U N I V E R S I T E T I SH T E T R O R I T E T O V Ë SA D M I N I S T R A T P U B L I K E

Sistemet e Informimit Publik

Prof.Dr.Metush Sulejmani

2011 KUMANOVË

1

KULTURA DHE KOMUNIKIMI Kuptimi i fjales kultureFjala kuleture pra rrejedhe nga folja colere qe ne gjuhen shqipe do te thote perpunoj ,leveroj apo pasroje token.,kjo fjale ne fillim eshte perdorur nga bujqit dhe blegetoret antic, per te percaktur nje parcele toke te fisnikeruare, qe kualitativishte eshte dalluar nga toka e egere dhe e pa perdorure. Ky kuptim transpotohet edhe tek njeriu per te veleresuar perpunimin pastrimin e shpirtit te njeriut apo te shperhimi me saket shkallen e leverimit te personalitetit te tij.Duhet cekure se ne leteresi permendet filozofia vjeter romak Cicironi e perdore shperheja ‘cultur animia” ( latin .kulture shpirtrore) aty ka shek. XVII nen ndikimin e levizjeve dhe procezeve globale perogeresive ne evrop ,sic ishin humanizimi merdhenjeve njerezore,renesanca shkencave dhe aretev perhapja massive e aresimimit etj. Fjala culture fillon te marre kuptimin e educates ,arsimimit dhe fisnikerimit te iluministi francez Zhan Zhak Ruso p.sh fliste per kulturen e shkencave me te cilen nenkuptonte ndenjen e kultivuar per shkencat te cilate veti nuk e posedonin te gjithe popujt e botes.Sipas mendimit te sociologeve amerikan Kreber dhe Kluckhon ,fjala kultur perdoret mbi 257 kuptime te ndryshme p.sh kultura e komunikimit kultura politike , kultura e te ushqerit kultura e te shkruarit kultura filozofike e keshtu me radhe.Kultura paraqet permbledhejen e te gjitha vlerave dhe krijimeve materiale dhe shpirtrore ,te cilat njeriu i ka krijuare per ta letehsuar ekzistencen e tij dhe perparimin e shoqerise njerzore.Rendesia e kultures ne jeten e njeriut Kultura paraqet nje fenomet specific ,rendesia e te cilit eshte jetike per qenesimin e njeriut ne kete bote.Ne terashigimin kulturore te njerezimit ,bejene pejese te gjitha ato zbulime te cilat njeriu ia kane permisuare kualitetin e jeteeses ,duke filluar nga zbulimi i zjarrit pocarise,shkrirja se metaleve e deri tek konstruimi i aroplaneve,kompjuterev dhe anijes kozmike.Nga milliona qenesh qe jetojen ne toke ,nen toke ,ne uje, apo ajer te planetit tone kultura eshte karakteristik ekskluzive e llojit njerezore.Kultura shpjegoehet si nje menyre e afetesimit te njerzeve per jete dhe pershtatjes se tyre ne mjedisin jetesore,me fjale tjeter parqet “mekanizem diturie” me te lcilin zevendesohet mungesa e atyre e instikteve njerezore qe atij i nevojitet per mbijetesen ,sepse njerezit per dallim nga kafeshet shkathetesija jetesore nuk i trashigojen me lindje,por ato duhet t’i mesojen nga te tjeret ne ne menyre sistematike dhe gjate pervojes.p.sh marimanga nuk ka nevoje te mesoje nga perindet e saj se si dhuhet tjure plhuren sepse kur t’i vije asaje koha e tjerejes ate shkathetesi e fiton fale instiketeve te saja.dalladyshja nuk mesohet te se sit e flutoroje nga nena e saj pera ajo mesohet kur ty ferchen krahet te diktuar nga instikti gjenetik.Kurese per dallim nga kafeshet njeriu nese nuk e mesojeme te flas,ai kurr nuk do te dije te bisedoje ,ose nese nuk mesohet te shkruaj dhe lexoje ai kurre nuk do te shkathetesohet per kete vetevetiu: nese njeriun nuk e mesojme se si ta perodhojen ushqimin e nevojeshem ai thejeshte do te vdese.ose njeriu pa culture nuk eshte njeri.

2

Qellimet kryesore te kultures Kultura ne faket paraqet gurin themeltar ,mbi te cilin qenderon qensimimi i shoqerise dhe zhvillimi i gjithembareshem i civilizimit njerezore:1)qellimi i pare ka karakter tradecional ,me qe nenkupton kultivimin dhe ruatjen tradicionale te ashtuquajtur thesar kulturor universal te njerezimit ,gje qe ka nje vlere te pacmuare.2)qellimi i dyte eshte me karakter progersiv ,me qe nenkupton zhvillimin dhe persosjen e kerjt atyre vlerave te ndryshme kulturore te cilat njeru vazhdimisht i zbulon gjate te jetuari te tij bashkekoher. Kuptimi i ketyre dy funksioneve te kultures bent e qart sepse e ter jeten e njeriut fillon e mbaron me kultur , kultura eshte vet njeriu , sepse jasht njeriut as qe nuk mund te ket kultur. FUNKSIONET THEMELORE TE KULTURES Kuptimi dhe llojet e funksioneve te kulturesPer ta kuptuar drejt dhe holl fenomenin e kultures nevoijet njohja e ndikimit te saj ne jeten e pergjithshme te njeriut , mund te thuhet se te gjitha rrolet , qellimet dhe deturat e ndyshme , te cilat kultura i ushtron pershkake te plotsimit me te leht te nevojave njerzore me nje fjal i quajm si funksione te kultures.Kultura ushtrohet ne shum funkisone ne jeten e njeriut me kryesore numrohen keto :Funksion adaptues Funksion normative Fuksion i mbrotjes Funksion transformues dhe Funksion vetqeverises.Funksioni adaptues i kultures Ky funksion ka te bej me at rol te kultures me crast njeriu si qenie fillon te adaptohet ne kushtet e dhena te natyres ku ai jeton.Me funksionin adaptues te kultures njeriu me te vertet meson dhe i zhvillon me tutje te gjitha njohurit shkathtesit dhe veprimtarit te cilat aty ja garantojn plotsim e krejt atyreve nevojave qe tek e fundit njeriu e bejn njeri.Gjate gjithe histories ku njeriu ka luftuare me natyren per te mbetur gjale , sin e faket ka gerumbulluar nje pervoje te madhe,por edhe “zbutja” e natyres nga ana e njeriut.Prandaj duke i falimnderuare ketije funksioni te kultures ,njerzit sot e me dite kohabitojne me natyren duke vazhduar qe nga resureset e saj t’I pelotesojen nevojet e shumta te tyre.Me ndihemen e ketij funksioni te kultures njerzit jane ne gjendje qe te adaptohene edhe nato vise ku eshte mjafet veshtire te mbetet gjalle si p.sh. ne vedet polare te dini sit e vishesh ne shkeretire me ck ate ushqeshe ne xhungel se sit e mbijetojen ne feshatera ck ate perodhojen kurese ne qytete cfare veprimtari te ushtojeshe etj.Funksioni normative i kulturesMeqe nese fjala norme vokabularisht do te thote rregull,ligji apo kanun,keto regulla kulturore te cilat mund te jene sikure gojore ashtu edhe te shkruara ne rend te pare I dedikohen standartizimit te sjelljeve dhehumanizmi te marrdhenieve ndermjet njerezeve.

