SÜREKLİ TIP EĞİTİMİ DERGİSİ|JOURNAL OF CONTINUING … · 2016-07-15 · Dr. Erdem İlker...

ISSN

130

0-43

87 |

ESS

N 1

300-

4387

TÜRK TABİPLERİ BİRLİĞİ YAYINI|THE PUBLICATION OF TURKISH MEDICAL ASSOCIATION

SÜREKLİ TIP EĞİTİMİ DERGİSİ|JOURNAL OF CONTINUING MEDICAL EDUCATION

MAYISHAZİRAN

2016 CİLT 25

ÖZEL SAYI

MAYJUNE2016 VOLUME 25SPECIAL ISSUE

“31 Mayıs Tütünsüz Bir Dünya Günü”Nedeniyle Özel Sayı

Dr. Bayazıt İlhan

Yeter Canbulat

Prof. Dr. Şükrü Hatun

Doç. Dr. Özen Aşut

Dr. Füsun Sayek

Hazırlık ve Tasarım / Preparation and Design

Yayın KuruluEditorial Board

Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Owner and Responsible Editor

Dr. Aylin Sena BelinerDoç. Dr. Aysun Balseven Odabaşı

Doç. Dr. Orhan Odabaşı

Kurucu Yayın Yönetmenleri / Founding Editors

Yayın Yönetmenleri / Editors

Yardımcı Yayın Yönetmenleri / Assistant Editors

Bilimsel Danışma Kurulu / Advisory Board

Acil Tıp / Emergency MedicineDoç. Dr. Bülent Erbil

Adli Tıp / Forensic MedicineProf. Dr. Ümit Biçer Prof. Dr. Hamit Hancı

Aile Hekimliği / Family MedicineDr. Mehmet Özen

Beslenme ve Diyetetik / Nutrition and DieteticsProf. Dr. Gülden Pekcan

Çocuk Cerrahisi / Paediatric SurgeryProf. Dr. Onur Özen

Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları/PaediatricsProf. Dr. Ufuk Beyazova Dr. Ali Süha ÇalıkoğluProf. Dr. Şükrü HatunProf. Dr. Nural KiperProf. Dr. Serdar Kula Prof. Dr. Figen Şahin Prof. Dr. S. Songül Yalçın Dr. Adnan Yüce

Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları/Paediatric PsychiatryProf. Dr. Bahar Gökler Doç. Dr. Dilşat Foto Özdemir

Deri Hastalıkları / DermatologyProf. Dr. Ertan Yılmaz

Tıp Tarihi ve Etik / Medical History and EthicsProf. Dr. Berna Arda Prof. Dr. Nüket Örnek Büken

Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon /Physical Medicine and Rehabilitation Doç. Dr. Deniz ErdoğduProf. Dr. Yeşim Gökçe Kutsal

Genel Cerrahi / SurgeryProf. Dr. Osman Abbasoğlu Prof. Dr. Semih Baskan Prof. Dr. İskender Sayek Prof. Dr. Cem Terzi

Genel Pratisyenlik / General PracticeDr. Binnaz BaşaranDr. Remzi KarşıDr. Alfert Sağdıç Dr. Mustafa SülküDr. Figen ŞahpazDr. Hakan ŞenDr. Emrah ŞeyhoğluDr. Fatih Şua TaparDr. Yılmaz Yıldız

Halk Sağlığı / Public Health MedicineProf. Dr. Gazanfer AksakoğluProf. Dr. Dilek AslanProf. Dr. Deniz ÇalışkanProf. Dr. Muzaffer EskiocakProf. Dr. Sibel SakaryaProf. Dr. Şevkat Bahar ÖzvarışDoç. Dr. Özlem Sarıkaya

İç Hastalıkları / Internal MedicineProf. Dr. Erdal AkalınProf. Dr. Murat AkovaProf. Dr. Önder ErgönülProf. Dr. Çetin TurganProf. Dr. Serhat Ünal

Kadın Hastalıkları ve Doğum /Gynaecology and ObstetricsDoç. Dr. Polat DursunProf. Dr. Haldun Güner

Kulak Burun Boğaz Hastalıkları /OtorhinolaryngologyDoç. Dr. Orhan Yılmaz

Nöroloji / NeurologyProf. Dr. Özden Şener

Ortopedi ve Travmatoloji/OrthopaedicsProf. Dr. Sinan AdıyamanProf. Dr. Muharrem Yazıcı

Psikiyatri / PsychiatryProf. Dr. Berna UluğProf. Dr. Aylin Uluşahin

Tıbbi Farmakoloji / MedicalPharmacology Prof. Dr. Alper İskit

Tıp Bilişimi / Medical InformaticDr. Arif Onan

Tıp Eğitimi / Medical Education Doç. Dr. Melih Elçin

Tıp Hukuku / Medical Law Av. Mustafa Güler

Sürekli Týp Eðitimi Dergisi Türk Tabipleri Birliði tarafýndan birinci basamak saðlýk hizmetlerinde çalýþan hekimlerin süreklieðitimi için iki ayda bir yayýmlanmaktadır. Journal of Continuing Medical Education is published bimonthly by the Turkish Medical Association for the continuingeducation of the physicians working at the primary health care services.

Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, TÜBİTAK Türk Tıp Dizini ve Türkiye Atıf Dizini içinde yer almaktadır. Journal of Continuing Medical Education is indexed by TUBITAK Turkish Medical Database and Citation Index of Turkey.

Basım Yeri: Başak Matbaacılık ve Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti. Tel: 0 312 397 16 17 / Adres: Macun Mah. Anadolu Bulvarı Mesa Plaza No: 5/15 Gimat-Yenimahalle / AnkaraVergi Dairesi: Ostim Vergi Dairesi No: 144 005 6234-Ticaret Sicil No: 131/133 - Baskı Tarih: Mayıs 2016

devamlılığın ülkemizde tütün kontrolü ile ilgilibilimsel arşive katkı sağladığı düşünülmektedir.Bu yıl STED 31 Mayıs Özel sayısında ülkemizinUlusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı,nargile kullanımının farklı boyutları, yeni nesiltütün ve nikotin ürünleri, kadınlar arasında tütünkullanımı, hukuksal kimi değerlendirmeler, tütünkontrolü ve yasa dışı ticaret konularına öncelikverilmiştir. İçerikte yer alan her bir konu tütünkontrolünün 2016 yılı için güncel tartışmakonusudur. Mevcut değerlendirmelerin ülkemizdetütün kontrolü çalışmalarına katkı sunabilmesiamaçlanmaktadır.

Makalelerde yazarların çoğunlukla farklıalanlardan olmaları tütün kontrolünde bilimselbirikimin çeşitliliği açısından değerlidir. Buçeşitliliğin okuyuculara doğrudan yansıyabilmesiamacıyla da yazarların metinsel özgünlüklerininkorunmasına özen gösterilmiştir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), her yıl 31 Mayıs“Tütünsüz Bir Dünya Günü” temasıbelirlemektedir. Belirlenen tema kapsamında yılboyunca bütün dünyada, özellikle Tütün KontrolüÇerçeve Sözleşmesi’ne taraf olan ülkelerdesavunuculuk başta olmak üzere çok çeşitlietkinlikler yapılmaktadır. Bu yıl (2016) teması

DÜZ PAKET uygulaması olarak belirlenmiştir.1

“Özel” sayıya yazıları ile güç veren değerliyazarlara, tütün kontrolünü gündemde tutmaçabası için STED yönetimine, STED teknik ekibine,TTB Tütün Kontrolü çalışma grubuna, TTBMerkez Konseyi Başkan ve üyelerine de içtenteşekkürler…

Saygıyla…

Prof. Dr. Dilek AslanSayı Editörü

Dipnot1 [Internet] http://www.who.int/campaigns/no-tobacco-day/2016/posters/en/. Erişim:24.5.2016.

Bilimsel ve dostça.

Değerli okuyucular,Türk Tabipleri Birliği Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi(STED) çok uzun yıllardan bu yana öncelikli sağlıksorunlarına halk sağlığı bakış açısıyla yaklaşımgetirmiş ve bu bakış açısını güncel kanıtlarlagüçlendirmiş süreli bilimsel bir yayındır. Dünyadave Türkiye’de en önemli riskli davranışlar arasındayer alan tütün kullanımı ve önlenmesi STED’in üçyıldan bu yana “özel” olarak üzerinde durduğubir konudur. 31 Mayıs Tütünsüz Bir Dünya Gününedeniyle, STED 2014 yılından bu yana Özel sayı hazırlığı yapmakta ve tütün kontrolünde öneçıkan güncel konuları gündeme taşımaktadır. Bu

d• 2016 • cilt volume 25 • özel sayı d

Fotoðraf: “İpek Kozaları” Abdurrahman GülmezTTB-STED Fotoðraf Yarýþmasý 2011 Sergi Ödülü

Sayı Editörü’nden

Derleme / Review Article

Kapak Fotoğrafı / Cover Photo

Yeni Nesil Tütün ve Nikotin Ürünleri 2New Generation Tobacco and Nicotine ProductsDr. Elif Dağlı

Dünyada ve Türkiye’de Nargile Kullanımı ve Güncel Durum 7Waterpipe (Hookah) Use in the World and Turkey, Current SituationDr. Filiz Çağla Uyanusta Küçük

Nargilelik Tütün Mamulü Piyasasında Kayıtdışı Ekonomi, Yasadışılık ve Ticari Sunum Açmazı 13Informal Economy, Illicitness and Impasse of Commercial Presentation in the Waterpipe TobaccoProducts MarketEfza Evrengil

Kadınlar Arasında Tütün Kullanımının Dinamikleri 23Dynamics of Tobacco Use Among WomenDr. Dilek Aslan

Tütün Kontrolü ve Yasa Dışı Ticaret 27Tobacco Control and Illicit TradeMustafa Seydioğulları

Ulusal Tütün Kontrol Eylem Planı (2015-2018) “Değerlendirme ve Öneriler” 36National Tobacco Control Action Plan (2015-2018) “Assessment and Recommendations”Dr. Osman Elbek

Avrupa Birliği ve Tütün Kontrolü: Avrupa Adalet Divanı’nın 4 Mayıs 2016 Tarihli Kararı 43Tobacco Control and the European Union: The Judgment of the European Court of Justice on the Date of 4 May 2016Dr. Erdem İlker Mutlu

d • 2016 • cilt volume 25 • özel sayı d

Bu SayýdaIn This Issue

Özel Sayı

Arif Miletli (EFIAP) 1968 Trabzon doğumlu. AnadoluÜniversitesi Sağlık Kurumları İşletmeciliği mezunu.Konya 'da Sille Sanat Sarayı (SSS) üyesidir. Dernekçatısı altında doğa, belgesel ve gezi fotoğrafçılığıylailgilendi. ‘’Bursada Sağlık Dergisi’’ yayın kurulundagörev yapmakta. 2016 yılı başında EFIAP ünvanınasahip olan Arif MİLETLİ Yurtiçi ve Yurt dışında yir-miden fazla ülkede ödüller kazandı. Kişisel fotoğrafsergisi yanısıra, pek çok karma gösterilerisergilenmiştir. Halen Bursa Halk SağlığıMüdürlüğü'nde Sağlığın Geliştirilmesi ve EğitimBirim sorumlusu olarak görev yapmaktadır.

STED Fotoğraf Yarışması Büyük ve Başarı ÖdülüFotoðraf: “Yol” Arif Miletli TTB-STED Fotoðraf Yarýþmasý 2015 Sergi Ödülü

• 2016 • cilt volume 25 • özel sayı • 2-6

Dr. Elif Dağlı1

1 Prof.; Sağlık Enstitüsü Derneği Başkanı

AbstractThe tobacco industry, responsible for the death ofmillions of tobacco users, is switching to the so-called reduced-harm products, including heatedtobacco and nicotine. This change in the strategy ofthe industry, poses a threat to public health. Theindustry is expecting a regain in prestige with theintroduction of these reduced harm products. Sincethe majority of legislation is addressed towardstobacco products, nicotine products will be out ofscope of supervision and audit. Moreover, any harmcaused to human health by such products will onlybe verified much later. Tobacco control expertsshould closely follow all developments in this regardand decision-makers should plan preventionmethods in foresight. Key words: Tobacco products, Nicotine, Electroniccigarettes, Tobacco industry

ÖzMilyonlarca kişinin ölümünden sorumlu olan tütün

endüstrisi, daha az riskli ürünler geliştirdiği iddiası ilegeleneksel sigaradan ısıtılan tütün ve nikotinürünlerine geçmektedir. Bu değişiklik, halk sağlığı içinyeni bir tehdit oluşturmaktadır. Endüstri zararıazaltan yeni ürünlerle itibar iadesi beklemektedir.Günümüze kadar çoğu yasa tütün ürünleri kontrolüiçin yapıldığından nikotin ürünleri denetim dışıkalabilecek, bu ürünleri kullananlarda görülebileceksağlık zararları uzun bir süre sonra anlaşılabilecektir.Tütün kontrol uzmanları gelişmeleri yakındanizlemeli, karar vericiler kontrol yöntemlerini öncedenplanlamalıdır.Anahtar sözcükler: Tütün ürünleri, Nikotin,Elektronik sigara, Tütün endüstrisi

2

Yeni Nesil Tütün ve Nikotin ÜrünleriNew Generation Tobacco and Nicotine Products

Geliş/Received : 24.05.2016

Derleme

Review Article

Tütün kontrolü günümüze kadar, sigara ve bazıgeleneksel tütün ürünlerinin üretimini vetüketimini azaltmayı hedefleyen bir kavramdı. Buamaçla yapılan küresel yasa “tütün KontrolüÇerçeve Sözleşmesi” (TKÇS), ulusal yasa “tütünürünlerinin zararlarının önlenmesine dair”başlıklarını taşıyordu (1). Eski yıllarda “sigaramücadelesi” adıyla yola çıktığımız savaşın adıuluslararası literatüre uygun olarak “tütünkontrolü” olmuştu. Günümüzde artık ne “sigara”, ne “tütün” savaşmamız gereken ürünleri veendüstrisini tanımlamak için yeterli kelimelerdeğildir. Bağımlılık yapıcı ve öldürücü ürünleriyasal olarak pazarlayan endüstri sektörü, yıllariçerisinde kurnazca bir taktik değişikliğine giderek,bugün adını bile zor koyabileceğimiz bir yapıyabürünmüştür.

Neden değişiklik gerekti ?Sigaranın akciğer kanserine yol açtığınınkesinleştiği 1950’li yıllardan itibaren sigarafirmaları ürünlerini satmaya devam etmek içinkamuoyunu yanıltıcı yöntemler kullandılar. Fakatendüstrinin bayrağı haline gelen “yeterince kanıtyok” söylemi dünya kamuoyunu ancak bir kaç onyıl oyalayabildi. Amerika Birleşik Devletleri“Surgeon General” raporunu takiben dünyanınçeşitli yerlerinde sigara karşıtı sivil toplum hareketibaşladı (2). 1999-2003 yıllarında hükümetler arasıgörüşmeleri süren tütün kontrolü çerçevesözleşmesi sırasında yerel sivil toplum örgütleribirbiriyle karşılaştılar ve güç birliği yaptılar.Çerçeve sözleşme birliğini (FCA) kurdular. Butarihten sonra küresel sivil toplum tütünendüstrisine karşı daha etkin mücadele etmeye,hükümetleri yasalar yapmaya zorlamaya başladı.Artık “tütün” bulunduran ürünleri allayıppullayarak satmak eskisi kadar kolay olmayacaktı.Üstelik TKÇS Madde 5.3 halk sağlığı politikalarınıtütün endüstrisi çıkarlarından korumayıgerektiriyor, endüstrinin devlet dairelerindeserbestçe dolaşmasını kısıtlıyordu. Endüstriitibarını iyiden iyiye kaybediyordu. Milenyumunbaşında endüstri maskesini değiştirme planlarıyapmaya başlamıştı. “Daha güvenli ürünler”programı devreye girdi. Endüstri yarım yüzyılönce de sigara filtresinin ürünü güvenli kıldığınıiddia etmişti. Daha sonra “mild” ve “light”sigaraları, az zararlı algısı yaratmak üzere piyasayasunmuş, mentollü sigaraları kadınlara yönelikferahlatıcı ürünler olarak çıkarmıştı. Bilim, buürünlerin hiç birinin zararı azaltmadığını ortaya

koyunca karlılığı ve itibarı korumak üzere dahakökten bir değişim gerekiyordu.

Zarar azaltma ve endüstri bakış açısıZarar azaltma, riskli bir davranışın olumsuzsonuçlarını en aza indirgemek için uygulanan halksağlığı stratejisidir (3). Tütün ürünlerine bağımlıolan ve tedaviye cevap vermeyen kişilerdeuygulanabilecek bir yöntem olabileceği tıpdünyasında son yirmi yıldır tartışılmaktadır. Zararazaltma, tüketilen günlük sigara sayısınınazaltılması olarak tanımlanmakta olup, uzunvadede hastalık riskini azalttığına dair kanıtbulunmamaktadır. Hastalık ve ölüm riski sadecetüketilen günlük sigara sayısına bağlı olmayıp,başlama yaşı, içilen süre, genetik yatkınlığın daönemi vardır. Buna rağmen bilim dünyası zararazaltma yöntemi konusunda ikiye ayrılmıştır.Avrupa Solunum Derneği 2005 yılında bir çalıştayyaparak konuyu incelemiştir (4,5). Benzer şekildebir çok meslek örgütünün ve bilimsel kuruluşunzarar azaltma konusunda çalışmaları olmuştur.İngiliz akademisyenlerinden oluşan bir grubunzarar azaltma konusunda çok yayın yaptıklarıizlenmektedir. Zarar azaltma yönteminidestekleyen sivil toplum grupları kurulmuştur. Bugruplara göre zarar azaltma, ilaç kullanımınınolumsuz etkilerini azaltırken, ilacı kullananlarasaygıyı ve sosyal adaleti içinde barındıran biryöntemdir.

Endüstri için tramplen: zarar azaltmaZarar azaltma kavramı tütün endüstrisi için yeniürünlere atlama aşamasında bulunmaz bir nimetolmuştur. Her büyük sigara firmasının internetsayfasında zarar azaltma için ayrı bölümler vardır.İngiliz-Amerikan tütün firması zarar azaltmayı“halk sağlığı dünyasında riskli bir etkinliğitamamen durdurmadan olumsuz sağlıksonuçlarını azaltmak için politika geliştirmek”olarak tanımlamakta ve cinsel yoldan bulaşanhastalıklara karşı kondom kullanımınabenzetmektedir. Tütünde zarar azaltma sigarayıbırakamayan veya bırakmamayı seçenler içingeleneksel sigaralara göre daha az riskli ürünlersunulması olarak anlatılmaktadır.

Zarar azaltma ürünü: Elektronik sigaraSigara endüstrisi internet sayfasında zarar azaltmayönteminin kendilerinin keşfi olmadığını amaelektronik sigaranın bu kavrama çok uyduğunubelirtmektedir.

3• 2016 • cilt volume 25 • özel sayı • 2-6

İngiliz Halk Sağlığı 2015 raporunda elektroniksigaranın tedavi edici kanıtlarına değinmiştir (6).Raporun ana mesajları arasında, sigarayıbırakamayanlara elektronik sigara tavsiyeedilebileceği, sigarayı bırakmayan veyabırakamayanlarda elektronik sigaranın hastalık veölümü azaltabileceğine değinilmiştir. İngilteredışındaki ülkelerin sağlık otoritelerinden bu günekadar benzer raporlar yayınlanmamıştır.

Elektronik sigara nedir ?Elektronik sigara sıvı nikotinin pil tarafındanısıtılarak buharlaşmasını sağlayan bir cihazdır.Kullanıcılar cihaz ucundan çıkan buharı solurlar.Elektronik sigara içinde su, nikotin, propilenglikol, gliserol, tatlandırıcılar ve aromalarbulunmaktadır. Propilen glikol sahne sanatlarındasuni duman yapmak için kullanılır ve güvenliolduğu düşünülür. Gliserin inhalasyonunun lipoidpnömoni yaptığı rapor edilmiştir. Deneyselçalışmalar elektronik sigara dumanına maruzkalan farelerde musin yapımının arttığını,havayolu fibrozisi ve aşırı duyarlılığı geliştiğini veakciğer hasarı oluştuğunu göstermiştir.

İlk Çin’de üretildiği söylentisi bulunmakla birlikte,sigara firmalarının benzer cihazlar üzerindeçalıştıkları ve buluşlarına patent aldıklarısaptanmıştır. Tütün endüstrisi dokümanları yarımyüzyıl öncesinde tütünsüz, elektrikle ısıtılansigaralardan bahsetmektedir. 1960-1980 tarihleriarasına ait dokümanlar içinde cihaz çizimleri vepatentlerine rastlanmıştır (7). Elektronik sigaranın,endüstrinin yıllar önce geliştirip gelecek yıllar içinsakladığı bir ürün olma olasılığı vardır.

Bilim dünyası, bir tarafta elektronik sigaranınsigarayı bırakamayanları hastalık ve ölümdenkurtaracağı konusunda raporlar düzenleyenakademisyenler, diğer tarafta çocuklar arasındahızla artan elektronik sigara salgınını eleştiren vesağlık zararlarına değinen akademisyenlerarasında bölünmüştür (8-10).

Türkiye’de elektronik sigaraÜlkemizde elektronik sigara yasal satışıbulunmamaktadır. Bununla birlikte, internetaracılığıyla ürünün satışını yapan 96 aktif sitebulunmaktadır. Bu sitelerin %61 “com”, %3“gen”, %6 “com.tr”, %3 “gen.tr” uzantılıdır.Satılan ürünlerin %50 si bilinen ruhsatlı kargofirmaları ile taşınmaktadır. Sitelerin %91’inde 18

4

yaş uyarısı bulunmamakta, %51 inde güvenliolduğu, %56’sında sigara bıraktırma iddiası,%26’sında “sigara bıraktırır” sloganı vardır.Sitelerin %20’si ürünlerin yararı konusunda ulusalveya uluslararası sağlık kurumlarına atıf yapmıştır(11). Bütün bu veriler ülkemizde konuyla ilgilidenetimlerin artması gerektiğinidüşündürmektedir.

Yeni ürün çeşitleriTütün endüstrisi yeni ürünlerine ilişkin hedefleriinternetten açıkça duyurmaktadır. Yeni ürünleripiyasaya sunarken geleneksel sigaraları kullananeski müşterilerini kaybetmemek için bazıstratejiler belirlemişlerdir. Yeni ürün tat, duysaldeneyim olarak alışılmış ritüeli devam ettirmeli,benzer marka, benzer nikotin düzeyi ve fiyataralığını korumalıdır ki eski müşteriler tarafındandeğiştirmeye değer bulunsun. Ürünün daha azriski olmasının yan ısıra, yanma işlemini ortadankaldıran teknolojiye sahip olması gereklidir (12).

Ülkemizde de en büyük pazar payı olan firmayeni ürün geliştirme için 2008 yılından beri 430bilim adamı ve iki milyar dolar bütçe ileçalıştıklarını açıklarken, yeni ürünlerini dört grubaayırmaktadır:

Isıtılan nikotin ve aroma aerosol: 250 dereceyekadar ısıtılmakta, geleneksel sigaraları 800dereceye ulaştıran yanma işlemi ortadankaldırılmaktadır.Preslenmiş karbon ile yanmadan ısıtılan tütünürünü,

Nikotin tuzu aerosol: Duke Üniversitesi profesörütarafından geliştirilmiştir. Nikotinin organik asit ilekimyasal reaksiyonu sonucu elde edilmektedir.

Geliştirilmiş elektronik sigaraÜrünlerin hepsinin ortak özelliği nikotininyanmadan ısınan buharını salmalarıdır.

İngiliz-Amerikan tütün firmasının ürünyelpazesinde ise geleneksel sigaralar, ısıtılmıştütün ürünleri, toksisitesi düşük dumansız tütün,buhar ürünleri (e-sigara), tıbbi ruhsatlı ürünler yeralmaktadır. Isıtılmış tütün ürünlerinden olan iFuse,nikotin sıvısını ısıtarak inhale edilebilir buharhaline getirdikten sonra tütün içinden geçirerektütün aroması katılan bir üründür. Firmaİngiltere’de tıbbi ruhsat almış nikotin inhaler


5

(Voke) ile, ilk tıbbi ilaç ruhsatlı tütün firmasıolmuştur (13).

Endüstrinin değişen yüzüTütün endüstrisi, daha az riskli ürünler geliştirdiğiiddiası ile bir kez daha sorumlu endüstri rolünesoyunmuştur. Artık tütün kadar nikotin ürünlerisunan bir endüstri olmuştur. Dahası sigarabırakmada kullanılan nikotin replasman tedavisiürünlerinin de sahibi bir ilaç endüstrisi temsilcisiolmuştur. Tütün endüstrisi, küresel tütün venikotin forumu (Global Tobacco and NicotineForum) adı altında bir araya gelmiş vesempozyumlar düzenlemeye başlamıştır (14).

Yeni ürün destekçileri Endüstrinin yeni ürünlerini destekleyen bir çokdernek ve grup hızlıca belirmiştir. Bunlarınarasında Yeni Nikotin Birliği (New NicotineAlliance), e-araştırma Vakfı (e-ResearchFoundation), Dumansız Alternatifler TicaretDerneği (smoke-free alternatives tradeassociation) bir kaçıdır. Akademisyenlerden oluşanküresel nikotin forumu ise konuyla ilgili bilimseltoplantılar düzenlemektedir (15).

Gelecekteki tehditler ve çözümlerYıllardır milyonlarca kişinin ölümünden sorumlu

olan endüstri geleneksel sigaradan ısıtılan tütünve nikotin ürünlerine geçmektedir. Ezber bozanbu değişiklik, halk sağlığı için yeni bir tehditoluşturmaktadır. Şimdiden yaşanmaya başlanansorunlardan bir kaçı şunlardır:

Bütün araştırmalar endüstri tarafındanyapıldığından ürünlerin güvenliliği endüstrininbeyanına dayanmaktadır. Tıp dünyası, ancak buürünleri kullananları yirmi yıl izleyip oluşabilecekhastalıkları saptayacaktır.

Bütün yasalar tütün ürünleri için yapıldığındannikotin ürünleri denetim dışı kalabilecektir. Bir çokülkede elektronik sigara reklamları yapılmaktadır,görüntüler sigara reklamları yasaklanmadanönceki günleri hatırlatmaktadır.

Yeni ürünlerin, satışı, sunumu, reklamı ve kapalıalanda içimine ilişkin yasalar yoktur.Yeni ürünler için dumansız (smoke-free) tabirikullanılmaktadır. Kapalı alan yasakları içinkullanılan deyim endüstri tarafından nikotinürünlerine nakledilmiştir.

Elektronik sigara başta olmak üzere buharlınikotin ürünleri konusunda tütün kontroluzmanları bölünmüştür. Elektronik sigaranın hayatkurtaracağını iddia eden uzman ve araştırmacılar,bir endüstri ürününü tedavi olarak kabul etmekte,raporlar yayınlamakta ve endüstri desteklitoplantılara katılmaktadır. Elektronik sigaranınsadece bir endüstri ürünü olduğuna inananlar isegençler arası yeni başlayan salgını endişe vericibulmaktadırlar. Endüstri sağlık savunucularınıbirbirine düşürmüş, kendini aklamış, ürünlerkonusunda çelişkiler yaratarak tanımı zor kılmıştır.

Tütün endüstrisi zararı azaltan yeni ürünlerleitibar iadesi sağlamaktadır. Ayrıca nikotinbağımlılığı tedavisi yapan ilaç üretmiş ve tütünendüstrisi ile ilaç sektörü arasında farkkalmamıştır.

İnsan vücuduna zarar verme olasılığı olan ilaç,gıda gibi ürünlerin sağlık riski taşımamasıgereklidir. Başka bir üründen daha az riskli olduğuiddia edilen solunum yoluna çekilen bir ürünreferans ürünün yüksek riski nedeniyle kabulgörmektedir.

Ne yapılmalı ?Tütün kontrol konusunda çalışan herkesingelişmeler konusunda acilen bilgilendirilmesigereklidir. Yeni ürünlerin güvenli olduğu iddiasıkanıta gereksinim gösterir. İnsan vücudunagirecek ürünlerin riskinin azaltılması yeterlideğildir, risksiz olması gereklidir. Ülke yönetimleriyeni bir salgına seyirci kalmadan ürünü reddetmehakkını kullanmalıdır.

İletişim: Dr. Elif DağlıE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi. Küresel Sağlık

için, Küresel Eylem (The WHO Framework Convention on Tobacco Control) Sağlık Bakanlığı-Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2008.

2. The Health Consequences of Smoking-50 Years of Progress A Report of the Surgeon General Executive Summary http://www.surgeongeneral.gov/library/reports/ 50-years-of-progress/exec-summary.pdf. Erişim:20.5.2016.

