Socijalna dimenzija visokog obrazovanja u Srbiji -...

Socijalna dimenzija visokog obrazovanja u Srbiji

Studija zatečenog stanja

2012

EQUI-ED

3

Sadržaj

Spisak tabela ...............................................................................................6 UVOD ...............................................................................................8

O projektu EQUI-ED....................................................................................................8 O studiji zatečenog stanja: svrha, sadržaj i organizacija ..............................................9

Nasleđene nejednakosti ........................................................................................10 Mere za izjednačavanje šansi..............................................................................111

Izvori i metodologija studije .......................................................................................12 STUDENTSKA POPULACIJA SRBIJE........................................................................144

Studentska populacija srbije po univerzitetima ........................................................155 Činioci od značaja za socijalnu dimenziju visokog obrazovanja.................................16

Socio-ekonomski status.........................................................................................16 Prihodi domaćinstva ........................................................................................177 Zanimanje roditelja ............................................................................................19 Obrazovanje roditelja.........................................................................................22 Region iz koga student dolazi ............................................................................25

Prethodno školovanje ............................................................................................27 Obuhvat generacije visokim obrazovanjem u različitim delovima Republike Srbije..........................................................................................................................28 Obuhvat visokim obrazovanjem i prethodno završena škola..............................33

Studenti sa invaliditetom........................................................................................34 Studenti korisnici kolica .....................................................................................36 Studenti sa otežanim kretanjem.........................................................................36 Studenti sa delimično oštećenim vidom .............................................................36 Studenti sa potpuno oštećenim vidom ...............................................................36 Studenti sa delimično oštećenim sluhom ...........................................................37 Studenti sa potpuno oštećenim sluhom .............................................................37 Studenti sa hroničnim oboljenjima .....................................................................37 Studenti sa teškoćama u govoru........................................................................37 Studenti sa teškoćama u učenju ........................................................................37

Etnička pripadnost .................................................................................................39 Studentska populacija: glаvni nаlаzi ..........................................................................41

Povećanje obuhvata visokim obrazovanjem: .........................................................41 Socijalno poreklo studenata...................................................................................41 Teritorijalne razlike ................................................................................................41 Romi u studentskoj populaciji ................................................................................41 Studenti sa invaliditetom........................................................................................41

PROPISI KOJI REGULIŠU DELATNOST VISOKOG OBRAZOVANJA I STUDENTSKI STANDARD .............................................................................................42

Ustavni okvir obrazovanja ........................................................................................42 Pravni okvir sistema srednjoškolskog obrazovanja....................................................43

Pregled zakonskih propisa.....................................................................................43 Spisak opštih pravnih akata...................................................................................46

Pravni okvir sistema visokog obrazovanja ...............................................................466 Pregled zakonskih propisa.....................................................................................46 Spisak opštih pravnih akata u oblasti visokog obrazovanja....................................48

Učenički i studentski standard .................................................................................499 Propisi u oblasti kreditiranja, stipendiranja i nagrađivanja učenika i studenata.......50

4

Pregled pravnih propisa u oblasti kreditiranja, stipendiranja inagrađivanja učenika i studenata.........................................................................................................50 Spisak opštih pravnih akata ...............................................................................54

Propisi u oblasti obezbedjivanja smeštaja, ishrane, prevoza i pomoći u razvoju karijere ..................................................................................................................54

Pregled pravnih propisa u oblasti obezbedjivanja smeštaja, ishrane, prevoza i pomoći u razvoju karijere...................................................................................54 Spisak opštih pravnih akata ...............................................................................56

Posebne mere za pojedine podzastupljene grupe .....................................................57 Spisak opštih pravnih akata...................................................................................59

Antidiskriminacioni propisi .........................................................................................59 Pregled propisa u oblasti ostvarenja i zaštite ravnopravnosti .................................59 Spisak opšth pravnih akata....................................................................................62

Završni deo: problemi vidljivi na prvi pogled ..............................................................63 SISTEMSKE MERE PODRŠKE VISOKOM OBRAZOVANJU .......................................64

Troškovi visokog obrazovanja ...................................................................................65 Troškovi studiranja ................................................................................................65 Troškovi života studenata ......................................................................................68 Vrednost propuštenih prilika (tzv. oportunitetni troškovi) ........................................72

Sistemske mere podrške visokom obrazovanju u Srbiji ...........................................733 Finansiranje visokog obrazovanja iz republičkog budžeta......................................73 Subvencionisanje troškova stanovanja ..................................................................74 Subvencionisanje troškova ishrane .......................................................................76 Finansijska pomoć studentima...............................................................................78 Mere za zaštitu posebno osetljivih delova populacije.............................................80

Preporuke visokoškolskim ustanovama za oslobađanje od plaćanja školarina ..81 Do 10% smeštajnih kapaciteta u studenstkim domovima za studente iz osetljivih društvenih grupa................................................................................................82 Do 10% kredita i stipendija za studente iz osetljivih društvenih grupa................83

Glavni nalazi i problemi koji se nameću na prvi pogled..............................................86 PRIKUPLJANJE PODATAKA O STUDENTIMA, STUDENTSKOM STANDARDU I O VISOKOM OBRAZOVANJU U REPUBLICI SRBIJI.......................................................89

Podaci o studentima univerziteta, fakulteta i visokih škola u srbiji............................900 Republički zavod za statistiku..............................................................................900

Podaci o upisanim studentima ...........................................................................91 Podaci o diplomiranim studentima .....................................................................92 Obrada podataka...............................................................................................92 Analiza prikupljenih podataka ............................................................................92 Publikovanje podataka.......................................................................................92

Univerziteti.............................................................................................................93 Druge visokoškolske ustanove ..............................................................................93

Podaci o visokoškolskim ustanovama .......................................................................94 Republički zavod za statistiku................................................................................94 Ministarstvo prosvete i nauke ................................................................................95

Podaci o ustanovama studentskog standarda ...........................................................95 Podaci o merama za unapređenje socijalne dimenzije visokog obrazovanja .............95

Mere finansijske pomoći ........................................................................................96 Podaci o merama afirmativne akcije (ili pozitivne diskriminacije) ...........................96

Glavni nalazi i problemi vidljivi na prvi pogled............................................................96 DODATAK I .............................................................................................98

5

Kriterijumi za utvrđivanje redosleda kandidata za prijem u ustanovu studentskog smeštaja....................................................................................................................98

DODATAK II ...........................................................................................100 Ustanove studentskog smeštaja..............................................................................100

DODATAK III ...........................................................................................107 Potrošnja domaćinstava u Srbiji na obrazovanje u ukupnoj potrošnji.......................107

DODATAK IV ...........................................................................................109 Struktura studentske populacije prema zanimanju roditelja .....................................109

DODATAK V ...........................................................................................113 Struktura studentske populacije prema obrzovanju roditelja ....................................113

DODATAK VI .........................................................................................1144 Struktura studentske populacije prema polu ............................................................114

DODATAK VII ...........................................................................................116 Struktura studentske populacije prema mestu stanovanja .......................................116

REFERENCE ...........................................................................................116

6

Spisak tabela

Tabela 2.1 Studenti osnovnih (akademskih i strukovnih) studija u odnosu na broj stanovnika Srbije starih 20-24 godine između 2007 i 2010 godine. ...............................15 Tabela 2.2 Studenti po univerzitetima i tipu vlasništva nad univerzitetom (školska 2010/2011 godina) ........................................................................................................16 Tabela 2.3 Domaćinstva sa članom starim 18-25 godina i bez takvog člana prema materijalnom položaju ...................................................................................................17 Tabela 2.4 Domaćinstva koja u svom sastavu imaju/nemaju člana koji studira, prema materijalnom položaju ...................................................................................................18 Tabela 2.5 Domaćinstva koja u svom sastavu imaju/nemaju člana koji studira, prema materijalnom položaju ...................................................................................................18 Tabela 2.6 Studenti prema zanimanju roditelja/staratelja ..............................................19 Tabela 2.7 Zaposleni u Srbiji, od 15 do 64 godine starosti, prema zanimanjima 2010. ..20 Tabela 2.8 Zaposleni u Srbiji prema zanimanjima 2010 – reklasifikovano .....................20 Tabela 2.9 Zaposleni u Srbiji i roditelja/izdržavaoca studenata 2010. godine po zanimanjima (studenti koji su naveli zanimanje roditelja/izdržavaoca) ...........................21 Tabela 2.9.a Zaposleni u Srbiji i roditelja/izdržavaoca studenata 2010. godine po zanimanjima..................................................................................................................21 Tabela br. 2.10 Obrazovanje studentovih/studentkinjinih roditelja .................................22 Tabela 2.11a Obrazovna struktura muške populacije Srbije prema Popisu 2002, Anketi o životnom standardu 2007 i Anketi o radnoj snazi 2010 (u procentima) ..........................23 Tabela 2.11b Obrazovna struktura ženske populacije Srbije prema Popisu 2002, Anketi o životnom standardu 2007 i Anketi o radnoj snazi 2010 (u procentima) .......................23 Tabela 2.12a Obrazovanje očeva studenata i školska sprema radno aktivnih muškaraca u Srbiji 2010. godine......................................................................................................24 Tabela 2.12b Obrazovanje majki studenata i školska sprema radno aktivnih žena u Srbiji 2010. godine .................................................................................................................24 Tabela 2.13 Udeo studenata u populaciji staroj 20-24 godine u različitim delovima Srbije......................................................................................................................................25 Tabela 2.14 Okruzi sa nadprosečnim i ispodprosečnim obuhvatom visokim obrazovanjem (prikazani su samo okruzi sa najvećim i najmanjim obuhvatom).............25 Tabela 2.15 Uporedni pregled broja studenata i broja stanovnika starih 20-24 godine prema mestu stanovanja ...............................................................................................26 Tabela 2.16 Studenti prema mestu stanovanja i stepenu studija ...................................27 Tabela 2.17 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem u Centralnoj Srbiji i Vojvodini.............................................................................................................29 Tabela 2.18 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem na Severu i Jugu Srbije ....................................................................................................................30 Tabela 2.19 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem u regionima Srbije.............................................................................................................................30 Tabela 2.20 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem po oblastima.......................................................................................................................32 Tabela 2.21 Učenici četvrtog razreda srednje škole prema vrsti škole koju pohađaju i studenti prve godine prema vrsti srednje škole koju su završili ......................................33 Tabela 2.22 Studenti prve godine akademskih i strukovnih studija prema vrsti srednje škole koju su završili......................................................................................................34

7

Tabela 2.23 Distribucija studenata prema vrsti poteškoća.............................................35 Tabela 2.24 Distribucija studenata sa hendikepom prema vrsti poteškoća i univerzitetu koji studiraju ..................................................................................................................38 Tabela 2.25 Distribucija studenata sa teškoćama koje ne beleži prethodna tabela........38 Tabela 2.26 Distribucija studenata u odnosu na nacionalnu pripadnost.........................39 Tabela 2.27 Ukupan broj Roma po popisu 2002 i broj Roma studenata 2010 po regionima ......................................................................................................................40 Tabela 4.1 Troškovi školarine za sve studente u Srbiji školske 2010/2011 godine. .......67 Tabela 4.2. Cena privatnog smeštaja po gradovima......................................................68 Tabela 4.3. Pregled cena studentskih povlastica za gradski (prigradski) prevoz, kao i popusta na međugradski prevoz....................................................................................71 Tabela 4.4 Procena prosečnih godišnjih troškova visokog obrazovanja u Srbiji (zaokruženi iznosi) ........................................................................................................73 Tabela 4.5. Broj studenata koji plaćaju školarinu na državnim i privatnim fakultetima školske 2010/2011 godine.............................................................................................74 Tabela 4.6. Pregled broja studenata na smeštaju u studentskim centrima u školskoj 2010/2011. godini..........................................................................................................75 Tabela 4.7 Izdate kartice za ishranu u studentskim restoranima u školskoj 2010/2011. godini. ...........................................................................................................................76 Tabela 4.8 Broj studenata, izdatih kartica za ishranu i mesta u domovima ....................77 Tabela 4.9 Broj prijavljenih studenata i odobrenih kredita i stipendija za akademsku 2011/2012. ....................................................................................................................79 Tabela 4.10 Procena troškova visokog obrazovanja u Srbiji 2010. godine ....................87 Tabela IV - 1 Distribucija studenata u odnosu na zanimanje roditelja i način finansiranja studija .........................................................................................................................110 Tabela IV - 2 Distribucija studenata u odnosu na zanimanje roditelja i tip univerziteta (privatni – državni).......................................................................................................110 Tabela V-3 Distribucija studenata prema školskoj spremi majke studenta 2010 i školska sprema žena u opštoj populaciji prema popisu iz 2002. godine ...................................113 Tabela VI-1 Distribucija studenata prema polu i načinu finansiranja studija.................115 Tabela VI-2 Distribucija studenata prema polu i tipu univerziteta.................................115 Tabela VII-1 Studenti po mestu stanovanja i načinu finansiranja studija......................116 Tabela VII-2 Studenti po mestu stanovanja i vrsti visoke škole....................................116

8

UVOD

O projektu EQUI-ED

„Jednak pristup za sve: osnaživanje socijalne dimenzije u cilju jačanja Evropskog prostora visokog obrazovanja“ je strukturalni TEMPUS projekt čiji je glavni cilj stvaranje pretpostavki za izjednačavanje šansi za sticanje visokog obrazovanja na univerzitetima u Srbiji. Projekt je usmeren ka unapređenju sistemskih pretpostavki pod kojima se stiče visoko obrazovanje u Srbiji. Projekt će ponuditi izmene u zakonskim rešenjima, univerzitetskim procedurama, sistemu prikupljanja i distribucije statističkih podataka, kako bi se unapredio sistem podsticaja za uključivanje i ostanak u sistemu visokog obrazovanja i ostvarila veća jednakost za sve srednjoškolce u Srbiji. To znači da cilj projekta nije samo poboljšanje položaja pojedinih grupa, postizanje nekog parcijalnog poboljšanja u oblasti „studentskog standarda” ili pronalaženje novih mogućnosti za finansiranje visokog obrazovanja i stipendiranje studenata. Ta poboljšanja će se svakako desiti kao posledica primene mera koje će projekt pokrenuti, dizajnirati i predložiti, ali je fokus projekta, kao i svih drugih strukturnih projekata u okviru TEMPUS-a, na razvoju i reformi obrazovnih institucija i obrazovnog sistema na nacionalnom nivou.

Ostvarenje glavnog cilja projekta planirano je kroz realizaciju tri posebna cilja:

a. Povećanje broja državnih mera (i unapređenje zakonskog okvira za sprovođenje ovih mera) usmerenih na izjednačavanje šansi svih grupa potencijalnih studenata i proširenje obuhvata postojećim merama onih grupa koje sada nisu u mogućnosti da se tim merama koriste.

b. Uspostavljanje i institucionalizacija prakse sistematičnog prikupljanja i analize podataka u oblasti socijalne dimenzije visokog obrazovanja.

c. Uspostavljanje mreže službi podrške potencijalnim i aktuelnim studentima na univerzitetima u Srbiji

Ostvarenjem ovih posebnih ciljeva stekli bi se uslovi da upis na visoke škole, savladavanje studijskog programa i završavanje studija ne zavise od okolnosti koje potiču od socijalnog i ekonomskog porekla studenata, već da pristup, učešće u i ishodi visokog obrazovanja zavise isključivo od sposobnosti pojedinaca i od njihovog uloženog napora. Time bi bio učinjen odlučni doprinos jačanju socijalne dimenzije visokog obrazovanja što uglavnom podrazumeva da sastav studentskog tela koje ulazi, stiče i završava visoko obrazovanje na svim nivoima sve više odražava raznovrsnost populacije iz koje dolaze potencijalni studenti.

Planirani rezultati koje projekt treba da ostvari do oktobra 2014. godine su:

� jedan sveobuhvatni predlog mera za ravnopravno uključivanje svih grupa potencijalnih studenata u visoko obrazovanje;

� predlog novog zakona i pratećih propisa o učeničkom i studentskom standardu; � unapređen sistem prikupljanja podataka o socijalnoj dimenziji visokog

obrazovanja, kroz novu metodologiju, pokazatelje i procedure;

9

� uspostavljena mreže podrške studentima na univerzitetima u Srbiji koordinisana iz jednog nacionalnog koordinacionog centra;

� uvedene i unapređene asistivne tehnologije na univerzitetima.

Projekt se odvija kroz četiri grupe projektnih aktivnosti:

1. Analiza postojećeg sistema podrške studentima. Ova grupa aktivnosti podrazumeva:

a. Izradu studije zatečenog stanja, b. Analizu propisa koji regulišu sistem visokog obrazovanja, c. Analizu postojećih mera za podršku studentima, d. Analizu postojećeg načina prikupljanja i analiziranja podataka o visokom

školstvu i studentskoj populaciji 2. Predlog mera za šire uključenje podzastupljenih grupa u visoko obrazovanje koji

obuhvata a. predloga novog Zakona o učeničkom i studentskom standardu i

odgovarajućih pratećih propisa. b. predlog unapređenja sistema prikupljanja, analize i diseminacije podataka

o visokom obrazovanju i studentskoj populaciji kako bi se omogućilo praćenje socijalne dimenzije visokog obrazovanja, stvaranje solidne činjenične osnove za donošenje državnih mera u ovoj oblasti i omogućilo ocenu tih mera zasnovanu na sistematskoj evidenciji.

3. Uspostavljanje službi studentske podrške i definisanje obima njihovog rada i načina koordinacije.

4. Pilotiranje (sprovođenje i praćenje) predloženih mera i rada uspostavljenih službi u poslednje dve godine implementacije projekta, na uzorku od oko 50 studenata iz marginalizovanih društvenih grupa.

Ova studija zatečenog stanja (Baseline Study) predstavlja rezultat prve od nabrojanih aktivnosti i u njoj su predstavljeni rezultati pregleda (survey) stanja koje je konstatovano u trenutku započinjanja rada na realizaciji ovog projekta.

O studiji zatečenog stanja: svrha, sadržaj i organizacija

Svrha ove studije je dvostruka. Na prvom mestu ona treba da omogući jasan uvid u nejednak obuhvat visokim obrazovanjem različitih delova stanovništva Republike Srbije i da registruje mere koje država Srbija i drugi akteri preduzimaju da se uočene nejednakosti smanje. Studija registruje mere čiji je cilj da svima zainteresovanima olakšaju pristup visokom obrazovanju ali i mere usmerene na posebno osetljive delove populacije. Bez obzira na to što se Studija posebno bavi pojedinim grupama (npr. Romima ili studentima sa invaliditetom), njen predmet je čitava populacija Republike Srbije.

Na drugom mestu, Studija treba da postavi osnovu za praćenje napredovanja u realizaciji ciljeva projekta (monitoring) i za konačnu ocenu efekata preduzetih mera (evaluacija). U tom smislu ona će biti važan instrument koji će rukovodstvo projekta koristiti za upravljanje projektom, a drugi zainteresovani akteri za ocenu efikasnosti mera koje projekt inicira.

10

Studija se zasniva na pretpostavci da je zatečeni (nejednak) obuhvat visokim obrazovanjem rezultat delovanja dve grupe činilaca. Prvu grupu čine nasleđene nejednakosti (socijalne i ekonomske) koje se preko obrazovnog sistema reprodukuju i vode produbljivanju društvenih podela. Drugu grupu činilaca predstavlja organizovani društveni napor da se, preko mera obrazovne politike, delovanje činilaca iz prve grupe neutrališe i da se razlike u šansama za visoko obrazovanje smanje.

Nasleđene nejednakosti (nejednake šanse za visoko obrazovanje izazvane socijalnim i ekonomskim

nasleđem)

Nastavak obrazovanja na visokoškolskom nivou pretpostavlja da je osoba koja je upisala fakultet ili višu školu savladala čitav niz prepreka koje su stajale na putu do indeksa i diplome. Neke od tih prepreka su jednake za sve i njihovo savladavanje predstavlja dokaz da su kandidati pripremljeni za visokoškolski nivo obrazovanja. Tu vrstu prepreka predstavljaju niži nivoi obrazovanja koje treba savladati kao preduslov za sticanje visokog obrazovanja. Savladavanjem te vrste prepreka kandidati dokazuju ličnu sposobnost i spremnost da ulaganjem određenog napora savladaju predviđeni obrazovni program. Putanja ili trajektorija kojom je neko stigao na prag visokog obrazovanja takođe modifikuje šanse za upis, savladavanje programa i završetak studija. Svršeni učenici gimnazija i uglednijih srednjih škola imaju mnogo veće šanse da upišu i kasnije završe traženije studijske programe nego njihovi vršnjaci koji su završili srednje stručne škole, ili škole koje nemaju naročito visoku reputaciju.

Međutim, postoji i druga vrsta prepreka koje kandidati različitog porekla ne savladavaju sa podjednakom lakoćom. Najveći deo tih prepreka se konačno svede na nejednako koštanje visokog obrazovanja, odnosno nejednaku dostupnost visokog obrazovanja s obzirom na sposobnost pojedinca i njegove porodice da materijalno iznesu teret obrazovanja na visokoškolskom nivou. Ta vrsta prepreka prvenstveno pogađa mlade iz porodica sa niskim ekonomskim statusom, ali nisu oni jedini za koje je ova prepreka nesavladiva. Studiranje za mnoge znači odlazak iz roditeljskog doma i iznajmljivanje posebnog stana u mestu studiranja, odvojeno zadovoljavanje svakodnevnih potreba (ishrana, higijena) koje se inače zajednički zadovoljavaju u okviru porodice, i putovanje (barem nekoliko puta godišnje) iz mesta boravka u mesto studiranja i natrag. Sve to podrazumeva značajno povećanje izdataka. Ako se tome dodaju još i troškovi školarine onda ni mnoge porodice koje ne spadaju u kategoriju siromašnih ne mogu da ova dodatna izdvajanja obezbede iz porodičnog budžeta, pa se šanse za visoko obrazovanje jednog broja mladih koji žive izvan i relativno daleko od sedišta visokoškolskih ustanova znatno smanjuju u odnosu na njihove vršnjake koji žive u univerzitetskim centrima.

Nezavisno od visine prihoda, nisko obrazovanje roditelja predstavlja još jednu prepreku na putu do visokog obrazovanja. Porodična kultura u kojoj se obrazovanost ne ceni, u kojoj se ne neguju ambicije vezane za obrazovno postignuće ili u kojoj se visoko obrazovanje smatra nečim nedostižnim, znatno umanjuju aspiracije i motivaciju mladih da upišu i završe visoke škole.

Za pripadnike etničkih manjina, obrazovanje na jeziku koji nije maternji predstavlja dodatnu prepreku koju treba savladati, a koju pripadnici većinske populacije i ne primećuju. Da stvar bude još teža, različiti jezici često podrazumevaju i drugačije kulturne standarde pa mladi pripadnici etničkih manjina osim studijskih programa i ne-

11

maternjeg jezika moraju da savladaju i kulturne standarde različite od onih stečenih u porodici i primarnoj sredini, standarde koji se u obrazovnom sistemu podrazumevaju kao „normalni“.

Konačno, za osobe sa invaliditetom, potencijalne studente, savladavanje obrazovnih programa podrazumeva i savladavanje dodatnih prepreka – u kretanja, u komunikaciji, u prihvatanju u novoj sredini, institucionalnih pravila koja su pravljena „po meri“ učesnika koji nemaju nikakve dodatne teškoće itd.

Mere za izjednačavanje šansi

Država Srbija sistematski sprovodi mere kojima nastoji da visoko obrazovanje učini dostupnim i onima koji, oslonjeni samo na sopstvene snage, ne bi mogli da priušte visoko obrazovanje sebi ili članovima svog domaćinstva. Najznačajnije mere koje država sprovodi su: finansiranje visokog obrazovanja posebnom budžetskom stavkom iz koje se finansiraju visokoškolske ustanove čiji je osnivač Republika Srbija, finansiranje studentskog (i učeničkog) standarda, stipendiranje studenata koji postižu natprosečne rezulatate, i povoljnije kreditiranje studenata kroz sistem tzv. studentskih kredita. Osim ovih mera koje su namenjene čitavoj studentskoj populaciji, Republika Srbija sprovodi i mere afirmativne akcije usmerene na pojedine kategorije studenata kojima je, po oceni najviših državnih organa, potrebna posebna pažnja i posebna zaštita. Te kategorije obuhvataju lica sa posebnim potrebama1 i pripadnike manjinskih grupa. Ove kategorije uživaju posebne pogodnosti i prilikom upisa, i prilikom plaćanja školarine, i prilikom obezbeđivanja subvencionisanog smeštaja i ishrane.

Osim mera koje donosi i sprovodi Republika Srbija, određene korake ka izjednačavanju šansi za visoko obrazovanje preduzimaju i drugi akteri. Lokalne samouprave često čine značajne napore da olakšaju studiranje davanjem stipendija ili pomoći u specijalnim situacijama. U sedištima visokoškolskih ustanova i posebno univerzitetskim centrima, preduzimaju se značajne mere da se studentima boravak u tim mestima učini lakšim i ugodnijim. Univerziteti i fakulteti takođe dosta čine da studentima olakšaju savladavanje prepreka koje stoje na putu do fakultetske diplome. Ne treba zanemariti ni podsticaje koje daju privredne organizacije stipendirajući određene kategorije studenata, a ni fondacije i druga udruženja koja često igraju važnu ulogu u pružanju podrške studentima.

Imajući u vidu sve prethodno rečeno, studija sadrži:

a) Opis studentske populacije koji je, kad je god bilo moguće, upoređivan sa stanovništvom Republike Srbije starim između 19 i 24 godine. Kad takvo poređenje nije bilo moguće, sastav studentske populacije je upoređivan sa sastavom ukupne populacije. Svrha ovoga opisa je da se uoče, opišu i dokumentuju nejednakosti u obuhvatu visokim obrazovanjem.

b) Pregled propisa koji regulišu delatnost visokog obrazovanja i studentski standard.

1 “Lica sa posebnim potrebama” je termin koji koriste državni organi Republike Srbije. O različitim nazivima,

njihovoj adekvatnosti, eventualnim stigmatizatorskim i diskriminacijskim efektima biće dodatno reči u analizi koja sledi nakon ove studije.

12

c) Pregled mera koje Republika Srbija preduzima u cilju unapređenja socijalne dimenzije visokog obrazovanja

d) Opis uslova života studenata u univerzitetskim centrima Srbije i e) Opis načina na koji se prikupljaju, obrađuju, analiziraju i objavljuju podaci o

visokom školstvu i studentskom standardu.

Rezultat Studije zatečenog stanja je slika stanja, a ne njegova analiza. Studija ne ulazi u uzroke, u njoj se ne iznose ocene, niti nude rešenja, već samo konstatuje zatečeno stanje. To, naravno, ne znači da tim projekta ne želi da uđe u detaljniju analizu problema ili da izbegava da da ocenu zatečenog stanja. To će biti učinjeno u narednom koraku. Ono do čega želimo da dođemo Studijom zatečenog stanja je opis stanja koje će svi učesnici u projektu i sve zainteresovane strane oceniti kao verodostojan.

Izvori i metodologija studije

U izradi ovog prikaza stanja koristili smo se prevashodno podacima iz zvaničnih, pouzdanih i lako dostupnih izvora. Imali smo u vidu da će svaka buduća ocena stanja morati da se zasniva na uporedivim podacima pa smo nastojali da se u našoj studiji nađu podaci za koje je vrlo verovatno da će i ubuduće biti na raspolaganju.

Republički zavod za statistiku (u daljem tekstu RZS) bio je glavni izvor podataka o studentskoj populaciji i uslugama koje studenti dobijaju preko državnog sistema zaštite studentskog standarda. Zavod nam je omogućio neposredno korišćenje podatka o studentima upisanim na neku od visokoškolskih ustanova u Srbiji 2010. godine, prikupljenih pomoću obrasca ŠV20 („Prijavni list za upis studenata“). Analiza tih podataka bila je osnovno sredstvo za sačinjavanje slike o studentskoj populaciji Srbije. U cilju komparacije studentske populacije sa ukupnom populacijom Srbije, RZS je za potrebe ove studije sačinio i procenu broja stanovnika starih 19 i 20-24 godine za 2010. godinu po opštinama i po polu. Za sve druge informacije služili smo se redovnim izdanjima Zavoda.

Važan izvor podataka predstavljale su i ankete koje je sproveo Republički zavod za statistiku (Anketa o životnom standardu 2007 i Anketa o radnoj snazi 2010). Ove ankete sadrže mnoštvo podataka koje smo koristili kada je trebalo porediti studentsku populaciju sa ukupnom populacijom Republike Srbije. Naime, kad god nije bilo neposredno uporedivih podataka o čitavoj populaciji (godine između dva popisa ili podaci koji se ne prikupljaju tokom popisa) podatke o studentskoj populaciji smo poredili sa podacima dobijenim ovim anketama.

Oslanjali smo se takođe i na podatke državnih i visokoškolskih institucija, podatke Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice iz Novog Sada i informacije koje smo dobili od lokalnih samouprava i studentskih udruženja. Nastojali smo da prikupimo najnovije podatke i podatke koji se redovno i sitematski prikupljaju.

13

Kada nije bilo moguće pronaći pouzdane i sistematski prikupljane podatke, oslanjali smo se na sekundarne izvore, podatke koji se odnose na period od pre nekoliko godina, i na podatke istraživačkih i nevladinih organizacija.2

2 Svaki pojedini izvor podataka je naznačen u tekstu na mestu gde se ti podaci navode.

14

STUDENTSKA POPULACIJA SRBIJE

Studentsku populaciju Srbije školske 2010/2011. godine, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, čine 127154 studentkinje i 101377 studenata, ukupno 228531 osoba upisanih na neku od visokoškolskih ustanova u Srbiji. Studentkinje čine 55.6% studentske populacije.3

Najveći deo studenata (90% svih studenata osnovnih studija) star je između 19 i 26 godina4. Tri četvrtine studenata/studentkinja osnovnih akademskih studija staro je između 18 i 22, a tri četvrtine studenata/studentkinja osnovnih strukovnih studija izmeđju 18 i 25 godina. Studenti master studija uglavnom imaju od 20 do 26 godina (75% svih studenata), a 90% njih je mlađe od 31 godine. Studenati specijalističkih akademskih studija stari su između 24 i 34 godine (75% svih studenata), 90% je mlađe od 39 godina. Tri četvrtine studenata specijalističkih strukovnih studija staro je između 22 i 37 godina, dok je 90% njih mlađe od 44 godine. Studenati doktorskih studija imaju između 24 i 33 godine u 75% slučajeva, a 90% ih je mlađe od 39 godina. Blizu 21000 studenata ili 9% studentske populacije je starije od 30 godina. Nešto više od 1% studenata je starije od 40 godina. Najstariji registrovani student star je 81 godinu.

Na osnovne studije, akademske i strukovne, upisano je 184237 ili 80.6% svih upisanih studenata. Na akademske master studije upisano je 26996 ili 11.8% studenata. Na specijalističke, akademske i strukovne studije, upisano je 2475 ili 1.1% studenata. Na doktorske studije je upisano 5206 ili 2.3% studenata. Preostalih 9617 ili 4.2% studenata studira na različitim nivoima studija po pre-bolonjskim programima.

Na univerzitetima i visokim školama čiji je osnivač Republika Srbija studira 189438 ili 83% studenata. Najviše studenata studira na beogradskom univerzitetu (73480), zatim na novosadskom (35331), niškom (18973), kragujevačkom (13743) i novopazarskom univerzitetu (2403). Na Univerzitetu umetnosti u Beogradu studira 2235 studenata. Na kriminalističko-policijskoj akademiji studira 2083 studenta. Na državnim visokim školama studira 41190 studenata strukovnih studija. O trošku države studira 97790 ili 42.8% studenata dok preostalih 130741 ili 57.2% studenata plaća školarinu.

Na privatne univerzitete je školske 2010-2011 upisano ukupno 39093 studenata ili 17% svih studenata u Srbiji. Najviše ih studira na univerzitetima Singidunum (8928) i Megatrend (7177). Na Privrednoj akademiji studira 4781 student. Na univerzitetima Union, Edukons, Evropskom univerzitetu i Internacionalnom univerzitetu u Novom Pazaru studira između 2000 i 2500 studenata. Preostalih oko 6500 studenata studira na privatnim visokim školama ili fakultetima izvan univerziteta.

3 Broj studenata koji navode visokoškolske ustanove u Srbiji uvek je veći od broja studenata koje registruje

RZS. Razlog tome je što RZS registruje samo aktivne studente, studente koji su upisali tekući semestar, dok visokoškolske ustanove vode kao studente i one koji se nisu ispisali sa studija mada nisu upisali tekući semestar (tzv. „pasivni studenti“) ili još uvek nisu diplomirali (apsolventi). 4 Na visokoškolske ustanove u Srbiji, 2010. godine, upisan je i jedan mali broj (56) studenata starih 17, i nešto veći broj (2179) studenata starih 18 godina. Po pravilu, osnovne studije upisuju kandidati stari 19 godina.

15

Na univerzitetima u Srbiji studira relativno malo stranaca. Čak 96,4% studenata su državljani Republike Srbije. Najveći broj stranih studenata dolazi iz Bosne i Hercegovine (4797) i Crne Gore (2622) 5. Što se etničke pripadnosti tiče, 86% studenata se izjašnjava kao Srbin/Srpkinja, 9% se nije izjasnilo, a od preostalih 5% najbrojniji su Mađari (3170 ili 1.4%), Bošnjaci (2253 ili 1%) i Crnogorci (1196 ili 0.5%) .

Pristupanjem Republike Srbije “bolonjskom procesu” 2003. godine, započinje novo poglavlje u istoriji visokog obrazovanja na ovim prostorima. Novi Zakon o visokom obrazovanju, direktno potaknut zvaničnim pristupanjem Srbije ovom širem reformskom procesu restrukturisanja visokog obrazovanja, usvojen je 2005. godine. Ovaj zakon je u sistem visokog obrazovanja uneo brojne i značajne izmene, pre svega, vezane za režim studija, organizaciju nastavnog procesa i obaveze različitih socijalnih aktera koji učestvuju u njemu, među kojima su i studenti. Jedna od najznačajnijih izmena tiče se uvođenja tri ciklusa studiranja (dodiplomski, master, doktorski), i podele na akademske i strukovne studije. Ipak, jedna od najvidljivijih promena ogleda se u trendu naglog povećanja broja studenata, koji neprestano raste u odnosu na učešće broja studenata u istoj starosnoj grupi (onih koji imaju izmedju 20 i 24 godine) unutar opšte populacije Srbije.

Tabela 2.1 Studenti osnovnih (akademskih i strukovnih) studija u odnosu na broj stanovnika Srbije starih 20-24 godine između 2007 i 2010 godine.

Godina

2007 2008 2009 2010

Broj stanovnika Srbije starih 20-24 godine 500542 492718 480717 467866

Broj studenata osnovnih studija na visokoškolskim ustanovama u Srbiji 145493 161038 174777 184237

Udeo studenata osnovnih studija u stanovništvu Srbije starom 20-24 godine

29% 32.7% 36.4% 39.4%

Izvor podataka: Republički zavod za statistiku

Kao što se iz Tabele 2.1. vidi, u poslednjih nekoliko godina u Srbiji postoji kontinuirani trend rasta broja studenata, izražen kako u apsolutnim tako i u relativnim brojevima (procentualno učešće studenata u populaciji Srbije starosti 20-24 godine). Dakle, obuhvat populacije visokim obrazovanjem je u poslednjih pet godina porastao sa 29% u 2007-oj godini na 39.4% u 2010-oj.

Studentska populacija Srbije po univerzitetima

Paralelno sa povećanjem broja studenata u Srbiji je značajno razgranata i mreža visokih škola, s jedne strane, otvaranjem značajnog broja privatnih univerziteta, a s druge strane

5 Osim studenata iz zemalja bivše SFRJ i susednih zemalja, u Srbiji studiraju i državljani Albanije, Alžira,

Andore, Argentine, Australije, Austrije, Bahama, Belorusije, Čada, Danske, Eritreje, Francuske, Gane, Iraka, Irana, Italije, Izraela, Jemena, Jordana, Kanade, Kariba, Kine, Kipra, Libana, Maroka, Mauritanije, Moldavije, Nemačke, Nigera, Norveške, Poljske, Reuniona, Ruande, Rumunije, SAD, Sijera Leonea, Sirije, Sudana, Surinama, Španije, Švajcarske, Švedske, Turske, Ukrajine i Velike Britanije.