3

Eshte e njohur se ne nature veprojen forca dhe energji te ndryshme krijuese dhe shkatruse te cilat me qe kane karakter sthik dhe nuk mund te kontrollohen nga njeriu ashtuquajtur – entropia.Arma e vetme kulturore me te cilen njeriu ka mundur ti kundervihet entropis , duke e zbutur dhe perdorur pragmatikisht energjine e hatashme te natyres , ka qen organizimi shoqeror.Ne kete menyre njeriu fuqine e ujit e shfrytezon per bluarje ne mulli , shpejtesine e eres per energji elektrike , energjine e qymyrgurit per levizje te anijes dhe trenit kurse ngrohtesine e diellit per qarkullim te automobilave etj.Kultura mund te veproje ne dy drejtime dhe ate ne menyre represive dhe avangarde .Dukuria ku nepermes te presionit te normave kulturore vjen deri te kufizimi apo ndalimi i didsa sjelljeve , praktikave dhe veprimtarive qe tregohen sit e panevojshme apo te demshme (si p.sh. primtivizmi , rrena , vjedhja ) quhet kulture represive )nga lat. represio – presion , shtypje ).Kurse dukuria ku disa ide , qendrime apo veprime tregohen sit e dobishme dhe te domosdoshme per perparimin e metutjeshem te njerezimit , njihet si culture avangarde(nga lat. avangarde – rendi i pare ). Mirepo ne rastet kur ne vend te eliminimit te ndonje elementi kulturor te panevojshem , vjen deri te eliminimi i krejt teresise kulturore , shfaqet nje deformitet i atille qe quhet totalitarzem kulturor. Elemente tjera perms te cilit kryhet funksioni normativ i kultures paraqesin edhe zakonet , shprehit dhe tabute , ne tabu beht vetedijesimi i pjesetareve te nje grupi per ndalesen e nje veprimi apo aktiviteti.Funksioni mbrojtes i kulturesKur behet fjale per funksionin mbrojtes te kultures , me kete duhet kuptuar se fjala eshte per ate rol , te cilin kultura e luan ne procesin e mbajtjes gjalle te njeriut dhe mbrojtjes se tij nga situatat e ndryshme qe atij ia rrezikojne ekzistencen.Njeriu ka shum nevoja , te cilat mund te plotsoje vetem nepermes te kultures. Nder nevojat me jetike te tije mund te numerohen nevoja per ushqim , per veshmbathje, per banim , per ambijen jetesor , per prodhim , per kumunikim , per rekreacion , per pushim etj.Qysh ne parahistori , njeriu primitiv u ballafaqua me sfida dhe probleme te ndyshme , te cilat prekshin ashper me ekzistencen e tij.Shpeshher ndodhin gjera qe e destabilizonin ritmin e jetes normale te njerizve si p.sh. vershimet , tremetet , ciklonet , semundjet , lufterat apo vdekjet e befasishme.Me kete rast keta njerz mos te qen ne gjendje ti shpegojn keto fenomene mistrerioze dhe procese te cuditshme filluan te himagjinojn dhe te trillojn fuqi dhe figura te ndryshme mbi natyrore.Keshtu lindi feja , lindi magjia , linden dhe falli, ritualet e ndyshme si lojrat , kenget ,faljet , flijimet dhe dhuratat net e vertet ishin shprehejt e nje shqetsimi njerzore per ta vazhdu jeten me tutje .

4

Fuknsioni tranformus i kulruresPareqet nje sistem te forcave dhe veprimeve te fuqishme , te cilat levizin dhe zhvillohen ne menyr stihike dhe te pakontrolluar.Nderkaq njeriu , gjithamone eshte orvatur qe ta gjeje menyren me adekuate per “shartimin” e ketyre fuqive natyrore , me c’rast do ti perdorte ato per plotesimin e nevojave te tij.Duke i faleminderuar kultures perkatesisht zbulimeve dhe arritjeve te ndryshme ne historin e pergjithshme te njerzimit , njeriu ka arritur transformimin dhe shfrytezimin jo vetem te fuqive te natyres , por edhe te resurseve te begatshme te natyres.Njeriu ne krahasim me fuqin e natyres eshte nje krijese e veogel dhe e pafuqishme me fuqin e kultures shnderrohet ne nje krijes titanike, e cila e nderron natyren ashtu sic deshiron vet.Filozofi i shqyar francez Pol Hobah se “njeriu nuk eshte i lumtur me qe nuk e kupton mire natyren , sepse natyra eshte nena e tij dhe ai duhet te jetoje i lumtur ne harmoni me te , sikur nena me femijen e saj”.Thene troc , funksioni transformues i kultures e deshmon transformimin dhe adaptimin reciprok ne mes te natyres dhe njeriut. Funkisoni vetevendoses i kulturesKy funksion i kultures ka te beje me nje domosdoshmeri te atille , e cila konsiston qe per te gjitha ceshtjet e krijimtarise kulturore te mund te vendosin vet krijuesit.Kjo me fjale tjera do te thot se te gjithe pjesemarresit ne procesin e te ashtuquajturit kulturim universal , te gezojne te drejten e plot legjitime , personalitetit qe i jepet kjo mundesi , jo vetem qe eshte me teper i motivuar per rritjen e rezultateve te punes se tij , por eshte edhe me i interesuar per fatin e metutjeshem te krijimeve kulturore te tij.Lidhur me kete thuhet se armiku me i madh i veteqeverisjes kulturoreeshte monopolizmi kulturor (gr. Mono- nje dhe polion – shitblerje) , qe ne fakt paraqet te drejten ekskluzive te dikujt , per te qeverisur me cdo krijim te veprimtarise kulturore.Monopolistet kulturor orvaten qe ne cdo menyre ti pengojne apo ngadalesojne gjitha tendencat revulucionare ne kulture.Kjo dukuri e monopolizmit kulturor eshte tejet e demshme edhe per faktinse dezorienton krijuesit e rinj e demton zhvillimin e kritikes kulturo-artistike si dhe mbjell demoralizim dhe pasiveitet ne shoqeri.Funksioni vetevendoses i kultures-paraqe perpjekjen per rritjen e kompetencave te njerzve qe e krijone kulturen , por njeherit edhe kufizimin e ndikimint te qarqeve jo kompetente qe mundohen ta monopolizojne ate.Mecenizmi qe paraqet dukurin e mbrojtejes mbeshtetjes dhe kultivimit te vlerave kultoro-astistike nga ana e subjekteve te ndryshme fizike apo juridike .Mecenizmi si terme vjen nga emri i Gaj Klinie Mecena nje dashamir i artit ne Romen e vjeter , qe ishte mborjtes dhe sponzor i veprimtaris poetike te vergjilit dhe horacit .