3. Aytemur Z. Zarar azaltma. http://www.toraks.org.tr/userfiles/file/zarar_ azaltma_Z_Solak.pdf. Erişim:21.5.2016.


6

4. Harm reduction coalition. [Internet] http://harmreduction.org/about-us/principles-of-harm-reduction/. Erişim:12.5.2016.

5. Avrupa Solunum Derneği -Zarar Azaltma Çalıştay Raporu. [Internet] http://www.ihra.net/files/2011/07/13/ERS_-_Tobacco_Smoking.pdf. Erişim:21.5.2016.

6. McNeill A, Brose LS, Calder R, Hitchman SC, Hajek P, McRobbie H. (2015). E-cigarettes: an evidence update. Public Health England. [Internet] https://www.gov.uk/government/publications/e-cigarettes-an-evidence-update. Erişim:21.5.2016.

7. Dağı E, Yıldız F, Güner M. Elektronik sigara tütün endüstrisi icadı mı? SS102 Türk Toraks Derneği Kongresi 2015.

8. Royal College of Physicians. Nicotine without smoke: Tobacco harm reduction. London:RCP, 2016.

9. Salathe M et al Nicotine In electronic-cigarettes causes ınflammation, airway hyperreactivity and lung tissue destruction. [Internet] http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/ ajrccm-conference.2015.191.1_ MeetingAbstracts.A4030. Erişim:21.5.2016.

10. [Internet] http://www.cdc.gov/media/ releases/2015/p0416-e-cigarette-use.html. Erişim:21.5.2016.

11. Güner M, Peçe Ü, Dağlı E, Ay P, Yıldız F, Elbek O. Elektronik sigara konulu Türkçe internet sitelerinde içerik araştırması- PS-79 Türk Toraks Kongresi 2016.

12. Riski azaltılmış ürünler. [Internet] http://www.pmi.com/eng/research_and_ development/Pages/reduced_risk_product_ development.aspx. Erişim:16.5.2016.

13. Developing less risky products. New products, safer choices? [Internet] http://www.bat.com/group/sites/UK __9D9KCY.nsf/vwPagesWebLive/DO9P3DZW. Erişim:18.5.2016.

14. Küresel Nikotin ve Tütün Forumu 2015. [Internet] http://gtnf-2015.com/homepage-feature/welcome/. Erişim:101.5.2016.Küresel Nikotin Forumu 2016- Global Nicotine Forum. [Internet] https://gfn.net.co/. Erişim:11.5.2016.


7

Dr. Filiz Çağla Uyanusta Küçük1

1 Türk Toraks Derneği üyesi

AbstractAfter the 1990s, rapid spread of waterpipe useamong young people has become a major challengefor tobacco control. Hookah is industrialized,commercialized and popularized worldwide by theenrichment of tobacco with aromatic additives. Sinceit contains nicotine, waterpipe smoking is addictive,and its ingredients (coal combustion products, tar,carbon monoxide, aromatic hydrocarbons and heavymetals) cause diseases. Waterpipe smoking alsocauses secondhand tobacco smoking. Because of itsspecial characteristics and modalities of preparationand supply, waterpipe smoking should be takenunder special control measures and politicalarrangements with urgency.Key words: Waterpipe smoking, Hookah, Tobaccocontrol, Consumption frequency

Öz1990’lardan sonra özellikle gençler arasında çok hızlıyayılması nedeniyle nargile kullanımı, tütün kontrolüiçin önemli bir mücadele alanı haline gelmiştir.Nargile, tütününe eklenen katkı maddeleri ilearomatik hale getirilerek endüstriyelleşmiş,ticarileşmiş ve dünya çapında popülerleştirilmiştir.Nikotin içermesi nedeniyle bağımlılığa nedenolurken, içerdiği diğer maddelerle (kömür yanmaürünleri, katran, karbonmonoksit, aromatikhidrokarbonlar ve ağır metaller) hastalıklara nedenolmaktadır. Pasif içiciliğe de neden olan nargilekullanımı, özellikli yapısı ve tütününün hazırlanış şeklive temini ile ilgili özel politik düzenleme veönlemlerle ivedilikle kontrol altına alınmalıdır.Anahtar sözcükler: Nargile içimi, Nargile, Tütünkontrolü, Kullanım sıklığı

Dünyada ve Türkiye’de Nargile Kullanımı ve Güncel DurumWaterpipe (Hookah) Use in the World and Turkey, Current Situation


Derleme

Review Article


8

GirişYakın zamanda özellikle gençler arasında hızlayayılması nedeniyle nargile kullanımı, tütünkontrolü için önemli bir mücadele alanı halinegelmiştir. Wolfram ve arkadaşları, 2003 yılıitibariyle, dünyada günde 100,000,000 kişininnargile kullandığını belirtmektedirler. Ortadoğu,Güneybatı Asya, Avrupa, Kanada ve AmerikaBirleşik Devletleri’nde (ABD) nargile kullanımıhızla yayılmaktadır (1). Nargile kullanımıgençlerde, erkeklerde, yüksek sosyoekonomikdüzey ve kentlerde daha çok olmak üzere aralıklıve sosyal kullanım özellikleriyle tüm dünyadagiderek popülerleşmekte ve beklenmedik bir hızlaartmaktadır (2).

Tütün kullanımının en yaygın şekli sigara olmaklabirlikte, tütün bitkisi, pipo, puro, enfiye ve nargilegibi çeşitli tütün ürünlerinin yapımında dakullanılır. Tütünün kullanım şekillerinden biri olannargile, Farsça’da ‘’hindistan cevizi’’ anlamınagelen ‘’ nargil ‘’ sözcüğünden türemiştir. İlk olarakHindistan’da kullanıldığı tahmin edilen nargile,daha sonra İran, Afganistan, Ortadoğu, Anadoluve Afrika’ya yayılmıştır. Önceleri haşhaş kullanımıiçin kullanılan nargile, 16-17.yüzyıllardan itibarenAmerika kıtasından dünyaya yayılan tütün içinkullanılmaya başlanmıştır. Zamanla, çay-kahveiçilen mekanlarda, seremoniyle hazırlanarak,beraberinde oyunlar oynanarak gelenekselkültürün bir parçası haline gelmiştir. 1990’lardaMısır’lı tütün şirketlerinin tatlandırılmış meyvekokuları, katkı maddeleri ile aromatik halegetirdikleri işlenmiş tütün (Maassel) sayesindenargile daha çekici hale getirilmiş ve hızla

dünyaya yayılmıştır (1,3,4).

Nargile, en üstte bulunan, tömbeki adı verilenkıyılmış tütün veya bu tütüne ilave edilmiş aromave katkı maddelerini bulunduran lüle (rüle), seradı verilen bir gövde, şişe, marpuç ve ağızlıktanoluşur (Resim 1). Lüle bölümünün altındakideliklerden ve serden geçen duman, şişe içindekisu veya alkol, yumuşak içeceklere karıştıktansonra deri veya plastikten oluşan marpuç veağızlık yardımıyla soğutularak içen kişinin ağızınaulaşır. Naturel nargilelik tütün mamülü,üretiminde genellikle tömbeki tütünününkullanıldığı klasik ürünü, ‘’aromalı nargilelik tütünmamülü ‘’ise %20-30 tütün, %70-80 aromatik

maddelerle (elma, çilek, gül, mango, cappucino,muz, şeftali, limon, meyankökü, nane) ve gliseringibi diğer kimyasalların katıldığı ürünleri ifadeetmektedir. Tütünün üst kısmına yerleştirilenkömür veya briket tütünden çoğu zaman perforebir alüminyum folyo yardımıyla ayrılır, böylelikleiçicinin çektiği duman kömür içinden de geçmişolur. Bu da tütüne ek olarak yanan kömürürünlerini de içeren ikinci bir inhalasyon tehlikesianlamına gelmektedir. Nargile dumanıkarbonmonoksit (CO), katran, aromatikhidrokarbonlar ve ağır metaller içermektedir. Birsigara ortalama 20 kere içe çekilirken, 1 saatliknargile seansı sırasında tütün dumanı 200 kere içeçekilmektedir. Bir nargile seansı sırasında ortalama90,000 ml duman inhale edilirken, bir sigaradan500-600 ml duman inhale edilmektedir. Nargileiçenler sanıldığının aksine, sigara içenlerden çokdaha fazla toksik maddeye maruz kalmaktadırlar

(5). Asya, Afrika ve Ortadoğu’da çok yaygınolarak kullanılan nargile, Dünya Sağlık Örgütü(DSÖ) Doğu Akdeniz Bölgesi’ndeki bazı ülkelerdesigara kullanımını geçmiş olup, artan sıklıklakadın, erkek, gençler ve hatta çocuklar tarafından

kullanılmaktadır (3,5).

Resim 1. Nargilenin bölümleri1

Lüle

Ser

Marpuç

Şişe

Sipsi


9

Dünyada ve Türkiye’de Nargile KullanımPrevalansıÇeşitli derlemelerde nargile içme prevalansınınOrtadoğu kökenli lise ve üniversite öğrencileri

arasında giderek yükseldiği raporlanmıştır (6,7).Küresel Tütün Araştırmaları verilerinde, Ortadoğuve Kuzey Afrika ülkelerini kapsayan DoğuAkdeniz Bölgesi ülkeleri, dünyada nargilekullanım prevalansının en yüksek olduğu bölgedir.Bu bölgede 13-15 yaş arası nargile kullanımprevalansı %9-15 arasında değişmektedir veyükselme eğilimindedir. Bu bölge, veri elde edilendiğer dünya bölgelerine göre, sigara dışı tütünürünü kullanımı bakımından 13-15 yaş erkeklerde%12 ve kızlarda %9 ile en yüksek prevalansasahip olup, prevalans sigara kullanımındanfazladır. Data elde edilebilen diğer DSÖbölgelerinde, Hindistan ve Vietnam dışındanargile kullananlar daha genç ve varlıklı ailelerdenolup, Ortadoğu’da daha geleneksel olarak ileriyaşlarda kullanılmaktadır. Küresel Erişkin TütünAraştırması sonuçlarına göre dünyada 15 yaş üstükişilerde bile nargile kullanımı giderekpopülerleşerek yayılmaktadır (2,6).

ABD’de 100 000 üniversite öğrencisi ile yapılançalışmada nargile kullanım sıklığı sigarayı takiben

%8,4 olarak bulunmuştur (9). Son yıllardaİngiltere ve Florida’da yapılmış iki çalışmada isenargile kullanım sıklığı sigara kullanımından fazlabulunmuştur (10,11).

Küresel Yetişkin Tütün Araştırması (KYTA) 2012yılı verilerine göre Türkiye’de toplam olarak 14,8milyon kişi (%27,1) tütün ürünü kullanmaktadır.Erkeklerde tütün ürünü kullanımı sıklığı %41,5,kadınlarda ise %13,1’dir. Tütün kullanımınınhemen tamamını (%96,5) mamul sigara, (%2,3)lük bölümünü ise nargile kullanımıoluşturmaktadır. Küresel Yetişkin TütünAraştırması sonuçlarına göre nargile kullanımıprevalansı %2,3’ten %0,8’e düşmüş, (15-24 yaşgrubunda %4,3), kentlerde yaşayanlarda (%2,9,kırsal bölgelerde %1,0), eğitimli kişilerde (lisemezunlarında %5,1, üniversite mezunlarında

%3,9) daha fazladır. Yaklaşık nargile kullananyarım milyon kişinin 385 bini erkektir. KüreselYetişkin Tütün Araştırması 2008 ve 2012 yıllarıkarşılaştırılmasında nargile kullanımının azaldığıbelirtilmesine rağmen, kadınlarda ve okulagitmemiş olanlarda azalma saptanmamıştır.

Nargile kullananların büyük bölümü nargileyinargile kafelerde kullanmaktadır, ancak kadınlararasında evde kullanım da bildirilmiştir. Nargilekullananların %5,9’u nargileye 15 yaşından öncebaşlamıştır. Erişkinler en çok (%46,9) 20 yaşüzerinde nargile kullanmaya başlamıştır. Nargilekullananların yarısından fazlası (%53,1) nargilekullanmaya 19 yaşından önce başlamıştır. Halennargile kullananlar nargileyi en son %57,8sıklığında nargile kafede, %27,7’si diğer kafelerdeve %5,9’u evde ve %5,6’sı çay bahçesindeiçmişlerdir. Kırsal bölgelerde nargile kullanım

oranları düşüktür (12).Bununla birlikte Küresel Gençlik Tütün Araştırması(KGTA) verilerine göre ise 2012 yılında 2003yılına göre gençlerde sigara kullananımı oranında%51, diğer tütün ürünü kullanımı oranında %88,gelecek yıl başlayacaklarını beyan etme oranındaise %96 artış görülmektedir. Türkiye’nin de tarafolduğu Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nin9’uncu maddesine göre, tarafların tütünürünlerinin tadını iyileştiren girdilere yasaklama vesınırlamalar getirmesi gerektiği halde, Tütün AlkolPlanlama ve Denetleme Kurumu (TAPDK)piyasaya arz edilen nargile tütünü ürünlerinde111 adet girdi kullanıldığını, bunların büyükçoğunluğunun işlevinin ürüne tat vermek olduğubeyan etmektedir. Ülkemizde, 4207 sayılı yasagereği, ikram işletmeleri dâhil tüm kapalı kamusalalanda tütün ürünlerinin tüketimi yasak olduğuhalde, nargile kafelerde bitkisel ürün kullanıldığıbahanesiyle bu yasak yüksek orandadelinmektedir. Yasada 2013 yılında yapılandeğişiklikle sözde bitkisel ürünlerin de tütünürünü olarak kabul edilmiştir ancak, nargilekafelerde kaçak, vergisiz ürün kullanımı, çoksayıda belgesiz işletmenin faaliyet göstermeyedevam etmesi, düzenleme gereği nargilelik tütünmamulü sunumu yapması mümkün olmayanyerlerin belgelendirilmiş olması, kapalı alandanargile kullanımı, nargile şişeleri üzerinde sağlıkuyarısı bulunmaması, müşterilerin içtikleri ürün veiçeriği hakkında bilgi sahibi olmamaları gibi

sorunlar devam etmektedir (13).Amerika Birleşik Devletleri Johns HopkinsÜniversitesi ve Kadir Has Üniversitesi’ninİstanbul’da nargile kafelerde Ocak-Mayıs 2013döneminde yürüttüğü araştırmanın sonuçlarınagöre, nargile kafelerin kapalı alanlarında, yoğunsigara içilen kapalı alanlardaki gibi yüksekpartikül, nikotin, polisiklik aromatik


10

hidrokarbonlar, karbon monoksit ve nikotindentüreyen nitrosamin konsantrasyonlarıbulunmuştur. Dünya Sağlık Örgütü’nün 24 saatliksürede ince partiküller (PM2.5) için standardı25μg/m3 olduğu halde, incelenen nargilekafelerin kapalı alanlarında medyan (PM2.5)162μg/m3 olarak ölçülmüştür. Araştırmakapsamındaki nargile kafelerin 71 çalışanının hemkendilerinin içici olmaları hem de kapalı alandatütün dumanına mesleki maruz kalımın ikili etkisisonucu, tütünün biyolojik işaretleri adı verilengöstergelerin saç, idrar, tükürük örneği testlerindeve nefes ölçümlerinde aşırı yüksek olduğubelirlenmiş. Tütün kullanmayı bırakmış ve hiçtütün kullanmamış çalışanlarda bile, bugöstergelerin belirgin varlığı gözlemlenmiştir(13,14).

Ankara’da yapılan bir çalışmada nargilekullananların yarısından fazlasının 18-24 yaşarasında olduğu ve %13 ‘ünün nargilenin zararsız

olduğunu düşündüğü saptanmıştır (4,12). 2011yılında İzmir’de yapılan bir çalışmada araştırmagrubunun yaklaşık üçte biri nargilenin sigaradandaha az zararlı olduğunu, dörtte biri sudangeçirilince zararlı maddelerin engellendiğini,grubun yarısı sigara gibi bağımlılık yapmadığınıdüşündüğünü belirtmiştir. Öğrencilerin %13,6’sıaromatik tütünün nargileyi daha sağlıklı yaptığını

düşünmektedir (15). Tüm bunlar KYTA-Türkiyeverileriyle büyük bir çelişki oluşturmaktadır.

Nargile gençler arasında neden daha popüler

hale geldi? (1-3,6)1. Özellikle 1990’lardan sonra, tütünün şekerliaromalı katkı maddeleriyle tadının ve içiminindaha kolay hale getirilmesiyle dünyadakullanımının hızla yayılması. Aromatik (bitkisel,katkı maddesi içeren) tütün nargileyi endüstriyelhale getirip ticarileştirerek ulaşılabilirliğinikolaylaştırmıştır. Hazırlanması kolaylaşmış,çeşitliliği, farklı lezzetlerde oluşuyla gençlerietkilemiştir. 2010 yılında ABD Kuzey Carolina’dayapılmış bir çalışmada 3447 öğrenciden nargilekullananların %90’ının aromatik tütünü tercihettiklerini ortaya koymuştur.

2. Nargilenin gençler arasında paylaşılarakiçilmesi, cafe, lokanta menülerinde bulunmasıve geleneksel kutlamalara eşlik etmesi. Nargilearkadaş ve hatta aile toplantılarında yer alan birsosyalleşme aracı olarak kabul edilmiştir.Cafelerde, uzun ve yavaş ritüeliyle yiyecek veiçeceklerle aynı menülerde yer almıştır. Gençlerarasında paylaşılarak kullanılmakta, dini (Ramazançadırı gibi) ve geleneksel kutlamalara eşlikedebilmektedir. Londra’da 400 civarında nargilecafe bulunurken, ABD’de üniversite kampüsleriyakınında son on yılda sayıları hızla artmıştır.

3. Sosyal medya, kitle iletişim araçları veinternet kullanımı nargilenin kitleselpazarlamasının önünü açmıştır. Özellikle1990’larda Ortadoğu ülkelerinde kontroledilmeyen, ucuz, kolay ulaşılabilir televizyonkanallarındaki ve internet reklamları nargilenintanınması ve yayılmasında etkili olmuştur. 2003 -2014 yılları arası Avustralya, Kanada, İngiltere,ABD e-sigara ve nargile reklamlarını araştıran birçalışmada nargile reklamlarının 2004’den berigiderek artarak e-sigara reklamlarını sayı olarakgeçtiğini göstermiştir.

4. Nargileler ile ilgili politika ve düzenlemelerineksikliği ve/veya yokluğu. Sigaraylakarşılaştırıldığında şekil büyüklük, daha aztaşınabilir oluşu, parçalardan oluşuyor oluşu,ortak kullanılıyor oluşu, bir sonraki yazıdaayrıntıyla bahsedilen olan (Bknz sayfa 13) farklıekonomik paydaşlarıyla politik düzenlemelernargileye özel olarak geliştirilmelidir.


...

11

4. Nargile kullananlarda akut fizyolojik ve sağlıketkileri görülür. Çalışmalar nargilenin kalpatımında hızlanma, kan basıncında artış, akutkardiyovasküler etkiler, akciğer fonksiyonları veegzersiz kapasitesinde bozulmaya nedenolduğunu göstermiştir. Akciğerde dokuinflamasyonu artar, senkop ve CO zehirlenmesigörülebilir.

5. Nargile kullananlarda kronik sağlık sorunlarıgelişebilir. Sistematik derlemelerde, nargilekullanımıyla akciğer kanseri ve periodontalhastalıklar ve düşük doğum ağırlığı arasındaönemli bir ilişki vardır. Son yıllarda oral, ösefagus,mide, mesane kanserine, kronik obstrüktif akciğerhastalığı (KOAH), kardiyovasküler,serebrovasküler hastalıklara, kronik rinit,infertilite, gastroösefagial reflü ve mentaldurumda bozukluklara neden olabileceğine dairyayınlar vardır.

6. Nargile kullanımında bir diğer tehlike ortakağızlık kullanılması yoluyla tüberküloz, herpes,hepatit gibi enfeksiyonların kişiden kişiyekolaylıkla bulaşmasıdır. Ağızlığın değiştirilmesihortum ve diğer bölümler yoluyla olabilecekbulaşıcılığı ortadan kaldırmamaktadır.

7. Adolesan ve genç yetişkinlerin nargileyidenemesi daha sonraki yıllarda sigara kullanımıiçin bir kapı aralamaktadır.

8. Gebelik süresince nargile kullanan annelerinçocukları düşük doğum ağırlıklı, düşük Apgarskorlu ve solunum sorunlarıyla doğabilirler.

9. Nargileye bağlı pasif içicilik nedeniyle yanındanargile içilen çocuklarda, sigara içen ailelerinçocukları gibi kulak, üst solunum yoluenfeksiyonları, astım, ani bebek ölümü sendromugelişebilir.

Sonuç olarak; 2008 yılından beri ülkemizdeuygulanan etkili tütün kontrolü politikaları ile2008’den beri azalan sigara iç satısı 2014’denberi tekrar artmaya başlamıştır (1).Türkiye’deKGTA sonuçlarına göre 13-15 yaş gençlerdesigara dışı diğer tütün ürünü kullanımının 2003yılına göre 2012 yılında %88 artmıştır. Türkiye’dekaçak, vergisiz nargile tütün ürünü kullanımı,belgesiz işletmelerin faaliyet göstermeye devametmesi, uygun olmayan işletmelerin


5. Gençlerin yeni şeyleri denemeye olanzaafları 6. Agresif pazarlama yöntemleri kullanılması

Nargile en az sigara kadar sağlığa zararlıdır

(1,3,6):1. Nargilelik tütünün laboratuvar analizlerindeçeşitli kanserojen maddelerin varlığı saptanmıştır(Tütüne özel nitrozaminler, polisiklik aromatikhidrokarbonlar [PAH], formaldehit gibi volatilaldehitler, benzen ve nitrik oksit, ağır metaller gibitoksik maddeler). Ayrıca nargileyi ısıtmak içinyanan kömürde de karbonmonoksit ve PAHbulunmaktadır.

2. Nargile içenlerde nikotin bağımlılığı gelişir.

3. Nargile kullananlar sigara içenlere göre dahafazla CO, PAH; benzer miktarda nikotin vesigaradan daha az miktarda tütün spesifiknitrozaminlere maruz kalırlar.

12

belgelendirilmiş olması, kapalı alanda nargilekullanımı, nargile şişeleri üzerinde sağlık uyarısıbulunmaması, müşterilerin içtikleri ürün ve içeriğihakkında bilgi sahibi olmamaları gibi sorunlardevam etmektedir (13). Tüm bunlar KYTAsonuçlarına göre önemsiz gibi yorumlanan nargilekullanım prevalansı ile büyük bir çelişkioluşturmaktadır. Ülkemizdeki tütün kontrolpolitikaları ağırlıkla talebi azaltıcı önlemlereyönelik uygulanmaktadır, arzı azaltıcı önlemlergeri planda kalmaktadır (16). Nargileye özeldüzenlemelerin yapıldığı, ülkemize özel bilimselve tütün ürünlerinin ticareti ve kullanımı ile ilgiliverilerin şeffaf ve ulaşılabilir olduğu, tütünendüstrisini denetleyecek, bilime dayalı tütünkontrolü politikalarını talep etmektenvazgeçilmemesi gerekmektedir.

tobacco/data_statistics/fact_sheets/ tobacco_industry/hookahs/index.htm#compare Erişim:14.05.2016.

6. [Internet]http://www.who.int/tobacco /publications/prod_regulation/factsheet waterpipe/en/. Erişim:19.05.2016.

7. Rice VH, Weglicki LS, Templin T, Hammad A, Jamil H, Kulwicki A. Predictors of Arab American adolescent tobacco use. Merrill-Palmer Q J Dev Psychol 2006;52:327-42.

8. Agaku IT, Filippidis FT, Vardavas CI, et al. Poly-tobacco use among adults in 44 countries during 2008–2012: Evidence for an integrative and comprehensive approach in tobacco control. Drug Alcohol Depend 2014;139:60-70.

9. Primack BA, Shensa A, Kim KH, et al. Waterpipe smoking among US university students. Nicotine Tob Res 2013;15:29-35.

10. Jawad M, Wilson A, Lee JT, et al. Prevalence and predictors of water pipe and cigarette smoking among secondary school students in London. Nicotine Tob Res 2013;15:2069-75.

11. Barnett TE, Smith T, He Y, et al. Evidence of emerging hookah use among university students: across-sectional comparison between hookah and cigarette use. BMC Public Health 2013;13:302.

12. [Internet] http://www.halksagligiens. hacettepe.edu.tr/KYTA_TR.pdf Erişim:19.05.2016.

13. [Internet] http://www.milliyet.com.tr/aroma-katkili-uretim-ve-ticari-sunumda-istanbul-yerelhaber-545681/.Erişim:16.05.2016.

14. [Internet] http://globaltobaccocontrol. org/sites/default/files/FS_WaterpipeSHS_ Turkey2014.pdf Erişim:19.05.2016.

15. [Internet] http://www.journalagent.com /eurasianjpulmonol/pdfs/SOLUNUM_13_ 2_91_99.pdf Erişim tarihi: 22.05.2016

16. [Internet] http://www.toraks.org.tr/sub News.aspx?sub=189&notice=3067 Erişim:20.05.2016.


İletişim: Dr. Filiz Çağla Uyanusta KüçükE-posta: [email protected]

Kaynaklar 1. [Internet]http://docplayer.net/15648642-Reducing-

hookah-use-a-public-health-challenge-for-the-21st-century-creating-a-tobacco-free-generation.html Erişim:14.05.2016.

2. [Internet] http://tobaccocontrol. bmj.com/content/early/2014/12/04/ tobaccocontrol-2014-051903.full Erişim:19.05.2016.

3. Tütün ve Kontrolü, Toraks Kitapları, Sayı 10, Ocak 2010, [Internet] http://www.toraks.org.tr/book.aspx?list= 412 Erişim tarihi: 22.05.2016

4. Subaşı N, Bilir N, Erkan İ. Nargile içenlerin nargile konusunda bilgi tutum ve davranışları. Toraks Dergisi 2005; 6:137-43.

5. [Internet]http://www.cdc.gov/

Nargilelik Tütün Mamulü Piyasasında Kayıtdışı Ekonomi, Yasadışılık ve Ticari Sunum AçmazıInformal Economy, Illicitness and Impasse of Commercial Presentation inthe Waterpipe Tobacco Products Market

Efza Evrengil 1

AbstractDue to marketing and increased prevalence ofaromatic waterpipe tobacco (WT), waterpipesmoking is rising at alarming rates among the youthglobally and in Turkey. Unlike other tobaccoproducts, in Turkey waterpipe smoking occurstrough commercial presentation at venues that arerapidly flourishing on current social and politicalbasis. Based on review of secondary resources and datafrom internet search, this paper estimates that inTurkey illicit products constitute 99% of total WTconsumption, and reveals that informal economydominates the WT market. Due to the informaleconomy generated by commercial presentation,provisions of Law No 4733, setting out productionand trade rules for tobacco products, and associatedWT legislation, as well as provisions of Law No4207, setting out rules for protection againsthazards of tobacco, have become void.Illicitness and informal economy will havedetrimental impacts on overall tobacco consumptionunless urgent measures are taken to resolve theimpasse of commercial presentation of WT. Drawingattention to negative results of licensing venues,policies which would increasingly constrict legal andsocial legitimation of commercial presentation areunderlined as necessary.Key words: Waterpipe, Tobacco products, Illicitproducts, Informal economy, Commercialpresentation, Regulation

ÖzAromalı nargilelik tütün mamulünün (NTM) piyasayasürümü ve yaygınlaşması sonucu dünyada veTürkiye’de gençler arasında hızla artan nargiletüketimi alarm veriyor. Diğer tütün ürünlerindenfarklı olarak, Türkiye’de nargile tüketimi büyükoranda ticari sunum yoluyla, mevcut sosyal ve siyasizeminde hızla çoğalan nargile sunum işletmelerindegerçekleşiyor.Bu çalışmada, ikincil kaynaklar ve internet taramasısonuçlarının incelenmesi sonucunda, Türkiye’deyasadışı ürünlerin toplam NTM tüketiminin %99’unuoluşturduğu tahmini yapılarak, kayıtdışı ekonomininnargile piyasasına hâkim olduğu ortaya konuyor.Ticari sunumda vücut bulan bu kayıtdışılık nedeniyle,hem tütün ürünlerinin üretimi ve ticaretinidüzenleyen 4733 sayılı Yasa’nın ve buna bağlı NTMmevzuatının, hem de tütün ürünlerinin zararlarındankorunmaya yönelik 4207 sayılı Yasa’nın hükümsüzkılındığı örnekleriyle gösteriliyor. Sonuç olarak, ticari sunum açmazını çözecek aciladımlar atılmazsa, nargiledeki yasadışılık vekayıtdışılığın genel tütün tüketimi üzerindeistenmeyen sonuçları olacağı uyarısı yapılıyor;işletmelerin ruhsatlandırılması politikasının olumsuzsonuçlarına dikkat çekilerek, nargilenin ticarisunumunun yasal ve sosyal meşruiyet alanını gitgidedaraltacak politikaların gerekliliğine vurgu yapılıyor.Anahtar Sözcükler: Nargile, Tütün ürünü, Yasadışıürün, Kayıtdışı ekonomi, Ticari sunum, Düzenleme

1 Sağlık Enstitüsü Derneği, İstanbul

13


Derleme

Review Article


14

GirişGünümüzde nargile deyince, yaklaşık %25-30oranında tütün ve %70-75 oranında melas,gliserin ve aromayla üretilen aromalı nargileliktütün mamulü (NTM) anlaşılıyor. 1990’lardanitibaren piyasada boy gösteren bu ürünün hızlaartan tüketimi sigaradan sonra ikinci büyükküresel tütün salgını olarak nitelendiriliyor (1).Küresel Yetişkin Tütün Araştırması (KYTA) 2012verisine göre, Türkiye’de halen NTM kullananların%5,9’u evde, geri kalan %94,1’i nargilenin ticarisunumunun yapıldığı işletmelerde bu tüketimigerçekleştiriyor. Yaşanan nargile kafe furyasısıklıkla gazete haberlerine konu olurken, KüreselGençlik Tütün Araştırması’nın (KGTA) ortayakoyduğu trend ve son yıllarda yürütülen çeşitliaraştırmalar (2-6) gençler arasında yüksekkullanım oranlarına dikkat çekiyor. Türkiye’denargile sektörünün asıl çarpıcı niteliği ise, buçalışmada yapılan tahmine göre, yıllık tüketiminyaklaşık 1500 ton olması; 9 tonluk resmi tüketimharicinde, bunun geri kalanının yasadışıürünlerden oluşması.