16

prerastanjem velikog broja nekadašnjih viših škola u fakultete i strukovne škole visokih studija. Ipak, u Srbiji, još uvek najveći broj upisanih studenata, čak njih 82,89% studira na državnim fakultetima, dok svega 17,10% studenata studira na privatnim fakultetima (videti tabelu 2.2).

Tabela 2.2 Studenti po univerzitetima i tipu vlasništva nad univerzitetom (školska

2010/2011 godina)

DRŽAVNI UNIVERZITETI PRIVATNI UNIVERZITETI

Univerzitet Broj studenata Univerzitet Broj

studenata Univerzitet u Beogradu 73480 Megatrend 7177 Univerzitet umetnosti u Beogradu 2235 Evropski univerzitet 2167

Univerzitet u Novom Sadu 35331 Metropoliten 745 Univerzitet u Kragujevcu 13743 Singidunum 8928 Univerzitet u Nišu 18973 Edukons 2717 Državni univerzitet u Novom Pazaru 2403 Union 2596

Državne visoke škole 41190 Alfa 1359 Kriminalističko policijska akademija 2083 Internacionalni univerzitet

Novi Pazar 2051

Privredna akademija 4781 Privatne visoke skole 5979 Fakulteti izvan univerziteta 593 Ukupno na državnim univerzitetima 189438 Ukupno na privatnim

univerzitetima 39093

SVEGA 228531

Izvor podataka: Republički zavod za statistiku

Činioci od značaja za socijalnu dimenziju visokog obrazovanja

U ovom delu će biti prikazane karakteristike studentske populacije koje se smatraju posebno relevantnim za socijalnu dimenziju visokog obrazovanja. Poređenjem distribucije tih karakteristika u studentskoj populaciji sa distribucijom istih karakteristika u populaciji Srbije staroj 20-24 godine dobićemu jasniju sliku o nejednakom obuhvatu visokim obrazovanjem različitih kategorija stanovništva Srbije. Karakteristike relevantne za socijalnu dimenziju visokog obrazovanja koje će biti prikazane su: socio-ekonomski status, prethodno školovanje, invaliditet i etnička pripadnost. Socio-ekonomski status je u ovoj Studiji izražen ukupnim prihodom domaćinstva, obrazovanjem i zanimanjem roditelja i regionom u kome živi porodica studenta.

Socio-ekonomski status

Iako na osnovu dostupnog empirijskog materijala (prikupljenog uz pomoć ŠV20 obrazaca) nije moguće ostvariti direktan uvid u socio-ekonomski status porodica iz kojih

17

studenti potiču, na osnovu podataka o zanimanju i obrazovanju roditelja studenata, kao i podataka o mestu stanovanja studenata, moguće je na indirektan način izvesti odredjene zaključke o tome iz kakvog socijalnog miljea potiču upisani studenti. Nedostajuće podatke o ekonomskom statusu porodice porekla pokušali smo da rekonstruišemo na osnovu podataka iz drugih izvora.

Prihodi domaćinstva

Prihodi domaćinstava u Srbiji su jedna od onih veličina o kojima postoji više nagađanja i procena nego pouzdanih informacija. I kada se u različitim anketama prikupljaju podaci o prihodima domaćinstava, oni su najčešće nepotpuni (mnogi ispitanici odbijaju da odgovaraju na pitanja o prihodima) ili nepouzdani (ispitanici često, iz različitih razloga, prikazuju više ili manje prihoda nego što ih domaćinstvo zaista ostvaruje) (Mijakovac 2008:30). Najviše informacija o prihodima domaćinstava u Srbiji prikupljeno je tokom Ankete o životnom standardu koju je, u saradnji sa Svetskom bankom sproveo Republički zavod za statistiku 2007 godine. Mada se na osnovu prikupljenih podataka mogu identifikovati i lica stara između 19 i 24 godina i lica koja studiraju, specifična organizacija prikupljenih podataka (nekoliko fajlova, podaci u različitim fajlovima, identifikacija domaćinstava pomoću nekoliko varijabli) čini analizu obuhvata visokim obrazovanjem u različitim imovinskim kategorijama stanovništva prilično zahtevnom. Budući da među podacima prikupljenim na osnovu ŠV obrasca nemamo nikakvih informacija o prihodima, bili smo prinuđeni da sliku o obuhvatu visokim obrazovanjem u različito imućnim slojevima formiramo na osnovu podataka iz istraživanja koja su obuhvatala manji broj ispitanika, ali su zato sadržala sve relevantne podatke i omogućavala relativno jednostavnu analizu.

Jedno takvo istraživanje je ono koje je 2007. godine, na uzorku od 1992 domaćinstva, izveo Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu (u daljem tekstu ISI) pod nazivom ‘Socio-ekonomske strategije domaćinstava u Srbiji’. Domaćinstva su, na osnovu većeg broja indikatora, prema metodologiji Instituta, razvrstana u pet kategorija materijalnog položaja: nizak, niži srednji, srednji, viši srednji i visok. Uz to, bilo je relativno lako izdvojiti domaćinstva u čijem sastavu ima lica starih 18-25 godina i lica koja studiraju. Ovi podaci su dovoljni da se na osnovu njih proceni odnos materijalnog položaja i šansi da se bude student.

Tabela 2.3 Domaćinstva sa članom starim 18-25 godina i bez takvog člana prema materijalnom položaju

Član domaćinstva star 18-25 godina Materijalni položaj Nema Ima Ukupno

Nizak 83 5.7 11 2.1 94 4.7 Niži srednji 537 36.6 162 30.8 699 35.1 Srednji 409 27.9 151 28.7 560 28.1 Viši srednji 276 18.7 132 25.1 408 20.5 Visok 161 11.0 70 13.3 231 11.6 Ukupno 1466 100 526 100 1992 100

18

Na uzorku je registrovano 526 (26.4%) domaćinstava sa članovima uzrasta 18-25 godina. Ako uporedimo domaćinstva koja u svom sastavu imaju bar jednog člana uzrasta 18-25 godina sa domaćinstvima koja u svom sastavu nemaju takvog člana, ustanovićemo da je materijalni položaj domaćinstava sa članom studentskog uzrasta generalno malo bolji nego materijalni status ostalih domaćinstva (Tabela 2.3).

Među domaćinstvima sa članom studentskog uzrasta ima proporcionalno više onih koja spadaju u kategorije iznad srednjeg materijalnog položaja (38.4% : 29.7%) i proporcionalno manje onih koja spadaju u kategorije ispod srednjeg materijalnog položaja (32.9% : 42.3%).

Ako pogledamo samo 526 domaćinstva sa članovima studentskog uzrasta, podelimo ih u dve grupe prema tome da li u njima ima ili nema studenata i te dve grupe uporedimo prema materijalnom položaju, ustanovićemo da domaćinstva u kojima je barem jedan član student imaju viši materijalni položaj od domaćinstava u kojima nema studenata (Tabela br. 2.4).

Tabela 2.4 Domaćinstva koja u svom sastavu imaju/nemaju člana koji studira, prema materijalnom položaju

Domaćinstva sa članovima studentskog uzrasta Materijalni položaj Nema studenata Ima studenta Ukupno

Nizak 11 4.2 0 0.0 11 2.1 Niži srednji 102 39.2 60 22.6 162 30.8 Srednji 76 29.2 75 28.2 151 28.7 Viši srednji 49 18.8 83 31.2 132 25.1 Visok 22 8.5 48 18.0 70 13.3 Ukupno 260 100 266 100 526 100

Među domaćinstvima koja u svom sastavu imaju bar jednog člana uzrasta 18 – 25 godina i u kojima niko ne studira, ima 43.3% onih koja su ispod srednjeg materijalnog položaja i 27.3% domaćinstava koja su iznad srednjeg materijalnog položaja. Među domaćinstvima koja u svom sastavu imaju barem jednog studenta, 22.6% je ispod srednjeg materijalnog položaja, a 49.2% je iznad srednjeg materijalnog položaja.

Tabela 2.5 Domaćinstva koja u svom sastavu imaju/nemaju člana koji studira, prema materijalnom položaju

Domaćinstva sa članovima studentskog uzrasta Materijalni

položaj Nema studenata Ima studenta ukupno

Nizak 11 100.0 0 0.0 11 100 Niži srednji 102 62.9 60 37.1 162 100 Srednji 76 50.3 75 49.7 151 100 Viši srednji 49 37.1 83 62.9 132 100 Visok 22 31.4 48 68.6 70 100 Ukupno 260 49.4 266 50.6 526 100

19

Drugi način da se pogleda veza između materijalnog položaja domaćinstva i obuhvata visokim obrazovanjem članova tih domaćinstava starih 18-25 godina jeste upoređivanje šansi da se bude student ako osoba stara 18-25 godina dolazi iz domaćinstava različitog materijalnog položaja (Tabela br. 2.5).

Ako osoba stara 18-25 godina živi u domaćinstvu niskog materijalnog položaja njene šanse da ne bude student su praktično beskonačno veće od šanse da studira. Ako takva osoba živi u domaćinstvu nižeg srednjeg materijalnog položaja, njene šanse da ne bude student su 1.7 puta veće u odnosu na šanse da bude student. Ako osoba živi u domaćinstvu srednjeg materijalnog položaja, šanse da studira ili da ne studira su gotovo jednake, odnos šansi je 0.99. Već kod višeg srednjeg materijalnog položaja odnos šansi se menja i osoba koja živi u domaćinsvu sa takvim statusom ima 1.7 puta veće šanse da studira nego da ne studira. Ako osoba stara 18-25 godina živi u domaćinstvu visokog materijalnog statusa, njene šanse da studira su 2.2 puta veće nego da ne studira.

Na osnovu podataka dobijenih u istraživanju ISI možemo pouzdano zaključiti da se obuhvat visokim obrazovanjem, a time i šanse pojedinca da se upiše na fakultet ili višu školu, smanjuju sa smanjenjem materijalnog statusa domaćinstva u kome osoba živi. Među osobama koje žive u domaćinstvima niskog materijalnog statusa gotovo da nema studenata, dok je među osobama koje žive u domaćinstvima visokog materijalnog statusa obuhvat visokim obrazovanjem gotovo 70%.

Zanimanje roditelja

Podaci o zanimanju roditelja ili staratelja studenata dobijeni su pomoću ŠV20 obrasca koje su studenti popunjavali prilikom upisa zimskog semestra školske 2010/2011 godine. Podaci su dostupni za 130752 (57%) studenta. Kod nekih studenata ovi podaci nedostaju (28%), za jedan broj studenata zanimanje roditelja je nepoznato (15%). Podaci o zanimanju prikazani su u Tabeli 2.6.

Tabela 2.6 Studenti prema zanimanju roditelja/staratelja

Zanimanje roditelja/staratelja Broj %

Vlasnici, funkcioneri i menadžeri 8778 6.7 Stručnjaci 72167 55.2 Službenici, policija, vojska 15356 11.7 Radnici u uslugama 11023 8.4 Kvalifikovani radnici i zanatlije 10333 7.9 Radnici, poljoprivrednici 13095 10.0 SVEGA 130752 100.0

Izvor: RZS

Ono što prvo pada u oči je veliki broj studenata čiji su roditelji stručnjaci. Na osnovu podataka iz popunjenih ŠV20 obrazaca, 55,2 % studenata koji navode zanimanje roditelja/staratelja, navode da su im roditelji stručnjaci. I kada uključimo studente o

20

kojima nemamo podataka o zanimanju roditelja, još uvek je procenat studenata čiji su roditelji stručnjaci (31.6%) daleko veći nego procenat studenata čiji roditelji pripadaju bilo kojoj drugoj kategoriji zanimanja.

Da bismo procenili nejednakosti u zastupljenosti studenata čiji roditelji obavljaju različita zanimanja u ukupnoj studentskoj populaciji, uporedili smo podatke o zanimanju roditelja sa podacima o strukturi zanimanja u ukupnom stanovništvu iz koga dolaze studenti koji su predmet naše analize. Prema podacima iznetim u Anketi o radnoj snazi, u Republici Srbiji je 2010. godine bilo nešto više od 2.8 miliona (2.841.355) radno aktivnih lica, od toga 568.723 nezaposlenih. Struktura zaposlenih prema zanimanju prikazana je u Tabeli br. 2.7.

Tabela 2.7 Zaposleni u Srbiji, od 15 do 64 godine starosti, prema zanimanjima 2010.

Zanimanje Broj %

Zakonodavci, funkcioneri i rukovodioci - menadžeri 123849 5.4 Stručnjaci 271757 11.9 Stručni saradnici i tehničari 348145 15.3 Službenici 149279 6.6 Ulužni radnici i trgovci 329991 14.5 Kvlifikovani radnici poljoprivreda i ribarstvo 357104 15.7 Zanatlije i srodni radnici 303769 13.4 Rukovaoci mašinama i uređajima i monteri 183229 8.1 Osnovna – jednostavna zanimanja 196142 8.6 Vojna lica 10209 0.4 Total 2273473 99.9

Izvor: Anketa o radnoj snazi 2010

Da bi se ovi podaci uporedili sa podacima iz ŠV obrasca, bilo je neophodno spojiti pojedine kategorije zanimanja tako da broj kategorija u obe tabele bude jednak. Stručni saradnici i tehničari su dodati stručnjacima, vojna lica su pridružena službenicima, kvalifikovani radnici, zanatlije i rukovaoci mašina svrstani su u jednu kategoriju – kvalifikovani radnici i zanatlije. Na taj način je dobijena tabela 2.8 koja se sada može uporediti sa strukturom zanimanja roditelja i izdržavaoca studenata 2010.

Tabela 2.8 Zaposleni u Srbiji prema zanimanjima 2010 – reklasifikovano

Zanimanje roditelja/staratelja Broj % Vlasnici, funkcioneri i menadžeri 123849 5.4 Stručnjaci 619902 27.3 Službenici, policija, vojska 159488 7.0 Radnici u uslugama 329991 14.5 Kvalifikovani radnici i zanatlije 844102 37.1 Radnici, poljoprivrednici 196142 8.6 SVEGA 2273473 99.9

21

Poređenjem ovako dobijene strukture zaposlenih po zanimanjima sa strukturom roditelja/izdržavaoca studenata po zanimanjima koju su saopštili studenti u ŠV20 obrascu, dobićemo rezultat prikazan u tabeli 2.9

Tabela 2.9 Zaposleni u Srbiji i roditelja/izdržavaoca studenata 2010. godine po zanimanjima (studenti koji su naveli zanimanje roditelja/izdržavaoca)

Zaposleni Roditelji studenata

Zanimanje Broj % Broj %

Vlasnici, funkcioneri i menadžeri 123849 5.4 8778 6.7 Stručnjaci 619902 27.3 72167 55.2 Službenici, policija, vojska 159488 7.0 15356 11.7 Radnici u uslugama 329991 14.5 11023 8.4 Kvalifikovani radnici i zanatlije 844102 37.1 10333 7.9 Radnici, poljoprivrednici 196142 8.6 13095 10.0 SVEGA 2273473 99.9 130752 100.0

Ono što prvo pada u oči kad se pogleda ova tabela je izrazita nesrazmera u zastupljenosti dece stručnjaka i dece kvalifikovanih radnika i zanatlija. Studenata koji navode da im je roditelj stručnjak u relativnim brojkama ima dvostruko više nego što ima stručnjaka među zaposlenima u Srbiji. Na drugoj strani, kvalifikovanih radnika i zanatlija među zaposlenima ima gotovo pet (4.7) puta više nego što ima studenata koji navode ova zanimanja kao zanimanja svojih roditelja. Na ovaj način, u studentskoj populaciji su nadreprezentovana još i deca vlasnika preduzeća, funkcionera i menadžera, službenika, pripadnika vojske i policije i, pomalo iznenađujuće, nekvalifikovanih radnika i poljoprivrednika. Na drugoj strani, pored dece kvalifikovanih radnika i zanatlija, među studentima je relativno manje i onih koji navode da su im roditelji/izdržavaoci radnici u uslugama.

Slika se, međutim, znatno menja ako relativne brojke računamo u odnosu na čitavu studentsku populaciju, a ne samo u odnosu na studente koji su saopštili zanimanje roditelja/izdržavaoca. Tako preračunati udeli prikazani su u tabeli 2.9a.

Tabela 2.9.a Zaposleni u Srbiji i roditelja/izdržavaoca studenata 2010. godine po zanimanjima

Zaposleni Roditelji studenata Zanimanje Broj % Broj % Vlasnici, funkcioneri i menadžeri 123849 5.4 8778 3.8 Stručnjaci 619902 27.3 72167 31.6 Službenici, policija, vojska 159488 7.0 15356 6.7 Radnici u uslugama 329991 14.5 11023 4.8 Kvalifikovani radnici i zanatlije 844102 37.1 10333 4.5 Radnici, poljoprivrednici 196142 8.6 13095 5.7 Nepoznato, nema podataka - - 97779 42.8 SVEGA 2273473 99.9 228531 100.0

22

Zanimljivo je da više od dve petine studenata ne navodi zanimanje roditelja. Ako ostavimo po strani sve spekulacije o razlozima da se ne odgovori na ovo pitanje u ŠV20 obrascu i o tome kako su nedostajući odgovori raspodeljeni, ostaje činjenica da su stručnjaci jedina nadreprezentovana grupa i da su kvalifikovani radnici i zanatlije, uz radnike u uslugama, izrazito podzastupljeni među roditeljima studenata. Razlike sada ne izgledaju tako velike kao kada se procenti izračunaju u odnosu na broj datih odgovora, ali je izvesno da razlika ima.

Sa rastom stepena studija raste i procenat studenata koji kao zanimanje roditelja navode “stručnjak”. Na primer: na specijalističkim strukovnim studijama takvih je studenata 63,5%; na dodiplomskim akademskim master studijama ima ih 69%; na specijalističkim akademskim studijama oni čine čak 84,0%, a na doktorskim akademskim studijama 88% studenata na tom stepenu studija.

Budući da 90% stručnjaka ima završenu višu ili visoku školu, i da oko jedne trećine stručnih saradnika i tehničara takođe ima više ili visoko obrazovanje, nejednakosti koje zajedno proizvode imovinski status, zanimanje i obrazovanje morale bi biti predmet posebne analize.

Obrazovanje roditelja

Podaci o obrazovanju studentovih roditelja (posebno oca i majke) prikupljaju se redovno pomoću ŠV20 obrasca, na početku svakog semestra. Na početku školske 2010/2011 godine roditelji studenata imali su školsku spremu prikazanu u Tabeli br. 2.10

Tabela br. 2.10 Obrazovanje studentovih/studentkinjinih roditelja

Otac Majka Stepen obrazovanja

Broj Procenat Broj Procenat Bez škole 174 0.1 381 0.2 Nepotpuna osnovna 613 0.3 975 0.4 Osnovna škola 8616 3.8 13423 5.9 Srednja škola 118370 51.8 126780 55.5 Viša škola 31273 13.7 28347 12.4 Visoka škola 56075 24.5 47023 20.6 Ostalo 13410 5.9 11602 5.1 Total 228531 100.0 228531 100.0

Izvor: Republički zavod za statistiku

Da bismo ocenili koliko su u studentskoj populaciji zastupljeni potomci različito obrazovanih roditelja, trebalo bi uporediti obrazovnu strukturu roditelja sadašnjih studenata sa obrazovnom strukturom roditelja čija su deca sada stara između 19 i 24 godine. Budući da nam takvi podaci nisu neposredno dostupni, uporedićemo obrazovnu strukturu roditelja studenata sa obrazovnom strukturom ukupne populacije Srbije. Podaci o obrazovnoj strukturi stanovništva Srbije mogu se dobiti iz tri izvora: Popisa stanovništva Srbije 2002, Ankete o životnom standardu 2007 i Ankete o radnoj snazi

23

2010. Podaci Popisa iz 2002 su potpuni, pouzdani ali i prilično zastareli pa smo podatke iz skorašnjih anketa koristili kako bismo dobili uvid u eventualne promene obrazovne strukture stanovništva Srbije. Budući da se radi o anketama izvedenim na velikim uzorcima (preko 5500 domaćinstava u Anketi o životnom standardu i preko 17000 domaćinstava u Anketi o radnoj snazi), njihovi nalazi se mogu smatrati vrlo pouzdanom i vrlo precizom procenom obrazovne strukture stanovništva Srbije. Tabelarno prikazani nalazi o obrazovnoj strukturi Stanovništva Srbije dati su u tabelama 2.11a i 2.11b.

Tabela 2.11a Obrazovna struktura muške populacije Srbije prema Popisu 2002, Anketi o životnom standardu 2007 i Anketi o radnoj snazi 2010 (u procentima)

Stepen obrazovanja (muškarci) Popis 2002

Anketa o životnom

standardu 2007

Anketa o radnoj snazi 2010

Bez škole 2.5 2.3 0.6 Nepotpuna osnovna 13.5 8.1 3.5 Osnovna škola 23.0 22.9 21.9 Srednja škola 46.1 54.1 60.9 Viša škola 4.9 5.5 5.0 Visoka škola 7.3 7.1 8.3 Ostalo 2.6 - - Total 99.9 100 100.2

Tabela 2.11b Obrazovna struktura ženske populacije Srbije prema Popisu 2002, Anketi o životnom standardu 2007 i Anketi o radnoj snazi 2010 (u procentima)

Stepen obrazovanja (žene) Popis 2002

Anketa o životnom

standardu 2007

Anketa o radnoj snazi 2010

Bez škole 8.5 7.8 1.0 Nepotpuna osnovna 18.6 12.5 5.6 Osnovna škola 24.7 26.6 25.9 Srednja škola 36.4 42.0 51.6 Viša škola 4.1 5.2 5.6 Visoka škola 5.8 5.9 10.3 Ostalo 1.8 - - Total 99.9 100 100.0

Razlike u obrazovnoj strukturi nisu samo rezultat proteka vremena nego i različitog obuhvata populacije čija se obrazovna struktura prikazuje. I Popisom i Anketom o životnom standardu obuhvaćeno je svo stanovništvo Srbije starije od 15 godina bez obzira na radni status. Anketom o radnoj snazi obuhvaćeno je samo aktivno stanovništvo između 15 i 64 godine. Otuda se u obrazovnoj strukturi pojavljuje relativno manji broj osoba bez škole ili sa nepotpunom osnovnom školom i relativno više osoba sa završenom srednjom ili visokom školom. Budući da su roditelji studenata većinom radno aktivna lica, za poređenje ćemo koristiti podatke iz Ankete o radnoj snazi 2010. Rezultati poređenja prikazani su u tabelama 2.12a i 2.12b.

24

Tabela 2.12a Obrazovanje očeva studenata i školska sprema radno aktivnih muškaraca u Srbiji 2010. godine

Završena škola Otac studenata 2010 Procenat

Radno aktivni muškarci 2010 u

procentima Bez škole 174 0.1 0.6 Nepotpuna osnovna 613 0.3 3.5 Osnovna škola 8616 3.8 21.9 Srednja škola 118370 51.8 60.9 Viša škola 31273 13.7 5.0 Visoka škola 56075 24.5 8.3 Ostalo 13410 5.9 - Total 228531 100.0 100.2

Izvor: Republički zavod za statistiku (ŠV20 i Anketa o radnoj snazi 2010)

Tabela 2.12b Obrazovanje majki studenata i školska sprema radno aktivnih žena u Srbiji 2010. godine

Završena škola Majka studenata 2010 Procenat

Radno aktivne žene 2010 u procentima

Bez škole 381 0.2 1.0 Nepotpuna osnovna 975 0.4 5.6 Osnovna škola 13423 5.9 25.9 Srednja škola 126780 55.5 51.6 Viša škola 28347 12.4 5.6 Visoka škola 47023 20.6 10.3 Ostalo 11602 5.1 - Total 228531 100.0 100.0

Izvor: Republički zavod za statistiku (ŠV20 i Anketa o radnoj snazi 2010)

Kao što se iz tabela 2.12a. i 2.12b može videti, najveći broj radno aktivnih, i muškaraca i žena, ima završenu srednju školu. Među studentima je takođe najviše onih koji navode da su im roditelji završili srednju školu (52% studenata navodi da im je otac završio srednju školu i 55% studenata navodi da im je majka završila srednju školu). Disproporcije u odnosu na radno aktivno stanovništvo pojavljuju se kod studenata čiji su roditelji završili manje ili više od srednje škole. U odnosu na 26% radno aktivnih muškaraca sa osnovnim obrazovanjem, samo 4.2% studenata navodi da njihov otac ima manje od srednje škole. Slična je situacija i kod radno aktivnih žena i majki studenata. Među radno aktivnim ženama, 32.5% ima manje od srednje škole, a studenti navode da njihove majke imaju manje od srednje škole u samo 6.5% slučajeva. Na drugoj strani, naspram 13.3% više i visoko obrazovanih muškaraca među radno aktivnima ima 38.2% studenata koji navode da su njihovi roditelji završili višu ili visoku školu. Kad je reč o ženskom delu radnoaktivne populacije i majkama studenata, odnos je 15.9% više i

25

visoko obrazovanih žena u radno aktivnoj populaciji naspram 33% studenata koji navode da majka ima više ili visoko obrazovanje.

Kada se sve sabere, dete čiji je otac bez škole, ima 5 puta manje šanse da bude student u odnosu na dete čiji je otac završio srednju školu i 18 puta manje šanse u odnosu na nekoga čiji je otac završio fakultet. Kad je reč o obrazovanju majke, odnos šansi da se bude student kod dece čija majka ima manje od srednje, srednju i visoku školu je 1 : 5 : 10.

Region iz koga student dolazi

NI distribucija studenata prema mestu stanovanja nije ravnomerna. U čitavoj Republici Srbiji, prosečan broj studenata na 100 stanovnika uzrasta 20–24 godine je nešto više od 46. Najveća koncentracija studenata je u Beogradu u kome na 100 stanovnika ovog uzrasta ima čak 68 studenata. Ako izostavimo Beograd, prosek republike pada na 41, sa nešto većim obuhvatom u Vojvodini (43) u odnosu na Centralnu Srbiju bez Beograda (40).

Tabela 2.13 Udeo studenata u populaciji staroj 20-24 godine u različitim delovima Srbije

Teritorija Broj stanovnika 20-24 godine Broj studenata

Udeo studenata u populaciji 20-24

godine Republika Srbija 467866 217630 0.465 Grad Beograd 98829 67402 0.682 Srbija bez Beograda 369037 150228 0.407 Vojvodina 130462 55665 0.427 Centralna Srbija 238575 95190 0.399

Okruzi se još više razlikuju prema broju studenata na 100 stanovnika uzrasta 20-24 godine. Okruzi u kojima ima proporcionalno više studenata u populaciji studentskog uzrasta (20-24 godine) od republičkog proseka su: grad Beograd, južnobački okrug, nišavski okrug i zlatiborski okrug. Nasuprot tome, okruzi u kojima je udeo studenata u populaciji studentskog uzrasta za više od 10% manji od republičkog proseka su: severnobački, južnobanatski, toplički, podunavski, pomoravski, sremski, severnobanatski, braničevski, pčnjinski.

Živeti u Beogradu znači imati 1.7 puta veće šanse da budete student nego prosečan stanovnik Republike Srbije. U odnosu na okruge sa najmanjim obuhvatom, te šanse su preko 2 puta veće.

Regionalnu distribuciju studenata je moguće pratiti i u odnosu na to da li student živi u univerzitetskom centru, sedištu visoke škole, nekom drugom mestu u Srbiji ili pak mestu izvan Srbije (videti tabelu 2.15).

26

Tabela 2.14 Okruzi sa nadprosečnim i ispodprosečnim obuhvatom visokim obrazovanjem (prikazani su samo okruzi sa najvećim i najmanjim obuhvatom)

Teritorija Broj stanovnika 20-24 godine Broj studenata

Udeo studenata u populaciji

20-24 godine Grad Beograd 98829 67402 0.682

Južnobački 39489 22749 0.576 Nišavski 22940 11611 0.506

Zlatiborski 20106 9705 0.483

… … … …

Severnobanatski 10027 3164 0.315 Braničevski 11522 3615 0.314

Pčinjski 17575 4197 0.239

Tabela 2.15 Uporedni pregled broja studenata i broja stanovnika starih 20-24 godine prema mestu stanovanja

Populacija 20-24 Studentska populacija Mesto stanovanja Broj % Broj %

Univerzitetski centri 155805 33.3 99615 43.6 Sedišta visokih škola 136427 29.2 61900 27.1 Ostala mesta u Srbiji 175634 37.5 58083 25.4 Mesta van Srbije - - 8933 3.9 UKUPNO 467866 100 228531 100


Kao što se iz tabele 2.15 može videti verovatnoća da neko postane student veća je ukoliko on živi u nekom od univerzitetskih centara u Srbiji, nego ako živi u nekom manjem mestu, bez obzira da li je to mesto sedište visokoškolske ustanove ili ne.

27

Procentualno učešće studenata koji žive u univerzitetskim centrima naročito je veće na akademskim specijalističkim i doktorskim studijama. (videti tabelu 2.16).

Tabela 2.16 Studenti prema mestu stanovanja i stepenu studija

Mesto stanovanja

Stepen studija Univerzitetski centri Sedišta VU Ostala

mesta Van Srbije Ukupno

Osnovne akademske 43.0 27.3 25.8 3.8 100.0

135477 Osnovne strukovne 42.4 28.1 27.1 2.5 100.0

48760

Master 43.5 26.3 23.7 6.5 100.0 26996

Specijalističke strukovne 41.2 27.1 21.9 9.7 100.0

1744 Specijalističke

akademske 62.1 14.2 15.3 8.3 100.0 731

Doktorske 66.9 14.4 13.8 4.8 100.0 5206

Ostalo 44.5 28.3 23.8 3.4 100.0 9617

Ukupno 43.6 99615

27.1 61900

25.4 58083

3.9 8933

100.0 228531


Prethodno školovanje

Obrazovanje je područje u kome se društvene nejednakosti ispoljavaju vrlo jasno na nekoliko različitih načina. One se prvo manifestuju kao nejednake šanse za pristup određenom nivou obrazovanja, nejednake šanse za sticanje određenog obrazovnog profila ili za upis na određenu vrstu škole, a zatim kao nejednaka postignuća (završavanje određene škole, formalni školski uspeh i rang u generaciji). Te se razlike kumuliraju tokom prelaza sa osnovnog na srednji i viši stepen školovanja da bi konačni izgled dobile kada jedna generacija završi formalno školovanje. Put koji neko pređe kroz obrazovni sistem da bi se upisao na visoku školu, akademiju ili fakultet, sa jedne strane predstavlja realizaciju obrazovnih šansi a, sa druge strane, činilac koji određuje dalji tok školovanja. Analiza nejednakosti u visokom obrazovanju bi zbog toga morala da obuhvati i prethodni tok školovanja, odnosno opis putanje koju su sadašnji studenti prešli da bi se upisali na fakultet. Na žalost, podaci o prethodnom školovanju dostupni su samo za studente koji prvi put upisuju prvu godinu studija. Zbog toga ćemo o prethodnom školovanju kao činiocu nejednakosti govoriti imajući u vidu samo studente prve godine osnovnih akademskih i osnovnih strukovnih studija.

Detaljnije ispitivanje studenata koji prvi put upisuju prvu godinu daje nam mogućnost da formiramo sliku o tome da li novi kontingent studenata unosi promene u sastav studentskog tela i u kom pravcu se te promene kreću.

28

U Srbiji je, 2010 godine živelo 875196 osoba rođenih 1991. To je uzrast kada se u Srbiji završava srednja škola i upisuje na fakultet ako je školovanje teklo normalno i bez prekida. U ovom delu studije ćemo opisati kako se ta generacija školovala, koliki deo te generacije je uspeo da se upiše na visokoškolske institucije i u kojoj meri se put do indeksa razlikovalo za različite delove ove generacije. Ako obrazovno postignuće nije samo rezultat individualnih napora pojedinca, ako na to postignuće utiču i uslovi u kojima taj pojedinac živi, onda će nejednako dostizanje različitih nivoa obrazovanja moći da ukaže na sistemske činioce koji oblikuju obrazovne šanse različitih grupacija stanovništva. Nejednake šanse u pristupu visokom obrazovanju ilustrovaćemo iskustvom ove generacije.

Godine 2010 u Srbiji je bilo ukupno 565247 učenika četvrtih razreda srednjih škola. Taj broj predstavlja blizu 65% svih pripadnika generacije rođene 1991. godine. Jedna trećina te generacije je napustila, prekinula ili završila svoje školovanje pre dolaska u četvrti razred srednje škole. Većina je završila trogodišnje srednje stručne škole, jedan mali broj je napustio školovanje pre završetka srednje škole, a neki nisu ni upisali srednju školu.

Među onima koji su se školske 2010/2011. upisali na na neku od visokoškolskih ustanova u Republici Srbiji, bilo je 340258 osoba, državljana Republike Srbije, starih najviše 19 godina, koji su prvi put upisali prvu godinu osnovnih akademskih ili osnovnih strukovnih studija. To znači da je 38.6% generacije koja je 2010. godine napunila 19 godina bilo obuhvaćeno visokim obrazovanjem. Ako taj broj uporedimo sa brojem učenika koji su završili srednje škole u četvorogodišnjem trajanju, ustanovićemo da gotovo 60% svršenih učenika četvorogodišnjih srednjih škola nastavlja školovanje na univerzitetima, akademijama i visokim školama.

Mada je obuhvat generacije visokoškolskim obrazovanjem u čitavoj Republici Srbiji blizu 40% i mada 60% svršenih učenika četvorogodišnjih srednjih škola nastavlja školovanje, to nikako ne znači da je obuhvat jednak u svim delovima Republike Srbije niti da isti postotak svršenih učenika različitih srednjih škola nastavlja školovanje na univerzitetima i visokim školama u Srbiji. U nastavku će biti prikazane razlike u obuhvatu visokim obrazovanjem u različitim delovima Republike Srbije i razlike u udelu svršenih učenika srednjih škola koji nastavljaju školovanje.

Obuhvat generacije visokim obrazovanjem u različitim delovima Republike Srbije

Republika Srbija je administrativno podeljena na Centralnu Srbiju, AP Vojvodinu i AP Kosovo i Metohiju9. Svaki od ovih delova podeljen je na upravne okruge i jedinice lokalne samouprave, gradove i opštine. Pet gradova je podeljeno na gradske opštine, 18 opština ima status gradova, ostale su jednostavno opštine. Teritorijalno, statistički,

6 Procena koju je po sopstvenoj metodologiji, za potrebe EQUIED projekta, izvršio Republički zavod za

statistiku. 7 Redovno srednje obrazovanje, Bilten 520 Republičkog zavoda za statistiku, Beograd, 2010.

8 Ovaj broj smo dobili kada smo iz baze podataka sačinjene na osnovu ŠV20 obrasca odabrali studente prema navedenim kriterijumima. 9 Podaci za Kosovo i Metohiju nisu raspoloživi pa u ovom izveštaju neće ni biti predstavljeni.

29

Republika Srbija (NSTJ0)10 je podeljena na teritorijalne celine Sever i Jug (NSTJ1). Teritorijalna celina Sever obuhvata Vojvođanski region i Beogradski region, a teritorijalna celina Jug, region Šumadije i Zapadne Srbije i region Južne i Istočne Srbije (NSTJ2). Regioni su podeljeni na oblasti (NSTJ3), a oblasti na opštine. Kada su u pitanju osnovne jedinice podele, administrativna i teritorijalna podela se uglavnom poklapaju. Gradovi kao deo teritorije, podudaraju se sa gradovima kao administrativnim jedinicama, gradska naselja kao teritorije se poklapaju sa opštinama kao administrativnim jedinicama. Beogradski region i beogradska oblast su, zapravo ista teritorija kojom upravlja Grad Beograd kao administrativna jedinica.

Uobičajena, administrativna podela već na najkrupnijem nivou otkriva prve nejednakosti: obuhvat visokim obrazovanjem u Centralnoj Srbiji je za 5% veći nego obuhvat visokim obrazovanjem u Vojvodini (Tabela 2.17).

