İBN SEYYiDÜNNAS

Şalat"ın yarısına kadar şerhedilmiştir. İbn Seyyidünnas·ın. el-01mi'in üçte birinden azını on cilt halinde şerhettiği yönündeki iddianın (Keş{ü'?-?Unün, ı. 559) bir daya­nağı bulunmadığı belirtilmektedir (en­Nef/!.u'ş-şe?T, n eş redenin giriş i , l, 70). Zey­nüddin el-lraki. Tekmiletü Şerl;i't-Tirmi­?;i adıyla bu esere dokuz ci lt daha ilave et­mişse de şerhi tamamlayamamıştır. en­Nefl;u'ş-şe?;i üzerinde Abdurrahman b. Salih Muhyiddin doktora çalışması yap­mış ( 1406/ 1986. el-Camiatü'l-islamiyye IMedineJ. Kısmü'd-dirasati'l-ulya, I-lll). Ahmed Ma'bed Abdülkerim de eseri tah­kikederekyayımlamıştır(l-ll , Riyad 1409).

4. Minal;u'l-midal; (Şu'ara'ü'ş-şai)abe, eş-Şu'ara' mine'ş-şaf:ıabe). Ashabın Re­sul-i Ekrem'in methine dair şiirlerini. ayrı­ca mersiyelerini ihtiva etmekte olup İbn Seyyidünnas'ın 116 beyitlik bir kasidesiy­le başlayan eserde şiirlerine yer verilen sahabiler alfabetik olarak sıralanmış . ha­yatlarına dair kısa bilgilerden sonra şiir­lerinin bazı beyitleri veya bir bölümü zik­redilmiştir_ Min al) u '1-mida]J İffet Visal Hamza tarafından neşredilmiştir(Dımaşk 1407/ 1987) . S. Büşra'l-lebib bi-?;ikra'l­J;abib. Hz. Peygamber için yazılan kasi­delerle bunların şerhlerinden ibaret olan eserdeki ilk kaside Ka'b b. Züheyr'in Ka­şidetü'l-bürde's i olup müellifin bu ka­sideye yaptığı şerh 'Uddetü'l-me'ad ii 'aruzi Banet Sü'ad diye adlandırılmış (Brockelmann. GAL Suppl., ll, 77). diğer kasideler alfabetik olarak sıralanmıştır. Süleymaniye ( Karaçelebizade Hüsamed­din, nr. 361 ). Bursa Hüseyin Çelebi(nr. 34)

ve Du b lin C hester Beatty ( nr. 5163) kütüp­hanelerinde bulunan eserin bazı kısımları H. G. L. Kosegarten tarafından Carminum Orientali um Triga ile birlikte yayımian­mış (Stralsund ı 815). eserin bu neşrinde Türkçe ve Farsça birer kasideye de yer ve­rilmiştir (Serkls, 1, 126; diğer nüshalan için b k. Selahaddin el-Müneccid, s. 315-3 ı 6).

6. el-Ma~t.imdtü'l-'aliyye ii keramati'ş­şa]Jabeti'l-celiyye (nşr. iffet Visal Hamza, Kahire 1406/1986). 7. Divanü İbn Seyyi­dinnas (n ş r. Garlb Muhammed Ali Ahmed, 1-11, Kahire 1991-1992) . 8. el-Kaşidetü'l­

'ayniyye. Bir nüshası Rampur'da bulun­maktadır (Brockelmann , GAL Suppl., ll,

77). g_ el-Kaşidetü'l-ldmiyye . Bu ese­rin de bir nüshası RampOr'dadır (a.g.e., a.y.).