Türkiye’de NTM üretimi ve tüketiminin %99’danfazlasının kayıtdışı ekonomi içinde şekillenmesininanlamı, sadece vergi geliri kaybı değil, ne tütünürünlerinin üretim ve ticaretini düzenleyen 4733sayılı Yasa, ne de bu ürünlerin zararlarındankorunmayı amaçlayan 4207 sayılı Yasahükümlerinin nargile sektöründe geçerliolmaması, sektörün birçok yönden yasadışı veyasaya aykırı olmasıdır.

Diğer yandan Türkiye, NTM’yi en fazladüzenleme altına alan ülke olarak sivriliyor; başkaülkelere örnek gösteriliyor. NTM üretimi veticareti, diğer tütün ürünlerinde olduğu gibi, 4733sayılı Yasa’nın piyasa düzenleme yaklaşımıçerçevesinde, üretim ve ticaret için piyasa temellikoşulların oluşturulması, tüketiciye ürün seçeneğisunulması ve zararlar hakkında bilgilendirilmesiilkelerine dayalı bir mevzuatla düzenli. Nargiledebir adım daha ileri gidilerek, diğer ürünlerde sözkonusu olmayan ticari sunum da düzenlemealtında. Son haliyle ülkemizde nargile mevzuatı,NTM üretim tesisi ruhsatlandırma şartlarından, TSstandardına, nargile sunumunun eğitimkurumlarına mesafesinden, nargile şişelerineuygulanacak sağlık uyarılarının şekil şartlarınakadar birçok alanı düzenleme altına alıyor.

Üretim, ticaret, sunum yapanlar ve tüketiciler içinbu kurallara uyum zorunluluğu ve yaptırımlar sözkonusu.

Ancak piyasadaki kayıtdışılık bu mevzuatıntamamen kâğıt üzerinde kaldığını gösteriyor.Nargile sektöründe kayıtdışı ekonominin varlığı veboyutu resmi söylemde yok sayıldığından,bununla mücadele için net bir politika dabulunmuyor. Siyaset ve bürokrasi nargilesorununu ya görmezlikten geliyor, yaruhsatlandırma yoluyla piyasa düzeni kurmayaçalışıyor, ya da kâğıt üzerinde kalan uygulamalarsayesinde nargile tüketiminin hızla aşağı çekildiğigibi akıldışı bir söylem içine giriyor. Bu çalışmadagösterildiği üzere, kayıtdışılık çözümsüz bırakıldığıiçin, ruhsatlı ve ruhsatsız işletmeler yasalara aykırıfaaliyet göstermeye devam ediyorlar.

Buradaki sorun, sadece teknik anlamda gereklidenetim ve yaptırım mekanizmalarının kurulupişletilmemesi değil, tütün tüketimini sarmalayançeşitli toplumsal etkenlere ek olarak, başkakayıtdışı sektörlerde olduğu gibi, nargilede dekayıtdışılığın belli bir sosyal, siyasi zemin üzerindeişliyor olması; bu zeminin tüketimi teşvik edici roloynaması. Bu çalışmada sorunun bu yapısalniteliği irdelenerek, sorunun kaynağı ve çözümiçin gerekli müdahalelerin odağı olarak nargileninticari sunumuna işaret ediliyor.

YöntemBu çalışma ikincil kaynakların ve internet taramasıverilerinin incelemesine dayanmaktadır.

İncelemesi yapılan ikincil kaynaklar:- Nargile hakkında tütün kontrolü literatürü, - Ulusal ve uluslararası düzenlemeler, - 29 Şubat 2016 itibariyle tapdk.gov.tr sitesindeyer alan kayıtlar,- 2008 yılından günümüze nargile konulu yazılıbasın arşividir.

İnternet taramasında, 29 Şubat 2016 itibariyle,- 17 adet nargile konulu Türkçe web platformu,- 57 adet NTM ve nargile malzemelerinin Türkiyegenelinde pazarlamasını yapan e-ticaret sitesi, - tr.foursquare.com sitesinde Türkiye genelinde“nargileci” olarak tanımlanan mekânlara ilişkinsayfalar ve bunların il bazında dökümü,- zomata.com sitesinde İstanbul ilinde yer alan981 adet nargile sunum işletmesi incelemeye


alınmıştır. İstanbul işletmelerinin belirlenmesinde,İstanbul’da TAPDK tarafından verilen ruhsatlarınnargile sunan işletmelerin ufak bir kısmını temsiletmesi nedeniyle daha geniş temsil ve nitelikliişletme bilgisi sunduğu için zomato.com restoranarama sitesinin veritabanı kullanılmıştır. Buveritabanında nargile sunumu yapan toplam 981işletmenin içinden, arama sitesinde en popülerolarak puanlanmış, ayrıca web sitesi ve/veyafacebook sayfası bulunan ilk 300 işletmenin websiteleri ve tr.foursquare.com sayfaları içeriği,mekân görselleri, menüleri ve konumları ayrıcaincelenmiştir.

Aromalı NTM’nin yükselişiGeçen yüzyıl boyunca tüketimi gitgide azalarakyaşlı erkek nüfusla sınırlanan, hazırlanmasızahmetli, içimi sert, Orta Doğu’ya özgü bir tütünürünü iken, 1990’lı yılların başında, sigaraendüstrisinde kullanılan üretim ve pazarlamatekniklerinin nargileye uyarlanmasıyla ortayaçıkan aromalı NTM’nin önce Türkiye ve OrtaDoğu pazarında yaygınlaştığı, zamanla aromalarınçeşitlendiği, kafe kültürünün gelişmesi veelektronik iletişim sayesinde gençler arasında hızlamoda haline geldiği, hemen ardından aynımodelle dünyanın geri kalanında yaygınlaştığıbiliniyor (7-9).

Klinik ve epidemiyolojik çalışmalar, nargilekullanımının hastalık ve ölümle sonuçlanan sağlıketkileri ile nikotin bağımlılığı, sigara bırakmayızorlaştırma ve gençlerde sigaraya geçişe nedenolduğunu ortaya koyuyor (10). İçerdiği kömürdumanıyla birlikte nargile dumanı, nikotin, karbonmonoksit, formaldehit, PAH’lar, arsenik ve kurşungibi toksik ve karsinojen bileşenler içeriyor (11).

Buna karşın, nargile salgınıyla ilgili en önemlisorunlardan biri, aromalı NTM’nin tat ve kokucazibesi ile içim yumuşaklığı sayesinde, diğertütün ürünlerine göre nargilenin daha az zararlıolduğu hakkındaki yanlış kanıları daha dapekiştirmesi (9,12). Tıp öğrencileri arasındakiyüksek nargile kullanım oranları bu kanıların nekadar yaygın olduğunun bir göstergesi. Çeşitliaraştırmalar, Lübnan, Suriye ve Türkiye’degeleceğin sağlık uzmanları tıp öğrencileri arasındakullanım sıklığını sırasıyla %20,6, %23,5 ve%28,6 olarak veriyor (1,2).

Tüketim azalıyor mu, artıyor mu?Aromalı NTM salgınının en belirgin özelliğiodağında gençlerin olması. KGTA verileriüzerinden yapılan trend analizlerinde, dünyagenelinde gençler arasında sigara tüketimiazalırken, nargile kullanımının arttığı, bazıülkelerde nargilenin gençler arasında en popülertütün kullanım yöntemi haline geldiği gösteriliyor(13,14). 17 Arap ülkesinin 2005-2011 KGTAverilerine göre, 13-15 yaş çocukların %6,1’inargile, %3,8’i ise hem nargile hem sigarakullanıyor (15). ABD 2010 KYTA sonuçlarınagöre, 18-24 yaş grubunda nargile deneyim oranı%28,6, halen kullananların oranı ise %7,8 (16).

Türkiye’de kullanım sıklığı verileri ise bazıçelişkiler içeriyor. 2008 ve 2012 KYTAsonuçlarında, bu yıllar arasında toplam nüfustaNTM kullanım oranının %2,3’ten %0,8’e,erkeklerde %4,0’ten, %1,1’e düşmesi, aşağıdabelirtilen KGTA, çeşitli araştırma sonuçları, ticarisunumdaki artış ve dünya trendleriyle açıkçaçelişiyor. Bu sonuçlar, tanımlar ve ölçümlerin farklınargile kullanım tarzları ve ikili kullanım dikkatealınarak yeniden ele alınması gerektiğinigösteriyor. Çalışmalar, gençler arasında ikilikullanım yaygınlığının küresel tütün salgınına yenibir boyut eklediğine (15), ABD’de tütün kullanangençlerin ve genç yetişkinlerin yarıdan fazlasınınikili ve çoklu tütün mamulü kullandıklarına dikkatçekiyor (17).

KGTA sonuçları ise Türkiye’de çocuklar arasındanargile kullanım sıklığının alarm verici şekildeyükselmekte olduğunu ortaya koyuyor. Bunagöre, 13-15 yaş öğrenciler arasında 2003’te%3,4 olan “diğer tütün ürünü” kullanım oranı,2009’da %5,6’ya, 2012’de %10,5’e yükselmiş.Erkek öğrencilerde bu oran 2012’de %13,6düzeyine ulaşmış bulunuyor. Türkiye’de sonyıllarda yürütülen çeşitli araştırmalarda nargilekullanım oranı lise öğrencileri arasında %19 (5),üniversite öğrencileri arasında %32,7 (2), %28,1(3), %27 (4), ve %18,9-24,5 (6) olarak veriliyor.

Tüketim kalıpları incelemesinde, hem OrtaDoğu’da hem de Batı’da, nargile kullanımınıngenç, erkek, yüksek sosyo-ekonomik statüde vekentli nüfusta daha yaygın olduğu gösteriliyor(8). Bu bulgular, Türkiye’de erkek ve ekonomikdurumu iyi olan öğrencilerin anlamlı olarak dahafazla nargile içtiklerine dair bulgular (6), yüksek


fiyatlı nargile sunum işletmelerininyaygınlaşmasına ilişkin gözlemler ve üniversiteöğrencileri arasında nargilenin popülerliğine işareteden araştırmalarla örtüşüyor.

Sonuç olarak, Türkiye’de nargile tüketimi düşüştrendine girmiş, %0,8’lik önemsiz bir sorunolmayıp, karşımızda gençler arasında tüketiminartış trendinde olduğu, üniversite öğrencileriarasında yaklaşık her 3-4 gençten birinin halennargile kullandığı bir tablo bulunuyor.

Piyasada ruhsatlı ve ruhsatsız ürünler29 Şubat 2016 itibariyle TAPDK kayıtları (18)üzerinden yapılan taramalara göre, NTMpiyasasında ruhsatlı altı firma faaliyet gösteriyor;bu firmaların ürettiği toplam 226 adet ruhsatlıNTM bulunuyor. Nisan 2011 – Şubat 2016arasındaki yaklaşık 5 yıllık sürede ruhsatlı NTMsayısı %53,4 oranında artış gösteriyor; budönemde diğer tütün ürünlerinde gözlemlenenürün proliferasyonu (19) ruhsatlı NTM için degeçerli oluyor.

Bu mamulatın aromasız olan üçü haricinde, 223tanesi aromaların belirleyici katkı maddesi olarakkullanıldığı aromalı NTM’ler. Bunlar içinde enyaygın olan aromalar, çilek (19 ürün), kavun (18ürün), kapuçino (18 ürün), nane (16 ürün), muz(15 ürün) ve şeftali (14 ürün).

Ruhsatlı piyasanın bir başka göstergesi TAPDKtarafından yayınlanan üretim, iç piyasaya satış veihracat verileri. Firmaların üretim kapasitesibilinmemekle birlikte, 2003’te 36 ton olan toplamüretim, 2013’te büyük bir sıçrama yaparak2015’te 718 tona yükseliyor. Buna karşın, içpiyasaya satış, 76 ton ile 2005’te zirve yaptıktansonra hızla düşüyor ve 2015’teki 9 tonlukseviyeye iniyor. İhracat ise, üretimdeki sıçramayıyansıtacak şekilde 2013’te birden canlanıyor ve2015’te 703 tona ulaşıyor.

Basit bir hesaplamayla, 2015 ve önceki yıllardaki9 tonluk resmi tüketim rakamı ancak 80-100işletmede gerçekleşebilecek yıllık tüketimeeşdeğer. Oysa, Şubat 2016 sonu itibariyle,Türkiye’de TAPDK tarafından ruhsatlı aktif 973,zomato.com veritabanında sırf İstanbul’da 981,tr.foursquare.com veritabanında Türkiyegenelinde 6000’den fazla nargile sunum işletmesibulunuyor ve her üç rakam bütünü temsil

etmekten oldukça uzak. Diğer yandan, SSUK websitesinde kayıtlı bir sözlü sunumda bu rakam2005 yılı için 7000 işletme olarak verilmiş (20).Kullanım sıklığı, işletme sayısı ve işletmekapasiteleri varsayımlarından yola çıkarak toplamyıllık tüketimi yaklaşık 1500 ton olarak tahminetmek mümkün. Bu tahmin, gazete haberlerindeyer alan yıllık toplam tüketim iddiaları ile deuyumlu (21). Ek verilerin erişilebilir olmasıyla,kayıtdışı piyasanın büyüklüğü kuşkusuz dahahassas biçimde ölçülebilir, ancak her halükarda,resmi iç satışların, toplam tüketim aysbergininsadece görünen ufak ucu olduğu çok açık.

Kayıtdışı piyasa, oranları bilinmemekle birlikte,ülke içinde kayıtdışı tütünlerden imal edilen NTM,melaslar ve aromalar ile yurtdışından yasadışıyoldan getirilen markalı-paketli veya dökmeNTM’den oluşuyor. Ağırlıklı olarak nargile sunumişletmelerine yönelik pazarlama yapan 57 adet e-ticaret sitesinin yaklaşık yarısında, faklı ebatlardave farklı malzemelerden yapılmış nargileaparatları, ayrı satılan gövde, ser, lüle, tepsi,alüminyum folyo, delgeç, marpuç, ağızlık gibiparçalar ve nargile kömürü pazarlanıyor. Diğeryarısında ise, ya münferiden ya da bumalzemelerin yanı sıra, yasadışı nitelikte “ithal”markalı NTM’ler, dökme NTM’ler, ayrı satılanmelaslar ile sıvı ve katı nargile aromalarıpazarlanıyor. Bu taramada beş adet yasadışı“ithal” markanın onlarca değişik aromalıNTM’sinin 10, 50, 100, 250, 750 ve 1000gramlık paketler halinde pazarlandığı saptandı.

Girdi ve bırakımlarRuhsatlı ürünlerde, NTM girdileri ve bırakımlarıbüyük ölçüde düzenleme dışı tutuluyor. AromalıNTM, tanımı gereği, belli katkı maddelerininbelirleyici aroma olarak kullanımını ifade ediyor.2012’de bazı tütün ürünü girdilerine getirilenyasak, NTM’nin temel girdileri olan melas, glikoz,gliserin, renklendiriciler ve aromaları kapsamadığıiçin, aromalı NTM’nin belirleyici unsuru olan vetütün haricinde %70-75’ini oluşturan bu girdilerherhangi bir kısıtlama olmadan kullanılıyor; hergeçen yıl yeni aromalı NTM’ler ruhsatlandırılarakpiyasaya sürülüyor. 2015 yılında beş yıl sonrasıiçin getirilen mentol yasağı ise sadece sigara vesarmalık kıyılmış tütün mamulüne ilişkin olup,NTM’yi kapsamıyor. Sigaralar için mevzuattatanımlanan azami zifir, nikotin ve karbonmonoksit bırakımları NTM için belirlenmiş değil.


NTM’de ürün düzenlemesinin son derecemüsamahakâr olması, sadece Türkiye’de değil,dünyanın birçok ülkesinde önemli bir düzenlemesorunu (22, 23).

Mevzuat gereği, TAPDK piyasaya arz edilenNTM’lerde kullanılan girdiler için icmal listesiyayınlıyor. Firma beyanlarına dayalı olarakhazırlanan mevcut listede, 2012’de piyasaya arzedilen aromasız NTM’de, gliserin ve propilenglikol, aromalı NTM’lerde ise toplam 107 adetçoğu tatlandırıcı nitelikte girdi kullanıldığıgörülüyor (18). Listenin akredite bir laboratuvartarafından onaylı olmaması, geçmiş yıllara aitolması, girdilerin toksikliği ve kullanılan miktarlarıhakkında bilgi bulunmaması, marka bazındalistelenmemesi, tüketicilerin NTM girdilerikonusunda bilgilendirilmesi açısından tamamenyetersiz kalındığını gösteriyor.

Ruhsatsız, yasadışı ürünlerin internetpazarlamasında, ruhsatlı ürünlerde bulunmayan“okyanus”, “kola”, “mojito”, “limonlu kek”,“citrus punch”, “berry shack” gibi onlarca değişikbelirleyici ek aroma bulunuyor.

Reklam yasakları, etiketleme, sağlık uyarılarıNargile pazarlama ve sunum işletmelerinin websayfaları ile web platformlarının incelemesinde,hem ruhsatlı hem de yasadışı ürünlerin “haz vekeyif” üzerine kurulu söylemlerle pazarlandığı;aşağıda örneklendiği üzere, 4207 ve 4733 sayılıYasalarla belirlenen reklam yasağı, etiketleme vesağlık uyarıları kurallarının yaygın biçimde ihlaledildiği belirlendi.

Ruhsatlı ürünlerin paket tasarımları, resimli sağlıkuyarıları içermekle birlikte, ürünlerde belirleyicimiktarda aroma kullanıldığı için bu aromalarıçağrıştıran albenili meyve resimleri gibi tüketimiözendirici unsurlar içeriyor. Ancak nihaitüketicilerin nargile sunumu yapılan işletmelerdeürün paketlerini görmemeleri nedeniyle, NTMpaket düzenlemesinin zaten etkili olmadığıbelirtiliyor (8).

Ruhsatlı altı firmanın web sitelerinde, “içilentütünün aroma cinsine göre nargile aparatına aynıaromanın meyve özü tozundan bir miktarkonması”, “bir miktar nane aromalı tütün ilaveederek daha rahat ve hoş bir içim sağlanması”,“hoş sohbet edilebilecek arkadaş grupları ile

beraber içilmesi”, “tok karna içilmesi”, “içerkentuzlu kuruyemiş yenmesi” gibi tavsiyeler yeralıyor. Ayrıca nargile “raconu” tanıtılıyor, “sigaragibi çekmek yerine, nefes alır gibi çekerekfokurdama sesinin güzel gelmesinin sağlanması”öneriliyor. Ne olduğu anlaşılmayanaraştırmalardan söz edilerek, “nargileninsigaradan daha az zararlı olduğu” bilgisi veriliyor,“araştırmacıların bu durumu nargilede dumanınsudan geçtikten sonra solunmasına bağladıkları”açıklanıyor.

İnternet taramasında Türkiye’de pazarlamasıyapılan beş farklı ruhsatsız yasadışı markaya ilişkinincelenen yüzlerce ürün görselinde, paketlerininüzerinde %0 katran, %0,5 nikotin ihtiva ettiğiyönünde açıklamalar, ürünleri son derece cazipkılan tasarımlar göze çarpıyor; sağlık uyarıları isehiç bulunmuyor. Diğer yandan, Türkiyepiyasasında tüketilen aynı markalı ürünlerin paketüzerindeki nikotin ihtiva oranlarının gerçeğiyansıtmadığı plazma nikotin düzeyi ölçümleri ilegösterilmiş bulunuyor (24).

İnternet taramasında incelenen nargiletüketiminde kullanılan ürünler ve bunların etiketbilgileri de sorunlu. Yerli ve yabancı özel tasarımnargile aparatları seçkin zevkin ve sıradışı nargilekeyfinin göstergesi olarak pazarlanıyor. YasadışıNTM’ler “içimi yumuşak, hafif ve tatlı” olaraktanımlanıyor, “baş ağrısı, balgam, boğaz yakmave bağımlılık yapmadıkları” iddia ediliyor. Bitkiselolduğu iddia edilen ürünler için patent ve ISObelgesi bilgileri veriliyor. Nargile kömürüpaketlerinde, “%100 doğal”, “kokusuz, katkısıznargile keyfi” gibi betimlemeler bulunuyor.Marpuçlar futbol kulüplerinin renklerini taşıyor;atılabilir ağızlıkların bulaşıcı hastalıklara karşıkoruma sağladığına dair sağlık iddiaları yapılıyor.

Ticari sunum açmazıTüm dünyayı saran nargile kafe furyasının (8, 25)Türkiye’deki güncel boyutu hakkında bilgiyeulaşmak oldukça zor. TAPDK ruhsatlandırmasistemi dışında, nargile sunum işletmeleriherhangi bir resmi, idari sistem içinde kayıtlı veyalisteli değiller. Daha da önemlisi, internettaramasından, geleneksel nargile kahvehanesininyerini, çok çeşitli gıda sunumunun yapıldığı,eğlence olanaklarının sunulduğu, müşteri hacmive ciro olarak yüksek kapasiteli yeni nesilişletmelerin aldığı görülüyor. Web platformları ve


gazete haberlerinde geleneksel ve milli nitelikleratfedilen nargilenin diğer tütün ürünlerine göredaha fazla toplumsal hoşgörü gördüğü yönündeyorum ve değerlendirmeler yapılıyor; diğeryandan, özellikle muhafazakâr kesimdeyaygınlaşan nargile kafe kültürü aynı kesimdenyazarlarca eleştiriliyor.

Ticari sunumdaki bu patlamayı kontrol altınaalmak amacıyla, TAPDK 2013 yılında nargilesunumu yapılan işletmeleri ruhsatlandırma usul veölçütleri belirleyen ve nargile sunumuna ilişkinyeni kurallar getiren bir dizi düzenlemeyiyürürlüğe soktu (18). Bu çerçevede ilk ruhsatlarınverilmesiyle, daha önce yasal statüsü muallakolan nargilenin ticari sunumu ilk defa bir çeşityasal meşruiyet kazanmış oldu.

TAPDK kayıtlarının (18) taranmasında, 29 Şubat2016 itibariyle Türkiye geneli için bulunan 973ruhsat sayısı, yıllar içinde artış göstermeklebirlikte, internet taraması sonuçları ilekarşılaştırıldığında ticari sunum gerçeğiniyansıtmaktan oldukça uzak. 973 ruhsatlıişletmenin illere dağılımına bakıldığında, bunlarınyaklaşık yarısı İstanbul’da (428) toplanıyor; bunuHatay (95), Antalya (69), Muğla (67) ve İzmir(53) izliyor. 10’dan fazla ruhsat bulunan il sayısısadece 12, hiç ruhsatı olmayan il sayısı ise 35.İstanbul ile turistik işletmelerin kümelendiği bazıillerde kısmi bir ilgi olduğu görülse de, nargilesunum işletmelerinin büyük oranda ruhsat almayaistekli olmadıkları veya gerekli görmediklerianlaşılıyor.

Zomato.com restoran arama sitesinde (26) ise,yine 29 Şubat 2016 itibariyle, İstanbul’da toplam981 nargile sunum işletmesi tespit edildi. Tabelaisminden, menülerinden ve mekânfotoğraflarından nargilenin bu işletmelerde aslisunum unsuru olduğu doğrulandı. Bu 981işletme, sitede tanıtımı yapılan toplam İstanbulişletmelerinin %4,3’ünü oluşturuyor.Veritabanlarında kayıtlı işletmelerin, müşterilerinherhangi bir kısıtlama olmadan ve giriş ücretiödemeden girebilecekleri ikram işletmelerindenoluşması; bu nedenle oteller, dernekler vesinemaların özel ikram alanları ve sadeceerkeklerin gittiği kahvehaneleri içermemesibakımından, 981 işletmelik sayı, İstanbul’dakiticari sunumun ancak bir bölümünü temsil ediyor. Zomato.com’un veritabanı (26) üzerinden yapılanincelemeye göre, nargile sunumu yapılan bu 981

işletmenin %66,7’si kafe, %19,3’ü restoran,%6,83’ü fastfood, %3,6’sı pastane ve %3,6’sıbar niteliğinde. İşletmelerin %17’sinde alkolservisi yapılırken, geri kalan %83’ü alkolsüz. 69işletme (%7) İstanbul’da en değerli emlak sayılandeniz kenarında (Boğaziçi ve Marmara kıyıları) yeralıyor. 2 kişilik ortalama fiyat, işletmelerin%6,2’sinde 120 TL üzeri, %37,6’sında 60-120TL, %47,6’sında 30-60 TL, %8,4’ünde 30 TL’denaz.

İstanbul’da TAPDK’nın ruhsatlı 428 işletmeliklistesi, zomato.com’un 981 işletmelik listesi veayrıntılı inceleme yapmak üzere buradan seçilen300 işletmenin karşılaştırmalı incelemesindeaşağıdaki saptamalar yapıldı:

Çoklu işlev: Dünya örneklerine benzer şekilde(25), yeni nesil nargile işletmelerinde aynızamanda kapsamlı yiyecek servisi ve geniş mutfakhizmetleri bulunuyor. Van kahvaltısı, İtalya,Meksika, Anadolu mutfaklarından seçmeler,tatlılar, dondurmalar ve nargile çeşitleri menülerdebirlikte yer alıyor. Nargile sunumu yapılan et vekebap restoranları 981 işletmenin %14,1’inioluşturuyor. İşletmelerin önemli bir kısmı, taraftargruplarına Türkiye ve yabancı liglerin futbolmaçlarını toplu halde geniş ekranda izletmehizmeti veriyor. İşletmelerin yarısından fazlasımuhafazakâr gençlerin beklentilerine uygunalkolsüz, mescitli, iftar ve sahur menülü hizmetveriyor. Bu işletmelerin web sayfalarında dinitemalar sıklıkla işleniyor. Osmanlı temaları, Yörükçadırı gibi nostaljik unsurlar özellikle yaygın. Birkısım işletme, okey, bowling, bilgisayar oyunları,canlı müzik, karaoke gibi eğlence işlevleri içeriyor.Tanıtımlarda hızlı wifi erişiminin özellikle altıçiziliyor; mekân görsellerinde bilgisayarlarınüzerine eğilmiş gençlere sıklıkla rastlanıyor. Lüksnitelikli işletmelerde, vale hizmeti, gösterişli içmekân tasarımları, mahremiyet sağlayan localarve özel odalar bulunuyor. İşletmelerin önemli birkısmı 24 saat hizmet veriyor.

Coğrafi konum: Nargilenin ticari sunumunungeçirdiği evrim, nargile sunan işletmelerin kentiçindeki coğrafi dağılımını da etkilemiş bulunuyor.Eskiden genellikle tarihi yarımada ve Beyoğlu’nunTophane semtinde bulunan kahvehane türüişletmeler popülerliğini yitirirken, birçoğu sonbirkaç yıl içinde açılmış yeni nesil işletmeler,üniversite kampüslerinin civarında ve orta


sınıfların yerleşim alanlarının bulunduğu çeperdekiAvcılar, Beylikdüzü, Bahçelievler, Ataşehir,Maltepe gibi ilçelerde boy gösteriyor. Günümüzdegençler eğlenmek için artık Tophane’deki gibisalaş işletmelere, Beyoğlu’na gitmek, farklıçevrelerden insanlarla bir arada olmak yerine,kendi yaşam alanlarında, kendi sosyal sınıfındanve yaşam tarzına uygun gençlerle birlikte, ferah,temiz, servis kalitesi yüksek, çok işlevli mekânlarıtercih ediyorlar. Yeni nesil işletmeler bu sosyolojikolguya yanıt veriyor.