Tabela 2.17 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem u Centralnoj

Srbiji i Vojvodini

Stanovništvo staro 19

godina

Broj učenika

upisanih u četvrti razred srednje škole

% u odnosu na stanovništvo staro 19

godina

Broj novoupisa

nih studenata


godina

% u odnosu na

broj svršenih

srednjoškolaca

Centralna Srbija 63154 42457 67.4 25247 40.0% 59.5%

Vojvodina 24365 14386 59.0 8557 35.1% 59.5% REPUBLI

KA SRBIJA

87519 56843 64.9 33804 38.6% 59.5%

Ako pogledamo najkrupniju podelu po teritoriji, uočićemo jednu pomalo neočekivanu stvar: da je obuhvat visokim obrazovanjem veći na Severu koji obuhvata i Vojvodinu, nego na Jugu čiji veći deo čini Centralna Srbija (Tabela 2.18).

10 NSTJ, Nomenklatura statističkih teritorijalnih jedinica, je naš prevod Nomenclature of territorial units for statistics (NUTS), hijerarhijskog sistema podele teritorija koja koristi EUROSTAT za socio-ekonomske analize regiona i formulisanje regionalnih politika.

30

Tabela 2.18 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem na Severu i

Jugu Srbije

Teritorijalne celine (NSTJ1)


godina

Broj učenika



godina

Broj novoupisa

nih studenata


godina

% u odnosu na

broj svršenih

srednjoškolaca

SEVER 41562 27961 67.3 17506 42.1% 62.6% JUG 45957 28882 62.8 16298 35.5% 56.4% REP.

SRBIJA 87519 56843 64.9 33804 38.6% 59.5%

Ova prividna nesaglasnost se jednostavno razjašnjava kada se pogleda obuhvat generacije visokim obrazovanjem po regionima (Tabela2.19). U beogradskom regionu, visokim obrazovanjem je obuhvaćeno 52% generacije, dok se u preostala tri regiona obuhvat kreće od 34.5% (Istočna i Južna Srbija), preko 35.1% (Vojvodina) do 36.3% (Šumadija i Zapadna Srbija). Kako u administrativnoj podeli Beogradski region pripada Centralnoj Srbiji, a u teritorijalnoj podeli ovaj region pripada teritorijalnoj celini Sever, njegovo priključivanje Severu, odnosno Centralnoj Srbiji značajno podiže obuhvat visokim obrazovanjem onoj administrativnoj jedinici odnosno teritorijalnoj celini kojoj je priključen.

Tabela 2.19 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem u regionima

Srbije

Region (NUTS2)


godina

Broj učenika



godina

Broj novoupisan

ih studenata


godina

% u odnosu na

broj svršenih

srednjoškolaca

Vojvodina 24365 14386 59.0 8557 35.1% 59.5% Beograd 17197 13575 78.9 8949 52.0% 65.9% Zapadna

Srbija 25502 16392 64.3 9248 36.3% 56.4%

Istočna Srbija 20455 12490 61.1 7050 34.5% 56.4%

REP. SRBIJA 87519 56843 64.9 33804 38.6% 59.5%

Za jednu trećinu veći obuhvat visokim obrazovanjem u Beogradu, još uvek ne znači da se sve regionalne razlike mogu svesti na razliku između metropole i provincije. Unutar svakog regiona mogu se identifikovati oblasti sa relativno visokim i oblasti sa relativno niskim obuhvatom visokim obrazovanjem. U Vojvodini se, npr. može uočiti prilična

31

razlika između Južnobačke oblasti (čije je sedište Novi Sad) u kojoj je obuhvat visokim obrazovanjem 45.3% i Severnobanatske oblasti u kojoj je obuhvat visokim obrazovanjem tek 28.7%11. U regionu Šumadija i Zapadna Srbija, Zlatiborska i Moravička oblast imaju obuhvat visokim obrazovanjem preko 40%, dok je u Pomoravskoj oblasti obuhvat tek 28.2%. U Južnoj i Istočnoj Srbiji, u Nišavskoj oblasti obuhvat visokim obrazovanjem je 43.2% dok je u Pčinjskoj oblasti manji od polovine tog broja, 21.3%12. Posmatramo li oblasti, obuhvat se kreće od 21,3% do 52%. Spustimo li se nivo niže, na nivo opština, nejednakosti postaju još veće: u pojedinim gradskim opštinama u Beogradu obuhvat prelazi 70%, dok u najnerazvijenijim opštinama obuhvat pada ispod 20%.

11

Kad je reč i Severnobanatskoj oblasti u kojoj živi znatan broj Mađara, moguće je da jedan deo svršenih srednjoškolaca studira u inostranstvu (Mađarska). Takvu pretpostavku čine verovatnom blizina univerzitetskih centara (Budimpešta, Segedin) i pogodnosti koje Mađarska pruža svojim sunarodnicima koji žive na teritoriji drugih država. 12 Što se može reći za Severnobanatsku oblast i Mađarsku, može važiti i za pčinjsku oblast i Kosovo. Velika koncentracija etničkih Alabnaca u pčinjskoj oblasti (Preševo, Bujanovac) i blizina Prištine, u kojoj se školuje jedan broj studenata o kojima Republički zavod za statistiku nema podatke, dovodi do toga da jedan broj mladih koji studiraju (u Prištini) nije obuhvaćen ovim izveštajem.

32

Tabela 2.20 Obuhvat generacije rođene 1991 godine visokim obrazovanjem po

oblastima

Region Oblast

Stanovništvo

staro 19 godina

Upisani u četvrti razred

srednje škole

Broj novoupi

sanih studenat

a

% u odnosu

na stanovni

štvo staro 19 godina

% u odnosu na broj

svršenih srednjoškolaca

Severnobačka 2304 1583 68.7 728 31.6% 46.0% Srednjobanatska 2449 1344 54.9 935 38.2% 69.6% Severnobanatska 1832 1014 55.3 526 28.7% 51.9% Južnobanatska 3876 1987 51.3 1125 29.0% 56.6% Zapadnobačka 2369 1402 59.2 739 31.2% 52.7% Južnobačka 7170 5060 70.6 3246 45.3% 64.2% Sremska 4365 1996 45.7 1258 28.8% 63.0%

Vojvodina 24365 14386 59.0 8557 35.1% 59.5% Beograd 17197 13575 78.9 8949 52.0% 65.9%

Mačvanska 3965 2245 56.6 1254 31.6% 55.9% Kolubarska 2099 1140 54.3 774 36.9% 67.9% Šumadijska 3487 2501 71.7 1127 32.3% 45.1% Pomoravska 2566 1668 65.0 723 28.2% 43.3% Zlatiborska 3895 2489 63.9 1658 42.6% 66.6% Moravička 2559 1743 68.1 1032 40.3% 59.2% Raška 4164 2740 65.8 1525 36.6% 55.7% Rasinska 2767 1866 67.4 1155 41.7% 61.9% Šumadija i Zapadna

Srbija 25502 16392

64.3

9248

36.3%

56.4%

Podunavska 2594 1385 53.4 806 31.1% 58.2% Braničevska 2286 991 43.3 627 27.4% 63.3% Borska 1533 840 54.8 540 35.2% 64.3% Zaječarska 1230 823 66.9 486 39.5% 59.0% Nišavska 4143 3137 75.7 1789 43.2% 57.0% Toplička 1220 789 64.7 376 30.8% 47.6% Pirotska 1008 550 54.6 385 38.2% 70.0% Jablanička 2809 1890 67.3 1125 40.0% 59.5% Pčinjska 3632 2085 57.4 774 21.3% 37.1%

Južna i Istočna Srbija 20455 12490 61.1 7050 34.5% 56.4%

REPUBLIKA SRBIJA 87519 56843 64.9 33804 38.6% 59.5%

33

Obuhvat visokim obrazovanjem i prethodno završena škola

Put do visokog obrazovanja vodi preko srednjih škola, pa je i na tom putu moguće konstatovati vidljive razlike. Svršeni učenici različitih četvorogodišnjih srednjih škola u Srbiji imaju nejednake šanse da nastave školovanje. I kada nastave, njihove šanse da budu na akademskim ili strukovnim studijama, kao i da upišu željene škole, daleko su čak i od približno jednakih. U tom pogledu, najpovlašćeniji su učenici gimnazija. Učenici ekonomskih, upravnih i birotehničkih škola su podjednako zastupljeni i u populaciji maturanata i u populaciji brucoša, dok su učenici svih drugih srednjih škola srazmerno manje zastupljeni u populaciji studenata prve godine (Tabela 2.21).

Tabela 2.21 Učenici četvrtog razreda srednje škole prema vrsti škole koju pohađaju i studenti prve godine prema vrsti srednje škole koju su završili

Učenici IV razreda prema školi i Brucoši prema prethodno završenoj

školi

Učenici IV razreda srednjih škola

Studenti koji dolaze iz

srednje škole Gimnazije 16318 28.9% 12763 37.5% Ekonomija, pravo, administracija 9257 16.4% 5569 16.4% Zdravstvo i socijalna zaštita 5690 10.1% 2072 6.1% Trgovina, ugostiteljstvo i turizam 3209 5.7% 1089 3.2% Kultura, umetnost i javno informisanje 1331 2.3% 459 1.3% Tehničke škole 20607 36.5% 8592 25.2% Ostale srednje četvorogodišnje škole 54 0.1% 3055 9.0% Ostalo 58 0.1% 426 1.2% UKUPNO 56524 100% 34025 100%

Ako posmatramo vrstu studija na koje su se upisali, razlike postaju još izraženije. Učenici gimnazija koji čine tek 29% maturanata svih srednjih škola u Republici Srbiji, čine gotovo polovinu (46.4%) studenata prve godine na akademskim studijama. Među studentima prve godine sturkovnih studija, ima ih tek nešto više od jedne desetine (12%). Učenici ekonomskih, upravnih i birotehničkih škola i u ovom pogledu zadržavaju svoj srazmerni udeo među studentima prve godine i akademskih i strukovnih studija. Na strukovne studije odlazi srazmerno više učenika svih ostalih škola (Tabela 2.22).

34

Tabela 2.22 Studenti prve godine akademskih i strukovnih studija prema vrsti srednje škole koju su završili

Vrsta studija Prethodno završena škola akademske strukovne

UKUPNO

Gimnazija 11697 46.4% 1066 12.1% 12783 37.5% Ekonomija, pravo, administracija 4200 16.6% 1369 15.5% 5569 16.4% Zdravstvo i socijalna zaštita 1217 4.7% 910 10.3% 2127 6.4% Trgovina, ugostiteljstvo i turizam 511 2.0% 578 6.5% 1089 3.2% Kultura, umetnost i javno informisanje 378 1.5% 114 1.2% 492 1.4%

Poljoprivredne i hemijsko-tehnološke 968 3.9% 669 7.6% 1637 4.8%

Elektrotehnička škola 999 4.0% 572 6.5% 1571 4.6% Metalske i mašinske 521 2.0% 475 5.3% 996 3.0% Građevinske, arhitektonske, geodetske 248 0.9% 245 2.8% 493 1.4%

Saobraćajne 121 0.5% 179 2.1% 300 0.9% Ostale tehničke (bez smera) 2282 9.1% 1354 15.3% 3636 10.7% Ostale srednje četvorogodišnje škole 1860 7.4% 1195 13.6% 3055 9.0%

Ostalo 150 99.00% 50 98.80% 200 0.993 Nema podataka 50 26 76 UKUPNO 25223 8802 34025 100%

Ne raspolažemo podacima o materijalnom stanju studenata (statistika ih ne vodi, a podatke o materijalnom stanju jednog ograničenog broja studenata prikuplja Ministarstvo nauke i prosvete prilikom privaljivanja studenata na konkurs za dodelu studentskih kredita) niti o poreklu studenata iz seoskih i gradskih područja (statistika ne šifrira i ne registruje tu vrstu podataka, mada se informacija o mestu stanovanja studenta može naći u ŠV20 obrascu). Zbog toga nije moguće analizirati prelaz iz srednje škole na fakultete za grupe studenata koje bismo formirali na osnovu ovih kriterijuma.

Studenti sa invaliditetom

Na univerzitetima i visokim školama u Srbiji studira i jedan broj studenata koji moraju da tokom studija savladaju prepreku više u odnosu na svoje vršnjake. Reč je o studentima sa urođenim ili stečenim invaliditetom koji zbog toga imaju dodatne teškoće tokom studija. Takvih je osoba, prema svim relevantnim procenama, proporcionalno manje među studentima u odnosu na njihovo učešće u ukupnoj populaciji ili onom delu ukupne populacije iz koga se regrutuje najveći broj studenata.

Pokušaj procene obuhvata visokim obrazovanjem osoba sa invaliditetom suočava se sa nizom prepreka od kojih su neke konceptualne, neke praktične a neke sasvim tehničke prirode.

Najpre, ne postoji univerzalno prihvaćen naziv za ove osobe. U dokumentima Republike Srbije pominju se kao „lica sa posebnim potrebama“. Statistika od Popisa 2011. beleži

35

„posebne teškoće u svakodnevnom životu“ ne karakterišući osobe koje imaju takve teškoće. Na tradicionalni naziv, „invalidi“, upućeno je mnoštvo primedbi zbog navodno diskriminatorskog i stigmatizacijskog efekta. Udruženja koja ova lica osnivaju često imaju u nazivu reč hendikep, čije korišćenje, iz istih razloga, trpi slične prigovore. Nedoumice oko naziva, izražavaju i nedoumice o tome koga treba smatrati osobom sa invaliditetom i kakve pogodnosti takvoj osobi omogućiti. Sasvim je nesporno da svima treba omogućiti da potpuno ostvare svoja prava i svoje potencijale. Nije sporno ni to da su i država i institucije u obavezi da u tom pravcu prilagode životnu i radnu sredinu. Mnoge države, pa i Republika Srbija, sprovode mere kojima se osobama sa invaliditetom pružaju posebne pogodnosti (pozitivna diskriminacija) kako bi im se omogućilo potpuno učešće u životu zajednice. Kada se dođe do pitanja priznavanja i realizacije prava na osnovu invalidnosti, onda se otvara čitav niz tehničkih pitanja na koja, po svoj prilici, nismo dobili jasne i zadovoljavajuće odgovore. Šta se smatra invalidnošću? Da li invalidnost treba dokazivati? Ko je za to nadležan? Kakav je postupak? O tome se ne slažu ni udruženja studenata sa invaliditetom koja postoje u svim univerzitetskim centrima u Srbiji, ni lekari koji najčešće odlučuju o statusu, ni politički akteri koji odlučuju o merama.

U ovom izveštaju koristimo podatke Republičkog zavoda za statistiku mada ćemo, svuda gde je to potrebno, ukazati na neslaganja sa evidencijama udruženja studenata sa invaliditetom.

Po pitanju zastupljenosti studenata sa hendikepom u literaturi se sreće podatak da je minimalna stopa učestalosti javljanja dece sa posebnim obrazovnim potrebama na nivou opšte populacije 7% (Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu i Save the children 2005:4). Na osnovu podataka dobijenih iz ŠV20 obrazaca samo 0,5% studenata ima neku od poteškoća. Tabela 2.23 prikazuje distribuciju studenata prema vrsti poteškoća koje imaju.

Tabela 2.23 Distribucija studenata prema vrsti poteškoća13

Vrsta poteškoće Broj % od ukupnog broja studenata Korisnik kolica 10 Otežano kretanje 84 Delimično oštećenje vida 473 0.2 Potpuno oštećenje vida 21 Delimično oštećenje sluha 77 Potpuno oštećenje sluha 13 Hronična oboljenja 449 0.2 Teškoće u govoru 36 Teškoće u učenju 34 Ukupno 1197 0.5


13

Podatke na osnovu kojih je napisan ovaj izveštaju dali su sami studenti pri popunjavanju obrasca ŠV20. Registrovani su samo oni studenti koji su sami izjavili da imaju neku od navedenih poteškoća ili neki od navedenih zdravstvenih problema

36

Studenti korisnici kolica

U 2010 godini, registrovano je ukupno 10 osoba koji za kretanje koriste kolica. Reč je o 7 studenata i 3 sudentkinje. Sedmoro je na osnovnim akademskim studijama, dvoje na osnovnim strukovnim studijama i jedna osoba je na doktorskim akademskim studijama. Petoro studira na Univerzitetu u Beogradu, dvoje je na visokim školama čiji je osnivač Republika Srbija, dvoje na (privatnom) Univerzitetu Metropolitan, a jedna na Univerzitetu u Novom Sadu. Od njih desetoro, samo je dvoje na budžetu dok ostali spadaju u kategoriju samofinansirajućih studenata.14

Studenti sa otežanim kretanjem

Ukupno je 84 osoba15, 44 studenta i 40 studentkinja, izjavilo da se ima poteškoća zbog otežanog kretanja. To su uglavnom studenti osnovnih studija, akademskih (37) i strukovnih (35). Šestoro je na master-studijama, dvoje na specijalističkim strukovnim studijama, i jedna osoba je na doktorskim akademskim studijama. Još tri osobe su poslediplomci po starom režimu studija. Najveći broj studira na državnim univerzitetima (72), dok na privatnim univerzitetima studira samo 12 osoba sa teškoćama u kretanju. Najviše ih je na Univerzitetu u Beogradu (28) i na državnim visokim školama (24). Ako studiraju na privatnim univerzitetima, onda je to najčešće Univerzitet Megatrend (4 osobe). Na budžetu je nešto manje od jedne četvrtine ovih studenata (19 od 84). Ostali sami finansiraju svoje studije.

Studenti sa delimično oštećenim vidom

Registrovane su ukupno 473 osobe koje su se upisale na neku od visokoškolskih ustanova u 2010 godini i izjavile da imaju poteškoća zbog delimično oštećenog vida. Studentkinje su u većini (287) u odnosu na studente (186). Najveći broj je na osnovnim akademskim (279), a zatim na osnovnim strukovnim studijama (126). Na master studijama studiraju 44 osobe sa delimično oštećenim vidom. Preko devedeset posto studira na državnim univerzitetima i njihov broj je proporcionalan u odnosu na ukupan broj studenata. Iz budžeta Republike Srbije finansira se školovanje 190 studenata sa delimično oštećenim vidom dok 283 osobe same finansiraju svoje školovanje.

Studenti sa potpuno oštećenim vidom

Na univerzitetima u Srbiji je 2010 godine studiralo trinaest studentkinja i osam studenata sa potpuno oštećenim vidom (ukupno, 21 osoba)16. Jedanaestoro ih je na osnovnim akademskim studijama, sedmoro na osnovnim strukovnim studijama i troje na master studijama. Gotovo svi su na beogradskom univerzitetu (11) ili na visokim državnim školama (7). Po jedna osoba studira na Univerzitetu umetnosti, Univerzitetu „Megatrend“ i Univerzitetu „Edukons“. Osmoro je na budžetu, dvadeset jedna osoba sama finansira svoje studije.

14 Udruženja studenata sa hendikepom navode pet puta veći broj studenata korisnika kolica. 15

Od 84 osobe koje su izjavile da imaju poteškoća sa kretanjem, tri osobe su izjavile i da su korisnici kolica. Dakle, registrovana je 81 osoba koja ima poteškoća sa kretanjem a nije korisnik kolica. 16 Prema evidenciji udruženja studenata sa hendikepom, 19.

37

Studenti sa delimično oštećenim sluhom

Teškoće u obavljanju svakodnevnih aktivnosti zbog delimično oštećenog sluha predstavljaju problem za 32 studenta i 45 studentkinja, ukupno 77 osoba upisanih na fakultete, akademije i u visoke škole 2010 godine. Ove osobe studiraju na osnovnim strukovnim (34), osnovnim akademskim (33), master (7) i doktorskim akademskim (1) studijama. Dvoje su poslediplomci po starom načinu studiranja. Ove osobe su proporcionalno zastupljene na svim univerzitetima: najviše ih je na beogradskom Univerzitetu (24), većina (65) je na državnim univerzitetima. Na budžetu je 29, a samofinansirajućih je 48 studenata sa delimično oštećenim sluhom.

Studenti sa potpuno oštećenim sluhom

Šest studenata i sedam studentkinja je prilikom upisa navelo da im je sluh potpuno oštećen. Četvoro je upisano na osnovne akademske, šestoro na osnovne strukovne i troje na master-akademske studije. Šestoro studira na državnim visokim školama, četvoro na Univerzitetu u Beogradu, po jedan na Univerzitetu umetnosti, Univerzitetu u Novom Sadu i na privatnom „Alfa“ univerzitetu. Osmoro studenata je na budžetu, petoro studenata sami finansiraju studije.

Studenti sa hroničnim oboljenjima

Hronična oboljenja kao izvor teškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti navele su prilikom upisa 2010. godine 263 studentkinje i 186 studenata (449 osoba). Najveći broj ovih osoba upisan je na osnovne akademske studije (235), zatim na osnovne strukovne studije (160). Na master-akademske studije upisana je 31 osoba kojoj hroničo oboljenje predstavlja izvor teškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti. Petoro ih je na doktorskim akademskim studijama a šesneastoro su studenti/studentkinje poslediplomski po starom režimu studija. Raspored po univerzitetima je uglavnom proporcionalan ukupnom broju studenata. Na državnim univerzitetima studira 401, a na privatnim 48 osoba koje pate od hroničnih oboljenja. Većina ovih osoba spada u kategoriju

Studenti sa teškoćama u govoru

Teškoće u govoru kao razlog poteškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti navelo je dvadeset studenata i šesnaest studentkinja. Sedamnaestoro ih je na osnovnim strukovnim studijama, petnaestoro na osnovnim akademskim studijama i četvoro na master-akademskim studijama. Najviše ih je na državnim visokim školama (16) i na Univerzitetu u Beogradu (7). Osam studenata sa teškoćama u govoru studira na privatnim univerzitetima. Na budžetu je 12 a samofinansirajućih je 24 studenata.

Studenti sa teškoćama u učenju

Teškoće u učenju (disleksija i disgrafija) kao razloge poteškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti navelo je 22 studenta i 12 studentkinja. Devetnaestoro je upisalo osnovne akademske studije, desetoro osnovne strukovne studije, troje master akademske studije i po jedna osoba je na doktorskim akademskim studijama, odnosno,

38

poslediplomac je po starom režimu studija. Osmoro ih studira na državnim visokim školama, po petoro na univerzitetima u Beogradu i Nišu, po četvoro na Univerzitetu umetnosti i na Univerzitetu „Singidunum“. Ukupno, na državnim univerzitetima studira 25 a na privatnim 9 osoba sa teškoćama u učenju. Dvanaestoro ovih studenata finansirano je iz budžeta Republike Srbije, dvadesetdvoje su samofinansirajući studenti.

Naravno, prilikom analize ove vrste podataka treba biti oprezan jer ima indicija da mnogi studenti ne žele da govore o ovoj vrsti poteškoća i da jednostavno tu vrstu podataka ne žele da dele sa visokoškolskom institucijom koju upisuju. U tom smislu veoma je značajno prikazati i podatke dobijene iz alternativnih izvora poput Udruženja studenata sa hendikepom, kako bi se upotpunila ova krnja slika. Prema podacima Udruženja studenata sa hendikepom iz Beograda, Kragujevca, Niša i Novog Sada distribucija studenata sa hendikepom na četiri državna univerziteta izgleda ovako:

Tabela 2.24 Distribucija studenata sa hendikepom prema vrsti poteškoća i univerzitetu koji studiraju

Univerzitet Beograd Novi Sad Niš Kragujevac Total Koristi kolica 31 18 0 0 49 Otežano se kreće 16 12 13 2 43 Oštećenje sluha 10 3 1 0 14 Oštećenje vida, potpuno 6 Oštećenje vida, delimično 26 10 1 2 4317

Teškoće u učenju 0 0 2 0 2 Hronična oboljenja 26 0 1 0 27 Nedostatak jednog ekstremiteta 4 0 2 0 6

Otežano pokretanje ruke 2 0 0 4 6 Koristi pomoć drugog lica - 6 - - 6

Izvor: Udruženja studenata sa hendikepom iz Beograda, Kragujevca, Niša i Novog Sada

U beogradskom Udruženju studenata sa hendikepom registrovani su i studenti sa ovim teškoćama:

Tabela 2.25 Distribucija studenata sa teškoćama koje ne beleži prethodna tabela

Depresija 1 Nedostatak bubrega 1 Deformitet kičme 1 Osoba niskog rasta 4

Izvor: Udruženje studenata sa hendikepom iz Beograda

17 U Beogradu dve osobe imaju istovremeno oštećen i vid i sluh.

39

Etnička pripadnost

Nacionalna pripadnost takodje može biti jedan od markera za praćenje socijalnih nejednakosti u visokom obrazovanju. Tabela 20 prikazuje distribuciju studenata upisanih školske 2010/2011 godine u odnosu na nacionalnu pripadnost.

Tabela 2.26 Studenti prema nacionalnoj pripadnosti

Nacionalna pripadnost Broj studenata Procenat Srbin/Srpkinja 197775 86,50Mađar/ica 3170 1,40Bošnjak/inja 2253 1,00Crnogorac/ka 1196 0,50Hrvat/ica 604 0,30Slovak/inja 597 0,30Musliman/ka 513 0,20Rusin/ka 297 0,10Makedonac/ka 220 0,10Rom/kinja 204 0,10Rumun/ka 200 0,10Jugosloven/ka 148 0,10Ostali18 870 0,30Nije se izjasnio/la 3315 1,50Nepoznato 17169 7,50Ukupno 228531 100.0

Kao što se iz priložene tabele može videti, očekivano, najveći procenat studenata čine oni koji se izjašnjavaju kao Srbi. Slede pripadnici etničkih zajednica sa čijim se zemljama maticama Srbija geografski graniči – Rumuni, Mađari, Hrvati, Bošnjaci, Crnogorci, Makedonci, ali i pripadnici određenih etničkih i nacionalnih manjina koje su preostale iz bivše jugoslovenske države – Jugosloveni i Muslimani.

Procentualna distribucija studenata koji se izjašnjavaju kao pripadnici određenih nacionalnih manjina nam otkriva da su oni, ukoliko je poredimo sa procentualnim učešćem ovih nacionalnih manjina u opštoj populaciji Srbije podzastupljeni unutar studentske populacije. Primera radi, Mađari čine 3.9% populacije Srbije 2002 i 1.4% studentske populacije Srbije 2010 godine, što znači da je njihovo učešće u studentskoj populaciji 2.8 puta manje nego učešće u ukupnoj populaciji Srbije. Hrvati 2002 godine čine 0.9% stanovništva Srbije i 0.26% studentske populacije Srbije. Udeo Hrvata u studentskoj populaciji je 3.5 puta manje nego njihov udeo u ukupnoj populaciji Srbije. Bošnjaci čine 1.8% ukupne populacije Srbije 2002, i 1% u studentskoj populaciji Srbije. Njihov udeo u ukupnoj populaciji je 1.8 puta veći nego udeo u studentskoj populaciji. Ipak, u slučaju studenata koji pripadaju ovim različitim nacionalnim manjinama sa čijim zemljama maticama se graniči naša zemlja bilo bi dobro prikupiti i dodatne podatke, kao

18 Albanac, Ašaklija, Belgijanac, Bugarin, Bunjevac, Vlah, Goranac, Grk, Englez, Italijan, Jevrejin, Kinez, Nemac, Norvežanin, Poljak, Rus, Slovenac, Turčin, Ukrajinac, Čeh, Švedjanin, Šokac, neki od regionalnih identiteta

40

na primer koliko njih studira u zemljama maticama, kako bismo realno mogli da sagledamo fenomen njihove podzastupljenosti unutar studentske populacije, npr. slučaj mađarske manjine u pograničnim područjima.

Naravno ova logika se ne može primeniti na studente romske nacionalnosti, kojih u studentskoj populaciji ima 0,09% nasuprot procentualnom udelu Roma u opštoj populaciji koji iznosi 1,44 % (prema podacima popisa iz 2002. godine). Udeo Roma u studentskoj populaciji je 16 puta manji nego njihovo učešće u ukupnoj populaciji Srbije. Uz sve rezerve prema načinu na koji se poredi učešće Roma u ukupnoj populaciji i njihovo učešće u studentskoj populaciji Srbije, više nego petostruko manje učešće u studentskoj populaciji u odnosu na druge manjine jasno govori o nedovoljnom obuhvatu Roma visokim obrazovanjem. Ipak i u slučaju studenata romske nacionalnosti bilo bi dobro prikupiti podatke i iz alternativnih izvora (npr NVO) jer ima indicija da mnogi od ovih studenata ne navode u ŠV obrascima svoj (romski) identitet.

Bez obzira na skoro simbolično učešće Roma u visokom obrazovanju, i kad je obuhvat tako mali, regionalne razlike umeju da budu znatne (videti tabelu 2.27).

Tabela 2.27 Ukupan broj Roma po popisu 2002 i broj Roma studenata 2010 po

regionima

Svi Romi 2002 Romi studenti 2010 Vojvodina 29057 26.8% 102 50.5% Beograd 19191 17.7% 29 14.2% Šumadija i Zapadna Srbija 13614 12.6% 22 10.8% Južna i Istočna Srbija 46331 42.8% 49 24.3% Republika Srbija 108193 202

Kao što se iz ove tabele može videti distribucija studenata Roma po univerzitetskim centrima u odnosu na regionalnu distribuciju gradjana romske nacionalnosti po regionima u Srbiji nije ujednačena. Studenti Romi su podzastupljeni unutar studentske populacije u svim regionima osim u Vojvodini. Najveći broj studenata Roma186 od 204 ili 91,2% studira na državnim univerzitetima. Kao i u celokupnoj studentskoj populaciji i u populaciji romskih studenata ima više studentkinja (53,9%).

Pokušaj da podatke o broju studenata pripadnika manjina koji studiraju u matici dobijemo od nacionalnih saveta, nije urodio plodom. Mnogi nisu odgovorili na naš dopis, a oni koji jesu odgovorili ili ne vode evidenciju o studentima koji studiraju van Srbije, ili su nas upućivali na podatke o nacionalnom sastavu studenata koje vodi republička ili pokrajinska (vojvođanska) statistika.

41

Studentska populacija: glаvni nаlаzi

Povećanje obuhvata visokim obrazovanjem:

• 2007 visokim obrazovanjem obuhvaćeno 29% generacije, 2010 - 39.4% . • Povećanje obuhvata ženskog dela populacije je još izrazitiji, 2007 je obuhvaćeno

31% generacije, 2010 - 44% generacije. • Učešće žena u studentskoj populaciji u Srbiji je 55.6%.

Socijalno poreklo studenata

• Nema podataka na osnovu kojih se neposredno može ilustrovati veza između materijalnog statusa i visokog obrazovanja. Svi posredni indikatori govore u prilog tome da u porodicama slabijeg materijalnog položaja ima srazmerno manje studenata nego u porodicama sa prosečnim i višim materijalnim položajem.

• Dece čiji roditelji imaju manje od srednjeg obrazovanja, gotovo da nema među studentima, ni među studentima starijih godina, ni među novoupisanim. Čak 38% studenata ima očeve sa obrazovanjem višim od srednjeg.

Teritorijalne razlike

• Obuhvat visokim obrazovanjem se razlikuje od regiona do regiona. Razlike se smanjuju, mada sporo.

• Mladi koji žive u univerzitetskim centrima i gradovima u kojima ima visokoškolskih ustanova češće upisuju fakultete i visoke škole nego mladi koji žive u manjim mestima.

• Ove razlike se povećavaju sa povećanjem nivoa studija: najmanje su na osnovnim strukovnim, najveće na akademskim doktorskim studijama.

Romi u studentskoj populaciji

• Romi predstavljaju najneobrazovaniji segment stanovništva Srbije. Među studentima ih ima manje od jednog promila.

• Najveći deo studenata romske nacionalnosti (50%) studira u Vojvodini

Studenti sa invaliditetom

• Nema dovoljno podataka da se ocene trendovi u obuhvatu visokim obrazovanjem osoba sa invaliditetom.

42

PROPISI KOJI REGULIŠU DELATNOST VISOKOG OBRAZOVANJA I STUDENTSKI STANDARD19

Ustavni okvir obrazovanja

Ustavom Republike Srbije20 propisano je da svako ima pravo na obrazovanje, da je osnovno obrazovanje obavezo i besplatno, dok je srednje obrazovanje besplatno (čl. 71. st. 1). Za nivo visokog obrazovanja Ustav garantuje svakome samo pravo na jednak pristup ovom nivou obrazovanja (čl. 71. st. 3). Besplatno visokoškolsko obrazovanje nije utvrđeno kao pravo. To je posebna mera koju Ustav propisuje regulišući mogućnost da uspešnim i nadarenim učenicima slabijeg imovnog stanja država obezbedi besplatno školovanje i na ovom nivou obrazovanja i tako efektivno osigura jednake mogućnosti pristupa visokoškolskom obrazovanju (st. 3). Zakon, na koji Ustav izričito upućuje (st. 3), bliže reguliše način ostvarivanja ovog prava u granicama propisanim u Ustavu.21

S aspekta pristupa obrazovanju značajne su opšte ustavne odredbe o jednakosti i zabrani diskriminacije sadržane u čl. 21. Ustava RS. U st. 1. ovog člana garantovana je jednakost svih pred ustavom i zakonom, kao i pravo svakog na jednaku zakonsku zaštitu bez diskriminacije (st. 2). U st. 3. izričito je zabranjena svaka diskriminacija, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. U vezi sa zabranom neposredne i posredne diskriminacije je i ustavna odredba o nediskriminatornom karakteru posebnih mera koje Republika Srbija može uvesti radi postizanja pune ravnopravnosti lica ili grupe lica koja su suštinski u nejednakom položaju sa ostalim građanima. Posebne mere su instrument kojim država vodi i politiku jednakih mogućnosti, ublažava i otklanja faktičku nejednakost, a njihovo preduzimanje je ustavna obaveza države, saglasno načelu socijalne pravde (čl. 1. Ustava RS).

Ustav RS sadrži i posebnu odredbu koja garantuje ravnopravnost žena i muškaraca i utvrđuje obavezu države da, na području ravnopravnosti polova, vodi politiku jednakih mogućnosti (čl.15. Ustava RS ).

Pored toga, posebnom ustavnom odredbom zabranjen je svaki vid diskriminacije zasnovan na pripadnosti nacionalnoj manjini (čl. 76 st. 2. Ustava RS) i propisana je mogućnost preduzimanja posebnih mera ili donošenje posebnih propisa radi otklanjanja faktičke neravnopravnosti i postizanja ravnopravnosti pripadnika nacionalnih manjina u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu (čl. 76. st. 2. Ustava RS). Ustav 19

Podaci o propisima preuzeti su iz pravne baze Paragraf lex, prema stanju zakonodavstva na dan 31. 12. 2011. Ostali podaci su prikupljeni sa sajtova relevantnih organa i institucija. 20 Ustav Republike Srbije („Sl. glasnik RS“, br. 98/2006) 21 Prema čl. 18. st. 2. Ustava RS, zakonom se može propisati način ostvarivanja ovih prava samo ako je to Ustavom izričito predviđeno ili ako je to neophodno za ostvarenje pojedinog prava zbog njegove prirode, pri čemu zakon ni u kom slučaju ne sme da utiče na suštinu zajemčenog prava..

43

izričito utvrđuje nediskriminatorni karakter posebnih propisa i mera koje se preduzimaju u cilju stvaranja jednakih mogućnosti i obezbeđivanja ravnopravnosti pripadnika nacionalnih manjina.

U čl. 72. Ustava RS garantovana je autonomija univerziteta i drugih visokošolskih, kao i naučnih ustanova, a univerzitetima i drugim visokoškolskim ustanovama, kao i naučnim ustanovama, garantovano je pravo da samostalno odlučuju o svom radu i organizaciji.

Pravni okvir sistema srednjoškolskog obrazovanja

Pregled zakonskih propisa

Sistem obrazovanja u Republici Srbiji organizovan je kroz obavezno i besplatno obrazovanje, u okviru kojeg je predškolsko i osnovno obrazovanje, i obrazovanja koje nije obavezno – srednjoškolsko i visoko obrazovanje. Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja 22 propisano je da su u ostvarivanju prava na obrazovanje i vaspitanje svi jednaki, bez obzira na pol, rasu, nacionalnu, versku i jezičku pripadnost, socijalno i kulturno poreklo, imovno stanje, uzrast, fizičku i psihičku konstituciju, smetnje u razvoju i invaliditet, političko opredeljenje ili drugu ličnu osobinu (čl. 6).