5

SIMBOLET , VLERAT DHE RITUALETSi elemnte me karakteristike kulturore te cilat , pervec qe jan interesante per studim jan eshte shum te rendesishme per jeten e njeriut numrohen simbolet , ritualet dhe ceremonite.Kshtu cdo shoqeri , qoft ajo e kohes se vjeter apo te re me perparimtare ose jo , ne traditen e saj kulturore ngerthen simbole te caktuara , rituale te larmishme dhe ceromoni specifike.Dallimet dhe ngjashmerite kulturoreKur beht fjale per dalimet kulturore , duhet permendur se ekzistojne tri shpjegime qe mundohen te japin shpjegime ne kete pyetje .Ato jane : shpjegimi biologjik , gjeografik dhe sociologjik.1.Sipas shpjegimit biologjik dallimet kulturore dalin si pasoj e dallimeve biologjike , antomike , prej ku dalin edhe racat e ndryshme ne bote.2.Ne baze te shpjegimit gjeografik dallimet kulturore kushtezohen nga pozita gjeografike klima dhe konfiguracioni i vendbanimeve ku jetojne ata njerez. 3.Nderkaq shpjegimi sociologjik konfirmon se dallimet kulturore rrjedhin nga dallimet psikofizike respektivisht nga aftesite e ndryshme fizike dhe intelektuale qe kan njerzit.Kulturat e ndryshme ne bote kan edhe nje berthame te perbashket qe ne sociologji quhet si ekzemplar kulturor universal.E ato elemente jane : Gjuha . Edukata , Simbolet , Ritualet , Ceremonite , Vlerat , Besimet , Almiset etj.Me rendesi eshte te ceket se nuk mbahet mend te kete ekzistuar ndonje culture njerzore e cila nuk i ka poseduar elementet e lartpermendura kulturore.SimboletSimbolet konsiderohen si elemente me karakteristike kulturore , te cilat i ka krijuar mentaliteti njerezor per nevojat e veta , te cilat njerzit u japin objekteve matriale , fotografive , shenjave , xhesteve , tingujve apo njgyrave .Cdo shoqeri I ka simbolet e veta me te cilat pervec qe e shpreh identitetin kulturor te saj , e perdor ate edhe si emblem te grupit apo te shtetit.Ne simiotike (shkenca mi simbolet) dihet mirfilli se cdo symbol paraqet nje shenje , per cdo shenje nuk paraqet simbol.Keshty derisa shprehja “hut” tek ne shqiptaret simbolizon njeriun matif dhe mendjetrashe , figura e hutit tek helenet e vjeter simbolizonte urtesine dhe mencurine.Derisa tek shqiparet e Kosoves dhe Maqedonise levizja e kokes majtas-djathtas simbolizon mohimin, tek shqiptare e Shqiprise e njejta levizje e kokes simbolizon te kunderten , pra pohimin !Simboli I shqiptareve eshte shqiponja dykrereshe , e turqve gjysmehena me yllin,e japonezve dielli ejt .Te tilla simbole jan shenjat e kompanive te shquara te modes boterore si psh Dolce Gabana , Gucci , Dior , Pierre Cardin , Leavy strauss , Nike etj.

6

VleratVlerat jan idealet dhe deshirat e njerzve te cilat e shprehin synimet e pergjithshme te nje shoqerie te caktuar.Ato tregojne per gjerat , dukurite dhe veprimtarite me te cmuara ne ate shoqeri.Ekziston kultura ku me shume cmohet puna , ne disa tjera shkenca , diku sporti kurse diku tjeter feja.Vlerat paraqesin ate visar kulturor i cili nuk krijohet pernjeher , por gradualisht dhe ne menyre spontane.NormatNormat ne realitet jan rregulla me te cilat rregullohet dhe definohet menyra e integrimit te individit ne grupin shoqeror.Modelet te sjelljes per anetaret e ri te shoqerise , qe eshte keta ti pranojne dhe respektojne rregullat relevante ne ate shoqeri.Ekzistojne normat Zakonet , Morale Dhe juridike.Normat Zakonore Jan regula me tolerante , te cilat kan te bejne me shprehite qendrimet dhe sjelljen ndaj prinderve , shokeve dhe autoriteteve .Normat morale Jan rregulla me te rrepta te cilat kane per qellim rregullimin dhe mbrojtjen e moralit ne nje shoqeri.Normat juridike-jane rregulla me te sofistikuar,ku nepermes te ligjeve,ne menyre decide tregohet se cka lejohet e cka ndalohet ne ate shoqeri. 1.Normat zakonore dhe morali jane rregulla te pershkruara dhe te obliguara kurese ato juridike jane te shkruara dhe te obliguara.2.Normat zkonore dhe morali I krijon populli kurse ato juridike i nxjerre shteti(parlameti)3.Normat zakonore dhe morali gjenden ne kulturen e cdo populli,kurse normat juridike i kane vetem popujt qe kane organizime shtetrore.Ekzistojen edhe norma kulturore universale te njohura si tabu ,te cilat vlejne thuajse per te gjitha shoqerit e botes,ku shoqerite tenton te mbrohen nga disa dukurite shumtuara si incesti,kanibalizem,verasje te femijeve femra,vreasja e pleqeve etj.Te sqarojem se vete shperheja tabu ,ne gjuhen polineziane ka kuptimin e dickase te ndaluar, te palejueshme.RitualetZakonisht ritualet perkufizohen si tersi e kerejt atyre veprimeve dhe praktikave te ndyshme . ne rituale bejen pjese te gjitha lojrat faljet flijimet valet ,kenget dhe ceromenite e dryshme pa merre parasysh a kane karakter profane,pagan apo monoteist.Dersa per nje culture tjeter mund te paraqeste bjene me te shejet qe zgjon emocione dhe mahnitje per kulturen tjeter mund te paraqet nje veprim qesharak ,mandaj edhe te cemendur.permendi ritualin e mirenjohur hara-kiri qe ne kulturen japoneze paraqet aktin burenor dhe me dinjitoze per ndershkim te vetvetes I njejti veprim ne kulturen hinduse zgjon ndjenjat te meshirimit dhe te keqaredhjes.