İşletmecilik: Nargile sunumunda işletmecilerinkimliği, işletme yöntemleri ve kapasitesi hakkındainternet ortamında bilgi edinmek oldukça güçolmakla birlikte, yukarıda verilen fiyatkategorilerinin işletmelerin ölçeklerini ve türleriniyansıttığı düşünülebilir. Büyük ölçekli işletmelermarkalaşma, kurumlaşma ve şube açma yolunagidiyorlar. Detaylı incelemesi yapılan 300 işletmearasında, bir işletmenin 12 ilde, iki işletmenin 3ilde, bir işletmenin ise 2 ilde şubeleri bulunuyor.İstanbul içinde bir işletmenin 21 şubesi, birişletmenin 5, bir işletmenin 4, bir işletmenin 3,sekiz işletmenin 2’şer şubesi bulunuyor.Gazetelerin magazin haberlerinde futbolcu,sanatçı, siyasetçi, muhafazakâr iş adamı ilişkilerikonu ediliyor. İşletmelerin NTM tedarikinin %99oranda yasadışı olması ve nargileciliktekayıtdışılığın geçmişten günümüze aktarılaraksürdüğü dikkate alındığında, bu işletmelerdeistihdamın, diğer mal alımlarının ve hizmetücretlendirmesinin de büyük ölçüde kayıtdışıekonomi içinde gerçekleştirildiğini varsaymakolanaklı.

NTM sunumu: Nargile sunum işletmelerindesatışa sunulan NTM’ler hakkında bilinen birçalışma yok. 300 işletmenin nargile menülerinebakıldığında, isimden birçoğunun yasadışı yerli ve“ithal” NTM olduğu anlaşılan ürünlerin yanı sıra,her işletmede o işletmenin imzasını taşıyan özelkarışımlar da muhakkak müşterilere sunuluyor.Gazete haberlerinden işletme sahiplerininkolaylıkla kendilerinin merdivenaltı NTM üretimiyapabildikleri anlaşılıyor. Birçok işletmede, yinemevzuata aykırı olarak, aparatın cam şişesine suyerine süt veya başka renkli sıvılar, meyveparçaları konuyor; gövde yerine içi oyuk kavunveya karpuz kabuğu, lüle yerine yarım portakalveya ananas kullanılıyor; tepsinin etrafımeyvelerle süsleniyor. Bu şekilde süslenen nargile

sunumları her fiyat kategorisinde görülüyor;bazen “doğal nargile”, “organik nargile” gibiisimlerle pazarlanıyor. Alkollü içkiler de girdiolabiliyor. Alkollü içkilerin jenerik isimleri, enerjiiçeceği markaları, ithal içki markaları, hattaşampanya markalarıyla isimlendirilmiş nargilesunumları yapılıyor. Menülerde, “jelibon”, “sütlübisküvi”, “cheesecake”, “ice power”, “padişahspesiyal”, “hürrem”, “atom”, “lolita”, “zıkkım”,“explosion”, “med cezir”, “mavi kamikaze”,“cosmopolitan”, “mavi düş”, “pembe rüya”,“clockwork orange”, “sex in the city”, “balyoz”,“petibör”, “aşk iksiri”, “mutlu tatil” gibi gençleriçin cazip olabilecek aromalar ve isimlendirmeleresıklıkla rastlanıyor.

Kapalı alan yasağı: Nargilenin işletmelerin kapalıalanlarında tüketilemeyeceği kuralı içinde temelbir çelişki barındırıyor; zira 60-90 dakika süren birnargile seansını İstanbul’da ortalama sıcaklıklardikkate alındığında yılın 8 ayında dış mekândagerçekleştirmek mümkün olmadığından, açık alanıolup olmamasından bağımsız olarak, kuralıuygulamak için işletmelerin ilgili aylarda yakapanması ya da nargile sunumuna son vermesigerekiyor. Oysa, incelenen 300 işletmenin herbirine ait 2015 ve 2016 tarihli ortalama 1000’eradet fotoğrafta, birçok işletmenin açık alanınınbulunmadığı, bulunsa bile, yaygın olarak nargiletüketiminin kapalı alanda görüntülendiğigörülüyor. Birçok işletmenin bir bölümündemotorlu tente şeklinde açılır-kapanır çatıbulunuyor. Fotoğraflarda bu çatılar genelliklekapalı konumda. Büyük ölçekli işletmelerinhavalandırma sistemleri bulunduğu hemfotoğraflarda görülüyor, hem de bunun reklamıyapılıyor. Bazı işletmeler mekân içi havanın her 3dakikada bir tamamen tazelendiği iddiasındabulunuyor. 2013-14’te İstanbul’da yürütülen birçalışmada, nargile işletmelerinde kapalı alandahem nargile hem sigara içildiğinin gözlemlendiği,yüksek partikül, karbon monoksit ve nikotinkonsantasyonu ölçüldüğü bildiriliyor (27).

Çocuklar ve gençler: 18 yaşını doldurmamışkişilerin tütün ürünü satışında çalışması ve bukişilere nargilenin ticari sunumunun yapılmasıyasak olduğu halde, işletmelerde nargile kullananmüşteri kitlesi ve çalışan fotoğrafları bunun aksinigösteren örneklerle dolu. Ancak sorun bundan daöte ciddi bir boyuta sahip. İşletmeler aynızamanda kafe, restoran oldukları için, buraya her


yaştan çocuk büyüklerle birlikte müşteri olarakgeliyor. İşletmelerin açık ve kapalı alanlarındaküçük çocukları nargile içenlerle birlikte gösterençok fazla sayıda fotoğraf var. Birçok işletmeninçocuk menüsü bulunuyor. Bazı işletmelerdeçocuklar için doğum günü kutlamaları, sünnetdüğünleri organize ediliyor. Bazılarında çocukbahçesi, bir işletmede ise çocuk oyun odasıbulunuyor.

Kadınlar: İncelenen fotoğraflarda, bazıişletmelerin ağırlıklı olarak erkek müşterilerehizmet verdiği anlaşılmakla birlikte, işletmelerinönemli bir kısmında genç kadınların ya gruplarhalinde ya da erkek arkadaşlarıyla bu mekânlarınmüdavimi olduğu, bir kısmının nargile içmedenarkadaşlarına eşlik ettiği görülüyor. Bazı işletmelerkadınlar için özel matine düzenliyor; bazılarındada kadınlar günü, anneler günü için özelkutlamalar yapıyor.

Sağlık uyarıları: Sağlık uyarılarının nihai tüketicilertarafından görünürlüğünü sağlamak üzere, 2013yılında nargile şişelerinin üzerine sağlık uyarısıkonması düzenleme altına alınmış olmaklabirlikte, 300 işletmede nargile kullanımınıgösteren 2015 ve 2016 tarihli binlerce fotoğrafınincelemesinde bu uyarıların sadece 3 işletmedebazı aparatların üzerinde bulunduğu, ancak ilgilitebliğde yer alan şekil şartlarını taşımaktan uzak,şişelere iğreti tutuşturulmuş kâğıtlardan oluştuğusaptandı. Diğer yandan, düzenlemedeki uyarıebatlarını taşımaya müsait olmayan çok farklıboyut ve tipte nargile aparatlarının kullanıldığıgörüldü.

Sonuç Bu çalışma öncelikle, nargile piyasasında kayıtdışıekonomi hâkimiyeti nedeniyle, nargilede, tütününtarımından ürünün tüketimine kadarki süreçlerintamamının devletin kontrolü dışında, denetimsizişlediğini ve ticari sunumun ruhsatlı olmasınınnargile sunum kurallarına uyumu sağlamadığınıortaya koyuyor. Kayıtdışı ekonominin ardındakitemel motivasyon olan vergiden kaçınarak kazançsağlanması, tütün kontrolü ve tüketicininkorunması ilkelerini yerle bir ediyor; yasalönlemleri hükümsüz kılıyor. Mevcutdüzenlemeleri üç yönden eleştirmek mümkün:

Tütün kontrolü açısından, piyasa düzenlemeyaklaşımının üretim ve ticareti yasallaştırma,

meşrulaştırma ve kolaylaştırma işlevi gördüğü,tüketimi körükleyen ürün proliferasyonuna yolaçtığı ve düzenlemelerin tütün kontrolüboyutunun etkisiz ve yetersiz kaldığına dair dahaönce yaptığımız saptamalar (19) NTM mevzuatıiçin de aynen geçerli. NTM mevzuatı çokkapsamlı gibi gözükmekle birlikte, tüketimietkileyen kritik unsurlar (fiyat, girdi ve bırakımlar,nikotin, aparat, kömür) düzenleme dışı olduğu veticari sunumu denetleyecek düzeneklerbelirlenmediği için, aslında bu mevzuatın sadeceüretimi teşvik etmekle kalmadığını, tüketimikontrol edecek önlemler açısından da oldukçazayıf kaldığını söylemek mümkün.

Piyasa düzenlemesi açısından, geçen 14 yıl içindeTAPDK 4733 sayılı Yasa çerçevesinde diğer tütünürünleri için işleyen piyasalar oluşturabilmişken,NTM’nin ticari sunumuna izin verilen tek tütünürünü olması ve siyasi zeminde kayıtdışıekonomiye göz yumulması veya teşvik edilmesiyletüketimin büyük oranda yasadışı ürünlerin ticarisunumu yoluyla gerçekleşmesi sonucu, KurumNTM için arzu ettiği ve Yasa’nın emrettiği piyasadüzenini kuramamış bulunuyor.

Düzenleme açmazı açısından, NTM tüketimibüyük oranda ticari sunum yoluyla, paketin açılıpürünün bölünerek sunuma hazır hale getirilmesişeklinde olduğu için, tüketicilere sunumu yapılannargilenin içinde TAPDK tarafındanruhsatlandırılmış, bandrollü ürün olup olmadığını,buna ek katkı maddesi eklenip eklenmediğinidenetlemek, belirlemek ve düzenleme altınaalmak neredeyse olanaksız. Yasadışı ürünkullanmak, ek katkı maddesi ilave etmek çokolanaklı, kolay ve kârlı olduğu için, içim rejiminive duman toksisitesini etkileyen nargile aparatı vekömürü için standart bulunmaması, bulunmasınada gerek olmaması, ayrıca Türkiye’nin iklimkoşullarında nargilenin kapalı alanda tüketilmegerçeği dikkate alındığında, nargilenin ticarisunumu çok yönlü bir düzenleme açmazınıberaberinde getiriyor.

TartışmaTütün kontrolü literatüründe nargile salgınınınnedenleri arasında, tütünle mücadelenin birçokülkede sigaraya odaklı olması ve TKÇS bazlıdüzenlemelerin NTM’yle ilgili özel sorunlarıçözmekte yetersiz kalması belirtiliyor; NTMüretimi ve sunumuna ilişkin spesifik politikagereksiniminin altı çiziliyor (8,22,23,28,29).


Nargile salgınını durduracak, gençleri nargiledenkoruyacak doğru ve etkili politikalar ne olmalıdırdiye baktığımızda, öncelikle, Türkiye’nin nargiledüzenlemelerinin bu ülkeye çare olmadığı gibi,başka ülkelere de çare olamayacağını belirtmekgerekiyor. Politika arayışında, tütün endüstrisi içinüretim ve ticaretin önünü açan, ürün arzını teşvikeden politikaların, tüketici davranışını hedefleyentalep yönlü önlemlerin etkisini sınırlayarakbaşarısızlığa uğrattığı, bu nedenle tütün salgınıiçin temel çözümün arz yönlü önlemlerlemümkün olabileceği yönündeki analiz (30) yolgösterici nitelikte. NTM için bu analize ek birunsur olarak nargilenin ticari sunumunu ve bununnasıl düzenleneceği meselesini eklemek gerekiyor.

Yöntem olarak, doğru ve etkili politikalarınönündeki engelleri tanımlamakla başlamak vebunlarla nasıl mücadele edilebileceği üzerindedüşünmek ve tartışmak doğru olacak. Bu engeller,sadece teknik nitelikli ve kapasite, eşgüdüm,popüler tabirle “siyasi angajman” meselesi olarakgörülmemeli. Oligopolik yapısıyla tütünendüstrisinin belirleyici gücü, NTM’nin kâramacıyla üretilip satılan bir meta olması, ticarisunumun oturduğu sosyal, siyasi bağlamıngençlerin nargile tüketimini teşvik etmesi gibitoplumsal engelleri görmek ve çözümün bunlarlasiyasi mücadeleden geçtiğini farkında olmakgerekiyor. Bu bağlamda iki acil ve kritik sorununüzerinde durmakta fayda var.

Bunlardan ilki, NTM üretimi, ticareti, ticarisunumu ve tüketimi konusunda bilgi ve verigereksinimimizi karşılayacak, politikaya ışıktutacak ölçümlerin, taramaların ve araştırmalarınbağımsız, yetkin araştırmacılarca yapılması gereği.Bu gereksinimin karşılanması kurumsal ve malikaynakların seferber edilmesini gerektiriyor. Sonyıllarda ulusal bilimsel kongre programlarında e-sigaraya ilginin sevindirici biçimde yüksek olduğu,ancak nargile konusunun iyice geri planda kaldığıgörülüyor. İngilizce literatürde de, 2000-2014arasında e-sigara konulu yayınlar katlanarakartarken, nargile makalelerinde yavaş, lineer birartış olduğuna dikkat çekiliyor (31).

İkinci mesele, içinde bulunulan siyasi ortamnedeniyle, Türkiye’de yazılı kurallar, yasalar,oturmuş kurumsal politikalar ve bilimselgerçeklerin yerine, genellikle neoliberal siyasettenbeslenen bireysel tutumlar ön plana çıkabiliyor. Bu

çerçevede, sadece tütün endüstrisi ve onunönünü açan yanlış politikalar değil, siyaset vekamu idaresinde tütün kontrolüne zarar verenfarklı tutumların da deşifre edilmesi, bunlarlamücadele edilmesi önem kazanıyor. Burada,ekonomik canlılık için kayıtdışını kurtarıcı olarakgören, esnaf ve küçük girişimcilerle ilişkidekayıtdışını siyasi rant alanı olarak kullanan, ya dakayıtdışı ile mücadeleden sadece yasallaştırmayıve vergi toplamayı anlayan, başını kuma gömen,gerçeklerin üstünü örten, yanıltıcı yayın yapan veTürkiye’de tütün kontrolü retoriği ve gerçeğiarasında açılan uçurumdan sorumlu olan tümtutumları kastediyoruz.

Günümüzün tütün salgını içinde nargilenin özelrolünü, sorunun boyutlarını ve trendini farkındaolmak, daha iyi anlamak ve politika önerilerigeliştirmek durumundayız. Bu aşamada, buçalışmanın açtığı pencereden, sorunun çözümüiçin piyasa düzenlemesi modelinin ötesine geçeniki politika doğrultusu tanımlayabiliriz:

Aromalı NTM’nin yasaklanması: Bu, DSÖ TütünÜrünü Düzenlemesi Çalışma Grubu’nun “NargileTütünü Kullanımı” başlıklı ikinci tavsiye notunda(23) önerilen NTM katkı maddelerinin diğer tütünürünlerinde olduğu gibi kapsamlı şekildeyasaklanması önerisi ile uyumlu bir alternatiftir.Gerçekten de, nargile dumanı gerçek tütündumanın sert ve acı tadına kavuşursa, nargileiçmenin bütün cazibesi yok olacak, tüketim hızlaaşağı çekilebilecektir. Ancak, bu alternatifle ilgilitemel sorun, yasadışı ürünlerin yaygın kullanımıve nargilenin hazırlanış aşamasında ek katkımaddeleri ve aromaların eklenmesindekikolaylıktır. Birçok işletme imal edilmiş ürünlerinyanı sıra, karışımlarını kendileri hazırlamaktadır.Ticari sunum mevcut haliyle devam ettiği sürece,olası bir aromalı NTM yasağı kolaylıkladelinebilecektir.

Ticari sunumun yasaklanması: Ticari sunumadoğrudan müdahale edilmesiyle ilgili temel sorun,kazanılmış ticari hakların doğuracağı yasalengeller ile içinde binlerce kişinin çalıştığı,milyarlarca liralık yatırımların yapıldığı sektörünböylesi bir müdahaleye sosyal ve siyasi zemindekigücü oranında direnç göstermesi olacaktır. Ticarisunumun yasaklanması beraberinde, zatenkayıtdışı olan bir sektörün tüm unsurlarıylayeraltına inmesini, tüketimin özel yaşam


alanlarına kaymasını getirebilecektir. Ancak, ticarisunumun nitelikleri dikkate alındığında, salgınlamücadelenin ancak ve ancak ticari sunumun yasalve toplumsal meşruiyetinin ortadan kaldırılması ilebaşarılı olabileceğini kabul etmek gerekiyor. Bunedenle düzenlemedeki amaç, piyasa denetimiyoluyla kayıtdışı ile mücadele değil, ticarisunumun yasal ve toplumsal meşruiyet alanınıgitgide daraltarak belli bir tütün tüketim biçiminiortadan kaldırmak olmalıdır. Müdahaleninaraçları, aşamaları, yöntemleri tartışılabilir; ancakbu yönde acil adımlar atılmaz ise, bununTürkiye’de genel tütün tüketimi üzerinde olumsuzsonuçları olacağı açıktır.

from the Global Youth Tobacco Survey. Global Health Promotion 2009 16(Suppl. 2), 38–90.

14. Morton J, et al. Cross-country comparison of waterpipe use: nationally representative data from 13 low and middle-income countries from the Global Adult Tobacco Survey (GATS). Tob Control 2014; 23: 419–427.

15. Kheirallah KA, et al. Collision of waterpipe and cigarette smoking epidemics among youth in Arab countries. J Subst Use, 2016: 1–7.

16. Salloum RG, et al. Water pipe tobacco smoking in the United States: Findings from the National Adult Tobacco Survey. Preventive Medicine 2015; 71: 88–93.

17. Soneji S, et al. Multiple tobacco product use among US adolsecents and young adults. Tob Control 2016;25:174–180.

18. http://tapdk.gov.tr. Erişim 29.2.2016.19. Evrengil E. Türkiye’de tütün ürünü piyasa

düzenlemesi: tütün kontrolü bakış açısından bir değerlendirme. STED 2014, 23(özel sayı), 25-33.

20. http://ssuk.org.tr/eski_site_verileri/5_ UlusalKongreBildiriler/3._gun_11.05.2011/ nargile_tutunu_ve_aromalarin_urun_ozellikleri__o._haydar_polat.pdf. Erişim 29.2.2016.

21. Dünya Gazetesi, Kaçak nargile tütünü 50 milyon dolarlık yatırımdan vazgeçirdi. 13.01.2015, s. 5.

22. Haddad L, et al. Waterpipe smoking and regulation in the United States: a comprehensive review of the literature. Int. J. Environ. Res. Public Health 2015; 12:6115-6135.

23. WHO. Advisory note: waterpipe tobacco smoking: health effects, research needs and recommended actions by regulators – 2nd ed. Geneva: 2015.

24. Vansickel AR, et al. Waterpipe tobacco products: nicotine labelling versus nicotine delivery. Tob Control 2012; 21: 377-379.

25. Griffiths MA, et al. Hubble bubble trouble: the need for education about and regulation on hookah smoking. J of Public Policy & Marketing Vol. 30 (1) Spring 2011, 119–132.

26. http://zomato.com. Erişim 29.2.2016.27. Moon KA, et al. Secondhand smoke in waterpipe

tobacco venues in Istanbul, Moscow, and Cairo. Environmental Research 2015; 142: 568–574.

28. Jawad M, et al. Waterpipe tobacco smoking legislation and policy enactment: a global analysis. Tob Control 2015; 24: i60–i65.

29. Martinasek MP, et al. Waterpipe tobacco smoking impact on public health: implications for policy. Risk Management and Healthcare Policy 2015; 8: 121-129.

30. Gültekin-Karakaş D. Can demand-side policies stop the tobacco industry’s damage? Lessons from Turkey. Global Public Health 2015Vol. 10, No. 7, 777–793.

31. Pepper JK, Eissenberg T. Waterpipes and electronic cigarettes: increasing prevalence and expanding sicence. Chem Res Toxicol 2014, 27, 1336−1343.

İletişim: Efza Evrengil E-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Maziak W. The global epidemic of waterpipe

smoking. Addict Behav. 2011 ; 36(0): 1–5.2. Poyrazoğlu S, et al. Waterpipe (narghile) smoking

among medical and non-medical university students in Turkey. Upsala Journal of Medical Sciences 2010; 115:210–216.

3. Akpınar E, et al. Üniversite öğrencilerinin tütün kullanımı ve konu ile ilgili bilgi düzeyleri. Solunum Dergisi 2010; 12(1):1-6.

4. Korkmaz M, et al. Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencilerinin tütün mamulleri-alkol kullanım durumları ve sigaraya yaklaşımları. S.D.Ü. Tıp Fak Derg 2013: 20(2)/34-42.

5. Evren C, et al. Tobacco use among 10th grade students in Istanbul and related variables. Asian Journal of Psychiatry 2014; 8:69-75.

6. Özcebe H, et al. Üniversite öğrencilerinin nargile içme davranışları ve ilişkili sosyodemografik özellikleri. TAF Prev Med Bull 2014;13(1):19-28.

7. Sezer RE, Kayım Pıçak Y. Tütün mücadelesi için yeni bir tehdit: aromatik nargile. Cumhuriyet Tıp Derg 2011; 33:133-143.

8. Maziak W, et al. The global epidemiology of waterpipe smoking. Tob Control 2015; 24:i3–i12.

9. Akl EA, et al. The allure of the waterpipe: a narrative review of factors affecting the epidemic rise in waterpipe smoking among young persons globally. Tob Control 2015; 24:i13–i21.

10. El-Zaatari ZM, et al. Health effects associated with waterpipe smoking. Tob Control 2015; 24: i31–i43.

11. Nakkash R, Khalil J. Health warning labelling practices on narghile (shisha, hookah) waterpipe tobacco products and related accessories. Tob Control 2010; 19: 235-239.

12. Allam MF, Elaziz KMA. Waterpipe smoking: Are we facing a new global epidemic? Edorium J Public Health 2015; 2: 11–14.

13. Warren CW, et al. Change in tobacco use among 13–15 year olds between 1999 and 2008: Findings


23

Dr. Dilek Aslan1

1 Prof., Hacettepe Ü. Tıp Fak. Halk Sağlığı AD Ankara

AbstractTobacco consumption is a frequent risky behavioramong women and more than one factors closelyinfluence smoking habit. Gender inequality, politicsof tobacco industry using such inequalities, socio-economic determinants of health determines thedynamics of the changes in this area. There isscientific evidence that the tobacco industrycontinues its politics on women. In majority of the regions of the world, tobaccoconsumption frequency among women is behindmen, nonetheless, the fact that the increasing trendin young women’s smoking status highlights theneed in the requirements of the preventivestrategies. In this article, scientific literature on thetobacco use among women has been updated andrecommendations based on such determinationshave been presented.Key words: Women’s studies, Tobacco control,Prevention

ÖzKadınlar arasında tütün kullanımı yaygın bir davranışolup bu süreci yakından etkileyen koşullarbulunmaktadır. Toplumsal cinsiyet eşitsizliği, tütünendüstrisinin bu eşitsizlik üzerinden yürüttüğüpolitikalar, sağlığın sosyo-ekonomik belirleyicileri bualanda görülen değişimlerin dinamiklerinibelirlemektedir. Endüstrinin politikalarını kadınlarüzerinden sürdürdüğüne dair çok sayıda bilimselyayın bulunmaktadır. Dünyada, kadınlar arasında tütün kullanımı pek çokbölgede erkeklerin gerisindedir, ancak, özellikle gençkadınlar arasında görülen artma eğilimi geleceğe dairönlemlerin alınmasının gerektiğini vurgulamaktadır.Bu yazı kapsamında kadınlar arasındaki tütünkullanımına ilişkin bilimsel veriler güncellenmiş vedurum tespitleri üzerinden öneriler sunulmuştur.Anahtar sözcükler: Kadın çalışmaları, Tütünkullanımı, Önleme

Kadınlar Arasında Tütün Kullanımının DinamikleriDynamics of Tobacco Use Among Women


Derleme

Review Article


24

Dünyada önemli halk sağlığı sorunu olmaözelliğini sürdüren tütün kullanımının önlenmesiiçin hedef gruplara yönelik çalışmalarıngeliştirilerek sürdürülmesi gerekmektedir (1).

Kadınlar ve çocukların uzun yıllardan bu yanatütün endüstrisinin hedefi olduğu konusundabilimsel çalışma sonuçları bulunmaktadır. Kadınüzerine odaklanma sıklıkla özgürlük, otonomi,cinsel çekicilik, zayıflık-incelik, vb. konularındagerçekleşmektedir. Örneğin, 1920’li yıllarınsonunda tütün endüstrisi kadınları özgürlüküzerinden reklam araçları konumuna sokmuştur(2,3).

Bu tür olumsuz gelişmelerin önlenmesi ile ilgiliolarak; Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS) de kadınlarayönelen bu yaklaşımların karşısında olan önemliödevler içermektedir (4).

Dünyada kadınlar arasında tütün kullanımınınkarmaşık olduğu, bu değişimin tütün pazarı,küreselleşme ve kadının statüsü ile ilişkili olduğuüzerinde durulmaktadır. Yüksek gelir düzeyi olantoplumlarda kadınlar arasında tütün kullanımısıklığı azalmaktadır, ancak, bu tip ülkelerdedezavantajlı konumdaki kadınlar arasında sıklığıarttığına dair veriler bulunmaktadır. Düşük ve ortagelir düzeyine sahip olan ülkelerde ise kızlar veerkekler arasındaki farkın daha “dar” olduğubelirtilmektedir (5).

Dünyada kadınlar arasında tütün kullanımı verileriBununla birlikte, mevcut durumun iyimserolmadığı bilimsel çalışma sonuçlarından daanlaşılabilmektedir (2,7-10):

- Küresel düzeyde 176 milyon erişkin kadın hergün sigara içmektedir.

- Gelişmiş ülkelerde 1980 yılından 2013 yılınagelindiğinde kadınlar arasında sigara içmesıklığında azalma eğilimi görülmektedir. Bununlabirlikte, bu ülkelerde kadınlar arasında sigara içmesıklığı düşük ve orta gelir düzeyine sahip olanülkelerle kıyaslandığında sigara halen dahayüksektir.

- Dünyada yetişkin kadınların erkeklerden dahafazla sayıda sigara içicisi olduğu iki ülke olmasına

rağmen, kızların erkeklere göre daha fazla sigaraiçtiği ülke sayısı 24’tür.

- Bazı ülkelerde sigara dışındaki tütün ürünlerindede kadınlar arasında artış bilinmektedir. Örneğinnargile kullanımı kadınlar arasında artmaktadır.

- Nikotin salıveren sistemlerin de kadınlarüzerinden “ilerletilen” bir boyutu bulunmaktadır.

- Yaklaşık bir düzineden fazla ülkede dumansıztütün ürünleri kullanımı kadınlar arasında erkeklerarasında olduğundan daha yaygındır. Dumansıztütün ürünlerinin baş ve boyun kanseri açısındanriskleri olduğu bilinmektedir.

- Sigara dumanından pasif etkilenim de özellikledüşük ve orta gelir düzeyine sahip ülkelerdekadınlar açısından erkeklere göre daha yaygın birsorundur. Bu risk ile en çok karşılaşılan mekanlarınev ve işyerleri olduğu bilinmektedir. Güney veDoğu Avrupa’da SDPE riski Avrupa’nın diğerbölgelerine göre daha yüksektir.

- Kadınlar arasında sigara içimi ile kanser (akciğer,meme, oral kavite, farinks, larinks, özefagus,pankreas, böbrek, messane, uterus, serviks), kalphastalıkları, KOAH, osteoporoz ve bağlı kemikkırıkları arasında ilişkilerin güçlü olduğu kanıtlarher geçen gün artmaktadır.

Kadınlara özel vurguların gerekçeleri nelerdir?Toplumda kadınların da içinde olduğudezavantajlı grupların tütünün zararlı etkilerindendaha fazla düzeyde etkilendikleri, bununnedeninin de dezavantajlı gruplara yöneliközellikle bırakma konusunda sosyal destekmekanizmalarının daha az olduğu ifadeedilmektedir. Önleme çalışmalarının ise özellikleeşitsizlikleri gidermeyi hedef alan bir çerçevedeyapılmasının gerekli olduğu üzerindedurulmaktadır (11).