U srednjem obrazovanju, kao prava od opšteg interesa, Zakonom o srednjoj školi23 utvrdjena su: obrazovanje redovnih učenika u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju; obrazovanje redovnih učenika sa posebnim sposobnostima, obdarenih i talentovanih učenika; srednje obrazovanje, obrazovanje i osposobljavanje za rad redovnih učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom; obrazovanje redovnih učenika na jeziku narodnosti, odnosno dvojezično obrazovanje; obrazovanje redovnih učenika za rad u trajanju od dve godine; uporedno srednje obrazovanje učenika koji postižu izvanredne rezultate u učenju i vaspitni rad u domu učenika (čl. 11).

Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja iz 2009. godine uveo je u obrazovni sistem novine kojima se unapređuje pravednost obrazovanja, odnosno pravo na obrazovanje i dostupnost obrazovanja i vaspitanja bez diskriminacije i izdvajanja učenika po bilo kom osnovu, čime je sistem obrazovanja usmeren ka potrebama učenika. Ovim zakonom je utvrđeno da srednje obrazovanje i vaspitanje traje tri ili četiri godine, sprovodi se u srednjim školama u kojima se ostvaruje školski program opšteg, stručnog i umetničkog obrazovanja, a mogu da se ostvaruju i drugi programi. Srednje obrazovanje se ostvaruje uz uvažavanje obrazovnih i vaspitnih potreba učenika sa smetnjama u razvoju kao i učenika sa izuzetnim sposobnostima. Za učenike kojima je usled socijalne uskraćenosti, smetnji u razvoju, invaliditeta i drugih razloga potrebna dodatna podrška u

22

Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja („Sl. glasnik RS“, br. 72/2009 i 52/2011) 23 Zakon o srednjoj školi (“Sl. glasnik RS”, br. 50/92, 53/93, 67/93, 48/94, 24/96, 23/2002, 25/2002 ispr., 62/2003 – dr. zakon, 64/2003 – ispr. dr. zakona, 101/2005 – dr. zakon i 72/2009 – dr. zakon).

44

obrazovanju i vaspitanju, ustanova obezbeđuje otklanjanje fizičkih i komunikacijskih prepreka i donosi individualni obrazovni plan.24

Delatnost srednjeg obrazovanja se obavlja u srednjoj školi i to: gimnaziji koja može biti opšta i specijalizovana, stručnoj školi, mešovitoj školi koja može biti gimnazija i stručna ili umetnička škola, umetnička škola, srednja škola za obrazovanje odraslih i srednja škola za učenike sa smetnjama u razvoju.25

Nakon završenog osnovnog obrazovanja, učenik osmog razreda polaže završni ispit kojim stiče pravo na upis u srednju školu, dok učenici sa smetnjama u razvoju i invaliditetom završni ispit polažu u skladu sa svojim mogućnostima. Redosled kandidata za upis u srednju školu utvrđuje se na osnovu uspeha na završnom ispitu, uspeha u prethodnom školovanju i rezultata na takmičenjima, kao i uspeha na prijemnom ispitu za one škole za koje se polaže prijemni ispit. Kada veći broj kandidata od predviđenog broja za upis u školu ostvari isti broj bodova, prednost u rangiranju do broja predviđenog za upis imaju kandidati koji su nosioci diplome "Vuk Karadžić"26, koji su osvojili veći broj bodova na takmičenjima iz maternjeg jezika i matematike, kandidati koji su osvojili veći broj bodova na takmičenjima iz ostalih predmeta i kandidati koji imaju veći ukupan broj bodova na završnom ispitu.27 Izuzetno, pojedina lica ili grupe lica mogu da se upišu u srednju školu pod povoljnijim uslovima radi postizanja pune ravnopravnosti u sticanju obrazovanja, u skladu sa merilima i po postupku koji propiše ministar nadležan za obrazovanje.28

Srednje obrazovanje i vaspitanje je besplatno za redovne i vanredne učenike, s tim što je propisano da učenici prvog razreda srednjeg obrazovanja moraju biti mlađi od 17 godina, dok stariji od 17 godina mogu imati status vanrednih učenika. Međutim, lice iz osetljivih društvenih grupa i sa izuzetnim sposobnostima iako je mlađe od 17 godina može da stiče srednje obrazovanje u svojstvu vanrednog učenika, pod uslovom da opravda nemogućnost redovnog pohađanja nastave i uz saglasnost ministra.29

24

Individualni obrazovni plan za učenike i odrasle sa smetnjama u razvoju, individualni program srpskog jezika, odnosno jezika nacionalne manjine za učenike koji ne poznaju jezik na kome se izvodi nastava, školski program za muzičko i baletsko obrazovanje, školski program za obrazovanje odraslih, vaspitni program za učenike u školi sa domom, program specijalističkog i majstorskog obrazovanja, program obrazovanja za rad, programe stručnog osposobljavanja, obuke i druge programe, u skladu sa posebnim zakonom. 25 Prema podacima Ministarstva prosvete i nauke za školsku godinu 2010/11, u Srbiji ima ukupno 586 srednjih škola (542 državne i 44 privatne škole). Stručnih škola ima 345 (317 državnih i 28 privatnih), 124 gimnazija (109 državnih i 15 privatnih), 46 mešovitih (stručnih i gimnazija i stručnih i umetničkih), 29 srednjih škola za učenike sa “posebnim potrebama” i 41 umetnička škola. Internet prezentacija Ministarstva prosvete i nauke, http://www.mpn.gov.rs/prosveta/page.php?page=77, pristupljeno 22. marta 2012. godine. 26 Diploma "Vuk Karadžić" dodeljuje se učeniku srednje škole, ako počev od prvog razreda do kraja školovanja svake školske godine postigne odličan uspeh iz svih predmeta propisanih nastavnim planom i programom, iz maturskog, odnosno završnog ispita i iz vladanja. 27 Pravilnik o upisu učenika u srednju školu (“Sl. glasnik RS”, br. 37/2011) 28 Od 20 najtraženijih obrazovnih profila u četvorogodišnjem trajanju, 13 je iz zdravstvene struke, četiri iz ekonomske, dva iz saobraćajne i jedan iz građevinske, a prvi od gimnazijskih profila je tek 21. po rangu. Medicinske i ekonomske škole popunjene su sa 100%, gimnazije sa 95%, umetničke škole sa 88%. Veliko je interesovanje za saobraćajnu struku gde je popunjenost preko 90%, dok je u tekstilnoj struci ispod 70%, a generalno je za četvorogodišnje obrazovanje interesovanje veće nego za trogodišnje odnos je 93.4% prema 72.9%. Internet prezentacija Ministarstva prosvete i nauke, http://www.mpn.gov.rs/prosveta/page.php?page=108, pristupljeno 21. marta 2012. godine. 29 Čl. 91. Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja („Sl. glasnik RS“, br. 72/2009 i 52/2011)

45

Nakon četvrtog razreda se polaže opšta, stručna ili umetnička matura, a učenici sa smetnjama u razvoju i invaliditetom polažu maturu u skladu sa svojim mogućnostima, s tim da mogu da budu i oslobođeni polaganja dela maturskog ispita iz predmeta za koje su im tokom obrazovanja prilagođavani standardi postignuća. Učenik tek nakon položene mature može da upiše odgovarajuću visokoškolsku ustanovu.30

Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima31 regulisano je i pitanje uređivanja, pripremanja, odobravanja, izdavanja i izbor udžbenika i udžbeničkih kompleta za osnovnu i srednju školu, a propisano je i da se kvalitet udžbenika i rezultati njegovog korišćenja u obrazovno-vaspitnom radu kontinuirano prate i vrednuju, što je obaveza Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja a na osnovu propisanih standarda. Navedeni propisi se odnose i na sva druga nastavna sredstava i pomagala, uključujući i ona koja se koriste u radu sa učenicima sa smetnjama u razvoju i invaliditetom (čl. 1. i 2). Radi ostvarivanja cilja da se nastavnik, vaspitač i stručni saradnik osposobi za samostalan obrazovno-vaspitni rad, odnosno da stekne dozvolu za rad, uređen je poseban progam za uvođenja u posao koji sadrži i deo koji se odnosi na osposobljenost za rad sa decom i učenicima sa smetnjama u razvoju.32

Poslove državne uprave u oblasti obrazovanja obavlja Ministarstvo prosvete i nauke, među kojima su i istraživanje, planiranje i razvoj, nadzor, učešće u izgradnji, opremanju i održavanju ustanova obrazovanja, unapređenje društvene brige o obdarenim učenicima i studentima, unapređenje društvene brige o učenicima i studentima sa smetnjama u razvoju i invaliditetom i dr.33

Pored Ministarstva prosvete i nauke važnu ulogu u oblasti obrazovanja ima i Nacionalni prosvetni savet u čijem mandatu je oblast razvoja i unapređivanja sistema obrazovanja kroz praćenje i analizu stanja obrazovanja i njegove usaglašenosti sa evropskim principima i vrednostima, utvrđivanje pravca razvoja i unapređivanja kvaliteta obrazovanja, učešće u pripremi strategije obrazovanja, davanje mišljenja Ministarstvu prosvete i nauke u postupku donošenja propisa i dr.

Značajna uloga pripada i Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja34 koji je osnovan sa ciljem obavljanja razvojnih, savetodavnih, istraživačkih i drugih stručnih

30

Ibid. čl. 83– 86. 31 Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima (“SL. glasnik RS”, br. 72/2009) 32 Pravilnik o dozvoli za rad nastavnika, vaspitača i stručnih saradnika (“Sl. glasnik RS”, br. 22/2005 i 51/2008) 33 Zakon o ministarstvima („Sl. Glasnik RS“, br. 16/2011) - Ministarstvo prosvete i nauke obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: istraživanje, planiranje i razvoj predškolskog, osnovnog, srednjeg, višeg i visokog obrazovanja i učeničkog i studentskog standarda; dopunsko obrazovanje dece domaćih državljana u inostranstvu; upravni nadzor u predškolskom, osnovnom, srednjem, višem i visokom obrazovanju i učeničkom i studentskom standardu; učešće u izgradnji, opremanju i održavanju objekata predškolskog, osnovnog, srednjeg, višeg i visokog obrazovanja i učeničkog i studentskog standarda od interesa za Republiku Srbiju; stručno-pedagoški nadzor u predškolskom, osnovnom i srednjem obrazovanju i učeničkom standardu; nadzor nad stručnim radom u višem obrazovanju; organizaciju, vrednovanje rada i nadzor nad stručnim usavršavanjem zaposlenih u prosveti; nostrifikaciju i ekvivalenciju javnih isprava stečenih u inostranstvu; unapređenje društvene brige o obdarenim učenicima i studentima; unapređenje društvene brige o učenicima i studentima sa posebnim potrebama, stvaranje uslova za pristup i realizaciju projekata iz delokruga tog ministarstva koji se finansiraju iz sredstava pretpristupnih fondova EU, donacija i drugih oblika razvojne pomoći, kao i druge poslove određene zakonom. Ministarstvo prosvete i nauke obavlja poslove državne uprave u naučnoistraživačkoj delatnosti u funkciji naučnog, tehnološkog i privrednog razvoja, kao i druge poslove određene zakonom. 34 Odluka o osnivanju Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja (“Sl. glasnik RS”, br. 73/2004)

46

poslova radi praćenja, obezbeđivanja i unapređivanja kvaliteta i razvoja sistema obrazovanja i vaspitanja, dok je za obavljanje stručnih poslova u oblasti praćenja i verdnovanja, sprovođenja opštih principa, ostvarenosti ciljeva obrazovanja i vaspitanja, standarda postignuća po nivoima i vrstama obrazovanja osnovan Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja.35

Spisak opštih pravnih akata

PROPIS Sl.gl.RS Datum Zakon o osnovama sistema vaspitanja i obrazovanja 72/2009 i 52/2011 11/09/2009

Zakon o srednjoj školi 72/2009 11/09/2009 Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima 72/2009 11/09/2009

Odluka o osnivanju zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja 73/2004 03/07/2004

Odluka o osnivanju zavoda za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja

73/2004 03/07/2004

Pravilnik o dozvoli za rad nastavnika, vaspitača i stručnih saradnika 51/2008 20/05/2008

Pravilnik o diplomama za izuzetan uspeh učenika u srednjim školama 37/1993 03/06/1993

Pravilnik o opštim osnovama školskog programa P 5/2004 07/03/2004

Pravilnik o upisu učenika u srednju školu 37/2011 08/06/2011

Pravni okvir sistema visokog obrazovanja

Pregled zakonskih propisa

Zakonom o visokom obrazovanju36 uređen je sistem visokog obrazovanja, propisani su uslovi i način obavljanja delatnosti visokog obrazovanja, finansiranje, kao i druga pitanja od značaja za obavljanje ove delatnosti.

Pravo na visoko obrazovanje u Srbiji imaju sve osobe koje su prethodno stekle srednje obrazovanje, bez obzira na rasu, boju kože, pol, seksualnu orijentaciju, etničko, nacionalno ili socijalno poreklo, jezik, veroispovest, političko ili drugo mišljenje, status stečen rođenjem, postojanje senzornog ili motornog hendikepa ili imovinsko stanje.

35 Odluka o osnivanju Zavoda za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja (“Sl. glasnik RS”, br. 73/2004) 36 Zakon o visokom obrazovanju (“Sl. glasnik RS”, br. 76/2005, 100/2007 – autentično tumačenje, 97/2008 i 44/2010)

47

Pored toga, pravo na visoko obrazovanje ima i lice koje konkuriše za upis na studijske programe iz umetničkih oblasti a pod uslovima koji su određeni statutom visokoškolske ustanove i bez stečenog srednjeg obrazovanja.

Visoko obrazovanje ostvaruje se kroz akademske studije na kojima se izvodi akademski studijski program za osposobljavanje studenata za razvoj i primenu naučnih, stručnih i umetničkih dostignuća, kao i na strukovnim studijama na kojima se izvodi strukovni studijski program za osposobljavanje studenata za primenu znanja i veština potrebnih za uključivanje u radni proces.

Delatnost visokog obrazovanja obavljaja univerzitet, fakultet, odnosno umetnička akademija, u sastavu univerziteta, akademija strukovnih studija, visoka škola i visoka škola strukovnih studija. Univerzitet, akademija strukovnih studija, visoka škola i visoka škola strukovnih studija su samostalne visokoškolske ustanove. Visokoškolska ustanova stiče sredstva iz školarine na osnovu odluke o visini školarine za studente koji plaćaju školarinu, dok se merila za utvrđivanje visine školarine utvrđuju opštim aktom visokoškolske ustanove. Visokoškolska ustanova čiji je osnivač Republika Srbija samostalno upravlja svojim sredstvima a stiče ih iz različitih izvora i to pre svega od osnivača, od školarina, od donacija (poklona i zaveštanja), zatim od sredstava kojima se finansira naučnoistraživački, umetnički i stručni rad, od naknada za komercijalne usluge, od projekata i ugovora u vezi sa realizacijom nastave, istraživanja i konsultantskih usluga i dr.

Studije mogu biti studije prvog stepena u okviru kojih su osnovne akademske studije i osnovne strukovne studije, zatim studije drugog stepena, odnosno master akademske studije, specijalističke stukovne studije i specijalističke akademske studije i studije trećeg stepena odnosno doktorske akademske studije. Na odobrene, odnosno akreditovane studijske programe koje organizuje visokoškolska ustanova mogu se upisati kandidati pod uslovima i na način koji je uređen Zakonom o visokom obrazovanju i opštim aktom samostalne visokoškolske ustanove, a kandidat koji se upiše na studijske programe stiče status studenta koji se finansira iz budžeta ili studenta koji se sam finansira.

Visokoškolska ustanova utvrđuje uslove za upis studenata i na osnovu toga vrši izbor kandidata, a broj studenata koji visokoškolska ustanova upisuje mora biti usklađen sa kadrovskim, prostornim i tehničko-tehnološkim mogućnostima. Kandidat za upis na studije prvog stepena polaže prijemni ispit ili ispit za proveru sklonosti i sposobnosti, u skladu sa statutom visokoškolske ustanove, dok se redosled kandidata utvrđuje na osnovu opšteg uspeha postignutog u srednjem obrazovanju i rezultata na prijemnom ispitu, odnosno ispitu za proveru sklonosti i sposobnosti.37

Samostalna visokoškolska ustanova raspisuje konkurs za upis na studije koji sadrži broj studenata za određene studijske programe, uslove za upis, merila za utvrđivanje redosleda kandidata, postupak sprovođenja konkursa, način i rokove za podnošenje žalbe na utvrđeni redosled, kao i visinu školarine koju plaćaju studenti čije se studiranje ne finansira iz budžeta.

37 Pravilnik o standardima i postupku za akreditaciju visokoškolskih ustanova i studijskih programa (“Sl. glasnik RS”, br. 106/2006, 112/2008 i 70/2011).

48

Samostalna visokoškolska ustanova utvrđuje broj studenata koji upisuje na svoje studijske programe, a odluku o broju studenata za upis u prvu godinu studijskog programa koji se finansira iz budžeta (za visokoškolsku ustanovu čiji je osnivač Republika Srbija), donosi Vlada RS, po pribavljenom mišljenju visokoškolskih ustanova i Nacionalnog saveta i to najkasnije dva meseca pre raspisivanja konkursa.

Student koji u tekućoj školskoj godini ostvari potreban broj (60 ESPB) bodova ima pravo da se u narednoj školskoj godini finansira iz budžeta ako se rangira u okviru ukupnog broja studenata čije se studije finansiraju iz budžeta. Ova vrsta rangiranja studenata obuhvata studente upisane iste školske godine na određeni studijski program, a vrši se polazeći od broja ostvarenih ESPB bodova i postignutog uspeha u savlađivanju studijskog programa, na način i po postupku utvrđenim opštim aktom visokoškolske ustanove. Student koji ne ostvari pravo da se rangira u okviru ukupnog broja studenata čije se studije finansiraju iz budžeta, u narednoj školskoj godini nastavlja studije u statusu studenta koji se sam finansira.

Poslove državne uprave u oblasti visokog obrazovanja obavlja Ministarstvo prosvete i nauke. Radi obezbeđivanja razvoja i unapređenja kvaliteta visokog obrazovanja, osnovan je Nacionalni savet za visoko obrazovanje, koji prati razvoj visokog obrazovanja i usklađenost sa evropskim i međunarodnim standardima, predlaže Ministarstvu prosvete i nauke politiku visokog obrazovanja, daje mišljenje o politici upisa na visokoškolske ustanove, daje i mišljenja u postupku donošenja propisa iz ove oblasti i dr.

Nacionalni savet za visoko obrazovanje obrazuje i posebno radno telo - Komisiju za akreditaciju i proveru kvaliteta, koja je nadležna za obavljanje poslova akreditacije, provere kvaliteta visokoškolskih ustanova i jedinica u njihovom sastavu i vrednovanje studijskih programa. Važnu ulogu u sistemu visokoškolskog obrazovanja imaju Konferencija univerziteta i Konferencija akademija strukovnih studija koje koordiniraju aktivnostima visokoškolskih ustanova i prenose stavove akademske zajednice Nacionalnom savetu za visoko obrazovanje. Radi ostvarivanja zajedničkih interesa studenata osnivane su i Studentska konferencija univerziteta i Studentska konferencija akademija strukovnih studija.

Spisak opštih pravnih akata u oblasti visokog obrazovanja

PROPIS Sl.gl.RS Datum Zakon o visokom o brazovanju 44/2010 01/07/2010 Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja evidencije koju vodi visokoškolska ustanova

21/2006 22/03/2006

Pravilnik o standardima i postupku za akreditaciju visokoškolskih ustanova i studijskih programa

70/2011 01/10/2011

Pravilnik o standardima i postupku za spoljašnju proveru kvaliteta visokoškolskih ustanova

73/2011 08/10/2011

Pravilnik o standardima za samovrednovanje i ocenjivanje kvaliteta visokoškolskih ustanova

106/2006 24/11/2006

49

Pravilnik o registru visokoškolskih ustanova, studijskih programa, nastavnika, saradnika i ostalih zaposlenih

21/2006 14/03/2006

Pravilnik o naučnim, umetničkim, odnosno stručnim oblastima u okviru obrazovno-naučnih, odnosno obrazovno-umetničkih polja

72/2009 03/09/2009

Pravilnik o Listi stručnih, akademskih, i naučnih naziva 39/2011 03/06/2011

Pravilnik o sadržaju javnih isprava koje izdaje visokoškolska ustanova 69/2011 19/09/2011

Učenički i studentski standard

Propisi kojima se obezbeđuje učenički i studentski standard obuhvataju propise o kreditiranju, stipendiranju i nagrađivanju učenika i studenata, propise kojima su uređeni njihov smeštaj, ishrana, prevoz i pružanje pomoći u razvoju karijere, kao i propisi o posebnim merama namenjenim učenicima iz socijalno depriviranih i podzastupljenih grupa.

Zakonom o učeničkom i studentskom standardu38 definisana su prava i obaveze učenika i studenata i uslovi pod kojima se ostvaruju, kao i staranje države o razvoju izuzetno nadarenih učenika i studenata i učenika i studenata iz osetljivih društvenih grupa. Jedan od osnovnih ciljeva ovog zakona jeste obezbeđivanje dostupnosti srednjeg i visokog obrazovanja pod najpovoljnijim uslovima svim učenicima i studentima bez diskriminacije, kroz uvažavanje njihovih potreba , obezbeđivanje smeštaja i angažovanje stručnih saradnika radi podrške i pomoći učenicima i studentima iz osetljivih društvenih grupa i podsticanje uspešnih.39 Zakonom je uređeno praćenje i briga o razvoju nadarenih studenata i učenika za naučni i umetnički rad, dok je za učenike i student iz osetljivih društvenih grupa propisano ostvarivanje prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda pod povoljnijim uslovima i primenom blažih kriterijuma.40

Zakon o učeničkom i studentskom standardu pod osetljivim društvenim grupama podrazumeva materijalno ugrožene porodice, decu bez roditeljskog staranja, jednoroditeljske porodice, romsku nacionalnu manjinu, osobe sa invaliditetom, osobe sa hroničnim bolestima, osobe čiji su roditelji nestali ili su kidnapovani na teritoriji Kosova i Metohije i na teritoriji republika bivše SFRJ, izbeglice i raseljena lica, povratnike po sporazumu o readmisiji, deportovane učenike i studente i dr. (čl. 4).

Učenik srednje škole ima pravo na smeštaj, ishranu i vaspitni rad, učenički kredit, učeničku stipendiju, stipendiju za izuzetno nadarene učenike, odmor i oporavak, kao i kulturne, umetničke, sportske i rekreativne aktivnosti i informisanje (čl. 3).

38 Zakon o učeničkom i studentskom standardu (“Sl. glasnik RS”, br. 18/2010). 39 Baza pravnih propisa Paragraf Lex, Komentar Zakona o učeničkom i studentskom standardu – “Sl. glasnik RS”, br. 18/2010. 40 Ibid.

50

Ustanove učeničkog standarda su dom učenika (smeštaj, ishrana i vaspitni rad), učenički centar (smeštaj, ishrana, vaspitni rad i odmor), učeničko odmaralište (odmor i oporavak) i učenički kulturni centar (kulturne, umetničke, sportske i rekreativne aktivnosti i informisanje).

Za studente je propisano da imaju pravo na smeštaj, ishranu, studentski kredit, studentsku stipendiju, stipendiju za izuzetno nadarene studente, odmor i oporavak, kao i kulturne, umetničke, sportske i rekreativne aktivnosti i informisanje, tako da se među ustanovama studentskog standarda nalazi studentski centar (za smeštaj i ishranu), studentsko odmaralište (za odmor i oporavak) i studentski kulturni centar (za kulturne, umetničke, sportske i rekreativne aktivnosti i informisanje) - čl. 3.

Ostvarivanje prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda učenik i student iz osetljivih društvenih grupa, sa smetnjama u razvoju odnosno invaliditetom ostvaruje uz posebne afirmativne mere, odnosno, primenom blažih kriterijuma (čl. 4).41

Propisi u oblasti kreditiranja, stipendiranja i nagrađivanja učenika i

studenata

Pregled pravnih propisa u oblasti kreditiranja, stipendiranja inagrađivanja učenika i studenata

Nacionalni nivo

Zakonom o učeničkom i studentskom standardu je propisano da bliže uslove, kriterijume za utvrđivanje redosleda, načina ostvarivanja prava na učenički i studentski kredite i stipendije kao i način vođenja evidencije o odobrenim kreditima i stipendijama propisuje ministar prosvete i nauke (čl. 9-12) što je i bio osnov za donošenje Pravilnika o učeničkim i studentskim kreditima i stipendijama.42

Pravo na učenički kredit imaju učenici srednjih škola čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave a koji su upisani prvi put u tekućoj školskoj godini u određeni razred, čije se školovanje finansira iz budžeta Republike Srbije, koji imaju državljanstvo Republike Srbije, koji se školuju za obrazovni profil za deficitarno zanimanje, koji nisu ponovili nijedan razred i čiji roditelj, odnosno staratelj ima prebivalište na teritoriji Republike Srbije (čl. 2). Kriterijumi za utvrđivanje redosleda kandidata za dodelu učeničkog kredita su uspeh u prethodnom školovanju i zaključenog ugovora o budućem zaposlenju sa deficitarnim zanimanjem (čl. 3. – 5) Pravo na učenički krediti ostvaruje učenik na osnovu konkursa koji raspisuje Ministarstvo prosvete i nauke a odluku o dodeli učeničkog kredita za tekuću školsku godinu donosi ministar prosvete i nauke na osnovu konačne rang liste. Na osnovu odluke o dodeli učeničkog kredita roditelj ili staratelj učenika zaključuje ugovor o kreditu sa Ministarstvom prosvete i nauke kojim se bliže uređuju prava i obaveze u vezi sa korišćenjem I otplatom kredita (čl. 6. – 11).

41 Ibid. 42 Pravilnik o učeničkim i studentskim kreditima i stipendijama (“Sl. glasnik RS”, br. 46/2010 i 47/2011)

51

Pravo na učeničku stipendiju imaju učenici srednjih škola, pod istim uslovima kao i pravo na kredit, osim što se umesto školovanja za obrazovni profil za deficitarno zanimanje, traži da učenici stalno postižu odličan uspeh u učenju i vladanju. Kriterijumi za utvrđivanje redosleda za dodelu učeničke stipendije utvrđuje se na osnovu uspeha ostvarenog u prethodnom školovanju i socijalno-ekonomskog statusa porodice koji se utvrđuje na osnovu proseka ukupnih mesečnih prihoda po članu porodice učenika (čl. 14. – 19). Navedeno pravo ostvaruje učenik na osnovu konkursa koji raspisuje Ministarstvo prosvete i nauke a ministar donosi odluku o dodeli učeničke stipendije za tekuću školsku godinu na osnovu koje učenik, odnosno roditelj ili staratelj učenika zaključuje ugovor o stipendiji sa Ministarstvom prosvete i nauke (čl. 20- 25).

Pravo studenata na studentski kredit imaju studenti visokoškolskih ustanova, čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave i to koji su upisani prvi put u tekućoj školskoj godini na studije prvog, drugog ili trećeg stepena, čije se školovanje finansira iz budžeta Republike Srbije, koji imaju državljanstvo Republike Srbije, koji su prvi put upisani u zimski semestar studija i koji imaju prebivalište na teritoriji Republike Srbije (čl. 28). Kriterijumi za utvrđivanje redosleda za dodelu studentskog kredita su uspeh ostvaren u prethodnom školovanju i socijalno-ekonomski status porodice (čl. 28. – 32).

Pravo na studentsku stipendiju ostvaruju student pod istim uslovima kao i kredit i pod uslovom da student nije gubio ni jednu godinu tokom studija, i da je položio sve ispite iz prethodnih godina sa prosečnom ocenom najmanje 8,50. Kriterijum za utvrđivanje redosleda za dodelu studentske stipendije vrši se na osnovu uspeha ostvarenog u prethodnom školovanju I efikasnosti studiranja (čl. 42. – 44).

Pravo na studentski kredit i studentsku stipendiju ostvaruje se na isti način kao i u slučaju prava na učenički kredit I stipendiju sa jedinom razlikom što ugovor o kreditu, odnosno stipendiji zaključuje student sa Ministarstvom prosvete i nauke (čl. 33 – 40. i čl. 45 – 52).

Ministarstvo prosvete i nauke je u obavezi da od ukupnog broja učeničkih i studentskih kredita i stipendija opredeli 10% za učenike i studente iz osetljivih društvenih grupa, koji se rangiraju primenom blažih kriterijuma u pogledu uspeha i bez uzimanja u obzir socijalno-ekonomskog statusa porodice (čl. 53 – 55).

Ministarstvo prosvete i nauke vodi evidenciju o odobrenim učeničkim kreditima, učeničkim stipendijama, studentskim kreditima i studentskim stipendijama za odgovarajuću školsku godinu a u ovu evidenciju se unose podaci na osnovu ličnih isprava i drugih odgovarajućih podataka.

U cilju ostvarivanja podrške u finansiranju školovanja i usavršavanja mladih talenata, osnovan je Fond za mlade talente Republike Srbije, koji stipendira studente i učenike srednjih škola pod određenim uslovima.43 Uslovi su različiti u zavisnosti od vrste stipendiranja, a zajednički uslovi koje učenik, odnosno student treba da ispuni kako bi mogao da konkuriše za stipendiju je da je državljanin RS ili lice koje ima status izbeglice, da ima prebivalište odnosno boravište u RS, da je među najboljim studentima, odnosno

43

Odluka o obrazovanju fonda za mlade talente Republike Srbije (“Sl. glasnik RS", br. 71/2008, 44/2009, 37/2011 i 19/2012).

52

za učenika srednje škole, da je postigao uspeh na priznatim takmičenjima u zemlji i inostranstvu. Pored toga, u određenim situacijama važne su i godine starosti, kao i da je student najmanje jednu godinu završio na visokoškolskoj ustanovi čiji je osnivač RS. Studenti kojima se dodeljuje finansijska pomoć imaju obavezu da rade u Srbiji najmanje pet godina po završetku studija.

U okviru svojih zadataka Fond za mlade talente stipendira do 500 najboljih studenata na završnoj godini studija prvog stepena, kao i na studijama drugog i trećeg stepena na univerzitetima zemalja članica Evropske unije i Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu (EFTA - European Free Trade Association) i na vodećim svetskim univerzitetima, u visini do 1.250.000 dinara po studentu u toku jedne školske godine. Fond za mlade talente dodeljuje stipendije za do 1.000 najboljih studenata završne godine osnovnih akademskih studija i završne godine diplomskih akademskih studija - master sa visokoškolskih ustanova čiji je osnivač Republika Srbija u iznosu do 25.000 dinara (neto) mesečno po studentu. Pored navedenog, učestvuje u finansiranju stručne prakse (studijskih putovanja), i to u toku jedne školske godine, za do 500 najboljih studenata i srednjoškolaca u visini do 415.000 dinara po osobi u zemljama Evropske unije i Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu, a pored toga obezbeđuje i nagrade učenicima srednjih škola za postignute uspehe na priznatim takmičenjima u zemlji i inostranstvu.44

Pokrajinski nivo

Ustanovljena je i pokrajinska stipendija sa ciljem poboljšanja administrativnih kapaciteta pokrajinskih organa uprave (organizacija i službi) i obezbeđivanja odgovarajuće zastupljenosti pripadnika nacionalnih manjina u njima.45 Na osnovu iskazanih potreba pokrajinskih organa, za svaku godinu utvrđuje se broj studenata-stipendista, vrsta fakulteta i visina iznosa stipendije. Polovina od ukupnog broja stipendija dodeljuje se studentima pripadnicima nacionalnih manjina46 koji se aktivno služe jezikom te nacionalne manjine (uz ispunjavanje drugih uslova), a jedna stipendija garantuje se pripadniku romske nacionalne manjine. Za ovu stipendiju može se prijaviti student pod uslovom da je državljanin Republike Srbije, sa prebivalištem na teritoriji Vojvodine, da studira na fakultetu koji je obrazovan, registrovan i akreditovan u skladu sa zakonom, da je student treće ili četvrte godine (Bachelor) ili prve ili druge godine (Master), da je oslobođen plaćanja školarine za školsku godinu za koju podnosi prijavu za konkurs, da nije ponovio ni jednu godinu studija, da je na prethodnim godinama studija postigao prosečnu ocenu najmanje 8,50 i da ne prima stipendiju po drugom osnovu.

Dodatna afirmativna mera za studente romske nacionalnosti je i da se prijava na konkurs studenta romske nacionalnosti smatra punovažnom i ako ne ispunjava sve navedene uslove, odnosno, prijava je punovažna i ako nije oslobođen plaćanja školarine za školsku godinu za koju podnosi prijavu za konkurs, ne zahteva se da nije ponovio ni jednu godinu studija a takođe nije neophodno da je na prethodnim godinama studija postigao prosečnu ocenu najmanje 8,50. Prijave se ocenjuju i stepenuju u postupku koji je propisan Odlukom o pokrajinskoj stipendiji, nakon čega Komisija za dodelu pokrajinske stipendije utvrđuje listu za dodelu stipendija. Prilikom sačinjavanja liste za 44

Ibid. 45 Odluka o pokrajinskoj stipendiji („Sl. list AP Vojvodine“, br. 4/2008). 46 Polovina od ukupnog broja stipendija dodeljuje se studentima pripadnicima nacionalnih manjina utvrđenih Statutom Autonomne Pokrajine Vojvodine.

53

dodelu stipendija studentima pripadnicima nacionalnih manjina, Komisija za dodelu pokrajinske stipendije vodi računa o procentualnoj zastupljenosti nacionalnih manjina u ukupnom broju stanovništva Vojvodine. Stipendisti imaju pravo da tokom studija dobijaju mesečne novčane naknade, da obave jednomesečnu obuku, kao i pripravnički staž u pokrajinskom organu, i nakon toga zasnuju radni odnos u pokrajinskom organu. Pravo na stipendiju se može izgubiti ako student ostvari prosečnu ocenu za prethodne godine studija ispod 8,00 ili ponovi godinu studija. Student romske nacionalnosti gubi pravo na stipendiju ako dva puta ponovi istu godinu studija. U pokrajinskom organu u kojem stipendista zasnuje radni odnos, ostaje onoliko vremena u radnom odnosu koliko je vremena primao stipendiju.

Autonomna Pokrajina Vojvodina uredila je postupak predlaganja i dodele diploma i nagrada darovitim učenicima sa prebivalištem na teritoriji APV i njihovim mentorima, a kao kandidati za nagradu mogu se predložiti daroviti učenici koji su osvojili prvo mesto, odnosno zlatnu medalju, na takmičenjima u oblasti obrazovanja, nauke, kulture i sporta u zemlji i inostranstvu i njihovi mentori.47 Kriterijumi za izbor između kandidata za dodelu nagrada su osvojeno prvo mesto/zlatna medalja, broj osvojenim bodova na takmičenju (ako ima više kandidata sa osvojenim prvim mestom/zlatnom medaljom), nivo takmičenja (u oblasti za koju se dodeljuje nagrada), kontinuitet uspešnosti na takmičenjima i opšti uspeh u redovnom školovanju. Komisija za nagrađivanje darovitih učenika razmatra predloge i u skladu sa iznetim kriterijumima vrši izbor prijavljenih kandidata.48

Na nivou Autonomne Pokrajine Vojvodine ustanovljene su i nagrade u vidu plaketa i poklona radi odavanja društvenog priznanja darovitoj deci koja su postigla vrhunske rezultate na pokrajinskim, republičkim i međunarodnim takmičenjima u oblasti obrazovanja, nauke, kulture i sporta. Nagrade se daju učenicima sa prebivališem na teritoriji APV radi podsticanja njihovog daljeg stvaralaštva i aktivnosti.49

Lokalni nivo

Pregled propisa o stipendiranju i drugim vidovima podrške na lokalnom nivou dat je u posebnom poglavlju izveštaja. Na ovom mestu samo konstatujemo da ne postoji objedinjena evidencija mera koje su propisale jedinice lokalne samouprave sa ciljem poboljšanja učeničkog i studentskog standarda. Konkursi za stipendije se, uglavnom, objavljuju na internet prezentacijama opština, odnosno gradova. Iako postoje određene specifičnosti u pogledu uslova koji su utvrđeni konkursima, opšti pregled dostupnih konkursa pokazuje da lokalne samouprave najviše podstiču uspešne i talentovane učenike i studente, koji su među najboljima po uspehu u prethodnom školovanju (određeni prosek u srednjoj školi ili na fakultetu, nagrade na takmičenjima) i koji imaju prebivalište na teritoriji te opštine, odnosno grada. Često se prednost daje učenicima i studentima koji su odabrali neku od deficitarnih struka, a takođe se povremeno postavlja uslov određenog starosnog doba (npr. ne stariji od 26 godina za master studije). Veoma mali broj lokalnih samouprava daje prednost podzastupljenim grupama kada propisuje uslove za dobijanje stipendija.

