакълар. (Нарт сёз.)

Адамлыгъы болгъан адам — элине, адамгъа керекли кюн болушлукъ, джакълыкъ этген адам. Сен, ол къыз сабийни намысын сакълар ючюн, башынгы отха салгъан эсенг да, адамлыгъы болгъан эркишинн ншнн этгеисе. («Къара кюбюр» , Г)8.)

Адам дегенинг итни терисиди — адам чыдамазлыкъ, тёзмезлик зат джокьду. Адам дегенинг итни терисиди, ол неге да тёзеди («Л1ийикге», 78.)

Адам джанындан юлюш этер— игилигн, адамлыгъы ючюн айтадыла. Генералны, ким да сюйюб тынгыларча, ариу ауазы, юлгю алырча къарамы, адам джанындан юлюн! этерча ариу халиси бар эди. («Ата джурт ючюн», 73.)

Адам, кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез — адам, не къыйын джauJayдa джашаса да, буюрулгъанны кёрмей, ёлмейди, дейдиле линчиле.

Адам къан боллукъду. Вар. Къара къан боллукъду.— Бек, кемсиз багъа боллукъду. Бусагътда Къарачай ичин-де бичен адам К1.аи болгъанды. («Чолпан», 6.)

Адам къатында адам ёлмейди — адам адамны не къы-йынлыкъда да атыб къоймайды, болутады, джар^-йды. Эртденбласында Батал къышлыкъда къош тутхан Ша-ман улугъа барды. Тобасто, адам болгъан джерде адам-мы ёледи? - деб сейирсиннгенча айтды Шаман улу. («Баталлары», 271.)

Адам къатында ёсмеген — ишленмеген, дуния хали билмеген. Хаджи-Бекир, ушагъыусуз затны этесе, бизни ашай тургъаныбызны кёргеи адам: «Была адам К11атын-да ёсменегди.к'» ,—демезми? («Аманат» , 1, 11Г).|

Адам къачар джери джокъду - аман адам кёрюн-мейди, алай ушагъыусуз тюлдю. Алай сейирлнкдн деб билмейме: ёзге адам къачар джери джокъду. ( « Д ж у -къусуз кечеле». 25.)

Адам къолу ууду ( отду ) — адам къолу этмезлик зат джокъду. Адамны къолу отду деб керти айтадыла.

Адам къуранына къошулургъа — адам къадарына къошулургъа, адам саннга саналыргъа. Он джыл джал-

21

чы болсанг да табалмазлыкъ байлыкъны бнр кюниге къолунга салама. Аякъ юсюне тирел, сен да адам къура-нына къошул. («Баталлары», 59.)

Адамны мыйыгъына битиб — адамны юсюне ёрс ту-руб, юсюне къадалыб. Тамада тамадады. Аны айтханы къалгъанлагъа закоиду. Огъай, алай тюлдю деб, адам-ны мыйыгъына бнтергс болмайды. Д ж ю р ю ю н джорукъ-гъа сыйыныргъа керекли батады. («Халкъдан».)

Адам ортасы болгъан — джашлыкъ бла къартлыкъ-ны арасында. Къыркъ — къыркъ беш джыллада. Лягъы-ма чабыр бау к'ьысхандан адам ортасы бол11)унчу, бир тынчлыкъ кёрмей айланама. («Къара кюбюр», 63.)

Адамлыкъгъа тырмашхан — адам болама деб кю-решген, адебни, намысны тутхан. Ата джуртуна, джама-гъатха, халкъгъа джараулу адам болургьа излеген, ке-снн алай джюрютген.

Адам халкъдан чыгъады, ат джылкъыдан чыгъады — акч>ыллы адам да, джигит адам да халкъдан чыгъады, чабыучу (джоргъа, джюрюк) ат да джылкъыдан чы-гъады.

Адай гюттю кибик — гитче затчыкъ, адаргы, бурху. Аджир бла джагъалашхан алашача. — Сырты джа-

уур, джаралы. Аджир юлюш айырыргъа — кесине юлюш чыгъарыб

айланыргъа. Хайырсыз, биреуню юйюнде аджир юлюш излебми айланныкъса? («Аманат» , 3, 177.)

Аджирликге къояргъа уялмагъан, чарсха иергеми уяллыкъды — Уллусун этерге уялмагъан, гитчесин этер-геми уяллыкъды деген магъанада.

Аждагъанла кибик. — Мазаллыла, саубитгенле. Бу аждагъанланы къоркъа-къоркьа тутады кьонакъ. («Кюн-дюзгю кюн», 161.)

Аздан аз ёлюр, кёбден кёб ёлюр. — Къазауат этейик, урун1 этейик къоркъмай деген магъанада. Тутуу, ёлтю-рюу, кюйдюрюу башланса, беклеширбиз; аздан аз, кёб-ден кёб ёлюр, неди мадар, деб келишдилс. («Баталлары», 169.)

Аз айт, кёб айт.— Ненча кере айландырыб айтсанг да деген магъанада.

Аз къабсанг да, кёб джаша.— Къонакъны бюсюре-уюне джууабха кьонакьбай антады.

— Бай бол, Хураймат, сау бол,— деб бюсюреу этди Ансар Хурайматха.

22

— Халал болсуп, аз К1>абсанг да, кёб д ж а т а , — деди Хураймат. ( «Гургумлу», 92.)

Азны бири болма да кёбню бири бол. — Не болсапг да, халк1) бла бол, ксбчюлюкию ташлама. Азны бири болгъамдан эсе, ксбмю бири бол, дсйдиле. Халкъ бла бир-ге джашарыкь т о й м а да мен. («Ёмюрлкж», 45.)

Аз кёбге болмаз. — Терк огъуна бошаллыкъды, тауу-суллукъду, джылтырлыкъды деген магъаиада.

Азыгъы аз алгъа къабар, аты аман алгъа чабар.— Къарыусуз кесин алгъа урургъа ёч болады. Алгъа сёз тилеген айтады. Иммолат, азыгъы аз алп>а къабар деб, алгъа джаншаб баныагъаныма айыб этмегиз ,—деб ан-гаайланыб, къалтырауукъ ауазы бла сёлен1ли киши. («Баталлары, 258.)

(Суу, джел, бёрю, джер. ) Азыгъы болургъа .—Хай-ыры болмай, зыраф болуб кетгеп затха айтадыла. Аны къутхарама деб, кеси да суу азыгъы болургъа аздан къал-гъанды. ( « Д ж а з ы у айла», 64.) Бир иги гебен этген эдик да, джел азыгъы болуб тура эди. (Газетден.)

Азау джарады.— Кьутурады, къайнайды, джар-дырады.

Адетин этербиз — борчлу къалмазбыз, адетде не бар эсе, аны этербиз.

— Ип! былай болду, Н а у р у з , — д е б къызла иш къоя-дыла.

— Адетигизни этерме, эгечлерим,— дейди Науруз. (Газетден.)

Адиллик этерге — хатер этерге, саугъагъа берирге. Кишини болджалын созгъан джокъ эсе да, аджал а бю-гюн манга адиллик этиб къойду. («Хорланнган аджал, 83.)

Айбазланы эски бау оруннга джетдирликме — арты-на джетдирмей къоярыкЪ тюлме. Мен хырн1ыны узакъ-дан салсам да, Айбазланы эски бау оруннга джетдир.мей къоярыкъ тюлме. (Фольклордан.)

Айгини къолу — сыбапха.— МагъаиасЕ.1: къолу уста, чемер. Айгини къолу сыбапха дегенлей, Ханийни къолу быллай ишлеге таб тукъум джарашады. («Е.мюрлюк», 156.)

Айгъакъ этерге. Син. Чийин ачаргъа, джезин ачар-гъа.— Айыбын ачаргъа, халкъгъа баям этерге.

Айдаккуну отлукъ ташларыча.— Затиы мардадан кёб джыйылгъаны. Джукъгъа джарагъан биригиз бол-магъанлай, Айдаккуну отлукъ ташларыча, сизни былай-

23

гъа джыйыб тургъандан тели бапурму? («Аманат», 333.) Айран тёгюлсе, джугъусу къалыр. Сип. Ат аунаса,

тюк тюшер.— Болуб кетген затдаи бнр ыз, сокъмакъ, зат къалады.

Айрандан эсирген — джылгъа.— Анрандан эсирген-нн аязыгъаны къыйын болады деб, буруннгула бошуна айтхан болмазла. Кесини къарыуун билмсй, таугьа са-наб, уллу отха ёшюнюнгю тиреме. ( «Горда бычакъ».)

Аиры тёшекге салыргъа.— Орнундаи къобалмазча болгъан (ауруб, джаралы болуб.) Хымилкёзню айры тё-шекге салмагъан.ма, ышыкъ излей, эски тенгиме бар-гъанма. ( «Горда бычакъ», 2, 50.)

Айтыб айталмазча — сёз бла ангылаталмазча. Эсен, алай къалай антаса!.. Ала бир-бирипе къалай термилиб, къалан сюйгенлерин антыб айталмайдыла. ( «Аманат» , 3, 279.)

Айтылгъан джерге игилик (кириш айтым).— Аман затиы хапарын алай айтыб башлайдыла. Айтылгъан джерге игилик, ма аллыбызда намаз къылдырыб тургъан афендибиз, бир пелах джаудурадыла ол дин сатыб айлан-нганла. («Къара кюбюр» , 303.)

Айтылгъан джерде къалсын (кириш айтым) — сёз джайылмасын, кишите джукъ айтмазгъа. Шерифат, энди бу сёзлени экинчи башха джерде кишиге сагъынма. Айтылгъан джерде къалсын. («Кюн таякъла», 162.)

Айтылгъан джерден кери болсун.— Аман затны юсюн-ден рыслаб айтылгъан сёздю. (Табу.) Алай тургъанлай, бизни марагъанча, кёме тийди, андан ачыла келгенлей, айтылгъан джерден кери болсун, бууала къатылды. ( «Адамла» , 108.)

Айтдырмай къоймай эсенг.— Ачыу болуб, айтмазын айтса, алай айтыб башлайды адам.

Айтыб этгенни айыбы джокъ.;— Кириш айтым. Бир ишни этерик болсала, алай айтыб баш аладыла. Айтыб этгенни айыбы джокъ дегенлей, мен энди тартханны къой-гъанма. Энди аны манга теджемегиз. (Фольклордан.)

Айтхан сёзюне табылыучу. Ант. Сёзюн ауузуна аша-магъан. Син. Бир сёзю, бир башы.— Сеит бираз кечигиб келди. Айтхан сезюне заманында табылыучу адам бу джол кечигиб келгенинде, барысы сейирсиндиле. ( «Къар-чаны юйдегиси».)

Айтхан да этген кибикди.— Аман сёзню айтханны аман ишни этгенден башхасы джокъду. Аман сёзню айт-хан уллу айыбланы бириди. 24

Айтылгъанны джарым сёзден ангылагъан — сёзню дженгил ангылагъан адам. Ангылы адам.

Айтхан сёзю джерге тюшмеген — уллу авторитети болгъан адам. Айтханы бола келген. Алим, сен анангы айтханын джерге тюшюрмей, тёгерегине анланыр зама-ныды. ( «Джукъусуз кечеле», 210.)

Айтыр сёзю ауузунда къалгъан — осиятын эталмай, айталмай къалгъан (ёлген) адам. Андан ары уа не ай-тыргъа излеген болур эди? Айтыр сёзю ауузунда къал-гъан деб, аллайлагъа анта болурла. («Огъурлу», 153.)

Айыбы, бюсюреую да сеникиди (сизникиди) — бу ишге сен (снз) джууаблыса. Школ сени къолунгдады. Айыбы, бюсюреую да сеникндн. ( «Джукъусуз кечеле», 192.)

Айыблаб киерге (кийимни).— Кюн сайын кнймей, байрамгъа затха дегенча кёзюуде киерге.

Айыб этме.— Б а т алгъан сёз. Къонакъ, айыб этме, сюрюуде эни болмагъан джангыз бир мал болса, джанлы анга айырыб чабаргъа боллукъмуду? («Алан», 2.)

Айылтыймаз.— Тутхучсуз адам. Тутуругъу болма-гъан. Хамзат-хаджини раис афендиге сайлар ючюн, ан-га кючлю къууушхан, деменгилн ёшюнлюк керекди, алай болмаса, аны айыл тыярыкъ тюлдю,— дегенди Ал-хаз-хаджи. (Фольклордан.)

Айю дугъуманы сюймей эди, ол да аны тешигини аллында бите эди. Вар. Джылан дугъуманы сюймей эди... Адамны сюймеген заты къатыида джашаса, ай-тадыла.— Айю дугъуманы сюймей эди, дугъума да аны тешигини аллында бите эди. («Нарт сёзле», 97.)

Ай анасыны уа.— Адамны сукъланнгамын неда тер-милгеинн, кюссгенин кёргюзген междометие. Ай анасыны уа, не табсыз болду, бу иркни бюгюи келлигин билсем, тюненегин кесмей, сюрюуге ашырыб иерик эдим. ( «Мах-ти», 99.)

Ай медет. Толу вар. Ай медет аллах.— Джюреги къыйналгъанын, джаны ауругъанын билдирген междо-метие. Ай медет аллах, не болгъанды джазыкъгъа? («Огъурлу», 178.)

Ай юйюнге ашхылыкъ кирлик (эвфемизм) . Вар. Ай юйюнге джыйылмазлыкъ (дефимизм.) Къысха вар. Ай-юнге (нейтрал.) — Ай юйюнге ашхылыкъ кирлик, бу джашха не болгъанды? («Къанаматны джуртунда», 144.)

Ай юйюнге къан джауарыкъ (дефемизм) .— Ай юй-

25

юнге къаи джауарыкъ, тслисе дсб, санга 6oiijyna айтмай кёре эдим. (КЪТ, 201.)

Айюнге (ай юйюнге) .— Айюнгс, болуб а не болгъаи-ды, бу арт кёзюуде ала амалтын бетибизни къайры са-лыргъа билмсй айланабыз. («Джюрекми ауазы», 105.)

Агъы бла къызылы тёгюлюб.—Саулукълу , чырайлы. Акълы-кёклю кийинирге — омакь кнйинирге, джаса-

ныргъа. Ийнайчы къатынны къызы болсанг, киерсе акъ-лы-кёклю. («Ийнайдан». )

Акъгъа къара дерге.— Джалгъан айтырп>а, стюрюк-ге керти дерге. Лйхай, кёре, биле тургъаилай, акъгъа^ къара деб, къалай ийпаиигын. ( «Адамла» , 135.)

Агъартыргъа. Толу вар. Къарап.а акъ дерге.— Етю-рюк айтыргъа, алдаргъа. Сим. Сол тобукъгъа салыр-гьа.— Энди уа, джыгра, сен мени нйнаннганча кёргенинг-де. кертда, агъартыу былайды деб, .хаман алдаб турлукъ кёреме! ( «Юйге игилик», 76.)

Акъ къозу.— Акъ къозу тууса, рысхы аллынады, на-сыбны башыды деб, айтыу барды.

Акъ къоян — хагок, омакъ, къо1нак1>.'1ы, газ-газ. Акъмыйыкъ. Вар. Акътон.— Къар, къыш деген магъа-

нада. Акъ суу — сют, айран. Ийнек кесимики болса, буса-

П)ат сюрюб да келир эдим, алай а мен, акъ суудан б а т -ха кечинмеги болмагьан, ауругъан кьарт К1)атынны къачын кёрмегенигизге сейирсннеме. («Таулада тауун!», 307.)

Акъгъан чалкъы — къолу уста, чемер адам. Акъгъан (тамгъан) тамчы таш тешер. Син. Есген

хане тан1 TCHiep.— Туууб, ёсюб, аллына уруб келген хар тюрлю" тыйгъычны да хорлайды. Алай болса да, тамчы тама-тама турса, танжы да те1неди. («Къанаматны джур-тунда». )

Акъылны акъылсыздан, адебни адебсизден юрен.— Мен билген илмуланы устазлары телиле бла терследиле. Билемисиз, адамла кт>аллай аман, терс ишле этген эселе, мен аланы чюйресине этген.ме. Кесимн аманлыкъдан сакь-лагъанма. Адебсиз эмда акъылсыз адамланы этгенле-рин чюйресине тутхан адам адебли да, акъыллы да бола-ды. Акъылны акъылсыздан, адебни адебсизден юрен,— деб апы ючюн айтадыла,— дегенди Локъман-хаким. (Газетден.)

Акъыллы баш — дунияны ангылагъан, терен тюшюн-нген адам.

26

Акъылын ауузуна ашаргъа.— Сагъыш этиб дже-тишдиралмазгъа. Рамазан, ол акъылын ашады эсе, сен а? («Джюрекни ауазы», 48.)

Акъылын башына джыяргъа.— Джашауда бола тур-гъан затланы ангыларгъа. Заманында къайгъысын кё-рюрге.

Акъыл излесенг — къартладан.— Дунияны кёб кёр-ген, кеб чекгсн кёб биледи. Аланы джашау сынамлары уллуду, ала кёб затха тюнJюннreндилe. Акъыл изле-сенг— къартладан, тюб излесенг — джашладан. (Нарт сёз.) Къарт кишиден не чыгъар? — Акъыл чыгъар, акъыл. (Элбер.)

Акъыл кирирге — ангыларгъа, тюшюнюрге. Мен сез-генме: аскерде акъыл киргенди джан1.ха. Энди тергсн-ди мени джашауда къадау танкха. («Къолан толкъунла», 57.)

Акъылы кире, чыгъа тургъан. Син. Кете, келе тур-гъан,— Алай а бюгюннге дери сени акъылынгы бир кете, бир келе тургъанын билмей эдим. («Кьанаматны джур-тунда», 181.)

Акъылынга сохан туурайым.— Ада.мны акъылын джаратмасала, бош затчыкъны ангыламаса айтадыла. Кесини тилин ангылаялмай. сабий башха тилии ангылар деген акъылынга сохан туурайым. (Газет.)

Акъыл табдырыргъа. Син. Эс табдырыргьа.— Юре-тирге, тюзетирге, таб оноу этерге. Кимге да акъыл таб-дыргъан сен бир онглу адамса, санга акъыл юретир биз-де адам джокъду. («Горда бычак'ь», 2,11.)

Акъылдан тёбе — уллу болгъан (самаркъау). Атасы, анасы да акъылдан тёбе эдиле. Ала сабийлерин кёб аш-хы затлагъа юрсте эдиле. (Джомакъдан.)

Акъылындан чыгъаргъа. Вар. Акъылындан азаргъа. Шашар! ьа, кемсиз джюреги кьыина . 1ыргьа.— Кели-нинг Меккахан сарынла, кюуле салыб джылайды. Эге-чинг Джапымхан акъылындан энтда чыгъады. (КъХДж, 94.)

(Аман, кир, хапчюк) акъыл адам — мийик идеясы, уллу Мураты болмагъан, малхыяр адам.

(Кетер, этер, окъур) акъылы джокъду. Вар. Джапысы джокъду. Син. ... оноу этмейди.— Танг атханлы шылпы этеди, аязыр акъылы джокъду. («Пмюрлнж», 85.)

Аллын айлЗндырыргъа. Вар. Аллын бурургъа. Син. Эс бёлюрге.

Аллы айланнган джанына (джары) кетерге, ба-

27

рыргъа. Син. Ичи сюйген джапына.— Кёлю ушатхан лжанына кетерге. Ол огъай, олтуруб сусаб да ичмсдим, сюрюучю джашланы къолларын тутуб, бёркюмю кёзле-риме басыб, аллым анланнган джанына кетген эднм. («Горда бычакъ». )

Ал аягъынг бла кирсенг, арт аягъынг бла да кир — ишнн аллын башласанг, артына джетдир, джарты джол-да къойма.

Ал бермезге — оздурмазгъа, артха къалмазгъа. Джу-къудан джаигы уяннган гугурукла, бнри бирине ал бер-мей, къычырадыла. («Эки заман».)

Аллына къараргъа — къачан келедн деб, сакъларгъа. Энтда къайтмагъанды, келирге керек эди, аллыиа къараб турама. ( «Дсрт» , 237.)

Аллына уруб келген — 1. Есюб келгеи. 2. Басыб ал-лына келгеи (аске])). Сен — аллына уруб келген заманы-бызны бир ётгюр джашы. («Кюн таякъ.ча», 82.)

Аланы кютюбмю айланама. — Кёр'\1егенме, бил.мен-ме дегенни дюрген антыу формасы. Мен аны кютюбмю айланама! Кесими къайгъым да озубду,— деб хыны джу-уаб этди Базарбий. ( «Аманат» , 3, 140.)

Ала бир этедиле кемснз къууаныргъа, кемснз къый-иалыргъа.

Алай болгъун дерча бола эдик. — Бедишлик, къар-гъышлыкъ бола эднк деген магъанада. Ол джан1 болма-са, алай болгъун деб, къаргъышда айтырча да боллукъ ЭДИК. ( «Кюн таякъла», 206.)

Аллай ДЖИГИТ кёб туумайды аналагъа.— Батыр, джи-гит, кёллю джаш,

Аллай сакъалы болгъан джашына къатын алырмы? — ол джапыеы болгъан кншиден адамлыкъ чыгъармы де-ген магъанада. Ант. Келбет кёрсенг, эр сорма.

Алибек бла Текелей. Ант. Мамулий бла Тотулий. Снн. Отлары ёрге джаимайды.— Бир-бирн бла келишмсген, джарашмагъан.

Алайтын барсам, арба ауады, былайтын барсам, къан джауады. Син. Барама да, эмеген ашайды, бармайма да, хан бан1ымы кеседи. Син. Эки отну арасында.— Бы-лайтын барсам, арба ауады; алайтын барсам, къан джа-уады дегенлей, бир тюрлю бир болумгъа тюшдюм. («Би-ринчи сюймеклик», 59.)

Алма терегинден керн кетмез. Син. Атасыны сыры — улунда, анасыиы сыры — къызында.— Сабий атасына, анасына ушайды деген магъанада. Алма терегинден ке-

28

ри кетмез дегеилей, къызы да анасыпдан бир джукъ къоймагъанды. («Аманат» , 2, 70.)

Алтынлы кийиз къабда.— Адамиы болумлусу омакъ кийиннб, уф-чуф деб айланмайды. Ант. Джаланмгач ай-бат — джарлы эсирмк.

Алтын къала ишлеб берирге - - эм уллу саугъа, эм уллу игнлик этерге. Берекет бсроин. тейри, былай эс бёлюб, джан аурутуб, хапар соргьаныгъыз ючюн. Ол манга бир алтын къала ишлеб бергендсн кем тюлдю. ( «Кюндюзгю кюн», 104.)

Алтын этегинге башым къонакъ.— Алгъын ханланы, бийлени заманларындан къалгьан сёздю. Тилекчи болуб, джакытыкь излеб барсала айтхандыла. Алтын этегннге башым къонакъды, джюйюсхан, иги къатыл! («Къара кюбюр», 283.)

Алтын этегинге башым къор (кьурман) . Вариант. Алтын этегинге баш урабыз.— Алтын зтегигизге башым къор болсун, кечигиз, джангылгъанма. («Джангыны джарыгъы», 46.)

Алтындан артыкъ адеб бар — культураны баш къыл-чыгъыды адеб, ол алтындан да багъалыды,— Балала-рым! Адебли болугьуз. Адамны адебин кёрсенг, адеб та-барса. Адеб базарда сатылмайды. Алтындан артыкъ адеб бар! (Фольклордаи.)

Алты къынгыр болуб. Син. Тёрт бюклениб. Син. Аман-ны кеминде.— Джазны бурну къарагъанлы алты къынгыр болуб ёсдюрген нартюхюбюзню буз келе келди да къара кёсеу этди да кетди. (Газетдеи.)

Алтыхыр. Ант. Алтынлы.— Эски шкокну атыды. Тау-лугъа керти сауут болалмагъанды ол. Таулу аны джа-ратмагъанды. Къолайсыз затха «алтыхыр» дегендиле.

Алхам сагъат демей — терк огъуна, к1)араб-къара-гъынчы, аякъ урмай. Муну да бир кёрейнк, бала, ант джетмезликле, • алхамгъа чыдамайдыла. («Горда бы-чакъ», 1, 201.)

Алысын юйдеги.— Кеси къартыракъ болуб, юйдеги-си ууакъ болса, айтадыла.

Алысын мурса къозласын. — Элинг чачылыб, тюб болгъун деген магъанада (къаргъыш).

Амалсыздан сау тишими башладым. Син. Амалсыздан Башилнкге эт хычын этдим,— Амалсыздан этмез ишими этдим деген магъанада.

Амалсыз кюню — къарангы дегендиле къартла.—

29

Амалны такъалгъа джалгъасанг, болмазлыкъ иш болуб къалады. (Нарт сёз.)

Амал-такъал этерге ~ бир-бирине джалгъаргъа. Амал билген — амал бла, амал билмеген — аман

бла.— Ишни табына тюзелсеиг — тынч, алайсыз — къыйыын деген магъанада айтылады.

Амыры тартмай. Сип. Ичи сюймей.— Амыры шахар-гъа тартханды, анда джашар ючюн, усталыкъ алыргъа, усталыкъ алыр ючюн а, юренирге керекди. ( «Къюндюз-гю кюн», 11 —12.)

Американы ачаргъа (калька) — адамла эртде билиб тургъан затны айтыргъа, билдирирге. (Чам халда.) Ас-то, сен айтмасанг, бнлмей тура эдик бнз аны! Американы ачыб къойдунг да сен бизге. («Мёлек», 34.)

Аман адам этегингден тутса, этегинги кес да къач.— Санга Сагъит алайсыз да хыршыланыб турады. Билмей тургъанлайынга, экиси да биригиб, бир къыйынлыкъ са-лыб къояргъа боллукъдула. Аман адам этегингден тутса, кес да къач, дейдиле. ( «Кюн таякъла», 95.)

Аманнга алтын джарашмаз. Ант. Ушамагъан — джукъмаз.— Аман иги затны сактхпай билмейди. Аман-

нга алтын чыдамаз деб, ма быллайлагъа айта болурла. («Таулада таууш», 189.)

Аманнга бел байламазгъа. Ант. Аманнга бел байлар-гъа.— Кесин аманнга бошламазгъа, джалкъаулукъ, хаулелик этмезге. Башыгъызны керексиз оюмла бла сер этиб, аманнга бел байламагъыз да, кереклисича ишле-гиз — олсагъатда джетер джалыгъыз къарныгъызгъа. («Емюрлюк», 127.)

Аманны бир малы болур, ол да багъалы болур.— Затын хаухха къыйналыб берген неда бермеген адамгъа айтадыла.

Аман бла — къыйналыб, азаб чегиб. Тангын аман бла атдырды Шамсият. (Газетден.)

Аманнга да, игиге да тюртюле келген адам — аманны, игини да кёб кёрген, чекген адам. Ол джер-суу кёрген, къыйынлыкъ чекген адамды. («Таулада таууш, 226.)

Аманнга да, игиге да къойма мал. Толу вар. Аман джашха да, нги джашха да къойма мал: аман джаш къойгъан малынгы къабар, иги джаш а сен къоймасанг да табар.

Аманнга джалыннгандан эсе, джат да джан-джанынгы къарма — аман адамдан тилегенден эсе, кесинг мадар этерге кюреш. Биз ёмюрде да кишиге джалынмагъан-3 0

быз, джалынныкъ да тюлбюз. Алай а бизде «аманнга джалыпнгандан эсс, джат да джан-джанынгы къарма», дейдилс. ( «Аманат» , 2, 125.)

Аманнга джетген теке бёрюге джолдаш болур.— Амалсыздан бир ишни этеме дсб тургъанлай, башха и т -ге кёчсе айтылады.

Аманнга джетерге. Сии. Аманына таяныргъа.— Бий-солтапдан Чо.май излегенин табханды. Езге ол снлегей-ли уа, тейри, бек аманнга джетгенди. («Чолпаи», 212.)

Аман джутун сюрюрге — бек ач болгъанын къанды-рыр ючюн, бир кесек къабаргъа, ауузланыргъа.

Аманны кеминде. Снн. Кючден-бутдан.— Къыйналыб, азаб чегиб, зор бла. Кюртню тик джеринде томала, уча, къолларын буз кесе, тамам аманны кеминде, джаны къолунда болса, иерлай болуб, джаш кюртден ётдю. («Таулуну тангы», 49.)

Аманнга кетерге.— 1. Урушургъа, сёгюшюрге. 2. Ха-лы бузулургъа. Кертда, ауузум барды деб, не аманнга кетдинг! ( «Аманат» 2, 68.)

Аман кёрмезге. Син. Ариу кёрюрге.— Сюерге, хатернн этерге. Малчыладан терен хапарлы болгъаны себебли, Ниязбинни да аман кёрмейдиле. ( «Джукъусуз кечеле», 178.)

Аманына къараргъа.— Аллах сени аманынга къара-сын, огъесе. («Чолнан», 63.)

Аман къызгъа къазан къошакъ.— Адамны кемлигин мал къошуб толтургъандыла бир заманлада. Аман къыз-гъа къазан къошакъ деб, бу быстыр сатыуну ким чыгъар-гъан эсе да, урчугъу чыгъарыкъ. ( «Аманат» , 1, 105.)

Аман Махушха джарашады. Син. Сюек багушха д ж а р а т а д ы . — Махуш ауузсузуракъ адам болгъаны се-бебли, хар кимни айыбын да анга кюреб тургъандыла. Аман Махушха джарашады деб, аманлыкъларынгы ме-ни юсюме джюклеб, кесинг къутулуб кетергеми мурат-лыса? («Горда бычакь», 2, 89.)

Аман сагъатлы болуб. Бар. Аман зекатлы болуб.— Къыйналыб, аман кюннге къалыб. Терезе тюбюнде ол-тургъан джашчыкъла, кюллюклерин тыялмай, аман са-гъатлы болуб тургъанларын эследи. ( «Джукъусуз ке-челе», 7.)

Аманны сокъмагъы — башха.— Халкъ бла джюрю-меген адамгъа, сюрюу бла айланмагъан малгъа айтаднла.

Аманына таяныргъа — къарыууна джетерге, арыргъа, онгсуз болургъа.

31

Аман тишли ит кибик.— Хар кимни чачыратыб, чир-китиб айланнган.

Аман тиши болур.— Аман тиши болгъан айнымай-ды. Сен Кичи Арыкълагъа тюшерча болгъан кёреме. Аман тишинг болур. («Горла бычакъ», 2, 12.)

Аман тюбге къалыр.— Къарачайда аллай айтыу бар-ды. Артха къалгъаннга айтадыла. (Чам этиб да, таба-лаб да айтадыла.)

Аман тюш кёрмезсе. Син. Ба[нынг кёбмез.— Къый-наллыкъ, ннджиллик тюлсе. Игисн болмаса, аманы джокъду. Гинардукъа саулукъдан Ханукъа аман тюш кёрлюк тюлдю. («Алан», 1, 7.)

Аман тюшню игиге бургъанча. Вар. Аман тюшге иги джора этгенча.— Мен алагъа керек тюлме. Аман тюшню игиге бургъанча, дагъыда мен аланы ариулукъ-ларын этерге, къорууларгъа керекме. («Адамла»," \7А.)

Аман хансны тамырыча джайылыб — юйреб, джай-ылыб, болгъанны кючлеб. Вар. Аман хансны тамыры — кючлю. Аман хансны тамыры терен болады. Биз аланы бошагъынчы, ала бизни бошаб барадыла. ( «Джукъусуз кечеле», 71.)

Аман этме — кемсиз джюрегинги къыйнама, бек бу-шуу этме, мардасыз къыйналма.

Аманлыкъчыны эки юлюшю — башына. Толу вар. Аманлыкъчыны этген аманлыгъыны (ючден) эки юлюшю башына джау болур. Аманлыкъчыны эки юлюшю башы-на дегенлей, Алий бла сени арагъызгъа от салама деб, КИМ эсе да къагъытчыгъы бла сизни бир-биринге байлар-гъа башлагъанды. («Ахматны джангылычлары», 33.)

Ана бауур. — Къарачайда ана къарнашны эркелетиб сёлешген сёзле.

Анамы джаны ючюн. — Тиширыу лексикондан. Алай айтыб къаргъаннгандыла. Анамы джаны ючюн,— деди Ахияны анасы,— сиз Унухну юсюнден гюнахлы сёлеше-сиз. («Таулуну тангы», 63.)

Анасы бергенни тёгерик. — Ачыулансала айтадыла алай. Ой, ананг бергенни тёгерик, не аман озуб кетдинг сен а, бу батыб баргъан кюн бла ант этеме, сени бла арт айырмай, мен былайдан кетмем. («Таулада таууш», 25.)

Анасындан джангы туугъанча болургъа. Син. Бан1ы кёкге джетгенча болургъа.— Къууаныргъа, сюйюнюрге. Отджагъа бла суу ызы болмаса, джукъ кёрмей тургъан адамла бир ачы хапар эшитиб, джаяргъа табсала, ана-

32

ларындан джангы туугъанча болуб къаладыла. («Къара кюбюр», 158.)

Анасындан джигит туугъан. Вар. Анасындан эркек туугъан.— Анасындан джигит туугъан эсе, мени тебди-риб сынасын. ( «Дерт» , 193.)

Анангы ёлгени сени джылагъанынгы багъасы джо-къду.— Асыры аман этме, кёб джылама деген магъана-да, алай а чам-самаркъау халда айтылгъан сёзле.

Анасыны зырнайын тартаргъа. Вар. Анасыны джы-рын джырларгъа.— Джыларгъа, сытаргъа, сыйыт этер-ге. Сора, нги джаш, урушха баргъан анасыны зырнайын тартаргъамы барады. («Бычакъны ауузунда», 7.)

Анангдан ичген сютюнг бла тилейме.— Къарачайда джюрюген эм кючлю тилеклеии бириди. Анангдан ичген сютюнг бла тилейме, алтын этегинге тиширыу башым къонакъды. («Уллу Къарачайда», 81.)

Анасындан ичген сютю харамды.— Бек кючлю антла-ны бириди. Чанкагъа бичен келтирирге ким барса, ана-сындан ичген сютю харамды. («Къара кюбюр», 246.)

Ана кёлю — балада, бала кёлю — талада.— Ана ба-ласыны сагъышын, къайгъысын этгенлей турады; сабий-ни акъылы — ташда, тауда. «Шашаргъамы тебрегенме эке?» — деб келди ауругъанны кёлюне, къызына уа джукъ айтмайды: насыбсыз сабийни джюрегин къый-наргъа джарамайды. Ана кёлю — балада, бала кёлю — тала-да, дейдиле, ким биледи, ол джарлыны кесини сагъышы огъуна этерикди тиширыу баи1ын сер. («Емюрлюк», 112.)

Анасыны къарнындача джашаргъа (турургъа) — тынч, рахат, къайгъысыз турургъа.

Ана къарнашынгдан айырыллыкъ болсанг, атджери-ни ал къашына джабыш.— Шохунгдан айырыллыкъ бол-санг, бир сылтау эт да кюреш. Къалай этейим? Адамла-ны бетлерине не айтыб къарарыкъма? Ана къарнашынг-дан айырыллыкъ болсанг, атджерини ал къашына джа-быш дегенлей, адам бир абынса, экинчи анга ийнаннган къыйынды, не тобагъа тюшюб кюрешсенг да («Емюр-люк», 48.)

Анасы махтагъанны алма, хоншусу сёкгенден къалма. Вар. Анасы сёкгенден къалма, хоншусу махтагъанны алма.— Анасы сёкгенден къалма, хоншусу махтагъанны алма дегенлей, кимге келгенибизни кесибиз билебиз. (Б. X., «Гылджа» . )

Анангы сютюнден халал болсун.— Бек разы 'болуб береме деген магъанада.

2 Фразеологический словарь 3 3

— Cay бол, амма! — Анангы сютюнден халал болсун! («Таулу къызны

джнгитлиги», 107.) Ана сыры — къызында, ата сыры — улунда. Син.

Алма терегинден кери кетмез.— Сабийле да ата-аналары-на ушайдыла деген магъанада.

Анасы танымазча этерге — тюрсюнюн бузаргъа, тюерге. Юсюнде адам сыфатын къоймазгъа. Бусагъатдан къошха кириб кет ансы, экинчи къакъгъанлай, ананг танымазча этерикме. («Таулада таууш», 26.)

Анасы танымазча болургъа — тюрсюню бузулургъа, тюрленирге. Кир, халек болургъа. Къарангыда джюреги къоркъду: тормозла тыймай, энишге саркъа башласанг, ананг танымазлыкъ болуб тюшериксе тюбюне. (Газет-ден.)

Анасындан туугъанча — къып-къымыжа. Андагъылы бери. Вар. Къачандан бери. Син. Бузоу

орун ишлемей эсенг.— Ой, бусагъатхы джашланы огъе-се, быллай бир адамны ичинде андагъылы бери бу аман къайишге (джау джибге) киши илиналмайды. («Кюн таякъла», 35.)

Андан къалгъан джаным аллахдан къалгъа эди.— Андан а къоркъмайма деген магъанада.

Андан къуру биз къалайыкъ.— Ол бизге керек тюлдю. Мен тил этерге къатын тюлме, ёзге бюгюнден ары Хаджи-Османнга джууугъум барды деб, ышанма. Андан къуру биз къалайыкъ. («Аманат, 199.)

Аны беги уялыр, сени къыйналыр кёзюуюнг.— Билмей тургъанлай адамгъа хатанг, заранынг джетсе, айтадыла.

Анты бла хантын тенг ашагъан — антын бузуучу, ант тыймаз. Сени джашынг санга аман кёрюннгенликге, ол анты бла хантын тенг ашагъанладан тюлдю. («Ама-нат», 3, 152.)

Анты болгъан къара киши, чыкъ! — Бурун заман-лада джау чабса, бирден чыгъаргъа, къыйынлыкъда бир-бирин атмазгъа, бири ёлген джерде бири да ёлюрге деб, ант этгендиле. Аллай ант этген адамгъа «анты болгъан къара киши» дегендиле. Джау чабса, къуугъун этгенди-ле. Къуугъуннга баргъан элде: «Анты болгъан къара киши, чыкъ!» — деб къычырыб баргъандыла.

Антсыз болсун — билген. Вар. Антсызды билген.— Къуру бизни юсюбюз бла законну аллында сый табаргъа кюрешиб, нелерин да джуууб къояргъа умут этмей эселе, антсыз болсун билген. («Къанаматны джуртунда», 214.)

34

Антын бузгъан.— Антын бузгъанны сыйсыз кёрген-диле.

Антыма ёлмем.— Тюз, керти айтама деген магъанада. Мен джаратылгъанлы, ол кюнден бек къууанмагъанма десем, антыма ёлмем. ( « Д ж а з ы у айла». )

Ант джетсин.— Антын бузгъаннга аны къачы джете-ди деб, ийнаннган этгендиле. Ай, санга ант джетсин, огъесе. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 94.)

Ант-кърал этерге. Къысха вар. Ант этерге,— Бэлагъа соргъанбыз да, ол, военкоматны къатына да бармагъан-быз~деб, ант-кърал этеди. («Экн заман», 3, ПО.)

Антына ТЮЗ.— Антына тюз, аны бузмагъан адамны халкъ не заманда да багъалы кёргенди. Антына тюз — эрни иши, антын бузгъан — бетсиз киши. (Нарт сёз.)

Ант тыймаз.— Къызбай къоркъса, ант тыймаз деб, Юсейин, къоркъуу уллу болгъанын сезгенинде, «Акъ-джал алашаны салдырады джюрюшге , Джандар джашны къойгъанды тамлылагъа юлюшге» . ( « Д ж а н д а р » . )

Антым хакъына.— Ант этеме деген магъанада. Ант ызындан боллукъ. Син. Ант джетерик.— Да, ма

ол ант ызы бла боллукъгъа айтама. ( « Д ж у к ъ у с у з кече-ле». 81.)

Ант этерге — халкъны неда тенгини аллында тюз болурма, харамлыкъ билмезме деб, сёз берирге, ийнан-дырыргъа. Къйрачайда кёб зат бла ант этгендиле. Билиб этмегенме, мюлкге игилик излеб этгенме, ангыларыкъ болурла деб. Алларына столгъа салыб, партбилетим бла ант этеме. ( «Гургумлу» , 153.)

Аппийни эшегича. Син. Ашагъаны ичине сыйынма-гъан. Син. Тойгъанын сингиралмагъан.— Аппийни эше-ги, баудан чыкъгъанлай огъуна башын гылтынына тута барыб, асыры эсирикликден тойгъанын сингиралмай, джардан кетиб къалгъанды.

Апсатыны джырынмы джырлайма? — Мен кёлюм бла айтама, накъырда этмейме деген магъанада. Мен айтхан Апсатыны джырымыды? Билген билимим бла ангыла-тыргъа кюрешгенме. ( « К ю н д ю з г ю кЮн», 71.)

Anna (Аппий) билген — тыбына. Син. Байра иясын-нга тюзелгенча.— Къуру бир затха юреннген, башха зат-ха фахмусу болмагъан. Аппий б и л г е н — т ы б ы н а деген-лей, кюрегинг къолунгдан тюшмегенлей бараса . Д«Хор-ланнган аджал» , 16.)

Арба толу хант туздан оймакъ толу сют ауур — эт

2* 35

джууукълукъ башха джууукълукъну барысындан баш-ды, онглуду деген магъанада.

Арбаны башында тюлдю, тюбюкдеди оюну — пелах-иы уллусу тюбюндедн, башы джукъ да тюлдю. Эртде биреу бнреуню танасын урлаб союб, арбаны тюбюне джю-клеб, башына дагъыда ол адамны бнченнн джюклеб, ке-тиб бара, аны иесн, танадан хапары болмай, биченни алыб баргъанын кёрюб, ызындан джетнб:

Биченни къакры алыб бараса? Къотар бусагъат деб къысханды. Биченни къотарса, пелахны уллусу ачылыб, иш аманнга кетерин таныб, биченни берирге унамай, дауур болгъандыла. Аны кёрген бир киши:

— Не этесе муку бла дауур этиб, бер да барма къой,— дегенди.

— Алан, арбаны башында тюлдю, тюбюндеди оюну,— дегенди джууабха.

Арбазымда ёгюз кесгенме десенг, доммай сойгъанны да кёрюрсе.— Джашай барсанг, кесингдеи онглуланы да кёрюрсе. Махтаныучу болма.

Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма,— дегенди эртдеги келии. Кесини айыбын биреуге кюрерге кюрешген адамны юсюнден айтадыла бу сёзлени.

Аралатыргъа. Толу вар. Арагъа алыб, хыртха урур-гъа.— Да, аття, сора бизни анабыз да ёлюб, иги джашла-рыбыз алай-алай джоюлуб, джангыз эчкибизни да бёрю ашаб, сора бизге алай нек болады? — деб, аталарын аралатхандыла. ( «Джашауум» , 86.)

Араларын айырыргъа — эки неда талай адамны дау-ларын айырыргъа.

Бир-биригизге болуб къаласыз деб, арагъызны ай-ырыргъа келген эдим. («Аманат», 2, 66.)

Аралары бла къыл ётмейди — бир-бири бла ариу джа-шайдыла, шохдула.

Аралары бла джылан ётмеген эсе.— Бир-бири бла джау .болургъа, аман болургъа. Фатима бла сени ара-гъыз бла джылан ётмеген эсе, нек сууугъансыз бир-бири-гизден? («Джюрекни ауазы», 42.)

Аралары бла къара киштик озаргъа. Син. Алибек бла Текелей болургъа.— Бир-бири бла келишмезге, бир-бири бла джарашмазгъа. Не болгъанды сизге? Аллай халал тенгле болуб туруб, энди арагъыз бла къара киштикми озгъанды? («Кюн таякъла», 191.)

Араларына сууукъ джел кирирге — арагъа сёз кирир-ге. (Вариант.)

36

Аралары атлы бла джаяу кибикди. Вар. Аралары кёк бла джер кибикди.— Экиснни башхалыкълары уллуду деген магъанада. Астакку, ... арабыз атлы бла джаяу ки-бик дегенча, Хаджи-Османнга бюсюреусюз къарады. («Къанаматны джуртунда», 298.)

Аралары айры болургъа — бир-бири бла келишмезге, бир-бири бла джарашмазгъа.— ... Ара айры болгъанлай, иш къалмайды чарпымай. (Баснядан.)

Ариу айтыргъа — эркелетирге, джалыныргъа, джал-барыргъа.

Ариулукъ бла — хыны этмей, урушмай, ариу айтыб Ариуну аурууу кёб.— Ариудан кёб къылыкъ чыгъады

деген магъанада айтылады. Къарамы кёзюнгю алдарча болуб, огъурсузлугъу, болумсузлугъу, тилини ачылыгъы джюрегинги кюйдюрген, оюмсуз, кесин тута билмеген адамла тюбейдиле. Ариуну аурууу кёб деген сёз бошуна айтылмагъанды. («Аманат», 134.)

Ариу кёрюрге. Ант. Эрши кёрюрге. Сюерге, джара-тыргъа.— Амма, ийнекни ариу кёрмеклик аман адет тюл-дю. («Эм таза кёкню тюбюнде», 33.)

Ариу кёргюзюрге. Ант. Эрши кёргюзюрге.— Бу кесин ариу кёргюзюрге кюрешсе да, андан ит адам табмазса. («Горда бычакъ», 217.)

Ариулукъ къарын тойдурмаз. Син. Гокка кёрген кёл-ге асыу.— Ариулукъ къарын тойдурмаз; келе, кете тургъан затды. ( «Кюндюзгю кюн».)

Ариу сёзде ауруу джокъ. Син. Ариу сёз — джаннга азыкъ.— Ариу сёзде ауруу джокъ, бу къатышхан дуни-яда къозгъаб нек айланаса, сёзню ариуун айт да къой-санг а. («Баталлары», 173.)

Ариу сууун КИМ э ш и к г е тёгеди? — игисин, ашхысын КИМ иеди къолдан.

Ариуну ызындан макъа да юч кере чынгайды.— Ду-нияда ариуну сюймеген джокъду деген магъанада. Ийнан-санг, ийнан, ийнанмасанг, къой, мен да ишексизме. Ма-къа да чынгайды къызны ызындан деб, тюз айтадыла. («Джашлыкъны джолунда», 67.)

Ариулугъун этерге — ийнаныргъа, ышаныргъа, ба-заргъа. Мен кесимикилеге базмайма, сора аны ариулу-гъун къалай этейим, чамланышхан, къызарышхан кюн-лери да болур! ( «Дерт» , 177.)

Арт айландырыргъа. Ант. Ал айландырыргъа. Вар. Артын бурургъа.— Уялмай, къызыбызгъа нек арт айлан-дыргъансыз дебми барлыкъ эдик? («Эки заман», 3,68.)

37

Артха-алгъа салмай. Син. Экилемей, бирлемей.— Ачыкъ, туура айтыргъа, кёб сагъыш эте турмай. Тартса, кнритли кюбюр болуб къалады, аны анга, мени кёлюме келгенни артха-алгъа салмай бир силдерге разы эдим. («Аманат», 3, 277.)

Арты, аллы да — бары да, болгъаны, чыртда. Арты, аллы да мен госпиталда беш кюн джатханма. («Ата джурт ючюн», 38.)

Артына-аллына къарамай. Вар. Артха-алгъа салмай. Син. Бирлемей, экилемей.— Тургъан джеринги джарат-май, ол джанын бир сынар адим деб, кёлюнге келсе, ар-танга-аллынга къарамай кетиб къал. («Горда бычакь». 2, 211.)

Арт бла, ал бла — ташада, туурада. Аланны хоншу-су ишлеген джеринден урлаб, тырнаб, арт бла, ал бла да юйюне харам рысхы джыяр ючюн къалмагъанды. («Алан», 1, 4.)

Артына барлыкъ тюлдю — этиб къоярыкъды, огъай дерик тюлдю. Ол къызгъаны бла артына барлыкъ тюлдю, ол телиди. Мени ауузум къабышсын. («Аманат», 3, 310.)

Арты болургъа — бошалыргъа, тауусулургъа. Артын бурургъа. Вар. Артын айландырыргъа.—

Керекли дараджада акъыл, эс бёлмезге, уллу магъана бермезге, сууукъ къараргъа. Колхозну башчылары агре-гатны ишине сыртларын нек бургъанларын ангылагъан къыйынды. (Газетден.)

Артына кетерге — таркъайыргъа, аз болургъа. Вар. Андан эсе аллахдан къоркъгъан бир адам болса, хакъ ашамаз эди. Артыбызгъа аны пелахы бла кетиб къал-дыкъ. («Горда бычакъ». 195.)

Артдан келлик аллахны да кёрюрсюз — къайдам, ол мындан да хуттур болмагъа эди. Бийнёгерлары къаллай дин ахлу адамла болгъанларына, артдан келлик аллахны да кёрюрсюз деб, эртде чууутлу айтханлай, иги къараб тур. ( «Махти». )

Артха къалыргъа — къалгъанла тенгли баралмазгъа, оздурургъа. Ант. Алгъа барыргъа. Кесинг кёрюб турдунг да, Таласда мен кимден артха къала эдим? («Аманат», 2, 10.)

Арты къалынды — сансыз-санаусуз, бек кёб. Артында къалмагъан — хаман биргесине джюрютген,

айырылмагъан. Кечегиде бу артынгда къалмагъанланы джылтыратыб айланма да, отха ат да бар. («Таулада таууш», 17.)

38

Артха къалгъанны арт аягъы сынсын.— Сабийле эрн-шиб чабышхан заманда айтхандыла. (Сабий фольклор-дан.) Болумну кёресиз. Джангы шугутха бир кёчейик. Чыгъыб кёз ачаргъа сиздсн да мен бек ашыгъа болурма. Муну тындырдыкъ, сора артда къалгъанны арт аягъы сынсын. ( «Горда бычакъ», 2, 225.)

Артына турмазгъа. Вар. Артына бармазгъа. Джан-ламазгъа, этмей къоймазгъа.— Азрет а не къыйын иш-ден да артына турмайды. («Кюн таякъла», 48.)

Арт уфха алыргъа.— (Барышниклени жаргонун-дан.) — Хар кимден мал сатыб алгъанлай, ачхасын, мал-ны сатыб бошагъандан сора, артдан берирге деб, кесамат этгендиле. Анга «арт уфха алдым», дегендиле.

Арты чиримпис болмасын — арты бузулмасын аманнга кетмесин.

Артына чыгъаргъа. Вар. Артын этерге.— Джукъ къой-май бошаргъа, тауусургъа. Анасы бергенни тёксюн, Чо-тайны мюлкюню артына не кюрешиб да чыгъаллыкъ тюл-бюз. («Къанаматны джуртунда», 55.)

Артын этерге. Син. Джик деригин къоймазгъа.— Тауусургъа, бошаргъа, джукъ къоймазгъа. Андан эсе бу прустопланы, старшиналаны артларын этер мадар бар эсе, аны сорургъа керекди. (»Къара кюбюр», 138.)

Артда эшитмедим деме — артдан алай-былай деме. Ангылагъан болурса.

Артмакъ болургъа. Вар. Артмакъ болмаса да, джан дамы болмаз.— Тенглик этерге, къарышыргъа. Бу аллай кърал болгъанды, мындан ары дунияда мынга артмакъ болур кюч джокду. («Баталлары», 290.)

Ары дери бир джашайым.— Етюрюкдю, адам ийнан-мазлыкъ затды деген магъанада.

Ары дери бир къан къуссун (вариант) .— Атасыны болмай, кесини джаны ючюн! Алаймы ушата эди! Ары дери бир къан бёрксюн ол! Бизни адамгъа санасамы къыстаб иерик эди джашынгы? ( «Джукъусуз кечеле», 66.)

Ары бла бери джетгени теиг болсун. Син. Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун.— Терк бол, джен-гил бол, чырт мурукку этме деген магъанада.

Ары — къайракъ, бери — билеу. Вар. Ары — оракъ, бери — чалкъы,— Эки бетли адам. Хо, ёчешмейим, сен билген джашса. Ары къайракъ, бери билеу болуб джю-рюйсе. («Баталлары», 233.)

Ары — оракъ, бери — чалкъы.— Ол адам бизни эл-

ден тюлдю. Ары — оракъ, берн — чалкъы бирди. ( «Хор-ланнган аджал». )

Арыгъан ёлгеннге мине эди. Вар. Ауругъан ёлген-нге мине эди.— Кесинден онгсузгъа ауурлугъун сала эди деген магъанада.

Арыкъ къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер. Син. Игнликге — аманлыкъ. Аман адамгъа игилик этсенг, эрнинги-бурнунгу къан этер, арыкъ токълуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер деб, аны ючюн ай-та болурла. («Къара кюбюр», 97.)

Артыкъ болуб, кимни эки башы барды? — Адамла, бары да тенгдиле, бир-бирине уллу сёлеширча, махтаныр-ча не аламатлыкълары барды деген магъанада.

Артыкъ иегиси болгъан.— Артыкъ иегиси болгъан тулпар болады деб сёз барды; кючлю, къарыулу.

Аслан чибин тутмайды — эркишилиги болгъан адам ууакъ-тюек. затла бла кюрешмейди.

Аслан ызына, эр сёзюнден къайтмаз. Ант. Анты бла хантын тенг ашагъан.— Эркиши болса, бир сёзю, бир башы болады. Сёзюн ауузуна ашагъан, антын бузгъан эрни иши тюлдю.

Аслан, къаблан кибик.— Эркишилиги болгъан джаш-ха эпитетге джюрюйдю. Аслан, къаблан кибик къарна-шларым анга къалай бой салсынла. (КъХДж, 96.)

Асланны ёлгени — чычханны тирилиги.— Сау чыч-хандан эсе, ёлген аслан къоркъунчлуду.

Асланны алашалары бла барыргъа (келирге.) — Джаяулай барыргъа (келирге) деген магъанада.

Асыу алыргъа. Син. Джутун сюрюрге.— Иги тойма-сакъ да, ашагъанбыз дегенча. Узал, Таусолтан, сен джо-лоучуса, биз бир кесек асыу алгъанбыз. («Аманат», 231.)

Атын айтдырыргъа — халкъгъа белгили болургъа, джигитлик этерге.

Аты айтылгъан алтынлы ( ш к о к ) . — «Алтынлы шкок», къысхача «алтынлы», эртде заманлада Къарачайда джю-рюген шкокну атыды. Аты айтылгъанлыкъгъа, атыча аламат тюлдю деген магъанада айтылгъанды.— «Печо-рин» деб къайдан да чыгъардыла, аты чыкъгъан алтын-лы дегенлей, къан салдыла. («Къолан толкъунла», 41.)

Аты аманнга чыгъаргъа. Ант. Атын иги бла айтдырыр-гъа.— Ол аман деб айтдырыргъа. Сыйы тюшерге, киши адамгъа санамазгъа. Сени къулагъынга кирмегенликге,

40 •

мени атым аманнга чыкъгъандан see, джаным тамагъым дан чыгъарына разыма. («Аманат» , 3, 130.)

Ат-бет атаргъа — бедиш этерге, адамны юсюнде бол-магъан айыбны салыргъа.

Аты бар да кеси джокъ. Къысха вар. Бардам джокъ,— Джараусуз , хайыры тиймеген. Да андан бери болум алай-ды: хамамны аты бар да кеси джокъ. (Газетден.)

Аты бирни анты бир — аты бир эсе, иннети да, мураты да бирди. Ариу, Асланны болгъан джерин кёргюзтсем да, ауузу ариу сёлешгенлигине, не игилик этерик болур бу? Аты бирни анты бир дегенча, ол кюнден сора Темир-джанны джюрегине тюшюб къалды ол. («Горда бы-чакъ».)

Аты бла хаты бир болмагъан — аты бла иши бир-би-рине келишмеген. Аты бир тюрлю, иши башха тюрлю.

Аты джууукъ, кеси сууукъ.— Кеси джууукъ адам бол-гъанлыкъгъа, джууукъча джюрюй билмеген адамгъа айтадыла. Сууукъ адам. Келмезден къорасын, къула-гъыма-ишге кирмейди. Ма аты джууукъ, кеси — сууукъ деб, анычалагъа айтадыла. («Аманат», 3,109.)

Атын табаргъа — саугъа этерге, келтириб берирге Бюгюн келиб кетди, джукъ бла атыбызны табмагъанды («Горда бычакъ», 1, 32.)

Аты шхууур артында айтылсын — аты эрикгенден эрикгеннге айтылсын, иши болмагъанлагъа аууз чай-къамдыгъа. Къой-къой, не этесе аны? Атлары шхууур артында айтылсын аланы. («Емюрлюк», 132.) Къой-къой, Бийнегер, аман Токъалны аты шхууур артында айтылсын. («Къара кюбюр», 196.)

Атайпысны берирге. Вар. Атайпысны басаргъа.— Табылгъан аманны айтыргъа, сёгерге. Сизден айырыл гъандан ары джетгинчи, Шамайыл Аслаинга атай пысны басханлай барды. («Къара кюбюр», 240.) Энди келин келтирген юй белин къатдырыргъа керекди. Алай болмаса уа, тамбла аны аты ныгъышда къызгъанчха чыгъыб, атайпысны берликдиле. («Горда бычакъ», 206.)

Ат айланса — къазыкъгъа. Син. Джазыу джардан атар.— «Буюрулгъаннга» тюбемей къалмазса дегенча-ды магъанасы.

Ат аллына алыргъа.— Эркиши тиширыуну атны дже-рине миндириб, кеси джерни артына минеди. Анга «ат аллына алгъан» дейдиле.

Ат артысына миндиргенинде, джерни тилей эди. Син Межеге бере барсанг, джейе барыр.— Бир хатер этсенг

41

дагъыда андан уллусун излей баргъаннга айтадыла. Ат аунаса, тюк къалыр. Син. Айран тёгюлсе, джугъу-

су къалыр.— Этилген зат ыз къоймай къуруб кетмейди. Аланла, ат аунаса, тюк тюшер дегенлей, быланы келген-лерини мен заранын кёрмейме. («Аманат», 2, 217.)

Ат басханны джер биледи. Вар. Джер басханны ат биледи.— Хар ким кесине джетген къыйынлыкъны биле-ди, ангылайды. Ат басханны джер биледи дегенлей, къо-лунга алыб трубканы, телефонну сен кесинг къолунг бла бурчу, не айтады деб, сейирсинирге боллукъса. (Газет-ден.)

Ат башындан. Вар. Ат юсюнден.— Учхара, ёретин, терен тинтмегенлей. Ишге ат башындан узалгъанланы хакълары да анга кёре бола башлагъанды. («Хорлан-нган аджал», 146.)

Ат юсюнден. Вар. Ат башындан. Асыры эрке юретген-ди да, эсине тюшсе, къайсыбызгъа да ат юсюнден сёле-шиученди. («Биринчи сюймеклик», 1,33.)

Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур — къыйын-лыкъны уллусу гитчесин унутдурур.

Атха минее, атасын унутхан, атдан тюшсе, атын унут-хан.— Къуллукъгъа кирсе, адамланы джукъгъа сана-магъан, орнундан къысталса, несин да билмей къалгъан деген магъанада. Бу сёзле бла халкъ уллу кёллюлюкге кюледи, аз да ёргеракъгъа кёлтюрюлгенлей, адамлыгъын тас этгенлеге кюледи. (Газетден.)

Атха миниб къамчи ургъан джашлары болсунла — джашлары джигитле, болумлула болсунла.

Атха миниб къамчи ургъан джашлары болсунла. Эшикге чыгъыб джамчы ургъан къызлары болсунла.

(КъХДж.)

Ат оюн этдирирге— 1. Артыкълыкъ этерге. 2. Ой-наргъа. Ол мында, къайсыны эсе да сёзюне къараб, бир джарлыны къызына ат оюн этдирирге умут этмесин. Биз-де огъуна онгуна-солуна урдурлукъла табыллыкъдыла. («Аманат», 2, 286.)

Атны джюрюшюн джол чыгъарыр — адамны кишили-гин иши танытады. Хар нени (кимни да) болгъан бо-лумун джашау танытады.

Ат чабса, ит ч а б а р — 1. Биреуню ауузуна чабаргъа. 2. Биреу бир иш этсе, анга къараб, башхасы да алай этерге чабады деген магъанада.

42

Атны эки къулагъы кибик — тенг, ушаш, бирча. Ала экиси да бир атны къулакъларыча, бир-биринден айыры-лыб болмагъан эки тенг джашдыла. ( «Джукъусуз кече-ле», 252.)

Атлыла атдан тюшген, джаяула атха миннген — ала-мат, сейирлик, ариу (къызны юсюнден). Бу заманында атлыла атдан тюшген, джаяула атха миннген бир тиши-рыу эди. ( «Джазыу айла», 49.)

Атлы атыны къулагъы бла да кенгешеди. Вар. Сюрю-учю таягъы бла да кенгешеди. Вар. Къатын, киши таб-маса, бёрк агъач бла да кенгешеди.— Атлы атыны къула-гъына да сорады. Кенгешиб кёрейик. («Горда бычакъ», 2, 234.)

Атлы бла джаяу кибик — арасы узакъ, башхалыкъ уллуду деген магъанада. Син. Кёк бла джер кибик. Джылны ал юч айына саугъаныбызны тергеб айтдыла да, борч бла бизни арабыз атлы бла джаяуча кенгди. («Аманат», 3, 64.)

Атлыгъа бир айт, джаяугъа эки айт — ангылагъан-нга бир айт, ангыламагъаннга талай да айт. Агрономла бла сиз бир оноулу болсагъыз, нени да тындырлыкъсыз. Атлыгъа бир айт, джаяугъа эки айт дегенлей болмасын. («Хорланнган аджал», 59.)

Атлы джаяугъа джёнгер болмаз — онглу онгсузгъа тенг тюлдю. Джолну билмеймеми кесим, атлы джаяугъа джёнгер болмаз деб, этегин джанына къайырыб, дуппур-дан аууб чегетге кирди. («Къара кюбюр», 107.)

Атангы аман кёзюне учурама. Вар. Атангы аман кё-зюне джолугъайым (малкъарча). Къысха вар. Аман кё-зюнге (къара) .

Атасы, анасы да — бары да, болгъаны да, бютеулей да. Сенден атасы, анасы да бир ийнек,— деб, дагъыда не эсе да айтыргъа ауузун ачханлай, эшикни ачыб, Ма тай кирди. («Таулада таууш», 305.)

Атасы, анасы айтмазлыкъны айтды — джан аурутуб юретди, айтды, эсгертди.

Атанг, ананг этмезликни этерге — уллу игилик, ашхы-лыкъ этерге. Ишчиле, артыкъсыз да Семён, кеслерини бирича кёрюб, атанг этмезлик джумушакълыкъны эте-диле. ( «Къара кюбюр», 129.)

Атаига атарса.— Кёлюне джетмесе, ачыулаиыб ай-тадыла алай.

Атангы башы.— Аз сюймез эдинг! Алаймы ушата эдинг? Деген магъанада.

43

Атамы башымы барды? — Не ишим барды. Не атангы башы барды мени бла баламы арасына сугъулуб ай-ланыргъа? (Газетден.)

Атамы башымы къалгъанды? — Не ншим барды? де-ген магъаиада. Сора была бери салыб нек келедиле? Мында аталарыны башымы къалгъанды? ( «Дерт» , 160.)

Атангы башы бла ойна. — Сен ойнарыкъ, хыликке этерик киши джокъду деген магъанада. Елмез бла ойна-ма да, къабырда сау сюеги къалмагъан атангы баш сюеги бла ойна. («Уллу Къарачайда», 272.)

Атагъа ашхы улан тууса.— Иги адам, ашхы улан бол-лукъ джаш быллай ишле этеди:

Атагъа ашхы улан тууса, Ол Къула тюзюнде бау этер, Аны ичи толу мал этер, Дуниягъа ойлашыб кар этер.

(КъДж. 40.)

Атанга гелия. Сии. Атанга чарахмат (архаизм) .— Атанга голия, аны этгенин кёремисе, кимни къоркъуту-рукъду эке? («Хорланнган аджал», 6.)

Атасыны джанына барыргъа — ахратха барыргъа, ёлюрге. Ахратда атамы башын айта эсенг, атангы джа-нына баргъый сен, намысы къурургъан. («Аминат», 3,255.)

Атасыны джанына ашырыргъа. Син. Батагъагъа ашы-рыргъа. (Елтюрюрге.) — Атангы асыры кёб сагъынаса, тансыкъ болгъан болурса, мен сени аны джанына ашы-райым. ( «Дерт» , 130.)

Атангы джаны ючюн.— Табалаб, тилекчи болуб, сей-ирсиниб, мыдахланыб, ёхтемлениб сёлешгенин ангыла-тады. Аланы аталарыны джаны ючюн, элден чыкъмазча, гопал-тёнгекми болгъанма. ( «Аманат» . ) Кёкюрегими ачиб, былайдан ичген сютюме разы боллукъ тюлме, эки атласанг, атангы джаны ючюн, къымылдама. («Къана-матны джуртунда», 193.)

Ата джуртунг атангы юйюнден артыкъ.— Дунияны башында ата джуртдан сыйлы, багъалы зат болмагъа-нын чертеди. Ата джурт атангы юйюнден артыкъ деген нарт сёз, ата-бабаладан къалмай, кимден къалгъанды? («Мёлек», 65.)

Атамы джылкъысындан тай тут.— Бар да тазир ал деген магъанада. Къулакъларын салындырыб тынгыла-гъан адамлагъа тюбегенинде, эрикген джаш сандрады

44

да къутулду, джылкъысындан тай тут. («Баталлары», 116.)

Атамы ёлюрюн билсем, ётмекге сатар эдим.— Бол-лукъну аллындан билсем, кёб затла этер эдим деген магъанада. Энди атасына ёмюрлюкге джюрек -джара болду да къалды. Атамы ёлюрюн билсем, ётмекге сатар эдим деб, ЭНДИ уа сокъураннган болур. («Аманат», 49.)

Атамымы ёлтюргенди? — не аманлыкъ этгенди? Не къыйынлыкъ джетдиргенди? деген магъанада. Хариб сен, ма бу кюнлеге джетеринги билиб сёлеше эдик ансы, бизни атабызнымы ёлтюрген эдинг. («Адамла», 142.)

Аталадан къалгъан джер — аталары ёлюб, аладан къалгъан джерге (биченлик, сабанлыкъ) «аталадан къал-гъан джерибиз» дегендиле.

Атам къабырдан къобуб келгенча кёрюрге. Син. Ба-шым кёкге джетгенча болургъа. Син. Анамдан джангы туугъанча болургъа.— Къууанч тыбырлы (аллы) болур-гъа. Аман этме, къайгъырмаз,— деб джиберди Елмез,— къайгъыргъанны къой, атанг къабырдан туруб келсе да, алай болмаз эдим. («Уллу Къарачайда», 275.)

Атам салгъан джолум бар, анам ти.кген тонум бар — ата-бабаладан къалгъан адетибиз, джоругъубуз-джолу-буз барды.

Атхан огъу джерге тюшмеген — мараучу, къара атар-гъа уста.

Атыла, сатыла айланнган — къарар адамы болма-гъан. Атыла-сатыла айланныкъ сабийлени сагъышларын КИМ этерикди. («Адамла», 123.)

Атлагъан атламынга, басхан джеринге къор. Син. Алтын этегинге башыбыз къор. Алгъын заманладан къалгъан айланыб тилеу. Атлагъан атламынга, басхан джеринге джаным къорду,— деб Зекерия бир джанына джанлады... («Уллу Къарачайда», 83.)

Ауузгъа алыннган кёзюую (къызны, джашны) — къызны, 'джашны да джетген заманлары. Джулдуз дже-тиб, ауузгъа алыннган кёзюую эди. («Горда бычакъ», 2, 116.)

Ауузунгу ачыб къалыргъа — сейирсинирге, тамаша болургъа. Асиятны акъ бетин кюн кюйдюргенди. Аны джумушакъ, тиширыу къолларын иш къатдыргъанды. Аны кёрюб абзырагъан Мухаджир ауузун ачыб къалды (Газетден.)

Ауузунгу да ачдырмаз — огъай дерик тюлдю, хо деб къоярыкъды.

45

Аууз ачаргъа — Ораза тутхаи адамла ингирде аша-гъан этедиле. Анга «аууз ачхан» дейдиле.

Ауузу бла къуш тута — махтана, уллу-уллу сёлеше. Ауузу бла семиз кесе, Син. Уллу сёлеше, махтана.—

Бюгюннге дери семиз кесиучю ауузу джетген кюн, «къай-дамдан» сора, сёз айтыргьа джарамады. ( «Джазыу ай-ла». )

Аууз кирин алыргъа (кетерирге) — ашаргъа, отлар-гъа, ауузланыргъа. Тюш, сен да атынгы аууз кирин бир алдыр. («Къара кюбюр», 97.)

Ауузун джарыб сёз а й т м а з г ъ а — Д ж у к ъ айтмазгъа, сёлешмезге, тынгылауну берирге. Атасы бла джашы эл-ге джетгинчи, бир-бирине бурулуб къарагъанны къой, ауузларын джарыб джукъ айтмагъандыла. («Аминат», 3, 18.)

Аууз джели — сёзю, айтханы.— Ма бу баргъан ки-бик минг таулудан эсе, Семённу ауузундан чыкъгъан джели кёб да игиди. («Къара кк>бюр», 153.)

Ауузунгу джылан урсун.— Керексиз затланы айтхан-нга джууабха айтадыла. Вар. Ауузунга алысын мурса къозласын. Алай сёлеше тургъан ауузунгу джылан ур-сун дерик эдим, алай а джазыкъсынама. («Къара кю-бюр» , 244.)

Аууз чайкъамды болургъа — сёзге къалыргъа, халкъ сёзюнгю этерге. Биз ишлетген да этербиз, къыйынын да табдырырбыз адамны, ансы аллай байны билеме, Къалай улу Аппагъа аууз чайкъамды болуб къалгъан. («Юйге игилик», 77.)

Аууз чайкъамды этерге — адамны сёзюн этерге. Ауузунда ИТ ёлген — аманаууз, ачы тилли. Ауузунг къандан толса да, къанлынга билдирме. Син.

Джаугъа. Ауузунг къандан толса да, къанлынга бил-дирме дегенча, Темуркъа да джолда джыгъылыб тур-гъанлай, Къыямытладан адам кёрюрюн сюймейди. («Къара кюбюр», 44.)

Аууз къара тутаргъа — сёлешмезге, джауларгъа. Джаулаб сёлешмезге. Энди мен Сафаргъа аууз къара тутуб къыйнарыкъ тюлме. ( «Дерт» , 128.)

Ауузуна къаратыргъа - айтханына тынгылатыргъа. Син. Къалакъ салыргъа.

Ауузунгда къууут джуммагъынг джокъ эсе! Син. Ти-линги джутмагъан эсенг. Тилинг тартынмагъан эсе. Вар. Ауузунга суу уртламагъан эсенг.— Къышдан бери аны

46

айтыб ангылатыргъа ауузунгда къууут джуммагъынгмы бар эди?! («Уллу Къарачайда», 58.)

Ауузунда къылычы болгъан. Сии. Ауузлулугъу батгъаи адам.— Айта, сёлеше билген, ауузлу адам. Бюгюн Къан-шаубинни аллына чыкъгъанларында, башы нмбашына ташайыб кетди деб тура эдим. Быллай джерде ауузун-да къылычы болгъан адам керекди. («Къара кюбюр», 244.)

Ауузун къысаргъа — сёлешмезге, тынгылауну басар-гъа. Билмей эсенг да, билгенча эт. Айтырынг бар эсе да, ауузунгу къыс да тур. ( «Джукъусуз кечеле», 207.)

Аууз мардасын берирге — айтхан, тилеген багъасын берирге (сатыуда) .

Ауузун оздурургъа — орунсуз сёлеширге. Алан авто-бусда келе тургъанлайг, бир бузукълу джаш хар кимге ауузун оздура келгенди. («Алан», 1, 115.)

Ауузу от чагъа — ачыудан аманла сёлеше. Джаш чыкъны ауузу от чагъа, бир уллу ташны алыб, тюз башы-на берирге тебрегенлей, бир джаш джетиб тутду. ( «Гор-да бычакъ», 2, 178.)

Ауузуна суу уртламайды.— Бек махтайдыла, багъа-латадыла деген магъанада. Келин, сени сыйынг да мий-икде болсун, ол бизни юйдеги, Мёлеханны аты сагъыныл-са, ауузуна суу уртламайды. («Къанаматны джуртун-да^, 163.)

Ауузуна суу уртлагъанча. Вар. Ауузунда къууут джуммагъы болгъанча.— Къара тынгылауну басаргъа, сёлешмезге.

Ауузу къулагъына джетеди. Син. Эки эрни бир-бири-не джетмейди.— Бек къууанады, асыры къууаннгандан деген магъанада.

Аууз суулары келе — къозгъалыб, сукъланыб. Къай дан эсе да баш-аякъ юйюген ийис келиб, артыкъсыз да Мухаммат-Аминни аууз сууларын келтирди. («Къара кюбюр», 118.)

Ауузундан сютю тёгюле — джаш, аякъланмагъан сабий, Джел алай къобханында, ауузундан сютю тёгюле бир сабий, ол манга не къарыу этерик эди. («Къара кю-бюр» , 95.)

Ауузуна тийсин. Вар. Тилине тийсин.— Ашасын, ич-син.

Ауузу, тили джарашхан — айтырын, сёлеширин бил-ген. Келин, бизнича дыгаласха киргенле, билгичге барыб, ТЮЗ хапар келтиредиле. Ол адамгъа ауузу-тили джараш-

47

хан бнр адам табыб, бармазмы эдннг? («Хорланнган аджал», 24.)

Ауузуна-тилине келгенни айтыргъа — айталгъан аманын айтыргъа. Кёзюмден ташайсагъыз, ауузума, ти-лиме келгенни къуяма. («Аманат», 172.)

Ауузун тутаргъа — джууабсыз этерге. Отуз тюлкю, къыркъ бёрю, алтмыш бичилген ат (къалыннга) деб, къыз къонакъланы ауузларын тутханды. (КъХДж. )

Ауузун тыяргъа — сёлешмезге, джууабсыз этерге. Ауузундан тюшюрмейди — хаман айтханлай, сагъын-

нганлай турады, унутмайды. Джашчыкъ кече-кюн да се-ни атынгы ауузундан тюшюрмейди. («Къара кюбюр», 195.)

Ауузуна тюшерге.— Орта бойлу, джарышыу Наныкъ элни ауузуна бирча тюшген эди. ( «Дерт» , 195.)

Ауузуна ургъанча этерге — сууутургъа, ыхтырыргъа, къайырылмазча этерге. Олсагъатдан Муратны чакъы-райыкъ да, аны бла оноулашыб, джууабны андан сора берирбиз дегенимде, анам да, сен да ауузума ургъанча этиб къойдугъуз. («Эки замай», 1, 68.)

Ауузуна чабаргъа — сёлеше тургъан адамны сёзюн бёлюрге. Сайга оноу сора келген, мен да телиме,— деди Азрет,— ауузума чабмай тынгыла. («Биринчи сюймек-лик», 74.) Къартны намысын кёрюб, ауузуна чабаргъа амалы болмай сакълаб тургъан Хасан Сафаргъа джити къараб айтды. («Таулада таууш», 27.)

Ауузуна чибин къозлай — ашаргъа джукъ табмай. Къошдан келселе да, юйюбюз деб сан эте билмейдиле. Биз да былайда ауузубузгъа чибин къозлай турабыз. («Аманат», 3, 172.)

Аууздан чечен, къолдан бечел.— Къолундан джукъ келмей, хаман сёлешиб тургъан. Къолдан келмей, аууз-дан келген. Келген келин аууздан бечел болсун, къолдан чечен болсун. (Фольклордан.)

Аууздан чыкъгъан — аулгъа.— Аууздан чыкъгъан сёз элге дженгил джайылады. Аууздан чыкъгъан аулгъа деб, ала джайыб къоймагъа эдиле. Насыбынг тутмаса, хаман чурум чыгъыб барады. («Горда бычакъ», 2, 139.)

Аууздан чыкъмасын — кишиге айтылмасын, халкъ-гъа, джамагъатха джайылмасын. Сен, «Ачей улу» деб ауузунгдан чыгъарма. Аджирни тутаргъа кюреш,— де-генди джаш ханнга. (Таурухдан.)

Ауузлукъ юзерге — кёб сёлеширге, хаман къайтарыб чайнай турургъа. Сабыр тюбю — сары алтын дегенлей,

48

мен бу затда, сизден джашырмай айтайым: ауузлукъ юзерге нзлемейме. («Аманат», 2, 8,9.)

Ауузунгдан юзмезсе (хантны юсюнден.) Син. Бир-биринги бай.ааб ашарсыз. Балаларым, бюгюн бир хант этгенме да, ауузугъуздан юзмезсиз асыры татлыдан. (Фольклордан.)

Ауузуна юретирге — керексиз чам этген бла, кёб сё-лешген бла кесингден гитчени (сабийни) уятын ачыб, джууаблашыргъа юретирге.

Ауузуна эл къарагъан.— Элни аллына чыгъыб сёле-ше туруучу адамла; адамны айтханына тынгыларгъа, аланы айтханларын этерге.

Ау тюбюнде къалгъан — джангы келин. Джаш къа-тын, кёбюсюне замансыз эринден айырылгъан.

Ауур кёрюрге. Син. Джанына тиерге.— Хаман айтха-ны бола юреннген Зекерия, аны ауур кёрюб: «Биз бол-гъан джерде сени юйюнге да не боллукъ болур?» — деди. («Уллу Къарачайда», 7.)

Ауур аякъ таб басар.— Ашыкъмай ойлашыб этилген иш таб болады демекликди. Елюр гёбелекча, асыры джан-сыз кюрешеди. Акъыртын атлагъан таб басар, деб бош айтмагъандыла. ( «Аманат» , 2,333.)

Ауур тиерге. Син. Джанына тиерге.— Сени айтханынг бек ауур тийди манга. («Кюн таякъла», 164.)

Ауурлугъу тиерге — джюк болургъа, артыкъ ишлер-ге, къыйналыргъа. Сен нёгер къызынгы ауурлугъу тиеди дейсе, керек болса, ол да сени ючюн ишлер. («Биринчи сюймеклик», 82.)

Ауур сёзлю адам — адамны джанына тийиб, сынды-рыб сёлешген адам. Ол себебден Таубий, ауур сёзлю къы-лыгъын сабыр этиб, Къаншаубийни сууукъ кёзлерине бойсунду. («Таулада таууш», 295.)

Ауурну шею бла, дженгилни тюбю бла.— Хыйлачы, эбли, алтаякъ. Бусагъатда хар ким ауурну юсю бла, дже-нгилни тюбю бла джюрюрге юрениб айланадыла. (Газет-ден.)

Аурууун алсын.— Да, бу къотур къозуну сен адам-гъамы санайса? Шабатны аурууун алсын. ( «Джулдуз-чукъ», 64.)

Ауруу иеси болсун.— Ариулукъ бла уа Наныкъгъа тенг къыз бизни элде кёб табылмаз. Ауруу иеси болсун огъесе ол, дорданын бери тургъузуб, олмуду сайлай билгенинг? ( «Дерт» , 239.)

Аурууунг тас. Син. Аурууунгу алайым.— Бу хыны кю-

49

нюнгде мен айтханны этерик болмазса, келинлеринге да сор, аурууунг тас. («Къанатла», 101.)

Аурумагъан шайтан, джек.— Аурумазлыкъ адам джокъду деген магъанада. Алай айтма, а къыз, тоба де. Аурумагъан шайтан джекди. («Емюрлюк», 112.)

