SHËN ATHANASI

Mishërimi i Fjalës së Perëndisë

TRAJTESA

De Incarnatione Verbi Dei

Përktheu: FLORENC MENE

prej përkthimit anglisht të

Motrës Penelope Lawson,

murgeshë e CSMV (Komunitetit të ShënMarisë Virgjëreshës),

Wantage, Angli.

Centenary Press, 1944, 1983

ISBN 978-0-913836-40-8

Parathënia e Përkthyeses së Botimit tëDytë (në Anglisht)

Në fillim, ky përkthim i De Incarnationei Shën Athanasit u bë me synimin që tasillja këtë klasik të shekullit të katërt nëduart e të krishterëve të zakonshëm nëditët e sotme. Si rrjedhojë, metoda endjekur nga ky përkthim ishte ajo që kapërdorur me kaq shumë sukses Dr.Moffatt në përkthimin e letrave tëapostullit Pal. Pra, fjalitë e gjata greke,në pjesën më të madhe, u thjeshtëzuan;në disa vende u përdor parafrazimi dhejo përkthimi i drejtpërdrejtë për taqartësuar kuptimin, dhe në disa të tjera,

ku teksti greqisht ishte i zgjatur,përkthimi anglisht u kondensua paksa.Më tej, e gjithë trajtesa u nda në kapitujme gjatësi që i përshtaten kohës sësotme, ndonëse ndarjet me pjesë tëtekstit, që duket se datojnë nga botimibenediktin i 1698, u mbajtën në anë tëfaqes. Referencat biblike janë dhënëvetëm atje ku citimet përputheshinplotësisht me versionet tona në anglisht.Atje ku Septuaginta, versioni i vetëm qënjihte Shën Athanasi, ndryshonte ngateksti hebraisht (mbi të cilin bazohenversionet tona), këto referenca nuk janëpërmendur. Janë dhënë shumë pakshënime të tjera, për shkak se shënimetmund të bëhen fare lehtë më shumë

pengesë sesa ndihmë, dhe lexuesi isotëm mund t’i afrohet misterit tëKrishtit ashtu siç bëri dhe vetë ShënAthanasi: “jo si teolog, por si një shpirtbesimplotë që ka nevojë përShpëtimtar”.1

Gjithsesi, nëntë vjet pasi shfaqjes së tijtë parë, ky përkthim duket se ështëpërdorur po aq nga studentët, sa dhe ngaata që nuk kanë interes akademik. Por,ndonëse, tani, nuk mund të gjejmë asnjëversion tjetër anglisht të tij, ata, që“trajtesën e artë” të Shën Athanasit ekanë si libër që u është caktuar përprovim, duhet të kërkojnë gjetkë përndonjë lloj komentari të lëçitur të tij. Nëkëtë botim të dytë, nuk ka më tepër

shënime sesa tek i pari. Të vetmetndryshime të rëndësishme në tekst kanëtë bëjnë me emrin epidhimia dhe foljenqë i korrespondon, epidhimeo. E para,siç na bën të ditur i ndjeri Dom GregoryDix2 , është fjala që egjiptianëtpërdornin rëndom për Mishërimin; nëfillim, epidhimia nënkuptonte hyrjenshtetërore të një qeveritari në provincëne tij, dhe përdorej edhe për “shfaqjet” eperëndive pagane. Ai vetë e përkthen mefjalën “ardhje”; dhe në nëntë pasazhet kunjëra, ose tjetra, fjalë shfaqet tek DeIncarnatione, unë tani e kam përkthyeremrin me fjalën “ardhje”, në vend tëfjalës “banim” në botimin e parë, dhefoljen e kam për kthyer “eja” në vend të

“banoj”.

Si Shtojcë për De Incarnatione, ne tanibashkëngjisim Epistola ad Marcellinum(Letra drejtuar Marselinit), e cila ubotua për herë të parë e veçuar, më1949, nën titullin, Shën Athanasi mbiPsalmet. Kjo letër nuk përmban asnjëdatë, dhe as nuk kemi ndonjë referim tëjashtëm për ta përcaktuar. Por dy copëzaprovash të brendshme të lënë të kuptoshse, ashtu si De Incarnatione, kjo letërishte vepër e shkruar në të ritë e ShënAthanasit. Një prej këtyre është referimii vazhdueshëm që i bëhet përndjekjes sielement normal në jetën e të krishterit, ecila, pas 313, pushoi së ekzistuari.Ndërsa tjetra është mungesa e

përmendjes së herezisë ariane, e cilangriti për herë të parë kryet e saj tëshëmtuar më 319. Nga ana tjetër,shenjtori mund ta ketë shkruar letrën sidiçka në kohën e lirë gjatë njërës prejpesë syrgjynosjeve të tij për shkak tëBesimit, mes viteve 335 dhe 366. S’karëndësi. Kurdo të jetë shkruar, AdMarcellinum është dritare e një shpirtishumë të shenjtë. Po kështu, ajo natregon sesi e përdornin të krishterëtlibrin e Psalmeve për adhurim personaldhe të përbashkët, në një kohë kurLiturgjia e Orëve ekzistonte vetëm nëembrion, dhe Liturgjia vetëm sa pofillonte të merrte formë.

De Incarnatione u përkthye nga botimi i

tekstit të Dr. F. L. Cross, botuar ngaS.P.C.K. më 1939. Epistola adMarcellinum u bë duke krahasuarbotimin benediktin të 1698 (që na u dhahua me shumë mirësjellje nga Dr. Cross)me tekstin e dhënë në PatrologiaGraeca të Migne, Vëll. 27. Ky i funditbazohet në një dorëshkrim aleksandrin, ipanjohur për botuesin e parë dhe,zakonisht, është më i mirë. Por, gjithsesi,ka disa pasazhe ku teksti, në formën etanishme, nuk mund të jetë i duhuri. Atjeku ndodh kjo gjë, kuptimi i mundshëmjepet me anë të parafrazimit. Po kështu,në mbarë letrën, e kam zëvendësuarnumërimin e Psalmeve të Septuagintësme numërimin e njohur anglisht-

hebraisht, ndonëse ai që përkthehet ështëgjithmonë teksti greqisht.

Sërish, i shpreh falënderimet dhemirënjohjen time të madhe Dr. Cross, tëpërhirshmit G. B. Enders, ish-kapelanittonë, dhe tri motrave tona, njëra prej tëcilave tani është në parajsë, për ndihmëndhe inkurajimin për njërin, ose të dy,përkthimet, mes viteve 1942 dhe 1948.Falënderoj dhe z. C. S. Lewis për hyrjene shkëlqyer që i ka bërë librit në botiminanglisht. Dhe pas këtyre borxheve tëfundit, unë shpreh mirënjohjen time përish-kujdestarin tim, të ndjerin Dr. B. J.Kidd, dikur Kujdestar i Keble dhe përnjëzetenjë vjet edhe kujdestar iC.S.M.V., i cili, mbi dyzet vjet më parë,

më dha zjarrin e parë të dashurisë dhenderimit për shenjtorin që shpëtoibesimin e krishterë katolik.

Wantage, Janar 1953.

JETA E SHËN ATHANASIT

Çdo studiues i Historisë së Kishës sëshekullit të katërt e di kush ishte ShënAthanasi, i cili, në dyzet vitet ereaksionit arian që vijoi pas Këshillit tëNikesë, mbrojti dhe shpëtoi besimin ekrishterë në hyjninë e Zotit tonë. Nga kyrrëfim i gjatë dhe i vetmuar, u bë fjalë eurtë shprehja Athanasius contramundum [Athanasi kundër botës]. Dheçdo brez i krishterë, që nga koha e tij emë tej, e ka nderuar për këtë. Por,

përpara se të bëhej njeri i shquar nëkishë, dhe madje përpara se të ekzistonteherezia ariane, Athanasi pati shkruar dylibra të vegjël. Dhe, sikur të mos kishtebërë asgjë tjetër, i dyti syresh do t’ikishte dhënë të drejtën për famë tëpërhershme. Pikërisht ky libër, trajtesa eMishërimit të Fjalës së Perëndisë,është ai që po riprodhojmë këtu. Që takuptojmë më mirë, duhet të marrimparasysh situatat e jetës së hershme tëautorit. Pastaj, vetë libri do të nandriçojë vitet e tij të mëvonshme.

Athanasi ishte egjiptian nga lindja, greknga arsimi. Paraardhësit e tij mund tëkenë parë Izraelin kur doli nga Egjiptidhe familjen e shenjtë të Jezusit kur

erdhi në Egjipt. Por, përveç njëreference që u bën dy profecive për atëvend, ai nuk jep asnjë shenjë përvetëdijen e tij kombëtare, dhe as nukshfaq, si shumë shenjtorë egjiptianë,temperamentin kopt. Vendbanimi e tijishte Aleksandria, qyteti i shkëlqyerkozmopolitan që kishte marrë emrin epushtuesit maqedonas, i cili, gjashtëshekuj më parë, kishte vendosur themelete botës së Athanasit. Dhe pjesën më tëmadhe të jetës e kaloi në të njëjtin vend.Nuk na jepet data e saktë e lindjes së tij,por mund të merret me mend. Ai ishtetepër i ri që të mbante mend ngjarjet evitit 303. Po kështu, zgjedhja e tij sipeshkop në qershor 328 u kundërshtua

nga disa me justifikimin se ai nuk kishtearritur ende moshën kanonike. Nuk kagjasa që kjo të ketë qenë e vërtetë. Aindoshta ishte vetëm tridhjetë vjeç, dhekjo do ta vendoste lindjen e tij nëgjysmën e parë të 298. Prindërit i kishtetë pasur dhe me pozitë. Biri i tyre ivogël (sepse i vogël mbeti gjithmonë nështat) mori një arsim liberal dhe tëkrishterë në të famshmen Shkollë tëKatekizmit. Nga situatat e kohës, ai moriedhe një edukim tjetër, më të çmuar segjithçka që mund të kishte planifikuardhe prindi më i dashur. Shkurti 303shënoi fillimin e përndjekjes së funditdhe më të ashpër, pas dyzet viteshpaqeje. Dhe kjo, si me lindjen e saj nën

Dioklecin, ashtu dhe në rishfaqjen e sajnën Maksiminin, ishte veçanërisht eashpër në Egjipt. Kisha e Aleksandrisë,shumë e pasur tashmë me martirë, u bëedhe më e pasur. Dhe mes tyre kishteshumë njerëz që Athanasi i njihte, burradhe gra, prej të cilëve kishte nxënëbesimin katolik dhe intimitetin plotdashuri me Shkrimin e Shenjtë, fëmijëme të cilët, ndoshta kishte punuar dheluajtur. Këtë, si dhe përshtypjen e thellëqë kjo la në shpirtin e tij të njomë, emësojmë nga ai vetë në DeIncarnatione. Përndjekja në Egjiptpërfundoi më 311. Athanasi, nga moshapesëvjeçare, deri në vitin e tij tëkatërmbëdhjetë, kishte jetuar në mes të

saj. Gjatë gjithë viteve më mbresëlënësetë fëmijërisë, ai kishte nxënë jo vetëmbesimin e krishterë, por e kishte parëdhe në veprim. Edhe vetë ishte përballurme mundësinë e martirizimit. E kishtebërë të vetin atë besim për të cilin (dheme anë të së cilit) vdiqën martirët –besimin tek Fjala Krijues i Mishëruar, ikryqëzuar dhe i ringjallur, Krishti igjallë dhe ngadhënjimtar.

Me sa duket, një tjetër ndikim i madh nëjetën e Athanasit daton nga periudha epërndjekjes dhe, madje, mund të ketëqenë rezultat i saj. Përndjekjet eshekullit të tretë kishin shtyrë shumë tëkrishterë nga Aleksandria që të gjeninstrehim në shkretëtirën egjiptiane. Disa

kishin gjetur atje një jetë kaq tëpërshtatshme për përshpirtshmërinë ekrishterë saqë, kur rreziku mori fund, nuku kthyen. Kështu lindi murgjëria, e cila,pas përfundimit të përndjekjeve, udestinua të zinte vendin e tyre si majajae jetës së Kishës. Shtysa drejt asketizmitvazhdoi edhe në intervalin e paqes.Trembëdhjetë vjet para se të lindteAthanasi, një djalosh kopt, i quajturAnton, kishte filluar të banonte si eremitnë një fortesë të rrënuar në Pispir, nëbregun e djathtë të Nilit. Pas njëzetvitesh, ai doli në pah si monument ipjekurisë së krishterë. Pastaj, nëpërndjekjen e Dioklecit, që sapofillonte, ai u bë kreu dhe qendra e

murgjërisë në shkretëtirën egjiptiane.Athanasi, i cili më vonë shkroi jetën eAntonit, tha se ai vetë kishte “qenëndihmësi i tij për një kohë të gjatë”.3

Athanasi u zhyt kaq herët dhe kaq shumënë çështjet publike saqë duket se kjomiqësi ka gjasa të ketë ngjarë vetëm nëkohën kur ishte djalë i vogël; porprindërit e tij mund edhe ta kenë dërguarnë mjedisin e sigurt të shkretëtirës gjatëpërndjekjes, dhe ai mund ta ketë vizituarAntonin sërish më vonë. Sidoqoftë, ështëe sigurt se Athanasi e nderonte Antoninnë mënyrë të jashtëzakonshme, dhe se,mes tyre, me gjithë dallimet që kishin,ekzistonte një nga miqësitë më të ngushtadhe më të frytshme mes të krishterëve.

Përndjekja, më në fund, përfundoi meEdiktin e Milanit më 313. Rreth gjashtëvjet më vonë, presbiteri i Aleksandrisë,Ariusi, filloi t’u mësonte të tjerëve nëlidhje me Fjalën e Perëndisë se “dikur,Ai nuk ekzistonte”. Diku para kësaj,ndoshta në vitin 318, Athanasi shkroi dylibërthat të cilët i kemi përmendurtashmë. Ai i shkroi (kështu na thotë) përtë udhëzuar njëfarë Makariusi, njëbesimtar i sapo kthyer, i cili, ngangrohtësia miqësore me të cilën idrejtohet Athanasi, besojmë se duhet tëketë qenë një djalë i ri, diku moshatarme Athanasin. Libërthi i parë titullohetContra Gentes ose Kundër Paganëve.Atje, Athanasi hedh poshtë paganizmin e

kohës dhe demonstron mundësinë enjohjes së Perëndisë nga ana e shpirtitnjerëzor. Në De Incarnatione, aishpalos përmbajtjen pozitive të besimittë krishterë, siç e kishte marrë dhe vetë.Këtu qëndron dhe vlera e këtij libërthi.Nuk është as hamendësues, as origjinal.Madje, me sa u takon të krishterëve, nukështë as debatues, sepse nevoja për tëmbrojtur të vërtetën qendrore të natyrëshyjnore të Fjalës brenda vetë Kishës nukishte shfaqur ende. Ai është një pohim ibesimit tradicional të Kishës Katolike;dhe, në njëfarë kuptimi, aty s’ka asgjënga Athanasi, sepse mrekullia e misteritmbush gjithë pamjen dhe nuk lë farevend që të ndërfutet autori. Gjithsesi, me

anë të një paradoksi vërtet të krishterë,gjithë vetja e Athanasit është në libërth,dhe e vërteta e gjallë na jepet me anë tëndërmjetësimit të personalitetit të tij.

Athanasi kishte qenë pjesëtar i familjessë Patriarkut për disa vjet para se tëshkruante këto libra. Pas kësaj, dalja etij në pah ishte e shpejtë. Ndonëse, nëvitin 325, kishte qenë i pranishëm nëKëshillin e Nikesë vetëm si një dhjak patë drejtë vote, ai zuri vendin ekujdestarit të tij në Patriarkanën eAleksandrisë, tre vjet më vonë. Dhe siPatriark i Aleksandrisë vdiq Athanasi, idashur dhe triumfues, më 2 maj, 373.

Historia e viteve të ndërmjetme është

treguar shpesh dhe, nga pikëvështrimi ijashtëm, është një nga kapitujt më tëshëmtuar të historisë së Kishës. Por, tekAthanasi ishte në veprim parimi i vërtetëi shpengimit, dhe ai e ktheu çdo situatënë flori. Ndonëse i fyer, i përndjekur, imërguar, trupvogli Athanas lëviz nganjëra skenë në tjetrën, i patundur nësiguri dhe qetësi. Nëse e kemi lexuar DeIncarnatione, e dimë cila ishte e fshehtae tij. Ajo “paqe aktive dhe e zellshme eqëndrimit të drejtpeshuar në një botë tëçoroditur”, ajo besnikëri e patundur dhee çiltër, ajo dashuri e palëkundur, aihumor që e nxirrte nga telashet, janë fryti kredhjes së tij të brendshme në misterine Krishtit. Ai e dinte se në rrezik ishte

vetë ekzistenca e Kishës; por ishte tejet isigurt për të vërtetën dhe e dinte se, mekalimin e kohës, ajo duhet të triumfonte.Në të njëjtën kohë, ai ishte thellësisht ivetëdijshëm se e vërteta ishte diçka qëai s’e rrokte dot plotësisht. Dyzet vjetpas De Incarnatione, Athanasi u shkroimiqve të tij murgj për një tjetër libër qëishte rrekur të shkruante: “sa më tepërdëshiroja të shkruaja dhe përpiqesha tësforcoja veten që të kuptoja Hyjninë eFjalës, aq më tepër më largohej njohuriae saj; dhe, sa më tepër mendoja se ekuptoja, aq më tepër e kuptoja se s’po iadilja dot. Për më tepër, e kisha tëpamundur të shprehja me shkrim edheatë që më dukej se e kuptoja vetë, kurse

ajo që shkruaja s’barabitej dot as mehijen e papërsosur të së vërtetës qëekzistonte në arsyetimin tim”.4 Athanasis’ishte Augustini, dhe s’ishte nevoja qët’i fanitej vegimi i një fëmije në bregun edetit për t’i mësuar përulësinëintelektuale. Libri në fjalë nuk kambijetuar, sepse Athanasi nuk pranontetë lejonte që ta kopjonin. “S’është gjë esigurt”, tha ai, “që shkrimet e nevellafazanëve dhe njerëzve privatë të biennë duart e atyre që do të vijnë mëvonë”.5

Marrëdhëniet e tij me murgjit, bijtëshpirtërorë të Antonit, rrodhën gjatëviteve të trazuara si një rrymë e qetë

poshtë një deti të tërbuar. Murgjitqëndruan të patundur në besnikërinë etyre ndaj Athanasit. Dhe ai i mbështetipandërprerë. Edhe Athanasi vetë, kurishte thirrur për t’u zgjedhur përpeshkopatën, ishte thirrur kur ishte “njëprej asketëve”. Dhe, ka gjasa, që atë emerrte malli shumë për thirrjenmurgjërore, njësoj siç dëshironte fortAntoni martirizimin, diçka e cila nuk iadha. Madje edhe De Incarnatione,shkruar në të ritë e tij, tregon në thelbpërkushtimin e plotë të murgut, dhe pokëto karakteristika shfaqen gjatë gjithëjetës së Athanasit. Kur ai u kthye nëAleksandri më 338, pas syrgjynosjes sëparë, Antoni i moshuar e la vetminë për

një vizitë dyditore në qytet, me qëllim qëtë jepte dëshmi publike për kauzën ekishës; dhe vetë Athanasi e shoqëroi nërrugën e kthimit. Dy vjet më vonë, kurAthanasi u syrgjynos për herë të dytë, aimori dy nga murgjit e Antonit me vetepër në Romë, ku asketizmi, deri në atëkohë, nuk ishte dhe aq i vlerësuar; dhe,duke u treguar të krishterëve romakë përpërvojën e vet me Antonin dhe “synimine murgjve”, peshkopi i mërguar mbollinë kishën latine ato fara të jetësmurgjërore që do të lulëzonin në kohën eShën Benediktit dhe Shën Bernardit, sidhe gjithë sistemit murgjëror nëperëndim. Më 346, pas kthimit të tij tëdytë, ai u prit me përshëndetje nga

Antoni. Dhe, pak pas kësaj, ai i dhavulën e aprovimit manastirit murgjërortë Pakomiusit në Tabenisi, duke eshuguruar themeluesin e tij si prift.Murgjit ishin koptë dhe, nganjëherë,shfaqnin teprimet kopte. Në pjesëndërrmuese, ishin të paarsimuar, dhe vetëAntoni i madh ishte fare analfabet. Siç ekemi parë, ndonëse Athanasi ishte koptme origjinë, në gjithçka tjetër ishteplotësisht grek. Por ka një urtësi tëFrymës që nuk varet fare nga germat, dhemurgjit e kishin. Athanasi e kuptontegjithmonë gjënë e vërtetë kur e shihte.

Antoni i Shkretëtirës, luftëtari dheshenjtori i Perëndisë, vdiq më 356 nëmoshën njëqindepesëvjeçare. Po atë vit,

Athanasi u syrgjynos për të tretën herë.Kthimi i tij më 361 ishte i shkurtër. Vitintjetër, u syrgjynos sërish deri më 364dhe sërish, për të pestën herë, më 365.Gjithsesi, kësaj here fundi i telasheve tëtij ishte afër. Më 1 shkurt, 366, u lëshuanjë urdhër për rivendosjen e tij në postine mëparshëm. Beteja u fitua, dhe aikishte shtatë vjet jetë përpara, shtatë vjetpushimi të vërtetë sabati, i qetë por izënë me punë, shtatë vjetkorrespondence me Vasilin, i cili pothemelonte murgjërinë në Kapadoki,sipas modelit egjiptian, shtatë vjetstabilizimi dhe konsolidimi të kishës sëtij të dashur egjiptiane. Largimi i tij ngakjo jetë, në 2 maj 373, bëri që kjo t’ia

fshihte pak famën në kalendarin eKishës, sepse, atje ku thuhet Liturgjia eShenjtë, Athanasi e humbetmbrëmjesoren e parë për shkak të ShënFilipit dhe Shën Jakobit, dhe të dytën përshkak të Gjetjes së Kryqit. Mund të navijë keq për këtë, por Athanasit vetë padyshim që vendi më i ulët do t’i shkontemë tepër për shtat.

Do ta përfundojmë me dëshminë e vetëbashkëkohësit të tij, Gregori i Nazianzit,miku i ngushtë i Vasilit. Kur shkruajtidisa vjet pas vdekjes së Athanasit, ai enisi kështu:–6

“Duke lavdëruar Athanasin, lavdërojvirtytin... sepse ai kishte, ose (që ta

themi më saktë) ka përqafuar, virtytin nëtërësinë e vet. Sepse të gjithë ata që kanëjetuar sipas vullnetit të Perëndisë, endejetojnë në Perëndinë, edhe sikur të jenëlarguar nga kjo botë.... Sërish, dukelavdëruar virtytin, lavdëroj Perëndinë, iCili u jep virtyt njerëzve dhe i ngrelart... tek Vetvetja me anë të përndritjesqë i ngjason Atij”.

Kësaj Non nobis, Domine, Athanasi dotë ishte i pari që do t’i përgjigjej“Amen”. Pastaj, Gregori vijon dukepërforcuar atë që kishte thënë përplotësinë e krishterë të Athanasit. Ngastudimi i Shkrimit, ai thotë:

“Ai u bë i pasur në meditim, i pasur dhe

në shkëlqimin e jetës, duke i kombinuartë dyja në mënyrë të mahnitshme me anëtë asaj lidhjeje të florinjtë që pak vetëdinë të thurin, duke e përdorur jetën siudhërrëfyes të meditimit, dhe meditiminsi vulë të jetës”.

Ai na tregon sesi Athanasi u rrit përnevojën e Kishës dhe, pastaj, përshkruansesi e përmbushi ofiqin e tij.

“Ai ishte sublim në veprim, i përulur nëmendje; i paarritshëm në virtyt, porshumë i arritshëm në kuvendim; i butë, içliruar nga zemërimi, i dashur, i ëmbëlnë fjalë, dhe më i ëmbël në sjellje;engjëllor në pamje, më tepër engjëllornë mendje; i butë në qortim, bindës në

lavdërim, pa e prishur efektin e mirë tëasnjërës duke e tepruar, por duke qortuarme zemërbutësinë e një ati, dhe dukelavdëruar me dinjitetin e një sundimtari,ku zemërbutësia e tij nuk shkrihej, dheashpërsia e tij nuk hidhërohej, por njëraishte e arsyeshme, tjetra e matur, dhe tëdyja të mençura vërtet; sjellja e tijmjaftonte për edukimin e fëmijëve të tijshpirtërorë, dhe fjalët nevojiteshin farepak; fjalët e tij kishin fare pak nevojëpër shkopin, dhe përdorimi i kujdesshëmi shkopit nga ana e tij nuk kishtepothuajse fare nevojë për thikën... Aiishte mbrojtësi, si i gjendjes së tëmartuarve ashtu dhe i asaj të virgjërve;ishte paqedashës dhe paqebërës;

kujdesej për ata që po kalojnë nga kjobotë... Në moshë shumë të madhe, ai embylli jetën, dhe u bashkuar me etërit etij, me patriarkët, profetët, apostujt dhemartirët, të cilët luftuan për të vërtetën”.

Së fundi, Gregori i bën thirrje vetëAthanasit, Athanasit të gjallë përtejvelit:

“O i dashur dhe i shenjtë... hedhsh mbine nga lart një vështrim të bekuar dhe edrejtofsh këtë popull në adhurimin epërsosur të Trinisë së përsosur, të cilinne e kundrojmë dhe adhurojmë si Atë,Bir dhe Frymë e Shenjtë. Dhe... mëpushtofsh e më ndihmofsh në detyrën

time pastorale, më mbafsh fort, mësjellsh tek ty, dhe më vendossh me vetentënde dhe ata që janë si ty... në vetëKrishtin, Zotin tonë, të cilit i qoftë gjithëlavdia, nderi dhe fuqia, në jetë të jetëve.Amen”.

MISHËRIMI I FJALËS SËPERËNDISË

KAPITULLI I

KRIJIMI DHE RËNIA

§ 1

Në librin e mëparshëm7 trajtuam nëmënyrë të plotë disa pika kryesore përadhurimin e idhujve nga ana e paganëve,dhe mënyrën si lindën, në fillim, atofrika të rreme. Po kështu, me anë të hirittë Perëndisë, treguam shkurtimisht seFjala e Atit është Vetë hyjnor, se të gjithagjërat që ekzistojnë ia detyrojnë qenien etyre vullnetit dhe fuqisë së Tij, dhe se,nëpërmjet Tij e rregullon Ati krijimin,me anë të Tij lëvizin gjithë gjërat, dhenëpërmjet Tij e marrin ato qenien e tyre.Tani, o Makarius, dashurues i vërtetë iKrishtit, duhet të hedhim një hap më tejnë besimin e fesë sonë të shenjtë. Le tëshqyrtojmë edhe bërjen e Fjalës Njeri

dhe Shfaqjen e Tij hyjnore mes nesh.Këtë mister, judenjtë e përgojojnë,grekët e përqeshin, kurse ne eadhurojmë. Dhe vetë dashuria epërkushtimi yt ndaj Fjalës do të rritenpër shkak se, në natyrën e Tij njerëzore,Ai duket kaq pak i rëndësishëm. Sepseështë fakt se, sa më tepër të derdhintallje mbi Të jobesimtarët, aq më tepër ebën të dukshme Ai Hyjninë e Vet. Atogjëra që ata, si njerëz, i përjashtojnë sitë pamundura, Ai tregon hapur se janë tëmundshme; atë që ata e tallin si tëpadenjë, mirësia e Tij e bën tërësisht tëdenjë; dhe gjërat që këta mendjemëdhenji përqeshin si “njerëzore”, Ai i shpallhyjnore me anë të fuqisë së Tij të

qenësishme. Kështu, me anë të asaj qëduket si varfëria dhe dobësia e skajshmee Tij në kryq, Ai e përmbys pompozitetindhe paradën e idhujve, dhe, në heshtje efshehtësi, bën për vete tallësit dhejobesimtarët që ta pranojnë si Perëndi.

Tani, për trajtimin e këtyre çështjeve,pikësëpari është e nevojshme të kujtojmëatë që është thënë deri tani. Duhet tëkuptosh përse Fjala e Atit, kaqmadhështor dhe i lartë, është shfaqur nëformë trupore. Ai nuk ka marrë një trupqë i përshtatet natyrës së Tij.Përkundrazi. Si Fjalë që është, Ai s’katrup. Ai është shfaqur në trup njerëzorvetëm për këtë arsye: për shkak tëdashurisë dhe mirësisë së Atit të Tij, për

shpëtimin tonë: pra, njerëzve. Prandaj,do të fillojmë me krijimin e botës dheme Perëndinë, Krijuesin e saj, sepsefakti i parë që duhet të kuptosh është ky:ripërtëritja e krijimit është kryer nga enjëjta Fjalë që e krijoi në fillim.Prandaj, nuk ka fare mospërputhje meskrijimit dhe shpëtimit; sepse i njëjti Atëka përdorur të njëjtin Veprues për të dyjakëto vepra, duke sjellë shpëtimin e botëspërmes të njëjtës Fjalë që e krijoi nëfillim botën.

§ 2

Në lidhje me bërjen e universit dhekrijimin e të gjitha gjërave, ka pasurmendime nga më të ndryshmet, dhegjithsecili ka parashtruar teorinë që ishkon më tepër për shtat. Për shembull,disa thonë se të gjitha gjërat janëvetëkrijuar dhe, si të thuash, janërastësore. Mes këtyre njerëzve janëepikurianët. Ata mohojnë se ekziston njëMendje mbrapa universit. Kjopikëpamje është në kundërshtim me tëgjitha faktet e jetës, përfshi dhe vetëekzistencën e tyre. Sepse, sikur të gjithagjërat të ishin krijuar në këtë mënyrëautomatike, pa qenë rezultat i Mendjes,edhe sikur të ekzistonin, ato do të ishintë gjitha uniforme dhe pa asnjë dallim.

Në univers, gjithçka do të ishte diell, ahënë, a diçka tjetër, dhe trupi njerëzor dotë ishte i tëri dorë, këmbë, a sy. Por, nëfakt, dielli, hëna dhe toka janë të gjithagjëra të ndryshme, madje dhe brendavetë trupit njerëzor ka gjymtyrë tëndryshme, si këmba, dora, apo koka. Kydallim i gjërave nuk mbron vetëlindjen evetvetishme, por një Shkak paraprak;dhe nga ai Shkak mund të kuptojmëPerëndinë, Modeluesin dhe Krijuesin egjithçkaje.

Të tjerë mbështesin pikëpamjen eshprehur nga Platoni, ai dijetar kolosndër grekët. Ai tha se Perëndia i ka bërëtë gjitha gjërat nga lënda paraekzistuesedhe e pakrijuar, ashtu siç bën

zdrukthëtari sende vetëm nga druri qëekziston tashmë. Por ata që mbështesinkëtë pikëpamje nuk e kuptojnë se mohimii faktit se Perëndia është Vetë Shkaku ilëndës kërkon që t’i veshësh kufizimeAtij, ashtu siç është, pa dyshim, kufizimpër zdrukthëtarin fakti se ai nuk mund tëbëjë asgjë nëse s’ka dru. Si mund tëquhet Perëndia Krijues dhe Shpikës,nëse aftësia e Tij për të krijuar do tëvarej nga ndonjë tjetër shkak, pra, ngavetë lënda? Nëse Perëndia vetëm sa idha formë lëndës ekzistuese dhe nuk esolli vetë në ekzistencë lëndën, Ai nukështë Krijues, por vetëm një artizan.