7

KULTURA,CIVILIZIMI DHE VARIAETET KULTUROREDisa I konsiderojne sikur te ngjashme , ato ne fakt kane kuptime te ndryshme .Kultura paraqet nje sistem te organizuar te vlerave , normave , zakoneve dhe artefakteve te ndryshme , te cilat manifestohen ne jeten e njeriut dhe qe gjenden ne cdo shoqeri.Civilizimi eshte nje mbindertim dhe vazhdimesi e kultures , sepse pervec elementit kulturor , ajo ne vete e permban edhe shkrim-leximin , filozofine dhe teknologjine.Shpesh here na bie te degjojme per kulturen eskimez , aborixhinase apo kulturen beduine por asnjeher per civilizimin eskimez , aborixhinaz apo beduin , sepse asnjera nga keto shoqeri nuk ka patur shkrim-lexim , filizofi apo teknologji .Shpesh here degjojme per civilizimin kinez , egjiptas apo grek , sepse keta popuj pervec vlerave kulturore , kishin te zhvilluar edhe alfabetin e tyre botekuptimet e caktuara filozofike sikur dhe teknologji te caktuar.Subkultura (nenkultura)Duhet ditur se shpesh here kulturat ne gjirin e vet perfshijne minikultura , te cilat edhe pse kane prejardhje te perbashket , mirpo subkulturen e definojme si nje minikulture e cila me gjith tiparet kulturore te vecanta prap se prap eshte element i mozaikut kulturore te nje etnikumit. Si elemente me tipike subkulturore konsiderohen dialekti , veshja , zakonet ,shprehit , besimet , muzika etj.Te populli shqiptar egzistojn subkultura te cilat dallojne njerzit e krahinave te ndryshme si bihe fjala dialekti gege dallohet nga ai tosk , veshja e gegeve eshte krejt tjeter nga tosket , kenget e gegeve ndryshojn nga kenget e toskeve etj.Kontrakulture(kunderkultura)Kontrakultura eshte aso dukurie kulturore e cila net e vertete i nenkupton ato norma dhe sjellje qe bien ndesh me statutin kulturor relevant apo me bontonin e nje shoqerie.Vlen te theksohet se ajo qe ne nje shoqeri konsiderohet si kontrakulture , ne shoqerine tjeter mund te mos trajtohet si e tille , por si diqka krejt normale si psh gogesimi.Ajo qe ne nje shoqeri shikohet si trend dhe version kulturor , ne shoqerin tjeter mund te konsiderohet si dukuri kontrakulturore sic eshte rasti me vendosjen e vathit ne buzen e poshme etj. EtnocentrizmiNese beht orvatje qe te zberthehet koncepti etnocentrizem , ne aspektin leksikor ajo do te thote “populli ne qender”(etnos + centros).Etnocentrizmi paraqet dukurine e avencimit dhe glorifikimit te nje culture popullore apo racore , krahas kulturave dhe racave tjera.Etnocentrizmi mund te dikoj pozitivisht me qe e fercon identitetin kombtar dhe integron individin ne grup dhe negativisht sepse me mbivlersimin e koltures personale i zhvlerson kulturat tjera , gje qe shkakton praqitjen e dukurive shoqerore te rrezikshme nacionalizem dhe fashizmin.

8

Nacionalizmi paraqitet ne dy forma si negative kur vjen deri te nencmimi i vleres se nje kombi dhe mbicmimi i vleres se kombit tjeter dhe positive ku vjen deri afrimi i vlerave te nje kombi pa i nocmuar vlerat e kombit tjeter.Varianti ma ekstrem i nocionalizmit eshte fashizmi i cili nepermes te ideologjis per racen superiore dhe inferiore ka shkakturar me te dhimbshme te njerzimit Relativizmi kulturorMe kalimin e kohes hulumtimet e reja kulturologjike , etnologjike dhe antropologjike nxoren ne siperfaqes rezultate te reja shkencore , te cilat ne fakt ishin ne kundershtim te plot me konkluzionet e studiuesve te meparshem aventurist.Relativizmi kulturor nenkupton ate dukuri shoqerore , ku te gjitha kulturat trajtohen njesoj te vlefshme , pa mare parasysh cfare jan ato.Dikur nga evropianet mbajtja e hirameve te gjata e te bardha dhe turbaneve arab, konsiderohej si naivitet dhe palogjikshmeri , sepse mendohej se ne ato temperature te larta , me mir do te ishte qe banoret e atyshem te vishen me pantallona dhe kemisha te shkurta.Mirpo me njohjen me te thelle te kultures arabe dhe kushteve klimatike aty u pa se ne ate mjedis shkretinor , kjo veshje paraqet shpetimin me te mencur.Sepse derisa hirami i bardh e mbornte trupin nga dehidrimi dhe djegia e temperaturave percelluese , turbani sherbente si filter per mbrojtjen e organeve te brendshme nga pluhuri shkretinor.KozmopolitizmiNje variant karakteristik i relativizmit kulturor eshte edhe kozmopolitizmi , i cili si filozofi i jetes daton qe nga periudha e Leka se Madh te Maqedonis .Ky perandor i madh i cili arriti ti pushtoj tri kontinente (Evropen ,Afriken dhe Azine).Himalaje qe ne atebote ishte e cuditshme , sipas se ciles te gjithe njerzit jan vellezer ne mes veti pa dallim race , feja apo culture.Me kete rast ai veten e quajti “Kozmopolit”qe do te thote qytetar i kozmosit , kurse mbreterine e tije si mbreteri kozmike te gjithe popujve.Leka I madh bekoi martesen e 10.000 ushtareve te tije me vajza te kulturave te ndryshme te mbreterise se tij , qe ne fund te martohet edhe vet me Roksanen , vajzen e perandorit Persian Darie i II.Pseudokultura(kultura e rrejshme)Paraqet nje dukuri iluzore te kultures e cila vetem ne dukje eshte kulture kurese ne realitet nuk ka asgje te perbashket me kulturen , ndodhe qe njerzit ne opinion njihen si arrogant e te pa kulturuar ne momente te caktuar jetesore paraqiten si teje te kulturuar gje qe shkakton cudi dhe skeptizem te te tjeret. Ku personat te caktuar ku rrethi i njeh si mjaft kulturuar pa pritmas fillojne te sillen me primitivizem te papare.Si protagonist kryesor te pseudokultures konsiderohen snobet , mikro borgjezet dhe hipokritet e ndryshem.Ne pseodokulture numrohen ato kiq produktet komerciale , ne menyren ma perfide emitojne doni veper astistike te mirnjohur.Potencojm dy kategori tjetra sociologjike qe lidhen me kulturen edhe ato jane :