Аурумагъан башха джаулукъ къысма — керексиз къайгъыны башынга алма. Къой, къой, аурумагъан башха джаулукъ къысма. Сен аны хапарын билмейсе. Хан аны джандырама деб не къыйынлыкъгъа къалгъан-ды. (Фольклордан.)

Ауруу кетсе да, адет кетмез. Вар. Элли джылны элде ачлыкъ болса да, эл адетин къоймаз.— Ауруу кетсе да, адет кетмез дегенлей, ма ол аман халы Хасанны аманына таяндырды. (Газетден.)

Ауругъанны джастыгъында сау ёлюр. Вар. Ауругъан-ны тёшегинде сау ёлюр. Вар. Джарлыны джастыгъында сау ёлюр.— Ауругъанны джастыгъында сау ёлюр деб, эшитгенмисе? Кимни ёлюрю, кимни къалыры — ол биз-ни къолубузда тюлдю. («Горда бычакъ», 2, 245.)

Ауругъанны сау билмез.— Биреуню къыйынлыгъын биреу билмейди. Ауругъанны сау билмез дегенлей, мени джол джанында къакъ болуб сирелгеним кишини къула-гьына кирмейди. (Газетден.)

Ауруу-талау демей (джаШаргъа, турургъа). Вар. Ауруу-талау болсун демей.— Сиз бусагъатда мени къай-гъылы тюлсюз, бир-бирибизге ауруу-талау демегенлей къалдыкъ. («Къара кюбюр», 61.)

Ахмат-къаяда бал барды, андан манга не хайыр бар-ды? — Дунняда кёб иги зат джокъду, андан хайыр неди? Хайыры болгъанны айт. Къаяда бал барды, андан манга не барды дегенлей, сени рысхынгдан бизге келлик зат джокъду. ( «Аманат» , 3, 257.)

Ахырына таяныргъа. Вар. Аманына таяныргъа.— Ала тамам ахырларына таяныб, патчахдан кеслерине гырджын тнлеб баргъандыла. («Чолпан», 54.)

Ахратда да тюбер эдиле.— Эри бла къатыныны хали-лери бир-бирине ушасала айтадыла алай.

Ахратда да хоншуну сорадыла.— Хар ким хоншусу-на иги болургъа керекди деген магъанада. Ахратда да хоншуну сорадыла, деб сёз барды. Бизден къысха хон-шугъуз джокъду, бизни бла джулкъушмагъан кюнюнг боламыды? («Адамла», 116.)

Ахрат азабдан дуния намыс кючлю. Син. Намыс ёлюм-

50

ден кючлю. Син. Джигитни джигит ёлтюрмейди, намыс ёлтюреди.

Ачаккуну артыкъ чюйюн урургъа. Син. Артыкъ къу-лакъ къагъаргъа.— Ачакку деген бешикчи бир къатынны бешигине халкъгъа этгенинден артыкъ чюй ургъанды. Лига «Ачаккуну артыкъ чюйю» дейдиле. Халкъда джю-рюген мардадан артыкъ этилген затха айтадыла.

Ачы къызыл терк онгар.— Кемсиз этген терк суууйду деген магъанада.

Ачыкъ джарагъа туз себгенча — ачыуну юсюне ачы-сын къошаргъа. Къыямыт, «шыйыхны» айтыб чыкъгъан сёзлери джюрек джарасына туз себгенлей ачыта, тёгерек айланнганын тохтатыб, кёзлери от джарыкъгъа арала, сын ташча, ёрге сюелди. («Къара кюбюр», 201.)

Ач къарным — тынч къулагъым.— Кесими артыкъ къыйнамай, тынч джашасам, болмаймыды деген магъа-нада.

Ач малынга аш сал.— Бегирек инджилгеннге асламы-ракъ эс бёл. Ач малынга аш сал дегенлей, хар ферманы инджилгенине кёре болушлукъ эте турургъа керекли бо-лады. (Кенгешиуде айтылгъан сёзле.)

Ачыуланыб ёрге тургъан заран алыб олтурур. Ант. Сабыр тюбю — сары алтын.— Мени къайры кетер мада-рым барды? Мен мадарымы тауусханма. Ачыуланыб ёр-ге тургъан уялыб олтурур дегенлей, тёзюм бошалды, сёз башла. ( «Аманат» , 3, 310.)

Ачылгъан къол къуру джабылмаз. Син. Даучу къуру къалмаз. Ачылгъан аяз къуру джабылмаз дегенлей, шы-бырдатыб къагъыт ачхаланы бюклемесе да, аякъларын къагъа кетсе, Тауджан биреуге урчукъ ийириб алгъан сом джарым... Мыртазны хурджунуна тюшеди. (»Къара кюбюр», 210.)

Ашаса, ашамаса да, бёрюню ауузу къан — этсе, этме-се да, аман адамгъа ишекли болгъанлай турадыла. Аман-лыкъчыны туталмагъаныгъызда, ашаса, ашамаса да, бё-рюню ауузу къан деб, мангамы кюрейсиз. («Биринчи сюймеклик», 2, 136.)

Ашайма да, джабыллыкъ тишле эзмейдиле. Ашамай-ма да, аман къарын тёзмейди.— Этмей къояргъа да бол-магъан, этиб да эталмагъан амалсыз ишни юсюнден ай-тылады.

Ашамаздан тана (ёгюз) башны бошадым.— Къошакъ-лана, бюсюреу излей, адамыча ашаса айтадыла. Сёз-ню арты болгъунчу, къозу этни ийисинден джийирген-

51

нген гебенбаш, ашамаздан тана башны къурутду деген-лей, табакъны ариулаб, бир джанына тюрдю. («Къара кюбюр», 79.)

Ашда — бёрю, ишде — ёлю. Эринчек, джаламиш.— Шо, Таулан, ол клубха андан башха адаммы къуругъан-ды? Ашда — бёрю, ишде — ёлю деб аны кибиклеге айта болурла. ( «Аманат» , 3, 116.)

Ашагъаны ичине сыйынмагъан. Син. Тойгъанын си-нгиралмагъан.— Эсирик, услу, хаулмикден, тойгъанлыкъ-дан мардадан чыкъгъан адам.

Аш татлы болсун.— Ашай тургъанны (тургъанланы) алай айтыб алгъышлайдыла.

Ашатмай, ичирмей хапар соргъаным ючюн, айыб эт-мегиз.— Къарачайда джюрюген адетге кёре, келген къо-накъгъа не сусаб ичирмей неда ашатмай, хапар соргъан адет джокъду. Ол адетден джанласа, баш алыр ючюн айтылгъан сёздю. Джюйюсханла, ашагъан-ичген бол-магъанлай, былай чакъыргъаныма айыб этмегиз. Ол иш-де менден эсе, замам терсди. («Таулада таууш», 296.)

Аш берме да къаш бер къонакъгъа.— Келген къо-накъгъа джарыкъ ышарыб тюберге керекди. Бизде къо-накъгъа аш берме да, къаш бер, дейдиле. Сен аш да, къаш да бергенсе. Сени этген ашхылыгъынгы санга къай-тармай ёлмем. («Аманат» , 2, 15.)

Ашын да аша, башын да аша. (Тёрелини лексикон-ларындан).— Берген улхусун да, кесин да джой.

Ашын, сууун джыяргъа — хар затын джыйыб, хазыр-ларгъа. Бизни школ къачда огъуна ашын-сууун джый-ыб, къышха хазыр болгъанды. (Окъуу китабдан.)

Аш къатында бет табмаз.— Аманкъарын адам, мухар. Ашагъан къутулду, джалагъан тутулду.— Аманлыкъ

этген тутулуб, биреу да аны отуна джанса, айтадыла. Ашюгюле джетерге (бишерге) .— (Ашюгю мюр-

зёуню атыды). Ала орурча болургъа деген магъанада. Ашюгюле джете эселе, биз алай юйсюз-кюнсюз болуб айланнганлы, толу бир джыл болады. («Къара кю-бюр, 61.)

Ашюгю лахорла.— Къатыш-къура деген магъанада. Ашюгю тулукъча. Син. Туз тулукъча.— Ауур деген

магъанада. Ашхы кечели болугъуз.— Къонакъ кече кете башла-

са, алай айтыб кетеди. Мубарекле, ай чыгъаргъа кёб къалмагъанды, кете барайыкъ, къууанчыгъызгъа ке-

52

лейик, Хаджи-Осман, ашхы кечели къалыгъыз! ( «Къа-наматны джуртунда», 84.)

Ашагъанын бурнундан чыгъарыргъа.— Адамны сый-лаб неда асыраб туруб, артында сёз бла, иш бла болса да, инджитсе, джюрегин къыйнаса, айтадыла.

Аягъындан алыргъа. Вар. Хеке текени аягъындан ал-гъанча.— Онгун алыргъа, джууабсыз этерге. Ол къуд-жур ауруу (саламелик) таулу кишини джашау тутуру-гъун — малыны аягъындан алгъанды. («Баталлары», 230.)

Аякъ алышын кёрюрге.— Болумун, кишилигин, джю-рюшюн. Юрениб, чыныгъыб бошагъынчы, мен сауалыр-мы эдим суткада аллай бир сют? Сафиятны уа аякъ алышы къалайды? («Гургумлу», 67.)

Аягъы айрымы боллукъду? — Не боллукъду, чабсын, этсин. Джукъ да боллукъ тюлдю. Алай талпысанг, джаш-ны бюгюн кетерин биле эдинг, эртде туруб, ариуласанг, аягъынг айрымы боллукъ эди? («Хорланнган аджал», 1 1 . )

Аягъынг аякъгъа, джаягъынг джаякъгъа джетмей — къууаныб, кёлюнг кёлтюрюлюб. Кесине да ариу кибик айтыб, юйюн да ызына бергендиле да, аягъы аякъгъа, джаягъы джаякъгъа джетмей айланады. («Аманат», 2. 216.)

Аягъы басханны кёзю танымай — ашыгъыб, юрсюр этиб, джунчуб. Аягъым басханны кёзюм танымай, юйге джыйылдым. (X. О. «Джылла» , 143.)

Аягъына баш урургъа — джалыныргъа, тилерге. Ал-лай къартха да «сен ёлмегин»» деб, аягъына баш уруб турургъамы керекбиз? ( «Джукъусуз кечеле», 82.)

Аякъ баса, кёз къыса.— Хыйла, алдау, аманлыкъ. Джаттайгъа эслетмей, бир къауумлагъа кёз къыса, айт-ды. ( «Джазыу айла».)

Аякълы болургъа. Вар. Дженгил аякълы болургъа.— Алай а башха джаш, аякълы болуб, андан алгъа Раяны тангогъа тутду. («Биринчи сюймеклик», 1, 102.)

Аягъы джетер джерде — ала бараллыкъ, ала джетер джерде. Эшта, ол болмаса, бизни аягъыбыз джетер джер-де аллай мал болмаз. ( «Махти» , 49.)

Аягъы джерге джетмей — терк огъуна, бир-бирине джетдирмей. Чалынса, хар гектары бир бла джарым, эки тонна бичен берликди. Хар тоннасы да къыш 70—80 сом-дан аягъы джерге джетмей барлыкъды. (Газетден.)

53

Аягъы джер тутмай — чыдаялмай, тёзалмай, дыгалас-ха кириб. Къанамат бу джангы зорлукъну эшитгенли, аягъы тутмай, мыллыгын эл таба атды. («Таулада тау-уш», 96.)

Аягъынгы джууургъаннга кёре узат.— Тёзмейме деб да бир кёрчю. Аягъынгы джууургъанынга кёре узатма-санг, юсюнг ачылыр да къалыр. («Аманат», 2, 81.)

Аякъ кёлтюрюрге — кетерге, къораргъа. Къасхалта бла юч-тёрт джаш, ийыкъ болады, элден аякъ кёлтюр-генли. («Баталлары», 251.)

Аягъы кир манга сюртеди, таягъы узун мени тюрте-ди. Вар. Таягъы узун мени тюртеди, аягъы кир манга сюртеди.— Хар ким мени онгсузгъа кёредиле, джакъсыз-гъа санайдыла. Да къалай этейим, сау къаллыкъ, Ачах-мат улу? Чыбыгъы узун мени тюртеди, аягъы кир манга сюртеди. («Баталлары», 193.)

Аягъы-къолу къымылдагъан. Тирилиги, саулугъу бол-гъан. Ант. Кюннге кёлеккеге, джерге ауурлукъгъа джа-ратылгъан.

Аягъын къысха этген — керилирге, къымылдаргъа къоймагъан. Сюймеген адам, сёзню излеген адам таба-лаб сёлеширча болумгъа тюшдю. Аны джакълагъанла-ны да аякълары къысха болду. (Газетден.)

Аягъын мараргъа — адамны чоласын мараргъа, абындырыргъа. Алий бла Мустафа, ишлерин къоюб, биз-ни аягъыбызны мараб айланадыла деб, мен ийнанама. («Ахматны джангылычлары», 12.)

Аякъ орунсуз этерге. Вар. Аякъ орунлу этмезге.— Тынчлыкъ бермезге, джарашыб джашаргъа къоймазгъа.

Аягъын ташха урлукъ тюлдю — ашыгъырыкъ, гуза-ба этерик тюлдю. Ауур адамды, быт-быт.

Аягъы таяргъа — абыныргъа, джангылыргъа, тер-сейирге. Не кюн аягъынг тайды, ол кюн огъуна саламы-нгы алмай тебрерикле бардыла. («Аманат». 3, 278.)

Аягъы тийгинчи — таягъы — кеси келирден алгъа къайгъысы, хатасы чыгъады. Аягъы тийгинчи — таягъы деб, майна къачда Гум бойнунда талай хуторну къабын-дырдыла. («Баталлары», 233.)

Аякъ тирерге — 1. Бармазгъа, унамазгъа. 2. Мал, рысхы этерге. 3. Кетмезге, къарышыргъа. Шамайыл бол-маса, Къаншаубий джюйюсханнга бичен ташыгъан адам кёрмедим. Эшта, къалгъанланы аякъ тирегенликлери болур. («Къара кюбюр», 247.)

Аягъы тутаргъа. Ант. Аягъы тутмазгъа.— Бегирге,

54

орналыргъа. Джууугъу, тепгн да адамны аягъы тутхан кюн таный кёреме. («Аманат», 3, 278.)

Аягъы топал, башы токъал.— Тюрлю-тюрлю сыл'та-ула чыгъара, мурукку этерге. Аягъым топал, башым то-къал, босагъаны мийик, алашаны сакъау этиб турмасам, заманында ары атлаб, пени да орнун табдырыб къоярыкъ Э Д И К . ( «Горда бычакъ», 233.)

Аякъ тюблеринде от джандырыргъа — эркинлик бер-мезге, бошламазгъа, хатерсиз кюреширге. Чирик адетле-ии къояргъа унамагъан, тюз иннет бла урунмагъан, халкъ рысхыгъа къол узатхан фитначыла бла хатерсиз кюре-ширге, аланы аякъ тюблеринде от джандырыргъа керек-биз. (Газетден.)

Аякъ тюбюнде чёб сынмай. Син. Къууанч тыбырлы болуб.— Алкъын приставны не айтырын билмегенлиги-не, Махара къызы эри башлагъан ишни толусу бла би-ширлигине ажымсызды, ол себебден болур аягъыны тю-бюнде чёб сынмагъаны. («Емюрлюк», 81.)

Аягъым оу, башым шау — саулугъум къалмагъанды. Аягъым оу, башым шау болгъанды, сизни барыгъызны да бетигизге къараб, джетген къыйынлыгъымы айтыб, сиз бир оноу этермисиз деб, чакъыргъанма. («Къара кюбюр», 46.)

Аякъ узатыргъа — керилирге, ох дерге, тардан кенгнге чыгъаргъа.

Аякъ урмазгъа — кёб турмазгъа, къысха заманда кетиб къалыргъа. Хангерий бизни хоншубуз эди, алай болса да, къошда кёб аякъ урмай эди. ( «Джазыу айла».)

Аякъ узуну (атлаяллыкъ тюлсе) — чыртда къымы,;!-дар къарыуунг джокъду. Былайда суусуз аякъ узуну да атлаяллыкъ тюлсе. (Газетден.)

Аякъ юсюнде айланыргъа — олтурмазгъа, солумаз-гъа, хаман аякъ юсюнде айланыргъа. Аякъ юсюнде ай-лана арыгъан болурса? ( «Джукъусуз кечеле», 219.)

Аякъ юсюне минерге — 1. Ерелерге. 2— Уллу болур-гъа, ёсерге. 3. Ауруб сау болургъа. 4. Мал, рысхы джы-яргъа.

Б (агъасына келишейик ансы, къуйругъу хурджунум-дады. — Иш анда тюлдю, башхаладады, ол алай къыйыи иш тюлдю. Багъасына келишейик ансы,— деб Ходжа айт-ханлай,— сен тынгыларгъа ауурсунма ансы, аны айтхан алай къыйыи тюлдю. ( «Джазыу айла», 12.)

55

Багъасын табаргъа. Син. Багъасын чыгъарыргъа.— Эшта, ала Раяны сыйын кёре болурла, мени да аны ючюн багьамы чыгъарады деб, кёлюме келеди. («Биринчи сюй-меклик», 1, 102.)

Базар бетин ачаргъа — ариуларгъа, таза этерге. Те-мирджан, эки этегин бюрек башына къайырыб, дженгле-рин да ёрге этиб, кишиге джукъ айтмагъанлай, сауутла-ны джуууб, базар бетлерин ачды. («Горда бычакъ», 2.)

Базман къайсы джанына дженгсе, Маму да ары ми-не эди. Снн. Кимни къазыгъы уллу эсе, аны джанлыма. Базман къайсы джанына дженгсе, Маму да ары джаны-на мине эди дегенлей, не джаны бла да ёшюн уруб, ариу айтыр ючюн да, къарантха кёргюзтюр ючюн да къалма-гъанма. ( «Кёмеуюл», 31.)

Базынмагъан тобукъ сюек сындырмаз.— Къарыууна базынмагъан ншни таукел этмейди.

Базманнга салыргъа — тенглешдирирге, тенглешди-риб кёр'юрге. Орундукъгъа олтуруб, кеси айтханны да, келин айтханны да базманнга салды. («Аманат», 3, 179,)

Байракъ этерге.— Ерге тутаргъа, артыкъ сый берирге деген магъанада.

Байтамал къаллыкъ (отларыкъ.) Син. Худжу къал-лыкъ.— Иесиз, къарар адамсыз къаллыкъ. (Къаргъыш.)

Байдан бели ийилмеген — бек бай: уллу байлыгъы, мюлкю-рысхысы болгъан. Юлюшден къуру къалмайыкъ деб, барабыз. Бир джукъ узатырыкъ болур байдан бели ийилмеген киши. («Баталлары», 39.)

Байны малы джарлыгъа баш ауруу.— Хайыры, фай-дасы болмагъан зат бла кесин къыйнаргъа деген магъа-нада.

«Бай Машакъны сен болса да, сыфат мала».— Ал-гъын заманлада Къарачайда Машакъ деб бир кефсиз, сансыз, алай а бай киши болгъанды. Аны аты Къарачай-дан тышына да джайылгъанды. Бир кюн джолда бара Машакъ бир черкесге тюбегенди. Танышхандыла. Бай Машакъ бир уллу, келбетли киши болур деб умут этиб туруб, бир гитче джапысыз кишичик болгъанын кёрге-нинде, асыры сейир болгъандан: «Бай Машакъны сен болса да, оллахий, сыфат мала»,— дегенди черкес. Ол сёз андан джайылыб кетгенди.

Байлыгъыгъызны сау ашагъыз.— Къонакъ, сыйлан-са, къонакъбайгъа алай айтыб, алгъыш, бюсюреу этеди.

Байлыкъ ууахтыны тыймайды.— Хайырсыз аджир

56

алгъын кибик джылкъыланы джыймайды. Байлыкъ да ууатхыны бир да тыймайды. (Фольклордан.)

Ьал бла джау кибик джарашыб. Син. Къобуз бла харс-ча.— Ананг бла мен, бал бла джау кибик, джарашыб джашагъанбыз. («Хорланнган аджал», 22.)

«Бал! Бал!» деген бла бал татыу этмейди аууз.— Зат-ны ишде (практикада) этерге керекди. Къуру сёзден не файда!

Бал тутхан бармагъын джалар. Син. Къолу джетген ни ауузу да джетеди.— Хар ким ишлеген иши бла файда ланады деген магъанада.

Балта кёлтюрюлсе, терек солуу алады. — Къыйын лыкъ аз заманнга тохтаса да, адам солуу алады. Д ж а у гъа аз да тынчлыкъ, солуу берме. Балтаны кёлтюрсенг Терек солуу алыр дегенлей, ол атлары шхууур артында айтыллыкъла кетгенли, бизге тин кириб айланады. («Ама нат», 2, 27.)

Балта бла кесгенча.— Деменгили, кесгин айырыб Тёре, джаным, иги сюд эт, балта бла кесгенча. (Фоль клордан.)

Балтада, сабда да барды. Харе эки къолдан чыгъа ды.— Сиз да анга разы болугъуз. Балтада, сабда да бар ды терслик. Ариу, мен огъуна болуб къалайым терс («Къанаманты джуртунда», 105.)

Балтасы суугъа кетгенинде, сабын да ызындан ата эди. Син. Башы кесилген чачы ючюн джыламайды.

Балтасы ташха тиерге. Вар. Чалкъысы ташха тиер-ге.— Къылыгъы, халиси келишмеген, чюйре келген зат-ха тюберге, джолу болмазгъа, чырмау табылыргъа. «За-кон», «Чакъырыу» деген сёзле сагъынылгъанлай, балта-сы ташха тийгенча болуб, дыгаласдан тёгерегине къарай-ды. («Къара кюбюр», 213.)

Балта узуну баралмайды.— Орнундан тебмейди, ары къымылдаялмайды. Не барама, барама, балта узуну ба-ралмайма. Элбер джомакъ. (Тирмен.)

Бара баргъан заманда (дунияда) — къачан болса да; эртде-кеч болса да. Ким биледи, бара баргъан дунияда мадары болуб, бир табы тюшсе, кесими танытырма. («Къанатла», 82.)

Баргъан суугъа джалгъан суу. Син. Биреуге экеу деб.— Аллы тюбегеннге къошулуб барыргъа. Мюлк джер-лери ючюн сауут тагъадыла. Баргъан суугъа джалгъан суу деб, талай тюключабыр а не затха кеслерин уруб ай-ланадыла? («Юйге игилик», 106.)

57

Бармагъынгы ауузуна салма — онгунгу, чолангы бер-ме, ышанма. Не болуб кетсе да, къолай адам тюл эди: бир да бармагъынгы элтиб ауузуна салма. («Таулада таууш», 81.)

Бармакъ басар джери къалмай — бютеулей, саулай, бир джугъу къалмай.

Бармагъын сууукъ суугъа да тийирлик тюлдю. Вар. Къолун сууукъ суугъа тийирлик тюлдю.— Ишни ауурун, къыйынын этдирлик тюлдю. Бармагъымы сууукъ суугъа тийирмей, талай джылны рахат джашарча бир мюлкюм барды. («Кюн таякъла», 133—134.)

Бармагъын тутуб да къояр — огъай деб да къояр, унамазгъа да болур.

Бардан-джокъ. Син. Аты бар да кесн джокъ.— Асы-усуз адам, джукъгъа джарамагъан. А къыз, джаш адам алай къалай этеди? Керти алай эсе, бардан джокъ де да къойсанг а! ( «Джукъусуз кечеле», 204.)

Барыгъыз да аякъларын муслиман этигиз.— Ишни толу этмей, джарты этгеинге айтадыла. Къарачайны му-слиман диннге айландырыргъа келген афенди, чабыр бауларыны узун болгъанын кёргенинде, беш кере абдез алгъанны ауурсунуб, кюнюне бир кере абдез алсагъыз болады аякъ^тарыгъызгъа,— дегенди да кетгенди. Барыб муфтиге айтханды.— Джарты молла дин бузар дейди, джарты муслиман этиб келгенсе,— дегенди муфти.— Мен аякъларындан къалгъанларын муслиман этгенме, сиз барыгъыз да аякъларын муслиман этигиз,— дегенди ачыу болгъан афенди.

Бары да бермез сылтау — магъанасыз сылтаула, къа-рыусуз ргъашикле. Барын да айтдыргъан бермез сылта-уду. ( «Дерт» , 241.)

Барыб тохтагъан. Син. Эм ахыр халамайы.— Керти, эм ачыларындан, аламат, баш къылчыгъы. Сени акъы-лынг бла, Аубекир-хаджи барыб тохтагъан большевик болуб къалгъан болурму? («Къанаматны джуртунда», 118.)

Бастанг болмагъан джерге къалагъынгы урма — ке-синге джетмеген ишге кесинги урма, аралашма.

Басар ташын танымай.— Джунчугъандан (ашыкъ-гъандан, къоркъгъандан, эсирикликден)... Мёлек, ызына бара, басар ташын танымай эди. («Мёлек», 52.)

Басылыр элни къулагъы — сангырау. Вар. Джау ба-сар элни къулагъы — сангырау.— Д ж а р басар элни къу-лагъы — сангырау. Басылыр элни къулагъы — сангырау

58

дегенлей, былай этиб нек турабыз, сау къаллыкъла! («Къара кюбюр». )

Бары да бир итни киридиле — бу игиди, бу аманды деб айырлыгъынг джокъду: бары да бирчадыла.'

Батагъагъа ашырыргъа — ол джанына, ахратха, къа-бырлагъа. Син. Атасыны джанына. Прауленден мухур алыб келиб, къартны ары элтиб, гёзеннге джыяргъа бол-лукъдула, аны къой, батагъагъа ашырыб иерге да уял-мазла. ( «Горда бычакъ», 1, 240.)

Баууру бла барыб этерге. Вар. Баууру бла барыргъа. Вар. Баууру бла этерге.— Сюркелиб барыб этерге; тёрт аякъланыб барыргъа. Мен джарарыкъ джер болса, бау-урунг бла бар десенг да, огъай дерик тюлме («Къара кю-бюр», 208.)

Бачхасына таш атаргъа — адамны терслигин тюз кё-зюнден айтмай, сёз бла башхартыргъа.

Башын алдамазгъа — къадалыб ишлеб турургъа. Болду да, баш алдамай, ишге джюрюйдю. («Хорланнган аджал», 36.)

Башын алыргъа — кесини ариулугъун этерге, ычхы-ныргъа, джанларгъа. Огъай, оллахий, мен аладан башы-мы алыб къачыб айланама. («Таулу къызны джигитли-ги», 128.)

Баш амалын кёрюрге — кесини къайгъысын этерге. Къоянны баласына юч кюн болса, «къулагъынг-къуйру-гьунг мени кибик, бар, баш амалынгы кёр»,— дейди къо-ян. (Фольклордан.)

Башынга акъ тюк чыгъаргъа. Вар. Башы агъарыр-гъа.— Бек ачыргъа, бушуу этерге. Тауланнга да сор-гъанма дегенимде, башын булгъаб, ичинден мурулдай берди. Аны ючюн башына акъ тюк чь1къгъан болур эди. («Аманат», 3, 267.)

Башын атаргъа. Син. Мыллыгын атаргъа. Шамсият башын эшикге атды. (Газетден.)

Баш аурутургъа — кесин къыйнаргъа, керексиз зат бла кесин инджитирге.

Баш аурууум алай ётюрюк болсун.— Болмагъан, ётюрюк зат. Огъай-огъай, экибизни да баш аурууубуз алай ётюрюк болсун. ( «Аманат» , 3, 31.)

Башдан-аякъ — толусу бла, къалдырмай, аллындан артына дери, бары да. Былайдан къобхунчу, Дунаев-скийни джырларын башдан-аякъ джырлаб бошарыкъ эди. («Мёлек», 23.)

Башы, аягъы бла (вариант) .— Толусу бла, бютеуден.

59

Хапарны эшитген эдим, башы, аягъы бла уа билмей эдим. («Горда бычакъ», 2, 7.)

Башындан аягъына дери (вариант) .—Сен да Со-ветни аллын сакълаучуму болгъанса? — деб, къолун тутуб, башындан аягъына дери сынады. («Аманат», 3, 135.)

Башы бла атларгъа. Вар. Башы бла барыргъа.— Озуб кетерге, андан да ары атларгъа.

Башына бек адам. Вар. Баш тутхан адам.— Кесин унутмагъан, кесим деген адам. Санга ышаныб тургъан, ай, джарлы эгечим! Мен да окъугъанма, алай болса да кёремисе башыма беклигими. («Ахматны джангы-лычлары», 7.)

Башыма бёрк киймезме. Син. Мыйыкъларымы джю-лютюрме. Ант. Башыма джаулукъ къысарма.— Тейри, мени джаным сау болуб, мен Байдыматны аланы къол-ларында къоймам, мен, башыма бёрк киймей, бнр эски хотаны къысарма. («Къара кюбюр», 46.)

Башы болгъан адам — акъыллы адам. Хар затха акъылы, хыйсабы джетген. Аны аллай башы болмаса, аллай кёпюрню къалай салдыралыр эди. Ол аллай башы болгъан адам болмаса, аллай китабны да джазалмаз эди. (Фольклордан.)

Башына бош этерге. Вар. Башына эркин этерге. Вар. Азат этерге.— Экишер болуб, тюрмени эки мюйюшюнден чыгъыб, аллыбызгъа тюбеген джасауайланы тауушсуз уруб джыгъыб, тюрмени эшигин ачыб, Байдыматны башына алай бош этерикбиз.

Башын булгъаргъа — башын эки джанына силкерге, огъай деген магъананы берирге.

Баш бурмазгъа.— Огъай демейди, огъайы джокъду деген магъанада.

Башын дамыргъа къояргъа. Вар. Дамыргъа къа-лыргъа.— Бир пелахха къояды, бир бедишлик этеди. Къой, анам, аллайла сёлешме, алайсыз да башыбыз дамыргъа къалгъанды. («Адамла», 116.)

Башын джабаргъа — джашырыргъа, букъдурургъа, кёргюзмезге.— Бу джашчыкъ бла безий турабыз,— деб Тотуш аманлыкъны башын джабаргъа изледи. («Окъа бёрк», 29.)

Башынгы джазыкъ этме — насыбынгы кесме, кесинге заран салма.

Башын джарашдырыргъа. Син. Къабыргъасын бе-рирге.— Кесинги разылыгъынг бла болмаса да, бу са-

60

бийчик ючюн тёзюб, баш джарашдырыб джашаргъа керекдн. («Хорланнган аджал», 12.)

Башын дуниядан тас этерге (кеси кесин ёлтюрюр-ге) .— Мындан ары мен кимге керекме?! Башымы ду-ниядан тас этейим да кетейим. ( «Дерт» , 278.)

...Башына джау болургъа.— Джашауну тутуругъу — малчылыкъ, малы уа башына — джау. («Эм таза кёкию тюбюнде», 5.)

Башын джулургъа — башын пелахдан алыргъа, къу-тулургъа. Манга бёрю тонну кийднриб а сынама, джа-нгыз биринги башын джулургъа излерик тюлме. ( «Ама-нат», 3, 122.)

Башын джюкге салыргъа — борчну неда излемни тын-дыргъынчы, зор бла адамны тутаргъа, иймезге.

Баш джюрютюрге. Вар. Баш тутаргъа. Вар. Джанын джюрютюрге. Джашаргъа.— Мен къорасам, сизни къа-лай баш джюрютюрюгюзню бир кёрюр эдим. («Горда бычакъ», 2, 123.)

Башын ёрге кёлтюрмезге — къыйнаргъа, кчджитирге, ийлыкъдырыргъа. Джасакъ бла, тазир бла, тюрлю-тюрлю тёлеуле бла башыбызны ёрге кёлтюртмей эдиле. ( «Джукъусуз кечеле», 56.)

Башына иш этерге — юйдеги къураргъа, эрге ба-рыргъа. Сен башынга бир иш этмей къачаннга дери турлукъса? («Таулуну тангы», 255.)

Башы кёбер — бек къыйналыр, алаймы онгсуна эди!? Бийнёгер! Бир-эки таш келтир, былайгъа бегитейим да, эрикгинчи ата турурла, мен алагъа къаранчха болуб турмасам, башлары бек кёбер. («Къара кюбюр», 297.)

Башы кёкге джетгенча болургъа. Вар. Тёппеси кёкге джетерге. Син. Бир къарыш ёсер эдим.— Сени сау бол-гъанынга мени да юлюшюм къошулгъанына башым кёкге джетгенча къууаннганма. («Къанатла», 120.)

Баш кёлтюрмезге. Вар. Башын ёрге кёлтюрмезге.— Сабан иш джетиб турады. Халкъ баш кёлтюрмей, джерге къадалгъан заманда сен неле эте айланаса? ( «Дерт» , 271.)

Башха кёрмезге — бек сюерге, ариу кёрюрге. Джан-дар, мен Кертибийни кесими джашларымдан башха кёрмейме. («Къанаматны джуртунда», 213.)

Баш кюн бла бош кюн сайын — къысха-къысха, терк-терк (заманда) . Завод джангы болгъанлыкъгъа, кюн сайын бир тохтайды. (Газетден.)

Башы къайгъылы болургъа — джаны къайгъылы бо-

61

лургъа, не этерге билмей къалыргъа. Танкала, джау билмей тургъанлай, орамгъа дженгил кириб, уруб баш-ладыла. Джан алыучу фашистле башлары къайгъылы болдула. («Ата джурт ючюн», 82.)

Баш къагъаргъа. Син. Теке къалкъыу этерге. Син. Эчкичи чирим этерге.— Къалкъыргъа, джукъларгъа. Мурат, сынгсый келиб, баш къагъыб тебреди. («Уллу Къарачайда», 9.)

Башында къазан къайнатыргъа — кёб сагъыш этди-рирге, сагъышлы этерге. Совхоз тамадаланы къайгъы-лары къуру бизбизми? Тейри, аланы башлары бизден залим къайнайды. (Газетден.) Сафарны башында къа-зан къайнайды. ( «Дерт» , 213.)

Башсыз къазан къайнамаз. Вар. Башсыз урчукъ айланмаз.— Баш иеси болмагъан тиширыуну иши къо-лайлы болмайды деген магъанада.

Башы къалгъан джерге. Син. Аллары айланнган джары. Ары-бери.— Алагъа ачыуланыб, абадан таууш этиб, къаняты бла силкгенинде, бир къаууму джерге къуюлду, къалгъан бёлеги да башы къалгъан джерге учуб джанладыла. («Къара кюбюр», 36.)

Башына къарыш джетмесин, тюбю бла джылан ётмесин.— Бек битсинле сабанла, битим уллу болсун, деген магъанада. Бек битсинле сабанла, джашамасынла аманла. Башларына къарыш джетмесин, тюблеринден джылан ётмесин. (Алгъыш.)

Башын къашыргъа да бошамайды — бош заманы джокъду. Хаман ишлеб турады. Ишни ауурлугъундан башымы къашыргъа да бошамагъанча, джашла кюреш-ген машинаны тёгерегине айланама. («Хорланнган аджал», 91.)

Башын къаядан атаргъа. Син. Башын суугъа атар-гъа.— Арт мадарын, башха кечинмегин бошагъан. Джыл-ны ичинде эки баласы бла эринден айырылыб, джа-нгыз къызыны къолундан тутуб къалгъанында, Шамсият башын къаядан атарча болду. (Газетден.)

Башымы къырдышын къобарама — бек ачыйма, къый-налама, дыгалас этеме.

Башы къысаргъа — башы асыры къаты ауругъандан сандракъ этерге. Башы къысханында, ауузунда къалгъан джангыз «Зухра» эди. («Огъурлу», 154.)

Башына минерге — онгун алыргъа, хорларгъа, бий-лик этерге. Была мени башыма минерге тебрегендиле. («Окъа бёрк», 26.)

62

Башына миндирирге — асыры бек бошларгъа, кёб эркинлик берирге.

Башы отда кюйсюн, отха салам ат! (Табу ) .— Алгъын заманлада къош-мал болгъан джерде «бёрю» деселе, чарлаб, алай айтыргъа болмайды, башы отда былай кюйсюн! Ары отха салам ат! — дегендиле. Бир да къу-руса да «джанлы», «атайтмаз»,— де дегендиле.

Башын отха салыргъа — азаб берирге, къыйынлыкъ джетдирирге.

Башы сауду.— Керти айтама, аны айтхан адам сауду деб, айтханын тутхучлу этер ючюн айтылады. Алты кюн озгъандан сора, ма башы сауду, кеси былайдады, бир ючгюл письмо келди. («Адамлыкъ».)

Башын силкерге — «хо, тюз айтаса» деген магъанада башын къымылдатыу. Чырпа бёркню иеси, сюдюле Тогъзакъны айтханына биягъынлай разы болуб, башла-рын силкгенлерине къараб турду. («Къара кюбюр», 226.)

Башы сисирге.— Кёб ойлагъандан, сагъыш этгенден, башы къатышыргъа, аурургъа.

Башын суугъа атаргъа. Син. Башын къаядан атар-гъа.— Джашар мадарын тауусуб, къаядан секирирге. Мен башымы суугъа атыб кетмей эсем, этер къарыу табмайма. («Адамла», 122.)

Башын суугъа атарыкъ этерге. Син. Джанындан тойдурургъа.— Джашау бермезге, бездирирге, къанды-рыргъа, эрикдирирге.

Башында сууу болса.— Акъылы, эси болса деген магъанада. Хо, Мишаны башында сууу болса, ангы-ларыкъ эди, ызыбызгъа къайтайыкъ деб, джалынмаса, мен да MfH тюлме. («Биринчи сюймеклик», 69.)

Башыма сыйындыралмайма — ангыламайма, акъы-лым джетмейди. Адам ушатмазлыкъ зат, киши къабыл этмезча.

Башын сыларгъа — ариу айтыргъа, эркелетирге. Тюз адамлагъа, совет аскерчилеге къыйынлыкъ джетдирген эсенг, ол заманда сени башынгы сыламазла. ( «Дерт» , 304.)

Башына табмазын аягъына табса.— Не джаны бла да кесинден маджалгъа, онглугъа джалгъашханлай да, онгсунмай чачылсала, айтадыла.

Башына таб кёрюрге — табха, хайырлыгъа санаргъа. Элчиле элде джазыкъсыныб тура эселе, сюйген джер-лерине кетсинле; башларына таб кёре эселе, турадыла. («Аманат», 312.)

63

Башына таякъ болургъа.— Кесинг этген кесинге джетер, азабынгы чегерсе деген магъанада.

Башында тирмен айландырыргъа. Син. Башында къа-зан къайнатыргъа.— Азаб чегерге, къыйналыб джа-шаргъа. Хар кюн сайын былай этиб тура эсегиз а, ба-шыгъызда тирмен айланады. («Джашлыкъны джолун-да» , 130.)

Баш тутаргъа.— 1. Кечинмек этерге. 2. Бай джа-шаргъа. Д ж а ш заманымда, оу-шау эте, къалай болду эсе да башымы тутаргъа кюрешдим. («Къара кюбюр», 37.)

Башы, тюбю бла (берирге) — алайна, хакъсыз, бош-накъгъа. Оллахий, Кертибий, бир артыма-аллыма къа-рамай, башы, тюбю бла берир эдим. ( «Джазыу айла».)

Башлы-тюблю болургъа.— Джагъалашыргъа, бууу-шургъа, сермеширге, кёзюу хорлай. Кюн сайын Ханым-сат бла башлы-тюблю бола, хапарлары тышына чыгъа, элни къандырдыла. («Адамла», 138.)

Башы тюбюне айланыргъа.— Тюрленирге, башха тюр-лю болургъа, терсине айланыргъа. Ах, бир кесек за-манчыкъны ичинде джашауу башы тюбюне айланыб къалды. («Сыналгъан джылла», 57.)

Башсыз-тюбсюз этерге.— Тюзюн айтмай, ары-бери бурдуруу. Тауджанны къалай да болсун бир уллу пе-лахы барды. Сорсанг, башсыз-тюбсюз этиб къойгъан болмаса, ёлсе да, тюзюн айтырыкъ тюлдю. («Аманат», 128.)

Башы (мы, нгы) -ны тюгю чакълы — кёб, сыйын-нгысыз, сансыз-санаусуз. Нанашны иши бусагъатда башыны тюгюнден эсе кёбдю. («Чолпан», 324.)

Башын уллу кёрюрге. Син. Кесин ким эсе да бирге санаргъа. Ант. Башын уллу кёрмезге.— Кесин кишиге тенг этмезге, кесин къалгъанладан баш кёрюрге. Эге-чим, биз башыбызны бир адамдан да уллу кёрмейбиз. ( «Дерт» , 177.)

Башынга ур.— Тенгим, мени телигеми санайса, ким-ге керекди сени эски папканг?! (Газетден.)

Башыбызгъамы урабыз? — Керек тюлдю деген магъа-нада. Кесине джюкге колхоз аны башынамы урады. ( «Джукъусуз кечеле», 183.)

. . .Башыбызгъа урургъа таш да табмайбыз —...джет-мей ишибиз тынмайды. Сизге джетмей, башыбызгъа урургъа таш да табмайбыз. («Уллу Къарачайда», 9.)

Баш урургъа — джалыныргъа, джалбарыргъа, ти-

64

лерге. Сюд ишибизни къурутханында, баш ура, Къан-шаубийге нек бара эдигнз? («Къара кюбюр», 279.)

Башымы хункерге санар эдим — башыма уллу сый-гъа санар эдим. (Эртдеден къалгъан сёз.) Хункер — бир къралдан бир къралгъа келген келечи.

Башы чагъылыргъа — башы къатышыргъа. А джаш, ийнанамыса, башы чагъылгъан эди. Сер адамча, аллы-гъын-саллыгъын билмей баи1лагъан ЭДН. ( «Адамла», 126.)

Башынга чыгырмы керекди.— Андан сора не керек-ди? Ол да боллукъду деген магъанада. Зайнебни къа-тында турургъа табсанг, башынга чыгырмы керекди? Къартны кереклисине къарарса. («Емюрлюк, 167.)

Башын энишге тутаргъа — нйлыгъыргъа, уялыргъа. Ант. Башын ёрге тутаргъа. Сизни таба къараргъа ийлыкъ-гъанлай, башымы энишге тутуб, Къаншаубийни къабакъ эшигине тирелгинчи бардым. («Къара кюбюр», 240.)

Башын энишге тутдурмазгъа. Ант. Башын ёрге тут-дурмазгъа.— Ийлыкъдырмазгъа, уялтмазгъа. Атасы бол-магъанлыкъгъа, мен аны башын энишге тутдурлукъ тюлме. ( «Аманат» , 3, 16.)

Башха этмей...— Тейри, башха (ёзге) зат этмей, эки аягъынгы бузда бардырырла. (Газетден.)

Башланмагъан ишни юсюнде джылан джатар.— Хар ишни башланнганы къыйынды деген магъанада. Бизде эндиге дери къатыннга, къызгъа да, къартха, джашха да саламлашыу бирча болмагъанды. Энди уа «салам» деб къоядыла, алай а башланмагъан ишде джылан джатар дегенлей, таукел этиб, башлаб къоялмайдыла. (Газетден.)

Бегеуюлча сюелиб — ёрге-ёрге туруб. Сафар, Зухра-ны аты сагъынылгъанлай, бегеуюлча, сюелген джеринде сир къатыб къалды. («Джашлыкъны джолунда», 30.)

Бек аз да.— Амма биягъы Тамараны джырлатмай, бек аз да иер,— деб Расул накъырда этди. («Окъа бёрк», 15.)

Бек аман тюш да кёрюр. Син. Башы кёбер.— Бек къыйналыр. Д ж ю з адамны орнуна бир машина ишлесе, бек аман тюш да кёрюрсе. ( «Джукъусуз кечеле», 221.)

Бек анасы джыламаз.— Ишни деменгили этген адам артдан джыламайды. Хасан, къайгъылы заманда эслеб джюрю, бек анасы джыламаз дейдиле. Билмеген ада-мынг бла эслеб сёлеш. («Аманат» , 1, 112.)

Беккъол адам — къызгъанч, малкёз, къолуна тюш генни ычхындырмагъан. Къызгъанчлыгъы да аныча

3 фразеологический словарь 6 5

бо;1ургъа адамны къолундан келмезча, аллай беккъол адамды. («Къара кюбюр», 16.)

Белин къаты тартаргъа.— Кеси кесин къолгъа алыргьа. Белин тюзетмей — солумай, тохтамай, тынчаймай.

Мен анда кечени арасына дери белими тюзетир мадар табмай, мында да сени тёгерегинге айлансам, аз къууан-маз эдинг («Хорланнран аджал», 37.)

Бериден эсе ары.— Ауругъанны юсюнден. Адам умут этер джокъду деген магъанада. Кесини да бериден эсе, ары дженге баргъан хапарын айтадыла. («Горда бы-чакъ», 2, 152.)

Берекет берсин. Син. Бай болугъуз.— Лубекир, бек акъыл сёзле айтдынг, сау бол, берекет берсин. ( «Къа-наматны джуртунда», 151.)

Бермеген къол алмаз.— Берген алгъан этеди. Берген сен да берирсе деб береди. (Н. С.) Бермеген къол алмаз, дейди. Сол къолум бла ары берсем, онг къолум бла артыгъы бла аллыкъма. («Джангыны джарыгъы», 20.)

Бети аман. Вар. Аманбет.— Бетинден къаны къачхан, акъбет. Бёркю аманны — бети аман. (Нарт сёз.) Аурукъ-суна болурмуса,— бетинг аманды,— деб анасы къый-налгъанын билдирди. ( «Джукъусуз кечеле», 150.)

Бети акъ учхунча болуб — бети кетиб, агъарыб. Къоркъгъандан бети акъ учхун болуб тилегенинде Фа-тима, ызына къарай, джумушчу бла бирге чыгъыб кетди. («Чолпан», 41.)

Бетин ачаргъа. Вар. Уятын ачаргъа.— Бош джангы-ласа, былайда сени сакълаучу калкайларынг болур-ла.— Хариб, алаймы кёлюнге келе эди? Бетими ачдыр-маймы къоярыкъ эдинг. («Аманат», 3, 178.)

Бетден бетге — джууукъ, арада киши болмай. Батыр ' Татаркъан алтынлыгъа бетден бетге базады. (КъХДж, 69.)

Бет бетге къараса, бет джерге къарар.— Адам адам-ны бетине къараса, уялгъан этеди. Бет бетге къараса, бет джерге къарар деб, кёб джумушунгу этдим, сен билалмазча кёрюнесе, мындан кёб сени къошунгда сюе-либ, джарлылыгъымы оздурмайым. («Горда бычакъ», 1, 180.)

Бети бла ойнаргъа. Син. Адамны сыйын сындырыр-гъа.— Адамны хыликке, селеке этерге. Бу джол меин » бетим бла ойнагъанына да къарамай, энтда сюеме. («Биринчи сюймеклик», 1, 60.)

Бет джарыкьлы. Вар. Джарыкъ бетден.— Ол бизни 66

да, кесин да бет джарыкълы этерине ышанабыз. ( « Д ж у -къусуз кечеле», 157.)

Бети джарыргъа. Син. Кёлю кёлтюрюлюрге,— Къууа-ныргъа, ышарыргъа. Къоркъма, хатанг джокъду. Къа-нынгы тебиую орнуна келгенди. Ма ачылыб бараса,— дегенинде, барыны да бетлери джарыды. («Аманат», 3. 187.)

Бети джетерге. Ант. Бети джетмезге.— Ол талпыб, игиликни къолу бла этерге чабыб айланады, сора огъай дерге бетинг къалай джетер!? («Горда бычакъ», 2, 146.)

Бети джетмезге — уялыргъа. Не энчи сёзюмю да айта эдим, аны оноуун терсге санаб, ол джол ауузуна ургъанча этгенме да, энди болумну айтыргъа бетим джетмейди. («Биринчи сюймеклик», 1, 58.)

Бети джибирге — уялыргъа, тартыныргъа. Бет джояргъа. Син. Аты аманнга чыгъаргъа.— Кет-

меймисе? Кеталлыкъ да тюлсе, мени бетими сеничала ДЖОЯ келмегендиле. Атлачы бир! («Кёмеуюл», 61.)

Бети кетерге.— Бетинден къаны къачаргъа, бети агъа-рыргъа (къоркъуб, къарыууна джетиб, аманнга кетиб).

Бетине къазан къара джагъаргъа.— Аманлыкъчы-ланы, зийна джюрюгенлени бетлерине къазан къара джакъгъан адет болгъанды. Ийлыкъдырыргъа, уялтыр-гъа деген магъанада. Бюгюн гитче, уллу да джыйылыб, аманлыкъчыланы тутуб келиб, бетлерине къазан къа'ра джагъыб, оноучуланы къолларына берирге керекди. («Къара кюбюр», 284.)

Бетими къалай кёргюзюрюкме.— Уялмай, тартынмай, намыс этмей, къоркъмай деген магъанада. Прустопха бетими къалай кёргюзюрюкме, кесмегенлей союб къой-дугъуз да. («Къара кюбюр», 274.)

Бети къара болгъа эди — антсыз болгъа эди, аллахны алдагъандыла. Бетлери къара болгъа эди аланы киши озмаса. («Къарчаны юйдегиси»,79.)

Бети-къуту кегиб. Вар. Бети кетиб.— Не бол-гъанды, Айшат, джарлы, бетинг-къутунг нек кетгенди? Ауругъанынгмы барды?! («Кюн таякъла», 111.)

Бетине сыйындырыргъа.— Адеб, намыс мардадан чыкъгъан зат. Адамны бетине сыйынмазлыкъ ишни эт-генме. (Газетден.)

Бетлик табаргъа — сый, махтау табаргъа. Бетлик табарынг ол болсун — ызынга къачханынг! (Фольклор-дан.)

3* 67

Бет табдырыргъа. Вар. Атын айтдырыргъа, махтар-гъа. Вар. Бетнн чыгъарыргъа.

Бетине талашыргъа. Вар. Бетлик табаргъа кюреш-ген, бетсиннген, подхалим.— Ол а, бетине талашхан адам, къагъыб алгъанды да ургъанды тюрмеге. («Емюр-люк», 132.)

Бетибизни тулукъгъа сугъарыкъды. Вар. Башыбызны тулукъгъа сугъарыкъды. Син. Эки этегин башына къаб-ларгъа.— Ийлыкъдырлыкъды, уялтырыкъды. Муссаны фермассы бетибнзни тулукъгъа сугъарыкъды. («Аманат» , 3, 287.)

Бетине тюкюрюрге.— Джийиргениуню, эрши кёрюуню барыб тохтагъан дараджасы. ЛАен алагъа ол артыкъ-лыкъны тёзюб къойсам, мени бетиме тюу деб тюкюр. («Горда бычакъ», 2, 270.)

Бетин чыгъарыргъа. Син. Атын айтдырыгъа. Эки къарнашынгы аскер башчыгъа иймесенг болмайды. Сиз болмай Къабартыны бети бир да чыкъмайды. (КъПА, 38.)

Бет ючюн. Вар. Намыс ючюн, бет ючюн. Ит гяурла чабхан эдиле не тишлик ючюн, бет ючюн. Биз а къы-рылабыз, ёлебиз Къарачайны на мысы ючюн, бети ючюн. (КъХДж.)

Бсдишлик болургъа. Син. Сёзге къалыргъа.— Уятха къалыргъа, сыйы сынаргъа. Темирджанча, къабыргъа-сындан джарыкъ ура турмайды. Анга бериб, бедишлик да къалай болайыкъ. («Горда бычакъ», 2, 133.)

Бет этерге — уялыргъа, намыс этерге. Къызчыкъгъа ат-бет чыгъарыргъа яллыкъ тюлдю. («Горда бычакъ», 2, 245.)

Беш бармагъын билгенча — ишексиз, ажымсыз би-лирге. Хар къара сууун, хар джаяу джолун, хар къа-дау ташын, хар дорбунун беш бармагъын билгенча би-либ тургъан, багъалы джерлеге къарачайлыла: «Сау къалыгъыз!» — деб озадыла. («Уллу Къарачайда», 116.)

Беш бармакъ да тенг тюлдюле.— Адамла да тенг, бирча тюлдюле деген магъанада. Разиятчыкъ, къолунгда беш бармакъ да тенг болмагъанча, адамла да бирча тюлдюле. («Огъурлу», 158.)

Беш бармагъын ауузуна тыгьыб. Син. Эки къолун ауузуна тыгъыб.— Барыб тохтагъан джут, ачкёз адам. Марданы, ёлчени билмеген.

Бешли ууаныкны мюйюзюн буруб алырча (сууукъну ю с ю н д е н ) К ъ а т ы , кючлю сууукъла. Мен чиллеча узун

68

болсам, бешли ууаныкны мюйюзюн буруб алыр эдим,— дегенди Балдраджюз. (Фольклордан.)

Беш башлы эмеген — эм кючлю, эм залим эмеген. Джау, душман.

Бечеу этерге. Вар. Къош этерге. Буксирге алыргъа.— Тикден ёгюзле чыгъаралмасала, бугъаны сюрюб барыб, тёбен джанына джегебиз, эки ёгюзню да огъары джа-нындан бечеу этебиз. («Эм кёк кюнню тюбюнде», 38.)

Бёдене бёрюню ауузундан ычхыннганча.— Таб ту-къум, дженгил огъуна деген магъанада. Къолума тюш-генди, ычхыннгандан аллах сакъласын. Ай, бир кёб термилгенме, бёдене бёрюню ауузундан къутулгъанча болса, джюрегим джарыллыкъды. («Хорланнган аджал», 116.)

Бёдене суугъа кирмей эди, чабакъ суудан чыкъмай эди: экиси да шохайла эдиле. Сии. Аты джууукъ, кеси сууукъ.— Кеслери джууукъ, тенг болгъанлыкъгъа, ба-рыб, келиб, джууукълукъ джюрютмегеннге айтадыла.

Бёрю азыгъы болургъа. См. Азыгъы болургъа.— Бё-рю ашаб кетмесин деген магъанада. Ол бугъа башха малгъа къошулуб кетмесин. Бузоуланы тюзде къоюб, бёрю азыгъы болмасын. ( «Кюндюзгю кюн», 153.)

Бёрю атар — бёркюнден. Толу варианты: Бёрю атар джигитни бёркюнден танырса. Син. Адам боллукъ — сабийликден.— Адамлыкъ, джигитлик тыш къарамындан да белгилиди. Ай, аферим санга, ай, машалла, джигит джаш, бёрю атар бёркюнден деб, арлакъда олтургъан кишилени бири Айдемирни махтады. («Баталлары», 56.)

Бёрю аууз байларгъа.— Мал тюзде къалса, аны бёрю ашамаз ючюн, «Бёрю аууз байлагъандыла». Хоншу къошха барыб, Къалмукъну къатыны Сарычачха бёрю аууз байлатыб къайтды. («Къанаматны джуртунда», 17.)

Бёрю крестеннге тюшгенча.— Бёрю ары кириб, ызына чыгъалмазча, чыбыкъладан тар чалман ишлейдиле. Чал-манны бир джаны бек болады. Анга «крестеннге тюш-ген бёрюча» дейдиле.

Бёрюча къабыб, къушча джутаргъа.— Дженгил аша. терк бол деген магъананы береди. Алан, юй бирге заман-дача узала турма, мында бёрюча сермеб, къушча джут-масанг боллукъ тюлдю. («Аманат» , 1, 27.)

Бёрю къартлыгъында джубранчы болур.— Адам къарт болса, ууакъ-тюек затла бла тюрт-мюрт этерге ёч болады. Бёрю къартлыгъында джубранчы болур деб, эй,

69

Азамат улу Ахмат, къайда, хариб, партиялыгъынг? ( «Ах-матны джангылычлары», 44.)

Бёрюге къойну аманат этгенча.— Къолу чипи адам-ны мал-рысхы джюрюген джерге къуллукъгъа салсала, айтадыла алай.

Бёрю къойланы къыргъанча.— Тутушда джашланы аякъ алдырмай джыкъгъан джашха айтадыла алай. Бир-эки джерде да тутуш болгъанында, джашланы, къойланы къыргъанча, къырыб кетгенди Къанамат. («Къара кюбюр», 28.)

Бёрюден къоркъгъан отуннга бармаз.— Къоркъгъан ишинги этме деген магъанада. Син. Чыпчыкъладан къор-къгъан тары атмайды. Вар. Бёрюден къоркъгъан че-гетге бармаз.

Бёрю мен къоркъгъан джерден чабады. Вар. Джанлы мен къоркъгъан джерден чабады.— Джау адамны учхара, чола джерин марайды.

Бёрю терини кёргюзюб, бузоу алдыргъанча. Син. Къарантха кёргюзюрге.— Къоркъутургъа, алдаргъа.

Бёрю тонун киерге — ачыуланыргъа, теберге. Син. Къаны бузулургъа. Манга бёрю тонуму кийдириб а сы-нама, джангыз биринги башын джулургъа излерик тюл-ме. («Аманат», 3, 122.)

Бизни арбазгъа да тиер бир кюн. Син. Бизни орамда да болур байрам.— Къайдан болса да бизни арбазгъа да бир кюн тиер. («Къара кюбюр», 291.)

Бизден да игилик бла къайтсын.— Биреу этген бо-лушлукъгъа, игиликге алай айтыб бюсюреу этедиле. Сау къалгъын, сен болмасанг, кимибизге джалынайыкъ. Биз-ден да игилик бла къайтсын. Сау болугъуз! ( «Емюр-люк». )

Бнз — къой, сиз — къыпты. Син. Сен — къыпты, мен — къой.— Мадарын тауусуб, бой салыб, тилекчи бо-луб келсе, айтады.

Биз сорлукъла.— Джууукъ, тенг деген магъанада. Къалайды, Anna, саулугъунг? Биз сорлукъла иги тынч эселе?

Бийсиз чибинлеча. Син Ит иесин танымай.— Баш-чылары болмай, хар ким ичи сюйгенча эте айланыргъа, бегиген джорукъ-джол болмай деген магъанада.

Билек болургъа — бир-бирине дагъан, джакъ болур-гъа, болушургъа. Мен санга, анангы орнун тутарыкъса деб, айталмайма, алай а адамла бир-бирине билекдиле. («Адамла», 182.)

70

Билямукъгъа чёб тюшюрмей — ариу, кирсиз, таза тутаргъа, джыяргъа. Халкъгъа айланыб нарт сёзлени джыйгъан, джазгъан заманда эслеб, билямукъгъа чёб тюшюрмей джыяргъа керекди. (Газетден.)

Бир аягъы кёрде. Толу вар. Бир аягъы кёрде, бир аягъы — тёрде. Вар. Тёрюмден — кёрюм джууукъ.— Къыямыт тыш къарамына кёре, бир аягъы къабырда тургъанлай, аны джюрюгени, къатылыгъы чыртда тюр-ленмегенди. {«Таулада таууш», 308.)

Бир аягъын алгъынчы, бир аягъын ит ала.— Ауур къымылдагъан адам. Син. Быт-быт эте. Сен бир аягъын-гы алгъынчы, экинчинги ит алыр. («Горда бычакъ», 2, 27.)

Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында бол-сун.— Ары джетгенинг бла бери джетгенинг тенг болсун.

Бир абыннган минг сюрюнюр. Син. Чёбден тайгъан — кёбден таяр. Син. Бирден тайгъан — мингден къалыр. Бир абыннган минг сюрюнюр деб, нек къачыб айланаса? Кесинг кесинги кёлеккенгден юркгенча. («Баталлары», 285.)

Бир ауукъгъа дери — бир заманлагъа дери. Алек-сейни сора эсенг а, Пёлкдеди. Бир ауукъгъа дери тур-лукъса былайда... бир оноу этерле. ( «Емюрлюк», 194.)

Бир аллах — тиширыу ант. Керти айтама дегенлиги. Бир аллах, кюсесек да, келмез эдинг, бу джамчы кибик бла кюрешебиз дедик да, шхууур этер адам джокъду. («Уллу Къарачайда», 36.)

Бир аманлыкъдан артына турмагъан.— Не пелахны да этерик. Кесин бек сюйген адам а, кесин инджитмез ючюн, не аманлыкъдан да артына турлукъ тюлдю. («Кюн таякъла», 46.)

Бир атны кючю бла минг ат суу ичер.— Бир адамны кючю бла кёб адам кюн кёрюрге боллукъду деген магьанада.

Бир атыбыз экими боллукъду — атыбыз аманнга чыкъ-гъанды да чыкъгъанды деген магъанада.

Бир аууз сёз — азчыкъ, кесек затчыкъ. Айыб этме заманынгы алгъаным ючюн, бир аууз сёз айтырыкъма, ма заявлениеге бир къара. («Толкъунла», 228.)

Бир аууздан — барысы разы болуб, барысы бирча. Бу тёгерекде уа джокъ эди. Аны бары да бир аууздан айтдыла. («Биринчи сюймеклик», 2, 127.)

Бир-бирине болургъа. Син. Бир-бири бла дауур-сюйюр болургъа. Умар бла Шерифат бир-бирине болду-ла. («Гылджадан». )

71

Бир-биринден ариу.— Барысы бирча ариула. Ортасын-да бир ариу юй кёрюрсе, ичинде да бир-биринден ариу джыйырма къыз. («Эртде-эртде», 131.)

Бир-бирине артмакъ болургъа. Вар. Бир-бирине баз-ман болургъа.— Бир-бирине тенг, дженгнген джаны бол-май деген магъанада.

Бир-биринги байлаб ашарсыз (хантны юсюнден) — асыры татлыдан. Сии. Тилигизден юзмезсиз. Къысыр саулукъ сютден этилген айранны бир-биринги байлаб ич. (Нарт сёз.)

Бир да бир — бек аламат, бё'к иги, бек кючлю. Атам къатыш Ташчыдан Семён деб бир да бир иги адам келгенди. («Къара кюбюр», 153.)

Бир да ;<ъуруса да.— Бир да къуруса да бу ичгини бир къойса деб, сёлешиб кёрген эдим. («Аманат», 3, 277.)

Бир дуниябыз экими боллукъду?! — Дунияда эки ка-ре джашарыкъ тюлбюз.

Бир дуниягъа джетген эдим — бек къыйналгъан, ачыгъан да этдим. Ах, джашчыкъ, ол. Джамал ту-гулду дегенлей, биз бир дуниягъа джегтен эдик. ( «Джыл-

ла бла таула», 433.) Бир джанына этерге — экили бола турмай, ишни

бир джанына этерге, кесерге керекди деген магъанада. Бир джанына болургъа.— Иш, болум бир джанына

белгили болуб бошагъынчы. Мен бпр джанына болгъун-чу, тилейме, къарнашыны малый, мюлкюн чачмасын. («Баталлары», 18.)

Бир джангылгъанны аллах да кечеди.— Сени огъесе, Чора! Эркиши тюлмюсе, къанау болма! Бир джангыл-гъанны аллах да кечеди дейдиле. ( «Кюндюзгю кюн», 126.)

Бир джукъ къоймагъанды. Син. Терисин союб кьаб-лагъаннга ушайды. Син. Бурнундан тюшгенди.— Бек ушайды, шашмай кесиди. Алыа терегинден кери кетмез дегенлей, къызы анасындан бир джукъ къоймагъанды. («Аманат», 2, 70.)

Бир джылгъа къояи тери да чыдайды. Ант. Адам дегенинг итни терисиди.— Адам тутхан ишинде бир кесек чыдамлы, тёзюмлю болургъа керекди деген магъа-нада.

Бирибиз ёлген джерде бирибиз да ёлюрге — буруннгу къарачайлыланы ант этгенлеринден. Бирибиз ёлген джерде бирибиз да ёлюрге. Бир-бирибнзни къоюб къач-мазгъа. 72

Бир иги шагъат керекди.— Бу адам ийнанырча тут хучлу зат тюлдю деген магъанада.

Бир ичегиден юзюлген — эт джууукъ, къарнаш, эгеч. Къайгъырмаз, биз барыбыз да бир ичегиден (джаратыл-гъанбыз) юзюлгенбиз. Джерни башында тюзлюк тас болмайды. («Уллу Къарачайда», 221.)

Бир кишиден туугъанча — бир-бирине ушаш, бирча. Ол байланы биринден бирине кёчюб сынаса да, бир кишиден туугъанча, бирча джегиучюле болгъандыла. (Б. Д. «Сайламала», 4.)

Бирин кёрсенг, бирин унутурса.— Бир-биринден ариу. айбат деген магъанада.

...Бир кюн келген эди .—Тюрлю-тюрлю сезимлени сы-наргъа деген магъанада. Тюнене кече манга бир кюн келген эди, джауума да келмесин аллай кюн. («Толкъун-ла», 224.)

Бир кюн ашагъаныи экинчи кюн ашамай. Бир кюн кийгенин экинчи кюн киймей.— Аламат джашаргъа, зауукъ джашау къураргъа.

Бир кюню сау, бир кюню шау — бир кюн ауруй, бир кюн сау бола.

Бир кюн юйюнгде джатар, экинчи кюн сени сахар — бир кюн къонакъ болуб келир, экинчи кюн тюбюнгю берир.

Бир кюню айча, бир кюню джылча.— Ашыкъсанг, заман акъыртын баргъанча кёрюнеди деген магъанада.

Бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме.— Адам джет-ген кюн кёлсюз болмазгъа керекди. Емюрлюкге киши да джашамайды. Къоркъуб бет джоймазгъа керекди деген магъанада.

Бир кюню — джай, бир кюню — къыш.— Услу адам, татыусуз адам.

Бир кюн — толу бутха, экинчи кюн — къуру джурт-ха.— Хыйсаб, э Л б этиб юй тутмагъан. Бир кюн таб-ханын къабыб, экинчи кюн ач къалгъан.

Бир кюнлюк болургъа — бир кюнню ичинде къыры-лыргъа, ёлюрге.

Бир къарыш ёсерге — бек къууаныргъа, къууанч тыбырлы болургъа.

Биреу къатын келтирир, биреу атын ёлтюрюр — би-реуге таб болса да, башхагъа заран джетеди деген магъанада.

Биреуню бёркюн алсанг, бёркюнге сакъ бол.— Биреуге аманлыкъ этсенг, кесинге сакъ бол деген магъанада.

73

Бирсу эте бил меди да ёре этди, къалгъан халкъ турду да аны тёре этди.— Биреу бёрк эте билмеди да ёре этди, къалгъан халкъ аны кёрдю да тёре этди дегенлей, хар КИМ бир-бирине къарай, аны эниклей, мода адет чыгъады да кетеди. (Газетден.)

Биреуню къолуна къаратмазгъа — кеси асыраргъа, биреуге бермезге. Бийнёгерлары ёлюб, артлары болса да, энди мен аны биреуню къолуна къаратмам. («Таулада таууш», 77.)

Бирин къоюб, бирин айтайым.— Хапарны баш те-масындан джанласа, айтадыла.

Бир къолум бла бир къолума орча эте. Син. Амырым тартмай, ичим сюймей деген магъанада.

Бир къолум артына тарта.— Бюгюн да, не джашы-рыу, бир къолум артына тарта, муну кючден алыб ке-леме. («Горда бычакъ», 2, 229.)

Бир къолум бир къолума ышанмай — кишиге ийнан-май, ышанмай. Мени бир къолум бир къолума ышан-май ёсгенме. Ол малкёзлюгюм амалтын, не ётюрюкден, не хыйладан артха турмагъанма. («Ахматны джангы-лычлары», 64.)

Бир къулагъымдан кириб, бир къулагъымдан чыгъар-гъа — джукъ ангыламазгъа, эсин бир затха иялмазгъа.

Бир масхабха джыяргъа.— Айшат, энтда къайтарыб айтама, бир тохта, санга да, къызгъа да чыртда сёзюм джокъду. Ол бизде онгмагъанны бир масхабха джыял-май кюрешебиз. («Кюн таякъла», 110.)

Бир мисхал чакълы.— Къара: «Мисхал чакълы». Бир сабда тохтамагъан балта. Син. Айылтыймаз.—

Тутхучсуз адам (бир ишден бир ишге кёче айланнган, бир юйдеги бла джашамагъан.)

Бир сёзюн эки этмеген. Син. Бир сёзю болгъан. Син. Бир сёзю, бир башы болгъан.— Айтханын эшитдинг да, сюйсенг, айт, сюйсенг, къой, ол бир айтханын эки эте-рик тюлдю. («Аманат», 3, 271.)

Бир сёзю он сёзню джыкъгъан — тутхучлу сёлешген, ауузлу. Син. Ауузунда къылычы болгъан, сёз-ге чемер

Бир сёзю, бир башы болгъан. Ант. Не сёзю, не ба-шы.— Атасы бла сёлешгенме, ол эки сёзю болгъан адам тюлдю. («Горда бычакъ», 2, 16.)

Бир сёлешсе, экинчиге — хаман айтханлай, сагъын-нганлай турады деген магъанада.

Бир сыниган гырджын джабышмаз.— Бир кере ча-чылгъан юйдеги экинчи джарашмайды.

74

Бири оу, бири шау — бир-биринден хуттур, бир-бирин-ден быттыр. Быланы бири оу да, бири шау дсб, мусхам-ланыб айтды. («Баталлары», 233.)

Вир ТИЛЛИ джокъду, кёрюнмейди.— Адам (киши) джокъду, кёрюнмейди. Ма бу элия барыб, элге тарыгъыб, бизни баям этгенди, элде бу хапарны билмеген бир тилли къалмагъанды. («Аманат», 2, 177.)

Бир тилли болургъа. Сии. Тиллеширге.— Бири айтхан-ны бири да айтыргъа деген магъанада.

Бир тукъум бир. Вар. Бир тюрлю бир.— Аланы джа-шауларында кёзлерин ышартырча, джюреклери джылы-нырча, бир тукъум бир къууанчлары болмайды. («Тау-лада таууш», 212.)

Вир тик ёргени бир тик энишгеси да болады.— Хар гюрлю къыйын ишни бир рахаты да болады деген магъа-нада.

Биреуге уру къазма. Вар. Биреуге уру къазсанг, ке-еинг тюшерсе. Вар. Биреуге уру къазсанг, кесинге ёлче-леб къаз.— Биреуге аманлыкъ излеме.— Биреуге уру къазсанг, кесинг кетерсе. (Нарт сёз.)

Бир шайын да джоймаз, ашамай да къоймаз — джа-ламиш, джула.

Бир, эки да айтма — ауузунгдан чыгъарма, чыртда сагьынма. Къой, къой, бир, эки да айтма. Джуммакъла-гъа уруна тюнкеми тауусханма. («Къара кюбюр», 64.)

Бирден эки болмады — чыртда бир айтханындан таймады. Не этиб кюрешселе да, мен тюзме деб тургъан болмаса, аны бирден эки эталмай эдиле. («Биринчи сюймеклик», 2, 8.)

Бир элиден къалгъанды — бир кесекчикден къал-гъанды. Даут ветеринар факультетни бошагьанды. Алим бшургъа уа бир элиден къалгъанды. («Кюндюзгю кюн», 36.)

Бирден эки эталмадыла — унаталмадыла. Анамы бирден эки этдиралмай, келгенле, саламлашыб, ызла-рына кетдиле. («Джылла бла таула», 12.)

Бисмилля эт — къаб; аша; ауузлан деген магъанада. Бисмилля деб башлагъанлай — эм алгъы бурун;

былай башлагъанлай деген магъанада. Битки эзгеича эзерге — эзерге, гюттю этерге деген

магъанада. Вогъурдакъгъа дери. Вар. Богъурдакъдан ёнгечге

дери.— Мардадан артыкъ, ары оздуруб деген магъанада. Воз иркиие бошланыб. Аллахын, адамын танымай

деген магъанада. 75

Боза къалакъмыды? Толу вар. Бу амманы боза къа-лагъымыды? — Мен санга боза къалакъ болубму къал-гъанма? Мени бла ойнама да атангы башы бла ойна! («Аманат» , 3, 253.)

Бой салыргъа — сыйыныргъа, бойсунургъа деген ма-гъанада.

Бойнуна алыргъа — джюкленирге, айыбын, бюсю-реуюн да кесине алыргъа деген магъанада.

Бойну базыкъды — къарыулуду, джетерикди деген магъанада.

Боюн джиги чыгъаргъа.— Еллюкдю, бир пелахха тюберикди деген магъанада.

Бойнуму кесдиреме. Вар. Бойнума алама. Вар. Бой-нума кнеме.— Джюкленеме. Энди ычхынса, бойнуму тёгерек кесдиреме. («Къара кюбюр», 314.)

Бойнум къылдан ингичке.— Не къарыуум барды де-ген магъанада.

Бойнунга — май, хурджунунга — шай.— Уллу хай-ыры, файдасы болгъан иш. Джерни байлыгъы, мени башыма акъ тюк болуб, бетиме джыйрыкъ болуб, ха-рам ИТ, атанг бла сени уа бойнугъузгъа май, хурджу-нугъузгъа шай болуб тюшеди. («Уллу Къарачайда», 8.)

Бойнуна минерге. Вар. Бойнуна миндирирге.— Би-реуге артыкъ.тыкъ этерге. Мен аллай эркишиледен тюл-ме. Кишини бойнума миндираллыкъ тюлме. Сен огъай, ханны къызы болса да. («Кёмеуюл», 61.)

Боюн сюлдери тюшерге. Вар. Сюлдери тюшерге. Син. Борбайлары къыйылыргъа. Абзыраргъа; мыдах болургъа.— Аны эшитгенлей, боюн сюлдерибиз керкил-гснча, башларыбыз кёкюреклерибизге салынды. ( «Къа-ра кюбюр», 243.)

Бойнун ТЮЗ тутаргъа — бойсунургъа, айтханын этер-ге. Ол бизни кибик кёбледен къалгъанды, бизден да къаллыкъды. Залимхан, эшта, джашау сени бойнунгу ТЮЗ тутдурлукъ болур. («Аманат», 3, 206.)

Бойнун узатыргъа — джалынчакъ болургъа, джалы-ныргъа.

Боюнсха салыргъа — джегерге; хакъын ашаргъа де-ген магъанада.

Боюнсхагъа джарашыргъа. Вар. Бойнун боюнсхагъа джарашдырыргъа.— Эркишиле, алай эте келедиле да, чарлагъан шкок тюз урур дегенлей, боюнларын боюнсха-гъа джарашдырадыла да къоядыла. ( «Дерт» , 257.)

76

Болур болгъанды — иш тыннганды, битгенди, бошал-гъанды деген магъанада.

Болгъанны, болмагъанны да айтыргъа. Вар. Болгъан-ны, болмагъанны да къатышдырыргъа.— Кертини, ётю-рюкню да айтыргъа (къатышдырыргъа) деген магъанада.

Болмаз къалса.— Ол кишини сёзюн къулакъгъа аллыкъ тюлдю. Мен аны халисин ариу билеме. Болмаз къалса, кесинге маджал тынгыларыкъды. (X. О. «Джыл-ла», 10.)

Болмагъаныбыз къалмады — бек кючлю урушдукъ (неда тюнюшдюк) деген магъанада.

...Болгъаным не джеримди — керекли сый, джакъ-лыкъ нек табылмайды? — Ингирде Ханукъа хан кел-генлей, къатыны тарыкъды: Манга Ачау улу аманла сслешгенди; къайда тели манга алай сёлешсе, мени ханны къатыны болгъаным не джеримди? (КъТ. 177.)

Болалмагъан тойдан чыкъ — кесинги адамча джюрю-те билмей эсенг, бузукъ бола эсенг — чыкъ, кет.

Боллукъ сабийликден — адам боллукъ гитчелигинден, сабийлигинден белгилиди. Син. Бёрю атар — бёркюнден.

Борбайы къыйылыргъа. Вар. Бутлары къыйылыр-гъа.— Кёз кёре, ол адамны барыб къызына махтаргъа борбайы къайдан тутсун! («Горда бычакъ», 2, 134.)

Борчха бергенча — топпа-толу этиб, сыйдамлаб де-ген магъанада.

Борчунг болса, бер да къутул.— Анга башха амал джокъду деген магъанада.

Борчха тиерикди — толуду, джетмегени джокъду де-ген магъанада.

Борчха-къарчха кирирге — ёнгкюч алыргъа деген магъанада.

Босагъа мийик болургъа. Вар. Босагъа мийик, ала-шаны сакълау.— Нек кечикдинг деселе, оллахий, юйге баргъанлай, босагъа мийик болду да, ёталмай къал-дым;— доучен эди. ( «Джазыу айла».)

Бугъунчакъ ойнаргъа.— Кимни болса да алдаргъа, кимден болса да джашырыргъа деген магъанада.

Бугъоудан ычхыннган итча. Вар. Сынджырын юзген ИТ кибик. Минги Тауну баи1ындан айланыб, бир къара булут тебреди, кеси тюгел джетгинчи, бугъоудан ычхын-нган итча, аллай бир джел къобду. («Къара кюбюр», 94.)

Бугъоу салыргъа — боисундурургъа, онгун алыргъа деген магъанада.

77

Бузгъа тирелирге — чырмау болургъа, тыйгъычха тю-берге деген магъанада.

Бузоу алдырыргъа.— Илешдирирге, юйюрсюндюрюр-ге деген магъанада.

Бузоу болургъа — джууаш болургъа, бойсунургъа деген магъанада.

Бузоучу джаш.— Мен бузоучу заманда сен джангы чалкъычы эдннг. («Гургумлу», 169.)

Бузоу орун ишлемей эсенг.— Эрлай келиб къалмай, бираз мычыса айтадыла.

Бузоулагъа тана къошулгъанча.— Кесини тенглери бла болмай, ууакъ сабийлеге къошулса, айтадыла.

Бузоу тюгю тюшмегенди — сабий къылыкъдан айы-рылмагъанды, сабийлеча эте айланады.

Быллайда (кюн аманда) адамны къыстагъан къой, итни къыстамайдыла.— Адамны кемсиз къатылыгъын аманлаб айтылгъан сёздю.

Бу мени болсун деб (дерча) — джараулу, асыулу, иги. Юйюню ичинде бу мени болсун дерча, не орун, не тёшек, не сауут кёрюнмейди. ( «Дерт» , 152.)

Бу сыйлы кюнню хакъына.— Син. Бу тийиб тургъан кюнню тейриси бла ант этеме. Къазий, балам, бу сыйлы кюнню хакъына, Анзордан эсе, сен кёб кере камсык эдннг. ( «Джукъусуз кечеле», 267.)

Букъусун къагъаргъа. Вар. Букъусун кёкге чыгъа-рыргъа. Син. Керегин берирге.— Джюреги Саматха аманны къуя тургъанлыкъгъа, букъу къакъдырмайды анга. («Сыналгъан джылла», 198.)

Бууну ургъанма да, ачыудан ёкюреди.— Алай айт-ханым (этгеним) ючюн, ачыудан айтаса (этесе) деген магъанада.

Бууну къулагъына джел къакъгъан чакълы бир кёр-мейди. Вар. Джугъутурну къулагъына джел (аяз) къакъ-гъан чакълы бир джукъгъа да санамайды.— Эс бёлмей-ди деген магъанада.

Буу ёкюрген замай — кюз а рты сюремде. Бурнунгу башынгдан ёрге тутма. Син. Кереклини

шиндиги мийик.— Кесингде болмагъан сыйны, махтауну башынга чакъырма. Орнунгу таны.

Бурну бла джер сызыб (къазыб) — къыйналыб, кёб кюрешиб деген магъанада.

Бурну бла сёлеширге — турсунмай, уллу-уллу сё-леширге деген магъанада.

Бурну бла суу ичерге.— Биз да башыбыз бла ишлей-

78

биз, кесибизге джетгенни билебмз. Тик сёз адамлыкъны кёргюзмейдн, айры этерге излейди. Мен да бурнум бла суу ичмейме. («Хорланнган аджал», 37.)

