Sortsutvikling og sortsmangfald i norsk epleproduksjon. Eit historisk

tilbakeblikk

Vitenparken

Campus Ås

17. oktober 2017

ved

Finn Måge

Tormodeple 1861Sort frå 1660

Eple kan vere så mangt. Dei er ulike i form, farge, størrelse, mogningstid og smak. Det

fins tusenvis av eplesortar

Pomologi er læra om fruktsortar

• Det har lenge vorestor interesse for fruktsortar

• Frå sist på 1700-talet blei det laga fine illustrasjonar og gode skildringar av eple-sortar

• Eplesorten Flaskeeple frå tysk bok utgitt i 1798 er eit godt eksempel

Flaskeeple er ein gamal tysk sortDen var mykje planta i Norge frå 1822

Namn:

• Melonapfel

• Nonnetitte

• Prinzen-Apfel

• Flaschapfel

• Hasenkopf

• Haferapfel

• Schlotterapfel

• Berliner

Pomologisk plansjer fra Ungarn

• Den ungarske generalkonsulen for Norge kom til Ås / NLH i 1903 og overrekte ei mappe med flotte bilder av fruktsortar

• Magyar PomologiaMonographie de la Horticulture

Eplesortar som var planta ved NMBU i åra frå 1865 til 1870

• Alexander• Silkeeple (Annie

Elisabeth)• Astrakan, kvit• Charlamowsky• Flaskeeple• Gravenstein• Hampus• Agaeple

• Muskateple• Jordbæreple• Langtons mageløse• Ribston• Stettiner, rød• Sødermannseple• Sävstaholm• Virginsk Rosenepel• Åkerø

Hampus• Tre av Hampus var

vanleg

• Svensk, spreidd i Norge frå NLH frå1880

• Tidleg, kort brukstid

• Fruktene smakarsvært godt, er små, og flatrunde

• Små tre, sterk mot soppsjukdomar

• Tilrådd fram til 1930-talet

Fruktsortar ved NMBU i 1911

• Fruktsortar til testing:– 190 eplesortar– 95 pæresortar– 98 kirsebærsortar, søte og sure– 90 plommesortar– 473 sortar totalt

• NMBU dreiv stor planteskole på den tid, og spreidde fruktsortar over heile landet

• NMBU styrde sortsutviklinga i landet• Alle var opptatt av nye sortar

Dei gamle eplesortane er stort sett blitt borte

• Mange sortar blei borte på 1950- og 60-talet

• Olav H. Hauge:• «Eg hogg ned den store apalen utfor

glaset.Han skygde for utsyni, det var eitt, detvart skumt i stova um sumaren, dessutanvilde ikkje Gartnarhallen haFlaskeeple lenger».

Gul Gravenstein var den mest dyrka eplesorten i Norge i nesten 200 år. Utgjorde opptil 30 %. Kom til landet i 1792. Trea veks sterkt. Smakar godt. Stor

avling. Utsett for soppar og frostskade.

Gravenstein har eit ope kjernehus, og der er sjeldanmange frø. Den må ha pollensort, og pollinerer ikkje

andre sortar. Triploid, ikkje brukt i foredlinga

Den raude typen (mutant) av Gravenstein, er vår fjerde viktigaste eplesort. Raude eple sel best,

men berre fargen skil seg frå morsorten

Den totale fruktproduksjonen i Norge ved tre tider. Tusen tonn. Etter SSB og Budsjettnemnda for