Dünyada kadınlar ve erkekler arasında tütünkontrolü açısından kimi farklı yöntemlerinkullanılmasının gerekçeleri aşağıda sıralanmıştır:

1. Kadınlar erkeklere göre “kilo alma”korkusu/kaygısı açısından farklıdırlar. Bu farklılığabağlı olarak kadınların tütün kullanımınabaşlaması daha kolay olabilmektedir. Bırakma


25

konusundaki kararlılığın önündeki engellerdenbirisinin bu konu olduğu bilinmektedir (7).

2. Kadınlar olumsuz düşüncelere sahipolduklarında sigarayı negatif duygularınıdengelemek için içmektedirler, erkekler ise sigaraiçmeyi daha çok bir “alışkanlık” olaraksürdürmektedirler.

3. Kadınların erkeklere göre nikotin yoksunluğunaolan yanıtlarının farklılığı, sosyal destekmekanizmalarının azlığı/zayıflığı, kilo almakorkusu, hormonal etkiler, vb nedenlere bağlıolarak kadınlar ve erkekler arasında tütünkullanımı bırakma süreçlerinde farklılıklarbulunmaktadır.

4. Kadınlar arasında relaps hızları erkeklerarasında olduğundan daha yüksek olabilmektedir.

5. Kadınların ve erkeklerin tütün kullanımınedeniyle karşılaştıkları hastalık riskleri benzerbaşlıklar olmakla birlikte, gebeliğin özel bir dönemolduğu unutulmamalıdır. Ayrıca, üreme sistemiorganları için de ayrı bir başlık açmakta yararbulunmaktadır. Sigara içen kadınlar arasında(özellikle oral kontraseptif kullanan kadınlar

arasında) kalp ve damar sistemi hastalıklarındaartış beklenir. İnfertilite, prematür doğum eylemi,düşük doğum ağırlıklı bebek doğurmak, servikalkanser, erken menopoz, kemik kırıkları öne çıkansorunlar arasındadır. Kadınların sigaradumanından pasif etkilenim riskleri de özelmüdahale gerektiren ayrı ve önemli bir başlıktır(12).

6. Kadınların erkeklere göre sigaranın bazı kanseralt tipleri açısından (squamoz hücreli akciğerkanseri ve küçük hücreli akciğer kanseri)karsinojenik etkilerine karşı daha duyarlı olduklarıifade edilmektedir (12).

Toplumsal cinsiyet eşitsizliği üzerindendeğerlendirmelerDünyada, tütün kullanımı kadınlar arasında herbölgede ve toplumda eşit olmamakla birliktekullanım sıklığının artma eğiliminde olan kitlelerinvarlığı üzerinde durulmaktadır (4).

Kadınlar ve erkekler arasındaki “toplumsalcinsiyet açıklığı (gender gap)” bazı ülkeler içinkapanmaktadır. Özellikle Avrupa’da bu etkigörülmektedir. Kadınlar, artık “erkekler gibi”sigara içmektedirler, erkekler ise sağlık etkileri verisklerin daha a farkında olarak sigara içmedavranışından daha bilinçli olarak vazgeçmektedirler. Her iki cinsiyet için bu değişimsigara içme sıklıklarında benzeşmeye nedenolabilmektedir (14).

Hangi zemin üzerinden ilerlemeli?Kanıtlar her geçen gün artmaktadır, ancak,müdahalelerin halen toplumsal cinsiyet kavramına“kör” olduğuna işaret etmektedir. Bu noktada,özellikle TKÇS tarafından altı çizilen önerileringeliştirilerek bütün dünyada yaygın bir şekildeuygulaması değerlidir (5).

Bu bağlamda aşağıdaki öneriler geliştirilmiştir(2,7,9,10,12):

1. Kadınlar ve erkekler arasındaki tütün kullanımıve bırakma farklılıklarını gözeten yaklaşımlargeliştirmek, klinisyenleri bu konularda bilgi, tutumve davranış açısından daha donanımlı yapabilmekiçin çalışmaları sürdürmek,

2. Toplumsal cinsiyet eşitsizliği başta olmak üzereeşitsizliklerin tamamını gözeten ve giderenyaklaşımları yaygınlaştırmak.


3. Kadınlar açısından tütün kullanımının etkilerineilişkin toplumda bilgilendirme, farkındalık vesavunuculuk çalışmalarını desteklemek,yaygınlaştırmak,

4. Bırakma konusunda kadınların gereksinimlerineyanıt veren mekanizmalar kurmak (7),

5. Tütün kontrolü adımlarının kadınlar içinayrıştığı yönleri açıklıkla ortaya koymak, bukonudaki bilimsel kanıtların atmasına katkıdabulunmak,

6. Sigara dumanından pasif etkilenim açısındanda kadınlara özel çalışmaları güçlendirmekKadınların statülerinin güçlendirilmesi için somutçalışmalar yapmak,

7. Konuya vurgu yapan uluslararası sözleşmeleringerekleri için zemini güçlendirmek, eylemleriuygulamak için çaba göstermek (bu amaçla ilgiliolarak DSÖ TKÇS ve Kadınlara Karşı Her TürlüAyrımcılığın Önlenmesi-CEDAW anlaşmasıöncelikli maddelere sahiptir).

5. Amos A, Greaves L, Nichter M, Bloch M. Women and tobacco: a call for including gender in tobacco control research, policy and practice. Tob Control. 2012 Mar;21(2):236-43. doi: 10.1136/tobaccocontrol-2011-050280. Epub 2011 Dec 13. Review.

6. Smoking among women. [Internet] http://www.tobaccoatlas.org/. Erişim:8.5.2016.

7. Empower Women. [Internet] http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_ file/0019/271162/EmpowerWomenFacing ChallengeTobaccoUse1.pdf. p 6. Erişim: 9.5.2016.

8. Women and tobacco use. [Internet] http://www.lung.org/stop-smoking/smoking-facts/women-and-tobacco-use.html. Erişim:19.5.2016.

9. Global Tobacco Atlas 2015. [Internet] http://3pk43x313ggr4cy0lh3tctjh.wpengine. netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2015/03/TA5_2015_WEB.pdf. Erişim:8.5.2016.

10. Greaves LJ, Hemsing NJ. Sex, gender, and secondhand smoke policies: implications for disadvantaged women. Am J Prev Med 2009 Aug;37(2 Suppl):S131-7.

11. Hiscock R, Bauld L, Amos A, Fidler JA, Munafò M.Socioeconomic status and smoking: a review. Ann N Y Acad Sci. 2012 Feb;1248:107-23.

12. Gender & Tobacco. [Internet] http://www.tobaccofreemaine.org/channels/ providers/gender_differences.php. Erişim: 8.5.2016.

13. Park SK, Cho LY, Yang JJ, Park B, Chang SH, Lee KS, Kim H, Yoo KY, Lee CT; Scientific Committee, Korean Academy of Tuberculosis and Respiratory Diseases Lung cancer risk and cigarette smoking, lung tuberculosis according to histologic type and gender in a population based case-control study. Lung Cancer 2010 Apr;68(1):20-6.

14. Flandorfer F, Wegner C, Buber I. Vienna Institute of Demography Working Paper 7/2010. Gender Roles and Smoking Behaviors. [Internet] http://www.oeaw.ac.at/vid/download/WP2010_ 07.pdf. Erişim:8.5.2016.

26

İletişim: Dr. Dilek AslanE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Gender, Health and Tobacco. [Internet]

http://www.who.int/gender/documents/ Gender_Tobacco_2.pdf?ua=1. Erişim:8.5.2016.

2. Aslan D, Aşut Ö. Dünyada kadınlar arasında tütün kullanımı ve mücadelede ayrıntılar. STED 2015;24(Özel sayı):6-9.

3. Gender, Women and the Tobacco Epidemic. WHO publications, 2010, p 105. [Internet] http://whqlibdoc.who.int/publications/ 2010/9789241599511_eng.pdf?ua=1.

4. Gender and Tobacco. [Internet] http://www.who.int/tobacco/research/gender/about/en/. Erişim:8.5.2016.


27

Mustafa Seydioğulları1

1 Tütün Eksperi

AbstractIllicit trade is a global problem threatening publichealth benefits that come from tobacco control, aswell as an illegal activity causing economic damagebecause of a kind of tax evasion. In this paper, illicittrade in terms of tobacco control has been searchedand based on the brief assessment, majorrecommendations have been developed. Key words: Tobacco control, Tobacco industry,Illicet trade, Cigarette smuggling

ÖzTütün ürünlerinin yasa dışı ticareti, tütün kontrolününsağladığı kamu sağlığı kazanımlarını tehdit edenküresel bir sorun olduğu gibi bir tür vergi kaçırmaolduğundan ekonomik zararlara da yol açan illegal birfaaliyettir. Bu yazıda yasa dışı ticaret tütün kontrolüaçısından incelenmiş, temel değerlendirmelerden yolaçıkarak başlıca öneriler geliştirilmiştirAnahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Tütün endüstrisi,Yasa dışı ticaret, Sigara kaçakçılığı

Tütün Kontrolü ve Yasa Dışı TicaretTobacco Control and Illicit Trade


Derleme

Review Article


28

1. Giriş ve tanımlarTürkiye’nin 2004 yılında “taraf” olduğu DünyaSağlık Örgütü (DSÖ) Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi (TKÇS)’nin 15’inci maddesi “Tütünürünlerinin yasa dışı ticareti” başlığınıtaşımaktadır.

TKÇS hükümleri esas alınarak hazırlanan ve07/10/2006 tarihli ve 26312 sayılı ResmiGazete’de 2006/29 sayılı Başbakanlık Genelgesieki olarak yayımlanan Ulusal Tütün KontrolProgramı (UTKP)’nda “B.1. Yasadışı Ticaret”başlığında;

“Yasa dışı ticaret”: Tütün ve tütün mamullerininsahte veya kaçak olarak üretilmesi ve/veya yasadışı yöntemlerle son kullanıcıya ulaşmasınısağlayan veya bunları kolaylaştıran faaliyet,

“Sahte ürün”: Yurt içinde veya yurt dışında tescilibulunan bir markanın taklit edilmesi suretiyleüretilerek piyasaya sürülen ve tescilli ürüne görehammadde, sarf malzemeleri ve kimyasal katkılarbakımından içeriği değişik olabilen ve insan sağlığıaçısından risk taşıyabilen tütün mamulleri,

“Kaçak ürün”: Ruhsatsız olarak üretilen ve/veyayasal olmayan yollarla yurda giren ürünler olaraktanımlanmıştır.

Orijinal ya da sahte ürünlerin bireysel ya daorganize bir şekilde ilgili mevzuat hükümlerineaykırı olarak ülke sınırlarından içeri sokulması ilegerçekleşen bir eylem ve suç türü olan tütünürünleri kaçakçılığı, diğer kaçakçılık türleri gibiülkelerin gümrük kurallarını ihlal ederekgerçekleştirilen suç türü olduğundan buözelliğinden dolayı “gümrük kaçakçılığı”kategorisinde değerlendirilmektedir.

Yazımızda, tütün ürünlerinin yasa dışı ticareti,genellikle Türkiye ve sigara kaçakçılığı bazında elealınacaktır.

2. Türkiye’de tütün ürünleri kaçakçılığının kısatarihçesi ve mevcut durumuTütünün Anadolu topraklarına girdiği 1600’lüyılların başından itibaren tütün ve tütünürünlerinin üretim ve ticareti siyasi, sosyal veekonomik boyutlarıyla çok önemli olaylara vegelişmelere yol açmıştır. Osmanlı Devleti’nin iflassürecinin ürünü olarak ortaya çıkan Reji İdaresi

(1884-1925) döneminde uygulanan tütünpolitikalarına tepki olarak tütün kaçakçılığı(ayıngacılık) artmıştır. Öyle ki, 1896 yılındakaçakçılığa konu olan tütün satışı Reji İdaresi’nintütün satışından %25’den daha fazlagerçekleşmiştir. Reji İdaresi sayıları on binleribulan silahlı kolcu görevlendirmesine rağmenkaçakçılığın önünü alamamıştır. Kolcularlakaçakçılar arasında çıkan çatışmalarda yıllıkortalama bin kişinin öldüğü genel kabulgörmektedir (1,2).

Atatürk Dönemi Türkiye’sinde kaçakçılıklamücadelede hukuki düzenlemeler ve sınırgüvenliği öncelik kazanmış olmasına rağmenkaçakçılık sorununun kısa vadede çözülmesimümkün olamamış ancak azaltılabilmiştir (2).

Türkiye’de 1960’lı yıllardan itibaren görülmeyebaşlanan sigara kaçakçılığı olayları 1970’li yıllarınortasından itibaren giderek artmaya başlamıştır.1980 öncesinde gerçekleşen sigara ve silahkaçakçılığının o yıllarda meydana gelen terörolaylarıyla doğrudan ilgisi olduğu anlaşılmıştır.1978 yılında kurulan 41’inci Hükümet’in Gümrükve Tekel Bakanı Gün SAZAK’ın 1980 yılındaöldürülmesi, 1979 yılında kurulan 42’nciHükümet’te Tuncay MATARACI’nın Gümrük veTekel Bakanı olması, 1980 yılında kurulan 44’üncüHükümet’in Gümrük ve Tekel Bakanı RecaiBATURALP ile 45’inci Hükümet’in Maliye veGümrük Bakanı Vural ARIKAN’ın görevdenalınmaları, 1988 yılında Başbakan Turgut ÖZAL’adüzenlenen suikast olayı kaçakçı mafyasıylailişkilendirilmiştir (1,3).

1980 öncesinde çokuluslu sigara şirketlerininyönlendirmesiyle organize suç ve terör örgütleritarafından kaçak olarak yurda sokulan sigaralar,tüketicilerin yerli tütünden mamul sigaralaraalışkın içim tarzını Amerikan harmanlı sigaralarakaydırmış, daha sonra bu ihtiyacı karşılamaküzere yabancıların Türkiye’de sigara üretmek veTEKEL’in sigara birimini “iç etmek” hedefinin altyapısını oluşturmuştur. Bu yıllarda, Bulgaristan’dabir devlet kuruluşu olan Kintex’in Türkiye’yeyönelik sigara, içki ve silah kaçakçılığıorganizasyonunun merkezi olduğu anlaşılmıştır(1).

1984 yılında kaçakçılık yoluyla oluşan rantındevlet gelirleri içine alınması ve


29

değişen/değiştirilen tüketici taleplerininkarşılanması amacıyla başlatılan sigara ithalatı,kaçakçılığı önleyemediği gibi içim tarzı değişentüketicinin yabancı markalara kaymasına nedenolmuştur (4,5).

1990’lı yıllarda ise TEKEL tarafından ihraç edilensigaraların yasa dışı yollarla ülkemize tekrarsokulması suretiyle gerçekleştirilen kaçakçılıkfaaliyetleriyle karşılaşılmıştır (1,6,7).

2000’li yılların başında piyasaya sahte olaraksunulan kaçak sigaraların neredeyse tamamınayakınının TEKEL’in ürettiği ve piyasa payı yüksekolan “TEKEL 2000” ve “TEKEL 2001”sigaralarına ait olduğu görülmüştür (1,6). Sözkonusu sahte ve kaçak sigaralar içimlerinin çokkötü olması nedeniyle tüketici tarafından tercihedilmemiş, özelleştirme sürecindeki TEKEL’inkaybettiği pazarı da ülkedeki çokuluslu sigaraşirketleri paylaşmıştır. Piyasada kaçak ve sahtesigara oranının %10’ları bulduğu bu yıllarda,tütün endüstrisinin temsilcileri bu oranın %5’igeçmediğini iddia etmişlerdir. TEKEL’in sigarabiriminin 2008 yılında 1,72 milyar dolarkarşılığında özelleştirilmesi sonrasında yaptıklarıaçıklamalarda ise kaçakçılık vurgusunuartırmışlardır (8,9).

Yasa dışı ticaret ile ilgili bilgileri maniple etmekkonusunda başarılı olan tütün endüstrisi, “%5’igeçmiyor” dediği kaçak sigara oranını sokaktanboş sigara paketi toplanmak suretiyle yaptırdığıaraştırmalarda 2010 yılında %19,8, 2011 yılında%20, 2012 yılında 13,4, 2013 yılında 19,8, 2014yılında 20,7 ve 2015 yılında ise 13,3 olarak tespitetmiştir (10,11).

Dünya’da yaklaşık 1,2 milyar kişi tarafındantüketilen toplam 6 trilyon adet (300 milyar paket)sigaranın %10-12’sinin (yaklaşık 30 milyar paket)yasa dışı ticarete konu olduğu tahminedilmektedir. DSÖ’ye göre tütün ürünlerinin yasadışı ticaretine atfedilebilecek oran % 6-10 arasında olup yakalanan ve el konulanlarbaz alındığında toplam yasa dışı ticaretin %3-4’ünü sahte ürünler oluşturmaktadır(8,12,13).

Türkiye’de son yıllarda tütün ürünlerikaçakçılığıyla mücadelenin yoğunluğu ve etkinliğiartmış ve önemli büyüklükte yakalamalargerçekleştirilmiştir. Örneğin, 2015 yılında Sarp

Gümrük Sahası’nda yapılanoperasyonda yaklaşık 22 milyon TLdeğerinde toplam 3,5 milyon paket sigara -ülketarihinin en büyük kaçak sigara yakalaması-gerçekleştirilmiştir (14).

İçişleri Bakanlığı’na bağlı Emniyet GenelMüdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı, SahilGüvenlik Komutanlığı ile Gümrük ve TicaretBakanlığı’nın ilgili birimleri tarafından 2008 yılında24.879.869, 2009 yılında 21.535.838, 2010yılında 76.585.011, 2011 yılında 116.000.033,2012 yılında 145.327.872, 2013 yılında154.042.590, 2014 yılında 147.776.175 ve 2015yılında 143.239.425 paket kaçak sigara elegeçirilmiştir. Son yıllarda yakalanan toplammiktarın artması, sigara kaçakçılığı ilemücadeledeki etkinliği ve başarıyı dabelgelemektedir (6,10).

Türkiye’de, 2015 yılında 156.195.471.340 adet(7,8 milyar paket) sigara üretilmiş bu miktarın103.210.236.100 milyar adedi (5,1 milyar paket)39.648.844.291 TL bedel karşılığında yurt içindetüketilmiş, 47.818.361.000 adedi (2,4 milyarpaket) ise 464.304.320 dolar karşılığındaçoğunlukla komşu ve Ortadoğu ülkelerine ihraçedilmiştir (15,16).

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı verilerine göre, 2015yılında gümrüksüz satış mağazalarında (duty free)378.301.499 Avro karşılığında tütün ürünü satışı(toplam alışverişlerin %35’i) gerçekleşmiştir (17).Açıklanan verilerden hareketle, 2015 yılındagümrüksüz satış mağazalarında (giriş ve çıkış)toplam 3,4 milyar adet sigara satışı yapıldığı, busatışın yaklaşık 1,2 milyar adedinin giriştekigümrüksüz satış mağazalarına ait olduğu tahminedilmektedir.

1997-2009 yılları arasında 100 milyar adedinüzerinde seyreden yurtiçi legal sigara satışları,tütün kontrolü uygulamaları sayesinde 2010-2014 yılları arasında 100 milyar adedin altınainmiştir (15). 2011 yılından itibaren tütünkontrolü uygulamalarındaki gevşeme, tütünürünlerinin yasa dışı ticaretiyle mücadeleninyoğunluğu, Suriye’den gelen sığınmacılarıntüketim talepleri 2015 yılında yurt içi satışlarıntekrar 100 milyar adedin üzerine çıkmasına sebepolmuştur. Bu durumda, gümrüksüz satışmağazalarındaki (giriş) satışları da dâhilettiğimizde yurt içinde legal olarak satılan toplam


30

103,2 milyar adet sigaraya, illegal ticarete konuolan yaklaşık 16-17 milyar adet kaçak sigara ile10 milyar adetten az olmamak üzere sarmalıkkıyılmış tütünden mamul sigara toplamınıeklediğimizde toplamda tüketilen sigaramiktarının 130 milyar adedi rahatlıkla aştığıhesaplanmaktadır.

2015 yılında yurt içinde 8.772 kg nargilelik tütünürünü, 21.330 kilogramı ithalat olmak üzere60.197 kg puro/sigarillo, 201 kg pipoluk tütünürününün satışı yapılmıştır (15). Bu rakamlar,nargilelik tütün ürünleri başta olmak üzerepuro/sigarillo ve pipoluk tütün ürünlerinin önemliölçüde kayıt dışı ve yasa dışı üretim ve ticaretinolduğunu göstermektedir. Örneğin, TAPDK’dan“Nargilelik Tütün Mamulü Sunum UygunlukBelgesi” almış toplam işletme sayısı 02/05/2016tarihi itibarıyla 892’dir (18). 2015 yılındayurtiçinde satışı yapılan toplam 8.772 kgnargilelik tütün ürününün sadece bu işletmelerdetüketildiğini varsaydığımızda işletme başına yıllık10 kg civarında bir satış ve sunum rakamıçıkmaktadır. “Nargilelik Tütün Mamulü SunumUygunluk Belgesi” olmadan satış ve sunum yapanbinlerce mekân olduğu, evlerde dahi tüketildiğideğerlendirildiğinde bu durum nargilelik ürünpiyasasının tamamına yakınının kaçak ve kural dışıişlediğine işaret etmektedir (19).

Sarmalık kıyılmış tütün ürünlerinin yasal iç piyasasatışı 2015 yılında 84.745 kg olarakgerçekleşmiştir (15). Bu miktar ürün, yaklaşık121.000 adet sarma sigaraya karşılık gelmektedir.Yasal olarak sarmalık kıyılmış tütün ürünleri ilebirlikte satılması zorunlu olan makaronun(tütünsüz boş sigara tüpü) 2014 yılında yapılandüzenlemeyle sarmalık kıyılmış tütünden ayrıolarak ambalajlanması ve birim paketlerinebandrol uygulanmak suretiyle piyasaya arzıgerçekleştiğinden 2015 yılı satışı 8.765.626.000adede yükselmiştir. Önceki yıllarda tamamınayakını kaçak olarak piyasada bulunan makaronunönümüzdeki yıllarda yasal satış rakamlarının dahada artacağı tahmin edilmektedir. 2015 yılındagerçekleşen makaron satış rakamı yaklaşık 6milyon kg. sarma sigaraya tekabül etmektedir kibu durum ülkede kayıt dışı ve yasa dışı üretilen vepazarlanan tütünün varlığını da teyit etmektedir.Bununla birlikte, sarma sigara yapımındakullanılan yaprak sigara kâğıdı için yasal birdüzenleme olmayıp piyasada satışı yapılan bu tür

ürünlerin tamamı kaçaktır. Güney, Doğu veGüneydoğu Anadolu bölgelerinde kayıt ve yasadışı üretimi gerçekleştirilen ülke tütüncülüğü vetütün kontrolü açısından arz ve talep yönlüproblemlerin kaynağını oluşturan 10-15 milyonkg tütüne ait sorunların sadece zabıtaönlemleriyle halli mümkün görülmemektedir. Bubölgelerde orta ve uzun vadede ciddi olarakuygulanacak alternatif tarımsal üretim veekonomik faaliyete ilişkin projelerin sorunuminimize edeceği ve yasal zeminde çözümügerçekleştireceği değerlendirilmektedir (20,21).Bu arada, sayıları 3 milyonu bulan Suriyelisığınmacıların genel olarak ekonomik durumlarıve tüketim alışkanlıkları nedeniyle kaçak ve sarmasigaraya daha çok yöneldikleri tahminedilmektedir.

4207 sayılı Kanun’a göre tütün ürünü olaraktanımlanan ancak Türkiye’de üretimi ve ticaretiserbest olmadığı halde özellikle internet üzerindenreklam ve satışı her geçen yıl artan elektroniktütün ürünlerinin ve nargile çubuklarının (kalem)satış ve tüketimine ilişkin sağlıklı veribulunamamıştır.

2010 yılından bu yana tütün ithalatındansağlanan avantajlarla (Tütün Fonu, KKDF Fonuvd.) sigara üretiminde hammadde maliyetiniazaltan tütün endüstrisi, Türkiye’yi sigara üretimve dağıtım üssü haline getirerek komşu veOrtadoğu ülkelerine yönelik tütün ürünleriihracatını sürekli artırmaktadır. 2015 yılında ihraçedilen tütün ürünlerinin %71’i ilk 6 ülkeye (İran,Bahreyn, Irak, İsrail, Birleşik Arap Emirlikleri,Lübnan) gerçekleştirilmiştir. Anılan ülkelere ihraçedilen sigaranın bir kısmının yasa dışı yollardanTürkiye’ye geri döndüğü bilinmektedir. Keza,listenin ikinci sırasında yer alan 1.332.000 nüfusluve 190.000 sigara tüketicisi bulunan Bahreyn’esadece Türkiye’den ihraç edilen sigara miktarı2014 yılında 409.074.400 paket, 2015 yılında ise612.376.000 paket olmuştur (12,16,21,22).

2016 yılı Mayıs ayı itibarıyla perakende satış fiyatı6 TL, 8 TL ve 11 TL olan bir paket sigaraüzerindeki vergi yükü sırasıyla %93,16-%84-%82,82 olarak hesaplanmıştır. 2008 yılında 18,3milyar TL olan yurt içi sigara satış hâsılatı 2015yılında yaklaşık 39,6 milyar TL’ye yükselmiştir.Tütün ürünlerinden sağlanan ÖTV geliri ise, 2008yılında 10,9 milyar TL’den, 2015 yılında 23,5


milyar TL olarak belirlenen hedefi de aşarak 26,9milyar TL’ye yükselmiş, 2016 yılı bütçe hedefi27,8 milyar TL olarak belirlenmiştir (23).

Son yıllarda Türkiye’ye kaçak olarak sokulansigaraların en az yarısının Bulgartabac isimlişirkete ait olduğu tütün endüstrisi çevrelerince veresmi kaynaklarca doğrulanmaktadır. Yapılan birhesaplamaya göre, son 6 yılda sadeceBulgartabac ürünlerinin kaçakçılığı dolayısıylaülkenin ÖTV kaybı 10,8 milyar TL olmaktadır.1947 yılında devlet tütün tekeli olarak kurulan,2011 yılında özelleştirilen Bulgartabac,01/04/2016 tarihinden itibaren Ortadoğuülkelerine yaptığı ihracatı durduracağınıaçıklamıştır (6,24).

Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu(TESK)’nun 2015 yılında başlattığı “Dikkat,Bilmediğin Gerçekler Var!” kampanyasıkapsamında kamuoyuna sunduğu verilere göre,kaçak sigara ticareti nedeniyle devletin yılda 6milyar TL vergi kaybı oluşmaktadır. Tütünendüstrisinin içinde yer aldığı Marka KorumaGrubu (MKG)’na göre ise Türkiye kaçak sigaranedeniyle her yıl 5,5 milyar TL vergi kaybınauğramaktadır (25,26).

3. Tütün ürünlerinin yasa dışı ticareti ve tütünendüstrisi Tütün ürünlerinin yasa dışı ticareti konusundaonlarca sabıkası olan tütün endüstrisi, Dünya’dave Türkiye’de önemli iddia ve suçlamalarınmuhatabı olmuştur/olmaktadır. Özellikle, genişkapsamlı kaçakçılık faaliyetlerinde önemli roloynadığı bilinen tütün endüstrisinin yüksekmiktarlarda sigaraları yasa dışı pazara gideceğinibile bile bazı ülkelere sattığı belgelenmiştir.Onlarca olay arasından en dikkat çekeni PhilipMorris International (PMI) ile ilgili Avrupa Birliği(AB)’nin açtığı sigara kaçakçılığı davasıdır.Sonuçta, PMI kaçakçılık suçlamalarını kabuletmemekle beraber 12 yıl geçerlilik süresi olananlaşmayı 2004 yılında imzalayarak AB’yeyaklaşık 1,25 milyar dolar kaynak aktarımını kabuletmiş ve süregelen davaları nihayetlendirmiştir.(1,7,13,27).

Tütün endüstrisinin tütün ürünlerinin yasa dışıticareti konusunda bilinen strateji ve taktiklerdenbazıları şöyledir:

Yasa dışı ticaretle mücadelede yapılacakdüzenlemelerde ve alınacak tedbirlerde devletinyanındaymış gibi davranarak işbirliği yapmakisterler. Örneğin, Türkiye dâhil birçok ülkedekolluk, maliye ve gümrük birimlerine ait kamugörevlilerine yönelik seminer ve atölye çalışmalarıorganize edilmiştir (13,28,29).

Yasa dışı ticareti hedef alan kişi ve kurumlarlaortaklıklar ve bağlantılar kurup yasaluygulamaların takip ve izlenmesi için ortak projeçalışması önerirler. Örnekler: Anti KaçakçılıkGrubu (ACG)’nun kurucusu British AmericanTobacco (BAT) şirketidir. PMI, 2013 yılındaUluslararası Anti-Yolsuzluk Akademisi (Anti-Corruption Academy)’ne burs finansmanı için55.000 Euro bağışlamıştır. Uluslararası PolisÖrgütü (Interpol) ve Dünya Gümrük Örgütü(WCO) tütün endüstrisi tarafından desteklenenkuruluşlar arasındadır. Bu arada, Interpol’un 2014yılında yapılan Taraflar Konferansı (COP6)’nagözlemci statüsünde katılım sağlamasıreddedilmiştir (13,30).