Бурнун бузаргъа — уруб неда джыгъыб, бурнундан къанын келтирирге.

Бурнуна буз тыгъылыб — къыйналыб, азаб чегиб деген магъанада.

Бурнуна джыджым суууруб алырма — ариу бла бермесе, зор бла, аманы бла алырма деген магъанада

Бурнуму джырдырама. Син. Бойнума алама. Вар^ Бойнуму... кесдиреме.— Джашасын, хариб, бу джаш-чыкъ ансы, бу бек онглу адам болмаса, бурнуму джыр-дырама. («Къара кюбюр», 66.)

Бурну къанарыкъ сабий чабханындан белгили — иш-ни арты ишни барыуундан белгили болады деген магъанада.

(Джазны, кырдыкны, тангны) Бурну къарагъанлы — башланнганлы. Къышны бурну къарагъанлай, бичен сатлыкъ деб, джайылыб тебрегенлени кёргенбиз. ( «Ама-нат», 3, 220.)

Бурну салыныб къалды (келди). Син. Сюлдери тю-шюб.— Мыдах болуб, салпыланыб деген магъанада.

Бурнун сюрте билмеген — дуниядан хапары болма-гъан деген магъанада.

Бурну сюйюнюрге (ышан) .— Къошдан малчы неда къонакъ келлик болса, «бурнум сюйюнеди» дейдиле.

Бурнун тургъузургъа.— Бизни хашкенлени да къоз-гъаб айланнган Семёнду дейдиле, Ташчыда ишлей айлан-нган бир оруслу. Ол аланы орталарына киргенли, ёмюр-ден бери стауатынгдан чыкъмагьан адамла бурунларын тургъузуб тебрегендиле. («Къара кк>бк>р», 102.)

Бурнундан тюшгенча ушайды. Сип. Джукъ къойма-гъанды. Син. Терисин союб къаблагъанча.— Шашмай ушайды, бек ушайды деген магъанада.

Бурнуна ургъанча — хыны этиб. Олсагъатда Аубе-кир-хаджи былай айтханды дегенимде, ха-ха деб кюлюб, бурнума ургъанча- этиб къойгъанды. («Къанаматны джуртунда», 193.)

Бурун урургъа. Вар. Бурун уруб кёрюрге. Син. Ёшюн салыб кёрюрге.— Институтха бир бурун уруб кёрмей боллукъ тюлме. («Кюн таякъла», 126.)

Бурнундан чыгъарыргъа. Син. Ашагъанын къусду-рургъа.— Меничаланы джекдигиз сиз, инш аллах, узай-май бурнугъуздан чыгъар эсе уа ашагъаныгъыз. («Ба-таллары», 172.)

79

Бурнун чюйюрюрге — турсунмазгъа, джукъгъа сана-мазгъа деген магъанада. Астакку, къатыныны айтха-нына къарамай, бурнун чюйюрюб, терен орналгъан мияла кёзчюклери бла джити къарады. («Къанаматны джур-тунда», 135.)

Бутлары къыйылыргъа. Вар. Борбайы къыйылыр-гъа.— Мёлекни бутлары къыйылыб, наргъа ийилди. («Мёлек», 151.)

Бутуна эришди да кёнчегин джыртды.— Адам айыб этерча дженгиллик этилсе, айтадыла.

Бутакълы агъач кибик — джарашыусуз адам; дюр-ген; киши бла эби келишмеген.

Бутакъларын бутаргъа. Син. Къабына джыяргъа. Син. Орнун табдырыргъа.— Къаншаубийни тепси тю-бюнден семиргенди да, кесинден залимге тюбеб, бу-такълары бир урулмаса, къутуруб кетерикди. («Къара кюбюр». )

Бучхагъындан алыб атаргъа.— Тейри, Быдыр улу, башха зат этмей, тюз бучхагъынгдан тутуб атарма эшик-ге. Къалай умут этесе? (Газетден.)

Буштугъун чыгъарыргъа — хорларгъа, джыгъаргъа деген магъанада.

Былай барсам, арба ауады, былай барсам, эшек ёледи. Бар. Былай барсам, арба ауады, былай барсам, къан джауады.— Алай айтыб, къолун къойнуна салыб турургъа болмайды. («Уллу Къарачайда», 273.)

Былай болсун дерча. Син. Кёлюнг бичгенча.— Бивни ёмюр, атом бла космосну ёмюрю, бизни къралда тамам былай болсун дерча уруннган джамагъатны джашаууна джараулу къуралгъанды. (Газетден.)

Былтыр ёлген Ханишайны быйыл сууда излегенча.— Озгъан джангурну джамчы алыб сюрме дегенча айтыл-гъан сёзле.

Быт-быт эте. Син. Бир аягъын алгъынчы, бир аягъын ИТ ала.— Ала сенича быт-быт эте турмайдыла. («Адам-ла», 16.)

Бычакъны ауузундача. Бар. Къылычны ауузунда-ча.— Уллу къоркъууда; къыйынлыкъда деген магъанада.

Бычагъымы береме — ёчешеме, нохта бау этеме де-ген магъанада.

Бычакъларын билеб, шкокларын джерлеб — къа-зауатха кирирча, хазыр болуб, сауутну хазырлаб деген магъанада.

80

Бычакъсыз кесерге ( сояргъа) — адамны башын алал-мазча, къыйын болумгъа (халгъа) салыргъа.

Бычакъгъа кючден джетди (малны юсюнден) — ёлюб къала эди, кючден-бутдан джетиб кесдик деген магъа-нада.

Бычакъ саллыкъ— 1. Кесерге джараулу; эти бол-гъан. 2. Джау аллына турлукъ. Джигитлиги, адамлыгъы болгъан.

Бычакълыкъ тюшюрюрге. Син. Гыл тюшюрюрге.— Шкокну чачыб джыйдым да бычакълыкъ тюшюрдюм,— дегенди эртде биреу. (Нарт сёз.)

Бюгюн, бюгече... деб турабыз — къысха заманны ичинде; узаймай деген магъанада.

Бюгюн кибик эсимдеди.— Унутмай турама деген магъанада.

Бюгюннге къараб тургъанча — иш этиб этгенча. А къыз, бюгюннге къараб тургъанча, бу хыйны дууадап чыгъыб къалды. («Аманат», 3, 69.)

Бюгюн ызыгъыздан къарагъанча, тамбла аллыгъыз-гъа къарайыкъ.— Бюгюн къууанч бла ашыргъаныбызча, тамбла сау-эсен къайтыб келигиз.

Бюртюкден адам этиб (сабийни юсюнден) — т а б ы б , асыраб, ёсдюрюб, адам этиб деген магъанада.

Г. аккыбаш — телибаш деген магъанада. Ол таш бла-ургъанлай, гаккы башын чачарыкъ эдим. («Къара кю-бюр» , 240.)

Гаккыны къаягъа ургъанча.— Адамынгы барын, ма-лынгы, ол огъай, итинги къошуб тергесенг да, хар би-ринге мингишер солдат джетерикди. Алагъа не къарыу эталлыкъса? Гаккыны къаягъа ургъандан чырт башхасы джокъду. («Баталлары», 273.)

Гаккы тауукъну юрете эди.— Джашы атасын юрете эди деген магъанада. Гаккы тауукъну юрете эди деб, сен да меними юретесе? Сен туугъунчу да мен мюлк джюрютюб, юй тутуб келгенме. («Хорланнган аджал», 74.)

Гаккыда т«)к излегенча — кючлю тукъум тинтерге, адамда болмагъан айыбны салыргъа деген магъанада. Къайдан билейим не излегенлерин, манга айтмагъан-дыла, алай болгъанлыкъгъа, гаккыны ичинде тюк из-легенча, къолларына тюшген къагъытланы бек кючлю тинтиб къарай эдиле. («Уллу Къарачайда», 161.)

81

Гинджи кибик кийинди, тюлкю кибик сюйюндю кука, алдырлы, эки бетли адам.

Гитче бармакъ да асыуду — не гитче да этеди бо-лушлукъ деген магъанада.

Гитчесинде адеб джокъ, уллусунда акъыл джокъ.— Насыб сокъур рысхыны джыйыудамыды? Эндиги заман-да анга артыкъ къызыныу гитчесинде адеб джокъ, уллу-сунда акъыл джокъ деген ауур сёзню эсге чалышдыр-маймыды? (Газетден.)

Гелеу кёрсенг, джер сорма, келбет кёрсенг, эр сор-ма.— Ич магъанасы тышхы кёрюнюшюнден да белгилиди дегенча айтылады.

Гёген ашлыкъ сата, юйдегиси ачдан къата.— Кесинн юйдегиси, малы ач болгъанына къарамай, мюрзеуюн, биченин сатхан адамгъа айтадыла.

Гокка кёрген — кёлге асыу.— Бир джаны бла джыйын-да къалыргъа огъайы болмаса да, экинчи джаны бла, гокка кёрген кёлге асыу дегенча этиб, сюйген тенги болгъан бригадагъа кетди. ( «Джазыу айла», 75.)

Гокка хане ариу болады, джаз тылпыу уруб джаш-наса. Гокка хане бир ариу болады, джаз тылпыу уруб джашнаса, Тамам гокка хансха ушайды къыз да, заман джете башласа. (Фольклор:)

Гонайны къояныча, тёгерекге къарай. Вар. Къачар къоян кибик, тёгерекге къарай.— Махмуд унамады, кеч болгъанды, юйге барайыкъ, деди. Гонайны къояны-ча, эки кёзюн джандырыб, юйюнге къуру кириб барлыкъ тюлдю. ( «Кюндюзгю кюн», 108.)

Гура къылыгъы тутаргъа — усу тутса, кёлю къалса деген магъанада. Бир-бирде Гура къылыгъым тутса, сабийинг да, башынг да от тёбеси болгъун деб, алайгъа да таш атыб кетиучен эдим. («Аманат» , 2, 80.)

Гыбыт къобуз кибик — джаншакъ, гыр-гыр адам. Сен, гыбыт къобуз, тынч юйюме къайгъы салыб, бол-гъан уруннганымы да суугъа къуйдурдунг эсе, суу азы-гъы болгъун! («Джангыны джарыгъы», 47.)

Гыдай эчки суугъа къарай эди да, алкъын джашма дей эди.— гыдай эчки суугъа къараб, мюйюз кёрмегенин-де, алкъын мен джашма дегенди. («Хорланнган ад-жал», 120.)

Гыл тюшюрюрге. Син. Бычакълыкъ тюшюрюрге.— Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелекча, кесинги атхан бол-маса, мен бир да эсинге келмейме. («Къара кюбюр», 19.)

Грауну атказын басаргъа. Вар. Къара атказны ба-

S2

саргъа.— Этерин да этиб, тюзюн айтыргъа унамасала, айтылады былай. Урлагъаным да, ашагъаным да керти-ди, алай а меники атказды,— дегенди Грау. («Нарт сёзле».)

Грау кибик.— Мазаллы, саубитген адам деген магъа-нада.

Грауну чалдыуун салыргъа.— Тутушда артындан чалгъан амалгъа айтадыла.

Грауну апасыча.— Тангнга дери тенгле бла ашагъан, ичген да этдик. Дагъыда апасдан тёрт шайны къайтар-дыла,— дегенди Грау.

Гырт дерге.— Адамны сындырыб айтылгъан сёздю. Гырт дерик эди. Умаргъа «танг» деген Умардан «танг» болмасын.

Гырмык этерге — буршу этерге деген магъанада. Бизни ишибизден, барыб кишиге джукъ сагъынса, мен аны гырмык этерме. («Къара кюбюр», 64.)

Гюттю юсюне къалач — бир къыйынлыкъны юсюне андан да уллу бир. Гюттю юсюне къалач деб, юй бийчеси да телевизоргъа къадалгъанды. («Кюндюзгю кюн», 41.)

Гюнахын алыргъа.— Етюрюк айтыргъа керек тюлдю. Ишлемейдиле, Къазий, гюнахларын алыргъа джарамай-ды. ( «Джукъусуз кечеле», 214.)

Гюнахы кесини болсун.— Кертисин айтыргъа керекди деген магъанада.

Гюнахы керек тюлдю. Вар. Гюнахы кесини болсун.— Алай бла «джылы къолдан» Хамитни ахыр къоянын къабдыкъ, иесини сууугъандан суууй баргъанына да къарамай, гюнахы керек тюлдю, тышындан джарыкъ эди бизге, ичинден не айта эсе да. ( «Кюндюзгю кюн», эди би?ге, ичинден не айта эсе да. («Кюндюзгю кюн», 113.)

Гюнахындан чыгъаргъа — айыб алмазча, бойнунда борчун толтурургъа. Ол мени кёрюб болмайды. Алай болса да айтыб гюнахындан чыкъгъан иги болур. ( «Гор-да бычакъ», 2, 170.)

Гюргокъа къадырын тюйгенча — тюерге, топулда-тыргъа, ийлерге. Син. Къыркъинджигин берирге.

Гюрбесинде каклыгъы, хурджунунда биядагъы джокъ. Син. Къолу джукъа адам.— Джарлы. Улан туугъанына къууаннганлыгъына, адетин этерге кесини къарыуу дже-талмазын таныб, Исламны башын ауур сагъыш басды. Гюрбесинде каклыгъы, хурджунунда биядагъы джокъду. Кимге барыб, ёнгкюч излейим деб, бюгюлюб джерге кирирча болгъанды. («Горда бычакъ», 1, 17.)

83

Гюх тюйгенча.— Асхакъ аягъындан сау аягъына секире, гюх ура, тутулгъаила таба джаныулаб къычыр-ды. («Къара кюбюр», 186.) Гюх тюйгенча, эки къолун бир-бирине уруб, тёгерегине басыннган къатынлагъа джууукъ къысылыб, башлагъан хапарына къызды. («Къара кюбюр», 175.)

Гъыр-мыр болургъа — дауур-сюйюр болургъа, уруш-тюйюш этерге. Къыямытда къой джал чыгъарыб чыкъ-гъанында, аны кичи джашы Къанаматха джетерик хакъ-дан бир тюменни бермей къойгъанды, аны юсюнден гъыр-мыр болуб, Къанамат джашны агъач сенек бла уруб, къой бауну джанында джатдырыб кетгенди. ( «Къа-ра кюбюр», 28.)

п ipiif амыргъа къалыргъа. Вар. Башы дамыргъа къа-

лыргъа.— Башы сёзге, къайгъыгъа къалыргъа. Данакъай джау ашамайды.— Алгъын заманлада мал

къошлада гынттылы джашла: «ол (бу) джау ашамай-ды»,— деб, ол да, хариб, алагъа тынгылаб, джау юлю-шюн ашамай, башхалагъа ашатыб тургъанды: Нажю, Махуш, Данакъай, Сосуркъа джау (сютбашы) аша-майды.

Дёнгюб къалыргъа.— Анагъыз да къайгъылы болуб, аллыгъызгъа къараб, дёнгюб къала эди. («Джашлыкъны джолунда», 38.)

Дингиз кибик кёберге. Син. Чапчакъ кибик керилиб. Дигил-мигил этерге.— Амалсыз дыгалас этерге. Эрге

бармайма деген да джокъду, джарашыб эрге баргъан да джокъду. Дигил-мигил эте, къача-бугъа айланадыла. («Гургумлу», 109.)

Доппас-доплас сёлеширге уллу-уллу сёлеширге; ауузу бла семиз кесерге.

Доппас умут этерге.— Юсюнде болмагъан сыйны тартаргъа кюрешген, кесин кимге эсе да санагъан.

Докка айтханлай. Син. Базманны къайсы джаны дженгсе. Маму ары мине эди.

— Докка, сен ким джанлыса? — Кимни къазыгъы уллу эсе, аны джанлыма. (Фольк-

лордан.) Доттулары кеслери къошларына чаба эдиле.— Дот-

туланы къошда эригиб, не этерге билмей тургъан джаш-лары: Джаугъа джаулукъ эталлыкъ эсек, бир кёрейик деб, кеслерини къошларына чабхандыла. Кими айран 84

джыккырны тёнгеретгенди, кими быш^. тикден ийгенди, алай бла къошларын диле. «Доттулары кеслери къошларына чабханча» деген сёз андан къалгъанды.

Долайны игиси кюздеди, адамны джигити — тюздеди. Син. Джигит майданда билинеди. Ант. Кюлаякъ, кюл-булгъаууч.— Адамны джигити ишде, кюрешде да ал тизгинледе джюрюйдю.

Донайны тирмен къакъгъычыча.— Мычымай, джылы шхууур келтириб чачханларында уа, биягъы къазан-чыкъла бла къашыкъланы дыгъырдагъан тауушлары, Донайны тирменини къакъгъычыча, узакъ бармай тох-тадыла («Мёлек», 77.)

Дуниягъа айтылгъан. Син. Аты айтылгъан.— Белги-ли, хар КИМ да эшитген, билген. Оу, бу бир зат бол-лукъду да, сени къолунга тюшсе, дуниягъа айтылгъан гёджеб боллукъду. («Сыналгъан джылла», 236.)

Дуниясын аман бла ашырды — дунияда иги джа-шаялмады, къыйналыб джашады деген магъанада.

Дунияны башмна джыяргъа — дунияда болгъан, бола тургъан затланы ангыларгъа, бнлирге, дунияны башына джыйгъан, аны къалай ёсгенин, тюрленнгенин ангылагъан адамла сан бир тууадыла. (Окъуу китаб-дан.)

Дуния башы тюбюне айланыб бара эсе да, билмейме. Вар. Дуния кёчюб бара эсе да.— Бугъала бир-бири бла турушхан заманда дуния башы тюбюне айланыб бара эсе да, эслемейдиле. («Эм таза кёкню тюбюнде», 51.)

Дуния бла бир.— Кёб, бек кючлю деген магъанада. Мен джарашыб как эте тургъаныма дуния бла бир къууандыла, махтадыла. («Эм таза кёкню тюбюнде», 26.)

Дуния бир джанына болгъунчу.— Ким хорлары, къаллай оноу салынлыгъы белгили болгъунчу. Ашыкъма, джашчыкъ, аллах айтса, ананга да барырса, дуния бир джанына боллукъ болур, бизни орамда да болур бир байрам. ( «Емюрлюк», 177.)

Дунияны бузады.— Къычырыкъдан алыб. Аллында къая болса да, элтиб кесин урлукъду, ариу тенгиз болса да, кириб кетерикди. Къычырыгъы дунияны бузады. («Горда бычакъ», 1, 201.)

Дуниягъа кёзюн ачхан.— Билим, акъыл берген, ду-нияда бола тургъан затла бла танышдыргъан. Мингле бла сабийлени кёзлерин дуниягъа ачхан, билимни джо-луна тюзетген школду. ( «Джукъусуз кечеле», 222.)

85

.. кечюб бара эсе да — билмейме, хапарсызма. ^dp. Дуния башы тюбюне анланыб бара эсе да. Уллу мияла раманы ичинде суратда айю мамурашчыкъла, аугъан терекге ёрлей, дуния кёчюб бара эсе да, сан этмей, къызыу ойнайдыла. («Мёлек», 3.)

Дуниягъа джангы туугъанча болургьа.— Адам бек къууанса, айтылады. Ийнаныгъыз, мен бюгюн дуниягъа джангы туугъанма. ( «Дерт» , 254.)

Дунияны джарыгъын алгъа кёрген — джылы бла тамада. Ким билсин, ол менден бир-эки джылны дуния джарыкъны алгъа кёрген болур эди, менден эсе эсли зди. ( «Дерт» , 261.)

Дуния джашагъанныкъыды.—

Ат миннгенникиди. Тон кийгенникиди, Аш ашагъанныкъыды, Дуния джашагъанныкъыды.

(Фольклордан.)

Дунияны къайтаргъан.— Бютеу халкъ кечиннген, той-гъан, тургъан, сыйыннган.

Дуниясы къарангы болургъа — джашауу аман бо-лургъа. Вар. Кюню къарангы болургъа. Бу къыйналыу мени тюшюммюдю? Алкъын джашагъан да этмегенлей, дуния манга къарангы нек болду? («Горда бычакъ», 2, 40.)

Дунияны къуяргъа — аман айтыргъа, урушургъа, сё-герге. Асият, кеси кесине дунияны къуя, терен къарны джырыб барады. («Сыналгъан джылла», 230.)

Дунияны къыл элек бла сюзерге.— Хар кимни сёзюн этедиле деген магъанада.

Дунияны къырама-джырама деб айланнган. Син. Хар кимни къоз къабугъуна джыяма деб айланнган.— Виз дунияны къырабыз-джырабыз деб айланнганлыкъ-гъа, чот терсине айлана тебреген кёреме. («Къанаматны джуртунда», 231.)

Дуния мал дунияда къалады. Син. Ахратхамы эл-тириксе? — Дунияны малы дунияда къалады, эси дуния малгъа кетгенди да, аягъы басханны кёзю тынымайды. («Гургумлу», 33.)

Дунияны малы сеники болгъанлыкъгъа, ашамай, киймей.— Малы, байлыгъы болуб, аны бла хайырлана билмегенлени юсюнден айтылгъан сёзле.

«6

Дунияны малындан (рысхысындан, мюлкюнден) сюер эдим.— Ол джаш меники более, дунияны малындан сюер эдим. ( «Горда бычакъ», 223.)

Дуния мал келепен къашыкъны джалатыр. Вар. Дуния мал келепен ауузну джуудурур.— Дуния мал келепен ауузну джуудурур дейди, сатыб алыб, къайсы джарлыны болса да кесини орнуна ашырады. («Батал-лары», 197.)

Дуниядан тас болургъа — ёлюб кетерге, ауушургъа. Джарлы балам дуниядан тас болду да кетди. («Таулу къызны джигитлиги», 122.)

Дунияны тутуругъу — дунияны дагъаны деген магъа-нада. Дуния мал — дунияны тутуругъу. (Нарт сёз.)

Дуниягъа туумай къалгъа эдим.— Джашауну къыйын-лыгъында адам джанындан тойса, айтады алай. Джолда бара-бара, мен бу тукъум инджилиб джашагъандан эсе, дуниягъа туумай къалгъа эдим деб келе эди кё-люне. («Къара кюбюр», 43.)

Дуниягъа тукъум менми боллукъма.— Дуниягъа тукъум менми боллукъ эдим, андан эсе, джаратылмай къалгъа эдим. (Фольклордан.)

Дунияны ууатыргъа.— Керилиб, сюйгенича, ох деб джашаргъа. Эрикселе, Иссисуугъа кёз ачаргъа кете да къала, кюн ууатхан кёзюулери болгъанды. («Уллу Къа-рачайда», 86.)

Дунияны хазнасын-ходжасын берирге айтыб.— Мюлк, рысхы берирге айтыб. Дунияны хазнасын-ходжасын этербиз деб, былтырдан къалгъан джюнню ийиртиб, сокъургъа сохта тутдургъанча, манга эки уууч тарылы тюйчюк къуюб, эки кёгерген джыккыр бышлакъ бериб къойгъандыла. («Къара кюбюр», 59.)

' Дуния харх болду — адамла бары да кюлдюле. Кюеу-ню тамада эгечи Зурум тыбырда къалыб кетгенди деб эшитгенимде, кесиме алыб, джанымы сууаблыкъгъа къоярмы эдим деб келгенме, дегенинде, дуния харх бол-ду. («Къанаматны джуртунда», 53.)

Дуния хали билмеген — ишленмеген, олтурурун-туру-рун билмеген, культурасы болмагъан.

Дуния экеуге тарды.— Буруннгу дин китабладан кир-генди. Адамны джутлугъуну учу-къыйыры джокъду де-ген магъанада.

Дуниядан юлюшюн алыргъа.— Бу джарыкъ, кенг дуния хар кимге да тенгди. Дуниядан джетген юлюшню алыргъа керекди деген магъанада. Сен дуниядан юлюш

87

ала билген бир иги тукъумданса. ( «Джукъусуз кече-ле», 86.)

Думп болургъа. Син. Тас болургъа. Син. Зинк бо-лургъа.— Кимни насыбы, билмей тургъанлай, доб деб аллына тюшюб къалыр, кимни насыбы, иесине кесин тутдурмай, къоянча къачар, кимники, чабакъ тенгизге ташайгъанча, думп болур да къалыр. («Аманат» , 3, 160.)

Дуркъучу ёгюзча.— Тёгерек айланыб, хаман хата этиб тургъан.

Душман дау табсын.— Етюрюкдю деб ким даула-шаллыкъды деген магъанада.

Дынг болургъа.— Тохтатыргъа, бошалыргъа деген магъанада.

Дырын этерге. Син. Шындым этерге.— Къырыргъа, аудурургъа. Мен къуру кесим, чалмандан бир деменгили къазыкъ алыб, сермей тебресем, аланы, итлени къыргъан-ча, дырын этиб чыгъарма. («Къара кюбюр», 179.)

Дыф этдирлик тюлдю — джууаб этдирлик тюлдю, ауузунгдан сёз чыгъартырыкъ тюлдю. Бир дыф десинчи, кесим огъуна барыб керегин берирме. («Джылла бла таула», 227.)

Дыгъысына тюзелиб. Син. Онгуна тюшюб.— Чоласын табыб; учхара джерин билиб. Тейри, джашны дыгъы-сына тюзелиб, онгун алыб, туура къанындан келдиле. Не кюрешиб да башын алалмайды. (Газетден.)

Дыммай кибик семириб.— Алгъын заманлада чуба киймеген къызланы хыликке этгендиле. Дыммай кибик семириб деб, сёзюн этгендиле. (Газетден.)

J J L Н С агъасындан алыб айтырма.— Къаты айтырма • • деген магъанада. Джагъадан-этекден болургъа — урушургъа, тюйю-

шюрге, джагъалашыргъа. Джазгъы кюн кибик — дженгил тюрлениучю, терк

алмашыучу, алдауукъ. Д ж а з кюннге бла джашха ышан-ма. (Нарт сёз.)

Джайны джай узуну — джайны аллындан артына дери.

Джаланигач айбат — джарлы эсирик. Син. Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ.— Къарыусуз омакъ.

Джалгъан айтхан джанындан тёлер. Син. Етюрюкден

88

не хайыр.— Бир-бири тнлин билмеген эки миллетни къара кюнде бир юйюр болуб къалгъанларына, киши айтса, ийнанмазсыз, мен кесим кёргенме. Джалгъан айтхан джанындан тёлер, дейдиле. ( «Адамла», 153.)

Джалындан чыгъыб, отха киргенча. Ант. Отдан чыкъ да — джалыннга. Джалындан чыгъыб, джаннган отха киргенча болдукъ. Тюркде джандет табабыз деб, къара джаханимге тюшюб къалдыкъ. («Эгизле», 10.)

Джалынчакъ къонакъ — тигимчи. Син. Иесине джа-лынсанг, итине сюек ат.— Джалынчакъ къонакъ — ти-гимчи дегенча, Хангерий, Лейлаланы ишлерин таб кёр-мейме, бир-бирин джангы тута тебреген сютча, кючден сюеле башлагъан ишди бу. ( «Джазыу айла», 118.)

Джалыныб джаудан къалмазса — ариулукъ бла, тилеген бла джаудан къутулмазса. Хайыр, джалыныб джаудан къалмазса, дейдиле. Келигиз, ахырда да муну окъуюкъ. («Ахматны джангылычлары», 40.)

Джалынгы да берирбиз.— Тойда-затда кесине джа-ль'идырыб джырласа, айтадыла алай. (Накъырда.) А..Т, марджа, Мисир, джалынгы да берирбиз. («Гыл-джа» . )

Джамагъат не айтыр. Вар. Къарагъан халкъ не айтыр.— Хоншу, тенг кюлюр, хыликке этерле, сен да ол затха сагъыш этиб, ойланыргъа иш этмейсе, джа-магъат не айтыр деб, аны къулагъынга алмайса. ( «Къа-натла», 98.)

Джан ауруса, сокъур кёзден джаш чыгъар. Толу вар. Джан ауруса, сокъур кёзден джаш чыгъар, къуру джурт-дан аш чыгъар.— Джан ауруса, сокъур кёзден джаш чыгъар дейди, манга да бир джан аурут, мени термил-генимден не хайыр барды? («Къара кюбюр», 251.)

Джан аурутургъа — джакъларгъа, джазыкъсыныр-гъа. Коммунистлеге джан аурутханланы ала билирге излейдиле. ( «Дерт» , 204.)

Джанын алыргъа. Вар. Эсин алыргъа.— Къоркъу-тургъа. Былайгъа келсе да, хар кимни ашыкъдырыб, гузабалатыб, джанын алады. («Аманат», 3, 212.)

Джанындан айырылгъанча.— Джюреги бек къыйна-лыргъа, ауур тиерге. Виз сени бек сюебиз. Сизден айырыл-гъан бизге джаныбыздан айырылгъанчады. («Бычакъны ауузунда», 173.)

Джанын артха салмазгъа. Син. Къанын-джанын аямазгъа.— Ала сабийлери ючюн джанларын артха

89

салмагъан, тириликлери болгъан адамладыла. («Адам-ла». 32.)

...Бла джаны бирди.— Бек сюеди деген магъанада. Ат бла джаны бир эди, аны кёргюзселе, турлукъду. («Горда бычакъ», 1, 134.)

Джан басаргъа — джакъларгъа, аны джанында бо-лургъа. Айхай, бизни ичибизде да джарлы къауум боль-шевиклеге джан басадыла. («Юйге игилик», 94.)

Джан бла тёнгек кибик — бир-бири бла татлы джа-шагъан, бнр-биринден айырылыб болмагъан. Тау бла таулу — джан бла тёнгек. Таулу былай нек сюеди тауну? («Тау бла таулу», 27.)

Джанындан алай айырылсын — ёлсюн алай (къар-гъыш). Анала бла балаланы бир-биринден айырыб, таралтады. Джанындан алай айырылсын. («Хорланнган аджал», 36.)

Джан береди (бередиле)—^ ёледи (ёледиле). Вакци-нады муну аты... асыры татыусуздан джан береди, бузмай татран! ( «Кюндюзгю кюн», 14.)

Джан берирге — ёлюрге, дуниядан кетерге. Ариу Сюйюн джан береди, суу тюбюнде термилиб. (КъПА, 65.)

Джанынгы берсенг да, сырынгы (тюбюнгю) берме. Син. Ауузунг къандан толса да, къанлынга билднрме.— Ким биледи, джауну къолуна тюшген тёребиз болса, анга тюб бермезге. Джанынгы берсенг да, джауунга сырынгы берме деген антыбызгъа тюз болургъа. (Га-зет ден.)

Джан дарманча — аз, багъалы, сыйлы. Кесибиз да тар къулакъгъа тюше эдик, къара сууну джан дар-манлай иче эдик. («Залихат».)

Джан-джанын ашаргъа — тёгерегиндегилени талар-гъа. Джаралы айюча, джан-джанын ашайды. (Нарт сёз.) Старшина бюгюн джан-джанын ашай эди. («Чол-пан», 72.)

Джандан джаннга тенгле — татлы тенгле, халал тенгле. Ол кюнден башлаб, Кертибий бла мен джан-дан джаннга тенгле болгъанбыз. («Къанаматны джур-тунда», 94.)

Джанына джетерге. Син. Джебегине джетерге.— Ниязбийни бу сёзлери джанына джетиб, Харун былай сорду. ( «Джукъусуз кечеле», 180.)

Джаным ичимде болуб. Син. Джаным сау болуб.— Джаным ичимде болуб, мен ол затны унутмам. ( «Мах-ти». 33.) 90

Джаны кибик кёреди — бек сюеди, къырылтады. Джаны кирирге.— Сюерге, джаратыргъа деген магъа-

нада. Аллындан сюймегенлей тебресе да, башлагъан-дан сора, къыйынына джаны кириб, дагъыда джазыб барыры келиб, бютюн кёлленнген эди ол. ( «Кюндюзгю кюн», 46.)

Джан кирирге.— Тирилирге, къууаныргъа деген магъа-нада. Иги хапарны бизге айтдынг эсенг, аллах сени игиликден айырмасын, ким эсенг да,— деб тиширыула-гъа джан кирди. («Мёлек», 233.)

Джанын къолуна алгъанча. Син. Аягъы басханны кёзю танымай.— Ашыгъыб, гузаба этиб. Алан, джанымы къолума алгъанча, алай келгенме, кесингден сора киши болмагъанлаймы чабдырыб айланаса мени? («Къанат-ла», 68.)

Джаным къолумда болса, иерлай болуб. Син. Ама-нына таяныб.— Ахырына таяныб. Аманнга джетиб, онгсуз болуб. Джаны къолунда болса, ийиб къояргъа джетиб, солууун кючден ала, ачыкъ таладан ётюб, че-гетге джууукълашды. («Баталлары», 90.)

Джанынга къор болайым. Къысха вар. Джанынга болайым. Вар. Джанынга къурман болайым.— Огъай, джанынга къор болайым, Ибрахим, сени къолунгдан келликди. («Джылла бла таула», 11.)

Джаным къурман болсун. Вар. Джаным къор бол-сун.— Сени бу иги сёзлени айтхан ауузунга джаным къурман болсун. («Таулуну тангы», 218.)

Джанын харам этиб. Син. Джанын артха салмай.— Джанларын, къарыуларын аямай. Сен айтыудан, сабий-ле юйге берилген дерслени ангыламайдыла, ангыла-мадыла эсе да, джанларын харам этиб, хаман алгъа чабханлай барыргъамы керекди? ( «Джукъусуз кечеле», 200.)

Джаны саулай къабыргъа салма.— Азаб берме де-ген магъанада.

Джан солуу этерге. Син. Ичин урургъа.— Чабханын бузмагъанлай, Азрет, джан солуу этиб, алайгъа джет-генинде, бичен къалауну эки этиб, джартысындан кёбю (асламы) кюйюб бошаб, къалгъан кесеги да тютюнлей тура эди. («Кюн таякъла», 72.)

Джаны тамагъына тыгъылыб.— Къыйналыб, ба-сындырыб деген магъанада. Кулизар эки къолун сил-киб, тюйюше тургъанча, джаны тамагъына тыгъылыб, сёлешди. (X. О. «Джылла» , 106.)

! 91

Джанына тиерге. Син. Кёлюн къалдырыргъа.— Аття, ауругъаныма ийнанмагъанынг джаныма тийди,— деди Сапра. (Газетден.)

Джанынга тиймесин (кириш айтым). Син. Кёлюнг къалмасын. Син. Кёлюнге джукъ келмесин,— Джаны-нга тиймесин, Хызыргъа джан баса тургъан болурла. («Хорланнган аджал», 14.)

Джанындан тойдурургъа. Вар. Джанындан этерге.— Бездирирге, къандырыргъа, эрикдирирге.— Хар кюн сайын бар да сюел, ит ийлыгъын кёрюб, сау бир айны сакълагъанды, тамам джанындан тойгъанды. («Таулу-ну тангы», 237.)

Джанындан тойдурургъа. Син. Джанындан этерге.— Ары бери озгъаннга аууз джетдире, джанымдан той-дургъан эдиле. («Горда бычакъ», 1, 242.)

Джаным чыкъгъа эди да — ёлге эдим да. Джаным чыкъгъа эди да, аны былайда болгъанын бир билге эдим. («Къара кюбюр», 279.)

Джанындан чыгъарыб айтыргъа — болмагъан затны къурашдырыргъа, джалгъан сёз айтыргъа.

Джанындан этерге. Син. Джанындан тойдурургъа.— Бюгюнлю тауукъ джартымы ашагъанса деб, кёзюме къарай, джанымдан этгенсе. ( «Къара кюбюр», 118.)

Джанындан юлюш этерге.— Игилиги, асыулулугъу, халаллыгъы ючюн айтылгъан сёзле. Хар ким бла сё-леширин, айтырын билиб, ишге таб узал^ъан адамгъа малчыла джанларындан юлюш этедиле. («Уллу Къара-чанда», 105.)

Джаннган отдан юлюш алгъан.— Джигит, таукел, батыр адам деген магъанада.

Джангы ай бла кёрюн.— Кёб заманны кёрюнмей туруб, кёрселе, тюбеселе, айтадыла.

Джангы алгъа урур, эски артха турур.— Прогрессив зат хорлар деген магъанада. Джангы алгъа урур, эски артха турур дейдиле. Бусагъатда ёсюб келген джашла, къызла обурдула: хар бир акъыл, ышан аладан чыгъады, биз коси чагъыбызны унутуб сёлешгенликге. ( « Д ж а ш -лыкъны джолунда», 50.)

Джангы джууукъла да огъурлу болсунла.— Къыз чыгъаргъан, келин келтирген юйге алай алгъыш эте-диле. Да, Ханымсат, джангы джууукъларыгъыз да огъур-лу болсунла! («Аманат». )

Джангы сибиртги ариу сибиреди.— Ишге, къуллукъ-гъа джангы кирген адам кёл ашаб ишлейди. Джангы

92

сибйртги ариу сибиреди дегенлей, Хашнр школдан чыкъ-майды. ( «Джукъусуз кечеле», 169.)

Джангы чалкъы тутхан джаш.—12—13 джылдан башлаб, чалкъыгъа чыгъаргъандыла джашланы. Мен джангы чалкъы тута башлагъан джаш эднм. Бизни юйдегибиз малла бла джайлыкъда тура эди. («Эм таза кёкню тюбюнде». )

Джангур къоркъууун джел эгер.— Бир ишни болуру-ну аллы бла къайгъысын, къоркъууун этедиле. Джангур къоркъууун джел этер дегенлей, адамланы джюреклерин огъары аягъына миндирди. («Баталлары», 227.)

Джапынга голия. Вар. Атанга голия.— Ахырзаман джууукъ бола тебресе, адамла бетсиз бола башлайдыла деб, керти айтадыла, барынгы да джапынга голия! («Чол-пан», 50.)

. . .Джапысы джокъду. Сии. Оноу этмейди.— Мыллык-ны алкъын дженгил бишер къайгъысы джокъду. («Къара кюбюр», 326.)

Джаралы айюча, джан-джанын талай.— Ачыуун ким-ден алыргъа билмей ачыуланады. Прустоп ханбалада олтуруб турады. Джаралы айюча, джан-джанын ашай-ды. Бери чакъыр деб, мени джибергенди. («Къара кю-бюр», 280.)

Джаралыны джастыгъында сау ёлюр. Вар. Ауругъан-ны джастыгъында сау ёлюр.— Бошунагъа, кёк агъач отун отда чартлагъанча, чартлаб тебреди. Алай этерге джарамайды. Джаралыны джастыгъында сау ёлюр деб. («Емюрлюк», 119.)

Джаратылгъан джан — рысхысы бла.— Туугъан са-бийге бир зат табылады деген магъанада.

Джарлыны бузоуу ёгюзлюк этер.— Джарлыны гит-чеси уллусуну орнун тутады деген магъанада.

Джарлыгъа — джалгъан таякъ.— Къыйынлыгъа ке-рексиз къыйынлыкъ джетедн дегендиле буруннгула.

Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз — дегендиле алгъын заманлада. Кемликлени джашырыргъа керек тюлдю, ачыкъ айтыргъа керекди. Джарлылыгъын джа-шыргъан байынмаз деб, сёз барды. Бюгюн джамагъатны къайгъылы этген талай затны юсюнден сёлешейик. (Га-зет ден.)

Джарлы кёлю — джарыкъ.— Джырлы адамда ха-рамлыкъ, кесимчилик, эгоизм болмайды деген магъа-нада.

Джарлы киндигин кеси кесер. Ант. Байны бешигин

93

шайтанла да тебретедиле. Син. Джарлыны джагъы джокъ, дегенднле алгъын заманлада.— Отоу салыр дже-рим болса, джарлы киндигин кеси кесер дегенлей, кесим да ыхтырмачыкъ ишлерге кюреширик эдим. («Горда бычакъ», 2, 133.)

Джарлыны сёзю — къодулу.— Джарлыны сёзю халкъ-ны ауузуна тюшерге ёч болады, дегендиле. Джарлыны сёзю — къодулу дегенлей, Грау зауаллыны кёб сёзю фольклоргъа киргенди, халкъны ауузунда кёб джю-рюйдю. (Газет.)

Джарлы тюеге минее да, ит къабар. Син. Къыйын-лыны ашы аллына келсе, бурну къанар.— Ха-а, джарлы тюеге минее да, ит къабар деб, джарлы болуб къал-гъанымы кёремиее? («Горда бычакъ», 2, 245.)

Джарлы эчкиге джан къайгъы, къаеабчыгъа мал къайгъы. Син. Къой соргъаннга той еора эди.— Хар адамны кесини энчи къайгъысы болады деген магъа-нада.

Джарлы юйню киштигича. Ант. Бай юйню кишти-гича.— Мугур, мышау, арыкъ, мыдах, илгиздик. Джаш-чыкълагъа ариу айтмаз. эркелетмез, булджутмаз. Аны кёргенлей, джарлы юйню киштиклерича, бирери бирер джерде шум боладыла. (Газетден.)

Джарлылыкъгъа джарагъан. Син. Тойдан эсе, тоннга къарагъан.— Кереклинге кёре сайла кесинге хар затны деген магъанада айтылады.

Джарыла эсенг, бузул. Толу вар. Джарыла эсенг, бузул да ёл.— Ачыудан джюрегинг джарыла эсе, бузул да къал. Джарыла эсенг, бузул да ёл деб, къулакъ джанымда мушулдаб турма. («Уллу Къарачайда», 18.)

Джарыкъ бетден кёрюшейик (дин маталлы сёзле) .— Джулдуз, энтда тилейме, манга разы бол, джатхан дже-ринг мамукъ болсун. («Горда бычакъ», 2, 210.)

Джарыкъ дуниям къарангы болады. Вар. Джарыкъ кюнюм къарангы болады.— Мыдахлыкъ келеди деген магъанада. Сени кёрметен кюнюмде джарыкъ дуниям къарангы болады. («Ахматны джангылычлары», 20.)

Джарты болмайды,— Къызариу, ёлген бузоучукъ таб-са да, саууллугъундан джарты болмайды. («Эм таза кёкню тюбюнде», 34.)

Джарты молла дин бузар. Толу вар. Джарты молла дин бузар, аман уста юй бузар.— Джарым молла дин бузар деб, не окъууу, не билими джокъ, не къуллукъчу бола билгени джокъ. («Аманат» , 2, 300.)

94

Джатхан джери джумушакъ (кенг, мамукъ) бол-сун.— Къайгъы сёз. Джатхан джери джумушакъ бол-сун... Учхара затдан замансызлай къораб кетди. ( «Къа-наматны джуртунда», 212.)

Джатхан ёгюзню башына тургъан бузоу.— Алай эт, марджа, алай эт. Джатхан ёгюзню башына тургъан бузоу кир этер дегенлей, сюймегенлерибизни кюлдюрме. («Къара кюбюр», 277.)

Джатыб къалгъандан эсе, атыб къал. Син. Къачыб кетсенг да, чачыб кет (сабанны юсюнден). Син. Хомух-лукъдан ёлгенден эсе, джигитлик этиб ёл.— Эриниб, къоркъуб къалмай, заманында этеринги этиб къой.

Джау аллына турлукъ. Син. Кёзю джаннган джаш.— Джигитлик, батыр, кёллю адам.

Джау аллында ёлмеген бау аллында ёлюр.— Бир бош затчыкъдан ёлюб кетерге боллукъду деген магъа-нада. Эй, Таусолтан, джау аллында ёлмеген бау аллында ёлюр деб сёз барды. Ма Базарбийге бу ёлюм тюлдю! («Аманат», 3, 242.)

Джаугъа джаулукъ, тенгнге тенглик этерге.— Д ж а ш джаугъа джаулукъ, тенгнге тенглик этерча болду дерге, хан къатынына айтханды. («Эртде-эртде», 130.)

Джауну, тосну таны. Джангы вар. Душман ким, шох КИМ болгъанын таныргъа керекди.— Бирге къачхынчы болгъанлы, кьарангыдан джарыкъгъа чыгъа тебрегенле-ри кёзлерин бир кесек къаматса да, джаулары, тослары КИМ болгъанын айыра тебрегендиле. («Къара кюбюр», 335.)

Джауум да менлей болсун.— Къыйынлыкъ джетгенин кёргюзген сёзле. Анга бир джукъ болса, менлей болсун сени джауунг! («Эки заман», 3, 166.)

Джау сюргенча. Вар. Джау сюрмей эсе.— Гузаба, къачыб. Син. Аягъынг басханны кёзюнг танымай. Джау сюрмей эсе ызынгдан. Сабыр бол, хантны бише тургъа-нын кёресе. («Аманат», 3, 26.)

Джау табасы болургъа — джауну къолуна тюшерге, душманны къолундан ачыргъа. Сакъ бол! — деди,— ке-си джангыз къалмасын. Душман барды. Джау табасы болмасын. (МХДж, 52.)

Джауну, тосну ичинде. Син. Сюйгенни, сюймегенни арасында.— Солтан, мени атха мине тебрегенимн эслеб, джауну, тосну ичинде айланныкъ болур,— деди Темир-джан. («Горда бычакъ», 2, 19.)

Джаукъонкъа. Вар. Къонкъасы джауду. Вар. Д ж ю -

95

реги джауду.— Бёгекди, ёхтемди. Бир кесек кёзюнг джан-маса, мында бир къауум къутургъан джаукъонкъа ба-шынгы эзиб кетерикдиле. («Къара кюбюр», 279.)

Джауорунларын урургъа.— Иги онгсунмай, тёнгшюр-ге. Ышарама деб, биягъы эрнин къыйыкъ ийиб, джауо-рунларын ура, къалгъанладан алгъын къатына ол-турду. («Къара кюбюр», 87.)

Джауаргъа басыннган ашхамча (кёкча, булутча) .— Къашын-башын тюйюб тургъан. Джауаргъа къаралгъан ашхамча, салам берирге да эриниб айланадыла. («Ах-матны джангылычлары», 12.)

Джаугъан кёлге джауады.— Хайыр бары да бай адамгъа тюшеди деген магъанада айтылгъанды. Не заманда да рысхы тутхан бир адам эдинг, джаугъан кёлге джауады, дейди. («Къара кюбюр», 134.)

Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз.— Аман-ны сынамагъан игини билмез. Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз дегенлейди эндигилени бир къауу-муну чоту. Хар не да былайлай, бусагъатдача, кеси аллына тюшюб къалгъанды деб, кёблени кёлюне келеди. (Газетден.)

Джаханим орну болсун. Вар. Джаханим юйю бол-сун.— Барсын къайры сюе эсе да, джаханим орну бол-сун. ( «Дерт» , 164.)

Джаханим сизден толсун.— Гюнахымы (айыбымы) алыгъыз деген магъанада айтхандыла алгъынлада. Къалай этейик, военкоматны юсю бла тюшмесе, джа-ханим сизден толсун деб, иерик эдик. («Биринчи сюй-меклик», 1, 78.)

Джаханим ючюн аллахха не бюсюреу.— Аман зат ючюн кимге да не бюсюреу, игисин беригиз ансы.

Джашар-ашар заманы. Син. Дунияны ууатыр кё-зюую.— Дуниядан татыу алыр кёзюую, кюн кёрюр за-маны.

Джашарын джашагъан, ашарын ашагъан — кёб джа-шагъан, кёб кёрген адам.

Джашны адамлыгъы (джигитлиги), къызны ариу-лугъу сорулады.— Джашны адамлыгъы сорулур, къызны ариулугъу сорулур деб, тюз айтадыла. («Горда бычакъ», 3, 105.)

Джашчыкъ, къызчыкъ деб да барды.— Джауоруннга къараб, не айтыргъа билмей, джашчыкъ, къызчыкъ деб да барды,— дегенди къонакъ. Келин а, насыбха кёре,

96

джашчыкъ, къызчыкъ да табханды. Къонакъ андан сора «билгич» болгъанды.

Джашы атасын юрете эди. Син. Гаккы тауукъну юрете эди,— Гырылдама, уялмагъан! Джашы атасын юрете эди деб... Къайда айланмагъа сен эришесе. («Кюн-дюзгю кюи», 26.)

Д ж а ш джылай ёседи, къарт ынгычхай ёледи.— Къай-гъырмаз, къызым, джаш джылай ёседи, къарт ынгыч-хай ёледи. («Баталлары», 25.)

Джаш кёргенин унутмаз. Син. Джашха айтханынг — ташха джазгъанча.— Ким билсин, джаш кёргенин унут-маз дейдиле. Суратынг эсимден кетмегенди. ( «Хор-ланнган аджал», 92.)

Джашны эки аягъы башына джау.— Джашны хаман чабчыгъа джюрютедиле. Джумушха кёб чабады. Къайда, чабчы, бузоуланы ызына айландырыб кел, къорулгъан джерге кириб кетерле. Къоркъма, джашны эки аягъы — башына джау. («Горда бычакъ».)

Джашлыкъда этилген джангылычны ким да кечеди.— Сынамы болмагъан, джангы джашаб башлагъан джа-нгыла да тюзете барады.

Джашамагъанлай къарт болгъан.— Джашлай огъуна хар затха акъылы, болуму джетген джаш. Залимхан, джашамагъанлай къарт болгъанса. («Аманат», 3, 217.)

Джашыртын къабхан итча.— Адамгъа джашыртын аманлыкъ этген деген магъанада. Мыртаз, джашыртын къабхан итча, кёзюнден ариу кибик айта, артындан къабыучанды. («Таулада таууш», 64.)

Джашыргъанынг джашладан чыкъсын. Син. Д ж а ш (сабий) болгъан юйде уру джатмайды.— Джашыргъа-нынг джашладан чыкъсын деб, пелахны этиб къойгъан сен болдунг. («Горда бычакъ», 2, 134.)

Джаякъ джабмай сёлеширге (ашаргъа) .— Хаман сё-лешиб тургъан, джаншакъ, гыр-гыр. Тохтаусуз ашаб, джубаныб тургъан. Бир къауумла, ауузларында ненча тиш болгъанын санай, джаякъ джабмай кюледиле. ( «Джазыу айла», 76.)

Джаякъ этлерин ашаргъа.— Къой, тамам рахын бо-луб кючюне джетсе, тишлерин къыжылдатады. Анга «къой Джаякъ этлерин ашайды» дейдиле. (Газетден.)

Джебегине джетерге. Вар. Джебегине ётерге.— Д ж ю -регин къыйнаргъа, сыйын сындырыб, ачыуландырыргъа. Сора хаман тахса билирге излегени уа Болдуну дже-бегине джетди. («Хорланнган аджал», 114.)

4 Фразеатогический с.юварь 9 7

Джезин ачаргъа. Вар. Багъырын ачаргъа.— Айгъакъ-ларгъа, халкъгъа баям этерге. Менден джашыргъанынг джашладан чыкъсын деб, мени джезими ачылыб къал-гъанына къара. («Аманат», 59.)

Джекден джууукъ къоймайды. Вар. Къатына да къой-майды.— Унамайды, айтханыбызны этмейди. Асланнга «келечиле» ийе безгенди: джекден джууукъ этмейди. («Емюрлюк», 6.)

Джек тепсеген.— Сыртлада тёгерек, юзгере тартхан-ча, кюрен тартылгъан ыз. Бир-бирле «шайтан тепсеген» да дейдиле.

Джелбаш — къысхакъыл, тутхучсуз, акъылсыз. Онун-чу классны кючден-бутдан бошаб, институтха да ки-ралмай, орамны къыздырыб айланады, кеси джелбаш болгъанын билмей, портфель тагъаргъа излейди. ( « Д ж а -нгыны джарыгъы», 14.)

Джел келтирди, суу элтди — келди, кетди, джугъу къалмады.

Джел къакъмай, чапракъ шыбырдамаз. Син. Отсуз джалын болмаз.— Таймаздан бесеней джайылыб тур-гъанлыгъына, бюгюн Махара къызы юйню тюбюне аны юсю бла да кийиз джайгъанды. Игитда, джел къакъ-май, чапракъ шыбырдамаз дегенлей, бюгюн, джангыз джашны оноуун этген кюн, ол джюкге несин да аямазча болуб къалгъанды. («Емюрлюк», 81.)

Джел элтмезча болургъа — тояргъа, ашаргъа. Къуш да кесини кереклисине айланады, анга къараб турма да, гырджындан къаб, кесинги джел элтмезча эт. ( «Къа-ра кюбюр», 96.)

Джелкесин къашыргъа — не этерге билмей, хайран болургъа.

Дженгилни тюбю бла, ауурну юсю бла. Вар. Ауурну юсю бла, дженгилни тюбю бла.— Алтаякъ. Адам иш бла къарыулу, кючлю болады, акъылы, сезими ёседи. Халиси тюзеледи, бегийди, алай а бизде ишге бой сал-май, дженгилни тюбю бла, ауурну юсю бла дегенле алкъын тюбейдиле. (Газетден.)

Дженгил аякълы болургъа. Вар. Аякълы болургъа.— Озаргъа, алгъа келирге, дженгил джетерге. Алибек, андан дженгил аякълы болуб, къолун тутуб, ызына бу-рулду. («Биринчи сюймеклик», 2, 155.)

Джеринден айырылгъан джети джыл джылар, джур-тундан айырылгъан ёлгюнчю джылар.— Ата джуртундан

98

айырылгъан ёмюрю къыйналыб турлукъду, джашау та-барыкъ тюлдю деген магъанада.

Джерге ауурлукъгъа, кюннге кёлеккеге джаратыл-гъан.— Джараусуз , асыусуз адам деген магъанада.

Джерни джабхан.— Асыры кёбден джер кёрюнмеген (малны юсюнден).

Джер басханны ат биледи. Вар. Ат басханны джер биледи.— Хар ким кесине джетген къыйынлыкъны сезе-ди. Джер басханны ат билир дегенлей, кесине джетгенни кеси ашхы ангылай болур. (Газетден.)

Джер джарады. Син. Дунияны бузады.— Омакъдан джер джара эди! Азретге тюберик эдим деб, келди да, барыб дежурныйден эркинлик алгъынчы, тас болду да къалды. («Кюн таякъла», 217.)

Джерни джети къатына.— Билеме, билеме, аны бил-месем, къантарыбмы айланама джерни джети къатын. («Кюн таякъла», 52.)

Джери джокъду.— Къой, къой, аманлыкъчы эди, къалай эсе да адам илешир джери джокъ эди ол адамны. («Окъа бёрк».)

Джер джутханча. Син. Тас болургъа, думп болур-гъа.— Уят да, хаят да, джер джутханча, думп болуб къалдыла. ( «Джукъусуз кечеле», 206.)

Джер къабаргъа — ёлюрге, дуниядан къурургъа. Андан озуб бир адам этерик тюлдю. Ол болгъаны чакълы джер къабха эди. ( «Дерт» , 146.)

Джерни къалыны бла джукъасын билген — акъыллы адам, ангылагъан адам. Син. Къаргъаны-къузгъунну тилин билген.— Джер-джерге тыгъыла-сугъула айлан-нган адамды. Джерни къалыны бла джукъасын биледи («Баталлары»., 132.)

Джер къантарыргъа.— Джерни башын тюбюне айлан-дырыб излерге. Билеме, Халимат, билеме, аны билмесем къантарыбмы айланама джерни джети къатын. («Кюн таякъла», 52.)

Джерге къаратыргъа. Син. Башын энишге тутду-рургъа.— Ийлыкъдырыргъа, уялтыргъа, мыдах этерге. Сен къоркъма не кесек да, биз сени джерге къаратмаз-быз. («Ахматны джангылычлары», 10.)

Джерни къырдышын къобарыргъа — дыгалас этерге, ачыргъа, бушуу этерге. Джашлай кетген ашхы адам-ларыбызны эсиме тюшюрсем, джерни къырдышын къо-барама. ( «Дерт» , 176.)

Джер-суу кёрюрге. Син. Кёз ачаргъа.— Дунияны

4* 99

кёрюр ючюн джолоучу болуб айланыргъа. Хан бир кюн, атына да миниб, Кюлбулгъауучха келиб: «Кел, бир джер-суу кёрюб, кёз ачыб къайтайыкъ»,— дегенди. (КъТ.)

Джер-сууму юлешебиз! — Дунияны тутуругъу джер-сууду. Аны ючюн кюрешни тюзге санагъандыла. Ол кюнледе Тамараны кёлюне кёб тюрлю сагъышла келген эдиле. Мен къартла бла джер-сууму юлеширикме! («Къа-натла», 101.)

Джерни тешиги болса, кирирча болургъа. Вар. Джер джарылса, кирирлай болургъа.— Асыры бек ийлыкъ-гъандан, уялгъандан, джунчугъандан. Алайда джер оюлса, кириб кетерлай болуб, джаш эшикге кючден чыкъды. («Чолпан», 86.)

Джер тентериб.— Чабыб, джортуб, излеб, айлана-дыла. Не къайгъылары бар эсе да, Майыллары джер тентериб айланадыла. («Къарачай тил», 4 класс.)

Джер бла тенг этерге.— Оюб ташларгъа. Махтандыр-гъан позицияларын джер бла тенг этиб къойдукъ да. («Эки заман», 3, 126.)

Джер тоймай — эл тоймаз.— Джауумну юсюнден айтадыла. Джер тоймай, эл тоймаз, дейдиле. Сыйлы аллах быйыл джерни, джаныуарны да тойдурургъа башлагъанды. («Баталлары», 70.)

Джер тырнатыргъа — дыгалас этерге. Джерди бизге джер тырнатхан. («Чолпан», 74.)

Джерни тюбю бла джюрюген. Син. Ауурну юсю бла, дженгилни тюбю бла. Алтаякъ эпчил.— Сен джерни тюбю бла джюрюйме деб айланнган заманда, биз ба-рысын билиб тургъанбыз. («Ахматны джангылычлары».)

Джерге тюшюрмезге — айтханын этерге, мийикде ту-таргъа, сыйын кёрюрге. Къанамат, сен менден тамадаса, сен айтханны джерге тюшюрмем. («Таулада таууш».)

Джерден, чыкъгъанча. Вар. Халгер хансдан чыкъ-гъанча.

Джерден чыгъарыргъа — къайдан болса да, не узакъда, бек джерде болса да, табаргъа. Мен ол итден туугъан итни, джерден чыгъарсам да, табарма.

Джерден чыкъмагъанма. Син. Тукъумсуз-джукъсуз тюлме.— Джерден чыкъмагъанма, мени да барды адам-ларым, ( «Джукъусуз кечеле», 121.)-

Джети атадан бери — ёмюрден бери да, бурундан бери да. Джети атадан бери ауругъан, сау да бола кел-генди. ( «Махти» , 33.)

100

Джети атагъа дери.— Топчукъ, алыу-бериу джанына сагъыш этме, джети атанга дери дарийге бёлеб къойса да, къолундан келликди. («Джангыны джарыгъы», 18.)

Джети джыл болгъандан джетмиш джыл болгъан-нга дери. Къысха вар. Джетиден джетмишге дери.— Къарты, джашы да, уллусу, гитчеси да, барысы да.

Джети джол айырылгъан джерге джетерге — бар-лыкъ джолун, аллыкъ усталыгЪын сайларгъа. Лена асырагъан анасыны къолунда, бир тюрлю бир мусхам-лыкъ кёрмей, джети джол айырылгъаннга джетиб, бар-лыкъ джолун кеси сайлайды. (Газетден.)

Джети джукълаб эсиме да келлик тюл эди. Вар. Эсимде-бусумда болмагъан зат.— Быллай ауур хапар эштирикме деб, джети джукълаб эсимэ да келмеген эди. («Биринчи сюймеклик», 1, 114.)

Джети таудан ауарса.— Не къыйын джолну да джю-рюрсе деген магъанада.

Джетеу бла кеси кюрешген — эртдеден къалгъан сёздю. Таулу джетишген джерде джетеуленни орнун тутаргъа керекди дегендиле.

Джети шагъат керекди.— Адам ийнанмазча, ишекли зат. Джандар да бизникиди деб джибермезлигине джети шагъат керекди. («Къанаматны джуртунда», 276.)

Джеталмагъан джер тырнар. Син. Суугъа кетген таш къармар.— Амалсыз дыгалас этерге. Адаргы этер-ге. Джашаугъа керекден сора да керекли затла бардыла. Ол джанларын сен алкъын ангылаялмагъанса. Къуру чам а джеталмагъан джер тырнар дегенча болады. («Хорланнган аджал», 16.)

Джёрмеге джеталмагъан киштикча. Син. Атайпысны басаргъа.— Ала Донбассха мыллык атарыкъдыла, алай а джёрмеге джеталмагъан киштикча болуб къаллыкъ болурла. («Аманат» , 1, 50.)

Джибекден джибибиз, алтындан джюгюбюз. Малда малыбыз, рысхыла рысхыбыз барды деген магъанада айтылгъан сёзледиле.

Джигине тюртерге — э.м сезимли, эм назик джерине къатылыргъа.

Джик дери болмагъанды. Син. Мох дериги, чюх де-риги болмагъан.— Аллында къотур улагъы да болмагъан, джарлы.

Джик дериги къалмагъаиды. Син. Арты болгъанды, тюб болгъанды.— «Джик» деген сёз бир адыг юйюрню аты болгъанды. Джикле эндиги Краснодар крайны дже-

101

ринде джашагъандыла. Орта ёмюрлени кёзюуюнде ала къырылыб, тюб болуб къалгъандыла. Не чурум бла къы-рылгъанлары белгили тюлдю. Ала бла хоншу джаша-гъан къарачай халкъ юйюрню арты болгъанын билиб айтхан болур бу сёзлени. Алайгъа ушайды. Балаларым, ичигизде къалгъан сёз батсун, къолумдан келсе, манга бу кюнню джетдиргенлени джик дерин къоймаз эдим. («Юйге игилик», 81.)

Джик-джиги бла айырыб. Син. Асырасы-стюню бла. Син. Ийнесинден тюймесине дери.— Ариу тукъум айырыб. Колхоз не ючюн къуралгъанын, аны эллилеге не хайыры болгъанын джик-джиги бла айырыб айтдыла. ( «Джукъу-суз кечеле», 173.)

Джинкисин юзерге.— Джастыкъны ичиргилерин къар-май кетиб, къамасын къолуна ала, чыкъырдай тургъан отну джинкиси юзюле, юйден чыкъды. («Къара кюбюр», 257.)

Джокъну бар этген, барны мал этген.— Биз джогъун бар этген, барын мал этген адамла болсакъ, бизге бу сёзле сёлешинник болмаз эдиле. («Аманат», 3, 119.)

Джолу болургъа. Син. Муратына джетерге. Джа-майны келиб орнуна таяннганындан Сыйлыхан, анга хапар соруб да къыйналмагъанлай, джолу бюгюн бол-магъанын билди. («Чолпан».)

Джол кесерге — хапар айтыб, джолну къысхартыр-гъа. Бир джолда Герий бла Темирджан джолоучу бол-гъандыла. Не тюрлю хапарла бла да джол кеседиле. («Горда бычакъ», 2, 158.)

Джолун кесерге — чырмау болургъа, ишин этдирмез-ге. Сен кесинг сюе эсенг, бу ишни къойма. Уллу фах-мунг барды. Сизни джолугъузну кесерге кишини иши джокъду. («Окъа бёрк».)

Джолунг мамукъдан. Толу вар. Джолунг мамукъдан, ёмюрюнг зауукъдан. Аллынгы ким тыяды, джолунг ачыкъ. Син. Иги джолгъа бар.— Баргъан джолунг ма-мукъдан тёшелсин,— деб эшигине джетдире, арыгъан ууаныкны джиб къыйыры бла ура да къамчи таууш этдире къууалады. («Къара кюбюр», 254.)

Джолуна къырдыш къозларгъа — алайгъа киши джюрюмезге, басмазгъа. Былайда джолгъа къырдыш къозлай тебрегенди. ( «Кюндюзгю кюн», 163.)

Джол салыргъа — хаман алайгъа барыб, келиб ту-рургъа. Елюк чыкъгъан юй бла афендини юйюню ара-

102

сында джол салгъанлай турду Мустафа. («Къара кю-бюр» , 186.)

Джолну джол узуну.— Асият джолну джол узуну джашны ауузундан таукел чыкъгъан ашхы умутлагъа бёлениб келгенлей, машина тохтады. («Сыналгъан джыл-ла», 46.)

Джол чыгъарыргъа — къайры болса да атланыргъа. Бери, шахаргъа, келирге анга джол чыкъгъанында, сабийни тыялмай, биргесине къошуб ийгендиле. («Адам-ла», 133.)

Джоллукъ берирге.— Къышлыгъыны ичи бла ёт-генликге «джоллукъ» алыб тургъандыла.

Джукъ къоймагъанды. Син. Бурнундан тюшгенча ушайды. Син. Терисин союб къаблагъанча ушайды.— Сен эки атларгъа ол бир атлайды, тюени джайылтмакъ аякълары чана джаякъладан бир джукъ къоймагъан-дыла. (Газетден.)

Джукълагъаннга берген аллах бизни да унутмаз (чам маталлы сёз ) .— Тынчайыр ючюн а къалмагъанбыз. Джатханнга берген аллах бизге да бир джукъ берлик болур. («Гургумлу», 7.)

Джугъутур бекге кирди — табсанг къойма.— Энди биз этерден озду, мадар къалмады деген магъанада.

Джугъутурну къулагъына джел ургъан чакълы бир. Вар. Бууну къулагъына аяз къакъгъанча... Син, Кюушен-игенин бузмайды.— Къайыныны болгъан махтаууна да аллай ючню къошуб айтыб, ангылатыб кюрешди, алай болгъаны ючюн бу сёзле Хурайны къулагъына, джугъу-турну мюйюзюне джел къакъгъан чакълы бир кирме-диле. ( «Джазыу айла», 108.)

Джумарыкъ тауукъча.— Ариучукъ, сейирликчик де-ген магъанада. Энди бузулуб къалгъанды ансы, гит-челигинде, джумарыкъ тауукъча, бир сейирлик бала эди. («Адамла», 132.)

Джумарыкъ тауукъну джюджеги.— Ариулукъну кёр-гюзген сёзле.

Джумушакъ агъачны (терекни) къурт ашар.— Хар зат джумушакъ адамгъа джабышады деген магъанада.

Джууаб орнуна — сууаб.— Сёз бла башын алыр ор-нуна мал бергеннге неда джумушун этгеннге айтадыла. Энди мен, Алим, сени босагъангдан бери атласам, керти айтаса. Джууаб орнуна сууаб деб, быллай бир ючюн айтхан болурла. ( «Джукъусуз кечеле», 212.)

Джууургъанынга кёре аягъынгы узат. Вар. Аягъы-

103

нгы д» }уургъанынга кёре узат. Кесинги болумгъа, ма-даргъа кёре джюрют,— Саулугъум орнунда болуб, уруш-ну артына дери айлансам, иги боллукъ эди, алай а былай эси, не этгин, джууургъаннга кёре аягъынгы уза-тыргъа керексе. («Эки заман», 3, 38.)

Джур джангылтъанча,— Джур юркюб къачса, джа-нгылыб, къайтыб, эски орнуна келеди деб, айтыу барды.

Джылыу ангылагъанды (табигъатны юсюнден) .— Д ж а з келиб, джер-суу бошланса, айтадыла.

Джылы джерчик.— Хайыры чыкъгъан къуллукъ, орун. Ол, бир сабда тохтамагъан балта кибик, джылы джерчик излей, бир ишден башха ишге кёче айланады. (Газетден.)

Джылы джууаб берирге.— Тилегин толтурургъа, айт-ханын этерге. Бу письмо къарачайча джазылгъан эди. Ашотдан джашырдыкъ. Менден джылы джууаб табма-ды. ( «Джукъусуз кечеле», 259.)

Джылы къолдан.— Заманында, таб кёзюуде, зыраф этмей деген магъанада.

Джылы суу иерге — терилтирге, алдаргъа, хыйла-лыкъ этерге. Минатлары, кука сёзню бериб, хаман джы-лы сууну ийиб тургъан болмаса, аны кереклисине къа-рамайдыла. («Уллу Къарачайда», 251.)

Джыл ораза тутдум да чыпчыкъ эт бла аууз ачдым.— Кёб къыйналыб, эм артында бир асыусуз затха урунуб къалдым деген магъанада айтылгъан сёзле.

Джылына бир джангы сёз эшитмесенг — къулагъынг сангырау.— Хар заманда бир джангы зат эшитиб, билиб турмасанг, тин байлыгъынг ёсмейди деген магъанада.

Джылына кёре джыланы. Толу вар. Джылына кёре джыланы, таууна кёре къуланы.— Хар зат заманнга, джерине кёре болады. Джылына кёре джыланы дейди-ле... Заманнга джораланнган джырын, оюнун биргесин-ден юзмей келтиргенди. («Баталлары», 5.)

Джылкъычы къурукъ кибик. Сии. Къазанны къу-ругъуча.— «Узун» деген магъанада.

Джылар джаш анасыны богъурдагъы бла ойнар. Син. Джылар джаш атасыны сакъалы бла ойнар.— Джашагъан къралынга терслик этиб атын айтдырыу къолайлы иш болмаз, тейри,— деди артдагъыладан бири. Хо, джылар джаш анасыны богъурдагъы бла ойнар, деб. («Баталлары», 274.)

Джыламагъан джашха эмчек салмайдыла. Син. Айтмасанг билмез.— Кереклинги, инджиуюнгю айтыб

104

турмасанг, билмейдиле деген магъанада джюрюйдЮ. Джылата, джырлата да билген — ариу айта да, хыны

эте да билген. Л\а, джаным, джылата да, джырлата да билген эркиши. («Адамла», 171.)

Джылауун этерге.— Елгени болгъан неда къыйын-лыкъгъа тюшюб джылагъан.

Джыламугъу бла гырджынын тенг ашагъан.— Къыйын-лыкъда, инджиуде, разы болмай джашагъан. Къызым, кюнюнгю къарангы этме, бизнича тиширыулада джы-ламугъу бла гырджынын тенг ашамагъан санлаб бир насыблы барды. («Уллу Къарачайда», 281.)

Джыланны башын эзгенча, эзерге.— Джыланны ба-шын эзгенча, эзерге керекди, аллайла юйде болуб, бизге тынчлыкъ джокъду. («Къара кюбюр», 315.)

Джылан дугъуманы сюймей эди, ол да аны тешигини аллында бите эди.— Адамны сюймегени къатында джа-шаса, айтадыла. Джылан дугъуманы сюймей эди, ол да анга ачыугъа босагъасында бите эди дегенлей, бы-ладан айырылыр кюн туумай къалды. («Баталлары», 284.)

Джылан джырмаз — джылан джырыб ёталмазча къалын (хане, сабан) . Энди уллу сууну бойнунда уа бизни къартны арбазы джылан джырмаз хане болгъан-ды. («Горда бычакъ», 2, 103.)

Джылан къабындан джийиргеннгенча — кеси кесини къабындан джийиргеннгенча.Герийни сёлешгенин ангы-лаймыса? Эски шугутда джылан къабындан джийир-геннгенча этеди. («Горда бычакъ», 2, 231.)

Джыланнга уу берген кеселекке — биреуню аманнга юретген, удугъан адам. Джыланнга уу берген кеселек-кеча, адамны ичине кириб, джылан тюрсюнде кёргюз-гени уа?! («Огъурлу», 158.)

Джыланынг чыкъмай эсе — нек гузаба этесе? Син. Нек джанынгы аласа? — Былайчыкъда айтыр мадарынг бар эсе, джыланыбызны чыгъарма да айт. («Горда бы-чакъ», 2, 173.)

Джылтырагъан бары да алтын тюлдю.— Керти зат бла джалгъан затланы айырыргъа.

Джырлабмы къутуллукъса!? — Алай тынч башынгы алаллыкъ тюлсе, къыйын ишди деген магъанада.

Джырчыгъа мал берген кибик.— Бошунакъгъа деген магъанада. Малымы, антымы бузуб, ырысламай, бир ичгичини къолуна, джырчыгъа мал бергенча, тутдуруб иймеклик бек ауур тийди. («Адамла», 107.)

105

Джырын, сырын да билген — несин да билген. Былай джапысына къарагъанлай огъуна, Джашакку улу аны сырын, джырын да ангылайды. (Газетден.)

Джюгенни бошларгъа. Ант. Джюгенни бошламазгъа. )ноуну къолдан ийерге.— Оноу этерни орнуна башын сакълаугъа кириб, джюгенни бош этиб, мюлкню аллах джолуна бошлайды. («Ахматны джангылычлары», 19.)

Джюгенни къолдан иймезге — оноуну, башчылыкъны кишиге бермезге. Езге, бюгюн кесиме джетген бу ишде джюгенни къолумда къоярыкъ болурла. («Гургумлу», 180.)

Джюгенсиз ат кибик.— Къылыгъы, болуму бегимеген. Джюгеннге кесин урургъа. Син. Ангырчакъ ууатыр-

гъа.— Кесин тыялмазгъа, ёшюн уруш этерге. Мен сизден хапар билирге керекме. Биягъы Хасан джюгеннге кесин урамыды? Кесин тыялмагъанча кёрюне эди да! ( «Ама-нат», 1, 116.)

Д ж ю з балтагъа бир хыршы. Син. Он чалкъыгъа бир къайракъ. Син. Элиси элге болгъан.— Джангыз бетими ачыб сёз айтмагъанма, джюз балтагъа бир хыр-шы деб, аланы барысы бла кюрешир къарыуум къал-магъанды. («Гургумлу», 111.)

Д ж ю з кюнию тауукъ болуб джашагъандан эсе, бир кюнню гугурук болайым —эркинлиги болмай кёб джа-шагъандан эсе, эркин болуб аз джашагъан кёб да игиди (ол магъананы тутады бу айтыу).

Джюз , минг айтсанг да — кёб, аз айтсанг да. Джюз , минг айтсанг да бу джаш адамды. («Горда бычакъ», 1, 235.)

Д ж ю з тюрлю къабха киреди.— Болумгъа кёре кесин тюрлендирген (хамелеон). Бет къаны тюрленнген. Ол аны айтыб бошагъынчы, Герий джюз тюрлю къабха кирди. («Горда бычакъ», 2, 237.)

Джюк болургъа. — Ауурлугъу тийрге. Ё Г Ю З , джаргъа джууукъ барма, манга джюк боласа,— дегенди эшек. (Фольклордан.)

Джюн тюкден, мюрзеу бюртюкден. Син. Калек сомну сакълайды (орусча) .— Ненги да джарашдырыб, бир-бирине джалгъаб кюрешгенинг джарагъанды. Джараш-дырмасанг а, кюпсе сен эсенг да, берекетинг боллукъ тюлдю. Джюн тюкден, мюрзеу бюртюкден. («Аманат», 2, 82.)

Джюннге тюшген тауукъча — къатышыб, джунчуб, не этерин билмей.

106

Джюрек ауузундан урургъа,— Джулдуз а къыптыны джюрек ауузуна уруб, юсюне джыгъылгъанлай, ауурлу-гъу бла басыб, ары ташайтыб къойгъан болур эди. («Горда бычакъ», 2, 198.)

Джюрегин басаргъа — тынчлыкъ табаргъа, къайгъы-сы кетерге.

Джюреги билгичди. Rap. Джюрек обурду.— Адамны джюреги боллукъну аллындан сезеди, затны мардасын биледи. Аслан бла Сурат тепсеген кёзюуде, харсчыланы бири чауукълатыб: «Харе сюйгенлеге!» — деб къычырды. Накъырда — кертини келечиси, джюрек билгичди. («Емюрлюк», 15.)

Джюреги бичгенча. Син. Кёлю ушатханча.— Да, къайдам, къалай айтайым, джюрегинг бичген адам таб-хан къыйынды. Алай болса да джашай барабыз. ( «Ама-нат», 3, 243.)

Джюреги гып-гып эте.— Джюрек къоркъуб къаты урса, айтадыла алай. Анга асыры къоркъгъандан, джю-регим гып-гып эте, урчугъума сёлеше, шыкъыртха ты-нгылаучан эдим. («Хорланнган аджал», 105.)

Джюрек джауун ашаргъа — джюреги къыйналыргъа, таралыргъа. Ол айда не болуб тура эсе да хапарсызма. Экиси да джюрек джаууму ашаб бошадыла. ( «Дерт» , 177.)

Джюрек джауум къалмагъанды.— Къарыусуз бол-гъанма деген магъанада. Мени джюрегимде джауум къалмагъанды, Зухра,— деб, Асият аз-буз ышарды. («Сыналгъан джылла», 117.)

Джюреги джарылыргъа — джюреги бек къыйналыр-гъа, ачыргъа, бушуу этерге, ачыу болургъа. Ким эсе да тутуб иймей тургъанча, ол ишни эталмай тургъаныма джюрегим джарылды. («Биринчи сюймеклик», 1, 75.)

Джюрегин джарыргъа — ачыу этерге. Энди болдунг, мени. джюрегими мындан кёб джарма. ( «Дерт» , 269.)

Джюреги джер бла тенг болургъа. Ант. Кёлю аз болургъа. Ант. Кёлю кёк бла тенг болургъа.— Кёлю (джюреги) такъыр болургъа. Тенглерими арасында джюрегим джер бла тенг болуб, тюрмеге киргенимде, сизни къарыуугъузну сынагъанма. ( «Дерт» , 211.)

Джюреги джугъож болургъа — джюреги къайгьылы болургъа. Джашчыкъны къатында таякъ джонулгъан кёрмей, айтханына джюреги джугъож болуб, джаш-чыкъны къолларына къараб айтды. («Къара кюбюр». )

Джюреги джылыныргъа. Ант. Джюреги сууургъа.—

107

Сен бусагъатда айтхан тарыгъыуланы мен кёргенли, эки джыйырма джыл болады. Аллай бир заман бир адамны ёмюрюдю. Ол заманны ичинде мени джюрегим бир бай-дан джылынмагъанды. («Къара кюбюр», 59.)

Джюрегин джылытыргъа — къууандырыргъа, кёлюн кёлтюрюрге. Ибрахимге къалайгъа барлыгъын айтханы, халал, кеси кибик джарлы нёгерлери ызында къалгъан-лары эсине тюшюб, джюрегин джылытды. («Къара кю-бюр» , 53.)

Джюрекден джюрегке джол (барды) — айтмагъан-лай да джюрек джюрекни ангылайды.

Джюрек джюрюкдю.— Адамны джюреги джетмеген джер джокъду дунияда. Джюрюк, джюрюк дегенде не джюрюкдю? — Джюрек джюрюкдю. (Эл берген джо-макъ.) Болдуну джюреги сагъышлыды. Къайын анасы юсюне сюелиб тура эсе да, эслеялмайды. Джюрек джю-рюкдю, джетмеген джери джокъду. («Хорланнган ад-жал», . 9.)

Джюреги кёлтюрюлюрге — акъылындан тайышыргъа, шашхынлы болургъа. Сёз арада шашхынлыланы, джю-реклери кёлтюрюлгенлени юсюнден сордум. («Биринчи сюймеклик», 2, 105.)

Джюрегине кюч тиерге. Син. Кёлкъалды болургъа. Син. Джанына тиерге.— Сен гитчечиксе, энди сени бы-лайда этеринг джокъду,— деб кесине къысыб, башын-дан сылады, алай болгъанлыкъгъа Ибрахим, аны гит-чеге санаб, алай айтханы джюрегине кюч тийиб, бир джанына ёпкелеб, хыны бурулуб... нёгерлерине къошул-ду. («Къара кюбюр», 74.)

Джюреги къабындан чыгъаргъа. Къысха вар. Д ж ю -реги чыгъаргъа.— Хар къуру да хурмет тёгюучю джа-рыкъ кёзлери джукъланыргъа аздан къалыб, аз-буз джылтырай тургъанларын эслеб, джюреги къабындан чыгъаргъа джетди. («Кюн таякъла», 168.)