47 Odluka o nagrađivanju darovitih učenika osnovnih i srednjih škola („Sl. list AP Vojvodine“, br. 17/2005). 48 Pokrajinski Sekretarijat za sport i omladinu, Pravilnik o kriterijumima i načinu nagrađivanja darovitih učenika br. 116-17-7/2010-02 od 10. septembra 2010. godine, sa unetim izmenama i dopunama Pravilnika br. 116-17-7/2010-02 /2 od 17. novembra 2010. godine – prečišćen tekst. 49 Odluka o ustanovljavanju nagrade za darovitu decu, učenike i omladinu („Sl. list AP Vojvodine“, br. 6/97)

54


PROPIS Sl. glasnik/ Sl. list Datum

Zakon o učeničkom i sudentskom standardu Sl.gl.RS 18/2010 03/04/2010

Pravilnik o učeničkim i studentskim kreditima i stipendijama

Sl.gl.RS 46/2010 i 47/2011 04/07/2011

Odluka o obrazovanju Fonda za mlade talente Republike Srbije

Sl.gl.RS 37/2011 08/06/2011

Odluka o nagrađivanju darovitih učenika osnovnih i srednjih škola

Sl.l.APV 17/2005 30/11/2005

Odluka o pokrajinskoj stipendiji Sl.l.APV 4/2008 19/03/2008 Odluka o ustanovljavanju nagrade za darovitu decu, učenike i omladinu

Sl.l.APV 6/1997 24/06/1997

Propisi u oblasti obezbedjivanja smeštaja, ishrane, prevoza i pomoći

u razvoju karijere

Pregled pravnih propisa u oblasti obezbedjivanja smeštaja, ishrane, prevoza i pomoći u razvoju karijere

U cilju ostvarivanju zakonom utvrđenih prava i interesa u oblasti obrazovanja i nauke, osnivaju se ustanove koje posluju sredstvima koja mogu biti u svim oblicima svojine, a mogu ih osnivati Republika Srbija, autonomna pokrajina, grad, opština i druga pravna i fizička lica.50

U cilju sistemskog i organizovanog staranja Republike Srbije o razvoju izuzetno nadarenih učenika i studenata za naučni i umetnički rad osnovan je Republički fond za razvoj naučnog i umetničkog podmlatka. Zadatak Fonda je da obezbeđuje stipendije za izuzetno nadarene učenike i studente, pruža materijalnu pomoć za obrazovanje, odnosno usavršavanje u afirmisanim naučnim centrima (van mesta stalnog boravka u zemlji i inostranstvu), materijalno pomaže učešće na takmičenjima, olimpijadama znanja i drugim aktivnostima čiji je cilj afirmacija istraživačkih, odnosno umetničkih sposobnosti i materijalno pomaže publikovanje naučnih i stručnih radova i prikazivanje umetničkih ostvarenja.

Zakonom o učeničkom i studentskom standard propisano je da se sredstva za ostvarivanje prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda obezbeđuju se u budžetu Republike Srbije, dok deo troškova smeštaja i ishrane učenika, odnosno studenta snosi njegov roditelj ili staratelj. Izvori finansiranja rada ustanove su sredstva koja obezbeđuje osnivač, sredstva koja se obezbeđuju učešćem učenika, odnosno studenata u troškovima smeštaja i ishrane, sredstva iz donacija, poklona i zaveštanja, sredstva koja

50 Zakon o javnim službama („Sl. glasnik RS“, br. 42/91, 71/94, 79/2005 – dr. zakon, 81/2005 – ispr. dr. zakona i 83/2005 – ispr. dr. zakona).

55

se stiču obavljanjem druge delatnosti i pružanjem usluga iz drugih izvora, u skladu sa zakonom.51

Bliži uslovi, kriterijumi za utvrđivanje redosleda i načina ostvarivanja prava učenika i studenata na smeštaj i ishranu u stanovama učeničkog i studentskog standarada utvrđeni su Pravilnikom o smeštaju i ishrani učenika i studenata,52 a njime su utvrđeni i blaži kriterijumi za učenike i studente iz osetljivih društvenih grupa.

Utvrđeno je da pravo na smeštaj i ishranu u ustanovama učeničkog standarda (dom učenika) imaju učenici srednjih škola čiji je osnivač RS, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave, koji su prvi put upisani u određeni razred u tekućoj školskoj godini, čije se školovanje finansira iz budžeta, koji imaju državljanstvo Republike Srbije i čije prebivalište nije u sedištu škole koju pohađaju (čl. 2). Redosled kandidata za prijem u dom učenika utvrđuje se na osnovu uspeha ostvarenog u prethodnom školovanju (opšteg uspeha, rezultata postignutih na takmičenjima i vladanja učenika u domu učenika) i socijalno-ekonomskog statusa porodice koji se utvrđuje na osnovu proseka ukupnih mesečnih prihoda po članu porodice, dok se rangiranje vrši po svim osnovama koje se vrednuju za prijem u dom. Kada veći broj kandidata od broja predviđenog za prijem u dom učenika ostvari isti broj bodova, prednost u rangiranju do broja predviđenog za upis ima kandidat: bez jednog ili bez oba roditelja, koji ima veći broj bodova po osnovu opšteg uspeha u prethodnom školovanju i koji je za svoj rad i aktivnosti u domu učenika prethodne školske godine nagrađen ili pohvaljen odlukom pedagoškog veća (čl. 3).

Za studente je utvrđeno da pravo na smeštaj i ishranu u studentskom centru imaju studenti visokoškolskih ustanova čiji je osnivač RS, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave, koji su upisani prvi put u tekućoj školskoj godini na studije prvog, drugog ili trećeg stepena, čije se školovanje finansira iz budžeta, koji imaju državljanstvo Republike Srbije i čije prebivalište nije u sedištu visokoškolske ustanove na kojoj studiraju. Redosled kandidata za prijem u studentski centar utvrđuje se na osnovu uspeha ostvarenog u prethodnom školovanju (prethodne godine) i socijalno-ekonomskog statusa porodice, koji se, takođe, utvrdjuje na osnovu proseka ukupnih mesečnih prihoda po članu porodice a rangiranje se vrši prema ukupnom broju bodova ostvarenom po svim osnovama koje se vrednuju za prijem u studentski centar. Prednost u rangiranju do broja predviđenog za upis ima kandidat koji ima veću prosečnu ocenu, koji je upisan u stariju godinu studija i koji ima manji prihod po članu porodice (čl. 14 – 19).

Učenik, odnosno student iz osetljivih društvenih grupa ostvaruje pravo na smeštaj i ishranu, pod utvrđenim uslovima i primenom blažih kriterijuma, dok dom učenika, odnosno studentski centar u okviru svojih smeštajnih kapaciteta namenski opredeljuje do 10% kapaciteta za smeštaj učenika, odnosno studenata iz osetljivih društvenih grupa. Kandidati iz osetljivih društvenih grupa, u slučaju da nisu dobili smeštaj po redovnom konkursu, imaju pravo da podnesu zahtev da se posebno rangiraju u okviru namenski

51

Baza pravnih propisa Paragraf Lex, Komentar Zakona o učeničkom i studentskom standardu – “Sl. glasnik RS”, br. 18/2010. 52 Pravilnik o smeštaju i ishrani učenika i studenata (“Sl. glasnik RS”, br. 36/2010)

56

opredeljenih kapaciteta doma učenika, odnosno studentskog centra, a za svaku osetljivu društvenu grupu se formira posebna rang lista.53

Na nacionalnom nivou studenti imaju mogućnost da ostvare pravo na odmor i oporavak u studentskom odmaralištu i to: studenti visokoškolskih ustanova čiji je osnivač RS, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave, koji su upisani prvi put u tekućoj školskoj godini, čije se školovanje finansira iz budžeta RS i koji imaju državljanstvo Republike Srbije, a sam student učestvuje u obezbeđivanju troškova odmora i oporavka u visini do 30% ekonomske cene.54 Redosled studenata za prijem u odmaralište utvrđuje se na osnovu uspeha koji su ostvarili u prethodnom školovanju (iskazanim brojem bodova) a u slučaju kada veći broj kandidata ostvari isti broj bodova, prednost u rangiranju se daje kandidatu iz osetljive društvene grupe i kandidatu koji ima višu prosečnu ocenu.

Na pokrajinskim nivou uredjen je način rada domova učenika, srednjih škola sa domom učenika I studentskih centara sa sedištem na teritoriji APV, kao i kriterijumi ni način raspodele mesta u domovima, odnosno centrima.

Pojedine lokalne samouprave donele su posebne propise o beneficiranom prevozu učenika,55 a neke lokalne samouprave raspolažu dečijim letovalištima i oporavilištima.

Pregled propisa kojima je uredjen rad studentskih centara koji pružaju usluge smeštaja i ishrane studentima državnih iniverziteta, kao i rad centara za razvoj karijere i savetovanje studenata, koji deluju pri državnim iniverzitetima, sadržan je u posebnom delu ovog izveštaja.


PROPIS Sl. glasnik/Sl. list Datum Zakon o javnim službama Sl.gl.RS br.

79/2005 21/09/2005

Zakon o učeničkom i studentskom standardu Sl.gl.RS 18/2010 03/04/2010

Pravilnik o standardima za kategorizaciju objekata učeničkog i studentskog standarda

Sl.gl.RS 1/12 17/01/2012

Pravilnik o bližim uslovima za osnivanje, početak rada i obavljanje delatnosti u pogledu prostora i opreme za domove učenika i studentske centre

Sl.gl.RS 90/11 02/12/2011

Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja evidencije i izdavanja učeničke i studentske kartice u domu učenika i studentskom centru

Sl.gl.RS 29/11 06/05/2011

Pravilnik o odmoru i oporavku studenata Sl.gl.RS 63/2011 03/09/2011 Pravilnik o vrsti stručne spreme vaspitača i stručnih Sl.gl.RS 21/1986 24/06/1986

53

Pravilnik o smeštaju i ishrani učenika i studenata (“Sl. glasnik RS”, br. 36/2010) 54 Pravilnik o odmoru i oporavku studenata (“Sl. glasnik RS”, i br. 63/2011) 55 Videti, npr. Odluku grada Kragujevca o ostvarivanju prava na prevoz u javnom saobraćaju, dece pripremnog predškolskog programa, učenika i zaposlenih u osnovnim i srednjim školama („Sl. list grada Kragujevca, 11/2010)

57

saradnika u domu učenika Pravilnik o bližim merilima i dopunskim kriterijumima za izbor programa studentskih udruženja za dodelu dotacija iz budžeta Republike Srbije

Sl.gl.RS 18/12

09/03/2012

Odluka o mreži ustanova studentskog standarda Sl.gl.RS 97/2005 19/11/2005 Odluka o mreži ustanova učeničkog standarda u RS Sl.gl.RS 106/2005 10/12/2005 Pravilnik o smeštaju i ishrani učenika i studenata Sl.gl.RS 36/2010 05/06/2010 Pravilnik o standardima kvaliteta ishrane učenika i studenata

Sl.gl.RS 67/2011 21/09/2011

Odluka o načinu rada studentskih centara sa sedištem na teritoriji APV

Sl.l.APV 18/2009 14/12/2009

Odluka o načinu rada domova učenika i srednjih škola sa domom učenika sa sedištem na teritoriji APV

Sl.l.APV 8/2006 08/06/2006

Pravilnik o načinu i postupku raspodele mesta i abonentskih knjižica u studentskim centrima sa sedištem na teritoriji APV

Sl.l.APV 15/2006 26/10/2006

Pravilnik o načinu i postupku raspodele mesta u domovima učenika i srednjim školama sa domom učenika sa sedištem na teritoriji APV

Sl.l.APV 19/2007 30/10/2007

Posebne mere za pojedine podzastupljene grupe

Usvajanjem Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (2009), koji je zasnovan na savremenim modelima obrazovanja i vaspitanja, napravljen je veliki korak u pravcu obezbeđivanja jednakih mogućnosti za sve učenike. Na osnovu ovog zakona donet je Pravilnik o dodatnoj obrazovnoj, zdravstvenoj i socijalnoj podršci detetu i učeniku,56 kojim su bliže određeni uslovi za procenu potreba za pružanjem dodatne obrazovne, zdravstvene i socijalne podrške detetu i učeniku, kao i sastav i način rada interresorne komisije – sastavljene od predstavnika sistem obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite. Dodatna podrška obezbeđuje se, bez diskriminacije, svakom detetu i učeniku iz društveno osetljivih grupa, kome je usled socijalne uskraćenosti, smetnji u razvoju, invaliditeta, teškoća u učenju i drugih razloga potrebna dodatna podrška u obrazovanju, zdravstvu i socijalnoj zaštiti. Ona obuhvata sve usluge iz ove tri oblasti koje se pružaju detetu i koje mu omogućavaju punu društvenu uključenost i napredovanje i pomoću kojih dete prevazilazi fizičke i socijalne prepreke u obavljanju svakodnevnih životnih aktivnosti.57

Prvi put su u vaspitno-obrazovni sistem uvedeni pedagoški asistenti, zaduženi za pružanje pomoći i dodatne podrške deci i učenicima u skladu sa njihovim potrebama, a takođe i za pomoć nastavnicima, vaspitačima i stručnim saradnicima u cilju unapređivanja njihovog rada sa decom i učenicima kojima je potrebna dodatna

56

Pravilnik o dodatnoj obrazovnoj, zdravstvenoj i socijalnoj podršci detetu i učeniku (“Sl. glasnik RS”, br. 63/2010). 57 Baza pravnih propisa, Paragraf Lex, Komentar Pravilnika o dodatnoj obrazovnoj, zdravstvenoj i socijalnoj podršci detetu i učeniku – „Sl. glasnik RS“, br. 63/2010

58

obrazovna podrška. Donet je i Pravilnik o programu obuke za pedagoškog asistenta,58 kojim je propisan program obuke za pedagoškog asistenta kao i da lice koje želi da pohađa program obuke za pedagoškog asistenta mora da ima stečeno srednje obrazovanje i da poznaje romski jezik ako radi sa učenicima i porodicama iz romske zajednice.

Dete odnosno učenik koji ima potrebu za dodatnom podrškom u obrazovanju zbog teškoća u pristupanju, uključivanju, učestvovanju ili napredovanju u vaspitno-obrazovnom radu, a te teškoće utiču na ostvarivanje opštih ishoda obrazovanja i vaspitanja ima pravo na individualni obrazovni plan. Pravilnikom o bližim uputstvima za utvrđivanje prava na individualni obrazovni plan, njegovu primenu i vrednovanje59 propisana su bliža uputstva za utvrđivanje ovog prava, njegovu primenu i vrednovanje u obrazovanju i vaspitanju (zaključno sa srednjom školom) a sve u cilju postizanja optimalnog uključivanja učenika u redovan obrazovno-vaspitni rad, njegovo napredovanje i osamostaljivanje u vršnjačkom kolektivu.60 Pravo na individualni obrazovni plan naročito ima učenik koji ima teškoće u učenju (zbog specifičnih smetnji učenja ili problema u ponašanju i emocionalnom razvoju), koji ima smetnje u razvoju ili invaliditet (telesne, motoričke, čulne, intelektualne ili višestruke smetnje ili smetnje iz spektra autizma), učenik koji potiče, odnosno živi u socijalno nestimulativnoj sredini (socijalno, ekonomski, kulturno, jezički siromašnoj sredini ili dugotrajno boravi u zdravstvenoj, odnosno socijalnoj ustanovi) ili učenik koji iz drugih razloga ostvaruje pravo na podršku u obrazovanju.

Radi operacionalizacije pružanja dodatne podrške u obrazovanju, na nivou lokalnih samouprava formirane su, počev od 2010. godine, komisije za procenu potreba za pružanjem dodatne obrazovne, zdravstvene i socijalne podrške detetu i učeniku.61

Nizom pravilnika utvrđeni su stepen i vrsta stručne spreme nastavnika, vaspitača i stručnih radnika u srednjim školama za rad sa pojedinim kategorijama dece sa invaliditetom. Pored toga, usvojeni su i pravilnici o prostoru i opremi i nastavnim sredstvima u srednjim školama koje pohadjaju pojedine kategorije dece sa invaliditetom.

Pojedine lokalne samouprave su usvojile i poseban akt kojim su izrazile svoje opredeljenje i zalaganje za ostvarivanju jednakog prava na obrazovanje sve dece.62

Na nivou nekih lokalnih samouprava doneti su posebni akcioni planovi za unapredjenje položaja Roma/Romkinja, kojima su utvrdjene i posebne mere u oblasti obrazovanja.63 U nekim gradovima ovim akcionim planovima obuhvataćene su i druge marginalizovane

58

Pravilnik o programu obuke za pedagoškog asistenta („Sl. glasnik RS – Prosvetni glasnik“, br. 11 /2010) 59 Pravilnik o bližim uputstvima za utvrđivanje prava na individualni obrazovni plan, njegovu primenu i vrednovanje („Sl. glasnik RS“, br. 76/2010). 60 Pravo na prilagođen i obogaćen način obrazovanja po individualno obrazovnom planu ima i učenik sa izuzetnim sposobnostima. 61 Odluke o obrazovanju komisija za procenu potreba za pružanjem dodatne obrazovne, zdravstvene i socijalne podrške detetu i učeniku doneli su nadležni organi u Novom Sadu, Nišu, Zaječaru i u drugim opštinama. 62 Tako je, npr., grad Niš doneo Deklaraciju o ostvarivanju jednakog prava na obrazovanje sve dece (" Sl. list grada Niša, 81/2007). 63 Takve planove donele su, npr., opštine Čačak, Kraljevo, Kruševac, Smederevo i dr.

59

grupe, kao što su izvegla i raseljena lica.64 Pregled posebnih mera na novou lokalnih samouprava dat je u posebnom delu ovog izveštaja.

Na pojedinim univerzitetima deluju centri za studente sa hendikepom i druge vrste udruženja koji pružaju materijalnu pomoć i druge vidove podrške studentima sa invaliditetom i studentima slabog imovnog stanja. Pregled ovih udruženja i pravni okvir njihovog delovanja dati su u posebnom delu ovog izveštaja.


Pravilnik o dodatnoj obrazovnoj, zdravstvenoj i socijalnoj podršci detetu i učeniku Sl.gl.RS 63/2010 16/09/2010

Pravilnik o programu obuke za pedagoškog asistenta

Sl.gl.RS-P 11/2010 14/12/2010

Pravilnik o bližim uputstvima za utvrđivanje prava na individualni obrazovni plan, njegovu primenu i vrednovanje

Sl.gl.RS 76/2010 30/10/2010

Pravilnik o ocenjivanju učenika u srednjoj školi Sl.gl.RS 108/2003 12/11/2003

Antidiskriminacioni propisi

Pregled propisa u oblasti ostvarenja i zaštite ravnopravnosti

Pored ustavne zabrane diskriminacije, Zakonom o zabrani diskriminacije,65 opštim i osnovnim antidiskriminacionim zakonom, propisano je da se pod diskriminacijom smatra svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima.66

Zakonom o zabrani diskriminacije, kao poseban slučaj diskriminacije, navedena je i diskriminacija u oblasti obrazovanja i stručnog osposobljavanja, tako što je propisano da svako ima pravo na obrazovanje (predškolsko, osnovno, srednje i visoko obrazovanje) i stručno osposobljavanje pod jednakim uslovima (čl. 19. st. 1.). Zabranjeno je da se licu ili grupi lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, oteža ili onemogući upis u obrazovnu ustanovu, ili da se isključe iz tih ustanova, da im se oteža ili uskratiti mogućnost praćenja nastave i učešća u drugim obrazovnim aktivnostima (st. 2.). Pored toga, zabranjeno je

64 Videti, npr. Program za sprovođenje lokalnog plana akcije za rome, izbegla i raseljena lica za 2011. godinu, koji je usvojio grad Kragujevac ("Sl. list grada Kragujevca, 1/2011). 65 Zakon o zabrani diskriminacije (“Sl. glasnik RS”, br. 22/2009) 66 Ibid. čl. 2.

60

razvrstavati učenike po ličnom svojstvu, zlostavljati ih ili na drugi način prema njima neopravdano praviti razliku i nejednako postupati (st. 3. ). Takođe je zabranjena i diskriminacija obrazovanih ustanova, kao i lica koja koriste ili su koristili usluge ovih obrazovnih ustanova.67

Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom68 zabranjuje diskriminaciju po osnovu invalidnosti, što je ujedno i jedno od osnovnih načela ovog zakona, uz poštovanje ljudskih prava i dostojanstva osoba sa invaliditetom, njihove uključenosti u sve sfere društvenog života na ravnopravnoj osnovi i u sve procese u kojima se odlučuje o njihovim pravima i obavezama.69 Ovaj zakon među posebnim slučajevima diskriminacije reguliše i diskriminaciju u vezi sa pružanjem usluga i korišćenjem objekata i površina, odnosno zabranjuje diskriminaciju na osnovu invalidnosti u pogledu dostupnosti usluga i pristupa objektima u javnoj upotrebi i javnim površinama.70 U okviru posebnih slučajeva regulisana je i diskriminacije u vezi sa vaspitanjem i obrazovanjem, gde se zabranjuje diskriminacija zbog invalidnosti na svim nivoima obrazovanja. Diskriminacija zbog invalidnosti u oblasti obrazovanja obuhvata uskraćivanje prijema (deteta predškolskog uzrasta) učenika, odnosno studenta sa invaliditetom u obrazovnu ustanovu koja odgovara njegovom prethodno stečenom znanju, odnosno obrazovnim mogućnostima, isključenje iz obrazovne ustanove koju već pohađa (dete predškolskog uzrasta) učenik, odnosno student sa invaliditetom iz razloga vezanih za njegovu invalidnost, kao i postavljanje neinvalidnosti kao posebnog uslova za prijem u ustanovu obrazovanja.71

Zakonom o ravnopravnosti polova,72 kojim je konkretizovan ustavni princip jednakih mogućnosti kao temelj rodne ravnopravnosti, osim što zabranjuje neposrednu i posrednu diskriminaciju na osnovu roda i pola, u čl. 30, pored ostalog, propisuje da obrazovne ustanove kao i ustanove za stručno osposobljavanje ne smeju vršiti bilo koji vid diskriminacije zasnovane na polu, a naročiti u vezi sa uslovima za prijem i za odbijanje prijema u ustanovu, uslovima i mogućnostima pristupa stalnom obrazovanju, uključujući sve programe za obrazovanje odraslih i programe funkcionalnog opismenjavanja, u vezi sa uslovima za isključenje iz procesa obrazovanja, i stručnog usavršavanja, načinom pružanja usluga i davanja pogodnosti i obaveštenja, ocenom znanja i vrednovanjem postignutih rezultata, uslovima za sticanje stipendija i drugih vrsta pomoći za školovanje i studije, profesionalnog usmeravanja, stručnog usavršavanja i sticanja diploma, uslovima za napredovanje, dokvalifikaciju ili prekvalifikaciju i dr.

Odredbama čl. 33. propisan je okvir za preduzimanje posebnih mera, u cilju obezbeđivanja uslova za napredovanje i potpunije uključivanje u proces obrazovanja i profesionalnog usavršavanja. Propisano je da su organi javne vlasti nadležni za obrazovanje dužni su da preduzimaju posebne mere za uključivanje u ove procese učenika ili grupa učenika koji zbog svoje kulture, tradicije i društveno-ekonomskih uslova rano napuštaju školu. Takođe je propisano da se mogu preduzeti i mere za posebnu podršku učenicima ili grupama učenika za prelazak sa nižeg na viši obrazovni nivo, odnosno nastavljanje školovanja, a da organi javne vlasti nadležni za obrazovanje

67 Ibid. čl. 19. 68 Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom (“Sl. glasnik RS”, br. 33/2006) 69 Ibid. čl. 2. 70 Ibid. čl. 13. 71 Ibid. čl. 20. 72 Zakon o ravnopravnosti polova ("Sl. glasnik RS", br. 104/2009)

61

utvrđuju posebne programe za vraćanje učenika iz marginalizovanih društvenih grupa u škole i druge obrazovne ustanove, uz mogućnost preduzimanja i drugih posebnih mere, naročito onih kojima se podstiče informatičko, tehničko i tehnološko obrazovanja manje zastupljenog pola.

Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina73 zabranjen je svaki oblik diskriminacije, na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, jezičkoj osnovi, prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama. Za pripadnike nacionalnih manjina propisano je da imaju pravo na vaspitanje i obrazovanje na svom jeziku u vaspitno obrazovnim institucijama (predškolsko, osnovno i srednje vaspitanje i obrazovanje). Ukoliko ne postoji organizovano obrazovanje na jeziku nacionalne manjina, propisano je da je država dužna da stvori uslove za organizovanje obrazovanja na jeziku nacionalne manjina, a do tog vremena da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture za pripadnike nacionalne manjine. Obrazovanje na jeziku nacionalne manjine ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika.74

Za potrebe obrazovanja na jeziku nacionalnih manjina u okviru višeg i visokog obrazovanja država treba da obezbedi katedre i fakultete na kojima će se, na jezicima nacionalnih manjina ili dvojezično, obrazovati vaspitači, učitelji i nastavnici jezika nacionalnih manjina. Propisano je i da fakultet organizuju lektorat na jezicima nacionalnih manjina gde studenti mogu da savladaju stručne termine i na jeziku nacionalne manjine. Država treba da pomaže i stručno osposobljavanje i terminološko usavršavanje nastavnika za potrebe obrazovanja na jeziku nacionalne manjina, kao i da pospešuje međunarodnu saradnju, sa ciljem da se omogući da pripadnici nacionalnih manjina studiraju u inostranstvu na maternjem jeziku, kao i da se tako stečene diplome priznaju u skladu sa zakonom.

Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da osnuju i održavaju privatne obrazovne ustanove, škole, ili univerzitet, gde se obrazovanje organizuje na jezicima nacionalnih manjina ili dvojezično. U finansiranju obrazovanja na jezicima nacionalnih manjina mogu učestvovati i domaće i strane organizacije, fondacije i privatna lica a kod ovih vrsta donacija država treba da obezbedi određene olakšice ili oslobađanje od dažbina.75

Zakonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina76, kojim je uređena nadležnost nacionalnih saveta nacionalnih manjina u oblasti kulture, obrazovanja, obaveštavanja i službene upotrebe jezika, propisano je da nacionalni savet može osnivati ustanove vaspitanja, obrazovanja, učeničkog i studentskog standarda i vršiti prava i obaveze osnivača (samostalno ili zajedno sa Republikom Srbijom, autonomnom pokrajinom, jedinicom lokalne samouprave ili drugim pravnim licem, u skladu sa zakonom)77.

Nacionalni saveti imaju značajnu ulogu78 na polju obrazovanja pripadnika i pripadnica nacionalnih manjina jer predlažu Nacionalnom prosvetnom savetu opšte osnove

73 Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (“Sl. list SRJ”, br. 11/2002, “Sl. list SCG”, br. 1/2003 – Ustavna povelja i “Sl. glasnik RS”, br. 72/2009 – dr. zakon) 74 Ibid. čl. 13. 75 Ibid. čl. 14. i 15. 76 “Sl. glasnik RS“, br. 72/2009 77 Ibid. čl. 11. 78 Ibid. čl.13. i 15.

62

predškolskog programa, nastavne planove i programe osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja i osnove vaspitnog programa za sadržaje koji izražavaju posebnost nacionalne manjine, naročito iz oblasti istorije, muzičkog vaspitanja i likovne umetnosti. Oni, takođe, predlažu program osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja za jezik nacionalne manjine i jezik, odnosno govor nacionalne manjine sa elementima nacionalne kulture, daju mišljenje na nastavne programe srpskog jezika, kao nematernjeg, predlažu mere i program vaspitnog rada sa učenicima u ustanovama učeničkog standarda koji se odnose na afirmaciju međuetničke tolerancije i multikulturalizma i dr.

Takođe, nacionalni saveti daju mišljenje u postupku utvrđivanja mreže srednjih škola i ustanova učeničkog i studentskog standarda, u postupku utvrđivanja broja učenika za upis u srednju školu, kao i u postupku davanja saglasnosti na broj učenika za sticanje stručne osposobljenosti, prekvalifikacije, dokvalifikacije i specijalizacije. Pored toga, oni daju mišljenje ustanovama učeničkog i studentskog standarda u postupku raspodele mesta u tim ustanovama, a mogu da ustanovljavaju stipendije iz sopstvenih sredstava, kao i da svojim aktima propisuju kriterijume i postupak odlučivanja o dodeli stipendija (čl. 15.).

Spisak opšth pravnih akata

PROPIS Sl. glasnik/Sl. list Zakon o zabrani diskriminacije Sl. gl. RS, 22/2009 Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom Sl. gl. RS, 33/2006

Zakon o ravnopravnosti polova Sl. gl. RS 104/2009

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina

Sl. list SRJ, br. 11/2002, Sl. list SCG, br. 1/2003 - Ustavna povelja i Sl. gl. RS, br. 72/2009

Zakon o nacionalnim savetima nacionalnih manjina Sl. gl. RS, br. 72/2009

Odluka o obrazovanju pokrajinskog Saveta nacionalnih zajednica Sl. l. APV, 21/2010

Pokrajinska skupštinska odluka o savetu nacionalnih zajednica Sl. l. APV, 4/2010

63

Završni deo: problemi vidljivi na prvi pogled

• Nedostatak transparentnog i lako dostupnog jedinstvenog informacionog centra o stipendiranju, kreditiranju i drugim podrškama tokom obrazovanja

• Ne postoji jasan legislativan okvir za primenu afirmativnih mera na nivou cele republike za upis na 1. godinu studija i smeštaj u studentske domove studenata/kinja koji spadaju u „osetljive“ grupe.

• Nema propisa o obezbeđivanju asistivne tehnologije • Kašnjenje sa donošenjem podzakonskih akata (primena antidiskriminacio-nih

zakona u školama, kategorizacija lica sa invaliditetom) • Nepotpuno uređeni i neusaglašeni propisi o prikupljanju podataka.

64

SISTEMSKE MERE PODRŠKE VISOKOM OBRAZOVANJU

Jedan od važnih ciljeva koji usmeravaju evropsku obrazovnu politiku je „omogućavanje svim građanima, bez obzira na njihove lične, društvene ili ekonomske okolnosti, da tokom čitavog života stiču, osavremenjuju i razvijaju veštine koje su im potrebne za rad, kao i ključne kompetencije potrebne za zapošljivost i zarad unapređenja daljeg učenja, aktivnog građanstva i interkulturalnog dijaloga“79.

OECD u svojim dokumentima jednakopravnim sistemima visokog obrazovanja smatra one sisteme koji „se staraju o tome da se pristup, učešće u i ishodi visokog obrazovanja zasnivaju isključivo na unutrašnjoj sposobnosti pojedinaca i njihovom uloženom naporu. Ovakvi sistemi se staraju o tome da ostavarivanje obrazovnog potencijala na tercijarnom nivou ne bude rezultat ličnih i društvenih okolnosti, uključujući i faktore kao što su socio-ekonomski status, pol, etničko poreklo, imigrantski status, mesto stanovanja, starosno doba, ili hendikep“.80

U kontekstu Bolonjskog procesa, ili u Evropskoj zoni visokog obrazovanja, kada se kaže socijalna dimenzija misli se na to da „sastav studentskog tela koje ulazi, učestvuje u i završava visoko obrazovanje na svim nivoima treba da odražava raznovrsnost populacija“, te je u tom smislu od izuzetne važnosti da su studenti „u stanju da završe svoje studije bez prepreka koje potiču od njihovog socijalnog i ekonomskog porekla“.81

Pitanje socijalne dimenzije je suštinski neodvojivo od pitanja finansiranja visokog obrazovanja i ove dve stvari se ne mogu ni posmatrati, ni tretirati odvojeno. Ma kakve da su okolnosti koje pojedincima ili čitavim kategorijama stanovništva stvaraju dodatne prepreke za pristup visokom obrazovanju ili za uspešno završavanje visokih škola, uklanjanje prepreka i menjanje nepovoljnih okolnosti zahtevaju angažovanje znatnih finansijskih sredstava. Bez organizovane podrške i javnog finansiranja, visoko obrazovanje ostaje zatvoreno područje za veliki broj mladih koji bi inače bili u stanju da steknu visokoškolsku diplomu i time značajno povećaju svoje šanse na sve zahtevnijem tržištu rada.

Otuda se finansijskim i ekonomskim aspektima visokog obrazovanja mora posvetiti posebna pažnja. U zemlji kakva je Srbija, sa velikim očekivanjima i skromnim budžetom, mora se tragati za takvim modelom finansiranja visokog obrazovanja koji će davati optimalne efekte i kada se radi o efikasnosti i kvalitetu studija, i kada se radi o omogućavanju pristupa visokom obrazovanju.

Ovo poglavlje ima sledeću strukturu. Najpre se, u prvom delu, opisuju i procenjuju troškovi visokog obrazovanja, bez obzira na to ko ih i na koji način pokriva. U proceni

79 Council conclusions of 11 May 2010 on the social dimension of education and training, OJ C 135, 26.05.2010, p. 2 80 OECD (2008). Tertiary Education for the Knowledge Society, Vol. 2, Paris: OECD str. 14.. 81London Communiqué 2007, str. 5, http://bit.ly/XxKlTQ

65

troškova visokog obrazovanja koristili smo podatke o školarinama na državnim i privatnim univerzitetima, podatke o cenama iznajmljivanja soba i stanova u univerzitetskim centrima u Srbiji, podatke o cenama smeštaja i ishrane u studentskim centrima u Srbiji. Pored toga, koristili smo i rezultate Ankete o životnom standardu da bismo procenili druge troškove o kojima inače nema sistematske evidencije (troškovi udžbenika i pribora, troškovi transporta, troškovi lečenja itd.). U ovom delu smo dali i procenu ukupnih troškova visokog obrazovanja za sve studente u Republici Srbiji.

U drugom delu smo sačinili pregled mera kojima Republika Srbija sistematski podržava visokoškolsko obrazovanje. Opisali smo različite mere podrške, broj studenata obuhvaćen tim merama i ukupna sredstva izdvojena za svaku od tih mera.

Na kraju smo pokušali da sačinimo pregled ukupnih troškova i da pokažemo ko i u kolikoj meri učestvuje u pokrivanju troškova visokog obrazovanja. Na taj način se može steći malo bolji uvid u to koji se deo troškova visokog obrazovanja pokriva iz budžeta i ko su krajnji korisnici tih sredstava. Ovaj uvid može biti od velikog značaja kada se ocenjuje socijalna dimenzija visokog obrazovanja u Srbiji.

Troškovi visokog obrazovanja

Visoko obrazovanje košta, bez obzira na to ko snosi troškove visokog obrazovanja i kome se i kako ti troškovi plaćaju. Zbog toga je neophodno da se, pre nego što se upusti u razmatranje različitih mera i različitih modela finansiranja visokog obrazovanja, prvo utvrdi koliko to obrazovanje stvarno košta. U određivanju cene visokog obrazovanja obično se uzimaju u obzir tri činioca:

• Troškovi studiranja, • Troškovi života za vreme studiranja, i • Vrednost zarade koja se mogla ostvariti da je neko umesto na studije otišao da

radi (tzv. opportunity costs).82

Mi ćemo najpre definisati svaki od ovih činilaca koji svi zajedno čine troškove studija, a zatim ćemo, služeći se s jedne strane podacima o tekućim cenama, a s druge strane podacima o potrošnji iz Ankete o životnom standardu, pokušati da procenimo visinu tih troškova u Srbiji i ukupan iznos sredstava koja se u Republici Srbiji troše na visoko obrazovanje, bez obzira na to iz kojih se izvora ta sredstva izdvajaju.

