RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:9 E diel, 4 mars 2012E diel, 4 mars 2012E diel, 4 mars 2012E diel, 4 mars 2012E diel, 4 mars 2012

SHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTARET JANE TE ZHGENJYER NGAARET JANE TE ZHGENJYER NGAARET JANE TE ZHGENJYER NGAARET JANE TE ZHGENJYER NGAARET JANE TE ZHGENJYER NGA FUQITE FUQITE FUQITE FUQITE FUQITE EVROPIANE. JAEVROPIANE. JAEVROPIANE. JAEVROPIANE. JAEVROPIANE. JA GJENDJA GJENDJA GJENDJA GJENDJA GJENDJA E VESHTIRE NE VEND E VESHTIRE NE VEND E VESHTIRE NE VEND E VESHTIRE NE VEND E VESHTIRE NE VEND

SHQIPERIA E PRANVERES 1919Dokumentet befasuese të konsullit amerikan Joseph Emerson HavenDokumentet befasuese të konsullit amerikan Joseph Emerson HavenDokumentet befasuese të konsullit amerikan Joseph Emerson HavenDokumentet befasuese të konsullit amerikan Joseph Emerson HavenDokumentet befasuese të konsullit amerikan Joseph Emerson Haven

Skandali, Don Shtjefën Kurtin e mbështjellin me letër higjenikeSkandali, Don Shtjefën Kurtin e mbështjellin me letër higjenikeSkandali, Don Shtjefën Kurtin e mbështjellin me letër higjenikeSkandali, Don Shtjefën Kurtin e mbështjellin me letër higjenikeSkandali, Don Shtjefën Kurtin e mbështjellin me letër higjenike

Gurëz, natë…19 Shkurt2012… Tek monumenti i At-

dhetarit Don Shtjefën Kurti…Urrejtja… Urrejtja… ndaj Atdhe-tarizmit dhe Fesë së Atyne Mar-

Pilo Peristeri, historiaPilo Peristeri, historiaPilo Peristeri, historiaPilo Peristeri, historiaPilo Peristeri, historiae pabesueshme nëe pabesueshme nëe pabesueshme nëe pabesueshme nëe pabesueshme në

gazetën australianegazetën australianegazetën australianegazetën australianegazetën australianeCili ishte personi me emrin e një hierarkuCili ishte personi me emrin e një hierarkuCili ishte personi me emrin e një hierarkuCili ishte personi me emrin e një hierarkuCili ishte personi me emrin e një hierarku

të lartë komunist të kohës që u vra sitë lartë komunist të kohës që u vra sitë lartë komunist të kohës që u vra sitë lartë komunist të kohës që u vra sitë lartë komunist të kohës që u vra sispiun amerikan nga regjimi i Hoxhës?spiun amerikan nga regjimi i Hoxhës?spiun amerikan nga regjimi i Hoxhës?spiun amerikan nga regjimi i Hoxhës?spiun amerikan nga regjimi i Hoxhës?A ishte akuza e vërtetë apo e stisur?A ishte akuza e vërtetë apo e stisur?A ishte akuza e vërtetë apo e stisur?A ishte akuza e vërtetë apo e stisur?A ishte akuza e vërtetë apo e stisur?

tirëve që dhanë edhe jetën e vet...për mos me mohue të vërtetën!Urrejtja shkatrron shtete… përçanPopujt dhe i rrokullisë në hum-nerën për të cilën punuen dje e popunojnë prap sot terroristët dhegjaksorët e Popullit Shqiptar!

Mihal Luarasi sjellMihal Luarasi sjellMihal Luarasi sjellMihal Luarasi sjellMihal Luarasi sjelllirikat e mëkatevelirikat e mëkatevelirikat e mëkatevelirikat e mëkatevelirikat e mëkateve

Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezishRilindasi sjell për lexuesit një cikël poezishRilindasi sjell për lexuesit një cikël poezishRilindasi sjell për lexuesit një cikël poezishRilindasi sjell për lexuesit një cikël poezishzgjedhur nga libri i ri i Mihal Luarasit, dukezgjedhur nga libri i ri i Mihal Luarasit, dukezgjedhur nga libri i ri i Mihal Luarasit, dukezgjedhur nga libri i ri i Mihal Luarasit, dukezgjedhur nga libri i ri i Mihal Luarasit, dukezbuluar një dimension tjetër nga krijimtariazbuluar një dimension tjetër nga krijimtariazbuluar një dimension tjetër nga krijimtariazbuluar një dimension tjetër nga krijimtariazbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria

e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit.e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit.e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit.e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit.e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit.

Edhe pse kanë kaluarmë shumë se 20 vjet

nga rënia e komunizmit nëShqipëri dhe koha kurtashmë shumëçka në medi-at shqiptare, sidomos nërubrikat dossier, s´të duketveçse një déjà-vu e radhës,sërish ajo rezervon shumëtë fshehta e mistere. Njëndër to është edhe një his-tori e sjellë nga viti i largët1954, nga një gazetë qëbotohej në një vend po aqtë largët si Australia, e qënë pamje të parë të lëgojëhapur, duke bërë tëngrihen njëkohësishtshumë pikëpyetje. Në faktartikulli i referohet një ko-rrespondence speciale (paemër) që vinte nga Trieste,në Itali, e që merrte shkasnga tregimi i një të arrati-suri shqiptar të kohës. Ajo

që të bën më shumë përsh-typje është në radhë tëparë emri i personazhitkryesor të kësaj historie: aiquhej Pilo Peristeri. Gjith-kujt që ka jetuar në kohëne viteve të monizmit nëvend, sigurisht se së parido t´i vinte ndërmend fy-tyra e njërit prej theme-luesve të Partisë Komu-niste, nga të vetmit të mbe-tur gjallë deri në fund tëviteve të regjimit enveristnë Shqipëri (përveç vetëEnver Hoxhës). Ai gjatëkarrierës së vet, njohudisa ofiqe të larta në hier-arkinë e shtetit-parti tëkohës. Por jo, në artikullduket se bëhet fjalë për njëtjetër Pilo, fillimisht meprofesion mësues fshati emë pas një lloj financieriapo agjenti tregtar për llog-ari të shtetit, megjithëse nëdisa pika duket...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19 ○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka

Artisti duhet të dhurojëatë ç‘ka i ka fal natyra

e atë ç‘ka merr nga njerëz-it, është një nga thëniet eJakup Kerajt. Në kërkim tëkrijimtarinë e tij, njiheshme tablotë kompozicionaleshumëfigurëshe të por-treteve e peizazheve;natyrat e qeta, vizatimetdhe hedhjet e shpejta tësubjekteve me laps mbiletër. Bindesh se thëniaështë përcaktim i drejtë ikarakterit të vet profesion-al dhe e moralit të tij njerë-zor. Duket si një shprehjekornizë që do t’i rrinte përshtat çdo piktori figurativ.Krijimtaria e Jakup Kera-jt, dhe kryesisht, tërësia ekoleksionit të plotë të por-treteve të realizuara prejtij, na shkon krah idesë sëSokratit, i cili mendonte se

Suzana VSuzana VSuzana VSuzana VSuzana Varvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kuka

Jakup Keraj,Jakup Keraj,Jakup Keraj,Jakup Keraj,Jakup Keraj,bota plot ngjyrabota plot ngjyrabota plot ngjyrabota plot ngjyrabota plot ngjyra

që kishte në shpirtqë kishte në shpirtqë kishte në shpirtqë kishte në shpirtqë kishte në shpirtNë se kërkon rreth jetës dhe krijimtarisë sëNë se kërkon rreth jetës dhe krijimtarisë sëNë se kërkon rreth jetës dhe krijimtarisë sëNë se kërkon rreth jetës dhe krijimtarisë sëNë se kërkon rreth jetës dhe krijimtarisë sëpiktorit të mirënjohur Jakup Keraj, zbulonpiktorit të mirënjohur Jakup Keraj, zbulonpiktorit të mirënjohur Jakup Keraj, zbulonpiktorit të mirënjohur Jakup Keraj, zbulonpiktorit të mirënjohur Jakup Keraj, zbulon

fakte, të cilat vetëm një monografi arti mundfakte, të cilat vetëm një monografi arti mundfakte, të cilat vetëm një monografi arti mundfakte, të cilat vetëm një monografi arti mundfakte, të cilat vetëm një monografi arti mundt‘i përballë para publikut të sotëmt‘i përballë para publikut të sotëmt‘i përballë para publikut të sotëmt‘i përballë para publikut të sotëmt‘i përballë para publikut të sotëm

Në foto:Faksimilet e 4dokumentevetë shkëputuranga raportet,telegramet eletrat me temëudhëtimin dhevëzhgimet nëShqipëri tëkonsullitamerikanHaven

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Busti i një Martiri mbështjellë meletër higjenike! Busti i një Marti-ri i përdhunuem në mënyrën matë ultë e mizore!Kjo urrejtje nukasht pa as ndër kafshët e egra tëshpellave... Shqipni, të plaçin sytë,ku po shkon?!

○ ○ ○ ○

faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19

“Skulptori (piktori), du-het të japë, me anë tëdukjes, atë që ndodhbrenda në shpirt”. Men-dimtarët e kohëve të lash-ta na e kanë hapur dri-taren e procesit të kë-rkimit dhe na kanë dhënëorientime të standardi-zuara, tek të cilat shpeshherë bëjmë mirë tëmbështetemi, për të arri-tur në disa konkluzioneshpjeguese edhe në artetpamore. Në një shfletimtë kujdeshëm të të gjithëdokumentacionit që rua-jnë sot bibliotekat, arkivatshtetërore dhe familjare,rreth jetës dhe krijim-tarisë së piktorit të mirën-johur Jakup Keraj, zbulonfakte, të cilat vetëm njëmonografi arti mund t‘ipërballë para publikut tësotëm, për njohjen me per-sonalitetin krijues...