İl;ın Seyyidünnas'ın kaynaklarda adı ge­çen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dür­rü'n-neşir 'ala ecvibeti'ş-şeyl] Ebi'I­Ifasan eş-Şatjir (fıkha dairdir; İZaf:ıu'l­meknün, 1, 453). Ecvibetü İbn Seyyidin-

318

n as 'an mesa'ili İbn Ay be k lehu 'an al;­fqi men le~ıyehu mine'ş-şüyul], Es­ma'ii men nu~ıle 'anhü mine'ş-şa]Jabe şey' min şi'r müte'alla~ bi'n-nebi şal­

Iallt.ihü 'aleyhi ve sellem, Kaşa'id şi'­riyye ii agraz mul]telife mine'I-medl;

ve'l-vaşt ve'l-a]]ld~ı'l-fazıla, Kitdb ii 11-mi'l-'aruz, Tal;şilü'I-işabe ii tatçlili'ş­şal;Qbe. Müellifin dedesi Ebu Bekir Mu­hammed b. Ahmed İbn Seyyidünnas'ın ümmüveledlerin satılamayacağına dair eseri bazı kaynaklarda (i b n Kadi Şühbe, ı ı . 296) ona nisbet edilmiştir. Abdülkerim Emin Münevfili'nin İbn Seyyidünnas ve edebühu adıyla bir yüksek lisans ça­lışması yaptığı belirtilmektedir (Camia­tü'I-Ezher kü lliyyetü'l-lugati'I-Arabiyye ).

BİBLİYOGRAFYA :

ibn Seyyidünnas, 'Uyünü'l-eşer[n şr. Muham­med el-id el-Hatravl- Muhyiddin MestO). Medi­ne-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, I, 5-34; ll, 455-460; a.mlf .. en-Nefl:ıu'ş-ş e?i f1 şer/:ıi Cami'i't-Tirm~i (nşr. Ahmed Ma'bed Abdülke­rlm). Riyad 1409, neşredenin girişi, I, 15-151; Zehebi, Tqkiretü'l-/:ıuf{fi4, IV, 1503; a.mlf .. el­Mu'cemü 'l-mul]taş bi'l-muf:ıaddişin (nşr. M. Hablb el-Hile). Ta if 1408/1988, s. 260-26 I; ib­nü'l-Verdi, Tetimmetü'l-Mul]taşar f1 al]bilri 'l-be­şer(nşr. Ahmed Rif' at el-Bedravl), Beyrut 1389/ ı 970, ll , 343; YOsufi, Nüzhetü 'n-na;w {i sireti'l­Meliki'n-Naşır(nşr. Ahmed Hutayt). Beyrut 1406/ ı 986, s. 216-229; Kütübi, Fevatü'l-Ve{eyfı.t, lll, 287-292; Safedl, el-Vafi, I, 289-31 I; Ebü'l-Me­hasin el-Hüseyni, Zeylü Te?kireti'l-/:ıu{{a? li'?-Ze­hebi(nşr. M. Zahid el-Kevserl), Dımaşk 1347, s. ı 6- 18;Yafil. Mir'atü'l-cenan, IV, 29 1; Sübki. Ta­ba~at, IX, 268-272; isnevi, Tabak!J.tü'ş-Şa/i.'iy­ye, ll , 510-51 I; ibn Keslr. el-Bidaye, XIV, 169; ibn Hacer, ed-Dürerü'l-kamine, IV, 208-213; ibn Kadi Şühbe, Taba~atü'ş-Şafı'iyye, ll, 295-297; ibn Nasırüddin, er-Reddü'l-vafır (nşr. Zü­heyr Şavlş). Beyrut 1400/1980, s. 57 -59; Takıy­yüddin ibn Fehd, La/:ı?ü '1-el/:ıiJ.? [leylü Te?kire­ti'l-J:ıuf{a? li'?-lehebi içinde, nşr. M. Za hid el­Kevserl). Dımaşk 1347, s. 350-351; Keş{ü'?-?U­nün, 1, 246, 559; ll , I 183, I 786, I 859, I 860; ib­nü'J-imad, Şe?erat, VI, 108-1 09; Şevkani, el-Bed­rü Hali', ll, 249-25 I; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 150-154; Rene Basset. "Une elegie amoureuse d'lbn Said en N as". Melanges a{ricains et orien­taux, Paris 1915, s. 180-190; Serkis, Mu 'cem, 1, I 25- I 26; Brockelmann, GAL, ll, 85; Suppl., ll, 77; itaf:ıu '1-meknün, ı . 453; Yusuf el-Iş, Fih­risü mal]tutati Dari'l-kütübi'?-:?ahiriyye: Ta­ri/] ve mülf:ıa~a.tüh, Dımaşk I 366/194 7, s. I 7, 18, 22; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'ellifın, Xl, 269-270; Selahaddin ei-Müneccid, Mu'cem ma üllife 'an Resülillah, Beyrut 1402/1982, s. 315-316; Abdülvehhab ibrahim Ebu Süleyman, Kitabetü '1-ba/:ışi'l-'ilmi, Cidde 1403/1983, s. 569-570; Cezzar. Medal]ilü '1-mü'ellifin. ll , 738; Salihiyye, el-Mu 'cemü 'ş-şamil, lll, 24 ı -242; N atık Salih lviati u b, "Dirase fi's-Sireti'n.nebeviyye li'bn Sey­yidinnas", Adabü'r-ra{ideyn, XV, Musul 1982, s. 175-202; F. Rosenthal, "lbn Sayyid al-Na.s". Ef2 ( Fr.). lll, 957; Ali Reffi, "İbn Seyyidinnas". DMBİ, lll, 730-732. fAl

