CHÆÅNG 1 SINH VÁÛT CHÈ THË

YÏ tæåíng duìng sinh váût âãø laìm chè thë cho tênh cháút mäi træåìng säúng cuía chuïng phäø biãún hiãûn nay, vaì tæì indicator hoàûc indicator species coï thãø sæí duûng vaì âæåüc hiãøu theo nhiãöu caïch khaïc nhau. Thê duû mäüt säú loaìi âæåüc biãút laì coï nhu cáöu riãng biãût våïi haìm læåüng cháút dinh dæåîng hoàûc våïi mæïc âäü oxy hoìa tan trong thuyí væûc khaïc nhau. Âiãöu naìy khi âæåüc xaïc âënh roî sæû hiãûn diãûn cuía caïc loaìi riãng biãût trong mäi træåìng chuïng säúng seî phaín aính âiãöu kiãûn xaïc âënh hoàûc caïc thäng säú vãö mäi træåìng trong khoaíng giåïi haûn chëu âæûng cuía chuïng. Khaïi niãûm váût chè thë naìy coï thãø phaït triãøn hån næîa khäng phaíi chè laì sæû ghi nháûn âån giaín vãö sæû hiãûn diãûn hoàûc vàõng màût cuía loaìi. Mäüt vaìi sinh váût chè thë tiãúp tuûc täön taûi trong mäi træåìng bë ä nhiãùm nhæng phaíi chëu âæûng nhæîng stress vãö váût lyï laìm cho tè lãû tàng træåíng giaím, khaî nàng sinh saín keïm hoàûc táûp quaïn säúng seî thay âäøi. Âáy chênh laì mäüt sæû xeït nghiãûm sinh hoüc cuía sæû ä nhiãùm mäi træåìng vaì cho pheïp chuïng ta khaïm phaï ra sæû thay âäøi vaì coï thãø æåïc læåüng cæåìng âäü cuía noï, váût chè thë seî tråí thaình váût caím quan sinh hoüc cho sæû nhiãùm báøn naìy hoàûc âæåüc goüi laì stressor. Khaïi niãûm khaïc våïi tæì biological indicator laì khaïi niãûm sinh váût têch luîy váût cháút trong mä cuía chuïng theo caïch nhæ thãú naìo âoï phaín æïng våïi caïc cháút ä nhiãùm. Luïc naìy váût chè thë âæåüc thu vaì qua phán têch mä cuía chuïng vãö màût hoïa hoüc thç coï thãø æåïc læåüng näöng âäü mäi træåìng täön taûi. Nhæ sinh váût âæåüc goüi laì bio-accumulators cuaí caïc cháút naìy vaì chuïng thæåìng coï låüi riãng biãût khi caïc cháút naìy coï mæïc âäü ráút tháúp trong mäi træåìng. Trong caïc thuyí væûc næåïc ngoüt, træåïc âáy caïch tiãúp cáûn phäø biãún nháút thæåìng duìng âoï laì tæì indicator bàòng sæû caím quan cuía giáúy quìy sinh hoüc (giáúy nhuäüm quyì duìng âãø thæí xem mäüt dung dëch laì acid hoàc kiãöm). Mäüt säú nhaì nghiãn cæïu âaî sæí duûng phán têch hoïa hoüc tãú baìo mä xem nhæ laì yï nghéa âaïnh giaï mæïc âäü ä nhiãùm mäi træåìng trong næåïc ngoüt. I. CHÈ THË Chè thë loaìi bao gäöm caïc loaìi máùn caím våïi âiãöu kiãûn sinh lyï vaì sinh hoïa. Noïi chung laì sæû hiãûn diãûn vaì thay âäøi säú læåüng caïc loaìi chè thë sæû ä nhiãùm vaì xaïo träün cuía mäi træåìng. Vaìi loaìi âëa y âæåüc biãút nhæ laì loaìi chè thë sæû máùn caím våïi ä nhiãùm

1

SO2. Viãûc sæí duûng caïc loaìi cáy naìy nhæ laì chè thë sinh váût cuía sæû ä nhiãùm khäng khê cuîng âaî âæåüc biãút caïch âáy 130 nàm. Cuîng nhæ tæìng caï thãø loaìi phaín æïng nhæ laì váût chè thë mäi træåìng, vaìi nhoïm cáy, con cuîng laì váût chè thë cho mäüt säú âiãöu kiãûn mäi træåìng naìo âoï. Âàûc tênh cuía caïc nhoïm thæûc váût phaït triãøn trãn âáút serpentine coï näöng âäü calcium tháúp vaì magne cao trong mäi træåìng laì mäüt thê duû âiãøn hçnh cuía nhoïm cáy chè thë mäi træåìng. Taûi Bàõûc Myî, åí âáút serpentine thæåìng chè coï caïc nhoïm cáy phaït triãøn råìi raûc vaì luìn laì Quercus durata va cupressus sargentii. Vaìi loaìi cáy khäng thãø naìo chäúng chëu âæåüc sæû xaïo träün vaì coï thãø laì caïc cáy chè thë cho tuäøi cuía ræìng cáy. Taûi Anh quäúc, Häüi baío täön ræìng quäúc gia phaït triãøn mäüt phæång phaïp thu tháûp dæî liãûu vaì xãúp nhoïm caïc giaï trë cuía caïc loaûi cáy gäù quïi hiãúm taûi phêa nam Anh quäúc. Caïc chè thë sinh hoüc coï thãø âæåüc sæí dung trong âaïnh giaï sinh thaïi, âàûc biãût laì træåìng håüp cuía nhoïm quáön thãø chè thë âiãöu kiãûn khu væûc cáön thiãút phaíi âæåüc baío täön. Chè thë loaìi cuîng âæåüc duìng trong âiãöu kiãûn âaïnh giaï mäi træåìng vaì trong viãûc sæí duûng âãø laìm baín âäö vãö sæû máùn caím âäúi våïi mäi træåìng. Caïc chè thë sinh váût mäi træåìng khaïc nhau coï thãø xãúp thaình nhoïm theo nhæîng tiãu âãö sau: 1.Tênh cháút máùn caím (Sentinels) : caïc loaûi máùn caím âàûc træng cho caïc âiãöu kiãûn khäng âiãøn hçnh nhæ laì caïc cäng cuû âãø dæû âoaïn mäi træåìng 2.Caïc cäng cuû thàm doì (Detector) : nhæîng loaìi xuáút hiãûn tæû nhiãn trong mäi træåìng coï thãø duìng âãø âo âaûc sæû phaín æïng vaì thêch nghi âäúi våïi sæû thay âäøi cuía mäi træåìng (thay âäøi tuäøi, nhoïm loaìi, giaím kêch thæåïc quáön thãø, táûp quaïn säúng..). Âáút hoang hoïa (heathland) thæåìng âàûc træng cuía âáút ngheìo caïc cháút dinh dæåîng vaì vaìi loaìi cáy coï thãø âæåüc sæí duûng laìm caïc chè thë cho kiãøu âáút ræìng. 3. Caïc cäng cuû khai thaïc (Exploiter): Caïc loaìi coï thãø chè thë cho sæû xaïo träün hay ä nhiãùm mäi træåìng thê duû caïc táûp quaïn cuía caïc loaìi thuíy sinh váût, sæû hiãûn diãûn cuía caïc loaìi giun vaì caïc loaìi giun âoí chè thë sæû ä nhiãùm cuía mäi træåìng. 4.Caïc cäng cuû têch luîy sinh hoüc (Accumulator): caïc loaìi têch luîy sinh hoüc bao gäöm hoïa cháút trong mä cuía chuïng thê duû caïc loaìi âëa y. 5.Caïc sinh váût thæí nghiãûm (Bioassay): Caïc sinh váût choün loüc âäi khi coï thãø âæåüc sæí duûng nhæ laì caïc cháút trong phoìng thê nghiãûm âãø xaïc âënh sæû hiãûn diãûn hoàûc vaì näöng âäü caïc cháút ä nhiãùm.

II.CHÈ SÄÚ

2

Coï nhiãöu thæí nghiãûm lyï thuï nhàòm thæí âo âaûc tênh cháút cuía mäi træìång. Caïc thæí nghiãûm naìy thæåìng âæåüc thæûc hiãûn dæûa trãn aính hæåíng cuía sæû ä nhiãùm mäi træåìng vaì bàòng sæû phán huíy mäi træåìng. Taûi USA, kãø tæì nàm 1970 âaî coï nhiãöu tiãún bäü vaì kãút quía vãö tçnh traûng mäi træåìng. Thê duû UÍy Ban Vãö Cháút Læåüng Mäi Træåìng vaì Hiãûp Häüi Baío Vãû Caïc Loaìi Hoang Daî Quäúc Gia (NWF) âaî xuáút baín mäüt baïo caïo vãö yï kiãún cuía cäng chuïng vãö caïc váún âãö liãn quan âãún mäi træåìng. Âoï laì mäúc âáöu tiãn cuía thæí nghiãûm nhàòm khaío saït tênh cháút cuía mäi træåìng. Sau âoï mäüt chæång trçnh âæåüc thæûc hiãûn båíi NWF cuîng âæåüc thæûc hiãûn phäúi håüp våïi NWF (National Wildlife Federation). Caïc âaïnh giaï sinh thaïi âaî âæåüc thæûc hiãûn âãø nghiãn cæïu vãö sæû máùn caím cuía mäüt khu væûc khaío saït naìo âoï âäúi våïi vaìi sæû thay âäøi mäi træåìng vaì aính hæåíng âãún mäüt vaìi vuìng lán cáûn cuía hãû sinh thaïi. Sæû lan räüng coï thãø laìm ä nhiãøm vaì gáy thiãût haûi âæåüc diãùn âaût dæåïi chè säú mäi træåìng hay chè säú sinh hoüc. Caïc thê duû vãö chè säú sinh hoüc bao gäöm caí caïc chè säú duìng âãø quan tràõc cháút læåüng næåïc trãn cå såí caïc loaìi chè thë vaì mæûc âäü máùn caím cuía caïc loaìi chè thë âäúi våïi sæû ä nhiãùm cuía mäi træåìng. Thê duû vaìo nàm 1964, Woodiwiss mä taí mäüt chè thë sinh hoüc, ráút dãù daìng tênh toaïn, dæûa vaìo caïc chè thë loaìi vaì cán troüng læåüng cuía chuïng dæûa trãn säú nhoïm loaìi naìo âaï trong mäúi quan hãû giæîa sæû máùn caím cuía chuïng âäúi våïi sæû ä nhiãùm hæîu cå. Säú læåüng nhoïm sinh váût våïi sæû hiãûn diãûn hoàûc vàõng màût cuía vaìi chè thë loaìi âæåüc duìng âãø tênh toaïn chè säú. Chè säú naìy, ngaìy nay âæåüc biãút nhæ laì chè säú sinh hoüc, coï caïc trë säú xãúp loaûi tæì 0 (bë ä nhiãùm nàûng cháút hæîu cå) vaì 15 (hoaìn toaìn khäng bë ä nhiãùm). Dãù daìng sæí duûng vaì coï hiãûu quía, loaûi chè säú naìy âæåüc sæí duûng phäø biãún taûi Anh quäúc.

III.CHOÜN LÆÛA VÁÛT CHÈ THË Âãø coï thãø choün sinh váût chè thë chuïng ta træåïc hãút cáön xaïc âënh laì váún âãö chè thë cho âiãöu gç ? Háöu hãút báút cæï loaìi naìo cuîng coï thãø laì váût chè thë nhæng do kiãún thæïc hiãøu biãút cuía chuïng ta nghiãn cæïu vãö Autoecology cuía âa säú caïc loaìi thç coìn haûn chãú (autoecology: nghiãn cæïu sinh thaïi caï thãø, nghiãn cæïu mäüt loaûi sinh váût trong mäüt mäi træåìng). Hiãûn nay viãûc xaïc âënh quaín lyï cháút læåüng næåïc âãø âaïnh giaï taìi nguyãn cho cung cáúp næåïc uäúng, quaín lyï vaì kiãøm soaït nguäön næåïc thaíi (effluent discharges) vaì baío vãû nghãö nuäi träöng thuyí saín âæåüc quan tám nhiãöu vaì laì váún âãö kha phäø biãún.

3

Måïi âáy, viãûc quaín lyï vãö màût sinh hoüc tråí nãn quan troüng hån åí Væång quäúc anh, vaì khäng nghi ngåì gç næîa, cäng taïc naìy phuû giuïp cho viãûc baío täön thiãn nhiãn. Trong caïc sinh váût chè thë choün loüc cho viãûc baío vãû mäi træåìng, caïc thuäüc tênh sau âáy coï thãø phuì håüp riãng biãût. Dé nhiãn sinh váût chè thë coï thãø chè ra mäüt caïch roî raìng do sæû hiãûn diãûn cuía chuïng trong âiãöu kiãûn mäi træåìng xaïc âënh båíi caïc thäng säú giåïi haûn. Nhæîng sinh váût chè thë cho mäi træåìng thæåìng âæåüc âãö cáûp båíi nhæîng tênh cháút sau: a.Váût chè thë dãù daìng âënh loaûi (readily indentified) b.Dãù thu máùu : khäng cáön thiãút nhiãöu thao taïc hoàûc thiãút bë täún keïm vaì coï thãø âënh læåüng (quantitative) c.Coï phán bäú toaìn cáöu (cosmopoltan distribution) d.Kãút håüp våïi caïc dáùn liãûu tæû sinh thaïi hoüc phong phuï (abundant autoecology data), âáy laì sæû tråü giuïp âaïng kãø trong kãút quaí âiãöu tra phán têch vaì phaït hiãûn ä nhiãùm. e.Coï táöm kinh tãú quan troüng nhæ laì taìi nguyãn hoàûc váût gáy haûi : loaìi coï giaï trë kinh tãú quan troüng (caï) hoàûc laì váût coï haûi (mäüt säú loaìi rong).. f.Coï khaî nàng têch træî cháút ä nhiãùm, âàûc biãût laì phaín aính mæïc âäü mäi træåìng vç sæû phán bäú cuía chuïng liãn quan tåïi mæïc âäü ä nhiãùm mäi træåìng. g.Dãù daìng nuäi cáúy trong phoìng thê nghiãûm, cuîng nhæ âæåüc nghiãn cæïu thê nghiãûm vãö tênh thêch æïng cuía chuïng âäúi våïi cháút ä nhiãùm vaì mäi træåìng quan saït. h.Coï tênh biãún dë tháúp, vãö màût di truyãön cuîng nhæ vai troì cuía chuïng trong quáön xaî sinh váût (quáön xaî laì táûp håüp cuía caïc quáön thãø cuía caïc loaìi säúng trong mäüt vuìng âëa lyï nháút âënh) . Caïc nhoïm sinh váût chè thë chênh : 1.Bacteria

Mäüt säú vi chuáøn âæåüc nghiãn cæïu vç sæû liãn quan cuía chuïng trong váún âãö sæïc khoíe cäüng âäöng vaì sæû lan truyãön qua âæåìng næåïc. Thê duû : coï thãø phaït hiãûn mäüt con Escherichia coli trong 100ml (Evison, 1979). 2.Protozoa

Giäúng nhæ Bacteria, protozoa tæång âäúi dãù thu máùu vaì sæû thêch nghi cuía chuïng âäúi våïi mäi træåìng giaìu cháút hæîu cå. 3.Algae (taío)