Yasa dışı ticarete ilişkin kimi iddialarını hukukmüşavirlikleri, bazı akademisyenler, perakendesatıcılar ve temsilcileri gibi paravan kişi vekuruluşlar aracılığıyla öne sürerler. Örneğin, satışyerlerinde tütün ürünlerinin görünürlüğününkaldırılması için şeffaf olmayan dolaplarınkullanılması; tek tip düz paket uygulamalarınınkaçakçılığı artıracağı iddiası Avustralya veİngiltere’de denenmiş, Türkiye’de halendenenmektedir (13,31,32).

Tütün endüstrisi yasa dışı ticaretle ilgili hertartışmada kamuya, medyaya ve karar alıcılarakamu finansmanına olan ekonomik katkılarınıhatırlatırlar. Ancak, hastalıkların, acıların veölümlerin neden olduğu ekonomik yükten aslasöz etmezler (8,9,13,27,33).

Tütün endüstrisi, “fiyatlar arttığı için kaçakçılıkartıyor” söylemini tütün ürünlerininvergilendirilmesinde siyasi otoriteyi baskı altındatutmak, tütün kontrolü politika ve uygulamalarınıetkisizleştirmek ve önemsizleştirmek amacıylasürekli ve bilinçli olarak ileri sürer. Aslında, tütünürünlerinin kaçakçılığı pratikte tütün endüstrisineyarar ve çıkar sağlar. Çünkü, toplam sigarasatışlarının içinde kaçak oranının yüksek olmasıdurumunda ortalama sigara satış fiyatı düşmekte,

• 2016 • cilt volume 25 • özel sayı • 27-35 31

32

toplamda ise sigara satışları artmaktadır.Kaçakçılık, tüketimi de hem doğrudan (sokaktasatılan ucuz sigaralar sayesinde) hem de dolaylıolarak (vergileri düşürmek veya düşük tutmak içinyapılan baskılar neticesinde) körükler(8,13,27,33).

Tütün ürünlerine uygulanan vergiler kaçakçılığıetkileyen önemli ancak tek faktör değildir. Tütünürünleri kaçakçılığının nedenleri ve etkenleriarasında coğrafi özellikler, sosyo-ekonomik şartlar,sokak satışı kültürü, organize suç örgütlerininvarlığı, kamu görevlilerinin toleransı, diğerkaçakçılık suçlarıyla ilgili cezaların ağırlığı, ülkelerarasında işbirliği zayıflığı ve tütün endüstrisininsuç ortaklığı gibi hususlar yer almaktadır. Kaldı ki,tütün ürünlerine uygulanan vergi ve fiyatlarınyüksek olduğu bazı ülkelerde, düşük olan ülkeleregöre kaçakçılık olayları daha az olabilmektedir(8,33). Öte yandan, tütün endüstrisinin “kaçakçılıkartıyor” tezini desteklemek amacıyla yaptırdığıaraştırmaların güvenirliği şüphelidir. Türkiye’deenflasyon oranı dikkate alınarak her yıl Ocak veTemmuz aylarında tütün ürünlerinin vergi yüküartırılmaktadır. Her yıl artan vergilere paralelzamlanan sigara fiyatlarına rağmen tütünendüstrisinin kendi yaptırdığı araştırmalarda kaçakoranının artmadığı aksine düştüğü tespitedilmiştir. Bu durumda, tütün endüstrisinin“vergiler artırılırsa kaçakçılık artar” tezi kendiyaptırdığı araştırma sonuçlarıyla çelişmekte hattaçürümektedir (8,10,11,33).

Bu nedenle, tütün ürünlerinin tüketimi vekaçakçılığıyla ilgili araştırmaların ilgili kamukurumları tarafından Türkiye’deki sığınmacıları dadikkate alarak düzenli olarak yaptırılması, eldeedilen verilerin akademik çevrelerle ve kamuoyuile paylaşması önemli görülmektedir.

4. Tütün ürünlerinin yasa dışı ticaretindeetkenler, yöntemler ve önlemlerTütün ürünleri kaçakçılığı küresel ve bölgeselboyutlarda değişik etkenleri olan illegal veorganize bir faaliyettir. Tütün ürünlerininkaçakçılığında suç ve terör örgütlerinin küresel vebölgesel işbirliği yaptıkları bilinmektedir. 2.949 kmkara, 7.816 km deniz olmak üzere toplam 10.765km sınıra sahip olan Türkiye, coğrafi konumu vesınırları itibariyle her türlü kaçakçılığın hedefülkesi ve güzergâhı olmaktadır. Komşu ülkelerdeki

savaş dâhil olağanüstü durumları, bazılarınındoğrudan ya da dolaylı kaçakçılık faaliyetlerininiçinde yer almasını, yine komşu ülkelerdekontrolsüz üretim ve düşük vergilendirmeyi, karave deniz sınırlarında kontrol ve işbirliği eksikliğinitütün ürünleri kaçakçılığının etkenleri arasındasayabiliriz (6,7).

Türkiye’nin Güney, Doğu ve Güneydoğusınırlarında yapılan sigara kaçakçılığında PKK’nınetkili bir aktör olduğu bilinmektedir. Bununlabirlikte, bu bölgelerde sınır illerinde yaşayanlarınkaçakçılık olgusunu meşru ticaret ve kazanç kapısıolarak görmeleri, bu yönde devlet görevlilerininmüsamahası suçun işlenmesinde vesürdürülmesinde etken olmaktadır (1,6,7,27).Genellikle işsiz ve eğitimsiz erkeklere istihdamalanı yaratan sigara kaçakçılığını özellikleperakende seviyesinde cazip kılan husus, çok azmiktarda bir sermayeyle veya sermayesiz olarakbu işe girişilebilmesidir. Son yıllarda, özellikleSuriyeli çocuk ve yetişkin sığınmacıların işporta veperakende ticaretinde çalıştırıldıkları/kullanıldıklarıdikkat çekmektedir (7).

Türkiye’de sigara kaçakçılığında çok farklıyöntemler kullanmakla birlikte yapılan kaçakçılıkfaaliyetleri sınır aşan ve ülke içi kaçakçılıkfaaliyetleri şeklinde iki ana gruba ayrılmaktadır.Sınır aşan sigara kaçakçılığı faaliyetleri de kendiiçerisinde sınır ihlali, gümrük ve serbestbölgelerde yapılan kaçakçılık yöntemleri, sahtemühür ve bandrol kullanılması, yolcu muafiyetininsuiistimali ve saklanmak suretiyle ülkeyesokulması olarak 5 grupta tasnif edilmektedir.Ülke içi kaçakçılık faaliyetinde ise kaçaksigaraların ülkeye girişinden sonraki iki önemliaşama, bu sigaraların sınır bölgelerinden teminedilmesi ikincisi ise diğer bölgelere sevkedilmesidir (7).

Kaçak sigaraların tedariki;- Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerindesınırlardan katır sırtlarında getirilmesi,- Deniz sınırımız bulunan komşu ülkelerden veyayük ya da yolcu taşımacılığı yapan gemilerdentemin edilen gümrük kaçağı tütün ve tütünmamullerinin iç piyasaya sürülmesi,- Gümrüksüz satış mağazalarına aktarılan veyaaktarıldı gösterilen sigaraların iç piyasayasürülmesi,- Yolcu muafiyetinin suiistimali,


- Kaçak sigaranın, kara ve denizyolu ile getirilenkonteynerlerdeki yasal ithalatı yapılan başka eşyaveya ürünlerin içerisine gizlenmek sureti ile ülkeyegetirilmesi ve iç piyasaya sürülmesi,- Transit işlemleri kapsamında başka bir ülkeyesevk edilmesi gereken tütün ve tütünmamullerinin yurt dışı edilmeyerek iç piyasayasürülmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir (7,34).

Kaçak sigaraların yurda sokulmasında kullanılandepo ve güzergahın belirlenmesi, ülke içindesevkiyatın nasıl yapılacağı (zula, eskort,kontrolden kurtulma/kaçma yöntemleri, kargoşirketleri, otobüs/minibüs firmaları, izne gidenlerve kamyoncular) dönemsel yol ve güvenlikşartlarına göre planlanmaktadır (7,35).

Ülkemizde, 5607 sayılı Kaçakçılıkla MücadeleKanunu, 4733 sayılı Tütün ve Alkol PiyasasıDüzenleme Kurumu Teşkilat ve GörevleriHakkında Kanunu, 4760 sayılı ÖTV Kanunu veilgili mevzuatta tütün ürünlerinin yasa dışıticaretiyle mücadelede etkinliği artıracakdüzenlemeler yapılmış, özellikle mücadelecibirimlerin saha uygulamalarına yönelik imkân vekabiliyeti artırılmıştır.

Bununla birlikte, yakalanan kaçakçılar için 1-5 yılhapis cezası öngörülse de büyük bir kısmınıntutuklanmaması ve para cezalarına çarptırılmaları,hatta para cezasına mahkûm olan kaçakçıların bucezaları ödeyebilme adına kaçakçılık faaliyetinedaha çok girişmeleri dikkate alınarak 5607 sayılıKaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nda yer alan hapis,el koyma ve müsadere cezaların daha etkili halegetirilmesi önerilmektedir (7,36).

Bu arada, kolluk ve gümrük birimlerinceyakalanan ve el konulan tütün ürünlerininmuhafazası ve imhasının ilgili mevzuata uygunolarak gerçekleştirilmesi; Gümrük ve TicaretBakanlığının tasfiye ambarlarında bulunanelektronik tütün ürünlerinin ve ilgili sarfmalzemelerinin kullanımı ve satışının kamu sağlığıve tütün kontrolü mevzuatı ve uygulamalarıaçısından yasaklanması gerektiğideğerlendirilmektedir (37).

4.1. Tütün Ürünlerinin Yasa Dışı TicaretininÖnlenmesine İlişkin ProtokolDSÖ’nün TKÇS kapsamında 12/11/2012tarihinde Seul’de yapılan Taraflar Konferansı(COP5)’nda “Tütün Ürünlerinin Yasa Dışı

Ticaretinin Önlenmesine İlişkin Protokol” kabuledilmiş, 10/01/2013 tarihinde imzaya açılanProtokol’ü Türkiye aynı gün imzalamış ancak,Protokol’ün yasalaşma süreci (onay) henüztamamlanmamıştır. 11/05/2016 tarihi itibarıyla54 ülke tarafından imzalanan buna karşılık 16ülke tarafından onaylanan Protokol, 40 ülkeninulusal mevzuatına göre onaylamasını takip eden90’ıncı günde yürürlüğe girmiş olacaktır (38).

2014 yılı için “31 Mayıs Sigarasız Bir DünyaGünü” temasını “Tütün ürünlerinin vergilerininartırılması”, 2015 yılı için “Tütün ürünlerindeyasa dışı ticaretin önlenmesi” olarak belirleyenDSÖ, Protokol metninin bir çok yerinde tütünendüstrisinin müdahalesine karşı TKÇS’nin 5.3maddesini referans olarak göstermektedir.Protokol’ün kabulünü gereksiz göstermek veyasal olarak bağlayıcı tedbirlerinin uygulanmasınınengellenmesi veya geciktirilmesi için tütünendüstrisinin yukarıda bir kısmı ifade edilenstratejileri devreye soktuğu ifade edilmektedir(13,39).

4.2. Ulusal Tütün Kontrol Programı I. ve II.Eylem Planları (2008-2012, 2015-2018)TKÇS hükümleri esas alınarak hazırlananUTKP’nin “B.1. Yasa dışı ticaret” başlığı altındamevcut durum ve sorunların yanında konuyla ilgiliamaç, hedef ve stratejiler yer almaktadır.UTKP’de ifade edilen amaç, hedef ve stratejiler2008-2012 dönemini kapsayan Eylem Planı’ndagüncellenerek çözüme yönelik aktiviteleri süresiiçinde gerçekleştirecek kurum ve kuruluşlarbelirlenmiştir.

Halen yürürlükte olan Eylem Planı’nda (2015-2018), “İlgili tüm kurum ve kuruluşlar arasındatam bir eşgüdüm ve işbirliği sağlanarak tütün vetütün ürünlerinin yasa dışı ticaretiyle etkin olarakmücadele edilmesi” amacı ve “Tütün ve tütünmamulleri kaçakçılığını önlemeye yönelik TKÇSkapsamındaki Protokol’e uyum sağlanması, ülkeuygulamalarının güçlendirilmesi ve yasa dışıticaretin engellenmesi” hedefi ifade edilmiştir.2015-2018 yıllarını kapsayan Eylem Planı’ndaifade edilen amaç ve hedef doğrultusunda ikistrateji yer almaktadır (40).

4.3. Tütün ve Tütün Mamulleri Kaçakçılığı ileMücadele Eylem Planı 2011-2013 yıllarını kapsayan ve amacı “tütün vetütün mamulleri kaçakçılığı ile mücadelede genişkapsamlı bir strateji belirlenerek kaçakçılığı


34

önlemeye yönelik mevzuat ve uygulama sorunlarıile çözüm önerileri ortaya koymak” olaraktanımlanan “Tütün ve Tütün MamulleriKaçakçılığı ile Mücadele Eylem Planı”27/10/2011 tarihli ve 28097 sayılı ResmîGazete’nin mükerrer sayısında yayımlanan2011/18 sayılı Başbakanlık Genelgesi ileyürürlüğe girmiştir. 2011-2013 dönemi EylemPlanı 14 hedef doğrultusunda yer alan 37eylemden oluşmuş ve gerçekleşmeler Gelir İdaresiBaşkanlığınca izlenmiştir. 2016 yılı sonrasınıkapsayacak “Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiKaçakçılığı ile Mücadele Eylem Planı”nın hazırlıkçalışmaları sürdürülmektedir.

5. Son söz İthal edilen tütünlerden alınan Tütün Fonu’nun2010 yılından itibaren her yıl kademeli olarakazaltılması ve bazı tütün çeşitlerinde sıfırlanmasıher şeyden önce tütün kontrolü kapsamındaöngörülen vergi ve fiyat politikalarıyla çeliştiğigibi sigara imalatında hammadde maliyetininucuzlatılması tütün endüstrisinin artırılan vergilererağmen yüksek karla faaliyetini sürdürmesini

sağlamaktadır. Vergilendirme politikaları baştaolmak üzere tütün kontrolüne yönelik tümtedbirlerin tütün endüstrisi üzerinde negatif birteşvik aracı halini dönüştürülmesi önerilmektedir.

Sağlık, ekonomik, sosyal ve güvenlik etkileriyleçok boyutlu bir sorun olan tütün ürünlerinin yasadışı ticareti, sonuçta tütün ürünlerinin toplamtüketimi artırarak toplum sağlığını ve tütünkontrolünün sağladığı kazanımlarını tehdit edenküresel bir sorun olarak algılanmalı ve mücadelesiulusal, bölgesel ve küresel seviyelerde işbirliği ileyapılmalıdır.

TKÇS’nin tüm tedbir ve kurallarının taraflarcabaşta 5.3’üncü maddesi olmak üzere tütünendüstrisi odaklı uygulanması tütün ürünlerininyasa dışı ticaretiyle mücadelede önem arzetmektedir.


İletişim: Mustafa SeydioğullarıE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Ertem B. Kaçakçılık ve Terör Sarmalında Tütün

Savaşları. IQ Kültür Sanat Yay. Mayıs 2011.2. Borlat B. Atatürk Döneminde Türkiye’de Tütün ve

Sigara Kaçakçılığı (1923-1938). YLT, 2013.3. Cengiz O. Arşiv Belgelerinde Gün Sazak. Bilgeoğuz

Yay. 2008.4. Aydın B. Kravatlı Mafya. Selis Kitaplar, Ekim 2003,

Birinci Baskı.5. Tütün Eksperleri Derneği. Milli Tütün Komitesi

10’uncu Toplantısı (bildiri).TEKEL ya. 1992.6. Emniyet Genel Müdürlüğü (EGM). Kaçakçılıkla ve

Organize Suçlarla Mücadele Raporları.http://www.kom.pol.tr/Sayfalar/Raporlar.aspxErişim:27.04.2016.

7. Sever M. Acaroğlu O. Duman altı endüstri: sigara kaçakçılığı, Adalet Yay. Nisan 2016.

8. Yılmaz F., Gültekin-Karakaş D., Seydioğulları M. Aslan D. Tütün Kontrolü Politika Aracı Olarak Vergilendirme, Vergi Dünyası, Sayı: 408, Ağustos 2015.

9. Milliyet. Sigaraya bandrol zammı geliyor. 18.01.2007.http://www.milliyet.com.tr/2007/01/18/ ekonomi/axeko02.html Erişim:01.05.2016.

10. Habertürk. 3 milyona yakın Suriyeli sigara pazarını uçurdu. 10.04.2016. http://www. haberturk. com/ekonomi/ekonomi/haber/1222553-sinirda-guvenlik-sorunu-ve-3- milyona-yakin-suriyeli-sigara-pazarini-ucurdu Erişim:01.05.2016.

11. Yeni Şafak. Kaçak sigara artıyor. 28.02.2016http://www.yenisafak.com/ekonomi/kacak-sigara-artiyor-2424148 Erişim:01.05.2016.

12. Tobacco Atlas. 2015. Fifth edition. http://www.tobaccoatlas.org Erişim:27.04.2016

13. WHO FCTC. The Tobacco Industry and Illicit Trade İn Tobacco Prooducts. 2015. http://www.who.int/fctc/publications/The-Tobacco-Industry-and-the-Illicit-Trade-in-Tobacco-Products.pdf Erişim:01.05.2016.

Resim 1. Dünya Sağlık Örgütü 31 Mayıs (2015) Tütünsüz Bir Dünya Günü posteri1


14. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı. Tarihin En Büyük Kaçak Sigara Yakalaması Sarp’ta Gerçekleştirildi. 04.08.2016 http://www.gtb.gov.tr /haberler/tarihin-en-buyuk- kacak-sigara-yakalamasi-sarpta-gerceklestirildiErişim:01.05.2016.

15.TAPDK. Tütün Mamulleri Piyasası İstatistikleri (Internet) http://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-mamulleri-piyasasi/tutun-mamulleri-istatistikleri.aspx Erişim:01.05.2016.

16. Ege Tütün İhracatçıları Birliği. Çalışma Raporu 2015-2016 Dönemi. Nisan 2016. http://www.egebirlik.org.tr/birlikler-tutun-calisma-raporlari.asp Erişim:27.04.2016.

17.Dünya. Gümrüksüz alışverişe 1,1 milyar Euro. 08.02.2016. http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/gumruksuz-alisverise-11-milyar-euro-289790h.htm Erişim:01.05.2016.

18. TAPDK. Satıcı Sorgulama Sistemi (Nargilelik Tütün Mamulü Sunum Uygunluk Belgesi).http://212.174.130.210/NewTapdk/ViewApp/ srg.asp(rişim:02.05.2016).

19.SSUK. Türkiye’de Tütün Ürünü Düzenlemeleri: Değerlendirme ve Öneriler. 17.06.2015, http://www.ssuk.org.tr/savefiles/TAPDK_ rapor_taslagi_15_06_2015.docx Erişim:01.05.2016.

20. Seydioğulları M. Türkiye’de Tütün Üretimi, Tütüne Alternatif Politikalar ve Uygulamalar Üzerine Değerlendirmeler. Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün (kitap). Tarihçi Kitabevi Yay. Ocak 2014, ss: 107-144.

21. Seydioğulları M. Türkiye’de Tütün Üretimi ve Alternatif Politikaların Tütün Kontrolünde Önemi. STED Özel Sayı, Mayıs-Haziran 2015.http://www.ttb.org.tr/STED/ Erişim:01.05.2016.

22. NTV. 10 Liralık Türk Malı Sigara İran’dan Getirilip 6 Liraya Satılıyor. 03.01.2015. http://www.ntv.com.tr/turkiye/10-liralik-turk-mali-sigara-irandan-getirilip-6-lirayasatiliyor,KJ-PzaX_E02L44dz3HZksg Erişim:01.05.2016.

23. T.C. Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü. Bütçe İstatistikleri. https://portal.muhasebat.gov.tr/mgmportal/ faces/khbDetay_yeni?birimDizini=Merkezi+ Yönetim+Bütçesi&_afrLoop=932154086007 1900&tur=Bütçe+İstatistikleri&_afrWindow Mode=0&_adf.ctrl-state=owvsrd8ul_17Erişim:01.05.2016.

24. Bloomberg Businessweek Türkiye. Kaçak Sigaranın Vergi Kaybı 3 Milyar TL’ye Yaklaştı. 21-27.02.2016. ss:42-43.

25. TESK. Bilmediğin Gerçekler Var Kampanyası. 2015. http://www.bilmedigingerceklervar.org/ istatistik?goTo=sigara-kacakciligi Erişim: 01.05.2016.

26. The Brand Age. Yasadışı Ticaret ile Mücadele Umudumuzu Artırıyor. 25.01.2016, http://thebrandage.com/yasadisi-ticaret-ile-mucadele-umudumuzu-artiriyor. Erişim:01.05.2016.

27. Akarcalı B. Ölüm Tacirleri. Destek Yay. Şubat 2016, Birinci Baskı.

28. Yurt Haber. Yasadışı Sigara Ticareti ve Etkileri. 18.03.2009. http://www.yurt haber.com/haber/yasadisi-

sigara-ticareti-ve-etkileri-konulu-toplanti-97324.htmErişim:01.05.2016.

29. Yurt Haber. Kilis’te Kamu ve Özel Sektör İşbirliği. 07.05.2009 http://www.yurthaber.com/haber/ kiliste-kamu-ve-ozel-sektor-isbirligi-133052.htmErişim:01.05.2016.

30. Philip Morris International. PMI Provides 15 Million Euro Contribution to INTERPOL to Fight Trafficking in Illicit Goods. 21.06.2012. http://www.pmi.com/eng/media_center/press_releases/pages/201206210200.aspx#Erişim: 01.05.2016.

31. BBC Türkçe. Sigara devinden İngiltere’ye milyarlık tehdit. 12.08.2014. http://www.bbc.co.uk/ turkce/ekonomi/2014/08/140812_pm_ sigara.shtml?ocid=socialflow_twitterErişim:01.05.2016.

32. TESK. Yılda 5,5 Milyar Lira Kaçak Sigaradan Vergi Kaybı Yaşanıyor. 01.02.2015. http://www.tesk.org.tr/tr/yeni/haber_devam. php?id=1206 Erişim:02.05.2016.

33. SSUK. ‘Sigarada Kaçakçılık Artıyor’ Efsanesinin Sahibi Sigara Endüstrisi. 01.04.2010.http://www.ssuk.org.tr/eski_site_verileri/pdf /ssuk_sigarada_kacak.pdf Erişim:03.05.2016.

34.Milliyet Gazetesi. Türkiye, Irak’a transit sigara geçişini durdurdu. 23.06.2015.http://www.milliyet.com.tr/turkiye-irak-a-transit-sigara/ekonomi/detay/2077699/ default.htm Erişim: 01.05.2016.

35. Hürriyet Gazetesi. 13 yıl müfettişlik yaptım böylesini görmedim. 26.12.2014. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/ 27842522.asp Erişim: 01.05.2016.

36. Haber7com. Polisin canını sıkan yasa! Yüzde 90’ı serbest. 28.09.2013. http://www.haber7.com/guncel/haber/1079400-polisin-canini-sikan-yasa-yuzde-90ni-serbest Erişim: 01.05.2016.

37. Bugün Gazetesi. Devlet Yasak Ürün Satıyor. 26.01.2015.

38. United Nations Treaty Collection (UNTC). The Tobacco Industry and the Illicit Trade Protocol. https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx ?src=TREATY&mtdsg_no=IX-4-a&chapter=9&lang=en (Erişim: 11.05.2016).

39. World Health Organization (WHO). World No Tobacco Day 2015: Stop illicit trade of tobacco products. http://www.who.int/campaigns/no-tobacco-day/2015/event/en/ Erişim: 01.05.2016.

40. Sağlık Bakanlığı. Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı (2015-2018). http://www.thsk. gov.tr/dosya/birimler/tutun_mucadele_db/ dokumanlar/29012015/ulusal-tutun-kontrol-programi-eylem-plani.pdf. (Erişim: 27.04.2016).

35

Dr. Osman Elbek1

1 Adnan Menderes Ü. Tıp Fak. Göğüs Hastalıkları AD, Aydın

AbstractNational Tobacco Control Program Action Plan(2015-2018) has been embarked with the PrimeMinister Ahmet Davutoğlu’s official circular,published on January 27th 2015 in Official Register(Issue number 29249). The main purpose of thisessay is to examine this Action Plan in terms oftobacco control principles and develop some policyproposals on the subject.Key words: Action plan, Advocacy, Tobacco control,Tobacco industry

ÖzUlusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı (2015-2018), dönemin başbakanı Ahmet Davutoğlutarafından Başbakanlık Genelgesi olarak 27 Ocak2015 tarih ve 29249 sayılı Resmi Gazete’deyayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu makalenin amacıResmi Gazete’de yayınlanan Eylem Planı’nı tütünkontrolü ilkeleri açısından değerlendirilmek ve konuhakkında öneriler geliştirmektir.Anahtar sözcükler: Eylem planı, Savunuculuk, Tütünkontrolü, Tütün endüstrisi

Ulusal Tütün Kontrol Eylem Planı (2015-2018) “Değerlendirme ve Öneriler”National Tobacco Control Action Plan (2015-2018)“Assessment and Recommendations”


Derleme

Review Article


Ulusal Tütün Kontrol Programına Genel Bakış;Bilindiği üzere Ulusal Tütün Kontrol Programı(UTKP) Eylem Planı (2015-2018), döneminbaşbakanı Ahmet Davutoğlu tarafındanBaşbakanlık Genelgesi olarak 27 Ocak 2015 tarihve 29249 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarakyürürlüğe girmiştir (1). Söz konusu Genelge’ningerekçesinde de ifade edildiği gibi “tütünkullanımı, bulaşıcı olmayan hastalıkların en önemlirisk faktörlerinden birisi”dir (1). Genelgegerekçesinde; belirlenen hedeflere ulaşmak için“tütün kullanımı ile mücadele kapsamındaprogramlar ve kampanyalar düzenlenmesi” ve“denetimlerin etkinleştirilmesi”ne vurguyapılmıştır (1).

Başbakanlık Genelgesi’nin en önemli yönü“Ulusal Tütün Kontrolü KoordinasyonKomitesi”nin kamusal otorite ağırlıklı olaraktariflenmesi ve bu komitenin görevinin “EylemPlanının izlenmesi, sonuçlarının değerlendirilmesi,gerektiğinde değiştirilmesi ve güncellenmesi;ihtiyaç duyulması halinde yeni strateji, programve eylem planları hazırlanarak onaylanması veuygulamaya konulması görevlerini yürütmeküzere” tanımlanmasıdır (1). Genelge hükümleriuyarınca oluşturulan bu Komite’nin SağlıkBakanlığı başkanlığında şekillendirildiği ve SağlıkBakanlığı veya Türkiye Halk Sağlığı KurumuBaşkanlığında asgari altı ayda bir toplanmasıgerektiği görülmektedir. Öte yandan Komite’yesivil toplum kuruluşlarının katılımı ve çalışma-danışma gruplarının oluşturulması tümüylekamusal otoritenin keyfiyetine bırakılmıştır.

Genelge kapsamında oluşturulan bu Komiteninetkili bir güncel Eylem Planı’nı yaşamageçirebilmek için öncelikle 2008-2012 dönemiiçin uygulanan Eylem Planı’nın sonuçlarınıdeğerlendirmesi gerekliydi. Çünkü budeğerlendirme ile Türkiye’de tütün kontrolüalanında yaşanan sorunların ve ulaşılamayanhedeflerin tespiti ve bu bilgiler ışığında yenidönem için gerçekçi bir Eylem Planı’nınşekillendirilmesi mümkün olabilirdi. Ancakoluşturulan bu Komite’nin 2008-2012 EylemPlanı’nın sonuçlarını değerlendiren bir çalışmasıolmamıştır. Bu nedenle bu makalede öncelikle vekısaca Türkiye’de 2008-2012 dönemindeuygulamaya konulan Eylem Planı’nın sonuçlarıirdelenmiştir.

2008-2012 Dönemi Eylem Planı HedeflerininDeğerlendirmesi;Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi tarafından 2008-2012 döneminde uygulanan Eylem Planı’nınhedeflerine yönelik olarak yapılan kanıta dayalıdeğerlendirmede UTKP’da belirlenen hedeflerdensadece beş tanesine ulaşıldığı görülmektedir(Tablo 1).