9

Akulturimi dhe Enkulturimi.Akulturimi paraqet ate dukuri kulturore me crast vjen deri te ndikimi recprok mes kulturave te dy apo me shum popujve , i tille eshte rasti me perdorimin e disa fjaleve turke ne fjalorin popullor te shqiptareve , si psh fjala sabah , aksham , penxhere , tabiat.Enkulturimi nenkupton ate dukuri kulturore ku individi dikon nga kultura e ndonje grupi tjeter , enkulturimi paraqitet edhe ateher kur nje student ka specializuar ne ndonje vend me kultur tjeter nga e tija , pasi te kthehet nte atdhe , vazhdon te sillet sikur njerezit e vendit ku ka qendruar.KULTURA MASIVEKuptimi i termit culture masiveNga vete emeretimi i saje mund te kuptojem se behet fjale per nje lloj kuleture e cila pervec qe krijohet berenda mases,ajo edhe i dedikohet asaj.,aresya kryesore qe ka ndikuar ne emertimin e kesaje kulture si masive eshte pikereishte mekanizimi nepermes te cilit kjo kulture perhapet.Mekanizmi i mas mediumeve ku bejne pjese :gazetat,telegrafi,revistat fotografit artistike,radioja ,televizori,kinemetografia,mobile telefonia dhe intereneti.1.Keshtu,sipas pikepamjes se pare qe quhet optimiste(nga lat.optimus-me i miri) kultura massive paraqet kulmin e zhvillimit kulturor pergjithesisht dhe diskuresin e zhvillimit te aredheshem te tij.2.Pikepamja e dyte e cila per nga koncepti eshte kerejt kontra te pares per cka dhe quhet pesimiste(lat.pessimus-me I keqi) konsiderohen se kultura massive ne realitet,paraqet zhvillimin dhe versionin me te keqe te kultures ne pergjthesi.3.Kurse pikpamja e teret e cila mundohet ta gjeje mesin e aret ne mes ketyre dy skajshmerive konceptuale quhet meloriste(lat.-permiresim)nga se maskulturen e she ne permisimi te vazhdueshem.1.Keshtu ne baze te shpjegimit te pare me qe kultura massive krijohet nga masa(turma) dhe i dedikohet asaj ajo perbuzet nga elita dicka e “pagdhendur” dhe me vlere te pa mjafetueshem artistike.2.Shpjegimi i dyte konfirmone maskulturat ne faket eshte “shpikur” nga shteresat e kultures elite edhe pse kjo gje atyre nuk ju sherben per ngopjen e oreksit te teret pore vetem si mekanizem per grumbullimin e pasurive.3.Nderkaq,sipas shpjegimit te teret maskultura buron nga nevoja e masave popullore per ushqimin shpiretrore (pre kulturor) ku me afiremimin permanent te saj,perehapja e maskultures I pushtonte shteresat e pasura te shoqerise ,ngjajeshem me menyren e perhapjes se krishterizmit ne fillim.Karakteristikat e kultures massivePer shumicen e autoreve kultura masive indetifikohet me kulturen industriale,sepse ajo si e tille krijohet dhe shperndahet ne kushte te revulicionit mega indusrial.Eshte e rendesishme te thekesohet gjate kryerejes se revulicionit indusriale ndodhin mjafet ndryshime te natyres socio-ekonomikedhe psikokulturore.Keshtu zanafillen dhe peromovimi i kultures masive u keshtezua nga disa faketore si p.sh eksplodimi demografik i popullesise ne kete periudhe te fillimit te shekullit XX migrimi i fshataesise nga vendbanimet rurale ne ato urbane,punesimi neper indusri, masovizimi i

10

aresimimit ndryshimi i sistemit te vlereave,permisimi i standaredit jetesore,ballafaqimi me kuleturen qytetare,popullariteti i radios dhe telivizionit etj.Nder tiparet me esenciale qe e karakterizojen kuleturen masive numrohen keto:a)Zgjerimi i kesaj kulture te re ,qe tanime depereton edhe ne meredianet me te lareget te botes,dhe ate duke i faleminderuare mjeteve te informimit masiv.b)Universalizimi i kultures masive,e cila e nenkupton faktin se kjo kulture kishte permasa universale dhe ne esence mbeti kudo e njejet.c)Komercializimi i kultures ,me c’rast me krijimet kulturore tregtohej ,sikur me cdo mall tjeter ne kapitalizem;d)Konsilidimi dhe afermimi i krijimtarive imitative dhe reproduktive ,gje qe e demtone edhe me shume tkurrjen e krijimtarive kulturore klasike etj.Keshtu bie fjala, vepra e shkrimtari amerkian Teodor Drajzer “Nje tragjedi amerikane” e cila ne kohen e botimit nuk kishte arritur ndonje sukses te vecante,kur u ekranizua si film me titullin”Vendi nen diell”te publikuar zgjoi nje shikueshmeri aq spektakulare,sa qe menjhere pas kesaj shfaqjeje libri filloi te shitet me nje tirazh rekored.Disa autore duke analizuar rolin e maskultures ne jeten shoqerore te njeriut mendojene se kjo kulture ne te njeten kohe i luan dy role,ate pozitiv dhe negative.Rolin pozitiv qenderon aty se neperemes te kesaj kulture,ku cdo prodhim kulturor prodhohet ne menyre serike dhe indusriale krijohet mundesia qe pjesa ndermuese e njerezeve ta pelotesojen apetitin e tyre per kulture,Kurese roli negative i maskulturave konsiston ne ate se nuk motivohen krijimitarite kulturore origjinale por vetem imitohet dhe reprudukohen veprat kulturore eksistente.Disa mekanizma me te rendesishem per perhapjen e maskulturesNder mekanizemet me te vjetere permes te cilit ka filluar ekspanisioni i kultures masive eshte shtypi ku zakonishte numrohet gazeta,revista,libri etj. Per kete flet edhe sociologu Marshall Mekluan “Gjithesia e Gutenbergut-qytetrimi i librit” qe ne menyre te qaret percone alegorin pertejkohore per rolin jetik te makines se shtypese.Zakonishte si mekanizem me tipik masmediave konsiderohet gazeta e cila ne rolin e nje “tellalli” informonte opinionin per te gjitha ngjarejet me karakteristike ne shoqeri.Stripi net e vertete e luan rolin e nje reviste aregetuese illustrative,ku permese vizatimeve dhe tekstit ilustrohen ngjarjet te karakterit avanturistik,kriminalistik,social,erotik etj.Radioja si mjet komunikimit masiv eshte deshmuare si mjet influentiv ,sepse kumtimin i ngjarjeve me karaketer globale( si lufetrat,termeteve, vereshimeve,epidemive)ka munde te behet shpejte veteme me ndihimen e radios.Preparesia e radios krahas shtypit qenderon jo vetem ne shpejtesin informative te radios por edhe ne mundesine qe ajo te degjohet kudo,ne pune ,ne tren,ne anije,ne natyre etj.Telivizioni eshte nje medium elektronik ,I cili per shkak te influences se madhe ne opinionin public ,shpeshhere quhet si ‘’Fuqi e teret”ku nepermes ketije mediumi servohen informata me te ndryshme per boten ,natyren ,shoqerin dhe njeriun,ku perms telivizionit informatat duke filluar nga sfera e aresimit,ekonomise,dhe shendetesise e deri te ceshteja e leteresise ,sportit dhe aeronautikese.

11

Filmi si mjet i komunikimit masiv dhe pse ka mjaft ngjajshmri me televozionin ne thelb ndyshon nga ai , thuhet se televizoni ka lindur nga radioja , filmi ka lindur nga fotografia e levizese.Sot filmi paraqet elementin me te popullarizuan mas medial i cili ne bot realizon fitime maramence prej miliarda dollaresh.Fotografia paraqet nje aso mekanizmi masmedial i cili relativisht bindeshem arrin ta pasqyroj at qe fjalet nuk mund ta bejn .Mek luani theksonte se fotografia eshte nje rembyes i fjaleve , disa te tjer ata e quajn si amshuhes i momenteve me te rendesishme jetsore me qka defenitivisht edhe harresa kalon ne harresa. Fotografia eshte baz per fotoset dhe posteret me qka yjet e mdhej te filmit , muzikes apo sportit behen idol per njerzimin.Interneti padyshim paraqet masmedium me te sofistikuar qe ka prodhuar ndonjeher gjeniu njerzor .Ne per mes ty njerzit e meridianeve te ndyshem jo vetem qe mund te komunikojm audio-vizielisht por edhe te marin fresh informata te bejn shit blerje te punsohen apo edhe te ndimohen ne rast fatkeqsie.Sa me shum te anvesohet pozita e interneti si medium aq me teper debsohet pozita e shtypit (gazeta ,revista e libra).Celulari eshte nje mekanizem tej i sofistikuar per kumunikim , sod funksionimi i tij ka bere nje revulicin te vertet ne fushen e informimit publik dhe aty privat .Shum sherbime te cilet me pare jepeshin vetem me internet tena per kurfar veshtersie mund ti japin kompanit telefonave cellular , mund te lexoni apo te degjoni lajme ditore , te merni rezultate te ndyshme sportive , te percillni buletinin meterologjik .