Po kështu, ekziston dhe teoria egnostikëve, të cilët kanë shpikur një

Modelues të së gjitha gjërave, i ciliështë i ndryshëm nga Ati i Zotit tonë JezuKrisht. Këta vetëm sa mbyllin sytë fortpara kuptimit të qartë të Shkrimit. Përshembull, Zoti, pasi u kujtoi judenjvepohimin e Zanafillës, “Ai që i krijoi nëfillim, i krijoi mashkull dhe femër...”,dhe pasi u tregoi se, për këtë arsye, burriduhet të lërë prindërit e vet dhe tëbashkohet me gruan e tij, vijon të thotënë lidhje me Krijuesin: “Prandaj, atë qëPerëndia e ka bashkuar, asnjë njeri tëmos e ndajë”.8 Si ia dalin gnostikët që,nga ky tekst, të nxjerrin një krijim qës’varet nga Ati? Dhe, sërish, Shën Gjoni,duke folur në mënyrë gjithëpërfshirëse,thotë: “Të gjitha gjërat u bënë prej tij

dhe, pa Të, s’erdhi asgjë nëekzistencë”.9 Po atëherë, si mundet qëModeluesi të jetë dikush tjetër, veç Atittë Krishtit?

§ 3

Të tilla janë idetë që parashtrojnënjerëzit. Por paperëndishmëria e fjalëvetë tyre të marrëzishme shpallet haptazinga mësimi hyjnor i besimit të krishterë.Nga ai dimë se, për shkak se mbrapauniversit qëndron Mendja, universi nuk uvetëkrijua. Për shkak se Perëndia është ipafundmë, dhe jo i fundmë, universi nuk

u krijua nga ndonjë lëndë paraekzistuese,por Perëndia i dha ekzistencë me anë tëFjalës nga asgjëja dhe nga mosqeniatotale dhe absolute. Ai e thotë këtë tekZanafilla: “Në fillim, Perëndia krijoiqiejt dhe tokën”,10 dhe, sërish, përmesatij libri tejet të dobishëm, pra, Bariut:“Së pari, dhe ç’është më e rëndësishmja,beso se ka një Perëndi, i Cili krijoi dherenditi të gjitha gjërat e i solli ngamosqenia në ekzistencë”.11 Po kështu,Pali tregon të njëjtën gjë kur thotë: “Meanë të besimit, e kuptojmë se botët uformuan nga Fjala e Perëndisë; prandaj,gjërat që shohim tani nuk u krijuan ngagjërat që ishin shfaqur më parë”.12 SepsePerëndia është i mirë – ose, më mirë të

themi, Ai është Burimi i gjithë mirësisë,dhe është e pamundur që ai, që është imirë, të jetë i poshtër apo smirëzi nëndonjë gjë. Prandaj, meqë nuk ia dha mepahir ekzistencën asnjë gjëje, Ai i krijoitë gjitha gjërat nga asgjëja, përmes vetëFjalës së Tij, Zotit tonë Jezu Krisht; dhenga gjithë krijesat e Tij tokësore, Ai irezervoi mëshirë të veçantë racës sënjerëzve. Prandaj, mbi ta, pra, mbinjerëzit (të cilët, si gjallesa, ishin tëpërkohshëm në thelb), ai hodhi një hir qëu mungonte krijesave të tjera – pra,vulën e Shëmbëllimit të Tij, njëpjesëmarrje në qenien logjike të vetëFjalës, në mënyrë që, duke pasqyruarAtë, si dhe duke u bërë vetë të

arsyeshëm dhe duke shprehur Mendjen ePerëndisë njësoj si Fjala (ndonëse nënjë masë të kufizuar), ata të mund tëvazhdonin përjetë në të vetmen jetë tëvërtetë dhe të bekuar të shenjtorëve nëparajsë. Por, meqë vullneti i njeriutmund të kthehej nga të dyja drejtimet,Perëndia e siguroi hirin që u kishtedhënë duke e bërë, që nga fillimi, tëkushtëzuar mbi dy gjëra – pra, tëkushtëzuar nga një ligj dhe nga një vend icaktuar. Ai i vendosi njerëzit në vetëparajsën e Tij dhe u caktoi vetëm njëndalim. Nëse ata do ta ruanin hirin dhedo të mbanin hijeshinë e pafajësisë sëtyre të parë, atëherë jeta e parajsës do tëishte e tyre, pa trishtim, dhimbje, apo

shqetësime, dhe pas kësaj, do të merrninsigurinë e pavdekësisë në qiell. Por,nëse do të dilnin nga udha dhe do tëbëheshin të ndyrë, duke flakur tej tëdrejtën e parëbirnisë së bukurisë,atëherë, ata do t’i nënshtroheshin ligjit tënatyrshëm të vdekjes dhe nuk do tëjetonin më në parajsë, por, duke vdekurjashtë saj, do të vazhdonin në vdekje dheprishje. Kjo është ajo që na tregonShkrimi i Shenjtë kur shpall urdhrin ePerëndisë: “Nga çdo pemë që është nëkopsht mund të hash me siguri, por nukduhet të hash nga pema e njohjes sëmirësisë dhe ligësisë; përndryshe, qëditën që do të hani, do të vdisni mesiguri”.13 “Do të vdisni me siguri” – jo

vetëm do të vdisni, por do të mbeteni nëgjendjen e vdekjes dhe prishjes.

§ 4

Ndoshta po vret mendjen pse podiskutojmë për origjinën e njerëzve, kurkishim nisur të flisnim për bërjen eFjalës njeri. Tema e parë ka shumëlidhje me të dytën, për këtë arsye: ishtegjendja jonë e trishtueshme ajo që e bëriFjalën të zbriste, ishte shkelja jonë ajoqë i bëri thirrje dashurisë së Tij për ne,në mënyrë që Ai të nxitonte të na ndihtedhe të shfaqej në mesin tonë. Shkaku pse

Ai mori formë njerëzore ishim ne, dhe,në dashurinë e Tij, Ai u lind dhe u shfaqnë trup njerëzor për shpëtimin tonë.Sepse të tillë (pra, si shpirt brenda njëtrupi) e kishte krijuar Perëndia njeriun,dhe kishte dëshiruar që ai të mbetej nëmosprishje. Por njerëzit, pasi u kthyennga kundrimi i Perëndisë drejt ligësiveqë shpikën vetë, kishin ardhur në mënyrëtë pashmangshme nën ligjin e vdekjes.Në vend që të mbeteshin në gjendjen ku ikishte krijuar Perëndia, ata po bëheshintërësisht të prishur dhe vdekja i kishtevënë plotësisht nën pushtetin e vet.Sepse shkelja e urdhërimit po i bënte tëktheheshin sërish pas, sipas natyrës sëtyre. Dhe, ashtu si, në fillim, ata ishin

krijuar nga mosqenia, kështu dhe tani poktheheshin sërish, përmes prishjes, nëmosqenie14 . Prania dhe dashuria eFjalës i kishte sjellë në ekzistencë;prandaj, në mënyrë të pashmangshme,kur e humbën njohurisë së Perëndisë,humbën dhe ekzistencën bashkë me të;sepse i Vetmi që ekziston është Perëndia,ndërsa ligësia është mosqenie, mohimdhe antitezë e së mirës. Sigurisht, nganatyra, njeriu është vdekatar, sepse ukrijua nga asgjëja; por ai mbart edheNgjashmërinë e Atij që ekziston, dhenëse njeriu e ruan atë Ngjashmëripërmes përsiatjes së vazhdueshme,atëherë natyrës së tij i hiqet pushteti dheai mbetet i paprishur. Kështu pohohet

dhe tek libri i Urtësisë: “Zbatimi iligjeve të Tij të siguron mosprishjen”.15

Dhe, duke qenë i paprishshëm, që ngaajo pikë, njeriu do të ishte si Perëndia,siç thotë Shkrimi i Shenjtë: “Unë kamthënë, ‘Ju jeni të gjithë perëndi dhe bijtëe më të Lartit: por ju vdisni si njerëzitdhe bini si një nga princat”.16

§ 5

Kjo, pra, ishte gjendja e mjerë enjerëzve. Perëndia jo vetëm që i kishtekrijuar nga asgjëja, por edhe u kishtefalur vetë jetën e Tij me anë të hirit të

Fjalës. Pastaj, si u kthyen nga gjërat epërjetshme drejt gjërave të prishshmeme anë të këshillës së djallit, ata ishinbërë vetë shkaku i prishjes së tyre nëvdekje; sepse, siç e kam thënë më parë,ndonëse, nga natyra, ata duhet t’inënshtroheshin prishjes, hiri i bashkimittë tyre me Fjalën i kishte bërë të aftë qët’i shpëtonin ligjit natyror, me kusht që tëruanin bukurinë e pafajësisë me të cilënishin krijuar. Domethënë, prania e Fjalëstek ta i ruante edhe nga prishja enatyrshme, siç thotë dhe libri i Urtësisë:“Perëndia e krijoi njeriun përmosprishje dhe si shëmbëlltyrë të vetëpërjetësisë së Tij; por, me anë të smirëssë djallit, vdekja hyri në botë”.17 Kur

kjo ndodhi, njerëzit filluan të vdisnin,dhe prishja bëri kërdinë mes tyre dhe imbajti nën pushtetin e vet në një masëaspak të natyrshme, sepse ky ishtendëshkimi për të cilin i kishteparalajmëruar Perëndia nëse do tëshkelnin urdhërimin. Dhe vërtet, nëmëkatin që kryen, ata i tejkaluan gjithëkufijtë; sepse, pasi shpikën ligësinë nëfillim dhe u zhytën kaq shumë në vdekjee prishje, ata patën përparuar, shkallë-shkallë, duke shkuar keq e më keq, pandaluar para asnjë lloj ligësie, porvazhdimisht shpikën lloje të rejamëkatesh me një oreks të pangopur.Kudo kishte kurorëshkelje dhe vjedhje,toka ishte mbushur me vrasje dhe

plaçkitje, ligji shpërfillej në prishje dhepadrejtësi, të gjithë, si individë dhe sigrup, kryenin gjithfarëlloj paudhësish.Qytetet luftonin kundër qytetesh, kombetngriheshin kundër kombesh, dhe tokambarë ishte përçarë nga ndasitë dhebetejat, dhe gjithsekush rrekej t’iakalonte tjetrit në ligësi. As krimet kundërnatyrës nuk ishin të panjohur, por siçthotë apostulli martir i Krishtit: “Gratë etyre e ndryshuan përdorimin e natyrshëmnë atë që është kundër natyrës; edheburrat, si lanë përdorimin e natyrshëm tëgruas, u ndezën në epsh për njëri-tjetrin,duke kryer vepra të paturpshme me vetëgjininë e tyre, dhe morën mbi vetveteshpagimin e duhur të shthurjes së tyre”.18

KAPITULLI II

DILEMA HYJNORE DHEZGJIDHJA E SAJ TEK MISHËRIMI

§ 6

Në kapitullin e mëparshëm pamë se, përshkak se vdekja dhe prishja po fitoninnjë pushtet gjithnjë e më të fortë mbiracën njerëzore, ajo ishte në udhën errënimit. Njeriu, i cili ishte krijuar nëshëmbëllimin e Perëndisë dhepasqyronte vetë Fjalën në zotërimin e

arsyes nga ana e tij, po zhdukej, dhevepra e Perëndisë po zhbëhej. Ligji ivdekjes, i cili erdhi si rrjedhojë eShkeljes, mbizotëronte mbi ne dhes’kishte asnjë rrugë shpëtimi prej tij.Ajo që po ndodhte ishte, me të vërtetë, epërbindshme dhe e pavend. Sigurisht, dotë kishte qenë e paimagjinueshme qëPerëndia të merrte mbrapsht fjalën e Tijdhe që njeriu, pasi kishte kryer shkelje,të mos vdiste. Por ishte po kaq epërbindshme që ato qenie, që dikurkishin marrë pjesë në natyrën e Fjalës, tëhumbnin dhe të ktheheshin sërish nëmosqenie përmes prishjes. Ishte epadenjë për mirësinë e Perëndisë qëkrijesat e bëra prej Tij të asgjësoheshin

përmes mashtrimit që djalli kreu kundërnjeriut; dhe ishte tejet e pavend që tëzhdukej vepra e Perëndisë në njerëzimin,qoftë për shkak të pakujdesisë së tyre,qoftë dhe për shkak të mashtrimit tëfrymëve të liga. Mirëpo, meqë krijesatqë Ai i kishte krijuar të arsyeshme (siFjala) po humbnin vërtet, dhe këto veprafisnike ishin nisur drejt rrënimit, atëherëçfarë duhet të bënte Perëndia, që ishte iMirë? A duhet që të lejonte që ata tëmposhteshin nga prishja dhe vdekja?Nëse do të ndodhte kështu, ç’dobi kishteqë i krijoi në fillim? Patjetër që do tëkishte qenë më mirë të mos i kishtekrijuar aspak sesa, pasi i krijoi, t’i lintenë harresë dhe të humbnin; pastaj,

përveç kësaj, një indiferencë e tillë ndajrrënimit të veprës së Vet përpara syve tëTij do të provonte, jo mirësinë ePerëndisë, por kufizimin e tij, dhe kjoshumë më tepër sesa nëse s’do t’i kishtekrijuar fare. Prandaj, ishte e pamundurqë Perëndia ta lejonte njeriun që tëpërlahej nga prishja, sepse ishte epavend dhe e padenjë për Vetë Atë.

§ 7

Sidoqoftë, ndonëse kjo është e vërtetë,çështja nuk përfundon këtu. Siç e kemivënë re tashmë, ishte e paimagjinueshme

që Perëndia, Ati i së vërtetës, të shkeltefjalën e Vet në lidhje me vdekjen për tësiguruar vijimin e ekzistencës sonë. Ais’mund të përgënjeshtronte Veten. Poatëherë, çfarë duhet të bënte Perëndia? Aduhet të kërkonte pendesë nga ana enjerëzve për shkeljen e tyre? Mund tëthuash se kjo gjë ishte e denjë përPerëndinë, dhe të argumentosh më tej se,ashtu si përmes Shkeljes ata iunënshtruan prishjes, kështu dhe, me anëtë pendimit, mund të ktheheshin sërish nëgjendjen e mosprishjes. Por pendimi nukdo të ishte në gjendje të ruantevijimësinë e karakterit Hyjnor, sepse,edhe sikur vdekja të mos mbante mëzotërimin mbi njerëzit, atëherë Perëndia

do të mbetej, gjithsesi, i pavërtetë.Pendimi nuk i prapëson njerëzit nga ajoqë është sipas natyrës së tyre; e vetmjagjë që arrin pendimi është që ata tëpushojnë së mëkatuari. Nëse do të kishteqenë fjala vetëm për një shkelje, dhe jopër prishje të mëpastajme, pendimi do tëkishte mjaftuar; por, pasi filloi shkelja,njerëzit ranë nën pushtetin e prishjes, qëi takonte natyrës së tyre, dhe u privuannga hiri që u takonte si krijesa nëShëmbëllimin e Perëndisë. Jo, pendiminuk mund të përmbushte qëllimin. Poçfarë – ose, më mirë, Kush – nevojitejpër të na dhënë hirin dhe rikthimin që nanevojitej? Kush tjetër, përveç Fjalës sëvetë Perëndisë, i Cili i kishte bërë të

gjitha gjërat nga asgjëja, në fillim? Ishtedetyra e Tij, dhe vetëm e Tij, që takthente të prishshmen në mosprishje dhetë ruante vijimësinë e karakterit të Atitpara të gjithëve. Sepse, vetëm Ai (përshkak se ishte Fjala e Atit dhe qëndrontembi të gjithë) ishte, si rrjedhojë, nëgjendje të rikrijonte gjithçka si dhe idenjë që të vuante për hir të të gjithëvedhe të ishte ambasadori i të gjithëvepara Atit.

§ 8

Prandaj, për këtë arsye hyri në botën

tonë Fjala e patrupëzuar, e paprishshmedhe e palëndët e Perëndisë. Vërtet, nënjëfarë kuptimi, Ai nuk kishte qenë largbotës më parë, sepse asnjë pjesë ekrijimit nuk kishte qenë ndonjëherë paAtë që (ndonëse banonte gjithmonë nëunitet me Atin) gjithsesi mbush,gjithsesi, të gjitha gjërat që ekzistojnë.Por, tani, Ai hyri në botë në një mënyrëtë re, duke u përkulur në nivelin tonë medashurinë e Tij dhe duke na u zbuluar. Aipa racën e arsyeshme, racën e njerëzveqë, ashtu si Vetë Ai, shprehte Mendjen eAtit, por po zhdukej nga ekzistenca dhevdekja po mbretëronte me anë tëprishjes mbi të gjithë. Ai pa se prishjapo na shtrëngonte gjithnjë e më fort,

sepse ishte ndëshkimi për Shkeljen ekryer; po kështu, Ai pa sesa epaimagjinueshme do të ishte që ligji tëshfuqizohej përpara se të përmbushej. Aipa sesa e pavend ishte që vetë gjërat qëAi kishte krijuar të zhdukeshin. Pa sesipo shtohej gjithnjë e më tepër ligësia epafre e njerëzve; pa edhe prirjen e tyreuniversale për të vdekur. Të gjitha këto ipa dhe, duke patur mëshirë për racëntonë, i mbushur me dhembshuri përkufizimin tonë, i paaftë që të durontefaktin që vdekja të zotëronte, Ai nuklejoi që krijesat e Tij të humbnin dhevepra e Atit të Tij për ne njerëzit tëasgjësoj, dhe mori mbi Vete një trup, njëtrup njerëzor njësoj si i yni. Por Ai nuk

vendosi thjesht që të trupëzohej, apothjesht të shfaqej; nëse do të kishte qenëkështu, Ai mund ta kishte zbuluarmadhështinë e Tij hyjnore në ndonjëmënyrë tjetër dhe më të mirë. Jo, Aimori trupin tonë, dhe jo vetëm kaq, por emori drejtpërdrejt nga një virgjëreshë edlirë dhe e panjollë, pa ndihmën endonjë babai njerëzor – një trup i pastër,i panjollosur nga marrëdhënia me burrin.Ai, i Fuqishmi, Krijuesi i gjithçkaje,përgatiti vetë këtë trup brendavirgjerëshës si një tempull për Të, dhe ebëri të Vetin, si instrumentin përmes tëcilit do të njihej dhe ku do të banonte.Kështu, pasi mori një trup si i yni, përshkak se të gjithë trupat tanë i

nënshtroheshin prishjes së vdekjes, Ai edorëzoi trupin e Tij ndaj vdekjes nëvend të të gjithëve, dhe ia ofroi Atit.Këtë, Ai e bëri vetëm nga dashuria përne, në mënyrë që me vdekjen e Tij tëvdisnin të gjithë, dhe që, në këtë mënyrë,ligji i vdekjes të anulohej sepse, pasi Aipërmbushi në trupin e Tij atë që ishtecaktuar të kryente, pas kësaj vdekjes iuzhvesh pushteti mbi njerëzit. Këtë Ai ebëri në mënyrë që të kthente sërish nëmosprishje njerëzit që i ishin kthyerprishjes, dhe që t’u jepte jetë përmesvdekjes me anë të marrjes së trupit të Tijdhe hirit të ringjalljes së Tij. Kështu, Aido ta bënte vdekjen të zhdukej prej tyresiç shkrumbohet gjithë kashta nga zjarri.

§ 9

Fjala e kuptoi se prishja nuk mund tëhiqej qafe ndryshe, përveçse nëpërmjetvdekjes; por Ai vetë, si Fjalë, duke qenëi pavdekshëm dhe Bir i Atit, kishte njënatyrë të tillë që s’mund të vdiste.Prandaj, për këtë arsye, mori një trup qëishte në gjendje të vdiste, me qëllim qëai trup, duke i përkitur Fjalës që ështëmbi të gjithë, të mund të bëhej, përmesvdekjes, një shkëmbim i mjaftueshëmpër të gjithë dhe, vetë trupi, duke mbeturi paprishshëm përmes banimit të Fjalësnë të, do të mundej, pas kësaj, t’i jepte

fund prishjes edhe për gjithë njerëzit etjerë, përmes hirit të ringjalljes.Pikërisht, me anë të dorëzimit ndajvdekjes të trupit që kishte marrë, si njëofertë dhe flijim i pastër nga çdo njollë,Fjala ia doli të anulonte vdekjen përvëllezërit e tij njerëzorë me anë tëofrimit të një trupi si i tyre. Natyrshëm,meqë ishte mbi të gjithë, kur Fjala ePerëndisë ofroi vetë tempullin dheinstrumentin e Tij trupor si zëvendësuespër jetën e të gjithëve, me anë të vdekjespërmbushi gjithçka që kërkohej. Pokështu, natyrshëm, përmes këtij bashkimitë Birit të pavdekshëm të Perëndisë menatyrën tonë njerëzore, gjithë njerëzit uveshën me mosprishje me anë të

premtimit të ringjalljes. Sepsesolidariteti i njerëzimit ishte i tillë që,për shkak të banimit të Fjalës në një truptë vetëm njerëzor, prishja që shoqëronvdekjen e ka humbur pushtetin e vet mbitë gjithë. Ti e di se ç’ndodh kur njëmbret i madh hyn në ndonjë qytet tëmadh dhe banon në një nga shtëpitë e tij;për shkak të banimit të tij në një shtëpi tëvetme, nderohet gjithë qyteti, dhearmiqtë e plaçkitësit nuk e ngacmojnëmë. Pikërisht kështu ndodh dhe meMbretin e të gjithëve; Ai ka ardhur nëvendin tonë dhe ka banuar në një trupmes të shumtëve dhe, si rrjedhojë, planete armikut kundër njerëzimit kanëdështuar, ndërsa prishja e vdekjes, që

më parë i mbante njerëzit nën pushtetin esaj, ka pushuar fare së ekzistuari. Sepseraca njerëzore do të ishte shkatërruarplotësisht nëse Zoti dhe Shpëtimtari i tëgjithëve, Biri i Perëndisë, nuk do tëkishte ardhur mes nesh që t’i jepte fundvdekjes.

§ 10

Me të vërtetë, kjo vepër madhështoreishte tejet e denjë për mirësinë ePerëndisë. Mbreti që themelon një qytet,jo vetëm që nuk e harron kur (për shkaktë pakujdesisë së banorëve) ai sulmohet

nga plaçkitësit, por ia merr hakun dhe eshpëton nga shkatërrimi, për shkak serespekton nderin e tij, pavarësishtneglizhencës së njerëzve. Shumë mëtepër, pra, Fjala e Atit të Gjithëdashurnuk ishte indiferent ndaj racës njerëzoreqë Ai e kishte thirrur në ekzistencë;përkundrazi, me anë të ofrimit të vetëtrupit të tij, Ai e anuloi vdekjen që atakishin sjellë mbi vete, dhe e ndreqipakujdesinë e tyre me mësimin e Vet.Kështu, me anë të fuqisë së Tij, Airipërtëriu gjithë natyrën e njeriut. Vetëdishepujt e frymëzuar të Shpëtimtarit nasigurojnë për këtë. Në një vend lexojmë:“Por dashuria e Krishtit na shtrëngon,sepse ne gjykojmë se, nëse Njëri vdiq

për hir të të gjithëve, atëherë të gjithëvdiqën, dhe Ai vdiq për të gjithë që ne tëmos jetojmë më për veten, por për Atëqë vdiq e u ngjall sërish nga vdekja, vetëZoti ynë Jezu Krisht”.19 Sërish, dikushtjetër thotë: “Por ne kundrojmë Atë, icili është bërë pak më i ulët se engjëjt,vetë Jezusin, të kurorëzuar me lavdi dhender për shkak të vuajtjes së vdekjes, qëme anë të hirit të Perëndisë Ai tëshijonte vdekjen për hir të çdo njeriu”.Po ky shkrimtar vijon të vërë në dukjepse ishte e nevojshme që Perëndia Fjalë,dhe askush tjetër, të bëhej Njeri: “Sepsei takonte që Ai, për të Cilin ekzistojnë tëgjitha gjërat dhe përmes të Cilit janë tëgjitha gjërat, duke sjellë shumë bij në

lavdi, ta bënte Autorin e shpëtimit të tyretë përsosur përmes vuajtjes”.20 Aidëshiron të thotë se shpëtimi i njerëzimitnga prishja ishte, me të drejtë, vetëmdetyra e Atij që i krijoi njerëzit nëfillim. Po kështu, ai vë në dukje se Fjalamori trup njerëzor, pikërisht me qëllimqë Ai ta ofronte si flijim për trupat etjerë të ngjashëm me të: “Prandaj, meqëfëmijët janë pjesëtarë në mish dhe gjak,Ai mori dhe vetë pjesë në të njëjtatgjëra, me qëllim që përmes vdekjes tëasgjësonte atë që kishte pushtetin evdekjes, domethënë, Djallin, dhe tëshpëtonte ata që ishin skllavëruar gjithëjetën nga frika e vdekjes”.21 Sepse, meanë të flijimit të vetë trupit të Tij, Ai

bëri dy gjëra: i dha fund ligjit të vdekjes,që na pengonte rrugën; dhe bëri njëfillim të ri të jetës për ne, duke na dhënëshpresën e ringjalljes. Me anë të njeriut,vdekja kishte fituar pushtetin mbinjerëzit; me anë të Fjalë së bërë Njeri,vdekja është shkatërruar dhe jeta ështëringjallur rishtas. Kështu thotë Pali, aishërbëtor i vërtetë i Krishtit: “Sepse, përshkak se me anë të njeriut erdhi vdekja,me anë të njeriut erdhi dhe ringjalljaprej së vdekurish. Ashtu si, në Adamin,të gjithë vdesin, kështu dhe në Krishtin,të gjithë do të ngjallen”,22 e kështu meradhë. Prandaj, tani, kur ne vdesim, nuke bëjmë më si njerëz të dënuar mevdekje, por si njerëz që, edhe tani, janë

në procesin e ringjalljes, teksa presimringjalljen e përgjithshme të të gjithënjerëzve, “të cilën, Ai do ta tregojë nëkohën e duhur”,23 vetë Perëndia që ekreu dhe na e dhuroi.

Prandaj, ky është shkaku i parë pseShpëtimtari u bë Njeri. Sidoqoftë, kadhe gjëra të tjera që tregojnë sesa mevend ishte prania e Tij e bekuar në mesintonë; dhe këto gjëra duhet të vijojmë përt’i shqyrtuar.

KAPITULLI III

DILEMA HYJNORE DHEZGJIDHJA E SAJ TEK MISHËRIMI

– vazhdimi

§ 11

Kur i Gjithëpushtetshmi Perëndi pokrijonte njerëzimin me anë të Fjalës sëTij, e kuptoi se ata, për shkak tëkufizimit të natyrës së tyre, nuk mund tëkishin vetvetiu njohuri për Krijuesin etyre, të Patrupëzuarin dhe të Pakrijuarin.

Prandaj, Ai pati mëshirë për ta dhe nuk ila të zhveshur nga njohuria e Tij, nëmënyrë që ekzistenca e tyre të mos diltee paqëllimtë. Sepse, ç’kuptim kaekzistenca për krijesën, nëse ajo nuk enjeh krijuesin e vet? Si mund të ishinnjerëzit qenie të arsyeshme nëse nuk dotë kishin asnjë njohuri të Fjalës dheArsyes së Atit, përmes të Cilit ata morënqenien e tyre? Ata s’do të ishin aspak mëtë mirë se shtazët, nëse s’do të kishinpatur asnjë njohuri tjetër veç gjëravetokësore; dhe pse duhet t’i kishte krijuarPerëndia, në fund të fundit, nëse nukkishte patur synim që ata ta njihnin? Por,në të vërtetë, Perëndia i mirë u ka dhënënjë pjesë në vetë Shëmbëllimin e Tij,

pra, në Zotin tonë Jezu Krisht, dhe i kabërë vetë njerëzit sipas të njëjtësShëmbëlltyrë dhe Ngjashmëri. Pse?Thjesht me qëllim që përmes dhuratës sëngjashmërisë me Perëndinë në vetvete,ata të mund të jenë në gjendje të dallojnëShëmbëllimin Absolut, pra vetë Fjalën,dhe përmes Tij të kuptojnë Atin; dhe kjonjohuri e Krijuesit, për njerëzit është evetmja jetë vërtet e lumtur dhe e bekuar.

Por, siç e kemi parë tashmë, njerëzit, nëmarrëzinë e tyre, s’e vranë shumëmendjen për hirin që kishin marrë dhe ikthyen kurrizin Perëndisë. E ndotënshpirtin e tyre kaq tërësisht, saqëhumbën jo vetëm perceptimin ePerëndisë, por dhe shpikën për vete

perëndi të tjera të gjithfarëllojshme. Atamodeluan idhuj për vete në vend të sëvërtetës dhe nderuan gjërat që nukekzistojnë, në vend që të adhuronin vetëPerëndinë i Cili ekziston vërtet, siç thotëshën Pali, “duke adhuruar krijesën, nëvend të Krijuesit”.24 Për më tepër, dheç’është më e keqja, ata ua kaluanrespektin që i takon Perëndisë sendevemateriale si druri dhe guri, apo dhenjeriut. Por dhe më larg se kaq shkuan,siç thamë në librin e mëparshëm. Me tëvërtetë, kaq të paperëndishëm ishin saqëadhuruan frymët e liga si perëndi, për tëkënaqur epshet e tyre. Flijuan kafshë dhetherorizuan njerëz si flijime që u takoninme të drejtë këtyre perëndive, duke iu

nënshtruar gjithnjë e më tepër kontrollittë tyre të çmendur. Po kështu, mes tyremësoheshin artet magjike, ndërsa nëvende të ndryshme orakujt mashtroninnjerëzit, dhe shkaku i gjithçkaje në jetënnjerëzore iu vesh yjeve, sikur të mosekzistonte asgjë tjetër veç asaj që mundtë shihej me sy. Me një fjalë,paperëndishmëria dhe shthurja ishingjithkund, dhe nuk njihej as Perëndia, asFjala e tij. Megjithatë, Ai nuk e kishtefshehur Veten nga sytë e njerëzve, dhenuk u kishte dhënë njohuri në një mënyrëtë vetme. Përkundrazi, Ai e kishteshpalosur atë njohuri në shumë formadhe mënyra.