Taío âæåüc xem nhæ laì sinh váût chè thë vç chuïng coï quan hãû våïi nghiãn cæïu vãö sæû phç dæåîng (eutrophication. Sæû chëu âæûng âäúi våïi ä nhiãùm váût cháút hæîu cå cuía caïc loaìi naìy âaî âæåüc nghiãn cæïu ráút nhiãöu (Patrick, 1954, Fjerdingstad, 1964, 1965, Palmer, 1969), nhæng chuïng khäng phuì håüp cho sinh váût chè thë åí mäi træåìng ä

4

nhiãùm do thuäúc træì sáu hoàûc mäi træåìng bë ä nhiãùm kim loaûi nàûng, màûc duì âäöng laì mäüt træåìng håüp ngoaûi lãû. Âäúi våïi Bacteria thç khoï phán biãût giæîa tãú baìo säúng vaì tãú baìo âaî chãút. 4.Macroinvertebrates Macroinvertebrates taûo nãn mäüt táûp håüp âäüng váût khäng âäöng nháút. Thu máùu âënh tênh cuía Benthic macroinvertebrates (nhoïm âäüng váût khäng xæång säúng åí nãön âaïy) thç tæång âäúi dã,ù phæång phaïp luáûn tiãún bäü vaì trang thiãút bë âáöu tæ khäng nhiãöu. Caïc khoïa phán loaûi thç phuì håüp cho háöu hãút caïc nhoïm màûc duì mäüt säú coìn gàûp khoï khàn trong âënh loaûi, âaïng kãø laì áúu truìng muäùi Chironomid, mäüt säú áúu truìng Trichoptera vaì giun êt tå (Oligochaeta). Thu máùu âënh læåüng thç khoï do sæû phán bäú raîi raïc trong cháút nãön âaïy do váûy cáön phaíi thu mäüt säú læåüng låïn máùu âãø coï thãø æåïc læåüng håüp lyï cuía máût âäü quáön thãø. Nhoïm naìy våïi nhiãöu âàûc âiãøm thuáûn låüi laì coï nhiãöu phæång phaïp phán têch säú liãûu, bao gäöm caïc chè säú ä nhiãùm (pollution indice) vaì chè säú âa daûng

IV. CAÏC THÄNG SÄÚ SINH VÁÛT CHÈ THË

Âàûc âiãøm sinh hoüc cuía nguäön næåïc tæû nhiãn 1.Taío Laì loaûi thæûc váût coï khaî nàng quang håüp, coï loaûi âån baìo, coï loaûi nhaïnh daìi. Taío thuäüc loaûi thæûc váût phuì du phytoplankton. Taío laìloaûi sinh váût tæû dæåîng, chuïng sæí duûng carbonic hoàûc carbonat laìm nguäön carbon vaì sæí duûng caïc cháút dinh dæåîng vä cå nhæ phosphate vaì nitå âãø phaït triãøn E CO

2 + PO

4

3- + � phaït triãøn tãú baìo måïi + O2

Trong quaï trçnh phaït triãøn cuía taío coï sæû tham gia cuía mäüt säú nguyãn täú vi læåüng nhæ magne, bo,coban vaì canxi. Mäüt säú taío lam, luûc coï khaî nàng cäú âënh nitå khi muäúi nitå vä cå khäng âuí. Taío coï maìu xanh laì do cháút diãûp luûc chlorophyll âoïng vai troì quan troüng trong quaï trçnh quang håüp. Taío phaït triãøn maûnh trong nguäön næåïc áúm, chæïa nhiãöu cháút dinh dæåîng nhæ nitå, phospho tæì næåïc thaíi sinh hoaût, cäng nghiãûp thæûc pháøm vaì phán boïn. Do váûy nhiãöu loaìi taío coï thãø âæåüc sæí duûng laì chè thë sinh hoüc âãø âaïnh gêa cháút læåüng næåïc tæû nhiãn.

5

2.Thæûc váût låïn Trong nguäön næåïc coìn coï caïc loaûi thæûc váût låïn macrophyte nhæ caïc loaûi beìo, lau sáûy. Chuïng cuîng phaït triãøn maûnh åí vuìng næåïc tuì haîm chæïa nhiãöu cháút dinh dæåîng. Do váûy cuìng våïi taío, rong, beìo laì caïc thæûc váût chè thë cho hiãûn tæåüng phuï dæåîng hoïa eutrophication 3.Âäüng váût âån baìo Âäüng váût âån baìo protozoa laì caïc loaìi âäüng váût trong næåïc chè coï 1 tãú baìo vaì cuîng âæåüc sinh saín theo cå chãú phán baìo. Chuïng sæí duûng cháút hæîu cå ràõn laìm thæûc pháøm. Protozoa âoïng vai troì quan troüng trong dáy chuyãön thæûc pháøm. 4.Caï. Caï laì âäüng váût maïu laûnh. Coï nhiãöu loaûi caï khaïc nhau cuìng täön taûi trong mäüt thuyí væûc våïi caïc âàûc âiãøm khaïc nhau vãö hçnh thãø, nguäön thæïc àn, nåi sinh saín phaït triãøn vaì khaî nàng thêch nghi våïi mäi træåìng. Chênh vç váûy nhiãöu loaìi caï coï thãø âæåüc sæí duûng nhæ chè thë sinh hoüc âãø xaïc âënh læåüng næåïc vaì ä nhiãùm nguäön næåïc. Caïc nguyãn sinh âäüng váût, âäüng váût âa baìo, caïc loaìi nhuyãùn thãø vaì täm, caï laì thaình pháön âäüng váût thæåìng coï màût trong nguäön næåïc tæû nhiãn. Sæû phaït triãøn vãö chuíng loaûi vaì säú læåüng caï thãø cuía âäüng váût trong næåïc phuû thuäüc roî rãût vaìo cháút læåüng næåïc vaì mæïc âäü ä nhiãùm næåïc. Do váûy nhiãöu loaìi thuyí âäüng váût chè thë cho âàûc âiãøm cháút læåüng næåïc. Thê duû nguäön næåïc bë ä nhiãùm do caïc cháút hæîu cå dáùn âãún sæû giaím træåïc hãút säú chuíng loaûi vaì säú caï thãø caïc loaûi âäüng váût säúng åí táöng næåïc trãn sau âoï âãún caïc loaûi âäüng váût säúng åí âaïy. Viãûc acid hoïa nguäön næåïc âãún âäü pH 4,5-5 laìm suy gèam læåüng træïng caï vaì caïc loaûi täm caï nhoí so våïi nguäön næåïc coï pH trung tênh. Âäü pH gèam dæåïi 4 háöu hãút caïc loaûi caï àn näøi bë biãún máút. Viãûc thay âäøi âäü màûn cuía nguäön næåïc cuîng âæåüc dãù daìng âaïnh giaï qua viãûc xaïc âënh sæû täön taûi vaì phaït triãøn caïc thuyí âäüng váût. Chè thë sæû phán bäú sinh váût theo âäü màûn thãø hiãûn nhæ sau :

6

Âäü màûn (ppt)

Phán loaûi vãö màût sinh thaïi caïc loaûi thuyí sinh phán bäú theo âäü màûn

<0,5 (limnetic)

0,5-5(oligohaline) 5-18(mesohaline) 18-30(polyhaline) >30 (eurohaline)

Loaìi næåïc ngoüt

Loaìi næåïc nhaût Loaìi säúng âæåüc åí caïc âäü màûn Loaìi næåïc låü Loaìi di truï Loaìi næåïc màûn

5.Vi sinh váût chè thë ä nhiãùm phán Coï 3 nhoïm vi sinh váût chè thë ä nhiãùm phán: Nhoïm coliform âàûc træng laì Escherichia coli (E.coli) Nhoïm Streptococci âàûc træng laì Streptococcus faecalis Nhoïm Clostridia khæí sulphite âàûc træng laì Clostridium perfringents Sæû coï màût cuía caïc vi sinh naìy chè tçnh traûng næåïc bë ä nhiãùm phán, nhæ váûy coï nghéa laì coï thãø coï vi truìng gáy bãûnh vaì ngæåüc laûi nãúu khäng coï caïc vi sinh chè thë phán coï nghéa laì coï thãø khäng coï vi truìng gáy bãûnh do phán. Trong 3 nhoïm vi sinh chè thë trãn nhoïm coliform thæåìng âæåüc phán têch vç: -chuïng laì nhoïm vi sinh quan troüng nháút trong viãûc âaïnh gêa vãû sinh nguäön næåïc vaì coï âáöy âuí caïc tiãu chuáøn cuía loaûi vi sinh chè thë lyï tæåíng. -chuïng coï thãø âæåüc xaïc âënh trong âiãöu kiãûn thæûc âëa. -Viãûc xaïc âënh coliforms dãù daìng hån xaïc âënh caïc vi sinh khaïc. Chàóng haûn caïc qui trçnh xaïc âënh streptococci cáön thåìi gian äøn nhiãût láu coìn viãûc xaïc âënh clostridia cáön phaíi tiãún haình åí 80oC vaì lãn men hai láön nãn trong âiãöu kiãûn thæûc âëa khoï xaïc âënh hai loaûi vi sinh chè thë naìy. Trong nhoïm coliform coï mäüt säú loaûi coï khaî nàng lãn men lactose khi nuäi cáúy åí 35oC hoàûc taûo ra acid, aldehid vaì khê trong voìng 48g. Coï mäüt säú loaûi coï khaî nàng lãn men lactose åí 44oC hoàûc 44,5oC (nhoïm coliform chëu nhiãût) . Thuäüc loaûi naìy coï E.Coli.

7

6.Caïc thäng säú thuyí sinh Âãø âaïnh giaï mæïc âäü ä nhiãùm næåïc do cháút thaíi sinh hoaût, ngoaìi caïc thäng säú hoïa, lyï, ta cáön quan tràõc caïc vi sinh chè thë : Feacal coliform, täøng coliform vaì caïc sinh váût gáy bãûnh. Trong træåìng håüp âaïnh gêa taïc âäüng cuía ä nhiãùm âãún hãû sinh thaïi næåïc ta cáön quan tràõc bäø sung vãö caïc thäng säú thuyí sinh sau âáy : 6.1.Âäüng váût âaïy khäng xæång säúng Âäüng váût âaïy (äúc, hãún,ngãu,soì..) âæåüc sæí duûng laìm chè thë sinh hoüc trong quan tràõc ä nhiãùm næåïc vç : -Tæång âäúi cäú âënh taûi âaïy säng, häö chiuû aính hæåíng cuía sæû thay âäøi liãn tuûc cháút læåüng næåïc vaì chãú âäü thuyí vàn trong ngaìy. -Thåìi gian phaït triãøn khaï láu (vaìi tuáön âãún vaìi thaïng). -Dãù thu máùu, dãù phán loaìi. Âäüng váût âaïy khäng xæång säúng âæåüc sæí duûng nhæ chè thë sinh hoüc âãø âaïnh giaï cháút læåüng næåïc do caïc nguyãn nhán sau: �� Ä nhiãùm hæîu cå våïi sæû suy giaím oxy hoìa tan. �� Ä nhiãùm do caïc cháút dinh dæåîng. �� Ä nhiãùm do kim loaûi nàûng vaì hoaï cháút BVTV. Ä nhiãùm do caïc taïc nhán naìy seî laìm thay âäøi quáön thãø âäüng váût âaïy. Ngoaìi ra viãûc ä nhiãùm do kim loaûi nàûng, hoïa cháút BVTV coìn âæåüc phaït hiãûn dãù daìng qua viãûc xaïc âënh täön læu caïc cháút naìy trong âäüng váût âaïy. ÅÍ nhiãöu quäúc gia cháu Áu, chè säú quan tràõc sinh hoüc BMWP (Biological Monitoring Working Party) âæåüc sæí duûng âãø âaïnh giaï cháút læåüng næåïc. Hãû thäúng chè säú BMWP chênh laì dæûa vaìo sæû xaïc âënh säú loaìi vaì phán bäú cuía âäüng váût âaïy khäng xæång säúng âãø phán loaûi mæïc âäü ä nhiãùm næåïc. 6.2.Phiãu sinh thæûc váût (phytoplankton) Mäüt säú phiãu sinh thæûc váût coï khaî nàng chè thë ä nhiãùm nguäön næåïc do : -Ä nhiãùm cháút hæîu cå (gáy kiãût oxy hoìa tan). -Phuï dæåîng hoïa. -Ä nhiãùm do hoïa cháút âäüc (kim loaûi nàûng, hoïa cháút BVTV, hydrate âa voìng) -Ä nhiãùm do dáöu måí. 6.3.Phiãu sinh âäüng váût (zooplankton) Âäüng váût phuì du laì mäüt màõc xêch trong chuäùi thæïc àn tæû nhiãn. Âáy laì loaìi thæïc àn giaìu cháút dinh dæåîng vaì nàng læåüng cho nhiãöu loaûi caï åí giai âoaûn áúu truìng. Ngoìai ra âáy laì caïc sinh váût chè thë næåïc báøn.

8

CHÆÅNG 2 : CAÏC THIÃN ÂËCH TRONG MÄI TRÆÅÌNG

I.Vai troì cuaí thiãn âëch trong hãû sinh thaïi vaì trong mäi træåìng Thiãn âëch laì caïc cän truìng coï låüi trong tæû nhiãn gäöm nhiãöu loaìi khaïc nhau,

thãø hiãûn sæû âa daûng sinh hoüc trong mäi træåìng tæû nhiãn. Sæû hiãûn diãûn våïi thaình pháön âa daûng vaì phong phuï âàûc træng cho mäi træåìng khäng hoàûc êt bë ä nhiãùm do sæû thay âäøi mäi træåìng vãö nhiãöu khiaï caûnh khaïc nhau. Thaình pháön vaì säú læåüng cuía thiãn âëch cuîng cho tháúy vai troì ráút quan troüng trong sæû cán bàòng sinh thaïi. Caïc cän truìng coï låüi coï sàôn trong tæû nhiãn seî giuïp kiãøm soaït caïc dëch haûi, cän truìng báút låüi cho hãû thäúng canh taïc.

Taûi Âäöng bàòng säng Cæíu Long, diãûn têch canh taïc näng nghiãûp, âàûc biãût laì cáy träöng ráút låïn. Ngoaìi ra, do aïp læûc gia tàng dán säú, diãûn têch âáút näng nghiãûp ngaìy caìng thu heûp, caïc hãû thäúng canh taïc thám canh sæí duûng nhiãöu phán boïn, thuäúc træì sáu aïp duûng ráút phäø biãún. Bãn caûnh âoï, viãûc canh taïc nhiãöu vuû trong nàm, nhiãöu nåi canh taïc 7vuû trong 2 nàm, læåüng hoaï cháút âæåüc sæí duûng ráút låïn. Nhæîng biãûn phaïp kyî thuáût canh taïc naìy âaî gáy ä nhiãùm mäi træåìng vç aính hæåíng træûc tiãúp âãún caïc thiãn âëch, laìm giaím máût säú,giaím thaình pháön loaìi. Sæû ä nhiãùm cuîng laìm aính hæåíng caïc thuyí sinh âäüng thæûc váût trong næåïc vaì caïc hãû âäüng váût trong âáút vaì âàûc biãût laì chuäùi thæïc àn cuaí nhiãöu âäüng váût báûc cao. Thiãn âëch laì nhæîng cän truìng dãù daìng nháûn diãûn trong caïc hãû thäúng canh taïc nhæ ong,kiãún,nhãûn,ruäöi,boü xêt, boü ruìa. Nhæîng loaìi thiãn âëch naìy ráút dãù daìng bë tiãu diãût bàòng hoaï cháút trong mäi træåìng thám canh do âoï chuïng laì caïc chè thë mäi træåìng ráút täút.