Pas Luftës së Parë Botërore,ndërkohë që në Paris pombahej Konferenca e Paqes

dhe kur fuqitë evropiane po syno-nin më tepër se kurrë të copëtonintrojet shqiptare, “Shqipërinë e Lon-drës” -siç e quan Ismail Kadare-, evizitonte për herë të parë me mis-ion të posaçëm një diplomat ameri-kan. Ai ishte Xhozef Emerson He-jvën [Joseph Emerson Haven], nëatë kohë me detyrën e konsullitamerikan në Torino. Si i dërguar iqeverisë amerikane për të vëzhguarzhvillimet politike në Shqipëri, përdy muaj me radhë z. Haven i ra kryqe tërthor vendit dhe pa me sytë eveta gjendjen e vështirë të Sh-qipërisë pas Luftërave Ballkanikedhe Luftës së Parë Botërore. Mirë-po z. Hejvën pa edhe zhgënjimin ethellë të mbarë popullit shqiptarndaj fuqive të mëdha evropiane dheshpresat që ai vinte ndaj Republikëssë përtej-Atlantikut.Zoti Haven zbriti në Vlorë në fillimtë marsit 1919. Pak kohë para tij

kishte ardhur edhe Gjenerali ameri-kan Scriven, me detyrë për të vëzh-guar zhvillimet ushtarake. Me datën28 prill Konsulli Haven e përfundoiraportin e vet të parë dhe ia nisi njëkopje Delegacionit Amerikan në Kon-ferencën e Paqes në Paris, si dhe njëtjetër Sekretarit të Shtetit Lansing.Raporti i konsullit Haven dhe doku-mentet shoqëruese janë pasqyrë egjallë dhe reale e gjendjes politike,ekonomike dhe shoqërore të Sh-qipërisë në vitin 1919. Ato përmbajnëvëzhgime dhe rekomandime të mpre-hta dhe realiste të diplomatit ameri-kan. Raporti shoqërohet me letra epeticione të përfaqësive të sh-qiptarëve nga Gjirokastra, Lesko-viku, Korça, Shkodra, Kosova,Çamëria, komuniteti vllah, etj, si dhedokumente të tjera të rëndësishme.Raporti ndahet në këto pjesë: (i)Hyrje; (ii)...Përmbledhje Historike; (iii) Gjend-ja Ekonomike; (iv) Shqipëria eJugut, Gjendja Politike; (v) Sh-qipëria e Jugut; (vi) Përfundime;(vii) Shqipëria e Veriut...

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

Nga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVANIANIANIANIANI

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 4 mars 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ARKIVA

DDDDDOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTETOKUMENTET HHHHHISTORIISTORIISTORIISTORIISTORI

Shqiptarët e zhgënjyer ngaJoseph Emerson Haven, një konsullJoseph Emerson Haven, një konsullJoseph Emerson Haven, një konsullJoseph Emerson Haven, një konsullJoseph Emerson Haven, një konsull

amerikan në Shqipërinë e 1919amerikan në Shqipërinë e 1919amerikan në Shqipërinë e 1919amerikan në Shqipërinë e 1919amerikan në Shqipërinë e 1919

...Gjendja Politike; (viii) Shtojca Shqipëria eJugut, dokumente; (ix) Raporti Shtojcë përShqipërinë; (x) Shkodra, dokumente.Duke filluar nga ky numër, po botojmë Rapor-tin Haven dhe dokumentet shoqëruese. Përf-shihen këtu Hyrja dhe pjesa e parë që trajtonPërmbledhjen Historike. Janë bërë përpjek-jet maksimale që materiali të jetë pasqyrimsa më besnik i origjinalit në anglisht, dhe nëgjuhët e tjera të shtojcës dokumentare.

Një telegram në mes të misionitNë 6 prill 1919 Departamenti Amerikan iShtetit do t’i niste një telegram diplomatit tëvet në Shqipëri, Joseph Haven, adresuar siKonsulli Amerikan, Vlorë, Shqipëri. Raportikërkonte të dhëna të ngutshme për gjendjene qeverisjes dhe kontrollit në rajonet e ndry-shme të vendit. Teksti i plotë ishte:DEPARTAMENTI I SHTETIT12 prill 19196:00 PMKonsullit AmerikanVlonë, ShqipëriRaportojini plotësisht dhe pa humbur kohëDepartamentit kufinjtë e territoreve në Sh-qipëri [që gjenden] nën kontrollin ushtaraktë vendeve të ndryshme, si dhe kufinjtë e ter-ritoreve, nëse ka, [që janë nën] autoritetin enjohur të qeverisë shqiptare, dhe [që janë] tëpaokupuara nga trupa të ndonjë vendi të huaj.Në cilat pjesë të Shqipërisë mund të udhë-tojnë shtetas amerikanë me pasaportë ameri-kane?Dega e Kontrollit të PasaportaveZyra e Lejeve të HuajaGrupi i fundit i fjalëve në telegram, në gju-hën angleze, ishte: “What portions of Albaniacan American with American passport reach”?Sikurse do ta shikojmë më poshtë, ky grupfjalësh u ngatërrua gjatë transmetimit si një-farë “telefoni i prishur”, dhe kësisoj nëpërgjigjen e vet, Konsulli Haven u referohetgabimisht “ndjenjave rusofobe”, çka nuk ish-te fare në telegram.Nuk është shumë e qartë se çfarë kishte nxi-tur kërkesën e një informacioni të tillë. Rrethnjë vit më pare, me 10 maj 1918, me anë tënjë korrespondence ndër-administrative,Agjencia e Përgjithshme Postare e Shtetevetë Bashkuara, The Postmaster General, ikishte kërkuar Departamentit të Shtetit “in-formacion për statusin e Shqipërisë në lidhjeme faktin se ajo [Agjenci] nuk kishte njoftimprej Byrosë Ndërkombëtare të Postave nëBernë për funksionimin e shërbimit tëposaçëm postar shqiptar” [875.01/17]. Agjen-cia amerikane vërente se në fakt me 13 mars1918 kishte marrë njoftim nga Drejtoria ePostave Shqyptare, Korçë, Shqipëri, ku ikërkohej që posta për Shqipëri t’i nisej nëthasë të vulosur drejtpërdrejtë për në Korçë.Agjencia amerikane shtonte se posta ameri-kane për Shqipërinë e Jugut përcillej në atë

kohë nëpërmjet Italisë {stacionit të Torinos]dhe Greqisë [Selanikut], dhe se çdo komuni-kim për Shqipërinë ata e trajtonin me admin-istratën postare italiane dhe greke.

Shqipëria në vitin 1918Natyrisht që administrimi i shërbimit post-are është një ndër prerogativat e çdo shtetisovran. Mirëpo gjendje e vendit në prag tëpërfundimit të Luftës Botëroreishte tejet e turbullt.Prandaj Departamentii Shtetit deri në 14mars 1918 [data e doku-mentit që shpreh qën-drimin zyrtar], nuknjihte ndonjë autoritetzyrtar që mund të për-faqësonte vendin. Nëletrën drejtuar një avoka-ti amerikan në Filadelfia,PA, që interesohej për njëklientin e vet, qeveriaamerikane shprehej se“kushtet në Shqipëri qyshprej shpërthimit të luftëskanë qenë të tilla që Depar-tamenti të mos njohë ndonjëqeveri si administratën legaletë vendit”. [‘‘the conditions inAlbania since the outbreak ofthe war have been such that theDepartment has not recognizedany government as the legal gov-ernment of the country” [875.01/16].Megjithatë, për t’u siguruar më tej,me 17 maj 1918, Departamenti iShteti porosiste me telegram Am-basadën e vet në Romë dhe Konsul-latën në Selanik që ta informontenëse Shqipëria “njihej nga vende tëtjera dhe nëse ishte nën kontrollin eqeverisë shqiptare ndonjë pjesë e ter-ritorit të vendit” [875.01/17]. Tele-grami nënshkruhej nga vetë SekretariLansing, çka vërteton rëndësinë që idha çështjes administrata amerikane n ëatë kohë. Me fjalë të tjera, e nxitur nga nevo-ja të brendshme, qeveria amerikane po shqyr-tonte gjendjen reale të ushtrimit të sovrani-tetit në terren dhe praktikën ndërkombëtaretë njohjes së Shqipërisë.Përgjigja nga Roma erdhi menjëherë. Am-basadori Nelson Page e informonte Sekretar-in Lansing me 20 maj 1918 se Gjeneraliamerikan Scriven sapo ishte kthyer nga njëvizitë pesë javore në Shqipëri dhe se raporti itij i plotë ishte nisur me valixhe diplomatike[pouch]. Gjithsesi, Page informonte se “Sh-qipëria e Jugut ishte nën kontrollin e Italisëdhe të forcave shqiptare të kontrolluara ngaitalianët deri në Ersekë, 100 milje në Lindje.Prej atje deri në kufirin maqedonas në Ma-nastir janë trupat franceze. .Shqipëria e Qen-drore dhe Veriore është nën kontrollin e Aus-triakëve dhe Bullgarëve. Asnjë pjesë e ven-dit nuk është nën kontrollin e Shqipërisë sëPavarur…Republika e Korçës praktikisht

është shuar [lapsed]”. [875.01/18].Kurse informata e ardhur nga Selaniku ish-te më e hollësishme: “Pjesa në veri të vijës qëfillon nga veriu i Vlorës në detin Adriatik dheqë shkon në drejtim të verilindjes deri në bre-gun jugor të Liqenit të Ohrit mbahet nga aus-triakët. Pjesa e vendit në jugë të asaj linjembahet nga italianët dhe francezët në për-pjesëtimin 3:1 në favor të italianëve, që janënë Adriatik, dhe francezët janë në Korçë. As-një pjesë tjetër e Shqipërisë nuk është jashtëkontrollit ushtarak të tre fuqive të më-sipërme”. Konsulli Horton i kërkonte Depar-tementit që ta konfirmonte informacionin emësipërm me burime diplomatike dhe usht-arake”. [875.01/19].

Pa humbur kohë, me 25 maj 1918, Departa-menti i Shtetit informonte Departamentin ePërgjithshëm të Postave për informatat emarra nga Roma dhe Selaniku. [875.01/19].Njëra pjesë e informacionit që i kërkohej Kon-sullit Haven një vit më vonë është e qartë: sidiplomat, ai duhet të verifikonte gjendjen nëterren nê Shqipëri. Mirëpo kjo nuk shpjegonpyetjen apo kërkesën tjetër që lidhej me njo-hjen e pasaportës amerikane. Si qëndrontepuna? Pse Departamenti ia kërkonte këtë in-formacion Konsullit Haven?