§ 12

Që thua ti, Perëndia ia njihte kufiziminnjeriut; dhe ndonëse hiri i të qenit ikrijuar në Shëmbëlltyrën e Tij mjaftonteqë t’u jepte atyre njohurinë e Fjalës(dhe, përmes Tij, njohurinë e Atit), simasë sigurie kundër shpërfilljes së hiritnga ana e tyre, Ai siguroi edhe veprat ekrijimit si mjetet përmes të cilave mundtë njihej Krijuesi. Dhe kjo s’ishtegjithçka. Shpërfillja që njeriu i bën hirittë brendshëm priret që të rritet gjithmonëe më shumë; prandaj, dhe kundër kësajbrishtësie të mëtejshme, Perëndiasiguroi duke u dhënë njerëzve një ligj,

dhe duke u dërguar profetët, burra që atai njihnin. Kështu, edhe kur të tregoheshintë plogët për të shikuar lart drejt qiellit,ata mund të fitonin gjithsesi njohuri përKrijuesin e tyre prej atyre [profetëve] qëi kishin pranë; sepse njerëzit mund tëmësojnë drejtpërdrejt prej njerëzve tëtjerë në lidhje me gjëra më të larta. Pra,ekzistonin tri udhë të hapura përparatyre; me anë të këtyre udhëve ata mund tëpërftonin njohurinë e Perëndisë. Njerëzitmund të hidhnin vështrimin lart nëpafundësinë e qiellit, dhe duke përsiaturharmoninë e krijimit të arrinin të njihninSunduesin e tij, Fjalën e Atit,providenca e gjithëpushtetshme e të cilitua bën të gjithëve të njohur Atin. Ose,

nëse kjo ishte diçka që ata s’e rroknindot, mund të bisedonin me njerëzit eshenjtë, dhe përmes tyre të mësonin si tënjihnin Perëndinë, Modeluesin e të gjithagjërave, Atin e Krishtit, dhe të kuptoninse adhurimi i idhujve është mohim i sëvërtetës dhe është i mbushur gjithëpaperëndishmëri. Ose, në radhë të tretë,ata mund të hiqnin dorë nga vaktësia dhetë bënin një jetë të mirë thjesht dukenjohur ligjin. Sepse ligji nuk u dha vetëmpër judenjtë, dhe Perëndia nuk i dërgoiprofetët vetëm për hir të tyre, ndonëseata iu dërguan judenjve dhe u përndoqënprej judenjve. Ligji dhe profetët ishinnjë shkollë e shenjtë e njohurisë sëPerëndisë dhe sjelljes së jetës

shpirtërore për botën mbarë.

Me të vërtetë, kaq e madhe ishte mirësiadhe dashuria e Perëndisë. Por njerëzit, tëkërrusur nga kënaqësitë e çastit dhe ngamashtrimet e rravgimet e frymëve të liga,nuk e ngritën kokën drejt së vërtetës.Kaq të rënduar ishin nga ligësitë saqë ungjasonin më tepër shtazëve të egra sesanjerëzve të arsyeshëm që pasqyrojnëvetë Ngjashmërinë me Fjalën.

§ 13

Si t’ia bënte Perëndia përballë këtijçnjerëzimi të njerëzimit, kësaj fshehjeje

të përbotshme të njohurisë së Tij përshkak të mashtrimeve të frymëve të liga?Mos duhet të rrinte në heshtje përparanjë mbrapshtie kaq të madhe dhe t’ilejonte njerëzit që të vijonin në këtëmënyrë, duke u mashtruar dhe duke umbajtur në padije të Perëndisë? Nësepo, ç’dobi kishte që i kishte krijuar, nëfillim, në vetë Shëmbëllimin e Tij?Patjetër që do të kishte qenë më mirësikur njerëzit të kishin qenë gjithmonështazë, sesa që të ktheheshin sërish nëatë gjendje, pasi dikur kishin marrëpjesë në natyrën e Fjalës! Sërish, nëgjendjen e atëhershme të gjërave, ç’dobi do të kishte që ata kishin paturndonjëherë njohurinë e Perëndisë?

Patjetër që do të kishte qenë më mirë qëPerëndia të mos ua kishte dhuruarasnjëherë, sesa që njerëzit, pas kësaj, tëgjendeshin të padenjë që ta merrnin këtënjohuri. Po kështu, ç’dobi të mundshmemund të kishte kjo për vetë Perëndinë, iCii i krijoi njerëzit, nëse, pasi ishinkrijuar, ata të mos adhuronin Atë, por tëkonsideronin të tjerë si krijues? Kjo dotë ishte njësoj sikur Ai t’i kishte krijuarnjerëzit për të tjerët dhe jo për Vete.Edhe mbreti tokësor, ndonëse ështënjeri, nuk lejon që vendet që kakolonizuar të kalojnë në duar të tjera osetë braktisen për t’u marrë nga sundimtarëtë tjerë, por dërgon letra e miq, madjedhe i viziton vetë ato vende për t’u

kujtuar besnikërinë ndaj tij. Ai nuk lejonqë t’i zhbëhet vepra e tij. Po atëherë, samë tepër do të jetë Perëndia i durueshëmdhe i zellshëm me krijesat e Tij, që ata tëmos shpërudhen prej tij dhe të shkojnët’u shërbejnë atyre që nuk janë Perëndi,dhe kjo sidomos për faktin se një gabimi tillë do të nënkuptonte shkatërrim tëplotë për njerëzit, dhe për shkak se nukështë e drejtë që ata, që dikur kishinmarrë pjesë në Shëmbëllimin e Tij, tëshkatërrohen.

Atëherë, çfarë të bënte Perëndia? Eçfarë tjetër mund të bënte, si Perëndi,përveçse të ripërtërinte Shëmbëllimin eTij në njerëzimin, në mënyrë që, përmeskësaj, njerëzit të arrinin ta njihnin rishtas

Perëndinë? Dhe si mund të bëhej kjopërveçse përmes ardhjes së vetëShëmbëllimit, Shpëtimtarit tonë JezuKrisht? Njerëzit s’do ta kishin kryer dotkurrë këtë, sepse ata vetëm sa janëkrijuar sipas Shëmbëlltyrës; as engjëjts’mund ta kryenin dot, sepse ata nuk janënë shëmbëllimin e Perëndisë. Fjala ePerëndisë erdhi në vetë Personin e Tij,për shkak se vetëm Ai, Shëmbëllimi iAtit, ishte Personi që mund ta rikrijontenjeriun sipas Shëmbëllimit të Vet.

Sidoqoftë, me qëllim që të kryente këtërikrijim, Atij i duhej, së pari, tëeliminonte vdekjen dhe prishjen.Prandaj, mori një trup njerëzor, meqëllim që, në atë trup, vdekja të mund të

shkatërrohej njëherë e përgjithmonë, dheqë njerëzit të mund të ripërtëriheshinsipas Shëmbëllimit. Vetëm Shëmbëllimii Atit mjaftonte për këtë nevojë. Ja njëshembull që të ta provoj këtë.

§ 14

E ke parasysh se ç’ndodh kur një portret,që është pikturuar mbi një pllakë, fshihetpër shkak të njollave të jashtme? Artistinuk e flak pllakën, por duhet vetëm qësubjekti i portretit të vijë dhe të uletsërish për pozë, dhe atëherë, mbi tënjëjtin material, pikturohet sërish

ngjashmëria e tij. Pikërisht kështundodhi dhe me Birin e Tërëshenjtë tëPerëndisë. Ai, Shëmbëllimi i Atit, erdhidhe banoi në mesin tonë, me qëllim që tëmund të ripërtërinte njerëzimin e krijuarsipas Vetes së Tij, dhe të kërkonte delete Tij të humbura, pikërisht siç thotë dhenë Ungjill: “Unë erdha të kërkoj dhe tëshpëtoj atë që ka humbur”.25 Kjoshpjegon dhe atë që u tha judenjve:“Nëse njeriu nuk lind sërish...”26 Ai nuke kishte fjalën për lindjen e natyrshme tënjeriut nga e ëma, siç mendonin ata, porpër rilindjen dhe rikrijimin e shpirtit nëShëmbëllimin e Perëndisë.

Dhe kjo s’ishte e vetmja gjë që mund ta

bënte vetëm Fjala. Kur marrëzia eidhujtarisë dhe afetaria mbushën botëndhe njohuria e Perëndisë u fsheh, roli ikujt ishte që t’i mësonte botës për Atin?E njeriut, thua ti? Po njerëzit s’mund tëvrapojnë kudo në mbarë botën, dhe fjalëte tyre nuk do të mbartnin peshën emjaftueshme edhe sikur të arrinin tëshkonin në mbarë botën, dhe as nukmund jenë kundërshtarë të denjë përfrymët e liga pa ndihmën e dikujt. Për mëtepër, meqë edhe njerëzit më të mirëishin të pështjelluar dhe të verbuar ngaligësia, si mund të kthenin shpirtin dhemendjen e të tjerëve? S’mund tëndreqësh tek tjetri atë që ke të shtrembërvetë. Po, ndoshta, ti mund të thuash,

atëherë, se krijimi mjaftonte që t’imësonte njerëzit për Atin. Por nëse do tëkishte qenë kështu, nuk do të kishinngjarë kurrë ligësi kaq të mëdha. Krijimiishte i pranishëm gjithë kohës, por nuk ipengoi njerëzit që të zhgërryheshin nëgabim. Pra, dhe një herë tjetër, i vetmiqë mund të përmbushte nevojat e situatësishte Fjala e Perëndisë, Ai që shehgjithçka që është brenda njeriut dhe lëvizgjithë gjërat brenda krijimit,. Ishtepërgjegjësia e Tij dhe vetëm e Tij (rendii universit të së Cilit zbulon Atin) që tëpërtërinte të njëjtin mësim. Por si do tabënte këtë? Me anë të së njëjtave mjetesi më parë, mund të thuash ti, pra,nëpërmjet veprave të krijimit. Por kjo

doli se ishte e pamjaftueshme. Njerëzit epatën shpërfillur shqyrtimin e qiejve mëparë, dhe tani po shikonin në drejtimin ekundërt. Prandaj, në mënyrën më tënatyrshme dhe më të përshtatshme, dukedëshiruar t’u bënte të mirën njerëzve, Aibanon si Njeri, duke marrë mbi vete njëtrup si gjithë të tjerët; dhe përmesveprimeve të Tij të kryera në atë trup,domethënë, në nivelin e tyre, Ai i mësonata, që nuk do të mësonin me mënyra tëtjera, që të njohin Atë, Fjalën ePerëndisë dhe, përmes Tij, Atin.

§ 15

Ai i trajton ata siç bën mësuesi i mirëme nxënësit e vet; zbret në nivelin e tyredhe përdor mjete të thjeshta. Këtë e thotëdhe Shën Pali: “Meqë në urtësinë ePerëndisë, bota nuk e njohu Perëndinë nëurtësinë e saj, atij iu duk e përshtatshmeqë të shpëtonte ata që besojnë nëpërmjetthjeshtësisë së Lajmit të shpallur”.27

Njerëzit i kishin kthyer shpinënkundrimit të Perëndisë lart dhe po ekërkonin në drejtim të kundërt, pra,poshtë, mes gjërave të krijuara dhegjërave të shqisave. Shpëtimtari i tëgjithëve ne, Fjala e Perëndisë, nëdashurinë e Tij të madhe mori për vetenjë trup dhe lëvizi si Njeri mes njerëzve,duke iu përshtatur paksa, si të thuash,

shqisave të tyre. Ai u bë vetë një objektpër shqisat, në mënyrë që ata që po ekërkonin Perëndinë në gjërat shqisore tëmund të dallonin Atin përmes vepraveqë Ai, Fjala e Perëndisë, bëri në trup.Prandaj, meqë ishin njerëzorë dhe memendje njerëzore, ngado të ktheninkokën në botën e prekshme, njerëzit egjenin veten se po u mësohej e vërteta. Amahniteshin nga krijimi? Ata e sodisninfaktin se krijimi rrëfente Krishtin si Zot.A prirej mendja e tyre që t’ikonsideronte njerëzit perëndi? Natyra epashoqe e veprave të Shpëtimtarit edallonin Atë, të vetmin mes njerëzish, siBirin e Perëndisë. A tërhiqeshin ngafrymët e liga? Ata shihnin sesi frymët

shporreshin nga Zoti dhe mësonin sevetëm Fjala e Perëndisë ishte Perëndidhe se frymët e liga nuk ishin aspakperëndi. A prireshin të adhuroninheronjtë dhe kultin e të vdekurve?Atëherë, fakti se Shpëtimtari ishtengritur së vdekurish u tregoi sesa tërreme ishin hyjnitë e tjera, dhe se Fjala eAtit është i vetmi Zot i vërtetë, madjedhe Zot i vdekjes vetë. Për këtë arsye ulind dhe iu shfaq njerëzve si Njeri, përkëtë vdiq dhe u ringjall: me qëllim që,duke eklipsuar të gjitha veprat njerëzoreme anë të veprave të Tij, Ai të mund t’ikthente njerëzit nga gjithë udhët egabimit për të njohur Atin. Siç thotë vetëAi: “Unë erdha të kërkoj dhe shpëtoj atë

që ishte humbur”.28

§ 16

Prandaj, kur mendja e njerëzve kishterënë përfundimisht në nivelin e gjëravetë perceptueshme, Fjala pranoi që tëshfaqej në trup, me qëllim që, si Njeri,të mund t’ua përqendronte shqisat e tyretek Ai, dhe që t’i bindte përmes vepravetë Tij njerëzore se Ai vetë nuk ështëvetëm njeri, por edhe Perëndi, Fjala dheUrtësia e Perëndisë të vërtetë. Këtëdëshiron të na thotë Pali kur thotë: “Qëju, të rrënjosur dhe të themeluar në

dashuri, të mund të jeni të fortë që tëkuptoni, bashkë me gjithë shenjtorët, secila është gjatësia, gjerësia, lartësia dhethellësia, dhe që të njihni dashurinë ePerëndisë që ia kalon njohurisë, nëmënyrë që të mbusheni me gjithëmbushullinë e Perëndisë”.29

Vetëzbulimi i Fjalës është në çdodimension - sipër, në krijim; poshtë, nëmishërim; në thellësi, në Hades; nëgjerësi, në mbarë botën. Gjithçka ështëmbushur me njohurinë e Perëndisë.

Për këtë arsye, Ai nuk e ofroi flijimin nëemër të të gjithëve që në çastin kurerdhi, sepse nëse do ta kishte dorëzuartrupin e vet në vdekje dhe pastaj ta

ngjallte sërish menjëherë, Ai do të kishtepushuar se qeni objekt i shqisave tona.Përkundrazi, Ai qëndroi në trupin e tijdhe lejoi që të shihej në të, duke kryervepra dhe shenja që tregonin se Ai ishtejo vetëm njeri, por edhe Perëndia Fjalë.Prandaj, kishte dy gjëra që Shpëtimtarikreu për ne kur u bë Njeri. Ai shporrivdekjen nga ne dhe na bëri nga e para;dhe, ndonëse është i padukshëm dhe ipaperceptueshëm në vetvete, Ai u bë idukshëm përmes veprave të Tij dhe na ezbuloi veten si Fjala e Atit, Sundimtaridhe Mbreti i gjithë krijimit.

§ 17

Në këtë pohim të fundit ka një paradoksqë duhet ta shqyrtojmë tani. Fjala nukishte gardhuar nga trupi i Tij, dhe asprania e Tij në trup nuk e pengonte që tëishte i pranishëm kudo tjetër. Kur lëviztetrupin e Tij, Ai nuk pushonte së drejtuariuniversin me anë të Mendjes dhe fuqisësë Tij. Jo! E vërteta e mrekullueshmeështë se, duke qenë Fjala, Ai jo vetëmqë nuk përmbahej nga asgjë, por, në tëvërtetë, përmbante Vetë gjithçka. Nëkrijim, Ai është i pranishëm kudo,ndonëse është i veçuar në qenie prej tij;Ai rregullon, drejton, u jep jetë tëgjithëve, përmban gjithçka, por Vetëështë i Papërmbajtshmi, dhe ekziston

vetëm në Atin e Tij. Siç ndodh me tëtërën, kështu ndodh dhe me të pjesshmen.Duke ekzistuar në një trup njerëzor, tëcilit Ai vetë i jep jetë, Ai mbetetgjithsesi Burimi i jetës për gjithëuniversin, i pranishëm në çdo pjesë tëtij, por jashtë të tërës; dhe Ai zbulohet sipërmes veprave të trupit të Tij, ashtu dhepërmes veprimtarisë së Tij në botë.Vërtet, soditja e gjërave që janë jashtëtrupit është funksion i shpirtit, por ai nukmund t’u japë gjallëri apo lëvizje. Përshembull, njeriu nuk mund t’itransportojë gjërat nga njëri vend nëtjetrin thjesht duke i menduar; as ti, asunë, s’mund të lëvizim diellin dhe yjetthjesht duke u ulur në shtëpi dhe duke i

parë. Mirëpo, me Fjalën e Perëndisë nënatyrën e Tij njerëzore ishte ndryshe.Trupi, për Të, nuk ishte kufizim, pormjet, kështu që Ai ishte edhe brenda tij,edhe në gjithë gjërat, dhe jashtë të gjithagjërave, duke u prehur vetëm tek Ati. Nëtë njëjtën kohë – kjo është habia – siNjeri, Ai jetoi një jetë njerëzore, dhe siFjalë, Ai përmbante gjithë jetën euniversit, dhe si Bir, Ai ishte në bashkimtë vazhdueshëm me Atin. As lindja e Tijnga një virgjëreshë, pra, nuk e ndryshoinë asnjë mënyrë, dhe as nuk u njollos kurishte në trup. Përkundrazi, Ai eshenjtëroi trupin duke qenë brenda tij.Sepse qenia e Tij në gjithçka nuknënkupton se Ai merr pjesë në natyrën e

gjithçkaje, por vetëm se Ai u jep tëgjitha gjërave qenien e tyre dhe i mbannë të. Ashtu si dielli nuk njolloset ngakontakti i rrezeve të veta me objektettokësore (por përkundrazi i ndriçon dhei pastron), kështu dhe Ai që e bëridiellin nuk njolloset duke u bërë i njohurnë një trup, por përkundrazi trupipastrohet dhe gjallërohet nga banimi itij. “Ai nuk kreu asnjë mëkat, dhe nëgojën e Tij nuk u gjet asnjë mashtrim”.30

§ 18

Prandaj, duhet të kuptosh se, kur ata qëshkruajnë për këtë temë të shenjtë thonëse Ai hëngri, piu dhe lindi, duan të thonëse trupi, si trup, u lind dhe u mbajt meushqimin që i takon natyrës së tij; ndërsaPerëndia Fjalë, i Cili u bashkua me këtëtrup, në të njëjtën kohë, po sistemonteuniversin dhe po shfaqte Veten përmesveprave të Tij hyjnore, jo vetëm si njeri,por si Perëndi. Këto vepra thuhet me tëdrejtë se janë vepër e Tij, sepse trupi qëi kreu ato i përkiste vërtet Atij dhe askujttjetër; për më tepër, ishte e drejtë që atot’i atribuohen Atij si Njeri, në mënyrë qëtë tregojnë se trupi i Tij ishte i vërtetëdhe jo thjesht një dukje. Nga vepra tëtilla të rëndomta si lindja dhe ushqyerja,

Ai u njoh se ishte vërtet i pranishëm nëtrup; por me anë të veprave tëjashtëzakonshme që kreu me anë tëtrupit, Ai provoi se ishte Biri iPerëndisë. Ky është kuptimi i fjalëve tëTij para judenjve mosbesues: “Nëse nukkryej veprat e Atit Tim, mos besoni tekUnë; por nëse i kryej, edhe në mosbesofshi tek Unë, besojuni veprave tëMia, që të dini se Ati është në Mua dheUnë në Atin”.

Ndonëse i padukshëm në Vetvete, Aibëhet i njohur nga veprat e krijimit; pokështu, kur natyra e Tij hyjnore fshihet nënatyrën njerëzore, veprat e Tij truporegjithsesi shpallin se Ai nuk është vetëmnjeri, por Fuqia dhe Fjala e Perëndisë.

Për shembull, t’u flasësh me autoritetfrymëve të liga dhe t’i shporrësh ato nukështë diçka njerëzore, por hyjnore; ekush do ta shihte Atë duke shëruar gjithësëmundjet që kapin njerëzimin dhe do takonsideronte si thjesht njeri, dhe jo edhesi Perëndi? Ai pastroi lebrosët, bëri tëecnin ulokët, u hapi veshët të shurdhërvedhe sytë të verbërve; s’kishte asnjësëmundje apo dobësi që Ai s’e largoi.Edhe vëzhguesi më i thjeshtë arrin tashohë se këto ishin vepra të Perëndisë.Të marrim për shembull, shërimin e atijburrit që kishte lindur i verbër: kushtjetër veç Atit dhe Krijuesit të njeriut,Drejtuesit të gjithë qenies së tij, mund takishte kthyer në këtë mënyrë aftësinë që i

ishte mohuar që në lindje? Ai që e kreukëtë duhet me siguri të jetë Vetë zoti ilindjes. Kjo provohet edhe në fillim, kurAi u bë Njeri. Ai formoi trupin e Vet ngavirgjëresha; dhe kjo s’është provë evogël e natyrës së Tij hyjnore, sepse aiqë e bëri këtë ishte Krijuesi i gjithçkajetjetër. Dhe a nuk do të nënkuptontedikush nga fakti se ai trup u lind vetëmnga një virgjëreshë, pa baba njerëzor, seAi që u shfaq me atë trup ishte edheKrijuesi dhe Zoti i gjithçkaje tjetër?

Po kështu, merr parasysh mrekullinë nëKanë. A nuk do të kuptonte kushdo që pasubstancën e ujit të shndërrohej në verëse Ai që e bëri këtë ishte Zoti dheKrijuesi i ujit që ndryshoi? Pikërisht për

këtë arsye, Ai eci mbi det si në tokë tëthatë – për t’u provuar shikuesve sekishte nën zotërim gjithçka. Dheushqyerja e turmës, kur Ai e ktheu tëpaktën në shumicë, aq sa pesë bukëmbushën pesëmijë gojë – a nuk provoikjo se Ai s’ishte gjë tjetër veç Zoti,Mendja e të Cilit është mbi gjithçka?

KAPITULLI IV

VDEKJA E KRISHTIT

§ 19

Shpëtimtarit iu duk me vend që tëkryente gjithë këto gjëra në mënyrë që,pasi të kuptonin se veprat e Tij truporeishin vepra të Perëndisë, njerëzit qëishin të verbër ndaj pranisë së Tij nëkrijim të mund të rifitonin njohurinë eAtit. Sepse, siç e thashë më parë, kushdo të dyshonte se Ai ishte vërtet Biri,

Urtësia dhe Fuqia e Perëndisë, pasi tëshihte autoritetin e Tij mbi frymët e ligadhe reagimin e tyre? Edhe krijimi vetë etheu heshtjen pas urdhrit të Tij dhe (sa emrekullueshme të thuhet kjo!) rrëfeu menjë zë për para kryqit, atij monumentifitoreje, se Ai që po vuante atje në trups’ishte vetëm njeri, por Biri i Perëndisëdhe Shpëtimtari i të gjithëve. Diellifshehu fytyrën, toka u trondit, maletshpërthyen dhe gjithë njerëzit u shtangënnga mahnitja. Këto gjëra treguan seKrishti në kryq ishte Perëndi, dhe segjithë krijimi ishte skllavi i Tij dhe podëshmonte, me anë të frikës së vet, përpraninë e Zotërisë së tij.

Prandaj, në këtë mënyrë, Perëndia Fjalë

iu shfaq njerëzve përmes veprave të Tij.Tani, duhet të shqyrtojmë fundin e jetëssë Tij në tokë dhe natyrën e vdekjes sëTij trupore. Në të vërtetë, kjo është vetëqendra e besimit tonë dhe kudo dëgjonse njerëzit flasin për të; po kështu, meanë të kësaj, jo më pak se me anë tëveprave të tjera, Krishti zbulohet siPerëndi dhe Bir i Perëndisë.

§ 20

Deri tani, kemi trajtuar, me aq sa nalejojnë situatat dhe mendja jonë, arsyene shfaqjes së Tij trupore. Kemi parë se

ndryshimi i prishjes në paprishje ishtediçka që i takonte vetëm Shpëtimtaritdhe askujt tjetër, Atij që në fillim krijoitë gjitha gjërat nga asgjëja; se vetëmShëmbëllimi i Atit mund të rikrijontengjashmërinë e Shëmbëllimit te njerëzit,se askush përveç Zotit tonë, Jezu Krisht,s’mund t’u jepte vdekatarëvepavdekësinë, dhe se vetëm Fjala qërregullon gjithçka e është i vetmi Bir ivërtetë dhe i vetëmlindur i Atit mund t’imësonte njerëzit rreth Atit dhe tëanulonte adhurimin e idhujve. Por, përtejgjithë kësaj, ekzistonte një borxh qëduhej paguar patjetër; sepse, siç e thashëmë parë, të gjithë njerëzit duhet tëvdisnin. Kjo, pra, është arsyeja e dytë

pse Fjala banoi ndër ne, pra, që pasi tëprovonte natyrën e Vet hyjnore me anë tëveprave të Tij, Ai të mund të ofronteflijimin për të gjithë, duke ia dorëzuarvdekjes tempullin e Vet në vend të tëgjithëve, për të larë llogaritë e njeriutme vdekjen dhe për ta çliruar njeriun ngashkelja e parë. Po kështu, me këtëveprim, Ai tregoi se ishte më i fuqishëmse vdekja, dhe e shfaqi trupin e Vet tëpaprishshëm si frytet e para tëringjalljes.

Nuk duhet të habitesh nëse përsërisimveten kur trajtojmë këtë temë. Po flasimpër kënaqësinë e Perëndisë dhe përgjërat që Atij, në urtësinë e Tij plotdashuri, iu duk me vend që të kryente,

dhe është më mirë që ta themi të njëjtëngjë në disa mënyra, sesa të rrezikojmë tëlemë diçka pa përmendur. Prandaj, trupii Fjalës, për shkak se ishte trup i vërtetënjerëzor, pavarësisht se ishte formuar nëmënyrë të pashoqe nga një virgjëreshë,edhe vetë ishte i vdekshëm dhe, si trupate tjerë, do t’i nënshtrohej vdekjes. Porbanimi i Fjalës në të e çliroi nga kjoprirje e natyrshme, në mënyrë që prishjatë mos e prekte. Kështu, ndodhi që, në tënjëjtën kohë, ndodhën dy mrekulli tëkundërta: vdekja e të gjithëve u plotësuanë trupin e Zotit; megjithatë, për shkak sebrenda atij trupi ishte Fjala, vdekja dheprishja u anuluan tërësisht nga po aiveprim. Duhet të kishte vdekje, madje

vdekje e të gjithëve, në mënyrë që tëmund të paguhej borxhi i të gjithëve.Prandaj, Fjala, siç e thashë, ndonësevetë e kishte të pamundur që të vdiste,mori një trup të vdekshëm, që të mund taofronte si të Vetin në vend të të gjithëve,dhe që, duke vuajtur për hir të të gjithëvepërmes bashkimit me atë trup, “të mundtë asgjësonte atë që kishte pushtetin evdekjes, domethënë djallin, dhe të mundtë çlironte ata që gjithë jetën ishinskllavëruar nga frika e vdekjes”.31

§ 21

Prandaj, mos ki frikë! Tani qëShpëtimtari i përbashkët i të gjithëve kavdekur për hirin tonë, ne që besojmë nëKrishtin nuk vdesim më, siç vdisnin mëparë njerëzit, për të përmbushurkërcënimin e ligjit. Ai dënim ka marrëfund; dhe tani që, me anë të hirit tëringjalljes, prishja është shporrur dheasgjësuar, ne jemi çliruar nga trupi ynë ivdekshëm sipas kohës së duhur tëPerëndisë për secilin, kështu që të mundtë marrin, në këtë mënyrë, një ringjalljemë të mirë. Si farat e hedhura në tokë, nenuk prishemi në shpërbërjen tonë, por dotë ringjallemi sërish si farat, sepsevdekja është asgjësuar nga hiri iShpëtimtarit. Ja pse Pali i bekuar,

përmes të cilit kemi të gjithë dorëzaninëe ringjalljes, thotë: “Ky i prishshëmduhet të veshë mosprishjen dhe kyvdekatar duhet të veshë pavdekësinë;por kur ky i prishshëm të ketë veshurmosprishjen dhe ky vdekatar të ketëveshur pavdekësinë, atëherë do tëplotësohet thënia që është shkruar:‘Vdekja u përpi në fitore. O Vdekje, kuështë thumbi yt? O Varr, ku është triumfiyt?’”32

“Po mirë,” mund të thonë disa, “nësegjëja thelbësore ishte që Ai t’iadorëzonte trupin e Vet vdekjes në vend tëtë gjithëve, pse nuk e bëri këtë gjë siNjeri në mënyrë private, pa qenë nevojatë shkonte në kryqëzim publik? Patjetër

që do të kishte qenë më me vend nëse Aido ta kishte lënë mënjanë trupin e Vet mender sesa të duronte një vdekje kaq tëturpshme”. Por shqyrtoje me kujdes këtëargument dhe shiko se sa i rëndomtë qëështë dhe sa njerëzor, ndërsa ajo që bëriShpëtimtari ishte vërtet hyjnore dhe edenjë për natyrën e Tij hyjnore për njësërë arsyesh. E para është kjo: vdekja enjerëzve në situata të rëndomta ështërezultat i dobësisë së tyre të natyrshme.Në thelb, ata janë të përkohshëm, kështuqë, pas njëfarë kohe, sëmuren dhe, pasikonsumohen, vdesin. Por Zoti s’është itillë. Nuk është i dobët. Ai është Fuqia ePerëndisë, Fjala e Perëndisë dhe JetaVetë. Po të kishte vdekur i qetë në shtrat,

si njerëzit e tjerë, do të ishte dukur sikurkëtë gjë e bëri në përputhje me natyrën eTij, dhe sikur, me të vërtetë, nuk ishtendryshe nga njerëzit e tjerë. Por përshkak se Ai vetë ishte Fjala, Jeta dheFuqia, trupi iu bë i fortë, dhe për shkakse duhej kryer vdekja, Ai përfitoi ngarasti për të përsosur flijimin e Tij jo ngaVetja, por nga të tjerët. Si mund tësëmurej Ai që kishte shëruar të tjerët?Ose si mund të dobësohej dhe rrënohejai trup me anë të të cilit të tjerët ishinbërë të fortë? Po sërish, ti mund tëthuash: “Pse nuk e parandaloi vdekjen,siç bëri me sëmundjen?” Sepse Ai morinjë trup pikërisht me qëllim që të ishtenë gjendje të vdiste, dhe parandalimi i

vdekjes do të kishte penguar ringjalljen.Ndërsa për papërshtatshmërinë esëmundjes për trupin e Tij (sepse ështëdiçka që tregon dobësi), ti mund tëthuash: “Po a nuk kishte uri Ai?” Po,kishte uri, sepse kjo ishte cilësi e trupittë Tij, por nuk vdiq nga uria, sepse qëAi, që kishte një trup që e zinte uria,ishte Zoti. Po kështu, ndonëse vdiq përtë shpenguar të gjithë, Ai nuk pa prishje.Trupi i Tij u ringjall në shëndet të plotë,sepse ishte trupi i askujt tjetër veç Jetësvetë.