Ngaìy nay, våïi nhæîng thaình tæûu trong cäng nghãû sinh hoüc ngæåìi ta âaî æïng duûng hiãûu quaí cuaí caïc sinh váût coï låüi âãø saín xuáút cäng nghãû caïc sinh váût naìy hàòng loaût, âãø âæa vaìo mäi træåìng nhàòm muûc âêch kiãøm soaït hæîu hiãûu vaì coï kinh tãú hån caïc cän truìng gáy haûi cho saín xuáút. Cuîng trong chiãöu hæåïng ü phaït triãøn cäng kyî nghãû, caïc nhaì khoa hoüc âaî khuyãún caïo chæång trçnh phoìng træì täøng håüp dëch haûi IPM (intergrated pest management), nhàòm haûn chãú viãûc sæí duûng thuäúc træì sáu, gáy aính hæíång âãún táûp âoaìn cän truìng coï êch trong mäi træåìng. Caïc thiãn âëch laì caïc sinh váût chè thë mäi træåìng ráút roî. Sæû phaït hiãûn caïc thaình pháön loaìi khaïc nhau vaì máût âäü cuía chuïng, âàûc biãût åí nhæîng vuìng näng nghiãûp

9

thám canh coï sæí duûng nhiãöu phán boïn thuäúc træì sáu, seî giuïp chuïng ta âaïnh giaï,dæû baïo vaì quaín lyï mäi træåìng hæîu hiãûu

II.Thiãn âëch cuía caïc loaìi sáu haûi luïa quan troüng

Trong thiãn nhiãn caïc loaûi sáu haûi luïa luän bë mäüt säú keí thuì gáy haûi cho chuïng, âæåüc goüi laì “thiãn âëch ‘. Noïi chung “ thiãn âëch “cuía cän truìng bao gäöm : -Yãúu täú thåìi tiãút nhæ : nàõng , gioï , mæa, baîo, nhiãût âäü , áøm âäü. Caïc yãúu täú naìy aính hæåíng træc tiãúp âãún cän truìng laìm chuïng giaím máût säú cuîng nhæ khaí nàng sinh saín. -Âäüng váût coï xæång säúng nhæ : ãúch nhaïi chim caï... Caïc loaûi náúm, vi khuáøn gáy bãûnh cho cän truìng. Chuïng coï khaí nàng säúng tæång âäúi láu trãn quáön thãø kyï chuí hay mäi træåìng, coï khaí nàng láy lan theo nguäön næåïc hoàûc khäng khê. Màûc duì khaí nàng tiãu diãût cän truìng khäng cao làõm nhæng chuïng goïp pháön âaïng kãø trong viãûc giaím máût säú cän truìng trãn âäöng ruäüng. -Cän truìng kyï sinh. Laì nhoïm cän truìng kyï sinh thæåìng thuäüc caïc bäü ong vaì ruäöi. Khaí nàng kyï sinh cuía chuïng tæång âäúi heûp vç chè coï giai âoaûn áúu truìng cuía chuïng måïi gáy haûi cho con mäöi . Coìn giai âoaûn thaình truìng chuïng säúng bàòng máût hoa. Âàûc âiãøm cuía nhoïm cän truìng kyï sinh laì : Kêch thæåïc cå thãø nhoí hån con mäöi. Kyï chuí cuía caïc loaûi kyï sinh khäng räüng. Cän truìng hoàûc sinh váût àn thët. Nhoïm naìy gäöm caïc loaìi nhãûn, cän truìng thuäüc caïc bäü caïnh cæïng, caïnh næîa cæïng, chuäön chuäön. Âàûc âiãøm cuía nhoïm naìy laì : Kêch thæåïc cå thãø thæåìng to hån con mäöi. Mäüt caï thãø coï thãø àn nhiãöu con mäöi trong mäüt ngaìy. Chuïng hoàûc àn caí con mäöi hoàûc chêch huït cháút dëch cuía cå thãø con mäöi. Caí thaình truìng vaì áúu truìng âãöu táún cäng âæåüc con mäöi.

III. Thiãn âëch cuía caïc loaìi ráöy 1. Caïc loaûi àn thët : a) Caïc loaûi nhãûn :

Nhãûn coï êch trãn ruäüng luïa gäöm hai nhoïm : Nhoïm chàng læåïi coï khaí nàng sàn mäöi keïm vç âåüi con mäöi råït truïng læåïi hoàûc bay truïng læåïi måïi bàõt àn.

10

Nhoïm khäng chàng læåïi coï khaí nàng bàõt mäöi nhiãöu hån nhoïm trãn vç chuïng coï thãø sàn âuäøi con mäöi. Phäø biãún trong nhoïm naìy vaì xuáút hiãûn nhiãöu trãn ruäüng luïa laì loaìi lycosapseudoannulta ( Boesenberg- Strand ), thuäüc hoü Lycosidae, bäü Araneae. Loaìi naìy di chuyãøn ráút nhanh vaì âãún âënh cæ nhanh choïng trãn ruäüng luïa khi coï caïc loaûi sáu ráöy xuáút hiãûn. Chuïng coï âåìi säúng tæång âäúi daìi vaì khaí nàng sinh saín cao. Mäüt con nhãûn caïi coï thãø säúng âãún 3-4 thaïng vaì âeí 300-400 træïng.Loaìi naìy thæåìng säúng åí gäúc cáy luïa; ngoaìi caïc loaûi ráöy, nhãûn træåíng thaình coìn coï thãø àn nhiãöu loaûi cän truìng khaïc, kãø caí bæåïm sáu âuûc thán. Mäüt con nhãûn coï thãø tiãu thuû 5-15 con mäöi trong mäüt ngaìy.

b) Caïc loaûi boü ruìa thuäüc hoü Coccinellidae, bäü caïnh cæïng ( Coleoptera ). “Boü ruìa “ laì nhæîng cän truìng coï khaí nàng àn mäöi cao . Áúu truìng loaìi Coccinella septempunctata trong suäút thåìi gian phaït triãøn coï thãø tiãu thuû âãún 665 ráöy náu vaì áúu truìng tuäøi låïn trong mäüt ngaìy âãm coï thãø àn 60-150 ráöy náu. “ Boü ruìa “ àn âæåüc ráút nhiãöu loaìi cän truìng, coï thãø âãún 38 loaìi sáu ráöy khaïc nhau. Nhoïm boü ruìa coï êch taûi viãût nam coï thãø âãún 165 loaìi phán bäú theo tæìng vuìng âëa lyï khaïc nhau. Trong âiãöu kiãûn khê háûu næåïc ta, boü ruìa coï êch háöu nhæ phaït triãøn quanh nàm. Mäüt con boü ruìa caïi coï thãø âeí 150-200 træïng maìu vaìng låüt hoàûc vaìng cam khi måïi âeí, chuyãøn thaình maìu xaïm khi sàõp nåí. Áúu truìng boü ruìa ráút linh hoaût vaì coï khaí nàng táún cäng caïc loaìi ráöy maûnh hån thaình truìng. Mäüt áúu truìng boü ruìa coï thãø àn 5-10 áúu truìng hoàûc thaình truìng trong mäüt ngaìy.

c) Caïc loaìi kiãún ba khoang : Trãn ruäüng luïa coï hai loaìi “kiãún ba khoang “ phäø biãún laì : Peaderus fuscipes ( Curtis ) thuäüc hoü caïnh ngàõn ( Staphylinidae ). Ophionea indica ( Schmiât- Goebel ) thuäüc hoü chán chaûy ( Carabidae ). Hai loaìi trãn thuäüc loaûi caïnh cæïng ( Coleoptera ). Caïc loaìi trãn âæåüc goüi laì “ì kiãún ba khoang” vç cå thãø coï caïc soüc ngang maìu xanh dæång âáûm xen keî våïi maìu náu âoí. Loaìi P. fuscipes ( Curtis ) coï kêch thæåïc cå thãø nhoí ; caïnh ngàõn , maìu xanh dæång âáûm, chè daìi âãún phán næîa thán mçnh, vç cå thãø nhoí nãn loaìi naìy ráút nhanh nheûn, sàn bàõt con mäöi dãù daìng, vç váûy khaí nàng àn mäöi nhiãöu; hån næía chuïng coìn coï thãø läüi trong næåïc, vaì coï khaí nàng àn bäng pháún luïa,âáy laì giai âoaûn cáy luïa thu huït nhiãön loaûi cän truìng nãn khaí nàng tiãu diãût sáu haûi cuía chuïng tæång âäúi cao. Trong khi âoï loaìi O. indica Schmiât - Goebel coï kêch thæåïc cå thãø to hån loaìi trãn, caïnh che phuí caí thán, nhæng khaí nàng sàn mäöi keïm hån vç di chuyãøn cháûm vaì chè hoaût âäüng maûnh vaìo ban âãm vaì chuïng chè säúng âæåüc trãn ruäüng luïa coï næåïc êt .

d) Boü xêt muì xanh:

11

Tãn khoa hoüc : Cyrtorhinus lividipennis Reuter Hoü : Miridae Bäü : Caïnh næîa cæïng ( Hemiptera ) Boü xêt coï chu kyì sinh træåíng 20-25 ngaìy. Mäùi con caïi âeí 10-15 træïng vaìo bãn trong beû laï luïa. Âáy laì loaìi táún cäng træïng ráöy quan troüng.Caí áúu truìng vaì thaình truìng duìng voìi chêch vaìo træìng ráöy huït hãút cháút dëch bãn trong laìm træïng bë räùng > Thaình truìng coìn táún cäng caí áúu truìng vaì thaình truìng caïc loaûi ráöy. Mäùi ngaìy mäüt con boü xêt coï thãø tiãu thuû 7-10 træïng ráöy hay 1-5 con ráöy.

e) Boü xêt næåïc : Tãn khoa hoüc : Microvelia atrolineata bergroth Hoü : Veliidae Bäü : Caïnh næîa cæïng ( Hemiptera ) Boü xêt coï chu kyì sinh træåíng 25-30 ngaìy vaì coï thãø säúng âãún 1-2 thaïng. Mäüt con caïi coï thãø âeí 20-30 træïng vaìo thán cáy luïa , gáön màût næåïc. Khaí nàng àn mäöi cuía loaìi naìy tæång âäúi heûp vç chuïng chè táún cäng âæåüc nhæîng con mäöi råït xuäúng næåïc. Caí thaình truìng vaì áúu truìng âãöu säúng trãn màût næåïcvaì táún cäng con mäöi bàòng caïch chêch vaìo cå thãø con mäöi cháút âäüc laìm con mäöi tã liãût vaì sau âoï huït hãút cháút dëch bãn trong > mäüt con boü xêt næåïc coï thãø tiãu thuû 4-7 con ráöy trong mäüt ngaìy. Chuïng chè säúng âæåüc trong nhæîng ruäüng âuí næåïc.

g) Boü xêt næåïc : Tãn khoa hoüc : Mesovelia sp. Hoü : Mesoveliidae Bäü : Caïnh næîa cæïng ( Hemiptera) Loaûi naìy thæåìng säúng trong ruäüng coï âuí næåïc , con træåíng thaình coï maìu xanh låüt, to hån loaìi Microvelia atrolineata nhæng säú læåüng êt hån . Áúu truìng vaì thaình truìng boü xêt naìy chuí yãúu cuîng àn caïc loaûi sáu ráöy råït xuäúng næåïc.

h) chuäön chuäön kim : Tãn khoa hoüc : Agriocnemis spp. ( Coenagrionidae ) Bäü : chuäön chuäön ( Odonata ) Âáy laì loaìi chuäön chuäön nhoí caïnh heûp, con âæûc coï maìu sàõc âeûp hån con caïi. Chuäön chuäön kim non säúng dæåïi næåïc vaì coï thãø treìo lãn thán cáy luïa âãø tçm ráöy caïm. Con træåíng thaình thæåìng bay laì laì trãn taïn laï luïa âãø tçm caïc cän truìng bay cuîng nhæ caïc con ráöy âáûu trãn cáy.

2. Caïc loaìi kyï sinh :

12

Âäúi våïi caïc loaûi ráöy, træïng cuía chuïng thæåìng bë “kyï sinh “ nhiãöu hån áúu truìng vaì thaình truìng, tè lãû coï thãø âãún 30%. Thaình truìng caïi cuía kyï sinh duìng ráu âáöu doì tçm træïng ráöy bãn trong beû hay gán chênh cuía laï vaì âeí træïng vaìo bãn trong træïng ráöy . Træïng ráöy bë kyï sinh thæåìng thay âäøi maìu sàõcvaì coï hçnh daïng khäng bçnh thæåìng. Áúu truìng kyï sinh phaït triãøn vaì laìm nhäüng bãn trong træïng ráöy. Caïc loaûi kyï sinh træïng ráöy quan troüng laì :

a) Ong Anagrus spp. Hoü : Mymaridae. Bäü : Caïnh maìng ( Hymenoptera ).

Ong caïi tçm træïng kyï chuí bàòng caïch láúy ráu âáöu goî vaìo thán cáy luïa . Khi âaî phaït hiãûn âæåüc äø træïng chuïng duìng bäü pháûn âeí træïng choüc vaìo tæìng træïng mäüt vaì âeí træïng vaìo bãn trong. Træïng bë kyï sinh seî chuyãøn sang maìu cam sáùm trong khi træïng bçnh thæåìng maìu tràõng. Giai âoaûn phaït triãøn cuía ong tæì træïng âãún træåíng thaình laì 60-10 ngaìy. Ong låïn säúng 2-6 ngaìy vaì mäüt con ong coï thãø kyï sinh 15-30 træïng ráöy mäùi ngaìy.

b) Ong Oligosita sp. Hoü : Trichogrammatidae. Bäü : Caïnh maìng ( Hymenoptera 0. Táûp quaïn tçm mäöi vaì kyï sinh cuía loaìi naìy tæång tæû loaìi trãn , nhæng træïng bë kyï sinh coï maìu vaìng chanh. Tæì træïng âãún træåíng thaình vuía loaìi ong naìy máút khoaíng 11-15 ngaìy. Con caïi säúng 2-5 ngaìy, mäùi ngaìy mäüt ong kyï sinh 2-8 træïng ráöy.

c) Ong Gonatocerus spp. Hoü : Mymaridae. Bäü : Caïnh maìng ( Hymenoptera ). Ong caïi duìng ráu âáöu tçm træïng kyï chuí vaì âeí vaìo mäùi træïng ráöy mäüt træïng. Tæì træïng âãún træåíng thaình cuía loaìi ong naìy máút khoaíng 6-7 ngaìy. Mäüt ong caïi kyï sinh trung bçnh mäùi ngaìy 8 træìng ráöy.

d) Ong Pseudogonatopus sp. Hoü : Dryinidae. Bäü : Caïnh maìng. Coï khoaíng 5 loaìi thuäüc hoü naìy laì kyï sinh phäø biãún cuía caïc loaìi ráöy nháút laì ráöy náu. Ngoaûi hènh loaìi naìy ráút giäúng con kiãún. Con caïi thæåìng khäng coï caïnh, âäi cæûa træåïc giäúng nhæ caïi kãöm duìng âãø giæî con mäöi. Con âæûc coï caïnh. Chuïng táún cäng ráöy bàòng caïch chêch vaìo thán con mäöi vaì âeí træïng vaìo bãn trong thán. Mäüt con caïi coï thãø såïng 6-7 ngaìy vaì kyï sinh 4-6 con ráöy bàòng caïch âeí mäüt hoàûc hai

13

træïng vaìo bãn trong cå thãø ráöy.Khi låïn , mäùi ong kyï sinh non âæåüc boüc bàng mäüt tuïi maìu âenâãún xaïm låüt nhä ra khoíi buûng kyï sinh chuí. Sau 7-10 ngaìy tuïi bung ra vaì ong non maìu tràõng sæîa chui ra ngoaìi, sau âoï ong keïo keìn hçnh báöu duûc vaì laìm nhäüng trãn laï luïa. Thäng thæåìng loaìi naìy xán nháûp vaìo ruäüng luïa laì do ráöy náu mang caïc tuïi trãn læng bay vaìo hån laì do thaình truìng cuía chuïng bay vaìo. e) Loaìi Elenchus sp.