Bu bağlamda 2008-2012 dönemi bir bütün olarakhedefler açısından değerlendirildiğinde; UTKP’nınkendi belirlediği hedeflere ağırlıkla ulaşamadığı,özellikle tütün endüstrisini kontrol altına almayaçalışan uygulamalardan hemen hiçbirisininyaşama geçirilemediği, gençlik konusunda belirginbir başarısızlık yaşandığı, ancak tüm buolumsuzluklara rağmen toplumun bu sorunuaşma konusunda motive ve istekli olduğugörülmektedir. Gerçekten de 2008-2012döneminde, tütün endüstrisinin yaşamsal önceliktanımladığı gençlik ve kadın alanında tütünürünlerinin hem kullanım sıklığının hem de“kullanabilirim” olasılığının belirgin arttığıaşikardır (2) (Şekil 1).

Şekil 1’de de görüldüğü üzere Küresel GençlikTütün Araştırmalarının sonuçlarına göre 2003-2012 arası dönemde herhangi bir zamanda tütünürünü kullanmış genç kadın oranında %37, hiçiçmemiş ancak gelecek yıl başlayabileceğini beyaneden genç kadın oranında ise %111 artışyaşanmıştır (2). Bu nedenle 2015-2018döneminin Eylem Planı’nında tütün endüstrisinive endüstrinin hedefi olan kadınlara yöneliközgülleştirilmiş tütün kontrol politikaları ağırlıktaşımalıdır. Ancak ne yazık ki hem sorunu vareden tütün endüstrisi hem de gelecek açısındansorunun en büyük mağduru olacak kadınlar2015-2018 Eylem Planı bileşenleri arasında hakettikleri ağırlığa uygun yer bulamamışlardır.Hakikaten kadınlar, bu ülkede “kadının adı yok”iddiasını kanıtlarcasına 2015-2018 dönemi EylemPlanında sadece “tütün dumanından pasifetkilenimin önlenmesi” amacı altında “gebelerepasif etkilenime bağlı zararlar ve riskleri hakkındabilgi verilmesi” stratejisi kapsamında “kadınhastalıkları ve doğum uzmanları”nınfarkındalıklarını arttırmaları konusunda hizmetiçieğitim yapılması konusunda bir kez anılmışlardır(1).



Tablo 1. Eylem planı hedefleri ve sonuçları (2008-2012)Ulaşılan hedefler Ulaşılamayan hedefler Kanıtı olmayan hedefler

Toplumun %90’ında Sigara bırakma oranını Gebelerde bırakma oranısigara karşıtı tutum oluşturmak %40’ın üzerine çıkarmak %90’nın üzerine çıkarmak

Toplumda sigara bırakma Sağlık personelinde bırakma oranını tespit etmek oranını %50’nin üzerine çıkarmak

Vergi yükünü Rol model mesleklerde bırakma %80’nin üzerine çıkarmak oranını %50’nin üzerine çıkarmak

Pasif etkilenimin zararlı Kamuya açık alanlar ve olduğu bilgisini yaymak işyerlerinde tüketimi engellemek

Kırılgan ve risk gruplarının Tütün endüstrisinin reklam, sponsorlukpasif etkilenimini azaltmak ve promosyon ihllalerini önlemek

İdari ve adli yaptırımları etkili, adil ve caydırıcı hale getirmek

Ürün analizi yapabilen akredite laboratuvar kurmak

Tütün mamullerinin içeriği ile ilgili toplumu bilgilendirmek

Türkiye’de yasadışı ticaretin boyutunu saptamak

Tespit edilen yasadışı ticareti ortadan kaldırmak

Tütün çiftçileri için alternatif geçim yolları geliştirmek

15 yaş altı gençlerde sigara içme oranını sıfıra indirmek

15-18 yaşarası gençlerde sigara içme oranını %50 azaltmak

UTKP’nın monitörizasyonu için ulusal veri sistemi kurmak

Politikaların etkinliğini değerlendirmekve raporlamak

Küresel Gençlik Tütün Araştırması (Kız)

05

1015202530

2003 2009 2012

Kullanmış

19,725,4

26,9

Yıllar

Yüzd

e

Şekil 1. Genç kızlarda tütün ürünü kullanım sıklığı ve “kullanabilirim” olasılığı (2)

Küresel Gençlik Tütün Araştırması (Kız)

02468

1012

2003 2009 2012

Kullanabilir5,3

9,811,2

Yıllar

Yüzd

e

38

2015-2018 Dönemi UTKP Eylem PlanınınGenel Değerlendirmesi Dünya genelinde uygulamaya konulan tütünkontrolü politikalarının, düzenlemelerinin veuygulamalarının temel yönlendiricisi ve yasaldayanağı Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi(TKÇS)’dir. Ancak Başbakanlık Genelgesikapsamında söz konusu sözleşmeye atıf yoktur.Oysa böylesi bir atıfın ve TKÇS hükümlerineuyma taahhütünün yer alması UTKP’nınşekillendiği ve temel aldığı dayanağı gösterecekve programın bütünü söz konusu tanımlananyasal dayanağın hükümlerine ne düzeyde uyduğubakımından şeffaf ve objektif olarak analizedilebilecektir.

2015-2018 dönemi Eylem Planı, tıpkı daha öncekiEylem Planı’nda olduğu gibi mali kaynaklar,bütçeler, bütçe tahsisleri ile kurumsal yapılar vekapasiteler bakımından tanımlanmamıştır. Oysa2008-2012 dönemi Eylem Planı uygulaması,Türkiye ölçeğinde var olan kapasite, tahsis veolanakların düzeyleri konusunda fikir vermişti. Bubağlamda Başbakanlık Genelgesi’nin gerekçesindede yer alan “denetimlerin etkinleştirilmesi” hedefiaslında yaşanan bu kapasite sorununa işaretetmektedir.

Eylem Planı kapsamında uygulayıcı kurumlar ileişbirliği yapılacak kurumlar liste olarak yer almıştır.Ancak bu işbirliğinin keyfiyete izin vermeyecekoranda şeffaf ve kurumsal olabilmesi içinişbirliğinin niteliği, mekanizması ve işleyiş ilkeleritanımlanmalıdır. Çünkü 2008-2012 döneminin enbüyük sorunlarından birisi kurumların kendiarasında yaşadığı eşgüdüm sorunlarıydı. Öteyandan Eylem Planı’nda işbirliği yapılacak siviltoplum kuruluşlarının tütün kontrolü konusundaolması gereken niteliği belirtilmemiştir. Oysa buniteliğin tanımlanması keyfiyeti, ayrımcılığı veyanlış politikaların yaşama geçmesini önleyeceken önemli güvencedir.

Eylem Planı Bileşenleri;A.5. Reklam, Promosyon ve Sponsorluk: Bubaşlık kapsamında strateji olarak “Tütün kontrolüile ilgili halk sağlığı politikalarının tütünendüstrisinin ticari ve diğer çıkarlarındankorunması” ifade edilmesi, tek tip düz paketuygulamasının tanımlanması, satış noktasıihlallerinin önlenmesinin amaçlanması, “örtülüreklam” ihlalini izleyecek sistemin eşgüdümlegüçlendirilmesi ve elektronik sigara ve tütün

ürünlerinin internet bazlı engellenmesinin ifadeedilmesi olumludur. Ancak bu alanda öngörülen“Olası Engeller” arasında tütün endüstrisinintanımlanmaması, endüstrinin “ticari çıkarlar”ınsorun olarak belirtilmemesi ve sadece “konu ileilgili bilgi eksikliği” ve öznesi olmayacak biçimde“ihlal çabaları”nın engel olarak tariflenmesiyaşanabilecek sorunlar karşısında gerçekçi biranaliz yapıl(a)madığını düşündürtmektedir. ZatenEylem Planı’nda var olmasına rağmen “DüzPaket” konusunda yakın zaman önce hem debizzat Sağlık Bakanı’nın olumsuz beyanatlarıdikkate alındığında, 2015-2018 döneminde tütünendüstrisinin “ticari çıkarları”nın olumsuzetkileneceği konularda etkili kontrol politikalarınyaşama geçirilmesinden imtina edileceğiöngörülebilir. “Düz Paket” konusundaki olumsuzgelişme dışında bu öngörüyü destekleyen birbaşka veri de; 2008-2011 döneminin aksine2011’den sonra tütün ürünlerinin satış trendinindüzenli olarak artmaya devam etmiş olmasıdır(Şekil 2) (3).

Tütün endüstrisinin iç ve dış satış kaynaklı cirosuincelendiğinde ise 2008-2011 döneminde dahiazalma trendi yaşanmadığı, aksine yıllar içerisindeher iki kalemde de artışın olduğu görülebilir (Şekil3 ve 4) (3).

A.6. Ürün Kontrolü ve ToplumunBilgilendirilmesi: Bu başlık altında tütün ve tütünürünlerinin içeriklerinde ve emisyonlarındabulunan kanserojen maddeler ve zehirli bileşenlerkonusunda mevzuatın güçlendirileceği ve teknikdüzenlemelerin yapılacağının ifade edilmesiolumludur. Daha önemlisi bu başlık kapsamında“TKÇS hükümleri ve ilgili Kılavuz İlkelerine vedünyadaki en iyi uygulama önrneklerine göre”ürünler hakkında düzenlemeler yapılacağınınbelirtilmesi birey ve toplum sağlığı açısından çokdeğerlidir. Ancak aynı başlık kapsamından biryandan uygulamaların “bilimsel kanıtlara”, “delilbazlı ve objektif bilgi dokümanlarına”dayandırılacağı ifade edilirken, diğer yandan“Olası Engeller” konusunda tütün endüstrisinitanımlamak yerine konu hakkında “bilimselçalışmaların ve kanıtların yetersizliği”nitanımlamak paradokstur. Oysa bu konuda mevcutbilimsel çalışmaların ve kanıtların yeterliği dikkatealınarak birey ve toplum sağlığı için Brezilyaörneğinde olduğu gibi bir liste çalışması yapılacağıaçıklıkla ifade edilebilirdi.


A.1. Halkı Bilgilendirme, Bilinçlendirme veEğitim: Bu amaçla uygulamaya konulmasıplanlanan 1 numaralı strateji için “Olası Engeller”olarak “yöneticilerin ve öğretmenlerin konuyailgisinin yetersizliği” ve “sigara içen öğretmen veidareciler” tanımlanmaktadır. Oysa 2008-2012Eylem Planı’nda aynı strateji için “Olası Engeller”olarak “yöneticilerin konuya ilgisinin yetersizliği”ve “tütün endüstrisi” tanımlanmıştı. Benzerbiçimde 2015-2018 dönemi Eylem Planı’nda aynıamaca ulaşmak için uygulanacak 3 numaralıstratejinin “Olası Engeller”i de sadece “sigaraiçen modeller” ve “özellikle medya mensuplarıarasında sigara kullanımının yaygın olması” ifadeedilmiştir. Halbuki 2008-2012 döneminde aynıstrateji için “Olası Engeller” “tiryakiler”,“özellikle medya mensupları arasında sigarakullanımının yaygın olması” ve “tütün endüstrisi”olarak belirtilmişti. Ayrıca aynı amaç kapsamında4 numaralı stratejinin “Olası Engeller”i de 2015-2018 döneminde sadece “medyanın konuyayeterli ilgiyi göstermemesi ve ilgisinin azlığı”olarak öngörülmüştür. Halbuki 2008-2012döneminde bu strateji için “Olası Engeller”arasında “medyanın ilgisizliği” yanı sıra “tütünendüstrisi” de yer almaktaydı. Bu başlık altındason olarak 2008-2012 döneminde yer alan“Tütün endüstrisinin geçmişten günümüze

uygulamaları ile ilgili bilgilerin toplumunpaylaşımına açılması” stratejisi 20012-2015Eylem Planı’nda tümüyle dışlanmıştır. Dikkatedilirse “Halkı Bilgilendirme, Bilinçlendirme veEğitim” ana başlığında her iki Eylem Planı’ndakikritik değişimler; 2012-2015 Eylem Planı’nda“tütün endüstrisi”nin engel olaraktanımlanmaması ve tütün endüstrisinin karanlıkyüzünü topluma gösterecek stratejinin tümüyleortadan kaldırılmış olmasıdır. Halbuki DünyaSağlık Örgütü “Bütün salgın hastalıklarda birbulaşma yolu vardır ve hastalık ve ölümlerinyayılmasına yol açan bir de aracı vardır. Tütünsalgını konusunda bu araç bir virüs, bakteri veyabir başka mikroorganizma değildir -bu araç birendüstri ve çalışma stratejisidir.” ifadesiyle sorunuyaratan tütün endüstrisine dikkat çekmiştir (4).Ancak bu gerçeğe rağmen 2015-2018 UTKPEylem Planı, tütün salgının yayılmasını sağlayantemel “aracı” engel olarak görmemekte, ölümsatarak para kazanan bu endüstrinin karanlığınıntoplumun fark etmesini istememekte ve bubağlamda tütün endüstrisini kontrol altına alacakönlemler önermemektedir.

Bu başlık altında dikkati çeken kritik bir başkakonu da 2008-2012 Eylem Planı’nda yer alan“Belediyeler ve sivil toplum örgütleri tarafından


Şekil 2. Tütün ürünlerinin üretim, iç satış ve ihracatı (3)

40

grubunda %50 azaltmak olarak tanımlanmıştı.Her ne kadar yaş tanımları değişik olsa da 2015-2018 döneminde gençlere yönelik hedeflerin2008-2012 dönemine kıyasla yaklaşık yarı yarıyadüşürülmesi tütün endüstrisinin gençler üzerindekurduğu hegemonyanın kamusal otoritetarafından da resmen kabul edildiği anlamıtaşımaktadır. Zaten 2015-2018 Eylem Planı’nınB.2 başlığında tanımlanan tüm stratejilerde de2008-2012 döneminin aksine tütün endüstrisi“Olası Engel” olarak tanımlanmamıştır.

A.2. Sigarayı Bırakma: Bu bölümde tanımlananhedefler çocuk ve gençlik bölümünün aksine2008-2012 dönemine göre olumlu bir gelişmeolarak yükseltilmiştir. Ayrıca yine 2008-2012dönemine kıyasla bu bölüm için izleme ve kontrolverilerinin net tanımlanmış olması, ilerlemegöstergelerinde kalite vurgusu yapılmış olması,motivasyonun performans temellişekillendirilmesi, yoğun klinik müdahale ve sigarabırakma birimlerinin amaç kapsamına alınmışolması, özel gruplara (gebe, gençlik, rol model)yönelik bırakmanın amaçlanması ve farmakolojiktedavinin ulaşılabilirliğinin tanımlanmış olmasıtütün kontrol politikaları açısından olumludur.

A.3. Fiyat ve Vergilendirme: Bu başlık altındadikkati çeken en önemli değişiklik, 2008-2012dönemi Eylem Planı’nın aksine bu bölümündehedeflenen stratejiler için “Olası Engeller”arasında tütün endüstrisinin yer almamasıdır. Öteyandan “Tütün ve tütün ürünlerinin, ürün vehizmet grubu tüketici fiyatları endeksindençıkartılması”nın bir strateji olarak hedeflenmişolması olumludur.

yetişkinlere yönelik yapılan her türlü eğitimfaaliyetine ek olarak konu ile ilgili bilinçlendirmeyapılması” stratejisinin kaldırılarak yerelyönetimlerin konu hakkında toplum tabanlıetkinlik göstermesi konusunda devre dışıbırakılmış olmasıdır.

Son olarak 2015-2018 Eylem Planı’nda “HalkıBilgilendirme, Bilinçlendirme ve Eğitim” başlığıaltında yer alan strateji ve aktivite tanımları,2008-2012 dönemine kıyasla daha kapsamlı vedaha açıktır. Ancak 2008-2012 döneminin aksineyeni Eylem Planı’nda “Sürdürülenbilgilendirme/bilinçlendirme, eğitimkampanyalarının etkinliğinin düzenli olarakizlenmesi” stratejisi kaldırılmıştır. Kuşkusuz bueksiklik, 2015-2018 döneminde gerçekleştirilecektoplumsal farkındalık programlarının etkinliğininizlenmeyeceği sonucunu doğuracaktır.

B.2. Çocuk ve Gençlerin Tütün ve TütünÜrünleri Kullanımından Korunması veUlaşılabilirliğin Engellenmesi: Makalekapsamında daha öncede ifade edildiği gibiKüresel Gençlik Tütün Araştırmaları Türkiye’degençliğin uygulanan UTKP’na rağmen tütünendüstrisinin hedefi ve mağduru olduğunugöstermektedir. Bu nedenle “çocuk ve gençlerinkorunması” konusunda doğrudan tütünendüstrisini hedef alan etkili ve caydırıcı önlemlergereklidir. 2015-2018 dönemi Eylem Planı’nın buamaca ulaşmak için belirlediği hedefler; tütün vetütün ürünleri kullanımının 18 yaşını doldurmamışbireylerde %50, 19-29 yaş grubunda ise %25azaltmaktır. 2008-2012 dönemi Eylem Planı’ndaise bu başlık altında tanımlanan hedefler; 15 yaşyaşını doldurmamış bireylerde %100, 15-24 yaş


Şekil 3 ve 4. Tütün endüstrisinin cirosu (3)

41

geliştirmemiştir. Öte yandan 2008 yılında özellikleSigara ve Sağlık Ulusal Komitesi bünyesindeyaşama geçirilen kamu-sivil toplum örgütü birlikteçalışması ve sinerjisi bugün itibariyle bitmiştir.Daha önemlisi UTKP bünyesinde 2015-2018dönemi için kamusal otorite bakımından tütünendüstrisi tehdit unsuru olmaktan çıkmıştır. Ancakbu büyük eksikliğe rağmen 2015-2018 dönemiiçin oluşturulan Eylem Planı’nda savunulması veyaşama geçirilmesi gereken pek çok hükümvardır. Son olarak UTKP bünyesinde ademimerkeziyetçi bir politikanın tanımlanmaması,soruna odaklı çok yönlü interdisipliner bakış açısıyakalanmaması, tütün endüstrisine yönelik etkiliönlemlerden imtina edilmesi ve cinsiyet, cinselyönelim, cinsel kimlik ve etnik kimliklere yönelikkonu özelinde özgül politikalar tanımlanmamasıhedeflere ulaşmayı zorlaştıran yaşamsaleksikliklerdir.

A.4. Tütün Dumanından Pasif EtkileniminÖnlenmesi: Bu başlık altında “sağlık hakkı”vurgusunun yapılmış olması, pasif etkilenimmesafesinin tanımlanması, izleme ve kontrolverilerinin net olması, ilerleme göstergelerinin açıkve tanımlı olması, denetimlerin güçlendirilmesivurgusu yapılması, İl Tütün Kontrol Kuruludenetimleri için kaynak sağlanmasınınamaçlanması, açık alanlar için“kullanan/kullanmayan” yaklaşımınınbenimsenmesi ve 4207 sayılı Tütün ÜrünlerininZararlarının Önlenmesi ve Kontrolü HakkındakiKanun hükümlerinin özel araçlarda dauygulanmasının amaçlanması (gebe ve çocukkısıtlamasıyla) birey ve toplum sağlığı açısındanolumlu adımlardır.

B.3. Tütün Üretimi ve Alternatif Politikalar: Bubaşlık altında belirlenen stratejiler için işbirliğiyapılacak kurum ve kuruluşlar arasında “TürkiyeZiraat Odaları Birliği ve diğer üretici örgütleri”ifadesi yer almaktadır. Yıllar içerisinde Türkiye’detütün ekiminin çeşitli yollarla azaltıldığı ve tütünendüstrisine bağımlı hale getirildiği dikkatealınırsa; işbirliği yapılacak kuruluşlar arasındatanımlanan “diğer üretici örgütleri” sayesindetütün endüstrisi, doğrudan ya da paravanörgütlenmeleri aracılığıyla paydaş konumagelebilir. Bu nedenle tütün kontrolü alanındasürdürülen tüm faaliyetlerin TKÇS 5.3 maddesineaykırı husus taşımayacağı açıklıklatanımlanmalıdır.Özetle; bugün itibariyle kamusal otorite UTKPbünyesinde 2008-2012 dönemi için kendisininbelirlediği hedeflere ağırlıkla neden ulaşamadığınıanaliz etmemiş ve bu nedenle 2015-2018dönemine yönelik olarak gerçekçi bir Eylem Planı

İletişim: Dr. Osman ElbekE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Başbakanlık Genelgesi. Ulusal Tütün Kontrol Programı

Eylem Planı (2015-2018). Resmi Gazete; 27 Ocak 2015 tarih ve 29249 sayı. [Internet] http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/01/20150127-8.htm. Erişim: 10.05.2016.

2. T.C. Sağlık Bakanlığı & CDC & WHO. Gençlik Tütün Araştırmaları; 2003, 2009 ve 2012.

3. Tütün Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu. Tütün Mamülleri İstatistikleri. [Internet] http://www.tapdk.gov.tr/tr/piyasa-duzenlemeleri/tutun-mamulleri-piyasasi/tutun-mamulleri-istatistikleri.aspx. Erişim:10.05.2016.

4. WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: the MPOWER Package. [Internet] http://www.who.int/tobacco/mpower/mpower_ report_full_2008.pdf. Erişim:10.05.2016.


Avrupa Birliği ve Tütün Kontrolü: Avrupa Adalet Divanı’nın 4 Mayıs 2016 Tarihli KararıTobacco Control and The European Union: The Judgment of the European Courtof Justice on The Date of 4 May 2016

Dr. Erdem İlker Mutlu1

AbstractThe dispute between the tobacco industry and thepublic authorities working on tobacco control hasreached a new sequence by 4 May 2016. In theUnited Kingdom, the objections to the regulationsenacted by public authorities raised by the tobaccoindustry has been brought to the Court of Appeal ofthe United Kingdom, which referred the case to theEuropean Court of Justice on the grounds of abreach of the European Union Law. Due to the factthat the judgement of this court given at the highestlevel of adjudication on tobacco control in theEuropean Union is deemed to have been of a greatimportance. This study aims to analyse thejudgement of the court and interpret the effects ofthis decision. Key words: Tobacco control, The European Court ofJustice, European Union Law

ÖzTütün endüstrisi ile bu endüstrinin halk sağlığıgerekçesiyle kontrol altına alınması için çalışan kamuotoriteleri arasındaki mücadelenin uluslararası hukukboyutu ile ilgili olarak 4 Mayıs 2016 tarihli yeni biraşama kaydedildi. İngiltere’de kamu otoritelerininalmış oldukları tütün kontrolü önlemlerine karşıtütün üreticilerinin yapmış oldukları itirazlar İngilizYüksek Mahkemesi’nde temyiz aşamasına kadarvarmış, sonrasında Avrupa Birliği Hukukuna aykırılıkiddiası nedeniyle Avrupa Adalet Divanı’nabaşvurulmuştur. Çıkan karar Avrupa BirliğiHukuku’nda en yüksek yargı organı tarafındanverilen bağlayıcı bir karar olması nedeniyle AvrupaBirliği’nde tütün ürünlerinin kontrolü ile ilgili buseviyede verilmiş önemli bir karar olarak kabuledilmektedir. Bu çalışmada bu karar irdelenip, kararınsonuçları ile ilgili yorumlar yapılacaktır. Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Avrupa AdaletDivanı, Avrupa Birliği Hukuku

1Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Ü. Hukuk Fak. Ankara


Derleme

Review Article


Sorunsalİngiltere’de kamu otoritesi tütün ürünlerinin satışıile ilgili yapmış olduğu düzenlemede hem AvrupaKonseyi tarafından çıkarılan 2014/40 sayılıYönerge hem de Dünya Sağlık Örgütüçerçevesinde imzalanan Tütün Kontrolü ÇerçeveSözleşmesi’nden doğan yükümlülükleri yerinegetirmek istemiştir. Buna dayalı olarak, tütünüreticileri, ürün içeriği, boyutu, paketleme şekli,paketlemenin ayrıntısı olarak boyut, renk ve uyarıişaretlerine yönelik olan düzenlemelere hukukauygunluk açısından itiraz etmişlerdir.

Aslında konu Avrupa Birliği gündemine dahaönce defalarca kez girmiş sonunda AvrupaKonseyi’nin 2001/37 sayılı Yönergesi çıkarılmıştı.Yönerge 2014 tarihinde 2014/40 sayılı Yönergeile değiştirilmiş ve bu değişiklik tüm üye devletlerdüzeyinde özellikle ürünün tüketilebilirliği vepazarlama çekiciliğinin azaltılmasına yöneliktedbirlerin yer alması birlik çapında tütünendüstrisinin bazı hukuksal itirazlar ileri sürmesineyol açmıştır. Yeni çıkarılan Yönerge’nin öngördüğübaşlıca tedbirler şunlar sayılabilir: Hazır paketsigaraların yanında elde sarılarak hazırlanansigaraların, elektronik sigaraların da görsel vemetin içerikli sağlık uyarılarını içermeleri,pazarlama aşamasında belirgin tat/kokuiçermemesi yönünde standartlar belirlenmesi.

Daha önce Polonya, Konsey ve Parlamentoyakarşı açmış olduğu davada mentollü sigaranınBirlik çapında yasaklanmasına karşı hukuksal itirazyoluna gitmiştir. Bu konuda Avrupa Adalet Divanıönüne gelen ve Brüksel organları da denilenAvrupa Birliği Kurumları’na karşı açılan ilk davaniteliğinde olmuştur (1). Bunu takip eden diğerbaşvuru ise yine İngiltere’de bir üretici olanPillbox 38 isimli şirketin 2014/40 sayılıYönerge’nin elektronik sigara üzerinedüzenlemelerinin uygulanmasını durdurmayayönelik girişimidir. İngiliz- Galler YüksekMahkemesi tarafından ön karar prosedürüne tabitutulan bu başvuru elektronik sigara konusundaönemli bir karar alınmasına neden olmuştur (2).Nihayetinde ise Philip Morris Brands SARLtarafından yine İngiliz ulusal hukukunda gündemegetirilen ve daha kapsamlı bir itirazla 2014/40sayılı Yönerge’nin ulusal hukukta uygulanmasınakarşı bir sav ileri sürülmüştür. Bunun sonucundaise Yönerge’nin bir çok düzenlemesininhukuksallığını sorgulayan itiraz ulusal hukuktan

ön karar prosedürü ile Avrupa Adalet Divanı’naön karar istemiyle gönderilmiştir (3).

Yukarıda sözü edilen hukuksal süreçlerdensonuncusu ve bu çalışmanın konusu olan C-547/14 no’lu başvuru diğer başvurulara göredaha kapsamlıdır. Philip Morris ve BiritishAmerican Tobacco 2014/40 sayılı Yönergeyiuygulamaya çalışan Sağlık Bakanlığı aleyhine biriç hukuk süreci başlatmışlardır. İç hukuk sürecindebir uluslararüstü organ tarafından akdedilen birYönerge’nin gereğinin yerine getirilmesineyönelik bir çalışma yapmakta olan SağlıkBakanlığı’nın ulusal düzenlemelerininuygulanamayacağı çünkü Yönerge’nin bağlıolduğu hukuk sisteminin anayasal normu olanAvrupa Birliği Anayasal sistemine aykırı olduğuileri sürülmüştür. Nitekim Avrupa Birliği’ninİşleyişine Dair Antlaşma’nın 114 ve 290-291.Maddeleri’ne ve Avrupa Birliği’nde yerine ikameilkesi (subsidiarite)ne aykırılık ileri sürülmüştür (4).

Avrupa Adalet Divanı önünde C-547/14Ön Karar ProsedürüKonuya biraz daha ayrıntılı yaklaşılacak olursa,içeriğinde düz paket uygulamasının da olduğuYönerge’nin 24(2) maddesindeki standartlarınuygulanıp uygulanamayacağı İngiltere’nin bustandartları uygulamak zorunluluğunun olupolmaması konularının tespit edilmesi için İngiliz-Galler Yüksek Mahkemesi tarafından ön kararistemiyle Adalet Divanı’na gönderilmiştir.Divan’dan 2014/14/EU Yönergesi’nin AvrupaBirliği Antlaşması, Avrupa Birliğinin İşlevine DairAntlaşma’ya aykırılık oluşturup oluşturmadığıyönünde görüş istenmiştir.

Yönerge’nin Avrupa Birliği’nin İşlevine DairAntlaşma’nın 114. Maddesi’ne uygunluğunu testetmek açısından şu sorular sorulmuştur (4):

- Yönerge Ortak Pazar’ın hedeflerine uygundüzenlenmiş midir?

- Yönerge yöneldiği konuda bir standart belirleyipülkeleri o standartları ilerletme konusunda özgürbırakmış mıdır?

- Halk Sağlığı ve kurucu antlaşmalarda belirlenendiğer nedenlerle sınır ötesi satışı düzenlemeyetkisi vermiş mi?

- Komisyona vermiş olduğu yetkiler dahaönceden belirlenmiş uluslararası standartlarçerçevesini aşmış mıdır?