Lufta e pasaportave – viti 1919Interesimi i pazakontë mund të shpjegohet menjë demarsh të pashembullt të Legatës

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

vijon nga faqja 13

Në foto: Faksimilet e 7 dokumentevetë shkëputura nga raportet, tele-gramet e letrat me temë udhëtimindhe vëzhgimet në Shqipëri tëkonsullit amerikan JosephEmerson Haven

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 4 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI ARKIVA

fuqitë evropianeMbretërore Greke në Washington, D.C. Medate 31 janar 1919, kjo Legatë i dërgonte De-partamentit të Shtetit Notën Verbale Nr. 316.Ndër të tjera aty thuhej se Legata greke “duketse” kishte mësuar nga “burime të besueshmese Konsujt e Italisë në Shtetet e Bashkuara ulëshojnë pasaporta personave nga Epiri i Ver-iut [vetëm]nëse ata rekomandohen nga Sho-qata Shqiptare VATRA”. Mirëpo, vazhdonte mëtej Nota, “VATRA, me qëllim të rritjes së num-rit të shqiptarëve, u kërkonte personave qëdonin të udhëtonin, që të deklaronin se ata ish-in shqiptarë, pavarësisht nëse ishin apo jo tëtillë”. Legata greke ankohej, gjithashtu, se “au-toritetet italiane në Himarë nuk u shpërnda-nin letra banorëve po qe se adresa nuk ishte,Himara, Italia, Albania”. [875.01/20].Departamenti i Shtetit duket se nuk e vuriujët në zjarr nga toni dhe përmbajtja e NotësVerbale greke. Nuk ka asnjë të dhënë që prob-lemi të jetë trajtuar në kuadrin e mar-rëdhënieve dypalëshe amerikano-italiane.Veç, me 12 shkurt, Legatës Greke iu kthyepërgjigja ku thuhej se Nota Verbale ishtembajtur shënim dhe se i ishte përcjellë Mis-ionit Amerikan në Konferencën e Paqes nëParis “për ta pasur parasysh” [for its consid-eration]. [875.01/20].Ndërkohë, me 30 dhjetor 1918 ishte mbajturnë Shqipëri Kongresi i Durrësit, “me përfaqë-sues nga gjithë provincat, i cili pas një diskuti-mi të gjatë kishte vendosur ngirjten e një qeveriatë përkohshme nën kryesinë e Turhan Pashës”.Sa më sipër, Ambasada Italiane në Paris infor-monte kundërpalën e vet amerikane me 6 jan-ar 1919, bashkë me qëndrimin Italian se “qever-

ia italiane në parim nuk kishte asnjë kundër-shtim që kësaj organizatë t’i njihte tash e tutjedrejtën ta quante veten si përçuese të aspirat-ave kombëtare shqiptare”. [875.01/21].Këto janë pak a shumë rrethanat praktike tëMisionit të Posaçëm të Konsullit Haven në Sh-qipëri. Natyrisht, këto janë dytësore ndaj rre-thanave dhe sfondit politik e strategjik të prob-lematikës shqiptare në kuadrin e Konferencëssë Paqes së Parisit. Ky këndvështrim ishtethelbi i Misionit të Posaçëm të Konsullit Ha-ven, çka u pasqyrua edhe në Raportin e tij tëgjerë. Ky aspekt do të trajtohet në vijim, ndër-sa këtu përqendrohemi me reagimin e zotit Ha-ven ndaj kërkesës së papritur të qendrës.

Shqipëria në vitin 1919Konsulli Haven iu përgjigj Departementit medy telegrame [22 prill 1919, 875.01/22 dhe 26prill 1919, 875.01/23] dhe një letër [26 prill1919], 875.01/24]. Natyrisht gjendja e Sh-qipërisë trajtohet në Raportin e Plotë të Kon-sullit Haven, miëpo edhe dy telegramet dheletrat përbëjnë njëfarë radiografie të shpejtëtë gjendjes së vendit në vitin 1919.Në përgjigjen e datës 22 prill 1919, KonsulliHaven jep me telegram nga Vlora disa shpje-

gime me interes për gjendjen në Shqipëri nëprill 1918. “Telegrami tuaj për mua ishte dër-guar gabimisht tek zyra e Kryqit të KuqAmerikan”, do të shpjegonte ai. “Provinca eKorçës dhe e qyteti i Shkodrës [janë] nën [kon-trollin e] qeverisë ushtarake frënge; pjesatjetër e Shqipërisë [është] teorikisht nën [kon-trollin] Italian, porse forcat serbe kanë kapër-cyer kufirin verilindor të caktuar nga Kon-ferenca e Londrës për një gjatësi prej 75 mil-jesh dhe kanë pushtuar territorin shqiptar nënjë thellësi prej 13 deri 20 miljesh, ballas meforcat italiane, dhe deri tani kanë ndodhurdisa përplasje me banda serbe që përbëhenpjesërisht nga ushtarë dhe oficerë serbë. Ser-bët mbajnë dy brigjet e Drinit të Zi dhe bre-gun e djathtë të Drinit. Pas bashkimit të dylumenjve Drin, ato pjesë [të territorit] mbësh-tesin Qeverinë Provizore, përveç disa fsha-trave në bregun jugperëndimor. Rajonet e Ko-rçës dhe Shkodrës mbështesin në heshtjeQeverinë e Përkohshme, por autoritetetfranceze ndalojnë njohjen publike duke pre-tenduar se shpallja e pavarësisë së Shqipërisëdhe vendosja e qeverisë së përkohëshme janëthjesht një lodër politike e italianëve. Pa dy-shim është e vërtetë se francezëtpo ndihmojnë dhe mbësh-tesin pretendimet grekedhe jugosllave. Asnjë pjesënuk është rusofobe. Nukkam patur mundësi të deshi-froj tre fjalët e fundit në tele-gramin tuaj; janë ngatërruargjatë transmetimit”.Katër ditë më vonë, përsëringa Vlora, konsulli Havensqaron qendrën në Washingtonse “asnjë pjesë e Shqipërisë nukndodhet e vetëkontrolluar dhepa trupa të huaja. E ashtuquaj-tura qeveri e përkohëshme ështëe tillë vetëm në emër [dhe ndod-het] nën drejtimin e Romës.Amerikanët me pasaportë ameri-kane mund të shkojnë në çdo pjesëtë Shqipërisë në kontrollin francezose Italian, por mund të kenë vësh-tirësi në zonën e kontrolluar ngaforcat serbe”.Të njëjtën ditë, Konsulli Haven shk-ruan edhe letrën më të gjatë e më tëplotë, e cila u nis me postë dhe mbër-riti në Washington pas pesë javësh.Konsulli Haven atje sqaron se përgjig-ja e tij për “sentimentet rusofobe” nëShqipëri ishte pa vend dhe lidhej mehumbjet dhe ngatërresat në transmetim.Më tej, ai sqaron edhe rrethanat kuriozetë marrjes së telegramit nga qendra dhevështirësitë e mëdha në sistemin e postë-telegrafës në Shqipëri. Shkruan ai: “Kurmbërriti mesazhi në Vlorë, unë isha në Sh-qipërinê e Veriut. Autoritetet ushtarake ital-iane vendase e përsëritën mesazhin nëpërm-jet Shkodrës për Tiranë, duke menduar se dotë më gjente atje. Mirëpo telegrafisti ushtar-ak në Tiranë, duke patur parasysh se nuk ka“Konsull Amerikan” në Tiranë, mendoi se tele-gram ishte për Kryqin e Kuq Amerikan, qësapo ka hapur një njësi atje. Mirëpo edhe pseisha në Tiranë për tre ditë, askush nuk mapërmendi telegramin tuaj. Për të mësova kre-jt rastësisht. Për më tepër, si pasojë e trans-metimit përmbajtja e tij ishte krejt e pakup-tueshme. Kësisoj u nisa menjëherë për nëDurrës, ku i hypa një anijeje ushtarake [tor-pedo boat] për në Vlorë. Atje më në fund mora

kopjen origjinal të telegramit prej oficerittelegrafist.”

Lidhur me gjendjen e rrugëve KonsulliHaven shkruan:

“Komunikacioni në Shqipëri është i vështirë,sidomos në veri. Ka vetëm një rrugë (ushtar-ake) nga Shkodra në Tiranë, të ndërtuar ngaaustriakët. Nuk ka as ura, kësisoj udhëtimikryhet kryesisht me kalë. Edhe ShqipëriaQendrore nuk ka asnjë lloj rruge, dhe kush-tet në mbarë vendi janë tejet primitive në çdodrejtim, përveç disa qyteteve si Vlora, Shko-dra dhe Korça, ku ushtritë pushtuese kanësjellë disa komforte për përfitimin e tyre”.Në fund, Konsulli Haven e mbyll me një vëzh-gim të hidhur dhe tejet realist.“Sa i takon Shqipërisë, duhet theksuar se deripesë vjet më parë vendi ka qenë pjesë e Tur-

qisë, e cila, pas 500 vjetësh kontrolli, e la Sh-qipërinë në të njëjtat kushte siç e gjeti”.Shkëputja e përkohshme e Konsullit Havennga puna dhe angazhimi për të hartuarRaportin për Gjendjen në Shqipëri – e përsh-kruar më sipër – pasqyron gjithsesi anën eprekshme, reale të punës dhe vështirësive tëmëdha praktike që hasi diplomati i huaj nëvendin tonë. Telegramet dhe letra e tij janëedhe njëfarë fotografie çasti e gjendjes në vendnë pranverën e vitit 1918.Raporti i Plotë i z. Haven, pjesa e parë e tëcilit do të botohet në numrin e ardhshëm, jeptë dhëna të tjera të jashtëzakonshme përgjendjen e vendit, përshtypjet dhe opinionete popullit të Korçës, Gjirokastrës, Shkodrës,Kosovës e Çamërisë në prag të Konferencëssë Paqes në Paris.

Raporti shoqërohet me letra epeticione të përfaqësive tëshqiptarëve nga Gjirokastra,Leskoviku, Korça, Shkodra,Kosova, Çamëria, komunitetivllah, etj, si dhe dokumente tëtjera të rëndësishme

www.shqiptarja.com E diel, 4 mars 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom POEZI