Джюрек къызбай да къол батыр. Вар. Кёл къызбай да къол батыр.— Суратны къол аязында къарасауут бла: «Джюрек хомух да къол батыр, аллах болушсун» деб джазылгъанды. «Баталлары», 234.)

Джюрегин къыйнаргъа. Ант. Джюрегин къыйнамаз-гъа.— Сен джюрегинги къыйнама,— деди Махсуд, иги кесекни тынгылаб туруб. ( «Дерт» , 264.)

Джюрек обурду. Вар. Джюрек билгичди.— Джашны адебин этмедимми? Эй, балам, джюрек обурду. Джашны

108

ёлген хапары не кюн келди, ол кюнден огъуна тюрлен-динг. («Хорланнган аджал».)

Джюреги сагъышха кетерге. Вар. Бир сагъышлы болургъа.— Элге джетген заманда, ары дери барыны да аллында келген Къанамат, кеси эслемегенлей, джю-реги сагъышха кетиб, артха къалды. («Къара кюбюр». )

Джюреги сампал таууш этиб — къоркъуб, джюреги къаты урургъа. Айрыда атлы кёрсе, къарауулла чыгъыб къаладыла аллыма деб, джюреги сампал таууш этеди («Баталлары», 7.)

Джюреги сары суу болуб — джюрекни кёб къыйнаб, инджитиб. Джюрегибизни сары суу алыб тургъандан эсе, шо элт да бухгалтерге ачхасын тёле да къой. («Ама-нат», 3, 222.)

Джюрегин сындырыргъа. Ант. Кёлюн кёлтюрюрге. Артына ыхтырмазгъа.— Аланы (сохталаны) айыблары-на джолукъдуруу джолла кёбдюле. Къысхасы, сабийни джюреги сынмасын. ( «Джукъусуз кечеле», 200.)

Джюреги такъыр болургъа. Сии. Кёлю аз болургъа.— Къанамат талай айны сыртында кёлтюргенча, катор-гадан къутхаргъан тенгини сау-саламат болгъанын эшитгенинде, асыры къууаннгандан джюреги да такъыр болуб, сабийча ышарды. («Таулада таууш»', 301.)

Джюреги тараргъа — джюреги илеширге, сюерге. Сора бир кюн Гюргъокъ бийни къатыны Къаншаубий-ге айтханды: Сен ариуса, санга кёзюм къарайды.

Джюрегинде тюйюмчек болургъа — айтыргъа излеб, къаст этиб тургъан заты.

Джюрегине тюйрелирге.— Эсинде, акъылында тур-гъан. Аначыгъым, энди биз не этерге керекбиз? — де-дим. Соруууму таб болмагъанын, джюрегиме тюйрелиб тургъан затны ангылаталмагъанымы кесим да таны-дым. (X. О., «Джылла» , 47.)

Джюреги хош болургъа. Вар. Кёлю хеш болургъа. Къысха вар. Хош болургъй.— Юч тутмакъны да сакълар-гъа джангыз джасауай салыб къойгъанларын джюрегим хош кёрмеди. («Къара кюбюр», 62.)

Джюреги чанчаргъа — къоркъуб илгенирге. Джанте-мир тахса бериб, тутдурубму къойду деб кёлюне келиб, джюреги чанчды. («Къара кюбюр», 258.)

109

Ё гюз боллукъ бузоу ёгюзлени къатын сакълар. Син. Адам боллукъ джаш уллуланы къатын сакълар.— Адам боллукъ сабийлигинден белгилиди деген магъанада.

Ёгюзню уллусу баудан чыкъды.— Былайда магъа-насы: хапарны чынты аламатын сен айтдынг. Егюзню уллусу баудан чыкъды дегенлей, чынты аламатын сен айтдынг. Къолунгу бери тутдур. («Хорланнган аджал», 140.)

Ёгюзню къуйругъуна бычакъ сындыргъанча. Вар. Итни къуйругъуна бычакъ сындыргъанча.— Ишни эте келиб, бошалыргъа джетерге, бузуб, артына джетдир-мей къояргъа деген магъанада.

Ёгюз бойнуна тюшюрюрге —- аякъ оруннга тюшерге. Сизни ол юйге чакъырадыла,— деб чакъырыучу келиб, была сёзню ёгюз тюшюргюнчю, ашыкъдырады. ( « Д ж а -зыу айла», 57.)

Ёгюз да ёлдю, ортакълыкъдан да айырылдыкъ.— Болум тюрленсе, кесаматны кючю къалмайды деген магъанада.

Ёгюзню мюйюзюне къонуб келген чибин, «сабандан келебиз», дей эди.— Бир тюрлю бир къыйыны кир-мегенлей, ауузу бла къошулуб айланнган.

Ёзенгилери бир-бирине тие барыргъа — тенг, бир-бирин озалмай.— Отарланы Керим бла мен ёзенгилери-биз бир-бирине тие барабыз. (Къулий улу Къ.)

Ёзен ишни сыртха чыгъармазгъа.— Темадан джан-лаыазгъа, ишни юсюнден айтыргъа деген магъанада. Ёзен ишни сыртха чыгъармай, ишге джууукъ сёлешейик. ( «Джазыу айла», 117.)

Ёлген ашхыды андан эсе.— Айыблы ишди, бедишди, сёгюнчдю деген магъанада. Быланы да, сени да асыры кирден сыфатыгъызны киши танырыкъ тюлдю. Андан эсе, ёлген ашхы тюлмюдю? («Горда бычакъ», 2, 159.)

Ёлейим андан. эсе.— Аны кесин алай эркин джю-рютгенин Клавдия Антоновна эслегенинде: — Павлуша, ёлейим андан эсе ,— деб тауукъчукъча, ёрге къарай, ауузунда къабынын джутду. («Уллу Къарачайда», 30.)

Ёле башлагъан ёлюр от ашар. Син. Суугъа кетген таш къармар.— Ол заманлада дарман, дохтурму таба-рыкъ эдинг? Оу болгъа эдиле ол афендиле! Еле баргъан ёлюр от ичер дегенлей, не орнуна да дуа джазылгъан

110

мерекеб сууну ичириб, бир уллу дарыла-дарманла эт-генча, къойла излей эдиле. ( «Махти» . )

Ёлю болгъанды юйюнге. Вар. Елю болгъанды ты-бырынга.— Не болгъанды? Елю болгъанды тыбырынга! Тыбырынг къуруб къалды да! Мен хариб, мен джазыкъ. («Ахматны джангылычлары», 50.)

Ёлгени болгъан кюлюр — керти кюлкюлюк зат. Къарт къатын къуууб, джашчыкъ къачыб, тюнене алада бир иш бар эди да, ёлгени болгъан кюлюр эди. («Сыналгъан джылла», 236.)

Ёлюб да ой деймеми.— Не къыйналлыкъ болсам да, алай айтмазма, джууаб этмезме.

Ёлмесенг да, къарт дамы болмазса.— Бири болмаса, бири болмай къалмаз деген магъанада.

Ёлген ёлюсю да игиди — андан не джаны бла да онглуду, башды, игиди. Алайгъа къалсанг, сен манга джашагъан джашланы, барысын бир-бирине къошсанг да, Бийнёгерни ёлген ёлюсю игиди деб, бетине къычы-рыб джиберликме. («Таулада таууш»,154.)

Ёлмезлик джанынг, тауусулмаз малынг болмаз. Син. Санаусуз кюнюнг, хыйсабсыз мюлкюнг болмаз.— Нек кетесе, Джабагъы? — деб соргъандыла.— Кетиб а нек кетеме. Мында ёлмезлик джанынг, тауусулмаз малынг болса джашарыкъса,— деб джууаб этгенди. (Фольклор-дан.)

Ёлтюрюшюу-ёлюшюу.— Джан аямай кюрешиу, къан къазауат этиу. Син. Кёбден кёб, аздан аз ёлюр.— Ахыр-сы, киши ызындан къарамаса, кече эшикге чыгъал-маучу Зекерия кимди? Аны къатында халкъ деген зат неди? Джюрюгюз , ёлтюрюшюу-ёлюшюу. («Уллу Къа-рачайда», 217.)

Ёлеме деген бла кетеме дегеннге тыйгъыч джокъду — ёлген бла кетгенни киши аллын тыймайды. Ол айтха-нынг да тюздю, ёлеме деген бла кетеме дегенни тыяргъа кишини къолундан келлик тюлдю. («Джангыны джа-рыгъы», 24.)

Ёлю гёбелекча. Толу вар. Елюр гёбелек башын отха атханча.— Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелеккеча, кеси-нги атхан болмаса, мен бир да эсинге келмейме. («Къара кюбюр», 227.)

Ёлсем да, ёлдюм демез эдим — артдан ёкюнмез эдим, сокъуранмаз эдим. Ариу аныкъыды деб, бир кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем да, аны юйюмде бир кёр-

111

сем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим. ( «Джазыу айла», 116.)

Ёлсек да — бирге, къалсакъ да — бирге.— Бурундан къалгъан ант текстден. М е н — д ж а ш , сен — къарт. Алгъы бурун акъыл нёгер болайыкъ: Елсек — ёлдюк, къалсакъ — бирден къалайыкъ.(«Джандар». )

Ёлген кибикди — барыб тохтагъан айыб, бедиш. Кесини сыйын ачхагъа ауушдургъан ёлген кибикди. (Га-зет де и.)

Ёлмез кеси кесине орайда айта эди.— Локъман бла Хусей не айлана эдиле? Елмез кеси кесине орайда тарта эди дегенлей, кеслери кеслерине келечи болуб. ( « Д ж а -зыу айла».)

Елгенни сагъынса, сауну нюрю къачар. Вар. Елгенни кёрсе, сауну нюрю къачар.— Елгенни сагъынса, сауну эси азар. («Горда бычакъ», 3.)

Ёлюм къара — къарыуундан келген чакълы, бютеу кючюн салыб. Къарачепкен къатын да, суугъа баргъа-нын къоюб, нёгерлерини ызындан, габашларым тюшеди деб къоркъуб, чырт-чырт эте, ёлюм къара джумулду. («Къара кюбюр», 158.)

Ёлген анга къарабмы турады? — Къой, аман джора этме, ёлюм бизге къарабмы турады. («Баталлары», 203.)

— Кёб къозу чарпыгъанмыды? — деб сорду. — Къой, а къыз, ёлген былагъа къарабмы турады.

(«Малчыла», 4.) Ёлген быллайда юйюнде ёледи.— Елген кюн аманда

юйюнде ёледи, джолгъа чыкъмайды деген магъанада. Ёлюмю юсю бла атлаб — джаным сау болуб. Энди

бу адамчыкъ былайдан къуру мени ёлюмю юсю бла атлаб чыгъарыкъды. («Кёмеуюл, 26.)

Ёлетден къалгъанча.— Эминача кенг джайылгъан джукъгъан ауруудан ёлмей къалгъан. Сен айтханнга мен огъай демейме. Сизни сыйыгъыз да артыкъ бол-сун, ёлетден къалгъанча, бу джангыз сабий къалгъанды. ( «Джазыу айла», 50.)

Ёлмеген... алтын аякъ бла суу ичер.— Елмеген ал-тын аякъ бла суу ичер дегенлей, сау къалгъанла ра-хатлы дуниягъа кёзлерин къаратдыла. (Газетден.)

Ёлмей-къалмай.—

Ач, токъ бла. Сау юйдегини асырайбыз, Елмей-къалмай джашайбыз.

(Къасбот, 24.)

112

Ёлю дейме юйюнге! — Ачыулансала, айтадыла алай. Елю дейме юйюнге! Бетинги къабугъу болмагъан адам кёре эдим сен! Была не затладыла? ( «Дерт» , 135.)

Ёлюр оту джанмайды.— Джол джанында орналгъан юйлени бурууларына, бачхаларына букъу къонаргъа ёч болады. Алай а букъу бла Джандетни ёлюр отлары джанмайды. («Къарчаны юйдегиси», 31.)

Ёлюр тюгю чыкъгъан бир къарт. Син. Санауу тауу-сулгъан.— Мен, ёлюр тюгю чыкъгъан бир къарт, атам-анам къабырдан къобсала да, айталмаз дегенча, мени джюрегиме алай джазылгъанды. («Къара кюбюр», 280.)

Ёлген эшек бёрюден къоркъмаз.— Бизге болур бол-гъанды, андан ары къоркъар джерибиз джокъду деген магъанада. Елген эшек бёрюден къоркъмаз, бизни ко-мендантларынг бла къоркъутма. Биз кишиге джалын-чакъ боллукъ тюлбюз, («Аманат», 3, 223.)

Ёмюр дуниямда — мен джаратылгъанлы, мен эс билгенли. Айтыргъа излегеним: ёмюр дуниямда бир ки-шиге аманлыкъ этмегенме. ( «Кюн таякъла», 164.)

Ёмюрюнг узакъ болсун.— Кёб джаша деген магъа-нада. Ант. Емюрюнг къысха боллукъ. Емюрюнг узакъ болсун, мен сизге аманлыкъ излерик тюлме, алай а джаш-ны окъутургъа башха школ табарма. ( «Джукъусуз кечеле», 81.)

Ёре оту джанмайды. Вар. Оту ёрге джанмайды. Вар. Елюр оту джанмайды.— Джаш кетсе, экиси джарашыб джашарыкъмыдыла да? — Да аны уа ким биледи. Бу-сагъатда ёре оту джанмайды. («Аманат», 3, 257.)

Ётю болгъан адам, джаш — ётгюр, ёхтем, батыр. Къанамат кибик, бизни ичибизде бир бёлек ётю болгъан адам болса, Къаншаубийни бизге этгени ючюн, ичеги-лерин джерге къуюб кетер эди. («Къара кюбюр», 279.)

Ётю табанында болгъан. Ант. Етю кёкюрегинде бол-гъан.— Хомух, кёлсюз, къызбай. Етю табанында болгъан адамладан тюлдю, сынай тургъанма. («Горда бычакъ», 2, 236.)

Ётюрюкню къуйругъу бир тутум. Вар. Етюрюкню ёмюрю — къысха.— Етюрюкню къуйругъу бир тутум деб, кёб турмай барысы ачылды. ( «Джукъусуз кече-ле», 264.)

Ётюрюкден не хайыр. Ант. Тюзюн айтыргъа керек-ди.— Ётюрюкден не хайыр, къолунда къамчисин кёр-генлей, урургъамы тебрегенди деб, акъыртын адамланы араларына сылджырадым. («Къара кюбюр», 242.)

113

Ётюрюк харамды.— Мен да, ётюрюк харамды, Те-мирджанны излейме. («Горда бычакъ», 2, 143.)

Ётюрюкчюню шагъаты — джанында (къатында) .— Етюрюкчюню шагъаты къатында дегенлей, ма Мёлехан, башы сауду, бачхачыгъыбызны сюрюрге ёгюз, къала-джюк болмай къалгъанында, Астакку ёгюз, къала-джюк да бериб, кеси да болушуб, алай сюргенбиз. («Къанаматны джуртунда», 46.)

Ёч салама. Син. Бычагъымы береме.— Ечешеме. Мен, сизде болмаса, къара ишге мыллык атхан кёр-мегенме. Ма, сиз да, юйге къачан кетебиз деб турмай эсегиз, ёч салама. («Аманат», 3, 20.)

Ёшюн салыргъа — къарышырыкъ, хорларыкъ, джан боллукъ. Дунияда бизни аскерге ёшюн саллыкъ аскер джокъду. Ешюн салгъан джауну да кёмербиз джерге, кёрге. (Джырдан.)

Ёшюн уруш этерге.— Ешюн уруш этебиз деселе да, исси къабдырыргъа болурбуз. ( «Джукъсуз кечеле», 256.)

^ ^ а б а г ъ а тынгыларгъа — джукъларгъа, къалкъыр-гъа (сюрюучюле айтыучандыла). Баргъанымда, джаш да забагъа тынгылаб, сюрюую да сыртдан аууб бара тура эдиле.

Заман бакъмазлыкъ джара джокъду — не къыйын-лыкъны да заман унутдурады, сотур этеди. Сурат Ан-зорну халисин джаратхандан джарата, илешгенден илеше барады. Бусагъатда да аны керти джигер, эрлик танылгъан бетине кёзю джете, «эшта, заман бакъмаз-лыкъ джара болмаз» ,— деб кёлюне келди. («Къарчаны юйдегиси», 240.)

Заманы (кёзюую) джетмей, къуш да учалмайды.— Хар зат заманы бла болады. Заманы джетмей, джукъ да болмайды деген магъанада.

Зауукъдан — сюйюбмю, ойнабмы этиб айланады де-ген магъанада. Сени да болур къыйынлыгъынг. Къыя-мытха зауукъдан келиб айланмагъанынгы мен да би-леме. («Къара кюбюр», 40.)

Зийнадан туугъан. Вар. Налатдан туугъан.— Урушуу сёз. Табылмагъан ол огъуна болгъа эди, зийнадан туу-гъан зийна. («Джылла бла таула», 241.)

Зийданнга атаргъа — азаб чекдирнрге, айыбына

114

джолукъдурургъа, уругъа (тюрмеге) атаргъа. Ала бир кюннге этген аманлыкъны мени кибик бир адам этсе, зийданнга атыб ёлтюрюр эдиле. («Къара кюбюр», 252.)

Зийкъунну итича. Сии. Ач ит джюрюк болады.— Зийкъунну итича, джетмеген джери джокъ. («Нарт сёзле».)

Зинк болургъа. Син. Думп болургъа.— Къачыб тас болуб кетерге. Булутла, кетген кече джангурну кёбю-рек джаудуруб, джер-джерде заранлы ырхыланы бар-дыргъанына уялгъанча, кёз тутхан къарамдан зинк болгъандыла. ( «Джазыу айла».)

Зорда марда джокъ — разылыкъ болмай, зор бла этилген ишге айтылады алай.

Зынтхы тирмен айландырыргьа — асыры кёб сёле-шиб, баш аурутургъа деген магъанада.

Зукку чибин — джукъ да огъай, джукъ да джокъ. Джашамай а джашарса, зукку чибин, анасына ушаб, тели сёзге уста Зекерияны акъылына алай келеди. («Ул-лу Къарачайда», 236.)

Зыркъ кирирге.— Тынчлыгъы бузулургъа, дыгаласха къалыргъа. Немчалагъа зыркъ киргенли иги кесек бо-лады. («Аманат» , 2, 196.)

Зырнайны тартаргъа. Толу вар. Анасыны зырнайын тартаргъа.— Джыларгъа, сытаргъа.

Зытчы-мытчы болургъа — не айтыргъа билмей, джун-чургъа. Биймырза зытчы-мытчы болуб, Къыямытны ал-лына туруб, джолун кесе, тюлкюлене айтды. («Къара кюбюр», 277.)

И 1билисни къуллугъуча — кёб къыйыны зырафха кетген, этген иши башына джау болгъан. Шабатха къа-тын алыуубуз ибилисни къуллугъуча болуб къалады. («Ахматны джангылычлары», 53.)

Игиликге — аманлыкъ. Син. Арыкъ къозуну айныт-санг, эрнинги-бурнунгу май этер, аман адамны айныт-санг, эрнинги-бурнунгу къан этер. Син. Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса.— Манга бюсюреуню, ал-гъышны орнуна сабийлерими сатады, игиликге — аман-лыкъ деб, ма быллайгъа айтадыла. («Горда бычакъ», 2, 268.)

Иги ат ёлсе, къаргъалагъа джем болур, иги киши къарт болса, къатынлагъа тенг болур. Вар. Джигит

115

киши къарт болса, къатынлагъа бедиш болур. Д ж ю к алаша къарт болса, къаргъалагъа джеймиш болур. («Горда бычакъ», 2, 268.)

Иги аякъ бла келсин. Вар. Огъур аякъ бла келсин.— Алгъыш сёзле. Кел, Унух, кел, бизге келиучю уа къа-лай болдунг? Иги аякъ бла кел! — кюле, ышара, ол, джа-ш таба атлаб, томурау къолун узатды. («Таулуну тангы».) Насыб келир келинни аягъындан, сюрюучюню таягъындан. (Алгъыш.)

Игилик — бери, аманлыкъ — кери — алгъыш сёзле.

Игиликни бери этсин, Аманлыкъны кери этсин. Кесибиз сюйген кибик тейри этсин.

(КъХДж. 5/.)

Игиле бла бичилдик, аманла бла тигилдик.— Ата-анадан разылыкъсыз, ала онгсунмагъан джерге джаш неда къыз джалгъашсала, айтхандыла алай эски адетле кючлю кёзюуде. Бизни сыйсыз этдиле деген магъанада. Не этейим, мен этген умут болмады. Секириб турду да къачды да кетди ол уялмагъан. Адамла бла туугъан эдик, шайтанла бла къалгъанбыз. («Гургумлу», 108.)

Иги болса — сенден, аман болса — менден.— Ишни арты иги болса, мен этдим деб, аман, болса уа, манга кюрейди. Сен да эки кёзюнгю къаты къысыб, бир чынг-нгаучанса. Аланы бири болур. Амма, иги болса, сенден, аман болса, менден болуучанды да, кесингде къаллыкъ болур. («Хорланнган аджал», 62.)

Игитда дейсе.— Игитда дейсе, мураты толгъандан насыблы къайда! («Къарчаны юйдегиси», 166.)

Иги кёзден къараргъа.— Башхасы джокъду, ала-чады, бек ушайдыла. Тёгерек столгъа басыннган шыша-ланы кёрсенг, Бакуну нефть оджакъларына иги кёзден къара да къой. («Толкъунла», 219.)

Иги джора этерге — иги умут этерге, иги ышан этер-ге. Эки къыз да къолларында керичлеге окъа тиге, баш-ларына иги джора эте, олтурадыла. («Горда бычакъ», 2, 144.)

Иги кюн келген — къыйынлыкъ джетген, пелахха къалгъан. Бала, башынга къара пелах алгъанса, ах, Байдыугъа келгенди иги кюн. ( «Джукъусуз кечеле», 12.)

Игиликге тиейим.— Сёлеше тургъан адамына къолу

116

джетсе, айтадыла. Адамны адеблилигин, ишленмек-лигин кёргюзеди ол адет.

Иги тюк чыкъсын.— Биреуню сакъалын неда башын джюлюб бошасала, айтадыла. Алгъышны бир тюр-люсюдю.

Иги хоншуну сатыб аладыла. Син. Юй сайлама да хоншу сайла,— Ол адам тюл, алтынны джуруну эди Иги хоншуну сатыб аладыла деб, къартла, бир джукъ сынамасала, айтырыкъ болмаз эдиле. ( «Дерт» , 151.)

Ийилген боюнну къылыч кесмез.— Бойсуннган бла кюрешмейдиле, кечедиле деген магъанада.

Ийне бла кёр къазгъанча — къыйын ишни этген. Окъугъан акъыл окъуйду, окъуу деген зат, ийне бла кёр къазгъанча, къыйынды, мухол болмагъыз! («Ба-таллары», 117.)

Ийнени ийнек этген — джигер тиширыу, къолу уста (биче, тиге билген). Иги къатын ийнени ийнек этер деб, юйню тебрендире болмазса. Къолунгда джюрюген зат-ларынг да алайгъа ушайды. («Хорланнган аджал», 117.)

Ийнени кёзюнден чыгъарча болгъанды — азгъанды, ингичкергенди, джукъаргъанды.

Ийнени кёзюнден чыгъарыргъа — тарбуууннга тыяр-гъа, азабын берирге. «Шаманланы бугъоу» не затды деб, джаш тёлюден кёрюрге сюйген дорбуннга барыб... къармаса, ...патчахлыкъ къара мутхуз дунияда таулу джарлыланы ийнени кёзюнден чыгъарыб тургъан бу-гъоуну... табмай мадары джокъду. («Къара кюбюр», 271.)

Ийне джутхан ит кибик — къылеуюз, ингичке, къут-суз, Ай, сени джюрек къанынг тёгюлсюн, ийне джутхан итча, юсюнде бир огъур тюгю болмагъан. («Аманат», 3, 308.)

Ийнеси тас болгъан да излейди — адам не гитче затын да сакълайды, излейди, джокълайды деген ма-гъанада.

Ийнесинден тюймесине дери. Син. Джик-джиги бла, башдан аякъ. Быллай бир эпизодну быллай бир чемер-леб, джохарлаб, ийнесинден тюймесине дери джаза билген, уллу китаб джазарына не сёз барды. (Газетден.)

Ийнесин юйде тас этген тышында излей эди.— Ходжа ийнесин юйде тас этиб, эшикде излегенча, джердеги кюнню кёкде нек излейсе? ( «Джазыу айла», 87.)

...Ийисгетирге.— Элде дохтурма. Эскулапны ахлу-сундан... Билдигизми? Аллай «джаланлагъа» ийнени кёб ийисгетгенме. ( «Кюндюзгю кюн», 23.)

117

Ийнакъ болургъа. Вар. Ийнакъ-къучакъ болур-гъа.— Бир-бирин эркелетирге, уппа-чуппа болургъа. Анасы бир да ийнакъ-къучакъ болгъанды. (КъТ, 114.)

Ийнек аякъ бузоу ёлтюрмез. Вар. Къой аягъы къозу ёлтюрмез. Син. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.— Герий джангы нёгер къураб, биягъы кёнчекликге теб-редн дегенле да тюбейдиле. Герий а Темирджанны таб-ханына, аны кёзюне къууана, ийнек аякъ бузоу ёлтюр-мез деб, бек джарыб барады. ( «Горда бычакъ», 2, 113.)

Иегилерин санаргъа — иги-ашхы тюерге, ууатыргъа, сау сюегин къоймазгъа. Мында болгъанынгы билселе, неги сюеклеринги санаргъа огъай демезле. («Къара кюбюр», 200.)

Иесине джалынсанг, итине сюек ат. Син. Джалын-чакъ къонакъ — тигимчи.— Иссин сюйсенг, итине сюек бер дегенлей болуб къалдым. («Горда бычакъ», 2, 97.)

Иеси танымазча болургъа. Вар. Анасы танымазча болургъа.— Тюрсюню бузулургъа, сыфатын тюрленди-рирге. Юч кере окъуб тюзетгенден сора, джазгъаны иеси танымазлыкъ болгъанын эслеб, терен сагъышха киргенди. («Кюндюзгю кюн», 45.)

Ийманын тубан этерге — джунчутургъа, алгъасатыр-гъа, къоркъутургъа, къууаргъа. Мен а, Дагир тутхан къолум асыры ачыгъандан, кюнюмю танымай, ийманым тубан болуб бара эдим. («Кюндюзгю кюн», 29.)

Ийманыг алай болсун. Син. Насыбынг алай болсун.— Джигерхан, харх этиб, артына оруннга ауду. Сени ийма-нынг алай болсун огъесе! Ахыр, адам тюрленсе, мен тюрленникме. («Аманат» , 2, 274.)

Ийманынг хакъына.— Бурдурмай бир айт. Ийма-нынг хакъына, Ниязбий, менден артыкъ этгенинги бери бир кёргюз! ( «Джукъусуз кечеле», 180.)

Ийнан.— Тюз айтама, кери затды. Джаным, сен къай-гъылы болма, чыртда сагъыш этме, биз сени адамынгы табарыкъбыз, ийнан аллахны бирлигине. («Адамла», 94.)

Иеси къабдырыргъа. Син. Керегин берирге.— Да-гъыда бир кесекден чабыуул этдиле, алай а исси къабыб, ызларына къачдыла. («Ата джурт ючюн», 74.)

Ит адам — аманлыкъчы, адамны чоласын марагъан. Бу кесин ариу кёргюзюрге кюрешсе да, андан ит адам табмазса. («Горда бычакъ», 2, 217.)

Ит аягъындан болгъанды.— Кёбдю деген магъа-нада. Эртденбла сау табылдыла бузоула. Джаныуар а бу джуртлада ит аягъынданды. («Кюндюзгюкюн», 147.)

118

Ит аякълы, сыйыр башлы. Син. Ичинде джаны болуб бир адам.— Бир киши, бир тилли. Тамблагъа дери тёз, ИТ аякълы, сыйыр башлы киши къоймай, талагъа чы-гъайыкъ. («Гургумлу», 143.)

Итни арыгъы тонгузгъа ёч болур — Адамны къа-рыусузу кесинден онгсузгъа илиниученди. Сизге бек илешгенме, кёзюм да къарайды. Алай а былайдан сыл-джырамасам, болмайды. Ол редактор да, итни арыгъы тонгузгъа ёч деб, манга ёчюге тебрегенча таныйма. ( «Кюндюзгю кюн», 35.)

Итге атылгъан сюекча. Син. Ит ауузуна салмазлыкъ болду.— Сыйы кетди, сыйсыз, учуз болду, авторитет къал-мады. Алай бла, джаным, энди юсюмде, итге атылгъан сюекча, сый да къалмай, джарлы болуб турама. («Горда бычакъ», 2, 24.)

Ит ашады.— Джоюлду деген магъанада. Кесине тенг, тыйыншлы болмагъаннга юйленсе, айтхандыла эскиликни заманында.

Ит болдум — бек арыдым, сылыт болдум, къыйнал-дым. Син. Аманыма таяндым. Хаман къазауатда айла-на, ит болдум, джанымдан тойдум. («Таулуну тангы», 18.)

Ит болмагъан джерде тюлкю юрюр.— Уллусу, устасы болмаса, алагъа джетмегенле аланы орунларын ала-дыла, аланы ишлерин этерге кюрешедиле деген магъа-нада. (Чам халда айтылады.)

Итни-битни къуллугъун этерге.— Не тюрлю, не тукъум джумушну да этерге.

Ит бла киштикча. Син. Эт бла бычакъча.— Къа-рабатыр Ислам бла къатыныны ит бла киштикча джа-шагъан хапарларын айтыучан эди, дей эдиле. ( «Гор-да бычакъ», 2, 242.)

Итни бюсюреуюн да этмедиле.— Бек бюсюреусюз этдиле, джукъгъа санамадыла.

Ит дуаны терсине окъугъанча — ишни терсине этер-ге, чюйресин этерге. Син. Къуйругъундан тут десе, къу-лагъындан тутаргъа.

Итлиги дженгиб (этерге) — биле тургъанлай, иш этиб, аманын этерге.

Ит джортууну салыб — хаман джортуб айланнган, кёб джюрюген.

Ит иесин танымагъан заман — дуния къатышхан кёзюу. Син. Дуния бир джанына болгъунчу. Буруннгула айтханлай, ит иесин танымагъан бир заманла туудула. («Баталлары», 157.)

119

Ит иесин танымайды. Син. Бийсиз чибинлеча.— Пат-чахны тукъумуна ючджюз джыл толгъанды деб, ша-харда уллу иаирам болду. Ит иесин танымайды. («Ба-таллары», 29.)

Ит къабса, тюгюн салгъанча. Вар. Къолунг (аягъынг) къоркъунса, къар бла ышыгъанча.— Кеси бла кесин багъаргъа.

Итле къайыр болгъандыла, таякъла багъа болгъан-дыла,— дегенди Байра.

Итни къаргъышы бёрюге джетмез.— Юре турса, тохтар, итни къаргъышы бёрюгеми джетерикди деб, келе тургъанлай, башында тери бёркю, къолунда та-ягъы бла уллаяракъ адам аллына чыкъды. ( «Джазыу айла», 102.)

Итни къуйругъуна мант башы джабышханча. Син. Адамны мыйыгъына битиб.— Адамгъа тагъылыб, ке-терге унамай, эрикдирген. Итни къуйругъуна мант ба-шы джабышханча, илиндиле. Была мени къоярыкъ бол-мазла. («Горда бычакъ», 2, 92.)

Ит, таякъны сюй. Син. Зор бла кесинги сюйдюралмаз-са. Ант. Ариу бла джылан ичинден (тешигинден) чы-гъады.

Итни телиси суудан бёрек умут эте эди.— Болмаз-лыкъ затдан умут этерге, кесин алдаргъа. Итни тели-си суудан бёрек излегенча, бу газ-газгъа оноу сора кел-ген, бизден тели болурму? («Къара кюбюр», 233.)

Ит темир ашайды десе, ийнанырча адам. Син. Бир сёзю, бир башы болгъан адам.— Етюрюгю, хый-мыйы болмагъан адам, уллу авторитети болгъан. Ит темир ашайды десе, ийнанырча адамдан эшитгеним алайды. («Къара кюбюр», 304.)

Итден туугъан.— Ай, олсагъатчыкъда мен юйде болуб, аны ташын башына сюртсем керек эди, итден туугъан итни. ( «Дерт» , 146.)

Итлени суугъа сюрюрге — ишсиз айланыргъа. Иши болмагъан итлени суугъа сюрюр. (Нарт сёз.)

Ит ийлыгъын кёрюрге — уялыргъа, ийлыгъыргъа. Ишни эте билмеген ит ийлыгъын кёрюр. (Нарт сёз.)

Итинге мурджар этерсе.— Мал ашамазча аман би-чен болса, мырды зат, ол кёзюуде айтадыла алай.

Ичинден бишген адам — этерик ишинл оноуун ичин-ден этиб джюрюген адам. .

Ичинде ат чабыб — къайгъы этиб, дыгалас этиб. Ичине бычакъны урсанг, къан чыкъмаз.— Асыры

120

ачыудан, асыры харамдан. Бычакъны урсанг, къан чыкъ-маз. Асыры харамдан деген магъанада. (Нарт сезле.)

Ичимде джаным къалмай.— Къоркъуб деген магъа-нада. Ол ёлгенди деб, Зекерияны ичинде джаны къал-магъанды. («Уллу Къарачайда», 10.)

Ичинде ёлюб тура эсем да, билмейме.— Билимим, хапарым, усталыгъым джокъду деген магъанада. Нартюх не зат болгъанын, ичинде ёлюб тура эсем да, билмейме. «Ахматны джангылычлары», 7.)

Ичине кириб чыкъгъанча билирге — тюппе-тюз би-лирге, къоймай билирге. Мен сени ичинге кириб чыкъ-гъанча биле турама. ( «Джукъусуз кечеле», 56.)

Ичи кир адам — аман иннетли, харам адам. Ичи кн5ерге. Вар. Ичинден къара кюерге.— Ахсы-

ныргъа, ёкюнюрге, ачыргъа. Ичинден къара кюерге.— Анатолий Николаевич, бу

джаш адамны быллай бир джашаугъа ышаннганына тышындан къууаннганча этсе да, ичинден къара кюе эди. («Джашлыкъны джолунда», 93.)

Ичингде къалгъан сёз болсун — экибизден сора киши билмесин, кишите айтма. Тоба, ичингде къалгъан сёз болсун, мен аны ушатмайма. («Дерт» , 131.)

Ичги сёз — адамгъа айтылмазлыкъ сёз, таша, джа-шырылыб тургъан сёз. Эки тенг къыз бир-бирини ичги сёзлерин чачаргъа къалай болады! («Горда бычакъ».)

Ичинге сыйына эсе, аша.— Сюе эсенг, аша деген магъанада.

Ичи сюймей. Син, Амыры тартмай.— Иги огъура-май, онгсунмай.

Ичин сууукъ алыргъа.— Зубайда, дунияны ариу сёзюн айта, стауатха кириб барады. Олсагъатда къал-гъанланы билмейме, мени уа бутларым къалтыраб, ичи-ми сууукъ алды («Эм таза кёкню тюбюнде», 45.)

Ичи тар адам — зар адам, харам адам, биреуню онглу болурун сюймеген.

Ичинге ичин тёкдюрюрге — ичин айтдырыргъа, тахсасын билирге. Эгечими юсюнден ичими тёкдюрте тургъан-лыгъы эли, алай а сен, аны эсгергенча, махтаялгъанынгы махтадынг да сирелдинг. («Аманат» , 3, 166.)

Ичи тутаргъа. Вар. Ичи сюерге. Син. Аллы айланыр-гъа.— Ичинг тутса, сен этмезлик зат джокъду. ( «Ама-нат», 3, 132.)

Ичин урургъа — джан солуу эте, терен солуй. Джаш-121

чыкъла, мангылай терлерин дженглери бла сюртюб, ич-лерин ура, сюелгендиле. ( «Джукъусуз кечеле», 8.)

Ичден чыкъгъан ич ауруу.— Ата бла ана сабийни джюрекден таза сюедиле деген магъанада айтылады. Ичден чыкъгъан ич ауруу деб, туура барыб джюрек тамырыма джетеди. ( «Горда бычакъ», 2, 269.)

Ичимден чыкъды хата.— Къылыкъсыз сабий, кам-сык, сыркыу сабий меникиди, не этейим деген магъа-нада. Ичимден чыкъды хата, къайры барайым сата. Сатама да, кетеди, урама да, ёледи. (Нарт сёзле.)

Ич этерге — малны ичинден сохта, джёрме этерге. Ич эте билмеген къыз юйде къалыр. (Нарт сёз.)

Ичги ичиндегин айтдырыр — эсирген ичги сёзюн тыялмайды, айтыб иеди. Ичги ичиндегин айтдырыр дейди. Боза чайкъамдыны уртлатыб, аман Токъалны билгенин айтдыртыб, башлагъан ишлерин терсейтир деб, джюрегине уллу къоркъуу кирди. («Къара кюбюр», 73.)

Ичегилери юзюлгюнчю — къаты кюреширге. Джар-лыла да, былагъа (байлагъа) эришебиз деб, аны кёл-тюрюрге къарыулары джетмей, ичегилери юзюлюб къа-лады. («Горда бычакъ», 2, 194.)

Ишии аллы бла арты.— Ишни башлагъан бла боша-гъан къыйынды деген магъанада.

Ишден аш тамада.— Ишлей тургъанлай, ашар за-ман джетсе, ишни къой да аша деген магъанада.

Иши болмагъан итни суугъа элтир — Роза, иши болмагъан итни суугъа элтир деб, бюгюннге дери тур-гъан эдим. («Хорланнган аджал». 97.)

Иш былай болду.— Иш къойсала, айтадыла алай. Иш былай болду, Тохтар!

— Адетигизни этербиз,— дейди Тохтар. ( «Джангы-ны джарыгъы».)

Иш кесин танытыр.— Сорууну башлайыкъ да, иш кесин танытыр. («Биринчи сюймеклик», 2, 132.)

Иш къолай болсун! — Ишлей тургъанланы алгъыш-лау. Иш къолай болсун! Не этесиз, тынчмысыз? ( «Ах-матны джангылычлары», 14.)

Ишинг сынига салынсын, джазылсын (къаргъын!).— Баламы юйюмден эрек этиб нек айланаса? Не ишинг барды, ишинг сыннга салынныкъ! («Къарчаны юйде-гиси», 68.)

Ишлей тургъан джонгурчхадан къала ишлер.— Джюрек къызбай да, къол батыр дейдиле. Адам кесини

122

къарыуун билмейди. Ишлей тургъан джонгурчхадан къала ишлер (Фольклордан.)

Иш этиб — этейим деб, мурат этиб. Алай а мен аны иш этиб джазмагъанма. («Адамла», 75.) Атам, Соко-лов анга иш этиб барыб, кесин, гойдегисин да танытхан-ды. («Аманат», 3, 208.)

К , азбекни тирменича къурулуб — кёб къыйын кириб, кёб ачха джоюлуб, джукъгъа джарамай къалгъан. Ко-миссия къараб, хайырланыугъа буюруб кетгенди. Алай а, не келсин... Казбекни тирменича къурулгъанды да турады. (Газетден.)

Капекге тиймейди — капек багъасы джокъду, адам капекге алмаз деген магъанада.

Кар этерге — иш этерге, бир затны этеме деб кю-реширге. ( «Долай» . )

Карт ойнагъанча.— Бир-бирин кёзюу-кёзюу хорлар-гъа деген магъанада.

Кау-куу этерге. Сии. Чачыу-къучуу этерге.— Алай киргенлей, ат оюн этдириб, бир къауум келген джаш тойну кау-куу этдиле. ( «Горда бычакъ», 2, 143.)

Келечиге ёлюм джокъ.— Биз былай турсакъ, бизге киши келлик тюлдю, андан эсе, келечиге ёлюм джокъ-ду. Шамайыл барсын да былай-былай десин да айтсын. («Къара кюбюр». )

Келечи кючлю болса, келибаш эрге барыр. Сии. Иш устасындан къоркъады. Син. Чыпчыкъны сойса да, къа-сабчы сойсун.— Мен къолгъа алгъан ишни уа кесинг билесе къалай болуучусун, келечи кючлю болса, кели-баш эрге, барыр деб, бошуна айтылмагъанды. ( «Джа-нгыны джарыгъы», 18.) Келечини эки къойну ётюрюкден толу.— Келечи бол-гъанны, болмагъанны айтыб махтайды деген магъана-да. Келечилеге ийнаннган кесин алдатырыкъды. Келе-чини къолтугъу ётюрюкден толу. ( «Дерт» , 250.)

Келепенимми барды? — Келепен — джукъгъан ауруу, къыйын багъылгъан. Талай замандан бери, келепен-ден ауругъанча, къатына адам бармай тургъан. Зах-рет, джанындан сюйген къыз тенгини келгенине къу-уанды. («Уллу Къарачайда», 51.)

Келир болса, къыл кёпюрден тизилир, кетер болса, 123

темир сынджыр юзюлюр. Эски вар. Келеджекге къыл кёпюрден тизилир, кетеджекге темир сынджыр юзю-люр. (Рысхыны юсюнден). Джазыу сейирди. Келирге тебресе, бир джол табады. («Хорланнган ажал», 116.)

Кемсиз этерге.— Мардадан озуб, асыры бек къу-уаныргъа, бушуу этерге.

Керегин берирге. Син. Орнун табдырыргъа, урушур-гъа.— Ары-бери озуб, кюн турушда анга ёрге турма-гъан къатын эслесе, ызына къайтыб, аны керегин бер-мей къоймайды. («Къара кюбюр», 80.)

Керексиз джерде бетсиз болма, джетишген джер-де кёлсюз болма.— Буруннгу алчы джашланы девизи-ди. Азнаур бла Чюердин, къара халкъны джигит улан-лары, таулуну «керексиз джерде — бетсиз, джетишген джерде кёлсюз болма» деген сёзюн толу толтурады-ла. (Газетден.)

Керегими табсам, самолет да ишлерме.— Бу сёз-лени КИМ эсе да бир къарачайлы айтханды. Ишлеген заманда кереклени магъанасын чертгенди.

Кереклини шиндиги мийик. Син. Бурнунгу башынг-дан ёрге тутма.— Кесинге болмагъан уллулукъну, сыйны башынга тартаргъа кюрешме.

Керек эдинг быллай кюннге тууаргъа.— Халкъгъа джетген къара кюнде джигитлик этген джашлагъа айт-хандыла.

Кери урургъа. Ант. Кери урмазгъа.— Унамазгъа деген магъанада. Мен не заманда да, ишге уста адам-ла болгъаныгъызны билиб, айтхан затыгъызны кери урмагъанма. («Къара кюбюр», 105.)

Кертиге ёпкелеме. Син. Кёлюнге джукъ келмесин.— Ма кеси да былайдады, кертиге ёпкелемесин, бюгюн бу иш Джаттай къЫо1лы къалса, Роза къаргъышлыкъ, Джаттай бедишлик болуб къала эдиле. ( «Джазыу айла».)

Керти кёлю бла — джалгъан сёз болмай, керти зат. Керти сёз кери барыб. Ант. Етюрюкню къуйругъу

бир тутум.— Энди, керти сёз кери кетер дегенча болуб, тилими учунда айлана тургъанлай, тюзетиб башлаялмай турама. ( «Джазыу айла».)

Кесинг акъыллыса.— Сен кесинг да билесе, алай а кёлюме келгенни айтайым деген магъанада. Кесинг акъыллыса, алай болса да бу афендиле сени, дагъыда сеничаланы башларын тубаннга тыгъыб турадыла. ( «Махти» , 122.)

124

Кесини акъылын джаратхан.— Мен айтхан болсун деген адам.

Кеси аман — балталы.— Вар. Кеси аман балта алыб чабар.— Ижа улу бла сёлешген заманда, кеси аман — балталы дегенлей, джуугъун-тенгинг чакъырыб келиб, чурум чыгъарады. (Газетден.)

Кеси амаллы — балталы.— Кеси амаллы балталы дегенлей, этеринги да этиб, манга неге айтаса. («Къара кюбюр», 217.)

Кесин аман этдирлик тюлдю.— Кеси кесин къоруял-лыкъды деген магъанада.

Кесин ариу кёргюзюрге.— Джанына джараргъа, кесин сюйдюрюрге деген магъанада.

Кеси ачдан ёледжакъ, санга не береджакъ.— Ке-синде болмаса, санга не берликди деген магъанада.

Кеси башына иш этерге. Вар. Башына иш этерге.— Юйленирге.

Кесилиги бла.— Кесини атындан, биреуню сёзю бла болмай. Экинчи кюн Хурай Кертибийге тюбеб, кесили-ги бла сагъыннганында, ол кенгнге атмагъан эди. ( «Джазыу айла», 66.)

Кеси бир къарыш, сакъалы минг къарыш.— Къа-рачай джомакъны герою; магъанасы: кеси гитчечик, чыркым болгъанлай, къарыуу, къайгъысы уллу.

Кесин бузаргъа.— Унамазгъа, разы болмазгъа, ачну-ланыргъа.

Кесим деген адам — кесини излемин башхаланы-къындан ёрге тутхан адам, кесимчи.

Кесим десе, эки эрни бир-бирине джетеди.— Кесини излемин, кесин алгъа салыу. Кесим десе, эки эрни бир-бирине тиедиле. Аллайын, чотха ургъан заманда ке-симе джан басмагъан эсем, билмейме. («Къанаматны джуртунда», 205.)

Кесине — дуппукъ балта, элге — джити балта.— Кесини излеминден эсе, башхаланыкъын алгъа тутхан.

Кеси джыгъылгъан джыламаз.— Кесинг терс бол-санг, кимден дауларыкъса. Толу вар. Кеси джыгъыл-гъан джаш джыламаз. Джыгъылгъан эсем да, джангы-лычыма разыма. Кеси джыгъылгъан джаш джыла-маз, дейдиле. («Сыналгъан джылла», 115.)

Кесин джюгеннге урургъа.— Кесин тыялмазгъа. Кесиме ишлегенча ишлерме — харамлыкъсыз иш-

лерме, кёл ашаб ишлерме. Кесини кёлю да уллу болмасын (кириш айтым).—

125

Адамны кёзюнден махтагъан заманда айтадыла. Фер-мада КИМ кёб сауады, деб сорсанг, кесини кёлю да уллу болмасын, ёзге мен муну кёргюзюрюкме. (»Аманат», 3, 75)

Кесине керек болса — тюлкю, сен керек болсанг — кирпи.— Кеслерине керек болса, ариуну басарла, ала санга керек болуб барсанг а, кёз-къаш бермезле. Те-мирджан, быланы ариу сёзлерине аз да ийнаныр къа-рыу къалмагъанды. Сен керек болсанг, тюлкю боладыла. («Горда бычакъ», 2, 211.)

Кесинг кибик бирни кёрсенг, менме, деб къоярса.— Кесини малына ушатыб, биреуню малын даулагъанны самаркъау этиб айтадыла алай.

Кесин КИМ эсе да бир этиб — кесин кесини болумун-дан ёрге тутаргъа кюрешген адам, кесин уллу адамгъа санагъан.

Кесин кишиге тенг этмеген — махтанчакъ, эсирик. Кесин кишиге тенг этмей тургъан бир джазыучу: — Алан, китабым ы джаратдынгмы? Къол ызыма тыйын-шлы багъа б е р а л л ы к ъ м ы с а ? — д е б кёзюне къарады. («Алан», 1, 90.)

Кесин къолгъа алыргъа.— Кеси кесине айтханын этдирирге, кёлленирге. Тамадаланы къатында кесин къолгъа алыб тургъанлыкъгъа, штабдан.былай чакъыр-гъанлай, джюреги такъыр болуб, таууш этиб джётгюр-дю. («Эки заман», 3, 45.)

Кеси къыйыны бла джашагъан. Вар. Мангылай къыйы-ны бла джашагъан.— Биреуню къыйынын ашамагъан, кесини халал къыйыны бла джашагъан.

Кесин сакълагъанны аллах да сакълайды. Син. Оюм-суз джюрюген аджалсыз ёлюр. Джууаб джазсанг, кимни къайгъысын да къоюб, урушда кесинги сакълаб джюрю деб, къаты айта тур, кесин сакълагъанны аллах да сакъ-лайды деб, сёз барды. («Эки заман», 3, 311.)

Кеси тартхан бир алтын.— Бек багъалы. Башы-тюбю-бла бериледи, къошакъгъа кеси тартхан бир алтын бе-риледи де да соруула. («Насыблы джашлыкъ», 91.)

Кесин тургъузуб. Син. Бурнун тургъузуб.— Энди кёлюне джетмеген не зат барды? Нек кесин тургъузуб барады? («Аманат» , 3, 311.)

Кесимсиз джалчы къуру чыгъар.— Сёзюбюз аллын-дан ачыкъ болмаса, бара баргъан заманда бир-бирибиз-ге тиербиз. Кеснмсиз джалчы джал чыгъармаз деген-лей, мен алай болурун излерик тюлме. («Горда бы-чакъ», 2, 111.)

126

Кете, келе тургъан (акъылы). Син. Акъылы кире, чыгъа тургъан.— Къайсы эсенг да, сени ангыларгъа къыйын болду: кете, келе тураса... ( «Кюндюзгю кюн», 71.)

Кеч бет алгъанды.— Башчысыз айтым. Ингир къа-ралдысы. Эшик, ашхамдача, кеч бет алыб, къарангы кёрюндю. ( «Джукъусуз кечеле».)

Кеч, эртде болса да.— Къачан болса да. Аланы то-ноулары кеч, эртде болса да этилмей къаллыкъ тюлдю. («Таулада таууш», 34.)

Кечени ауурлугъу кетерге. Кечени ауурлугъу кет-генден сора джатдыла. («Джашлыкъны джолунда», 41.)

Кече ашхы болсун! Кече келген алай айтыб алгъыш-лайды (саламлашады). Кече ашхы болсун, къызла!— Ашхылыкъ кёрюгюз, сау келигиз! («Горда бычакъ», 2, 93.)

Кече бла, кюн бла — заманны сакъламай, хаман, тохтаусуз.

Кече-бёрю, кюндюз ит болуб — азаб чегиб, тынч-лыкъ кёрмей. Не хапарым болсун, кече бёрю, кюндюз ИТ болуб айланама. («Къара кюбюр», 207.)

Кече демей, кюн демей — Сутканы ичинде тохтау-суз. Кече демей, кюн демей, эки ёгюзню да, атны да джет-дирсин. (Джазыу айла.)

Кечем да кече, кюнюм да кече. Кечем да кече, кюнюм да кече, бу къанлы Морхха келгенли. Кюнюм кюнледен къарангы болгъанды, о джарлы атам ёлгенли. (Джыр-дан.)

Кечени кече узуну.— Ингирден тангнга дери, тох-таусуз деген магъанада. Кечени кече узуну Аскер сан-дракъ этиб чыкъды. («Джашлыкъны джолунда», 41.)

Кечеси, кюню да, тюшю. тюню да.— Бютеу акъылы, эси да деген магъанада. Къысхасы, Адамейни тюшю, тюню да, кечеси, кюню да сабийледиле, школду. ( « Д ж у -къусуз кечеле», 173.)

Кече къала, кюн тура. Син. Джер-джерде стауат сала.— Эрлай барлыкъ джерине барыб, къайтыб кел-месе айтадыла.

Кечеги сноу кюннге джарамаз. Син. Юйдеги оноу сыртха джарамаз.— Бир джерде этилген неда бир за-манда этилген оноу башха джерге неда заманнга джа-рамазгъа боллукъду.

Кечеги сёз керн барыр.— Кече айтылгъанны ким болса да эшитиб кетерге боллукъду деген магъанада. Кечеги сёз кери барыр, туругъуз, джашла, юйге бара-йыкъ. («Къара кюбюр», 46.)

127

Кёб алданнган аллахха ийнанмаз.— Кёб алданнган кишиге ийнанмайды. Арт кёзюуде дуния тюрлениуден хапарла чыгъа тургъандыла да, алай а, кёб алданнган аллахха ийнанмаз дегенлей, Ханий, кеси кибиклеча, сюркелирге кюрешген болмаса, алай уллу сагъаймайды: къулакъ эшитгенликге, джюрек ийнанмайды. («Емюр-люк», 6.)

Кёбню акъылы да кёб. Син. Сорулгъан иш сёгюл-мез.— Къалай этилирге керек эсе да, кёбню акъылы да кёб, сиз айтханча этейик. («Къара кюбюр», 237.)

Кёб болсун! Вар. Мал кёб болсун! — Алай айтыб, мал кюте тургъан сюрюучюлени алгъышлайдыла.

Кёб болсун деб келиб къалыр.— Билмей тургъан-лай келиб къалыр деген магъанада. Таб, ол кёб болсун деб келиб къалыргъа да огъай демез. («Къара кюбюр», 26.)

Кёб джат да бек чаб.— Ишни заманын оздуруб, арт-дан гузаба этгеннге айтадыла.

Кёб къалгъан къонакъ кёпчек къалдырыр.— Кёб олтургъан джер къалдырыр дегенлей, адетден бираз эсгергенликге, той бара тургъан арбаздан айырылмай, асламыракъ мычыды.

Кёб сёлешген — бош сёлешир. Ант. Сёзню къысхасы-иги, джыджымны — узуну.— Джамагъат, кёб сёлеш-ген — бош сёлешир, бусагъатда ушакъ эте турургъа заманыбыз джокъду. («Аманат» , 2, 278.)

Кёб суу кетер. Вар. Къобанны кёб сууу кетер.— Кёб заман кетер. Манга элли джыл болду. Сакъалым агъа-рыб тургъанын кёре болурсуз. Мен Нарсанадан кел-генли, кёб суу кетди. («Аманат», 3, 229.)

Кёбюне тёзген, азына да тёз. Син. Тогъузуна тёз-ген, онусуна да тёз.— Хата джокъду, анам, дженгилде къазауат тохтарыкъды. Ол заманда Азрет да, мен да келиб, не кереклинги да этиб, сени солутурбуз. Кёбюне тёзген, азына да тёзерге кюреш. («Аманат», 2, 292.)

Кёзю алас-булас кёрюрге.— Кёб къараб тургъаныма кёзлерим алас-булас кёре болурла деб, ачытхынчы кёз-лерими уууб къарагъанымда, тюрмени башындагъы, аз къанджал таууш этдире, артына тюшдю. («Къара кюбюр», 264.)

Кёз алдайды.— Къараб туралмазса. Сен таныучу къашха байтал табхан тай асыры ариудан, суратча, кёз алдайды. ( «Горда бычакъ», 2, 214.)

Кёзюнден айтхан — адамны джауу, артындан айт-хан — аллахны джауу. Син. Сабыр тюбю — сары алтын. 128

Кёзюнден айтханыма кёлю улл> брлмасын. Вар. Кёлю уллу болм.ась!н.— Мурат иги джашды, кёзюнден айт-ханыма кёлю уллу болмасын. ( «Джукъусуз кечеле».)

Кёзю аралыргъа.— Эси къарагъан затына кетерге, къарамын алайдан айыралмазгъа. Къанаматны эки кёзю отоугъа аралыб, эки атлагъанлай, эшикге джетди. («Къара кюбюр», 34.)

Кёз ачаргъа. Эрикгенни кетерирге. Кёзюн ачаргъа.— Дунияны ангыларгъа, хар затха

тюшюнюрге. Къумурсха къышха хазырланнганча, къа-далыб кюрешиб, джарлыланы, джерсизлени кёзлерин ачаргъа керекди. («Къара кюбюр», 178.)

Кёз ачмагъанма.— Кёрмегенме деген магъанада. Оллахий, джашла, аныча устагъа уа мен кёз ачмагъан-ма. ( «Кюндюзгю кюн», 106.) ,

Кёз байланыргъа.— Кеч, къараигы болургъа. Мы-чымай кёз байланды. («Мёлек», 132.)

Кёзю-башы джарыргъа.— Къууаныргъа, кёлю кёлтю-рюлюрге деген магъанада.

Кёзю-башы бла кёргюзюрге.— Бир заманда къара-са, тиширыуланы ортасындан атасыны эртде къоюлуб тургъан эгечи Голия кёзю-башы бла кёргюзюб, Абдул-ну кесине чакъырыб кюрешеди. («Уллу Къарачайда», 90.)

Кёзюне-башына джетдирирге. Син. Тюрт-сокъ этер-ге.— Солдатла бир-бири бла даулаша тургъанлай, бия-гъы суудж11лик офицер кириб келиб, аланы кёзлернне-башларына джетдирди. («Кюн таякъла», 18.)

...Кёз бла къараргъа.— Мен да аркъыгъа башха кёз бла къарамайма. («Толкъунла».)

Кёзюне-бурнуна сугъаргъа.— Эркелетирге, ийнакъ-ларгъа. Джашы суугъа кетиб, ёлюгюн табмай айлан-нганлай, мен айрымканда кёргюзтюб табхан эдиле. Ан-дан бери къарт къатын мени кёрсе, кёзюне-бурнуна су-гъады. («Къара кюбюр», 334.)

Кёзню гинджисича сакъларгъа.— Бек сакъ болур-гъа. Джигитлиги ючюн Георгиевский крест бла саугъа-ланнган эди. Бу сени джашынгы эркишилигини белги-сиди. Джашны кёзюнден кёрюб тут, кёзюнгю гинджи-син сакълагъанча сакъла. («Къанаматны джуртунда», 100.)

Кёзю джанмагъан.— Хомух, мухол, матух. Ант. Кё-зю джаннган — джигит. Кёзю джанмагъан джашдан къууанмазса. (Нарт сёз.)

5 Фразеологический словарь ^ 2 9

Кёз джауун тауусургъа.— Аллыгъызгъа къарай, кёз джаууму тауусдум. («Баталлары», 279.)

Кёзню джумуб ачхынчы. Вар. Кёзню джабыб ач-хынчы. Вар. Кёзню къысыб ачхынчы.— Терк огъуна, къараб-къарагъынчы. -Сии. Тюу дегинчи. Кёзню джу-муб ачхан чакълы бирге Мурат, къачыб келгеними ай-тайыммы деб, сагъыш этди. («Уллу Къарачайда», 133.)

Кёз джетдирирге.— Къараргъа, кёрюрге. Былайда отлау бошалды. Энди малла къалайда кютюллюкле-рине бир кёз джетдирейим деб, джайылгъан эдим. («Аманат», 3, 119.)

Кёзюнгю джерде излетирме.— Кёзюнгю уруб алыр-ма деген магъанада. (Хыны.)

Кёзю илинирге.— Кёрюрге, эслерге. Баракъ джарат-хан аджир бла байталгъа Биясланны кёзю да илиннген-ди. (Газетден.) Бир тиширыу, этеклери джел эте, къа-чыб баргъанына кёзю илинди. (Газетден.)

Кёзюнгю кёкге ачдырмайды.— Кёзюнгю ачыб къа-раргъа къоймайды. (Кюн аманны юсюнден.) Тенгиз табадан джел кёлтюрюле келиб, арты боран болду. Къар кёзюнгю кёкге ачдырмайды. («Адамла», 72.)

Кёзюнден кёрюрге.— Иесин кёргенча багъалы кё-рюрге, унутмазгъа.

Кёз кёргенни айт, аман къулакъ нени эшитмейди. Син. Бир кёрген джюз эшитгенден игиди. (Нарт сёз.)

Кёзкёрмезге ашырыргъа, иерге.— Къайры болса да узакъ джары джиберирге деген магъанада. Кеси клас-сда олтуруб тургъанлай, эси къайда эсе да кёзкёрмез-деди. ( «Джукъусуз кечеле», 269.)

Кёз кёргенни ним эсе да дженгер.— Кёз кёргенни кётлек дженгер деб, сагъат бауну кёре тургъанлай, да-гъыда манга фатауала джарашдыра турады. («Къа-ра кюбюр», 119.)

Кёзден кетген кёлден кетер.— Кёз туурадан кетген дженгил унутулады, эсден терк чыгъады деген магъа-нада. Кёзден кетген кёлден кетер.дейди деб, сен адамны дженгил унута кёреме. («Къара кюбюр», 199.)

Кёз къарангы этерге.— Таукел болургъа, кёб сагъыш эте турмай, тындырыб къояргъа.

Кёзю къарангы этерге.— Юйдегинг ач болуб, кёзю-нге къараса, кёзлеринг къарангы этеди да, этмезлик за-тынгы да этесе. («Къара кюбюр», 40.)

Кёзю къараргъа.— Сукъланыргъа, джаратыргъа. Се-

»3€

ни кёзюнг къарагъан затха мени анам огъаймы дерик-ди! («Аманат», 3, 133.)

Кёз-къаш бермезге.— Кюлмезге, ышармазгъа, сан-сыз этерге деген магъанада. Бир сууукъ къанлы тиши-рыу, кёзкъаш бермей, къатлары бла озуб, сора ызла-рындан таууш этди. ( «Джазыу айла», 101.)

Кёз къатында къаш да барды. Син. Адам къатын-да адам ёлмейди. Кимни да джакълар, джан аурутур адамы барды.

Кёзгюнге къуярыкъ тюл эсенг.— Аз, кесек зат, адаргы. Кёзю къыймазгъа — аяргъа, къызгъаныргъа, сюй-

мезге. Эки джылны асыралгъан, сюзюкден этилген чеп-кенни хазыр орунларына чёртлеуюк таякъчыкъланы джонуб тизиб, джолгъа чыкъгъынчы, киерге кёзю къый-май, быкъыгъа такъгъанды. («Къара кюбюр», 106.)

Кёз къысаргъа — Чам эте, накъырда сылтау бла. Ючюнчю кюн ингирде, «къыйын» ауруб тургъанларын кёргенлеринде, чалкъычыла, бир-бирине кёз къыса, къайгъылы сёлешдиле. ( «Кюндюзгю кюн», 135.)

Кёз къысмазгъа.— Джукъламазгъа, къалкъымазгъа. Бир-бир кечеледе уа къошчула, кёз къысмай, тангнга чыгъыб къаладыла. ( «Дерт» , 164.)

Кёзюнде огъу болса, урурча болургъа. Вар. Кёзюнде огъу болса, урурлай. Син. Кёрюб болмазгъа. Эрши кё-рюрге.

Кёз сакъларгъа.— Таб заманны (кёзюуню) сакъ-ларгъа. Олсагъатда Осман, кёз сакълаб туруб, Болдуну да алыб, къачар къайгъыгъа кирди. («Хорланнган ад-жал», 181.)

Кёз суулары агъаргъа. Вар. Кёз суулары тёгюлюрге. Син. Джыламукълары агъаргъа (тёгюлюрге) .— Къар-нашыны бойнундан къучакълаб, кёз суулары агъыб, Аймуш сытханды. (Орусланы М., «Назмула», 28.)

Кёз сууларын тёгерге (вариант).— Джыларгъа, сы-таргъа. Джашчыгъы ач болуб кёзюне къараса, джю-реги такъыр болуб, кёб заманны кёз сууларын тёкгенди. («Къара кюбюр», 7.)

Кёзюнде тереги болгъан чёбю болгъаннга сокъур дей эди. Син. Атлес Готласха кюле эди деб.— Сени ки-бикле, эркишилени атларын сагъынмай, джылланы ашы-радыла. Кёзюнде тереги болгъан чёбю болгъаннга со-къур дей эди. ( «Дерт» , 260.)

Кёзюне тутаргъа.— Джукъгъа санамайсыз, энгсуз-

5* 31

гъа кёресиз. Сиз мени къартха, къарыусузгъа санаб, айтханымы этмейснз ансы, мени къартлыгъымы кёзюме тутасыз; мени айтханымы сау эл этген джерде, сиз нек этмейсиз?! (Фольклордан.)

Кёзюне тюртюлюрге. Ант. Кёзюне тюртюлмезге.— Кёрюнюрге, тюберге, джолугъургъа. Орамгъа чыгъыб, кёзлерине тюртюлме. («Адамла», 34.)

Кёзге тюртгенни кёрмезча (къарангыдан) — Кече асыры къарангыдан кёзге тюртгенни кёрлюк тюлсе. («Мёлек», 129.)

Кёзюне чёб болуб тюшсе да, ууарыкъ тюлдю. Вар. Кёзюне хапчюк болуб тюшсе да, ууарыкъ тюлдю. Аны халисин, къылыгъын да терен сезиб, Сюлемен, тюкню баргъан джанына сылаб, джангы окъуб башлагъан джылларында огъуна кёзюне хапчюк болуб тюшсе да, уумазча этген эди. («Уллу Къарачайда», 153.)

Кёзлери асыры джаннгандан чартлаб чыгъады.— Кёзлерин бек джандырса, айтадыла алай. Кёзлери асы-ры джаннгандан чартлаб чыгъаргъа джетгендиле. («Къанаматны джуртунда», 61.)

Кёзюнде чёбюмю барды? — Андан ары неси бол-лукъду, андан сора не керекди деген магъанада. Ким алды джашауунгу? Андан ары не къалды да сора, кё-зюнде чёбюмю барды? («Кюндюзгю кюн», 125.)

Кёзю чыракъ барыргъа.— Сагъышлы болургъа, бир затдан бек ойларгъа, кёзлери бир джерге къатыб къа-лыргъа.

Кёк бла джерни арасында.— Белгили бир джерде турмагъан, къайда болса анда.

Кёк бла джерча (аралары, башхалыкълары).— Аралары узакъ, бир-биринден кенгде. Башхалыкълары уллуду, бир-бирине ушамайдыла.

Кекден кёсеу сермеген.— Джигит, огъурсуз деген магъанада.

Кёк мийикди, миналмайма; джер къатыды, кирал-майма.— Къонакъбай болугъуз, кече къалыргъа къою-гъуз деген магъанада.

Кёкден таш тюшсе, джерге тиерик тюлдю.— Асыры кёбден, сыйыннгысыз, адам кёб джыйылгъандан.

Кёкден тюшгенча.— Аламат, сейирлик. «Шкок» де-ген сёзню эшитгенлей, джумдуругъум кеси аллына те-шилиб, Балдан кёзюме кёкден тюшген бир адамча кё-рюнюб къалды. («Джылла бла таула», 16.)

Кёкге учса, аягъындан тартаргъа, джерге кирсе,

132

къулагъындан тартаргъа.— Къутулуб кетерик тюлдю деген магъанада. Кёкге учсанг — аягъынгдан тарта-рыкъма, билиб къой.

Кёкню тюбю тюшюб къалмагъан эсе.— Накъырда халда. Кючлю джангур джауса, айтадыла алай. Алай ёзеннге тюшгенлей, тюбю тюшюб къалгъанча, джа-нгур алай уллу къуйду, къойланы тыяргъа бир мадар болмай... танг атаргъа бир ачыкъ талагъа чыкъдым. («Къара кюбюр», 95.)

Кёкде (кёктюн) чыпчыкъ оздурмагъан.— Къайыр итлени юсюнден айтылгъанды. Кючюкню акъылсыз-лыгъы бла хоншула джау болгъандыла. Аланы кёктюн чыпчыкъ оздурмагъан, атлыны атдан алгъан итлерин Кючюк къан ауузлу этгенди. («Кюндюзгю кюн», 155.)

Кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем да.— Бир джугъу керек тюлдю, бернеси, заты да деген магъана-да. Ариу аныкъыды деб, бир кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем да, аны юйюмде бир кёрсем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим. ( «Джазыу айла», 116.)

Кёк ийнени кёнделен сууура билмеген.— Тиге, биче билмеген (тиширыуланы юСюнден). Эртде заманлада бедиш болгъанды аллай.

Кёкге кетерге.— Д ж а з мал гяхыникге кетиб, бичен ашамай, азгъанына айтылады.

Кёкюрегин джылтыратыргъа — орден, медал тагъар-гъа. Сиз аны толтурсагъыз, мен сизни экигизни да кё-кюреклеригизни медалдан джылтыратырма. («Къара кюбюр», 26.)

Кёкюрегим кёпюр болсун, бурнуму сырты джол бол-сун.— Тойгъа келген къонакъланы алай айтыб алгъыш-лагъан этедиле. Джууукъгъа-тенгнге джалыныб-джал-барыб айтылгъан ариу сёзле.

Кёкюрегин тургъузуб. Вар. Кесин тургъузуб.— Кер-песлениб, бёгеклениб.

Кёлюн алыргъа. Син. Джанына джараргъа.— Ба-сымлы Гыбырны акъылына, анасыны, къызыны да кёл-лерин бир алайым деб, келди. («Уллу Къарачайда», 36.)

Кёлю аман этерге (болургъа) .— Сагъышлы болур-гъа, мыдах болургъа. Кюн аязыгъынчы, Сафият, ол ийнарчыкъларынгдан бир айт. Не эсе да кёлюм бир аман болгъанды. («А)^матны джангылычлары», 29.)

Кёлю аз болургъа. Вар. Кёлю такъыр болургъа.— Заман сизге къуру да къытды. Адамлагъа къарасам,

133

кесибизге айыб этеме, кёлюм аз болады. («Аманат», 3, 172.)

Кёлюне асыу.— Ол да себебди, болушлукъду деген магъанада. Гокка кёрген — кёлге асыу. (Нарт сёз.)

Кёлюн ачаргъа.— Къууандырыргъа, джарыкъ этер-ге. Таучу джырлаб, эгечини кёлюн ачаргъа кюреше тур-гъанды. ( «Джашауум» , 90.)

Кёл ашаргъа. Син. Къаст этиб кюреширге. Вар. Кё-люнг бла.— Кёл къызбай да, къол батыр дегенлей, кёл ашаб, къолгъа алсанг, этмезлигинг джокъду. («Ама-нат», 2, 81.)

Кёлю барыргъа. Ант. Кёлю бармазгъа.— Къалгъан затха эс бёлмей эсегиз да, ашагъан сауутларыгъызны кирсиз этерге дамы эринесиз? Бу хылымылылада ашар-гъа кёлюгюз къалай барады? Шимирден кючден къу-тулгъан эдик. («Горда бычакъ», 2, 247.)

Кёл басаргъа.— Тынчлыкълы болургъа. Кёл берирге. Вар. Кёл этди.— Не болду эсе да, сау-

саламат къутулдукъ шойду да,— деб шофер кёл берди. ( «Джукъусуз кечеле», 93.)

Кёлюнг бичгенча. Син. Кесинг ушатханча.— Ушакъ этерге излеб, сёз башласанг, джууаб этмейди. Оноу сорсанг, кесинги кёлюнг бичгенча эт, дейди да къояды. (Газетден.)

Кёлю бла — ётюрюк, джалгъан неда субайлыкъ болмай. Тамам кёлю бла къууанды. («Джангыны джа-рыгъы», 19.) -

Кёлкъалды болургъа. Син. Джанына тиерге.— Гу-рушха-гууа болургъа. Мен айтханны санга келишмеген джери болса, кёлкъалды болма, мен да ачыкъ сёлешир-ге сюйгенледенме. (Газетден.)

Кёлю булгъаныргъа — чирчаппа Забитхан бозасына къурум къошхан болур эди. Эртденбла къошун бла бир ичген эдим да, кёлюм булгъаннганлай турады. («Къара кюбюр», 223.)

Кёлюн джазаргъа. Син. Кёлюн чапырыргъа.— Ке-син хыны-хуну этдирсе да, аллай къыйынлыкъда са-бийлени къууанч тауушлары аны кёлюн джазадыла. («Эм таза кёкню тюбюнде». )

Кёлю джер бла тенг болду. Ант. Кёлю кёк бла тенг болду. Вар. Кёлю такъыр болду. Бу сёзлени эшитгенин-де, кёлю джер бла тенг болургъа джетиб, адам кёреди деб, ийлыкъгъандан орамгъа чыкъды. («Эки заман», 3, 126.)

134

Кёлюне джетерге.— Аны кёлю ушатханча этерге, муратын толтурургъа. Аланы бири бирини кёлюне дже-тиб, алай ариу джашагъанларына кёлюм бла сукълана эдим. ( «Горда бычакъ», 2, 241.)

Кёлюне джетмезге. Ант. Кёлюне джетерге.— Беш джылны къанымы ичиб тургъанлары кёллерине джетмей шойду (Газетден.)

Кёлюне джукъ келмесин. Сии. Кёлю къалмасын, кертиге ёпкелемесин.— Кёлюне затха джукъ келмесин, безий турады деб. («Сыналгъан джылла», 18.)

Кёлюне келирге. Син. Умут этерге.— Гыбырны кё-люне, «мени ючюн этедиле», деб келеди. («Уллу Къа-рачайда», 36.)

Кёлюм кенгмей, кёрюме кирмейим.— Мен муратыма джетмей, ёлмейим деген магъанада.

Кёл кенгдирирге. Син. Дерт джетдирирге.— Д ж ю -реги къаннгынчы. Районону тамадасы, кесини сёзюнде аны юсюнден айта келиб, Хаджи-Исмайлны, школуна джетгенинде, кёл кенгдириб, аяусуз сёлешди. ( «Джу-къусуз кечеле», 161.)

Кёлден кетерге. Син. Эсден кетерге (чыгъаргъа) .— Унутургъа. Минат аллайла айтханлыкъгъа, мугур этиб тургъан затла кёлден кетиб, Захретни джюреги ачыл-мады. («Уллу Къарачайда», 234.)

Кёлю кетерге.— Ойсураргъа. Мен ауур джарагъа къараялмайма. Уллу джараны кёрсем, кёлюм кетерге боллукъду. («Аманат», 3, 160.)

Кёлю кёлтюрюлюрге. Син. Башы кёкге джетгенча болургъа.— Ала, кёллери кёлтюрюлюб, бир-бири бла сёлеше, къызыугъа кирдиле. («Мёлек», 234.)

Кёлю кёк бла тенг болургъа. Ант. Кёлю джер бла тенг болургъа.— Мени кёлюм кёк бла тенгди. Минг те-нгим барды, джуртум барды. ( «Дерт» , 309.)

Кёлюнг кюлмесин. Син. Айыб этме.— Сени кёлюнг кюлмесин, кесиме джетген къыйынлыкъны мен билеме. Мени орнумда таш да джарылыр. («Аманат», 2, 260.)

Кёлюне кюч тиерге. Син. Джюреги къыйналыб.— Мен не айтханымы билмезча сабиймеми? — деб, кёлю-не кюч тийиб, Сагъит мынгайды. («Кёмеуюл», 69.)

Кёлю къалмасын. Син. Кертиге ёпкелеме.— Артынг-дан болмай, бетинге къатыракъ айтама, кёлюнг къал-масын, ол заманда огъуна джамагъат манга ирият берген эди. ( «Махти» , 118.)

Кёлю къалыргъа. Син. Джанына тиерге.— Сёлеш-

135

ме, тылпыуунгу чыгъарма, алай болмаса, кёлюнг къал-лыкъды («Джюрекни ауазы», 65.).

Кёл къара болургъа.— Джауларгъа, кёлю къалыр-гъа. Хапарны джассысын келтирирге тебрегенин эслеб, кёл къара болгъанымы да унутуб, алгъынча, бойнуна къолуму суу-агъач этиб узатыб, ныгъышха келтирдим. («Къара кюбюр», 239.)

Кёл къызбай да, къол батыр. Вар. Джюрек (кёз) къызбай да, къол батыр.— Барысы да бир къол бол-гъанларында, кёл къызбай да, къол батыр деб, ишни къоркъутуб, джарлылыкъ бирден тына, джарсыуну хор-лайдыла. («Хорланнган аджал», 8.)

Кёл салыргъа.— Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз, (Нарт сёз.)

Кёл табаргъа.— Кюч, къарыу табаргъа. Лейланы къызгъаны ышырылгъанча болуб, Хурайдан кёл таб-ханы бла таукел этиб айтды. ( «Джазыу айла», 65.)

Кёлю такъыр болургъа. Вар. Кёлю аз болургъа. Ант. Кёлю уллу болургъа.— Медсестраны кёлю такъыр бо-луб, сагъышха кетиб тургъанлай, эшик ачылды. ( « Д ж а ш -лыкъны джолунда», 89.)

Кёлюне тиерге.— Гамайыргъа, ашаргъа кёлю тарт-мазгъа.

Кёлю уллу болмасын.— Адамны кёзюнден махта-сала, айтадыла алай. Лейла, кёлюнг уллу болмасын, джашларынг элде болмагъанча бирледиле. ( «Джазыу айла», 64.)

Кёлюнг ушатханча. Вар. Кёлюнг бичгенча. Сии. Ичинг сюйгенча.

Кёлю хош болургъа.— Къозтюйме этген джууабына кёлю хош болмады. ( «Джукъусуз кечеле», 143.)

Кёлюне чабаргъа. Вар. Кёлюне кирирге.— Ойсурар-гъа. Къанамат, шыбла атылгъанча, кёлюне чабыб тур-гъан Байдыматны къатына джетди. («Къара кюбюр», 203)

Кёлюи чапырыргъа. Вар. Кёлюн джазаргъа.— Не бла кёлюн чапырыргъа билмеди. («Адамла», 43.)

Кёлю чыгъаргъа.— Сюймезге, сюйюб туруб ёнге-лерге, джаратмазгъа. Керам бюгюн олтургъан джерин-ден ёрге къобмай къалса, кёлюнг чыгъарыкъ тюлмю эди?! («Мёлек», 8.)

Кёлюн чыгъарыргъа (вариант).— Атасы бла анасы, сенден кёлюн чягъарабыз деб, сени бек сёкселе да, къа-рыу эталмайдыла. («Горда бычакъ», 2, 208.)

Кёл этерге. Син. Эс табдырыргъа.— Кеси кесине

136

кёл этерге кюрешиб, къоркъгъанын кишиге билдирме-генди. («Эртде-эртде», 95.)

Кёлтюргенлик этерге.— Сабийни бешикге салсала, къайын анасына саугъагъа чепкенлик бергендиле. Анга «кёлтюргенлик этерге» дегендиле. Къайын анасын аны бламы кёреди? Сабий туугъанында къайын анасына кёлтюргенлик эте билге эди. ( «София» . )

Кёлек бла кёнчек.— Къаргъа къаргъаны кёзюнмю алады, бирчадыла, бир-бирин джуууб къоярыкъдыла. Ма кёлек бла кёнчек деб быллайлагъа айтадыла. ( «Гор-да бычакъ», 2, 184.)

Кёнделен къыркъаргъа.— Ол, къарай келнб, кириш къаяланы тюбюнде, бир бёлек эчкини бир-бири ызын-дан тизилиб, кёнделен къыркъыб баргъанларын кёрдю. («Къанаматны джуртунда», 99.)

Кёрюб болмайды. Син. Эрши кёреди. Сюймейди.— Сенича ичи тышына ушамагъанланы чыртда кёрюб бол-майма. («Къанаматны джуртунда», 68.)

Кёрюндюгю кёрпе, сырт джабханы — тери. Син. Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ.— Кийиннге-ни омакъ, хагок, уф-чуф деб айланнган, адамлыгъы, тин байлыгъы болмагъан адам.

Кёрюр кюнюбюзден кёрмез кюнюбюз кёб.— Дуния-да неллай бир джашарыкъ эсенг да, бир-биринги багъа-латыб, тюбесенг, саламлашыб, тынчлыкъ-рахатлыкъ соруб турургъа керекди деген магъанада.

Кёрюр къыйыным ол болсун.— Андан уллусундан сакъланайыкъ, бу уа къыйын иш тюлдю. Хамит, кёрюр къыйынынг ол болсун, аман этме, рысхы деген — ол джалгъан затды. («Ахматны джангылычлары», 63.)

Кёрмегеним ол огъуна болгъа эди.— Не игилик эт-генди, аны багъалатырча деген магъанада. Къууут къап-чыкъны къоратды, не этеме аны кёрюб, кёрмегеним таб ол огъуна болгъа эди. («Къара кюбюр», 329.)