jordbruket1936-1940 1955-1960 2012-2016

Totalt 38,8 96,3 13,1

Eple 21,1 67,3 12,2

Pære 3,4 9,6 0,3

Plomme 9,3 14,7 1,1

Moreller 5,0* 3,6* 0,5

* Kirsebær og moreller

Viktige eplesorter i Norge ved tre tider1956 -1967

Fruktdyrkarlaget

1984 - 1988

Gartnerhallen

2013 - 2016

Grøntprodusentene

Sort % Sort % Sort %

Gravenstein 30,1 Gravenstein 33,9 Aroma 39,0

Torstein 13,3 Prinsar 12,8 Summered 18,9

Filippa 8,4 Torstein 12,5 Discovery 12,9

Åkerø 8,3 Aroma 7,2 Gravenstein, r 9,1

Cox’s Pomona 5,2 Summerred 5,5 Julyred 3,8

James Grieve 4,7 Ingrid Marie 5,2 Åkerø 2,6

Sävstaholm 3,2 Åkerø 3,7 Prinsar, raud 1,8

Transparente Bl. 2,6 Lobo 3,3 Vista Bella 1,5

Ribston 2,3 Filippa 2,8 Ingrid Marie 0,9

Prinsar 2,1 Transparente Bl. 1,7 Lobo 0,9

Ingrid Marie 1,9 Quinte 1,7 Caroll 0,8

Norsk Pomologi. Bind I. Epler

• Fin bok med fyldig omtale og heilsides fargefoto av 70 eplesortar

• Dessutan ei til to siders omtale av 64 andre sortar

• Boka kom først i 1939 og trykt på nytt i 1943 og 1947

• Meir enn 1000 eplesortarer testa i Norge

Foredling av nye eplesortar

• Ved foredling blir to sortar kryssa med kvarandre

• Kjernane (frøa) blir sådde og utplanta

• Etter 8 til 12 år kjem det frukter på trea

• Plantar vi ut 1000 frøplanter, kan vi få 1000 forskjellige eple

• Vi velger ut dei beste (selekterer)

• Dei aller fleste er ingenting verd. Sure og søte

• Dei som ser fine ut og smakar godt, blir oppformeira med poding

• Dei fleste eldre eplesortar er spirde frå tilfeldige frø der far og mor er ukjende

Frukttre blir formeira med poding

Søteple - Søtakari

• Sorten Søtakari er vald ut av Johannes Øydvin.

• Sorten er nesten utan syre

• Den smakar spesielt

• Ved foredling kjem det nokre slike

• Golden Delicious har lite syre, safteple

Aroma – vår viktigaste eplesort

Foredling av sorten Aroma

• Eplesorten Aroma var foredla systematisk ved Balsgård i Sverige

• Foreldra er dei kjende sortane Ingrid Marie og Filippa

• Aroma kom til Norge i 1966 under koden BM.31021

• Aroma blei introdusert og fekk namn i 1973• Vi her ved NMBU var med på å velje den ut• Vi la vekt på ei rekkje eigenskapar ved

både ved trea og ved fruktene

Etter kvart er det funne raude typar av Aroma. Denne er kalla Ylvisåker og kjem frå Sogn

Ingrid Marie. Dansk sort som blei mykjeplanta i Norge frå kring 1960. Mor til Aroma

Filippa var lenge ein av våre viktigastesortar. Den har ein spesiell ‘krydra’ smak. Filippa er far til dagens hovedsort: Aroma

Foredlingsmål i eple

• Eigenskapar ved treet:• Svak til middels vekststyrke i treet

• Sterk mot sjukdomar og skadedyr

• Opne og sterke greinvinklar og opprett krone. (Ønska treform)

• Stor og årviss avling

• Kome tidleg i bering

• Vinterherdige tre

Foredlingsmål i eple

Eigenskapar ved frukta• God og jamn ytre kvalitet, form og farge• God smak, konsistens og aroma• Passe store frukter• Rett mogningstid• Tole moderne omsetning. God overflate som

toler trykk og ikkje viser skade• Lang brukstid• Lang lagringstid

Torstein og Raud Torstein

Summerred er den nest mest dyrka eple-sorten i Norge Planta mykje frå ca 1980

Summerred kjem frå Canada, og er eit smakfullt hausteple. Den er utsett for soppsjukdomar

Også innen ein og same eplesort er det stor variasjon frå eple til eple. Summerred

Discovery er vårt tredje viktigste eplesort. Det er eit hausteple med helst lang brukstid

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1995 2000 2005 2010 2015

Om

sett

avl

ing

i to

nn

År

Omsett mengde av eplesorten Discoveryfrå 1996 til 2014

Discovery utgjer 13prosent av norsk

epleproduksjon i 2016

Discovery har små tre, den er sterk mot sjukdommer og egner seg godt i småhagar

Beauty of Bath. Engelsk sort, planta i Norge i mellomkrigstida. Fin og god, men sart. Far til

sorten Discovery

Åkerø er eit gamalt kvalitetseple som framleis er med i produksjonen. Folk spør

etter den. Kom til NMBU i 1860

100

150

200

250

300

350

400

450

1995 2000 2005 2010 2015

Ton

n

År

Omsett mengde av eplesorten Åkerø i tonn frå 1996 til 2015

Vi produsererca 40 gram Åkerøper nordmann

Det finst raude typar av Åkerø, men også den vanlege typen kan få fin raudfarge

Tidlegeeplesortar blei

ofte kalla glasseple.Dei blir

overmogne og får indre samanbrot

før hausting

Ennå finst mange tre av Transpa-

rente blanche. Det var for mange

rekna som første eple om hausten. Smakar litt surt. Har fint og kvitt fruktkjøt, og den

eigna seg i hushaldet

Transparente blanche var vårt mest planta tidleg-eple. Toler kalde vintrar, lett å stelle. Mange

hageeigarar kjenner den

Close.Frå USA. Planta i Norge frå ca 1960. Stort og fint eple. Modna svært tidleg og

ujamnt. Fell lett ned. Kort brukstid. Litt sur.