Troškovi studiranja

Ova kategorija obuhvata troškove samih studija, tj. novac koji naplaćuje visokoškolska ustanova na ime školarine i administrativnih troškova, zatim novac koji se troši na knjige, opremu, i pribor neophodan za uspešno savladavanje studijskog programa.

82 „Oportunitetni trošak neke stvari jeste ono čega se odričete kako biste tu stvar dobili“ (Mankiw, 2004:6).

66

Školarina je naknada koju visokoškolska ustanova naplaćuje za pružene usluge obrazovanja i obuke. Iz školarine se pokrivaju troškovi obrazovnog procesa (objekti, oprema, učila, održavanje) i plate nastavnog i nenastavnog osoblja. Na visinu školarine može uticati mnoštvo različitih činilaca kao što su: ugled i rang visokoškolske ustanove, broj studenata zainteresovanih za studije, materijalni troškovi studiranja na pojedinoj visokoškolskoj ustanovi (na medicini su npr. višestruko veći nego na studiju književnosti), dostupnost drugih izvora prihoda (donacije, grantovi i sl.) itd.

Privatne visokoškolske ustanove naplaćuju školarinu svim studentima (po pravilu), dok na visokoškolskim ustanovama čiji je osnivač Republika Srbija jedan deo studenata ne plaća školarinu (tzv. studenti na budžetu) već se troškovi njihovih studija pokrivaju iz budžeta Republike Srbije. Ostali studenti državnih univerziteta (tzv. samofinansirajući studenti) plaćaju školarinu kao što je plaćaju i studenti na privatnim univerzitetima. Visinu školarine određuju same visokoškolske ustanove. U tom pogledu ne postoje nikakva ograničenja niti u pogledu visine školarine, niti u pogledu načina na koji se ona određuje. Ako su u pitanju ustanove čiji je osnivač republika, onda saglasnost na odluku o visini školarine daje nadležno ministarstvo.

Visina školarine u Srbiji varira od 30000 RSD/ 285 EUR (Tehnički fakulteti Univerziteta u Kragujevcu i Kosovskoj Mitrovici) do 4500 EUR (TV Režija na privatnom ALFA Univerzitetu). Školarine su po pravilu više na privatnim univerzitetima (u odnosu na državne) i na beogradskom univerzitetu (u odnosu na druge državne univerzitete). Najviše školarine su na ALFA univerzitetu gde studije TV režije kostaju 45000 EUR godišnje, dok studije na nekoliko drugih studijskih programa koštaju po 4000 EUR. Među državnim univerzitetima, najviše su školarine na beogradskom univerzitetu gde studije na Arhitektonskom i Stomatološkom fakultetu koštaju 240000 RSD / 2280 EUR za godinu.

Na privatnim univerzitetima školarina za veliki broj studijskih programa premašuje najvišu školarinu na državnim univerzitetima (2700 EUR Bankarstvo i Računarstvo – Union, 2900 EUR Fakultet za ekonomiju, finansije i administraciju – Singidunum, 3500 Umetnost i dizajn – Megatrend, 4000 nekoliko programa na ALFA univerzitetu).83

Budući da nema sistematske evidencije o broju i visini plaćenih školarina na fakultetima i univerzitetima u Srbiji, moguće je dati tek jednu okvirnu procenu iznosa koji se za tu svrhu potroši u Srbiji tokom jedne godine. U 2007-oj godini, kada su se školarine kretale u rasponu od 300 do 3000 EURa, 437 studenata ispitanih u okviru Ankete o životnom standardu84 je na ime školarine platilo 20.891.899 RSD, što je u proseku negde oko 47800 RSD po studentu (LSMS). Prema tada važećem kursu (81 RSD za EUR) to je iznosilo blizu 600 EUR.

83 Navedene cene u RSD i njihov ekvivalent u EUR važe za državljane Republike Srbije. Strani studenti na državnim univerzitetima plaćaju školarinu u EUR i iznosi školarina su viši nego za domaće studente. Privatni univerziteti u pogledu školarine ne prave razliku između domaćih i stranih studenata. http://prijemni.infostud.com/upisne_kvote_skolarine_prvi_rok_2011/18/ 84 2007 godine, Republički Zavod za statistiku i Svetska banka. Uzorak su činila 5557 domaćinstava od kojih 735 ima studente u svom sastavu. Ukupno je anketirano 17375 lica. Kompletna baza podataka uz prateću dokumentaciju dostupna je na adresi http://go.worldbank.org/8XI2AXPP00 . U daljem tekstu će se na podatke iz ove ankete referisati skraćenicom LSMS (Living Standard Measurement Study).

67

Kada govorimo o školarinama kao delu troškova studiranja, ne možemo ispustiti iz vida veliki broj studenata (97790 ili 42.8% svih studenata) koji se školuju o trošku budžeta Republike Srbije. Iznos koji je za njihovo školovanje Republika Srbija uplatila visokoškolskim ustanovama u 2010 godini je blizu 30 milijardi dinara odnosno oko 280 miliona EUR (Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu). Ako se taj iznos podeli brojem studenata dobijamo iznos od oko 300000 RSD (2850 EUR) koliko u proseku košta školovanje jednog budžetskog studenta. Ako se sumi izdvojenoj iz budžeta Republike Srbije za školovanje 97790 studenata doda prosečna školarina pomnožena brojem studenata koji sami finansiraju svoje visoko obrazovanje, dobićemo iznos od blizu 360 miliona EUR-a koliko se godišnje plati za školovanje svih 228531 studenta (Tabela 4.1).

Tabela 4.1 Troškovi školarine za sve studente u Srbiji školske 2010/2011 godine.

Način finansiranja Broj studenata Visina školarine Ukupna školarina u 000 EUR

Iz budžeta 97.790 2.850 280.000 Samofinansirajući 130.741 600 78.445 Ukupno 228.531 1.570 358.445

Kada se uzmu u obzir sve navedene činjenice, može se proceniti da se troškovi školovanja na visokoškolskim ustanovama u Srbiji kreću oko 1600 EUR godišnje po studentu.

Pored školarina, visokoškolske ustanove naplaćuju i različite usluge. Tu obično spadaju upis, prijave ispita, izdavanje diploma i različitih uverenja, promena ispitivača na ispitu, itd. Cene ovih i drugih usluga takođe nisu propisane i one variraju, čak i unutar istog univerziteta. Istraživanje Centra za obrazovne politike o finansiranju visokog obrazovanja u zemljama jugoistočne Evrope (Vukasović, 2009), navodi da na nekim univerzitetima studenti plaćaju i upisninu za svaku godinu studija i ona iznosi 75 evra i dodaje se redovnoj školarini. Međutim, i ovde nedostaje precizna evidencija, a podaci iz pomenute ankete govore da su tokom 2007 godine na ime administrativnih troškova 292 studenta (od 735) platila prosečno 2840 RSD ili 35 EUR.

Troškovi za udžbenike, priručnike, pribor, opremu, razni obrazovni materijal, ekskurzije koje su deo kurikuluma i drugi troškovi direktno povezani sa studijama, mogu znatno da variraju od fakulteta do fakulteta. Neke visokoškolske ustanove su opremljenije (imaju bogatije biblioteke, savremenija učila, bolju IKT podršku), pa su na njima troškovi ove vrste manji, neke ustanove sredstva od školarine ulažu u osavremenjavanje opreme pa su troškovi ove vrste delom pokriveni školarinom, ali ima i ustanova na kojima najveći deo nastavnog materijala studenti nabavljaju sami, čime troškovi studija značajno rastu. Podaci o ovoj vrsti troškova se ne prikupljaju sistemski, pa se prilikom njihove procene moramo oslanjati na posredne izvore. Na osnovu ankete o životnom standardu iz 2007-me godine možemo proceniti da su se troškovi za obrazovanje u domaćinstvima u kojima žive studenti u proseku kretali oko 9600 dinara ili blizu 120 EUR-a. Tome iznosu treba dodati i troškove dodatne obuke (privatni časovi) na koje je 77 anketiranih studenata trošilo u proseku oko 5000 dinara (60 EUR-a) godišnje.

68

Na osnovu ovih podataka, sa priličnom sigurnošću možemo proceniti da prosečan iznos koji studenti izdvajaju na ime troškova studiranja (školarina plus udžbenici i školski pribor) u Srbiji nije manji od 1800 EUR-a godišnje.

Troškovi života studenata

Troškovi koje studenti mogu imati tokom studiranja, a nisu nužno povezani sa studijama, svrstavamo u kategoriju životnih troškova studenata. Ovi troškovi se takođe smatraju troškovima visokog obrazovanja, iako se oni gotovo uvek zanemaruju u raspravama o ceni studiranja u Srbiji. Ovde ubrajamo troškove:

• Smeštaja • Ishrane • Lečenja • Prevoza • Odevanja • Društvenog života, zabave, putovanja, itd.

Kada je smeštaj u pitanju, studenti u Srbiji žive kod roditelja, u studentskim domovima ili u iznajmljenim sobama ili stanovima. Ne raspolažemo preciznim podacima o tome koliko studenata živi u sopstvenom stanu, a koliko njih iznajmljuje stan ili sobu. Pouzdano se zna jedino broj studenata koji za vreme studija žive u studentskim domovima. Ako je suditi po podacima iz Ankete o životnom standardu 2007, između 60 i 65% studenata živi kod roditelja, rođaka ili u sopstvenom stanu. Oko jedne trećine studenata živi u iznajmljenom stanu ili sobi, a između 4% i 7% studenata živi u studentskim domovima. Poslednji podaci (2012) govore da u studentskim domovima živi 16433 studenata što predstavlja 7.2% studentske populacije.

Cene iznajmljivanja soba ili stanova formiraju se na tržištu i njihov iznos je obično najviši u Beogradu, dok je u ostalim univerzitetskim centrima uglavnom niži. Cena iznajmljivanja sobe u Beogradu može biti od 80 do 180 evra mesečno, u zavisnosti od dela grada i kategorije. Najjeftiniji smeštaj je u Boru i ovde se smeštaj može naći i za 40 evra mesečno (videti tabelu 4.2).

Na osnovu odgovora u Anketi o životnom standardu, smeštaj u iznajmljenoj sobi/stanu je plaćan u proseku 7300 RSD (90 EUR) mesečno (LSMS 2007).

Kada su u pitanju studentski domovi, cena kreveta u studentskom domu 2012. godine iznosi od 700 do 1.900 dinara mesečno (od 6 do 16 evra) i ona zavisi od kategorije doma i broja kreveta u sobi. Kategorizacija smeštaja je data u Pravilniku o standardima za kategorizaciju objekata učeničkog i studentskog standarda („Službeni glasnik RS“, broj 1/12), prema kome su cene smeštaja u celoj Srbiji iste za sobe iste kategorije sa istim brojem mesta. Cene smestaja i ishrane regulisane su jedinstvenom odlukom koju donosi Ministar na osnovu Zakona i odgovarajućih pravilnika. Ilustracije radi, u bloku „A“ studentskog doma „4. april“ smeštaj u troktrevetnoj sobi za mesec dana košta 1.392 dinara, dok je za istu sobu u bloku „B“ potrebno izdvojiti 1.069 dinara. Cena smeštaja u

69

dvokrevetnoj sobi bloka „A“ je 1.481 dinar.85 Na osnovu odgovora iz Ankete o životnom standardu 2007, prosečno je za mesto u domu plaćano oko 2000 RSD (25 EUR).

Tabela 4.2. Cena privatnog smeštaja po gradovima.

GRADOVI Minimalne mesečne cene zakupa soba odnosno stanova u EUR

Beograd 80/180 Kragujevac 70/150 Vrnjačka Banja 70/120 Novi Sad 60/120 Pančevo 60/120 Niš 60/110 Jagodina 60/100 Čačak 60/100 Kraljevo 60/90 Novi Pazar 50/120 Zrenjanin 50/100 Užice 50/100 Subotica 50/90 Vranje 50/90 Sombor 50/80 Leskovac 50/80 Bor 40/80

Izvor: SKONUS

Kada ove cene uporedimo sa cenama u privatnom smeštaju, dolazimo do zaključka da je najmanja cena smeštaja tokom studiranja za studente koji smeštaj plaćaju u privatnom aranžmanu u Beogradu 8 puta veća od cene smeštaja za studente koji žive u studentskom domu.

Ako student za vreme studija stanuje kod roditelja ili rođaka, onda se cena njegovog stanovanja nigde ne pojavljuje i nigde se ne izražava kao trošak visokog obrazovanja. Taj deo troškova, kao i troškove ishrane, lečenja i sl. „neprimetno“ pokriva porodica studenta. Na osnovu podataka iz Ankete o životnom standardu, na stanovanje se u Srbiji troši nešto više od 4200 RSD ili 50 EUR mesečno po ekvivalentnom odraslom.

Ako sumiramo informacije o cenama smeštaja i broju studenata dobićemo sledeću sliku:

85

Podaci dobijeni od studentskog doma „4. april“ 5. Aprila 2012.

70

• 63% studenata stanuje kod roditelja ili rođaka i to stanovanje košta njihove roditelje po 600 EUR godišnje. Ako taj iznos pomnožino sa brojem studenata koji žive kod roditelja dobićemo cifru od približno 86.4 miliona EUR;

• 30% studenata plaća smeštaj privatnim stanodavcima po 1000 EUR godišnje u proseku, što ukupno iznosi oko 68.5 miliona EUR;

• 7% studenata plaća smeštaj u objektima studentskog standarda 100 EUR godišnje, ukupno za sve oko 1.6 milion EUR. (smeštaj ove kategorije studenata država dotira sa oko 8 miliona EUR).

Ukupan trošak stanovanja za sve studente za godinu dana iznosi 164.5 miliona EUR ili približno 720 EUR po studentu godišnje.

Koliko studenti troše na ishranu i ko pokriva troškove ishrane studenata, može se proceniti samo indirektno. Podaci na osnovu kojih je moguće proceniti troškove ishrane studenata su podaci o potrošnji u Anketi o životnom standardu, podaci o cenama ishrane u studentskim restoranima i podaci o izdvajanjima iz budžeta na ime studentskog standarda.

Na pitanje koliko novca godišnje potroši na hranu, 76% anketiranih studenata odgovara da ne troši ništa. Oni se hrane kod kuće (62%) ili donose hranu od kuće (14%). Ako kupuju hranu (oko 24% anketiranih) onda na hranu troše u proseku oko 16000 RSD godišnje. Raspon se i za tih 24% (175 domaćinstava) kreće od 1000 do 120000 RSD (LSMS). Očigledno je da ako se ne hrane u roditeljskom domu, studenti uglavnom žive od paketa sa hranom koje dobijaju od kuće. Tako se još jedan značajan trošak studiranja ne može precizno evidentirati. Prema Anketi o životnom standardu, prosečan iznos koji se u Srbiji potroši na hranu po ekvivalentnom odraslom je nešto oko 7400 (91 EUR) dinara mesečno. Godišnje troškove ishrane studenata možemo proceniti na 900 EUR godišnje što za ukupnu studentsku populaciju iznosi 205.5 miliona EUR.

Tokom studija studenti se mogu hraniti u studentskim restoranima (tzv. menzama), kod svojih roditelja ili samostalno. Kada je u pitanju ishrana u menzama, ona je omogućena samo u studentskim restoranima i to uz posedovanje abonentske knjižice. Na abonentske knjizice imaju pravo jedino studenti koji se finansiraju iz budžeta, i to na tri obroka dnevno studenti koji dolaze iz drugog mesta ili žive u domu ili iznajmljuju stan privatno, odnosno na dva obroka dnevno studenti koji dolaze iz mesta gde studiraju. Studenti čije se studije ne finansiraju iz budžeta mogu koristiti usluge studentskih resotrana, no po ekonomskim cenama.

Dotirana cena obroka u menzama je ista u celoj zemlji i ona iznosi:

• Doručak – 31 RSD • Ručak – 55 RSD • Večera – 46 RSD

Drugim rečima, student koji koristi sva tri obroka u studentskom restoranu izdvaja dnevno 132 dinara za redovnu ishranu, odnosno manje od 40 EUR za ishranu tokom čitavog meseca.

Iz javnih fondova se za ishranu studenata potroši cca 21.8 miliona EUR. Ako taj iznos podelimo brojem korisnika studentskih restorana (43553 ili 19% studentske populacije)

71

dobićmo iznos od oko 500 EUR po studentu koji se iz budžeta izdvaja godišnje na ime subvencionisanja troškova ishrane. Ako se tome doda iznos koji studenti uplaćuju (40 evra mesečno, odnosno 400 EUR godišnje), dobićemo cenu ishrane studenta koji se poklapa sa iznosom procenjenim na osnovu podataka iz Ankete o životnom standardu.

Kada je u pitanju lečenje, studenti mlađi od 26 godina čiji bar jedan od roditelja ima zdravstveno osiguranje ostvaruje pravo na lečenje. Ukoliko je student navršio 26. godinu i ukoliko mu nijedan roditelj nema plaćeno zdravstveno osiguranje, on nema pravo na lečenje o trošku budžeta. Podaci o tome koliko studenata koristi ovo pravo, a koliko plaća ili se leči u privatnim ustanovama se ne prikupljaju. Prema LSMS, troškovi lečenja po ekvivalentnom odraslom u 2007-oj godini bili su nešto preko 900 dinara ili nešto ispod 12 EUR mesečno. Na godišnjem nivou, to iznosi oko 140 EUR godišnje.

Tabela 4.3. Pregled cena studentskih povlastica za gradski (prigradski) prevoz, kao i popusta na međugradski prevoz.

Cena studentske povlastice za GRADOVI

gradski prevoz prigradske linije

Popust na međugradski

prevoz

Beograd 1.100 1.730 25-50% Novi Sad 740 740 25-50% Niš 1.260 2.520 25-50% Kragujevac 850 1.050 25-50% Novi Pazar -25% -25% 25-50% Subotica 1.371 1.371 25-50% Zrenjanin 700 1.100 25-50% Užice -25% -25% 25-75%

Jagodina Studenti ne plaćaju prevoz

Studenti ne plaćaju prevoz 25-50%

Čačak 1.180 1.350 25-50% Pančevo - 2.002 20-40% Sombor - - 25-50% Leskovac - - 20-30% Vranje - - 25-50% Kraljevo - - 25-50% Vrnjačka Banja - - 25-50% Bor Nema popusta - 25-50%

Izvor: SKONUS

Prema LSMS, na transport se u Srbiji prosečno troši 1700 dinara mesečno po osobi, što godišnje čini oko 18500 RSD ili 225 EUR. Studenti, a naročito studenti koji studiraju van mesta stalnog boravka, na prevoz troše više nego što je prosek ukupne populacije. Ako bismo računali samo prosečne troškove, za prevoz studenata se izdvaja godišnje više od 50 miliona EUR. Znatan deo tog iznosa pokrivaju sami studenti, plaćajući prevoz

72

(makar i po povlašćenim cenama) dok jedan deo tih troškova snose lokalne samouprave i prevoznici subvencionišući troškove prevoza studenata. Studentska konferencija univerziteta Srbije (SKONUS) je sprovela istraživanje koje daje pregled cena studentskih povlastica za gradski (prigradski) prevoz, kao i popusta na međugradski prevoz (Tabela 4.3).

Kada su u pitanju društveni život, putovanja i uopšte način i kvalitet života studenata, tu zvanični podaci takođe ne postoje. Kao što je slučaj sa izdvajanjima studenata za knjige, ni kod ovih troškova nema sistematskog prikupljanja podataka, ako ne računamo Anketu o životnom standardu ili Anketu o potrošnji domaćinstva, koje nisu ciljano usmerene na studentsku populaciju.

Vrednost propuštenih prilika

(tzv. oportunitetni troškovi)

U slučaju studenata, ovaj vid cene visokog obrazovanja odnosi se na izgubljenu zaradu koju bi student stekao da se, umesto studiranja, bavio nekom delatnošću koja donosi prihod, ili da se bavio nekom drugom aktivnošću koja nije visoko obrazovanje a od koje bi imao neku nenovčanu korist.

Ovaj iznos je izuzetno teško proceniti iz nekoliko razloga. Prvo, visoka stopa nezaposlenost, naročito među mladima, zaposlenje i sticanje prihoda iz radnog odnosa pretvara u sasvim apstraktnu mogućnost. Drugo, značajan broj mladih radi u tzv. sivoj zoni, bez zvaničnih radnih ugovora, bez plaćenih doprinosa i za platu čiji iznos često nije moguće ustanoviti. Treće, i ako su zaposleni, i ako imaju uredne radne ugovore, visine zarada za ovu kategoriju zaposlenih (završena srednja škola, definisana starosna kategorija) se ne prati posebno. Sve to čini iole preciznu procenu ovih troškova gotovo nemogućom. Ako bismo procenili (veoma optimistički) da bi barem četvrtina studenata mogla da se zaposli i da bi ostvarila barem prosečnu platu (decembra 2010 ona je u Srbiji bila blizu 40000 RSD) Onda bismo dobili iznos od 2.285.310.000 RSD (blizu 22 miliona EUR) izostale mesečne neto plate za sve studente, što po studentu iznosi nešto oko 95 EUR mesečno ili približno 1140 EUR godišnje. Svakako, ovo ne obuhvata nenovčane efekte propuštenih prilika koji takođe ulaze u „cenu“ koju je student platio kako bi studirao.

73

Ako sumiramo troškove obrazovanja, dobićemo ovakvu sliku:

Tabela 4.4 Procena prosečnih godišnjih troškova visokog obrazovanja u Srbiji (zaokruženi

iznosi)

Vrsta troškova Troškovi po studentu (u EUR)

Troškovi za sve studente 2010

(u milionima EUR, zaokruženo)

Troškovi studiranja 1785 409 Školarina 1570 360

Administrativni troškovi 35 8 Udžbenici i pribor 180 41

Troškovi života 1985 454 Smeštaj 720 164 Ishrana 900 206 Prevoz 225 52

Lečenje 140 32 Oportunitetni troškovi 1140 260 UKUPNO 4940 1123

Sistemske mere podrške visokom obrazovanju u Srbiji

Kada govorimo o sistemskim merama, mislimo pre svega na mere koje su predviđene na nivou sistema visokog obrazovanja, a koje razvijaju i implementiraju institucije i strukture na tom nivou. Ovde pre svega mislimo na ministarstvo nadležno za obrazovanje (u momentu pisanja ovog teksta u pitanju je Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, skraćeno u nastavku teksta: MPN). U ovom delu ćemo se osvrnuti na finansijsku i druge vrste podrške koja se iz budžeta Republike Srbije pruža visokom obrazovanju. Obično se u sprovođenju različitih mera za unapređenje socijalne dimenzije balansira između dva principa, tj. principa potrebe i principa zasluge i kroz ovu prizmu ćemo i posmatrati mere o kojima je reč.

Sistemske mere podrške visokom obrazovanju u Srbiji obuhvataju:

• Finansiranje visokog obrazovanja iz republičkog budžeta • Subvenicionisanje troškova života kroz smeštaj u studentskim domovima i

ishranu u studentskim restoranima • Finansijsku podršku studentima kroz studentske stipendije i kredite

Finansiranje visokog obrazovanja iz republičkog budžeta

Procenjuje se da Srbija iz budžeta za visoko obrazovanje izdvaja oko 0.7% BND. Finansiranje nastavnih aktivnosti državnih institucija (sredstva koja se dobijaju iz budžeta) je regulisano uredbom o finansiranju i definisano je na osnovu ulaznih

74

parametara (najviše prema broju upisanih studenata). Način trošenja tih sredstava određuje država.

Na osnovu Vladine Uredbe o normativima i standardima, Ministarstvo „plaća“ školarinu za određeni broj studenata na državnim fakultetima preko sredstava koja se državnim fakultetima uplaćuju iz budžete Republike Srbije za plate i troškove održavanja. U akademskoj 2010/2011. godini 130.741 studenata je plaćalo školarinu, što na privatnim, što na državnim visokim školama, dok je bez plaćanja školarine, o trošku budžeta Republike Srbije studiralo 97.790 studenata, tj. 42.8%. svih studenata ili 51.6% studenata koji studiraju na fakultetima/univerzitetima čiji je osnivač Republika Srbija.

Tabela 4.5. Broj studenata koji plaćaju školarinu na državnim i privatnim fakultetima

školske 2010/2011 godine

Način plaćanja studija Osnivač fakulteta budžet samofinansiranje

Ukupno

Republika Srbija 97790 91648 189438 Privatni osnivači 0 39093 39093 Ukupno 97790 130741 228531

Raspodelu tzv. „budžetskih mesta“ vrše pojedinačno fakulteti, a na osnovu pravila koja su predviđena od strane Ministarstva koja ova mesta garantuju studentima sa boljim uspehom u srednjoj školi i boljim rezultatima na prijemnom ispitu, za studente prve godine. Za studente ostalih godina boduje se uspeh na prethodnim godinama studija. Dakle, uslov za finansijsku podršku je meritokratski i potpuno je neosetljiv na socio-ekonomske karakteristike studenata.

Subvencionisanje troškova stanovanja

Troškove stanovanja studenata za vreme studiranja država subvencioniše preko institucija studentskog standarda među kojima najvažniju ulogu imaju studentski centri. Studentski centri su ustanove koje po pravilu osniva Republika86. Osnovna delatnost studentskih centara je smeštaj i ishrana studenata čije se školovanje finansira iz budžeta Republike Srbije. Pored osnovne delatnosti centri se mogu baviti i pružanjem komercijalnih usluga za studente i građane, kao i organizovanjem ishrane i smeštaja u okviru međunarodne razmene studenata.

Na teritoriji Republike Srbije, ne računajući AP Kosovo i Metohiju, postoji 8 studentskih centara čiji kapaciteti variraju zavisno od veličine grada u kome se nalaze. Njihov rad je regulisan Zakonom o učeničkom i studentskom standardu iz 2010. godine kao i odgovarajućim podzakonskim aktima. Ovi akti (odluke, pravilnici i rešenja) bliže određuju kategorizaciju smeštajnih kapaciteta, kvalitet ishrane, cene smeštaja, cene ishrane i slično.

86 Mada za to postoji zakonska mogućnost, još uvek ne postoji nijedan studentski centar čiji je osnivač neki drugi pravni subjekt.

75

Smeštaj studenata, po cenama koje su znatno niže u odnosu na tržišne cene iznajmljnih soba i stanova, obezbeđen je u studentskim domovima, objektima koji studentima pružaju zadovoljavajuće (ponekad čak i konforne) uslove za život i učenje. Po svojim kapacitetima, studentski domovi variraju od stotinak (Studentski dom “Feješ Klara” u Novom Sadu) do nekoliko hiljada mesta (Studentski grad u Beogradu). Domovi raspolažu jednokrevetnim (mali broj), dvokrevetnim, trokrevetnim i četvorokrevetnim sobama. U novijim domovima (građenim posle 1970) svaka soba ima kupatilo, u starijim domovima jedno kupatilo dele žitelji nekoliko soba. Bolje opremljeni domovi imaju poseban prostor za učenje, razonodu i rekreaciju, telefone u sobama, internet priključke koji su negde besplatni a negde se posebno plaćaju. U zavisnosti od konfora koji pružaju, sobe su podeljene na kategorije (I do IV) i za njihovo korišćenje se plaća naknada od 700 do 1900 dinara mesečno. Studentski domovi u Srbiji raspolažu sa nešto više od 16000 mesta i broj studenata smeštenih u domovima po gradovima je prikazan u tabeli 4.6.

Tabela 4.6. Pregled broja studenata na smeštaju u studentskim centrima u školskoj

2010/2011. godini.

Grad Broj studenata koji su konkurisali za dom

Broj studenata u domovima

Studentski centar Beograd 12,760 9,558 Studentski centar Novi Sad87 3,945 2,648 Studentski centar Niš 1,373 914 Studentski centar Kragujevac 935 634 Studentski centar Subotica 654 651 Studentski centar Čačak 412 275 Studentski centar "Bor" Bor 283 322 Studentski centar Užice 174 118 UKUPNO 20,536 15,120

Izvor: Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja

Pored ovih centara, Republika Srbija je u 2010/2011 godini obezbeđivala smeštaj za 1184 studenata/studentkinja u Studentskom domu “T. Milićević” u Kosovskoj Mitrovici. Tamo je za smeštaj u domu konkurisalo 2007 kandidata.

Studentski centri obezbedjuju smeštaj za otprilike jednu četvrtinu studenata kojima je smeštaj za vreme studija potreban (ne žive kod roditelja ili rođaka, studiraju van mesta u kome žive). Bez obzira na to, za mesto u domu je 2010/2011 godine konkurisalo 22500 studenata, jedva nešto više nego što je dobilo smeštaj u domu (16 304 ili 72% studenta koji su konkurisali). Razlog za tako “malo” interesovanje za smeštaj u studentskim centrima mogu biti i vrlo strogi kriterijumi za konkurisanje. Naime, da bi student mogao da konkuriše za mesto u domu on/a mora da:

87 Broj za Univerzitet u Novom Sadu je za akademsku 2011/2012.

76

• Studira na visokoj školi čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave;

• Studira o trošku budžeta Republike Srbije; • Ima prebivalište van sedišta visokoškolske ustanove na kojoj studira; • Prvi put upisuje godinu studija. 88

(Zakon o učeničkom i studentskom standardu, „Službeni glasnik RS“, broj 18/10 i Pravilnik o smeštaju i ishrani učenika i studenata. „Službeni glasnik RS“, broj 36/10).

Uz to, jedan od glavnih kriterijuma za rangiranje kandidata koji ispunjavaju uslove za smeštaju u studentskim centrima je školski uspeh u prethodnoj godini, što mnoge studente obeshrabruje da uopšte konkuriš za smeštaj u studentske domove. Na studente iz “osetljivih” društvenih grupa primenjuju se blaži kriterijumi.

Subvencionisanje troškova ishrane

Pravo na ishranu u studentskim restoranima po subvencionisanim cenama imaju studenti koji se finansiraju iz budžeta, dok samofinansirajući studenti mogu da kupuju bonove za ishranu u menzama, ali po ekonomskoj ceni. Studenti koji studiraju u mestu prebivališta mogu da kupuju samo bonove za ručak. Da bi student mogao da kupi bonove, mora posedovati abonentsku knjižicu ili čip karticu.

U školskoj 2010/2011. godini preko 40000 studenata je koristilo pogodnosti subvencionisane ishrane. Osim 42053 kartica za ishranu izdatih u studentskim centrima u Republici Srbiji, izdato je i 1500 kartica za ishranu studentima koji studiraju u Kosovskoj Mitrovici.

Tabela 4.7 Izdate kartice za ishranu u studentskim restoranima u školskoj 2010/2011.

godini.

2010/2011. Broj izdatih kartica za ishranu

Studentski centar Beograd 22,000 Studentski centar Novi Sad89 9,000 Studentski centar Niš 6,786 Studentski centar Kragujevac 2,700 Studentski centar Subotica 1,005 Studentski centar Čačak 334 Studentski centar Užice 148 Studentski centar "Bor" Bor 80 UKUPNO 42,053

88 Zakon kao uslov navodi i državljanstvo Republike Srbije, ali u istom članu dozvoljava konkurisanje z a smeštaju u studentske domove i državljanima država u regionu. 89 Broj za Univerzitet u Novom Sadu je za akademsku 2011/2012.

77


Mada nema podataka o novčanom iznosu koji se iz budžeta Republike Srbije izdvaja za subvencionisanje troškova ishrane studenata (u budžetu za 2011 se navodi ukupan iznos od 2.2 milijarde RSD za ishranu i smeštaj studenata), taj iznos se može proceniti na nešto preko 12 miliona EUR.

Ako pogledamo broj studenata koji je iskoristio pravo na knjižicu za ishranu u studentskim menzama i broj studenata koji je dobilo smeštaj u domu u odnosu na ukupnu populaciju u akademsoj 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011. i 2011/201290. primetićemo da je broj studenata koji koristi pravo na ishranu u značajnom porastu, dok broj studenata u domovima blago raste (Tabela 4.6 i Grafikon 4.b). Međutim, broj studenata koji poseduje knjižicu za ishranu nam ne govori koliko je studenata zaista koristilo ovu beneficiju (činjenica da student poseduje karticu za ishranu ne znači da student zapravo i koristi). Ovaj podatak može ukazivati na materijalno stanje studenata, odnosno služiti kao indikator zainteresovanosti studenata za jeftiniji vid ishrane, međutim, da potrebno je pristupiti dubljoj analizi i prikupiti dodatne podatke kako bi se ovo ovom aspektu socijalne dimenzije više znalo.

Tabela 4.8 Broj studenata, izdatih kartica za ishranu i mesta u domovima

Studenti ukupno

Broj izdatih kartica za ishranu

Studenti koji

poseduju karticu za

ishranu (%)

Broj studenata u domovima

Studenti u domovima

(%)

2008/2009. 235940 40269 17.07 16304 6.91 2009/2010. 226772 43019 18.97 16728 7.38 2010/2011. 228531 43553 19.06 16304 7.13

2011/2012. Nema podataka 48134 / 17059 /


Ovde je važno primetiti da od 2008. do 2011. broj studenata opada, i možemo očekivati da će se ovaj trend nastaviti, imajući u vidu pad ukupne populacije 20-24 godina starosti. U tom smislu, očekuje se da će procenat studenata obuhvaćen nekom od pomenutih mera biti u porastu, ne samo usled rasta apsolutnog broja mesta u domovima i izdatih kartica za subvencionisanu ishranu, već i usled pada ukupnog broja studenata.

90 Za tekuću akademsku godinu još uvek nisu dostupni podaci prikupljeni od Republičkog zavoda za statistiku, odnosno oni koji se odnose na ukupnu populaciju.

78

Finansijska pomoć studentima

Pored finansiranja studiranja iz budžeta, obezbeđivanja subvencionisanog smeštaja i ishrane, Republika Srbija pruža studentima i finansijsku podršku u obliku stipendija i studentskih kredita. Na ovu vrstu podrške imaju pravo studenti visokoškolskih ustanova čiji je osnivač Republika, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave, čije je studiranje finansirano iz budžeta Republike Srbije. Uz to, kandidat za dobijanje stipendije ili kredita mora da bude prvi put upisan na tekuću godinu studija. Osnovni kriterijum za dobijanje i stipendija i kredita je uspeh na studijama (opšti uspeh izražen prosečnom ocenom i efikasnost studiranja izražena koeficijentom efikasnosti). Za dodelu studentskih kredita, kao dopunski kriterijum koristi se i socijalno-ekonomski status porodice.

Stipendija je novčana podrška koja se isplaćuje studentima koji ostvaruju odličan uspeh na studijama (bez gubljenja godine i sa prosekom preko 8.50). Broj dodeljenih stipendija i iznos stipendije određuje se svake godine prema raspoloživim sredstvima u budžetu Republike Srbije. Stipendije se dodeljuju bez obaveze vraćanja.

Studentski krediti su oblik finansijske podrške za koju nije neophodan uslov odličan uspeh, mada je uspešno završavanje prethodne godine uslov za dobijanje kredita. O uspehu se vodi računa i prilikom rangiranja kandidata, tako da bolji studenti imaju prvenstvo u dodeli kredita. Kredit se, za razliku od stipendije, u principu vraća po završetku studija. U slučaju da student ispuni određene uslove - diplomira u predviđenom roku sa ugovorom određenom najmanjom prosečnom ocenom većom i o tome obavesti nadležno ministarstvo, on/a ima pravo da bude oslobođen/a od obaveze vraćanja kredita ili da vrati kredit u manjem iznosu od predviđenog.

I stipendija i kredit se isplaćuju u deset mesečnih rata. Visina stipendija i kredita u 2011/2012 školskoj godini određena je na 6.100 RSD (cca 60 EUR) mesečno.

Broj studenata koji koristi ovu vrstu podrške kreće se između 22 i 25 hiljada korisnika i predstavlja oko 15% studenata na visokoškolskim ustanovama čije je osnivač Republika, odnosno oko 12% ukupne studentske populacije.