Кёрсе — эркелеу, кёрмесе — текелеу.— Алай адебсиз адамла бардыла: кёрсенг — кукаланыб, кёрмесенг — артынгдан сёзюнгю этер.

Кёрмеге эсен къалайыкъ (джетейик) — иш кесин танытыр, заман тюзюн кёргюзюр. Кёрмеге эсен къал, мен муратыма джетерме, не ол джанына кетерме. ( «Гор-да бычакъ», 2, 14.)

Кёсени шайыча.— Кёсе бир адамгъа шай борчлу болгъанды. Ол адам, кюн сайын келиб. «Кёсе, борчу-

137

нгу бер!» — деб тургъанды. Кёсе, борчун бермез ючюн, атын ёлгеннге чыгъаргъанды. Кёсе ёлгенди дегендиле анга. Ол адам, кёсени къабырына миниб: «Кёсе, шайы-мы бер!» — дегенди. Магъанасы: кёсени шайы деб, борч-ха къыйын адамгъа айтханлыкъларыды.

Кёчер къошча къатышыб.— Юй джыйылыб турма-са, айтадыла. Кел, джашым, юйге... Ма, кёчер къошча, къатышыб тура болурла. («Аманат» , 3, 311.)

Кёчю болмаса, сууну джолун киши билмейди,— Мал-чы къошда Кёчю деб сюрюучю джаш ишлегенди. Суу иги узакъ, эм табсыз джерде болгъанды. Башхала суу-гъа барыргъа эриниб, «Кёчю болмаса, сууну джолун киши билмейди» деген сылтау бла хаман Кёчюню суу-гъа ийиб тургъандыла. Магъанасы: адамны терилтиб, ауурлукъну анга салыргъа.

Кийиз китаб. Толу вар. Ол сени кийиз китабынгдан чыкъгъан болур,— Ётюрюк зат, адам ийнанмазлыкъ джалгъан хапар. Ол хапар сизни кийиз китабыгъыз-данмы чыкъгъанды? («Аманат» , 1, 67.)

Кийиз къамчим, кир джерге.— Болмазлыкъ иш бла кюрешиу. Кийиз къамчи, кир джерге дегенликге, биз хаджретлени къайдан табайыкъ? Тургъан джерлерин билмейбиз. ( «Къара кюбюр» , 286.)

Кийиклени гуждарыча.— Къараууллукъ этерге, шалт турургъа, сакъ болургъа.

Кийик къаиы тёгюлюр джерге.— Кийик къаны тё-гюлюр джерге деб, ол пасыкъ (Гитлер) къаны тёгюлюрге келе болур, балам! («Хорланнган аджал», 6.)

Кийик оча кибик.— Азчыкъ, гитче затчыкъ Кийик саулукъ.— Ауругъаны-сызлагъаны болма-

гъан, сау. Ол дачада орус къатын кийик сау болуб, да-гъыда джыйырма джыл джашагъанды. («Аманат» , 1,141.)

Кимни аллы, кимни арты.— Адамланы бир къау-уму аллындан тюзеледи, бирсиле уа артдан. Кимни арты, кимни аллы дейдиле. Сен кеси кесинги ёлтюрюб тургъан-лыкъгъа, сенден къорагъан болмаса, къошуллукъ тюл-дю. («Таулада таууш», 74.)

Ким билсии. Вар. Аллах билсин, заманында къарал-са, бу иш былайлай къалмазгъа да болур эди. («Аманат» , 3, 68.)

Ким къаргъагъан болур эди. Син. Кимни къаргьышы джетди.— Тыбыры къуруб къалсын деб, ким къаргъа-гъан болур эди. («Ахматны джангылычлары», 59.)

Ким огъай дейди! — Ким унамайды, ким къаршчыды!

138

Болсун, КИМ огъай дейди! ( «Джукъусуз кечеле», 19.) Кимди, олду дерча (бир адам, д ж а ш ) болур да ке-

тер.— Аты айтылгъан, тауушлукъ, махтаулу, белгили (адам, джаш) болур. Сени Асланынг школгъа барса, кимди, олду дерча бир адам болур да кетер. («Джылла бла таула», 211.) Мен алайда ол деген бир джаш эдим. («Эртде-эртде», 57.)

Кимни да туугъан джери кесине — Мисир. (Мисир — Египет).— Хар кимни да туугъан джурту багъалыды, сыйлыды деген магъанада. Хо, табсыз тюлдю. Кимни да джашагъан джери кесине Мисир кёрюнеди,— деб Асланкир аны созаргъа излемеди. («Горда бычакъ», 1, 137.)

Кимни юйюне от салгъанды? — Кимге не аманлыкъ этгенди, не къыйынлыкъ джетдиргенди? Сора бет-намыс этмей, кимни юйюне от тыкъгъанма? («Ахматны джа-нгылычлары», 57.)

Киндиги кесилген джер. Вар. Киндик къаны тёгюл-ген джер.— Киндик къаны тёгюлген юйню ташлаб, кё-чюб кетиу тынчмыды, ахырсы! («Борандан кючлю».)

Кири болгъан юй ( а д а м ) . — Бай. малы-мюлкю бол-гъан. Элни ичинде кири болгъан юйлени алыб къара-сакъ, Къанамат джалчылыкъ этмеген бир юй болмаз. («Къара кюбюр», 27.)

Кир къондурмазгъа.— Таза, ариу (мкъларгъа. Ма бу затланы эсге ала, ёсюб келген джаш тёлю совет халкъ-ны адетлерин кир къондурмай сакъласын. (Газетден.)

Кире — тсс, чыгъа — душман.— Юйге кире — тенг-ча, джууукъча, чыкъса уа — юйню тахсасын береди. Бу шпион болуб джюрюйдю. Бу кирсе — тос, чыкъса — душманды, сатыб къоярыкъды. («Баталлары», 274.)

Киритли кюбюр болургъа.— Ичги сёзюн айтмаз-гъа. Манга, Гыджы, кесинге ышаннганча, ышан. Ке-рекли джерде мен киритли кюбюрме. ( «Дерт» , 187.) . Киритли кюбюр этерге. Вар. Киритли кюбюр.— Къаяланы оюб, тар джолланы сакълаб, бу тауланы ки-ритли кюбюр этиб тургъанлай да, къуру аны бла зор-лукъну аллын тыялмагъандыла. («Къара кюбюр», 182.)

Кириуден чыгъарыргъа.— Бошаргъа, аманнга таян-дырыргъа. Къарыу къалай этсинле, кеслери кириуден чыгъыб турсала. («Баталлары».)

Китабха къарагъанча айтыргъа.— Тюппе-тюз, кеп-керти. Сау бол да къал, китабха къарагъанча айтыб къойдунг. ( «Аманат» , 3, 9.)

139

Киши алай да бир этеди.— А къыз, хош келдигиз! Къайдан чыкъдыгъыз? Киши алай да бир этеди. ( «Дерт» , 252.)

Киши элинде солтан болгъандан эсе, кеси элингде олтан бол.— Джарашды! Аскерчи джанын къалдырыр ючюн кюрешмейди, къралыны, элини, халкъны сыйын, эркинлигин сакълайды. Киши элде солтан болгъандан эсе, кеси элингде олтан болгъан игиди. («Аманат», 2, 358.)

Киштик джыламазлай (калька) .— Аз, тар, такъыр болуб. Ата къорагъандан сора, юй, арбаз да киштик джыламазлай болуб, элни къыйыры сюремде чалман юйге джарашхан эдиле ала. («Баталлары».)

Киштикге киринг дарманды дегенлеринде, басдыр-гъан эте эди.— Харам адам, зар адам, кишиге хайы-ры тиерин сюймеген.

Киштик кири бла ойнагъанча. Кесине тыйыншлы болмагъан, тенг болмагъан бла кюреширге.

Киштик къуйругъу бла от салгъанча.— Киштик къуй-ругъу бла от салгъанча, мени былай этиб тургъаным эркишини иши тюлдю. («Къара кюбюр», 52.)

Киштикге — оюн, чычханнга — ёлюм.— Киштикге — оюн, чычханнга — ёлюм дегенлей, бу ишни башласам да, санларым "не эсе да къыйылыбдыла. («Кюн таякъла», 245.)

Курсун тауусургъа.— Ол иш бла танышбыз, аны эртде билиб бошагъанбыз. Ол ыргъаджиклени биз да курсун бошагъанбыз деб, ичлеринден ышара, башла-рын силкдиле («Къара кюбюр», 315.)

Курс этерге.— Зауукъ этерге, ох дерге. Была курс эте тура кёреме! — деб Рамазан, кеси кесине айыб этиб, арт кючюн салыб тарта эди. ( «Джазыу айла», 74.)

Кыскыныкга кирирге.— Амалсыз болургъа, не этей-имге къалыргъа. Олсагъат Биймырзаны бети агъарыб, ёлюр гёбелекча, не этерге билмей, бир Къыямытха, бир Мухаммат-Аминнге къараб, кыскыныкга кирди. («Тау-лада таууш». П . )

Кюзгю иш къарыулу.— Къарачайда «кюзгю иш — къарыулу» деб сёз джюрюйдю. Алгъынлада адамланы къалай ишлегенлерин тамада тёлю ариу биледи. Кюзню адети алайды: хар ким сюелген джеринде бирер темир багъана болургъа керекди. Гитче уллуну орнунда, уллу экеуню орнунда. (Газетден.)

Кюл боллукъ. Кюйюб тас болуб кетерик. (Къаргъыш.) Барыбызны насыбыбызны кесгенлени кюл этиб бошаб, 140

юйюбюзге сау-эсен къайтыргъа мен бек ашыгъама. («Мёлек», 151.)

Кюлюн кёкге сууурургъа.— Кюйдюрюрге, тас этиб иерге. ...андан сора душман бютеу элни кюлюн кёкге сууурду деб, хапар келди. («Кюн джукъланмаз».)

Кюл тёбеси болсун.— «йлгюн» деген сёзню синоним-лерини бири «кюл тёбеси» деген сёзтутушду. (Газетден.)

Кюлаякъ. Син. Кюлбулгъаууч. Ант. Адамны джи-гити тюздеди.— Кесинг да, Асланкир, башха кёзюуде къатынланы ичлерине кириб, эки аягъынгы кюлге су-' гъуб турлукъ болмазса?! («Горда бычакъ, 1, 138.)

Кюлме джашха — келир башха.— Кюлме, хыликке этме, кесинге да джетер.

Кюлкю къабыныргъа.— Адамгъа бир-бирде кесек затчыкъдан кюлкю къабыныб, бир тюрлю бир болумгъа салыб къоюучанды. («Мёлек», 188.)

Кюлюр сёзюгюзню айтайым (кириш айтым).— Мен кесим чекген затла бир элге озуб боллукъдула. Кюлюр сёзюнгю айтайым, бир джолда хоншубузгъа тойгъа чакъырылдым. Тепсерге уллу ёчлюгюм да джокъ эди. ( «Дерт» , 179.)

Кюмюшге къарасауут салгъанч».— Ариу джарашхан, табтукъум. Къалгъан джерледеча, бизни чурукъ джа-магъан цехибизде джангы техникадан джугъугъуз джокъ-ну орнундады. Сора кюмюшге къарасауут салгъанча эталмайбыз. («Хорланнган аджал», 132.)

Кюмюшчюню къызы — джюзюксюз. Вар. Кюмюшчю-ню къызы — кемарсыз.— Биреуге этгенликге, кесине этерге мадары болмагъан. Кюмюшчюню къызы джю-зюксюз къалгъанча, сюрюучю миллет, къызлары да къошдан, малдан хапарсыз, этден, джаудан юлюшсюз къаладыла. («Уллу Къарачяйда», 13.)

Кюмюшчюню тауруху.— Еппе-ётюрюк, бош хапарла. «Тюрлениу боллукъду» дегенлери — ол, эшта, кюмюш-чюню тауруху болур («Емюрлюк», 29.)

Кюнаманны къушуча.— Джыламсыраргъа, мугур бо-луб. Къарт, ахсыныб, биягъы къаты фатнаргъа, кюна-манны къушуча, чёгеди. («Емюрлюк», 199.)

Кюн кёрюрге — кюн кёрмеген кюн кёрсе, кюндюз чыракъ джандырыр. (Нарт сёз.)

Кюнюн кёрюрге.— Азаб чегерге, къыйналыргъа. Кюнкёрмез.— Джукъда инмемей, юйде тургъан ти-

ширыу. Анга сабий керек тюлдю. Ол башына джюк ала-мы эди? Ол излегенин табханды. Ким да анга неге ке-

141

рекди? Кюнкёрмезни бетине къарасын да турсун. («Адам-ла», 129.)

Кюн кёрмеген кюн кёрсе, кюндюзю чыракъ джанды-рыр.— Къара къатын саулай элни къандырыр. (Бешик джырдан.) Магъанасы: джарлы, бай болса, адамлыкъ тюр^юиюн, ТЮЗ иннетин тас этер.

Кюнде кюнюгюз да былай болсун.— Хар кюнде юйю-гюзден къууанч къурумасын. Ой, кюнде кюнюгюз да былай болсун, юйюгюз къууанчдан толсун! Узакъ къу-уанч этигиз! («Горда бычакъ», 2, 184.)

Кюнюнг къарангы боллукъ. Син. Аман кюн келлик (къаргъыш.) — Д ж а н г ы з баламы уа, аурууунгу алайым, бауурумдан айырды, кюнюмю къарангы этди, кюню къарангы боллукъ. («Аманат», 3, 94.)

Кюн къушлукъгъа келгинчи. Вар. Кюн къышлыкъ-гъа келгинчи.— Кюн ёрге келгинчи, кюн юсюнге тий-гинчи. Джашла бир джукъудан къайты'ргъа, кюн къуш-лукъгъа келген эди. ( «Джазыу айла», 96.)

Кюн ортадан ингирге да табарма. Вар Тюшден ингир-ге да табарма.— Аллайланы табхан къыйын иш тюл-дю деген магъанада.

Кюн тууаргъа. Вар. Кюн чыгъаргъа.— Джашауу иги болургъа. Алай болса да, Ма.хтини джарлылагъа кюн тууарыкъды деген сёзлерин эсине тюшюре, кёл басады.

( « Д ж а ш а у у м » , 65.) Кюн — узун, ёмюр — къысха.— Аны ючюн айта бо-

лурла: кюн — узун, ёмюр — къысха деб. Эринчекге кюн узун игитда кёрюнеди. («Джашлыкъны джолунда», 93.)

Кюн чыгъар. Вар. Кюн тууар.— Таулан, сени разы этер да бир кюн чыгъар эсе уа. ( «Къара кюбюр», 94.)

Кюн эте, махтау чакъыра. Вар. Кюн ууатыргъа.— Быладан сора да кёб адам кюн ууатады. («Уллу Къа-рачайда», 316.)

Кюндюз чыракъ этиб излесенг, табмазса.— Джокъду неда бек азды, табыллыкъ тюлдю. Элни арыгъаны бу-сагъатда манга ёчюгюб турадыла, аланы ишлерин, сёз-лерин билирге Токъалдан маджал, кюндюз чыракъ этиб излесенг да, табарыкъ тюлсе. ( «Къара кюбюр», 198.)

Кюушеннгенин бузаргъа. Ант. Къулакъгъа алмаз-гъа.— Къарауул кече шкок ата, тарх этдире айланнган-лыкъгъа, шкокга юреннген бёрюча болгъандыла да, то-нгузла кюушеннгенлерин бузгъаннга ушамайдыла. (Га-зетден.)

Кючден-бутдан.— Зор бла, къыйналыб. Кючдем бла tin

бутдан алыб келеме, бизде бир кесек кёз ачарса, халиге да юренирсе. («Кюн таякъла», 51.)

Кючде марда джокъду.— Кючлюкню, зорлукъну ёлчелеб этмейдиле. Кючде марда джокъду, мени орнумда КИМ да не эталлыкъ эдн, полицейлени алларында ба-шымы энишге тутханлай, артымдан да тобукъ джете. ма бу тюрмеге кирдим. ( «Къара кюбюр», 90.)'

Кюбе кийген къайтыр, кебин кийген къайтмаз. Син. Аягъы бла кетген къайтыр, сырты бла кетген къайтмаз.— Кебин кийген къайтмагъанлыкъгъа, кюбе кийген бир кюн бир къайтады. («Хорланнган аджал», 167.)

Кебагъа баргъан — мен, хапар айтхан — сен.— Ой, юйюнге ашхылыкъ джауарыкъ, элде тургъан — мен, хапар айтхан — сен. Зайнебни кёре баргъан шой эдиле да. ( «Емюрлюк», 107.)

Къ бар къабыны тауусулмагъан.— Елюр кёзюую джетмеген, къыйынлыкъдан сау къалгъан.

Къабугъун алыргъа. Син. Баш токъмагъын алыр-гъа. Елтюрюрге, сояргъа. Бу эки-юч кюнде мен аланы къабукъларын былай сыдырыб алмасам, бёркюмю атыб, башыма джаулукъ К1)Ысарма. («Таулуну тангы».)

Къапханнга тюшерге. Вар. Тузакьгъа тюшерге.— Къолгъа тюшюрюрге, тутаргъа. Тейри, кесим да эсле-мей тургъанлай, ууакъ-ууакъ мен муну къапханына лжыйыла, джалынчакъ бола бара болурма. Адамны къапханнга былай тюнпоре болчрла. ( «Горда бычакъ», 2, 165.)

Къабханым ауузума келе турады. Син. Богъурдакъ-гъа дери. Кёб аи1агъанма, бек тойгъанма. Къабханым" ауузума келе турады, бир зат да керек тюлдю. (Газетден.)

Къабын болургъа.— Кюз джыйында тазирге тюшер-ге. Мизам джыйында къаты болады. Аны бузгъаннга тюрлю-тюрлю азабла саладыла. Бедишлик болады. Къа-бын этедиле. (Газетден.)

Къабына джыяргъа. Син. Орнун табдырыргъа. Син. Керегин берирге.— Энди къылыкъ этерикмисе? Гем-хачыкъны да къыйнагъан хапарынг барды, тейри, къа-бынга джыярма, ( «Кюндюзгю кюн», 142.)

Къабына кирирге.— Башха тюрсюн алыргъа, тюр-ленирге. Къара сен мынга, кырдык джетген кёзюуде

143

кеселекке кесин тюрленднриб, джашил бет алгъанча, Совет власть салыннганында, бетин тюрлендириб, джар-лыны къабына кирди. («Къанаматны джуртунда», 107.)

Къабындан чыгъаргъа. Син. Орнундан чыгъаргъа.— Мачар къабындан чыкъгъан бла бирге кесини джа-нгыз джашын да тюз акъылда ёсдюралмагъанды. («Уллу Къарачайда», 84.)

Къабырым къабырынгдан кери болсун.— Адам юйюр-сюннюк, адамгъа .хайыры тиерик адам тюлсе. Сени ан-дан башхалыгъынгы чырт эсле.мейме, Герий, бир эм-чекни тартханбыз, алай болса да къабырым къабырынг-дан кенгде болсун. («Горда бычакъ», 2, 45.)

Къабырдан къычыргъанча.— Ауангы, тунакы тау-уш, къычырыкъ.

Къабырым эки джарылыр.— Ёлсем да, разы бол-мазма деген магъанада. Дерт къайтаралмай ёлсем, къабырым эки джарылыр. («Таулу къызны джигитли-ги», 66.)

Къабыргъасын берирге (джарашдырыгъа) .— Къа-быргъасын джарашдырыргъа, джарашыб джашаргъа, ишлерге. •

Къабыргъасындан джарыкъ ура. Син. Къолу джу-къа адам.— Джарлы, малы-мюлкю болмагъан.— Алай а муну къонгкъасы джауду, уллу эшикденди. Темир-джанча, къабыргъасындан джарыкъ ура турмайды. («Горда бычакъ», 2, 133.)

Къабыргъасын киши джерге салмагъан.— Гёджеб, тутушуучу, киши джыгъалмагъан. Атангы Юч Ёзенде да къабыргъасын киши джерге салмагъанды. («Сынал-гъан джылла», 257.)

Къагъын-согъун этерге. Син. Тюрт-сокъ этерге.— Халиматны звеносунда къызла мени къагъын-согъун этиб, мен да джунчуб, не кереги барды ол ийлыкъны манга? («Ахматны джангылычлары», 7.)

Къаз къайда, къуу къайда.— Бу юйню былайгъа орнатыб, аны ичинде рахат джашау этерге деген адам-лары да джокъ. Ki as къайда, къуу къайда. («Мёлек», 192.)

Къазанны башы ачыкъ болса, итге да уят керекди.— Адам кеси кесинден да уялыргъа керекди адебсиз ишни этерге, таб анга чырмау болгъаи зат болмаса да.

Къазан къара джагъаргъа. Толу вар. Уялмагъан бетге — къазан къара.— Уятха къалдырыргъа, бедиш-лик этерге.— Ма аныча бир къауумла халкъны бетине къазан къара джагъыб къоядыла. («Мёлек», 27.)

144

Къазанны къуругъуча. Син. Джылкъычы къурукъча. Къазан узун таягъы бла джюрюгенди. Андан чыкъгъан-ды ол сёз. Магъанасы: керексиз узун, асыры узун.

Къазан сютге чычхан тюшгенча.— Кесек затчыкъ уллу затны зыраф этгенча, бузгъанча деген магъанада. Син. Къойну кири бышлакъ гыбытны бузгъанча.

Къазан къошакъ.— (Къара: Аман.) Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз.— (Къара:

Уллу.) Эки баш бир къазанда къайнамаз.— (Къара: Эки.) Эски къазан баш кибик.— (Къара: Эски.) Къайна, къазан, тогъуз айны, сакъла къонакъ, он

айны. Син. Къонакъ сюймеген къонакъбайча.— Къай-на, къазан, тогъуз айны, сакъла, къонакъ, он айны де-генлей, оф1И1иаитка кёрюннюк эшик таба къарай, боюн-ларыбыз талгъынчы сакъладыкъ. (Газетден.)

Къай ары.— Пейоратив магъаналы сёз. Къай ары керексиз зат.ха да джюйюсханны чакъырыб къыйнаргъа амалыбыз джокъду. («Къара кюбюр», 228.)

Къайгъы сёз берирге.— Елгени болгъаннга кесинн ачыгъанын, бушуу этгенин билдирирге, джан аурутур-гъэ- Келгенле къайгъы сёз берселе да, шыбырдаб сё-лешедиле, титирыч'ла джыларгъа къоркъдула. ( «Дерт» , 113.)

Къайгъы чыкъса, менден чыгъар: излесегиз — аякъ тюбде.— Къайгъы чыкъса, менден чыгъар: излесегиз — аякъ тюбде,— дегенди маске. (Нарт сёзледен.)

Къайда къышлагъанын билмейдиле.— Дуниядан .\а-парсыз, неге джарагъанын, къайда болгъанын билме-генле магъадан къазыу H U I H H къайда къышлагъанын-дан хапары болмагъан къаллай бир адамны джыйгъан-ды бери таулу инженер. (Газетден.)

Къайдан ашхы джолдан келесе? — Джолоучугъа алай айтыб хапар сорадыла. Къайдан ашхы джолдан келесе, сен мубарек адам? («Къара кюбюр», 111.)

Къайры джаханимге кетерикди? (Хыны) — джокъ-ду къаллай да хапар. Къайры джаханимге кетерикди, айлана болур къайда болса да ( «Дерт» , 191.)

Къайры обагъа кирейим (хыны) — бир сабийим къалгъан эди, аны да къолумдаи думп этиб барады. С а г ъ ы 1 н эт кесинг, мен, джарлы къатын, къалай джа-шайым, къайры обагъа кирейим?! («Къара кюбюр», 93.)

Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъ-гъа. Син. Дуния кёзюудю. Син. Тюбле баш болурла,

145

б а т л а тюб болурла. Син. Арбаиы кегейлерм да кёзюу ауадыла.— Къаыйкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа деб, быллай бир зат ючюн айтылгъан бо-лур... Тюнене ол былагъа турсунуб сёлен1ирге эрине ЭДН, бюгюн а башын бир джанына салыб, тнлегенин кёресе. («Баталлары», 187.)

Къайын ананг сюе кёре эдим.— Ашай тургъанлагъа ада.м келиб къалса, айтадыла алай. Ашаб бошаргъа.

Соня эшнкден кирди. «Къайын ананг сюе кёре эдим»,— деб Сафият Сонягъа накъырда этди, («Джашлыкъны джолунда», 39.)

Къала б у з у б . келгенча.— Бир уллу къыйын ишни этгенча, бир джигитлик этгенча.

Къалай алай болса да.— Сора дертлеримн болду, огъесе баш.\а чурумму табдыла, къалай алай болду эсе да, алайда джаныуарлыкъ этдиле. («Биринчи сюй-меклик», 2, 46.)

Къалай билсенг, алай джашайбыз (турабыз) . Син. Кесинг бмлгснча.— Аламатлыкъ да не болсун, кечине барабыз. Не эте турабыз? Къалай билсенг, алай. Не эте-рнкбиз, турабыз. (Газетден.)

Къалайгъа баргъан затды. Син. Не багъасы бар-ды.— Алай узакъдан келиб, талай джылны кёрмей' тур-гъан анасына къайтмай кетген къалайгъа баргъан затды. («Биринчи сюймеклик», 120.)

Къалакъ баста ашамам, аны ючюн адамма деб джа-шамам.— Адам дунияда ашар ючюн джашамайды, аны мураты андан уллуду.

Къалагъы бла къабдырыб, сабы бла къусдурургъа.— Игилик этиб, аны аман бла къайтарыргъа. Быйылгъы джыл джауумлу болду. Ханс тобукъдан, алай а къа-лагъы бла къабдырыб, сабы бла къусдургъанча, чалгъан биченинги джыяргъа кьоймай, чиритиб барады. (Газет-ден.)

Къалгъан ишге къар джауар. Вар. Озгъан ишге къар джауар.— Элге юсюнгю теблетиб не этесе, къачхан ат бла этейик да къояйыкъ. Къалгъан ишге къар джа-уар дейдиле. («Джангыны джарыгъы», 25.)

Къалиан къазсын.— Азаб чексин. Атабыз хомух-,|укъ этеди, къалиан къазсын деб айтырча, ийлыкъдыр-мадыкъ. Биз, къарыуубузну аямай кюрешиб, къралы-бызны фашист итледен сакъ^падыкъ. Энди чеклени сакъ-ларгъа кёзюу сизге джетди. Сакъ батугъуэ! («.Хорлан-иган аджал», 166.)

146

Къамчиге джыйыллыкъды. Син. Къарантхагъа кир-ликди. Айтханынгы этерикди.— Джетишген джерде джигитлик этерикди деген магъанада.

Къамчиси кючлю болургъа керекди, алай болмаса, этерик тюлдю.— Ишни ариу бла этмей, зор бла этген адамны юсюнден айтылгъанды.

Къамчи ойнатыргъа. Вар. Къамчи бла тюерге.— Ма бу къамчи сени сыртынгда ойнар, бастанг бол.магъан джерге къалагъынгы уруб айлансанг. («Къанаматны джуртунда», 7)

Къамчи сабны тутдурургъа.— Атларын урлаб, пе-лерин джаяу къойгъан, атсыз этген.

Къамчи таууш этдириб къан алыргъа: 1. Сюйгенибизча, эркин ашаб, ичиб, кермлиб деген

магъанада. 2. Джаугъа дерт джетдирирге. 3. (Темир, джаныуар) . къан алыргъа. Син. Аман

къан алыргъа, къаны бузулургъа. 4. Джол къан алыргъа. Таукел болуб этерге. Къан берирге. Ант. Къан алыргъа. Ант. Къан бер-

мезге.

Стауатыгъызгъа не къара къаргъа къонмасын. Сиз мурдарланы къан берир адам соймасын.

(Эски джырдан.)

Къан бла кирген джан бла чыгъады. Син. Юреннген ауруу къоймаз.— Сабийликден юреннген заты ёлгюнчю барады.

Къаны бузулургъа.— Ол алайда къаллай сёзле да эшитирге сюймей, къаны бузулуб, терен мыдахлыкъ ба-сыб, ызына къайтды. («Аманат». 3, 114.)

...Къаны джокъду. Вар. Джапысы джокъду.— Ха-лына къарайма да, складдан ёзге бюгюлюр къаны джокъ-ду. («Ахматны джангылычлары», 49.) Энтда бир къыш тюшдю, урушну уа тауусулур къаны джокъду. («Ба-таллары», 232.)

Къанын-джанын аямай.— Кесин аямай, джигитча. Ра-мазан, къанын-джанын аямай, итлеге да хахай-тууай эте, ёлюм къара чабды. ( «Джазыу айла», 68.)

Къан джауаргъа.— Бир уллу къыйынлыкъ тюшерге. Оу, мен джарлы, не болду, къыйынлы тийреге не къан джауду. («Уллу Къарачайда», 209.)

147

Къан бла иринни къатышдырыб,— Болгъанны къа-тышдырыб, дунияны бузуб.

Къанын ичерге — къыйнаргъа, инджитирге. Элбуз-дукъ да, къаныбызны иче, итлерине аш берсе, бизге бер-мей, бу джаханим джашауну арты къачан боллукъду? («Таулуну тангы», 44.)

Къан ичген—залнм, зорчу, артыкълыкъ этген. Бю-гюнден ары мен бу къан ичген душманлагъа, бютеу со-вет халкъны имджилгени ючюн, дерт джетдирирге ант этеме. («Таулу къызны джигитлиги», 137.)

Къанындан келирге. Син, Онгун алыргъа.— Бир аууз сёз айтама дегеннге да ачы джууаб къайтарыргъа, ке-рексиз хыны этиб къояргъа аямагъанды. Алай бла къар-нашларыны къанларындан келгенди. («Баталлары», 21.)

Къан киргенди. Син. Тин киргенди.— Къайтханды, айныгъанды, семиргенди. Кёгет auia, башха .мыстыракъ, ашха ачар затла изле, алай бла кюидеи кечеге къан кириб тебрегенди. («Горда бычакъ», 2, 142.)

Къан къазауат этерге — джан аямай кюреширге. Эртденли къан къазауат этиб, джамаб кюрешеме, ол а, тырнакьлары кичигенч-а, аны тырнаб кюрешеди. (Емюр-люк», 157.)

Къаны къайнаргъа. Син. Джебегине джетерге. Ачыу болургъа.— Къайнайды къаныбыз ачыудан, ёлюм уруш-ха барыргъа. (Окъуу китабдан.)

Къанны къан бла джуума, аманны аман бла къуума. Ант. Аманлыкъгъа игилик этген эрни иши.— Къаны къан бла джуума, аманны аман бла къуума, деб быллай ишге айтадыла... къанны къан бла джууаргъа излемейме. «Горда бычакъ», 2, 21.)

Къаннга къычыргъан тууарча.— Кёбюсюне керексиз къычырыкъчы адамгъа айтадыла.

Къандан тойгъан гыбыча.— Кърал мюлкге къол джетдириб, къандан тойгъан гыбыча, кеслерин кёбдю-рюб айланнган къауумгъа айтама. («Кюн таякъла», 161.)

Къаны халалды.— Ол ёлюрге тыйыншлыды деген магъанада. Аны ичин бычакъ бла джарыб къойсала да, къаны халал эди. ( «Дерт» , 185.)

Къангич кибик.— Кесин къатдырыб деген магъа-нада.

Къандагъайча, ызынга атлай. Син. Ит дуаны тер-симе окъугъанча.— Этгенин терсине, чюйресине этгеинге айтадыла.

Къанджыгъасына къысыб да кетерикди.— Андан онг-148

лу болса, айтадыла. Мындан ингирге бу чирчаппаны къанджыгъасына байлаб, таудан ауар адам табарма. («Айран». 106.)

Къанат битдирирге.— Учунуб айланыргъа, тингкил-ди батургъа. Тейри, муну бир уллу къууанчы болур! Не эсе да къанат битгенди. («Таулуну тангы», 231.)

Къара агъач кибик.— Чегет кибик. Адамны ташайт-хан, къара агъашча, бу будайланы кёремисиз? («Ама-нат», 1, 42.)

Къара атаргъа — шкокдан ьш]анны мараб атаргъа. Адетде болгъанча, Герий ол кюн, оюнларына да ёчле салыб, ойнатыргъа .хазырлай эди. Къалгъан оюнланы барындан да къара атаргъа бек эс бёле эди. («Горда бычакъ». 2, 227.)

Къара багъанагъа тагъаргъа.— Патчахлыкъны за-манында, аманлыкъчыланы къара багъанагъа, адамны сыйын сындырыр ючюн, учузлукъ берир ючюн, такъ-гъандыла.

Къара джерге кирирге — ёлюб кетерге. Ол да, хариб, сюрюуде малланы бириди. Туура анга баргъандан эсе, къара джерге баргъан кёб да къолайды. («Горда бычакъ», 2. 121.)

Къара джерни къабаргъа. Вар. Къара джерге ба-рыргъа.— Ах, сени табмагъа эдим да къара джерни къабха эдим. («Аманат», 3, 180.)

Къара ийнекни кирин басмагъан — джарлылыкъны ачыуун сынамагъан.

Къара итни сууукъ хамхотчугъу тийсе, сюйюбмю ки-рирсе? — Этерге сюймей тургъанлай, къоркъуб, зор бла этсе, айтадыла. Бир къарангы кече Къоналий къай-ынларында ич кийимлери бла эшикге чыкъды. Къона-лийни джюреги сагъышха кетиб тургъанлай, джалан этине итни сууукъ хамхотчугъу тийиб, илгениб, къайын атасы, анасы болгъан юйге кириб кетгенди. («Кюн-дюзгю кюн», 132.)

Къара киерге. Джууукъ адамы ёлсе, анга бушуу этгенин билдирир ючюн, къара киедиле. Ала (Джан-сохлары) Къаракент аягъында джашай эдиле, къар-нашларына къара кийиб. (КъПА. 36.)

Къара капегим джокъду. Вар. Къотур капегим джокъ-ду. Син. Патхачны мухуру болуб бир джугъум джокъ-ду,— Быланы уа кече къалыргъа фатар тутаргъа джан-ларында къара капеклери да джокъду. («Уллу Къара-чайда», 39.)

149

Къара къазауат этерге.— Кёб кюрешиб, бек къый-налыб деген магъанада. Бармагъынгы учу бла чанчхан-ча, урлугъун салыб, джай иссиде кюйюб", бишиб, чага-сын этиб, къачда къолларынгы сыдырыб джыйыб, къа-ра къазауат этиб, гектардан 22 ц нартюх аласа. ( «Гур-гумлу», 154.)

Къара кёсеу этерге. Син. Дуу джандырыргъа.— Артиллерия къазауатны аллахыды деб, бошуна айт-майдыла. Фрицлени тамам къара кёсеу этиб джандыр-гъандыла. («Бычакъны ауузунда», 107.)

Къара къан боллукъду. Вар. Адам къаны бшлукъду. Къысха вар. Къан боллукъду.— Бек кемсиз багъа бат-лукъду. Базарда мал къара къан эди. Кюнден кюннге ёсе эди. (Газетден.)

Къара къанны къуяргъа. Син. Аллахны аманын ай-тыр'ЭДН.—Керти айтаса. ала бла кёрсе уа. юсюбюзге къара къанны къуяр эди. («Горла бычакъ». 117.)

Къара къама. Син. Мусакай къама.— Къара киши джюрютген къаманы атыды. Къача эсенг, къара къа-маны къоя бар. ( «Джандар» . )

Къара къарачай — кёб, бютеу Къарачай, саулай къарачай халкъ. (Къара — кёбчюлюк). Мен, мыйыкъ-ларым юсюмде болсала, къара Къарачайны мындан джаяулай кетерча этерме. («Уллу Къарачайда». /4 . )

Къара къатын — огъурсуз, кьутсуз, бедербет. Къара мукъут этерге. Вар. Мукъут ийисин чыгъа-

рыргъа.— Джамагъатны кёбюсю " Аппаны джанында болгъанын билгенлей, атлыла, ёгюзлени алларын эрлай ёрге буруб, къара .мукъут этиб тебрегендиле. («Чол-пан», 56.)

Къара атказны басаргъа — тюнгюлтюрге, унамаз-гъа. Мен, Зариятха джетдирмей, къара атказны басдым. («Адамла», 105.)

Къара сабан сюрюрге. Син. Атайпысны басаргъа, ызындан тюшерге.— Аманларгъа, сёгерге, къараларгъа. Тохта, ашыкъмасынла, манга къара сабан сюрюб ай-ланнганлагъа аллахутагъала кеси тёзмез. ( «Джукъу-суз кечеле», 250.)

Къара таныргъа — окъуй, джаза билирге. Джигит джаш, мени таягъым сенден эсе тамадады, кюн санны керке турмасам, мен, къарангы адам (къара таныма-гъан), кимде неллай бир тургъанымы билмейме. ( «Къа-ра кюбюр», 109.)

Къарасын, тутаргъа. Ант. Къара тутмазгъа. 1. Къара

150

киерге.— Елген хапарын эшитиб, джылдан артыкъны аны къарасын тутуб, Назирни сау болгъанын эшитген-лей, муну къоннуна от тюшюб нек къалды? («Экн за-ман», "З, II . ) 2. Дерт тутаргъа.— Болду да накъырда-ны сюймеген тиширыу бат.маучан эдн, алай а Ханнй ол кюн чамны табсыз кёзюуде башлагъаны ачыкъ эди. Аны къарасын тутуб турман, джараша барадыла. ( «Хор-ланнган аджал», 17.)

Къара тюлкю — къара тюлкюню териси болгъан ёмюрюнде джарлылыкъ кёрмейди деб, Къарачайда ай-тыу барды. Магъанасы: чынты аламаты, ахыр-дугърийи. Мен табханма къара тюлкю, болмазча не сёз, не кюлкю. («Гитчени джолу» . )

Къара чёбге атаргъа — сайламазгъа. Аманларгъа. Ол сиз къара чёбге атхан былай айтыб сёлешди. (Газетден.)

Къара шкок.— «Таулуну эгер саууту». (Къара: «Къа-ра къама».) Къара шкокну ата-ата учу кенг болгъанды, бурун кибик атмайды.

Къара эмгек. Вар. Къара пелах (эмгек — къыйын-лыкь) . Тюз айтады Азрет, сау къаллыкъ, бусагъатда сабийнн ёсдюрген къара эмгекди. («Джашлыкъны джо-лунда», 143.)

Къара къызны къолуду.— Магия кючю болгъан. «Къара къызны къолуду» деб, къаланы эшигин тебер-генлей, эшик ачылгъанды. («Эртде-эртде», 70.)

Къараб къарамындан тоймазса (асыры ариудан, сюйюмлюден). Талау тиерик, адам къарамындан той-мазча бир зат эди. ( «Адамла» , 99.)

Къараб къаралдымы да кёрмезсе.— Кетиб къалыр-ма, сен кёрмез джерге къорарма деген магъанада.

Къараб турайым дерсе. Син. Къараб къарамындан тоймазса.— Адам къараб турур кибик болгъан эди. («Ананы къолу».)

Къарагъан халкъ не айтыр? — Халкъ къаллай багъа берир, адамланы кёлюне не келир?

Къарамы къар джаудура — хыны, огъурсуз, къут-суз. Сизге, менича, шекер гырт болуб, эрий тургъан ана керек тюлдю. Къарамы къар джаудургъан керек эди ансы, мен сизни асыры башыма миндиреме. («А.манат», 3, 154,)

Къарагъандан марагъан алыр. Вар. Къарагъанны марагъан алыр.— Къарагъанны марагъан алыр де-генлей, бу къыйынлыкъны кёремисе? ( «Джукъусуз ке-челе», 250.)

151

Къарантха кёргюзюрге. Вар. Бёрю терини кёргю-зюрге,— Къоркъутургъа. Базман къайсы джанына дженгсе, Маму ол джанына мине эди дегенлей, не джаны бла да ёшюн уруб, ариу айтыр ючюн да, къарантха кёр-гюзюр ючюн да къалмагъандыла. («Кёмеуюл», 30.)

Къарантхагъа кирликди — юркек тюлдю, кёллюдю, батырлыгъы, таукеллиги барды. (Кёбюсюне атланы юсюнден.)

Къараб тургъан джерим джокъду — андан сора да барды адамым, мадарым деген магъанада.

Къаран къалыргъа.— Сабанла битим бермеселе, айтадыла.

Къаргъа къабар эти джокъду. Ант. Эти терисине сыйынмайды. Арыкъ, азгъынлы, къуусюек.— Тауну суу-угъу кемиргенча, Айшатны къаргъа къабар эти джокъ-ду. ( «Джылла бла таула», 29.)

Къаргъа къаргъаны кёзюнмю алады? — Вир иш ючюн кюрешген (кёбюсюне кесини файдасы ючюн) адам-ла бир-бирин джакълайдыла.

Къаргъаны, къузгъунну тилин билген.— Хар кимни муратын, иннетин билген, инджиуюн ангылагъан!

Къаргъамы союлады былайда, неге басыннгансыз? — Не сейир-тамаша барды? Къаргъамы союлады мын-да, неге басыннгансыз бери? — деб къыджырады адам-ланы.— Вир иги бомба тийсе, барыгъызны къалджа этерикди. («Ата джурт ючюн», 54.)

Къарнаш къарнашха айтырын да къоймаз, намы-сын да джоймаз.— Къарнаш къарнашха кёлюне джет-мегенни шартда кёзюнден айтады, аны ючюн ёпкелеу-тёнгереу болмайды. Къарнаш къарнашха айтырын да къоймаз, намысын да джоймаз деб, джанынга тийме-син, сен малны къурагъан джолну- мен джаратмагъан эдим. ( «Горда бычакъ», 2, 165.)

Къарнашны кирпигинде да барды эгечни юлюшю.— Къарнашыны чырайы ючюн да тюшерге боллукъду иги-лик эгечине. Мен дауларыкъма, бермесе да, унарыкъ тюлме: къарнашны кирпигинде да барды эгечни юлю-шю. («Гургумлу», 116.)

Къарачай ач эсе, будай гырджын нек ашамайды? — Алгъын заманлада Къарачай ач болады, инджиледи деб, тарыгъыу баргъанды Энишге. Къайсы тапрачанны, чиновникни джашы эсе да, ишии магъанасын — джер-лени къыт, такъыр болгъанын ангылаялмай: «Къара-

152

чай ач эсе, будай гырджын нек ашамайды?» — деб снл-дегенди. (Газетден.)

Къарачайлыны ал акъылы кесини, арт акъылы мени болсун.— Арт акъыл тюз болады. Ол джашауну сына-мындан ётеди. Биреуге джаш туугъанында, къарт къа-тын: «Арт акъыл кибик акъыллы болсун!» — деб ал-гъыш этгенди. «Эрменлини арт акъылыча акъыллы бол-сам, министр болур эдим»,— дегенди тюрклю.

Къарт бабас .— Бабас деген сёз «поп» деген («па-пос») грек сёзден чыгъады. Адамны табалаб, урушуб айтылгъан сёздю. Тюзюнлей магъанасы: «Къарт поп» болады.

Къарт башын джаш этиб. Вар. Уллу башын гитче этиб.— Башын уллу кёрмей, джаш джумуш этсе, ай-тадыла.

Къарт билгенни нарт билмез — нартла, не акъыллы адамла болсала да, къарт билгенни билмегендиле. Ала къартланы джыйыб, аладан акъыл соруб, юрениб тур-гъандыла. Къартны айтханы эсине тюшюб, къарт бил-генни нарт билмез деб, бошунагъа айтмагъан кёреме, дегенди джаш. (Газетден.)

Къарт болдунг — джараусуз болдунг.— Адам къарт болса, джараусуз болады деб, буруннгула бошуна айт-магъандыла. Не хапха, не чабха джарамайды. («Тау-лада таууш».)

Къартны бурнун сюрт да оноугъа тут.— Къартны бурнун сюрт да оноугъа тут, деб нек айтханларын унут-хансыз. Сиз энтда биз айтханнга баш урур кюнле чыгъа-рыкъдыла. ( «Джукъусуз кечеле», 92.)

Къарт бёрю.— Уллу сынамы болгъан аманлыкъчы адам. Итден туугъан къарт бёрю, этген аманлыгъым азды деб, энди къутургъандан тиширыуланы тюрмеге салдырыб тебрегенди. («Къара кюбюр», 61.)

Къарт бёрю да ашайды къозу къуйрукъ.— Къарт бёрю да къозу къуйрукъну бек сюйюб ашайды. ( «Къа-ра кюбюр». )

Къарт да, джаш да. Син. Уллу, гитче да.— Бары да, киши къалмай. «Элтаркъач» совхозда мал аш хазыр-лау къызыу барады. Элде къарт, джаш да къалмай, кече, кюн демей урунадыла. (Газетден.)

Къартлыгъынг иги болсун.— Къарт адамны алай айтыб алгъышлайдыла. Сау бол, къартлыгъынг иги болсун! Тюз хапар бердинг. («Горда бычакъ», 2, 36.)

К ъ а р т ИТ — а м а н л ы к ъ д а н б а ш б у р м а г ъ а н о с а л а д а м .

153

(Пейоратив магъаналы) .Къарт ит! Юйюнгю, юйдеги-нги, джанынгы джерни башында ким джашатады?! («Ул-лу Къарачайда», 8.)

Къарт итни стауатха юретгенча — къыйын ишни этерге, болмазлыкъ зат бла кюреширге.

Къарт къабан.— Бусагъатдан Акъ Къалагъа бир бёлск мал тюшюрюрча къошха адам чабдырыргъа ке-рекдн, къайда эсе да ол къарт къабанны демеигили бай-лаб, кесим элтмесем, бу къарт къабан билмей тургъан-лайыма тюбюме джылы сууну иерге тебрегенди. ( «Къа-ра кюбюр», 318.)

Къартха — къарт, джашха — джаш — хар кимни ке-сине джарашыууча сёлеше, накъырда-чам эте билген адам.

Къарт къойнунда къалач.— Къарт адам хар затха аяулу, экономлу болады. Анда башха, джаш адамлада табылмагъан затла табылыргъа боллукъдула. (Газетдсн.)

Къарт къушну уясы къуру болмаз. Вар. Къарт къой-нунда къалач.

Къартдан не чыгъар.— Къартдан не чыгъар? Къа'рт-дан акъыл чыгъар. (Элбер.)

Къарттамакъчыкъ. Вар. Къартгуна. Син. Джаша-магъанлай къарт болгъан.— Джашау'ну не тюрлениую барды? Алгъынча, замансызлай къарттамакъ сабийле, биягъынлай, буюкъгъан таулу тиширыула. («Емюр-люк», 162.)

Къарт эшек.— Бу къарт эшекни Акъ Къалагъа джол салырча этерге керекди. («Къара кюбюр», 14.)

Къарткъуртха.— Бурун заманлада хар тюрлю сору-улагъа джууаб этиб тургъан, адамны джазыуунда не боллукъну «билген», «билгич», обур адам.

Къарыуларгъа.— Мен этдим, сен а этмедннг деб, даулашыргъа. Джумушну бир-бирибизге къарыула-майыкъ. («Хорланнган аджал», 11.)

Къарыуу болгъан адам ( ю й ) — байлыгъы, рысхысы болгъан, ма.1-къош джюрютген деген магъанада. Бютеу элни ичинде къарыуу болгъан адамланы сёгюб, айтма-гъанлары къалмагъанды. («Къара кюбюр», 103.)

Къарыу этерге: 1. Болушлукъ этерге. Мындан оза эсе, мен мынга чыртда къарыу эталлыкъ тюлме. («Сы-налгъан джылла», 239.) 2. Къарышыргъа, хорларгъа.— Сизни элигизден аскерге адам бармай къалса да, ала бизге къарыу эталмазла. («Таулуну тангы».) 3. Бошар-гъа, тауусургъа. Бнр кесек замандан, афенди тауукъ-

154

лагъа къарыу этиб тургъанлай, бир сабийни да къолуна алгъанлай, биягъы Абдул-Къадыр сауутланы джыяргъа келди. («Къара кюбюр», 118.)

Къарнын асыраргъа — кечинмек этерге, ёлмей-къал-май джашаргъа. Сени джалгъа берликме, къарнынгы асырарса, джал алырса, ол иги боллукъду. («Ата джурт ючюн», 258.)

Къарын аурууу.— Излегени, дыгаласы, этерге сюй-гени. Билмейди Зурум. Аллай бир къарны ауругъа эди аны. Билмезге не джолу барды? ( «Дерт» , 206.)

Къарнын ач, юсюн джаланнгач этме — инджитме ашарыкъ, киерик амалтын. Мени атамы кёлюне уа, «къар-нын ач, юсюн джаланнгач этме ансы, андан сора не ке-рекди»,— деб, бир уллу ашхылыкъ этгенча, кимге да махтанадыла. ( «Горда бычакъ», 2, 62.)

Къарны барды. Син. Ичли болургъа.— «Бууаз» де-ген магъанада.

Къарны бурнуна джетиб. Син. Джатар заманы д>ке-тиб.— Мен муну не бла мыдах этгенме? Къарным бур-нума джетген заманда да, эркиши, тиширыу джумушну да этиб айланама. («Аманат», 3, 248.)

Къарнын бурдурургъа. Син. Къарнынг ауругъа эди,— Артыкъсыз да бек, ол ауругъан къартны алайда тур-гъаны къарнымы къаты бурдурады. («Къара кюбюр», 259.)

Къарын бары да къарнаш.— Биреу ашай, биреу къараб тургъан адет джбкъду; къарын бары да къар-наш дейди, олтур, бир джукъ эзейик. (Халкъдан.)

Къарны ичине къуруб. Ант. Быдыры бери чыгъыб.— Кечени кече узуну ит чарсха чабханча, тёгерекге ча-быб, бёрю бла къазауат этиб айланнганды, асыры ач-дан къарны ичине къуруб. («Эм таза кёкню тюбюнде», 43.)

...Къарынны кесиб атарма. Син. Намысын тыялма-гъан адаммыды? — Халкъ бла тенг чыдаялмагъан къар-нымы ары кесиб атарма. («Аманат», 3, 17.)

Къарнынг къанлынга кийирир.— Ачлыкъгъа чыда-гъан тынч иш тюлдю деген магъанада. Не этер къа-рыуунг барды? Къарнынг къанлынга кийирир дейди. Сюйсенг — джараш, сюйсенг — къой. («Емюрлюк», 72.)

Къарындагъы къан алыр.— «Джансохлары» деген эски джырдан алыннганды. Джансохлары Хадагъжукъ бийни джашын ёлтюргендиле. Ол да Джансохлада эр-киши болуб киши къоймай артын этгенди. Сынгар Джан-сох улу Кичи-Батырны джашчыгъы дигизагъа берил-ген джеринде табылмай къалгъанды. Джашчыкъ, уллу

l es

болгъанында, къылычы бла ургъанлай, бийни башын чартлатады. (КъПА, 40-41.)

Къарнынгы къанджыгъанга къыс,— Къыйнала эсенг да, ашамай кесинги тёздюрюрге кюреш деген магъанада.

Къарын къарыннга да хурулдайды.— Бир-бирини джууукъ хатерин этерге керекди, бир-бирин кечерге ке-рекди. Къарын къарыннга да хурулдайды деб, эски сёз барды. Заур бла Гыбыр да бир-бири сёзлерин ангылар-гъа, бир-бирине дагъан болургъа керек болгъанларын Ёлмез бек сюе эди. («Уллу Къарачайда», 36.)

Къарнынг къобуз согъа.— Самаркъау этиб айта-дыла алай. Чыгъарчы бери табханынгы, быланы бир тойдур, хариблени мен билеме къарынлары къобуз со-гъуб тургъанын. («Чолпан», 184.)

Къарны къысаргъа — ач болуб инджилирге. Ма-дарсыз болсанг, сюйюмбю бой салырса? Къарны къы-сыб, юсю тозурагъанында, ишлемей не этерик эди? ( «Ама-нат», 3, 201.)

Къарнынгдан тутуб кюлюрсе.— Къаты кюлюрге, бек кюлюрге деген магъанада. Китабны автору, окъуучу-ланы къарынларындан тутдуруб бир кюлдюрейим, деб джазмагъанды. Аллай мураты болса, алай этерге да къолундан келирча кёрюнеди. (Газетден.)

Къарын этдирсе да, джау этдирлик тюлдю.— Баш-халагъа уллу хайыры болмагъан адам. Ай, сен терсинге айланнгын, къарын этдирсенг да, джау этдирлик тюл-се. («Аманат», 3, 220.)

Къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы ,жан къайгъы.— Хар кимни кесини къайгъыр'г я: кими мал къайгъылы, кими джан къайгъьй*^ ^;абчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан KL .••ЪЫ дегенлей, сиз махтау, саугъа къайгъылы, мен а юйтегиме джаным саулай джыйылыр къайгъыдама. '(«Ам-&Ьат», 2, 357.)

Къат джарымына да джетмейди — къатына джууукъ да келаллыкъ тюлдю. Аралары узакъды. Чабса да, ат «Победаны» огъай, «Москвични» да къат джарымына келлик тюлдю. («Аманат», 3, 55.)

Къатдырмай къагъын къабды.— Этген ишин артына, муратына джетдирмейди деген магъанада.

Къатдырдымы? Толу вар. Тузлама?^' -^'•.i'-тырыргъа. Син. Къашына салыргъа.

Къатына къоймайды. -GtSb. Джекден джууукъ къой-майды.— Унамайды, айтханыбызны этмейди. Кесине

156

айтыб кёргенбиз, чибинлеб, къатына джууукъ къой-, майды. («Аманат», 3, 57.)

Къатыбызда инчиги чыкъгъанны къоябыз да арлакъ-да урчугъу чыкъгъанны алабыз келиннге,— дегенд! Орсуланы Умар. (Афоризм.)

Къатынладан гюттю урлагъанча.— Ууакъ гудулукъ Мен бери хатагъа чыкъмагъанма, аны бек ариу биле сиз. Къатынладан гюттю урлагъанча, кюндюз хычын ларын ашаб, ингирде ийнегин сюрюб, джылата, айыбнь манга салыб кетерге къалай болады? Ол а джарамаз" ( «Горда бычакъ», 2, 69.)

Къатынлада не хапар барды? — Бу афоризмни прис тав Петрусевичге (Зукку прустоп) элтедиле. Ол айт ханды, эллеге келгени сайын, алай айтыб соруб тургъан ды деб, халкъда сёз джюрюйдю.

Къатын — Э р н и къанаты. Син. Къатын джашау нёгерди. (Калька) .— Эркишини къанат1>1 тиширыуду деб, буруннгула тюз айтхандыла. Кёл бериб, учарча этдинг. («Горда бычакъ», 2, 97.)

Къаудан — мылы, кюн — джылы.— Къаудан мал-чыла айтыучу сёздю: чалынмай, отланмай къышха къал-гъан кырдык.

Къач кюню — къоян къуйругъу къысха. Ант. Къыш кечеси — джыл узуну.— Къачхы кюн къоянны къуй-ругъу эсе, джайгъы кече — эчкини джигейи. ( «Джазыу айла», 125.)

Къачар к^ оянча, тёгерекге къарай. Син. Гунайны къояныча. С.оирин Сергей Пантелеевич? — тутмакъ-ланы догъра .'<^^epи, къачар къоянча, къайгъылы джан-дыла. («Емюр^1.' <», 194.)

Къачдан со^гг бышлакъ табха. Син. Озгъан джа-нгурну джамчы ялыб сюрме.— Заманын, кёзюуюн озду-руб, артдан к-лйгъысын этгеннге айтадыла.

Къачхынчы ашарча (биченни юсюнден) .— Зама-нында джыйылгъан ариу биченнге айтадыла. Сабан-ланы къыйырлары бла этилген тишледе бичен къачхын-чы ашарча ариу эди. («Горда бычакъ», 1, 157.)

Къачханны сюрме, сюргенден къачма. Син. Сюй-мегеннге сюркелме.— Къачханны сюрме, сюргенден къач-ма дей шо" да, большевикледен биз эндиге дери кёрген къыйын.тжъ джокъду. («Баталлары», 224.)

Къачын этерге — сыйын кёрюрге, хатер, хурмет этерге. Не медет, ийнекни къачын этмеген, аны ургъан,

157

ёлтюрген адамла да тюбейдиле. («Эм таза кёкню тю-бюнде».)

Къашы-башы бла кёргюзюрге.— Къобандан суу алыр-гъа келе тургъан эки къызны кеслерине эслетмей, къа-шы-башы бла кёргюзе, бирси джанына къарады. ( « Д ж а -зыу айла».)

Къашын-башын тюерге. Син. Кесин хыны-хуну ки-бик этерге. Ачыуланыргъа, онгсунмазгъа. Езге зат къо-лумдан келмесе да, хар кимни этгенин кесине къайтара билликме, дерт къурумайды,— деди Чомур. Аны биягъы къашлары тюйюлдюле. ( «Дерт» , 128.)

Къаш берирге — ышарыргъа, онгсуннганын таны-тыргъа. Къонакъгъа аш берме да къаш бер. (Нарт сёз.)

Къаш керирге — джарыкъ болургъа, къууаныргъа. Аны иши башхады деб, командир къаш керди. ( «Емюр-люк», 225.)

Къашына салыргъа.— Къандаур, аллында бошлар-гъа сёз бериб, болджалы джетген кюн унамай, Темур-къаны къашына салыб къойгъанды. («Къара кюбюр», 37.)

Къна кибик къызарыргъа.— Къып-къызыл къыза-рыргъа. Мин, Акътамагъым, фаэтоннга, къызыл къна-ча къызарыб, эй, фаэтонну юсюнде къол тутарбыз, те-резеден узалыб. (КъХДж, 212.)

Къобанны кёб сууу кетер. Къысха вар. Кёб суу ке-терге.— Ол уллу болуб кетгинчи, Къобанда кёб суу ке-терикди. ( «Махти» , 26.)

Къобанны сууун ичмез джерге иерге — джояргъа, къоратыргъа. Вар. Бу ёзенни сууун ичмез джерге. Къай-ры болса да, узакъ джары.— Къыямыт бу затны хапар этерге ийлыгъыб къоймаса, Къанамат бюгюн Къобан-ны сууун ичмез джерге джоюллукъ эди. («Къара кю-бюр» , 28.)

Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсам да.— Атамы, ана.мы къабыр топракъларын атыб, къайры ке-тернкме? Ташын джалаб турсам да, джуртумда турургъа сюеме. («Къара кюбюр», 59.)

Къобуз бла харе джарашханча.— Джарашыу, кели-шиу халда деген магъанада. Бир-бири бла ариу кели-шиб. Менде джорукъ къобуз бла харе джарашханча алайды. ( «Горда бычакъ», 118.)

Къодугъа ашалмазча. Син. Ат юсюнден.— Ишни кёлю бла этмей, алай атын этген кибик этерге. Этме-динг, деб айтдырмаз ючюн.

Къодан толу къой къырылыр болса, къотур улакъ N

158

башчы болур.— Къодан — къышхы къош. Аланла, къо-дан толу къой ёлсе, къотур теке башчы болур дегенлей, тюнене ингирден бери мен бригадирме. Аны айтханым: кюн аязыгъанды. Барайыкъ да сенек ауузланы да, тол-магъан гебенлени да сууларын чачыб джыяйыкъ. ( « Д ж а -зыу айла», 96.)

Къоз гюрбеде тутаргъа (салыргъа, асыраргъа).— Орус хоншубуз Разбойну (итни атыды) къоз гюрбедеча асырагъан эди. («Эм таза кёкню тюбюнде», 69.)

Къоз къабугъуна джыяргъа — тарбуууннга тыяр-гъз; чырт эркинлик бермезге. Мен къолумдан келгенни аяб къоймагъанма. Бек залим аманлыкъчыланы къоз къабугъуна джыйгъан бугъоуну салдым. («Къара кю-бюр», 276.)

Къоз сындыра — хауле, бош турургъа, безий айла-ныргъа. Син. Кюн эте, дунияны ууата. Сен къоз сын-дыра тура эдинг. («Баталлары», 232.)

Къозу гитче, къой арыкъ: джокъду къонакъгъа джоя-рыкъ.— Къонакълыкъ этмезге сылтау.

Къозулу къой кибик — къычырыкъ-хахай эте, басы-ныб. Орам сибириучю, ийнек бузоуун джалагъанча, таш орамланы шырт-шырт эте, сибирнб тебрерик эди, ызы бла халкъ, къозулу къойча, тёгю.1люк эди эшикге. ( «Кюндюзгю кюн», 73.)

Къозлаб къозусуму къаллыкъды? — Андан не фай-да барды деген магъанада. Энди, керти сёз кери кет-генча болуб, тилими учунда айлана тургъанлай, тюзе-либ башлаялмай турама ансы, къозлаб къозусу къал-лыкъды, деб да сакъламайма. ( «Джазыу айла», 11.)

Къозлагъаны Къобалада, къангкъылдагъаны Д ж о -балада (Чомалада) .— Тургъаны бир джерде, хапары башха джерде чыкъса, айтадыла алай.

Къойну аллах джаратды, эчки джолдан къошулду.— Биреу ишни башындан этиб, экинчи джарым джолдан къошулса, айтадыла. Да, Тана, къойну аллах джарат-ды, эчки джолдан къошулду дегенлей, мен сизге брига-дир болуб келгенме деб, къалай барыр эдим дегенинде Болду, Тана эринсе да, амалсыз болуб, биргесине теб-реди. («Хорланнган аджал», 15.)

Къойну ауузундан чёб юзмеген — тынч, огъурлу адам. Къурман, аурууунгу алайым, тюб болгъан юйча, юйюбюзге кирит тагъылыб къалды да! Къой ауузун-дан чёб юзмеген бир огъурлу юй эдигиз. («Юйге иги-лик», 98.)

159

Къой аягъынлай ашаргъа — къыйналмай, джараш-дырыб ашаргъа.

Къой аягъы къозу ёлтюрмез. Вар. Ийнек аягъы бу-зоу ёлтюрмез.— Къызсакъ, нени да джаншайбыз ансы... Алай болса да къой аягъы къозу ёлтюрмез дегенлей, бизни бир учхара сёзюбюз алагъа таякъ болуб тийме-син, марджа. (Газетден.)

Къой кирчик гыбыт бышлакъны чиритгенча. Вар. Къазан сютге чычхан тюшгенча.— Аз болса да аман зат кёб иги затны бузады, халек этеди. Кёбню кёрген къарт арты ачы болурун излемеди. Бир сынгар тёгерек къой кирчик гыбыт бышлакъны чиритир дегенлей бо-лады деб, анга къоркъады. («Хорланнган аджал», 78.)

Къойну баргъанына къарама, челекни толгъанына къара.— Ишни этилгенине, продукцияны санына, аны агъачлылыгъына иерге керекди эсни асламысын. Къа-рамагъыз къойну чыгъыб баргъанына, сих къарагъыз челек сютден толгъанына. («Тау бла Таулу», 26.)

Къойдан джууаш — тынч, хатасыз, дауурсуз. Къо-накъ болсанг, къойдан джууаш бол. (Нарт сёз.)

Къойла одалгъа сингнгенча.— Юч кюнден сора да кёрдю Махмут малчыны. Къурман аны танымады. Къыз нёгер джашча, тютюнлеб, къара халек болуб айлана эди орамда джангы «къарнашла» бла. Къой одалгъа сингнгенча, сингнген эди зауукъ джашаугъа. ( «Кюн-дюзгю кюн», 111.)

Къой сылтаусуз ёлмез — дунияда сылтаусуз тюр-лениу болмайды деген магъанада.

Къойла туз бурунига басыннганча.— Къойла туз буруннга басыннганча, солдатла эшик юсюне басын-нгандыла. («Къара кюбюр», 82.)

Къойнуна от тюшгенча.— Элни къыйырында, къа-закъ юйню аллында, къатында адам болмай, эшикде бир сабий, къойнуна от тюшгенча, къычырыкъ этиб джы-лайды. («Къара кюбюр», 64.)

Къойну-къолтугъу бла. Ант. Къуру къол бла.— Сау-гъа зат алыб келирге.

Къолун-аягъын бош этерге.— Келиннге адетдеча эркинлик берилди, кёб турмай келинни да къолун-аягъын бош этдиле. («Къанаматны джуртунда», 91.)

Къолу, аягъы артыкъ тюлдю — къалгъанлача бир адам, Аны джюрютгенле да сени кибик адамладыла. Къоллары, аякълары артыкъ тюлдю. ( «Джукъусуз ке-челе», 127.)

160

Къолун-аягъын байларгъа. Ант. Къолун-аягъын бош этерге. Онгун алыргъа, кесине сыйындырыб бошаргъа. Алай а, не келсин, къолум-аягъым байланнганды да, тутмакъдача, юйден чыгъар мадар табмайма. («Аманат», 10.)

Къолу-аягъы тутмайды. Син. Сюлдери тюшгенди. Син. Борбайлары тутмайды.— Тирилмейди, саусузду, мыдахды. Бек мыдахды Ажгерий, къолу-аягъы тутмай-ды: урлукъчугъу бар эди, къаладжюк, ёгюз табмайды. («Нёгерлик».)

Къолу-аягъы къымылдагъан (адам) — тири адам, мадарлы адам. Мындан бизге онушар аршынны тарт, ачхабыз джокъду, согъулуб, басылыб тургъан, къара боялгъан чепкенлигибиз барды, сен аны ал бизден ачха ючюн, къолунг-аягъынг къымылдагъан адам, сен аланы хайырландырырса. («Джылла бла таула», 93.)

Къолу-аягъы къымылдагъан заманда — мадары болгъан кёзюуде, къарыуу-кючю болгъан кёзюуде. Джар-лы анала! Джарлы атала! Къоллары-аякълары къы-мылдагъан, хайырлары тийген заманда, сабийлери юйдегиленнгинчи, бек багъалыдыла. («Адамла», 162.)

Къол айырыргъа — ишни этиб бошаргъа. Анам, мен энтда чепкенни бошамагъанма. Бюгюн бир къол айырыб къояйым. ( «Дерт» , 233.)

Къолгъа алыргъа: 1. Къолгъа алыргъа — джорукъ-гъа, джолгъа салыргъа. Къушджетер, Залимханны къолгъа ал. Ол санга тынгыларыкъды. («Аманат», 3, 195.) 2. Кесинги къолгъа ал — керексиз затлагъа кесинги бошлама. Кесинги къолгъа алыб, саулугъунгу сакъ-ларгъа керексе. («Эки заман», 3, 37.) 3. Къолгъа алыр-гъа — кечегиде баш тарагъан къайгъыны къолгъа нек алгъанса? («Къара кюбюр», 30.)

Къол .аяздача кёрюнеди — ачыкъ кёрюнеди, туура-дады. Былайдан къарасанг, элле барысы къол аязда-ча кёрюнедиле. ( «Къара кюбюр», 53.)

Къол аяздача тутаргъа. Син. Букъу къакъдырмай тутаргъа.— Кереклисине къараб, тёгерегине чабыб турургъа. Экибиз бу ишде гюнахлыбыз. Къол аязда ёсдюрген къызыбызны билмей тургъанлай кёрюб бол-магъан адамына теджеб айлансакъ, ол не этерик эди?! («Сыналгъан джылла», 101.)

Къол аяз кибик — гитче, аз, адаргы, бурху, кесек зат. Къол аяз кибик бирер джерчигибиз къаран къа-лыб кетерге тебрегенинде, кимге да тенг суудан кёбге

6 Фразеологический словарь 161

кёб джетсе да, бизни азыбызгъа да бир джукъ джетс-рик болур... ( «Къара кюбюр», 226.)

Къолу бек адам — къызгъанч, малкёз адам. Вар. Беккъол адам. Сени атанг къолуна бек адам болса да, эл багъасы бир кишнди. («Къара кюбюр», 232.)

Къолуна бир кишини къолу джетмейди (усталы-гъына, джигерлигине).— Марджанны къолуна бир къыз-ны къолу джетмейди, ол биздегиге джолда кийиб ба-рыргъа эки ышым тиксе деб, келген эдим. («Чолпан», 83.)

Къолу бла алыб атханча. Вар. Къолу бла сыдырыб алсъанча. Тепсеб башлагъанында, Мукъуятны джун-чугъаны, къолу бла алыб атханча, кетиб къалды. («Ул-лу Къарачайда», 240.)

Къолу бла сыдырыб алгъанча .^ Стражниклеге къошулуб келген омакъ джашланы, Мыртаз быкъы-дан тёнгерегенлей да, къулакъ отлары, къол бла сыды-рыб алгъанча, кетди. («Къара кюбюр», 295.)

Къолу бла узалыб джетерча джерде — джууукъчукъ-да, узакъ болмай. Къошну эшигинден чыкъгъанлай, къолунг бла узалыб джетерча бир джерде айюню сюе-либ тургъанын кёргенинде, Астаккуну кёлю кетди. («Къа-наматны джуртунда», 81.)

Къолу бла тутханча ийнанады — ажымсыз, ак-кыллы болмай, ишексиз. Амырханланы кишиле ол ха-паргъа, къоллары бла тутханча, толу ийнаныб сёле-шедиле. («Баталлары», 19.)

Къоллу болургъа — бир заты болургъа, ие болургъа. Ачха, рысхы къоллу болургъа джан атыб айланадыла, юйю, юйдегиси ючюн эте болурла алай. Ала ачха къол-лу болуб, омакъ кийиниб, тойгъанлыкъдан «кёнчек-ликге» барадыла. (Газетден.)

Къол бояргъа — ишни башларгъа, бир ишге къош-улургъа. Ишге къол бояма, боясанг, бояуча боя. (Нарт сёз.)

Къол булгъаргъа — кесине чакъырыргъа. Джолну ёрге кетиб, сын ташны туурасына джетгенлей, къол бул-гъады. («Къара кюбюр», 289.)

Къолун (къолларын) джан сюегине салыб.— Кер-песлениб, омакъланыб деген магъанада. Кёб турма-гъанлай, тору аджирни къамчи таууш этдириб, алтын хазырлары кюнде джылтырай, онг къолун да джан сюе-гине салыб, къулакъдан Джуммакъны джашы чыкъ-ды. («Къара кюбюр», 96.)

Къолу джетмей тынмайды (битмейди) — хар затха

162

ол болушады. Къанамат къошда тургъан заманда, аны къолу джетмей, бир иш тынмайды. («Къара кюбюр, 28.)

Къолум джетмей турама — заманым, мадарым бол-май. Къызым, хар КИМ джумуш этгендиле, бирери би-рер сылтау бла чачылгъандыла да кетгендиле, кесимн хар затха къолум джетмейди. («Къара кюбюр», 33.)

Къолгъа джетдирмей.— Терк огъуна, къараб-къа-рагъынчы деген магъанада. Мен быланы экишер джюз-леге алгъанма. Тёртюшер джюзге былайда огъуна къо-лума джетдирмей алыб кетерикдиле. («Аманат», 3, 246.)

Къолу джукъа адам. Ант. Хурджуну къалын.— Джар-лы, малы-мюлкю болмагъан. Тюздю, тюздю, алай а къолу джукъа адамдан джукъ умут этерге джарамайды. ( «Гор-да бычакъ», 1, 136.)

Къол джууаргъа. Син. Умут юзерге. Тюнгюлюрге.— Устазла, Хасан Исмаилович бла Леонид Егорович, къал-гъанла Славаны тюзелиринден къол джуугъан эдиле.

- ( «Джашлыкъны джолунда», 132.) Къолгъа джыяргъа.— Айтханын этдирирге, бойсун-

дурургъа. Энди аланы Чомур унутханды деб, ким айтал-лыкъды? Ол, мадар табса, энтда Даумну къолгъа джы-яргъа излерикди. ( «Дерт» , 177.)

Къолунгу джюрегинге салыб айт. Син. Аллахым, джаным деб. Син. Тауукъ да суу ичсе, кёкге къарайды.— Сора аны бла бар да калагынга айлан, дуния къараб тургъанлай деб, къалай бошлаб къоярыкъса? Огъай, къолунгу джюрегинге салыб бир айт. ( «Кюндюзгю кюн», 53.)

Къолум кичий турады.— Тюйюшюрюм, урурум келе турады деген магъанада. Прустопну ол тылы бетине урургъа къолларым кичийди. («Къара кюбюр», 19.)

Къол къолну биледи. Ант. Къолунг бла бер да, аягъынг бла бар да ал.— Къолунг бла алгъанынгча, къо-лунг бла бер. Къол къолну биледи, шериат джолну би-леди. (Нарт сёз.)

Къол къолну джууады.— Тенг тенгни джакълай-ды. Бригадирни къолуну «дженгиллигин» билмейми, огъесе къол къолну джууады дегенлей этибми турадыла райзаготконтораны тамадалары. (Газетден.)

Къолларын къойнуна салыб турургъа.— Ишсиз ту-рургъа, джукъ этмей айланыргъа. Артдан артха иш-лерге къыйындан къыйын болуб барады. Биледиле халкъ тынгылаб, къолларын къойнуна салыб турмаз-лыгъын. («Чолпан», 23.)

6* 163

Къолу къуру адам — джарлы адам, джугъу бол-магъан. Вар. Мох дериги, чух дериги болмагъан. Эр-киши болгъандан сора да, адамгъа зат керекди, къолу къуруду. Тоба, джюз-минг айтсагъыз да, Къасым эрки-шиди, эркиши. («Чолпан», 14.)

Къол салыргъа: 1. Бегитирге.— Анга мен да къол салама, ол себебден аны юсю бла атлаяллыкъ тюлме. («Мёлек», 41.) 2. Юйленнгин, къыз келтиргин.— Бир насыблы, огьурлу джерге къол салгьын. (Бешик джырдан.)

Къолму сыртыды.— Устал ыгъы, таблыгъы джокъ-ду, билмейди. Тейри, арба джюклерге уа Хасан къо-луму сыртыды. (Халкъдан.)

Къолун силкиб къояргъа — сансыз этиб къояргъа, эс бёлмезге. Къартха къалай тарыгъыргъа керек бол-гъанын юретген эдиле. Ол а къолун силкген эди да къой-гъан эди. (А. С. Пушкинден.)

Къолун сууукъ суугъа тийирлик тюлдю.— Кесле-рин къыйнарыкъ тюлдюле деген магъанада. Эй, Бий-нёгер, ала бизге чалкъы тутдурлукъдула ансы, кеслери къолларын сууукъ суугъа тийирир акъыллары джокъду («Къара кюбюр», 20.)

Къол. тутаргъа: 1. Саламлашхан, алгъышлагъан заманда. Бир кесекден Байдымат кесин тюзетиб келиб, къаты къысыб, Къанаматны къолун тутду. («Къара кюбюр», 30.) 2. Сайлагъан, айыргъан заманда. Къо-банланы Суфиятны партиягъа алыргъа къол тутдула (кёлтюрдюле). ( «Джукъусуз кечеле», 100.)

Къолунга тутдурайым.— Таягъымы алыб тергесем, кимде неллай бир тургъанымы санаб къолунга тутду-рурма. («Къара кюбюр», 109.)

Къол узатыргъа.— Урларгъа, къымаргъа. Вар. Къол джетдирирге. Юйледен хапчюк, джюн, мал урлайдыла, сора ара мюлкню рысхысына да къол узатадыла. (Га-зет ден.)

Къолу устаны къолу — ортакъ.— Къолу устаны къы-йыны бла КИМ хайырланады? Акъылы артыкъны акъылы ортакъ, къолу устаны къолу ортакъ. (Нарт сёз.)

Къолу чиби — гудучу, уру. Сен бла мен бир-бирибизге бош тюбемегенбиз, къалай болса да бизни рысхыбыз бирге келлик болур, сени къолунг бир кесек чибиди. ( «Къа-ра кюбюр», 116.)

Къолуна чибин къоннган — рысхы тутхан, берекетли. Мени атамы атасы Джантемирланы Мустафа къолуна

164

чибин къоннган, баш тутхан адам болгъанаы. («Кюн-дюзгю кюн», 129.)

Къол юсюнден.— Учхара, джан аурутмай деген магъа-нада. Тамадаладан адам кёрмеген сюрюучюле, ишге къол юсюнден узала, кеслерин джубатхандан озуб, ишни тындырмай, джарсытхан этедиле. («Горда бычакъ», 2, 287.)

Къол этерге — тюерге, джетдирирге. Абаданларындан болса, къол этер эдик ансы, былайгъа келгенни, сюел-генни не хатасы барды? («Къара кюбюр», 262.)

Къолтугъу бла келген — къойну бла къайтыр. Син. Берген къол алады.— Къолтугъу бла келген къойну бла чыгъарына душман дау табсын. («Аманат», 2, 287.)

Къолтугъу, къойну бла (барыргъа, келирге).— Къой-ну-къолтугъу бла. Мен сени асыры таш чартлатханча кёрмесем, адетинде къолтугъум-къойнум бла бара бил-ликме. ( «Дерт» , 240.)

Къонакъ — аллахны къонагъы.— Таулулада къонакъ алмагъан адет джокъду. «Къонакъ — аллахны къонагъы, кел, джууукъ бол!» — дегендиле келген къонакъгъа.

Къонакъ болсанг, къойдан — джууаш.— Къонакъгъа сый бериле эсе, ол да кесин тута билирге керекди. Къо-накъ болсанг, къойдан — джууаш дейднле. Тынч олтуруб тур. ( «Джазыу айла», 91.)

Къонакъ болургъа: 1. Джолоучу неда джууукъ адам келсе, айтадыла. 2. Къачыб, башын къалдырыр ючюн, джакълыкъ нзлеген адам. 3. Кесилген терек, аууб кетмей, башха терекге таянса, айтадыла.

Къонакъ, келе билгенча, кете да билсин.— Хар бнр зат-ны мардасы, джоругъу барды. Къайда санга къонакъ тепсини эки кюнню, бнр ийыкъны салсынла, андан сора уа не ашхы? Андан озса, къонакълыкъ адет этилмейди. Къонакъ, келе билгенича, кете да билсин. («Аманат», 3, 201.)

Къонакъ келсе, къут келир. Толу вар. Къонакъ келсе, къут келир, кёб келсе, джут келир.— Джукъусурагъан Джашай, чыгъыб эки къолу бла къонакъланы къолларын тутуб, джылы саламлашды. Къонакъ келсе, къут келир деб, барын къошха киргизди. ( «Кюндюзгю кюн», 158.)

Къонакъ сюймеген къонакъбайча.— Къонакъ сюйме-ген къонакъбайча, эшик аллында соруу ала турма да, юйге кирейик. («Къара кюбюр», 199.)

Къонакъ турургъа.— Джана тургъан кёсеуню учу

165

сыныб, сюелсе, «къонакъ турду», дейдиле. Къонакъ турса, къонакъ келеди деб, айтыу барды.

Къонакъ эсе, джомакълыкъ болсун (къаргъыш).— Мен аны къыстамайма, къонакъ эсе, джомакълыкъ бола олтурсун, аны харам къолун туталлыкъ тюлме. («Къара кюбюр», 269.)

Къонакъ кёб къалса, кёпчек къалдырыр.— Ханафий, атланыр заманыбыз болмагъанмыды? Къонакъ кёб къал-са, кёпчек къалдырыр дегенлей болмайыкъ. («Хорлан-нган аджал», 176.)

Къонгкъасы джауду. Вар. Джаукъонгкъа.— Бёгек, чёрчек. Бир кесек кёзюнг джанмаса, мында бир къауум къутургъан джаукъонгкъала башынгы эзиб кетерикдиле. («Къара кюбюр», 279.)

Къонгур джыл келирге. Толу вар. Къоянланы къонгур джылы. Къыйынлыкъ, хариблнк келген. Ашыкъма, ол санга талауул болуб турмаз. Санга да келир къонгур джыл. ( «Адамла» , 106.)