§ 22

Ndoshta, dikush tjetër mund të thotë sedo të kishte qenë më mirë nëse Zoti dot’i kishte shmangur komplotet e judenjvekundër Tij, dhe kështu ta kishte ruajturtrupin e Vet plotësisht nga vdekja. Porshiko sesa e pavend do të kishte qenëdhe kjo për Të. Ashtu siç nuk do tëkishte qenë me vend nëse Ai do t’iakishte dorëzuar trupin vdekjes me dorëne Vet (për shkak se ishte Fjalë dhe Jetë),po kështu nuk do të ishte në përputhje mekarakterin e Vet nëse do t’i shmangejvdekjes që do t’ia shkaktonin të tjerët.Përkundrazi, Ai iu vu pas asaj me gjithëforcën, dhe në përputhje me natyrën eVet, as nuk e la mënjanë trupin e Tij medëshirën e Vet, dhe as nuk iu shmang

judenjve komplotues. Dhe ky veprim nuktregoi aspak kufizim apo dobësi tëFjalës; sepse Ai, jo vetëm që pritivdekjen me qëllim që t’i jepte fund asaj,por edhe nxitoi që ta përmbushte këtë sinjë flijim për hir të të gjithëve. Për mëtepër, për shkak se Shpëtimtari erdhi përtë kryer vdekjen e gjithë njerëzimit, dhejo të Vetën, Ai nuk e la mënjanë trupin eVet me anë të një veprimi individualvdekjeje (sepse për Të, si Jetë që ishte,kjo nuk i takonte), por pranoi vdekjennga duart e njerëzve, në mënyrë që,kështu, ta shkatërronte tërësisht vdekjennë trupin e Vet.

Ka dhe disa arsye të tjera që na bëjnë tëkuptojmë pse trupi i Zotit pati një fund të

tillë. Synimi më i lartë i ardhjes së Tijishte që të kryente ringjalljen e trupit. Kydo të ishte monumenti i fitores së Tij mbivdekjen, siguria e të gjithëve se Ai vetëe kishte mposhtur prishjen dhe se edhetrupat e tyre, në fund, do të bëheshin tëpaprishshëm; dhe, si simbol i kësaj e sizotim i ringjalljes së ardhshme, Ai eruajti të paprishshëm trupin e Vet. Dhesërish, sa e pavend do të kishte qenë pot’i ishte sëmurur trupi dhe Fjala ta kishtelënë në atë gjendje! A ishte e mundur qëAi që shëroi trupin e të tjerëve tëanashkalonte ruajtjen e trupit të Vet nëshëndet? Si do t’ia besonin mrekullitë eTij shëruese, po të kishte ndodhurkështu? Me siguri, njerëzit ose do të

talleshin me Të që ishte i paaftë tëlargonte sëmundjen, ose do të mendoninse Atij i mungonte ndjenja e duhurnjerëzore, sepse Ai që ishte në gjendjeta bënte këtë, nuk e bëri.

§ 23

Pastaj, sërish, le të supozojmë se, paasnjë sëmundje, Ai thjesht ta kishtefshehur trupin e Vet diku, dhe pastaj,papritmas, të shfaqej sërish dhe tëthoshte se ishte ringjallur së vdekurish.Atëherë, do të ishte konsideruar thjeshtsi njeri që tregon përralla, dhe për shkak

se nuk do të kishte asnjë dëshmi tëvdekjes së Tij, askush nuk do t’iabesonte ringjalljen. Vdekja duhet që t’iparaprinte ringjalljes, sepse, pa të,s’mund të kishte ringjallje. Një vdekje efshehtë dhe pa dëshmitarë do ta kishtelënë ringjalljen pa asnjë provë ose faktmbështetës. Pastaj, pse duhej që tëvuante një vdekje të fshehtë, kur Ai eshpalli hapur faktin e ringjalljes së Tij?Pse duhej që Ai të shporrte frymët e ligadhe të shëronte njeriun e verbër që ngalindja, apo të ndryshonte ujin në verë, tëgjitha publikisht, me qëllim që t’i bindtenjerëzit se Ai ishte Fjala, dhe të mosdeklaronte, po kështu, publikisht, edhepaprishshmërinë e trupit të Tij të

vdekshëm, në mënyrë që të besohej seishte vetë Jeta? Dhe si mund të kishinpatur dishepujt e Tij guximin që tëflisnin për ringjalljen, nëse nuk do tëishin në gjendje ta shpallnin si fakt se Aikishte vdekur më parë? Ose, si mund tëpritej që dëgjuesit e dishepujve t’ibesonin pohimit të tyre, nëse ata vetë nukdo të kishin dëshmuar dhe vdekjen e Tij?Sepse, nëse farisenjtë, në atë kohë,refuzuan të besonin dhe madje shtynëedhe të tjerët që ta mohonin, ndonësegjërat kishin ndodhur para syve të tyre,sa justifikime për mosbesim do të kishinshpikur ata, nëse vdekja do të kishtendodhur në fshehtësi? Ose si mund tëishte shpallur fundi i vdekjes dhe fitorja

mbi të, nëse Zoti nuk do ta kishte sfiduarhaptazi në sy të të gjithëve, dhe nuk do tëkishte provuar me anë të mosprishjes sëtrupit të Tij se, që tani e tutje, ajo ishtezhvlerësuar plotësisht?

§ 24

Ka dhe disa kundërshtime të tjera qëduhet t’u përgjigjemi. Disa mund tëargumentojnë se, edhe sikur të pranohetnevoja e një vdekjeje publike përbesimin e mëpasshëm tek ringjallja, mesiguri që do të kishte qenë më mirë nëseAi do të kishte siguruar një vdekje të

nderuar për Veten, dhe kështu të kishteshmangur turpin e kryqit. Por edhe kjogjë do të kishte siguruar justifikim përdyshimin se fuqia e Tij mbi vdekjenishte e kufizuar në një lloj të caktuarvdekjeje që Ai zgjidhte për Veten; dhe,sërish, kjo do të siguronte justifikiminpër të mos besuar te ringjallja. Prandaj,Vdekja i erdhi trupit të Tij jo nga vetëAi, por nga veprimi armiqësor, meqëllim që Shpëtimtari ta anulontevdekjen plotësisht, në çfarëdolloj formeqë t’ia ofronin. Mundësi tolerant, qëështë i fortë e i fuqishëm, nuk i zgjedhvetë kundërshtarët, që të mos mendohetse u druhet disave. Përkundrazi, ai lejonqë kundërshtarin t’ia zgjedhin

spektatorët, dhe sidomos nëse aikundërshtar është i egër, në mënyrë që tëmposhtë këdo që ata i vënë përballë dhe,kështu, të vërtetojë se ai është më i fortë.Kështu ndodhi dhe me Krishtin. Ai, Jetae të gjithëve, Zoti dhe Shpëtimtari ynë,nuk e ujdisi mënyrën e vdekjes së Vet, qëtë mos dukej se i druhej ndonjë llojitjetër. Jo! Ai pranoi dhe vuajti në kryqnjë vdekje që ia shkaktuan të tjerët, dheata të tjerët ishin armiqtë e Tij tëveçantë, një vdekje që për ta ishte tejet etmerrshme dhe nuk duhej përballur nëasnjë mënyrë; dhe Ai e bëri këtë meqëllim që, duke shkatërruar edhe këtëlloj vdekjeje, të besohej se Ai ishte Jeta,dhe pushteti i vdekjes të kuptohej se

ishte anuluar përfundimisht. Kështu,ndodhi një paradoks i mrekullueshëmdhe i fuqishëm, sepse vdekja, që atamendonin se do t’i shkaktonin Atij nëshenjë çnderimi dhe turpërimi, ështëbërë monumenti i lavdishëm i disfatës sëvdekjes. Prandaj dhe Ai nuk vuajti asvdekjen e Gjonit, të cilit iu pre koka, dheas nuk e sharruan dysh si Isaian: edhe nëvdekje, Ai e ruajti trupin e Vet të plotëdhe të pandarë, në mënyrë që, më vonë,të mos ekzistonte asnjë justifikim për ataqë do të dëshironin ta ndanin Kishën.

§ 25

Me kaq, ta mbyllim me kundërshtimet eatyre që janë jashtë Kishës. Por nëse njëi krishterë i ndershëm dëshiron të dijëpse Jezusi e vuajti vdekjen në Kryq, dhejo në ndonjë mënyrë tjetër, ne ipërgjigjemi kështu: në asnjë mënyrëtjetër nuk do të kishte qenë vdekja epërshtatshme për ne; madje, Zoti ofroipër hirin tonë të vetmen vdekje që ishteplotësisht e mirë. Ai kishte ardhur për tëmbartur mallkimin që ishte mbi ne; dhesi mund të “bëhej mallkim”33 për ne, nëmos po duke pranuar vdekjen emallkuar? Dhe ajo vdekje është kryqi,sepse është shkruar: “I mallkuar ështëkushdo që varet në pemë”.34 Sërish,vdekja e Zotit është shpengimi i të

gjithëve, dhe me anë të saj, “muri indërmjetëm i ndarjes”35 është rrëzuardhe, kështu, vjen thirrja e johebrenjve.Si do të mund të na thërriste Ai, nëse nukdo të ishte kryqëzuar (sepse vetëm nëkryq vdes njeriu me krahët e hapurplotësisht)? Edhe këtu shohimpërshtatshmërinë e vdekjes së Tij dheatyre krahëve të hapur: kjo ndodhi që,me njërin krah, Ai të mund të tërhiqtepopullin e Tij të lashtë dhe, me tjetrin,johebrenjtë, dhe t’i bashkonte të dy nëVeten e vet. Gjithsesi, Ai e parashikoimënyrën e vdekjes së tij shpenguese:“Nëse ngrihem lart, do t’i tërheq gjithënjerëzit te Vetja”.36 Sërish, ajri ështësfera e djallit, armikut të racës sonë i

cili, pasi u rrëzua nga qielli, përpiqet,bashkë me frymët e tjera të liga qëmorën pjesë në mosbindjen e tij, t’ipengojë njerëzit nga e vërteta dhe tëpengojë përparimin e atyre që popërpiqen që ta ndjekin të vërtetën. Përkëtë e ka fjalën apostulli kur thotë:“Sipas princit të pushtetit të ajrit, frymësqë tani punon në bijtë e mosbindjes”.37

Por Zoti erdhi për të mposhtur djallin,për të pastruar ajrin dhe për të hapur një“udhë” që ne të shkojmë lart në qiell, siçthotë apostulli: “përmes velit,domethënë, përmes mishit të Vet”.38 Kjoduhej kryer përmes vdekjes, dhe meç’lloj tjetër vdekjeje mund të kryhej kjo,përveçse nëpërmjet një vdekjeje në ajër,

pra, në kryq? Edhe këtu, arrin të shohëshsa e drejtë dhe e natyrshme ishte që Zotitë vuante në këtë mënyrë; sepse, pasi “ungrit lart”, Ai e pastroi ajrin nga gjithëndikimet e liga të armikut. “VështrovaSatanin tek rrëzohej si vetëtimë”,39 thotëAi; dhe, kështu, e rihapi rrugën për nëqiell, duke thënë sërish: “Hapni portat, oju princa, dhe ngrihuni lart, o ju dyer tëpërjetshme”.40 Sepse atij që i nevojitejhapja e portave nuk ishte Fjala vetë,sepse ai ishte Zoti i të gjithëve, dheasnjë nga veprat e tij nuk ishte mbyllurpara Krijuesit të vet. Jo, kjo hapje nanevojitej neve; ne të cilët Ai vetë nangriti lart në trupin e Vet – në atë trup që,së pari, Ai ia ofroi vdekjes në emër të të

gjithëve dhe, pastaj, përmes tij, hapi njëudhë për në qiell.

KAPITULLI V

RINGJALLJA

§ 26

Prandaj, vdekja në kryq për ne ishte mevend dhe tërësisht e përshtatshme; dhejemi në gjendje ta kuptojmë sa earsyeshme ishte ajo, dhe pse shpëtimi ibotës nuk mund të kryhej në asnjëmënyrë tjetër. Edhe mbi kryq, Ai nuk efshehu veten nga të tjerët; përkundrazi, ebëri gjithë krijimin dëshmitar të pranisë

së Krijuesit të tij. Pastaj, pasi lejoi që tëshihej se trupi i Tij vdiq vërtet, Ai nuk elejoi tempullin e trupit të Tij që të rrintepër një kohë të gjatë, por, menjëherë,ditën e tretë, e ringjalli, të pavuajtshëmdhe të paprishshëm, si zotim dhe simboltë fitores së Tij.

Sigurisht, Ai kishte fuqi që ta ringjalltenë këtë mënyrë trupin e Vet dhe tashfaqte të gjallë menjëherë pasi vdiq.Por Shpëtimtari i mençur nuk e bëri këtë,që ndonjë të mos mohonte se trupi ikishte vdekur vërtet, apo plotësisht.Përveç kësaj, nëse intervali mes vdekjesdhe ringjalljes së Tij do të ishte vetëmdy ditë, lavdia e mosprishjes së Tijmund të mos shfaqej. Ai priti një ditë të

plotë për të treguar se trupi i Tij kishtevdekur vërtet dhe, pastaj, ditën e tretë,ua tregoi të gjithëve si të paprishshëm.Intervali nuk ishte më i gjatë, në mënyrëqë njerëzit të mos e harronin këtë gjë dhetë mos dyshonin nëse ishte vërtet i njëjtitrup. Jo, ndërsa kjo punë po u oshtinteende në veshë, dhe sytë i kishin ende tëpërqendruar dhe mendjen në pështjellim(dhe ndërsa ata që e kishin bërë të vdisteishin ende në atë vend dhe po dëshmoninvetë faktin e vdekjes), Biri i Perëndisë,pas tri ditësh, tregoi trupin e tij, dikur tëvdekur, por tani të pavdekshëm dhe tëpaprishshëm; dhe të gjithë e kishin tëqartë se trupi, ku kishte banuar Fjala,kishte vdekur jo nga ndonjë dobësi e

natyrshme, por me qëllim që, me anë tëtij, vdekja të mund të asgjësohejnëpërmjet fuqisë së Shpëtimtarit.

§ 27

Një provë shumë e fuqishme e këtijshkatërrimi të vdekjes dhe mposhtjes sësaj nga kryqi na sigurohet nga një fakt itanishëm. Fakti është ky: gjithë dishepujte Krishtit e përçmojnë vdekjen; ata esulmojnë dhe, në vend që t’i druhen, meanë të shenjës së kryqit dhe besimit nëKrishtin e shkelin me këmbë si diçka tëvdekur. Përpara qëndrimit të

përkohshëm në tokë të Shpëtimtarithyjnor, edhe njerëzit më të shenjtë idruheshin vdekjes, dhe i vajtonin tëvdekurit si njerëz që humbasin. Por taniqë Shpëtimtari e ka ringjallur trupin eVet, vdekja s’është më e tmerrshme, porgjithë ata që besojnë te Krishti e shkelinme këmbë si të ishte një hiç, dhepreferojnë më mirë të vdesin sesa tëmohojnë besimin e tyre te Krishti, pasi edinë shumë mirë se, kur të vdesin, nukdo të humbasin, por do të jetojnë vërtet,dhe do të bëhen të paprishshëm përmesringjalljes. Por djalli, i cili, në kohët elashta, galdonte për shkak të vdekjes,tani që mundimet e vdekjes janë larguar,bëhet i vetmi që mbetet i vdekur vërtet.

Dhe për këtë ka prova; sepse njerëzit që,përpara se të besojnë te Krishti,mendojnë se vdekja është e tmerrshmedhe i druhen, sapo kthehen në besim epërçmojnë tërësisht, saqë dalin me zellpërpara për t’u përballur me të, dhebëhen vetë dëshmitarë të ringjalljes sëshpëtimtarit prej vdekjes. Edhe fëmijëtnxitojnë të vdesin në këtë mënyrë, dhe jovetëm burrat, por edhe gratë e stërvitinveten me anë të disiplinës së trupit që t’idalin përballë. Kaq e dobët është bërëvdekja, saqë edhe gratë, të cilat më parëmashtroheshin prej saj, tani tallen me tësi me një gjë të vdekur të cilës i ështëhequr gjithë fuqia. Vdekja është bërë sinjë tiran që është mposhtur plotësisht

nga monarku legjitim; tani, për shkak seështë i lidhur kokë e këmbë, kalimtarët epërqeshin, e godasin dhe e rrahin; nuk idruhen më mizorisë dhe tërbimit të tij,për shkak të mbretit që e mposhti.Kështu është mposhtur vdekja dhe ështëdamkosur, siç i takon, nga Shpëtimtari nëkryq. Ajo është lidhur kokë e këmbë, dhetë gjithë ata që janë në Krishtin e shkelinme këmbë ndërsa kalojnë atypari dhe sidëshmitarë të Tij e tallin, e përqeshindhe i thonë: “O Vdekje, ku është fitorjajote? O Varr, ku është thumbi yt?”41

§ 28

Si mendon: provë e vogël e pafuqisë sëvdekjes të duket kjo? Apo të dukettregues i dobët i fitores së Shpëtimtaritmbi vdekjen, kur djemtë dhe vajzat qëjanë në Krishtin shohin përtej kësaj jetetë tanishme dhe stërviten që të vdesin?Çdo njeri, nga natyra, i druhet vdekjesdhe prishjes së trupit; mrekullia emrekullive është se ai që mbështillet mebesimin e kryqit e përçmon këtë frikë tënatyrshme dhe, për hir të kryqit, s’ështëmë frikacak përballë saj. Vetia enatyrshme e zjarrit është që djeg. Tazëmë, pra, se do të kishte një substancë,siç thuhet se është azbesti indian, e cilanuk do të kishte frikë se mos digjej, por,

përkundrazi, do të tregonte pafuqinë ezjarrit duke provuar se vetë ishte epadjegshme. Nëse dikush e dyshonte tëvërtetën e kësaj, do t’i mjaftonte vetëmqë të mbështillej me substancën në fjalëdhe, pastaj, të prekte zjarrin. Ose, përt’iu kthyer paralelizmit të mëparshëm,nëse ndokush donte ta shihte tiranin elidhur dhe të pafuqishëm, i cili më parëu shkaktonte tmerr të madh njerëzve,thjesht do t’i duhej të shkonte në vendine njeriu që mposhti tiranin. Në të njëjtënmënyrë, nëse dikush e vë ende në dyshimmposhtjen e vdekjes, pas kaq shumëprovash, pas kaq shumë martirizimesh nëKrishtin dhe një përqeshjeje tëpërditshme të vdekjes nga shërbëtorët e

Tij më besnikë, ai njeri me siguri bënmirë të mahnitet nga një gjë kaqmadhështore, por nuk duhet të jetëkokëfortë në mosbesim e të flakë tejfaktet e qarta. Jo, ai duhet të bëhet sinjeriu që dëshiron të provojë vetinë eazbestit, dhe si ai që hyn në tokat epushtuesit për të parë tiranin e lidhur. Kymosbesues në mposhtjen e vdekjes duhettë përqafojë besimin e Krishtit dhe tëvijë tek mësimi i Tij. Pastaj do të shohësa e pafuqishme është vdekja dhe sesiështë mposhtur plotësisht. Në të vërtetë,ka patur shumë njerëz që dikur ishinmosbesues dhe tallës, të cilët, pasi ubënë besimtarë, u tallën kaq shumë mevdekjen saqë u bënë vetë martirë për hir

të Krishtit.

§ 29

Atëherë, nëse vdekja është shkelur mekëmbë me anë të shenjës së kryqit dhebesimit në Krishtin, është e qartë seKrishti vetë (dhe askush tjetër) ështëKryefitimtari mbi vdekjen dhe e kazhveshur nga fuqia. Më parë, vdekjaishte e fortë dhe e tmerrshme, por tani,që nga koha e Shpëtimtarit në tokë,vdekja dhe ringjallja e trupit të tij, ajopërçmohet; dhe, sigurisht, ajo ështëshkatërruar dhe mposhtur përfundimisht

nga po ai Krisht që u ngjit në kryq. Kur,pas natës, ngrihet dielli dhe ndriçongjithë botën, askush nuk dyshon se ai qëka hedhur dritën e vet kudo dhe kashporrur errësirën është dielli. Po kaq iqartë, që pasi ndodhi kjo tallje dheshkelje e vdekjes pas shfaqjes sëShpëtimtarit në trup dhe vdekjes së Tijnë kryq, është fakti se Ai vetë ështëPersoni që asgjësoi vdekjen dhe,përditë, në dishepujt e vet ngremonumente të fitores së Tij. Si mund tëmendosh ndryshe, kur shikon burra që,nga natyra, janë të dobët, të turren drejtvdekjes, të pafrikësuar nga mundësia eprishjes, sypatrembur para zbritjes nëHades (madje, e sfidojnë atë me një

shpirt të zellshëm), të patërhequr ngatorturat, por që preferojnë më mirë tëturren drejt vdekjes për hir të Krishtit,sesa të qëndrojnë në këtë jetë? Nëseshikon me sytë e tu burra, gra, madje dhefëmijë, që e mirëpresin vdekjen në këtëmënyrë për hir të besimit të Krishtit, simund të jesh kaq mendjelehtë,mosbesues, dhe i gjymtuar në mendje, satë mos kuptosh se vetë Krishti (për tëcilin dëshmojnë këta të gjithë) është aiqë i jep fitoren secilit, duke e bërëvdekjen plotësisht të pafuqishme për ataqë mbajnë besimin e Tij dhe mbartinshenjën e kryqit? S’ka njeri me mend nëkokë që të vërë në dyshim se gjarpri kangordhur kur e shikon të shkelet me

këmbë, sidomos kur e di sesa itmerrshëm ishte gjarpri; po kështu, kurnjeriu shikon se disa djem të vegjël potallen me një luan, nuk e vë në dyshim seshtaza ka vdekur, ose ka ngelur fare pafuqi. Këto gjëra mund t’i shohim vetë mesy, dhe po kjo gjë vlen për disfatën evdekjes. Prandaj, mos dysho më, kurshikon se vdekja përqeshet dhe vihet nëlojë prej atyre që besojnë në Krishtin, sevdekja është shkatërruar nga Krishti, dheprishja që e shoqëronte atë ështëasgjësuar dhe ka marrë fund.

§ 30

Ajo që kemi thënë është, me të vërtetë,një provë jo e vogël e shkatërrimit tëvdekjes dhe faktit se kryqi i Zotit ështëmonumenti i fitores së Tij. Por ringjalljae trupit në pavdekësi, e cila ndodh, qëtani e tutje, për shkak të veprës sëKrishtit, Shpëtimtarit tonë të përbashkëtdhe Jetës së vërtetë të të gjithëve,provohet në mënyrë më të efektshme mefakte sesa me fjalë para atyre që kanënjë logjikë të shëndoshë. Sepse, nëse,siç e kemi treguar, vdekja u shkatërruadhe të gjithë e shkelin me këmbë përshkak të Krishtit, sa më tepër e shkelidhe e shkatërroi, së pari, Ai vetë, nëtrupin e Vet! Pra, pasi vdekja u ther prejTij, çfarë rrjedhoje tjetër mund të vijonte

përveç ringjalljes së trupit të Tij dheshfaqjes së trupit haptazi si monumenti ifitores së Tij? Si do të mund të dilte nëpah shkatërrimi i vdekjes, nëse trupi iZotit nuk do të ishte ringjallur? Por nësedikujt edhe kjo gjë i duket epamjaftueshme, atëherë le të gjejë provapër ato që kemi thënë, në fakte të kohëssë sotme. Njerëzit e vdekur nuk veprojnëdot; fuqia e ndikimit të tyre mbi të tjerëtzgjat deri në çastin kur shkojnë në varr.Veprimet dhe veprat që gjallërojnë tëtjerët u përkasin vetëm të gjallëve.Atëherë, pra, shiko faktet e këtij rasti.Shpëtimtari po punon fuqishëm mesnjerëzve, dhe çdo ditë, në mënyrë tëpadukshme, bind njerëz të shumtë në

mbarë botën, si brenda ashtu dhe përtejbotës greqishtfolëse, që të pranojnëbesimin e Tij dhe t’i binden mësimit tëTij. A mundet dikush, përballë kësajgjëje, të vërëakoma në dyshim faktin seAi është ringjallur dhe jeton, ose mëmirë faktin se Ai është vetë Jeta? Amundet një njeri i vdekur që t’i godasënjerëzit në ndërgjegje, aq sa ata të flakinnë erë gjithë traditat e etërve dhe tëpërulen para mësimit të Krishtit? NëseKrishti s’është më veprues në botë(sepse kështu duhet të ndodhë nëse Aiështë i vdekur), atëherë, si është emundur që i bën të gjallët të pushojnë sëbëri ato që bëjnë, kurorëshkelësin të moskryejë më kurorëshkelje, vrasësin të mos

vrasë, të padrejtin që të mos ketë lakmi,ndërsa jofetarin dhe të paperëndishmin eshndërron në fetar? Nëse Ai nuk uringjall, por ende është i vdekur, si iadel të shpartallojë, përndjekë dherrëzojë perënditë e rreme, të cilatjobesimtarët i mendojnë se janë tëgjalla, si dhe frymët e liga që adhurojnëata? Sepse atje ku përmendet Krishti,idhujtaria shkatërrohet dhe mashtrimi ifrymëve të liga del në dritë; vërtet, asnjëfrymë e tillë s’mund ta durojë dot atëEmër, por merr arratinë sapo ia dëgjontingullin. Kjo është vepra e Atij që jeton,jo e një të vdekuri; dhe, për më tepër,është vepra e Perëndisë. Do të ishteabsurde të thuhej se frymët e liga që Ai

shpor dhe idhujt që shkatërron janë tëgjallë, por se Ai që i shpor dhe ishkatërron, dhe të Cilin ata e pranojnë seështë Biri i Perëndisë, është i vdekur.

§ 31

Pra, me një fjalë, ata që nuk besojnë tekringjallja s’kanë fare mbështetje ngafaktet, nëse perënditë e tyre dhe frymët eliga nuk e shporrin dot Krishtin gjoja tëvdekur. Përkundrazi, është Krishti që idënon duke i shpallur të vdekur. Jemidakord se i vdekuri s’mund të bëjëasgjë: por Shpëtimtari vepron fuqishëm

çdo ditë; tërheq njerëzit tek feja, i bindpër virtyt, i mëson për pavdekësinë, ugjallëron etjen për gjërat qiellore, uzbulon njohurinë e Atit, i frymëzon dukeu dhënë fuqi përballë vdekjes, i shfaqetgjithsecilit dhe e zëvendëson afetarinë eidhujve. Kurse perënditë dhe frymët eliga të jobesimtarëve s’mund të bëjnëasnjë nga këto gjëra, por, përkundrazi,vdesin në prani të Krishtit, dhe gjithëmburrja e tyre del në pah si shterpe dheboshe. Përkundrazi, nga shenja e kryqit42

pushon çdo magji, pështjellohet çdoshtrigëri, braktisen dhe harrohen gjithëidhujt, dhe çdo kënaqësi e palogjikshmemerr fund, sepse syri i besimit ngre sytënga toka drejt qiellit. Atëherë, kë duhet

të quajmë të vdekur? Do të quajmë tëvdekur Krishtin, i Cili kryen gjithë këtë?Po të vdekurit nuk kanë vetinë që tëkryejnë asgjë. Apo do ta quajmë tëvdekur vdekjen, e cila nuk kryen asnjëgjë, por shtrihet e pajetë dhe epaveprueshme, njësoj si frymët e ligadhe idhujt? Biri i Perëndisë, “i gjallëdhe veprues”43 , vepron çdo ditë dhekryen shpëtimin e të gjithëve; por vdekjaprovohet përditë se i është hequr gjithëforca që kishte, dhe të vdekur janë idhujtdhe frymët e liga, jo Ai. Prandaj,s’mbetet më hapësirë për dyshim nëlidhje me ringjalljen e trupit të Tij.

Me të vërtetë, duket se ai që nuk besonte kjo ringjallje trupore e Zotit është i

paditur për fuqinë e Fjalës dhe Urtësisësë Perëndisë. Nëse Ai mori një trup përvete, dhe e bëri të vetin në përputhje mesynimin e Tij (siç e kemi treguar sebëri), çfarë duhet të bënte Zoti me të,dhe çfarë do t’i ndodhte, më në fund, atijtrupi mbi të cilin kishte zbritur Fjala? Sii vdekshëm që ishte dhe i nënshtruarvdekjes në emër të neve të gjithëve, aiduhet të vdiste patjetër; vërtet, pikërishtpër këtë arsye e kishte përgatiturShpëtimtari për vete atë trup. Por, ngaana tjetër, trupi s’mund të qëndronte ivdekur, sepse ishte bërë vetë tempulli iJetës. Prandaj, si i vdekshëm, vdiq, poru ngjall sërish për shkak të Jetës brendatij; dhe ringjallja e tij bëhet e ditur

përmes veprave.

§ 32

Është vërtet në përputhje me natyrën ePerëndisë së padukshëm që Ai të bëhet iditur, në këtë mënyrë, përmes veprave tëTij; dhe ata që vënë në dyshimringjalljen e Zotit për shkak se nuk eshohin tani me sy, është njësoj si tëmohojnë vetë ligjet e natyrës. Kur vepratmungojnë, ata kanë arsye të mos kenëbesim; por kur veprat klithin dheprovojnë kaq hapur faktin në fjalë, pse emohojnë qëllimisht jetën e ringjallur që

është shfaqur kaq hapur? Edhe sikuraftësitë mendore t’i kenë me defekte,sytë patjetër që mund t’u japin provë tëpakundërshtueshme të fuqisë së natyrëshyjnore të Krishtit. I verbëri s’e sheh dotdiellin, por e di që është mbi tokë, nganxehtësia që i siguron; në mënyrë tëngjashme, ata që ende janë në verbërinëe mosbesimit le ta dallojnë natyrënhyjnore të Krishtit dhe ringjalljen qëkreu Ai, përmes fuqisë së Tij të shfaqurtek të tjerët. Sigurisht, po të ishte ivdekur, Ai nuk do të shporrte frymët eliga dhe nuk do të plaçkiste idhujt, sepsefrymët e liga nuk i binden një të vdekuri.Por, nëse, nga ana tjetër, vetë përmendjae Tij i shporr ata, është e qartë se Ai nuk

është i vdekur; dhe aq më tepër qëfrymët, të cilët perceptojnë gjëra që përnjerëzit janë të padukshme, do ta dininnëse Ai do të ishte i vdekur dhe nuk dotë pranonin t’i bindeshin. Por, në tëvërtetë, atë gjë që njerëzit jofetarë evënë në dyshim, frymët e liga e dinë mesiguri – pra, se Ai është Perëndi; dhe,për këtë arsye, ia mbathin prej Tij dhebien në këmbët e Tij duke bërtitur njësojsiç klithën kur Ai ishte ende në trup: “Edimë kush je: Ti je i Shenjti iPerëndisë”, dhe “Çfarë ke me mua, o Biri Perëndisë? Të përgjërohem, mos mëtorturo”.44

Prandaj, si nga rrëfimi i frymëve të liga,ashtu dhe nga dëshmia e përditshme e

veprave të Tij, është e qartë (dhe këtë letë mos guxojë ta vërë askush në dyshim)se Shpëtimtari e ka ringjallur trupin eVet, dhe se është vetë Biri i Perëndisë;Ai e ka qenien e Vet nga Perëndia, siprej një Ati, dhe është Fjala, Urtësia dheFuqia e Atit. Pikërisht Ai, në këto ditë tëfundit, mori një trup për shpëtimin e tëgjithëve ne, dhe e mësoi botën në lidhjeme Atin. Pikërisht Ai e ka shkatërruarvdekjen dhe na ka dhënë të gjithëvelirisht, në mënyrë të hirshme,mosprishjen përmes premtimit tëringjalljes, pasi e ringjalli trupin e Vet sifryte të para, dhe e shfaqi me anë tëshenjës së kryqit si monumentin e fitoressë Tij mbi vdekjen dhe prishjen që

shkakton ajo.