Julyred er vår femte viktigste eplesort. Den kjem frå USA, mognar tidleg, er fin og god, men utsett

for soppar og blir raskt overmogen

Sävstaholm.Tidleg hausteple. Svensk. Var planta over Austlandet. Froststerkt tre

Sävstaholm blei raskt overmogen og mjølen. Den blir overmogen på treet og sprekk

VanlegSävsta-holm blir

ikkjeplanta lengre. Den

raudetypen tar

seg finare ut

Kvalitetsendringar etter haustingHaustemogen - Spisemogen

• Pektin blir nedbrote og eplet blir mjukare

• Stivelse blir omdanna til sukker og eplet blir søtare

• Syreinnhaldet blir redusert og eplet smakarmindre surt

• Aroma blir utvikla og eplet får sin karkteristiske smak

• Klorofyll i overflata blir borte, og eplet blir gulare

Cox’s Pomona. Engelsk. Mykje dyrka i Norge. Mateple. Er nå borte frå handelsdyrkinga

Cox’s Pomona var lett å dyrke, og eit fint eple, men smaken var ikkje god nok. Vokslag

Bramley’s Seedling. Gamalt engelsk mateple. Smakar svært surt. Kan lagrast lenge

Bramley’s Seedling fekk renessanse då oljealderen kom til Norge. I dag blir sorten litt planta som råstoff for saft og cider

Haugmann finst mange tre av i innlandet. Den tolde kalde vintrar, og klarde seg godt i

kjølige somrar

Det står ennå mange tre av Haugmann på gardsbruk i Hedmark og Oppland

Prinsar har vore mykje dyrka på Vestlandet.

Prins eller prinsar. Vanleg og raud type. Raudtype skulle heite Edling, men blei Elling.

y = -25,674x + 51856

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1995 2000 2005 2010 2015

Om

sett

me

ngd

e i

ton

n

Avlingsår

Omsett mengd av eplesorten Prinsar i Norge frå 1996 til 2015. Tonn

James Grieve. Skotsk hausteple. Lett å dyrke. Finst ennå litt av sorten

James Grieve. Gir stor avling. Må tynnast. Små og fine tre. Saftrik

Franskar

Lobo kjem frå Canada. Den var mykje planta i Norge ei tid. Den er lysande fin å sjå til, og utviklar voks på overflata. Utsett for skurv

Lobo

• Lobo er kanadisk sort etter McIntosh

• Spird i 1898, selektert 1906, introdusert 1910.

• Kom til Norge omkring 1930, planta frå 1950, og mest planta på 1960-talet

• Veks svakt, avling på unge tre, årvisst og rik bering.

• Treet toler låg vintertemperatur

• Utsett for skurv, kreft og mjøldogg

• Store, fine og raude frukter med kvitt fruktkjøt

• Skalet er tjukt, litt seigt og med vokslag

• Laust fruktkjøt, saftig, mild smak, lite syre og helst svak aroma. God kvalitet, lett å ete

• Hausting i september/oktober. Brukstid er fram til jul

Lobo har kvitt og fint, men litt laust fruktkjøt. Smaken er mild og god. Mognar seint, er kravfull.

Treet toler låge vintertemperatur

Viktige eplesortar i verden i 2010

Sort Prosent Opphavsår Opphavsland

Golden Del 17,8 1890 USA

Delicious 16,8 1880 USA

Gala / Royal 10,1 1960 New Zealand

Granny Smith 5,6 1868 Australia

Fuji 6,1 1962 Japan

Jonagold 5,1 1968 USA

Idared 3,4 1942 USA

McIntosh 1,8 1796 Canada

Kaupanger var kalla Skåleple fordi begerenden var djup og vid

Kaupanger. Gamal norsk vintereple med mange gode eigenskapar. Var planta over

heile landet på 1930-talet

Eplet fell ikkje langt frå stamma

Leinestrand

• Norsk sort frå garden Leinestrand, Hole, Ringerike

• Mognar tidleg, og har kort brukstid

• Middels til stor frukt, litt spissa mot begeret

• Gulgrøn til gulkvit farge, glatt og matt overflate med litt feitt

• Fruktkjøter er gulkvitt, møyrt, vinsyrleg, saftfullt og aromatisk.