AntigravitacionAntigravitacionAntigravitacionAntigravitacionAntigravitacion

Mihal Luarasi sjell lirikat e mëkateve

Mihal LuarasiMihal LuarasiMihal LuarasiMihal LuarasiMihal Luarasi

Këto janë vargjet e mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhë të jetës s’ime të gjatë. Fillimi i të vargëzuaritKëto janë vargjet e mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhë të jetës s’ime të gjatë. Fillimi i të vargëzuaritKëto janë vargjet e mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhë të jetës s’ime të gjatë. Fillimi i të vargëzuaritKëto janë vargjet e mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhë të jetës s’ime të gjatë. Fillimi i të vargëzuaritKëto janë vargjet e mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhë të jetës s’ime të gjatë. Fillimi i të vargëzuaritnisi tek unë, në atë moshë kur nis shumica e të rinjve. Por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerënisi tek unë, në atë moshë kur nis shumica e të rinjve. Por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerënisi tek unë, në atë moshë kur nis shumica e të rinjve. Por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerënisi tek unë, në atë moshë kur nis shumica e të rinjve. Por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerënisi tek unë, në atë moshë kur nis shumica e të rinjve. Por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerë

ndahen prej saj, kurse ndonjë si unë, e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe të gjendjeve të tijndahen prej saj, kurse ndonjë si unë, e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe të gjendjeve të tijndahen prej saj, kurse ndonjë si unë, e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe të gjendjeve të tijndahen prej saj, kurse ndonjë si unë, e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe të gjendjeve të tijndahen prej saj, kurse ndonjë si unë, e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe të gjendjeve të tijshpirtërore...”. Mihal Luarasi shkruan këto pak rreshta në hyrjen e një libri mjaft të veçantë poetik që sapo kashpirtërore...”. Mihal Luarasi shkruan këto pak rreshta në hyrjen e një libri mjaft të veçantë poetik që sapo kashpirtërore...”. Mihal Luarasi shkruan këto pak rreshta në hyrjen e një libri mjaft të veçantë poetik që sapo kashpirtërore...”. Mihal Luarasi shkruan këto pak rreshta në hyrjen e një libri mjaft të veçantë poetik që sapo kashpirtërore...”. Mihal Luarasi shkruan këto pak rreshta në hyrjen e një libri mjaft të veçantë poetik që sapo kanxjerrë në tregun e librit me titull “Lirikat e mëkateve”. Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezish zgjedhurnxjerrë në tregun e librit me titull “Lirikat e mëkateve”. Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezish zgjedhurnxjerrë në tregun e librit me titull “Lirikat e mëkateve”. Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezish zgjedhurnxjerrë në tregun e librit me titull “Lirikat e mëkateve”. Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezish zgjedhurnxjerrë në tregun e librit me titull “Lirikat e mëkateve”. Rilindasi sjell për lexuesit një cikël poezish zgjedhur

nga ky libërnga ky libërnga ky libërnga ky libërnga ky libër, duke zbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit të njohur, duke zbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit të njohur, duke zbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit të njohur, duke zbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit të njohur, duke zbuluar një dimension tjetër nga krijimtaria e dramaturgut, kritikut dhe regjisorit të njohur.....

Ndjej si po gremise,Në një hon të zi...Gur i hedhur në pusin e Kohës, jam.Nëse në fund ende nuk po mbërrij,je Ti antigravitacioni që më mban.

19731973197319731973

E dëgjon erën që lotonnë këtë natë marsilagur nga shira të akullt?

A e dëgjon erën që loton e dashurmbi varrin e dimrit?

Rrokullisje lotëshnë greminat e shpirtitfëshfërima gjetheshakuj të raisurzhaurimë ujrash që bien në rrëpiragjeratore pasioneshkëngët e miagjer në fund.

Këngët e miaKëngët e miaKëngët e miaKëngët e miaKëngët e mia

Si dy venduza të lagështbuzët e Vdekjescukin shpirtin tim.

19731973197319731973

Buzët e vdekjesBuzët e vdekjesBuzët e vdekjesBuzët e vdekjesBuzët e vdekjes

Çdo popull ka të shiturit e vetçdo sundimtar ka puthadorët e vetçdo dashuri ka urrejtjen e vetçdo besim ka tradhëtinë e vetçdo jetë ka vdekjen e vet...

E përsëri

gjithë sundimtarët, puthadorëttë shiturit, urrejtjet, tradhëtitërendin ën krahët e vdekjes së tyre,veç njërit, veç Njërit!

Çdo popull...Çdo popull...Çdo popull...Çdo popull...Çdo popull...

Mund të vdesëshPa e parë Luvrin, piramidën e Xho-së;Mund të ikësh nga kjo botëMe pikëllimin e ziSe nuk u ngjite në kullën e Pizës,Nuk munde të sodisësh Koloseun,Nuk u mahnite dot në Pradome Goja-n dhe El Greko-n;mund të të grryej dhimbjase nuk shkele pragun e Duomos,mund të vdesësh,pa mbështetur ballin mbi mermerin ePartenonit,por mund të ngushëlloheshduke mos i kthyer sytë mbi piramidën e Tiranit.

(1989)(1989)(1989)(1989)(1989)

Mund të vdesëshMund të vdesëshMund të vdesëshMund të vdesëshMund të vdesësh

E prisja një DashuriNuk desha më vuajtjeNuk më mungonte dhimbjaNuk doja më ndarje...

Dhe erdhe ti tek unëTi ishe dashuriaTi ishe vuajtjaTi ishe dhimbjaTi ishe ndarja.

E prisjaE prisjaE prisjaE prisjaE prisja

Mitrush KutelitMitrush KutelitMitrush KutelitMitrush KutelitMitrush Kutelit

Nën gjuhë, trinitrinat aq të shpeshta,Buza jote e nxirë......Dhe, nuk rrodhiSi lumë madhështorMe hap të heshtur mbi asfalt kortezhi për mortorMbi top trup’n e drobiturNuk ta vunë...Shpirtrob,Trogu i miqve të erdh’ pas(Me mendje erdhe shumë)

BelbacukëtMbytur në hallet e fëmijëve,TrucungjetE zhytur në ankthet e rreziqeveI lidhën gjuhëtMe nyjet e pikëpyetjeve...U lanë duar t e ndyra të pilatëveSi pas çdo vrasjeje sëpatat e xhelatëve.

Dhe “shokët” nuk pritën të dëgjojnëGoditjen e shurdhët të dheutMbi qivurNxituan heshtaz të largohen.Një varrmihës i çuditur kur i paKish mbledhur buzët...Nxituan “shokët”Kush më shpejt të zinin autobuzët...

Dhe mbete vetëm tiVetëm i vdekurSiç ishe vetëm në të gjallë...Grushtin me dhe ta hodhëGratë e shtëpisëDhe jevgjit e qimitireveGrushtin me turpUa flak tani të gjithëve!Le tua kenë zili krimbaveQë, pacaka se rrinë nën dheJanë më lart se neShpirtskllevëritKalemxhinjtëE kohërave të gurta,E kohërave që hanë poetëtE kohërave të bojërave të ndritshmeTë gëlqeresDhe fekaleve të lavdishme,E kohërave të madhërishme!

Nuk rrodhiSi lumë madhështorMe hap të heshtur mbi asfaltKortezhi përmortor...Mbi top, trup’n e drobitur nuk ta vunëDhe unë,I strukur në një cep të kësaj tokeShkruaj për tySi për një të vdekurHarroj se ka plot të gjallëMbi këtë dheQë dredhin penën nëpër duar,I veshin vargjet në beton e hekurQë rrojnë, por janë më pak se ti i vdekur!

Në Korçë, 4 maj 1967Në Korçë, 4 maj 1967Në Korçë, 4 maj 1967Në Korçë, 4 maj 1967Në Korçë, 4 maj 1967

Vdiq poetiVdiq poetiVdiq poetiVdiq poetiVdiq poeti

Dora jote mbi rrudhat e miakëto gjurmë t lashta dhimbjeshankthesh të largëta e pritjeshqë përshkojnë kryqtërthor ballinsi brazda, kratere e vija...

Dora jote mbi rrudhat e miakëto therje që koha gdhendiplagë të ashpra netëshqë pasioni pamëshirë endinë fytyrën e mplakur nga pabesia

Buzët e tua mbi rrudhat e miaspirale të shrregullta si kthetraqë mihën mendimet e zymtaieroglife enigmash të vjetraqë shpirti nxori nga thellësia...

RrudhatRrudhatRrudhatRrudhatRrudhat

Buzët e tua mbi rrudha e vijame përdëllim dridhmash ledhatojnësi petale trëndafilash të bardhë...dhe fshihen nga balli, ikin e shkojnëgjurmët e anktheve të mia.

19731973197319731973

Në foto: Mihal Luarasi

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 4 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI BOTIME

RRRRROMANIOMANIOMANIOMANIOMANI IIIII RIRIRIRIRI

“DAMKA E TURPIT”Një roman i madh, mjeshtërisht në shqip nga Një roman i madh, mjeshtërisht në shqip nga Një roman i madh, mjeshtërisht në shqip nga Një roman i madh, mjeshtërisht në shqip nga Një roman i madh, mjeshtërisht në shqip nga Amik KasoruhoAmik KasoruhoAmik KasoruhoAmik KasoruhoAmik KasoruhoËshtë koha të flasim në shqip për romanin “Damka e turpit” dhe Nathaniel HawthorneËshtë koha të flasim në shqip për romanin “Damka e turpit” dhe Nathaniel HawthorneËshtë koha të flasim në shqip për romanin “Damka e turpit” dhe Nathaniel HawthorneËshtë koha të flasim në shqip për romanin “Damka e turpit” dhe Nathaniel HawthorneËshtë koha të flasim në shqip për romanin “Damka e turpit” dhe Nathaniel Hawthorne

Miranda HaxhiaMiranda HaxhiaMiranda HaxhiaMiranda HaxhiaMiranda Haxhia

Të gjithë ata që e kishin njohur më parë dhe kishin pritur ta shihnin bukurinë e saj

të errësuar nga një re turpi, uhabitën, madje u trembën paraasaj bukurie rrezëlluese, që sh-këlqente me një hir, që fatkeqësiadhe poshtërimi ku kishte rënë nuke kishin sfilitur. Një vuajtje e fshe-htë që fshihej nga shkëlqimi dhenga një krenari të tillë. Fustani qëkishte qepur për atë rast në burgdhe që e kishte sajuar duke nd-jekur fantazinë, në formën e saj tëguximshme dhe piktoreske, dukejsikur shprehte shqetësimin edëshpëruar të atij shpirti femre.Por ajo që tërhiqte të gjithashikimet dhe, si të themi, e shndë-rronte gruan që e kishte në trup,aq sa të mos njihej as nga më tëafërmit e saj, ishte germa ngjyrëalle, që ishte qëndisur mrekullishtbukur dhe që shkëlqente nëgjoksin e saj.”

Çdo lexues pasi lexon një frag-ment të këtillë pyet veten:- endeka libra që shkruhen kaq bukur?Ka libra të bukur, për sa kohë kabotues që duan librin e mirë, përsa kohë ka përkthyes që i përkush-tohen deri në detaje punës dhe nuke mendojnë si një përfitim tëthjeshtë ekonomik, por si një vlerëqë i shtohet kulturës së librit, sirespekt që përcillet për lexuesindhe si ambicje për të dhënë edhenjë herë mesazhin se gjuha shqipeështë e denjë të sjellë bukur letër-si klasike, nga ajo e rralla, ajo qëështë mbuluar nga pluhuri i frikësse mos nuk vjen dot në shqip njëletërsi e shkruar mrekullishtbukur para një shekulli e gjysmë.“Stili i Hawthorn-it është dëlirë-sia e vërtetë. ...Ai mund të konsi-derohet si një nga gjenitë e padis-kutueshëm të lindur nga kombiynë.” Do të shkruante bashkëko-hësi i tij, Edgar Allan Poe. KurseHenry James do të dallonte se nëstilin e autorit “Më e bukura eHawthorn-it është rëndësia që ijepte psikologjisë së thellë dhe stu-dimit të saj”. Herman Melville ikushtoi Hawthorne-it kryeveprëne tij “Moby Dick”, ndërsa, midiskritikëve modernë, Harold Bloome cilëson atë si një nga shkrimtarëtamerikanë më të mëdhenj të tëgjithë kohërave, përkrah HenryJames-it dhe William Faulkner-it.Është koha të flasim në shqip përNathaniel Hawthorne dhe roma-nin e tij “Damka e turpit”.