Къоркъгъан къоркъууунга тюбегин (къаргъыш).— Къоркъгъанынга тюбегин деген къаргъыш джетиб къал-ды кёреме. («Таулуну тангы». 146.)

Къоркъа-къоркъа, къоян кири болдукъ.— Бир затдан кёб заманны къоркъуб турсала, айтадыла. Таукъан, къоркъа-къоркъа, къоян кири- болгъанбыз. («Къанамат-ны джуртунда», 253.)

Къоркъсанг, къоркъмасанг да къой ёле эсе.— Бол-лукъ бола эсе, неге къоркъаса деген магъанада.

Къоркъгъанны кёзю экили кёрюр.— Къоркъгъанны кёзюне зат уллу кёрюнеди. Эсигизни джыйыгьыз. Ала алай туура келиб да къалалмазла. Къоркъгъанны кёзю экили кёрюр дегенлей, керексиз абын-сюрюн этмейик. («Адамла», 15.)

Къорлукъ къуйгъанча — ариу джарашыб, тынч. Къор болайым джанынга.— Эркелетген сёз, кёбюсю-

не аммала джюрютедиле. Къор болайым санга, сыр-кыулукъ этме. («Горда бычакъ». 1, 240.)

Къор болсун. Син. Сени ауруунгу алсын.— О кет, кет, къонакъ сени аурууунгу алсын, огъесе. («Аманат», 3, 9.)

Къочхар къошхан заман — алгъынлада декабрь ай болгъанды. Энди, къыш тёлю алыу чыкъгъанлы, заман тюрленнгенди. Джарны тёбен джанында кёл орналгъан эди. Къочхар къошар заманнга кёл бузлады. (Газетден.)

Къочхарла урушханча.— Джёгетей Аягъында кёпюр-ге тигелеген джерде Умарны «Москвичи» бла Карачаев-

166

скеден келген ГАЗ-69 къочхарлача къагъышдыла. (Га-зетден.)

Къошда бол да юйде бол, балдраджюзде юйде бол.— Балдраджюзде къаты сууукъла, кюн аманла болгъаны ючюн айтылгъанды.

Къош джетсе, джетмесе да, Махуш — артыкъ.— Къошда адам джетишсе, джетишмесе да, Махуш джукъ-гъа джарамагъанды. Магъанасы: джараусуз, асыусуэ адам.

Къошда джокъгъа — юлющ джокъ.— Чырмалмай ТЮЗ джолну барыргъа излей эсенг, совхозда урун. Ишден джанласанг а, биз да къошда джокъгъа — юлюш джокъ дедик да къойдукъ. («Аманат», 3, 370.)

Къош да бара-бара тюзеледи.— Хар иш бир ызгъа этилиб (битиб) къалмайды, заман керекди.

Къошха игилик! — Къошха кирген алай айтыб кире-ди. Ой, къошха игилик, аланла, араббий, мени къуна-джиними эслеген болурму эдигиз? (Газетден.)

Къошха кирген ит чакълы бир уялды. Вар. Къошха кирген итча. Оллахий, бу джаш, былай келеме деб, къош-ха кирген итча, джунчуб айланмай, ол эркишиле бар-гъан джерге барса, не болады? («Джангыны джары-гъы», 9.)

Къош-мал джюрютгеи адам — баш тутхан адам, болуму-хыйсабы болгъан. Ол къош джюрютюр джаш бол-са, кече джатмай, сатыб алыр эдим. («Горда бычакъ», 133.)

Къош салыргъа.— Бир джерге барыб турса айтадыла, инджиуюм-зат деб къайгъы этмей. Сен Сафарлагъа къош салыб турсанг, ке>Тикмей не этериксе. ( «Дерт» , 205.)

Къошарым, къоратырым джокъду.— Анга бизни не къошарыбыз, не къоратырыбыз барды! («Горда бычакъ», 2, 194.)

Къошулгъан къойгъа тиймеген Аймуш, нёгерге ха-рамлыкъ билмеген Аймуш.— Урсу-гудусу, харамлыгъы болмагъан тюз киши.

Къошбаш болургъа.— Талай адам тёгерек джыйылыб, джашыртын ушакъ этерге. Экиси да (Къыямыт бла Му-хаммат-Амин) бир-бирине къошбаш болгъанлай, меж-гитден чыгъыб кетдиле. («Къара кюбюр», 105.)

Къоян аджирге миндирирге. Син. Огъары аягъына минерге.— Ол кюн джюрегин кемирген бир энчи таб-сызлыкъгъа джолукъгъан эди. Айдемирни къоян аджирге миннген кюню эди. Аны ол кюнча, сампалындан ычхын-

167

нган кюнюн, киши кёргенни къой, айтыб да эшитмегенди («Гургумлу», 129—130.)

Къоянны джапхагъы ючюн ёгюзлени бойнуна не ауур-лукъ, не дженгиллик! Син. Хада-хыйда да джокъду.— Уллу магъанасы болмагъан, адаргы зат.

Къоянны къачханын кёргенлей, шорпасындан тюнгюл-дюм — ишни болумун кёргенлей, хайыры чыкъмазын билген эдим.

Къоянланы къонгур джылы келген. Вар. Къонгур джыл келген. Син. Къара кюн келген.— Манга уа не? Оймакъ бла бир къаным, чыпчыкъ кибик бир къарным, кеомю керекди?! Сеничалагъа келгенди къоянланы къо-нгур джылы. («Баталлары», 177.)

Къоян согъунчакъ этерге. Вар. Согъунчакъ бурулур-гъа.— Арбазда биягъы, къоян согъунчакъ этиб, Тау-джанны эшигинден от джарыкъ чыкъгъанын кёрюб, къы-сыла барыб къарады. («Къара кюбюр». )

Кърау ургъан бёрюча.— Адамгъа чал урса, айтадыла алай.

Кърау ургъан каскача.— Гирешиб, къурушуб, буз-лаб деген магъанада.

Кърым отлукъну басаргъа — тамгъа, белги салыргъа. Дауат эртденбласында «бийчени» эки джауорун къала-гъыны арасына кърым отлукъну къыздырыб басханды. (Нарт таурухдан.)

Къраллыкъ джюрютюрге.— Халкъгъа оноу этерге, башчылыкъ этерге деген магъанада. Къайдагъы зыккылы салыннган да, кесин ким эсе да бир этиб, къраллыкъ джюрютюрге умут этеди. («Емюрлюк», 78.)

Къудайнатны сатыуу (малкъард'ан келген сёз ) .— Магъанасы: алгъан багъасына сатхан.

Къуйругъун булгъаргъа — сылтау этерге, унамазгъа. Джашла, менден да игилик бла къайтсын, быланы арбагъа ата барыгъыз,— деб тиледи киши. Джашла къуйрукъ бул-гъадыла. («Баталлары», 187.)

Къуйругъун бурургъа. Джангы вар. Хырын бурургъа. Син. Ийманын юйюрюрге.— Къыджыраргъа, урушургъа, хыртха урургъа деген магъанада.

Къуйрукъгъа джау сюртгенча. Син. Чегетге отун ташыгъанча.— Къайда не кёб эсе, ары аллай затны элтмейдиле. Тилесе да, кесингден байгъа мал берме. (Нарт сёз.)

Къуйругъу, джалы къыркъылыб.— Белгили бир объемда. Артыгъы, кеми болмагъан.

168

Къуйрукълу къагъыт.— Къайгьысы болгъан къагъыт. Асланкир бла Хасанны хапарларын эшитген болур эдинг аны тутуб джибер деб, тёбентин кюн сайын бир къуй-рукълу къагъыт келеди. («Горда бычакъ», 2, 14.)

Къуйругъун къалач этиб — кишини джукъгъа сана-май. Къуйругъун къалач этиб, калак итча, джортуб айланады. («Сыналгъан джылла», 185.)

Къуйругъун къысыб турургъа — тынч турургъа, къай-гъы чыгъармазгъа.

Къуйругъу сыннган итча.— Къуйругъу сыннган итча. Ташчыны ишлерин джюрютген муккур болгъанлай, юйге кириб, эшик артында тохтаб айтды. («Къара кюбюр», 125.)

Къуйругъунг-къулагъынг мени кибик.— Къоян юч кюн-ден сора: «Къуйругъунг-къулагъынг мени кибик, бар, баш амалынгы кёр!» — дегенди баласына. (Фольклор-дан.)

Къуйругъундан тут десе, къулагъындан тута эди — терсакъыл, ишни чюрейсин этген.

Къуйрукъ тутдурмазгъа — этерни этиб, баш алыб джанларгъа. Къолгъа тюшмезге кюреширге.

Къуйрукъну ТЮЗ тутаргъа — айтылгъанны этерге, бой-сунургъа, ТЮЗ джолгьа бурулургъа. Сизни къуйругъугъуз-ну ТЮЗ тутдуруб, орнугъузну табдырыр эдик, аны этал-майбыз. ( «Горда бычакъ». 2. 210.)

Къуйругъу узакъ тюлдю.— Иш анда, ол бош затда тюлдю деген магъанада.

Къуйругъу джер кёрмей.— Олтурмай, солумай, ёретин-лей деген магъанада. Да сени джамар ючюн, къуйругъум, джер кёрмей, чабыб айланама. («Джангыны джарыгъы», 18.)

Къулагъына алмазгъа.— Къайгъырмазгъа, стемезге, унамазгъа. Далхатны сёлеше тургъанын къулагъына алмай, ёрге кёлтюрюб тургъан башын энишге ийиб, аллы айланнган джары кетиб тебреди. («Кюн таякъла», 167.)

Къулакъ джанына берирге. Вар. Къулакъ артына джетдирирге.—Урургъа (кёбюсюне таякъ бла) .

Къулагъын къыздырыргъа.— Адамны артындан аман-ла айтсала, сёкселе, айтадыла. Кеси совхозну баш зоо-технигиди. Мени уа къулакъларым къыздыла: Кесим бир къара тууарчы, юйде юч сабийим. («Кюндюзгю кюн», 78).

Къулакъланы ёрге тутаргъа — сагъайыргъа, сескекли болургъа, къайгъылы болургъа. Биз, сабийле уа, ёрелеб-биз, бюгюн не джангылыкъ барды деб, къулакълары-

169

быз ёрге гуруб турады. («Джылла бла таула», 226.) Къулакъ салыргъа — тынгыларгъа, айтылгъанны

эшитирге. Зухра, телефон зынгырдагъанында, алыб къу-лакъ салды. («Мёлек», 22.)

Къулакъ тигерге — магъана берирге, эс бёлюрге. Джантемир къызы, эрини айтханы магъаналы болгъанына къулакъ тиксе да, кеси аллына башын силкди. («Къара кюбюр», 198.)

Къылагъына чалышыргъа.— Эшитирге деген магъана-да. Бир къауум эллини бир насыбсыз тиширыуну бу кюннге джетдирирге къалай болады, аны аллай бир не хатасы барды дей тебрегени афендини къулагъына ча-лышды. («Къара кюбюр», 310.)

Къулагъын энерге. Сии. Къулагъына, бурнуна тиер-ге.— Унутуб къоймазча, къаты айтыргъа. Тарыгъыуну замансыз эшикде айландырсанг, эшитмедим деме. Джа-нынга тиерме, былайда къалмазса. Анга толу ийнан деб, ол мени къулагъымы джюз кере энеген болур. ( «Гор-да бычакъ», 2, 115.)

Къулакълары кёбгендиле (накъырда, чам) .— Тютюн ичиучю джашланы къyлaкъJ^apы кёбе тебрегенди. (Газет-ден.)

Къулакъ от алыргъа — кефли болургъа, бир кесек тар-таргъа. Кири болгъанланы джашлары къызарыб. къулакъ от алгъанларын белгили эте, къычырдыла. («Къара кю-бюр» , 288.)

Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан.— Ул-лу иш гитче сылтаучукъдан башланады. Къулакъ юзюл-люк болса, чыпчыкъ аягъындан дегенлей, аллы гурушха-дан башланса да, сёз сёзню къозгъай, джара ашлан-нганча, арабыз татыусузгъа кетди. ( «Адамла» , 108.)

Къум бла ургъанча. Син. Суу джуугъанча.— Ариу тазалаб, джугъун къоймай. Была (акъла) уа, стауатны, къошну да, къум бла ургъанча, сибириб, дагъыда кёзюнге-башынга джетдириб кетедиле. («Баталлары», 241.)

Къумгъа суу сингнгенча.— Думп болургъа, тас болур-гъа деген магъанада: Сатыу-алыуну совет джорукъларын бузады. Бир кере бузду — джутулду, экинчи бузду — джу-тулду. Джамагъатны ичинде кесин джюрютгени уа андан да хуттур. Этген аманлыкълары, къумгъа суу сингнгенча, сингиб барады. (Газетден.)

Къумурсха тёбе чачылыр болса, къанат битер.— Асы-ры къутургъан, тилленнген игиликге этмейди алай деген магъанада. Асыры къутургъансыз ~ игиликге къутуру-

170

гъуз. Бу къутурууну джаратмайма. Къумурсха тёбе чачылыр С1олса, къанат битер деб, болмасын. (КъТ.)

Къумурсха тёбеии чачсанг, кюн аман этеди (ышан) .— Ой, сиз, джашла, бютюн хаталысыз! Къумурсха тёбени къозгъама, джаудураса. («Къара кюбюр», 99.)

Кьундуз ийлеуюн берирге. Син. Къыркъынджигин бе-рирге.— Тюерге, адамыча джетдирирге. Къыямытны у;1анындан туугъанны хайда алгъанды да ашхы къундуз ийлеуюн бергенди. («Къара кюбюр», 8.)

Къундузну къанаты кибик — къап-къара джылтырау-укъ. Мен бери келгенли, бир кюнню кёлюм кёлтюрюл-мегенди. Къундузну къанатыча, къара Джохар чачыма чал кириб барады. ( «Горда бычакъ», 1, 13.)

Къуртну башы — телче — баш бузукъ. Къуртну ба-шы — телче дегенлей, сиздеди терслик. («Айран», 109.)

Къурт-къумурсха кибик. Син. Чёб-салам кибик.— Кёб, сыйыннгысыз, сансыз-санаусуз.

Къурт-къумурсха къозгъалгъан заманда.— Джер джылыу ангылагъан заманда.

Къуртха къой артдан юркер.— Асхакъ къой артдан юркер деб, кеслери кибикле кетиб бошагьандан сора бар-гъан ушагъыусузуракъды. («Аманат» , 1, 107.)

Къурманынг болайым.— Эркелетген ариу сёз. Ах, ол ауузунга къурман болайым! ( «Дерт» , 254.)

Къурмач чартлагъанча.— Гюргокъа деб бир джангы афенди келгенди. Къуранны къурмач чартлагъанча окъуйду дейдиле. («Къанаматны джуртунда», 120.)

Къуу къабыиыргъа — къайгъы, къоркъуу тюшерге. Элде старшина ёлгенди деб, Бийбертге къуу къабыннган-ды. ( «Емюрлюк». )

Къуу къабындырыргъа (вариант).— Джети джукълаб эсимде джокъ эди, ол аллай джигитлик этерикди деб,— деди Аслан,— не эсе да къуу къабындыргъан болур эди. («Емюрлюк», 60.)

Къууча къабыиыргъа — терк огъуна, къараб-къара-гъынчы. А киши, башха джерде басымлы болгъанлыгъы-нга, мени бла сёлешсенг, къуу къабыннганча, джанаса да тебрейсе. («Къанаматны джуртунда», 71.)'

Къуру айланнган тирменча.— Джаншакъ, гыр-гыр адам. Келмей къалсанг да боллукъ эди: кесибизде да бар эди къуру айланнган тирмен. («Алан», 53.)

Къуру джуртха къараргъа. Син. Къуру буруугъа ёрге туруб къалыргъа.— Къачан болса да, къучакъ джай-

171

иб, тырнакълаб джыйгъан мюлкюнг сени къуру джурт-ха къаратыб къояр. («Аманат», 2, 106.)

Къуру джуртха таяндырыргъа (вариант).— Ачыулан-дырсам, бир кюн джетиб, малчыкъларымы сюрюб, къуру джуртха таяндырмасынла, дей болур эди.

Къуру къашыкъ аууз джыртар. Ант. Мал бермей, джуу-укъ болмаз, къар джаумай, сууукъ болмаз. Син. Къуру къолгъа къуш къонмаз.— Тюзю, ала биз берир керекли болмазла, дуния береди. Къуру къашыкъ аууз джыртар. («Таулуну тангы», 123.)

Къуру къол бла. Ант. Къойну-къолтугъу бла.— Джукъ келтирмеселе, айтадыла алай. Менден джазыкъ ним болур, хар КИМ юйюне союм, аргъыш элтген заманда къуру къолум бла, бечел болуб барама. («Къара кюбюр», 43.)

Къуру къолгъа къуш къонмаз.— Бир хайыры болма-гъан джерге киши кесин урмайды деген магъанада.

Къурудан къуйрукъ да маджал — Джукъ да джокъ эсе, не болса да бир зат болсун деген магъанада.

Къуру да мараучуну джолу болмайды — адамны хар къуру да джолу болуб бармайды. Къуру да мараучуну джолу болуб турмайды, эшта, сизнй кибиклени заманы-гъыз озгъан болур. («Ахматны джангылычлары», 43.)

Къуру стауатха къаратыргъа. Вар. Къуру джуртха къаратыргъа.— Не бай аллах эсе да, сени кибиклеге мал бере келсе, эки джылны ичине къуру стауатха къа-раб тохтар. ( «Къара кюбюр», 42.)

Къуру чёртлеуюк болса да, атымы табсын — не гитче зат бла болса да, мени унутмасын, адамгъа санасын деген магъанада.

Къуршоуну тартханча — ууакъ-ууакъ, акъыртын-акъыртын.

Къутургъан ийнекни мюйюзюне илинник.— Къуру юй; барыб тохтагъан джарлы. Къутургъан ийнек кирсе, мюйюзюне урургъа джукъ табыллыкъ тюлдю деб, былл^й юйге айта болурла. («Къара кюбюр», 118.)

Къуугъанынгы табарса. Вар. Излегенинги табарса.— Не затны къаст этиб излесенг, аны табарса. (Бурундан къалгъан сёз.)

Къуугъуннга баргъанча — гузаба, ашыгъыш, чабыб. Немчаланы машиналары ёлюклени алыб, къуугъуннга баргъанча, энишге ашыгъыш озадыла. ( «Дерт» , 56.)

Къууанч тыбырлы болургъа. Вар. Къууанч аллы болур-г ъ а . - Къууаныргъа. Мен сакълагъан къонгурау таууш

172

эшитнлгенлей, къууанч тыбырлы болуб, биягъы мен ба-рысындан алгъа къобуб тебредим.

Къууанчынгы бушууунг унутдурсун дегенлей.— Ол кюн школдан келгенимде уа, къууанчынгы бушууунг унут-дурсун дегенлей болдум. («Джылла бла таула», 31.)

Къучакъларын джайыб тюбешдиле — татлы тенглеча, эртдеги шохлача тюбедиле.

Къучагъын джаяргъа — хар нени да кесине джыяр-гъа кюреширге. Син. Ууучуна джыяргъа.

Къуш болубму учарыкъса?! — Нек ашыгъаса, нек гу-заба этесе?! Тохта, бюгюн сен къуш болубму учарыкъ-са? Аны къой да мен айтханнга джууаб эт! ( «Дерт» , 229.)

Къуш тауукъланы чачханча.— Кау-куу этерге, чачыра-тыргъа, илгиздик этерге. Ай, сен ол чириген деген Темир-джан, муну эшитиб, былай джетсе, сизни, къуш тауукъ-ланы чачханча, чачыу-къучуу этер эди. ( «Горда бычакъ», 2, 17.)

Къушму тутарыкъса? Вар. Къуш болубму учарыкъ-са? — Ашыгъыб да, бюгюн ингир бла тамбла этрденнии не-башхасы барды? Джортуб барыб къушму тутарыкъса? («Хорланнган аджал», 113.)

Къуш тюбюнден ычхыннган тауукъча.— Насыбы къу-ругъан Ханымсат, къуш тюбюнден ычхыннган джюджекча, аз къууанмады! («Адамла», 139.)

Къуш ургъан тауукъча.— Гирешиб, абзыраб деген магъанада. Ляллюу, къуш ургъан тауукъча, не айтыргъа билмей, бир кесек сабыр болду. (Газетден.)

Къуш тюгюнлей чачылыргъа — хар ким башы къал-гъан джерде, чачыу-къучуу болургъа. Халкъ, къуш тюгюн-лей чачылыб, кау-куу болуб тургъанын кёремисе? ( «Дерт» , 106.)

Къуш,уясында нени кёрсе, учханда да аны этеди.— Са-бий юйюнде нени кёрсе, неге юренсе, уллу болса да аны этеди. Халкъда быллай айтыу барды: къушну баласы, уясында нени кёрсе, учханда да аны этеди. Сабийле, ата-аналадан не затны кёрселе, аны дженгил аладыла. (Газетден.)

Къыптысындан бал хама. Син. Ийнени ийнек этген.— Къолу уста, джигер тиширыу. Агъачдан тухтуй тюйген, къыптысындан бал тамгъан... тийрени къызларына башчы-лыкъ этген Зариат къобузну къолгъа алды. («Уллу Къа-рачайда», 180.)

Къыпты бла къыркъылгъанды.— Барыб тохтагъан тер-

/ 173

сакъыл деген магъанада. Эртде къатын, ауузуна суу кириб айталмагъанында, суудан эки бармагъын къыптыча этиб кёргюзгенди. (Фолы<лордан.)

Къыпты бла ичинги тартыб къоярма.— Къатын лекси-кондан. Тийреии къурутуб тургъаны ючюн, къыпты бла ичин джарыб къояргъа ксрекди. («Къара кюбюр», 301.)

Къыпты къыны кибик — тар, такъыр, тар кийим. Къыпты тюбюнде къой кибик.— Чыдагъандан башха

мадары болмагъан болумда, джууаш. Къызынг болса, эрге ашыкъ.— Къайда къалды Гокка?

Энди созмазгъа керекди. Къызынг болса, эрге ашыкъ дейдиле. ( «Дерт» , 256.)

Къызны бир кёзю — ашда, бир кёзю — джашда.— Уллу кёллюлюк телиликди. Къызны, джюз-мннг айтсагъыз да, акъылы бёлюнеди, сиз билмегенликге, къызны бир кёзю — ашда, бир кёзю — джашда. («Аманат», 2, 66.)

Къызчыкъ, джашчыкъ деб да барды.— Бир киши къара ёгюзню терекге тагъылыб тургъанын кёрюб озгъанды. Арлакъ барыб, бир къошда кече къалгъанды. Кишиге къонакълыкъ этгендиле. Эт бишгенинде, джауорунну аллына салгъандыла. Къонакъ къошдагъыланы сёз урум-ларындан къара ёгюзню тас болгъанын сезгенди. Сора къонакъ, джауоруннга къараб: «Узакъ болмай бир къара ёгюз къулакъ ичинде турады»,— дегенди. Джашла ёгюз-ню табхандыла. Дагъыда биягъы къонакъ биягъы къошда къонакъ болады. Эрлай къонакълыкъ этедиле да джауо-рунну къонакъгъа бериб;

— Къонакъ, аурууунг тас, ол джолда ёгюзню табхан ЭДИК, келинни къарны барды, не табарыкъ эсе да, джауо-руннга бир кёз джетдир! — дегенди къош тамада. Къонакъ джауорунну алыб къарагъанды да, «къыз, джаш деб айы-рыб айтыргъа болалмай, къызчыкъ, джашчыкъ деб да барды»,— дегенди. Узаймай юйден адам келгенди: «Келин къызчыкъ, джашчыкъ да табханды»,— деб хапар айтхан-ды. Андан сора къонакъны аты «билгичге» чыкъгъан-ды.

Къыз келсе — джумушха, къатын келсе — ушакъгъа. Син. Джаш келсе — ишге, къарт келсе — ашха.— Бюгюн Махара къызы, Байдыматха кеси барыб, Суратны джумуш этерге алыб келгенди. Къыз келсе, джумуш этер, къатын келсе, ушакъ этер дегенлей, тири къыз джумушну терк баджарады. («Емюрлюк», 139.)

Къызкъачханнга джетгенди — иш битиб бошагъанды, хар зат хазыр болгъанды. Мени ол афендиге неллай бир

174

затым кетгенди! Кетген затны алай къойсам да, кесим неллай бир къыйналгъаима! Энди, иш къызкъачханнга джетген заманда, андан дуаларымы алыб, насыбымы сынаб кёрмей, къалай къояйым. («Махти», 127.)

Къыз къысымлы.— Къысымлы деб, кесин тыя билген-нге айтадыла. Адам хайуан тюлдю эсине келгенни этиб барыргъа. ( «Кюндюзгю кюн», 29.)

Къызны минг тилер да бир алыр.— К'ьызны минг тилер да бир алыр дегенлей, кесине базыб, Назифатны тилемеген джаш къалмагъан эдн. («Таулада таууш», 99.)

Къызым, санга айтама, келин, сен эшит.— Аны табы-шын эки этерге ийлыкъмай эдигиз да, энди къыйынлы-гъын эки этерге ийлыгъасыз,— деб къызым, санга айтама, келин, сен эшит дегенча. Сагъитге къарады. («Кюн таякъ-ла», 148.)

Къызылы бла агъы тёгюлюб — къызылууурт, саулукъ-лу, ариу. Зухра Асиятны къызылы бла агъы тёгюлюб тургъан токъ бетине джити къарады. («Сыналгъан джыл-ла», 148.)

Къыздыргъанса да, къызгъанма — ачыуландыргъанса да ачыуланнганма. Къыздыргъанса да къызгъанма деб, эртде киши айтханлай, Хаджи-Осман бай къыздырыб джиберген Хопай да ары чабханны орнунда къойланы кюндюз кютген джерине забалы сыртла таба барады. («Къанаматны джуртунда», 27.)

Къызбайлыкъ этмеген батырлыкъ этмез.— Заманында къайгъы этиб, кесин бегитмеген хорламаз. Муну да сау болгьаны тауушундан белгилиди. Ол себебден, къызбай-лыкъ этмеген батырлыкъ этмез, дейдиле. Былайда эсли-лик, батырлыкъ да керекди. ( «Джазыу айла», 44.)

Къызбайдан джан береди — бек къоркъакъ, джюрек-сиз. Къызбайдан джанынг чыгъады да, сен къоркъакъ маскени, насыбынг алай болсун. («Къанаматны джуртун-да», 42.)

Къыйынлыкъ адамгъа соруб келмейди — къыйынлыкъ адамгъа билмей тургъанлай келеди.

Къыйынлыны ашы аллына келсе, бурну къанар. Син. Джарлы тюеге минее да, ит къабар.— Хаджай, ийлыкъ-май эсе, табу этиб, баш уруб да барсын. Къыйынлыны, ашы аллына келсе, бурну къанар дейдиле. («Аманат» , 2, 30.)

Къыйынлыкъ бла зауукълукъ аякълашыб келедиле.— Келамны хапары келген кюнню онунчу кюнюнде Му-хамматдан да письмо келди. Къууанч бла бушуу аякъла-

175

шыб келедиле деб, аны ючюн айта болурла. («Мелек», 48.)

Къыйын бюсюреулю адам — бойнунда борчун къый-налыб, кесине джалындырыб этген адам.

Къыйынлыгъа джел да аллындан — къыйынлыгъа кёб чырмау чыгъады. Талай кюн болады Байдымат орнун-дан турмагъанлы, ауругъан этеди. Къыйынлыгъа джел да аллындан дегенлей, эмчек аурууну юсюне да чанчхысы тутханды. ( «Емюрлюк», 111.)

Къыйырдагъы — къыйынлы.— Къыйырдагъы — къый-ынлы дейдиле, джуукъ олтурмагъаннга юлюш джокъду. («Аманат» , 1, 46.)

Къыйырындан тутуб айтыргъа...— Да алай эсе, былай олтур да, къыйырындан тутуб, хапарны болгъан болумуча манга бир айт. («Эки заман», 2, 13.)

Къылау болургъа — сууургъа, къызгъаны кетерге. Темирджан сагъынылгъанлай, аны ауузу да ачылыб, тирилнги тас болуб, къылау болду. («Горда бычакъ», 2, 32.)

Къылау этерге — майрышдырыргъа, сууутургъа. Нана, ушакъ бошланнганлай, чабыб къызына кирлик эди, алай а Хасан улуну болуму иги къылау этди. («Горда бычакъ», 2, 134.)

Къылкъыяр — сюлпюгюр, джити, ётгюр. Асыры джити-ден къыл къыярча. Къылкъыярым, джандан сюйген къурч къылычым! Сени бла биргеди, шохум, мени антым. (Орусланы М., «Назмула». )

Къыл чайнаргъа.— Чамчы Сагъитни унутмагъан эсенг, ол да юйдегили болгъанды. Зулкъарнайны кёрсенг: «Мени аскерге аладыла»,— деб къыл чайнагъанын айтырса. (Емюрлюк», 181.)

Къылчыгъы. Толу вар. Баш къылчыгъы.— Бу уа бизни кесибизни, Къарачайны, тамам къылчыгъынданды. ( «Гор-да бычакъ», 1, 205.)

Къылычны ауузундача. Вар. Бычакъны ауузундача. Толу вар. Уллу бычакъны ауузундача.— Уллу къоркъууда,

къыйынлыкъда эрле джигитлик ючюн тууадыла, ала къы-лычны ауузунда барадыла. (Къулий улу Къ. «Назмула») ,

Къылыфы чыгъаргъа — бузугъу чыгъаргъа. Ай, къай-дам, биягъы сени бир къылыфынг чыкъмагъа эди. («Джан-гыны джарыгъы», 52.)

Къылыч кибик. Бар. Къынындан чыкъгъан къылыч кн-бик.— Ишге къылышча деменгили адам болгъаиын билиб, бир бай алмаса да, бир бай джалгъа алыб тургъанды. («Къара кюбюр», 28.)

176

Къыл элек агъач бла эшекни хапарынлай. Вар. Тынчай-гъан эшек къыл элек агъачны кёлтюрмез. (Нарт сёз) — Джа-рау болгъунчу, эшек бла къыл элек агъачны хапарынла!' бираз талчыкъсам да, энди уа чабар атча болгъанма. («Хорланнган аджал», 18.)

Къыл элек бла элерге. Син. Ийнесинден тюймесине дери. Инсанланы болумларын, къыл элек бла элеб, бизге кёргюзген джашау кесиди. («Адамла», 140.)

Къыл элек агъач ючюн къырылгъан эл. Син. Къулакъ юзюллюк- болса, чыпчыкъ аягъындан.— Бош затчыкъ ючюн уллу хатагъа къалыргъа.

Къым-тым этерге — башхалагъа эшитдирмей, ачыкъ айтмай, бир-бири бла сёлеширге. Сора къызла, Джаттай бла Рамазаннга къараб, къым-тым этдиле. ( «Джазыу ай-ла», 30.)

Къынкъ этдирмезге — огъай дерге, унамазгъа, тынгы-ламазгъа. Къызны къынкъ этер не къарыуу барды. Сёз тауусулгъандан сора, бир къынкъ этиб кёрге эди. («Джангыны джарыгъы», 42.)

Къынгыр къач тартаргъа. Адам этмеучюсюн этсе, айта-дыла, къууаннганын билдирир ючюн. Къууандырыргъа асыры ёч болмаучанса, кюн аман этмесин, къынгыр къач тартайыкъ. ( «Горда бычакъ», 2, 173.)

Къырылыргьа, ёлюрге: 1. Къазауат, уруш этиб ёлюрге, къырылыргъа (ТЮЗ магъанасында). 2. Къууаныргъа, эрке-летирге, багъалатыргъа (кёчюрме магъанасында).

Къыркъинджигин берирге.— Адамыча ууатыргъа, тю-ерге. Вар. Къундуз ийлеуюн берирге.

Къыркъ киши бир джанына, къыйсыкъ киши бир джанына.— Барыб тохтагъан терсакъыл адам; терс, тюз болса да кеси айтхан болсун. Къыркъ киши бир джанына, къыйыкъ киши бир джанына дегенлей, къыйысыгъына тартыб тургъан болмаса, дохтурну атын эшитирге да унамайды. ( «Махти» , 116.)

Къычырыб эшитдиралмазсыз, чакъырыб келтиралмаз-сыз.— Узакъ джары кетерме, мен керек болсам сизге, табмазсыз, бусагъатда. кёзюучюгюнде, ишни тындырыб къояргъа керекди.

Къыямат кюн кибик.— Кёб бармай бир кюйген элге джетдик. Анга къарагъанымда, «къыямат кюн» деб был-лайгъа айта болурла дедим. («Ата джурт ючюн», 49.)

Къысхатамакъ — айтырын, къакъ деб, айтыб къой-гъан. Къысхатамакъ болмагъыз! Рамазандан сора да Ро-задан умуту болгъанла бардыла. ( «Джазыу айла», 34.)

177

Къырдыш къозларгъа. Адам джюрюмезге, бармазгъа дсген магъанада.

Л ахор этерге. Син. Ушакъ этергс.— Белгили темасы болмагъан сёлешиу, хар ким эсине келгеннн айтыргъа.

м аджа кибик — тоюмсуз, мухар, джут. Майыл Граудан аз такъыл.— Майыл Граудан аз та-

къыл дегенлей, Джаттайдан эсе уа, таб, мен да такъыл болдум. ( «Джазыу айла», 33.)

Макъада къуйрукъ болмаз.— Къылыгъы, халиси бол-магъан адам деген .магъанада.

ЛЛакъаны джандети — бат.макъ. Хар ким бирер тюрлю джашауну насыбха санайды.

Макъаны кёлю къуруса да, хырыуу къурумаз. Син. Ат аунаса, тюк къалыр. Син. Айран тёгюлсе, джугъусу къа--лыр.— Болгъан зат тюбю бла тас болуб къалмайды, не зат болса да бир заты къалады.

Макъыргъан киштик чычхан тутмаз. Ант. Джашыртын къабхан итча.— Сандрама. Макъыргъан киштик чычхан тутмаз. Хо, сёз ючюн, сен партизанланы тутдунг, думп этдинг, Совет власть деб айланнган халкъгъа уа не оноу? («Таулуну тангы», 112.)

Мал атыб кетерге — кесини малын айырыб кетерге. Мен мал атаргъа деб, гёзенекле къурадым, сау юч кюнню джалчыгъымы бер деб, джыладым. (КъХДж, 93.)

Мал баугъа джарашхан заманда — къачда, декабрда. Мал баугъа джарашханды. Юч-тёрт айны къарны тю-бюнде турлугъуна сагъышланнганча, джер .мыдах кёрюне-ди. ( «Джукъусуз кечеле», 152.)

Мал джабхан тели.— Дуния мал кёблени кемликле-рин, телиликлерин да джабханды.

Малы кёбню — шайтаны нёб.— Малы не къадар кёб болса, ол къадар къызгъанч болады деген магъанада.

Мал кёкден тойгъан заманда — джаз. Апрелни арты сюремде. Темирджан, кеси айтханча, мал кёкден тойду деген кюнден сора тохтаргъа унамады, джолгъа хазыр-лана башлады. («Горда бычакъ», 1, 232.)

Мал къанатыргъа — ашаргъа мал кесерге. Хамит,

178

бюгюн малмы къанатхансыз да, кёлюнг игиди. («Къара кюбюр», 99.)

Мал къорар болса, иеси башчы болур — кёбюсюне, малны къарар керекли этиб, тас этеди адам. Аны къоюб, башыгъызгъа бир игилик излесегиз а!.. Малы къорар бол-са, иеси башчы болур дегенча, мени джюрегими джаргъан-сыз. («Аманат», 1, 161.)

Мал къулу адам — малына къарагъандан башха къарыуу болмагъан адам. Атасы ёлсе, мал джюрюталлыкъ тюлдю. Сора анга келиб, бой салыб, мал къулу болуб турлукъ эди. («Горда бычакъ», 2, 133.)

Малы тас болгъан анасыны къойнунда излей эди.— Малы тас болгъан къайда да излейди деген магъанада.

Мал хатерии этмеген Байбугъалай бай болмаз.— Бу фольклордан алыннганды. Байбугъаны джюз бугъасы болгъанды. Бир бугъасы рахын болгъанында, ат бла сюрмей, джаяу сюргендн. Алай бла да бу|"ьагъа къыйын болгъанын кёргенинде, кесине кишен салыб, бугъаны алай сюргенди. Магъанасы: Малны хатерин этиб, джан аурутуб къарамасанг, мал да юйремейди.

Маллыны тейрн урду, малсызгъа кюн тууду.— Джаз мал аш такъыр болгъан кёзюуде, кюн аманла тутсала, айтхандыла алай къарачай малчыла.

Мамукъ отдан кери.— Рамазан, мамукъ отдан кери дегенча, бир джанына туруб, кетер акъыл ала башлагъан-лай, эсине атасыны бир айтханы тюшдю. ( «Джазыу айла», 43.)

Мамукъ сатхан акъ итни сюймей эди. Син. Сада-къачы садакъачыны сюймей эди.

Мамулий бла Тотулийча. Шохайла, татахла, джан-дан-джаннга тенгле деген магъанада. Биз экибиз. Маму-лий бла Тотулийча, бир-бирибизден айырылмай, тюрлю затла этиб айланыучан эдик. («Мёлек», 16.)

Маммат этгеи да, мамматла да къарай эдиле кюннге. Син. Къачхан да, сюрген да «аллах» дей эдиле. Ишни иеси да къарай эди кюннге, мамматла да къарай эдиле кюннге дегенлей, хар барыбыз бирер оюмдан сакълайбыз эртденни. («Кёмеуюл», 30.)

Манапис болду. «Манапис» дегени «манифест» деген-лигиди. Син. Бош болду.— Хар ким башына бош болду, эркин болду, азатлыкъ табылды.

Мангылай къыйыны бла — ишлеб, урунуб. Энтда бизде чирик адетлени тутхан аман къылыкъ.лы адамла тюбейди-

,ле. Аллай адамла, кеслерини мангылай къыйынлары

179

бла джашамай, социалист мюлкге къол узатыргъа кюре-шедиле. (Газетден.)

Мангылайыбыз ачыкъды — иннетибиз тюздю, джюре-гибиз тазады. Манга къарт башым бла адетни бузаргъа джарамаз. Мангылайыбыз ачыкъды, аурууунгу алайым, хайда! («Хорланнган аджал», 55.)

Мангыланы бла къараргъа.— Асланчыкъ къонакъла-гьа мангылайы бла къарады. («Сыналгъан джылла», 265.)

Мангырамазгъа чыгъаргъа.— Акъыл-балыкъ болур-гъа, акъыл бегитирге деген магъанада. Эшта, эшта, джашчыкъ къайда, хаман мангырамазгъа чыгъа, джарлы джанымдан тойгъанма. («Уллу Къарачайда», 241.)

Манга болгъан кимге болду деб. Син... Чычхан джыл джатды деб. Адамла къыйынлыкъны кёлтюредиле. Алай а манга болгъан кимге болду деб, ёмюрлерин къара кийиб ашыргъанла тюбейдиле.

Манга бир кюн келген эди.— Бек тюрлюле болгъан эдим. Бюгече джыйылыуда парторгу бизни звенону алай махтагъанында, уялгъан да, къууннган да этиб, манга бир кюн келген эди. («Джангыны джарыгъы», 4.)

Ма мен, ма сен.— Экибиз да шагъатбыз, былайдабыз деген магъанада. Ма мен, ма сен, кёрюрсе, Ханбаланы суугъа кетгени бош хапар болуб чыкъмаса. («Къанамат-ны джуртунда», 72.)

Ма манга, ма санга деб — джарагъан, асыулу, иги деген магъанада. Алим бла юй бийчеси Марзий ма манга, ма санга деген беи^ джашны ёсдюргендиле. (Газетден.)

Марджа болсун билген. Син. Антсыз болсун билген.— Марджа болсун быланы араларын айыралгъан. («Ахмат-ны джангылычлары», 16.)

А марджа. Чакъырыу междометие.— Къадалыгъыз, а марджа, башыгъызны алдамагъыз! («Баталлары», 298.)

Марджама. Син. Мен мен тюлме.— Адам тюлме (деген магъанада) ол затны этмесем. Марджама, ол атам барма-гъыз деген джерге бир бармасам деб, атланнганды. (Къ. Т.)

Мат салыргъа.— Чалдышха тыяргъа, онгун алыргъа деген магъанада. Сайла Бауманны. Анда терен билим аллыкъса, лагъымчы фахмунг бла кёблеге «мат» саллыкъ-са. («Къолан толкъунла».)

Матчы къонагъынлай бол.— Къаргъыш. «Матчы» деген тау къышлыкъда бир кече къошда кёсеу сыныб, «къонакъ тургъанды». Джашла чам эте келгендиле да

180

суугъа атхандыла. Бир бёлек замандан арыб, тозураб, кючден-бутдан къошха къонакъ келгенди. Замансыз кел-ген къонакъгъа хапар соргъандыла. «Къобан Езенде юй-дегими арбагъа миндириб келе тургъанлай, ёгюзлерим юркдюле да Къобаннга секирдиле да кетдиле. Ма кесим къалыб, келе турама»,— деб хапар айтханды къонакъ. «Матчы къонакъ» деген къыйынлыкъ джетген, къаргъыш-лыкъ къонакъ деген магъананы тутады.

Матухдан (хомухдан, халалдан) джан береди.— Сени не заманда да матухдан джанынг чыгъады, къоркъа эсенг, бар, гардош уругъа кир да башынгы джабдыр. («Къара кюбюр», 46.)

Махтау чакъыра, кюн эте.— Бузджигитге налат болгъа ЭДН, башына кюн чакъыра, юсюне джел къакъдыра айланады. («Аманат, 3, 116.)

Махтай, тишлери тюшеди.— Ма ол мен айтхан джаш буду. Азрет бла, джан бла тёнгекча, татлы джашагъан-ды. Аны махтай, Хасанны тишлери тюшеди.

Медал тагъарла — саугъа берирле, махтарла. Сен анга хыршыланнганлыкъгъа, медал тагъарыкъдыла дебми ту-раса? («Аманат» , 3, 107.)

Межеге бере барсанг, джее барыр.— Махушха бере барсанг, джее барыр деб, Темирджан не къадар кюрешиб ишлей барса, Герий да ол къадар джангы этерни излей бара эди. ( «Горда бычакъ», 2, 232.)

Мен айтхан болсун деген адам — терс, тюз болса да кеси айтхандан таймагъан адам.

Менден алгъа бир джукъ къабарыкъса.— Ол айты-рыкъны андан алгъа башха адам айтыб къойса, айтадыла.

Мени аман акъылым бла.— Адамла кеслерини кёллери-не ке^тгенни кёбюсюне алай айтыб башлайдыла.

Мен аны-муну билмейме. Син. Ахырсы-къысхасы.— Къызла, мен аны-муну билмейме, сютню юсюнде мен ки-шиге хатер эталлыкъ тюлме. Мени тамадаларым да аны юсюнде манга хатер этиб кюрешмейдиле. («Аманат», 3, 119.)

Мен аны кютюбмю айланама?! — Дюрген джууаб. Къасымны кёремисе? Джунчугъанындан бир кесек ычхы-ныб, ёрге туруб, керексиз затны соргъанына ачыу болуб, мен аны кютюбмю айланама,— дед'и («Къара кюбюр», 215.)

Мени ачыудан джаргъан Даттини бурнуду.— Манга бек ачыу этген олду деген магъанада.

181

Мен басхан джер бери оюлады,— Хар къуру мени джолум болмайды деген магъанада.

Мени болсун деб.— Маджал, джарагъан, асыулу зат. Ма мен ауруб тёшекге тюшгенли, бир ай болуб келеди, эшигимден мени болсун дерча бир адам басмай, бюгюн да барады. («Эки заман», 3, 92.)

Мен да бек, юй да бек — юйден чыкъмайма, джукъ-гъа айланмайма. Мени кёрюрге излемей эсенг да, дуния таныгъан Бакуну да бир кёрюр эдинг. Мен да бек, юй, да бек деб турма да бир кел, марджа. (Газетден.)

Менме деб тургъан — кесине базыннган. Келтир менме деб тургъан джашынгы, сыртын джерге салмасам, быча-гъым сени. («Джюрекни ауазы», 34.)

Мени джаным сау болуб — мен саулукъдан. Андан арысында уа, мени джаным сау болуб, мен Фатиманы бир кюнню инджитирик тюлме. («Чолпан», 202.)

Мени джаным да чыкъсын. Син. Андан эсе ёлейим.— Огъай, джаным, санга джукъ айтдыргъандан эсе, мени джаным да чыкъсын. (<Горда бычакъ», 1, 240.)

Мен джарлы, мен хариб.— Оу, мен джарлы, мен ха-риб, не болгъанды? Бери нек тюшгенсе? — деб орундукъ тюбюне ийилиб, уруда тургъан эрине къарады. («Къара кюбюр», 58.)

Мен ёлюб къара джерге да кирге эдим.— Мен ёлюб къара джерге кирге эдим да, сизни алдамагъа эдим. («Гор-да бычакъ», 2, 61.)

Мени да ёлюр атам, мен да ашарма хычынла.— Биз-ге да келир кёзюу, биз да джашарбыз деген магъанада.

Мен келтиргенча къубулуб. Син. Джангы келинча къубулуб.— Къараб турмагъыз да бирер ишге джарагъыз. Мен келтиргенча сюелиб турмагъыз да, оту болгъан джан-дырыгъыз, бу джаханимни ичин бир кёрейик. («Таулада таууш», 179.)

Менден кетсин, санга джетсин! — Ишни джан аурутуб этмей, алай къол юсюнден этсе, айтадыла. Билял оюмсуз-ланы, бошбоюнланы, менден кетсин, санга джетсин деучю-лени сёгеди. (Газетден.)

Мени кёлде да барды бир зат. (Афоризм) — Атджер-ни табмасам, джамчыны тёрт бюклеб, тюбюме салыб, ке-терикме,— дегенди къонакъ. (Фольклордан.)

Мен кёрген. Вар. Мен таныгъан.— Сен къоркъма, мен кёрген Къыямыт христиан патчах ючюн джанын бер-ликди. («Къара кюбюр», 15,)

Мен кимден итден туугъанма.— Мен кимден аманма,

182

кимден кемме деген магьанада. Ата-бабаладан келген адет мени юсюмде къурургъа нек керекди? Мен кимден итден туугъанма. («Аманат», 3, 87.)

Мен къайнай эсем, сен бёрке — Менден аман джаша-майса, иги болмаса, деген магъанада. Айыбха къараб экили болсам, сюймеклик борчум толурму? Мен къай-най эсем, сен бёрк десем, аны чюйреси болурму? ( «Джазыу айла», 61.)

Мен къуруюм.— Да, не этейим, къызчыкъ, мен къуру-юм, аны эслемей тургъанма. («Къара кюбюр», 156.)

Мени сартын — мени акъылым бла, мен умут этгеннге кёре. Мени сартын, ийлыкъ тюлдю, мюрзеуню, аякъ тю-бюнден алыб, бир къанатлы къабар джерге салмакълыкъ. («Эм таза кёкню тюбюнде», 33.)

Менден сора анда болмагъан джокъду.— Кир болгъан-ды, чёб, салам, тюк тюшгенди деген магъанада. (Къазан, чоюн.)

Менден сора гачада эркек къычырмасын.— Менден сора дунияда киши джашамасын. Кесин кемсиз сюйген.

Мен сюйгенлей бол. Син. Сайга бнлген аманлыгъым — башыма.— Аны мен эртде огъуна сынагъанма. Сен да мен сюйгенлей бол, ансы, санга бир зат да керек тюлдю. («Тау-луну тангы», 90.)

Мен урмасам да, тырмы тартыб тура эди.— Менсиз да кесини боллугъу алай эди деген магъанада.

Мени юсюмде тёре болмасын.— Мени юсюмде адет болмасын, тохтамасын деген магъанада. Бернени киши да сюйюб этмейди, джаным, алай а адет болгъанды да, мени юсюмде тёре болмасын деген кибик эте барадыла. («Джангы-ны джарыгъы», 34.)

Марал джангурла.^— Джангур джауа тургъанлай, кюн тийсе, марал ол кёзюуде къозлайды деб, айтыу барды. ( «Нюр джилтинле», 27.)

Минг аскер да бир башчы. Джангы вар. Д ж ю з ишчи да бир башчы.— Эркечни токълула бла айландыргъанны магъанасы хыйсабны тышында уллуду: минг аскер да бир башчы деб, сёз барды. («Къарчаны юйдегиси», 26.)

Мугут ийис этерге.— Къарангы, мугут ийис этген уруда къычыра-къычыра эригиб, олтуруб, уруну бир джанына таяныб, къалкъыргъа кюрешди. («Къара кюбюр», 58.)

Мукъут ийисин чыгъарыргъа.— Шабатны нартюхлери амалтын, мукъут ийисибизни чагъардыла. («Ахматны джангылычлары», 25.)

Мулхар этерге — умур-чумур этерге, ууатыргъа. Сакъ-

183

ладыгъыз джаныгъызны аямай, артха туруб джангыз атлам атламай, мулхар этиб, къан къусдура джауланы. ( «Морх ауушну джигитлерине».)

Мударлары джыл-джылдан ызына. Син. Тирмени со-луна айланыргъа.— Рысхы ызына кетерге, таркъайыргъа.

Мурукку этерге — тохтаб, бир зат бла тюрт-мюрт этерг ге, мычыргъа. Къасым, аны къатына келиб, не айтыргъа билмей, бир кесек мурукку этди. ( «Джукъусуз кечеле», 8.)

Мухурун салыргъа. Вар. Тамгъасын салыргъа.— Бу праулен аты болгъан тёртмюйюш, кёкбаш юйге сюйюмсюз-люк мухур салыб къойгъандыла. («Къара кюбюр», 187.)

Мыйыкълы гыкка.— Сабий къылыгъы юсюнден кетме-ген джаш (адам) .

Мыйыкъларымы джюлютюрме. Син. Башыма бёрк киймезме.— Мени бригадам алагъа оздургъан кюн бу мыйыкъларымы джюлютюрме. (Газетден.)

Мыйыкълыны мыйыкъсыз алдады.— Мыйыкълыны мыйыкъсыз алдады дегенлей, къуджур дуниягъа чыгъар-гъа башлагъан болурбуз дейме. Дунияда керти аллай адамла болурламы?! («Баталлары», 116.)

Мыйыкъ тюбюнден кюле.— Джашыртын кюле, хыликке эхе. Вар. Мыйыкъ тюбюнден ышара. Байла къан кекирге эдиле, ала, мыйыкъ тюбюнден кюлген болмаса, бизни кибик джарлыгъа турсунуб да къарамайдыла. («Къара кюбюр», 60.)

Мыйыкъларым юсюмде болуб.— Мени мыйыкъларым юсюмде болсала, къара Къарачайны мындан джаяулай кетерча этерме, («Уллу Къарачайда», 74.)

Мыйыкълары юсюнде эсе, базыб бармагъыз.— Ол мен кёрген киштикни мыйыкълары юсюнде эсе, анга ийнаныб бир да бармагъыз,— дегенди къарт чычхан. (Фольклор-дан.)

Мыйыгъына битерге — юсюне къадалыргъа. Мыйымда ат тебиб — сагъышлы, къайгъылы болуб.

Мыйымда ат тебиб айланама, сизни не хатагъыз барды?! («Горда бычакъ», 1, 52.)

Мыйысында къазан къайнаб. Вар. Башында къазан къайнаб.— Менме аланы мыйыларында къазан къайнатыб айланнган. («Сыналгъан джылла», 84.)

Мыллыгын атаргъа — чабаргъа, арам-къарам этмей юсюне атылыргъа. Ол алай аламат иш болса, хар ким техникумгъа, институтха алай мыллык атыб турмаз эдиле. («Аманат», 3, 155.)

Мыллык сакълагъан айюча.— Энди мени атамы, мыл-

184

лыкны сакълагъан айюча, тёрт джанын талай тургъан Даулетден тонну аллыгъы керти болурму? («Ахмат-Батыр».)

Мынгылан ашагъанча. Сии. Эшек мыйы ашагъанча.— Тели болургъа, акъылындан чыгъаргъа.

Мысхал чакълы (4, 8 г) — не аз да, не кесек да. Хайы-рым болмаса да, джаратылгъанлы Темуркъаны джанына мысхал чакълы зараным тиймегенди. («Къара кюбюр», 196.)

Мысагъат этерге — эсеб, хыйсаб этерге. Джырын бо-шагъандан сора да эжиуюн мурулдай, бурун сууун биле-гине сюрте, кийик эчкини арыкълыгъына мысагъат эте айтды. («Къара кюбюр», 325.)

ЛЛытыны бычагъы джаугъа майырыша эди.— Асыры джумушакъ джюрекли адам деген магъанада.

Мыхыз этерге.— Бир-бирине борчларын къурутургъа. Бир-бирибизге борчубуз къалмап>анды. Борчдан къутул-дукъ, дау этер зат къалмады.

Мюйюз салдырама деб. Толу форма; мюйюз салдырама деб, эшек къулагъын кесдиргенча.— Мюйюз салдырама деди да, къулагъын алдырды дегенча болгъанды чот. (Газетден.)

н I акъырда — кертини келечиси.— Адам накъырда сылтау бла кертини айтады... Кертини келечиси — накъыр-да дегенлей, джюрек билгичди. («Емюрлюк», 15.)

Накъырда бла адам дининден чыгъар.— Накъырда этеме деб, адам керексиз, артыкъ сёзню айтыргъа болады. Син. Ойнаб айтсанг да, ойлаб айт. (Нарт сёз.)

Накъырданы эки лолюшю — керти. Накъырданы ролю къуру кёз ачдыргъан ариу сёз болуб къалмайды. Бир-гесине джюрюген такъмагъы да болады.

Нагъужурлача этмейик.— Барысы, бир-бирине тынгы-ламай, сёлешселе, айтадыла алай. Къой, энди сёзню узакъгъа бурмайыкъ, нагъужурлача, ангылашынмай тур-майыкъ. (Ертенланы А. «Сайламалары».)

Налат адам — ант, уят тыймагъан адам. Биз стан-сени ала да ызына сыйырта турургъа боллукъ тюлбюз. Къалай налат адамды ол Шкуро! («Таулада таууш», 282.)

Налат болсун.— Адамны аманлагъан эрши сёз. Бир бёлек джолда Ханбалагъа айтырыкъма деб да тыйдым, алай болгъанлыкъгъа бу адамла не затдан уяллыкъ-дыла? Былагъа налат болсун! («Къара кюбюр», 222.)

185

Налат баш джармаз, тюкюрюк кёз чыгьармаз. Къатын-ла кеб къаргъайдыла, алай болгъанлыкъгъа Мыртазны къарны бекден бек ёсюб баргъан болмаса, бир да къатын къаргъышны къулагъына алмайды. Налат баш джармаз, тюкюрюк кёз чыгъармаз деб, муну кибик адамлагъа айта болурла. («Къара кюбюр>, 80.)

Насыбынг алай болсун (самаркъау маталлы сёзле) .— Насыбынг алай болсун, ол кёб гардошунг уру керекли юшюмей къалгъа эди. («Къара кюбюр», 59.)

Насыбы джёнерге. Вар. Насыбы тутаргъа. Насыбынг джёнеб (джёнюб) да къалгъанды. Аллах насыбынгы алмасын! ( «Джукъусуз кечеле», 186.)

Насыблы бол.— Алгъышлау, бюсюреу этиу. Насыбынга кёре рысхынг.— НасьГбынга кёре рысхынг

дегенча, бу да сыртындан тюшдю, энди,. джаным, бизге оноучула табыб, джарлылыгъыбызны кёсибиз сюйгенча этерге къоймай айланадыла. ( «Горда бычакъ», 2, 156.)

Не айтыб бетими кёргюзюрюкме? — Уллу айыбды, уятды деген магъанада. Энди ала джолда машинадан тюшселе, не айтыб бетими кёргюзюрюкме? («Аманат», 3, 16.)

Не аллахха, не адамгъа джарамагъан. Син. Не башы-нга, не аягъынга джарамагъан.— Джукъгьа да джарама-гъан, джараусуз зат.

Не аман бла, не иги бла.— Ариу айтыб да, хыны этиб да, бир тюрлю бир джол бла. Ол кече анасы, не аман бла, не иги бла кюрешиб, аны сёлешдириб, тюб алалма-гъан эди. ( «Горда бычакъ», 2, 115.)

Не ант джетгенди? — Да неди ингирге дери тёзмей, мынга не ант джетгенди. («Джангыны джарыгъы», 32.)

Не атасыны башы барды? — Неси къалгъанды, не за-тын тас этгенди? Атасыны башымы барды биреуню къа-быры бла ойнаргъа? (Газетден.)

Не атасыны кёрю барды? — Эркинликсиз сылджыраб киргени ачыу болуб, къыджырай сорду.— Не адамса, не агангы кёрю барды мында? («Къара кюбюр», 199.)

Не атылыб къалса да. Син. Эм кеминде.— Экигиз биргелей алгъан джал, не атылыб къалса да, экиджюз-ден озгъанына не сёз барды? («Аманат», 3, 88.)

Не ачыларынданды! Син. Барыб тохтагъан, ахыр хала-май.— Тёгюледиле санга, дефтерим, джырларымы эм ачылары. Тамадыла санга биремлеб ачы джырларымы тамчылары. (Ертенланы А. «Сайламалары».)

1вб

Не багъасы барды! — Джаны саулай игиликни кёрген не багъасы барды! ( «Дерт» , 232.)

Не барды, не джокъду деб.— Уллу бычагьы, джаркъа-ча, бутуна тие, къайда не бар, не джокъ деб, бурнун хауагъа тута, тийреден ташайды. («Къара кюбюр», 214.)

Не болады, не къалады.— Ким биледи, мындан ары, да не боласа, не къаласа. («Сыналгъан джылла».)

Не болалгъанын болуб.— Андан ары барыргъа орун болмазча, артына дери. Мазан не болалгъанын болуб келе тургъанлай, юй бийчеси тюбеб :— Бу болумгъа кириб къалгъынчы, кесинги къалай эсгералмадынг? — деб чам-ланнганды. («Алан», 1, 31.)

Не болса да болсун.— Тик къабыргъаны арлакъ барыб, огъары джанымдан таш алыб, не болса да бол-сун деб, къараб атды.м. («Алмасты». )

Не да болсун деген. Ары, партиягъа, не да болсун деген адамланы алмайдыла. («Таулу къызны джигит-лиги», 198.)

Не да мени къаракъашымамы болады! — Не да мени къаракъашыма болады деб, эртде киши айтханлай, не зат да бу онгмагъанны юсюне джабышады. («Къана-матны джуртунда». )

Не да этиб.— Энди бусагъатда аллай халисизге не этерге керекди? — десе, аны джууабы тынч тюлдю. Не да этиб, ала кесинге тынгыларча этигиз. ( «Джукъу-суз кечеле», 142.)

Не дугъжам барды.— Не къыйынлыгъым барды? деген магъанада. Не керек эди деб, сизни эшикден ашы-рырча, манга не дугъжам тюшгенди? («Горда бычакъ», 2, 183.)

Не джашырыу. Толу вар. Аллахха туру, не джашы-рыу.— Былайда тыш адам джокъду, не джашырыу, биз эт-джён адамлабыз. («Ахматны джангылычлары», 37.)

Не джюз-минг айтсанг да. Вар. Не аз-кёб айтсанг да.— Бизге солур кюн туумагъанды, къайнайдыла юйле-ринде адамлары болгъанла, не джюз-минг айтсанг да, аланы ишлери бизден башхады. («Таулада таууш», 75.)

Не ёлтюрюу, не ёлюу! — Къан къазауат этерге. Уруш деген къалай ачы болады... Адамланы бир-биринден айыра, къыйынлыкъ, ёлюм тёге. Айтыргъа, не ёлтюрюу, не ёлюу. («Мёлек», 66.)

Не игиден, не амандан.— Бир тюрлю бир зат. Тамара бир тюйюмчекни Сеирге узатды. Сеир аламатды: не иги-

187

ден, не амандан бир сёз айтмай, кеси кеси бла сёлешгенча этиб, баш энишге къарады. («Къанатла», 103.)

Не келсин! — Не файда, не амал, адам не этсин. Мен туугъан юйюмден кетгенден сора, джашауум сизде, сизни бла болургъа керек эди. Не келсин, уюмагъан сютча, арлы-берли бола турабыз. («Аманат» , 3, 132.)

Некях этибми алгъанды? — Мамсур бла Даум юйде къалгъанларында, атасы джашчыкъгъа «Айдемир» ата-рыкъма,— деди. Аллай иги ат бизни джашчыкъгъа джете-миди? — Джетмей а! Бийле, байла атланы некях этимби алгъандыла,— деди Мамсур. («Баталлары», 34.)

Не кече, не кюн.— Чыртда, не аз да. Артдан артха бир аман болуб бараса, ишинг да къыйынды, не кече, не кюн тынчлыгъынг джокъду («Къанатла», 112.)

Не кёрдюк, не кёрмедик? — Виз кёрмеген не къалды, барын да кёрдюк, чекдик, сынадыкъ. Алайды дуния, не кёрдюк, не кёрмедик, хапарын къачыб кетгеннге чы-гъарыб, сабийни къолун, аягъын байлаб, дуния мал ючюн къарт бабасха бергенин кёрдюле. («Уллу Къарачайда», 247.)

Не къан джаугъанды? — Не пелах болду, не къыйын-лыкъ тюшдю? Не болгъанды, не къан джаугъанды? («Эрт-де-эртде», 150.)

Не къычырыкъ этейим?! — Не амал, не мадар этейим? Энди не къычырыкъ этейим, къалай чыгъайым мындан? («Кюндюзгю кюн», 20.)

Не менме деб тургъан.— Бир юйню оноууна тышхы сёз къатыша тебресе, не менме деб тургъан да тентире-рикди. («Аманат» , 3, 277.)

Не огъайдан, не ходан.— Малик не огъайдан, не ходан джукъ айтмады. Кесине сормагъанлай, сыртда эмиликге миндириб тебрегенча болгъанды. («Хорланнган аджал».)

Не саудан, не шаудан.— Не джаны саулай, не ёлтю-рюб. Бусагъатда стражниклени, дагъыда сауутлу адам таб-ханынгы алыб барыб, абреклени не саудан, не шаудан бери джый. («Къара кюбюр». )

Не сёзю, не башы.— Тутхучсуз адам, авторитети болмагъан.

Не таб къошну да бир суу табсызлыгъы.— Не аламат адамда да, ишде да бир кемлик табылады деген магъана-да. Алай болса да не табсыз ишни да бир таб джаны бола-ды. («Горда бычакъ», 2, 207.)

Не улан табар, не джылан табар. Син. Адам барды —

188

адамланы башыды, адам барды — хайуан андан ашхы-ды.— Не улан, не джылан табар деб, тюз айтадыла. Ах, сени табмагъа эдим да къара джерни къабха эдим. («Аманат», 3, 180.)

Не унутулмайды, не къурутулмайды — не эсден чыкъ-майды, не кечилмейди. Къазауатны къыйынлыгъы не унутулмайды, не къурутулмайды. (Газетден.)

Не унутурукъ, не къурутурукъ тюлдю — кечерик тюл-дю. анабыз айтхандан чыкъсакъ, не унутурукъ, не къу-рутурукъ тюлдю. (Газетден.)

Не хабха, не чабха джарамагъан — джараусуз, хайы-ры болмагъан. Ох, ох, итни къарты бла адамны къартын-дан насыбсыз болмаз дунияда: не хабха, не чабха джара-магъанладан болуб къалабыз. («Таулада таууш», 36.)

Не халпама барды.— Ма бусагъатда сен айтхан фер-мала, бригадала, джыйынла. Аладан тышында анланыр-гъа алагъа не халпама барды? (Газетден.)

Не ханлыгъы-бийлиги да.— Баш шарты, къалгъанла-дан башхалыгъы. Не ханлыгъы-бийлиги да къолуну уста-лыгъы, адам бла сёлеше билгениди. (Фольклордан.)

Не хатасы барды? — Не айыбы барды, неди джетишме-гени?

Не чыкъса да мындан чыгъарыкъ болур.— Бу джаш-чыкъ а кимникиди? Не тири санлары барды! Не чыкъса да, мындан чыгъарыкъ болур. («Кюн таякъла», 34.)

Не эшек ёлюр, не хан унутур. Син. Не алим ёлюр, не залим ёлюр.— Анча джылгъа не эшек ёлюр, не хан унутур, деб Ходжа айтханлай, аллай бир ачханы бир джолгъа къолуна алыб, къош къураб да къоярыкъды. («Баталлары», 55.)

Не юй оюлур, не аралыкъ сынар.— Не зат болса да бир зат болур, болум бир тюрленир. Не юй оюлур, не аралыкъ сынар, не болса да бизни арбазгъа да бир кюн тиер. ( «Къара кюбюр», 291.)

Не юйю къуругъанды.— Да не юйю къуругъанды, энди тамада соруучуну джугъун урларгъа ариу къоркъмаса да, уяллыкъ болур. («Биринчи сюймеклик».)

Нек джазыкъ эдинг? — Мен да ол онгмагъан малчыкъ-ланы къатындан кетмей турургъа мурат этдим. Алай а, не келсин, аллымда бирин да къоймадыла. Айхай, огъай дер къарыуунг болса, нек джазыкъ эдинг?! ( «Дерт» , 163.)

Нек джанынгы аласа? — Нек ашыгъаса, нек гузаба этесе? Нек джанынгы аласа деб, бети ашыгъышлы тюрсюн алыб къарады. («Уллу Къарачайда», 232.)

189

Нек джарлы эдинг?! Вар, Нек джазыкъ эдинг,— Адам-ча соргъанынга тюз джууаб берсе, нек джарлы эдинг? («Аманат», 3, 42.)

Ненг джарты болады? — Ненг къорайды? Сакъла-сын, аны ючюн сени ненг джарты болады? — дедим мен да, ышарырымы тыялмай. ( «Дерт» , 180.)

Неге къараб айтаса?! — Не шагъатынг, далилинг барды? Салимгерий, аны неге къараб айтаса, ёлейим ан-дан эсе! («Джангыны джарыгъы», 42.)

Ненча мысхал тартханын билирге.— Адамны болумун, къарыуун билирге. Генерал хар кимни ненча мысхал тартханын бек ариу биле эди. («Ата джурт ючюн», 55.)

Нохта бау этерге.— Магарич этерге. Къайдам, ким бил-син, сен аны барысын къойдуруб олтураллыкъ тюл эсенг, кёр бир иги нохта бау да этербиз. ( «Джукъусуз кечеле», ИЗ.)

Нырланы тамбла. Вар. Чомаланы тамбла; Болурланы тамбла.— Кюн-кюнню болджал этиб барыу.

ба къазыгъыча — ёрге сюелиб туругъа. (Оба къа-зыкъ — къабыр къазыкъ).

Оба къаранчха — джаныуарланы, къанатлыланы юр-кютюр ючюн къабырлада салыннган къаранчха.

Обадан къычыргъанча — терен джерден адаргъы тау-ушу тунакы чыкъса, айтадыла алай.

Обадан къуртуму чёблерсе.— Адамны табалаб айтыл-гъан эски сёз. Неми аллыкъса? деген магъанада.

Огъур аякъ бла келсин.— Ол келгенлей бир игилик келсин деб, алгъыш этиу. Джашла, келлик келин да огъур аякъ бла келсин. («Джангыны джарыгъы».)

Огъары аягъына минерге: 1. Бошалыргъа, тауусулур-гъа.— Къалгъанладан алгъа тамадабыз: «Башха хатабыз джокъ эди, азыкъ огъары аягъына миннгенди!» — деди (Газетден). 2. Къоркъуб, сескекли болургъа.

Огъартын сермерге.— Кесинден онглугъа сырыныргъа, кесинде болмагъан уллулукъну башына тартаргъа. Кёзюне джетгенинде, огъартын сермей тургъан къатын, сайла-гъан — сайгъа деб, сюлдери тюшдю. («Горда бычакъ», 2, 134.)

Огъай да, талагъынгы тургъуздумму? — Эртде таулу малын-мюлкюн сатыб, ачхасын бошагъынчы поездге

190

миниб курс этиб айланнганды. Таулу кете туруб, паровоз къычыргъанында — Огъай да, нечиксе? Талагъынгы тур-гъуздумму! — дегенди. (Фольклордан.)

Одалгъа иерге. Син. Тубаннга нерге.— Тернлтирге, алджатыргъа, тентиретирге.

Одалгъа сингерге - зауукъланыргъа, ох дерге. Осман хапарсыдзы, одалгъа сингнгенди. Джумушакъ тюклюню сары къулагъын табханды. («Хорланнган аджал», 115.)

Оджакъдан къараргъа.— Къайсы нтден туугъанла эсе-ле да, оджакъдан къарайбыз деб, юй башына джыйыл-гъандыла да джашатмайдыла. («Уллу Къарачайда». 11.)

Оджакъдан къурум тюшгенча — билмей тургъанлай, оджакъдан къурум тюшгенча, юслерин басхандан беричи... («Къара кюбюр», 47.)

Оджакъдан тюшерге — учузлукъ, сыйсызлыкъ келти-рирге. Биз кимни юйюне от салгъанбыз?.. Кимни оджа-гъындан тюшгенбиз? ( «Дерт» , 145.)

Оджакъдан тютюн чыгъарыргъа — башха юй болуб джашаргъа.

Озгъан джангурну джамчы алыб сюрме — ётюб кетген ишни джангыртма, сюрме. Асланны ызындан кетмегенн-бизге барыбыз да бушуу этдик, алай болгъанлыкъгъа, озгъан джангурну джамчы алыб сюргенча, кьайдан джетгин. («Къара кюбюр», 243.)

Озгъан ишге къар джауар. Вар. Къалгъан ишгё къар джауар.— Бусагъатха дери Къарачай этекледе адет болуб келген затны эки къат толтуруб этейим, тыйма, ма бу ишини этмеге къой, озгъан ишге къар джаур. («Уллу Къарачайда», 241.)

Озса да, санга озсун.— Озса да, санга озсун, ашагъа-нынг былай тёбен джагъада мычхы джаргъан орус джаш-ны чочхасыны этиди. («Къара кюбюр», 121.)

Озгъан кюнлеринги унутма, суу чабырларынгы къу-рутма.— Къойчу патчах болгъанында, чабырларыи ка-бинетинде кёз туурасына тагъыб тургъанды. Аланы нек тагъыб тураса? — деб соргъанларында, «озгъан кюнле-ринги унутма, суу чабырларынгы къурутма» деб джууаб этгенди. Андан оюм: озгъан кюнлеринги унутма.

Ойнай-ойнай кёз чыгъар.— Шо не этерик эсегиз да, къарыуугъузну аямагъыз, марджа. Ах, .мен джарлы, ойнай-ойнай кёз чыкъды дегенлей, бир айыб алмагъа эди-гиз. («Аманат», 3, 171.)

Ойт дегеннге хойт дерик. Син. Д ж а у аллына турлукъ.— Джууаб къайтараллыкъ. Эй дегеннге хейт деб, ёрге къо-

91

бар талай джаш айырыгъыз арагъыздан, властдан аллай эркинлик алгъанбыз. («Баталлары», 171.)

Ойнаучу башында къалай ойнаса, текеси да аны эник-лейди.— Башында уллулары къалай этселе, гитчеси да алай этеди, аны эниклейди, андан юлгю алады.

Оюнчакъ болургъа — селеке болургъа, хыликкеге къа-лыргъа. Хамит бла Шабатха биз оюнчакъ болумбу къал-дыкъ,— кеслерича этерге керекди. («Ахматны джангылыч-лары», 31.)

Окъа согъаргъа.— Шкок отну къой, тобну отун ийис-гегенбиз. Былайда къалгъанда да окъа согъуб турмагъан-быз, сыртыбыздан терибиз кембей, сизге азыкъ, кийим ишлеб тургъанбыз. (Газетден.)

Окъ атылгъанча — терк огъуна, къараб-къарагъынчы. Элде КИМ ёлгенин... къатынланы кючюнден, къуру бу элден сора да къалгъан хоншу элледе биледиле. Аны ючюн айта болурла, хапар окъ атылгъанча атылады, деб. («Къара кюбюр», 10.)

Окъ бла кеб кибик — теп-тенг, бирча, ушаш. Аскер адамгъа туугъанча, юсюне саууту-сабасы окъ бла кеб кибик джарашхан... адам... картада сызла тартады. («Таулад таууш», 284.)

Окъ табдырмады — айтыб ангылаталмады, тюб бер-меди.

Ол болсун кёрюр хатам. Вар. Ол болсун кёрюр къыйы-ным. Сизге мындан эсе маджал зат табармы эдик деб. аны ючюи сагъышланама ансы, сизни ары элтген болсун кёрюр хатам. («Кюн таякъла», 44.)

Ол ханига джууаб тюлдю.— Ол тыйыншлы, тутхучлу джууаб тюлдю деген магъанада. Иги джаш, Шабат, ол ханнга джууаб болмайды. («Ахматны джангылычлары», 10.)

Ол ачмагъан эшик, ол кирмеген тешик джокъду.— Па-чахан кирмеген тешик бла ол ачмагъан эшик къалгъан болмаз, тоба. («Джангыны джарыгъы», 21.)

Ол болгъан джерде толу къазан къурур.— Берекет къачхан, къургъакъ адам деген магъанада.

Ол бюсюреулю болсун! — Аны ючюн не бюсюреу. Ачха тилеб аллыкъ болсам, ол бюсюреулю болсун! («Ама-нат», 3, 253.)

Ол иги бетине уялыр! — Бетсиз, уятсыз адам. Ол иги' бетине уялыр, хо! Не этер къарыуунг барды? Мысагъат этер киминг барды? («Емюрлюк», 13.)

192

Ол кюнмюдю, бюгюнмюдю — басмады — андан сора келмеди, тохтады. Елген бёрюню багушха атдыла.

Ол саулукъдан.— Сюйсегиз — кёб айтыгъыз, сюйсе-гиз — аз айтыгъыз, мен Хаджи саулукъдан тартханымы къоярыкъ тюлме. (Фольклордан.)

Ол сен айтхан орайдала джокъдула.— Ол сен этген умутла джокъдула деген магъанада.

Ол тели айтхан эди, дерев.— Тюз айтама, кертиси, болушлусу былайды деген магъанада. Ма кёрюрсюз, ол тели айтхан эди дерсиз, ол экиси бир юй болмай къал-сала.

Олджаннга кетерге — ахратха кетерге, ёлюрге. Кёрме-ге эсен къал, мен не муратыма джетерме, неда олджаннга кетерме. («Горда бычакъ», 2, 144.)

Ол унамаздан, мен къоймаздан.— Кесине база болмаз эди, ол унамаздан, мен да къоймаздан кёб даулашдыкъ. («Биринчи сюймеклик», 82.)

Олтур, аякъларынгы джалгъамы алгъанса? — Бош-накъгъа, олтурмай, ёрге туруб тургъан адамгъа айта-дыла.

Олтурса — бийче, турса — эркиши (тиширыуну юсюн-ден) .— Болумлу, адамлыгъы болгъан тиширыу деген ма-гъанада.

Олтуруб кёрюнмей эди да, кесин ёрге туруб кёргюзе эди.— Джангыласа, ол сени саугъаларынга алданырдан озгъанды. Олтуруб кёрюнмей эди да, кесин ёрге туруб кёрюзге эди, дегенлей, эркишини зор бла алдамадынг шой-ду. («Аманат», 3, 177.)

Олтургъан джеринги толтургъун — къаргъыш. Олтурурун-турурун билген.— Дуния хали билген, иш-

леннген. Он бармагъындан бал гама. Вар. Къыптысындан бал

тама.— Къолу уста, джигер тиширыу. Он бармагъым он киши болсун.— Къыйынымы аша-

дынг эсе, аллахны аллына баргъан кюнюнгде даучу бо-луб, он бармагъым он киши болуб сюелсинле. («Батал-лары», 172.)

Оноу — Алийде, ачхыч — Хабийде.— Биринден къу-тулсанг, аллынгда дагъыда — бири деген магъанада.

Оноуу тоноу болсун.— Этген муратына джетмесин (къаргъыш).

...Оноу этмейди. Син... Джапысы джокъду.— Ачыдан ачы къычыргъан болмаса, сабий тохтар оноу этмейди. («Адамла», 19.)

. Фразеологический словарь 1 9 3

Онгуна айланыргъа.— Иш тюзелирге, насыбы тутар-гъа. Къалай игиди билмей тургъанлай аталы болуб къал-гъан! Андан сора иш да онгуна айланды. (Газетден.)

Онгун алыргъа.— Чоласын, къарыусуз джерин табыу деген магъанада.

Онг джанына тюшерге (вариант) .— Мен аны сына-гъанма. Къалай эсе да, сен аны онг джанына тюшгенсе ансы, ол алай тохтар адам тюлдю. («Горда бычакъ», 2 107.)

Онг джанына салыргъа — сыйын кёрюрге, багъала-тыргъа, хатер-хурмет этерге. Джалчыны не сыйы боллукъ Э Д Н ? Джумуш этерге джарашаса ансы, санга джумушму этерикдиле. Онг джанына салыб, сыйлаб айланмазлыгъы сылхыргъа да белгилиди. («Горда бычакъ», 2, 110.)

Онг джанынгы айландырыб бир да барма.— Базы-ныб барма, къашынга салыр деген .магъанада.

Онг къабыргъасын буруб барыргъа (вариант) .— За-кон, джол бизннкнди, онг къабыргъасын буруб бир кел-синчи, ичинде джаны бар эсе. («Къанаматны джуртун-да», 57.)

Онг джанынгы берме!— Ол алда келген атлыны кёре-мисе? Ол мычымай сени джетер, онг джанынгы сен берме: ол джетгенлей, шохунг кибик сюйюнюр, онг джанынгы берсенг, уруб джерге кийирир. (МПА, 70.)

Онг берсин, онг джюрютсюн — алгъышдан алыннган сёзле.

Онгсуннган башынг бла.— Кеси сюе тургъанлай, къошакъланса, айтадыла.

Онгсузгъа шамшю.— Кесинден онгсузгъа ёч адам, аны къыйнаргъа излеген.

Онгмагъаннга хапар сорма.— Онгмагъаннга хапар сорма деб, муну юсюнде бизпи апчыгъаныбызгъа къа-рачы! («Аманат», 2, 70.)

Оразакъайны рысхысына кёре. Ант. Насыбха кёре.— Джолу болмаса айтадыла алай. Чабакъ тутаргъа суу ызы-на тюшдюм. Тюшгенден не келсин. Оразакъайны рысхы-сына кёре дегенлей, Къобан къутуруб келе эди. Чабакъ тутаргъа онг болмады. ( «Джазыу айла», 20.)

Орун алыргъа. Син. Чык айырыргъа,— Джашауда тыйыншлы орун алыргъа, позициясын бегнтирге.

Орнун табаргьа.— Кереклисича оноуун этерге, ишни тындырыргъа. Къысхасы, сиз адам болсагъыз, иш орнун табарыкъды. («Аманат», 3, 129.)

Орнун табдырыргъа. Син. Керогин берирге.— .Мен

194

аны орнун табдырырма! Тохта, полковник бир келсин юй-ге. («Чолпан», 38.)

Орнундан чыгъаргъа. - Бир джары барлыгъыбыз да джокъду. Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар деб, ата-бабаланы джеринде ёллюк болурбуз, аз-кёб айтсакъ да. (Емюрлюк», 69.)