Komunikimi masiv-komunikimi njerzorC’eshte komunikimi?Komunikimi percaktohet si nje varg kompleks i veprimeve dhe reagimeve ne forma dhe me mjete te ndyshme i individeve , i grupeve shoqerore dhe i kulturave , qe orjentohen drejt pikesynimeve te cilat ndyshojn vazhdimisht.Nje nga dijetaret me te shquar bashkehor Umberto Eko , ka shkruar se kultura zhvillmi i saj ne thelb eshte tersi te dhenash komunikimi.Nivelet e komunikimit?Ne studimet sociologjike klasifikohen kater nivele komunikimi .Komunikimi vetvetor – keshtu quhet procezi i komunikimit me veten ose me sakt procezi i te menduarit qe pergjethsisht i parapin te folerit dhe veprimeve te njerzeve.Komunikimi nderpersonal – Ki komunikim realizohet ndermjet dy-try dhe pergjethsisht pak persona .Nje komunikim te till nderindividual , argumenton Umberto Eko burimi dhe transmetuesi i mesazhit jan i njejti njeri megjithse tek ai mund te dallohet truri i tij si burim dhe aparati foles si trasmetues.Komunikimi nderpersonal ka ma shum nuanca emocionale dhe ne saj te fjaleve ose simboleve me perdorim te vacant mbrenda nje rrethi te kufizuar njerzish .

12

Komunikimi ne grupe – ki lloj komunikimi realizohet ne rrethana te tilla shoqerore kultorore psh ne nje mledhje pune ne nje koncert muzikor ose shfaqe teatrore.Me ritjen e numrin te pjesmarsve , kumunikimet ndermjet indivedeve mbrenda ketyre grupimeve behet pergjethsisht me te nderlikuar dhe me te shum llojshme .Disa sociolog Amerikan kan verjtur se ne kolektivet e puntorve te perfshir ne pun fizike te rend perdoren fjale dhe simbole te vecanta te krijuara me piksinimin per te lajmruar njeri tjetrin per te qen me te kujdeseshem me pun kur afrohej pronari apo mbukqyresi.Komunikimi masiv – ne shoqeri moderne kjo forme e kumunikimit arrihet neprmjet nje sistemi instutucionesh dhe paisjesh teknike te cilet ne studimet sociologjike quhen mas media ose mjete te komunikimit masiv (librat , gazetat , revistat , fotografit , telegrafi e telefoni , reklamat e angjensit e lajmeve , radio e teleteksi , televizioni ejt.)Procesi i komunikimit masiv ka disa tipare kryesore : 1.Se pari numri I pjesmarsve ne te ritet shume ne krahasim me ate te komunikimit ne grup.2. Se dyti , mesazhi behet gjithnji e me pak personal por me te pergjithshem , me qellim qe te kuptohen nga nje mas e madhe e publikut dhe te shprein interesa te tij.3 se treti antaret e auditorit vecohen nga njeri tjetri dhe nga te auditoreve te tjer jo vetem ne kohe e hapsire por edhe emocionalisht e psikologjikisht .4 Se katrti komunikimi masiv realizohet nepermjet teknikave dhe organizimeve komplekse. Keshtu nje gazet nje shtepi botuese nje qender radio fonike ose television vepron si kanal komunikimi masiv vetem nese eshte i mirorganizuar.Rendesia e komunikimit masiv Rendesia e komunikimit massive kah anan positive dhe ate negative te komunikimit ,ana positive eshte se mjetet e komunikimit masiv japin ndimese te pazevendesueshem e gjithenji ne ritje per perhapjen e elenteve kulturore nga njeri sistem ne tjeterin per aferimin e kuturave dhe te popujeve te ndryshem.Mjete e komunikimit masiv jane force kritike vepruese kunder te gjitha paderejtesive ne shoqerit kunder cdo dukurie negative qe shqetesone shoqerine.Kurese ana negative sepes shume mjete te komunuikimite masive tashe jane ne karahune e ndonji paretie politike apo ndonje orgnizate qeveritare ku perkrahet ne te gjitha aspektet dhe nuk e informojen opinionie me realitetin objeketiv se ka ndolle ne shoqeri por jane vegela dhe i servojen aty subjekti te cilit i takojen. MODELET DHE ELEMETET E KOMUNIKIMITModelet kryesore te komunikimitKemi tre modele te komunikimit si model te pare eshte modeli Shanon-Viver i cili dryshe njhet si “modeli matematik te komunikimit”.Ky model arsetonte nje varg elemetesh ,duke u bazuar kryesisht ne pordorimin e telefonit i cili shpesh quhej si telekomunikim.Sipas ketij modeli transmetuese,sinjali ,sinjali I marred he marresi jane pjese te nje sistemi.Modeli Viver Nes shtohen edhe elemete te tjera

1) kode te cilat jane simbole ose perberes te tjere kulturore,qe ndimojen per realizimin e kuptimeve te ndryshme dhe