Bu soruların yanıtları gerçekten Yönerge’nin,Antlaşma’nın 114. Maddesi’ne dayanılarakçıkarılıp çıkarılmadığı yönünde fikir verebilecektir.Gerçekten de, Divan’a sorulan sorularabakıldığında, aslında Ortak Pazar hedefindensapmayan, ama belirli bir içerik ve satış standardıöngören bir düzenleme olduğu ortayaçıkmaktadır. Nitekim belirli bir tat standardındaolanlar dışında içerik yasağı bulunmamakta,bunun dışında düz paket uygulaması ile tüketiciyearz aşamasına bir standart getirmektedir. Bunundışında Yönerge’nin 18. Maddesi’nde belirtildiğiüzere üye devletler tarafından sınır aşan arzdadüzenleme yapılabilecektir. Adalet DivanıSavcısı’nın verdiği görüşe de bakılacak olursa, sözkonusu düzenleme yetkileri aslında ticaretözgürlüğüne getirilmiş bir kısıtlama değil, içpazarın daha sağlıklı çalışması için alınmış olanönlemlerdir. Adalet Divanı ise yapmış olduğuyorumda 114. Madde’nin bir başka özelliğindensöz etmektedir. Bu da eğer ki bir ürünün arzındayapılacak bir düzenleme ya da kısıtlama genelolarak bir başka sınıf ürünün dolaşımında vearzında kolaylık sağlayacaksa söz konusudüzenleme ve kısıtlama o ürün üzerindegerçekleştirilebilir. Bu çerçevede yapılandüzenleme aslında kontrol altına alınmış tütünürünlerinin kontrolsüz ürüne göre daha sağlıklı birserbestlik sahibi olacaktır.

Orantılılık ilkesi çerçevesinde tartışma şu şekildegerçekleşmiştir. Tütün endüstrisi tarafındanYönergenin iki yönden orantısız önlemler aldığıyönünde bir değerlendirme yapılmıştır. Buönlemler belli bir tat içeren sigaraların tamamenarzının yasaklanması ile etiketlemenindüzenlenmesidir. Bu iddianın değerlendirmesiaçısından şunu gözetmek gerekmektedir:Hedeflenen amaç ile alınan önlem arasındakiorantı bir doğru orantı mıdır?

Adalet Divanı Savcısı görüşünün 146.Paragrafında orantılılık ilkesinin “..ABkurumlarının yapmış oldukları yasama faaliyetininhedeflenen meşru amacı gerçekleştirmeye uygun,söz konusu hedefleri gerçekleştirmenin ötesinegeçmeyen..” uygulamalarda olabileceği, “eğerbirden fazla hedefi gerçekleştirmeye uygun önlemarasında seçim yapmak gerekirse seçileninmutlaka en az ağır olanını ve ortaya çıkanolumsuzlukları hedeflenen işlemle orantısızolmaması gerekliliği..”(5) belirtilmiştir. Bu

tanımdan yola çıkarak tütün endüstrisi Yönergedüzenlemesinin özgür ticaret ve iş yaşamınamüdahale olduğunu ileri sürmüştür. Endüstri’ninileri sürmüş olduğu (dilediği şekilde) çalışmaözgürlüğü Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nın16. Maddesinde güvence altına alınmıştır (6).Tütün Endüstrisi yine aynı etkiyi gösterecek dahahafif önlemlerin önerisinde de bulunmuştur. Buöneriler içinde belirli bir tat içeren ürünlerinsatışını belli bir yaşın altına yasaklamak vezararları hakkında daha ileri bilgilendirmeleryapmak bulunmaktadır. Tamamen piyasayaarzdan men önlemine göre daha az ağır ama aynıetkiyi gösterecek önlemler olarak ileri sürülmüştür.Yönerge’de belirlenen önlemlere göre aynı etkiyigösteren önlemler olarak öne sürülen bu önlemlerAdalet Divanı Savcısı’nın da görüşünde değindiğigibi hedeflenen etkiyi göstermekten uzaktır.Özgürlüklerle ilgili olasılıklar ayrı anlamlar ifadeederken Adalet Divanı Savcısı’nın da belirttiği gibi“Akıldan asla çıkarılmaması gereken, AvrupaBirliği değerler sistemi içinde insan sağlığınınAvrupa Birliği’nin İşleyişine Dair Antlaşma’nın 9,114/3, 168/1, Avrupa Temel Haklar Şartı’nın 35.Maddesi’nin ikinci cümlesinde özde korunanekonomik çıkarlardan çok daha öncelikli olarakkorunduğu, bunun sonucunda ekonomik olarakolumsuz sonuçlar bazı kararların meşru kabuledilebileceği”(4,7) göz önüne alınmalıdır.

Bunun dışında yine özgürlükler noktasından yolaçıkan Tütün Endüstrisi Yönerge’nin 13.Maddesinin Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nın11. Maddesinde güvence altına alınan ifadeözgürlüğünü ihlal edip etmediğinin detartışılmasını istemiştir (6, 8). Bu konu oldukçadar veya geniş yorumlanabilecek bir konu oluphem Avrupa hem de Amerika’da en önemlitartışma noktalarından birini oluşturmaktadır.Amerika Birleşik Devletleri’nde bir dilencinin ifadeözgürlüğü itirazının yargıç Marshall tarafındanbelli standartlarda kabul edilmiş olması belki deDünya’da kapitalist hukukun kamu özgürlüklerialanında dönüm noktalarından biri olmuştur.Yönerge’nin 13. Maddesi paketleme veetiketlemede bir tütün ürünü promosyonuyapıldığı, sağlığa etkisi, riskleri, hacmi veözellikleri konusunda hatalı izlenim yaratmaktaolduğu durumları; bazı tütün ürünlerinindiğerlerinden daha az zararlı, dumanın zararlıetkilerini azaltmasının hedeflendiği, canlandıran,enerjik, iyileştirici gençleştirme, organik özellikleri


olduğu veya sağlık yada yaşam stili açısındankazançları olduğu, ekonomik kazançları imasıveya anlatımı olduğu.

Dikkatlice incelenecek olursa tütün endüstrisininçalışma, promosyon ve pazarlama stratejilerininiyi deşifre edildiği bir yönerge düzenlendiğigörülmektedir. Neredeyse, 2014/40 sayılıYönerge’nin tüm düzenlemelerinin tütünendüstrisine halk sağlığı kapsamında açık kapıbırakmamak yönünde olduğu görülmektedir.Nitekim Adalet Divanı Savcısı’nın belirttiği gibi“Organik bir sigara hala sağlığa ciddi zararlarıolan bir üründür; bundan dolayı tütün ürünlerininzararlarından haberdar olan tüketicileri dahi –hatta bilinçaltlarına- organik sigara tüketmelerininçevre için yararlı olduğunu düşündürmeyeyönlendirmesi ya da tütünün zararları konusundabilinç sahibi olmayan tüketicilere organik sigarayageçerek gezegen için iyi bir şey yaptıklarıdüşüncesine sevk etmek”(5)(9) gibi durumlarınmutlaka bu düzenlemeler ile göz önüne alınacağıaçıktır.

Tabi böyle bir durumda 13. Maddedekiözgürlüğün kısıtlandığı düşüncesine karşı isteristemez Birlik kurumları tarafından yapılacakherhangi bir kısıtlamanın özgürlüklerinkısıtlanabileceği alandan çok daha küçük olacağıgörülebilmektedir.

Komisyona bazı yetkilerin devredilebileceğikonusu Birlik kurumsal hukukunun sorunsalıolduğu için başka bir çalışmaya bırakılacak olursa,geriye yerine ikame (sübsidiarite) ilkesi ile ilgilisorunsal kalmaktadır.

Yerine ikame (sübsidiarite) ilkesini birazaçıklamakta yarar olabilir. Avrupa Birliği’ndemerkez kurumları ile üye devletler arasındakianayasal nitelikte bir yetki paylaşımı ilkesidir. Builke çerçevesinde ancak Birlik çerçevesindemerkezde bulunan Birlik kurumların yapabileceğiveya başarabileceği hususlar söz konusuolduğunda Birlik kurumları, Birlik kurumlarınagerek olmayan konularda üye devletlerinyetkilidir. Avrupa Birliği Antlaşması 5. Maddedebelirtildiği şekliyle konu itibariyle Birlikkurumlarının yetkisi münhasır bir yetkidir (10).

Bu nedenle tütün endüstrisi Yönerge’nin aslındamünhasır yetkiye giren bir konu içermediği ve

Birlik kurumlarının düzenlemesine gerek olmayan,üye devletlerce düzenlenebilecek konulariçerdiğini ileri sürmüştür. Adalet Divanı Savcısı’nınGörüşü’nde 270-301. paragraflarında bu ilkeaçısından herhangi bir sorun olmadığı, tersine tatiçeren ürünlerin ancak Birlik düzeyindedüzenlenebileceğini, bu nedenle Yönerge’ninilkeye aykırı olmayacağı ileri sürülmüştür.

Münhasır yetkiye girmediği durumlar içinYönerge 24/2 maddesinde Üye Devletler’in dahaileri düzenlemeler yapmasının Yönerge hükümleritarafından engellenmediği anımsatılmıştır. Budüzenlemeler özellikle paketleme ve piyasaya arzile ilgili olarak daha ileri önlemler içerebilmektedirve halk sağlığı çerçevesinde kabul edilebilirdurumdadır. Bunun en büyük örneği, PhilipMorris SARL’nin başvurusuna neden olan 2015yılında İngiltere’de ortaya çıkan iki yasamaişlevidir: Tütün Ürünlerinin Standart PaketlenmesiTüzüğü (11) ve Kamu Sağlığı (Tütün ÜrünlerininStandart Paketlenmesi) Yasası.. (12). Bu ikidüzenleme de standart paketleme üzerinezorlayıcı bir kurallar dizisi getirmektedir. Örneğin,“Panton448” veya “beyaz” renkleri dışındapaketlerde renk seçimi söz konusu değildir. Tütünendüstrisi daha bu düzenlemeler yürürlüğegirmeden hukuksal itiraz yollarına gitmişlerdir.

Sonuçİngiltere’nin ulusal düzeyde düz paket uygulamasıve diğer kontrolü uygulamaları üzerineendüstrinin zaman kaybetmeksizin açmış olduğudava hala İngiliz ve İrlanda YüksekMahkemesi’nde devam etmektedir. Buyargılamada hükümete karşı ileri sürülenitirazlardan biri olan Avrupa Birliği kökenlidüzenlemelerin uygulanmasıdır. Bu çerçevedeAvrupa Birliği tarafından çıkarılan AvrupaKonseyi’nin 2014/40/EU Yönergesi’nin AvrupaBirliği Kurucu Antlaşmaları ve Avrupa Birliği’ninİşleyişine Dair Antlaşmaya aykırı olup olmadığı ilesöz konusu Yönerge’nin İngiltere’de uygulanıpuygulanamayacağı sorunsalını çözmek için İngilizYüksek Mahkemesi Avrupa Birliği Hukuku’na dairözel bir prosedür olan Ön Karar Prosedürünüdevreye sokmuş ve konuyu Avrupa AdaletDivanı’na sormuştur. Avrupa Adalet Divanı, tütünendüstrisinin tüm çabalarına rağmen SavcıKokott’un görüşüne uymuş ve şu hususlarıAvrupa Birliği Hukuku açısındansonuçlandırmıştır:


- 2014/40/EU Yönergesi Kurucu Antlaşmalar veAvrupa Birliği’nin İşleyişine Dair Antlaşma’yaAykırı değildir.

- Söz konusu Yönerge ulusal düzeydeuygulanabilir niteliktedir.

- Söz konusu Yönerge, yetki paylaşımı ilkesi olanyerine ikame (sübsidiarite) ilkesine aykırı değildir

- Söz konusu Yönerge Avrupa Birliği TemelHaklar Şartı’nda güvence alınan çalışmaözgürlüğüne aykırı değildir.

- Yönerge’de düzenlenmiş olan önlemlerorantılılık ilkesine aykırı değildir

- Yönerge üye devletlerin daha ileri önlemleralmak için ulusal alanda düzenleme yapmalarınaengel değildir

4 Mayıs 2016 tarihli bu karar ile Ön KararProsedürü’nde sorulan soruları yanıtlayanmahkeme Birlik düzeyinde tütün endüstrisitarafından ileri sürülebilecek hukuksal tartışmalarıbu şekilde, en azından Avrupa Birliği Hukukuaçısından sonlandırmıştır. Aralık 2015’te İngiliz veİrlanda Yüksek Mahkemesi’ne gelen bu dava,içinde bulunduğumuz Mayıs 2016’da AvrupaAdalet Divanı’ndan gelen Ön Karar ile belirli biraşamaya gelmiş, bundan sonra esas yönündenİngiliz Yüksek Mahkemesi’nde sonuçlanacaktır.

Kararın hukuksal sonuçları konusunda son veönemli bir husus da bu kararın Avrupa Birliği’nintaraf olduğu Dünya Sağlık Örgütü TütünKontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nin gerekleriniyerine getirme konusunda ne kadar önemliaşamalar kaydettiğini göstermesidir. Daha önce2001/37/EC Yönergesi ile tütün kontrolündebirlik düzeyinde önlem aşamalarını başlatanAvrupa Birliği, 2014/40/EU Yönergesi ile önemliadımlar atmış, 2014 yılı Birlik düzeyinde 2015 yılıise Üye Ülkeler düzeyinde etkili önlemleralınmaya başlandığını göstermiştir. Daha önceDünya Ticaret Örgütü Uyuşmazlık Çözüm Organıönünde başvurular yapan endüstri bu kez AvrupaBirliği düzeyinde yukarıda atıf yapılan iki dava vebu çalışmanın konusu olan dava ile Avrupa AdaletDivanı’na konunun taşınmasını sağlamış, ne var kiuluslararası hukuku kullanarak tütün kontrolüönlemlerini durdurma çabalarında istediği sonucualamamıştır.


İletişim: Dr. Erdem İlker MutluE-posta: [email protected]

Kaynaklar1. Polonya – Avrupa Konseyi/Avrupa Parlamentosu

iptal davası Poland v. The European Council / The European Parliament; (Annulment-Art. 230.)Avrupa Adalet Divanı, (C-358/14) sayılı başvuru, [internet]; http://curia.europa.eu/juris/ document/document.jsf?text=&docid= 177721&pageIndex=0&doclang=en&mode =lst&dir=&occ=first&part=1&cid=169370, ErişimTarihi: 12.5.2016

2. Pillbox 38 Ltd- İngiliz Sağlık Bakanlığı davasıPill Box 38 v. The Secretary of Health (Reference- Preliminary Rulings, Art.234)Avrupa Adalet Divanı (C-477/14) sayılı ön kararı, [internet]; http://curia.europa.eu/juris/ document/document.jsf?text=&docid= 177723&pageIndex=0&doclang=en&mode= lst&dir=&occ=first&part=1&cid=169482, Erişim Tarihi: 12.5.2016.

3. PM Brands SARL– İngiliz Sağlık Bakanlığı davası Phillip Morris Brandts SARL v. The Secretary of Health (Reference- Preliminary Rulings, Art.234)Avrupa Adalet Divanı (C-547/14) sayılı ön kararı, [internet]; http://curia.europa.eu/juris/ document/document.jsf?text=&docid= 177724&pageIndex=0&doclang=en&mode= lst&dir=&occ=first&part=1&cid=242771, Erişim Tarihi: 12.5.2016.

4. Avrupa Birliği’nin İşleyişine Dair AntlaşmaBu antlaşma metnine Avrupa Birliği resmi ağından ulaşılabilir: bkz. http://eurlex.europa.eu/legalcontent/ EN/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT, Erişim Tarihi: 14.5.2016.

5. Savcılık Görüşü 146. Paragraf Avrupa Adalet Divanı (C-547/14) Ön Karar Başvurusu Savcılık görüşü,[internet]; http://curia.europa.eu/ juris/document/document.jsf?text=& docid=173256&pageIndex=0&doclang= en&mode=lst&dir=&occ=first&part= 1&cid=169120 Erişim Tarihi: 12.5.2016.

6. Avrupa Birliği Temel Haklar ŞartıBu Şart’ın metnine Avrupa Birliği resmi ağından ulaşılabilir: [internet]; http://www.europarl. europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf, Erişim Tarihi: 14.5.2016.

7. Savcılık Görüşü 179-204 paragraflarAvrupa Adalet Divanı (C-547/14) Ön Karar Başvurusu Savcılık görüşü,[internet]; http://curia.europa.eu/juris/document/ document.jsf?text=&docid=173256& pageIndex=0&doclang=en&mode=lst&dir= &occ=first&part=1&cid=169120 Erişim Tarihi: 12.5.2016.


8. Avrupa Birliği Temel Haklar ŞartıBu Şart’ın metnine Avrupa Birliği resmi ağından ulaşılabilir: bkz. http://www.europarl. europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf, Erişim Tarihi: 14.5.2016.

9. Savcılık Görüşü 222. Paragraf Avrupa Adalet Divanı (C-547/14) Ön Karar Başvurusu Savcılık görüşü, [internet]; http://curia.europa.eu/ juris/document/document.jsf?text=& docid=173256&pageIndex=0&doclang= en&mode=lst&dir=&occ=first&part= 1&cid=169120 Erişim Tarihi: 12.5.2016.

10. Avrupa Birliği Antlaşması. Bu antlaşma metnine Avrupa Birliği resmi ağından ulaşılabilir: [İnternet];http://eurlex.europa.eu/

legalcontent/EN/TXT/?uri=celex%3A 12012M%2FTXT, Erişim Tarihi: 14.5.2016.

11. Tütün Ürünlerinin Standart Paketlenmesi Tüzüğü (İngiltere-İrlanda)Yasa metnine resmi ulusal arşiv web sitesinden ulaşılabilir. [İnternet]; http://www.legislation.gov.uk/ukdsi/ 2015/9780111129876/introduction, Erişim tarihi: 14.5.2016.

12. Kamu Sağlığı (Tütün Ürünlerinin Standart Paketlenmesi) Yasası (İngiltere-İrlanda)Bu yasaya İrlanda Resmi Mevzuat Sitesi’nden ulaşılabilir. Bkz. [internet] http://www.irishstatutebook.ie/eli/2015/ act/4/enacted/en/print, Erişim Tarihi: 14.5.2016.

STED Yazarlarına Bilgi - 2016Information to STED Authors - 2016

d

Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED), Türk Tabipleri Birliği'nce birincibasamak sağlık hizmeti veren hekimlerin bilgi ve becerilerininyenilenmesi ve geliştirilmesi amacıyla iki ayda bir yayımlanan bilimsel,hakemli bir dergi olup 2005-2007 arasında TÜBİTAK Türk Tıp Dizini’ndeyer aldı. STED, 2012 yılı başında yeniden TÜBİTAK Türk Tıp Dizini’negirdi. STED'de birinci basamağın çalışma alanına giren konulardayapılmış araştırma yazıları, derlemeler, olgu sunumları yayımlanır.

Yayımlanacak makalelerde aranan özellikler:

- Yazılar daha önce başka yerde yayımlanmamış olmalıdır. Konularınişlenme biçimi sorun çözümüne yönelik olmalıdır. Yazılarda yalın, anlaşılırTürkçe kullanılmalıdır. Kapsayıcı ve insancıl bir dil kullanılmalı, cinsel yada ırksal yan tutmadan kaçınılmalıdır.

- Yazılar birinci basamak sağlık hizmetine katkı sağlayacak nitelikteolmalı; konuların en sık rastlanan sorunlara yönelik olmasına,hastalıkların en çok görülen biçim ve yönlerinin vurgulanmasına özengösterilmelidir.

- Etik kurul kararı gerektiren klinik ve deneysel çalışmalar için ayrı ayrıetik kurul kararı alınmış olmalı, kararlar metin içinde belirtilmeli ve bel-gelendirilmelidir. Ulusal ve uluslararası geçerli etik kurallara uyulmalıdır(Bakınız, www.ulakbim.gov.tr). Sözü edilen özellikte çalışmalar, etikonaylar olmadan değerlendirmeye alınamayacaktır.

Makale, aşağıda belirtilen bölümlerden oluşmalıdır:

1. Başlık Sayfası: Bu sayfada bulunması gerekenler:

- Başlık: Kısa (en fazla 90 karakter), yeterince bilgi verici ve ilgi çekiciolmalıdır.

- Yazarlar: Her yazarın akademik derecesi, çalıştığı kuruluş ve iletişimbilgileri ile adı soyadı belirtilmelidir. Yazar sayısı birden fazla ise, altıyazara dek adları yazılmalı, altıncıdan sonraki yazarlar "ve ark." biçi-minde belirtilmelidir.

- Metinle ilgili yazışmadan sorumlu yazarın adı, e-posta ve açık adresi,mali destek ve diğer kaynaklar, ana metnin sözcük sayısı, şekil vetabloların sayısı belirtilmelidir.

2. Öz (Abstract) ve Anahtar Sözcükler: İkinci sayfada yer alacak öz veİngilizce özette, çalışmanın ya da araştırmanın amaçları, temel işlemler,başlıca bulgular ve varılan sonuçlar bulunmalıdır. Öz ve İngilizce özet150-175 sözcükten oluşabilir. İngilizce özet özün aynen çevirisi olmalıdır.

Özün altında üç ile 10 anahtar sözcük yer almalıdır. Anahtar sözcüklerin,Index Medicus'un Medical Subjects Headings (MeSH) başlığı altındaki"Tıbbi Konu Başlıkları" terimlerinden seçilmesi gerekmektedir. Türkçeanahtar sözcükler için, bu amaçla hazırlanmış MeSH - Medical SubjectHeadings terimlerinin Türkçe karşılıklarını içeren anahtar sözcükler diziniolan Türkiye Bilim Terimleri kullanılmalıdır.(http://www.bilimterimleri.com)

3. Giriş: Bu bölümde, makale ile ilgili önbilgiler, amaç, gerekçe belir-tilmelidir.

4. Gereç ve Yöntem: Bu bölümde çalışmanın gereç ve yöntemi ayrıntılıolarak yer almalıdır. Yöntemler için kaynak gösteriniz. Yeni olanyöntemleri tanımlayınız. Etik kurallara uyum konusunda yapılan işleri veuyulan belgeleri belirtiniz. Kullanılan istatistik yöntemlerini, bilgisayarprogramını ayrıntılı olarak açıklayınız.

5. Sonuçlar: Bulguları metin, tablo ve şekiller üzerinde gösteriniz. Metiniçinde önemli verileri vurgulayıp özetleyiniz. Teknik ayrıntılar ek olarakverilebilir. Bulguları, sayı ve yüzde olarak belirtiniz.

6. Tartışma: Çalışmanın yeni ve önemli yönlerini ve çıkan sonuçlarıvurgulayınız. Bulguların ne anlama geldiğine ve bunların sınırlarına yerverilmelidir. Sonuçların amaçlarla bağlantısı kurulmalıdır. Verilerin tamolarak desteklemediği sonuç ve açıklamalardan kaçınılmalıdır. Önerilerde bu bölümde yer alabilir.

7. Teşekkür: Çalışmaya katkıda bulunanlara, teknik yardımı olanlara,mali ve gereçsel destek verenlere teşekkür edilen bölümdür.

8. Kaynaklar: Kullanılan kaynakların yeni ve aktarılan bilgilerin güncelolmasına dikkat edilmelidir. Kaynakları ana metinde ilk geçtikleri sırayagöre numaralayınız. Ana metin, tablolar ve alt yazılardaki kaynaklarırakamlarla (1,2,4-7) belirtiniz. Dergi adları, Index Medicus'ta kullanıldığıbiçimde kısaltılmalıdır. "Yayımlanmamış gözlemler" ve "kişisel görüşmeler"

kaynak olarak kullanılamaz. En fazla yirmi beş (25) kaynak kullanılabilir.

Kaynaklar aşağıda gösterildiği gibi yazılmalıdır.

Tipik dergi makalesi: Vega KJ, Pina I. Heart transplantation is associat-ed with an increasead risk for pancreatobiliary disease. Ann Intern Med1996;124:980-3. ya da 1996 Jun 1;124(11):980-3.

Kitap: Ringsven MK, Bond D. Gerontology and leadership skills fornurses. 2nd ed. Albany: Delmar Publishers;1966.

Kitap bölümü: Murray IL. Care of the elderly. In: Taylor RB, ed. Familymedicine: principles and practice. 3rd ed. New York: Springer - Ver-lang;1988. p.521-32.

Web Sitesi: Clinical evidence on tinnitus. BMS Publishing group.Accessed November 12, 2003, at

http://www.clinicalevidence.com

9. Tablolar: Tablolara ana metin içinde ilk geçtikleri sıraya göre numaraveriniz. Her tablonun bir başlığı olmalıdır. Tablonun her sütununa kısa yada kısaltılmış bir başlık koyunuz. Kullanılan standart dışı kısaltmaları veaçıklayıcı bilgileri dipnotta veriniz. Dipnotlar için sırayla kullanılacaksimgeler: *, †, ?, §.

Tablo içinde yatay ve dikey çizgi kullanılmamalı, başka bir kaynağınverileri kullanılıyorsa izin alınmalı ve bu durum belirtilmelidir.

10. Şekiller ve Fotoğraflar: Fotoğraf, şekiller ana metinde ilkdeğinildikleri sıraya göre numaralandırılmalıdır. Başka yerde yayımlanmışşekiller için kaynak belirtilmelidir.

Yazılarda Uygulanacak Biçimsel Özellikler Kılavuzu

1. Sayfa numaraları: Sayfalara başlık sayfasından başlayarak, sıraylanumara verilmeli, sayfa numaraları her sayfanın sağ alt köşesineyazılmalıdır.

2. Başlıklar: Yazının ana başlıkları ve ara başlıkların baş harfleri büyükolmalıdır.

3. Birimler: Ölçü birimi olarak metrik birimler kullanılmalıdır. Metrikölçümlerden sonra nokta konmamalıdır: 3,5 mmol/L, 11,6 mg/kg gibi.Tüm hematolojik ve klinik kimya ölçümleri "Uluslararası Birimler Sistemi"ile (SI) uyumlu olarak metrik sistemde bildirilmelidir.

4. Rakamlar: Bir ile dokuz arası rakamları yazıyla yazınız. 10 ve üstünüsayıyla yazınız. İstisna: Dozaj, yüzde, sıcaklık derecesi ve metrik ölçüm-leri her zaman sayıyla belirtiniz. "Tam sayılardan sonra ondalık değerlerinokta ile değil, virgül ile ayırarak belirtiniz."

5. İlaç adları: Tüm ilaçların jenerik adlarını kullanınız. Ticari adlar, ilacınmetinde ilk geçişinde parantez içinde verilebilir.

6. Kısaltmalar: Standart kısaltmalar ve ölçüm birimleri dışında,kısaltmadan olanak ölçüsünde kaçınılmalıdır. Kısaltma, metindeki ilkgeçişinde açık yazılışıyla birlikte verilmelidir. Başlıkta ve özette kısaltmakullanılmamalıdır.

7. Yüzdeler: Yüzde işareti (%) ile belirtilebilir.

8. Yazı tipi: Yazıların sözcük sayısı en az 1.500 en fazla 4.500 olmalıdır.

9. Çeviri: Çeviri yazılarda çeviriyi yapanın adı, unvanı, görevi yazılmışolmalı, çeviri yapılan yazının aslı da (fotokopi olarak) gönderilmelidir.

Metinlerin Gönderilmesi: Metinler, tüm yazarların imzaladığı bir üstyazıyla gönderilmelidir. Bu yazıda metnin tüm yazarlarca okunduğu veonaylandığı, yazarlık hakkı koşullarının gerçekleştiği belirtilmelidir.

Yazılar; http://dergipark.ulakbim.gov.tr/sted adresi üzerindengönderilir. Yayımlanması uygun görülen yazılarda, belirlenen eksikliklerleilgili düzeltme ve düzenlemeler Yayın Kurulu'nca yapılabilir.Yayımlanmayan yazılar geri gönderilmez. Klinik ve toplumsal araştırmaçalışmalarında yerel etik kurul onayı alınmış olmalıdır. Etik kurulunbulunmadığı yerler için [email protected] e-posta adresinden bilgiistenebilir.

Yazarların Yayın Hakkı Devir Formu ile birlikte çalışmalarını göndermelerigerekmektedir. Yayın Hakkı Devir Formu olmayan çalışmalardeğerlendirmeye alınmayacaktır.

Yayın Hakkı Devir Formuhttp://www.ttb.org.tr/STED/index.php/yazar

• 2016 • cilt volume 25 • sayý issue 3 • d

SÜREKLİ TIP EĞİTİMİ DERGİSİ|JOURNAL OF CONTINUING … · 2016-07-15 · Dr. Erdem İlker...

Documents

Transcript of SÜREKLİ TIP EĞİTİMİ DERGİSİ|JOURNAL OF CONTINUING … · 2016-07-15 · Dr. Erdem İlker...