Орнунг юсюнге оюлсун — къаргъыш. Орундукъгъа кёре джабыуу, къымылдаууна кёре та-

быуу.— Ишлей, уруна биледиле, орундукъгъа кёре джа-быуу, къымылдаууна кёре табыуу дегенлей, ишине, ишлей билгенине кёре хакъларын, рысхыларын аладыла. ( «Ба-таллары», 321.)

Орамланы санаргъа — хауле айланыргъа, ишсиз ту-рургъа. Сиз кёкге, джерге джетдирмей сёлешгенликге, калак итча, орамланы санаб айланады ол. («Аманат», 2, 69.)

Ортагъа сууукъ джел кирирге — тил этилирге, сёгюнч-бедиш айты'лыргъа.

От алыргъа келмеген эсенг!— Нек ашыгъаса, терк огъуна кетерге тебрегенсе деген магьанада.

От алыргъа келген къатын отуз аууз сёз айтыр.— Не къысха болджаллы ишге барса да, къатын сёлешмей кетмейди деген магъанада джюрюйдю.

От ашамагъан эсенг. (От деген сёзню былайда магъа-насы: уулу зат) . Син. Эшек мыйы ашамагъан эсенг.— Элинден, джеринден чыгъыб кетерге боллукъ тюлдю. Ор-нундан чыкъгъан ^шекни бёрю ашайды. Сен отму аша-гъанса? («Къанаматны джуртунда», 219.)

Отда биширмей, суугъа тюшюрмей.— Ариу къараргъа, ажымлы этмезге деген магъанада.

Отсуз джалын болмаз. Син. Джел келмей, терекни башы къымылдамаз. Стампулну бошаууз тиширыу бол-гъанын биле эди да, Елмез алай бек ийнанмады, алай а от болмагъан джерде тютюн чыкъмайды. («Адамла», 115.)

...Отуна джанаргъа — биреуню пелахына къалыргъа Токъмакъ! Сен айтханча этиб, 1905 джылда орус патчах да кёрген эди, бюгюн а, иги джаш, аны отуна джаныб ай-ланабыз. ( «Юйге игилик», 92.)

Отха джау къуйгъанча. Ант. Отха суу къуйгъанча.— Тауланны айтыб кетген сёзю къызыб джаннган отха джау къуйгъанча этиб, джыйылгъанла юрюлюб кирдиле. ( «Къа-ра кюбюр», 234.)

Оту ёрге джанмайды — келишмезге, джарашмазгъа.

195

Эки макъа бир джалпакъгъа сыйынмаз дегенлей, отубуз ёрге джанмайды. ( «Джукъусуз кечеле», 59.)

Отдан кёлек киерге — чарларгъа, онгсунмазгъа. Син. Кесин бузады. Ання, Елмез байланы махтаса, сен отдан кёлек нек киесе? («Уллу Къарачайда», 87.)

Отдан къоркъгъанча.— Акъла Чапаевден отдан къоркъгъанча, къоркъа эдиле. (Окъуу китабдан.)

От къошунча.— Къачан? Къачан? — де да тур, от къо-шунча, юйге чёк да. («Сыналгъан джылла», 97.)

Отунгдан-огъунгданмы къорарыкъды?! — Ненг къора-рыкъды, джугьунг да къорарыкъ тюлдю, деген магъанада.

Отха салам ат.— Малчы къошда эслемей «бёрю» деб айтыб ийселе, анга рыслаб: «Отха салам ат, башы былай кюйсюн отда» дегендиле. ( « Т а б у » ) .

Отха, суугъа да кирликди.— Не къыйын, къоркъуулу ишден да артына турлукъ тюл эди. («Уллу Къарачай-да», 8.)

Отха суу къуйгъанча. Лит. Отха джау къуйгъанча.— Джыйылгъан адамла, отха суу къуйгъанча болуб, тюрлен-диле. ( «Къара кюбюр», 139.)

От тёбеси болсун.— От азыгъы болсун, отда кюйюб кетсинле. Табарымы табдым, къалгъанла от тёбеси бол-сунла деб къоярыкъ эдим («Биринчи сюймеклик», 121.)

От тюшгеннге баргъанча.— Гузаба, ашыгъыш чабыб деген магъанада.

Отдан чыкъ да — джалыннга — бир пелахдан чыкъ да экинчи пелахха кир. Энди Махсуд уялыр, таныр зат къалмагъанды. Отдан чыкъ да — джалыннга дегенлей, иш тереннге киририн ангылаб, ёрге къобду. ( «Дерт» , 107.)

Отоугъа киреме деб, баугъа кириб кете эдим — тоба, Топчукъ, къатын алса, асыры къууаннгандан отоугъа киреме деб, баугъа кириб да кетер. («Джангыны джары-гъы», 15.)

Отоу терезсден къараргъа.— Керпеслениб, омакъла-ныб деген магъанада.

Отоу томургъан да, хох деген да тенг хакъ ала эдиле.— Биреу ишлеб, къыйналыб алгъан хакъны биреу алайна алады деген магъанада.

Отунун-сууун джыйыб хазыр болургъа.— Хар затын, крреклисин джыяргъа.

Отунчуну ачыуу бурнуну учунда.— Суукъдан гыз-гыз ь»те келген къонакъла, отунчуну ачыуу бурнуну учунда дегенлей, джылы джууаб да табмай, вокзал таба кетдиле.

Оттиби.— Темирчи киши, къолу бек уста Мурзабек 196

къайсыгъа эсе да ариу бычакъ этген эди да, орусча «вот тебе» деб, узатхан эди. Ол да, сёзлени тюрлендириб, адам-лагьа хапар айта: «Оттиби» деген эди. Эрлай элге джайькл-гъан эди ол зат. Андан сора Мурзабекге «Оттиби» деген чам ат джабышыи къалгъан эди. («Мийикге», 144.)

Оу-шау эхе — къыйналыб, инджилиб, кючден-бутдан. Д ж а ш заманымда оу-шау эте, къалай болду эсе да, ба-шымы тутаргъа кюрешдим. («Къара кюбюр», 37.)

Оу-шау, тар кёр.— Не мадар этиб да унуталмадыкъ деген магъанада. Оу-шау, тар-кёр, сёлешдиралсанг къой-ма... дынг болду да къалды. («Адамла», 10.)

Оюмсуз джюрюген аджалсыз ёлюр.— Оюмсуз джюрю-геннге бир илинмек аджал табылады.

Оюн кёргюзюрге.— Шо, сенича заманым болуб къал-гъа эди. Мен кёргюзюр эдим алагъа оюнланы. ( «Дерт» , 163.)

Ох дерге. Ант. Ах дерге.— Тынчыкълы, рахат джа-шаргъа. Бусагъатда джокъду инджилиуюбюз, ма джай-лыкъгъа чыгъыб, эркин-эркин ох деб турабыз. («Гургум-лу», 59.)

п атчахны мухуру болуб.— Ачха деген магъанада. Палапанла кибик — мазаллыла, саубитгенле. Эгизле

да палапанла болгъандыла. («Горда бычакъ», 3, 196.) Пара-чара этерге.— дуккуларгъа, джыртаргъа. Айю

аны плащы бла габрайын пара-чара эте, имбашын къабыб, этине ётдюрдю. ( «Джазыу айла», 43.)

...Пыр болгъанды.— Ишлери аманнга кетгенди деген магъанада.

• ысхыгъа аллах борчлуду.— Дуния мал келе, кете, турады. Ёлмегеннге бир рысхы болады. Къутас! Аман этме. Рысхыгъа аллах кеси борчлуду. Сабийлеригиз эсе, экиси да джетгендиле. («Ахматны джангылычлары», < ' )

Рысхы бюртюгю бар эсе уа! — А къыз. Гыбыр, ёлейим андан эсе, бир бисмиллях эт ары, рысхы бюртюгю бар эсе уа! («Уллу Къарачайда», 37.)

Рысхы келир болса, акъыл кёпюрден тизилир, кетер болса, темир сынджыр юзюлюр. («Келеджакъгъа» къара.)

97

абда балтада да барды. Син. Харе эки къолдан чыгъады.— Айыб. терслнк эки джанында да барды.

Сабда тохтамагъан балта кибик — бир ишде да, бир джерде да джарашыб джашамагъан, тутхучсуз адам.

Сабырынга таш байла — ачыуланма, кесинги бузма. Кёпюр вдсюнде къалабалыкъ уллу эди: джыйылгъанла Джашайны сабырына таш байлаялмай эдиле. («Кюн-дюзгю кюн», 168.)

Сабыр тюбю — сары алтын. Син. Тёзген тёш ашар.— Сабыр тюбю — сары алтын деб, Темирджан, кёбюне тёзген, азына да тёзмесенг, болмаз. («Горда бычакъ», 2, 237.)

Сагъыннганынг — босагъа тюбюнде.— Сагъыныла тургъан келиб къалса, айтадыла.

Сабандан къайтхан ёгюзню мюйюзюндеги чибинча.— Сабандан къайтхан ёгюзню мюйюзюне къонуб келген чи-бин: «Сабандан келебиз»,— дегенди.

Садакъны тартханча.— Тюппе-тюз, къыйсыгъы, къынгы-ры болмагъан.

Садакъачы ач джыл къысар.— Зат къыт болгъан за-манда тилеучю кёб болады деген магъанада.

Садакъачы садакъачыны сюймейди. Син. Мамукъ сат-хан акъ итни ^юймей эди.

Сазгъа тюшюб.— Сабан сюрген заманда баразада баргъан ёгюзге айтадыла. Магъанасы: ишни ауурун, къый-ынын этген.

Сайын терен этмезге.— Ишни тереннге иЯмей, тынчы бла къутулургъа.

Сайлагъан — сайгъа. Вар. Сайлагъан — тазгъа.— Сайлагъан — сайгъа дейдиле. Къаллай ишленнген къыз-ла, къаллай болумлу адамла кеслери ауузлары бла тилей эдиле. (Аманат», 3, 108.)

Сайлагъан — тазгъа.— Кёзюне джетгенинде уа, огъар-тын серией тургъан къатын, сайлагъан тазгъа деб, сыр-тындан тюшгеннге санаб, сюлдери тюшдю. («Горда бы-чакъ», 2, 134.)

Сакъалын сыларгъа. Син. Шукурла этерге, табу этер-ге.— Шоркъагъа чынгады да бу джанына ётдю,— деди джашчыкъ. Аллахха шукур, алла.х, санга къурман болай-ым деб, сакъалын сылады Асланкир. («Горда бычакъ», 2, 59.)

Сакълай-сакълай къакъ болдукъ.— Кёб сакъладыкъ

198

деген магъанада. Джарамы байлагъанны къой да. юйге кириб айланмайыкъ, бы^тайда сизни сакълай, къакъ болгъанбыз. («Бычакъны ауузунда», 98.)

Сакълыкъ сакъат келтирмез.— Къадал, сакълыкъ са-къат салмаз. ( «Кюндюзгю кюн», 14.)

Салах тартаргъа,— Муадзин, халкъгъа ораза ачыл-гъанын билдире: «Байрам намазгъа джыйылыгъыз!» — деб, башын эки джанына атыб, салах тартады. («Къара кюбюр», 143.)

Салам къагъышыргъа.— Урушургъа, сёгюшюрге, дау-ур этерге.

Салам отча (джанаргъа. джукъланыргъа).— Терк огъуна.

Салам кюлте кибик — ХЫЛЫМЕЯ-ТЫ , халбара. Син. Бус-хул теке кибик. Тойда тепсемей, таймай харе уруб тур-гъан бир къауум барды... Аланы бири эригиб тепсерге чыкъса, салам кюлте кибик, зыккыллары салына, къыз чыкъгъынчы, къызара, агъара, тойну арасында турады. («Къара кюбюр», 19.)

Саламыбыз биргедн.— Да, къайтыргъа рыслай зсенг, саламыбыз биргеди, ашхы джатгъа. (Газетден.)

Саламын алмазгъа — джукъгъа санамазгъа, адам ки-бик кёрмезге.

Санаусуз кюнюнг болмаз, хыйсабсыз мюлкюнг бол-маз.— Джашагъаи кюнюнг да, джюрютген мюлкюнг да сансыз-санаусуз тюлдюле, барыны хыйсабы барды деген магъанада.

Сан этмезге — эс бёлмезге, магъана бермезге. Санаучу бла къойчуну тили бир болса, мал башсыз

болмаз.— Тауджан анга сейирсинди, таб санаучу бла сюрюучюню тили бир болса, къой къорамаз дегенлей, бир тилли болуб эте тура болурла деб, джюреги къыйнал-ды. ( «Аманат» . 3, 177.)

Санамай, сегиз деме — тинтмей. ашыгъыб, аллах джо-луна айтма.

Санаб къолунга тутдурайым.— Таягъымы алыб терге-сем, кимде неллай бир тургъанымы санаб, къатунга тутдурурма. («Къара кюбюр», 109.)

Санджох салыргъа.— Чегетни джагъасында шхыл-дыла бирден саргъалыб, санджох салгъанча этдиле. («Джылла бла таула», 332.)

Санауу тауусулгьан.— Есгени тохтагъан, ызына ай-ланнган.

Санга деб айтама. Син. Ичингде къалгъан сёз батсун

199

Сенден сора кишиге ауузумдан чыкъмагъанды, санга айта-ма дегенлигиди.— Анга да джашау керекди. Кече, кюн тынчлыкъ бермеген бир зат барды. Санга деб айтама. («Хорланнган аджал». 171.)

Санга — игилик, манга — ашхылыкъ.— Тенгле бирге джолоучу болуб бара, айырылсала, айтадыла алай. Энди санга игилик, манга ашхылыкъ, кийимлерими ал да юйге къайт, манга суудан чыгъаргъа боллукъ тюлдю. (КъТ, 2.)

Сангыраугъа эки азан къычырылмайды.— Айтылгъан сёзню ангыламай, къайтар деб тилеселе, экинчи кере джу-уаб этерге сюймей айтадыла алай.

Сангырау къулакъ эл бузар.— Къылыфы болгъандан бир пелах чыгъады. Кёремисе, сангырау къулакъ эл бузар дегенлей, бу да сени хапарынглай болуб кетди. («Таулада таууш», 81.)

Сау бол.— Къарачайда джюрюген бюсюреу-сыпас сёз. Сау болсун (вариант) .—Бешджыллыкъны биринчи

джылын аламат джетишимле бла ашырды. Сау болсун, тутхан ишин айыбсыз баджарады. (Газетден.)

Сау бол демез — бюсюреу этмез, айыбынга тартар. Сау бол дерча — бюсюреулю, айыбсыз, джетишимли. Сау бол деб айтдырмагъан — асыусуз адам, ишин би-

ширмеген. Алан джашагъан элде ёмюрюнде кесине сау бол деб айтдырмагъан аман иннетли бир къутсуз адам джашагъанды. («Алан», 1, 89.)

Саубитген. Син. Ат ашагъан айюча.— Мазаллы, са-ласкюр, тёртсандыкъ.

Сау джери джокъду.— А къыз, Марджан, сен аны юсюн, башын бир кёрге эдинг. Кийимлерини бир сау джери джокъ эди. («Къанаматны джуртунда», 34.)

Сау джыр'т.— Джангы кийим кийгенни алай айтыб алгъышлайдыла.

Сау джюрют — бир адамны затын хаух алыб, къай-таргъан заманда иесине алай айтыб бюсюреу этедиле.

Саудан ёлюрге.— Манга болгъан кимге болду деб, эс ташларгъа, сюлдери тюшерге.

Сау иш этигиз.— Ишлей тургъанладан айырылыб тебреселе, айтадыла. Да, эгешчиклерим, энди сау иш эти-гиз! («Джангыны джарыгъы», 9.)

Сау кёрейик.— Кетиб къалды, тас болду, кёрюрден озгъанбыз деген магъанада.

Сау кел — келген къонакъны Къарачайда алай айтыб алгъышлайдыла.

Сау къаллыкъ.— Бюсюреу этиу. Энди, сау къаллыкъ,

200

андан бери келиб, эмчек салыб кетеди. («Адамла», 29.) Сау къалгъын (вариант) .— Школну юсюнден, джукъ-

лаб тургъанлай да, айтырма деб тура эдим, сау къал-гъын. («Аманат» , 3, 51.)

Сау къал (къалыгъыз) .— Кете туруб, мында къал-гъанланы алай айтыб, алгъышлаб кетедиле.

Сау сюеги къалмагъанды — умур-чумур болгъанды, ууалгъанды. Алкъын киши джукъ билмейди. Машинаны уа сау сюеги къалмагъанды. ( «Дерт» , 11.)

Сау тут — сау-эсен тут, сау джюрют, хайырлан. Сау чыкъсын.— Биреуню сакъалын, чачын джюлюселе,

айтадыла. Сау-шау эсе да.— Елген, къалгъан эсе да деген ма-

гъанада. Алий афендини сауун-шауун киши билмейди. («Таулу къызны джигитлиги», 143.)

Сары джауча джагъыла — адебли, ариу сёзлю, татлы Т И Л Л И деген магъанада.

Сарыкъулакъ: 1. Ючтюменлик ачха. 2. Сарыкъулакъ тууарла. 3. Эм маджалы, игиси.

Сарыджилик — гитчелигинден азгъынлыкъ кёрмей, джилиги юзюлмей ёсген (мал, адам). Ант. Сууджилик.

Сары чибинча — ачы тилли адам, адамны джюрегин къыйнаб сёлешген.

Сарыуу кесерге.— Хар кимни кёзлери экили кёре, ким ачыуларын келтире, ким сарыуларын кесдире, тенгле ары-

бери барадыла. («Толкъунла», 224.) Сарыуу къайнаргъа.— Джюрегим къайнайды, дерт-

лиме деген магъанада. Мени санга къайнайды сарыуум, къарт болсам да, джетер къарыуум. ( «Айджаякъ» поэ-мадан.)

Сатыб алмагъан эсенг.— Нек багъалатаса, къырыл-таса деген магъанада.

Сен айт, мен айт деб.— Сен айт, мен айт деб, айтыл-лыкъ затны бир-бирине кюрей тургъанларында, Азрет, тёзюб туралмай, сёзге къошулду. («Кюн таякъла», 47.)

Сен айтдынг — мен эшитдим.— Ары дери эшитмеген эдим, хапарым джокъ эди деген магъанада.

Сенден алгъа ёлейим. Син. Артымда къалгъый.— Мен Залимханнга бир къарайым,— деди Къушджетер.— Шо, сенден алгъа ёлейим, алай бир эт. Джанында ач-хасы барды: аманнгамы тюбейди, игигеми тюбейди. («Аманат», 3, 311.)

Сен аллай (джаш, къыз, адам...) болгъа эдинг да...— 201

Ах, сен аллай джаш болгъа эдинг да. мен ёлген да этге эдим. («Аманат» , 3, 179.)

Сенсиз аллах этмесин.— Кёб джаша, хар заманда хайы-рынг тийгенлей турады.

Сени ауузунгу ким джуугъан эди? — Асылсызла сёлешген аманаууз адамгъа айтадыла.

Сени аурууунгу алсын. Сии. Сайга къор болсун.— Адамны сан эте билиуденди, атын таба билиуденди, джау-лукъ сени аурууунгу алсын. ( «Аманат» , 3, 85.)

Сен бар, мен бар деб.— Киши таукел этиб, барыргъа унамай. Сен бар, мен бар деб. бир-бирине къараб тур-гъан болмаса, киши базмады аны бла сёз башларгъа. («Огъурлу>, 134.)

Сеннге билген аманлыгъым — башыма.— Санга джю-регим-кёлюм ачыкъды. харамлыкъ, аманлыкъ билмейме.

Сенде болмагъан гынтты джокъ кёреме.— А къыз. Ай-шат, сенде болмагъан гынтты джокъ кёреме. ( «Джангы-ны джарыгъы», 13.)

Сени джауунг да бизлей болсун.— Сени джауунга да бизге джетген къыйынлыкъ джетсин. Къойлагъа джыйын джанлы къатышхан эсе уа. сени джауунг мен-лей болсун. (Газетден.)

Сени джауунг да аллайгъа келсин (чыкъсын).— Чыкъ-са уа, сени джауунг аллайгъа чыкъсын. бир чынгыл къая. башы гампил, эки джаны бек. огъары джаны мийик, тю-бю — тенгиз. (КъТ.)

Сени джауунга да аллай кюн келсин.— Мен да маши-наны кабинасын къагъыб. айтайым деб, ауузуму ачдым, олсагъатдан машинаны чархы неге эсе да бир къаты затха миниб, кёлтюрюлюб, бизни алай атды, сени джауунга алай кюн келсин. ( «Адамлыкъ». )

Сени джауунга да аллай... (бий) къобсун.— Бёрю то-нун джелпегей къаблаб. Ислам чыкъды. сени джауунга да аллай бий къутурсун, ташны, агъачны да чакъды-рыб, келтирген айранымы да итлеге къуйдурду. («Къара кюбюр», 181.)

Сени джауунгу да (къарнашы, эгечи, тенги...) болма-сын.— Сени джауунгу да эт джууугъу болмагъа эди, кёре-мисе муку чабыб келгенин. («Къара кюбюр» , 13.)

Сени джер тартсын — сен ёлюб къорагъын (къаргъыш). Сени джер тартсын, ким бла барлыкъды? Къалай бар-лыкъды? («Уллу Къарачайда», 36.)

Сен да джюйюсхан, мен да джюйюсхан, эшекге ким

202

салсын къууушхан? — Сен бнн, мен да бий, ууакъ джу-мушланы КИМ этсин деген магъанада.

Сен ёлмегин — кёб джашагъын. Тилни билмесем да, джашчыкъ, сен ёлмегин, айтханларыны барысын ангы-лаб барама. («Джылла бла таула», 336.)

Сен керек болсанг — тюлкю, ол санга керек болса — кирпи.— Сен анга керек болсанг, тюлкюленир, кукаланыр, ол санга керек болса уа — бюсюреу нзлер, кесин багъа-латыр.

Сен къыпты, мен къой. Сии. Боннум къылдан ингич-ке.— Эркинлик сиздеди: не сюйсегнз, аны этигнз деген магъанада.

Сенсе, менее деб джашагъан.— Бир-бирин билиб, бир-бири хатерин этиб, сыйын кёрюб джашагъан. Ха-джос ишлеген джеринде хар кимден тил этиб тургъан бол-маса, киши бла сенсе, менее деб джашамагъанды. («Алан», 1, 73.)

Сенсе, менее деб джашамагъан (ант) — киши бла джарашыб джашамагъан.

Сен мени кёрмегенсе, мен да сени.— Арада этген ишле-рин' джашырсала айтадыла. Энди,— деди Сергей,— сен мени кёрмегенсе, мен да — сени. Хайда, ашхы джолгъа. («Емюрлюк», 150.)

Сенден онглу болмасын Байгелди.— Махтаннганынгча онглу, болумлу адам тюлсе (самаркъау). Билеме, анам, барысын билеме.— Ой, сенден кёб билмесин Байгелди. («Аманат», 3, 110.) f Сен санасанг да — онбеш, мен санасам да — онбеш... Санасанг, санамасанг да, аллай бирди, артыгъы, кеми джокъду деген магъанада.

Сен сорма, мен айтмайым.— Бек кючлю тукъум. Мени Зариятымы анга къыйналгъанын къой, джаным, сен сорма,

_мен айтмайым. («Адамла», 190.) Сени сыйынг мийикде болсун. Вар. Сени сыйынг тёп-

пемде болсун. Вар. Сени аллах сыйласын.— Келин, сени сыйынг да мийикде болсун, ол бизни юйдеги, Мёлеханны аты сагъынылса, ауузуна суу уртламайды. («Къанаматны джуртунда», 163.)

Сени да аллах сыйласын.— Къыз заманымда, сени да аллах сыйласын, атауул къарнашладан туугъан джашла джыйылыб келиучен эдиле. (Газетден.)

Сени сыйынг да тёппемде болсун.— Сени сыйынг да тОппемде болсун, мен кесим юйленмеген эдим. ( «Джюрек ауаз», 109.)

203

Сенден тартынмай айтайым. Вар. Сенден уялмай айтайым.— Башын алыр ючюн айтылгъан сёзле.

Сеннге ( санга) ушагъан болсун — сен сюйгенча, сен айтханча болсун.

Секириб ётгюнчю, хоп деме (калька) — ишни этиб бошагъынчы, уллу сёлешме.

Секир, токъмакъ, ур, токъмакъ! — Къарт, токъмакъ-ны алыб, къаладан арлакъ айырылыб, «секир, токъмакъ, ур, токъмакъ» дегенлей, токъмакъ бир секириб джерни, бир секириб джашны уруб тебрегенди. (КъТ, 23.)

Сёзюн артына салмагъан (къысхатамакъ) — айтырын айтыб къойгъан адам. Атамы халисин бир кесекчик сен да билесе. Сёзню артына салгъан адам тюлдю. («Горда бы-чакъ», 2, 166.)

Сёзюн ауузуна ашамагъан. Сии. Сёзюне табылыучу,— Берген сёзюнгю ауузунга нек ашадынг, дейме. ( «Дерт» , 194.)

Сёз берирге.— Бу деб кёзюнге илиннгенни джел'Этди-риб келтирирге сёз береме. ( «Кюндюзгю кюн», 77.)

Сёзю джерге тюшмеген — авторитети болгъан адам. Мурзабек бла къатыны Мустафаны сёзюн джерге тюшю-рюрча адамла болмагъандыла. («Кюндюзгю кюн», 130.)

Сёзюнгю игилик бла бёлейим.— Сюлемен, сёзюнгю иги-лик бла бёлейим, айыб этме соргъаныма, белгили биз не этерге керекбиз? («Уллу Къарачайда», 267.)

Сёз къапчыкъ — сёзлю адам, джууабны къыйналмай табхан. Урушмайма, урушмай, урушсам да, сен, сёз къапчыкъ, джууаб табмаймы къаллыкъса! («Таулада тау-уш», 19.)

Сёз къозгъаргъа.— Сёз башларгъа, дауур этерге, сыл-тау излерге. Байдымат кеси сёлешиб башлагъынчы, сёз башлаб, сёз къозгъаргъа ийлыгъыб тохтады. («Къара кю-бюр», 202.)

Сёз нёгер болурса.— Нёгер болурса,— бирге турурса. Сёз нёгер боласа, кёл этесе. ( «Дерт» , 199.)

Сёз салмазгъа.— Айтханын этерге, огъай демезге. Джашчыкъны анасы, аланы тилеклерине сёз салмай, разы болуб ийгенди. («Эртде-эртде», 109.)

Сёзню серге иерге. Ант. Сёзню серге иймезге.— Асыры кёб сёлешгенден сёзню артын кесмей къояргъа. Огъай, Э Н Д И сен сёзню серге ийме. Кеси эталмагъаннга джууугъу-тенги этеди. ( «Кюндюзгю кюн», 76.)

Сёз сёзню айтдырыр.— Бири сёлеше башласа, бахша да къошулады. Сёз сёзню айтдырыр дегенлей, ма быллай

204

бнр «къошхасалмаз» амалтын мен анамы къарнашында оюнла болуб келгенме. («Таулада таууш», 81.)

Сёзюбюз сёз болсун. Кесамат бузулмасын. Сёзюбюз сёз болсун, артдан бузукъ чыкъса, экибизни да джаны-быз къыйналыр. («Уллу Къарачайда», 48.)

Сёзю — сёз, айтханы — айтхан.— Анасын айырыб бек сюйгенлеми кёбдюле, огъесе атасын сюйгенлеми кёбдюле? Халкъ не айтады? Халкъны сёзю — сёз, айт-ханы — айтхан. (Газетден.)

Сёзюне табылыучу — сёзюне не болуучу, айтханын тол-туруучу.

Сёз тауусургъа.— Къызны беребиз, алабыз деб, ке-самат этер(Ге. Ол деген неди? Ол деген а олду. Сёзю тауу-сулуб, белгиси берилиб турады. («Джукъусуз кечеле», 133.)

Сёзюнг тохтагъынчы, аурууунг тохтасын.— Алан, андан ары тёзалмай: «Сымай, сёзюнг тохтагъынчы, аурууунг тохтасын, къаллай тишле салдырыргъа умут этесе?» — деб соргъанды. («Алан», 1, 117.)

Сёзюнде турургьа.— Берген сёзюн толтурургъа, аны бузмазгъа деген магъанада.

Сёз уруму.— Сёзню ачыкъ айтмай, башхартыб айтыу Тюз айтаса, Зухра, алай а сёз урумунга къарайма да, сабийннг амалтын кечине бараса. ( «Джукъусуз кечеле», 206.)

Сёзю чапракъдан ётмейди.— Айтханы болмайды, айтханын кнши этмейди. Тюз айтаса, ананы сёзю чап-ракъдан ётмейди, анга оноу сормай, мюйюшге'чёкдюрюб къалай джашагъан болурла. («Гургумлу». )

Сёзюн эки этмезге — айтханындан чыкъмазгъа, сёзюн толтурургъа. Ишексиз, былайда бнр уллу къыйынлыкъ барды ансы, сёзюн эки этерик тюлдю. («Горда бычакъ», 2, 54.)

Сёзюн этерге.Син. Аууз чайкъамды этерге.— Кесибиз-ден абаданланы сёзлерин этгенни къой, аны юсюнден сё-леширге да тартына эдик. ( «Горда бычакъ», 2, 128.)

Сиз аз айтсагъыз да, биз кёб ангыладыкъ.— Энди уа Хурайны сёзю ауузуна келиб айтды: Сиз аз айтса-гъыз да, биз кёб ангыладыкъ. Туугъасылы этмезлик ишиме адамны айландыргъандан сюймезим джокъду. ( «Джазыу айла», 107.)

Сиз мени излемей эсегиз да, мен сизни соруб келдим.— Алай бла быланы джазыу айлары, сиз мени излемей, бар-май эсегиз да, мен сизни соруб келдим дегенча, джылны

205

башы бла аягъы айырылгъан заманда келди. ( «Джазыу айла,» 109.)

Силдем толтурмазла.— Къарыу эталмазла, къарышал-мазла деген магъанада.

Сиркеси сытылмагъанды.— Джукъ болмагъанды, хата кёрмегенди деген магъанада.

Сокъуру, асхагъы б о л м а г ъ а н — с а к ъ а т ы болмагъан, сау адам, тюз адам.

Сокъур, сау да биледи — ачыкъ зат, ким да билген. Сени малынга мен сенича не болалмазлыгъым сокъур-гъа, саугъа да белгили бир ишди. («Горда бычакъ», 2, 164.)

Сокъур, сау да кёреди.— Ким да кёреди.^уурадады. Мен айтырыкъ ол ёсюмлени юсюиденди. Аланы сокъур, сау да кёреди. («Къарчаны юйдегиси», 167.)

Сокъур сатыу — аллыкъ малына къарамай, кёрмей, сыртдан этилген сатыу.

Сокъургъа сохта тутдургъанча.— Берген затлары кё-люне джетмесе, самаркъау этиб айтылыучу сёзле. Со-къургъа сохта тутдургъанча этдиле бизге уа. Бешджюз сомгъамы берликме джанымы! («Баталлары», 107.)

Сокъур сюйген — сау кёз.— Хар ким игисин, сауун сюеди. Биз сюйген да олду. Бийберт, Умар менден хакъ излемейди деб, уллу терлемейди, сокъур сюйген — сау кёз! ( «Емюрлюк», 209.)

Сокъур рысхы.— Ишлеб, урунуб къыйналмай, кесинг да билмей тургъанлай табылгъан байлыкъ, рысхы. ( «Дерт» , 257.)

Сокъур тутханын бек тутар.— Ишине къызгъан кёзюу-де оразасын, намазын да асыры тартынмай арт борчха къоюучу тири киши, сокъур тутханын бек тутар дегенлей, диннге къадалгъанды. («Баталлары», 308.)

Сокъур тырнагъы.— Аны баласыны сокъур тырнагъы кетгенден эсе, кесини къолу юзюлюрюне разыды. («Ама-нат», 1, 66.)

Сокъур элге кирсенг, кёзлеринги джум.— Халкъча бо-лургъа кюреш, халкъ этгенни эт деген магъанада.

Сормай джандетге барыр.— Сууаблыкъгъа къалыр (эски.) Оллахий, бу тар джуртладан къыз алыб, кенг джерлеге чыгъаргъан сормай джандетге барыр. («Батал-лары», 161.)

Сорулгъан иш сёгюлмез.— Кенгешиб, ойлашыб этил-ген оноу бузулмайды, тюз болады.

Сормай-ормай. Вар. Соргъан-оргъан этмей.— Къасым,

206

соргъан-оргъан да этмей, бёркюн алыб чыгъыб кетди. ( «Джукъусуз кечеле», 83.)

Сохандан-сарсмакъдан таза — айыбсыз, кирсиз, бу-зукъсуз. Аладан хыянат джетмеген эсе, мен бу ишде сохандан, сарсмакъдан тазама. («Къара кюбюр», 161.)

Согъанчакъ бурулургъа.— Магъанасы: ызына чорт бу-рулургъа. Джолгъа, туура къабыргъагъа джол этмейим, адамла эслерле деб кёлюне келиб, узакъ джанына со-гъанчакъ бурулуб кетди. («Къара кюбюр». )

Союб къаблагъанча ушайды. Толу вар. Терисин союб къаблагъанча. Сии. Джукъ къоймагъанды. Бурнундан тюшгенча ушайды. Бу туууб, муну атасы джашаймы эди, союб къаблагъанча ушагъан. («Мёлек», 52.)

Судебна тюл эсенг, соруу ала турургъа (эски) .— Керексиз джерде соруула сора тураса деген магъанада.

Сурат кибик — ариучукъ, сюйюмлючюк. Кл^ызчыкъ да сурат кибик ариучукъду. («Къанаматны джуртунда», 35.)

Суу айланса — ызына. Вар. Суу таркъайса, эски джолуна.— Джамагъат бары орнуна джарашыб башлай-ды, дейдиле. Суу айланса, эски ызына дегенлей, хар ким орнуна къазыкъ уруб, юйлю-кюнлю болуб барады. («Гур-гумлу», 9.)

Суудан атлаб келген (къонакъны юсюнден) .—Узакъ-дан келген, сыйлы къонакъ деген магъанада.

Сууну башын кесген эмегенча.— Залим, зорлукъ-ар-тыкълыкъ этген. Халкъгъа азаб берген.

Суу башында кёмюкча.— Дженгил бузулгъан, къарыу-суз зат.

Суудан бир атларыкъ да нёгер излейди.— Хар къай-да, хар джерде нёгер керекди. Бирге кетерге кёзюм къа-райды. Суудан бир атларыкъ да нёгер сайлайды. («Хор-ланнган аджал», 176.)

Суу бла бир-биринден айыралмазса. Син. Аралары бла къыл ётмейди. Джандан джаннга тенгле, татахла.— Ала бир-бирине, хоншу джуукълукъдан озуб, эт, сют джу-уукъ болгъандыла, суу алыб къуйсанг да, бир-биринден айыраллыкъ тюлсе. («Къанаматны джуртунда», 193.)

Сууджилик.— Ант. Сарыджилнк. Азгъынлы, арыкъ, къылеуюз.

Суу джукълагъан.— Тейри эшик ачылса, суу джукъ-лайды, ташла эрийдиле... Ол кёзюуде тиленнген тилек къабыл болады деб, ийнаныу болгъанды.

Суу джуугъанча. Син. Къум бла ургъанча. Къурутуб, ариу, таза этиб, джукъ къоймай.— Элни ачдан ёлгенин

207

юйюме тахтандырыб, болгъанымы суу джуугъанлай этген-се, ( «Къара кюбюр», 198.)

Суу ёрге барады деб тургъан.— Барыб тохтагъан. Ба-рыб тохтагъан терсакъыл адамны юсюнден айтылады.

Суугъа кетген таш къармар.— Амалсызгъа тюшген (андан хайыр болмаса да) адаргы эте эди. Суугъа кетген таш къармар дегенча, джаман тюрлю дыгаласла эте биле эдим. («Уллу Къарачайда», 53.)

Суугъа кириб, къургъакъ чыкъгъан. Син. Джибите, кебдире да билген. Эпчил, алтаякъ адам. Аманлыкъны этиб, андан башын ала билген.

Суугъа киргинчи, этек кёлтюрме.— Затдан кенгден юрке айланнган адам. Тохта, алан, тохта, сен суугъа киргинчи этек кёлтюрюуюнг бир къалмайды. («Ахматны джангылычлары», 12.)

Сууну къатындагъы кёчюуге уста болур.— Хар ким эте, кёре тургъан ишин биледи. Сууну къатында тургъан кёчюуге уста болур дегенлей, малчыла ишден тынгылы хапар айтырла деб, ингирде юйге кирген саууучула бла сёлешдик. (Газетден.)

Суу къуйгъанча болду.— Джунчуду, абзырады. Къал-гъан заманда къалай боллукъ эди эсе да, бусагъатда суу къуйгъанча болду. Санлары тёппесинден табанларына дери джызылдады. («Горда бычакъ», 2, 96.)

Суу орнуна ичерсе.— Бек ариу болса, айтадыла. Кёбюсюне къызны юсюнден.

Суу-салам болургъа — азаргъа, арыкъ болургъа. Сора бир кюн хан, атлагъа къарар кёзюую болуб, келиб къарайды. Къараса уа, аллайгъа къарасын: атла суу-салам болуб тура. (КъТ, 142.)

Суу-салам кибик — бек кёб, сыйыннгысыз, сансыз-санаусуз.

Суу тилегеннге бал берген.— Чомарт, ачыкъ кёллю. Ханны къызы Джан эди, суу тилегеннге бал берген. бал тилегеннге мал берген, («Биринчи эмина».)

Суудан тутуб, къаядан салыннганча.— Ышаннгысыз, тутхучсуз зат.

Суугъа уруб алгъанча. Син. Бир халысы къалмай джибиген. Киймлери суугъа уруб алгъанча болуб, юсю-не джабышхан эди. («Аманат» , 1, 157.)

Суу уста. Син. Къан уста.— Хоншуларыбызны не сё-лешгенлерин билиб кел деб, анам гитче заманымдан суу уста этиб къойгъанды. («Ахматны джангылычлары», 14.)

Суу чабырларынгы къурутма, ётген кюнлеринги унут-

208

ма.— Махтанчакъ болма, ишинг онгуна айланнганлыкъ-гъа, КИМ болгъанынгы унутма деген магъанада.

Суу челекни тюбю сууда къалады. Син. Уруну арты къуру.— Кесими адамларыма ангылаталмайма сора, киши адамлагъа сёзюмю къалай ангылатайым? Суу че-лекни тюбю сууда къалады деб, сёз барды. («Аманат», 2, 50.)

Суусабдан тили тутула.— Бек суусаб болса айтадыла алай.

Сууаблыкъгъа къалыргъа.— Бир уллу игилик этерге. Сууукъ атлы — аман иннети бла.келген неда аман ха-

пар келтирген атлы. Сууукъ ийиреди — бек аман, мардасыз сууукъ. Къыш-

хы джелле терен къарны боранлатыб сюре эдиле. Ачы сууукъ ийире эди. («Ата джурт ючюн», 17.)

Сууукъ къол джетмесин — урланмасын, киши алма-сын.

Сууукъ салам берирге.— Аскерине, сиз тохтагъыз, мен барайым,— деди. Муратларын, не дерлерин билейим,— деди. Джангыз кеси акъ атха миниб баргъанды. Джете келиб, сууукъ салам бергенди. ( М Х Д ж , 49.)

Сууукъ суугъа бармагъын (къолун) тийирлик тюл-дю.— Джылы джерчикледе, дженгил ишледе болмаса, къыйын ишни этерик тюлдю деген магъанада.

Сууукъ окъ юзсюн (чачсын).— Къаргъыш. Сууукъ хапар — аман хапар. Сыйлы башынгы сыйсыз этме.— Заманында бюсюреую

бла эт. Сыйын кёрюрге — багъалатыргъа, хурмет этерге.

Джашны сыйын кёрмеген киши да джокъ эди. (Газет-ден.)

Сыйы сынаргъа — бедишге, сёзге къалыргъа. Сыйра-Е. кёпюрдеди.— Етерик, кетерик эсе да, киши

билмейди. Сизден къыз тилеген Лалау да къошулгъан-ды Шкурону аскерине. Сыйрат кёпюрню юсюндеди, джа-зыкъ. («Баталлары», 245.) -

Сыйрат кёпюрден ётгенча. Син. Къылычны ауузун-дача.— Осман, бу джол ары бармакълыкъ, сыйрат кёпюр-ден ётгенден эсе, къоркъуулу болгъанын мен билеме. («Таулу къызны джигитлиги», 16.)

Сынджыр салгъанча.— Юзюлюусюз, тохтаусуз, тизи-либ. Колхоз ишлеген колхозчулагъа иги кесек зат юлеш-генин кёргенлеринде, аны берген затларын кёрюр ючюн,

209

колхозчу юйдегиле, сынджыр салгъанча, джюрюб турдула. («Джылла бла таула», 287.)

Сын болургъа — сюелиб къалыргъа, къатыб къалыр-гъа. Гочар джалан баш, джалан кёлек, юйге кирди. Хашир-ни эслегенлей, эрнин къабыб, босагъаны къатында сын болду. ( «Джукъусуз кечеле», 117.)

Сыннган гырджын джабышмаз.— Бир чачылгъан экин-чи джарашыб юй болмайды деген магъанада.

Сымашча сюелиб.— Сымач садакъа джыя келсе, сюе-либ тургъан болмаса, айтыб тилемегенди. Аллах айыб этмесин санга, нек сирелесе Сымашча? Нек сюелиб къал-дынг? Аллах сакъласын, бир башха адам кириб къалса, бетибизни къайры сугъарыкъ эдик! («Аманат», 3, 108.)

Сыргъалы къазан (мийик) — эм уллу, эм сыйлы къа-зан. Тийре джашла тууарны арлак1>да сыргъалы къазан-лада къайнатадыла. («Хорланнган аджал», 163.)

Сыргъалы улакъча (самаркъау) .— Самаркъау халда ^йтылады.

Сырма шынтахы — ичирги сыргъан шынтахы. Терек-лени булчукъларында бузлагъан къар, сырма шынтахыча, кюнде джылтырайды. («Джашлыкъны джолунда», 43.)

Сыртын бурургъа. Вар. Арт бурургъа.— Эс бёлмезге, сан этмезге. Колхозну башчылары агрегатны ишине сырт-ларын нек буруб къойгъанларын ангыларгъа къыйынды. (Газет лен.)

Сырты бла кетген.— Елюб кетген деген магъанада. Аягъы блс1 кетген келир, сырты бла кетген къайтмаз. (Нарт сёз.)

Сыртына кёлтюрюрге. Вар. Аркъасына кёлтюрюрге.— Сени да. аны да сыртыма кёлтюрюб айлансам, огъай демезча кёрюнесе. («Хорланнган аджал», 37.)

Сырты кичиген — бий эшигине. Вар. Сырты кичиген — бай босагъасына.— Асланны ызындан кетмегенибизге барыбыз да бушуу этдик, алай болса да, озгъан джангур-ну джамчы алыб сюргенликге, къайдан джетгин. Сырты кичиген — бий босагъасына деб, быллай бир затны сынаб айтхан болурла. («Къара кюбюр».)

Сыртындан къайиш алыргъа — азаб салыргъа, инджи-тирге, къыйнаргъа. '

Сыртын отха къыздырыргъа — ичин айтдырыр ючюн берилген азаб.

Сыртындан салыргъа. Къысха вар. Сыртландырыргъа. Терилтирге, алдаргъа, хорларгъа. Вар. Къашына салыргъа.

210

Сыртын джерге салыргъа — джыгъаргъа, хорларгъа. Сырты тийген — къоба, башы тийген — оба .— Не пе-

лах да манга болады деген магъанада. Сыртым тийген — къоба, башым тийген — оба болуб айланама. («Къара кюбюр», 63.)

Сыртына тюк чыгъаргъа — айныргъа, эс джыяргъа, аякъ тирерге.

Сыртындан тюшюб турургъа — джукъ ишлемей, бош айланыргъа, джатыб турургъа. Къошха бармай былайда сыртыгъыздан тюшюб нек турасыз? («Къара кюбюр», 246.)

Сыртындан тюшерге. Вар. Сыртын салыргъа.— Шама-йыл, къайсы генезир не айтса, анга ауузун ачыб айланады, алай эте келеди да, доп деб сыртындан тюшеди да къала-ды. («Къара кюбюр», 246.)

Сытчы-мытчы болургъа — джунчургъа, айтырын таб-май къалыргъа.

Сюйюб айтама.— Аман иниет бла, джаулукъ этиб айтмайма деген магъанада.

Сюймеген бал, джау да ашамайды.— Иги, ариу бол-гъанлыкъгъа, джюрек сюймесе, аны джаратмайдыла. Мен-де айыб къалмады. Сюймеген бал, джау да ашамайды. ( «Махти» , 90.)

Сюйсенг — джыла, сюйсенг — джырла — не сюйсенг да эт. Болур болуб, бояу сингиб бошагъандан сора, сюй-с е н г — джыла, сюйсенг — джырла... бирди. ( «Адамла» , 100.)

Сюйсенг — ийнан, сюйсенг — къой.— Темирджан, сюйсенг — ийнан, сюйсенг — къой, джай бармакъларымы аралары чнриб къурт болургъа джетген эди. ( «Горда бычакъ», 2, 143.)

Сюйсенг — сакъла, сюйсенг — къакъла.— Андан сора оссалам-окелам, хаджиретлени сюйсегиз — сакълагъыз, сюйсегиз — къакълагъыз, иш сизникиди. («Таулада тау-уш», 192.)

Сюйгеннн, сюймегенни арасында. Син. Джауну, тосну ичинде.— Сюйгеннн, сюймегенни арасында мени да этге-ним билинсе сюеме. («Аманат» , 2, 8.)

Сюеме да, сюйюмюнг джокъ, сюймейме да, сюерим джокъ.— Айтыуунгдан, сюеме да, сюер тюгюнг джокъ, сюймейме да, ёзге кишим джокъ дегенлей болуб турама. («Аманат», 3, 9.)

Сюекаууз адам.— Син. Ауузунда къылычы болгъан деген магъанада.

ги

Сюек саяу кибик — ариу, субай ишленнген. Сюеги-саягъы къатхан — чыныкъгъан, джашагъан

адам. Сюек саулукъ. Вар. Кийик саулукъ — Аламат кючлю

саулукъ. Сюек сындырыргъа.— Къызчыкъ, сюек сындырма, ан-

сы джокъду, огъайым. Олтаннга джетмеген джолукъса, ма олду айыб. («Къолан толкъунла») ,

Сюек. Улан сюек.— Эбзеланы тулпар туугъан Къана-мат, къабыргъангда барды артыкъ иегинг. Сени къанынгы бу итлеге къурутмаз артынгда къалгъан сынгар улак сюегинг. (КъХДж. )

Сюзюлген сууну къурту кёб.— Тынч, кесин сюпю этиб айланнган адамдан кёб гынтты, къылыкъ чыгъады деген магъанада.

Сюдлюк-джоллукъ болургъа — тутулуб-джоюлуб ай-ланыргъа. Аталарына, аналарына айтханды; «Сюдлюк-джоллукъ болургъа башлагъансыз, сюйюб айтама, бала-ларыгъызгъа сакъ болугъуз!» ( «Джукъусуз кечеле», 163.)

Сюлдери кетерге.— Мыдах болургъа, мугурланыргъа деген магъанада.

Сюлдери тюшерге. Вар. Боюн сюлдери тюшерге.— Мыдах болургъа, абзыраргъа. Мёлекни, Иванны, Солтан-ны кёргенлеринде уа, къапханнга тюшгенлерин сезиб, сюлдери тюшдю. («Мёлек», 136.)

Сюлеусюнча, сюйюнюб — онгсунуб, кёлю джарыб. Мин, Акътамакъ, фаэтоннга, сен да базар гинджича кийиниб, эй, мен сени къатынга ойнай барырма, сюле-усюн кибик сюйюнюб. (КъХДж. )

Сюлеусюн тырнакъча къарышыб.— Тюз, терс болса да, бир сёзню айтса, алайгъа къарышыб тургъан адамгъа айтадыла. Сюрген да, къачхан да «Аллах» дей эдиле. Син. Мам-мат тутхан да, мамматла да кюннге къарай эдиле.

Сютден ауузу кюйген сууну юрюб уртлай эди.— Сют-ден ауузу кюйген сууну-юрюб уртлар деб, атам да, кесим да бир кере болмай, талай кере дж'алда тургъан джери-бизден, хакъ алмай, кетиб къала тургъанбыз. ( «Горда бычакъ», 2, 164.)

Сют иерге— сюерге, илеширге. Алан, бу кимди? Мол-лагъа сют иймезми? Аллах ючюн, келмезми? («Гитчени джолу». )

Сют сюрюуге къошулмаз.— Малгъа тёлюден къошу-лады ансы, сют, не кёб болса да, сюрюуге къошулмайды.

212

Сют уюгъанча.— Джарашыб, тынч тургъан деген ма-гъанада.

Сют. Берген сютюм бла тилейме.— Къарачайда джю-рюген тилек, ант болсун, ананы сютю бла айтылгъан-дан кючлюсю болмагъанды.

I аб кёрмей.— Ишни арты къолайлы болмазын та-ныб деген магъанада.

Таба баргъан — чаба барыр.— Иши тюзелиб, джолу бола башлагъан хаман къызгъандан къызыб баргъанына айтадыла.

Табанны джетдирирге (берирге, беклерге). Къонакъ келе билгенча, кете да билирге керекди. Мардадан озсанг, артынгдан табанны бериб да къыстарла. («Аманат» , 3, 201.)

Табсанг — къойма. Син. Думп болду, джукъ да джокъ.— Айрымканда болурму деб, тешиниб, ары ётюб къарадым, табсанг — къойма. («Горда бычакъ», 2, 67.)

Табу десенг да — не кюрешсенг да, тилесенг да. Ойнаб айтама ансы, табу десенг да Таусолтан сени кёмюр маши-нагъа миндирлик тюлдю. («Аманат», 3, 267.)

Табу этиб да. Вар. Баш-аякъ уруб да. Сюйюб, онгсу-нуб, къууаныб.— Табу этиб да барлыкъ эдим. («Сынал-гъан джылла», 8.)

Табу этерге. Син. Шукурла этерге. Бюсюреу этерге. Сени кибик тюрсюню бузулгъан бла ийлыкъмай джашай эсе, табу эт. («Къанатла». )

Табылгъаннга — табан. Син. Юйню аллы бла баргъан сууну багъасы болмаз (кИши багъалатмайды). Адамла ала бла шагърей, тенг болгъан огъай, сёлеширге да табмайдыла, биз а табылгъаннга — табан деб, тешиниб ары ётюб да къарадыкъ, табсанг — къойма. («Аманат», 2, 219.)

Таджи шагъатлыкъ этерге.— Къарачайда джюрюген адетге кёре, кёзюм бла кёргенме дегенни сёзлерин бегит-ген эки ышаннгылы адамны айтханы кёзю бла кёрген адам-ны айтханына тенг болуб тургъанды. Анга «таджи ша-гъат» дейдиле.

Таджал кибик.— Ишден къамамагъан, артына тур-магъан джигит, джигер адам. Къанамат ишге не заманда да таджал кибик бир адам эди. («Къара кюбюр», 253.)

213

Таджалны джауурлугъуча.— Таджалны джауурлу-гъун кюн сайын джамайдыла деб, айтыу барды. Кишт, худжулукъ! Джууургъанны сёкдю да ийди. Таджалны джауурлугъуча, хар кюн сайын джамабмы турлукъма мен муну? («Емюрлюк», 157.)

Талагъы турургъа.— Асыры къызыу чабхандан ат, адам да джюрюялмай, арыб къалады. Анга талагъы тургъан дейдиле.

Тай аягъы да бокълайды сууну.— Гитчеден да чы-гъады къайгъы, къыйынлыкъ. Ханымсатны ол къан къу-сарыгъы ЭНДИ мени юйдегими туугъан джеринден илгиз-дик этгенди. Ат аягъы да бокълайды сууну деб, адамла сынамай айтмагъандыла. ( «Адамла» , 148.)

Тай асырамагъан атха минмез.— Айхай, юйдеги ёсдюрген, аланы адам этген тынч тюлдю. Аны ючюн айта болурла «тай асырамагъан атха минмез» деб.

Тай ат болгъунчу, неси ит болур.— Юйдегини ёсдюр-ген, аланы адам тизгинине къошхан къыйын эмда кёб заманны алгъаны ючюн айтадыла.

Талкъ болургъа.— Чачылыб, тас болуб кетерге. Арты болургъа. Тюб болургъа. Былайда бир халкъ болур, узаймай ол да талкъ болур деб, Къарачайда айтыу барды.

Талкъ этерге — артын этерге, бошаргъа къурутургъа. Малны джик дерин къоймагъандыла. Алларына сюрал-магъанларын автоматла бла къырыб, ала да кёбюб-кёбюб джатадыла. Былай бла болгъанны талкъ этиб, кюй-дюрюб, къачаргъа кюрешгендиле. («Хорланнган аджал», 20.)

Тамгъан тамчы таш тешер.— Тамгъан тамчы таш тешер деб, тамаданы къарыусуз хыйлалары джашны ётюн къозгъай турадыла да — бир кюн тилин ачарыкъдыла. (Га-:1етден.)

Тамакъ ариуларгьа.— Хыппырыкъ атаргъа, тюкюрюрге. Тамблагъы буудан бюгюннгю къоян ашхыды.— Бо-

луру-болмазы белгисиз затха ышаныб турмай, керти бол-лукъ затны этиб къояргъа керекди деген магъанада.

Тамбийланы Асланбеклай тюб болгъун.— Къаргъыш. Тогъуз джашы да, кеси да ёлюб, тюб болуб къалгъан-дыла. Хаман чыгъыучу аман хапарланы бири чыгъыб, Тамбийланы Асланбеклай болсун аланы юйлери. («Уллу Къарачайда», 245.)

Тамгъан кёлге тамады.— Анга (Умаргъа) юйде къал-са, олмуду къабыргъасын тешиб чыгъарыкъ? Тамгъан кёлге тамады. ( «Емюрлюк», 209.)

214

Тамгъасын салгъанды. Вар. Мухурун салгъанды,— А^тай болгъанлыкъгъа уа кеси башлагъан къазауатны къыйынлыгъы, джылыны да келгени аны тюрсюнюне тамгъаларын салгъандыла. («Бычакъны ауузунда», И5. )

Тамырдан тойгъан эшекча. Син. Аппийни эшегича.— Лшагъаны ичине сыйынмай, асыры тойгъандан, эсирик-ликден бир пелахха тюбеген адамны юсюнден айтылгъан сёзле.

Тамарланыргъа.— Бегирге. орналыргъа. Тамыры бла къобарыб атаргъа.— Къурутургъа, дуни-

ядан тас этиб иерге. Тамыр татхан тарыкъмаз.— Саулукъ ийнек. Кюн сайын

саууб сют алыб турурча. Тамышмагъан тана кибик.— Тынгылауукъ, заманында

керекли джууаб эте бнлмеген. Танымагъан ит ашагъандан эсе, таныгьан бёрю аша-

сын.— Таныш, шагърей джауну ёрге кёредиле таныма-гъан шохдан эсе. Танышлыкъны, шагърейликни магъана-сын айырыб чертгенлигиди.

Танымагъан бла туумагъан бирди.— Джууукъну, тенг-ни танымагъанны туумагъаннга тенг этедиле. Нёгери, эки къолу бла Харшымны имбашларындан тута:— Таны-магъан бла туумагъан бирди деб, къарачайлыла тюз айтадыла,— деди.

Танымагъаны ол огъуна болгъа эди.— Энди Рамазан да таныды, алай а танымагъанынг ол огъуна болгъа эди: къусханы бла батмакъгъа боялгъанды. ( «Джазыу айла», 92.)

Тангыи аман бла атдырады (кюнюн.) — Аман сагъатха къалгъанды, тынчлыгъы бузулгъанды деген магъанада.

Танг ашхы болсун. Вар. Эртден ашхы болсун.— Мен-ме, Мёлехан, танг ашхы болсун? — деб, Мёлеханны къо-лун тута башлаб, анасын къучакълагъанча, къучакъ-лады. («Тулада таууш», 143.)

Танг аласы татлы джукъу заманда.— Танг аласы бла, джукъуну тамам татлы сагъаты болуб, адамла дженгил аякъланыб джеталмай эдиле. («Горда бычакъ», 252.)

Тангны бурну къарагъанлай.— Сары танг ата, танг белги бере. Тангны бурну къарагъанлай уяныб, Ниязбий атын джерледи. ( «Джукъусуз кечеле», 67.)

Танг къуруму бла — эртден къарангысы бла. Танг кюз бола, джай къыш бола.— Заманны оздура,

кюнню кеч эте, болджал сала деген магъанада. Танг кесек — кёб да, аз да болмагъан. Вар. Иги кесек.

2IS

Тарбуууннга тыяргъа. Син. Эки аягъын бир уюкъгъа сугьаргъа.— Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелекча, кесинги атхан болмаса, мен бир да эсинге келмейме, тарбуууннга тыйылсанг, бойнунгу бычакъгъа узатаса да тохтайса. («Къара кюбюр» , 277.)

Тары элек этерге.— Тешик-тешик этерге. Мечи улуну джигитлигине мында бек уллу сейир этедиле. Аны тонун окъла тары элек этген эдиле. (Газетден.)

Тарт да кес, ур да джыкъ.-— Тарт да кес, ур да джыкъ, хо этдиралмадым. («Горда бычакъ», 2, 132.)

Тарт-соз этерге.— Къызчыкъ, джаным, этме былай. Бу кюеу нёгерлени да къыйнама. Тарт, соз этдирме да, ат аллына мин да бар. ( «Горда бычакъ», 2, 178.)

Тарта, соза, къызчыкъланы оза.— Сабий фольклордан. Тартыб бойнун кессенг да, къан чыкъмаз.— Асыры

харамдан, эришден дегенча... Тартхан ёгюзге чыбыкъ бектиеди — Ишни бектындыр-

гьандан излем да уллу болады. Тауну барыб, тюзню келген Алий деб .— Тауну барыб

тюзню келген Алий деб Къарачайда сёз барды. Тауну аудурургъа.— Адамны къаст этиб кюрешген

кючю чертиледи бу сёзледе. Адам ишинден къууаныб бириксе, тауну да аудурур. («Хорланнган аджал», 18.)

Таудан ауаргъа.— Не къыйын ишни да этерге деген магъанада. Бу затны кёрмез ючюн, таудан да ауарыкъ-дыла. («Чолпан», 51.)

Тауну ашы — танкы. Танкы — аз, адаргы, джукъа,— Анда иги болгъанын ангыларгъа кюрешген эдим. Къараб-къарагъынчы юй болуб къаллыкъбыз. Тауну ашы — танкы дейдиле, былайда алайды. («Хорланнган аджал», 73.)

Тауну сайла да тюзню ал.— Таудан эсе тюз игиди деген магъанада.

Таугъа да чыгъарыкъды.— Не ауур ишден да артына турлукъ тюлдю деген магъанада.

Тауджан суудан не ангылайды.— Тауджанны джангы'з джашы суугъа кетиб ёлгенди. Къыйынлы ана, башына башха мадары болмай, джашы кетген джерге барыб, кюн сайын суугъа къараб тургъанды. Андан Тауджаннга не себеб барды, Тауджан суудан не айырады? — деб, халкъда сёз джюрюб тургъанды. Артдан артха ол затха башха магъана бергендиле: биреуню джукъ ангылама-гъанын кёрселе, «Тауджан суудан не ангылайды?» — дейдиле.

216

Тауукъ бойнуна кеси бычакъ чыгъаргъанча.— Адам кеси кесине бир къыйынлыкъ табса, алай айтадыла. Тауукъ кеси бойнуна багушдан бычакъ чыгъаргъанды деб, къайгъы излемегиз. («Аманат», 2, 65.)

Тауукъ бурну бла элтгинчи джашаргъа — бек кёб джа-шаргъа.

Тауукъ да суу ичсе, кёкге къарайды.— Ары-бери бур-дурмай, тюзюн, болушлусун айт деген магъанада.

Тауукъ къазгъа эришди да къуйругъун джыртдырды.— Болмазлыкъ зат бла кюрешиб, эришиб пелахха къал-гъан деген магъанада.

Тауукъну къанатынамы ийнанайым, къатынны анты-намы ийнанайым? — кёз кёргеннгеми, огъесе бош антхамы ийнанайым деген магъанада.

Тауукъ тюшю — тары бюртюк. Син. Тюлкю тюшюнде тауукъланы санай эди.— Хар адамны бир нюзюрю, мураты болады. Анн танымагъан адамгъа тюбесе уа, ушакъгъа джарашады. Тауукъ тюшю — тары бюртюк деб, тиширы-уладан хапар излейди. («Хорланнган аджал». )

Ташаякъ адам.— Бир тюрлю ишден къамамагъан, ташсынмагъан адам. Ауурду, къыйынды деб, ишден ар-тына турмагъан.

Таш атыб кетерге.— Ол джерге къайтмазгъа, ол джер-ни джокъламазгъа. Бир-бирде гура къылыгъым тутса, сабанынг да, башынг да от тёбеси болсун деб, алайгъа таш атыб кетиб къалыучан эдим. («Аманат» , 280.)

Ташдан, агъачдан да терсди.— Эм бек терс адам, ба-рындан уллу терслиги болгъан.

Ташны, агъачны да сёлешдириб.— Сени джауунга да аллай бир къутурсун, ташны, агъачны да чакъдырыб. («Къара кюбюр», 181.)

Ташны ата билмеген башына урур. Син. Юре билмеген ИТ юйюне къонакъ келтирир.— Бары да сени «игилигинг-денди». Ташны ата билмеген башына урур деб, сизни ки-бикле ючюн айта болурла. ( «Дерт» , 257.)

Таш бла ургъанны аш бла ур. Син. Аманлыкъгъа — игилик.— Сен, аналары, эсингде болсун, таш бла ургъан-ны аш бла ур деб турууунгу къой. («Къанаматны джуртун-да», 208.)

Ташын джалаб турсам да, джуртумда турлукъма.— Атамы, анамы къабыр топрагъын атыб, къайры кетерикме, ташын джалаб турсам да, джуртумда турургъа сюеме. («Къара кюбюр», 59.)

Таш джарыр.— Асыры ауур сёздю деген магъанада.

217

Таш салыргъа.— Боллукъну таш салгъан бла билирге кюрешиу. Аны ким болгъанына таш сала тургъанлай, ачыб къарасам, эрибми кетерикди! Хы деб, конвертни ачды. («Хорланнган аджал», 147.)

Ташны сыгъыб къан чыгъаргъан заманы — адамны би-шиб, джетиб бошагъан заманы: акъылыны, кючюнн» бегиген кёзюую. Ташны сыкъса, къан чыгъаргъан би| джаш эди. («Ананы къолу».) Тейри, сени да ташны сыгъыб къан чыгъаргъан заманчыгъынгды. («Горда бычакъ>, 2, 32.)

Ташха талауму тиерикди. Вар. Джерге талауму тие-рикди.— Малгъа саламелик тийиб къырылсын дейик, джерге талауму тиерикди, джер иелери ёмюрде джарлы-лыкъ кёрюрлеми? (Фольклордач-)

Ташны ташха ургъанча.— Хыны, дюрген сёлешген адамгъа айтадыла.

Таш чартлатыргъа — чарларгъа, кери урургъа. Анала барысы аллында таш чартлата келедиле да, артда джа-рашыб къаладыла... ( «Дерт» , 107.)

Ташны юсюнде ташны къоймазгъа — оюб ташларгъа, болгъанны бузаргъа.

Таякъдан атлагъысыз болургъа — къарыусуз болур-гъа. Ол къыйын аурууду. Андан алкъын адам ёлмегенди, ёзге таякъдан атлагъысыз этиб къояды. ( «Дерт» , 77.)

Таякъ болуб тиерге — кесине заран, азаб болургъа. Таягъын джерге къагъаргъа.— Оноуну тыннганнга

санаргъа, боллугъу алайды деб тохтаргъа. Таякъ кёлтюрюрге — тюйюлюрге, урулургъа. Таякъ тиерге.— Азабын чегерге. Тохта, артда санга

таякъ тиерге башлагъанды. («Таулуну тангы», 120.) Таякъиы тюбю бла тизнлирге.— Ант-кърал этерге.

Бурун Къарачайгъа андан-мындан къачыб адам келиО къалса, аны кеслериие алыр ючюн, джамагъатха член этер ючюн, таякъиы тюбю бла тизилиб ант этгендиле. Къабыл этилген адамгъа «таякъ къарнаш» дегеидиле. Биригиб бу къан ичген итлени къолуна тюшген заман-да, ауузу къандан толса да, джукъ айтмазча, таякъны тюбюнден тизилирге керекбиз. («Къара кюбюр» , 74.)

Таягъы узун тюртеди, аягъы кир манга сюртедн.— Мени онгсузгъа кёредиле,' манга артыкълыкъ этедиле деген магъанада.

Таякъны башын агъартхан да хайырды (сютню юсюн-ден). Син. Чык чыкъгъан да хайырды.— Саууб алгьаи

218

аз болса да, ариу таякъны башын агъарта эсе, ол да хай-ырды дегендиле малчыла.

Тейри аллыкъла.— Къаргъыш. Тейри аллыкъла, шнур-ну ТЮЗ тартмагъансыз да, къабыргъаны белкъау къалаб барасыз. («Къарчаны юйдегиси».)

Тейри берди. Джангы вар. Аллах берди.— Тейри бер-ди.— Тейри берди бишген аш. (Нарт сёз.)

Тейри да адамы.— Ант этиу. Ант эх десегиз, ант эте-рикме, тейри да адамы, манга джетдирмей, юйюнге уа ма бу эки начас салгъандыла. («Джангыны джарыгъы». )

Тейри джарыгъы бла.— Кёк бла джерни бир-бирине джетген джеринде кёкню джарыгъы бла кёрюннген.

Тейри кюнюн кёрюрге. Джангы вар. Аллах зауугъун этерге. Эки тели бир болса, тейри кюнюн кёрюр. (Нарт сёз.)

Тейриге табула болсун. Син. Аллахха шукурла болсун. Вар. Аллахха табула болсун.

Тейри сюймесин. Вар. Аллах сюймесин.— Эй, Джашла, бу къонакъланы сюймейме. Менича аланы тейри да сюй-месин. Юйлерине тейри саулай-иймесин. (КъХДж. )

Тау тейриге ышаннганча.— Тау тейриге ышаннганча, ышаныб тургъан бычагъы къолундан кетди. ( «Джазыу айла», 43.)

Тейри урду. Вар. Аллах урду.— Аллах азаб берди, азабын чекдирди. Малы болмагъаннга кюн тууду, малы болгъанны тейри урду. (Нарт сёз.)

Тейри эшиги ачылыргъа. Хурмет келирге.— Ай, аллах, тейри эшиги ачылыргъа тебреген. болурму эди! ( «Горда бычакъ», 172.)

Хо, тейри.— Бегитиучю кесекчик. Хо, тейри, тюз айтаса. Боллугъу алай эди.

Огъай, тейри.— Огъайлаучу кесекчик. Огъай, тейри, джашыракъ заманымда чабакъгъа барсам, кёб чабакъ тутуб, джырлай-джырлай келиучен эдим. (Газетден.)

Къайдам, тейри. - Ишекли болгъанын билдирген ке-секчик. Къайдам, тейри, анга бир иги керекди. (Газет-ден.)

Тегерей кюбе.— Къарачайда джюрюген кюбелени бир тюрлюсю. Ананг тикген кёк чепкен тегерей кюбеден бек болду. (КъХДж. )

Теке текени аягъындан алгъанча. Къысха вар. Аягъын-дан алыргъа.— Адамны онгун алыргъа, огъары джанына тюшерге.

Теке къалкъыу этерге. Син. Эчкичи чырым этерге.

219

Баш къагъаргъа. Олтуруб тургъанлай къалкъыргъа. Теке орнуна эчки. Вар. Бугъа орнуна ийнек.— Би-

реу, терс бола тургъанлай да, артыкъ сёлешсе, зат этсе айтадыла.

Тели Джанибек Чегемге баргъанча. Син. Аллах джолу-на.— Аллы айланнган джары. Белгили бир мураты бол-май, алай аллах джолуна баргъан. Бир иши болуб, ишин тындыралмай къайтса да, айтадыла.

Телини эшигин махтагъан джабар.— Махтау кёблени терилтеди, юйлерин къурутады. Махтагъыз! Махтагъыз! Телини эшигин махтагъан джабар дегенлей, мен да керт-да деб, ауузуму ачыб, сизге тынгылаб турама. («Аманат», 2, 82.)

Тели обур.— Акъылы джетмегенлей хыйлала этиучю адам деген магъанада.

Телче тамыры кибик джайылыб.— Джайылыб, тутуш тутуб, кёб. Окълары, тоблары джетишимлиди, телче тамырыча келедиле. («Мелек», 81.)

Темир багъана болургъа.— Хар ким тутхан ишин деменгили тындырыргъа.

Темир бет алыргъа. Вар. Темир къан алыргъа.— Къаны бузулургъа, теберге, ачыуланыргъа.

Темир къаласы болгъаннга темир чюй да керек.— Юй джарлылыкъда уллусу, гитчеси джокъду. Сизге тенгиз тобукъданды, алай а темир къаласы болгъаннга темир ийне керекди, («Аманат» , 3, 3; 174.)

Темир къан алыргъа.— Вар. Темир бет алыргъа. Тюйюшюр, урушур сыфатха кирирге.— Зорлукъсуз кюн табарыкъ тюлсе деб, темир къан алыб, темир ауаз бла айтды Лалау. («Баталлары.)

Темир сууугъуичу тюй — ишии къызыуу бла эт, артха созма. Къызгъан темирни тюйюгюз. («Интернационал-дан».)

Тенгиз болду, терк болду, шайтан болду, джек болду.— Къобан суу тенгиз болду, терк болду, ёгюзлеринг шайтан болду, джек болду. (КъХДж, 89.)

Тенгиз кёзлеуледеи суу умут эте эди.— Не бай да джарлыдан юзерге излейди.

Тенгизге таш атханча.— Башха зат бла тенглешдир-генде аз, кесек затчыкъ.

Тенгиз тобукъдан.— Джукъну стемеген, къоркъма-гъан. Вар. Тенгиз тобукъдан, булут богъурдакъдан.

Тенгснимегеинге бойсунма.— Сени тенгнге санамай эсе, сен да кесинги андан энишге тутма, кем кёрме. Син.

220

Ийилгеннге ийилгин, башынг джерге джетгинчи, энгкей-геннге энгкейгин, башынг кёкге тийгинчи.

Тенг тенги бла, тегене бауу бла. Вар. Тенг тенги бла, тегене баууру бла.— Ахам, комсомол фермада Фатима да, мен да ишлесек, иги боллукъ эди. Мен анга сагъыш этмей-ди дебми тураса? Тенг тенги бла, тегене бауу бла. ( «Къар-чаны юйдегиси», 88.)

Терлеген джерим джокъду. Сии. Къулагъына ал-лыкъ тюлдю.— Энтда ала ючюн терлеген джерим джокъ-ду, алай ол къартыбызны джыламукълары тёгюле айтхан сёзлерин сыйсыз этерге болмайма. («Къара кюбюр». )

Терлерик тюлдю (вариант) .— Сюйсенг — джараш, сюйсенг — къой, аны ючюн Ажгерийни сырты терлерик тюлдю, джалыннган анга джалынады. («Емюрлюк», 72.)

Тери излей баргъан тулукъ союлду.— Мени бу гяур джюрегим тутса, къабынама да къалама. Башымда мыйым болса, джортуб анга бармай, илипиннге башымы сугъуб, сууутур эдим. Сёлешгенден сора ненча кере сокъу-раннганма. Тери излей баргъан тулукъ союлду деб, мени-ча этгеннге айта болурла. («Хорланнган аджал», 80.)

Териси къалынды.— Сёз ётмейди, айтханынг татымайды. Терисин союб къаблагъанча ушайды. Вар. Союб къабла-

лагъанча. Син. Бурнундан тюшгенча.— Ушаш, бирча, бир-бирине шашмай ушагъан.

Терисин сояргъа — къыйнаргъа, инджитирге. Терисин союб, къанын ичерге.^— Къаты азаб берирге,

бек инджитирге деген магъанада. Таре аягъын басыб кирирге.— Кефи, хаты бузулур-

гъа, аманы тутаргъа деген магъанада. Терсине барыргъа. Син. Ит дуаны терсине окъугъан-

ча.— Ишни чюйресин этерге. Терстамгъа.— Башха къауумдан, аладан болмагъан,

киши, адам. Терс тиегинден басаргъа.— Адамны халисинде чола

джеринден тюртерге, учхара джерин басаргъа. Син. Ды-гъысына тюзелирге.

Тесукъа этерге.— Атлыны тюбюнде аты хаман тепчил-деб турса, айтадыла. Джюгеннге бойсунмай, тесукъа эте тургъан байтал. ( «Емюрлюк», 71.)

Тёппеси кёкге джетгенча болургъа. Вар. Башы кёкге джетгенча болургъа. Кемсиз къууаныргъа.

Тёппе тюклери ёрге-ёрге турадыла. Вар. Баш тюклери ёрге турургъа.— Асыры бек къоркъгъандан, джюреги асыры къыйналгъандан.

221

Тёппесинден къуяргъа.— Тютюнню, аракъыны асыры кеО ичгениге айтадыла.

Тёбенги тюбюне урдурургъа.— Аркъанны ёзенгини тюбюне урургъа.

Тёгерегине айланыргъа.— Чабыб, хар кереклисине, джумушуна айланыргъа.

Тёгерек той тутаргъа.— Уллу къууанч этерге. Къысха вар. Той тутаргъа.

Тёзген тёш ашар. Син. Сабыр тюбю — сары алтын.— Ишни къыйынына тёзген хайырын да кёреди.

Тёре кесген бармакъдан къан чыкъмаз. Джангы вар. Сюд кесген бармакъдан къан чыкъмаз.— Да, не мадарым барды. Тёре кесген бармакъдан къан чыкъмаз дейди. Сен тыйыншлы кёргенни берирге кюреширме. ( «Горда бычакъ», 2, 12.)

Тёрде темир таякълы, къаяда чыпчыкъ аякълы.— Сыйы да, джигитлиги да болгъан болумлу адам.

Тёрюмден кёрюм джууукъ.— Къарт болгъанма. Елюр заманым джетгенди деген магъанада. Вар. Бир аягъы тёр-де, бир аягъы кёрде.

Тёрт бюгюлюб.— Сымайылны джангыз къызы бир джарлыгъа баргъанды да, тёрт бюгюлюб ишлейди деб, мени ийлыкъдырсынла. ( «Горда бычакъ», 2, 144.)

Тёрт бюклеб.— Бу джерледе джарлылыкъ тёрт бюклеб тургъан тиширыуланы хар къайда кёрюне тургъанлары себебден, озгъан джолоучула бу эки тиширыугъа асыры эс бёлюб къарамайдыла. («Таулада таууш».)

Тёрт дуниягъа айтылгъан.— Дуниягъа белгили, таууш-лукъ. Ударникле, стахановчула, хар ишге алчылыкъ этиб, тёрт дуниягъа айтылыб барадыла. («Джылла бла таула», 412.)

Тёрт санын тюйюб джашагъан.— Кесини къыйыны бла джашагъан адам.

Тёшге таяныргъа.— Башха мадарын бошаб, амал-сыздан этерге не затны болса да.

Тёшекге тюшерге — ауруб джатаргъа. Кёб болмай анам тёшекге тюшдю. (Газетден.)

Тийме манга, тиймем санга.— Кесини энчи иши болма-са, башха халкъ, джамагъат иш ючюн кесин къыйнамаз-лыкъ адам.

Тил айландырыргъа.— Кёзге хапчюк тюшсе, тил айландырыб аладыла.

Тилим айланмайды. Син. Кёлюм бармайды.— Айтыб иерим келмейди. Къайдам, джарлы, алай бола эсе да

222

билмейме, къалай эсе да тилим айланмайды айтыб иерге. ( «Кюндюзгю кюн», 173.)

Тили артына кетерге — джунчуб, къоркъуб, айтырын айталмай къалыргъа.

Тили бла джаларгъа — эркелетирге, ийнакъларгъа, къучакъларгъа.

Тили бюлдюргю этерге — т и л и тутулуб-тутулуб сёле-ширге.

Тили бир къарыш.— Тилчи, сёзчю (бедиш). Тил джауу къурургъа.— Кёб тилегенден, сёлешгенден

деген магъанада. Сизге джалына, тил джауум къуруду. («Аманат», 2, 6.)

Тилли. Бир ТИЛЛИ кёрюнмейди, джокъду.— Адам, киши деген магъанада.

Тили джелкесинден чыкъсын,— Тилин оздургъан адам-ны алай айтыб къаргъайдыла.

Тилинги джутмагъан эсенг.— Тынгылауну бассанг, сё-лешмесенг айтадыла.

Тили, къагъыты болгъан.— Окъуй, джаза, орусча сё-леше билген.

Тил къара тутаргъа.— Урушуб, бир-бирин джаулаб, сёлешмезге.

Тилин къабаргъа.— Айтмазын айтыб ийиб, артдан се-зиб сокъураныргъа.

Тилине салыргъа. Вар. Тилине тиерге. Ашаргъа, ичерге, Тилде сюек джокъду.— Аманны, игини да джаншай-

ды, гырылдайды деген магъанада. Тилине тиерге. Вар. Ауузуна тиерге.— Спиртни чачмаз-

гъа буйрукъ болса да, хар кимни тилине тиер ючюн къал-мады. («Ата джурт ючюн», 33.)

Тил тутаргъа.— Эски адетге кёре, джангы келин эрини джуукълары бла бир кёзюуге дери сёлешмегенине айтадыла.

Тилими учунда айлана турады — Эсиме тюшюралмай айланама. Бир айтырым тилими учунда айлана турады, тюзелиб айталмайма ансы. (Газетден.)

Тилини учу бла.— Уллу сан этмей, турсунмагъан-лыкъ эте деген магъанада.

Тилин чайнаргъа — айтырын кесгин айталмай, дыбыл-дай турургъа. 1абылгъанны тамакъдан ийиб, тилинги чайнай турургъа неге керекди? («Аманат», 37.)

Тили чалыргъа.— Бир сёзню орнуна башха сёзню айта — чалдыра, сёлешгеннге айтадыла.

Тили чыгъаргъа.— Сабий сёлешиб башларгъа. Тогъуз-

223

дан — токъмакъ, ондан — оймакъ, абил билим, чыкъсын тилинг. (Сабий фольклордан.)

Тилинге хыппил чыкъсын (калька.) Син. Ауузунга джылан къозласын. Ант. Ауузунга — къозу къуйрукъ.— Кет, тилинге хыппил чыкъсын дер эдим, джазыкъса ансы. («Мёле^с», 62.)

Тил этерге.— Биреуню тахсасын, тюбюн берирге. Тин кирирге — айныргъа, кюч-къарыу кирирге, семи-

рирге, бай болургъа. Тин тери барыргъа.— Къыйын ауруб, терлесе, ойсурай

турса, айтадыла. Тюнкесин бошаргъа. Вар. Тюнкесин тауусургъа,—

Къарыусуз болургъа. Этмейдиле дерслерин, ангылаялмай-дыла. Къайсы бири бла кюрешириксе? Адам тюнкесин бошарыкъды. («Джашлыкъны джолунда», 107.)