• Middels vekstkraft, trea får fin og rund krone

• Hardført tre. Lite utsett for skurv og kreft

• Lettstelt sort, gir stor nok og årviss avling

• Var viktig lokalsort i Buskerud og dels i Telemark

Leinestrand

Ribston. Gamal engelsk sein sort som kunne lagrast til langt utpå våren

Silkeeple (Annie Elisabeth)

• Gamal europeisk sort med mange namn

• I Norge var den vanlegfrå 1840

• Svært god bordfrukt• Sein sort og held seg

lenge på lager• God avling, små

frukter• Utsett for skurv og

kreft• Finst tre i gamle hager

Viktige eplesortar i EU. Den totale produksjonen i EU er 7.500 tusen tonn

Golden Delicious utgjer nesten 40 prosent i Europa

Grøne eple av Olav H. Hauge

• Sumaren var kald og regnfull.

• Epli vart grøne og flekka av skurv.

• Men eg plukkar og sorterar

• og staplar kassane i kjellaren.

• Grøne eple er betre enn inkje.

• Bygdi ligg på 61o breidd.

Utviklinga av verdens epleproduksjon (FAO)

Viktige epleproduserande land i 1970 og 2012 (FAO)

Mill. tonnLand 1970 2012Verden 27,0 76,4Kina 0,8 37,0USA 2,9 4,1Tyrkia 0,7 2,9Polen 0,7 2,9India 0,3 2,2Italia 2,1 2,0Chile 0,1 1,7Russland 5,0 1,4Frankrike 3,9 1,4Brasil 0,03 1,3

Geneva Early fekk namn i 1982. Det er vår aller tidligaste sort. Den smakar godt, men fell ned ved

mogning og har kort brukstid.

Geneva Early stammar frå USA og foreldra er Quinte og Julyred.

Sunrise er eit tidleg hausteple. Sorten er nokså ny. Den kjem frå Canada (BC)

Sunrise er fin og smakar godt. Den er utsett for epleskurv, og blir raskt overmogen

Vista Bella er ein av våre aller tidlegasteeplesortar. Den kjem frå USA

Vista Bella er mørk raud, men har eit vokslag som gir ein blåtone. Den har farge i fruktkjøtet.

Fosseple

• Sorten kjem frå garden Foss i Sogndal

• Passar på stader med mykje nedbør. Sterk mot soppar

• Trea krev ikkje stor plass

• Fruktene er små. Dei er valseforma og kan vere litt skeive

• Gulkvit grunnfarge, fint raud på solsida

• Søt, god og karakteristisk smak. Sprøtt fruktkjøt, litt lite saftfull

Granat

• Gamal, dyrka i over 200 år på Vestlandet• Kalla Små Granat for å skilje den frå andre

typar av Granat• Små eple, nesten runde• Stor avling, bra hardfør, lite ursett for

sjukdomar• Kod kvalitet, sprøtt fruktkjøt, nøttesmak• Held seg utover vinteren• Var ein kjend sort, særleg på vestlandet, men

er heilt borte.

Granat

Vanleg Torstein var nest mest dyrka i Norge i 100 år. Er nå heilt borte

Fosseple

Raud Torstein overtok, men den er også borte. Torstein kunne lagrast til utpå våren

Leiknes

• Norsk sort frå området nær Bergen• Frukta er middels stor til stor. Rund men litt flat i

endane. Jamn og god avling • Overflata er grøngul, raude striper, litt feit og

litt dogga• Kjøtet er kvitt, sprøtt, saftig, mild vinsyrleg, god

smak men med litt lite aroma. God til svært god bordfrukt

• Sorten er sterk mot soppsjukdomar• Mogen midt i september, kan lagrast ut november• Planta i område med mykje nedbør

Leiknes

Katja er svensk. Den kom for ca 40 år sidan. Den er fin og smakar godt, men er lite planta

Eple lever!• Fruktene er levande organismar også etter at dei er hausta

• Dei andar, og under andinga blir det brukt oksygen og utskilt karbondioksid

• Lagring av frukt, går ut på å setje ned andinga eller livsprosessane til eit minimum

• Livsprosessane kan ikkje stoppast, då døyr frukta

• Lagring ved låg temperatur er beste måten for å setje ned livsprosessane; to til fire grader er bra temperatur