M M. YAŞAR KANDEMİR

L

İBN SiDE (ö~l,)!f)

Ebü'l-Hasen Ali b. İsmail ed-Darir el-Mürsi (ö . 458/1066)

Lugatçı, edebiyat ve dil alimi.

_j

398 (1008) yılında Mürsiye'de (Murcia)

doğdu. Dedelerinden Side'ye nisbetle İbn Side olarak tanınır. Babası gibi ama oldu­ğundan Darir la kabı ile de anılan İbn Slde öğrenimine babasının yanında başladı.

Altı yaşında Kur'an-ı Kerim'i ezberledi. Daha sonra Ebü'I-Aia Said b. Hasan ei­Bağdadi, Ebu ömer Ahmed b_ Muham­med et-Talemenki. Ebu Osman Said b. Muhammed ve Ebu Bekir ez-Zübeydi gi­bi alimlerden Arap dili, lugat. kıraat. tef­sir, fıkıh, hadis. felsefe ve mantık dersleri aldı. Güçlü hatızası sayesinde birçok lu­gat ve gramer kitabını ezberledi. Muh­temelen Mürsiye'de meydana gelen siya­si olaylar sebebiyle buradan ayrılarak Da­n iye'ye (Denia) gitti. Daniye Emlri Ebü'J­Ceyş Mücahid b. Abdullah el-Amiri ile ta­nışarak yakın ilgi ve himayesine mazhar oldu. Ancak Mücahid ei-Amirl'nin vefatın­dan sonra ( 436/ 1 045) yerine geçen oğlu İkbalüddevle Ali b. Mücahid el-Muvaffak ile arası açılınca Daniye'den ayrılmak zo­runda kaldı. Bir müddet sonra bir kaside sunarak emirden af diledi ve tekrar Da­niye'ye döndü (Yaküt, V, 86). 25 Rebiüla­hir 458 (26 Mart 1 066) tarihinde burada vefatetti(ibn Hallikan, lll , 330-331).

Arap dili. edebiyatı ve tarihi alanların­da geniş bilgi sahibi olan İbn Side'nin asıl şöhreti lugat sahasındadır. Bazı beyit ve kıtaları kaynaklarda yer almakla birlikte şiirlerinin çoğu zamanımıza intikal etme­miş. sadece Urcuzetü tjamis adlı man­zumesiyle İkbalüddevle için yazdığı bir kasidesi günümüze ulaşmıştır. İbn Side aralarında Ebu Abdullah Muhammed b. Halesa eş-Şezuni. EbÇı Bekir Muhammed b. Ali b. Halef, Ebu Ca'fer Ahmed b. Ali ei-Mürsi ve Ebu ömer Ahmed b. Muham" med et-Temlmi gibi sirnaların bulunduğu öğrenciler yetiştirmiştir.