Hoü : Elenchidae. Bäü : Caïnh cuäún . ( Strepsiptera ).

Ráöy náu bë kyï sinh mang áúu truìng vaì thaình truìng kyï sinh , âang säúng trong cå thãø chuïng, vaìo ruäüng luïa. Áúu truìng caïi phaïttriãøn vaì laìm nhäüng ngay trong cå thãø ráöy, nhçn bãn ngoaìi chè tháúy mäüt maìu náu âáûmtrãn buûng ráöy. Thaình truìng caïi nåí ra khäng coï caïnh, cuîng säúng bãn trong cå thãø ráöy, nhæng chè coï âáöu nhä ra khoíi buûng ráöy vaì coï thãø säúng 2-3 thaïng. Áuï truìng âæûc cuîng phaït triãøn bãn trong cå thãø ráöy nhæng khi laìm nhäüng thç chui ra ngoaìi vaì gàõn trãn buûng ráöy. Thaình truìng âæûc coï caïnh træåïc coï daûng nhæ hçnh duìi cui, caïnh sau moíng vaì to giäúng nhæ hçnh caïi quaût, sau khi nåí chuïng bay tåïi bàõt càûp våïi caïc thaình truìng caïi khaïcvç thaình truìng caïi khäng bay âuåüc. Âåìi säúng cuía thaình truìng âæûc khoaíng 2-5 ngaìy. Mäüt con caïi coï thãø sinh 500-2000 con non, khi hãút thæïc àn chuïng boì ra khoíi cå thãø ráöy âaî chãút vaì tçm con ráöy måïi âãø táún cäng. Ráöy bë loaìi naìy kyï sinh coìn säúng âæåüc mäüt thåìi gian daìi vaì coï thãø gáy haûi cho cáy luïa nhung khäng tráöm troüng vç âaî yãúu vaì cuîng khäng sinh saín âæåüc. Loaìi kyï sinh naìy vaìo ruäüng luïa âuåüc cuîng do ráöy náu mang vaìo. g) Ruäöi hoü Pipunculidae. Nhiãöu loaìi ruäöi thuäüc loaìi naìy chè kyï sinh ráöy xanh.Ruäöi caïi âeí træïng vaìo bãn trong cå thãø áúu truìng ráöy. Áúu truìng ráöy bë kyï sinh coï thãø säúng thãm mäüt thåìi gian ngàõn nhæng sau âoï chãút khi kyï sinh chui ra khoíi cå thãø. Chè mäüt ruäöi säúng trong mäüt thán ruäöi xanh. Doìi laìm nhäüng trong âáút hay gáön gäúc luïa, mäüt con ruäöi coï thãø kyï sinh 2-3 con ráöy xanh trong mäüt ngaìy. IV. Thiãn âëch cuía sáu âuûc thán Trong suäút chu kyì phaït triãøn cuía sáu âuûc thán, træïng laì giai âoaûn dãù bë haûi nháút vç chuïng âuåüc gàõn trãn laï luïa, phåïi ra ngoaìi; trong khi caïc giai âoaûn khaïc thç åí bãn trong thán cáy luïa. Mæïc âäü træïng bë kyï sinh âãún 100%.

1. Kyï sinh giai âoaûn træïng : a) Ong Trichogramma

14

Hoü : Trichogrammatidae. Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera )

Loaìi ong naìy coìn âuåüc goüi laì” ong màõt âoí “. Thaình truìng coï âåìi säúng trung bçnh 7 ngaìy, trong thåìi gian naìymäüt con caïi âeí khoaíng 40 træïng. Thaình truìng âeí tæìng træïngvaìo bãn trong træïng cuía kyï chuí, áúu truìng vaì nhäüng kyï sinhâãöu phaït triãøn bãn trong cå thãø kyï chuí.

b) Ong Telenomus sp. Hoü : Scelionidae. Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

Loaìi naìy coï maïu âen, nhoí , táún cäng træïng sáu âuûc thán hai cháúm vaì træïng caïc loaûi sáu soüc náu. Thåìi kyì phaït triãøn tæï træïng âãún træåíng thaình máút 10-14 ngaìy. Loaìi ong naìy coï âàûc âiãøm laì ong caïi tçm bæåïm caïi vaì baaïm vaaaìo läng buûng kyï chuí, nhæ váûy bæåïm sáu âuûc thán mang luän caí ong âãún nåi chuïng tçm äø âeí træïng vaì âeí træïng vaìo træïng sáu âuûc thán væìa âæåüc âeí xong, chæa këp phuí läng. Mäüt ong caïi coï thãø kyï sinh 20-40 træïng vaì säúng 2-4 ngaìy hoàûc láu hån nãúu coï máût hoa nhiãöu

c) Ong Tretastichus sp. Hoü : Eulophidae. Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

Loaìi naìy coï mauì xanh luûc lam kim loaûi, khoï nhçn tháúy bàòng màõt thæåìng, nhæng chuïng coï nhiãöu åí ruäüng luïa næåïccuîng nhæ luïa caûn. Mäùi ong caïi coï thãø âeí 10-16 træïng. Træïng âæåüc âeí vaìo træïng sáu âuûc thán, sau 1 -2 ngaìy ong non kyï sinh nåí trong træïng sáu âuûc thán. Khi træïng kyï chuí âaî bë àn hãút, ong non chuyãøn sang àn træïng khaïc hoàûc coï thãø táún cäng sáu non coìn åí bãn ngoaìi, chæaï chui vaìo bãn trong thán cáy luïa. Mäùi ong cáön êt nháút ba træïng sáu âuûc tháncho suäút thåìi gian sinh säúng cuía chuïng. Tæì træïng âãún ong træåíng thaình máút 10-12 ngaìy. Loaìi naìy âæåüc ghi nháûn laì thêch táún cängtræïng sáu âuûc thán maìu vaìng, thènh thoaíng måïi kyï sinh træïng sáu âuûc thán soüc náu, khaí nàng kyï sinh cuía loaìi naìy tæång âäúi cao vç chuïng kyï sinh vaìo táút caí caïc træïng cuía äø træïng, ngay caí áúu truìng væìa måïi nåí ra. 2. Kyï sinh áúu truìng vaì nhäüng : Coï nhiãöu loaìi cän truìng kyï sinh áúu truìng vaì nhäüng sáu âuûc thán nhæng tè lãû khäng cao (5-10 % )vç chuïng nàòm bãn trong thán cáy luïa. Áúu truìng vaì nhäüng luïc måïi bë kyï sinhträng ráút bçnh thæåìngnhæng caìng vãö sau chuïng coï maìu âáûm dáön. a) Ong Apanteles sp.

Hoü : Ong Keïn nhoí ( Braconidae ). Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

15

Âáy laì loaûi coï maìu âen, thæåìng xuáút hiãûn åí ruäüng luïa næåïc, thæåìng kyï sinh sáu âuûc thán vaì âäi khi caí sáu âo. Ong caïi âeí 1-20 træïng trong mäüt con sáu kyï chuí , ong non nåí ra àn hãút caïc bäü pháûn bãn trong cå thãø kyï chuí. Chuïng thæåìng nhaí keïn tràõng baío vãû træåïc khi chuïng hoaìn toaìn thoaït khoíi kyï chuí, âåìi säúng cuía ong 5-7 ngaìy, mäüt ong caïi coï thãø âeí âãún 60 træng. Thåìi gian tæì træïng âãún thaình truìng 15-20 ngaìy.

b) Ong Ltopiectis narangae ( Ashmead ) Hoü: Ong Cæû. Bäü : Caïnh Maìng (Hymenoptera ).

Loaìi naìy coï kêch thæåïc væìa. Ráu âáöu , chán vaì buûng maìu cam vaìng; âáöu ngæûc vaì cuäúi buûng âen.Chuïng chuí yãúu tçm mäöi åí ruäüng luïa næåïc nhæng thæåìng säúng åí taïn laï luïa. Ong caïi duìng ráu âáöu doì tçm træïnghoàûc nhäüng sáu âuûc thán vaì âeí træïng vaìo bãn trong cå thãø sáu nhæng sau cuìng chè coìn mäüt ong non säúng âãún træåíng thaình. Thaình truìng coï thãø säúng 4-6 tuáön, âeí 200-400 træïng.

c) Ong Xanthopimpia sp. Hoü : Ong Cæû ( Ichneumonidae ). Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

Toaìn thán ong coï maìu vaìng cam. Loaìi naìy kyï sinh sáu âuûc thán åí caí ruäüng åït vaì khä. Ong caïi säúng 4-9 tuáön vaì âeí 5-14 træïng. Ong caïi duìng bäü pháûn âeí træïng choüc thuíng thán cáy luïa vaì mäüt træïng vaìo bãn trong mäüt nhäüng. Áúu truìng phaït triãøn vaì laìm nhäüng ngay trong nhäüng cuía kyï chuí. V. Thiãn âëch cuía sáu cuäún laï nhoí a) Ong Trichomma sp.

Hoü : Ong cæû ( Ichneumonidae ). Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

Âáy laì loaìi ong to, daìi maìu âen vaìng. Bçnh thæåìng coï thãø nhçn tháúy chuïng bay trãn laï luïa âãø tçm sáu cuäún laï. Chuïng thêch àn loaûi sáu låïn, ong thæåìng chui vaìo nhæîng laï âaî bë cuäún vaì âeí vaìo mäùi sáu mäüt træïng. Ong non åí vaì phaït triãøn âãún thåìi kyì nhäüng trong cå thãø kyï chuí, nåí åí phêa âáöu nhäüng sáu cuäún laï. Ong non åí vaì phaït triãøn âãún thåìi kyì nhäüng trong cå thãø kyï chuí, nåí åí phêa âáöu nhäüng sáu cuäún laï.

b) Ong Temelucha philippinensis ( Ashmead ). Hoü : Ong Cæû ( Ichneumonidae ). Bäü : Caïnh Maìng ( hymenoptera ).

Ong coï maìu vaìng náu. Chuïng säúng âæåüc åí tátú caí caïc ruäüng luïa, thæåìng sàn mäöi vaìo ban ngaìy, khi sáu âuûc thán di chuyãøn tæì chäöi naìy sang chäöi khaïc vaì âeí

16

træïng vaìo mçnh sáu træåïc khi sáu chui vaìo bãn trong thán cáy luïa. Loaìi naìy cuîng chui caí vaìo bãn trong bao laï âãø kyï sinh sáu cuäún laï. Khi låïn sáu råìi kyï chuí vaì laìm keïn maìu náu låüt trong läù cuía sáu âuûc thán, hoàûc trong laï bë cuäún laûi. Ong træåíng thaình säúng 7-9 ngaìy.

c) Ong Brachymeria spp. Hoü : Ong âen âuìi to ( Chalcididae ). Bäü : Caïnh Maìng ( Hymenoptera ).

Loaìi naìy thêch kyï sinh áúu truìng tuäøi låïn caïc loaìi sáu cuäún laï nhoí, cuäún laï låïn... Ong âeí vaìo sáu non hoàûc truìng cuía kyï chuí mäüt træïng, áúu truìng nåí ra sinh säúng vaì laìm nhäüng bãn trong cåï thãø kyï chuí. Ong træåíng thaình chui ra åí pháön âáöu cuía nhäüng kyï chuí vaì säúng âæåüc 3-5 ngaìy.

VI.MÄÚI QUAN HÃÛ GIÆÎA HOAÏ CHÁÚT NÄNG NGHIÃÛP VAÌ SÆÛ BUÌNG PHAÏT DËCH HAÛI

Caïc cháút gáy ä nhiãùm mäi træåìng trong pháön låïn træåìng håüp aính hæåíng âãún tæång taïc thæûc váût-cän truìng. Khi mäi træåìng bë ä nhiãùm thç tàng tênh máùn caím cuaí cáy âäúi våïi sáu haûi. Taûi Indonesia, vaìo âáöu nàm 1970 ráöy náu bàõt âáöu xuáút hiãûn. ÅÍ nhæîng caïnh âäöng naìo näng dán sæí duûng thuäúc træì sáu âãø chäúng sáu bãûnh, máût âäü ráöy náu tàng lãn gáúp 10 láön. Khi máût âäü ráöy náu caìng tàng cao, näng dán caìng sæí duûng nhiãöu thuäúc træì sáu. Thiãn âëch âaî bë tiãu diãût do âoï máût säú ráöy náu tàng cao. Kãút quaí cuîng tæång tæû âäúi våïi quáön thãø ráöy náu trãn caïc caïnh âäöng luïa cuaí Thaê lan. Diãûn têch ráöy bë sáu haûi tàng lãn tæång æïng våïi læåüng thuäúc træì sáu.

Vaìo âáöu mäùi vuû canh taïc, näng dán duìng caïc loaûi thuäúc baío vãû thæûc váût âãø phoìng træì cac1 loaìi sáu àn laï vaì bãûnh haûi luïa, nãn cac1 thiãn âëch bë tiãu diãût ngay tæì âáöu vuû maì khäng coï khaî nàng phuûc häöi nhanh choïng säú læåüng. Khi ráöy náu buìng phaït dëch trong sæû vàõng màût cuaí thiãn âëch tæû nhiãn thç mæïc âäü buìng phaït dëch ráút cao vaì thæåìng xuyãn. Bàòng phæång phaïp âiãöu tra trãn ruäüng luaï kãø tæì sau khi cáyï våïi caïc chãú âäü boïn phán khac1 nhua cho tháúy ràòng viãûc sæí duûng thuäúc træì sáu khäng håüp lyï laì nguyãn nhán cuaí sæû buìng phaït dëch haûi. ÅÍ nhæîng ruäüng sæí duûng nhiãöu phán boïn maì khäng sæí duûng thuäúc baío vãû thæûc váût thç ráöy náu coï máût säú cao vaì caïc thiãn âëch cuîng cao. ÅÍ ruäüng sæí duûng thuäúc baío vãû thæûc váût thç caïc thiãn âëch tæû nhiãn khäng khäúng chãú âæåüc læåüng ráöy náu låïn. Caïc loaìi nhãûn àn thët cuîng bë tiãu diãût do thuäúc træì sáu. Vaìo luïc thu hoaûch khi âaî ngæng sæí duûng thuäúc træì sáu thç máût säú cuaí caïc thiãn âëch måïi bàõt âáöu tàng cao tråí laûi. 17

CHÆÅNG 3: CAÏC MÄÚI QUAN HÃÛ VAÌ CAÏC YÃÚU TÄÚ AÍNH HÆÅÍNG

ÂÃÚN CHÈ THË SINH VÁÛT MÄI TRÆÅÌNG

I.SÆÛ TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CAÏC YÃÚU TÄÚ LÃN SINH VÁÛT VA Ì SÆÛ THÊCH ÆÏNG

1. Yãúu täú sinh thaïi a.Âënh nghéa: Yãúu täú sinh thaïi laì yãúu täú ngoaûi caính coï aính hæåíng træûc tiãúp

hay giaïn tiãúp âãún sinh váût. b.Caïc yãúu täú sinh thaïi: Coï 2 loaûi yãúu täú vä sinh vaì hæîu sinh.