• På lageret skal vere høg luftfuktigheit, 90 % relativ råme er bra, det hindrar visning

• Ved lagring i kontrollert atmosfære blir innhaldet av oksygen på lageret reduser til ca 2 %, det set ned andinga

• Innhaldet av karbondioksid blir heva til 2 %, det hindrarrotning

Eplesortar omsette i åra 2013 - 2015

Nr Sort Tonn Nr Sort Tonn

01 Aroma, raud 1400 07 Åkerø 172

02 Aroma, vanleg 1100 08 Prinsar 130

03 Summerred 1300 09 Vista Bella 100

04 Discovery 860 10 Ingrid Marie 80

05 Gravenstein, r 630 11 Sunrise 70

06 Julyred 260 12 Lobo 70

0

100

200

300

400

500

600

700

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990

Avl

ing

i to

nn

År

Avling i tonn av eplesorten 'Prinsar' frå 1961 til 1988. Det er delt i'Vanleg Prinsar', 'Raud Prinsar' og totalmengda av 'Prinsar'

Av Aroma er det raude typar som blir produsert mest av. Amorosa er ein raud type frå Sverige

Raud Ingrid Marie. Den raude typen er handelssort også i dag.

Kvit Astrakan. Gamal tidleg russisk sort som var mykje planta i gardshagar på Austlandet

Flaskeeple frå hage i Ås i 2015. Sein, kravfull, smaka godt utpå våren, krydra smak

Sortane på lista var dei viktigaste både i yrkesdyrkinga og i private hagar. Andre sortar

som var utbreidd for 50 år sidan:

• Astrakan

• Fosseple

• Hampus

• Kaupanger

• Leinestrand

• Flaskeeple

• Bramle’s seedling

• Haugmann

• Leiknes

• Silkeeple

Etter kvart har raude typar av Prins overtekeproduksjonen. Denne er kalla

Kronprins

Katja er eit nokså lite hausteple. Form og farge er tiltalande. Har lang brukstid

Flaskeeple. Gamal tysk sort med mange namn. Til Norge før 1822, mykje planta for 100 år sidan.

Treet er hardført, lever lenge.

Alice, svensk sort som var planta litt på 1970-tallet. Tidleg hausteple, men blir raskt overmogen

Mutsu. Ny sein og kravfull sort frå Japan. Stor avling. Lett å dyrke. Lagringssort

Close. Tidlegsort som blei planta på 1960-talet. Stort og fint eple

Mogningstid eller brukstid for eplesortar

Eg hogg ned den store apalen utfor glasetEg hogg ned den store apalen utfor glaset.Han skygde for utsyni, det var eitt, detvart skumt i stova um sumaren, dessutanvilde ikkje Gartnarhallen haFlaskeeple lenger.Eg tenkte på kva far minvilde ha sagt, han likaden apalen.Men eg hogg han ned.Det vart ljosare, eg kansjå ut fjorden og ellesfylgja betre medpå fleire kantar,huset kom meiri berrsyni,viser meir att.Eg vil ikkje vera ved det, men eg saknar apalen.Her er ikkje som fyrr. Han livde for vinden og gavgod skugge, soli glytte gjenom greinene innpå bordet, og um nætene låg eg ofte og lyddetil susen i lauvet. Og dei Flaskeepli, det finst ikkjebetre eple ut på vårparten, dei har så fin krydda smak.Det gjer ilt kvar gong eg ser stubben; når han er morken,skal eg brjota han upp og slå han sund til ved.Olav H. Hauge

Dei viktigaste eplesortane i Norge omkring 1960Eplesort Tonn Gjsn. Prosent

Gravenstein 8.792 30,1

Torstein 3.703 13,2

Filippa 2.393 8,4

Åkerø 2.372 8,3

Cox’s pomona 1.473 5,2

James Grieve 1.340 4,7

Sävstaholm 899 3,2

Transp. Bl. 749 2,6

Ribston 642 2,3

Prinsar 605 2,1

Ingrid Marie 529 1,9

Totalt 28.430 82,1

(Etter Norsk fruktdyrkarlag 1956-1967)

Nye eplesortar

• Det dukkar stadig opp nye eplesortar

• Det blir lagt vekt på eigenskapar som avling, form og farge, smak, lagringsevne og veksten i treet

• I moderne tid er det viktig at nye sortar er sterke mot sjukdomar

• Redusert bruk av kjemiske plantevern-midlar er svært viktig