Eserleri. 1. ei-Mul;ıkem* ve'l-mul;i­tü'l-a'?am. Mücahid b. Abdullah ei-Ami, rl'nin isteği üzerine Halil b. Ahmed'in Ki" tabü 'I" 'Ayn'ı tarzında yazılmış on iki ci.lt­lik bir h,ıgat olup ı. cildi Mustafa es-SeJQ<il ve Hüseyin Nassar (Kahire 1377/ 1958).11.

cildi Abdüssettar Ahmed Ferrac (Kahire 1377/ 1958). lll. cildi Aişe Abdurrahman

(Kah i re I 377/1958). IV. cildi Abdüssettik Ahmed Ferrac (Kahire ı 388/1 968). V. cildi İbrahim ei-Ebyarl (Kah i re ı 39 1/ 197 ı). VI. cildi Murad Kamil (Kahire ı 392/1 972) ve VII. cildi Muhammed Ali en-Neccar (Ka­hire 1393/1 973) tarafından yayımlanmış­

tır. 2. el-Mu!Jaşşaş* . Yine Mücahid b. Abdullah 'ın isteğiyle hazırlanan eser. Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam'ın el-Gari­bü'l-muşannef'i gibi konulara göre ter­tip edilmiş bir lugat olup Taha b. Mah­mud'un tashihiyle beş cilt halinde basıl­mış(Bulak 13 16-1321). Muhammedet­ralibi (Tunus 1375/1 956) ve Abdüsselam Muhammed Harun (bs yeri yok, ı 389/

ı 969) tarafından değişik indeksleri yapıl­mıştır. 3. Şer]J_u müşkili şi'ri (ebyati)'l­Mütenebbi. İbn Side bu eserinde Müte­nebbl'nin şiirlerindeki lugat. gramer, an­lam ve şiir tekniği bakımlarından açıklan­ması gereken hususlar üzerinde durmuş. ayrıca bazı şiirlerindeki felsefe ve man­tıkla ilgili meseleleri incelemiştir. Kitabı ilk defa Mütenebbi, İbn Side ve eserle­ri hakkında bir mukaddime ve çeşitli in­dekslerle birlikte Muhammed Rıdvan ed­Daye neşretmiş ( Dımaşk ı 395/1975). daha sonra da Mustafa es-Sekka ve Hami d Ab­dülmecld ile (Kah i re I 396/1 976) Muham­med Al-i Yasin tarafından yayımlanmıştır (Bağdad ı 977). 4 . Urcuzetü gamis. Mü­ellifin hayatını, hocalarını ve onlardan okuduğu kitapları anlattığı didaktik bir şiiri olup Habib Zeyyat'ın özel kütüphane­sinde otuz üç varaklık bir nüshasının bu­lunduğu kaydedilmektedir (Muhammed Reşa d ei-Hamzavi, ei-Mu'cemü '1-'Arabi, s. 44; DMBİ, lll. 733)

Müellifin kaynaklarda ayrıca el-Eni]f ii

şer]J_i'l-lfamase, el- Vfıii ii 'ilmi'l-]favfı­ii, et-Te~kir ve't-te'ni§, Şer]J_u ebyati Cümeli'z-Zeccfıci, Şa~~ü (Şeua,;,;ü)'l­

luga, el-'Alem fi'l-luga, Kitabü'l-'Aviş fi şer]J_i IşlaJ:ıi'l-mantı]f, el - Ma]fşur

ve'l-memdud ve diğer bazı eserleri zik­redilmektedir (Hediyyetü '1-'arifin, I. 69 ı;

Muhammed Reşad ei-Hamzavi. ei-Mu'­cemü'I-'Arabi, s. 44; a.mlf., Hauliyyatü 'I­

Cami'ati't-Tünisiyye, sy 5 1 ı 9691. s. 39-

44). İbn Side hakkında yapılan müstakil çalışmalar şunlardır: D. Cabanelas. İbn Si de J:ıayatühu ve Ô§aruh (Tunus ı 980); Abdülkerlm en-Nuayml, İbn Side Ô§a­

ruhu ve cühudüh (Bağdad ı 984): Vefa b int Abbas Hasan ei-Havlt, en-Nal]lü 'in­de '1-'Aşma'i ve İbn S ide ]fadimen ve 'n­nal]lü ]J_adi§en (yüksek lisans tezi, I 404/

ı 983, Camiatü ümmi'l-kura [MekkeJ) .