-Yãúu täú vä sinh bao gäöm aïnh saïng, nhiãût âäü, âäü áøm, âäü muäúi, âäü pH,caïc cháút khê nhæ CO

2, O

2,N

2..

-Yãúu täú hæîu sinh bao gäöm caïc mäúi quan hãû trong quáön thãø, trong loaìi, trong quáön xaî.

II.CAÏC QUI LUÁÛT SINH THAÏI a.Qui luáût taïc âäüng âäöng thåìi

-Caïc yãúu täú sinh thaïi taïc âäüng âäöng thåìi lãn caïc sinh váût. b.Qui luáût taïc âäüng qua laûi -Sæû taïc âäüng cuía caïc yãúu täú sinh thaïi lãn sinh váût vaì sæû phaín æïng tråí laûi cuía sinh váût laì mäüt quaï trçnh qua laûi. -Cæåìng âäü taïc âäüng, thåìi gian taïc âäüng, caïch taïc âäüng khaïc nhau dáùn âãún nhæîng phaín æïng khaïc nhau cuía sinh váût. Caïc âënh luáût vãö sæû chäúng chëu cuía Shelford,1913 +Caïc sinh váût coï thãø coï phaûm vi chäúng chëu räüng âäúi våïi mäüt yãúu täú naìy nhæng laûi coï phaûm vi chäúng chëu heûp âäúi våïi yãúu täú kia. +Caïc sinh váût coï phaûm vi chäúng chëu låïn âäúi våïi táút caí moüi yãúu täú thæåìng phán bäú räüng. +Nãúu coï mäüt yãúu täú sinh thaïi khäng täúi æu cho loaìi , thç phaûm vi chäúng chëu âäúi våïi caïc yãúu täú sinh thaïi khaïc coï thãø bë thu heûp (thê duû luïc thiãúu âaûm luïa chëu haûn keïm hån). Sæû taïc âäüng cuía caïc yãúu täú vä sinh lãn sinh váût 1.Aïnh saïng 18

-Cæåìng âäü vaì thåìi gian taïc âäüng coï aính hæåíng âãún quang håüp. Khi cæåìng âäü aïnh saïng khäng êt hån cæåìng âäü aïnh saïng chiãúu thàóng 5%, hoàûc aïnh saïng täøng säú 1% thç quaï trçnh quang håüp xaíy ra. Taío silic coï khaî nàng quang håüp khi aïnh saïng åí ngæåîng täúi thiãøu. -Sinh váût chia ra laìm hai nhoïm æa saïng vaì æa täúi: +Æa saïng: phi lao, bäö âãö, thuäúc laï, caì räút, hoaì thaío nhæ luïa,bàõp.. +Æa täúi: caì âäüc dæåüc,haình, dæång xè,rãu. -Taío silic åí biãøn nhiãût âåïi coï thãø xuäúng sáu 400m. Taío âoí coï thãø xuäúng sáu 200m. Aïnh saïng quaï maûnh vaì thåìi gian chiãúu saïng quaï daìi laì báút låüi cho sinh træåíng. -Caïc taío silic, mäüt säú loaìi taío lam nhæ Symploca, mäüt säú loaìi Oscillatoria coï tênh hæåïng quang dæång, chuïng chuyãøn âäüng vãö phêa coï aïnh saïng.Mäüt säú loaìi taío lam khaïc nhæ Oscillatoria amphibia, Oscillatoria splendida laûi coï tênh hæåïng quang ám. ÅÍ mäüt säú taío âoí (Rhodaphyta) vaì taío lam (Cyanophyta) khi chiãúu saïng lam ,taío coï maìu âoí; nãúu chiãúu saïng âoí taío coï maìu luûc. Sæû thay âäøi maìu sàõc cuía taío lam cuîng coï thãø gáy ra båíi caïc yãúu täú khaïc, chuí yãúu laì sæû thiãúu huût âaûm trong mäi træåìng. Taío màõt (Euglenophyta) thay âäøi tè lãû sàõc täú hàòng ngaìy. Buäøi saïng coï maìu luûc, buäøi chiãöu laûi coï maìu âoí. Häöng haíi coï tãn biãøn âoí laì do taío lam Trichodesmium erythraeum thæåìng xuyãn nåí hoa gáy ra maìu âoí. 2.Nhiãût Khi nhiãût âäü cao cáy têch âæåìng vaì muäúi, coï khaî nàng giæî næåïc,laìm cho cháút nguyãn sinh khäng kãút tuía, âäöng thåìi sæû thoaït håi næåïc maûnh laìm cho thæûc váût khäng chãút vç noïng. Cáy coï aïp suáút tháøm tháúu cao chëu noïng täút. Rãu, xæång räöng chëu âæåüc trãn 60oC. Taío lam vaì vi khuáøn lãn âãún +90oC. Ngæåüc laûi khi nhiãût âäü haû tháúp thç quaï trçnh hä háúp bë aính hæåíng. Cáy non thæåìng chëu laûnh täút hån cáy gça. Khi nhiãût âäü tàng dáön tåïi giåïi haûn thç täúc âäü phaït triãøn cuía âäüng váût cuîng tàng lãn. Âäüng váût phaín æïng våïi nhiãût bàòng nhiãöu hçnh thæïc khaïc nhau. Khi noïng noï coï thãø toaí nhiãût, dáùn nhiãût,bäúc håi, giaîn caïc maûch maïu ngoaûi vi. Khi laûnh noï co maûch, hçnh thaình låïp läng daìy, måî dæåïi da, hoàûc noï coï thãø tàng saín nhiãût do tàng quaï trçnh chuyãøn hoaï hoàûc run. 3.Næåïc Cáy æa áøm : Moüc åí caïc båì ruäüng, ao, âáút láöy ruäüng luïa. Cáy chëu haûn: Cáy moüng næåïc nhæ xæång räöng,huãû

19

Cáy laï cæïng nhæ hoü hoaì thaío, coïi,tháöu dáöu. Caïc âäüng váût cuîng chia laìm loaìi æa áøm vaì æa khä. ÅÍ âäüng váût coï nhiãöu khaî nàng chäúng máút næåïc : +Cáúu taûo voí da khäng saït, chim ,thuï tháúm næåïc nhæ boì +Xuáút hiãûn cå quan hä háúp bãn trong. Mang máút âi thay bàòng khê quaín åí cän truìng, åí nhoïm coï nhiãöu chán, bàòng phäøi åí âäüng váût coï chán.

III.AÍNH HÆÅÍNG CUÍA Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG ÂÃÚN CAÏC QUÁÖN THÃØ CÄN TRUÌNG

Trong nhæîng nàm gáön âáy, ngæåìi ta âaî chuï yï nhiãöu âãún sæû ä nhiãùm caïc hãû

sinh thaïi trãn caûn do taïc âäüng cuaí con ngæåìi. Caïc cháút gáy ä nhiãùm mäi træåìng gäöm mäüt loaût caïc hoaï cháút vaì kim loaûi nàûng, chuïng xám nháûp vaìo hãû sinh thaïi dæåïi daûng phán tæí khä vaì æåït hoàûc làõng âoüng thãø khê vaì phaït huy taïc âäüng kêch thêch hoàûc kçm haîm tuyì theo thaình pháön vaì tè lãû pha träün cuaí chuïng trong hãû sinh thaïi. Sæû ä nhiãùm mäi træåìng coï thãø aính hæåíng træûc tiãúp cuîng nhæ giaïn tiãúp âãún cáúu truïc quáön thãø, âãún vë trê cuaí loaìi trong quáön xaî, âãún sæû phong phuï cuaí loaìi, âãún biãún âäüng säú læåüng vaì buìng phaït dëch cuaí mäüt säú loaìi sáu haûi. Qui trçnh cäng nghãû laûc háûu khäng coï caïc thiãút bë âãø xæí lyï caïc cháút thaíi âaî åí mæïc ä nhiãùm cao aính hæåíng âãún caí caïc sinh váût trong mäi træåìng. Viãûc âäút ræìng, phaï ræìng cuîng âang taïc âäüng maûnh âãún caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn vaì âa daûng sinh hoüc. Quaï trçnh thám canh tàng nàng suáút trong näng nghiãûp våïi viãûc sæí duûng mäüt læåüng låïn thuäúc træì sáu vaì phán hoaï hoüc cuîng âang laìm xáúu âi cháút læåüng mäi træåìng näng nghiãûp vaì âàûc biãût thaình pháön caïc cän truìng coï låüi.

IV.Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG VAÌ SÆÛ BUÌNG PHAÏT DËCH CÄN TRUÌNG

Caïc cháút gáy ä nhiãùm mäi træåìng gäöm mäüt loaût caïc hoaï cháút vaì kim loaûi nàûng, chuïng xám nháûp vaìo hãû sinh thaïi dæåïi daûng phán tæí khä vaì æåït vaì phaït huy taïc âäüng kêch thêch hoàûc kçm haîm tuìy theo thaình pháön vaì tè lãû pha träün trong hãû sinh thaïi.

20

A B C

Nguäön ä

nhiãùm

Hçnh : Caïc kiãøu buìng phaït dëch haûi theo gradient phaït thaíi caïc cháút gáy ä nhiãùm Kiãøu thæï nháút: phäø biãún åí nhæîng nåi bë ä nhiãùm cao, phuû thuäüc vaìo nhæîng loaìi sáu haûi coï sæû chäúng chëu täút våïi ä nhiãùm hay coï voìng âåìi traïnh âæåüc taïc âäüng træûc tiãúp cuaí caïc cháút gáy ä nhiãùm. Sæû buìng phaït dëch cuaí caïc loaìi sáu haûi naìy coï leî do sæû giaím máût säú cuía thiãn âëch. Kiãøu thæï hai: xuáút hiãûn åí nhæîng vuìng bë ä nhiãùm væìa âãún tháúp, kiãøu naìy liãn quan âãún loaìi coï táûp tênh säúng máùn caím våïi caïc cháút gáy ä nhiãùm. Sæû gia tàng säú læåüng cuaí chuïng coï thãø laì do sæû ä nhiãùm khäng khê gáy haûi caïc cän truìng caûnh tranh våïi chuïng. Kiãøu thæï ba:Kiãøu bäüc phaït naìy liãn quan âãún loaìi sáu haûi åí xa vuìng bë ä nhiãùm. Táút caî kim loaûi nàûng âãöu âäüc åí mæïc âäü nháút âënh vaì taûo thaình mäüt pháön chênh cuaí táút caí caïc cháút gáy ä nhiãùm mäi træåìng âäüc cho ngæåìi vaì sinh váût. Tuy nhiãn yï nghéa mäi træåìng cuaí nhiãùm báøn kim loaûi nàûng khäng chè phuû thuäüc vaìo tênh âäüc haûi cuaí noï, sæû di chuyãøn vaì khaî nàng têch luîy sinh hoüc trong hãû sinh thaïi.

Cän truìng laì nhæîng sinh váût chè thë sinh hoüc quan troüng cho viãûc xaïc âënh ä nhiãùm båíi kim loaûi nàûng vç sæû phán bäú räüng cuía chuïng, sinh khäúi låïn, vaì vç vai troì màõt xêch quan troüng trong chuäùi thæïc àn. Caïc kim loaûi nàûng khäng ngæìng chu chuyãøn trong hãû sinh thaïi, di chuyãøn giæîa nhæîng pháön vä sinh vaì hæîu sinh, tæì khäng khê tåïi âaï,âáút,tåïi thæûc váût, cän truìng àn thæûc váût vaì tåïi caïc váût àn thët vaì kyï

21

sinh cän truìng. Kim loaûi nàûng âæåüc têch luyî doüc theo chuäùi thæïc àn cuaí âäüng váût khäng xæång säúng vaì âæåüc chu chuyãøn âãún caïc báûc dinh dæåîng cao hån.

Aính hæåíng cuía thæïc àn bë nhiãùm kim loaûi nàûng lãn kêch thæåïc, tiãöm nàng sinh saín, læåüng træïng sinh saín vaì vaìi âäüng váût khäng xæång säúng âaî âæåüc nghiãn cæïu nhiãöu.

V.AÍNH HÆÅÍNG CUAÍ KIM LOAÛI NÀÛNG LÃN CÄN TRUÌNG Sàõt (Fe), âäöng (Cu),keîm (Zn) vaì Cadmium(Cd) laì nhæîng kim loaûi quan troüng trong caïc quaï trçnh sinh hoüc. Âäöng vaì keîm laì caïc âäöng nhán âäú cuaí enzyme, vaì nhæ váûy chuïng laì nhæîng kim loaûi cáön thiãút trong trao âäøi cháút cuaí âäüng vaì thæûc váût. Tuy nhiãn aính hæåíng sinh hoüc cuaí sæû dæ thæìa âäöng trong chuäùi thæïc àn trãn caûn thç chæa âæåüc biãút nhiãöu. Sàõt cáön cho duy trç sæïc khoíe cuaí âäüng váût. Gáön nhæ táút caí caïc tãú baìo cáön sàõt cho caïc quaï trçnh nhæ täøng håüp DNA,RNA, hä háúp cuaí tãú baìo vaì trao âäøi oxy. Tuy nhiãn dæ thæìa sàõt seî phaï huyí caïc quïa trçnh cuaí tãú baìo, coìn khi mäi træåìng thiãúu sàõt thç coï thãø nguy hiãøm cho tãú baìo. Keîm vaì cadmium laì trong säú caïc kim loaûi hoìa tan nháút trong næåïc ngáöm, vaì hoaìn laûi dãù daìng cho thæûc váût. Caïc kãút quaí kim loaûi nàûng åí cän truìng cho tháúy haìm læåüng cuía keîm, sàõt,âäöng vaì mangan thæåìng cao hån åí caïc cän truìng træåíng thaình. Traïi våïi sàõt, âäöng, vaì keîm, thç cho âãún nay chæa coï bàòng chæïng naìo chæïng minh vai troì sinh lyï cuaí cadmium âäúi våïi cän truìng vaì âäüng thæûc váût khaïc. Táöm quan troüng cuía noï åí chäù noï cæûc kyì âäüc vaì coï khaî nàng têch luyî trong caïc dinh dæåîng cuaí chuäùi thæïc àn trãn caûn. Cadmium thæåìng âæåüc tçm tháúy trong caïc liãn kãút våïi keîm cuía voí traïi âáút vaì âæåüc giaíi phoïng ra nhæ laì cháút ä nhiãùm khäng khê trong caïc hoaût âäüng luyãûn vaì tinh chãú keîm. Ngoaìi ra cadmium coìn âæåüc giaíi phoïng ra do caïc phæång tiãûn giao thäng cå giåïi vaì viãûc âäút ræìng vaì âäút caïc nhiãn liãûu phãú thaíi. Haìm læåüng cadmium laì chè tiãu âãø xaïc âënh mæïc âäü ä nhiãùm mäi træåìng cuaí tæìng hãû sinh thaïi. ÅÍ mäüt säú næåïc Bàõc áu, mäüt säú cän truìng nhæ nhãûn, boü caïnh cæïng bë nhiãùm cadmium nàûng thç coï thãø âe doüa âãún tênh maûng con ngæåìi. Chç laì kim loaûi âäüc, cuìng våïi cadmium laì caïc nhán täú gáy ä nhiãùm mäi træåìng. Mäüt læåüng låïn chç âæåüc thaíi ra båíi khoïi cuaí caïc phæång tiãûn giao thäng cå giåïi. Nhæ váûy âa säú chç coï nguäön gäúc do ä nhiãùm khäng khê. Thæûc váût hai bãn âæåìng quäúc lä chæïa haìm læåüng chç cao hån âäúi chæïng vaì sæû khaïc nhau liãn quan

22

âãúnü máût âäü xe cå giåïi (Beyer vaì Moore). Price vaì cäüng sæû phaït hiãûn tháúy chç täön taûi åí haìm læåüng cao åí cän truìng gáön âæåìng quäúc läü giao thäng chênh, vaì chç âæåüc têch luyî khi noï váûn chuyãøn tæì cän truìng àn thët coï låüi vaì chim àn cän truìng vaì caïc âäüng váût khaïc åí mæïc dinh dæåîng cao hån trong hãû sinh thaïi. Thuyí ngán laì kim loaûi âäüc cho ngæåìi, âäüng váût, thæûc váût vaì cän truìng. Cuìng våïi chç, cadmium, thuyí ngán phaín aïnh mæïc âäü ä nhiãùm chung cuaí tæìng hãû sinh thaïi. Nguäön gáy ä nhiãùm chênh laì do caïc nhaì maïy saín xuáút acid cloric, caïc hoaût âäüng khai thaïc vaìng vaì mäüt pháön phæång tiãûn giao thäng.