[Lexuesi që s’është studiues mund t’ikalojë tre kapitujt vijues dhe të shkojëtek Përfundimi.]

KAPITULLI 6

PËRGËNJESHTRIMI I JUDENJVE

§ 33

Deri tani, kemi trajtuar Mishërimin eShpëtimtarit tonë, dhe kemi gjetur provatë qarta të ringjalljes së Trupit të Tij dhefitores së Tij mbi vdekjen. Tani, le tëshkojmë më tej dhe të shqyrtojmëmosbesimin dhe talljen me të cilatjudenjtë dhe johebrenjtë, përkatësisht, itrajtojnë po këto fakte. Duket se, në të

dyja rastet, pikat e debatueshme janë tënjëjta: pra, papërshtatshmëria oseabsurditeti (sipas tyre) i kryqit si dhe ibërjes së Fjalës njeri. Por ne nukngurrojmë aspak që të argumentojmëkundër këtyre kundërshtueseve, sepseprovat në anën tonë janë tejet të qarta.

Atëherë, së pari, le të merremi mejudenjtë. Mosbesimi i tyre e gjenpërgënjeshtrimin e vet në Shkrimet qëlexojnë ata vetë; sepse, nga faqja e parë,deri tek ajo e fundit, Libri i frymëzuar imëson qartë këto gjëra, si në tërësinë evet, ashtu dhe në fjalët e veçanta.Profetët parashikuan mrekullinë eVirgjëreshës dhe Lindjes nga ana e saj,duke thënë: “Ja, një virgjëreshë do të

mbetet shtatzënë dhe do të lindë njëdjalë, dhe emrin do t’ia vënë Emanuel,që do të thotë Perëndia është me ne”.45

Edhe Moisiu, ai njeri vërtet madhështor,të cilit judenjtë ia besojnë tërësishtfjalët, e kuptoi rëndësinë dhe të vërtetëne kësaj çështjeje. Ai thotë kështu: “NgaJakobi do të dalë një yll, dhe nga Izraelinjë burrë, dhe ai do të shpartallojësundimtarët e Moabit”.46 Dhe, sërish:“Sa të këndshme janë banesat e tua, oJakob, dhe çadrat e tua, o Izrael! Atobëjnë hije si luginat me korije, dhe janësi parqe në anë të lumenjve, si çadra qëka ngritur Zoti, si pemë kedri përbripërrenjsh. Nga fara e tij do të dalë njëBurrë, dhe ai do të sundojë mbi shumë

popuj”.47 Dhe, sërish, Isaia thotë:“Përpara se Foshnja të rritet aq sa tëthërrasë nënë e babë, ai do të marrëfuqinë e Damaskut dhe plaçkën eSamarisë para syve të vetë mbretit tëAsirisë”.48 Këto fjalë, pra, parashikojnëse do të shfaqet një Burrë. Dhe Shkrimishpall më tej se Ai që duhet të vijë ështëZoti i të gjithëve. Këto janë fjalët: “Ja,Zoti ulet mbi një re të ajrit dhe do të vijënë Egjipt, dhe idhujt e Egjiptit, të bërënga dora e njeriut, do të tronditen”.49

Dhe Ati e thërret Atë që të vijë ngaEgjipti, duke thënë: “Nga Egjipti e thirratim Bir”.50

§ 34

Për më tepër, Shkrimet nuk janë tëheshtura as për vdekjen e Tij.Përkundrazi, ato e përmendin me qartësitë madhe. Po kështu, ato s’kanë paturfrikë që të flasin edhe për shkakun ekësaj vdekjeje. Shkrimet thonë se Ai dota vuajë vdekjen, jo për hir të Vet, por nëmënyrë që t’u sjellë të gjithëvepavdekësi dhe shpëtim. Po kështu,Shkrimet parashikojnë dhe komplotin ejudenjve kundër tij, si dhe gjithëposhtërimet që Ai vuajti në duart e tyre.Sigurisht, askush që lexon Shkrimin nukmund të nxjerrë padijen e fakteve si

shfajësim për gabimin e tij të rëndë! Përshembull, kemi këtë pasazh: “[Ai është]një njeri i goditur dhe e di si ta mbajëdobësinë, sepse fytyra e Tij ishte ekthyer prej nesh. Ai u turpërua dhe nuk urespektua, mbart mëkatet tona dhe vuanpër hirin tonë. Mirëpo ne e konsideruamtë goditur, të pikëlluar dhe të keqtrajtuar;por Ai u plagos për mëkatet tona dhe ubë i dobët për shthurjen tonë. Ndëshkimipër hir të paqes sonë ra mbi të, dhe meanë të vurratave të tij u shëruam”.51

Mrekullohuni nga dashuria e Fjalës përnjerëzit, sepse Ai u çnderua për hirintonë, që ne të merrnim nder. “Sepse tëgjithë ne”, vazhdon ai, “jemi shpërndarësi delet, njeriu është larguar nga udha e

tij, dhe Zoti e dorëzoi Atë për mëkatettona; dhe Ai Vetë nuk e hapi gojën kur ukeqtrajtua. Si një dele e çuan në thertore,dhe si qengji që hesht para qethësit,kështu dhe Ai nuk e hapi gojën; nëposhtërimin e Tij, gjykimi i Tij ulargua”.52 Dhe, pastaj, Shkrimi uparaprin hamendjeve të ndokujt që mundtë mendojë nga vuajtja e Tij se Ai ishtevetëm një njeri i zakonshëm, dhe tregonse çfarë fuqie vepronte për hir të Tij.“Kush do të shpallë brezninë e Tij?”thotë Shkrimi, “sepse jeta e Tij ështëlartësuar nga toka. Për shkak të shthurjessë njerëzve vuajti vdekjen Ai, dhe Unëdo të jap të ligjtë në shkëmbim tëvarrimit të Tij dhe të pasurit në

shkëmbim të vdekjes së Tij. Sepse ai nukkreu asnjë paudhësi, dhe nuk u gjet asnjëmashtrim në gojën e Tij. Dhe Zotidëshiron që ta çlirojë Atë nga vuajtja eTij”.53

§ 35

Ti e ke dëgjuar profecinë e vdekjes sëTij dhe, tani, ndoshta, dëshiron të dishçfarë të dhënash na jepen për kryqin. Askjo nuk kalohet në heshtje: përkundrazi,shkruesit e shenjtë e shpallin meqartësinë më të madhe. Së pari, këtë eparashikon Moisiu (madje me zë të

lartë), kur thotë: “Do ta shihni Jetën tuajqë t’ju varet para syve, dhe nuk do tëbesoni”.54 Pas tij, edhe profetët japindëshminë e tyre, duke thënë: “Por Unë,si një qengj i pafajshëm i sjellë për t’uflijuar, ende nuk isha në dijeni. Atakomplotuan ligësi kundër Meje, dukethënë: ‘Ejani, le të hedhim dru mbibukën e Tij, dhe le ta fshijmë nga toka etë gjallëve”.55 Dhe, sërish: “Më shpuanduart dhe këmbët, më numëruan gjithëkockat, m’i ndanë veshjet me njëri-tjetrin dhe hodhën short për tunikëntime”.56 Tani, vdekja e lartësuar dhe qëndodh mbi një dru nuk mund të jetë tjetërveç vdekjes në kryq; për më tepër, vetëmnë atë lloj vdekjeje shpohen duart dhe

këmbët. Përveç kësaj, meqë Shpëtimtaribanoi mes njerëzve, gjithë kombet, kudo,kanë filluar të njohin Perëndinë; edhekëtë e shpreh haptazi Shkrimi i Shenjtë.“Do të dalë Rrënja e Jeseut”, thotë ai,“dhe ai që do të ngrihet të sundojë mbikombet, dhe tek Ai do t’i varin shpresatkombet”.57

Këto janë vetëm disa gjëra si provë easaj që ka ndodhur; sepse, në të vërtetë,gjithë Shkrimi gëlon mepërgënjeshtrimin e mosbesimit judaik.Për shembull, cili nga të drejtët, profetëte shenjtë, apo patriarkët, për të cilëtflasin Shkrimet e Shenjta, ka lindur nëmënyrë trupore vetëm nga njëvirgjëreshë? A nuk u lind Abeli nga

Adami, Enoku nga Jaredi, Noeu ngaLameku, Abrahami nga Terahu, Isaku ngaAbrahami, dhe Jakobi nga Isaku? A nuku lind Juda nga Jakobi dhe Moisiu eAroni nga Amerami? A s’ishte Samueli ibiri i Elkanait, Davidi i Jeseut,Solomoni i Davidit, Hezekia i Ahazit,Josia i Amonit, Isaia i Amosit, Jeremia iHilkiahut dhe Ezekieli i Buzit? A nukpati secili prej tyre nga një baba si autortë qenies së vet? Atëherë, kush është Aiqë lindet vetëm nga një virgjëreshë, ajoshenjë që e përmend kaq fort profeti?Ose, cili nga gjithë këta njerëz pati njëlindje që iu shpall botës me anë të njëylli në qiejt? Kur Moisiu lindi, prindërite fshehën. Davidi ishte i panjohur edhe

në lagje, saqë edhe Samueli nuk e dintese ekzistonte dhe pyeti nëse Jeseu kishtendonjë fëmijë tjetër. Po kështu,Abrahami iu bë i njohur fqinjëve si njerii madh vetëm pas lindjes. Por, meKrishtin ndodhi ndryshe. Dëshmia elindjes së Tij nuk ishte njeriu, por një yllqë ndriçonte në qiell, prej nga dhe zbriti.

§ 36

Po kështu, cili mbret sundoi ndonjëherëdhe mori trofe nga armiqtë e tij përparase të kishte aftësinë të thërriste nënë ebabë? A nuk ishte tridhjetë vjeç Davidi

kur u ngjit në fron dhe Solomoni njëdjalosh i rritur? A nuk e filloi Joazimbretërimin kur ishte shtatë vjeç dheJosia, pak kohë më vonë, në pothuajse tënjëjtën moshë, kur të dy ishin plotësishttë aftë që, në atë kohë, të thërrisnin nënëe babë? Atëherë, kush është Ai që pombretëronte dhe plaçkiste armiqtë e vetpothuajse që përpara se të lindte?Judenjtë, që e kanë shqyrtuar këtëçështje, le të na thonë nëse ka paturndonjëherë një mbret të tillë në Izrael,apo Judë – një mbret tek i cili të gjithëkombet kanë varur shpresat dhe kanëpatur paqe, dhe jo që të ishin nëarmiqësi me të nga çdo anë! Për sa kohëishte në këmbë Jerusalemi, pati luftë të

vazhdueshme mes kombeve, dhe ato tëgjitha luftuan kundër Izraelit. Asirianët eshtypën Izraelin, egjiptianët epërndoqën, babilonasit e goditën, dhe,ndonëse është e çuditshme të thuhet,edhe sirianët, fqinjët e tij, ishin nëarmiqësi me të. Dhe a nuk luftoi Davidime Moabin dhe i shpartalloi sirianët,ndërsa Hezekia u drodh nga mburrja eSenakeribit? A nuk luftoi Amalekukundër Moisiut dhe amoritët iukundërvunë, dhe a nuk u rreshtuanbanorët e Jerikos kundër Jozueut, birit tëNunit? A nuk e trajtuan gjithmonëkombet Izraelin me armiqësi të pashuar?Atëherë, ia vlen të pyesim se kush ështëai tek i cili duhet të varin shpresat

kombet. Sigurisht që duhet të ekzistojëdikush, sepse profeti nuk mund të ketëthënë gënjeshtër. A vdiq ndonjë ngaprofetët e shenjtë, ose patriarkët ehershëm, në kryq për shpëtimin e tëgjithëve? A u plagos dhe u vra ndonjëriprej tyre për shërimin e të gjithëve? A urrëzuan idhujt e Egjiptit përpara ndonjënjeriu të drejtë, ose mbreti, që erdhiatje? Sigurisht, atje shkoi dhe Abrahami,por idhujtaria mbizotëroi gjithsesi; dheMoisiu u lind atje, por adhurimi i gabuarnuk ndryshoi.

§ 37

Po kështu, a na tregon Shkrimi përndonjë njeri që u tejshpua në duar dhekëmbë, ose që u var në pemë, dhe meanë të një kryqi e përsosi flijimin e vetpër shpëtimin e të gjithëve? Ky njeris’mund të ketë qenë Abrahami, sepse aivdiq në shtrat, siç bënë dhe Isaku eJakobi. Moisiu dhe Aroni vdiqën në mal,ndërsa Davidi i ngrysi ditët në shtëpinë evet, dhe askush nuk komplotoi kundër tij.Sigurisht, ai ishte ndjekur nga Sauli, pormbeti i paprekur. Po kështu, Isaian esharruan, por nuk e varën në pemë.Jeremian e trajtuan në mënyrë tëturpshme, por nuk vdiq i dënuar.Ezekieli vuajti, por këtë e bëri, jo përhir të popullit, por vetëm për t’u treguar

se çfarë do të ndodhte. Për më tepër, tëgjithë këta, edhe kur vuajtën, ishin vetëmnjerëz, si njerëzit e tjerë; por Ai, të CilinShkrimet e shpallin se do të vuante përhir të të gjithëve, quhet jo thjesht njeri,por Jeta e të gjithëve, ndonëse, në tëvërtetë, Ai mori pjesë edhe në natyrëntonë njerëzore. “Do të shihni Jetën tuajqë t’ju varet përpara syve”, thonëShkrimet, dhe “Kush do të shpallëbrezninë e Tij?” Gjithë shenjtorëvemund t’ua gjejmë brezninë që nga fillimidhe të shohim me saktësi se nga erdhisecili prej tyre; por Fjala Hyjnore pohonse ne nuk mund të shpallim prejardhjen eAtij që është Jeta. Atëherë, për Kë poflet Shkrimi i Shenjtë? Kush është kaq i

madh saqë edhe profetët parashikojnëgjëra kaq madhështore për Të? Në tëvërtetë, nuk ka asnjë person në Shkrime,përveç Shpëtimtarit të të gjithëve ne,Fjalës së Perëndisë, Zotit tonë JezuKrisht. Pikërisht, Ai erdhi nga njëvirgjëreshë, dhe u shfaq si njëri në tokë.Ai është Personi të cilit nuk mund t’ishpallet breznia tokësore, sepse vetëmAi e merr trupin, jo nga një atë njerëzor,por vetëm nga një virgjëreshë. Jemi nëgjendje të gjejmë prejardhjen atërore tëDavidit, Moisiut dhe gjithë patriarkëve.Por këtë s’mund ta bëjmë meShpëtimtarin, sepse Ai vetë e bëri yllinqë të shpallte lindjen e Tij trupore, dheishte me vend që Fjala, kur erdhi nga

qielli, të kishte shenjën e Vet edhe nëqiell, dhe ishte me vend që Mbreti ikrijimit, kur të shfaqej, të njihej nëmënyrë të dukshme nga gjithë bota. Në tëvërtetë, Ai u lind në Judë, por erdhënpër ta adhuruar edhe burra nga Persia.Ai është Personi që korri fitoren mbiarmiqtë e Tij demoniakë dhe mori trofetënga idhujtarët edhe përpara se të shfaqejtrupërisht – domethënë, fitoi gjithëpaganët që, nga çdo rajon, kanë lënëtraditat e etërve dhe adhurimin e rremëtë idhujve dhe tani po e vendosinshpresën e tyre në Krishtin dhe po iakalojnë Atij besnikërinë e tyre. Kjo gjëpo ndodh para vetë syve tanë, këtu nëEgjipt; dhe, prandaj, po plotësohet dhe

një tjetër profeci, sepse në asnjë kohëtjetër nuk kanë hequr dorë egjiptianëtnga adhurimi i tyre i rremë veçse pasiZoti i të gjithëve, duke ardhur si mbi re,zbriti këtu me trup dhe e asgjësoigabimin e idhujve e fitoi çdo njeri përVeten dhe, përmes Vetes, për Atin. Aiështë Personi që u kryqëzua duke paturdëshmitarë diellin dhe hënën; dhe, meanë të vdekjes së Tij, shpëtimi erdhi tektë gjithë njerëzit, dhe gjithë krijimi ështëshpenguar. Ai është Jeta e të gjithëve,dhe Ai është Personi që ia dorëzoi trupinvdekjes njësoj si delet, e dha jetën e Vetpër jetën dhe shpëtimin tonë.

§ 38

Mirëpo, judenjtë nuk e besojnë këtë. Kyargument nuk i kënaq. Mirë, pra, le tëbinden nga gjërat e tjera që gjenden nëvetë orakujt e tyre. Për shembull, për këthonë profetët: “Iu shfaqa atyre që nukmë kërkonin, u gjeta prej atyre që nukkishin pyetur për Mua. I thashë: ‘Ja, kujam’, kombit që nuk i kishte bërë thirrjeEmrit Tim. I shtriva duart ndaj njëpopulli të pabindur dhe mohues”.58 Let’i pyesim judenjtë: kush ishte ky personqë është shfaqur? Nëse profeti po fletpër veten, atëherë, judenjtë duhet të nathonë sesi u fsheh në fillim profeti, me

qëllim që të shfaqej më vonë. Dhe,sërish, ç’lloj njeriu qenka ky profet, icili jo vetëm u zbulua pasi u fsheh, poredhe shtriu duart mbi kryq? Këto gjëras’i kanë ndodhur askujt prej këtyrenjerëzve të shenjtë: ato i ndodhën vetëmFjalës së Perëndisë, i Cili, duke qenë,nga natyra, pa trup, për hirin tonë u shfaqme trup dhe vuajti për të gjithë ne. Dhe,sikur as kjo të mos iu mjaftonte judenjve,ka dhe prova të tjera tepër tëpakundërshtueshme të cilat mund t’ibëjnë të heshtin. Shkrimi thotë: “Jini tëforta, o duar të varura dhe gjunjë tëdobët, merreni kurajë, o ju besimpakë,jini të fortë dhe mos kini frikë. Shikoni,Perëndia ynë do ta shpaguajë gjykimin,

Ai vetë do të vijë dhe do të na shpëtojë.Atëherë, sytë e të verbërve do të hapendhe veshët e të shurdhërve do tëdëgjojnë, dhe belbacakët do të flasinshkoqur”.59 Ç’mund të thonë judenjtë përkëtë? Si mund ta shohin këtë fakt në sy?Sepse profecia nuk shpall vetëm sePerëndia do të banojë këtu, por edhe bëntë ditur shenjat dhe kohën e ardhjes sëTij. Kur të vijë Perëndia, thotë profecia,të verbrit do të shohin, të gjymtuarit dotë ecin, të shurdhët do të dëgjojnë dhebelbacakët do të flasin shkoqur. A mundtë na thonë judenjtë se kur ndodhën këtoshenja në Izrael, ose kur ka ndodhurndonjëherë një gjë e këtij lloji në vendine judenjve? Është e vërtetë se lebrozi

Naman u pastrua, por asnjë i shurdhërnuk dëgjoi, dhe asnjë njeri i gjymtuarnuk eci. Elija ringjalli një të vdekur, pokështu dhe Elizeu; por asnjë njeri iverbër nga lindja nuk mori shikimin.Ngritja e një të vdekuri është vërtet gjë emadhe, por jo aq e madhe sa ajo që kreuShpëtimtari. Dhe, sigurisht, meqëShkrimi s’qëndroi i heshtur në lidhje melebrosin dhe birin e vdekur të vejushës,nëse një i gjymtuar do të kishte ecur aponjë i verbër do të kishte marrë shikimin,Shkrimi do t’i kishte përmendur edhekëto raste. Heshtja e tij në këto pikaprovon se këto ngjarje s’ndodhënasnjëherë. Po atëherë, kur ndodhën këtogjëra, përveç se kur Fjala e Perëndisë

erdhi Vetë në formë trupore? A nukndodhën kur Ai erdhi dhe të çalët ecën,belbacakët folën qartë dhe të verbrit ngalindja morën shikimin? Dhe judenjtë, qëe panë vetë këtë, dëshmuan për faktin segjëra të tilla s’kishin ndodhur kurrë mëparë. “Që kur filloi bota”, thanë ata,“s’është dëgjuar asnjëherë që dikush t’ihapë sytë një njeriu të verbër nga lindja.Nëse ky Njeri s’do të ishte nga Perëndia,nuk do të ishte në gjendje të bënteasgjë”.60

§ 39

Por, pa dyshim, ata s’mund të luftojnëkundër fakteve të qarta. Prandaj, kamundësi që, pa mohuar atë që ështëshkruar, ata të pohojnë se ende po presinqë këto gjëra të ndodhin, dhe se Fjala ePerëndisë ende s’ka ardhur, sepse kjoështë një temë së cilës ata i mëshojnëvazhdimisht në mënyrë të pafytyrë, megjithë faktet që kanë kundër. Por ata dotë përgënjeshtrohen në këtë pikëmadhore më qartas se në çdo pikë tjetër,dhe kjo do të ndodhë jo nga ne vetë, pornga shumë i urti Daniel, sepse aipërcakton datën e vërtetë të ardhjes sëShpëtimtarit si dhe qëndrimin e TijHyjnor mes nesh. “Shtatëdhjetë javë”,thotë ai, “janë përcaktuar mbi popullin

tënd dhe qytetin e shenjtë, për t’i dhënëfund të plotë mëkatit, që mëkatet tëvulosen dhe paudhësitë të fshihen, për tëbërë pajtimin për paudhësinë, për tëvulosur vegimin dhe profetin, si dhe përtë vajosur Shumë të shenjtin. Dhe ti do tëdish dhe do të kuptosh që nga dalja eFjalës për t’u përgjigjur,61 dhe për tëndërtuar Jerusalemin, deri te PrinciKrisht”.62 Në lidhje me profecitë e tjera,ata mund të jenë ndoshta në gjendje që tëgjejnë justifikime pse e shtyjnë referimine tyre për një kohë të ardhme, por përkëtë çfarë mund të thonë? Si mund tëpërballen dot me këtë? Ajo jo vetëm qëpërmend shkoqur të Vajosurin, pra,Krishtin, por edhe shpall se Ai që do të

vajoset nuk është vetëm njeri, por Shumëi Shenjti! Dhe vargu thotë se Jerusalemido të jetë ende në këmbë deri në ardhjene Tij, dhe se pas kësaj, profecia dhevegimi do të pushojnë në Izrael! Nëkohët e lashta, u vajos Davidi, Solomonidhe Hezekia; por, atëherë, Jerusalemidhe vendi ishin ende në këmbë, dheprofetët ende profetizonin: Gadi, Asafi eNatani, dhe më vonë, Isaia, Osea, Amosie të tjerët. Për më tepër, ata burra që uvajosën vërtet u quajtën të shenjtë, porasnjë prej tyre nuk u quajt Shumë iShenjti. Po kështu, nuk bën dobi nësejudenjtë gjejnë strehim te ideja eRobërisë, dhe thonë se Jerusalemiatëherë nuk ekzistonte, sepse ç’mund të

thonë për profetët? Është fakt se, që nëfillim të Mërgimit, Danieli dhe Jeremiaishin atje; po kështu, profetizuan edheEzekieli, Hagai dhe Zakaria.

§ 40

Prandaj, judenjtë jepen pas trillimevedhe e transferojnë kohën e tashme në tëardhmen. Kur përfundoi profecia dhevegimi në Izrael? A nuk ndodhi kur erdhiKrishti, Shumë i Shenjti? Në të vërtetë,fakti se Jerusalemi nuk qëndron më ështënjë shenjë dhe provë e rëndësishme eardhjes së Fjalës, dhe mes tyre nuk

ngrihet më asnjë profet, dhe as nukzbulohen më vegime. Dhe është enatyrshme që gjërat të jenë kështu, sepsepasi erdhi Ai që ishte parashikuar,ç’nevojë kishte më për shenja që tëtregonin për Të? Dhe kur e Vërtetaerdhi, ç’nevojë kishte më për hijen? Ataprofetizuan vazhdimisht vetëm në lidhjeme Të, derisa erdhi koha e DrejtësisëThelbësore, i cili u bë Shlyerja përmëkatet e të gjithëve. Për këtë arsyeqëndroi dhe Jerusalemi deri në atë kohë,me qëllim që, atje, njerëzit tëparashihnin simbolet përpara se tëshfaqej e Vërteta. Prandaj, sigurisht,pasi Shumë i Shenjti erdhi, vegimi dheprofecia u vulosën. Dhe, në të njëjtën

kohë, përfundoi dhe mbretëria eJerusalemit, sepse mbretërit duheshinvajosur mes tyre vetëm para se tëvajosej Shumë i shenjti. Edhe Moisiuprofetizon se mbretëria e judenjve do tëqëndrojë deri në kohën e Tij, duke thënë:“Judës nuk do t’i mungojë sundimtari, asijëve të tij s’do t’u mungojë princi,derisa të vijnë gjërat që janë rezervuarpër të dhe vetë Shpresa e kombeve”.63

Dhe kjo është arsyeja pse vetëShpëtimtari shpallte gjithmonë se “ligjidhe profetët profetizuan deri në kohën eGjonit”.64 Prandaj, nëse ka ende ndonjëmbret, profet, apo vegim mes judenjve,ata kanë të drejtë të mohojnë se Krishtika ardhur; por nëse s’ka as mbret, as

vegim, dhe nëse nga ajo kohë gjithëprofecia është vulosur dhe qyteti etempulli janë marrë, si mund të jenë kaqtë pafe, si mund të anashkalojnë kaqhapur faktet, duke mohuar Krishtin, i Cilibëri që të ndodhte gjithçka? Sërish, atashohin paganët të braktisin idhujt dhe tavënë shpresën, përmes Krishtit, tekPerëndia i Izraelit; atëherë, pse emohojnë ende Krishtin, i Cili u lind ngarrënja e Jeseut dhe mbretëron qyshatëherë? Sigurisht, nëse paganët do tëadhuronin ndonjë tjetër perëndi, dhe nukdo të rrëfenin Perëndinë e Abrahamit,Isakut, Jakobit dhe Moisiut, atëherëjudenjtë do të kishin të drejtë tëargumentonin se Perëndia s’ka ardhur

ende. Por nëse paganët po nderojnë poatë Perëndi që i dha ligjin Moisiut dhepremtimet Abrahamit (Perëndinë, të Cilitjudenjtë nuk ia nderuan fjalën), pse nuk ekuptojnë, ose, më mirë, pse refuzojnëqëllimisht që të kuptojnë se Zoti, të ciline profetizuan Shkrimet, ka shkëlqyer nëbotë dhe u shfaq në të me formë trupore?Shkrimi e shpall në mënyrë të përsëritur:“Zoti Perëndi na është shfaqur”,65 dhe,“Ai dërgoi Fjalën e Tij dhe i shëroi”.66

Dhe sërish: “Nuk na shpëtoi ndonjë idërguar, apo ndonjë engjëll, por vetëZoti”.67 Judenjtë u goditën si një njeri idalë mendsh, i cili sheh se tokandriçohet nga dielli, por mohon se endriçon dielli! Çfarë tjetër mbetet të

bëjë i Prituri i tyre kur të vijë? Do tëthërrasë paganët? Por ata janë thirrurtashmë. Do t’i japë fund profecisë,mbretit dhe vegimit? Por edhe kjo kandodhur tashmë. Do të nxjerrë në pahmohimin e Perëndisë nga ana e idhujve?Edhe kjo është demaskuar dhe dënuartashmë. Mos vallë, të shkatërrojëvdekjen? Ajo është shkatërruar tashmë.Atëherë, çfarë nuk ka ndodhur që duhettë bëjë Krishti? Çfarë ka mbetur jashtë,apo e papërmbushur, që judenjtë tëtregojnë një mosbesim kaq të hapur? Siçe thashë, fakti i qartë është se nuk ka mëas mbret, as profet, as Jerusalem, asflijim, dhe as vegim mes judenjve; porgjithë toka është e mbushur me njohurinë

e Perëndisë, dhe johebrenjtë lënëateizmin dhe po gjejnë strehë te Perëndiai Abrahamit me anë të Fjalës, Zotit tonëJezu Krisht.

Prandaj, me siguri që duhet të jetë eqartë edhe për njerëzit më të paturpshëmse Krishti ka ardhur, dhe se i kapërndritur gjithë njerëzit kudo qëndodhen. Ai u ka dhënë mësimin evërtetë dhe hyjnor për Atin e tij.

Kështu, judenjtë mund tëpërgënjeshtrohen nga këto edhe të tjeraargumente prej mësimit Hyjnor.

KAPITULLI 7

PËRGËNJESHTRIMI IJOHEBRENJVE

§ 41

Tani vijmë tek mosbesimi i johebrenjve;dhe, në të vërtetë, kjo është një çështjeqë të çudit fare, sepse ata tallen me atëqë nuk është fare objekt talljeje, por nukarrijnë të shohin turpin dhe natyrënqesharake të idhujve të tyre. Porargumenteve të anës sonë nuk u mungon

pesha, prandaj ne do t’i mposhtimjohebrenjtë edhe në bazë të arsyes,kryesisht nga ajo që shohim dhe ne vetë.

Pikësëpari, çfarë gjëje të pavend, apoqesharake, ka besimi ynë? Mos ndoshtaështë vetëm fakti që ne themi se Fjalaështë shfaqur në trup? Epo, nëse dhejohebrenjtë e duan vërtet të vërtetën, dotë bien dakord me ne se kjo nuk ishteaspak një gjë e pavend. Nëse mohojnë seekziston fjala e Perëndisë, kjo do të ishtediçka e çuditshme, sepse i bie që tëtallen me atë që nuk njohin. Por, ta zëmëse ata rrëfejnë se ekziston Fjala ePerëndisë, se Ai është Sundimtari igjithë gjërave, se në Të Ati bërikrijimin, se me anë të providencës së Tij

gjithësia merr dritë, jetë dhe qenie, se Aiështë Mbret mbi të gjithë, aq sa njihetme anë të veprave të providencës së Tij,dhe Ati njihet nëpërmjet Tij. Ta zëmë seata e pranojnë gjithë këtë; e çfarë pastaj?Po ja, a nuk po e kthejnë, pa e ditur,talljen kundër vetvetes? Filozofët grekëthonë se universi është një trup i madh,dhe kanë të drejtë, sepse ne eperceptojmë me shqisa universin dhepjesët e tij. Por nëse Fjala e Perëndisëështë në univers (i cili është vetë trup),dhe ka hyrë në të në çdo pjesë të tij,çfarë ka të habitshme apo të pavend kurne themi se Ai ka hyrë edhe në natyrënnjerëzore? Nëse do të ishte e pavend qëAi të merrte formë trupore, atëherë do të

ishte e pavend edhe që të hynte nëunivers e t’u jepte dritë dhe lëvizje, meanë të providencës së Tij, gjithë gjëravetë universit, sepse universi, siç e kemiparë, është vetë trup. Por nëse është edrejtë dhe me vend që Ai të hyjë nëunivers dhe të zbulohet përmes tij,atëherë, për shkak se njerëzimi ështëpjesë e universit bashkë me gjërat etjera, është po kaq me vend që Ai tëshfaqet në trup njerëzor, dhe të ndriçojëe të punojë përmes tij. Dhe, me siguri,nëse do të kishte qenë e gabuar që njëpjesë e universit të përdorej për t’uzbuluar njerëzve natyrën e Tij Hyjnore,do të kishte qenë shumë më e gabuarnëse Ai do të shfaqej prej tërë universit

në këtë mënyrë!