BİBLİYOGRAFYA :

ibn Slde, ei-Mu/:ıkem ue'l-muf:ıftu'l-a'?am (nşr. Mustafa es-Sekka- Hüseyin Nassar), Ka­hire 1377/1958, neşreden lerin girişi, 1, 5-27; a.mlf., Şerf:ıu müşkili şi'ri'l-Mütenebbf (nşr. Muhammed Rıdvan ed-Daye). Dımaşk 1395/ 1975, neşeedenin girişi, s. 5-15; Said ei-Ende­lüsl, Tabakiitü'l-ümem (nşr. L. Şeyho). Beyrut 1912, s. 77; Humeydl. Ce?uetü'l-muktebis(nşr. Muhammed Tavlt et-Tand). Kahire 1386/1966, s. 293; ibn Beşküval. eş-Ş ıla, ll, 41 O; Da bb!, Bug­yetü'l-mültemis, s. 405; Yakut. Mu 'cemü '1-üdeba', V, 84, 86; XII, 231-235; ibn Hallikan. Vefeyat, ı, 342; lll, 330-331; Abdülbakl b. Ab­dülmecld ei-Yemanl. işaretü't-ta'yfn {f teraci­mi'n-nüf:ıat ue'l-lugauiyyfn ( n şr. Abdülmec!d Di ya b), Ri ya d 1406/1986, s. 21 0-211; Safedl, Nektü'l-himyan (nşr. Ahmed Zeki Bek), Kahire 1329/1911, s. 204; Süyutı. Bugyetü '1-uu 'at, ll, 143; Brockelmann. GAL, 1, 376; ll, 697; Suppl., 1, 542; Hediyyetü '1-'ari{ln, 1, 691; Al­bir Hablb Mutlak. el-Hareketü '1-lugauiyye {i'l­Endelüs, Beyrut 1967, s. 351-382; Muham­med Rıdvan ed-Daye, TarU;u 'n-nakdi '1-edebf fi'l-Endelüs, Dımaşk 1401/1981 , s. 163-178; Abdülkerlm en-Nuayml, ibn Sfde, Bağdad 1984; Muhammed Reşad ei-Hamzavl. el-Mu 'ce­mü'l-'Arabf: işkalat ue mukarebat, Tunus 1991, s. 19-53; a.mlf., "Tekmile fı tercemeti İbn S!de", Jjauliyyatü '/-Cami 'ati 't-Tanisiyye, sy. 5, Tu­nus 1969, s. 17-48; Abdülallel-Vedglrl, "F!Zab­tı İbn S!de", el-Menah il, sy. 35, Rabat 1986, s. 81-86; Mo h. Ben Cheneb, "İbn S! de", iA, V /2, s. 807; M. Talbi. "lbn Sida", Ef2 (ing.). lll, 940; inayetullah Fatih! Nejad. "İbn S!de", DMBi, lll, 732-734. Iii ZüLFiKAR TüCCAR

L

İBN SINA (~..:r.1)

EbCı All ei-Hüseyn b. Abdiilah b. Alı b. Sina

(ö. 428/1037)