Тинт-минт болургъа. Син. Сытчы-мытчы болургъа.— Айтыр сёзлерин табмай, джунчудула. (Газетден.) Тинкилди болургъа — учунургъа, джарыкъ болургъа. Тирмени онгуна айланыргъа. Ант. Тирмени солуна

(ызына) айланыргъа.— Рысхысы аллына барыргъа, аллы-на урургъа.

Тирмендеча сёлеширге — къычырыб сёлеширге. Тирменине суу къуяргъа — иши бла да, сёзю бла да

болушлукъ этерге (кёбюсюне джаууна.) Биз темир джол бла транспортну керекли дараджагъа чыгъараллыкъ тюлбюз деген сёзле бош сёзледиле. Ала оппортунистлени сёзлеридиле. Джауну тирменине суу къуядыла. (С. М. Ки-ров.)

Тишлерин агъартыргъа.— Селеке халда ышарыргъа. Тиши батарыкъ — айтханын этдираллыкъ. Тийреде

адамла бла сёлешеме дей эсенг, огъай демейме, алай а сени тишинг батарыкъ бир адам.табылыр деб, айталмай-ма. («Къанаматны джуртунда», 230.)

Тиш билерге.— Сауутланыргъа, хазырланыргъа. Тиш билеуге къайракъ болургъа. Син. Аууз чайкъамды

болургъа.— Гауджанны къайгъысына да къайгъы къошу-луб, аны нёгерлерине уа тишлерин билерге къайракъ бериб, эки джанына къарыусуз аунай, юйю таба бурулду. («Къара кюбюр», 256.)

Тишге джууукъ эт кюер.— Ким да джууукъгъа, тенгнге къайгъырады.

Тишге илинник. Син. Бычакъ саллыкъ.— Эти болгъан, кесерге джараулу (малны юсюнден).

224

Тишге кирген къышхырча — кесини уллу бадуму бол-магъанлай, арагъа кириб айлапнган адам

Тиш да, тишлик да кюймезча.— Экн джаиын да мусха.м этмей. тенг этиу. Бнрние джан басмай

Тиши кичиген кючюк кибик.— Сабнйлони хар затха кеслсрин ура, кирпюй а1"|ла1тган кГчюулори.

Тишлерине къара.— .Малны тишино къараб, джылын биледнле.

Тиш къысаргъа — дорт этерге Элчиле Чомургъа тиш къысар ючюн къалмагъаидыла. («, 'U'pr», 194.)

Тишлеринги сана.— Уруб типккчхш ауучуна къуяргъа. Тишлери тюшгюнчю махтаргъа — хамаи махтаб ту-

рургъа. Тиши ышаргъан адам — келн) джарыкь. къууаичлы

адам. Елгеи кеб болгъаплы, моллала бла байла болмаса. тиши ьииаргъан адам дж()К1.ду. ( «Кьара кюбюр», 101 )

Тиширыуну намысы къан чёреуню къайтарыр.— Тиши рыупу къачы уллуду, чркишиле aiiiii иамисыи кёредило. ол айтхаины этедило. Къарачайдаи чыкп.гьаи аскер тамлы лапы ызларындаи Л\ара Ляп.ында джстгеиди. Алайда уруш бол\рп>а тсбрегеилой, (лиаиай бийче: «Ой аллах, ан ада.м!» — деб, башымдаи джаулу! ьун алыб. эки аскер ни арасына атхаиды. Тиширыуну намысы къан чбреуню къайтарыр доб. аны сынын этгендиле И HI кенгешге кирсо. урун1 болмайды. (Газетден.)

Тоб кибик кийиниб. Вар. Тоб кесек кибик кнйиниб, -Джандар, атасыны айтхан джумуи1ун толтура. эртденбла ^ртде туруб, тоб кибик кийиниб, джолгъа чыкъды. {«Къа-наматны джуртунда», 210.)

Тоблукъ болургъа (этерге) .— Сант болургъа, сёз ёт-мезча болургъа доген магъанада.

Тоблукъ ийисин чыгъарыргъа. Син Къыркъынджигнн берирге. Син. Къундуз ийлеуюн берирге.— Ургъанынгы ангыламазча болгъунчу тюерге.

Тоба этерге — ант-кърал этерге. Тобха урургъа. Син. Хыртха урургъа — Аппаланы Ха-

сан кесини тауушлукъ романында къарачай байланы, патчахны оноучуларын, дии къуллукъчуланы, ташны таш юсюнде къоймагъанча, аман халек тобха урады. (Га-зетден.)

Тобукъ ойнамайды.— Асыры тыкъды, адам бек басын-нганды деген магъанада

Тобукъгъа салыргъа (кёлтюрюрге, силдерге) .— Ал-даргъа, агъартыргъа деген магъанада

8 Фразеологический словарь 2 2 5

Тогъуз дугъжамы болгъан тойгъа чыгъыб тепсей эди. Снн. Атасы слген ат чабдыра эди деб. (Дугъжам — къан-лы.)

Тогъузуна тёзген, онунчусуна да тёз.— Кёбюне тёзген азына да тёз деген магъанада.

Тойгъан джерден туугъан джер.— Хар ким кеснни туугъан, ёсген, юренпген джерин сюеди, алайгъа тартады. Тойгъан джерден туугъан джер деб, аны ючюн айтады-ла(«Аманат» , 1, 42.)

Тойгъан джерге — тогъуз къат.— Уялмай хаман къар-ны тойгъан джерге барыучу.

Тойгъаны ичине сыйынмагъан. Вар. Тойгъанын синги-ралмагьан. Син. Аллахын-адамын танымай айланыргъа.— Эснрик.

Тойну кючю бла тон битер.— Хар бир иш бирер чурум бла бола, бите барады. Бюгюн да, тойну кючю бла тон битер дегенлей, орус тил бла лнтератураны устазларыны семинары болгъаны себеблн, келе келиб, шахарда кнтаб тюкенден тёрт джангы кнтаб сатыб алдым. (Газетден.)

Тойда тонун сыйыргъан — барыб тохтагъан аман, уят-сыз. Бети, ырызы болмагъаны элге ачыкъ болуб къалды. Тойда TOHVH сыйыргъан дегенни сени юсюнгде сынадыкъ. («А.манат», 2. 69.)

Той тутаргъа. Толу вар. Тёгерек той тутаргъа.— Къууанч этерге.

Токълу тобугъу кибик — гнтчечнк, бурхучукъ, кесек зат. Токълу тоймаз тогъуз кюнле.— Джылны ичинде эм

къысха кюнле. Ол кюнледе токълула ашаб (отлаб) ашдан кеслерин тойдуралмайдыла.

Токъмагъын алыргъа. Толу вар. Баш токьмагъын алыргъа.— Башын кесиб алыргъа.— Башын кесиб алыр-гъа, ёлтюрюрге.

Толгъан ай кибик.— Тёгерек бетннде агъы бла къызы-лы тёгюлюб, арну адам.

Толу юй болургъа.— Юй бла бир юйдегиси болгъан. Бирер толу юй болуб турадыла. ( «Дерт» , 250.)

Тонун альфгъа.— Тоноуун этерге, ёлтюрюрге деген магъа)1ада.

Тонун узун этерге (бёрюню юсюнден) .— Итле талаб, адамла тюйюб ёлтюредиле. Сора тернсип аладыла.

Тонун чюйресине киерге — ачыуланыргъа, теберге. MfH да алаллыкъ эдим семиз «бешден» онну. Махтар эдиле мени. чюйре киймейим тонну. («Къолан тол-къунла».) 226

Тонгузну аласы, къарасымы барды?! — Барысы бир, башхасы джокъду деген магъанада.

Тонгузну башын тепсиге салсанг, тёнгереб тюше эди.— Тыныншлы болмагъаннга сый бергенликге, орнунда тур-майды.

Тонгузну къабыргъасына джау джакъгъанча. Син. Чегетге ступ ташыгъанча. Син. Къуйрукъгъа джау сюрт-генча.

Тонгузну къулагъына от салгъанча.— Тынчлыгъын бузаргъа, пелахха къояргъа деген магъанада.

Тохтамншлей тохтагъын.— Къарачайда быллай къар-гъыш джюрюйдю. 1395 джыл Тамерланны (Асхакъ Те-мирпи) аскерлери, Алтын орданы ханы Тохтамишни ас-кернн Элхотово элни (теген эл, Терк Башында) къатын-да хорлаб, чачыу-къучуу этгендн. Андан къача келиб, Тохтамиш бизнн таулада бугъа айланнганды. Былайдан Запад Снбирге къачады. Анда Тимурну ууу бла аны ёл-тюредиле. Ол кёзюуден къалгъан болур бу айтыу.

Тохтаны, тынны билмеген — ишлеимеген, дуиия хали билмегсн (сабнйлени юсюнден).

Тубаннга иерге — алджатыргъа, аджашдырыргъа, алдаргъа.

Тубаннга юрген итча.— Не сёлешгенин, не айтханын билмеген, алай аллах джолуна деген магъанада.

Туз ашагъан суу ичеди.— Аманлыкъ этген айыбына тюбейди, тартылады деген магъанада.

Тузлу гюттю ашаргъа.— Джетген къызланы оюну. Ма, бюгече тузлу гюттю ашаб джатхан эдим да, ийнана-мысыз. Джашаулада суу ичдим. («Емюрлюк», 216.)

Туз болубму эрнриксе?— Кесинги бошлама, хайт де. Кесинги къатдыр деген магъанада.

Тузламай къатдырыргъа. Вар. Къатдырыргъа. Син. Къашына салыргъа.— Джууабсыз, амалсыз этиб, ёрге сюеб къояргъа.

Тузну суугъа атханлай.— Эрлай тас болуб къалыр-гъа деген магъанада.

Тукъум-джукъ болсунла — Юйресинле, джашы-къы-зы кёб болсунла. (Алгъышдан.)

Тулукъ кибик кёбюб.— Бек кёбюб, иги кёлтюрюлюб деген магъанада.

Тулукъ таууш этерге. Ант. Къамчи таууш этерге.— Ачы таууш этмей, доф деб тюшерге. Аны бла бирге хар зат тулукъ таууш этиб, доф деб гёзеннге тюшдю. («Уллу Къарачайда», 10.)

227

Тулукъ тюбю тонгкъайса, тогъуз гырджын чыгъар. Тюбк) бсрскетлн болады дсген магъанада.

Тул-тубан — кёб. оыйыннгысыз. Турналача къатышыб. Апг. Туриалача тизилиб.—

Джорукъ-джол болмай, уллу-гнтче айырылмай. Турналача тизилиб — арну джорукъ бла, джарашыб. Туу кибик — уллу, ма.чаллы, къарыулу. Тууарда ёсген — тууардакъ — н ш л е н м е к л и г и болма-

гъап, къарапгы, дюргси адам. Тууар къурманлыкъ этерге.— Тууар къурманлыкъны

бек уллу къууаичда ^тедиле. Тууартыймаз.— Орамлаиы саиаучу, хауле, бошбоюн,

джарауоуз. Туугъанындан джашагъанына къууаныгъыз! Вар.

Д ж а т а у л у болсун.— Сабий тууса. алан айтыб алгъыш этедиле

Туугъандан туу1ъан — обурдан обур.— Тёлюден тё-люго айланиганлары сайын сабий акьыллыдан акъыллы бола барады дегон \1аП)а11ада.

Туумай тумаланныкъ — туу май ёллюк, джаратылмай къаллыкъ. осал зат.

Туумагъан айгъа салам берген кибик.— Иш болуб да б()111амап>аплай, къала!) боллугъу да белгили болма-гъанлай. атып>ыб оюм 'этерге дегсп магъанада.

Душман дау табсын.— Кертнси. тюзю — адам даула-шыр зат тюлдк).

Тыбырынг къурурукъ. Син. Юнюнг къурурукъ (къар-гъыш)

Тыбырынг тартынныкъ. См. Тыбыры къурурукъ.— Ол тыбыры тартынныкъны пек тутулгъанын билёмисе? («Сыналгъан джылла», 97.)

Тыбыр ташынг тыпырдарыкъ.— Къарачайда джюрю-ген къаргъыи!.

Тынчны тебгени къыйын.— Хар затха кёб тёзген, ачыуланса уа, кючлю тукъум тебген.

Тыпырдаса, тай озар, табаны къызса, ат озар.— Къа-рыусуз дженгил къымылдайды; къырыулу, ауур къымыл-даса да, ахырыида хорланды.

Тырнакъны къарасы чакълы. Син. Л\ысхал чакт^лы.— Не аз да. не кесек да. Тырнакъны къарасы ч а к м ы бир айыбы Оолмагъанча, башын ёрге тутуб, юйге таукел кир-дн. (Газетдеп.)

Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ. Син. Кё-

228

рюндюгю — корме, сырт джабханы — терн. Син. Джал-ланнгач амба г лжар.1ы -:)сирик.

Тышына — мёлек, юйюне — халек.— Адамланы ичии-де кеснн С Ю И Ю J T H O . юйде (юидегиде) — хыпы.

Тюб алыргъа. ('ип. Тахоасын билпрге. Муратын би-лирге.— ().1 Kf'io амасы, не аман бла, не иги бла кюрен1иб, аны сёлетдириб тн)б алалмагъан ' дн («Горда бычакъ», 115.)

Тюб GepMe jre. Вар. Тахсасын берме^ге.— Ким биледи. талай ке[1е спруб да кёрдюм - тюб бермеди. («Бирннчи сюймеклик». ()9.)

Тюб билирге. Сора тюбюн бнлнр муратда ол кеси со-руу алыб гепроди. («Аманат», Л. l.'W.)"

Тюб болургъа КИН1ИСИ къалмай ёлюб кетерге. Ар тында адам1.1 (джани.!) кьалмазгъа.

Тюб джыяргъа -- ёлгеЕ1ден къалгъан малны-мюлкню алыргъа.

Тюб ypypi ьа — Он саугьан ийнек бла джюз къозла-гъан К1>011 бк.к-а, малгъа тюб урду денднле. Андан ары мал аякъ тнр^б кетедн дегендиле

Тюбюне кегерге. Аеыры бек бишгенден хант эзнреб тюбюне кетели.

Тюбюнден къарасанг, бёркюнг тюшеди.— Асыры мийикден деген магьанада.

Тюбюнден-башындан кириб. Сии .Артындан, аллын-дан кириб, бе1\иниб. Вир джукъ джалатсанг, ол затынгы тыидыр1.1рма. бу затынгы тындырырма деб, мындан гыл тюнк'р дегеи адамлаи!.! тюблеринден-башларындан кириб. кееин джаран1дырыргьа кюрешнб анланады («Хорланнгаи аджал», 17И.)

Тюбсюз челек кибик.— Тоюмсуз, джут адам. Тюзюн айтыргъа керекди. Къысха вар. Тюзю.— Эрт-

денбла сен кириб, манга тыйынн1лы джууаб бермей кет-генингде, тюзюн айтыргъа керекди, эс ташладым. (Къа-рачай тилни Г11амматнкасындан.)

Тюз, аллах джаратханча — къошагъы, бузугъу бол-магъан.

Тюзге иерге. Вар Тубаннга иерге — Алдаргъа, къа-тышдырыргъа, алджатыргъа

Тюз джолгъа салыргъа — тюзетирге Терс джолдан тыяргъа.

Тюзню ётмеги тюзде къалса да, ит ашамаз.— Тюзию тюзлюгю тас болмайды деген магъанада.

229

Тюзде къалгъанча. Вар. Тюзде къалмагъан эсенг,— Джутланыб, неда кёб ашаса айтадыла.

Тюклаякъ тауукъ кибик.— Хылымылы, кесин джый-ыб джюрюялмагъан.

Тюкню баргъан джанына сыларгъа. Ант. Тюгюн чюй-ресине сыларгъа.— Арну айтыргъа, адамны халисине кёре сёлеширге, ол сюнгенча этерге.

Тюгюн бардырыргъа. Син. Эрик ашатыргъа. Син. Ор-нун табдырыргъа.— Башхалагъа этерик болгъа эдинг алай, снзни тюгюгюзню бардырыр эдиле. ( «Джукъусуз кечеле», 131.)

Тюгю-джамы джаланнган — Багъымы болгъан ат. Сафар тесукъа эте тургъан, тюгю-джамы джаланнган къаратору алатаны джюгсиннден тутуб, Чо.мур бла сё-лешди. ( «Дерт» , 121.)

Тюгю-джамы джылтырагъан. Вар. Тюгю-джамы джа-ланнган.— Быштады джылында да аны сютю уллу ийнек-леден кем тюл эдн, тюгю-джамы джы-лтыраб. илешлнги, адам тил ангылагъаны бла кесин сюндюрюб айланды. («Эм таза кскню тюбюнде», 35.)

Тюгю-джамы чюйре айланыб.— Рахын, мараз, сууукъ-сураб деген магъанада.

Тюкню къарасы чакълы. Вар. Тюк чакълы. Син. Тыр-накъны къарасы чакълы.— Сора эскн джараны къозгъаб нек кюрешесе? Андап экибнзге да, Солтан бла кесиме айтама, тюкню къарасы чакълы бир себеб джокъду. ( «Адамла», 173.)

Тюгю сытылмагъанды. Вар. Сиркеси сытылмагъан-ды.— Хата, заран кёрмсгенди.

Тюкню тюрге джалгъаб. Син. Амал-такъал этиб.— Биягъы мен кюреширнкме тюкню тюкге джалгъаб. («Сы-налгъан джылла», 30.)

Тюе къусханча.— Бир кесекни кёзлери тегерек айлана къараб турду да, тюе къусханча, бетибизге тюкюрюб. чы-гъыб кетди. («Къара кюбюр», 90.)

Тюкюрюк бла джабышдыргъанча.— Къарыусуз, хы-леу, бнр-бирнн аз тутхан, чыгьыныб кетерча.

Тюлкюню бютеу хыйласы — къуйругъунда.— Тюлкю къунругъу бла алданды деген магъанада.

Тюлкю кибик ышара.— Адамны алдарча, кукаланыб. Тюлкю къуйругъун къумгъа да салыр, суугъа да са-

лыр.— Хыйлачы адам ары да этер, бери да этер. 230

Тюлкю-тешикге, къоян — къамишге.— Хар ким башы къалгъан джерге, джаны къайгъылы.

Тюню, тюшю да.— Кечеси, кюню да, сагъышы да. Ке-че, кюн да, тюню, тюшю да сабийди. ( «Дерт» , 195.)

Тюнкесин бошаргъа.— Аламат адамса, апла.хий, джюр тойгъа, къой бу къаяны кемиргеини, аталарыбыз да тюнкелерин бошагъандыла, аланы кемире. («Батал-лары», 38.)

Тюрк абеджиге барыргъа.— Амалсыздан дыгалас этерге. Атамы джаны ючюн, бу барыудан барыб турсанг, башха болмай тюрк абеджиге барырса. (Фольклордан.)

Тюрт-мюрт этерге.— Бир зат бла кюреше, мурукку эте, ишлей.

Тютюнюн кёкге чыгъарыргъа. Син. Букъусун къагъар-гъа.— Джауну машиналарын джууукъ келмеге къоюб, кючлю залп бериб, тютюнлерин чыгъара, талайын агъы-зыб, ызларына айландырдыкъ. («Ата джурт ючюн», 74.)

Тюу деген бир кесекге. Вар. Тюу дегннчи; тюу дегсн сагъатчыкъгъа.— Алан, тюу деген бир кесекчикге тюр-лечнгенсе да къалгъанса. ( «Кюн таякъла», 31.)

Тюшю, тюню да.— Не сагъышы, къайгъысы да. Къы-с.хасы, Адамейни тюнш, тюню да сабнйледнле. ( « Д ж у -къусуз кечеле», 172.)

У зунбилек шапа,— Эринчек шапа. Олтуруб тургъан-лай джумуш этген.

Узун бичеринги къысха бич. Син. Аман кёзюнге учу-рама. Этеринги къалдырма, менн аяб, джазыкъсыныб къойма.

Узуну бла кенгине — къайсы джанына сюнсе да, ары. Узункъулакъ. Вар. Уллукъулакъ. Ангысыз, тели. Узункъуйрукъ къагъыт (статья) .— Артында къай-

гъысы болгъан. Уланла атасы болсун — кёб джашы болсун, ала да

аламат адамла болсунла. (Алгьы1ндам.) Улан бешикле тебретилсинле — кёб джаш туусун,

ёссюн. Улан джашым, джыйын башым.— Амманы кёлюне

джукъ келмегенди, этек къый!)1ры11дан тютюрмей , «улан джашым, джыйын башым»,— деб эркелетнб ёсдюрген уланын кемсиз сюеди. («Баталлары», 31.)

231

Улан джигит болурму, джыгъылыб бурнун бузма-са?! — Джашлыгъында джашлыкъ, сыркыулукъ этмей, адам чыныкъмайды.

Улан сюек.— Д ж а ш , эркиши деген магъанада. Сени къанынгы бу итлсге къурутмаз артынгда къалгъан сынгар улан сюегинг. (КъПЛ, 93.)

Уланындан туугъан. Джангы вар. Джашындан туу-гъан. Туудукъ.

Ашхы улан. Джангы вар. Игн джаш. Улан. Тюнгюч улан — биринчи туугъан джаш, тама-

да джаш. Уллугъа кетерге.— Кншини теигнге санамазгъа. Уллу башын гитче этиб.— Кесии уллугъа санамай,

кесини тургъан дараджасындан да кеснн кем этиб джю-рюрге дсгсн магъанада.

Уллу кёллю болургъа — кеснии керти дараджасын-дан кеснн ёрге кёрюрге.

Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз.— Къайда бол-са да, уллу джерде ёсген адамны ншленмеклиги уллу бо-лады. Дуния халнни игн биледи, дуниягъа терен тюшю-недп.

Уллу бычакъны ауузундача. Вар. Бычакъны ауузун-лача, къылычны ауузундача. Секирнб къобуб, уллу бы-чакъны ауузундача, къыйынлыкъда тургъаны эсине тю-тюб . . . къолларып дженглерине суг'ьуб, чегетни къый-ырындан кирди. («Къара кюбюр», 53.)

Уллу эшик.— Онглу адам, бай юню болгъан, уллу тукъумдан деген магъанада.

Умут юзерге. Снн. Къол джууаргъа. Тюнгюлюрге.— By джолдан сора аллыма чыкъсанг, джанынгдан умут юз. («Емюрлкж», 77.)

Ур да джыкъ, тарт да нес.— Макыт да унаса уа, чырт да, не аз да. Анхан, аурууунгу алайым, ур да джыкъ, тарт да кес, бетн асыры джарыкъды дегенди да, чепкен этдн-рирге унамайды.(«Уллу Къарачайда», 46.)

Уруну арты къуру. Снн Суу челекни тюбю сууда къа-.1ады.— Уруну арты къуру де'б, бу киши, билмейме, къа-чан болса да бнр кьанханнга тюшернкди. («Таулуну та-игы», 59.)

Урусу, бёрюсю болмагъан — кеси къыйыны бла джа-шагъан, тюз адам.

Урушмай айырылгъан уялмай къошулур — сыйы бла анырылгьан бет джарыкълы къошулур. Биз аны керегин берирбиз ортагъа алыб, урушмай айырылгъан уялмай

232

къошулур деб, бизде сёз барды. («Джашлыкъны джолун-да», 82.)

Урчугъу чыкъсын — аман кюннге къалсын деген ма-гьанада. (Къаргъыш.)

Урчукъча айланыб — тёгерегине айланыб, джумушу-на чабыб.

Ууадых этерге — буршу этерге, эзерге деген магъа-нада.

Уу джетерге — зараны, пелахы джетерге деген магъа-нада.

Ууахты унутхан.— Эртде ёлюрге тыйыншлы адам эди деген магъаиада айтылгъан сёзле.

Ууучум бла бир — кесек зат, азчыкъ деген магъаиада. Ууучха джыяргъа — ие болургъа, барына хозяин бо-

лургъа. Вар. Къолгъа алыргъа. Уууч берирге.— Тирменнге мюрзеу элтселе, аны тарт-

ханы ючюн тирмении иеснне берилген хакъ. Учар къушча.— Аламат, сейирлик деген магъаиада. Учду, кюйдю, табсанг — къойма.— Тас болду, думп

банду, зннк болду деген магъаиада. Учхан къушдан тюк алгъан, арыгъан уландан джюк

алгъан — джигит джаш. Аны бютеу эси Шамилдеди: къалай тутдуруб къойду кесин, учхаи къушдан тюк ал-гъан джигит? ( «Емюрлюк». 49.)

Уф десенг, ауарча болгъанды. Син. Таякъдан атла-гъысыз болгъанды.— Къарыусуз, арыкъ, азгьынлы. Къыйыилы. уф досеиг. ауарча болгъанды. ( «Дерт» , 128.)

Уф-чуф деб айланыргъа — омакъ, .чагок болуб айла-ныргъа.

Ушамагъан — джукъмаз. Вар. А\ал, иесине ушамаса, джукъмаиды.— Мал иесине. къагыи ^рине уитиды. Ала бир-биринден юрене болурла. Бийчесини да кёб заты ушайды ':»рине, деучендиле.

Уятын ачаргъа.— Лдет бла айтмазын айтдырса, этме-зии этдирсе, айтадыла.

Уялмагъаи бетге — къазан къара.— Бурун Къара-чайны историясында «уялмап>ан бетге къазан къара джакъ-гъаи» адет болгъанды.

Уялмагъан буюрулмагъанны ашар. Ант. Керексиз уялгъан юлюшсюз къалыр.— Л\юлкю арбазына сыйын-май тургъанлай, биреуню малый урлаб, къалай ашайды? Уялмагъан буюрулмагъанны auiap деб! («Таулуну тангы», 59.)

Уят — ёлюмден къаты. Син. Хомухлукъ этиб ёл(енден

233

эсе, джигитлик этиб ёл.— Урушха баргъан джанына къоркъмай болмайды, алай а къызбайлыкъ этиб, халкъны аллында уялгъандан эсе, сыйы бла ёлюб кетген кёб игиди деб, урушха таукел барадыла. (Газетден.)

Уясында не кёрсе, учханында аны этер.— Сабий юй-юнде не кёрюб ёссе, уллу болса да, аны этеди.

ада, хыйда да джокъду.— Адам санда джюрю-меген деген магъанада.

Хайт деб .— Бир кесек, иги танг деген магъанада. Хайт дегиз.— Кеснгизни къатдырыгъыз, хомух бол-

магъыз деген магъанада. Хайт деген.— Уллу, джараулу, асыулу деген магъанада. Хайт дегеннге хойт дерик. Син. Д ж а у аллына турлукъ,

джууаб къайтараллыкъ.— Джап-джангыз «хейт» деб къычыргъанны аллыиа «ой» чыгъарыкъ Рамазан къал-ды. ( «Джазыу айла», 88.)

Хайырсёлемез.— Затха иги джора этмеген, иги сёз айтмагъан. Хайырсёлемез, бир алгъыш эт. сабанла иги битселе, бирер фитир аякъ ашлыкъ берирбиз! — деген-диле.— Битмей къалса уа, не берлнксиз? — деб джууаб этгенди.

Хайырындан — хатасы. Вар. Хайырындан хатасы оз-гъан.— Заранлы иш, файдасын зараиы хорлагъан.

Халгер хансдан чыкъганча.— Билмсй тургъанлай чы-гъыб къалгъан.

Халкъны бойну базыкъды.— Халкъ кючлюдю, къарыу-луду, къудретлиди.

Халкъ — гуууртха, Гунай — джуууртха.— «Гууурт» деген сёз1по профессор Хабич улу М. А. «сюрюлген мал> деген магъанада джюрюген сёзге санайды. Халкъны джар-тысы къан тёге тургъанлай, былайда сизге хакъ юлеше турлукъдула! Халкъ — гуууртха, Гунай джуууртха деб, сен да Советни арбазын сакълаучуму болгъанса? ( «Ама-нат», 3, 135.)

Халыгъа тагъылгъанча.— Къыйынлыкъгъа тюшерге, къоркьуугъа къалыргъа.

Халын тартаргъа.— Аныча болургъа, ол тюбегсниге тюберге.

Халы эшерге. Вар. Хуюн эшсрге. Чурум излерге. Хамхот урлукъ джокъду.— Отлау, хане джокъду де-

ген магъанада. 234

Хамхот урмадыла (малланы юсюнден).— Отламады-ла, ашамадыла.

Хамхотуна урургъа — ытхырыргъа, хайт этерге. Ханнга, бийге да келеди хариблик. Син. Дуния кёзюу-

дю.— Ханнга да келеди хариблик, ашыкъмагъыз деб, артхаракъ ту ракълаб, бай къауумгъа гыммайышыб (мынгайышыб) барадыла. («Уллу Къарачайда».)

Хансыз джомакъ болмаз.— Заманында джомакъ.1ада хан аслам джюрюгенди. Бусагъатда кёчюрме магъанада бек аз сагъынылады.

Ханнга джууаб тюлдю.— Тыйыншлы джууаб тюлдю деген магъанада.

Хан турургъа — не этерге билмей, ёрге туруб къалыргъа Хансдан алаша, суудан шош.— Тынч, джууаш болур-

гъа деген магъанада. Ханс сибиртгича, джетмеген джери къалмай.— Энди

къарт болгъан асе да, кссине хайыр тюн1ер джерге хане сибиртгича айланады. («Къара кюбюр», 81.)

Хапа — бийди, башха — сыйды.— Кесинде болма-гъан сыйны тартаргъа кюрешген. Хапа — бийди, баш-ха — сыйды дегенлей, бир къауумла кеслерине артыкъ сый чакъырыб кюрешедиле. («Мёлек», 30.)

Хапа-сапа этерге — Оолгъапны къаташдырыргъа, башын тюбюне айландырыргъа.

Хар гокка хансны ийиси — башха тюрлю.— Хар зат-пы (кимни) кесини энчи ышаны, башхалыгъы болады

Хар кимни акъылы кесине — бышлакъ биширген.— Хар КИМ кесини акъылын джаратады деген сёздю.

Хар кимни — бирер дерти, тирменчини — суу дерти.— Хар адамны бирер иши, бирер къайгъысы деген магъа-нада.

Хар элни къой союуу — башха.— Хар элии, хар мил-летни адетинде башхалыкъ болады деген магъанада.

Харамдан, бычакъ урсанг, къан чыкъмаз.— Бек ха-рам адамды деген магъанада.

Харсха келликди (джыйыллыкъды).— Келиширикди, мардагъа сыйынныкъды деген магъанада

Харсына тепсемесин.— Ала аГ1тханны этмесин, ала джаплы болмасын деген магъанада.

Харе эки къолдан чыгъады. Син. Балтада, сабда да барды.— Дауур экеуленден чыгъады.

Хаталадан тёбеди.— Хатасы кёбдю, зараны кёблеге тийгенди деген магъанада.

235

Хойнухча бурулургъа.— Къабан... сюрюб итни джун-чутду, экиси да хоГтухча бурчлдула. («Эм таза кёкню тюбюнде», 65.)

Хош болургъа (джюреги хош болургъа).— Джюре-ги тыичлыкъ табаргья. разы болургъа.

Хош келдигиз (колигиз!) Сии. Сау келигии. огъур аякъ бла келигиз! — Х о т келлмиг, Ьаидымат. къамдан ашхы джолдаиоа? («.\\а.чти», 1:53.)

Хунагъа джарашмагъан ташча — джаратыусуз , гы-быр: КИИ1И бла j6ii К1М\нтеи алам.

Хур къызла.— Хурмгтли. С1.|йлы, ариу халилн дсген мап.аиада.

Худее Къобанны бокълагъанча. (л1и. Къодан толу къой кьырылыр бо.к'а. кьотхр улакъ ба1ичы болур.— Бнр адам да къатып1Д1.|рм|и ьа боллук1>д\ сау • лни.

Хурджунумда алам баш бар эсе уа! ~ Адамны хур-джуиума -(ркимликси.! у«алсала. айтадыла алай.

Хурджуну къалын. .Лит. Хчрджуиу джукьа.— Ачхасы кёб, бай.

Хуюн эшерге. Вар. .Халы мтерге.— Чурум иэлерге. ха-зыр болургъа. Ар|.1Г1.аиым собебли, къайда болса да бир джорге олтурургъа хуюн чиа' тура ^ди.м. («Бычакъны ауузунда». «7.)

Хы деген джарагъан. нги, асыулу. Хыйны дуа кибик. — А К1.ыз. бюгюииге къараб тур-

гъаича. бу хыйиы дуа къайдан чыгъЕ^б къалды? («Ама-нат». 6'».)

Хыккилерин агъызыргъа — джыларгъа, сыигсыргъа. Быланда хыккилсрииги агъыза турма да, барыб орсанг а! («Чолпаи». 110.)

Хынтыр-мынтыр этерге ( болургъа)—Ушагъыусуз зат эте1)ге.

Хырын бурургъа. Вар. Къуйругъун бурургъа.— Зоо-технигинг барды, аига айт да атмсге къой, тындырман 'ice, хырын бур. («Гургумлу>. 1, 24.)

Хынч-хынч этерге,— Раднону тауушу Анисатны къыз-дыргъанды, джатчыгъыи да уятыб, ала хыич-хынч эте-диле («Мёлск», 4 )

• абакъны суудан чыгъарыб атханча.— Джашау бермезге, насыбын кесерге деген магъанада.

236

Чабакъ суудаи чыкъмай эди, бёдене суугъа кирмей эди: экиси да шохайла эдиле.— Шох болса, джууукъ бол-са, барыб-келиб джууукълукъ джюрютеди. Энди, чабакъ суудан чыкъмай, бёдене суугъа кирмен тургъаича эт-мейик да, не сен кел, не биз барайыкъ. («Джазыу айла», 87.)

Чабыр олтанига джарамагъан. Син. Тоннга джама-угъа джарамагъан.— Джараусуз, осал адам.

Чабыр къулакъ ашагъан кючюкча.— Хаталы, хар кимге зарапы джете тургъан д ж а т .

Чапчакъ кибик кёберге. Чанчакъ — джыккырны бнр тюрлюсю. Ант ът, кьуран ат, ол сснн джалгьан сёзлеринг |()чк)и, чапчакъ киОик кёбдюрюр. («К'ьара кюбюр», 224.)

Чайнамай джутаргъа — тынч огъуна, къыйналмай деген магъанада.

Чайнаб къабдырыргъа — хар пени хап-хазыр этпб бери pre.

Чалдыу этерге (салыргъа) — амал чтерге, хынла-л ы к 1 . srepre.

Чалдышха тыяргъа — тарбуууннга тыяргъа. Итни чал;1ЫН1\а тыйсанг. ккюнге секирир. (Иарт оёз.)

Чалкъысы ташха тисрге. Вар. 13алтасы xanixa тиёр-ге.-- Ишинде (джолунда) чыр.мау, тый["Ъ1>1ч тюберге.

Чапракь акьгъан заманда — к1.ачда, кюз артинда. Чарлагьан шкок тюз урур.— Аллында чарлаГ! келнб,

артдаи джарашсала. айтадыла. Чарсха баргъанча.— Къызыу, чачыб, тохтаусуз. Чарт-гурт этерге — къатышдырыргъа. тюзетмезге. Чархы аллынады.— I IUIIHI тюзелген кёзюуюдю деген

магъанада. .Лнт. Чархы ызынады. - Чархынгы аллына тёнгереген бир кёзк)ук)дк> бюгюн. («Батал.1а{)Ы», 77.)

Чачын-башын джыртаргъа. Син. Керегин берпрге. Урургъа, тюерге. Джаш чачым-башын джыртханды. («Эртде--|ртде», 132.)

Чепкен сакъгъанча.— Къызыу ары-борн ётедиле, джолда джоло\чула кёб джюрюйдюле деген магъанада.

Череу аскер кибик. Череу: «кёб», «сыйыннгысыз» де-ген мап>анада джк>рюндю

Чёбден тайгъан — кёбден таяр.— Бирден К1)алгъан минг.им! къалыр деген магъанада.

Чёбню Терек этерге сёзнн) кёлтюрюб айтыргъа, бош затха ул.|у магьана берирге

Чёб тюбюнде ынгычхаргъа. Ант. Терек тюГмон.че ынгыч-харгъа. Сии. Чычхан сыдырылгъаныи кер.щ) да джыл

237

джатды.— Бош затны юсюнден, керексизге тарыгъыргъа деген магъанада.

Чёб тюшерге — джазыууна тюберге. Чёб чыгъаргъа (вариант).— Кёзюу джетсе деген ма-

гъанада. Чёб юзерге. Син. Арт айырыргъа.— Джууукълукъ,

тенглик джюрютюуню тохтатыргъа. Чийпыс адам —тутхан ишин биширмеген хыре адам. Чийин чыгъарыргъа. Син. Джезин ачаргъа.— Ай-

гъакъ этерге, аныбыи ачаргъа. Чиримпис болургъа — бузулургъа, сёгюлюрге. Начас

а бек начас къатынды, арты чиримпис болмаса. («Джангы-ны джарыгъы». 22.)

Чомаланы тамбла. Вар. Болурланы тамбла. Ишни тамблагъа къоюучу, болджалны созуучу.

Чуба ичинде къыз кибик — аныбы, терслиги болма-гъан, ариу, субан ёсген.

Чубадан чыкъмагъан къызла—алкъын джашаугъа чыкъмагъан къызла.

Чурукъчу хычын бишире, хычынчы чурукъ тиге.— Уллу орус джазыучу Крылов айтханлай, чурукъчу хычын бишире, хычынчы чурукъ тиге тебресе, пелах андан чы-гъады. (Газетден.)

Чыпчыкъны сойса да,къасабчы сойсун. Син. Иш уста-сындан къоркъады.— Не гитче ишни да устасы этсин.

Чыпчыкъ ётмез — бек, деменгили бегиген. Чыпчыкъ ётдюрмеген (итленн юсюнден) .— Къайыр,

огъурсуз, сакъ. Чыбыкълыкъда бюгюлмеген къазыкълыкъда бюгюл-

мез. Син. Къарт итни стауатха юретгенча.— Джашлы-гъында юреталмасанг, къартлыгъында юреталмазса де-ген магъанада.

Чыганлыны къолан атыча — белгили, хар ким таны-гъан.

Чыгыр къатында къутукъну сагъынма.— Адамны джанына тиерик сёзню айтма, сагъынма деген магъанада.

Чыгыр башны къурт этерча.— Кюи исси болса, бек къыздырса, айтадыла алай.

Чык айырыргъа.— Орун, къуллукъ алыргъа, сёзню баргъан джерин айырыргъа.

Чыкъгъа кирсенг, суудан рыслама.— Ишге къатыш-хандан сора андан баш бурма, артына дери бардыр деген магъанада.

238

Чыкъ джетдирмезге — ариу, аяулу тутаргъа, айыб кслтирмсзге. Син. Букъу кьопдурмазгъа.

Чыкъ ат — кишен салыб, къошдан узакъгъа иймей тутхаи, ууакъ джумутлагъа джюрютгсн тынч ат.

Чык чыкъгъан да хайырды.— Чспкен сокъгъан тнши-р ы у л а а ИТ ы у ч а 11 д ы л а.

Чыкъмагъан джаны ичинде.— Ауругъан къыпынлаш-са антадыла.

Чыракъ тутдурургъа. Снп. Хан туру-ргъа.— Не этерге билмей снрелиб къалыргъа.

Чырмауукъ хане кибик.— Бутларынга чалыша, ат-ларгъа къоймазгъа, чырмау, тыйгъыч болургъа.

Чыры болгъан.— Малы, рысхысы болгъан, байлыгъы болгъаи.

Чырым этерге. Вар. Эчкичи чырым этерге.— К'ьал-къыргъа баш къагъаргъа.

Чычхан тешигине киралмай эди да, ызындан такъ-макъ сюйрей эди.— Кеснни шпин эталмай тургъанлай дагъыда апы юсюпе сапонджю алгъаннга айтадыла.

Чычханны баласы тулукъ тешер. Син. Бсфюню баласы анасыиы къарнында улур. Чычханны баласы къанчыкъ тсшсрге уста болур деб, сабийлнкден терсине юреннген артдаи ТЮЗ нннстли къалай болсун! (Газетден.)

Чычхан марагъан киштикча.— Алымчы да, чычхан марагъан киштнкча, алтын къамалыдаи бир Г1)1л юзерге хазыр болуб турады. («К'ьара кюбюр», 19.)

Чюйлюгюн илиндирирге.— Аман ныхытда арба озса.. къаягъа, ташха чюйлюгю тнймен хазна оз.манды, аллай-ын мен да Мыртазны джигнне тюртмен озал.майма. («Къара кюбюр», 211.)

1абаты тутаргъа. Вар. Усу тутаргъа.—Аманы ту ир1ъа.

Шайтан арбагъа миндирирге.— Узанмай, Гаттан бла Тотай Марзийни шайтан арбагъа мнндирдиле. («Джа1пыны джарып.ы.'», 52.)

Шайтанла бисмиллядан къачханча.— Не кючюн да салыб, не амал-такъал да этиб деген магъанада.

Шайтан кёзлерин байларгъа.— Малкёзлюк этерге, къызгъанч болургъа. Син. Кёзю къыймазгъа. Малы кёб-ню шайтаны кёб дегенлей, шайтан кёзюмю банлады да,

239

заманында малдан, мюлкден ашаб, ичпб къалалмадым,— дегенди бай. (КъТ.)

Шайтан къаргъагъан — онгмагъан, терсейгсн. Шайтанларынг мени юсюмде кёрюнмей эселе! — Нек

ёчюкгенсе? Нек къадаласа манга? Деген магъанада. Шайтан суу.— Аракъы, чагъыр, ичги деген магъа-

нада. Шайтан окъа сокъду да отха атды.Кёб къыйналыб,

аламат зат этди да, артын зыраф этиб къойду. Къолу ус-та. Кёб хайыр да этеди, не келсин, алгъан ачхасын. шай-тан окъа сокъду да отха атды дегенлей, эрлай нчедн да къояды. (Хапардан.)

Шайтанла чолнугъа басыннганча.— Кёб адам джыйы-лыб, бир ишге къарыу эталмасала, айтадыла.

Шайтан элге джин молла.— Джорукъдача бегимегсн. дин адетни джюрютюрге билими бол.магъан адамлагъа кеслери кеслерин молла, афендн этиб айланиганлагъа айтадыла алай.

Шалт болургъа. Сии. Хайт деб турургъа. Хомух бол-мазгъа. Хар затха къараб, сакъ турургъа.

Шаманланы бугъоуну салыргъа.— Къартла айт-хаиига кёре, Шамаилаиы б. ' -ъоуиу он атлам узунлугъу, эки пуд ауурлугъу болгъаиды. Муиу къоркъуулу аман-лыкъчыиы бойну бла эки аягъына кийдиргеидиле. «Бой-нунгда бсрчлерииг не затладыла?» — деб соргъанларыи-да, «бойиумда ол бугъоу тургъаилай къачыб, Тсбен Сыл-пагъарланы огъары джаиыида Ныхытха дери келген эдим да кече, андаи къалгъандыла»,— деб джууаб этгенди эртделеде биреу. (Фольклордаи.) Анга «Шаманланы бу-гъоу» дегендиле.

Шаппаны алашасыча.— Айтыугъа кёре, Шаппаны алашасы, артдан къызыб, атланы барысыи озуб тургъан-ды. Артдан къызыб, озуб кетгеннге айтадыла.

Шаркъ деб эсине тюшерге.— Олсагъатлай эсине тюш-дю деген магъанада.

Шашмай ушайды.— Бир джукъ къоймагъанды, бек ушайды деген магъанада.

Шериат хыйла этерге.— Табы тюшген заманда шери-атны юсю бла атлаб кетерге. Ууакъ-тюек хыйлала этер-ге деген магъанада.

Шибжи джагъаргъа (сюртерге) . Син. Къанат битдир-нрге.— Къыздырыргъа

Шибжи къабдырыргъа. Вар. Исси къабдырыргъа. Бурнуна ургъанча этерге. 240

Шибмжияны сабаныча тас болуб.— Шибижняны хон-шулары. сабанны эки джаныпдан кнриб сюрюб, кеслерн-ни сабанларына къошхандыла да къойгъандыла. Шиби-жия келиб къараса, сабаны джокъ. ЛАа былайда эди са-баиым, не болду эсе да деб, излеб айланнганды Шиби-жия.

Шидакълай къатышыб.— Бош затчыкъны башына джыялмам, джангылыб къалгъанды. Да, сора Мусса, мен билген Мусса, къалай болур халкъны джауу? Шидакъ-лай къатышханма! («Джылла бла таула», М 9 . )

Шкок отну ийисгемегенсе.— Сон урушда батмагьанса. къазауат ':»тмегенсе деген магъанада.

Шкок тауушха юрениген бёрюча.— Уллу сыиамы бол-гъан, кёб къыйынлыкъ чекген, кёб затха юрсннген. тю-шюннген.

Шкокну чачыб джыйдым да бычакълыкъ тюшюрдюм, Къысха вар. Бычак1>лыкь тк)н1к)рк)рге.

Шобраларын къобарыргъа. Снн. Орнун табдырыр-гъа.— Керегнн бирмрге.

Кир, шобра, чыкъ, шобра! — Кеб кере этиле тургьан юрсннген затлары.

Шо, атангы джаны ючюн...— Къарачайда эм кючлю тилеклени би|)идн.

Шорпа башы аулатырыкъ тюлдю.— Зауукъ этднрлнк тюлдю, арыкъды.

Шорпа башы джалагъан киштикча.— Эрнн, бурну джау д ж у п . у болуб логен магъанада.

Шугут джылан кибик.—^ убет, кьугсуз. джнймрге-шлн деген магъанада.

Шум болургъа.— Тынгылауну басаргъа, джукъ айт-мазгъа деген магъанада.

Штанкъыл къаздырыргъа.— Ачлыкъ. зарауатлыкъ джетерге. «Штанк-ьыл> кьаяда ёсген, госукча, адам аша-гъан тамырды. Адамла ач джыллада джайылыб, ш т а н -къыл къазыб ашап.андыла. «Бангча болман, штанкъыл къаздырыр» деб аны ючюн айтылгъанды.

Шыбла таууш этдириб. Син. Къамчи тауун! этдн-рнб.

Шыбла урсун.— Къаргъыш. Шыкъыртха тынгылагъан чочхача.— Эшек, отлагъа-

нын къоюб, шыкъыртха тынгылагъан къойча, къулакъ-ларын аллына этиб, тёбен джанында къулакъдан чыкъ-гъан джолгъа къарады. («Къара кюбюр», 96.)

241

Шындым этерге.— Къырыб, бнр-бирн юсюне къалаб къояргьа. Джел чегетни шындым этгенди.

ы 1зына (артына) айланыргъа. Ант. Аллыиа урургъа. Сип. Мударлары джыл-джылдан ызына.— Рыс.хыиг ызы-па айланса, ншннг алай болады. ( «Горда бычакъ», 2, 215.)

Ызындан къара сабан сюрюрге .— Тутар, джояр му-ратда ызындан сю|)юб, къуууб айланыргъа дсгсн магъа-нада.

Ызындан уру къазаргъа.— Тутаргъа, джояргъа, ёл-тюрюрге дегсн магъаиада.

Ындыр басхан ууаныкча.— Биз а, ындыр басхан ууа-ныкча, тсгсрсгино анлана турабыз. ( «Къара кюбюр» , 233.)

Ыргъаджик (ыргъажик) этерге. Син. Чалдыу салыр-гъа. Амал этерге, хыйлалыкъ этерге.

Ытта-бытта деб. Син. Кючдсн-бутдан.— Олсагъатда •муиу аты да аллына алай секнрди, Смайыл юсюнде ытта-бытта деб кючден къалды. ( «Горда бычакъ», 1, 204.)

Ышаннганынгдан табхын.— Ды-ды-ды-ды, а къыз, ышамнганынгдан табхын деб, былайгъа келмей, анга ке-синг джууаб этерге болалмадынгмы? ( «Гургумлу» , 179.)

Ышармагъанига киши кюлмейди — сюймегеннн ки-ши да сюймейди.

бзеле го-го дей эдиле да таудан ауалмай эдиле.— Ишни юсюиден кёб сёлешнб, тауколлеииб этал.масала, айтадыла.

Эбзеле, джаш тууса, сыртына къапчыкъ тийиреди-ле.-— Хар миллетии кесини энчн адетлери барды дегсн магъаиада.

Эбзени тау тыймаз.— Бир къауум адамны ие къый-ын, къоркъунчлу иш да тыялмайды дегеи магъаиада.

Эбине тюшерге.— Хар не тюрлю ниши да этерге та-иы, дж().1у болады дегеи магъанада.

Эгечден туугъан.— Эгечден туугъаи эрке болур. (Нарт сёз.) Эгечден (къыздан) туугъан юйге кирсс, юй-нк) ара 6aniaiiaci>i К1)ымылдар. (Нарт сёз.) 242

Эджиги-стюню бла.— Джик-джиги бла айырыб деген магъанада.

Эзеу болургъа.— Экеу неда талай адам бирлешиб эзеу болуб учадыла. ( «Джукъусуз кечеле», 116.)

Эзиланы Дженгсукъмаз.— Бир иги тюнюлмесе, тынч-лыкъ табмагъан деген магъанада. Аллай адамла бола-дыла. (Тип.)

Эки айтса, ючюнчюге... Къысха вар. Эки айтса...— Эки сёз айтсанг, ючюнчюге аны къошаса. («Кюн таякъ-ла», 128.)

Эки арамы бителликди? — Джол бителибми къаллыкъ-ды, киши ёталмазчамы боллукъду деген магъанада.

Эки ара ачыкъ болсун.— Барыб-келиб турайыкъ. Бир-бирибизден джашыргъан затыбыз болмасын деген магъа-нада.

Экисини арасы кёк бла джер кибикди.— Аралары узакъды, башхалыкълары уллуду деген магъанада.

Экибизни арабызда къалгъан сёз болсун. Син. Ичинг-де къалгъан сёз болсун.— Къазийии сен атасыса. Сюй-генинге сёз джокъду. Алай а, экнбизии арабызда къал-гъан сёз болсун, деб айтама. ( «Джукъусуз кечеле», 65.)

Эки арабдан бир араб алыргъа. Син. Тиш да, тишлик да кюймезча.— Хазна билинмезча, уллу зараны болмаз-ча, аз-аз.

Эки атлар къарыуу джокъду.— Кеталлыкъ тюлдю, аллай болуму джокъду. («Чолнан», 82.)

Эки атламай (тутарыкъды, джетерикди).— Узайт-май, къарыу этднрмей.

Эки атыб тютюнюн бир этиучю (арх.) — Къолу сау-утда тири къымылдагъан джигит джаш деген магъанада.

Экиси ахратда да тюбер эдиле.— Бир-бирннден джукъ къоймагъан эр бла къатын. (Халнлери ушаш.)

Эки аягъын бир уюкъгъа сугъуб ( тыгъыб) .— Тарбу-ууннга тыяргъа, онгун алыргъа деген магъанада.

Эки аягъын буздача бардырыргъа.— Гож бардырыр-гъа, къарыу этдирмезге.

Эки аягъын джайыб (махтаргъа, сёрерге, урушур-г ъ а . . . ) . ~ Кючюнден келген чакълы бир, къарыуун аямай деген магъанада.

Эки аягъын кюлге сугъуб. Ант. Адамны джигнтн тюз-деди. Джигитни юлюшю — тюзде. Эркишиге эм уллу бе-дишлени бнриди.

Эки аягъын тирерге.— Унамазгъа, айтханын этмезге деген магъанада.

243

Эки аягъыны тюбюнде чёб сынмай. Вар. Аягъыны тю-бюидс чёб сынман,—Хасанны экн аягъыны тюбюнде чёб сыимайды. («Аманат», 1, 162.)

Эки баш бир къазанда къайнамаз, эки джигит бир джерде ойнамаз.— Хар адамны ёсюм джолу, джашау болуму башхады. Халиси келшимеген адамла сенсе, мен-ее деб джан1аялмайдыла деген магъанада.

Экеуге барма, ючеуден къалма.— Пек кенгде тохта-гъанса, берлакъгъа кел. Роза! Экеуге барма. ючеуден къалма деСмиле. («Джазыу айла». 87.)

Экиден бирге джууукъ.— Атаеындан, анасындан да, ^ки джамындан да бнрге лжууук1>. 1 \гъу 6(viriiaH деген магъанада.

Экилемей-бирлемей айтдым.— Вузмай, тюрлендир-мей. к1.<)П1май, къоратмай; кеб сагъын! чп- т\рмай; къоркъ-май. тартьтман.

Экили болургъа. Аккылл1.1 болурп.а. ткхюн билмей чайкьа.нлргьа, кьалай чте|ме билме|"|

Эки джансюекге къол салыб.— Инки.!. \а\ле, 6ouj ту()| |,ан.

Эки джукьудан къайтхан заманда. Адамла ^кн джукьудаи къайтхан болур ^лиле, кс-менн ол заманында аякь тюбюнде сыннгаи джингурчха да бутакь та \ л н 1 эте ^ли. («Горда бычакь», 2, 21.)

Эки кёзю бла теиг джылады. - Бек кючлю тукъум джыларгьа.

Эки кёзнк> бирин къоймагъан.— 13арыб точгагьан rv-д\чу. \[).тауч\

Эки кёзюн джандырыб тебрерге.— Не азчыкь да Да-умгьа чюйре сёч айтеанг, лки кёзюн джандырыб тебрей-ди. ( «Лерт» , 2!)Г) )

Эки кьолун къойнуна салыб турургъа.— Лж \ к 1 > эт-мей, ннктемей айланыргъа.

Эки къотур ат бир-бирин къашый эдиле. - Бнр-бнри-не болуи1урп.а. джараргъа деген магъанада.

Эки къулагъы бек болсуи.—Эн1итмесин Лк-н айтхан-нга тынгыламаеын деген магъанада.

Эки къулагъын ёрге тутаргъа — сагъайырп.а, ic бё-люрге.

Эки къуйрукъму этериксе? - Aui къат1.1нла бет таб-маз деген.1еи, aiiiapiiiKb дегенле!!, М1>1.1.тыгын атыб, чар кнмин юлк)и1юне джутланса, аны нйлыкъдырыб айта-дыла 244

Эки къуш урушса, садакъачыгьа тюк тюшер.— Экеу бнр-бнрн Ола ур^шхан заманда, ючкжчюге riAi "юша*, аи-тадыла.

Эки макъа бир джалпакъгъа сыйынмаз.— Эркии джерде керекснз затдан бмр-бириш' плишч'ле. а11тадыла.

Эки отну арасында. Сим. Барама да, ъмеген атайды. бармайма да. хан б а т ы м ы кеседн. — Эки отиу арасыида т ю т ю б Typi ьаи Заураны ауазы да бир кссек тк>рл1.'11дн («Уллу Къарачайда», Зв.)

Эки сойсун да бир тойсун.— Лшасыи, нчсии деб. таба-лаб антылгъаи сёз.

Эки тенг этерге.— Эки тенг юлюш чтиб, арагъа салыр-гьа.

Эки тирменинг бла гугукга къалай алдатдынг?— Эки тирменинг бла гугукга кесииги алдатдынг дегенлей, б о т джашынг юйюнгде тургъамлай, илииин ариуларгъа ке-синг къалай колесе? (Фольклордан.)

Эки шагъат керекди.— Адам ийнаныр зат тюлдю. Эки этегин бюрек башына къайырды. - Косин \закъ.

къыйын джолгъа хазырлады. Эки этегии бюрок б а т ы н а къайырды. Уланланы эркочлории айырды. («Татаркъаи».)

Эки этегин башына къабларгъа. Сии. Керогин борир-ге. Орнун табдырыргъа.— Аны насыбына, аны алайда болгъанын билмегенме, ансы барыб эки этегии бан1ына къаблар эдим. («Биринчи сюймсклик». 1, 155.)

Эки эгечден туугъан арпа тулукъ ауушдурмаз.— Эки эгечден туугъан бир-бирние багъалы адамла — джууукъ-ла болгъаны себебли, арпа тулукъну алмашдырмай, бо-шуна береди деген магъанада.

Экеуге ючеу деб. Син. Баргъан суугъа джалгъан суу деб (джетек с у у ) . — А л л ы тюбегеннге къошулуб тебресе.

айтадыла. Экиге эки эди, бирге бир эди.— Хар кимге тенглик эт-

гем, джигитлиги-болуму болгъан адам. Эки эрни бир-бирине джетмей.— Асыры къууаннган-

дан, асыры къууанч тыбырлы болгъандан. Эки затын бир джерде табмазса.— Хар заты ары-бе-

ри атылыб. Мизамсызлыкъ. Экинди бла ашхам арасында.— Замаисыз заманда. Экиндиде эл ташлама.— Ингирде элни, къонакъбай-

ны къоюб, джолоучу болмайдыла. Эл ауузу — элек. Вар. Элни ауузуна элск туталмаз-

245

са.— Халкъны ауузун тыялмазса. Сёз этилир, джайылыр деген магъанада.

Эл ауузуна къарагъан адам.— Элни аллына чыгъыб сёлешиучю, белгили адам, авторитетли адам.

Эл ашагъан эмеген.— Халкъны къыйнаб, ннджитиб тургъаи залнм. Элни ашагъан эмегенден эсе, эл тейриси кючлю. (Нарт сёз.)

Эл багъасы адам — элни оноуун, къайгъысын этиб тургъаи адам.

Элде болгъан эриннге тиер.— Элде джюрюген, бол-гъан затдан сайга да бнр зат табылады деген магъанада.

Эл — гуууртха, Гунай — джуууртха.— Халкъ, бир-ден къобуб, джамагъат ишленн баджарады, биреу а ке-снни эичи къайгъысына чабады деген магъанада.

Эл кёчюб бара эсе да, хапарым джокъду.— Элге къо-шулмаи, ксси къайгъылы болуб тургъан адам.

Эл бла кёргенинг — байрам.— Эл бла бнрге келген-нге ёкюнюу джокъду, кемсиз къыйынлыкь кслмесин. Джамагъат! Джуртубуздан багъалы зат джокъду, анга джау чабхан кюн снреллик тюлбюз. Мени тилсрим: бири-гнб, джаугьа къаршчы чабайыкъ, эл бла келген къын-ынлыкъ байрамды. («Емюрлюк», 165.)

Эл бла бир. Вар. Дуния бла бир,— Кёб, бек кёб деген магъанада.

Эл джатса да, Элемен джатмаз.— Алагъа менсиз, манга аласыз тынчайыу джокъду. Джатсам, мен джукъ-ла1)гъа боллукъ тюлме. Джокъду аллай эркинлигим, ангы-лаймыса? Эл джатса да, Элемен джатмаз деб, мени чотум алайды. ( «Кюндюзгю кюн».)

Эл ишге чыкъгъан заман.— Кюз, халкъ чалкъыгъа барп.ан заман.

Элни ишин эр джакълар, эрни сыйын эл сакълар.— Опглу, бе.иили адам, аллай адамын халкъ унутмайды.

Элни къанын бузсанг, къарнынг бузулур.— Не онглу адам да джамагъатха бой салыргъа борчлуду деген ма-гъанада.

Эл къарыу — эмеген. Син. Элни бойну базыкъды. Эл къарыу — эмеген деб аны ючюн айтадыла: эл къолгъа алса, ол эталмазлыкъ зат джокъду деген магъанада.

Элге къоян кириб айланады.— Сейир-тамаша зат, кёз ачарча нш.

Элде — омакъ, ишде — къонакъ.— Орамда омакъ кийиниб, ишге джарамагъан бошбоюн, джалкъау.

Элек алыргъа баргъан къатын элли сёз айтыр. Син. 246

От алыргъа баргъан къатын отуз аууз сёз айтыр.— Къа-тынла, не ашыгъыш ишге барсала да, бир кесек ушакъ этмей кетмейднле дегси магъанада антылгъанды.

Эл-элни къой союуу башха.— Эл-элии къой союуу башха дегенлен, хар бнр халкъны (джууукъ болсала да) кесини эпчнлнги болуучанды дегсн магъанада.

Элек бла сюзгенча. Сип. Джик-джигн бла.— Ийнесин-ден тюймеснне дерн тинтнб сюзген.

Элиси элге болгъан.— Элни къандырыб, инджитиб айланнган дегсн магъанада.

Элиб деген эл ашар.— Окъугъан адам элни ашаб джашайды дегенлигиди (афендилени юсюнден айтыл-гъан сёзле).

Эм уллу къарауул Геппени дуппуруна керекди. Вар. Къарауулну эм уллусу Геппени дуппуруна керекди.— Учкуландаи ёрге озгъанлай. Делю ёзенде Геппени дуппу-ру деб барды. Бир заманда алайы къоркъуулу джерге саналгъапды. Алаайгъа къарауул салыныргьа керекдп де-гендиле.

Эмегенни бюгюн ашары джылай эди, тамбла ашары джырлай эди.— Мен кесими хапарымы айтама. Атам асы-раб турлукъду деб, ышаннганым биринчи джангылычым эди, И1нден джанлагъаным экинчи джангылгъапым эди. Санга айтырым а: айюию (эмегенни — И. Т.) бюгюн аша-ры джылай эди да, тамбла ашары къууапа эди деб, эшит-генмисе? ( «Аманат» , 3, 20.)

Эмизик шайтан кибик.— Назик, къылеуюз, къарыу-суз зат, арыкъ.

Эмиликни къуйругъуна тагъаргъа.— Хыянатчыланы эмнликни къуйругъуна тагъыб ёлтюргендиле алгъынла-да. Эмиликни къуйругъуна кючлю байлаб, тюкеичини пара-чарасын чыкъма къоюгъуз. (КъТ, 9.)

Эминаны ёлтюргенинден аурутханы къыйын,— Бир къауум къуллукълада 6ani ишден экинчи дараджалысы къыйын болады дегеи магъанада.

Эмина кирсин юйюнге.— Къаргьыш. Энтда эт аллай аккагъа джюн тартма.— Эт аллай

адамгъа игилик. Энтда эт аллай аккагъа джюн тартма, сен не заманда да алай тсрсакъыл болур эдинг. («Къана-матны джуртунда», 96.)

Эри бий болса, къатыны бийче болур.— Авторитети болгъаниы джууукълары да авторнтетли боладыла де-ген магъанада.

Эрге баргъан — тынч, этек бюкген — эмгек.— Къул-

247

лукъгъа кирген аллай бир къыйын болмаса да, аны айыб-сыз тындыргъан къынынды деген магьанада.

Эрни (джигитни) эр ёлтюрмейди, эрни намыс ёлтю-реди.— Джигитле кёбюсюне намыс, сын ючюн ёледиле.

Эр эришсе, экеу болур.— Эришмеклик адампы бютеу кючюн къозгъайды, джолгъа салады.

Эрни эри — чалкъы бла борчу.— Таулу эркишини эки эри барды: борчу бла къол чалкъысы. («Баталла-ры».)

Эр согъушмай, танымаз.— Эр согъушмай танымаз деб, ТЮЗ антадыла. Атагъа ашхы улан тууса, Къула тюз-де бау этер, ичи толу мал этер дегендиле буруннгула. («Хорланнган аджал», 93.)

Эркиши десенг — эркиши — керти эркншилиги бол-гъан алам.

Эркек бла тиши, къатын бла киши.— Эркск бла тиши, къатын бла киши джетген кюи белгили болады. Джстген кюн кёлсюз болма дсб, къартланы осиятлары барды. Кё-зюие джетген кюн му.чоллукъ утген ёлгсн кнбнкди. Хомух-дан ёлгенден эсе, джигитлнк •: тиб ёл! (Фольклордан.)

Эркек къатын.— Кёлсюз, болумсуз эркиши деген ма-гъанада.

Эркечин айырыргъа.— Маджал-маджалын. Эрни кичирге ( ы ш а н ) . — Д ж а н г ы эт ашарыкъ болса,

эрни кичн11лн деб айтыу барды. Эринлери бир-бирине джетмей.— Эки эрни бир-бири-

не джетмей. Г^рин, кюллюгюн тыялмай, эринлери бир-бирнне джетмей, къабакъча керилиб. къууаннганын эс-летмезге дыгалас этди. («Горда бычакъ». 2. 229.)

Эрнин къабаргъа.— Табсызыракъ айтханын (этге-нин) артдан эслерге.

Эрнин чюйюрюрге.— Турсунмазгъа, уллу кёллюлюк этерге.

Эрик ашатыргъа.— Тюрме азаб чекдирирге деген ма-гъанада.

Эртде, кеч болса да.— Къачан болса да деген магъа-нада. ^

Эртде этеринги кеч этме... Заманында тындыр деген магъанада.

Эртдеги ИТ бичиуючюча.— Эртделеде бнреу, эртден-бладан башлаб ингирге дери айланыб, ит бичиб тургъан-ды. Къатларын джууар ючюн сапын алгъанды. Йнгнрде аны бла къолларын джуууб, юйюне къайтыб тургъанды. Магьанасы: хайыры болмагъан иш бла кюрешиу.

248

Эртде джарлыны къой терисича.— Барыб тохтагъан джарлы.

Эртде къыйынлыла.— Кёбден бери къыйынлыкъ че-гиб, кюн кёрмсй джашагъан.

Эртде мараучуча.— Хаман бир этгеиин къантарыб тургъан.

Эртде тууарчы патчах болгъанча.— Къысха заманнга уллу власты болгъаи адамгъа айтадыла. Эртде бнр эл тууарчы: «Бёркю.мю кёкге атыб тутхуичу, нги сагъаи пат-чах болур -(дн»,— деб тилек этиб турп.анды. Сора аны тилегии патчах къаллайла эсе да эшптиб, келтнрнб тах-тасына олтуртхаиды. Тууарчы, эрлай бёркюи кёкге атыб: «Бу кёрюниген барысы отлау болсуи!» — деб, бёркюн да тутуб, туруб кетиб къалгъанды. (Фольклордап.)

Эртден чыгъар ауазы.— Ишни кертиси чртденбла бел-гили (л)л\р дегеи магъанада.

Эртденнги кёз экили кёрюр. Вар. ?)ртдеииги кёз экили кёрюр, ингирги кёз тёртеу кёрюр. — Эртденнги кёз экили кёрюр деб, къартла айтыучандыла.

Эртденнги къонакъ къонакъ болмаз.— Эртденнги къо-нак1> кьонак!. болмаз дегендиле ю.артла.

Эс аздырыргъа — эсин алыргъа, бек кьоркъутургъа. Эс джыяргъа.— Кесин бошламазгъа, тин кирирге, со-

лургъа. а б ш р а у д а и къайтхан, аязыгьан. Эсде болсун. — Унутма, кёз аллынгда т\т. Эсинг барда атегинги джаб . — Заманынг, мадарынг

болгьан кёзюуде -(теринги л и б къой деюн магъанада. Эсде-бусда болмагъан.— Эсингде, ак1.ылынгда бол-

май ту1)гъан зат болса, айтадыла. [.^илмей тургъаилай. Эсен кёрюшейик. - Кч.ууанч бла гюбпнейик. Хайда,

эсен кёрюшейик, мен айт.чанны VHVTMa. («Эки заман», 2, 34.)

Эсге салыргъа — айтыб къояргъа, унутмазча этерге, эсгертирге

Эс табдырыргъа. Син. Кёл атерге.- Юретирге. Эс ташларгъа — не этерге билмей, сымиайыб къа-

лыргьа. Эсге тюшюрюрге эсние салыргъа. Эсден чыкъмазгъа.— Унутмазгъа. Эски берчлени къозгъаргъа - оз\б кетген затланы

къозп.аргъа. Эски джамчы — тюклю. — Бети онгнган. эски тюрсюн

алгьан. Алгъынча, джашлыкъ тюрсюню къалмагъамды деген магъанада.

249

Эски темирчи.— Дунияны кёб кёрген, уллу сынамы, усталыгъы болгъан деген магъанада.

Этин ашаргъа, терисин киерге.— Инджитирге, азаб берирге.

Эт бла бычакъча. Син. Ит бла киштикча.— Бир-бири-не къаршчы, бир-бирнне джау деген магъанада.

Эт бла терича.— Бир-бирине джабышыб, бир-бирин сюйюб деген магъанада.

Этибиз бир къазанда бишсе да, шорпа башыбыз баш-ха чыгъар.— Идеялары, иннетлерн, халнлери бир-бири-не чыртда келншмегеи адамла.

Эти-джени болмагъан.— Джууукълугъу, къарнашлы-гъы болмагъан.

Эт да, тиш да кюймезча. Вар. Тиш да, тишлик да кюймезча,— Эки джаны да джарсымазча.

Эти барды (малны юсюндс) — кесерге, сояргъа джа-рарыкъды деген магъанада айтылады.

Эт джууукъ — къысха джууукъла: къарнаш, эгеч, ата, апа дегенча, д. а. к.

Эт кетсе да, бет къалсын.— Не къынналлыкъ, инджил-лнк эсенг да, бетинги джой.ма, на.мысынгы атма деген .ма-гъанада.

Этин терисинден айыргъанча.— Бек къыйнаб, азаб чекднриб деген магъанада.

Эти терисине сыйынмайды.— Асыры семизди, бедсу-дю деген .магъанада.

Эт къурт болса, туз джарайды, туз къурт болса, не джарайды? — Гнтченн къылыфы чыкъса, уллу тыяды, ул-луну къылыфы чыкъса уа, кнм тыяды? деген' магъанада.

Этни хатери бла шорпасын ич.— Иесине джалыисанг, нтнне сюек ат. Уллусуну хатери бла гитчени сынын кёр деген магъанада.

Эт этдирсе да, джау этдирлик тюлдю.— Къарын эт-дирсе да джау салдырлыкъ тюлдю, уллу хайыр келтирлик тюлдю деген магъанада.

Этинден юзюб бергенча.— Бек ауурсуиуб, къыйналыб берирге деген магъанада.

Этек кёлтюрюрге.— Керексиз сый берирге, джумуп1у-на чабаргъа деген магъанада

Эчки башлы, сыйыр аякълы.— Киши къалмай, бютеу барысы деген магъанада.

Эчки бер да эчки ал, макъыргъаны — артыкълы-гъы.— Къайгъысы болмаса, чыртда хайыры болмагъан итни этерге кюре1ииу.

250

Эчкилерин къозгъаргъа — ачыуландырыргъа, тебди-рирге.

Эчки чырым этерге. Вар. Теке къалкъыу этерге.— Баш къагъаргъа деген магъанада.

Эчки джапхакъ кибик — джукъа. Эшек билген — арба джол. Сип. Anna билген — ты-

бына. Ненча айтханма, кесниги билгнч этиб, мени халы-ма къайгъырыупу къой деб, сеп а, эшек бнлген — ар-ба джол дегенсе да, эки элинги тыялмайса. («Къанамат-ны джуртунда», 307.)

Эшекни бузгъа тартханча.— Аякъ тирерге. Унамаз-гъа.

Эшек бузгъа тирелгенча.— Торс, тюз болса да, бир ант.ханындан таймагъан адам.

Эшек гуммосча.— Ьагъыб, сау эталмагъан ауруу (рак) .

Эшекден джыгъылгъанча.— Аныблы иш, бедишлик. Эшеги ёлген таулуча.— Сюлдерн тюшюб. Мыдах бо-

луб, мугур. Эшек кёрмеген эл.— Сейир, къуджур зат. Эшек кеси харам, къыйыны — халал.— Эшекни къы-

йыпы халал да, кеси харам дегенлей, бу пасыкъла бизни Ажегиб, кеснбизпи уа харам этерге излей болурла, дейме. («Аманат», 2, 249.)

Эшек къала ишледи да къуйругъу бла ойду.— Уллу, аламат нш этиб, артдан бузса, айтадыла.

Эшекге къонгурау такъгъанча — юсюне джарашма-гъан ушагъыусуз зат. Керекснз омакълыкъ.

Эшек мыйыны ашамагъан эсенг?! — Акъылынгдан-мы чыкъгъанса?! Телими болгъаиса? — деген магъанада.

Эшек, мюйюз салдырама деб, къулагъын кесдирди.— Уллудан умут этиб, гитчедеи къуру къалды деген магъа-нада.

Эшек окъуса, итни къарны бурады.— Бир кьауумла-ны халилерине, къылыкъларьта адам тёзюб, чыдаб" бол-майды. Ит юрсе, берюню къарны бурур дегенча.

Эшек таякъ да кёлтюрюр, джюк да келтирир.— Иш-ни ауурун да этиб, бюсюреу да табмай деген магъа}1ада.

Эшигинг ай джарыкъгъа тартылсын. Вар. Тютюиюнг ай джарыкъгъа къурурукъ.— Къаргъыи].

Эшигин джабаргъа (вариант).— Айхай, аиы болу-мун билсем а, келечи эшнгнми джабды. («Хорланнган аджал», 74.)

251

Эшик ачыкъ болса да, соруб кир.— Эркнмлпкснз бн-реуии) .<iiibiH;i Tii i ivie. ;1Д1'Г)Си:« бол via

Эшиги къайсы джаныидан ачылгъанын да билмей-биз.— liapMiii ь;1Иоы,<, лжюрюмоп'нГ)!! », лжолупа уста-лыгъ1.|Г)1.и джом.лу .имен магъянала.

Эшигмедим деме — артда orbaii at-ve, бит булгьама дсгои ма1 ьанада.

йню ал эшиги бла кириб, арт эшиги бла чыкъгьан чакълы бир. biniMiTi'[)mi кьаш.т амасы ,'U кк> ш . к т и Бабуш 15 ! Л/кы.1 лжашаб ауушчаилы Г..по|) axpw rniiiiu. тотскп ' тюип i imiLif: «Джашаг i.aHi.im м.а.ьш M-jnoiu'-ли, амма. a f-Ki'o лжаталым лоб raMi.m\n,iv а-*» л ч') i (i|) гьан.чарынла. «юммю ал :)iiiiirii бла кирмб, а|>( ^miini бла чым.гьаи чак1к11.1 бир кгрюилк)», Л1-б 1ж\\.|б бсрп-нли (1 а и'ТЛ1'м )

Юй ариу — тонракъ. адам ариу — опракь. tOimio сюргюб, а к и 1 а б , б о я с а ш . арич б<).1алы. <1лам л.1 н)1иин л ж а р а т х а и KiiiiiiM Kiiiivi', а|)и\ Kt'j)HiiuMii л^мш \ ia i ьаиа да. (()|1|)ак|. Mi i i in i . )

Юйдеги аман чегетге барса, чегстдс аман юйге ке-лир.— Лмам амампы табалы лоН'М viai i.aiia ia

Юйде аман джашдан эсе, арбазда хыршы таш аш-хы. — К)11до аман джашлан icv. арба (ла хырты ram m и деб. б\р\ни[\ла билмой а1|тма1ьанл1.1ла («Лманаг». Л. К Ю . )

Юйню ара багъанасы. - lOiiiiio а \ \ р . 1 \ п > \ м м л i юр-ген. K)i'uiMiiHM б а ш KC'pt.'K.iiicMii балжа]) ! ьам

Юй бирге замандача (сырплнгдам гюппоб) Кьар-нашла (а1'1ырылп>ы11чы I кол ашаб иш.клнмч'мли.к'. ара мюлкге да джаи аурутуб KiiajiaMan.aiMM.ia Бир-бирино ышаныб. Алап. юн бнрго :и1мандача. сонн бу нн1го джю-рюуюпг нели? («Дорт», 205.)

Юй бла бир - - коб, юн толу Юй да бек, мен да бек.— Юнден чыкьмай, apiii-6eiMi

джюрюмсй, дуниядап хапарсы.ч. Юйюнде, къутургъан ийнек кирсе, мюйюзюне илин-

иик джокъду.— Джарлы юй. Юйюнге отму салгъанма? Снн. Кнмии юйюие от сал-

гъанды? — Не къыйынлыкъ этгснме? дегсн магъанада

252

Юйдеги тышына чыкъмасын, тыип месин.— Быланда айтылгъан сёз былаи^ шына чыкъмасын деген магъанада.

Юйлю уругъа ИТ чабмаз.— Юйлю уругъа ит чаом^ деб, аны аллай бир кмр иниети болгъаныи ким биледн? («Аманат» , 2, 69.)

Юйю чачылыргъа.— Эр бла къатын бнр-бнринден а й ы р ы л ca;i а а i'LT а д ы л а.

Юйюне эмина кирсин.— Къаргъыш. Юсюне ёре туруб этдирирге.— Зор бла, аман бла,

ашыкъдырыб. Юсюне къараб тургъанча. Син. Ичине кириб чыкъ-

гъаича.— Тенрн, Къозтюйме, бизникилеин юслерипе къа-раб тургъаича сёлешесе. («Къанаматны дж\[)т\'нда», 141.)

Юсюиден бир ауур джюкню атханча.— Солуу табар-гъа, тынчлыкткты болургъа, кёл басаргьа ле1Ч"Н магъа-нада.

Юсюне миндирирге.— Бойсунургъа, айтхапын чтерге дсгеи магъанада.

Юреннген ауруу къоймаз.— Къабан къамишгс кнр-генча, складлада уруб гурурП)а тюзслиб кьалгъанбиз да, юреннген ауруу кьойманды. («Ахматны джангылычла-ры», 43.) "

Юч дагъан таймаз.— Ючню мардагъа санагъандыла. Ючден-ючден секиртирге. — Этнмологиясы: атны юч

аягъына кин1ен салыб сюрсенг, юч аяп.ын бнрдсн алыб секиредн. К1>ыйнаргъа деген магъанада.

Ючге чыгьаргъа (малны юсюнден) .—Атны, ууаныК-ны ючюнчк) джы.1ында юретедиле. Кёчк)|)ме .магъанасы: а кьылбал ы къ болду.

...ючюн эл кёчмеге эди.—Аны ючюн (муку ючюн) биз-ге (элге) не боллукъду, нек къангъырабыз деген магъа-нада.

Ючде турадыла,— Джууукълукъну ёлчеси.

Я раби аллах. Къысха вар. Яраббн, араби.— «Арабн» кесекчнкдн. кеси да сёлешгенни сорулгъан зат1м>| юсюн-ден тюзюн бнлирге излегенин ачыкълайды. (Къарачай-малкъар тнлни грамматнкасы, 2-чи кесеги. Черкесок' 1Я76, 199 6.) Этимологнясы: Раббн — я раббн — «эй ал-лах». Варнантлары: арабн, арабнн, яраби, ярабин.

253

Эшик ачыкъ бо реуик) uiiuiui ти-

Эшиг»* би^

Б А Ш Л А Р Ы

Автордан 3 Къарачай тилии фразеологиясыны юсюпдон 5 Байланнгаи сёзтутутла бла эркп» сёзтутушла 8 Фразсаюгизмнн къурамы 10 Фразеологняны семантика табнгъаты II Фразеологмяда патнсемня 11 Фразеаюгняда омонимия 12 Фразеологияда синонимия 12 Фразеаюгияда антонимия 13 Сёзню магъанаснн ачыкьлауда контекстнн ролю 13 Фразеалогнзмни джюрюую бла мардадам джанлауу 14 Фразеологняны ышанларын билмен бузуу 15 Фразеологизм ни къурамыны тюрленнуюнде эвфемизм бла эллип-сис ' 15 Фразеашгнзмни стилистика муратда джюрютюу 16 Фразеаюгияда модификация 16 Фразеологизмледе контаммиания 17 Фразеологияда нлеоиазмла 17 Фразеологнзмлени джаигылыч джк)1)к)Т1оу 18 Къысхартылгъанла 18 Лексикография источиикле 18 А 20 Б 55 Г 81 Д 84 Дж 88 Е . . . . ; ПО 3 114 И 115 К 123 Къ 143 Л 178 М 178 Н 185 О 190 П 197 Р : 197 С 198 Т 213 У 231 X 234 4 236 Ш 239 Ы 242 Э 242 Ю 252 Я 253