§ 42

Marrim një rast paralel. Personaliteti injeriut vë në veprim dhe gjallëron gjithëtrupin. Nëse ndokush do të thoshte seështë e papërshtatshme që forca e njeriuttë jetë te gishti i madh i këmbës, ai do tëkonsiderohej i pamend, sepse, ndonësepranon se njeriu përshkon dhe vë nëveprim trupin e tij në tërësi, mohonpraninë e njeriut edhe te pjesa. Nëmënyrë të ngjashme, askush që pranonpraninë e Fjalës së Perëndisë nëuniversin në tërësi s’duhet ta mendojë tëpapërshtatshme që një trup i vetëm

njerëzor të vihet në veprim dhe tëndriçohet prej Tij.

Por, mos ndoshta, ata e konsiderojnë sitë pavend shfaqjen e Shpëtimtarit nënatyrën tonë për shkak se njerëzimi ështënjë gjë e krijuar dhe e sjellë ngamosqenia në qenie? Nëse po, atëherëështë pikërisht koha që ata ta shkelmojnëAtë edhe nga krijimi; pasi dhe krijimiështë sjellë nga mosqenia në qenie meanë të Fjalës. Por, nga ana tjetër,ndonëse krijimi është diçka që ështëbërë, nëse nuk është e pavend që Fjala tëjetë i pranishëm në të, atëherë as nukështë e pavend që Ai të jetë në njeriun.Njeriu është pjesë e krijimit, siç e thashëmë parë; dhe arsyetimi që i zbatohet

njërit, i zbatohet dhe tjetrit. Të gjithagjërat e marrin nga Fjala dritën, lëvizjendhe jetën, siç thonë dhe vetë autorëtpaganë: “Në Të jetojmë, lëvizim dhekemi qenien”.68 Shumë mirë, pra. Meqëështë kështu, nuk është aspak epahijshme që Fjala të banojë në njeriun.Kështu, nëse, siç themi, Fjala kapërdorur si mjet të vetëshfaqjes së Tijobjektin brenda të cilit ndodhet, kuqëndron qesharakja në këtë mes? Ais’do të mund ta përdorte trupin nëse nukdo të kishte qenë i pranishëm në të; porne e kemi pranuar tashmë se Ai është ipranishëm si në tërësinë, ashtu dhe nëpjesët. Po atëherë, çfarë ka tëpabesueshme në faktin se Ai e shfaqi

Veten përmes atij objekti brenda të cilitqëndron? Pikërisht me anë të fuqisë sëVet, Ai hyn plotësisht tek gjithsecili dhetek të gjithë, dhe i rregullon kryekëputme zemërgjerësi; dhe, po të kishtedëshiruar, Ai mund ta kishte shfaqurVeten dhe Atin me anë të diellit, apohënës, qiellit, tokës, zjarrit, a ujit. Po tëkishte vepruar kështu, askush nuk do tëmund ta akuzonte me të drejtë se povepronte në mënyrë të pahijshme, sepseAi mban në një tërësi të gjitha gjërat nëtë njëjtën kohë, dhe është i pranishëm e izbuluar në mënyrë të padukshme jovetëm tek tërësia, por edhe tek secilapjesë e veçantë. Meqë është kështu dhe,për më tepër, meqë Ai ka vendosur që ta

shfaqë Veten përmes njerëzve, të cilëtjanë pjesë e tërësisë, nuk mund të ketëasgjë qesharake në faktin se Ai përdorinjë trup njerëzor për të shfaqur tëvërtetën dhe njohurinë e Atit. A nuk epërshkon mendja njerëzore gjithë qeniene tij, e megjithatë gjen shprehje vetëmpërmes njërës gjymtyrë, pra, gjuhës? Athotë dikush se, për këtë arsye, Mendja eka poshtëruar veten? Sigurisht që jo.Shumë mirë, pra. Po kështu, s’ështëposhtëruese që Fjala, i Cili përshkon tëgjitha gjërat, të jetë shfaqur në një trupnjerëzor. Sepse, siç kam thënë më parë,nëse do të kishte qenë e pavend që Ai tëbanonte brenda pjesës, do të ishte pokaq e pavend që Ai të ekzistonte edhe

brenda tërësisë.

§ 43

Atëherë, disa mund të bëjnë pyetjen:“Pse nuk e shfaqi Ai Veten me anëpjesësh të tjera dhe më fisnike tëkrijimit, dhe pse s’përdori ndonjëinstrument më fisnik, si dielli, hëna, yjet,zjarri, apo ajri, por thjesht një njeri?”Përgjigjja është kjo. Zoti nuk erdhi që tëbënte shfaqje. Ai erdhi të shëronte dhe tëmësonte njerëzit e vuajtur. Nëse dikushdo të donte të vinte për shfaqje, atij dot’i mjaftonte që thjesht të shfaqej dhe të

mahniste spektatorët. Por për Atë qëerdhi të shëronte dhe të mësonte, mënyranuk ishte thjesht të banonte këtu, por dheta vinte Veten në dispozicion të atyre qëkanë nevojë për Të, dhe të shfaqej aq saata të mund ta duronin, pa zhvlerësuarvlerën e shfaqjes Hyjnore duke etejkaluar aftësinë e tyre që ta pranonin.

Për më tepër, asgjë në krijim nuk kishtedalë nga udha e synimit të Perëndisë përtë, përveç njeriut. As dielli, hëna, qiejt,yjet, uji, apo ajri; asnjë prej tyre nukishte shmangur nga rendi i vet, por, dukee njohur Fjalën si Bërësin dhe Mbretin evet, kishte mbetur siç ishte krijuar.Vetëm njerëzit, pasi hodhën poshtë atëqë është e mirë, kanë shpikur

hiçmosgjëra në vend të së vërtetës, dheia kanë veshur nderimin që i takonPerëndisë dhe njohurinë e Tij demonëvedhe njerëzve në forma të gurta. Padyshim, mirësia Hyjnore nuk mund taanashkalonte një çështje kaq të rëndë.Por njerëzit nuk mund ta dallonin faktinse Ai rregullon dhe sundon mbi krijiminnë tërësi. Atëherë, çfarë bën Ai? Zgjedhpër instrument një pjesë të së tërës, pra,një trup njerëzor, dhe hyn brenda tij.Kështu, siguroi mundësinë që njerëzit tanjihnin Atë brenda pjesës, sepse nukarrinin ta dallonin brenda tërësisë, dheqë ata që s’mund të ngrinin sytë drejtfuqisë së Tij të padukshme të mund tadallonin dhe kundronin në ngjashmërinë

me veten e tyre. Sepse, për shkak se janënjerëz, në mënyrë të natyrshme, ata do tëmësonin ta njihnin Atin e Tij më shpejtdhe më drejtpërdrejt me anë të një trupiqë përputhej me trupin e tyre dhe me anëtë veprave Hyjnore të kryera përmes tij;sepse, duke i krahasuar veprat e Tij metë tyret, ata do të gjykonin se veprat e Tijnuk ishin njerëzore, por Hyjnore. Dhenëse, siç thonë ata, do të ishte e padenjëqë Fjala të shfaqte Veten përmesveprave trupore, do të ishte po kaq epavend që Ai ta bënte këtë përmesveprave të universit. Qenia e Tij brendakrijimit nuk nënkupton se Ai ka natyrën ekrijimit; përkundrazi, gjithë gjërat ekrijuara marrin nga fuqia e Tij. Në

mënyrë të ngjashme, ndonëse Ai përdoritrupin si instrument, nuk mori pjesëaspak në defektin e tij,69 por përkundrazie shenjtëroi me anë të banimit të Tij tëbrendshëm. A nuk thotë dhe Platoni, tëcilin grekët e vlerësojnë kaq shumë, seAutori i Universit, pasi shikon seuniversi është tallandisur nga stuhia dhepo rrezikon të fundoset në gjendjen eshpërbërjes, zë vend te timoni i forcës sëJetës së universit, hyn në veprim për tashpëtuar dhe rregullon gjithçka?Atëherë, çfarë gjëje të pabesueshme kakur themi se, për shkak se njerëzimi ishtelarguar nga udha e duhur, Fjala zbritimbi të dhe u shfaq si njeri, në mënyrë që,me anë të mirësisë së Tij të qenësishme

dhe mjeshtërisë së Tij si timonier, tashpëtonte nga stuhia?

§ 44

Mirëpo, mund të ndodhë që, ndonëse tëturpëruar të bien dakord se kykundërshtim është bosh, grekët tëmundohen të parashtrojnë njëkundërshtim tjetër. Ata do të thonë se,nëse Perëndia do të donte ta udhëzontedhe shpëtonte njerëzimin, këtë mund takishte bërë, jo me anë të marrjes së njëtrupi nga ana e Fjalës së Tij, por thjeshtme anë të shprehjes së vullnetit të Tij,

ashtu siç i krijoi dhe në fillim. Përgjigjjae arsyeshme ndaj këtij kundërshtimiështë se situatat në këto dy raste janëtejet të ndryshme. Në fillim, asgjë nukekzistonte; prandaj, gjithçka nevojitej,me qëllim që t’u jepte qenie gjithëgjërave, ishte që të shfaqej vullneti i Tijpër ta bërë këtë. Por pasi njeriu erdhi nëjetë, dhe gjërat që ekzistonin (jo gjëratqë nuk ekzistonin) kërkonin tëshëroheshin, ishte një rrjedhim idomosdoshëm që Shëruesi dheShpëtimtari të rreshtohej përkrah atyregjërave që ekzistonin tashmë, me qëllimqë të shëronte ligësinë që ekzistonte.Prandaj, për këtë arsye, Ai u bë njeridhe përdori trupin si instrumentin e Tij

njerëzor. Nëse kjo s’do të kishte qenëmënyra e përshtatshme, dhe nëse do tëkishte vendosur të përdorte njëinstrument, si mund të kishte ardhurFjala ndryshe? Dhe ku mund ta merrteinstrumentin e Tij, përveçse mes atyre qëtashmë ekzistonin dhe kishin nevojë përHyjninë e tij përmes një Personi si ta?Nuk ishin gjërat mosekzistuese që unevojitej shpëtimi (sepse për to do tëmjaftonte thjesht një fjalë krijuese), pornjeriu – njeriu që ishte tashmë nëekzistencë dhe tashmë në procesin eshprishjes dhe rrënimit. Prandaj, ishte enatyrshme dhe e drejtë që fjala tëpërdorte një instrument njerëzor dhe, meanë të tij, t’u shpalosej të gjithëve.

Për më tepër, duhet të dish se shprishjaqë kishte pllakosur nuk ishte e jashtmendaj trupit, por kishte zënë vend brendatij. Prandaj, nevoja ishte që jeta të rroktetrupin duke i zënë vend prishjes, nëmënyrë që, ashtu si vdekja u krijuabrenda trupit, kështu dhe jeta të krijohejbrenda tij. Po të kishte qenë vdekjajashtë trupit, edhe jeta, me të drejtë,mund të kishte qenë e tillë. Por nësevdekja ishte brenda trupit, e ndërthururnë vetë substancën e tij dhe duke ezotëruar si të kishte qenë e shkrirë metrupin, atëherë ishte e nevojshme që, nëvend të vdekjes, brenda trupit tëndërthurej Jeta, në mënyrë që trupi, dukee veshur në këtë mënyrë veten me jetë, të

mund ta flakte tej shprishjen. Ta zëmësikur Fjala të kishte ardhur jashtë trupit,dhe jo brenda tij. Sigurisht, Ai do takishte mposhtur vdekjen, sepse vdekjaështë e pafuqishme kundër Jetës. Porprishja e qenësishme brenda trupit do tëkishte mbetur atje, gjithsesi. Prandaj,natyrshëm, Shpëtimtari mori një trup përVete, me qëllim që trupi, duke qenë indërthurur si të thuash me jetën, të mosmbetej më një gjë e vdekshme dhe skllavi vdekjes, por, i veshur me pavdekësinëdhe i ringjallur prej vdekjes, që tani etutje, të mbetej i pavdekshëm. Sepse,pasi trupi veshi prishjen, nuk mund tëringjallej, veç nëse do të vishej mejetën; dhe përveç kësaj, vdekja, nga vetë

natyra e saj, nuk mund të shfaqejpërveçse në një trup. Prandaj, Ai veshinjë trup, në mënyrë që në trup të mund tëgjente vdekjen dhe ta fshinte. Dhe, me tëvërtetë, si do të mund të provohej se Zotiështë ndopak Jeta, nëse nuk do t’i kishtedhënë jetë asaj që i ishte nënshtruarvdekjes? Marrim një shembull.Hamullorja shkatërrohet natyrshëm ngazjarri; dhe ajo mbetet gjithsesi hamulloredhe i druhet rrezikut të zjarrit që kaaftësinë e natyrshme ta djegë, edhe kurqëndron larg zjarrit dhe në të vërtetë nukdigjet. Por ta zëmë se, në vend që thjeshtta ruajë hamulloren nga zjarri, dikush tangjyejë me një sasi amianti (substancaqë thuhet se është e padjegshme nga

zjarri). Atëherë, hamullorja nuk do t’idruhet më zjarrit, sepse ka veshur atë qëzjarri s’e prek dot, dhe, kështu, është esigurt. Pikërisht e njëjta gjë mund tëthuhet për trupin dhe vdekjen. Nësevdekja do të ishte mbajtur larg tij thjeshtme anë të një urdhri, trupi do të kishtembetur, prapëseprapë, i vdekshëm dhe iprishshëm, sipas natyrës së tij. Për taparandaluar këtë, trupi veshi Fjalën epatruptë të Perëndisë dhe, si rrjedhojë,nuk i druhet më as vdekjes dhe asprishes, sepse ka veshur Jetën si rrobedhe prishja është hequr plotësisht prejbrendësisë së tij.

§ 45

Prandaj, Fjala e Perëndisë veproi nëmënyrë të logjikshme kur mori një trupdhe përdori një instrument njerëzor përtë gjallëruar trupin. Ai veproilogjikshëm kur punoi përmes njeriut përtë zbuluar Veten kudo, si dhe përmespjesëve të tjera të krijimit të Tij, aq saasgjë nuk mbeti mangët nga Hyjnia dhenjohuria e Tij. Tani po ngre sërish pikënqë përmenda më parë, pra, seShpëtimtari e bëri këtë me qëllim që tëmund të mbushte të gjitha gjërat, kudo,me njohurinë e Tij, ashtu siç ato janëmbushur tashmë me praninë e Tij, siç

thotë dhe Shkrimi Hyjnor: “Gjithëuniversi u mbush me njohurinë eZotit”.70 Nëse njeriu ngre sytë drejtqiellit, atje shikon sistemimin e Tij; pornëse s’shikon dot deri në qiell, porvetëm deri tek njerëzit, përmes vepravetë Tij sheh fuqinë e Tij, tëpakrahasueshme me fuqinë njerëzore,dhe mëson prej tyre se vetëm Ai, ndërnjerëzit, është Perëndia Fjalë. Ose, nësedikush ka marrë udhën e gabuar dukeshkuar mes demonëve dhe u druhet atyre,ai mund të shohë këtë Njeri që i shporrdemonët dhe, prej kësaj, të arrijë nëgjykimin se Ai është vërtet Zotëria i tyre.Po kështu, nëse dikush është zhytur nëelementin e ujit dhe mendon se uji është

Perëndia – siç e adhurojnë egjiptianëtvërtet ujin – ai mund të shohë sesi natyrae ujit ndryshohet prej Tij dhe mëson seZoti është Krijuesi i gjithçkaje. Dhe nësedikush zbret madje deri në botën e tëvdekurve dhe mahnitet nga heronjtë qëkanë zbritur atje, dhe i konsideron siperëndi, gjithsesi, ai mund të shohëfaktin e ringjalljes së Krishtit dhe fitorene Tij mbi vdekjen dhe të arsyetojë prejkësaj se, nga gjithë këta heronj, vetëm Aiështë Zot dhe Perëndi.

Sepse Zoti preku gjithë pjesë e krijimitdhe i çliroi dhe i pastroi të gjitha ato ngaçdo mashtrim. Siç thotë shën Pali: “Pasizhveshi nga Vetja principatat dhepushtetet, Ai triumfoi mbi kryq”,71 në

mënyrë që askush mos të mund tëmashtrohej më, por kudo të mund të gjejëFjalën e Perëndisë. Sepse, kështu,njeriu, i rrethuar nga çdo anë me veprate krijimit dhe duke soditur kudo (nëqiell, në botën e të vdekurve, në njerëzitdhe mbi tokë) natyrën e shpalosurHyjnore të Fjalës, nuk mashtrohet më nëlidhje me Perëndinë, por adhuron vetëmKrishtin, dhe përmes Tij njeh siç duhetAtin.

Prandaj, mbi këto baza arsyeje dheparimi, do t’i bëjmë të heshtin edhejohebrenjtë. Por nëse ata mendojnë sekëto argumente janë të pamjaftueshmepër t’i mposhtur, do të vijojmë tekapitulli tjetër për të provuar argumentin

tonë me fakte.

KAPITULLI 8

PËRGËNJESHTRIMI IJOHEBRENJVE – vijimi

§ 46

Kur filluan njerëzit të braktisninadhurimin e idhujve, në mos po që ngakoha kur Fjala e Perëndisë erdhi mesnjerëzve? Kur pushuan orakujt dhe iuzbraz kuptimi, mes grekëve dhe kudo,përveçse që nga koha kur Shpëtimtarizbuloi Veten në tokë? Kur filluan ata, që

poetët i quajnë perëndi dhe heronj, që tëkonsideroheshin thjesht si vdekatarë,përveçse që nga koha kur Zoti moriprenë e vdekjes dhe ruajti tëpaprishshëm trupin që kishte veshur,duke e ringjallur së vdekurish? Ose, kurra nën përçmim mashtrimi dhe marrëziae demonëve, në mos po në kohën kurFjala, Fuqia e Perëndisë, dhe Zotëruesi igjithë këtyre, denjoi për hir të dobësisësë njeriut të shfaqej në tokë? Kur filluantë shkeleshin me këmbë praktika dheteoria e magjisë, nëse mos po në kohënkur Fjala Hyjnore iu shfaq njerëzve? Menjë fjalë, kur u bë marrëzi urtësia egrekëve, në mos po në kohën kur Urtësiae vërtetë e Perëndisë u shfaq mbi tokë?

Në kohët e lashta, gjithë bota dhe çdovend i saj ishte mashtruar nga adhurimi iidhujve dhe njerëzit mendonin se idhujtishin të vetmit perëndi që ekzistonin.Por, tani, tejembanë botës, njerëzit polënë frikën nga idhujt dhe po gjejnëstrehë te Krishti; dhe, duke e adhuruarAtë si Perëndi, ata vijnë përmes Tij përtë njohur dhe Atin, të Cilin s’e njihninmë parë. Për më tepër, gjëja emahnitshme është kjo: objektet eadhurimit më parë ishin tëshumëllojshme dhe të panumërta; çdovend kishte idhullin e tij dhe iashtuquajturi perëndi i një vendi nukmund të kalonte në një vend tjetër meqëllim që të bindte njerëzit e atjeshëm

që ta adhuronin, por madje mezinderohej dhe nga të vetit. Kështu vërtet!Askush s’adhuronte perëndinë e fqinjit,por çdo njeri kishte idhullin e vet dhemendonte se ai ishte zot i të gjithëve. Portani vetëm Krishti adhurohet, si i Vetmidhe i Njëjti mes gjithë popujve kudo;dhe atë që s’mund ta bënte dobësia eidhujve, pra, që të bindte edhe ata qëbanonin aty afër, e ka kryer Krishti. Aika bindur jo vetëm ata që janë pranë,por, me të vërtetë, gjithë botën për tëadhuruar të vetmin dhe të njëjtin Zot dhe,përmes Tij, Atin.

§ 47

Po kështu, në kohët e mëparshme, çdovend ishte përplot me mashtrimin eorakujve, dhe thëniet e orakujve tëDelfit, Dodonës, Betisë, Likisë, Libisë,Egjiptit, atyre të Kabirit dhe Falltareskonsideroheshin të mrekullueshme ngamendja e njerëzve. Por tani, që kurKrishti është shpallur kudo, edhemarrëzia e tyre ka reshtur. S’ka mbeturaskush mes tyre që të japë më orakuj. Pokështu, asokohe, demonët mashtroninmendjen e njerëzve duke zënëvendbanim në burimet, lumenjtë, pemët,apo gurët, dhe u imponoheshin njerëzvetë thjeshtë me mashtrime. Por tani, qyshprej shfaqjes Hyjnore të Fjalës, gjithë ky

trillim ka reshtur, sepse me anë tëshenjës së kryqit, kur njeriu pranon tapërdorë, ai i shporr mashtrimet e tyre.Po kështu, njerëzit e kishin zakon t’ikonsideronin perëndi ata që janëpërmendur te poetët – Zeusin, Kronosin,Apolonin dhe heronjtë – dhe, duke iadhuruar, dolën nga udha e drejtë. Portani që Shpëtimtari është shfaqur mesnjerëzve, ata të tjerët kanë dalë në pah sejanë njerëz të vdekshëm, dhe vetëmKrishti pranohet si Perëndi i vërtetë,Fjalë e Perëndisë dhe Perëndia vetë.Dhe ç’mund të themi për magjinë, qëatyre u duket kaq e mrekullueshme?Përpara banimit të Fjalës në tokë, magjiaishte e fuqishme dhe vepruese mes

egjiptianëve, kaldeasve dhe indianëve,dhe i mbushte të gjithë që e shihnin metmerr dhe habi. Por me ardhjen e sëVërtetës dhe shfaqjen e Fjalës, edhemagjia është hedhur poshtë dheshkatërruar plotësisht. Ndërsa përurtësinë greke dhe llafet e zhurmshme tëfilozofëve, me të vërtetë mendoj seasnjeri s’ka nevojë që t’i japimargument; sepse fakti i mahnitshëm ështëi dukshëm para të gjithëve, sepse megjithë ato gjëra të shumta që patënshkruar, grekët s’ia dolën të bindninpërveçse pak njerëz nga vetë fqinjësia etyre në lidhje me pavdekësinë dherregullimin e virtytshëm të jetës. VetëmKrishti, duke përdorur gjuhë popullore

dhe përmes punës së njerëzve që s’ishintë shkathët me gjuhën e tyre, ka bindurgrupime të tëra njerëzish në mbarë botënqë të përçmojnë vdekjen dhe t’ukushtojnë vëmendje gjërave që nukvdesin, që të shohin përtej gjërave tëkohës dhe të sodisin gjërat e përjetshme,që të mos mendojnë aspak për lavditokësore por të përpiqen vetëm të arrijnëpavdekësinë.

§ 48

Këto fjalë që kemi thënë s’janë thjeshtfjalë: ato vërtetohen nga përvoja e

vërtetë e jetës. Kushdo që dëshironmund të shohë provën e lavdisë nëvirgjëreshat e Krishtit e në djemtë e rinjqë praktikojnë dëlirësinë si pjesë të fesësë tyre, si dhe në sigurinë e pavdekësisënë grupin72 kaq të madh dhe të gëzuar tëmartirëve. Po kështu, kushdo mund taprovojë atë që thamë edhe me njëmënyrë tjetër me anë të përvojës. Shkonë vetë praninë e mashtrimit tëdemonëve, mashtrimit të orakujve dheçudirave të magjisë, përdor shenjën ekryqit me të cilin tallen të gjithë, thuajvetëm Emrin e Krishtit, dhe do tëshohësh sesi përmes Tij, demonëtshpartallohen, orakujt pushojnë dhe çdomagji dhe yshtje pështjellohet73 .

Atëherë, kush është ky Krisht dhe sa imadh është Ai, i Cili me anë të Emritdhe pranisë së Vet lë në hije dhepështjellon gjithçka nga të gjitha anët,dhe i Cili është i vetmi që është i fortëkundër të gjithëve dhe ka mbushur tërëbotën me mësimin e Tij? Le ta na e thonëgrekët, që tallen me Të pa kufi dhe turp.Nëse Ai është njeri, si ka mundësi që njënjeri ka dalë më i fortë se të gjithë ata qëgrekët vetë i konsiderojnë perëndi, dheme anë të fuqisë së Vet ka treguar se atajanë një hiç? Nëse e quajnë magjistar, siështë e mundur që me anë të njëmagjistari të shkatërrohet çdo llojmagjie, në vend që të forcohet më tej?Nëse Ai do të kishte mposhtur disa

magjistarë, ose do ta kishte treguar Vetenmë të fortë ndaj vetëm njërit prej tyre,ata mund të mendonin me të drejtë se Aiia kishte dalë të mposhtte të tjerët vetëmme anë të aftësisë së Tij më të madhe.Por fakti është se kryqi i Tij ka mposhturçdo magji në mënyrë të plotë dhe katriumfuar mbi vetë emrin e saj. Prandaj,është e qartë se Shpëtimtari nuk ështëmagjistar, sepse vetë demonët qëmagjistarët u bëjnë thirrje marrinarratinë prej Tij, si ta kishin Zotërinë etyre. Atëherë, kush është Ai? Le të na ethonë grekët, që kanë si synim seriozvetëm talljen! Ndoshta do të thonë seedhe Ai është demon, dhe kjo ështëarsyeja pse i mposhti. Por edhe kështu,

na takon neve të qeshim, sepse mund t’imposhtim grekët me të njëjtat prova simë parë. Si mund të ishte demon Ai qëshporr demonët? Nëse do të kishtemposhtur vetëm disa prej tyre, atëherë,grekët mund të mendonin me të drejtë seAi triumfoi mbi ta përmes fuqisë sëDrejtuesit të tyre (siç kanë thënë, në tëvërtetë, judenjtë, duke dashur që tafyenin). Por meqë, sërish, edhe këtu,fakti është se, thjesht duke u përmendurEmri i Tij, gjithë marrëzia e demonëveçrrënjoset dhe ia mbath me të katra,duket qartë se grekët edhe këtu e kanëgabim, dhe Zoti e Shpëtimtari ynë,Krishti, nuk është një fuqi demoniake,siç pohojnë ata.

Atëherë, nëse Shpëtimtari nuk është asthjesht njeri, as magjistar, as një prejdemonëve, por, me anë të natyrës së TijHyjnore i ka pështjelluar dhe lënë nëhije mendimet e poetëve, mashtrimin edemonëve dhe urtësinë e grekëve, duhettë jetë e qartë dhe do të pranohet nga tëgjithë se Ai është me të vërtetë Biri iPerëndisë, Fjala Ekzistuese, Urtësia dheFuqia e Atit. Kjo është arsyeja pseveprat e Tij s’janë thjesht vepranjerëzore, por, si në mënyrë tëqenësishme, ashtu dhe në krahasim meveprat e njerëzve, pranohen se janëmbinjerëzore dhe vërtet vepra tëPerëndisë.

§ 49

Për shembull, cili njeri që ka ekzistuarndonjëherë ka formuar një trup për vetenvetëm nga një virgjëreshë? Apo cilinjeri ka shëruar ndonjëherë kaq shumësëmundje sa Zoti i të gjithëve? Kush eriktheu atë që i mungonte natyrës sënjeriut, ose e bëri të verbrin që ngalindja që të shikonte? Asklepi u hyjnizuanga grekët sepse praktikoi artin eshërimit dhe zbuloi barna si ilaçe përsëmundjet e trupit, sigurisht, jo duke iformuar vetë nga toka, por duke i zbuluarme anë të studimit të natyrës. Por ç’ështëkjo në krahasim me atë që bëri

Shpëtimtari kur, në vend që thjesht tëshëronte një plagë, modeloi qenien nëthelb dhe i riktheu shëndetin gjësë qëkishte formuar? Edhe Herkuli adhurohetsi perëndi nga grekët sepse luftoi kundërburrave të tjerë dhe vrau kafshë të egrame dinakëri. Por a ka krahasim kjo meatë që bëri Fjala, kur shporri nga njerëzitsëmundjet, demonët, madje dhe vetëvdekjen? Edhe Dionisi adhurohet mestyre, sepse u mësoi njerëzve dehjen; porata tallen me Shpëtimtarin dhe Zotin evërtetë të të gjithëve, i Cili u mësoinjerëzve përkoren.

Gjithsesi, kjo mjafton tash për tash.Çfarë do të thonë ata për mrekullitë etjera të natyrës së Tij Hyjnore? Në

vdekjen e cilit njeri u errësua dielli dheu drodh toka? Njerëzit vdesin edhe sot,madje vdisnin edhe përpara asaj kohe.Kur ndodhën gjithë këto mrekulli nërastin e tyre? Po kështu, a t’i kapërcejmëveprat e kryera në trupin e Tij tokësordhe të përmendim ato që u kryen pasringjalljes së Tij? A ka mbizotëruarndonjëherë kudo mësimi i ndonjë njeriu,në ndonjë vend a kohë, si i vetmi dhe injëjti mësim, që nga njëri skaj i tokës tektjetri, aq sa adhurimi i tij të ketë rrjedhurplotësisht përmes çdo vendi? Sërish,nëse (siç thonë ata) Krishti është vetëmnjeri dhe jo Perëndia Fjalë, pse nuk endalojnë perënditë e grekëve që të hyjënë zotërimet e tyre? Ose, nga ana tjetër,

pse vetë Fjala, që banon mes nesh, i jepfund adhurimit të tyre me anë të mësimittë Tij dhe ua turpëron mashtrimet?