***“Damka e turpit” i Nathaniel

Hawthorne, edhe pse i shkruar150 vjet më parë, edhe pse mevonesë është një nga zgjedhjet mëtë mençura që ka bërë botuesja ePegit- Loreta Berhami, e cila iabesoi përkthimin e këtij romaninjërit prej shqipëruesve më të mirëtë letërsisë, Amik Kasoruhos. Nëselibri që u shkrua dhe u botua nëAmerikë, pati impaktin e një tes-tamenti emancipues dhe Amerikapati zhdërvjelltësinë dhe intuitënshoqërore që ta përthithte, ta për-dorte për ndryshimin e konceptevethemelore të etikës dhe gjykimit

të gjestit njerëzor që lidhet mejetën, lindjen, nderin; në Shqipëri,“Damka e turpit” duhet të shënojëende vraga të tjera derisa kjo sho-qëri të mbartë mesazhet e forta tëromanit dhe t’i përdorë ato si mel-hem mbi çdo histori shqiptare tëngjashme me historinë e romanit.

Duke filluar prej vitit 1909regjisorë të ndryshëm kanë tentu-ar ta shndërrojnë në film his-torinë e Ester Prinit, damkosjene saj me një shkronjë turpëruese,por nga nëntë variantet kine-matografike, asnjëri nuk ka ar-ritur nivelin e letërsisë që ka sh-kruar autori amerikan. Është enjohur kjo ngatërresë mes ro-maneve dhe filmave. Ndodh qëfilmi kapërcen nivelin e roman-it, si te Doktor Zhivago, apo“Mosha e pafajësisë”, por as te“Lartësitë e stuhishme”, as teAna Karenina” dhe as te gjithëvariantet e filmit që janë bërëpërgjatë një shekulli, Damka eturpit nuk është mbërritur prej

regjisorëve, aktorëve, skenar-istëve në majën e magjisë letrareqë autori e ka shijuar përmesgjenisë krijuese.

***Natyrisht nuk kam ndërmend

të rrëfej gjithë historinë e librit,por lexuesi ka nevojë të dijëvetëm thelbin: Në shekullin XIX,në një qytezë amerikane, njëgrua lind një vajzë, babai ivërtetë i të cilës nuk dihet. I sho-qi i Ester Prinit ka vite që ështëzhdukur në një udhëtim të largët.Qarqet fetare, paria e qytezës,turma marrin pjesë në turpëriminpublik të Ester Prinit dhe për-pjekjeve për ta bindur të tregojëse kush është i ati i fëmijës.

Gjatë gjithë librit, kam menduarshpesh: ku e gjen forcën e rrallë kjogrua që shpërfill gjithë zhurmna-jën, mllefin, gjykimin publik dhe sitërë këtë që i ndodh e kthen në njëenergji pozitive të cilën ua përcjellnjerëzve të varfër, u gjendet meveprat e saj bamirëse, i ndihmon

dhe iu fal ngrohtësi e mirësi. Besojte vajza e saj është ajo fuqi magjike,te foshnja e pafajme, të cilën e sh-trëngon në gjoks, pikërisht aty, kuparia gjykuese e ka dënuar tëmbajë shenjën e turpit të qëndis-ur. Sakrifica e Ester Prinit mbartmisterin e një dashurie, për të cilënnuk flitet shumë. Por ndjehetshumë. Po aq sa ndjehet hija e zezëe bashkëshortit që kthehet si një ipanjohur nëqytezë, pikër-isht kur Esterinpo e gjykojnë nëshesh dhe fillonnjë hetim, meqëllim të gjejëcili është njeriu,emrin e të cilitEster Prini eruan dhe nuk epërmend kurrë,pastaj të hak-merret, të sh-katërrojë, dukefilluar me EsterPrinin. Është evërtetë që njeri-ut i është bërënjë dhuratëmëshirëplote, sepse ai që vuan, nëçastin e vuajtjes, nuk e di kurrësesa e madhe ka për të qenë ajodhe vetëm më pas është në gjend-je të vlerësojë rrymin e dhimbjesqë mbetet. Roxherin e takojmëqartë në fund të librit, kur kuptonse hakmarrja e tij nuk ka atë vlerëqë kanë barnat shëronjëse që Rox-heri i mbledh me merakun e sh-kencëtarit.

Pas Ester Prinit figura më ekërkuar prej lexuesit është ajo epersonazhit misterioz, babait tëvërtetë të Perlës, vajzës së lindursi fryt i mëkatit. Figurën e tij,Nathaniel Hawthorne e shfaq pake nga pak, si një dritë e mekur mesnjë muzgu, pastaj krijon artistik-isht formën e një njeriu hije e mendihmën e Roxherit i zbulohet lex-uesit personazhi i Dimesdejlit.

Kur ta marrë librin lexuesi dhetë fillojë të lexojë, kërshëria ndajkëtij personazhi, ndoshta do ketënota qortimi, krahasuar me qën-dresën e Esterit, heshtja e Dimes-dejlit është e pafalshme. Por mëtej, kur lexueshmëria arrin “pikëne vlimit” kuptojmë se kemi për-ballë një figurë të përshkruarmjeshtërisht nga autori; njëdjalosh që tërë inteligjencën e tij eshpërfill përpara sakrificës që ikërkon ndërgjegjia të bëjë. Fjali-mi i tij është një nga xhevahiret eartit letrar; fundi i tij është ndërmë të realizuarit artistikisht. Nukdua të shuaj kureshtjen e askujt,por jam e bindur se këto fjalë janë

të pakta nga përjetimi i lexuesit,kur të kthejë fletën e fundit të lib-rit.

Në fund të librit është një ese eshkruar nga autori pas botimit tëlibrit, që përgjatë ribotimeve tëshumta në vende të ndryshme, iështë bashkangjitur romanit si tëjetë “alteregoja” e N.Hawthorne.Dhe në këtë esencë të shpirtit tëtij krijues, autori na shpjegon:

“Ndoshta, mbas pak kohe edheqyteti im i lindjes do të më mjeg-ullohet në kujtesë, nuk do të mëduket më si një qytet i botës sonë,por si një fshat i vizatuar midisreve, i populluar vetëm nga krije-sa fantastike, që vijnë rrotullnëpër ato rrugica dhe nëpërmonotoninë e pasosur të rrugëskryesore... Që sot e tutje, ky nukështë më realitet. Unë i përkas njëvendi tjetër tashti, por bashkëv-endësit e mi të një kohe nuk kanëpër të më qarë shumë gjatë. Edhepse jam përpjekur me çdo mjet t’iimponohem vëmendjes së tyre mepunën time si shkrimtar, që të zëvend në kujtesën e tyre dhe në qy-tetin ku jetuan e vdiqën gjithë tëparët e mi, nuk kam mundur ta gjejkurrë pranë tyre ngrohtësinë e sim-patinë, të cilat janë të nevojshmepër çdo letrar, që të arrijë të korratmë të mira të mendimit të tij. Padyshim do të kisha bërë shumë mëmirë midis njerëzve të ndryshëm;por ata që dikur më rrinin kaq afër,do të jetojnë gjithmonë larg prejmeje.”

Nuk besoj se autori kishte imagji-natën e atillë sa të mendonte se lib-ri, pas kaq e kaq kohe do të lexohetedhe një një vend si Shqipëria, porjam e bindur se kishte kuptuar fu-qinë emancipuese të fjalës. Ndosh-ta sot nuk ka damka të mirëfilltaturpi në kraharor të vajzave, grave,por djegin e përvëlojnë po aq edhedamkat e lëna nga fjalët, parag-jykimet dhe injoranca.

Në foto: Kopertina e romanit “Damka e turpit”

Në foto: Nathaniel Hawthorne

www.shqiptarja.com E diel, 4 mars 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ARKIV

GGGGGAZETAZETAZETAZETAZETAAAAATTTTT AAAAAUSTRALIANEUSTRALIANEUSTRALIANEUSTRALIANEUSTRALIANE

Një histori e pabesueshmeSensacioni i panjohur shqiptar në një gazete Sensacioni i panjohur shqiptar në një gazete Sensacioni i panjohur shqiptar në një gazete Sensacioni i panjohur shqiptar në një gazete Sensacioni i panjohur shqiptar në një gazete australianeaustralianeaustralianeaustralianeaustraliane

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka

Cili ishte personi me emrinCili ishte personi me emrinCili ishte personi me emrinCili ishte personi me emrinCili ishte personi me emrine një hierarku të lartë komu-e një hierarku të lartë komu-e një hierarku të lartë komu-e një hierarku të lartë komu-e një hierarku të lartë komu-nist të kohës që u vra si spiunnist të kohës që u vra si spiunnist të kohës që u vra si spiunnist të kohës që u vra si spiunnist të kohës që u vra si spiunamerikan nga regjimi i Hox-amerikan nga regjimi i Hox-amerikan nga regjimi i Hox-amerikan nga regjimi i Hox-amerikan nga regjimi i Hox-hës? hës? hës? hës? hës? AAAAA ishte akuza e vërtetë ishte akuza e vërtetë ishte akuza e vërtetë ishte akuza e vërtetë ishte akuza e vërtetëapo e stisur? apo e stisur? apo e stisur? apo e stisur? apo e stisur? AAAAA ka ekzistuar kjo ka ekzistuar kjo ka ekzistuar kjo ka ekzistuar kjo ka ekzistuar kjohistori dhe përse mbi të mundhistori dhe përse mbi të mundhistori dhe përse mbi të mundhistori dhe përse mbi të mundhistori dhe përse mbi të mundtë ngrihen dyshime e pikëpy-të ngrihen dyshime e pikëpy-të ngrihen dyshime e pikëpy-të ngrihen dyshime e pikëpy-të ngrihen dyshime e pikëpy-etje të mëdha? Përse për tëetje të mëdha? Përse për tëetje të mëdha? Përse për tëetje të mëdha? Përse për tëetje të mëdha? Përse për tënuk ka shkruar asnjë medianuk ka shkruar asnjë medianuk ka shkruar asnjë medianuk ka shkruar asnjë medianuk ka shkruar asnjë mediatjetër perëndimore e kohëstjetër perëndimore e kohëstjetër perëndimore e kohëstjetër perëndimore e kohëstjetër perëndimore e kohësdhe as shqiptare në vitet edhe as shqiptare në vitet edhe as shqiptare në vitet edhe as shqiptare në vitet edhe as shqiptare në vitet edemokracisë? Kush e shkroidemokracisë? Kush e shkroidemokracisë? Kush e shkroidemokracisë? Kush e shkroidemokracisë? Kush e shkroiartikullin për Pilo Peristerinartikullin për Pilo Peristerinartikullin për Pilo Peristerinartikullin për Pilo Peristerinartikullin për Pilo Peristerindhe pse ky i fundit mund tëdhe pse ky i fundit mund tëdhe pse ky i fundit mund tëdhe pse ky i fundit mund tëdhe pse ky i fundit mund tëcilësohet si pararendësi icilësohet si pararendësi icilësohet si pararendësi icilësohet si pararendësi icilësohet si pararendësi i„Beut të Saukut”? „Beut të Saukut”? „Beut të Saukut”? „Beut të Saukut”? „Beut të Saukut”? AAAAA është his- është his- është his- është his- është his-toria e tij vetëm një blof i sti-toria e tij vetëm një blof i sti-toria e tij vetëm një blof i sti-toria e tij vetëm një blof i sti-toria e tij vetëm një blof i sti-sur?sur?sur?sur?sur?