VI.HOAÏ CHÁÚT BAÍO VÃÛ THÆÛC VÁÛT VAÌ CAÏC AÍNH HÆÅÍNG

Khi sæí duûng hoaï cháút baío vãû thæûc váût âãø phoìng træì sáu bãûnh trãn âäöng ruäüng, trong kho taìng âãø baío vãû cáy träöng vaì näng thæûc pháøm, hoaï cháút baío vãû thæûc váût khäng chè taïc âäüng âãún nhæîng loaìi thuäüc âäúi tæåüng phoìng træì maì coìn aính hæåíng âãún caïc loaìi khäng phaíi laì caïc muûc tiãu phoìng træì, nhæ chim, cän truìng thuû pháún cho cáy. Thê duû nhæ sæí duûng thuäúc Bassa 50ND âãø træì ráöy náu trãn luïa âaî taïc âäüng âãún haìng loaût cän truìng gáy haûi vaì caí caïc thiãn âëch, caïc loaìi âäüng váût àn thët, caïc âäüng váût kyï sinh..Vaì caïc sinh váût khaïc trong hãû sinh thaïi ruäüng luaï nhæ cua, ãúch, caï.. Caïc kãút quaí phán têch viãûc phun thäúc træì sáu åí daûng loíng, daûng bäüt trãn âäöng ruäüng, trong caïc væåìn cáy àn traïi cho tháúy chè coï khoaíng 10-20% læåüng thuäúc åí daûng bäüt vaì 20-50% åí daûng loíng baïm âæåüc trãn cáy, læåüng thuäúc træì sáu thæûc sæû xám nháûp, taïc âäüng âãún sáu haûi chè chiãúm dæåïi 1%.

23

CHÆÅNG 4 : SÆÛ BIÃÚN ÂÄØI VAÌ THÊCH NGHI CUÍA SINH VÁÛT CHÈ THË MÄI TRÆÅÌNG

I.PHAÍN ÆÏNG CUAÍ SINH VÁÛT LÃN TAÏC ÂÄÜNG CUAÍ CAÏC NHÁN TÄÚ MÄI TRÆÅÌNG

Sinh váût phaín æïng lãn taïc âäüng cuaí âiãöu kiãûn mäi træåìng xaíy ra bàòng hai phæång thæïc, hoàûc chaûy träún âãø traïnh nhæîng taïc âäüng tai hoûa cuaí mäi træåìng ngoaìi (phæång thæïc naìy chuí yãúu åí âäüng váût), hoàûc laì taûo khaî nàng thêch nghi. Thêch nghi laì såí træåìng cuaí caïc hãû sinh thaïi. Caïc cå thãø säúng phaín aïnh håüp lyï lãn nhæîng taïc âäüng thay âäøi cuaí caïc nhán täú mäi træåìng bãn ngoaìi âãø täön taûi vaì phaït triãøn. Sæû thêch nghi cuía caïc cå thãø sinh váût âãún taïc âäüng cuía caïc nhán täú mäi træåìng coï thãø coï hai khaî nàng : thêch nghi hçnh thaïi vaì thêch nghi di truyãön.

1.Thêch nghi hçnh thaïi:

Phaín æïng thêch nghi xaíy ra suäút thåìi gian säúng cuía cå thãø sinh váût dæåïi taïc âäüng thay âäøi cuaí caïc nhán täú mäi træåìng nhæ aïnh saïng, nhiãût âä. Vê duû, sæû di chuyãøn cuaí luûc laûp trong tãú baìo thæûc váût âãún thaình tãú baìo khi coï taïc âäüng chiãúu saïng maûnh, hay tàng quaï trçnh thoaït håi næåïc bàòng caïch tàng säú læåüng vaì hoaût âäüng cuía caïc läù khê dæåïi taïc âäüng cuaí nhiãût âäü cao. Caï thåìn bån coï maìu sàõc bãn ngoaìi nhæ maìu sàõc cuaí âáút chäù chuïng cæ truï, âáút tràõng, chuïng coï maìu tràõng, sang chäù âáút läúm âäúm båíi nhæîng hoìn âaï cuäüi âen chuïng coï maìu sàõc taûo thaình läúm âäúm. Sæû thay âäøi maìu da laì mäüt phaín æïng phaín æïng phaín xaû phæïc taûp bàõt âáöu bàòng thë giaïc cuaí caï vaì sau cuìng laì phán bäú laûi caïc haût maìu trong caïc tãú baìo men da. Nhæîng con caï thåìn bån muì khäng coï khaî nàng naìy. Nhæîng thêch nghi trãn âáy goüi laì sæû thêch nghi hçnh thaïi.Nhæ váûy thêch nghi hçnh thaïi xaíy ra do sæû taïc âäüng cuaí caïc yãúu täú maì caïc sinh váût phaíi phaín æïng thêch nghi mäüt caïch nhanh choïng lãn caïc hoaût âäüng âoï. Biãn âäü dao âäüng coï thãø tuìy thuäüc vaìo mæïc âäü dao âäüng cuía âiãöu kiãûn mäi træåìng taïc âäüng vaì âæåüc giåïi haûn båíi mæïc âäü phaín æïng vaì tênh cháút di truyãön nháút âënh cuía sinh váût saín sinh ra trong quaï trçnh choün loüc tæû nhiãn.

2.Thêch nghi di truyãön Sæû thêch nghi di truyãön, ngæåüc laûi âæåüc xuáút hiãûn trong quaï trçnh phaït triãøn

caï thãø cuaí caïc cå thãø khäng phuû thuäüc vaìo sæû coï màût hay vàõng màût cuaí caïc traûng thaïi mäi træåìng maì trong mäi træåìng âoï coï thãø coï êch cho chuïng. Nhæîng thêch nghi âoï âæåüc cuíng cäú båíi cac1 yãúu täú di truyãön, vç thãú goüi laì thêch nghi di truyãön. Maìu

24

sàõc cuaí âäüng váût cäú âënh, khäng phuû thuäüc vaìo thay âäøi mäi træåìng chung quanh. Chuïng thêch håüp trong træåìng håüp khi maìu sàõc nåi åí phuì håüp våïi maìu sàõc cuaí baín thán vaì coï thãø traïnh âæûåüc sæû phaït hiãûn cuaí keí âëch.

Tênh mãöm deîo sinh lyï, sinh hoaï cuaí sinh váût âæåüc xuáút hiãûn trong sæû thay âäøi thêch nghi thaình pháön hoaï hoüc, cæåìng âäü cuía caïc quaï trçnh sinh lyï vaì âäü bãön væîng cuaí chuïng. Nhæîng thêch nghi thay âäøi naìy laìm tàng khaî nàng sinh saín vä tênh maûnh. Thay âäøi thêch nghi âoï âæåüc thãø hiãûn qua nhæîng thay âäøi hoàûc vãö hçnh thaïi (hçnh daûng hoa,haût,baìo tæí), hoàûc vãö sinh lyï (cæåìng âäü quang håüp, trao âäøi cháút). Hiãûu æïng thêch nghi laì khaî nàng khàõc phuûc âiãöu kiãûn khäng thuáûn låüi bàòng caïch náng cao hãû säú taïc âäüng coï êch cuaí caïc quaï trçnh hoaût âäüng säúng åí sinh váût.

II.BIÃÚN ÂÄÜNG SÄÚ LÆÅÜNG Quïa trçnh biãún âäøi xaíy ra do taïc âäüng ngáùu nhiãn cuaí caïc yãúu täú giao âäüng

mäi træåìng chuí yãúu laì do caïc yãúu täú thåìi tiãút vaì khê háûu. Caïc yãúu täú biãún âäøi coï thãø aính hæåíng lãn säú læåüng cuîng nhæ cháút læåüng caï thãø hoàûc quáön thãø bàòng caïch træûc tiãúp hay giaïn tiãúp qua sæû thay âäøi traûng thaïi sinh lyï cuaí cáy, thæïc àn, qua hoaût tênh cuaí thiãn âëch,v..v.. Hiãûn nay coï nhiãöu cå chãú âiãöu chènh säú læåüng sinh váût, trong âoï coï caí yãúu täú caûnh tranh.loaìi. Khi nguäön dæû træî thæïc àn tråí nãn thiãúu thäún thç sæûü canh tranh trong loaìi xuáút hiãûn. ÅÍ cän truìng kyï sinh khi caûnh tranh thæïc àn thç caïc caï thãø âæûc âuí âiãöu kiãûn âãø chiãún thàõng, vç âãø phaït triãøn chuïng âoìi hoíi mäüt læåüng thæïc àn êt hån so våïi caïc caï thãø caïi. Traïi laûi caïc caï thãø caïi chëu aïp læûc nàûng vaì chãút træåïc luïc træåíng thaình. Kãút quaí laì trong mäi træåìng thiãúu thæïc àn thç tè lãû caï thãø âæûc trong quáön thãø seî gia tàng, coìn caï thãø caïi laûi giaím.

25

CHÆÅNG 5: DIÃÙN THÃÚ CUAÍ HÃÛ SINH THAÏI AÍNH HÆÅÍNG ÂÃÚN SINH VÁÛT CHÈ THË MÄI TRÆÅÌNG

Táút caí caïc hoaût âäüng kinh tãú liãn quan træûc tiãúp hay giaïn tiãúp âãún hãû sinh thaïi luän luän chëu aính hæåíng cuaí quaï trçnh diãùn thãú sinh thaïi. Táút caí hiãûn tæåüng sinh thaïi ræìng âãöu do hiãûn tæåüng diãùn thãú sinh thaïi, thay thãú tæì mäüt hãû sinh thaïi ræìng coï sæïc saín xuáút cao bàòng mäüt thaím ræìng coï sæïc saín xuáút tháúp hån, hay âäöng coí coï giaï trë chàn nuäi cao thay thãú bàòng mäüt thaím coí coï nhiãöu coí âäüc laìm keïm giaï trë chàn nuäi. Nhæîng thay âäøi khäng thêch håüp cho sæû hoaût âäüng cuaí caïc vi sinh váût trong âáút, nhæîng thay thãú coï haûi cho caïc thaím thæûc váût thuyí sinh...âãöu do nguyãn nhán diãùn thãú.

I.NHÆÎNG NGUYÃN NHÁN XAÍY RA DIÃÙN THÃÚ

1.Nguyãn nhán bãn trong Nhæîng nguyãn nhán bãn trong nàòm trong tênh cháút cuaí chênh hãû sinh thaïi, sæû

sinh saín vaì caûnh tranh sinh täön. Khaî nàng sinh saín cuaí sinh váût åí mæïc âäü naìo âoï phuû thuäüc vaìo âiãöu kiãûn sinh täön vaì khaî nàng thêch nghi, âàûc tênh sinh hoüc cuaí chuïng. Loaìi thêch nghi hån våïi âiãöu kiãûn sinh täön thç chiãúm diãûn têch låïn hån vaì mæïc âäü cao hån. Coìn loaìi thêch nghi êt hån thç chiãúm diãûn têch nhoí hån. Âáúu tranh giaình nåi åí, thæïc àn laì nguyãn nhán âæa âãún diãùn thãú. Trong hãû sinh thaïi sæû caûnh tranh trong âiãöu kiãûn sinh täön nhæ aïnh saïng, næåïc, caïc cháút dinh dæåîng diãùn ra khäng ngæìng giæîa caïc thaình pháön cuaí hãû. Giäúng, loaìi naìo thêch nghi hån háúp thuû âæåüc nhiãöu cháút dinh dæåîng hån thç coï säú læåüng nhiãöu hån vaì phaït triãøn nhanh. Ngæåüc laûi loaìi naìo êt thêch nghi hån thç phaït triãøn keïm hoàûc bë taìn luûi. Sæû di cæ do xám nháûp cuaí loaìi bãn ngoaìi vaìo. Nãúu caïc loaìi di cæ êt nhiãöu thêch nghi våïi âiãöu kiãûn trong hãû sinh thaïi thç chuïng seî phaït triãøn vaì tråí thaình thaình viãn cuaí hãû. Chuïng sinh saín vaì thay âäøi thaình pháön sinh váût, cáúu truïc hãû sinh thaïi vaì dáùn âãún diãùn thãú. Toaìn bäü sinh váût aính hæåíng lãn mäi træåìng âát vaì khê quyãøn nåi chuïng phaït triãøn. Khi hçnh thaình hãû sinh thaïi nhæîng thay âäøi âoï coï thãø coï êch cho hãû sinh thaïi.

26

Nhængvãö sau ráút coï thãø mäi træåìng âoï seî coï haûi cho chênh noï vaì laûi thêch håüp cho loaç khaïc. Tæì âoï laìm thay âäøi thaình pháön loaìi vaì cáúu truïc sinh thaïi. mäi træåìng

2.Nguyãn nhán bãn ngoaìi Caïc nguyãn nhán bãn ngoaìi bao gäöm cac1 yãúu täú bãn ngoaìi taïc âäüng lãn hãû sinh thaïi laìm thay âäøi noï nhæ : khê háûu, thäø nhæåîng, váût lyï, sinh váût vaì taïc âäüng cuaí con ngæåìi.