§ 50

Shumë vetë kanë qenë mbretër dhesundues të tokës para Tij. Po kështu,historia na tregon për shumë vetë meskaldeasve, egjiptianëve dhe indianëve,që ishin njerëz të urtë dhe magjistarë.Por cili prej tyre (nuk them vetëm pasvdekjes së tij, por edhe kur ishte ende nëkëtë jetë) ka qenë ndonjëherë në gjendjeqë të triumfonte kaq shumë sa të mbushte

gjithë botën me mësimin e tij dhe tënxirrte një turmë kaq të madhe nga frikae tmerrshme e idhujve, sa ka fituarShpëtimtari ynë nga idhujt? Filozofëtgrekë kanë përpiluar kaq shumë veprame aftësi bindëse dhe mjeshtëri të madhefjalësh; por ç’fryt mund të na tregojnëpër këtë punë, që të mund të krahasohetme frytin që ka treguar kryqi i Krishtit?Mendimet e tyre të mençura ishinbindëse, derisa vdiqën; por edhe gjatëjetës, ndikimi i tyre në dukje ukundërpeshua nga rivaliteti me njëri-tjetrin, sepse ata ishin njerëz ziliqarëdhe mbanin fjalime kundër njëri-tjetrit.Por Fjala e Perëndisë, sipas njëparadoksi të habitshëm, ndonëse i

mësonte njerëzit me një gjuhë më të ulët,i ka lënë në hije edhe sofistët më në zëdhe, duke pështjelluar mësimet e tyredhe duke i tërhequr gjithë njerëzit tekVetja, ka mbushur bashkësitë e Tij. Përmë tepër (dhe kjo është gjëja emahnitshme), duke shkuar si Njeri nëvdekje, Ai ka pështjelluar gjithë thëniete fryra të njerëzve të urtë në lidhje meidhujt. Sepse vdekja e kujt i ka shporrurndonjëherë demonët, ose vdekjes së kujti janë druajtur ndonjëherë demonët, veçasaj të Krishtit? Sepse atje ku përmendetShpëtimtari, çdo demon shporret. Ose,kush i ka çliruar kaq shumë njerëzit ngapasionet e tyre të natyrshme saqëkurvëruesit të jenë bërë të dëlirë,

vrasësit të mos vringëllijnë më shpatën,dhe ata që më parë ishin frikacakë eburracakë të sillen me guxim si burra tëvërtetë? Me një fjalë, çfarë i bindibarbarët dhe paganët në çdo vend që tëlinin marrëzinë e tyre dhe t’i vininveshin paqes, në mos besimi i Krishtitdhe shenja e kryqit? Ç’gjëra të tjera ukanë dhënë njerëzve një besim kaq tësigurt në pavdekësinë sa ç’ka bërë kryqii Krishtit dhe ringjallja e trupit të Tij?Grekët tregonin gjithfarëlloj përrallashtë rreme, por nuk mund të pohonin kurrëse idhujt e tyre ishin ringjallur sëvdekurish: madje, atyre as nuk u shkontendër mend se trupi mund të ekzistojësërish pas vdekjes. Dhe ne jemi

veçanërisht gati që t’i dëgjojmë seç’kanë për të thënë për këtë pikë, sepseme anë të këtyre mendimeve ata kanënxjerrë në pah dobësinë e idhujtarisë sëtyre, duke i dhënë, në të njëjtën kohë,Krishtit mundësinë e ringjalljes trupore,aq sa, në këtë mënyrë, Ai të mund tëpranohet nga të gjithë si Biri i Perëndisë.

§ 51

Po kështu, cili njeri, qoftë pas vdekjes,apo gjatë jetës, i mësoi njerëzit përvirgjërinë dhe nuk e konsideroi këtëvirtyt të pamundur për qeniet njerëzore?

Por Krishti, Shpëtimtari ynë dhe Mbretii të gjithëve, ka triumfuar kaq shumë memësimin e Tij mbi këtë temë, saqë edhefëmijët që s’kanë arritur ende moshën eligjshme, zotohen për atë virgjëri që etejkalon ligjin. Dhe cili njeri ka qenëndonjëherë në gjendje të depërtojë edhete skithasit e etiopasit, partët,armenianët, apo te ata që thuhet sejetojnë përtej Hirkanisë, apo dhe teegjiptianët e kaldeasit, popuj që ikushtohen magjisë dhe janë më tepër senatyrshëm të skllavëruar nga frika edemonëve dhe janë të egër në sjellje,dhe ka qenë në gjendje t’u predikojë tëgjithëve virtytin dhe vetëkontrollin dheka folur kundër adhurimit të idhujve, siç

ka bërë Zoti i të gjithëve, Fuqia ePerëndisë, Zoti ynë Jezu Krisht? Por, Ainuk predikoi vetëm përmes dishepujve tëVet, por punoi kaq bindshëm në mendjene njerëzve saqë, pasi lanë zakonet e tyretë egra dhe adhurimin e perëndive tëparaardhësve, ata mësuan të njihninKrishtin dhe, përmes Tij, të adhuroninAtin. Kur ishin ende idhujtarë, grekëtdhe barbarët ishin gjithmonë në luftë menjëri-tjetrin, madje ishin mizorë dhe mevetë farefisin e tyre. Askush s’mund tëudhëtonte me tokë a det nëse nuk ishte iarmatosur me shpata, për shkak tëgrindjeve të tyre të papajtueshme menjëri-tjetrin. Madje, gjithë jetën ekalonin me armë, shpata zëvendësoi

shkopin dhe ishte baza e çdo ndihme.Gjatë gjithë asaj kohe, siç e thashë mëparë, ata u shërbenin idhujve e u ofroninflijime demonëve, por, me gjithëmahnitjen besëtyte që shoqëronteadhurimin e tyre të idhujve, asgjës’mund t’i bënte të hiqnin dorë ngazakoni i shpirtit luftarak të tyre. Por,ndonëse kjo është e habitshme të thuhet,që kur erdhën tek shkolla e Krishtit, sinjerëz që i bren vërtet ndërgjegjja, atakanë lënë mënjanë mizorinë e tyrevrastare dhe nuk u shkon në mendja përluftë. Përkundrazi, gjithçka është paqemes tyre dhe asgjë s’mbetet, veçdëshirës për miqësi.

§ 52

Atëherë, kush është Ai që ka bërë këtogjëra dhe ka bashkuar në paqe ata qëurrenin njëri-tjetrin, veç Biri i Atit,Shpëtimtari i përbashkët i të gjithëve,Jezu Krishti, i Cili, me anë të dashurisësë Vet, vuajti gjithçka për shpëtimintonë? Për më tepër, kjo paqe që do tëkryente Ai është parashikuar qysh ngafillimi, sepse Shkrimi thotë: “Ata do t’ifarkëtojnë shpatat në plugje dhe heshtatnë drapërinj, dhe njëri komb nuk do tëngrejë shpatën kundër tjetrit, dhe as nukdo të mësojnë më që të kryejnëluftëra”.74 Dhe kjo nuk është aspak e

pabesueshme. Barbarët e sotëm janënatyrshëm të egër në zakonet e tyre, dhepër sa kohë u bëjnë flijime idhujvelëshohen me egërsi kundër njëri-tjetritdhe s’mund të durojnë një orë të vetmepa armë. Por kur dëgjojnë mësimin eKrishtit, menjëherë lënë luftën dhe ifuten bujqësisë; nuk armatosen më meshpata, por zgjatin duart në lutje. Me njëfjalë, në vend që të luftojnë me njëri-tjetrin, ata rrokin armët kundër djallitdhe demonëve, dhe i mposhtin me anë tëvetëkontrollit dhe sinqeritetit të shpirtittë tyre. Këto fakte janë provë e natyrësHyjnore të Shpëtimtarit, sepse Ai u kamësuar njerëzve atë që s’mund tamësonin kurrë mes idhujve. Po kështu,

kjo nxjerr në pah (madje jo pak)dobësinë dhe vlerën boshe të demonëvedhe idhujve, sepse, për shkak se enjihnin dobësinë e vet, demonët i vininvazhdimisht njerëzit të luftonin kundërnjëri-tjetrit, sepse druheshin se mos,nëse njerëzit pushonin së luftuari menjëri-tjetrin, do të ktheheshin të sulmoninvetë demonët. Sepse, me të vërtetë,dishepujt e Krishtit, në vend që tëluftojnë kundër njëri-tjetrit, qëndrojnë tërreshtuar kundër demonëve me anë tëzakoneve dhe veprimeve të tyre tëvirtytshme, i përzënë dhe tallen mekomandantin e tyre, djallin. Ata janë tëdëlirë edhe në rini, durojnë në kohësprove dhe këmbëngulin në mundime.

Kur fyhen, tregohen të duruar, kurplaçkiten, e trajtojnë si një gjë tëparëndësishme, dhe gjëja emrekullueshme është se trajtojnë si tëparëndësishme vetë vdekjen dhe bëhenmartirë të Krishtit.

§ 53

Dhe këtu kemi një tjetër provë të natyrësHyjnore të Shpëtimtarit, që është vërtetdhe plotësisht mahnitëse. Cili njeri ithjeshtë, magjistar, tiran, apo mbret, kaqenë ndonjëherë në gjendje që të bëjëkaq shumë gjëra i vetëm? A ka luftuar

ndokush ndonjëherë kundër gjithësistemit të adhurimit të idhujve, gjithëushtrisë së demonëve, gjithë magjisë dhegjithë urtësisë së grekëve, në një kohëkur të gjithë këta ishin të fortë, popërparonin dhe po mashtronin gjithkënd,siç bëri Zoti ynë, vetë Fjala ePerëndisë? Madje, edhe tani Ai ponxjerr në pah në mënyrë të padukshmegabimin e gjithkujt, dhe i vetëm po uamerr gjithë njerëzit nga dora atyre, aq saata që dikur adhuronin idhujt, tani ishkelin me këmbë, magjistarët me emërdjegin librat e tyre dhe të mençuritpreferojnë interpretimin e ungjijve mbiçdo studim tjetër. Ata po braktisin ato qëadhuronin më parë; adhurojnë dhe

rrëfejnë si Krisht dhe Perëndi Atë qëdikur e përqeshnin si të kryqëzuar. Tëashtuquajturat perëndi të tyreshpartallohen nga shenja e kryqit, dheShpëtimtari i kryqëzuar shpallet nëmbarë botën si Perëndi dhe Bir iPerëndisë. Për më tepër, perëndive tëadhuruara mes grekëve tani po u delboja mes tyre për shkak të gjërave tëturpshme që kryenin ata, sepse ata qëpranojnë mësimin e Krishtit janë më tëdëlirë në jetë se ta. Nëse këta, dhe tëtjerët si ta, janë vepra njerëzore, atëherële ta na tregojë dikush vepra të ngjashmetë kryera nga njerëzit në kohët emëparshme, dhe do të na bindë. Por nëseato tregohen se janë (dhe janë vërtet)

vepra të Perëndisë dhe jo të njerëzve,pse jobesimtarët tregohen kaq të pafedhe nuk pranojnë Zotërinë që i krijoi?Ata janë të goditur si njeriu që nuk arrintë dallojë Perëndinë Modelues përmesveprave të krijimit. Sepse, me siguri,nëse do të kishin dalluar natyrën e Tijhyjnore përmes pushtetit të Tij mbiuniversin, do të kuptonin edhe se veprattrupore të Krishtit nuk janë njerëzore,por janë veprat e Shpëtimtarit të tëgjithëve: Fjalës së Perëndisë. Dhe po takishin kuptuar këtë, siç thotë Pali: “Nukdo ta kishin kryqëzuar Zotin elavdisë”.75

§ 54

Pra, ashtu si ai që dëshiron të shohëPerëndinë (i Cili, nga vetë natyra, është ipadukshëm dhe s’mund të shihet), mundtë arrijë ta perceptojë dhe ta njohëpërmes veprave të Tij, kështu dhe ai qënuk e shikon Krishtin me arsyen e vet, tëpaktën le ta shqyrtojë në veprat e Tijtrupore dhe të vërë në provë nëse atojanë vepra njeriu, apo të Perëndisë.Nëse janë vepra të njeriut, atëherë, le tapërqeshë; por nëse janë të Perëndisë, letë mos tallet me gjërat që nuk janë objekti denjë për tallje por, përkundrazi, le tapranojë këtë fakt dhe të mahnitet që

gjërat hyjnore na janë zbuluar me mjetekaq të përulura, që përmes vdekjesmosvdekja na është bërë e njohur, dhepërmes Mishërimit të Fjalës ështëshpallur Mendja, nga rrjedhin të gjithagjërat, si dhe Kryesi dhe Urdhëruesi isaj, vetë Fjala e Perëndisë. Me tëvërtetë, Ai u vesh me njerëzimin, që netë mund të bëhemi Perëndi. E shfaqiVeten me anë të një trupi me qëllim qëne të mund të perceptojmë Mendjen eAtit të padukshëm. Ai duroi turpin prejnjerëzve, që ne të mund të trashëgojmëpavdekësinë. Ai Vetë nuk u dëmtua ngakjo, sepse është i palëndueshëm dhe ipaprishshëm; por, me anë të vetëpalëndueshmërisë së Tij, Ai ruajti dhe

shëroi njerëzit që vuajnin për hir të tëcilëve i duroi këto gjëra. Shkurt, të tilladhe kaq të shumta janë arritjet eShpëtimtarit që rrjedhin nga Mishërimi iTij, saqë nëse përpiqemi t’i numërojmëështë njësoj si të sodisim detin e hapurdhe të përpiqemi të numërojmë valët.S’mund t’i shohësh dot të gjitha valët mesy, sepse kur përpiqesh ta bësh këtë,valët që vijnë më pas të çorodisinshqisat. Po kështu, kur dikush dëshironqë të kuptojë gjithë arritjet e Krishtit nëtrup, s’mund ta bëjë dot, edhe sikur t’inumërojë me radhë, sepse gjërat që etejkalojnë mendjen e tij janë gjithnjë mëtepër sesa ato që ai mendon se kakuptuar.

Prandaj, ashtu si ne s’mund të flasimmjaftueshëm qoftë dhe për një pjesë tëveprës së Tij, është më mirë që të mosflasim për të as në tërësi. Prandaj, do tëpërmendim vetëm një gjë më tepër, dhepastaj do t’jua lëmë juve tërësinë që tëmahniteni. Sepse, me të vërtetë, gjithçkae kësaj vepre është e mrekullueshme,dhe kudo që njeriu kthen vështrimin,shikon natyrën Hyjnore të Fjalës dheshtanget nga mahnitja.

§ 55

Thelbi i asaj që kemi thënë deri tani

mund të përmblidhet si më poshtë. Qënga koha kur Shpëtimtari erdhi në mesintonë, idhujtaria jo vetëm që s’po rritetmë, por po pakësohet dhe, shkallë-shkallë, po resht. Në mënyrë tëngjashme, urtësia e grekëve jo vetëm qënuk po bën më asnjë përparim, por dheajo që ekzistonte po zhduket. Dhedemonët, jo vetëm që s’po vazhdojnë t’uimponohen njerëzve me mashtrimet,orakujt dhe magjitë e tyre, porshpartallohen nga shenja e kryqit sapoprovojnë ta bëjnë këtë. Nga ana tjetër,ndërsa idhujtaria dhe gjithçka tjetër që ikundërvihet besimit të Krishtit porrëgjohet, dobësohet dhe rrëzohet,shikoni – mësimi i Shpëtimtarit po rritet

kudo! Adhuroni, pra, Shpëtimtarin “iCili është mbi të gjithë” dhe është ifuqishëm, madje Perëndinë Fjalë, dhedënoni ata që po mposhten dhe pozhduken prej Tij. Kur vjen dielli,errësira nuk mbizotëron më; çdo pjesëqë mbetet prej saj, zhduket. Po kështu,tani që ka ndodhur shfaqja Hyjnore eFjalës së Perëndisë, errësira e idhujvenuk mbizotëron më, dhe të gjitha pjesët ebotës, në çdo drejtim, po ndriçohen ngamësimi i Tij. Në mënyrë të ngjashme,nëse një mbret sundon diku, por qëndronnë shtëpinë e vet dhe nuk lejon që tashohin, shpesh ndodh që disa njerëz tëpabindur, duke përfituar nga tërheqja etij, shpallin veten mbret në vend të tij;

dhe secili prej tyre, i veshur me dukjen epozitës mbretërore, mashtron njerëzit ethjeshtë të cilët, për shkak se s’mund tëhyjnë në pallat dhe të shohin mbretin evërtetë, mashtrohen thjesht duket dëgjuarse dikush thirret mbret. Mirëpo, kur delmbreti i vërtetë dhe shfaqet hapur, gjëratqëndrojnë ndryshe. Mashtruesit epabindur dalin në pah për shkak tëpranisë së tij, dhe njerëzit, si shohinmbretin e vërtetë, i braktisin ata që mëparë i mashtronin. Në të njëjtën mënyrë,më parë, demonët u imponoheshinnjerëzve dhe merrnin për vete nderiminqë i takonte Perëndisë. Por që kur Fjalae Perëndisë u shfaq në trup, dhe na bëritë njohur vetë Atin e Tij, mashtrimi i

demonëve është ndalur dhe detyruar tëzhduket; dhe njerëzit, duke kthyer sytëdrejt Perëndisë të vërtetë, Fjalës së Atit,braktisin idhujt dhe arrijnë të njohinPerëndinë e vërtetë.

Tani kjo është provë se Krishti ështëPerëndi, Fjala dhe Fuqia e Perëndisë.Sepse, ndërsa gjërat njerëzore pushojnëdhe fakti i Krishtit mbetet, është e qartëpër të gjithë se gjërat që pushojnë janë tëpërkohshme, ndërsa ai që mbetet ështëPerëndi dhe vetë Biri i Perëndisë, ivetëmlinduri Fjalë.

KAPITULLI 9

PËRMBYLLJE

§ 56

Kjo, pra, Makarius, është oferta jonë përty që e do Krishtin: një shpallje eshkurtër e besimit të Krishtit dheshfaqjes së natyrës së Tij Hyjnore ndërne. Kjo do të të japë një pikënisje,ndërsa ti duhet të vijosh të provosh tëvërtetën e saj me anë të studimit tëShkrimeve. Ato u shkruan dhe frymëzuan

nga Perëndia; ndërsa ne, që kemi mësuarnga mësuesit e frymëzuar që lexuanShkrimet dhe u bënë martirë për hir tëHyjnisë së Krishtit, i kontribuojmë mëtej zellit tënd për të nxënë. Nga Shkrimetdo të mësosh dhe për shfaqjen e Tij tëdytë ndaj nesh, vërtet të lavdishme dhehyjnore, kur Ai nuk do të vijë në përulësipor në lavdinë që i takon; jo më nëposhtërim, por në madhështi; jo më përtë vuajtur por për të derdhur mbi negjithë frytin e kryqit të Tij: ringjalljendhe mosprishjen. Atëherë, Ai s’do tëgjykohet më, por, përkundrazi, do të jetëvetë Gjykatës; do të gjykojë gjithsecilindhe të gjithë sipas veprave që kanë kryernë trup, të mira apo të këqija qofshin.

Atëherë, për të mirët është rezervuarmbretëria qiellore, kurse për ata qëkryejnë ligësinë, errësira e jashtme dhezjarri i përjetshëm. Kështu thotë dhe Zotivetë: “Ja ku po ju them: që tash e tutje,do të shihni Birin e Njeriut të ulur në tëdjathtë të pushtetit, duke ardhur mbi retëe qiellit në lavdinë e Atit”.76 Për t’upërgatitur për atë Ditë, kemi një ngathëniet e Tij: “Gatituni dhe vigjiloni,sepse nuk e dini orën kur vjen Ai”.77

Ndërsa i lumi Pal thotë: “Të gjithë duhettë qëndrojmë përpara selisë së gjkatës tëKrishtit, që gjithsecili të marrë sipasasaj që kreu në trup, të mirë apo tëkeqe”.78

§ 57

Por, për hetimin dhe kuptimin e drejtë tëShkrimeve, nevojitet një jetë e mirë dhenjë shpirt i pastër. Nevojitet dhe qëvirtyti i krishterë ta drejtojë mendjen qëtë kuptojë (me aq sa mundet natyranjerëzore) të vërtetën në lidhje mePerëndinë Fjalë. S’mund ta kuptosh dotmësimin e shenjtorëve nëse nuk kemendje të pastër dhe nuk përpiqesh tëimitosh jetën e tyre. Kushdo që dëshirontë vështrojë dritën e diellit, natyrshëmfshin më parë sytë, me qëllim që të bëjë,me aq sa mundet, një përafri me

pastërtinë e asaj që po shikon; dhe njeriuqë dëshiron të shohë një qytet, apo vend,shkon vetë atje për ta bërë këtë. Nëmënyrë të ngjashme, kushdo që dëshirontë kuptojë mendjen e shkruesve tëshenjtë duhet, më parë, të pastrojë jetëne vet, dhe t’u afrohet shenjtorëve dukekopjuar veprat e tyre. Kështu, i bashkuar,në këtë mënyrë, me ta në një bashkësijete, ai do të kuptojë gjërat që iu zbuluanatyre nga Perëndia dhe, pasi t’i shpëtojë,që në atë çast e tutje, rrezikut qëkërcënon mëkatarët në gjykim, do tëmarrë atë që është rezervuar përshenjtorët në mbretërinë e qiellit. Për atëshpërblim është shkruar: “As syri s’i kaparë, dhe as veshi s’i ka dëgjuar, dhe as

nuk kanë hyrë në zemër të njeriut, gjëratqë ka përgatitur Perëndia”79 për ata qëbëjnë një jetë të perëndishme dhe duanPerëndinë e Atin në Krishtin Jezus, Zotintonë. Përmes Tij, dhe me Të, i qoftë Atitvetë, bashkë me Birin vetë, në Frymën eShenjtë, nderimi, fuqia dhe lavdia nëjetë të jetëve. Amen.

SHTOJCA

LETRA E SHËN ATHANASITDREJTUAR MARSELINIT PËR

INTERPRETIMIN E PSALMEVE

I dashur Marselin,

Vendosmëria jote në Krishtin më mbushme admirim. Jo vetëm që po e mbanveten mirë në sprovën e tanishme, megjithë vuajtjen që mbart me vete ajo,por edhe po jeton sipas rregullit dhe,siç më thotë prurësi i letrës sate, po epërdor kohën e lirë që të ka shkaktuarsëmundja e kohëve të fundit për të

studiuar gjithë materialin e Shkrimevetë Shenjta dhe sidomos Psalmet. Aithotë se po përpiqesh të rrokësh forcëndhe kuptimin e brendshëm të çdoPsalmi. Shkëlqyer! Edhe unë u jampërkushtuar Psalmeve, ashtu si dhegjithë Biblës; madje, një herë fola menjë plak të zellshëm dhe studioz, i cilikishte punuar së tepërmi me librin ePsalmeve. Ai më foli për to me bukuridhe forcë të madhe bindëse, duke ushprehur qartë, teksa mbante në dorënjë libër Psalmesh. Prandaj, do të tëshkruaj gjërat që më tha ai:

BIR, të gjitha librat e shkrimeve, siDhiata e Vjetër, dhe e Reja, janëfrymëzuar nga Perëndia dhe janë të

dobishme për udhëzim, siç thotë dheApostulli; por atyre që e studiojnëvërtet, libri i Psalmeve u jep një thesartë veçantë. Sigurisht, gjithsecili libër iBiblës ka mesazhin e vet të veçantë: përshembull, Pentatuku tregon për fillimin ebotës, punët e patriarkëve, daljen eIzraelit nga Egjipti, dhënien e Ligjit, sidhe rregullimin e tabernakullit dhepriftërisë; Jozueu, Gjyqtarët dhe Samuelipërshkruajnë ndarjen e trashëgimisë,veprat e gjyqtarëve dhe prejardhjen eDavidit; Mbretërit dhe Kronikatshënojnë veprat e mbretërve, Ezra tregonçlirimin nga robëria, kthimin e popullitdhe ndërtimin e tempullit dhe qytetit;Profetët parashikojnë ardhjen e

Shpëtimtarit, na sjellin në mendjeurdhërimet, qortojnë shkelësit dhe kanënjë fjalë të veçantë edhe për johebrenjtë.Pra, secili prej këtyre librave është sinjë kopsht që rrit nga një lloj fryti tëveçantë; nga ana tjetër, libri i Psalmeveështë një kopsht që, përveç frytit të vet tëveçantë, rrit dhe disa fryte të të gjithëlibrave të tjerë. Për shembull, përkrijimin, për të cilin lexojmë teZanafilla, flitet te Psalmi 19: “Qiejtshpallin lavdinë e Perëndisë, dhe kupaqiellore shpalos veprën e duarve të Tij”,dhe sërish tek Psalmi 24: “Toka është eZotit dhe gjithçka që përmban ajo: toka ebanuar dhe të gjithë që banojnë në të. Aivetë shtriu themelet e saj mbi dete”.

Dalja nga Egjipti, për të cilën tregojnëEksodi, Numrat dhe Ligji i Përtërirë,këndohet siç duhet tek Psalmet 87, 105,106 dhe 114. “Kur Izraeli doli ngaEgjipti”, thotë ky i fundit, “Shtëpia eJakobit nga mesi i një populli të huaj,Juda u bë vendi i tij i shenjtë dhe Izraelierdhi nën autoritetin e tij”. “Ai dërgoiMoisiun, shërbëtorin e Tij”, shpallPsalmi 105, “Aronin, të cilin kishtezgjedhur Ai. Ai tregoi mes tyre fjalët eshenjave të Tij, dhe mrekullitë e Tij nëtokën e Hamit. Dërgoi errësirën, dhe uerr, dhe ata s’iu bindën fjalës së Tij. Iktheu ujerat e tyre në gjak dhe u vraupeshqit: toka e tyre prodhoi bretkosa,madje dhe në apartamentet e mbretit. Ai

foli dhe erdhën pleshta e mushkonja nëgjithë banesat e tyre”; dhe kështu mëradhë, në gjithë këtë Psalm dhe nëtjetrin, gjejmë trajtimin e të njëjtavegjëra. Sa për tabernakullin dhepriftërinë, gjejmë se përmenden tekPsalmi 29, i kënduar kur potransportohej tabernakulli:80 “O bij tëPerëndisë, sillini Zotit, sillini Zotit deshtë rinj, sillini Zotit lavdi dhe nder”.Përmenden edhe veprat e Jozueut, birittë Nunit, dhe ato të gjyqtarëve, por kësajhere në Psalmin 105: “Ata iu ndërtuanqytete ku të banonin, mbollën fusha dhevreshta”, sepse toka e premtuar iu dha nëduart e tyre pikërisht nën drejtimin eJozueut. Dhe kur lexojmë në mënyrë të

përsëritur në po këtë Psalm: “Ata iklithën Zotit në telashin e tyre dhe Ai ishpëtoi nga fatkeqësia”, kjo flet përperiudhën e gjyqtarëve, sepse atëherë ithirri populli Atij, dhe Ai ngriti gjyqtarëqë t’i çlironte nga shtypësit, sa herë qëdilte nevoja. Në të njëjtën mënyrë,Psalmi 20 ka parasysh mbretërit kurkëndon: “Disa u besojnë karrocave tëluftës dhe disa kuajve, por ne do tëfitojmë lavdi me anë të Emrit të Zotit,Perëndisë tnë. Ata u përkulën dhe ranë;por ne ngrihemi dhe qëndrojmë nëkëmbë”. Dhe Psalmi 126 i PsalmeveGraduale flet për atë që tregon Ezra:“Kur Zoti i ktheu robërit e Sionit, ubëmë njerëz të ngushëlluar”; në mënyrë

të ngjashme, Psalmi 122: “U gëzova kurmë thanë, Do të shkojmë në Shtëpinë eZotit. Këmbët tona ndalën para portavetë tua, o Jerusalem! Jerusalemi ështëndërtuar si një qytet që ka bashkësibrenda vetes: atje shkojnë fiset, fiset eZotit, për t’i dëshmuar Izraelit”.

Siç e shikon, pra, të gjitha temat epërmendura në librat historikëpërmenden edhe tek Psalme të ndryshme.Por kur vijmë tek çështjet për të cilatflasin Profetët, shohim se këtopërmenden pothuajse kudo në Psalme.Për ardhjen e Shpëtimtarit dhe mënyrënsesi (ndonëse është Perëndi) Ai do tëbanojë mes nesh, Psalmi 50 thotë:“Perëndia, vetë Perëndia ynë, do të vijë

haptazi dhe nuk do të qëndrojë nëheshtje”; dhe tek Psalmi 118, lexojmë:“Bekuar qoftë ai që vjen në Emrin eZotit! Ne ju kemi bekuar nga Shtëpia eZotit. Perëndia është Zoti, dhe Ai na kadhënë dritë”. Për faktin se Ai që vjenështë Vetë Fjala e Atit, Psalmi 107këndon kështu: “Ai dërgoi Fjalën e Tijdhe i shëroi, madje i çliroi nga gjithëfatkeqësitë e tyre”. Sepse Perëndia qëvjen është pikërisht i njëjti Fjalë qëdërgon Ati, dhe për këtë Fjalë që ështëZëri i Atit, që psalmisti e di mirë seështë Biri i Perëndisë, këndon sërish tek45: “Zemra ime kompozon një Fjalë tëmirë”; dhe tek 110: “Nga barku i nënës,përpara agimit, të kam lindur”. Vërtet,

cilin mund ta quash Pjellë të Perëndisë,përveç Fjalës dhe Urtësisë së Tij? Dheai, i cili e di mirë se Perëndia përdoriFjalën kur tha: “Le të ketë dritë, le tëketë kupë qiellore. Le të ekzistojnë tëgjitha gjërat”, thotë sërish tek Psalmi 33,“Me anë të Fjalës së Zotit u krijuanqiejt, dhe gjithë ushtria e tyre me anë tëFrymës së gojës së Tij”. Madje,psalmisti jo vetëm që s’është i paditurpër ardhjen e Mesisë, por e përmend sëpari, dhe më së tepërmi, tek Psalmi 45:“Froni yt, o Perëndi, është nga përjetësianë përjetësi, dhe skeptri i mbretërisëSate është një skeptër drejtësie. Ti kedashur drejtësinë dhe ke urryerpadrejtësinë: prandaj Perëndia, Perëndia

yt, të ka vajosur me vajin e gëzimitpërmbi vëllezërit e tu”. Për më tepër, qëaskush të mos mendojë se ardhja e Tijishte vetëm në dukje, Psalmi 87 tregonse Ai që duhet të vijë, do të vijë edhe sinjeri, edhe në të njëjtën kohë si Ai meanë të të Cilit u bënë të gjitha gjërat.“Nëna Sion do të thotë se i ka lindur njëburrë, vërtet një burrë; dhe Ai vetë,Shumë i Larti, e themeloi”, thotë Psalmi;dhe kjo është njësoj si të thoshte: “Fjalaishte Perëndi, të gjitha gjërat u bënë meanë të Tij, dhe Fjala u bë mish”.Psalmisti nuk hesht as për faktin se Aiduhet të lindte nga virgjëresha –përkundrazi, këtë e thekson menjëherëtek psalmi 45, të cilin e cituam një çast

më parë. “Dëgjo, o bijë”, thotëpsalmisti, “shiko dhe vërma veshin,harro popullin tënd dhe shtëpinë e atittënd. Sepse Mbreti ka dëshiruarbukurinë tënde, dhe Ai është Zoti yt”. As’ngjason kjo me atë që tha Gabrieli:“Përshëndetje, o hirplote, Zoti është mety”? Sepse Psalmisti, pasi e quan tëVajosur, pra, Mesi, ose Krisht, shpallmenjëherë lindjen e Tij njerëzore dukethënë: “Dëgjo, o bijë, dhe shiko”; ivetmi ndryshim është se Gabrieli idrejtohet Marisë me anë të një epiteti,sepse ai i përket një race të ndryshmeprej saj, ndërsa Davidi e quan me tëdrejtë bijën e vet, sepse ajo do të lindteprej tij.