PILO PERISTERI

Edhe pse kanë kaluar mëshumë se 20 vjet nga rënia e ko-munizmit në Shqipëri dhe kohakur tashmë shumëçka në mediatshqiptare, sidomos në rubrikatdossier, s´të duket veçse një déjà-vu e radhës, sërish ajo rezervonshumë të fshehta e mistere. Njëndër to është edhe një histori esjellë nga viti i largët 1954, nga njëgazetë që botohej në një vend poaq të largët si Australia, e që nëpamje të parë të lë gojëhapur, dukebërë të ngrihen njëkohësishtshumë pikëpyetje.

Në fakt artikulli i referohet njëkorrespondence speciale (pa emër)që vinte nga Trieste, në Itali, e qëmerrte shkas nga tregimi i një tëarratisuri shqiptar të kohës. Ajo qëtë bën më shumë përshtypje ështënë radhë të parë emri i personazhitkryesor të kësaj historie: ai quhejPilo Peristeri.

Gjithkujt që ka jetuar në kohëne viteve të monizmit në vend, sig-urisht se së pari do t´i vinte ndër-mend fytyra e njërit prej theme-luesve të Partisë Komuniste, ngatë vetmit të mbetur gjallë deri nëfund të viteve të regjimit enveristnë Shqipëri (përveç vetë EnverHoxhës). Ai gjatë karrierës së vet,njohu disa ofiqe të larta në hier-arkinë e shtetit-parti të kohës. Porjo, në artikull duket se bëhet fjalëpër një tjetër Pilo, fillimisht meprofesion mësues fshati e më pasnjë lloj financieri apo agjenti treg-tar për llogari të shtetit,megjithëse në disa pika duket senë artikull mbizotëron konfuzionie kontradiktat duke ia nisur nga:personazhi mban të njëjtin emërsi ish-anëtari me shkollë fillore ibyrosë politike, ai duket se vjennga e njëjta krahinë si ai, cilëso-het si themelues i Partisë Komu-niste, por se këtu fijet këputen dheravijëzohet një personazh tjetër.

Një tjetër pikë interesante qëdel nga verifikimi paraprak qëmund t´i bëhet historisë së sjellënga kjo gazetë australiane, ështëse nuk rezulton që asaj t´i jetë bërëkurrfarë jehone në ndonjë mediatjetër perëndimore të kohës, apomë pas nga mediat shqiptare nëperiudhën e demokracisë, ndryshenga ç´është vepruar me histori tëtjera, të njohura apo të panjohura

më parë për publikun, duke e bërëatë në vetvete një ekskluzivitet esensacion të përmasave të kon-siderueshme, të paktën për pub-likun shqiptar të djeshëm e tësotëm.

Fakt tjetër është se artikulli nëfjalë nuk shoqërohet me asnjë fotoilustruese dhe nuk është firmosur,le të themi, nga asnjë autor: gjith-ashtu nuk citohet as emri i të ar-ratisurit shqiptar që kishte mbër-ritur me peshkarexhë në brigjetitaliane dhe asnjë emër tjetër përg-jatë gjithë historisë, siç mund tëishte ai i personit që e kishte spi-unuar Peristerin - në dukje përhakmarrje - meqenëse Peristeri ekishte detyruar nën ndikimin edrogërave që të rikthehej në “atd-he”, pasi ishte arratisur drejt Ital-isë.

Në artikull thuhet se Perister-in e vrasin shokët e vet në festimet

që po bënte pariakomuniste përVitin e Ri, e mëpas thuhet se evret skuadra ep u s h k a t i m i t .Duket se përveçmistereve ekontradiktaveqë fsheh, kjohistori ka dhenjë lloj ngjas-hmërie me njëtjetër, shumëmë të von-shme (porgjithsesi që buronnga e njëjta periudhë historike),tashmë e njohur në detaje për pub-likun shqiptar; ajo e të ashtuquaj-turit Beu i Saukut (Nazif Tuga) nëfund të viteve ´80 të shekullit tëshkuar.

Përtej këtyre konstatimeve e

dyshimeve të sipërpërmendura, navjen në ndihmë edhe studiuesiKastriot Dervishi, njëkohësishtDrejtor i Arkivit së Ministrisë sëBrendshme, i cili pas verifikimevetë veta, e përjashton kategorikishtnjë fakt të tillë, duke na pohuar senë arkiva nuk ekziston asnjë per-son i dënuar e ekzekutuar me vde-kje, me këtë emër.

Sidoqoftë, nuk është qëllimi ikëtij shkrimi aspak të bëjë avoka-tinë e faktit nëse kjo histori ësh-të apo jo e vërtetë. Ai përbënthjesht një kontribut real për tëkuptuar më shumë se ç´mund tëfshihte e ç´fsheh akoma ajo kohënga njëra anë, e nga ana tjetër,të korrigjojë ndoshta e të shohëme sy kritik edhe mediat perën-dimore të kohës, të cilat nënhapësirat e pafundme që u le-jonte liria, mund të binin lehtë-sisht në kurthet e njerëzve e in-teresave të ndryshme, apondoshta thjesht duke u nisurnga interesa komercialiste të

çastit e mos u thelluar

në informacione, tësajonin për lexuesit evet histori të paqe-na e të paveri-fikuara për njëvend sa të largët,aq edhe të mbushurme errësirë e mistere.

Në këtë kontekst, vlerësoj segjithsesi këtë mund ta bëjë më sëmiri vetë lexuesi, pasi të ketë lex-uar artikullin e plotë, përkthyernga origjinali nën titullin e më-poshtëm:

* * *Skuadra e pushkatimit i jep

fund karrierës së kapitalistit sh-qiptar

Korrespondencë speciale ngaTrieste

Pilo Peristeri, anëtari më i pa-sur i regjimit të Kominformit nëShqipëri dhe i mbiquajtur menofkën “Kapitalisti Nr. 1 i Sh-qipërisë komuniste” u qëllua përvdekje nga shokët e tij gjatë festi-meve të Vitit të Ri, në të cilat thu-het se morën pjesë më shumë se 30

zyrtarë e partiakë të lartë tështetit shqiptar. Sipasnjë të arratisuri, i cilisapo ka mbërritur këtume një peshkarexhë,situata në Tiranë,kryeqyteti i vendit ësh-të tejet e nxehtë dhe ajoakoma e shtyn jetën rre-thuar si në një kështjellë:në fuqi akoma është rre-thimi 12-orësh, dhe çdo njënë dy veta në rrugë ështëose ushtar ,ose polic. Të ka-mufluar mes civilëve gjen-det një numër gjithashtu ikonsiderueshëm agjentështë Sigurimit të fshehtë. Ush-qimi është është i pakët, dheaskush nuk mund të lerë dotqytetin pa një leje të veçantë.Burimi në fjalë thotë se Peris-teri u përball me një skuadërpushkatimi në fillim të këtijmuaji, i akuzuar se ishte “njërindër konspiratorët e paguaramerikanë të përfshirë në plan-et për të rrëzuar regjimin nëfuqi”. Por në realitet ai e pësoikëtë fat, pasi ai kishte mundurtë mblidhte shumë para në xhep-in e tij, ndërsa ishte i angazhuarnë organizimin e allishverisheve tëtregut të zi, duke punuar për Ti-ranën zyrtare dhe për rusët. Ai ish-te shefi i përfaqësuesve shqiptarëqë blinin mallrat strategjike dhematerialet e tjera më të nevojshmenë tregjet e zinj të Italisë e të Zvi-crës, dhe kontot e tij bankare tëregjistruara në vendet perëndimore

Në foto: Faqja e dytë egazetës australiane "The WestAustralian", e datës 4 shkurt1954. Në qendër gjendet edheartikulli për Pilo Peristerin.

Në foto: Faqja e parë e gazetës australiane“The West Australian”, e datës 4 shkurt 1954

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 4 mars 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI SKANDALI

Don Shtjefën KurtinDon Shtjefën KurtinDon Shtjefën KurtinDon Shtjefën KurtinDon Shtjefën Kurtine mbështjelline mbështjelline mbështjelline mbështjelline mbështjellin

me letër higjenikeme letër higjenikeme letër higjenikeme letër higjenikeme letër higjenikeNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVNga Fritz RADOVANIANIANIANIANI

Gurëz, natë…19 Shkurt 2012…Tek monumenti i Atdhetarit Don Shtjefën Kur-

ti…Urrejtja… Urrejtja… ndaj Atdhetarizmit dhe Fesë

së Atyne Martirëve që dhanë edhe jetën e vet... përmos me mohue të vërtetën!

Urrejtja shkatrron shtete… përçan Popujt dhe irrokullisë në humnerën për të cilën punuen dje e popunojnë prap sot terroristët dhe gjaksorët e PopullitShqiptar!

Busti i një Martiri mbështjellë me letër higjenike!Busti i një Martiri i përdhunuem në mënyrën ma

të ultë e mizore!Kjo urrejtje nuk asht pa as ndër kafshët e egra të

shpellave...Shqipni, të plaçin sytë, ku po shkon?!Me këte rrugë

që kemi marrë, jo në BE që nuk do t’na pranojnë, poras Perandoria Turke, që Erdogan andërron me e ring-jallë tue përfshi edhe Ballkanin, nuk ka me na qasë!

Ata që dhunojnë Martirët e vet nuk ka si me ibesue askush në botë. Ajo letër higjenike i asht vuNderit të Shqiptarëve dhe Shqipnis ̧Etnike!