İslam Meşşai okulunun en büyük sisternci filozofu,

Ortaçağ tıbbının

önde gelen temsilcisi. _j

Yaklaşık 370 (980-81) yılında Buhara yakınındaki Efşene köyünde doğdu. Tale­besi Ebu Ubeyd ei-Cuzcanl'ye yazdırdığı hayat hikayesiyle Cuzcani'nin verdiği ila­ve bilgilerin İbnü'I-Kıftl ve İbn Ebu Usay­bia tarafından nakledilmesi sayesinde diğer İslam filozoflarına nisbetle hakkın­da daha fazla bilgi bulunmaktadır. İslam dünyasında İbn Sina künyesiyle meşhur olup bilim ve felsefe alanındaki eşsiz ko­numunu ifade etmek amacıyla Ortaçağ alim ve düşünürleri tarafından kendisine verilen "eş-şeyhü'r-rels'' unvanı ile de bi­linir. Ayrıca "hüccetü'l-hak, şerefü'l-mülk, ed-düstur" gibi vasıflarla da anılmıştır. Batı'da genellikle Avicenna olarak bilin­mekte ve "filozofların prensi" diye nite­lenmektedir. Aslen Belhli olan babası Ab-

iBN S!NA

dullah, Samani Hükümdan Nuh b. Man­sur döneminde başşehir Buhara'ya yer­leşmişti. İyi bir öğrenim gördüğü ve İs­maill görüşleri benimsediği anlaşılan Ab­dullah, İsmaill dallerle sürekli irtibat ha­lindeydi. Bu irtibat neticesinde evi felse­fe, geometri ve Hint matematiğiyle ilgili konuların tartışıldığı bir merkeze dönüş­m üştü . Kendisini bu tartışmaların içinde bulan İbn Sina erken denilebilecek bir çağda felsefi konulara aşinalık kazandı.

İbn Sina olağan üstü bir zekaya sahip olduğu için küçükyaşta dikkatleri üzerin­de topladı. Önce Kur'an'ı ezberledi; dil. edebiyat. akaid ve fıkıhöğrenimi gördü . Hayat hikayesinde bu dönemdeki hoca­ları arasında sadece Hanefi fakihi Ebu Muhammed İsmfül b. Hüseyin ez-Zahid'i zikrederse de onun bilhassa dil ve edebi­yat alanında Ebu Bekir ei-Berki'den ders aldığı sanılmaktadır (DMİ, 1, 203). Dini ilimler sahasında çok yoğun bir okuma faaliyeti sürdüren ve yüksek bir düzeye ulaştığı anlaşılan İbn Sina ayrıca babasın­dan geometri, aritmetik ve felsefe konu­sunda ilk bilgilerini aldıktan sonra baba­sının isteği üzerine Mahmud ei-Messah'­tan ( Messahi 1 Misahi [?]) Hint aritmetiği okudu. Ebu Abdullah en-Natill Buhara'ya gelince babası onu oğluna ders vermesi için evinde misafir etti. İbn Sina. Natill'­den Porphyrius'un lsagilci (Eisagoge) adlı mantık kitabını okumaya ve bu çer­çevede tartışmalar yapmaya başladı. Gös­terdiği üstün başarıdan memnun olan hocası. onun ilimden başka bir işle meş­gul edilmemesi yönünde babasına tavsi­yede bulundu. Bir süre sonra mantık ala­nında hocasının yetersiz kaldığını düşü" nen İbn Sina. konuyla ilgili eserleri kendi kendine okumaya ve şerhleri incelemeye başladı. Bu arada Öklid'in Elementler'i­

nin baştan beş altı bölümünü yine Nati­ll'den okudu, kitabın geri kalan kısmını ise kendi kendine çözmeye çalıştı. Ardın­dan Batlamyus'un el-Mecisti'sine (AI­

magest) geçti; eserin başlangıç kısımla­rını bitirip geometrik şekiller le ilgili bölü­müne ulaşınca hacası kitabın diğer kısım­larını kendi kendine okuyabileceğini söy­ledi. Sonuçta İbn Sina astronomide de ol­dukça ileri bir seviyeye ulaştı. N atili Gür­genç'e gitmek üzere Buhara'oan ayrılın" ca İbn Sina fizik, metafizik ve diğer fel­sefi konularla ilgili metinlereve bı,ınların şerhlerine yöneldi. Bu çalışmalar netice­sinde felsefenin bütün disiplinlı;!rindı;! iyi bir donanıma sahip olduktan sonra tıp tahsiline başladı. Kaynaklarda İbn Sina'­nın tıp alanındaki hocaları arasınqa Ebu

319