13

2)fidbekun qe ne thelb eshte qenderim I marresit ndaj dhensit.Sipas ketij modeli komunikimi eshte rrethqarkulluese nje tersi qendrimesh te orientuara qe I mundesojen si burimit te mesazheve,ashtu edhe maresve te tyre te sqarojen dhe te ndryshojen komunikat te caktuar.Modeli Hub e pershkruan komunikimin si nje procese te ngjajeshem me kunderveprimin e nje pellgu te vogel uji ,kur ne qender te tij hidhet nje gur i vogel ose nje pike uje. Ky veprim shakto ne uje epellgut valeza rrethore qe perhapen shkalle –shkalle deri sa arine anen e pellgut dhe pastaj kethet pas e levizin ne ne derejtim te qenderes.Rrethat e modelit Hub pasqyrojen edhe proceset fizike percimit te tingujeve dhe te valeve elektomagnetike.Elemetet e komunikimitPermbajtja Mesazhet e komunikimit masi ne permbajtje ndryshohet nga ato te komunikimit nderpersonal ose ne grup sepaku ne kater drejtime kryesore:1)ane me pak personale2) me pak te specializuar3)me shpejet 4)me kalimtarePerbajtja e komunikimit massive kryen disa funksione te rendesishme:Si funksion kryesore i mjetev te komuniikimit masiv eshte njoftimi i njerezeve per dukuri dhe ngjareje nga te ndryshme,ku neprmjet analizave dhe kometeve ato i ndihmojen njerezit te kuptojenme mire thelbin e cehtejeve qe trajtojen.Masmedia ndihmon per derejtimin e mendimeve te masave te gjera per edukimin dhe shoqerizimin e tyre,por programet te caktuar te mjeteve te komunikimit masiv mund edhe te keqinformojne e keqereduktojn.te analizojem nje shembull te thjeshteNe nje shoqeri te perbere nga popullsi e baredhe dhe zezake nje qender televizive pergadite nje program qe percon mesazhin e afrimit te racave te kapercimit te dallimeve racore.KomunikuesiPerfaqeson nje grup specialistesh qe bashkpunojen duke kryer secili detyrat te profilizuar ne fusha te ndryshme.Grupi i tille perbehet nga gazetare,redaktore, regjisore,operatore,punonjesit tekniko –ekonomik etj.Per shembull per te percuar konkeretisht mesazhin e kapercimit te dallimeve racore grupi i specialisteve te televizonit pasqyrojen nje dasem te mareteses se nje gruaje te bardhe me nje zezak.KodetKomunikimi masiv realizohet edhe nepermjet kodev ,kete nenkuptojem kryesisht gjuhen e siboleve qe perzgjedhen per te percuare me mire measzhe te caktuarku me ane te mjetev te komunikimit masiv krijohet ,ndryshohet dhe perhapen kode te shumellojeshme.Per shembull ne rastin konkret qe po shqryrtojem martesa simbolozon aferimi bashkimin e dy racave te ndryshme tejkalimin e paragjykimeve racore.

14

PerzgjedhesitNe perbereje te organizatve te masmediave punojen edhe specialist si redaktore e sherbimit te trasmetimit,personeli i vijemarresit televiziv derejtues te teatreve .Keta perzgjedhes dhe pergjithesisht nuk jane krijueste permbajtjes por veprojen kryesyshte si vlersues te saj.Perzgjedhesit vendosin per gjithecka qe teransmetojen per radhen e menyren e treansmetimit,specialist te tille japin ndihmese te rendesishem per permisimin e mesazheve qe transmetohen nga mjete te ndryshme te komunikimit masiv.Perzgjedhesi vendose nese do ti transmetohet dhe ne cilen ore ,nese e vlereson shume te rendesishem per qetesimin e mosmareveshjeve racore ata vendosin ta teransmetojen kete program neo ret me te shikuar televizive.ose nese queht jot e rendesishem vedosimta teransmetojen neo ret qe ndicet me pak nga teleshikuesit.RregullatoretMjetet e komunikimi masiv ndikim ndjeshem ushtrojen edhe te ashtuquajturit regullore net e cilet perfeshihen komisione qeveritare ,organizatat perofisionale, gjyqet etjKane kompetenca te shumta te ferenojn ose te nxisin publikun e mesazheve te caktuare ,te mbyllinndonje teater ,deri edhe t’i hiqet lejen e ushtrimit te veprimtaris teliveizive ,radio apo gazeteve te ndryshme.FiltraFitrat mund te jene parapelqime kulturore paragjykime te ndryshme pervoja jetesore vetjake si dhe rethanet e tjera qe kane te bejen me perjetimin e shkaktuare nga mjetet komunikimit massive.Per nje teleshikuese te perfeshira ne levizje te kunder dallimeve racore mesazhe qe percjell ky program televiziv vlersohet si arritje dhe demokratizimin shoqerise moderene.AuditoretAuditoret te mjetet e komunikimit massive quhen individet dhe grupet shoqerore qe ndjekin perogerame e tyre ,ne rasten konkerete auditori i programit kunder dallimeve racore quen te gjitha teleshikuesit qe percjellin ate.NdikimetNdikimet e mjeteve te komunikimit masiv klasifikohen ne dy kategori kryesore te cilat derthurenme njera tjeteren ne nje mast e madhe.E para ndikimet specifike te pernbatjes se komunikimit masiv mbi individet e vacant.te nje auditoriE dyta efekt e pegjithshem te mediave te caktuar ne nje shoqeri. Cregullimet dhe zhurmatShume burime te ceregullimeve dhe zhurmave jane fizike si derprerja e valeve te radios shtypja e gazettes me cilesi te dobet ,filimi I ngjarejev te ndryshme jashte fokusimit ,ceregullimet nuk ndollin vetem teknikisht ne kanale perkatese.Mjaft prej ceregullimeve ne komunikimin masiv kane te bejen me moskuptimin ose keqkuptimin.

15

PerforcimiMjetet e komunikimit masiv perfercojen mesazhinet duke i perhapur ne audetorin me te gjere dhe permese transmetimit te perseritura nga njera ane dhe duke percaketuar shkallen e rendesise se cdo mesazhi nga ana tjeter.Nga masa e theksimit percaktohet ne nje shkale te madhe forca bindes dhe nxitese e mesazhieve te percjellura nga mjetet e komunikimit masiv.FedbekuFedbeku eshte pergjigjja soe reflektimi I antareve te auditorit ndaj nje mesazhi te percuara nga nje sistemi.Ne kumunikim nderpersonal nje reflektim i till eshte me I drejtperdrejt dhe me I shpejt se ne kumunikin masiv.Pervoja tregon se masa shpejtsi dhe cilsia e qendrimeve te tilla luajn rrol te rendesishme ne permisimin e veprimtaris se mjeteve te kumunikimit masiv psh nga qendrimi miratues ose kundershtues te auditorit ndaj programit per afrimin e te bardheve me zezaket qendra telivizive perkatese persos programet e me vonshme qe trajtohen keto tema .ARGOJA SABIA DHE HUMORI SI ELEMENTE TE KOMUNIKIMIT PUBLIK.Argoja sabia dhe humori jan nacione qe lidhin gusht me indin e letersis e kjo eshte gjuha e cila si mekanizem bazik per komunikim.Gjat histories se zhvillimit te shoqeris njerzit kan krijuar gjuhe , dialekte , zhargone te ndyshme me te cilet e kan percuar tere trashigimin kulturore te njerzimit nga nje gjenerat ne tjetren .Sociologjia e letersis i studion keto dukuri gjuhsore me qe ato kan lindur si nevoj imediate e njerzve te nje kohe .Argoja Nacioni argo dhe zhargon jo vetem qe nuk jan te njejta por ato paraqesin dy kategori gjuhsore krejtsisht te ndyshme .Argoja paraqet nje minigjuhe speciale me te cilen nje kategori e njerzve kominikojne ne mes veti per deri sa te tjeret i çkyçin nga ky process kurse zhargoni eshte nje lloj gjuhe ne rruge e cila nuk qan koken per rregulla gramatikore dhe standartet e gjuhes letrare.Me von ky kuptim transformohet duke nen kuptuar gjuhen tinzare qe perdorej nga nje shtres njerzish te mergjinalizuar .Studiusi i njohur i kesaj problematike Pier Girod ne vepren e ty te njohur Argoja shkruan se argoja si dukuri ne fakt paraqeitet diku mes shek XII – XIII , ajo sispas ty ishte nje gjuhe secrete e devijanteve te shoqeris te cilat e perdorin ate me qellim qe pjesen tjeter e shoqeris mos i kuptoj planet e tyre .Sod haste argoja edhe neper kazermat e ushtareve ne teatro e aktoreve ne sallat e sportisve apo klubet e shkrimtareve .Si grupe me illustrative qe perdorin shprehje nga argo fjalori llogariten shoqatat e shehta (psh masonerike , okultiste , magjistare) , klubet diplomatike , sektet fetare por edhe bandat mafioze , ushtaret misionar , spiunet profesionist , grupet e falsifikatoreve etj.