79

Tabela 4.9 Broj prijavljenih studenata i odobrenih kredita i stipendija za akademsku

2011/2012.

Vrsta pomoći Broj studanata koji su konkurisali

Broj studenata koji su dobili sredstva

Procenat studenata u odnosu na broj

prijavljenih Stipendije 14.248 13.289 93.3 Krediti 19.584 13.368 68.2 Ukupno 33.832 26.657 78.8


Iz tabele se može videti da je stopa odbijanja studenata koji se prijavljuju za stipendiju manja od stope odbijanja studenata koji se prijavljuju za kredit.

Ako pogledamo celokupnu studentsku populaciju, akademske godine 2011/2012 je:

• Oko 6% studenata je ostvarilo pravo na stipendiju (6.100 RSD mesečno) • Oko 6% studenata je ostvarilo pravo na kredit (6.100 RSD)

Možemo pretpostaviti da je broj studenata koji konkuriše za stipendiju ili kredit daleko manji od broja studenata kojima je finansijska podrška potrebna. S druge strane, postoji mogućnost i da se mnogi studenti koji procenjuju da su im šanse za dobijanje stipendija ili kredita neznatne i ne prijavljuju na konkurse iako bi im finansijska podrška dobro došla. Ovo bi moglo donekle da objasni zbog čega je broj studenata koji su konkurisali za stipendije tek neznatno veći od broja dodeljenih stipendija, i zbog čega broj studenata koji su konkurisali za studentski kredit nije veći od 20000 (manje od 10% studentske populacije).

Za stipendije i kredite je u školskoj 2011/12 godini iz budžeta izdvojeno 1.626.077.000 RSD ili blizu 15.5 miliona EUR.

Grafikon 4.a prikazuje broj dodeljenih studentskih kredita i stipendija u periodu 2007/2008 - 2011/2012. Iz prikazanog možemo videti da se broj stipendija više nego udvostručio, dok se broj kredita smanjio za nekoliko hiljada nakon 2009. godine. Ovaj trebd navodi na zaključak da se politika podrške studentima mnogo više rukovodi uspehom i efikasnošću studiranja nego socijalnom dimenzijom visokog obrazovanja.

80

Mere za zaštitu posebno osetljivih delova populacije

Sve mere koje smo do sada predstavili imaju za cilj da olakšaju studiranje svim osobama zainteresovanim da se obrazuju na visokoškolskim ustanovama čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave. Budući da je osnovni kriterijum za dobijanje olakšica (od školarine, preko smeštaja i ishrane, do stipendije i kredita) uspeh u studiranju, ove su mere podjednako tangirale sve delove populacije te utoliko možemo smatrati da ove mere ne utiču na socijalnu dimenziju visokog obrazovanja, odnosno da nisu posebno dizajnirane da bi otklonile nejednaku zastupljenost u studentskoj populaciji pojedinih delova ukupnog stanovništva. Mere koje posebno ciljaju tzv. “osetljive društvene grupe” namenjene su da olakšaju pristup visokom obrazovanju pojedinim kategorijama stanovništva i da na taj način doprinesu njihovom većem učešću u studentskoj populaciji. Grupe koje su meta ovih afirmativnih mera obuhvataju:

• Lica iz materijalno ugrožene porodice • Lica bez roditeljskog staranja • Lica iz jednoroditeljskih porodica • Lica pripadnici romske nacionalne manjine • Lica sa invaliditetom, lica sa hroničnim bolestima i rekonvalescenti • Lica čiji su roditelji nestali ili su kidnapovani na teritoriji Kosova i Metohije i na

teritoriji republika bivše SFRJ • Izbeglice i raseljena lica • Povratnici po sporazumu o readmisiji i deportovani studenti • Lica iz materijalno ugrožene porodice i deca bez roditeljskog staranja

Za ove grupe Republika je razvila posebne mere podrške njihovom visokom obrazovanju prema kojima:

• Ministarstvo nadležno za visoko obrazovanje daje preporuke VO ustanovama za oslobađanje od plaćanja školarine za studente iz pojedinih kategorija: i to za

81

pripadnike srpske nacionalne manjine iz susednih zemalja, raseljena lica, lica sa posebnim potrebama, pripadnike manjinskih grupa.

• Studentski centri u okviru svojih smeštajnih kapaciteta namenski opredeljuje do 10% kapaciteta za smeštaj studenata iz osetljivih društvenih grupa.

• Ministarstvo nadležno za visoko obrazovanje od ukupnog broja kredita i stipendija opredeljuje do 10% za studente iz osetljivih društvenih grupa.

Preporuke visokoškolskim ustanovama za oslobađanje od plaćanja školarina

Prema „Uputstvu za sprovodjenje zajedničkog konkursa za upis studenata u prvu godinu osnovnih i integrisanih studija na visokoškolskim institucijama čiji je osnivač Republika“, koje Ministarstvo upućuje državnim visokoškolskim ustanovama, ovim ustanovama se preporučuje da pripadnike određenih kategorija oslobodi od plaćanja školarine. U ove kategorije Ministarstvo ubraja sledeće grupe:

• Lica sa posebnim potrebama • Pripadnici manjinskih grupa.

U Uputstvu se navodi sledeće:

• Lica sa posebnim potrebama. Ministarstvo prosvete i nauke donosi odluku o

eventualnom upisu na studije, lica sa posebnim potrebama na bazi afirmativne

akcije. Zahteve za upis lica sa posebnim potrebama treba dostaviti Udruženjima

studenata sa hendikepom a oni uz svoju preporuku prosledjuju te zahteve

Ministarstvu prosvete i nauke. Ukoliko se kandidati iz ove grupe obrate direktno

visokoškolskoj ustanovi , molimo da se oni upute navedenoj instituciji.

• Pripadnici manjinskih grupa. Ministarstvo prosvete i nauke u saradnji sa

nadležnim ministarstvom donosi odluku o eventualnom upisu pripadnika

manjinskih grupa u okviru budžetske kvote na bazi afirmativne akcije. Kada je u

pitanju upis pripadnika manjinskih grupa potrebno je zahteve dostavljati

Ministarstvu za ljudska i manjinska prava, državnu upravu i lokalnu samoupravu

a oni uz svoju preporuku prosledjuju te zahteve Ministarstvu prosvete i nauke.

Ukoliko se kandidati iz ove grupe obrate direktno visokoškolskoj instituciji,

molimo da se oni upute navedenoj instituciji.

Važno je napomenuti da visokoškolske ustanove nisu u obavezi da uvaže preporuke Ministarstva i da podaci o tome koji broj studenata se poziva na ove mere nisu javno dostupni.

U praksi, sam postupak oslobađanja plaćanja školarine je dosta komplikovan a uz to je i njegov ishod sasvim neizvestan. Zahtevi za oslobađanje školarine se podnose Udruženju studenata sa hendikepom (za lica sa posebnim potrebama) odnosno Ministarstvu za ljudska i manjinska prava (za pripadnike manjinskih grupa) koji te zahteve uz preporuku prosledjuju Ministarstvu prosvete. Ministarstvo potom donosi odluku da visokoškolskoj ustanovi preporuči da podnosioca zahteva oslobodi plaćanja školarine. Pored toga što zahtev prolazi kroz tri nezavisne instance i tri procesa

82

odlučivanja (preporuka udruženja, preporuka ministarstva i odluka visokoškolske ustanove), postupak odlučivanja u svakoj od tih instanci je potpuno netransparentan, a odluke (osim odluke VŠU) nikoga na obavezuju. Troškovi školovanja ovako upisanih studenata potpuno su preneti na visokoškolsku ustanovu što već samo po sebi može biti razlog da VŠU ne postupi po preporuci Ministarstva.

Sve to skupa (komplikovana procedura, netransparentno odlučivanje i neobavezujuće odluke) dovodi do toga da ne postoji nikakva evidencija o broju studenata, pripadnika “osetljivih grupa”, koji su podneli zahteve i koji su, po ovom osnovu, oslobođeni plaćanja školarine.

Do 10% smeštajnih kapaciteta u studenstkim domovima za studente iz osetljivih društvenih grupa

Student iz osetljivih društvenih grupa ostvaruje pravo na smeštaj i ishranu pod uslovima utvrđenim Zakonom o učeničkom i studentskom standardu /Službeni glasnik RS broj 18/10/, Pravilnikom o smeštaju i ishrani učenika i studenata /Službeni glasnik RS broj 36/10/, Pravilnikom o učeničkim i studentskim kreditima i stipendijama /Službeni glasnik RS broj 46/10/ i primenom blažih kriterijuma. Konkretno, studentski centar u okviru svojih smeštajnih kapaciteta namenski opredeljuje do 10% kapaciteta za smeštaj studenata iz osetljivih društvenih grupa. Drugim rečima, kandidati iz osetljivih društvenih grupa koji prema redosledu na konačnoj rang listi nisu dobili smeštaj u prvoj raspodeli, imaju pravo da podnesu zahtev ustanovi, odnosno odgovarajućoj službi da se posebno rangiraju u okviru namenski opredeljenih kapaciteta ustanove.

Uz zahtev kandidat podnosi dokumentaciju kojom dokazuju pripadnost osetljivoj društvenoj grupi, i to:

• iz materijalno ugrožene porodice – potvrda Centra za socijalni rad da su primaoci stalne socijalne pomoći,

• studenti bez roditeljskog staranja – potvrda Centra za socijalni rad da su primaoci stalne socijalne pomoći,

• iz jednoroditeljskih porodica – izvod iz matične knjige umrlih za preminulog roditelja,

• iz romske nacionalne manjine – potvrda Nacionalnog saveta romske nacionalne manjine, odnosno Kancelarije za inkluziju Roma,

• lica sa invaliditetom, lica sa hroničnim bolestima i rekovalescenti – odluka komisije koju formira ustanova u skladu sa Pravilnikom o smeštaju i ishrani učenika i studenata i ovim konkursom,

• lica čiji su roditelji nestali ili su kidnapovani na teritoriji Kosova i Metohije i na teritoriji republika bivše SFRJ – potvrda odgovarajućeg udruženja porodica kidnapovanih i nestalih lica,

• izbeglice i raseljena lica – važeća izbeglička legitimacija, • povratnici po sporazumu o readmisiji i deportovani studenti – potvrda MUP-a.

Za svaku osetljivu društvenu grupu formira se posebna rang lista, na osnovu bodova iz konačne redovne rang liste.

83

Do 10% kredita i stipendija za studente iz osetljivih društvenih grupa

Na sličan način, Ministarstvo nadležno za visoko obrazovanje od ukupnog broja studentskih kredita i stipendija opredeljuje do 10% za studente iz osetljivih društvenih grupa.

Nakon što je 2010. donet novi zakon, način rangiranja studenata koji su konkurisali za stipendije i kredite ostaje nepromenjen, ali se po prvi put uvode afirmativne mere prema studentima koji dolaze iz marginalizovanih grupa. Predviđa se da se svi studenti prijavljuju na redovan konkurs za studentske kredite i stipendije s tim da je 10% predviđenog ukupnog broja kredita i stipendija ostaje rezervisano za studente iz marginalizovanih grupa koji u okviru te prve raspodele nisu uspeli da ostvare svoja prava. Ukoliko se ovih 10% ne iskoristi u potpunosti, preostali krediti i stipendije se dodeljuju studentima koji su ostali „ispod crte” na redovnoj raspodeli. U grafikonima 4.d i 4.e dat je pregled dodeljenih stipendija i kredita u tekućoj i prethodnoj akademskoj godini.

Iako do donošenja novog Zakona o učeničkom i studentskom standardu (2010) zvanično nisu bile predviđene mere afirmativne akcije namenjene studentima iz marginalizovanih grupa, Ministarstvo prosvete je pronalazilo modalitete da, na intervencije Nacionalnog saveta romske nacionalne manjine, Udruženja kidnapovanih i nestalih sa KiM, Udruženja ratnih vojnih invalida i Udruženja studenata sa hendikepom odobri određeni broj stipendija. Grafikon 4.c prikazuje broj dodeljenih stipendija na osnovu intervencije nekog od udruženja a za vreme važenja starog Zakona o učeničkom i studentskom standardu.

Od 2010 godine, ova mera se sistematski sprovodi pa je primetan porast broja stipendija i kredita dodeljenih pripadnicima “osetljivih društvenih grupa”. Broj kredita i stipendija dodeljen u školskoj 2010/11 i 2011/12 prikazan je u grafikonima 4.d i 4.e.

84

Ovde je interesantno primetiti da se pripadnici romske nacionalne manjine i lica sa invaliditetom i lica sa hroničnim bolestima (i donekle deca iz jednoroditeljskih porodica) izdvajaju kao grupe koje uglavnom dobijaju pomoć u vidu stipendija: kod lica sa invaliditetom u tekućoj godini, na jedan dodeljen kredit ide 6 stipendija, a kod pripadnika romske manjine je ovaj odnos oko 1:100. Takođe, broj kredita dodeljenih licima iz materijalno ugrožene porodice i deca bez roditeljskog staranja je u 2011/2012. više od 4 puta manji nego prethodne godine, dok se broj stipendija dodeljenih deci iz jednoroditeljske porodice u istom periodu skoro utrostručio.

Ukupno posmatrano, broj stipendija i kredita za pripadnike osetljivih društvenih grupa se u 2011/12 akademskoj godini povećao u odnosu na prošlu sa 1.512 na 1.899, ili za oko 25%. Kada uporedimo ove mere sa brojem studenata koji su dobijali stipendiju pre uvođenja sistemskih mera afirmativne akcije (Grafikon 4.c), a na osnovu intervencije

85

nekog od gorepomenutih udruženja, primetićemo da je broj stipendija porastao. Ove godine je broj stipendija oko 3 puta veći nego akademske 2009/2010.

Međutim, kada ove brojeve uporedimo sa ukupno dodeljenim stipendijama i kreditima (Grafikon 4.g), videćemo da je jedino 2011/2012 broj stipendija dodeljenih licima iz osetljivih društvenih grupa dosegao 10% od svih dodeljenih stipendija. U prethodnim godinama taj procenat je bio 6% ili manje. Broj studentiskih kredita dodeljenih po ovom osnovu bio je, u relativnim brojkama, još manji (4-5%). Razlog za ovo može biti i to što je mera još uvek relativno nova, te informacija o njoj još uvek nije došla do dovoljnog broja studenata. Međutim, razlozi mogu biti i druge prirode.

Ukrštanjem podataka prikupljenih od strane Ministarstva prosvete i nauke i podataka od Republičkog zavoda za statistiku na osnovu ŠV20 obrazaca, možemo identifikovati procenat studenata sa hendikepom koji dobijaju stipendiju ili kredit u odnosu na ukupan broj ovih studenata koji su upisali neku godinu studija u datoj godini. U slučaju prethodne

86

akademske godine (2010/2011.), na visokoškolskim institucijama u Srbiji, jednu ili više poteškoća (kako je to naznačeno u pitanju u ŠV20 obrascu), navelo je da ima 1.197 ili 0.5% ukupne studentske populcije. U istoj akademskoj godini, stipendiju i kredit na osnovu afirmativne mere Ministarstva dobilo je 160 lica sa invaliditetom, odnosno oko 13% u odnosu na ukupan broj studenata koji su prijavili neki od hendikepa prilikom upisa godine. Kako se pretpostavlja da nisu svi studenti sa hendikepom isti prijavili Zavodu za statistiku, ovaj procenat bi mogao biti i manji.

S druge strane, istom metodom možemo primetiti da je studenata pripadnika romske nacionalne manjine u istoj godini bilo 204, dok je stipendiju ili kredit u istoj toj godini dobilio 242 studenta i studentkinja romske nacionalnosti. Ovaj paradoksalni nalaz ukazuje upravo na mogućnost situacije za koju se pretpostavlja da je slučaj i kod studenata sa hendikepom – određeni broj njih pripadnost ovim kategorijama ne navodi prilikom upisa godine, s tim što je on verovatno veći kod studenata Roma, s obzirom na to da se oko 10% svih studenata ne izjašnjava po pitanju nacionalne pripadnosti.

Važno je napomenuti da kad pogledamo mere podrške koje Ministarstvo primenjuje na osnovu Zakona o studentskom i učeničkom standardu, skoro 60% studentske populacije u startu ne ispunjava uslove da koristi nijednu vrstu podrške jer ne studira o trošku republičkog budžeta, dok kapaciteti u studentskom domu prema trenutnoj veličini populacije ne mogu udomiti više od 8% studentskog tela. Ishranu u menzama koristi samo 25% studentskog tela.

Kada je u pitanju, iznos podrške, treba naglasiti da 6.100 dinara mesečno ne pokriva realne troškove, dok se ovaj iznos ne koriguje na godišnjem nivou tako da prati cene životnih troškova, već prati cene smeštaja i ishrane u studentskim centrima.

Takođe, kriterijumi za dodelu mesta u domovima, kredita i stipendija u vrlo maloj meri uzimaju u obzir socio-ekonomsko poreklo studenata, favorizuju kriterijum izvrsnosi, te se postavlja pitanje u kojoj meri ove mere unapređuju studentski standard na nivou cele studentske populacije.

Glavni nalazi i problemi koji se nameću na prvi pogled

Ukupni troškovi viskokog obrazovanja u Srbiji u 2010. godini procenjeni su na više od milijardu i sto hiljada EUR. Najveći deo tih troškova čine troškovi života studenata (stanovanje, ishrana, prevoz itd.), a tek potom troškovi školovanja.

Najveći deo izdvajanja za visoko obrazovanje odlazi na pokrivanje troškova školovanja (blizu 70% tih troškova je pokriveno iz budžeta). Beneficiju besplatnog visokog obrazovanja koristi 43% svih studenata ili nešto preko polovine studenata državnih univerziteta.

Mnogo je manje učešće države u pokrivanju troškova života studenata. Iz javnih fondova se, preko subvencionisanja studentskih centara, pokriva tek 7% ovih troškova. Ako se uključi iznos dodeljenih stipendija i kredita, onda procenat učešća javnih sredstava u troškovima života studenata raste do 10%. Troškovi po studentu, ukupni troškovi

87

visokog obrazovanja za sve studente i učešće javnih sredstava u pokrivanju tih troškova dati su u tabeli 4.9.

Tabela 4.10 Procena troškova visokog obrazovanja u Srbiji 2010. godine

Vrsta troškova Po studentu (u EUR)

Ukupno (u

milionima EUR)

Učešće države

Učešće države

u %

TROŠKOVI STUDIRANJA 1785 409 280 68% Školarina 1570 360 280 Administrativni troškovi 35 8 0 Udžbenici i pribor 180 41 0 TROŠKOVI ŽIVOTA 1985 454 30 7% Smeštaj 720 164 8 Ishrana 900 206 22 Prevoz 225 52 Lečenje 140 32 OPORTUNITETNI TROŠKOVI 1140 260 0 UKUPNO 4910 1123 310 28%

Ako ovome dodamo još 15.5 miliona EUR koliko se godišnje izdvaja za stipendije i kredite, učešće države u finansiranju visokog obrazovanja popeće se na 325 miliona EUR odnosno blizu 29%. Preostalih približno 70% troškova visokog obrazovanja pokrivaju studenti, odnosno njihovi roditelji. Pri tome jedan deo sredstava studenti pribavljaju i iz drugih izvora kao što su lokalne zajednice, stipendije privatnih firmi, humanitarne organizacije i fondacije (o čemu nemamo sistematski prikupljene podatke).91

Gotovo sva ta sredstva su namenjena studentima državnih univerziteta i njihova raspodela je primarno određena uspehom (kriterijumom izvrsnosti). Veoma mali deo tih sredstava namenjen je unapređenju socijalne dimenzije visokog obrazovanja (10% mesta u domu i 10% stipendija i kredita što u praksi predstavlja jedva 1% ukupnih sredstava). Ova ulaganja iz javnih sredstava imaju uticaja na poboljšanje socijalne dimenzije utoliko što se većim ukupnim obuhvatom postepeno uključuju i pripadnici “osetljivih” grupa, ali se čini i ulaže jako malo da se nesrazmera u učešću smanji.

Izraženo brojem studenata, sistemska podrška životnom standardu studenata obuhvata 12% studenata koji su koristili stipendije i kredite, 7% studenata koji su koristili pogodnost stanovanja u studentskom domu, i 20% studenata koji su koristili subvencionisanu ishranu u studentskim restoranima. U celini gledano 80% studenata 91

Prema podacima iz LSMS (o 735 domaćinstava koja imaju studente u svom sastavu): 58 domaćinstava je dobilo pomoć prijatelja ili rođaka iz Srbije. U proseku, ta pomoć je iznosila oko 40000 RSD godišnje (između 2000 i 280000); 17 domaćinstava je dobilo pomoć rođaka ili prijatelja iz inostranstva. U proseku 88000 RSD (od 15000 do 480000); 1 domaćinstvo je od humanitarne organizacije dobilo 15000 dinara; 35 domaćinstava je dobilo stipendije od države ili firme. Prosek 31000 (od 2000 do 150000); 13 domaćinstava je dobilo nekakvu drugu pomoć. Prosek 23000, (između 6000 i 80000); 621 domaćinstvo (od 735; 85%) nije dobilo nikakvu drugu nesistemsku podršku za troškove studiranja za svog člana.

88

nije koristilo nijednu vrstu sistemske podrške životnom standardu, a 60% studenata se ne kvalifikuje za korišćenje nijedne vrste podrške.

Podaci o broju studenata, korisnika mera podrške su pouzdani jer su dobijeni na osnovu evidencije koju vodi Ministarstvo prosvete i nauke. Podaci o troškovima studiranja i učešću javnih sredstava u pokrivanju tih troškova zasnovani su na procenama jer potpunih i sistematskih podataka o tome nema. S druge strane, bez obzira na to koliko je učešće javnih finansija u pokrivanju troškova studiranja, nema sistematskog praćenja efekata javnog finansiranja na socijalnu dimenziju visokog obrazovanja.

89

PRIKUPLJANJE PODATAKA O STUDENTIMA, STUDENTSKOM STANDARDU I O VISOKOM OBRAZOVANJU U REPUBLICI SRBIJI

EQUIED projekt ima kao svoj generalni cilj da različitim slojevima stanovništva Republike Srbije olakša pristup visokom obrazovanju, tako da sastav studentske populacije vremenom postane proporcionalan sastavu ukupne populacije Republike Srbije.

Jedan od posebnih ciljeva projekta je ustanovljavanje i institucionalizovanje prakse prikupljanja i analize podataka o socijalnoj dimenziji visokog obrazovanja. Da bi se realizovao opšti cilj projekta, neophodno je stvoriti mogućnost da se studentska populacija adekvatno opiše, da se njen sastav uporedi sa sastavom ukupne populacije Republike Srbije, te da se omogući sistematsko praćenje promena u sastavu studentske populacije. Tek kada ovi specifični ciljevi budu ispunjeni moći će da se obavi i konačna evaluacija čitavog projekta, odnosno evaluacija politika i mera koje je projekt inicirao i rezultata koji su tim merama ostvareni.

Glavne grupe za koje je već u fazi pripreme projekta ustanovljeno da su nesrazmerno manje zastupljene u studentskoj populaciji u odnosu na ukupnu populaciju Srbije jesu:

• Studenti iz porodica slabijeg materijalnog statusa • Studenti čiji roditelji imaju niže obrazovanje • Studenti iz ruralnih područja • Studenti iz nerazvijenijih regiona • Romi (etničke grupe) • Studenti sa invaliditetom • Studenti koji nastavljaju školovanje posle završetka srednjih stručnih škola.

Otuda je fokus naše pažnje na prikupljanju, obradi, analizi, širenju i objavljivanju podataka na osnovu kojih je moguće identifikovati, opisati i sistematski pratiti udeo upravo ovih grupa u ukupnoj studentskoj populaciji Republike Srbije. Uz to, neophodno je ustanoviti i način na koji se registruju i prate mere koje se preduzimaju u cilju olakšavanja pristupa visokom obrazovanju.

U ovom delu Studije zatečenog stanja prikazaćemo kako se u Republici Srbiji prikupljaju podaci o:

• Studentima • Ustanovama visokog obrazovanja • Ustanovama studentskog standarda • Merama za unapređenje socijalne dimenzije visokog obrazovanja

90

Prikaz će sadržati informacije o tome:

• Koja vrsta podataka se prikuplja, • Koja institucija prikuplja podatke, • Kakve se forme koriste za prikupljanje podataka, • Ko su izvori obaveštenja, • Kako se podaci obrađuju i čuvaju, • Kako se podaci analizraju, • Šta se od podataka i analiza objavljuje, • Šta je i pod kojim uslovima dostupno istraživačima i policy maker-ima.

Podaci o studentima univerziteta, fakulteta i visokih škola u srbiji

Osnovne podatke o studentima univerziteta, fakulteta i visokih škola u Srbiji prikupljaju i obrađuju:

• Republički zavod za statistiku • Univerziteti i • Visokoškolske ustanove

Osim njih, podatke koji mogu imati značaja za ovaj projekt prikupljaju i Ministarstvo prosvete i nauke, Naconalna služba za zapošljavanje i različite institucije na lokalnom nivou. U ovom poglavlju je opisano koje podatke i na koji način prikuplja, obrađuje, analizira i objavljuje svaka od pomenutih institucija.

Republički zavod za statistiku

Republički zavod za statistiku (u daljem tekstu Zavod) je posebna stručna organizacija u Republici Srbiji koja obavlja stručne poslove koji se odnose na: donošenje programa, organizaciju i sprovođenje statističkih istraživanja, izradu metodologije, prikupljanje, obradu, statističku analizu i objavljivanje statističkih podataka; pripremu i donošenje jedinstvenih statističkih standarda, kao i saradnju sa međunarodnim organizacijama radi standardizacije i obezbeđivanja uporedivosti podataka.

Zavod prikuplja, obrađuje, analizira i publikuje statističke podatke o obrazovanom sistemu u Republici Srbiji. Podaci o visokom obrazovanju prikupljaju se od visokoškolskih ustanova, koje predstavljaju izveštajne jedinice zadužene za prikupljanje zbirnih i individualnih izveštaja i njihovo dostavljanje statistici. Jedinica posmatranja je student koji popunjava individualne upitnike i to: „Prijavni list za upis studenata“ – ŠV 20, koji popunjava svaki student na početku školske godine i „Statistički list o završenim akademskim ili strukovnim studijama na visokoškolskim institucijama“ – ŠV 50, koji popunjava svaki student po završenom određenom stepenu studija, a statistici se dostavlja na kraju kalendarske godine.

91

Podaci o upisanim studentima

Kada su u pitanju podaci o upisanim studentima, Zavod prikuplja sledeće podatke od svakog individualnog studenta prilikom upisa akademske godine:92

• Pol • Godina i mesto rođenja • Mesto stalnog stanovanja i mesto stanovanja za vreme studiranja • Državljanstvo i nacionalna pripadnost • Način finansiranja studija • Godina studija koju student upisuje • Godina prvog upisa u visokoobrazovnu ustanovu • Podatak o tome da li student obnavlja godinu ili je prvi put upisuje • Školska sprema roditelja • Radni status roditelja – izdržavaoca • Radni status studenta • Zanimanje studenta ukoliko je zaposlen, odnosno roditelja - izdržavaoca, ako je

student nezaposlen • Podaci o vrsti poteškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti ukoliko ih student

ima.

Ovo pitanje dodato je u sadržaj upitnika na zahtev Univerzitetskog centra za studente sa hendikepom 2010/2011 školske godine. Služba Poverenika za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti odmah je zakazala i izvršila nadzor nad sprovođenjem i izvršenjem Zakona o zaštiti podataka o ličnosti. Naime, zahtevan je pravni osnov za unošenje podataka u obrazac ŠV 20 koji se odnose na zdravstveno stanje studenata. Postavljeno je i pitanje zašto se u upitniku traže podaci o školskoj spremi roditelja i njihovom radnom statusu.

Studenti koji upisuju prvu godinu studija prvi put, dodatno daju i informacije o prethodno završenoj školi:

• Naziv prethodno završene škola • Mesto u kome je student završio prethodnu školu • Godina završetka prethodne škole

92 Potpuni spisak pitanja i njihova forma nije ovde data iz praktičnih razloga i može se preuzeti sa Internet portala Zavoda, i to sa: http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/userFiles/file/Obrazovanje/OBR5/Obrazovanje_03_SV-20%202011.pdf (4.3.2012.)

92

Podaci o diplomiranim studentima

Kada je reč o diplomiranim studentima, Zavod prikuplja sledeće podatke:93

• Pol • Godina i mesto rođenja • Prebivalište • Državljanstvo i nacionalna pripadnost • Način finansiranja studija • Godina prvog upisa u visokoobrazovnu ustanovu na kojoj student diplomira • Prethodno završena škola • Prosečna ocena tokom studija • Radni status studenta odnosno njegovog roditelja-izdržavaoca • Zanimanje studenta, odnosno roditelja-izdržavaoca ukoliko student nije zaposlen

Obrada podataka

Prikupljeni podaci o studentima se šifriraju (primena standardnih klasifikacija i nomenklatura) i unose u elektronsku bazu podataka koju formira, održava i administrira Zavod.

Analiza prikupljenih podataka

Podaci o studentima se grupišu prema modalitetima iz upitnika (polu, godinama starosti, statusu, načinu finansiranja, stepenu studija, oblasti i trajanju studija), agregiraju na različitim nivoima, i upoređuju sa stanjem u prethodnoj godini. Kada je u pitanju teritorija, najniži raspoloživi nivo agregiranih podataka je nivo opštine, a iznad njega su: nivo okruga, nivo regiona, nivo teritorijalne celine sever i jug, odnosno republički nivo. Kad je u pitanju organizacija visokoškolskih ustanova, podaci o visokoškolskim ustanovama se agregiraju na nivo univerziteta.

Po posebnom zahtevu domaćih ili inostranih korisnika, Zavod može, prema utvrđenim standardima, obezbediti i različite izvedene statističke pokazatelje – indikatore.

Publikovanje podataka

Podaci i pokazatelji o visokom obrazovanju se publikuju u Statističkom godišnjaku Republike Srbije, kompleksnim publikacijama kakve su npr. Regioni i opštine u Srbiji, tematskim saopštenjima i biltenima o obrazovanju.

U ovim publikacijama, podaci o studentima i diplomiranim studentima publikuju se po teritoriji, načinu finansiranja i polu. Donošenjem Zakona o visokom obrazovanju (krajem 2006. godine, u kojem su primenjene i sprovedene odluke Bolonjske konvencije),

93 Potpuni spisak pitanja i njihova forma nije ovde data iz praktičnih razloga i može se preuzeti sa Internet portala Zavoda, i to sa: http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/userFiles/file/Obrazovanje/OBR5/Obrazovanje_03_SV-50-2010.pdf (4.3.2012.)

93

Republički zavod za statistiku je prilagodio praćenje i upisanih i diplomiranih studenata tim promenama. Od 2007/2008. školske godine upisani i diplomirani studenti se prate prema vrsti studija (akademske i strukovne) i prema stepenu studija (prvi, drugi i treći stepen), odnosno osnovnih akademskih, osnovnih strukovnih, master studija-specijalističkih i doktorskih studija. Obrada i publikovanje podataka se radi prema Klasifikaciji obrazovnih područja umesto dosadašnjih odseka i smerova.

Objavljivanje podataka u Saopštenju o novoupisanim studentima počelo je školske 2009/2010 godine, nedavno je objavljeno i saopštenje za 2011/2012. školsku godinu.

Objavljivanje rezultata u redovnim kompleksnim publikacijama Zavoda po pravilu kasni. Tako su u Godišnjaku za 2011 godinu objavljeni podaci o studentima diplomiralim 2009, i o studentima upisanim u 2009/2010 školsku godinu. Najnovije podatke je moguće dobiti pre objavljivanja, na osnovu predviđenih procedura.

Univerziteti

Univerziteti objavljuju podatke o svojim studentima na osnovu izveštaja koje dobijaju od visokoškolskih ustanova – članica. Osim podataka o studentima i njihovim ličnim svojstvima, broju studenata po fakultetima i studijskim programima, univerziteti objavljuju i podatke o ocenama, broju položenih ispita, dužini studiranja i drugim pokazateljima uspešnosti studiranja.

Univerziteti ne prikupljaju podatke, već svoje evidencije i izveštaje formiraju na osnovu podataka koje dobijaju od svojih članica.

Režim obrade, analize i objavljivanja ovih podataka određuje svaki univerzitet za sebe, što ponekad dovodi do neusklađenosti i neuporedivosti podataka koje univerziteti objavlju. Tako npr. univerziteti redovno saopštavaju veći broj studenata nego što registruje Zavod. Razlog tome je različito definisanje studentske populacije u koju Zavod ubraja samo one koji su upisali tekući semestar, dok visokoškolske ustanove i univerziteti u studente ubrajaju i apsolvente i studente koji iz različitih razloga nisu upisali tekući semestar, ali nisu ni okončali studije, niti su se ispisali sa visokoškolske ustanove.

Druge visokoškolske ustanove

Visokoškolske ustanove i njihove evidencije su mesto na kome nastaje najveći broj podatka o studentima. Obrada, analiza i objavljivanje ovih podataka na nivou visokoškolskih ustanova nije od naročitog značaja, ali su ustanove mesto sa koga se ovi podaci šalju dalje i uključuju u izveštaje univerziteta i statističkog sistema Srbije. Visokoškolske ustanove prikupljaju i čuvaju veliki broj podataka o studentima – neki od tih podataka se prikupljaju u standardizovanoj formi, na osnovu jedinstvenih obrazaca (ŠV20, ŠV50) i prosleđuju na dalju obradu nacionalnoj statističkoj službi.

Međutim, znatan broj informacija koje se inače prikupljaju na visokoškolskim ustanovama ostaje teško dostupan istraživačima, analitičarima i policy maker-ima zbog toga što se ti podaci prikupljaju u nestandardnim formama i što se čuvaju i obrađuju u informacionim sistemima koji su često neusklađeni već na nivou univerziteta, da ne

94

govorimo o usklađenosti na nivou čitave zemlje. To na jednoj strani dovodi do nepotrebnog dupliranja poslova (podaci se jednom unose na visokoškolskim ustanovama a zatim se ti isti podaci, iz istih upitnika, unose u Zavodu; podaci o upisanim studentima se ponovo unose u upitnike o diplomiranim studentima itd.), a na drugoj do velikih problema prilikom agregiranja podataka (korišćenje različitog softvera, različite arhitektonike baza podataka i različitog načina na koji se podaci definišu) i pokušaja njihove detaljnije analize.

Na većini univerziteta postoje informacioni sistemi koji sadrže relevantne podatke za sve fakultete iz sastava univerziteta, kao što su broj studenata upisanih na sve godine studija i sve studijske programe, dato po načinu finansiranja (budžet, samofinansiranje), broj prvi put upisanih, broj ponovaca, broj diplomiranih, broj magistara, specijalista, doktora ukupno i po školskim godinama. Takođe se vode podaci o prostornim kapacitetima fakulteta, tehničkoj opremljenosti i zaposlenima (nastavno osoblje, stručno osoblje i nenastavno osoblje).

Za deo visokoškolskog sistema koji se odnosi na visoke škole strukovnih studija nema sistematskog vođenja podataka na republičkom nivou.

Podaci o visokoškolskim ustanovama

Republički zavod za statistiku

Zavod prikuplja podatke o visokoškolskim ustanovama, o studijskim programima i o zaposlenima na visokoškolskim ustanovama. Osnovno sredstvo prikupljanja podataka je obrazac ŠV-21 pomoću koga se prikupljaju podaci o studijskim programima koje nudi pojedina visokoškolska ustanova i o nastavnom osoblju zaposlenom u ustanovi. Podaci o ustanovama prate se na početku školske godine.

Finansijski pokazatelji o obrazovanju (koji će za EQUIED projekt biti relevantni prilikom analize mera) iskazuju se u sklopu praćenja prihoda i troškova korisnika budžetskih sredstava. Prihodi su iskazani po izvorima a rashodi prema nameni. Pored tekućih rashoda registruju se i investicioni (kapitalni) troškovi, iskazani kao ostvarene investicije prema izvorima, tipu i nameni. Za izradu svih navedenih pokazatelja, Zavod koristi kao podršku podatke statistike nacionalnih računa i podatke iz završnih računa korisnika budžetskih sredstava Ministarstva finansija.