II.PHÁN LOAÛI DIÃÙN THÃÚ 1.Diãùn thãú nguyãn sinh (táûp thãø phaït sinh sygenetic )

Hiãûn tæåüng naìy coï thãø hiãøu roî qua træåìng håüp âaío nuïi læía Krakatau Indonesia. Nàm 1984, âaío naìy laì mäüt hoang maûc, khäng coï sinh váût naìo phaït triãøn. Nhæng vaìi nàm sau trãn âaío âaî bàõt âáöu xuáút hiãûn mäüt säú thæûc váût báûc tháúp nhæ náúm, taío, âëa y, quyãút, sau âoï âæåüc thay thãú bàòng caïc thæûc váût thán coí vaì cuäúi cuìng laì caïc thæûc váût thán gäù xuáút hiãûn. Caïc sinh váût âáöu tiãn phaït triãøn táûp trung laì caïc vi khuáøn, taío lam våïi säú læåüng låìn. Chuïng âoïng vai troì quan troüng trong cäú âëng nitå vaì quaï trçnh hçnh thaình âáút. Trãn màût cuaí nham thaûch âëa y phaït triãøn thaình tæìng âaïm coï khaî nàng chiuû âæåüc khä haûn. Nhæîng cháút acid hæîu cå do chuïng tiãút ra hçnh thaình mäüt låïp âáút moíng. Trãn låïp naìy caïc âëa y hçnh laï moüc lãn, khi chuïng chãút vi khuáøn phán huyí laìm thaình låïp âáút dáöy têch luîy thãm nhiãöu thæïc àn, næåïc taûo âiãöu kiãûn cho caïc thæûc váût báûc cao xuáút hiãûn. Tiãúp sau âoï ngæåìi ta tháúy coï caïc thæûc váût thán coí æa saïng chiãúm æu thãú, âoï laì caïc loaìi coí lau, tranh,sáûy. Giæîa âaïm coí âaî xuáút hiãûn caïc cáy gäù vaì caïc cáy naìy dáön dáön toía räüng, tiãu diãût caïc loaìi æa saïng vaì dæåïi taïn xuáút hiãûn caïc loaìi coí æa boïng. 2. Thay thãú sinh thaïi phaït sinh trong (endoecogenetic) Thay thãú phaït sinh trong coï yï nghé a laì thay âäøi caïc âiãöu kiãûn sinh thaïi nåi åí båíi chênh hoaût âäüng cuía hãû sinh thaïi. Thay thãú thoaïi hoaï : Trong quáön xaî ræìng non, låïp âãûm âæåüc têch luîy dáön, khê háûu trong quáön xaî tråí nãn mãöm maûi hån. Âiãöu kiãûn âáút âai thêch håüp cho caïc cáy con phaït triãøn.

27

Tuy nhiãn qua mäüt thåìi gian aính hæåíng cuaí cáy ræìng laìm cho âiãöu kiãûn thuáûn låüi tråì thaình báút låüi. Laï ruûng nhiãöu. Âäü áøm khäng khê vaì âäü áøm âáút caìng ngaìy caìng tàng. Låïp âãûm tråí nãn dáöy, thiãúu khäng khê, âáút âai tråí nãn nháöy nhaîo, gáy khoï khàn cho sæû taïi sinh. Cáy gäù tråí nãn thæa dáön, chãú âäü aïnh saïng thay âäøi bàõt âáöu coï haûi cho cáy gäù. Mäi træåìng bàõt âáöu bë láöy uïng vaì thaím thæûc váût ræìng thay âäøi cho thaím thæûc váût âáöm láöy hay coí. Thay thãú taïi sinh (diãùn thãú thæï sinh) : Thæåìng do taïc âäüng cuaí con ngæåìi, hoàûc do aính hæåíng phaï hoaûi cuaí caïc nhán täú tæû nhiãn khaïc. Caïc quáön xaî thæûc váût thæûc váût thay thãú cho nhau trong quaï trçnh taïi sinh laìm thaình mäüt quáön xaî taïi sinh. Khi ngæåìi ta di cæ âãún vuìng naìo thæåìng hay khai thaïc bæìa baîi, chàût ræìng, âäút mæång laìm ráùy 3.Thay thãú sinh thaê phaït sinh ngoaìi ( exoecogenetic) a.Thay thãú khê háûu

Khê háûu thay âäøi laìm cho hãû sinh váût thay âäøi. Caïc loaç måïi phaït sinh thêch nghi våïi khê háûu måïi. Thay thãú khê háûu thæåìng diãùn ra ráút láu, coìn goë laì thay thãú thãú kyí. Vç váûy thay thãú khê háûu thæåìng dæûa vaìo dáùn liãûu cäø, lëch sæí. b.Thay thãú âëa maûo

Thay thãú âëa maûo do sæû thay âäøi hiaình daûng bãö màût traïi âáút âæa âãún thay âäøi âiãöu kiãûn khê háûu, næïåïc, næåïc ngáöm.Loaûi naìy thæåìng bao truìm mäüt laînh thäø räüng låïn thê duû màût âáút bë náng lãn. Quaï trçnh nayì diãùn ra ráút láu nhæ âiãöu kiãûn khê háûu. Cuîng coï nhæîng thay âäøi ráút nhanh nhæ sæû thay âäøi diãùn thãú caïc thaím thæûc váût trãn caïc baîi säng, biãøn. Taûi caïc baíi säng nåi næåïc säng chayí cháûm, caïc âáöm láöy häö næåïc ngoüt âáút khäng ngæìng âæåüc bäöi âàõp vaì náng lãn. Cuìng våïi quaï trçnh bäöi âáút thaím thæûc váût cuîng âæåüc thay âäøi. Thæûc váût åí âáy laûi taûo ra tråí læûc laìm giaím sæû chuyãøn âäüng cuaí næåïc, næåïc chaíy cháûm laûi thuïc âáøy quaï trçnh làõng tuû.

Mäi træåìng næåïc tæång âäúi âäöng nháút trãn táút caí caïc vuìng khaïc nhau cuaí traïi âáút, nãn quaï trçnh diãùn thãú xaíy ra tæång tæû nhæ nhau.

Giai âoaûn âáöu tiãn laì quáön xaî gäöm nhæîng thæûc váût säúng träi näøi hoàûc chçm trong næåïc, nhæ caïc loaûi beìo ong, rong ly, beìo caïi,beìo Nháût baín, rong âuäi choï.

Khi næåïc tråí nãn näng hån, quáön xaî thæûc váût âæåüc thay thãú gäöm caïc loaìi coï rãù baïm xuäúng âaïy, laï näøi trãn màût næåïc nhæ sen, suïng. Sau âoï laì caïc loaìi coï pháön låïn chäöi nhaïnh nàòm trong khäng khê nhæ lau,sáûy. Tiãúp theo laì caïc quáön xaî cáy buûi hay quáön xaî ræìng tháúp.

28

c.Thay thãú thäø nhæåîng Chãú âäü âáút âai thay âäøi coï thãø dáùn âãún diãùn thãú thaím thæûc váût. Khoaïng vaì caïc cháút trong âáút dáön dáön thay âäøi båíi vç quaï trçnh phong hoaï khäng ngæìng diãùn ra mang âi caïc cháút dinh dæåîng ra khoíi giåïi haûn phán bäú cuaí hãû thäúng rãù. Caïc doìng dung dëch sàõt trong âáút luän luän laì nguyãn nhán taûo thaình caïc låïp kãút von, âáút bë neìn chàût khäng cho pheïp caïc doìng næåïc tháúm qua, âáút bë khä. Caïc doìng næåïc ngáöm âi lãn chæïa muäúi dãù hoìa tan laìm cho âáút màûn vaì âæa âãún sæû thay thãú thaím thæûc váût. Mæûc næåïc ngáöm haû tháúp laìm thay âäøi chãú âäü næåïc cuía âáút bë khä. Ngæåüc laûi åí caïc båì häö chæïa næåïc, mæûc næåïc ngáöm dáng cao laìm cho thaím thæûc váût ræìng hay âäöng coí thay âäøi thaình âáöm láöy. Nhæ váûy coï thãø noïi laì thay thãú thäø nhæåîng nàòm trong thay âäøi khê háûu hay âëa maûo. Do khê háûy thay âäøi hay do thay âäøi hçnh thaïi voí traïi âáút dáùn âãún thay âäøi âiãöu kiãûn âáút âai vaì tæì âoï dáùn âãún thay âäøi thaím thæûc váût . d.Thay thãú âäüng váût

Mäüt trong caïc loaûi diãùn thãú do âäüng váût laì thay thãú dæåïi aính hæåíng caïc gia suïc. Thay thãú naìy coìn goë laì thay thãú dæåïi aính hæåíng cuaí gia suïc. Thay thãú naìy coìn goë laì thoaê hoaï do chàn thaí. Váún âãö laì khäng täø chæïc håüp lyï viãûc chàn thaí luán phiãn trãn âäöng coí. Coï thãø laì säú læåüng âaìn gia suïc tàng lãn quaï låïn trãn mäüt âån vë diãûn têch, thåìi gian chàn thaí quaï daìi, thaím thæûc váût bë dáùm âaûp quaï nhiãöu caìng ngaìy caìng bë thoaïi hoaï, âáút bë neïn chàût laìm thay âäøi tæì mäüt thaím thæûc váût coï nàng suáút cao thaình mäüt thaím thæûc váût ngheìo naìn. Mäüt loaûi thay thãú laì do cän truìng. Cän truìng coï thãø àn haûi laï cuía caí mäüt thaím ræìng. Thaím laï bë àn hãút cho cáy máút khaî nàng quang håüp. Chãú âäü aïnh saïng trãn ræìng thay âäøi vaì tæì âoï seî hçnh thaình quáön xaî thæûc váût khaïc æa saïng hån. Caïc loaìi gáûm nháú, kiãún,mäúi cuîng coï thãø laìm thay âäøi quáön xaî. Sæû phaït triãøn nhanh choïng cuía mäüt säú loaìi âäüng váût nhæ dã,thoí ræìng cuîng gáy nãn diãùn thãú thaím thæûc váût do sæû àn phaï quaï mæïc cuaí chuïng.

4.Sæû âä thë hoaï Nhæîng taïc âäüng tiãu cæûc: Trong quaï trçnh âä thë hoaï nhiãöu hãû saín xuáút (production systems) trong sinh quyãøn bë taïc âäüng khaï maûnh vaì âaî âæa âãún khäng êt háûu quaí nghiãm troüng: Laìm suy thoaïi hãû saín xuáút ræìng: Ræìng âang bë suy thoaïi do taïc âäüng cuaí con ngæìåi; trong âoï coï viãûc phuûc vuû nhu cáöu saín xuáút, xáy dæûng, du lëch..Caïc âä thë hàòng nàm phaíi khai thaïc tæì ræìng

29

khoaíng 40 triãûu m3 âãø xáy dæûng vaì laìm cháút âäút. Cuìng våïi nhiãöu hçnh thæïc khai thaïc ræìng khaïc nhau cäüng våïi chiãún tranh vaì sæû gia tàng dán säú quaï mæïc , diãûn têch ræìng che phuí khäng ngæìng giaím xuäúng. Sæû giaím diãûn têch ræìng bao haìm sæû giaím âi nguäön taìi nguyãn âäüng thæûc váût vaì hãû sinh váût. Âáút canh taïc näng nghiãûp ngaìy caìng giaím suït âãø tråí thaình âáút phi näng nghiãûp, diãûn têch saín xuáút näng nghiãûp ngaìy caìng coï chiãöu hæåïng biãún âäøi thaình âáút âä thë hoàûc daình cho caïc cäng trçnh cäng cäüng, laìm biãún máút dáön caïc hãû sinh váût phán bäú trong mäi træåìng coï nhæîng hãû canh taïc khaïc nhau. Sæû ä nhiãùm næåïc ngaìy nay caìng tråí nãn nghiãm troüng khi täúc âäü gia tàng dán säú ngaìy caìng cao theo chiãöu hæåïng âä thë hoaï. Caïc chè thë sinh váût ä nhiãùm næåïc seî gia tàng máût säú thay dáön cho caïc sinh váût chè thë næåïc saûch.

III. AÍNH HÆÅÍNG CUAÍ Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG

ÂÃÚN CAÏC QUÁÖN THÃØ CÄN TRUÌNG

Trong nhæîng nàm gáön âáy, ngæåìi ta âaî chuï yï âãún sæû ä nhiãùm caïc hãû sinh thaïi trãn caûn do taïc âäüng cuía con ngæåìi. Sæû ä nhiãùm mäi træåìng do mäüt læåüng låïn caïc cháút vä cå vaì hæîu cå do sæû phaït triãøn nhanh choïng cuía cäng nghiãûp vaì näng nghiãûp. Caïc cháút gáy ä nhiãùm mäi træåìng gäöm mäüt loaût caïc hoïa cháút vaì kim loaûi nàûng, chuïng xám nháûp vaìo hãû sinh thaïi dæåïi daûng phán tæí khä vaì æåït hoàûc làõng âoüng thãø khê vaì phaït huy taïc âäüng kêch thêch hoàûc kçm haîm tuìy theo thaình pháön vaì tè lãû pha träün cuía chuïng trong hãû sinh thaïi (Fuhler,1985).

Sæû ä nhiãùm mäi træåìng coï thãø aính hæåíng træûc tiãúp cuîng nhæ giaïn tiãúp âãún cáúu truïc quáön thãø, âãún vë trê cuía loaìi trong quáön xaî, âãún sæû phong phuï cuía loaìi, âãún biãún âäüng säú læåüng vaì sæû buìng phaït dëch cuía mäüt säú loaìi sáu haûi.

Ä nhiãùm mäi træåìng âang laì mäúi âe doüa åí Viãût Nam, do quaï trinh cäng nghiãûp hoaï, do quaï trçnh cäng nghiãûp hoaï, nãön kinh tãú âang chuyãøn sang cå chãú thë træåìng våïi nhiãöu thanh pháön. Qui trçnh cäng nghãû åí caïc nhaì maïy cäng nghiãûp thç laûc háûu khäng coï caïc thiãút bë âãø xæí lyï cháút thaíi âaî åí mæïc ä nhiãùm cao.

Viãûc âäút ræìng, phaï ræìng cuîng âang taïc âäüng maûnh âãún caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn vaì âa daûng sinh hoüc.

Quaï trçnh thám canh tàng nàng suáút trong näng nghiãûp våïi viãûc sæí duûng mäüt læåüng thuäúc træì sáu vaì phán hoïa hoüc cuîng âang laìm xáúu âi cháút læåüng mäi træåìng näng nghiãûp. Vç váûy hiãøu biãút sáu càõc nguyãn nhán vaì taïc âäüng cuía caïc nhán täú 30

gáy ä nhiãùm lãn mäi træåìng, sæïc khoíe con ngæåìi vaì mäúi liãn hãû giæîa ä nhiãùm våïi thæûc váût vaì cän truìng cáön âæåüc laìm saïng toí âãø laìm cå såí cho thiãút láûp chiãún læåüc láu daìi cho baío vãû mäi træåìng, phaït triãøn bãön væîng vaì âa daûng sinh hoüc.

CHÆÅNG 6: QUAÍN LYÏ MÄI TRÆÅÌNG THÄNG QUA CAÏC SINH VÁÛT CHÈ THË Cáön nàõm bàõt nguyãn nhán cuaí hiãûn traûng mäi træåìng thäng qua caïcsinh váût chè thë. Mäüt caïch täøng quaït, caïc yãúu täú cáön âæåüc quaín lyï âäöng bäü. Caïc yãúu täú cáön thiãút âãø quaín lyï bao gäöm -Quaín lyï âáút -Quaín lyï næåïc -Quaín lyï sinh váût -Quaín lyï mäi træåìng kinh tãú vaì xaî häüi. I.TRÆÅÌNG HÅÜP QUAÍN LYÏ NÆÅÏC, THUYÍ SINH VÁÛT VAÌ CAÏ ÅÍ KHU BAÍO TÄÖN TRAÌM CHIM

1.Cháút læåüng næåïc: pH næåïc laì mäüt trong nhæîng chè tiãu quan troüng âãø âaïnh giaï cháút læåüng

næåïc. Traìm chim nàòm trong vuìng âáút pheìn tiãöm taìng Âäöng thaïp mæåïi. Âãún muaì khä pheìn bäúc lãn trãn màût âáút vaì tháúm vaìo næåïc kãnh, nãn pH næåïc tæì 2,5-4. Khi bàõt âáöu muaì mæa, pheìn bäúc håi lãn màût âáút âæåüc hoìa tan vaìo næåïc, nãn thåìi gian âáöu muìa mæa næåïc bë nhiãùm pheìn caìng nghiãm troüng; cuäúi muìa mæa nhåì næåïc luî traìn vãö vaì næåïc mæa taûi chäù âaî ræía næåïc pheìn do âoï âaî náng pH cuía næåïc lãn 6,5-7,5. Sæû biãún âäüng naìy cuaí næåïc pheìn taûi khu Traìm Chim coï tênh cháút chu kyì hàòng nàm.