16

Ne kete kontekst shpesh permendet agro fjalori i nje isht te burgosuri francez me emrin Vidok.Ky fjalor i cili perbehej prej mbi 1500 shprehjeve sekrete me qe njihej vetem nga te burgosurit perdorej net e gjitha burgjet franceze ne fillim te shek XIX.Keshtu psh tek nje pjese e rinise shqiptare ne Maqedoni , babai quhet si “plaku im” , Pilici si “i ziu”ushqimi si “tagji”rakia si “uje zemzemi” , vetura si “karroce” , dashnorja si “zogez” , puthja si “gastroskopi” , parate si “shushla”e keshtu me radhe.Per shum studiues te kesaj dukurie , nder shkrimtaret e pare qe me seriozisht u angazhua per pasurimin poetic te argose ishte Viktor Ygoja.Sabia Sikur argoja ashtu edhe sabia , paraqet fenomen gjuhesore te atille qe ka per qellim lehtesimin e plotesimit te nevojave te ndonje kategorie te caktuar njerezore.Sabia paraqet nje gjuhe te reduktuar , e cila nje grupi te njerzve iu sherben per te vendosur kumunikim elementar me ndonje grup tjeter , me qe te dy grupet nuk e njohin gjuhen e njeri tjetrit , edhe pse e kane te domosdoshem bashkepunimin mes tyre.Etimologjikisht fjala sabi rejdh nga fjala fringe “sabir” qe ne gjuhen shqipe do te thote llafosje , bisede.Nese analizohen me kujdes argoja dhe sabia , lehte do te munde te kuptohet se keto dyja ne fakt jane dukuri gjuhesore te kunderta ne mes veti.Derisa argoja paraqet gjuhe introverte , me qe komunikimi eshte i kthyer ndaj brendis se grupit te izoluar , sabia eshte gjuhe ekstraverte sepse komunikimi eshte i kthyer ndaj anetarve te grupeve te jashtme .Per ta ilustruar kete lloj te komunikimit , shpeshher merret i ashtuquajturi “pixhin inglish” (nga anglishtja pigeon – pune )i cili paraqet nje konglomerat gjuhesor anglo – kinez , qe ishte sajuar per shkak te interesit afarist te tregtareve anglez dhe puntoreve kinez. Keshtu nga e gjithe kjo qe u tha mund te perfundojme se sabia paraqet ate fond gjuhesor “te rrudhur” qe ka per qellim vendosjen e komunikimit mes dy grupeve te ndryshme gjuhesore.HumoriHumori paraqet nje concept mjaft intersant ne sociologjine e kultures dhe artit.Ku numrohen : galgenhumori , satira , ironia , sarkazma , barsoleta , karikatura etj.Besohet se shperja humor rrjedh nga fjala latine “humor”qe do te thote “lageshti apo leng”.Qysh Aristoteli thoshte se komedia i imiton veset qesharake te njerezve , nderkaq qe vete qesharakja eshte pjese e te shemtuares(shih Aristoteli:Poetika ). Humori eshte ai “skenim” komik i realitetit qe ka per qellim disponimin e njeriut nepermes te te qeshurit. Humori zevogelon tensionin e raporteve shoqerore e relakson stresin dhe e neutralizon nervozen.Humori e sforcon dhe e zbukuron komunikimin shoqeroreHumori i lufton dukurit negative ne shoqeri duke u tallur me atoHumori i zbavite njerzit e te gjitha moshave

17

Galgenhumori -(gjer galgen i zi) ne realitet eshte i ashtequajtur humori i zi ,sepse sic mund te kuptohet nga vete emertimi ,e nenkupton ate situate komike qe zgjon qeshjen dhimbeshme.humori i zi me fjale tjera e paraqet ate gjendje ku qeshja eshte e turperuar ,sepse fundi I saj permban vaj.Si shembull tipik permendet rasti me te burgosurin te cilin e nxjerin nga qelia e burgut per ta varur,dhe ky duke mos e ditur se cfare po ndodh shikon diten e buker me diell dhe thote “sa e merkulluesheme eshte kjo dite”Satira-(lat.satira –fshikullim) eshte ai lloj i krijimtarise leterare dhe artistike me te cilen perqeshen dhe perbuzen te gjitha dukurite negative dhe te shumtuare ne shoqeri.Eshte e njohur satira e ilimunistit freng Volterit i cili iden e gabuar mjesjetare se disa njereze kane gjake te kuq dhe me gjake te kalter e satarizon me kete komete”do te besoje se ka njereze me gjake te kuq dhe me gjake te kaleter nese i shoh disa femije te sapolindur me shala ,krse te tjeret me cizme dhe mamuuze,me cka do te ishte kuptuar se keta te fundit jane krijuare per te hipur femijeve ne me shale.Ironia-paraqet ate lloje te humorit i cili perqeshjen e ngjarejeve dhe dukurive negative e ben me ndihmen e nje perbuzjeje te holle.Per ironic eshte konstatimi se Amerikanet e sotesheme aq shume jane te pereokupuar me diskriminimi e popujeve te vegjel ne bote sa thejeshet nuk kane kohe te merren me diskriminimin e zezakeve ne Amerike.Sarkazmi- eshte ajo form e humorit qe duket se flet seriozisht,porn e faket zgerdhiet pa turp ejani verosni me ne se keshtu do te ndijenime mire .Sarkazma ks edhe ne disa shpereje simbolike dhe figurative ku ideja themelore e fjales papritmas pezhorativizohet. Keshtu p.sh morgue i qytetit quhet si ‘muzeum i te ftofeteve” kurse varezat si “parkingu i te vedekureve”Barsoleta- nenkupton ate kategori te krijimtarise latrare dhe popullore me te cilen perqeshen momentet dhe dukurite e perditeshme nga jeta e njeriut.Barsoleta si kereacion eshte present ne jeten e cdo gupemoshe sepse qellimi kryesor eshte disponimi dhe raporti i ngrofet miqesor.Karikatura-paraqet nje version humori i cili jetesishet eshte i lidhur me vizatimin e atyre mometeve komike qe perken ceshtjen me te erndesisheme te jetes se njeriut Karikatuara ndryshe mund te quajem edhe” humore lakonik” sepse gjerat e medha.Si e tille karikatura paraqitet ne dy forma pa fjale ku felet vetem vizatimet dhe me fjale ku pervec vizatimit ka edhe tekste te shkuret.

18

19