Za izradu svih navedenih pokazatelja, Zavod koristi kao podršku podatke statistike nacionalnih računa, kao i podatke demografske statistike (popis, procene i projekcije stanovništva po polu, starosti i tipu naselja), a po potrebi i podatke iz završnih računa korisnika budžetskih sredstava Ministarstva finansija i baza podataka Nacionalne službe za zapošljavanje. Bazu podataka DEVINFO za Srbiju, koju je uspostavio UNICEF, održava i ažurira Republički zavod za statistiku.

95

Ministarstvo prosvete i nauke

Komisija za akreditaciju i kontrolu kvaliteta raspolaže najpotpunijim podacima o visokoškolskim ustanovama. Ove podatke komisija dobija u elektronskoj formi na standardnim obrascima. Na osnovu prikupljenih podataka, Komisija donosi odluke o akreditaciji i objalvljuje Izveštaje o akreditaciji.

Podaci o ustanovama studentskog standarda

Odsek za učenički i studentski standard Ministarstva prosvete i nauke raspolaže kompletnom dokumentacijom o domovima za smeštaj studenata, investicijama za opremanje škola i ustanova po nivoima obrazovanja.

Podatke o studentskim domovima, Odsek za učenički i studentski standard Ministarstva prosvete i nauke dobija isključivo od studentskih centara.

Ministarstvo poseduje sledeće podatke:

• Podaci o kapacitetu studentskih domova u Srbiji; • Podaci o iskorišćenosti kapaciteta nakon konkursa (koje dobija od studentskih

centara); • Podaci o broju studenata koji koristi studentske restorane.

Podaci o broju korisnika usluga studentskih centara (studentski domovi i restorani), i broju stipendija i studentskih kredita objavljuju se u Statističkom godišnjaku Republike Srbije na osnovu izveštaja Sektora za investicije, učenički i studentski standard i javne nabavke Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.

Podaci o merama za unapređenje socijalne dimenzije visokog obrazovanja

U mere kojima se unapređuje socijalna dimenzija visokog obrazovanja spadaju:

• Mere finansijske pomoći: školarine i stipendije, subvencionisanje troškova stanovanja, ishrane, prevoza, nabavke učila, besplatne usluge (?)

• Dodatno obrazovanje namenjeno studentima čiji roditelji imaju niže obrazovanje: pripremna, dopunska i dodatna nastava; trening iz komunikacionih veština, korišćenja IKT i sl.

• Dodatno obrazovanje za studente koji prate nastavu na jeziku koji im nije maternji

• Mere za inkluziju marginalizovanih grupa (afirmativna akcija, pozitivna diskriminacija)

96

• Mere za inkluziju studenata sa invaliditetom (mere za omogućavnje pristupa, asistivne tehnologije)

Mere finansijske pomoći

Ministarstvo nauke i prosvete raspolaže podacima o studentskim kreditima i stipendijama.

Iz konkursa za studentski kredit, Ministarstvo poseduje podatke o primanjima po clanu domaćinstva. Kako ovo nije kriterijum za studente koji se prijavljuju za stipendiju, za njih ovaj podatak ne postoji. Podatke o materijalnom statusu studenata koji konkurišu za studentske kredite, ministarstvo direktno prikuplja putem konkursnih prijava.

Podatke o broju korisnika stipendija i studentskih kredita po regionima, na osnovu podataka iz Ministarstva, objavljuje Zavod u Statističkom godišnjaku.

Podaci o merama afirmativne akcije (ili pozitivne diskriminacije)

Podacima o posebnim (lakšim) uslovima za upis na visokoškolske ustanove, o oslobađanju plaćanja školarine, i o povoljnijim uslovima za korišćenje objekata studentskog standarda (domovi i studentski restorani), raspolaže Ministarstvo nauke i prosvete. Podaci o studentima iz kategorije romskih studenata, izbeglica, raseljenih lica ili studenata sa hendikepom koji dobijaju mesto u studentskim domovima po posebnoj kvoti, prikupljaju se samo u drugom krugu konkursa. Studenti iz ovih kategorija koji ostvare pravo na dom u prvom krugu konkursa (kada konkurišu ravnopravno sa svim ostalim studentima) nisu posebno registrovani i podaci o njima se ne prikupljaju.

Veliki broj mera za unapređenje socijalne dimenzije obrazovanja uopšte, pa i visokog obrazovanja, preduzima se na lokalnom i regionalnom nivou ili ih iniciraju i sprovode privatni subjekti i institucije. Tako, npr. jedan broj preduzeća daje stipendije koje imaju naglašenu socijalnu notu. Mnoge lokalne samouprave dodeljuju školarine i stipendije. U mnogim sredinama, naročito u univerzitetskim centrima, preduzimaju se mere da se studentima olakša boravak i studiranje. Na žalost, podaci o tim merama su vrlo raznorodni, raznoobrazni i raspršeni i vrlo ih je teško prikupiti i sistematizovati.

Glavni nalazi i problemi vidljivi na prvi pogled

Uprkos znatnim poboljšanjima, zvanična statistika još uvek ne prati visoko obrazovanje na zadovoljavajući način. Uočeni su sledeći u metodologiji i proceduri prikupljanja podataka:

• neke relevantne pojave se ne prate (materijalno stanje studenata); • neki podaci se prikupljaju na način koji ne garantuje kompletnost podataka (na

pitanje o nacionalnoj pripadnosti i teškoćama u obavljanju svakodnevnih aktivnosti studenti mogu da ne daju podatke);

97

• neki podaci se ne uzimaju od svih studenata (podatke o prethodno završenoj školi daju samo studenti koji prvi put upisuju prvu godinu);

• nekada su podaci nepotpuni jer studenti prilikom popunjavanja obrasca ne upišu kompletne podatke;

• nekada se prikupljeni podaci kodiraju na način da nije moguće iskoristiti inače raspoložive informacije (mesto stanovanja npr. koje se šifrira do nivoa opštine).

• I tamo gde ima podataka oni se često ne mogu uporediti sa strukturom čitave populacije, osim u popisnim godinama.

98

DODATAK I

Kriterijumi za utvrđivanje redosleda kandidata za prijem u ustanovu studentskog smeštaja94

Nakon isteka roka za prijavljivanje na konkurs, na osnovu dostavljene dokumentacije, utvrđuje se redosled kandidata za prijem u ustanovu na osnovu uspeha ostvarenog u prethodnom školovanju i socijalno-ekonomskog statusa porodice, i to:

1) Uspeh ostvaren u prethodnom školovanju iskazuje se sledećim brojem bodova:

(1) za studente I godine prvog stepena studija, broj bodova prema uspehu računa se po sledećoj formuli:

BB = PO x 8

(BB = broj bodova sveden na dve decimale; PO = ukupna prosečna ocena svih razreda srednje škole iskazana ocenom od 2 do 5; 8 = korektivni faktor);

(2) za studente ostalih godina prvog stepena studija, broj bodova prema uspehu računa se po sledećoj formuli:

BB = PO x 8 – BZI x 2

(BB = broj bodova sveden na dve decimale; PO = prosečna ocena u toku studija; BZI = broj zaostalih ispita iz svih godina studija; 8 = korektivni faktor);

(3) za studente I godine drugog i trećeg stepena studija, broj bodova prema uspehu računa se po sledećoj formuli:

BB = PO x 8

(BB = broj bodova sveden na dve decimale; PO = prosečna ocena iz prethodno završenog stepena studija; 8 = korektivni faktor);

(4) za studente ostalih godina drugog i trećeg stepena studija, broj bodova prema uspehu računa se po sledećoj formuli:

BB = PO x 8 – BZI x 2

(BB = broj bodova sveden na dve decimale; PO = prosečna ocena sa stepena studiranja; BZI = broj zaostalih ispita iz svih godina stepena studiranja; 8 = korektivni faktor);

94 Iz konkursa

99

(5) dodatni broj bodova za godinu studija iznosi:

- za studente II godine – 3 boda,

- za studente III godine - 6 bodova,

- za svaku narednu godinu dodaju se po 2 boda,

( za studente 1. godine mastera, kod režima studiranja 3+2 – 8 bodova,

za studente 1. godine mastera, kod režima studiranja 4+1 – 10 bodova.)

(6) studentima koji su gubili godinu tokom studija, za svaku izgubljenu godinu, oduzimaju se po 2 boda.

2) Socijalno-ekonomski status porodice iskazuje se brojem bodova za prosek ukupnih mesečnih prihoda po članu porodice studenta za period januar-jun tekuće godine, i to:

1) do 50% prosečne zarade bez poreza i doprinosa po zaposlenom u privredi Republike Srbije - 1 bod;

2) do 100% i preko prosečne zarade bez poreza i doprinosa po zaposlenom u privredi Republike Srbije – 0 bodova;

Studenti čije je prebivalište na teritoriji Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija, a nisu u mogućnosti da pribave uverenje o prihodu po članu porodice, prihod po članu porodice boduje se sa 1 bodom.

Prosečna zarada bez poreza i doprinosa po zaposlenom u privredi Republike Srbije, za period od 1. januara do 30. juna tekuće godine, računa se prema podacima Republičkog zavoda za statistiku.

100

DODATAK II

Ustanove studentskog smeštaja

Na teritoriji Republike Srbije ne računajući AP Kosovo i Metohiju postoji 8 studentskih cenara različitih kapaciteta, zavisno od veličine univerzitetskog grada u kome se nalaze. Njihov rad je regulisan Zakonom o učeničkom i studentskom standardu koji je donet 2010. godine kao i odgovarajućim podzakonskim aktima. Ovi akti (odluke, pravilnici i rešenja) bliže određuju kategorizaciju smeštajnih kapaciteta (prva, druga, treća i četvrta kategorija), kvalitet ishrane, cene smeštaja, cene ishrane i slično.

Studentski centri čiji je osnivač Republika Srbija (iako je za to ostavljena zakonska mogućnost još uvek ne postoje privatni studentski centri) posluju kao javna preduzeća sa direktorom i upravnim odborom kao organima upravljanja. Upravni odbori ovih ustanova koje imaju smeštajne kapacitete do 1500 mesta se sastoje od 9 članova od kojih su četiri predstavnici osnivača, jedan predstavnik univerziteta iz sedišta ustanove, dva predstavnika studenata i dva predstavnika zaposlenih u ustanovi. Kod ustanova sa kapacitetima preko 1500 mesta upravni odbori su sačinjeni od 13 članova od kojih su pet predstavnici osnivača, dva predstavnici univerziteta iz sedišta ustanove, tri predstavnici studenata i tri predstavnici zaposlenih u ustanovi.

Konkurs za prijem studenata u ove ustanove se odvija jednom godišnje i to u periodu od 1. do 15. 9. (izuzev za brucoše, za njih se konkurs i raspodela odvijaju posebno, nekoliko meseci pre ove namenjene starijim studentima)

SC Beograd

Početak brige za studente, u smislu smeštaja i ishrane, u Beogradu datira od 1926-te godine, kada je kralj Aleksandar I Karađorđević odobrio početak izgradnje prvog studentskog doma. Ovaj dom je otvoren 1. aprila 1928. i primio je ukupno 490 studenata iz čitave Kraljevine SHS. „Studentska kuća“ kralja Aleksandra I Karađorđevića, dom koji je u jednom periodu bio poznat pod nazivom „Ivo Lola Ribar“, još uvek se nalazi na mestu na kom je izgrađen, u Bulevaru kralja Aleksandra I, i predstavlja jedan od najlepših studentskih domova Ustanove studentski centar „Beograd“. Dom za studentkinje „Kraljica Marija“ (današnja „Vera Blagojević“) izgrađen je 1936. godine. Ostali studentski domovi izgrađivali su se u periodu posle Drugog svetskog rata, od 1948. do 1978. godine kada je izgrađen poslednji studentski dom u Beogradu, studentski dom „Karaburma“. Danas mreža studentskih domova Ustanove Studentski centar BEOGRAD obuhvata 14 studentskih domova ukupnog kapaciteta preko 10.000 mesta za koja svake godine konkuriše oko 13. 000 studenata.

101

Studentski dom "4. april”, Voždovac

nalazi se u ulici Vojvode Stepe br.320, na Voždovcu. Kapacitet doma iznosi 857 mesta u dvokrevetnim i trokrevetnim sobama, raspoređenim u dva bloka bloka od kojih je jedan prve a drugi druge kategorije.

Studentski dom „Patris Lumumba”

nalazi se u ulici Ljubice Luković br. 1 na Zvezdari. Kapacitet doma iznosi 1020 mesta raspoređenih u jednokrevetnim, dvokrevetnim i trokrevetnim sobama koje su kategorisane od prve do četvrte kategorije.

Studentski dom „Karaburma”

nalazi se u ulici Mije Kovačevića br. 76., na Paliluli. Raspolaže jednokrevetnim i dvokrevetnim sobama treće kategorije smeštenim u A i B bloku. Prima ukupno 1170 studenata.

Studentski dom „Žarko Marinović”

nalazi se u ulici Cara Dušana 254, u Zemunu. U jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim i četvorokrevetnim sobama četvrte kategorije predviđeno je 155 mesta.

Studentski kompleks „Studentski grad”

nalazi se u ulici Tošin bunar 143-151, na Novom Beogradu.

Strukturu doma čine I, II, III i IV dom. Studentima su na raspolaganju dvokrevetne, trokrevetne sobe i apartmani prve kategorije. Kapacitet doma iznosi 4406 mesta.

Studentski dom „Košutnjak”

nalazi se u ulici Blagoja Parovića 156., na Košutnjaku. Jednokrevetne, dvokrevetne, trokrevetne, četvorokrevetne sobe prve kategorije raspoređene su u dva bloka. Kapacitet doma iznosi 333 mesta.

Studentski dom „Vera Blagojević” I i II

“Vera Blagojević I”nalazi se u ulici Kraljice Marije br. 48 .”Vera Blagojević II” nalazi se u Dalmatinskoj ulici br. 37. Na raspolaganju su dvokrevetne, trokrevetne sobe i apartmani prve kategorije („I”), i III kategorije („Vera II”). Kapacitet doma “Vera I” iznosi 138, a “Vera II” 178 mesta.

Studentski dom „Kralj Aleksandar I”

nalazi se u Bulevaru Kralja Aleksandra br. 75.U jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim i četvorokrevetnim sobama I kategorije može se smestiti 526 studenata.

102

Studentski dom „Slobodan Penezić”

nalazi se u ulici Bana Ivaniša bb, na Zvezdari. Strukturu doma čine I, II, III blok sa ukupno 759 mesta. Sobe su jednokrevetne, dvokrevetne i trokrevetne i sve su svrstane u drugu kategoriju.

Studentski dom „Rifat Burdžović”

nalazi se u ulici Milana Rakića 77, na Zvezdari. Kapacitet doma čini 367 mesta u jednokrevetnim, dvokrevetnim i trokrevetnim sobama druge kategorije.

Studentski dom „Mika Mitrović“

nalazi se u ulici Kralja Vladimira br.33. U jednokrevetnim, dvokrevetnim i trokrevetnim sobama druge kategorije može se smestiti 162 studenta. Trenutno je u fazi renoviranja. Prema projektu, SD „Mika Mitrović“ sadržaće smeštajne jedinice različitih struktura. U prizemljuće se nalaziti dvokrevetni apartmani, u potpunosti prilagođeni za osobe sa pratiocem dok će na spratovima biti jednosobni i dvosobni apartmani sa po jednim ili dva kreveta u sobi. Vertikalna komunikacija u objektu ostvarena je sa tri stepeništa i hidrauličnim liftom. Za izlazak u dvorišni prostor osoba u kolicima izveden je kosi stepenišni lift-platforma. Sve sobe su sa kupatilom, terasama, internetom i kablovskim TV sistemom. Objekat će takođe sadržati ambulantu i tri manje klimatizovane sale (čitaonica, TV sala, računarski centar). U prizemlju se nalazi i nov restoran distributivnog tipa sa 44 mesta.

Studentski domovi „4. april“, „Patris Lumumba (B blok), „Karaburma“, „Žarko Marinović“, „Vera Blagojević II“ i „Slobodan Penezić“ imaju spratna kupatila. Sva ona su renovirana u proteklih nekoliko godina, tako da su studentima obezbeđeni maksimalni uslovi održavanja lične higijene.

Pristup besplatnom Internetu omogućen je studentima u svim studentskim domovima koji su povezani na Internet putem Akademske mreže. U domovima „Kralj Aleksandar I“, „4 April“ i „Studentski grad“ uveden je ADSL sistem, dok ostali domovi imaju LAN mreže. Izuzetak je studentski dom „Rifat Burdžović“, čiji stanari mogu da koriste Internet putem zakupljenog optičkog linka. Cena ove usluge iznosi 300 dinara mesečno.

Sistem studentskih restorana Ustanove studentski centar BEOGRAD obuhvata 14 studentskih restorana u Beogradu, od kojih sedam proizvodnih i sedam distributivnih. U tri restorana koja pripadaju komercijalnom sektoru studenti mogu doručkovati koristeći studentske meni obroke. U studentskim restoranima SC „Beograd“ dnevno se isporuči preko 20 000 obroka.

SC Novi Sad

Narodni odbor grada Novog Sada je svojim Rešenjem broj od 20.11.1954. godine osnovao Dom studenata u Novom Sadu kao ustanovu sa samostalnim finansiranjem. Danas je ovo drugi najveći studentski centar u zemlji koji obezbeđuje smeštaj za 3.064 studenata. Od toga u osam domova u Novom Sadu može biti smešteno 2.713 studenata, studentski domu u Zrenjaninu raspolaže sa 203 mesta, dok u studentskom domu u Somboru može biti smešteno 143 studenta.

103

Studentski dom “Živojin Ćulum”

Dom se nalazi u Bulevaru Despota Stefana 5a. Sve sobe u domu su dvokrevetne prve kategrije ukupnog kapaciteta 372 mesta.

Studentski dom “Car Lazar”

Adresa ovog doma je Bulevar Despota Stefana 7. Sve sobe u domu su dvokrevetne prve kategrije ukupnog kapaciteta 372 mesta.

Studentski dom “Nikola Tesla”

Bulevar Despota Stefana, br. 7a, kapacitet 350 mesta raspoređenih u 168 dvokrevetnih i 14 jednokrevetnih soba prve kategorije

Studentski dom “Sajmište”

Slobodana Bajića 17, kapacitet 262 mesta raspoređenih u 107 dvokrevetnih i 48 jednokrevetnih soba prve kategorije.

Studentski dom “23 oktobar”

Danila Kiša 27. Dom raspolaže sa 53 dvokrevetne i 32 jednokrevetne sobe prve kategorije što ukupno čini kapacitet od 139 mesta.

Studentski dom “Feješ Klara”

Alekse Šantića 4, kapacitet 120 mesta prve kategorije raspoređenih u 45 dvokrevetnih, 8 trokrevetnih i 6 jednokrevetnih soba

Studentski dom “Slobodan Bajić”

Dr.Sime Miloševića 10, kapacitet 758 mesta u dvokrevetnim sobama druge kategorije (četiri sobe dele jedno kupatilo odnosno dve sobe dele jedan toalet)

Studentski dom “Veljko Vlahović”

Dr.Sime Miloševića 8, kapacitet 340 mesta u dvokrevetnim sobama druge kategorije (četiri sobe dele jedno kupatilo odnosno dve sobe dele jedan toalet).

Studentski dom “Mihajlo Predić - dr Miša”

Jovana Popovića 2c, Zrenjanin, kapacitet 208 mesta raspoređenih u 60 trokrevetnih i 7 četvorokrevetnih soba druge kategorije (zajedničko kupatilo na svakom spratu)

104

Studentski dom “Dr Zoran Đinđić”

Sombor, 143 mesta prve kategorije, 70 soba je dvokrevetno dok su 3 jednokrevetne.

Studenti sa posebnim potrebama imaju na raspolaganju 17 soba koje su u okviru jednog doma adaptirane tako da ih mogu koristiti studenti koji se kreću otežano ili se kreću uz pomoć invalidskih kolica. Na ulazu u ovaj studentski dom izgrađena je pristupna rampa. Služba smeštaja i Blagajna ishrane su pristupačne studentima sa invaliditetom, imaju pristupne rampe, vrata odgovarajuće širine, a Služba smeštaja ima u čekaonici toalet koji je posebno adaptiran za ove studente. Dva od tri studentska restorana na ulazu imaju pristupnu rampu. Studenti sa posebnim potrebama dobijaju mesta u domu na osnovu Konkursa Ministarstva prosvete i oni moraju ispunjavati sve uslove koji se zahtevaju od svih studenata učesnika Konkursa stim što student sa posebnim potrebama koji ne dobije smeštaj u redovnoj raspodeli ima pravo da podnese Zahtev da bude naknadno rangiran, ovog puta u kategoriji studenata pripadnika osetljivih društvenih grupa (konkretno u Grupi studenata sa invaliditetom, studenata sa hroničnim bolestima i studenata rekonvalescenata), na osnovu blažih kriterijuma uz obaveznu saglasnost lekarske komisije.

Trenutno u okviru SC Novi Sad posluju tri studentska restorana u kojima se svakodnevno pojede blizu 9000 obroka.

SC Subotica

Studentski centar „Subotica“ je 12.10.1970. zvanično registrovan u sudu kao posebno pravno lice. Međutim u drugačijem organizacionom obliku i pod patronatom Ekonomskog fakulteta Subotica organizacija ishrane i smeštaja studenata odvija se u Subotici još od 1960. godine od momenta osnivanja Ekonomskog fakulteta.

Studentski dom “Bosa Milićević”

Studentski dom „Bosa Milićević“ nalazi se na adresi Marije Vonić Tošinice br. 7 u blizini Ekonomskog fakulteta. U dvokrevetnim sobama prve kategorije smešteno je 300 studenata.

Studentski dom “Ivo Lola Ribar”

Dom se nalazi na adresi Ferenca Sapa br. 5 u ambijentu Dudove šume u blizini Građevinskog fakulteta. Kapacitet je 465 ležaja raspoređenih u četiri jednokrevetne, 17 dvokrevetnih, 123 trokrevetne i 9 četvorokrevetnih soba.

U okviru SC Subotica posluju dva studentska restorana od kojih jedan ima kapacitet od 200 a drugi od 150 mesta.

SC Čačak

Odlukom Narodnog odbora Sreza Čačak , u decembru 1962.godine osnovan je Dom studenata viših škola u Čačku, sadašnji Studentski centar.

105

Studentski dom u Čačku danas prima na smeštaj 200 studenata u jednokrevetnim i višekrevetnim sobama. Zgrada ima prizemlje, dva sprata i potkrovlje, sopstvenu čitaonicu, crtaonu i kafe. Kontinuirano se ulažu značajna sredstva kako bi se poboljšali uslovi smeštaja i boravka stanara u Domu. U poslednjih nekoliko godina generalno su adaptirana etažna kupatila, sanitarni čvorovi, zamenjen je najveći deo nameštaja i podnih prostirki u sobama, uvedeno je grejanje iz novoizgrađene kotlarnice na prirodni gas, kao i video nadzor. Svake godine sprovode se mere tekućeg i investicionog održavanja, a za predstojeći period razvoja urađen je idejni projekat i ostvareni su kontakti sa resornim ministarstvom za izgradnju još jednog paviljona Studentskog doma, neposredno uz sadašnju zgradu. Svake godine se na konkurs za raspodelu pomenutih 200 mesta prijavi između 300 i 350 studenata.

Studentski restoran SC Čačak dnevno isporuči oko 1200 obroka.

SC Niš

Godine 1952. studentski dom koji je ranije radio kao Dom studenata Više pedagoške škole u Nišu dobija svojstvo pravnog lica i prelazi u nadležnost Narodnog odbora grada Niša. Do 1963. godine dom nije imao nijednu namensku zgradu, a od 1964. godine koristi za smeštaj studenata 4 zgrade i to na Trgu oslobođenja u restoranu "Union", na Trgu oktobarske revolucije u privatnoj zgradi, u Mramorskoj ulici i u Botaničkoj ulici (današnjoj Velikotrnovskoj). Dana 24.09.1990. ova ustanova dobija svoj današnji naziv - Studentski centar Niš.

Paviljoni I i II

Nalaze se u Topličinoj ulici kod Pravnog fakulteta. Paviljon I ima 63 sobe (4 dvokrevetne i 59 trokrevetnih soba) i smešta 185 studenta. Paviljon II ima 162 mesta (54 trokrevetne sobe).

Paviljon III

Paviljon III kod nalazi se u ulici Velikotrnovskoj 2, ima 110 soba (3 jednokrevetne, 90 dvokrevetnih i 13 trokrevetnih i 4 četvorokrevetnih) i ima 238 mesta.

Paviljon IV

Paviljon IV na Gradskom polju kod Tehničkih fakulteta izgrađen je 1977. godine, a 2001. godine, posle NATO bombardovanja, urađena je adaptacija objekta. Ovaj objekat raspolaže sa 184 sobe (16 jednokrevetnih i 167 dvokrevetnih i jednom trokrevetnom). Smešta 353 studenata. Svaka soba ima kupatilio, telefon i priključak za internet (koji je dostupan 24 časa).

Studentski centar pruža usluge ishrane u okviru tri svoja restorana.

106

SC Užice

1993 godine, Zakonom o učenčkom i studentskom standardu i odlukom o mreži ustanova studentskog standarda, studentski centar Užice osnovan je kao ustanova Studentski centar u Užicu, i pod tim nazivom posluje i danas.

Smeštajni deo čine četiri paviljona sa 112 ležaja. U svakom paviljonu se nalaze mokri čvorovi kao i četiri kupatila sa po 6 tuš kabina, sa predprostorima sa umivaonicima i toplom vodom 24 časa. Sobe su jednokrevetne (4), dvorkevetne (12), četvorokrevetne (16) i petokrevetne (4).

Restoran „Student“ koji posluje u okviru SC Užice ima kapacitet od 120 mesta.Kuhinja ovog restorana isporuči oko 1000 obroka dnevno.

SC Bor

Studentski Centar Bor osnovan je odlukom od 1.2.1962. godine pod nazivom “Ustanova Studentskog Standarda, Studentski Dom u Boru”. Odlukom Vlade Republike Srbije o izmenama mreže ustanova studentskog standarda i o organizovanju ove ustanove iz 1993. godine, osnivačka prava prelaze na Republiku Srbiju.

Studentski centar Bor je studentima nudi na raspolaganje 161 sobu prve kategorije, od kojih su 148 dvokrevetne i 13 jednokreve, što ukupno daje 309 korisnika usluga ovog SC. Od ovog broja 50 ležajeva odvojeno je u poseban internatski deo za korisnike učeničkog smeštaja.

Studentski Centar Bor raspolaže restoranom za ishranu studenata i dece srednjoškolskog uzrasta.

SC Kragujevac

Studentski dom ”Vita Janić” osnovan 1961. godine u Kragujevcu radi obavljanja delatnosti smeštaja i ishrane studenata. Peteča je današnje ustanove koja počev od 1990. godine posluje pod nazivom Studentski centar.

107

DODATAK III

Potrošnja domaćinstava u Srbiji na obrazovanje u ukupnoj potrošnji

U poslednjih 20 godina realnost društava Srbije obeležili su ratni i etnički sukobi, prekrajanje postojećih državnih granica, prisilne migracije pripadnika različitih etničkih i socijalnih grupa, razaranje postojećeg institucionalnog sistema. Ovaj destruktivni trend socijalne transformacije doveo je do značajnih strukturnih socijalnih promena, a pre svega sveopšte pauperizacije najširih slojeva stanovništva. Posledice ovog procesa najvidljivije su u strukturi potrošnje domaćinstava (videti grafik 1). Kao što se iz grafika 1 može videti najveći deo prihoda domaćinstva odlazi na hranu (41,3%), troškove stanovanja (16,0%) i transporta (9,0%). Zanimljivo je da procenat prihoda koji prosečno srpsko domaćinstvo odvaja za obrazovanje iznosi svega 0,9%. Taj procenat je nešto viši kod gradskih domaćinstava (1,2%) kao što se može videti na grafiku 2, odnosno nešto niži kod domaćinstava koja žive van gradskih područja (0,5%) (videti grafik 3). Najveći deo sredstava koja domaćinstva odvajaju za obrazovanje namenjen je upravo visokom obrazovanju (Anketa o potrošnji domaćinstava, 2010).

Grafik 1

Izvor: Anketa o potrošnji domaćinstva, 2010, str. 43.

108

Grafik 2


Grafik 3


109

DODATAK IV

Struktura studentske populacije prema zanimanju roditelja

Grafik 4


110

Tabela IV - 1 Distribucija studenata u odnosu na zanimanje roditelja i način finansiranja studija

Način finansiranja studija

Zanimanje roditelja ispitanika budžetski samofinansiranje Total

vlasnici, funkcioneri i menadžeri 2705 5.0%

6073 7.9%

8778 6.7%

Stručnjaci

30502 56.2%

41665 54.4%

72167 55.2%

Službenici, policija, vojska

5146 9.5%

10210 13.3%

15356 11.7%

Radnici u uslugama

4230 7.8%

6793 8.9%

11023 8.4%

Kvalifikovani radnici i zanatlije

5222 9.6%

5111 6.7%

10333 7.9%

Radnici, poljoprivrednici

6421 11.8%

6674 8.7%

13095 10.0%

Total

54226 100.0%

76526 100.0%

130752 100.0%


Tabela IV - 2 Distribucija studenata u odnosu na zanimanje roditelja i tip univerziteta (privatni – državni)

Osnivač univerziteta Zanimanje roditelja ispitanika privatni državni Total Vlasnici, funkcioneri i menadžeri

2875 11.9%

5872 5.5%

8747 6.7%

Stručnjaci

12339 51.2%

59650 56.1%

71989 55.2%

Službenici, policija, vojska

4160 17.3%

11104 10.4%

15264 11.7%

Radnici u uslugama

2244 9.3%

8754 8.2%

10998 8.4%

Kvalifikovani radnici i zanatlije

967 4.0%

9359 8.8%

10326 7.9%

Radnici bez kvalifikacija, poljoprivrednici

1509 6.3%

11578 10.9%

13087 10.0%

Total

24094 100.0%

106317 100.0%

130411 100.0%


111

Grafik 5 Procentualno izražena distribucija studenata po univerzitetima koje studenti studiraju i zanimanju roditelja


112

Grafik 6


113

DODATAK V

Struktura studentske populacije prema obrzovanju roditelja

Tabela V-3 Distribucija studenata prema školskoj spremi majke studenta 2010 i školska sprema žena u opštoj populaciji prema popisu iz 2002. godine

Vrsta škole Broj

studenata 2010

Procenat Ženska

populacija Srbije 2002

Procenat

Bez škole 381 0.2 280557 8.5 Nepotpuna osnovna 975 0.4 611441 18.6 Osnovna škola 13423 5.9 810770 24.7 Srednja škola 126780 55.5 1194665 36.4 Viša škola 28347 12.4 134868 4.1 Visoka škola 47023 20.6 188847 5.8 Ostalo 11602 5.1 58416 1.8 Total 228531 100.0 3279564 99.9

Izvor: Republički zavod za statistiku.

114

DODATAK VI

Struktura studentske populacije prema polu

Grafik 7 Distribucija studenata prema polu i stepenu studija

Grafik 8 Procentualna distribucija studenata prema polu i stepenu studija

115

Tabela VI-1 Distribucija studenata prema polu i načinu finansiranja studija

Način finansiranja studija budžetski Samofinansirajući Total

muški 3993940.8%

6143847.0%

10137744.4%

Pol studenta ženski 57851

59.2%6930353.0%

12715455.6%

Total 97790100.0%

130741100.0%

228531100.0%

Tabela VI-2 Distribucija studenata prema polu i tipu univerziteta

Univerzitet Privatni Državni Total

19124 81935 101059muški 49.7% 43.3% 44.3%19376 107503 126879

Pol studenta ženski

50.3% 56.7% 55.7%38500 189438 227938Total

100.0% 100.0% 100.0%

116

DODATAK VII

Struktura studentske populacije prema mestu stanovanja

Tabela VII-1 Studenti po mestu stanovanja i načinu finansiranja studija

Način finansiranja studija Mesto stanovanja budzetski samofinansiranje Total

Univerzitetski centar

36326 37.1%

63289 48.4%

99615 43.6%

Sedište visoke škole

30731 31.4%

31169 23.8%

61900 27.1%

Ostala mesta

27894 28.5%

30189 23.1%

58083 25.4%

Mesta van Srbije

2839 2.9%

6094 4.7%

8933 3.9%

Total

97790 100.0%

130741 100.0%

228531 100.0%


Tabela VII-2 Studenti po mestu stanovanja i vrsti visoke škole

Osnivač univerziteta Mesto stanovanja Privatni Drzavni Total Univerzitetski centar

20364 52.9%

78827 41.6%

99191 43.5%

Sedište visoke škole

8433 21.9%

53427 28.2%

61860 27.1%

Ostala mesta

7673 19.9%

50332 26.6%

58005 25.4%

Mesta van Srbije

2030 5.3%

6852 3.6%

8882 3.9%

Total 38500 100.0%

189438 100.0%

227938 100.0%


117

REFERENCE

1. NAVOĐENA LITERATURA

Anketa o radnoj snazi (2011) Bilten 533 Republičkog zavoda za statistiku, Beograd.

Babović, Marija (2009) Post-socijalistička transformacija i socio-ekonomske strategije domaćinstava i pojedinaca u Srbiji, Beograd, Filozofski fakultet, Institut za sociološka istraživanja

Council conclusions of 11 May 2010 on the social dimension of education and training, OJ C 135

London Communiqué 2007, str. 5, http://bit.ly/XxKlTQ

Mankiw, G (2004) Principles of Economy, Third edition

Mijakovac, N (2008) “Mesečni prihodi i potrošnja domaćinstva” u: Vukmirović, Dragan i Govoni, Rachel Smith. (2008) Studija o životnom standardu: Srbija 2002-2007, Beograd, Republički zavod za statistiku, str. 29-42

OECD (2008). Tertiary Education for the Knowledge Society, Vol. 2, Paris: OECD str. 14.

Popis Stanovništva 2002 – Republički zavod za statitsku

Redovno srednje obrazovanje (2010) Bilten 520 Republičkog zavoda za statistiku, Beograd.

Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu i Save the children 2005:4 (na 35. strani)

LSMS 2007 World Bank Living Standards Measurement Survey Serbia 2007

Vukasović, M (urednik) 2009 Finansiranje visokog obrazovanja u Jugoistočnoj Evropi: Albanija, Crna Gora, Hrvatska, Slovenija, Srbija, Beograd, Centar za obrazovne politike i Državni univerzitet u Novom Pazaru

Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu

2. NEPUBLIKOVANI PODACI KORIŠĆENI U IZRADI STUDIJE

Podaci o studentima prikupljeni pomoću ŠV20 obrasca 2010 godine – Republički zavod za statistiku

Procenjeni broj stanovnika Srbije starih 19 godina za 2010 godinu – Republički zavod za statitsku

Procenjeni broj stanovnika Srbije starih 20-24 godine za 2010 godinu – Republički zavod za statitsku

Podaci iz evidencije Udruženja studenata sa hendikepom iz Beograda, Kragujevca, Niša i Novog Sada

118

Podaci Studentske Konferencije Univerziteta Srbije (SKONUS) o studentskom standardu.

Podaci Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja o subvencijama (smeštaju, ishrani, stipendijama i kreditima).

3. PROPISI

Podaci o propisima preuzeti su iz pravne baze Paragraf lex, prema stanju zakonodavstva na dan 31. 12. 2011.

Spisak propisa se može naći u delu ove studije “Propisi koji regulišu delatnost visokog obrazovanja i studentski standard” na stranama: 46 (opšti propisi), 48 (propisi o visokom obrazovanju), 54 (studentski i učenički standard), 56 (obezbeđivanje ishrane, smeštaja, prevoza i karijernog savetovanja), 59 (posebne kategorije učenika i studenata), 62 (antidiskriminacioni propisi)

Socijalna dimenzija visokog obrazovanja u Srbiji -...

Documents

Transcript of Socijalna dimenzija visokog obrazovanja u Srbiji -...