Atëherë, si mos me i dhanë të drejtë HolandezitRobert van Lanschot, i cili shkruen:

“Ballkanasit nuk kanë kontribuuar me asgjë përkulturën e Evropës”. Kështu është shprehur ish-dip-lomati holandez dhe gazetari Robert van Lanschotnë një koment në gazetën gjermane “Handelsblat”.

Van Lanschot, i cili ka marrë pjesë në misione nëBosnjë, Kosovë, Irak dhe Eritrea, komentin e tij e fil-lon duke e komentuar një prej ish-diplomatëve të Kon-gos, i cili tani jeton në Bruksel...Sipas Van Lanschot,Kosova, Maqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, pjesë të mëdhatë Serbisë, të Bosnjës, Bullgarisë dhe Greqisë, gjith-ashtu nuk përputhen me idenë për Evropën. Ai thotëse të gjithë këta bëjnë pjesë në një grup kulturor qëështë më e afërt me Turqinë. Po ashtu, ish diplomati

thotë se qytetet e Kosovës më së shumti i ngjajnë Irakutse sa BE-së…Ai ka thënë se edhe punëtorët e ndërtimitnga Kosova që punojnë në Zvicër nuk mund të ndryshojnëstilin e ndërtimit kur kthehen në shtëpitë e tyre dhe “ndër-tojnë objekte josimetrike”, të habitshme për njerëzit ePerëndimit.Van Lanschot apelon që të ndërpritet zgjer-imi i BE-së, duke theksuar se vendet e Ballkanit s‘kanëasgjë të përbashkët me Evropën.”

(Marrë nga “proletari.com”)Melbourne, Mars 2012.

Martir’ I AtdheutDon Shtjefën Kurti(1898 – 1971)Ï%Ka lé në Ferizaj (Kosovë),

më 25 dhjetor 1898.Ï%U shugurue meshtar në

Romë më 13 maj 1921. Erdhinë Shqipni më 6 janar 1930 dhepunoi gjithë jetën e vet përbashkimin e Trojeve Shqiptaretë robnueme …

Ï%U arrestue në Tiranë më28 tetor 1946, dhe u dënue menjëzet vjet burg.

Ï%Mbas mbylljes së Kishaveu dërgue në Gurëz (Milot).

Ï%U arrestue përsëri më 11qershor 1970 dhe u dënue mevdekje “ka Pag¸zue nj¸ f¸mij¸”.

Ï%U pushkatue më 29 Sh-tator 1971. As sot nuk ka varr!...

Në foto:Monumenti imartirit DonShtjefen Kurtinë Gurëz imbështjellëme letërhigjenike

raportohen në mënyrë të be-sueshme se kapinin numrin fiktivkatër apo pesë.

I mirëpozicionuarShumica e aferave e mar-

rëveshjeve xhiroheshin në llogaritë kontove sovjetike, por Tiranapërfitonte disa komisione të lever-disshme në valutë të huaj si shpër-blim për “punët e mira” Në këtokomisione fuste duart në mënyrëtë “paliçensuar”, duke nxjerrë për-fitime shtesë, edhe Peristeri, tëcilat ai mendonte se i përkisninpikërisht atij. Para luftës, Peris-teri ishte veçse një mësues i varfërnë një shkollë fshati, por ai e gjetiveten shpejt të pozicionuar mirë nëkohën kur Shqipëria më në fundpo “çlirohej” dhe iu bashkëngjit kë-

sisoj Kominformit: ai kishte qenënjëri ndër themeluesit e PartisëKomuniste Shqiptare dhe i mbetiasaj besnike gjatë gjithë atyreviteve të mbushura me aktivitet tëvështirë “ilegal”, kur Italia e Mus-solinit e kishte pushtuar Sh-qipërinë.: kjo i solli atij ca punëme përfitime kur mbërritën rusëtdhë ia nisën të zhvasin vendin.Peristeri ia nisi të punonte për tasi një komisioner rajonal, dukembikqyrur mallrat e fshehta dhefurnizimet e tjera agroushqimoreqë kërkoheshin nga Moska. Ndër-sa persekutonte pa mëshirë bash-këatdhetarët e vet, duke i cilësuarata si “tradhtarë” e dërguar në ka-

mpe pune të detyrueshme dukepunuar si skllevër, e dërguar

madje deri në vdekje si “armiqtë regjimit” nëse nuk

përmbush-nin normat

e caktuaratë punës, ai

ia dilte gjith-monë të furn-

izonte mëshumë nga

ç´kërkohej enga ç ´pritej nga

vetë rusët. Kësh-tu që ai me kohë

fitoi besimin e tyreduke ngjitur dhe

shkallët e karrierësnjëkohësisht.

Mallra strategjikeMë vonë, Peristeri

iu bashkëngjit depar-tamentit të “tregut” të

Kominformit, i an-gazhuar në mbledhjen e

fondeve për aktivitetet espiunazhit me mjete e

marrëveshje ilegale, dhenjë herë madje ai u përfshi

në një skandal ndërko-mbëtar droge me një

kapitene të shërbimit të fshe-htë bullgar (Razuznavatelni

Otdel), apo me një organizatëspiunazhi të ngjashme, por ia dolimbanë të arratisej, duke shpëtu-ar për fije të perit. Ai gjithashtukishte pasur dorë edhe në tenta-tivat për rrëmbimin e të arrati-surve lindorë në vendet perëndi-more duke i rikthyer ata mbrap-sht në vendet e origjinës. Gjatëkësaj kohe dhe ndërsa përmbylltekëto punë të neveritshme, aimbante pozicionin e kreut të del-egacionit shqiptar në FederatënBotërore të Sindikatave (WorldFederation of Trade Unions), njëpost ky i sajuar apostafat për të,në mënyrë që të mbuloheshinmirë aktivitetet e tij të vërteta nëPerëndim. Më në fund, ai uemërua për të blerë mallrastrategjike në tregun e zi zvice-ran e atë italian dhe për të siste-muar dërgimin e furnizimeve tëtilla ilegale drejt vendeve tëLindjes. Këto ia rritën atijshanset për t´u pasuruar edhevetë: duke përdorur dokumente tëndryshëm false, me të cilat atë ekishte pajisur Kominformi për tëlehtësuar marrëveshjet e tij mesubjektet perëndimore, ai regjis-troi një numër kontosh privatebankare nën emra të ndryshëm,për të fshehur në substancë “ko-misionet” që ai merrte nga mar-rëveshjet që bënte për rusët; dhepërfitimet e tij shumë shpejtkapën shifra të konsiderueshme.Ai madje ia nisi të fuste aksionete veta në bursat perëndimore. Njëditë, gjithsesi, ai u tradhtua nganjë i arratisur shqiptar, të cilinpër arsye të paditura, ai kishtendihmuar të rrëmbehej e të sillej- nën efektin e drogës - sërish nëShqipëri. Ky i fundit dinte meç´duket shumë rreth aktivitetevetë Peristerit dhe transaksioneve fi-nanciare të bëra në Perëndim tëPerdes së Hekurt se sa ç´kishtemenduar vetë Peristeri dhe se atorezultonin se nuk vlerësoheshin “tëmira” në Lindje: Peristeri u arres-tua dhe jetës, së bashku me karri-erën e tij premtuese për t´u bërëkapitalisti i parë në një vend ko-munist, i erdhi një fund i shpejtë.

Marrë nga: The West Australian, 4 shkurt 1954

Artikulli i referohet njëkorrespondence spe-ciale (pa emër) që vintenga Trieste, në Itali, e qëmerrte shkas ngatregimi i një të arratisurishqiptar të kohës

Në foto: Koka e artikullit mbi PiloPeristerin marrë nga „The WestAustralian”, 4 shkurt 1954

www.shqiptarja.com E diel, 4 mars 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ART PAMOR

PPPPPIKTORIIKTORIIKTORIIKTORIIKTORI VVVVVEPRAEPRAEPRAEPRAEPRA

JAKUP KERAJBota plot ngjyra që kishte në shpirtBota plot ngjyra që kishte në shpirtBota plot ngjyra që kishte në shpirtBota plot ngjyra që kishte në shpirtBota plot ngjyra që kishte në shpirt

Suzana VSuzana VSuzana VSuzana VSuzana Varvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kuka

Artisti duhet të dhurojë atë ç‘ka i ka falnatyra e atë ç‘ka merr nga njerëzit,është një nga thëniet e Jakup Kerajt.

Në kërkim të krijimtarinë e tij, njihesh metablotë kompozicionale shumëfigurëshe tëportreteve e peizazheve; natyrat e qeta, viza-timet dhe hedhjet e shpejta të subjekteve melaps mbi letër. Bindesh se thënia është për-caktim i drejtë i karakterit të vet profesion-al dhe e moralit të tij njerëzor. Duket si njëshprehje kornizë që do t’i rrinte për shtat çdopiktori figurativ.

Krijimtaria e Jakup Kerajt, dhe kryesisht,tërësia e koleksionit të plotë të portreteve tërealizuara prej tij, na shkon krah idesë sëSokratit, i cili mendonte se “Skulptori (pik-tori), duhet të japë, me anë të dukjes, atë qëndodh brenda në shpirt”. Mendimtarët e ko-hëve të lashta na e kanë hapur dritaren eprocesit të kërkimit dhe na kanë dhënë ori-entime të standardizuara, tek të cilat shpeshherë bëjmë mirë të mbështetemi, për të arri-tur në disa konkluzione shpjeguese edhe nëartet pamore.