2.Thuyí sinh váût: Thuyí sinh váût åí Traìm Chim khaï phong phuï vãö thaình pháön loaìi vaì sinh váût læåüng. Coï 174 loaìi thæûc váût näøi,110 loaìi âäüng váût näøi vaì 26 loaìi âäüng váût âaïy. Sæû biãún âäüng vãö thaình pháön loaìi vaì sinh váût læåüng cuaí thuyí sinh váût coï tênh chu kyì. Sæû phong phuï cuaí chuïng vaìo thåìi kyì cuäúi muìa mæa âáöu muaì khä hàòng nàm,

31

nhæng âãún cuäúi khä âáöu muaì mæa thç tråí nãn ngheìo naìn. Sæû biãún âäüng naìy phuì håüp våïi biãún âäøi pH vaì mang tênh chu kyì.

3.Khu hãû caï: Khu baío vãû Traìm Chim coï 55 loaìi caï âæåüc âënh danh. Càn cæï vaìo âàûc tênh

sinh thaïi coï thãø chia caï åí âáy laìm 2 nhoïm: nhoïm caï æa næåïc tènh, thæåìng coï nguäön gäúc taûi chäù , chuïng thæåìng æa næåïc chua pheìn vaì haìm læåüng oxy tháúp, êt di cæ. Säú coìn laûi thuäüc nhoïm æa næåïc chaíy, chuïng coï nguäön gäúc tæì säng di cæ vaìo khu Traìm chim âãø sinh saín vaì bàõt mäöi vaìo muaì mæa.

Sæû thay âäøi cháút læåüng næåïc vaì quaín lyï khai thaïc aính hæåíng roî rãût âãún sæû biãún âäüng caï åí Traìm Chim. Thaïng 11/91 coï 20 loaìi caï nhæng sau âåüt khai thaïc triãût âãø vaì do næåïc bë nhiãùm pheìn chè phaït hiãûn âæåüc coï 4 loaìi caï. Cuäúi muìa mæa nàm 1991 saín læåüng caï trong khu Traìm chim âæåüc 10kg/ha nhæng sau thåìi gian naìy chè coìn 4kg/ha.

Sau mäùi âåüt næåïc bë nhiãùm pheìn cuäúi muìa khä, âáöu muìa mæa thç sæû khäi phuûc vãö thaình pháön loaìi vaì sinh váût læåüng cuaí thuyí sinh váût vaì caï coï dáúu hiãûu nàm sau tháúp hån nàm træåïc. Nguyãn nhán laì do ä nhiãùm pheìn khäng kiãøm soaït âæåüc, hãû thäúng cäúng quaï êt khäng thaïo pheìn âæåüc këp thåìi.

Do âoï quaín lyï nguäön næåïc vaì cháút læåüng næåïc laì quan troüng haìng âáöu. Thåìi gian âoïng vaì måí cæía cäúng phaíi phuì håüp cho viãûc ræía pheìn vaì bäø sung thuyí sinh váût vaì caï.

Cáön thiãút phaíi taûo nåi cæï truï cho caï âäöng. Cáön taûo ra nhiãöu chäù truîng nhæ naûo veït lung, baìo âiaì , kãnh âãø taûo næåïc muaì

khä, t5ao sinh caính coï nhiãöu sen suïng vaì êt bë pheìn âãø caï truï áøn qua muìa khä. Khi quaín lyï nguäön næåïc täút thç ph næåïc coï âæåüc tàng lãn, caíi thiãûn cháút læåüng

næåïc tæì 3,5-6,59. Säú læåüng loaìi cuaí phiãu sinh âäüng vaì thæûc váût coï phong phuï vaì êt biãún âäüng,

sinh váût læåüng tàng lãn roî rãût. II.QUAÍN LYÏ MÄI TRÆÅÌNG THÄNG QUA CAÏC SINH VÁÛT CHÈ THË TAÛI SÁN CHIM BAÛC LIÃU Caïc loaìi chim næåïc laì mäüt thaình pháön âàûc træng cuaí hãû sinh thaïi âáút ngáûp næåïc âäöng bàòng säng Cæíu Long. Caïc vuìng âáút ngáûp næåïc: ræìng ngáûp màûn, ræìng traìm, caïc vuìng truîng näüi âäöng, caïc caïnh âäöng luïa næåïc cuía vuìng âäöng bàòng Nam Bäü laì nåi kiãúm àn, cæ truï, laìm täø, sinh saín cuaí nhiãöu loaìi chim næåïc. Nhiãöu khu ræìng åí âäöng bàòng ven biãøn coï âiãöu kiãûn thuáûn låüi, nhiãöu loaìi chim næåïc tuû laûi våïi

32

säú læåüng låïn, laìm täø sinh saín táûp âoaìn trong muìa sinh saín, hçnh thaình caïc sán chim, væåìn chim. Sán chim âæåüc coi laì biãøu tæåüng cuía veí âeûp thiãn nhiãn, cuaí sæû truì phuï, cuaí mäi træåìng trong laình cuaí mäüt vuìng laînh thäø. Caïc loaìi chim hiãûn diãûn våïi sæû phong phuï cuía nhiãöu loaìi vaì nhiãöu báöy âaìn laì nhæîng chè thë sinh váût mäi træåìng khäng bë xaïo träün, khäng bë ä nhiãùm, coï nhiãöu nguäön thæïc àn, chuäùi thæïc àn phong phuï vaì khäng bë âe doaû. Tuy nhiãn, trong nhæîng tháûp kyí qua, âäöng bàòng säng Cæíu Long âang âæåüc âáöu tæ khai thaïc, phaït triãøn kinh tãú: näng-lám-ngæ, cäng nghiãûp, dëch vuû: khai thaïc caïc vuìng “âáút hoang” phaït triãøn nuäi träöng thuyí saín ven biãøn, måí mang caïc vuìng dán cæ, dán säú tàng nhanh, mäi træåìng thiãn nhiãn cuía âäöng bàòng säng Cæíu Long âang biãún âäøi sáu sàõc. Bãn caûnh nhæîng thaình tæûu to låïn cuía sæû phaït triãøn näng nghiãûp,saín xuáút mäüt khäúi læåüng læång thæûc, khai thaïc nuäi träöng thuyí saín âaût saín læåüng cao, nhiãöu nguäön låüi âang bë âe doüa, ræìng ngáûp màûn, ræìng traìm bë khai thaïc quaï mæïc âang thu heûp diãûn têch, nguäön låüi thuyí saín ven båì vaì näüi âëa giaím suït. Khu hãû loaìi chim næåïc åí âäöng bàòng säng Cæíu Long cuîng âang chëu nhæîng biãún âäüng sáu sàõc. Nhiãöu sán chim bë taïc âäüng âaî giaím säú læåüng. Caïc sán chim coìn laûi trong tçnh traûng baïo âäüng. Træåìng håüp sán chim Baûc liãu: 1.Mäi træåìng næåïc : Næåïc trong kãnh raûch sán chim laì næåïc biãøn, muìa mæa coï âæåüc bäø sung thãm næåïc mæa. Næåïc ra vaìo caïc kãnh, ao trong sán chim âæåüc âiãöu tiãút âãø nuäi thuyí saín bàòng mäüt cäúng. Âäü màûn thay âäøi tæì 5-18%o, thuäüc loaûi næåïc låü, âäü pH thuäüc loaûi kiãöm tæì 7,49-7,78. Âäü trong tæì 20-25cm. Âäü dinh dæåîng coï âaûm tæì 1,16-6,31ppm. Âaûm nitå coï nguäön gäúc tæì phán chim vaì phán huyí cuía laï cáy, chæïng toí sæû thoaït næåïc trong ac1 kãnh naìy ráút khoï. Dáúu hiãûu ä nhiãùm næåïc bàõt âáöu xuáút hiãûn bàòng cháút lå læîng. 2.Mäi træåìng âáút : Haìm læåüng âaûm khaï cao tæì 0,17-0,13%. Lán täøng säú tæì 0,074-0,174%. Kali tåì 0,6-,72%. Caïc thaình pháön dinh dæåîng trong âát cao chæïng toí coï liãn quan máût thiãút âãún quaï trçnh phán giaíi phán chim vaì laï cáy råi xuäúng. Âáút vuìng naìy êt nhiãöu bë nhiãùm pheìn sàõt Fe tæì 4,17-4,5%. Thæûc váût phiãu sinh Coï 39 loaìi bao gäöm -Taío silic (Bacillariophyta) 26 loaìi -Taío vaìng (Xanthophyta) 1 loaìi

33

-Taío màõt (Euglenophyta) 3 loaìi -Taío luûc (Chlorophyta) 3 loaìi -Taío lam (Cyanophyta) 6 loaìi Trong thaình pháön loaìi thæûc váût phiãu sinh hiãûn diãûn nhiãöu loaìi tiãu biãøu cho mäi træåìng giaìu dinh dæåîng, coï xu hæåïng nhiãùm báøn nhæ caïc loaìi Oscillatoria, Euglena sangvinea, Trachelomonas volvocina, 3.Âäüng váût phiãu sinh: �� Tçm tháúy caïc loaìi giaïp xaïc chán cheìo nhæ Acartia clausi, Limnoithona sinensis,

loaìi teïp caïm Mesopodopsis slabberi vaì loaìi truìng baïnh xe Brachionus plicatilis âæåüc xem laì caïc loaìi næåïc låü âiãøn hçnh vaì thêch æïng täút våïi mäi træåìng giaìu dinh dæåîng.

�� Trong âiãöu kiãûn bë nhiãùm báøn caïc loaìi âäüng thæûc váût phiãu sinh âaî bë taïc âäüng tiãu cæûc.

�� Loaìi teïp caïm Mesopodopsis slabberi phaït triãønmaûnh åí caïc thuyí væûc sán chim Baûc liãu vaì laì mäüt trong nhæîng loaìi æu thã.ú

4.Âäüng váût âaïy: Âaî phaït hiãûn âæåüc 11 loaìi, trong âoï teïp caïm coï caí trong âäüng váût phiãu sinh. Cuîng nhæ âäüng váût phiãu sinh, táút caí caïc loaìi âäüng váût âaïy laì caïc loaìi næåïc låü âiãøn hçnh. Säú læåüng âäüng váût âaïy khaï cao bao gäöm caïc loaìi coï giaï trë laìm thæïc àn cho täm,caï,chim. Thaình pháön caïc loaìi caï åí caïc thuyí væûc sán chim Baûc liãu vaì caïc vuìng næåïc phuû cáûn. Caïc laì nhoïm âäüng váût thuyí sinh âæåüc caïc loaìi chim næåïc sæí duûng nhæ laì nguäön thæïc àn chuí yãúu. 5.Khu hãû caïc loaìi âäüng váût coï xæång säúng åí caûn åí sán chim Baûc liãu.

Taûi sán chim coï 7 loaìi ãúch nhaïi, 8 loaìi boì saït. Nhiãöu loaìi ãúch nhaïi laì nguäön thæïc àn cuía nhiãöu loaìi chim næåïc. Taûi âáy coìn coï 10 loaìi thuï nhoí, trong âoï coï hai loaìi cáöy vaì meìo ræìng.

6.Khu hãû thæûc váût vaì thaím thæûc váût åí sán chim Thaình pháön thæûc váût vaì cáúu truïc thaím thæûc váût laì mäüt trong nhæîng yãúu täú

sinh thaïi coï táöm quan troüng quyãút âënh sæû hçnh thaình sán chim. Thæûc tãú cho tháúy nhiãöu nåi coï diãûn têch màût næåïc thuáûn låüi khaï phong phuï vãö thæïc àn, nhæng khäng

34

coï caïc quáön thãø thæûc váût thêch håüp vaì thuáûn låüi cho viãûc cæ truï, sinh saín, sinh træåíng vaì phaït triãøn cho âaìn chim thç cuîng khäng thãø hçnh thaình caïc sán chim. Viãûc nghiãn cæïu mäi træåìng thæûc váût noïi riãng vä cuìng cáön thiãút, vç noï liãn quan âãún nhæîng hiãøu biãút vãö caïc táûp tênh säúng, caïc hoaût âäüng thêch nghi cuaí caï thãø vaì quáön thãø våïi caïc mäúi tæång taïc cuía thæûc váût vaì caïc yãúu täú sinh thaê khaïc. Taûi sán chim cáy tra bäö âãö, thuäüc hoü Bäng vaíi(Malvacae) coï thán gäù, taïn laï låïn, hoàc cáy Lám väö thuäüc hoü Dáu táöm . Caïc loaç naìy âæåüc Diãûc laìm täø vaì cæ truï vç coï taïn laï ráûm raûp thêch håüp cho chim laìm täø. Chim thæåìng choün nhæîng ngoün caình xa âãø coï giaï âåî væîng chàõc hån. Loaìi giaï chëu pheìn vaì màûn (Excoecaria agallocha) âæåüc caïc loaìi coì Quàõm âen, Quàõm tràõng truï nguû vaì laìm täø. Caïc loaìi chaì laì laì nåi cæ truï täút cuía caïc loaìi coì vaì vaûc âãún xáy täø. Sæû choün læûa cuía caïc loaìi tuyì theo hãû thæûc váût. Taûi nåi khaïc caïc loaìi coì laûi choün cáy Màõm vaì Âæåïc. Toïm laûi sinh váût chè thë mäi træåìng liãn quan máût thiãút âãún hiãûn traûng mäi træåìng säúng. Nàõm bàõt âæåüc âàûc âiãøm táûp quaïn , caïc yãúu täú sinh hoaï hoüc coï liãn quan giæîa caïc sinh váût chè thë vaì mäi træåìng seî giuïp chuïng ta âaïnh giaï âæåüc âiãöu kiãûn cuía mäi træåìng säúng hiãûn taûi,dæû âoïan âæåüc nhæîng âäøi thay cuía mäi træåìng trong tæång lai vaì do âoï seî coï caïc biãûn phaïp baío vãû mäi træåìng hæîu hiãûu hån vaì laìm giaím båït âi pháön naìo caïc ä nhiãùm hay nhæîng âäøi thay báút låüi cuía mäi træåìng.

Taìi liãûu tham khaío Gino J. Marco, Robert M.Hollingworth and William Duham. 1987. Silent spring revisited Glenn W.Stuter. 1993. Ecological risk assessment. Ian P.Spellerberg. 1992. Evaluation and assessment for conservation. Khaío saït hiãûn traûng mäi træåìng vaì tênh âa daûng sinh hoüc âáút ngáûp næåïc åí sán chim Baûc liãu, tènh Baûc liãu. 1997.Såí KHCNMT tènh Baûc liãu. Paul Colinvaux.1930. Ecology Raven, Berg and Johnson. 1993.Environment.

35