Në një shfletim të kujdeshëm të të gjithëdokumentacionit që ruajnë sot bibliotekat,arkivat shtetërore dhe familjare, rreth jetësdhe krijimtarisë së piktorit të mirënjohurJakup Keraj, zbulon fakte, të cilat vetëm njëmonografi arti mund t‘i përballë para pub-likut të sotëm, për njohjen me personalite-tin krijues të tij. Një tekst disi i reduktuar,nuk e lejon njohjen e plotë. Të argumentoshrreth krijimtarisë së Keraj, natyrisht, qëduhen fletë të tëra, që do t‘i përkisnin së parijetës së tij të mbyllur dhe të ndarë ngasistemi krijues i Tiranës së viteve ‘60 -‘90,ku kishin zbritur të gjithë piktorët dhe skulp-torët, që përfunduan shkollat e larta të artitnë Bashkimin Sovjetik apo dhe në shtetetsocialiste të Europës Lindore. Dhe së dyti,krijimtarisë piktorike, të vlerësuar nga opin-ionet rreth cilësive të pikturës së Keraj dhehistorisë së zhvillimit të saj. Është disi e çu-ditshme që një libër serioz me tiutll: “Art etrashëgimi”, ku Shkodra është personazhi -qytet dhe, ku artit figurativ i zhvilluar ngaartistët e saj, i është lënë një vend i kon-siderueshëm, nuk arrin të gjesh të paktënemrin e disa prej artistëve të saj më të njo-hur, në mes tyre Jakup Kerajn. Artikulli ishkruar nga Gjergj Frashëri, nuk merr në ko-sideratë atë pjesë të krijimtarisë së Keraj, qëpa frikë mund ta cilësojmë realiste. Koha qëjetojmë i ka trajtuar tërësisht personalitet earteve pamore të çdo qyteti. Historia e artitshqiptar e ka përcaktuar tashmë vendin din-jitoz të piktorëve të Shkodrës Ferdinand Paci,Jakup Keraj, Ismail Lulani dhe DanishJukniu. Madje i’u ka ngurtësuar atyre atë kr-ijimtari të stisur prej dogmës ideologjike tëmetodës së realizmit socialist, por kurrsesinuk i’u ka mohuar krijimtarinë e çlirët prejsaj, por e ka evidentuar si element të origjinëspiktorike të çdo njërit prej tyre. A mund tëmendojmë se nuk ka informacion rreth artittë Keraj? A duhej z. Frashëri të mos e merrtenë konsideratë kontributin artistik të Kerajdhe të Jukniut? Harresa e një piktori me gjur-më e të nderuar nuk do të thotë se influenconnë ngulitjen e saj, pra të harresës, te histori-anët apo studiuesit e artit. Përgjegjësia e kë-tyre të fundit është njerëzore dhe i përketbrezave. Ata kanë moralin profesional dhedetyrimin historik, që të përcaktojnë dhe tëshkruajnë faktet e rëndësishme të ndodhu-ra, pa anashkaluar qoftë edhe ato fakte re-gresive negative, që dëmtuan zhvillimin eartit shqiptar në një periudhë 40 vjeçare dik-

tatoriale. Brezat duhet të dijnë dhe dija lid-het edhe me emrin e piktorit të fortë dhe ek-spresiv Keraj.

Po ta ndjekësh jetën e tij me vëmendje lindpyetja: Përse Jakup Keraj, një i arsimuar nënjë shkollë të huaj, ardhur me një diplomëshkëlqyeshëm, vlerësuar nga akademikë rusësi një piktor i talentuar, vlerësuar nga bash-këstudentë shqiptarë si një artist me tëardhme të sigurt, nuk ishte me shokët e tij nëinstitucionet e rëndësishme të organizimit,arsimimit dhe ekspozimit të arteve figurativetë kryeqytetit, ku zhvillohej më së shumti jetaartistike? Duke e lënë mënjanë këtë çështjeqë kërkon relativisht kërkime studimore mbijetën, por duke mos e lënë të harruar, mundtë them se, ky fakt i braktisjes tek “kutia” engushtë e një mësuesi vizatimi apo pikturenë një shkolle province, bëri që Keraj të ndje-jë deri në palcë veçimin. Gjithësesi, ai nuk endali krijimtarinë, sepse temperamenti du-rues i bashkuar dhe me vlerësimet mbi tal-entin e formuar, nuk mund të shkonin dëm etë ngurtësoheshin në atë “kuti”.

Në këtë arsye arrijmë të themi se krijim-taria e Kerajt ka disa pikëmbështetje, të cilatpërcaktohen të gjitha së bashku brenda njëperiudhe kohore, që nuk i tejkaloi vitet ‘90,vitet e ndryshimit. Krijimtaria e tij ndahetnë dy aspekte të gjëra të kompozimit figura-tiv. Aspekti i parë i përket të gjitha tablovekompozicionale të angazhuara si krijime tëorientuara nga ideologjia e diktaturës së ko-hës. Dhe aspekti i dyti i përket tablove ko-mpozimcionale intime, te të cilat zbulojmëetydet, nudot, portretet, peizazhet, natyrën eqetë dhe vizatimet e shumta. Aspekti i parë,është pjesë përbërëse e të gjithë krijimtarisësë artistëve figurativë shqiptarë, që krijuan,me vullnet të lirë apo me vullnet të diktuar,gjatë gjithë gjysmës së dytë të shek. XX, tabl-lo tematike. Gjithësesi dëshiroj të veçoj, ngakrijimtaria e shumtë e aspektit të parë, kr-

ijimtarinë e tablove kompozicionale me temënhistorike e që lidhet me figurën e Gjergj Kas-triotit, të cilin e pikturoi me subjekt nga Ku-vendi i Lezhës. Ai e dalloi këtë ngjarje pasidhe ne sot e njohim si ngjarjen më madhoretë kësaj figure. Mendoj se ja vlen të kategori-zohet e të ndalet qartë mbi krijimtarinë eKerajt, pasi me fillin e tyre, pa frikë, njohimkarrierën artistike të këtij piktori dinjitoz.

Etydet dhe tablotë kompozicionale të kësajteme janë nga krijimtaritë më esenciale të

piktorit. Etydi që pikturoi me këtë temë dhetabloja që ndodhet në koleksionin e GKA, Ti-ranë paraqesin: i pari një imazh krejt impre-siv, siç në mënyrë të natyrshme, etydet nji-hen si procese krijuese të fillimit të një vepremonumentale, dhe e dyta një imazh solemnekspresiv. Etydi “Kuvendi i Lezhës” është njënga etydet më të bukura të këtij lloji dhepërmban brendësinë e imazhit të kompozim-it. Në etyd i jep rëndësi ekstra kryeluftëtarit,më pas personazheve që e rrethojnë i’u kapërcaktuar rolet në një situatë të caktuar, kundjekja me kujdes e çdo pozicioni-personazhshprehet për marrëdhënien e tij me historinëe kohës. Gjendja esenciale e etydit përcaktonpërmbajtjen e veprës së ardhshme munumen-tale dhe masive.

Nudot e Kerajt janë nga nudot më profe-sionale që kanë pikturuar artistët shqiptarëtë ardhur nga shkolla e rreptë akademike eLeningradit. Tek to ai ndjehet i pushtetshëmdhe emocional ndaj njohjes së trupit të nje-riut. Kjo tregon se sa fatkeq ka qenë pub-liku shqiptar i asaj kohe, që nuk ka pasurmundësi të shijojë nudot e pikturuara ngaKeraj dhe të kolegëve të tij. Një ngamangësitë në formimin e përgjithëshëm tëkarakterin civil të shqiptarëve të shek. XXështë sepse ata nuk u lejuan të shikonin dheshijonin nudot. Dhe, ajo që ishte më mjer-ane, është se artistit që formoheshin pasmesit të viteve ‘70, nuk u lejuan të pikturo-nin trupin e zhveshur të njeriut. Në këtëarsye, dhe në masivitet, por duke përjashtu-ar raste të rralla, piktorët dhe skulptorëtshqiptarë të viteve ‘70 -‘90, pikturuan njerëztë deformuar të tipit entuziasto- masovik.

Portretet e Kerajt janë koleksioni më ibukur i këtij artisti dhe jo vetëm të tij. Pra,më lejoni të shprehem në mënyrë individu-ale dhe mbrojtëse e idesë se: Keraj i dha vendtë rëndësishëm pikturimit të portretit. Aivlerësoi njohjen e drejtëpërdrejtë të njeriut,që do pikturonte, ose më mirë pikturoi psikune njeriut real që njihte mirë. Pikturoi njeri-un duke i dhënë trajtim thelbësor anëspsikologjike përmes veçimit të mënyrës sëvështrimit syve. Pikturoi emocionin e tij vet-jak, duke zbuluar vështrimin e personazhitdhe marrëdhënien e tij me gjendjen ebrendshme psikologjike të personazhit.Gjithashtu, Keraj, u ndje plotësisht i lirë mevetminë në brendsi të një karakteri njerë-zor, duke e shpallur njëkohësisht heshtjen evet tek imazhi i portretit të pikturuar. Ai nukmbetet te kufiri i një mjeshtri që di të kapëngjashmërinë, por i jep vlerë, tërësisht aftë-sisë së tij dhe imazhit të krijuar prej tij. Ai etejkalon pasqyrimin e drejtpërdrejtë, sjellënjë imazh, ku vet e brendshmja Keraj gjen-det në brendësi të imazhit. Koleksioni i por-treteve të Kerajt tejkalon nga mendësia e tëlashtëve, që ecte me parimin se “Arti ështësi natyra” , te mendësia e Thoma Akuini-t,filozofit të shek. XIII, i cili solli një parimtjetër se “Çdo artist synon t`i japë veprës sëtij trajtën më të mirë, jo në kuptimin abso-lut, por në lidhje me qëllimin që i ka vënëvetes”. Dhe kam idenë se Keraj, në mënyrëtë ligjshme dhe të heshtur, duket se i kishtevënë qëllim vetes se e gjithë aftësia e tij elartpërmendur, të mbetej e shprehur tek por-tretet, si një komunikim individual dhe ipazhurmë, jo vetëm në bashkëkohësinë e vet,apo edhe në tonën, por edhe në të ardhmen,duke i dhënë jetë parimit të së madhes Safosse “Kush është i bukur, mbetet i tillë sa kohëe kemi para syve. Kush është edhe i mirë,është i tillë edhe tani edhe më pas”.

(*) Studjuese arti

Të dhënaJakup Keraj jetoi pak dhe gjatë viteve1933-1987. Jeta dhe piktura e Kerajtlulëzoi në gjysmën e dytë të shekullit XX.Arsimimi i tij nisi në sferën e programevetë metodës së realizmit socialist dhekrijimtaria e tij përfundoi brenda tyre.Studioi në Akademinë e Arteve të RSBS/Republikave Socialiste të BashkimitSovjetik dhe u diplomua në Institutin ePikturës, Skulpturës dhe Arkitekturës “IliaEfimoviç Rjepin”, Leningrad\ShënPetërburg. Gjatë krijimtarisë 30-tëvjeçare, pikturoi brenda normave tërealizmit socialist dhe normave tërealizmit. Ishte një piktor realist i fortë dhepiktura e tij dallon si e tillë dhe është epasur me gjurmë ekspresive.Diploma ka titullin: “Çlirimi i graveshqiptare nga turqit osmanë”. Ajo ruhetnë koleksionin e GKA. Notat në disiplinate ndryshme të diplomës së tij janë mirëdhe shkëlqyeshëm. Në vitin 1957, Kerajkthehet në Shqipëri dhe punësohetmësues në Shkodër dhe nuk u larguaprej saj asnjëherë. Ai vdiq në Shkodër.Shkodra dhe publiku më i gjërë shqiptare njeh krijimtarinë e tij.

Në foto:Kerajpara

veprësme tëcilën

mbrojtidiplomën

Në foto:Nudo epiktorit

Keraj

Në foto:Portret

ngaJakupKeraj

Në foto:Edyt

SkenderbeuGaleria e

Arteve Shkoder