Pasi tregon, pra, se Krishti duhet të vijënë formë njerëzore, libri i Psalmevevijon duke treguar se Ai është në gjendjetë vuajë në mishin që ka marrë. Dukeparashikuar sesi judenjtë do tëkomplotonin kundër Tij, Psalmi 2këndon: “Pse egërsohen paganët dhepopujt mendojnë gjëra të kota? Mbretërite tokës u ngritën dhe sundimtarët e tyre ukëshilluan së bashku kundër Zotit dhekundër Krishtit të Tij”. Dhe Psalmi 22,duke folur për vetë personin eShpëtimtarit, përshkruan mënyrën evdekjes së Tij. “Ti më ke sjellë nëpluhurin e vdekjes, sepse shumë qen mëkanë rrethuar, bashkësia e të ligjve mëka vënë nën rrethim. Më shpuan duart

dhe këmbët, m’i numëruan gjithë kockat,më vështruan dhe më kundruan, m’indanë veshjet me njëri-tjetrin dhehodhën short për mantelin tim”. “Mëshpuan duart dhe këmbët” – ç’kuptimtjetër mund të ketë kjo përveç kryqit?Ndërsa Psalmet 88 dhe 69, që sërishflasin për vetë personin e Zotit, na thonëmë tej se Ai i vuajti këto gjëra, jo përhirin e Tij, por për tonin. “Ti ke bërë qëzemërimi Yt të qëndrojë mbi mua”, thotënjëri psalm; ndërsa tjetri shton: “Ipagova për gjëra që nuk i moraasnjëherë”. Sepse Ai nuk vdiq për shkakse duhej vetë t’i nënshtrohej vdekjes: Aivuajti për ne, dhe mori mbi Vetezemërimin që ishte ndëshkimi për

shkeljen tonë, siç thotë dhe Isaia: “Aivetë mbarti sëmundjet tona”. Kështu, tePsalmi 138 ne themi: “Zoti do të mëshpaguajë”; dhe tek Psalmi 72, Frymathotë: “Ai do të shpëtojë fëmijët e tëvarfërve dhe do ta përulë shpifësin,sepse nga dora e të fuqishmëve Ai e kaçliruar të varfrin, nevojtarin që s’kishteaskënd ta ndihmonte”.81

Dhe kjo s’është gjithçka. Më tej, libri iPsalmeve tregon, që më parë, Ngritjentrupore të Shpëtimtarit në qiell, dukethënë tek Psalmi 24: “O princa, ngriniportat tuaja, dhe ngrihuni, o ju dyer tëpërjetshme, dhe mbreti i lavdisë do tëhyjë!” dhe sërish tek Psalmi 47:“Perëndia ka dalë me një zhurmë të

gëzuar, Zoti ka dalë me zërin etrumbetës”. Ai shpall edhe Uljen eKrishtit në të djathtë të Atit, duke thënëte Psalmi 110: “Zoti i ka thënë Zotit tim,Ulu në të djathtën Time, derisa t’i bëjarmiqtë e tu stol të këmbëve të tua”.Psalmi 9 përmend dhe shkatërrimin eardhshëm të djallit, duke bërtitur: “Tiulesh në fronin Tënd, Ti që gjykon medrejtësi, Ti ke qortuar paganët dhe i liguështë shkatërruar”. Dhe psalmisti nuk nafsheh as faktin se Ai do të marrë gjithëfuqinë për të gjykuar nga Ati, por tregonqë më parë se Ai do të vijë si Gjykatësii të gjithëve tek Psalmi 72: “Jepi Mbretitgjykimet e Tua, o Perëndi, dhe drejtësinëTënde Birit të Mbretit, që Ai të gjykojë

popullin Tënd me drejtësi dhe të varfrite Tu me drejtësi”. Edhe tek Psalmi 50lexojmë: “Ai do të thërrasë qiellin ngalart, dhe tokën, që të gjykojë popullin eTij. Dhe qiejt do të shpallin drejtësinë eTij, që Perëndia është vërtet Gjykatës”.Në mënyrë të ngjashme, Psalmi 82 thotë:“Perëndia qëndron në asamblenë eperëndive, dhe gjykon perënditë mestyre”. Edhe thirrja e johebrenjve mundtë mësohet nga shumë pasazhe në po këtëlibër, sidomos me këto fjalë nga Psalmi47: “Duartrokisni, të gjithë ju ojohebrenj, bërtitini Perëndisë me zërin etriumfit”; dhe sërish tek Psalmi 72:“Etiopasit do të bien para Tij, armiqtë eTij do të lëpijnë pluhurin. Mbretërit e

Tarsit dhe të ishujve do të sjellindhurata, mbretërit e Arabisë dhe Sabësdo të ofrojnë dhurata”. Për të gjithë këtogjëra këndohet te libri i Psalmeve;madje ato shpalosen veçmas edhe nëlibrat e tjerë.

Por miku im i moshuar theksoi pikën segjërat që gjenden në Psalmet përShpëtimtarin shprehen dhe në librat etjerë të Shkrimit; ai theksoi faktin se tëgjithë librat kanë të përbashkët tënjëjtin interpretim, dhe se kanë vetëmnjë zë në Frymën e Shenjtë.

Për më tepër, vijoi ai, edhe e kundërtaështë e vërtetë, deri në njëfarë mase;sepse, ashtu si libri i Psalmeve përfshin

temat e veçanta të gjithë librave të tjerë,kështu dhe ata, shpesh, përmbajnë diçkaqë është tipar i veçantë i Psalmeve. Përshembull, Moisiu shkruan një këngë;Isaia bën të njëjtën gjë, ndërsa Habakukuofron lutje në formë kënge. Në të njëjtënmënyrë, në çdo libër shohim gjëra tëtilla si profeci, dhënie të ligjit dhehistori; sepse i njëjti Frymë është mbi tëgjithë dhe Ai, për shkak se nga natyraështë Një dhe i Pandashëm, i jepet i tërigjithsecilit: por Ai është ishumëllojshëm në shfaqjet e Tij ndajnjerëzimit, dhe gjithsecili që mësohetnga Fryma dhe e merr Atë e shërbenfjalën sipas nevojës së çastit. Kështu(siç thashë më parë), Moisiu nganjëherë

është edhe profet edhe psalmsit, dheProfetët, nganjëherë, edhe parashtrojnëligje (si “Pastrohuni, bëhuni të pastër.Pastro zemrën nga ligësia, Jerusalem”),edhe regjistrojnë histori, si atëherë kurDanieli tregon historinë e Suzanës,82 oseIsaia na tregon për Rabshakehun dheSenakeribin. Në mënyrë të ngjashme,libri i Psalmeve, që ka si funksion tëveçantë shprehjen e këngëve,përgjithëson në këngë çështje qëtrajtohen në imtësi në libra të tjerë, siç takam treguar. Madje ai parashtron edheligje nganjëherë, si “Largoju zemërimitdhe hiq dorë nga pakënaqësia, largojezemrën nga ligësia dhe bëj të mirën.Kërko paqen dhe ndiqe”, si dhe na

tregon historinë e udhëtimit të Izraelitdhe profetizon për ardhjen eShpëtimtarit, siç e thashë pak më parë.

E shikon, pra, se hiri i të njëjtit Frymëështë i përbashkët tek çdo shkrimtar dhetek gjithë librat e Shkrimit, dhe ndryshonnë shprehjen e vet vetëm për shkak tënevojës dhe dëshirës së Frymës.Prandaj, është e qartë se e vetmja gjë qëka rëndësi është që çdo shkrimtar tëmbajë fort, pa u epur, hirin që ka marrëpersonalisht dhe, kështu, të përmbushënë mënyrë të përsosur misionin e vet siindivid. Dhe, ndër gjithë librat, libri iPsalmeve ka sigurisht një hir shumë tëveçantë, një cilësi të zgjedhur që ia vlenvërtet të përsiatet; sepse, përveç

karakteristikave që ndan me të tjerët, aika dhe një mrekulli të veçantë që ështëvetëm e tij; pra, se brenda tij,përfaqësohen dhe portretizohen, nëgjithë larminë e tyre të madhe, lëvizjet eshpirtit njerëzor. Është si një pikturë, kue sheh veten të portretizuar dhe, si esheh, je në gjendje të kuptosh dhe, sirrjedhojë, ta formosh veten sipasmodelit të dhënë. Gjetkë në Bibël, lexonvetëm se Ligji urdhëron që të bësh këtëose atë gjë, u vë veshin Profetëve për tëmësuar për ardhjen e Shpëtimtarit, oseshkon te librat historikë për të mësuarveprat e mbretërve dhe njerëzve tëshenjtë; por te libri i Psalmeve, përveçgjithë këtyre gjërave, mëson për

vetveten. Në të gjen të pikturuar të gjithalëvizjet e shpirtit tënd, të gjithandryshimet, luhatjet, dështimet dhepërtëritjet e tij. Për më tepër, ciladoqoftë nevoja apo halli yt i veçantë, ngapo ky libër mund të përzgjedhësh njëformë fjalësh që i përshtaten situatës, nëmënyrë që jo vetëm t’i dëgjosh dhe tëvijosh më tej, por edhe të mësoshmënyrën si ta shërosh problemin tënd.Ndalesat e keqbërjes janë të shumta nëShkrim, por vetëm libri i Psalmeve tëtregon si t’u bindesh këtyre urdhrave dhetë pushosh së mëkatuari. Për shembull,pendimi porositet në mënyrë tëpërsëritur; por të pendohesh do të thotëtë lësh mëkatin, dhe janë Psalmet ato që

të tregojnë si të fillosh të pendohesh dheme çfarë fjalësh mund të shprehëshpendesën. Sërish, Shën Pali thotë:“Mundimi prodhon qëndresë, qëndresapërvojë, përvoja shpresë, dhe shpresanuk na turpëron”; por vetëm te Psalmetgjejmë të shkruar dhe të përshkruar sesiduhen duruar mundimet, dhe çfarë duhettë thotë i munduari, qoftë në kohën emundimit, ashtu dhe kur telashet e tijmarrin fund: gjithë procesi i sprovimit tëtij parashtrohet te Psalmet dhe na thuhetme saktësi me ç’fjalë të shprehimshpresën tonë në Perëndinë. Ose, merrurdhërimin: “Në gjithçka jepnifalënderim”. Psalmet jo vetëm që nanxisin të jemi falënderues, por edhe na

sigurojnë fjalët e duhura që duhet ëthemi. Po kështu, shkrimtarë të tjerë nathonë se të gjithë ata që duan të jetojnënë mënyrë të perëndishme në Krishtinduhet të pësojnë përndjekje; edhe këtu,përsëri Psalmet na sigurojnë fjalë me tëcilat duhet t’i drejtohen Perëndisë nëmënyrë të përshtatshme, si ata që ilargohen përndjekjes, ashtu dhe ata qëvuajnë nën të, dhe libri i Psalmeve bënëtë njëjtën gjë edhe për ata që kanëshpëtuar nga përndjekja. Gjetkë, nëBibël, na urdhërohet që të bekojmëPerëndinë dhe ta pranojmë Atë: këtu tePsalmet, na tregohet mënyra si ta bëjmëkëtë, dhe me çfarë lloj fjalësh mund tërrëfehet siç duhet madhështia e Tij.

Madje, në të gjitha situatat e jetës, do tëshohim se këto këngë hyjnore napërshtaten dhe na përmbushin nevojën qëka shpirti ynë në çdo situatë.

Dhe këtu qëndron dhe diçka tjetër eçuditshme që ka të bëjë me Psalmet. Nëlibrat e tjerë të Shkrimit, lexojmë osedëgjojmë fjalët e njerëzve të shenjtësikur u përkasin vetëm atyre që i thonëato, dhe aspak sikur të ishin fjalët tona;dhe, në të njëjtën mënyrë, bëmat qëtregohen atje janë për ne material që nabën të mahnitemi dhe janë shembuj qëduhen ndjekur, por s’na duken aspakgjëra që i kemi bërë vetë. Mirëpo, nëlibrin e Psalmeve, ndonëse profecitë përShpëtimtarin lexohen në mënyrën e

sipërpërmendur, me nderim dhe memahnitje, në rastin e gjithë Psalmeve tëtjera, të duket sikur lexon fjalët e tua;dhe kushdo që i dëgjon ato preket nëzemër, sikur ato të shprehnin mendimet etij më të thella. Për ta bërë të qartë këtëdhe, si Shën Pali, pa patur frikë se mospërsërisim veten, le të marrim disashembuj. Patriarkët folën shumë gjëra,dhe të gjitha u përshtateshin atyre; edheMoisiu foli dhe Perëndia iu përgjigj;Elija dhe Elizeu, të ulur në malinKarmel, i bënë thirrje Zotit dhe thanë:“Zoti jeton, përpara të cilit qëndroj”.83

Edhe profetët e tjerë, kur folën nëmënyrë të veçantë për Shpëtimtarin,nganjëherë iu drejtuan edhe Izraelit, ose

paganëve. Por, askush nuk do t’i flistendonjëherë fjalët e patriarkëve sikur tëishin të veta, dhe nuk dot guxonte tëimitonte fjalët e Moisiut, ose të përdortefjalët e Abrahamit në lidhje me Isakun emadh, apo në lidhje me Ishmaelin dheskllaven e lindur në shtëpi, sikur të ishinfjalët e veta, edhe sikur ta shtrëngonte enjëjta nevojë. Po kështu, nëse dikush dotë vuante me atë që vuajnë, ose do tëmbushej me dëshirën për diçka më tëmirë, nuk do të thoshte ndonjëherë siçtha Moisiu: “Më trego Veten”, ose “Nësedo t’ua falësh mëkatin, falua; por nësejo, atëherë më fshi nga libri që keshkruar”. Po kështu, askush nuk do tëpërdorte fjalët e profetëve për

lavdërime, apo fajësime, sikur të ishin tëvetat, ose të thoshte: “Zoti jeton, dhe nëpraninë e Tij qëndroj sot”. Sepse ai qëlexon këto libra dihet qartë se nuk lexonfjalët e veta, por ato të njerëzve tëshenjtë dhe të tjerëve, për të cilëtshkruan ata; por mrekullia e Psalmeveështë se, me përjashtim të atyreprofecive që flasin për Shpëtimtarin dhedisa profeci për johebrenjtë, lexuesi imerr të gjitha fjalët e Psalmeve në buzëte veta sikur të ishin fjalët e tij, dhegjithsecili i këndon Psalmet sikur tëishin shkruar veçanërisht për të mirën etij. Ai i merr e i reciton, jo sikur po fletdikush tjetër, apo sikur po përshkruhenndjenjat e një personi tjetër, por sikur po

i flet vet për veten e vetë, duke ia ofruarfjalët Perëndisë si të ishin shprehje ezemrës së tij, sikur t’i kishte formuluarvetë. Ai s’do t’i nderojë këto fjalë sifjalët e patriarkëve, Moisiut, apoprofetëve të tjerë; jo, ai ka guximin që t’itrajtojë këto fjalë si të ishin të vetat dhesikur të ishin shkruar për të. Qoftë nësenjeriu ka respektuar Ligjin, qoftë nëse eka shkelur, Psalmet përshkruajnë gjëratqë ka kryer ai; gjithsekush e gjen patjetërveten në to. Qoftë nëse është shpirtbesnik apo mëkatar, gjithsecili lexon nëPsalmet përshkrimin e vetvetes.

Për më tepër, mua më duket se, për shkakse Psalmet i shërbejnë njeriut që ikëndon ato si pasqyrë ku ai sheh veten

dhe shpirtin e vet, atëherë ai nuk ka se sitë mos i japë ato në një mënyrë të tillëqë i bën fjalët e tyre të zënë vend me tënjëjtën forcë tek ata që i dëgjojnë atë t’ikëndojë dhe i nxit ata gjithashtu tëreagojnë në mënyrë të ngjashme.Nganjëherë, ajo që prodhohet në këtëmënyrë është pendimi, si me anë tëfjalëve të Psalmit 51, që të godasin nëndërgjegje; një herë tjetër, kur dëgjonsesi Perëndia i ndihmon ata qëshpresojnë dhe besojnë në Të, edhedëgjuesi gëzohet dhe fillon të japëfalënderime, sikur ajo ndihmë e hirshmetë ishte tashmë e tija. Marrim njëshembull tjetër. Psalmin 3, njeriu ekëndon duke patur në mendje mundimet e

veta; Psalmet 11 dhe 12, ai i përdor sishprehje e vetë besimit dhe lutjes së tij;dhe, kur këndon Psalmet 54, 56, 57 dhe142, ai nuk e bën sikur po përndiqetdikush tjetër, por e lavdëron Perëndinënga përvoja e vet. Dhe çdo Psalm tjetërflitet dhe kompozohet nga Fryma në tënjëjtën mënyrë: njësoj si në pasqyrë,lëvizjet e vetë shpirtit tonë pasqyrohennë to dhe fjalët janë vërtet tonat, dhe najanë dhënë për të shërbyer si kujtesë endryshimeve të gjendjes sonë dhe simodel për ndreqjen e jetës sonë.

Kjo është mirësia e mëtejshme eShpëtimtarit: pasi u bë njeri për hirintonë, ai jo vetëm ofroi ia trupin e Vetvdekjes për hirin tonë, që të çlironte të

gjithë njerëzit nga vdekja, por, dukedëshiruar që të na shfaqte mënyrën e Tijtë përsosur dhe qiellore të jetesës, Ai eshprehu këtë gjë në Veten e tij. Për shkakse e dinte sa lehtë mund të na mashtrontedjalli, Ai na dha, për hir të paqes sëmendjes sonë, premtimin e fitores qëkishte arritur për hirin tonë. Por nukndaloi këtu: shkoi edhe më tej, dhe kreunë Veten e vet gjërat që na kishteurdhëruar. Prandaj, çdo njeri mund tadëgjojë tek flet dhe, në të njëjtën kohë,mund të shohë në sjelljen e Tij një modelpër veten, ashtu siç na porositi dhe Aivetë, kur tha: “Mësoni nga Unë, sepsejam i përulur dhe i nënshtruar në zemër”.Askund nuk mund të gjendet mësim më i

përsosur për virtytin sesa në jetën e vetëZotit. Durimi, dashuria për njerëzit,mirësia, kuraja, mëshira, drejtësia – tëgjitha këto gjenden në Të; dhe, në tënjëjtën mënyrë, asnjë virtyt s’do t’imungojë atij që mediton plotësisht përkëtë jetë njerëzore të Krishtit. Ngaqë edinte këtë, Shën Pali tha: “Bëhuniimitues të mi, ashtu si unë vetë jamimitues i Krishtit”. Ligjvënësit grekëkishin vërtet një aftësi të madhe nëpërdorimin e gjuhës; por Zoti, Zoti ivërtetë i të gjithëve, i Cili kujdeset përtë gjitha veprat e Tij, jo vetëm qëparashtroi urdhërime, por dha dhe Vetensi model të mënyrës si duhen zbatuar ato,që gjithë ata që duan mund ta dinë dhe ta

imitojnë. Dhe, prandaj, përpara se tëvinte mes nesh, Ai e skicoi ngjasimin ekësaj jete të përsosur për ne me fjalë, nëpo këtë libër të Psalmeve. Këtë e bërime qëllim që, ashtu si e zbuloi Veten nëmish se ishte Njeriu i përsosur qiellor,kështu dhe në Psalmet, njerëzit mevullnet të mirë të shihnin të portretizuarjetën-model, dhe atje të gjenin shërimindhe ndreqjen për jetën e tyre.

Atëherë, shkurtimisht, nëse vërtetnevojitet diçka më tepër për të tëngulitur mësimin në mendje, i gjithëShkrimi i shenjtë është mësuesi i virtytitdhe besimit të vërtetë, por libri iPsalmeve të jep një përshkrim të jetësshpirtërore. Ja, ai që i afrohet një mbreti

tokësor respekton formalitetet në lidhjeme veshjen, qëndrimin dhe formën eduhur të fjalëve, në mënyrë që të moskonsiderohet i pagdhendur nëse e shkelnë këto çështje. Kështu dhe ai qëpërpiqet të jetojë jetën e mirë dhe tëmësojë për sjelljen e Shpëtimtarit nëtrup, me anë të leximit të këtij libri tëshenjë, vihet në dijeni të gjendjes sëshpirtit të vet dhe pastaj i sigurohenfjalët e duhura për t’i përdorur si lutës.Sepse një tipar i këtij libri është sePsalmet, prej të cilave përbëhet, janë tëllojeve të ndryshme. Disa, si 73, 78, 114dhe 155, kanë formë tregimtare; disajanë nxitëse, si 32, 97 dhe 103 ;disa janëprofetike, për shembull, 22, 45, 47 dhe

110; disa, pjesërisht, ose në tërësi, janëlutje drejtuar Perëndisë, si 6, 16, 54,102; disa janë rrëfime, në veçanti 51,disa dënojnë të ligtë, si 14; disa të tjerë,si 8, 98, 117, 125 dhe shumë të tjerëshprehin falënderim, lavdërim dhefestim. Nga këta vetëm Psalmi 66përmend në mënyrë të veçantëRingjalljen e Zotit. Prandaj, në librin ePsalmeve është e mundur të gjejmë jovetëm pasqyrimin e gjendjes së vetëshpirtit tonë, së bashku me rregullin dheshembullin për gjithë gjendjet emundshme, por edhe formën e duhur tëfjalëve me të cilat të kënaqim Zotin nëçdo situatë të jetës, fjalë pendimi dhefalënderimi, në mënyrë që të mos biem

në mëkat; sepse, përpara Gjykatësit, dotë japim llogari jo vetëm për veprimet,por edhe për çdo fjalë të kotë që kemithënë.

Atëherë, ta zëmë se ti dëshiron tëshpallësh të bekuar dikë; mënyrën si tabësh këtë e gjen te Psalmi 1, si dhe tekPsalmet 32, 41, 112, 119 dhe 128. Nësedëshiron të dënosh konspiracionin ejudenjve kundër Shpëtimtarit, ke Psalmin2. Nëse të përndjek familja dhekundërshtohesh nga shumë vetë, thuajPsalmin 3; kur dëshiron të falënderoshPerëndinë për fundin e një vuajtjeje,këndo Psalmet 4, 75 dhe 116. Kur shehse i ligu dëshiron të të vërë në kurth dhedëshiron që lutja jote të arrijë në veshët

e Perëndisë, atëherë zgjohu herët dhekëndo Psalmin 5; dhe nëse ndihesh nënrenë e pakënaqësisë së Tij, mund tëthuash Psalmet 6 dhe 38. Nëse ndokushthur plane kundër teje, siç bëriAhithofeli me Davidin, dhe dikush tëlajmëron, këndo Psalmin 7 dhe vendosebesimin te Perëndia, i Cili do të tëçlirojë. Kur mediton për shpengimin enjerëzimit dhe hirin mbarëbotëror tëShpëtimtarit, këndoji Zotit Psalmin 8;dhe, me këtë Psalm, ose Psalmin 19,mund ta falënderosh Zotin për prodhimine rrushit. Për fitoren mbi armikun dheshpëtimin e gjërave të krijuara, mos emerr për vete lavdinë por, duke ditur seAi që i ka sjellë gjërat në këtë fund të

lumtur është Biri i Perëndisë, këndojiAtij Psalmin 9; dhe, nëse dikushpërpiqet të të alarmojë, këndo Psalmin11, duke i besuar ende Zotit. Kur shehkrenarinë e pakufishme të shumënjerëzve, dhe ligësinë që rritet kaqshumë, saqë (duket sikur) s’ka mbeturmë asgjë e shenjtë mes njerëzve, gjejstrehë tek Zoti dhe thuaj Psalmin 12. Dhenëse kjo gjendje duket sikur tejzgjatet,mos humb zemër, sikur Perëndia të kaharruar, por thirri Atij me anë të Psalmit27. Nëse dëgjon të tjerët të blasfemojnëprovidencën e Perëndisë, mos u bashkome fyerjet e tyre por ndërmjetëso tePerëndia, duke përdorur Psalmet 14 dhe53. Po kështu, nga ana tjetër, nëse

dëshiron të mësosh cili lloj njeriu ështëqytetar i mbretërisë së qiejve, këndoPsalmin 15. Ose, kur ke nevojë të luteshkundër armiqve të tu dhe atyre që po tëvënë në vështirësi, Psalmet 17, 86, 88dhe 140 do të t’i plotësojnë të gjithanevojat; dhe nëse dëshiron të dish silutej Moisiu, ke Psalmin 90.84 Pasiçlirohesh nga këta armiq dhe shtypës,këndo Psalmin 18; dhe kur mahnitesh ngarendi i krijimit dhe providenca e mirë ePerëndisë në të, si dhe nga parimet eshenjta të Ligjit, Psalmet 19 dhe 27 dot’i japin zë lutjes sate; ndërsa Psalmi 20do të të japë fjalët për të ngushëlluar dhepër t’u lutur me ata që janë në telashe.Kur ushqehesh dhe udhëhiqesh nga Zoti

dhe gëzohesh kur e kupton këtë, të pretPsalmi 23. Mos po të rrethojnë armiqtë?Atëherë ngrije zemrën te Perëndia dhethuaj Psalmin 25, dhe me siguri do tëshohësh shpartallimin e armiqve. Nëseata këmbëngulin me një synim tëpareshtur vrastar, atëherë hiq dorë ngagjykimi i njeriut dhe lutju Perëndisë, tëVetmit të Drejtë, që vetëm Ai të gjykojësipas drejtësisë, duke përdorur Psalmet26, 35 dhe 43. Nëse armiqtë tështrëngojnë edhe më fort dhe po bëhennjë ushtri e vërtetë, dhe të tallin duke tëthënë se je njeri ende i pavajosur,85 moski drojë, por sërish këndo Psalmin 27.Mos i kushto fare vëmendje dobësisë sënatyrës sate njerëzore, apo pafytyrësisë

së sulmit të tyre, por thirri pareshturPerëndisë, duke përdorur Psalmin 28.Dhe kur dëshiron të gjesh mënyrën eduhur për t’iu afruar Perëndisë mefalënderim, këndo Psalmin 29 memençuri shpirtërore. Dhe, përfundimisht,kur bën kushtimin e shtëpisë, pra, tëshpirtit tënd (ku ti mirëpret Zotin) dheshtëpinë e shqisave të tua, ku banonshpirtit yt trupërisht, jep falënderim dhethuaj Psalmin 30 dhe, nga PsalmetGraduale, lexo Psalmin 127. Po kështu,kur sheh se je i urryer dhe i përndjekurnga gjithë miqtë dhe të afërmit për shkaktë besimit në Krishtin, mos u dëshpëronga kjo gjë, dhe as mos u druaj prej tyre,por veçohu dhe, me vështrimin drejt së

ardhmes, këndo Psalmin 31. Dhe kursheh të pagëzohen njerëzit e të çlirohennga kjo botë e ligë, mbushu me mahnitjenga dashuria e Perëndisë për njerëzitdhe, me falënderim për ta, këndoPsalmin 32. Dhe sa herë që disa prejjush dëshironi të këndoni së bashku, dhetë gjithë janë njerëz të mirë dhe të drejtë,atëherë këndoni Psalmin 33. Kur ke rënëmes armiqsh, por ke shpëtuar dukerefuzuar në mënyrë të mençur këshillën etyre të ligë, atëherë mblidh njerëz tëshenjtë dhe këndo me ta Psalmin 34. Dhekur sheh sa të zellshëm janë shkelësit nëkeqbërjen e tyre, mos mendo se ligësiaështë diçka që ata e kanë të lindur, siçthonë disa mësues të rremë, por lexo

Psalmin 36 dhe do të shohësh se ata vetëjanë autorë të mëkatit të tyre. Dhe nëseshikon po këta njerëz të ligj të përpiqen,mes ligësish të tjera, që të sulmojnë tëdobëtin dhe ti dëshiron që t’iparalajmërosh viktimat e tyre që të mosua vënë veshin, dhe as t’i kenë zili (pasi,së shpejti, ata do të asgjësohen), si tiashtu edhe të tjerët thoni Psalmin 37.Nga ana tjetër, kur është në pikëpyetjevetë siguria jote, për shkak të sulmeve tëarmikut, dhe dëshiron që të zgjosh vetenkundër tij, thuaj Psalmin 39; dhe, nëse,kur ai të sulmon, ti pëson vuajtje, dhedëshiron të mësosh vlerën e qëndresës,këndo Psalmin 40. Kur shikon njerëz nëskamje që shtrëngohen të lypin për bukën

e gojës, dhe dëshiron t’u tregoshmëshirë, atëherë mund të përgëzosh ataqë i kanë ndihmuar tashmë të varfrit dhenxit të tjerë për të kryer vepra tëngjashme mëshire duke përdorurPsalmin 41. Sërish, nëse je në zjarrminga dëshira për Perëndinë, mos ushqetëso nga fyerjet e armiqve por, dukeditur frytin e përjetshëm që do të të japënjë dëshirë e tillë, ngushëllo shpirtin dhelehtësoji dhimbjet me shpresën tePerëndia, dhe thuaj Psalmin 42. Kurdëshiron që të kujtosh në imtësidashamirësinë që Perëndia u ka treguaretërve, si në daljen e tyre nga Egjipti,ashtu dhe në shkretëtirë, dhe dëshiron tëmeditosh sesa i mirë është Perëndia dhe

sa mosmirënjohës janë njerëzit, kePsalmet 44, 78, 89, 105, 106, 107, sidhe Psalmet 114 dhe 115. Ndërsa Psalmi46 do të të plotësojë nevojat kur vrapontek Perëndia pasi çlirohesh ngamundimet dhe dëshiron ta falënderoshdhe t’u tregosh të gjithëve mëshirën plotdashuri që ai të ka treguar.

Por, ta zëmë se ke mëkatuar dhe, pasi jepështjelluar, po pendohesh dhepërgjërohesh për falje, atëherë ke fjalëte rrëfimit dhe pendimit te Psalmi 51.Ose, ndoshta, kanë shpifur për ty paranjë mbreti të lig, dhe sheh se shpifësi pomburret për veprën e tij: atëherë largohudhe thuaj Psalmin 52. Dhe kur tëpërndjekin dhe shpifin kundër teje, siç

bënë zifitët dhe të huajt me mbretinDavid, mos u shqetëso, por me siguri tëplotë te Perëndia, këndoji lavde Atij,duke përdorur Psalmet 54 dhe 56. Nësepërndjekja ende vazhdon të të vihet pas,dhe ai që kërkon të të marrë jetën hyn(edhe pa e ditur) në vetë shpellën kufshihesh ti, sërish mos ki frikë; sepseedhe në një çast kaq të skajshëm, do tëkesh inkurajim nga Psalmi 57 dhe nga142. Ndoshta komplotuesi jep urdhra qëdikush të të vëzhgojë shtëpinë, por tigjithsesi ia del të arratisesh; atëherë,falëndero Perëndinë dhe lër Psalmin 59të të shkruhet në zemër, si në një shtyllëpërkujtimi, si përkujtesë të çlirimit tënd.Dhe nëse të qortojnë, jo vetëm armiqtë,

por edhe ata që mendoje se i kishe miqtë qortojnë, të fyejnë dhe të lëndojnë sëtepërmi për njëfarë kohe, mund t’i bëshgjithsesi thirrje Perëndisë për ndihmë,duke përdorur Psalmin 55. Kundërshtiracakëve dhe atyre që mburren medukjen, thuaj Psalmin 58 për t’i qortuar.Por ata që kanë një armiqësi kaq tëmadhe se janë gati të të marrin dhe jetën,duhet t’i kundërshtosh thjesht me bindjentënde ndaj Zotit, pa u frikësuar fare, porduke iu nënshtruar dhe më tepër vullnetittë Tij, ndërsa ata bëhen edhe më të egërnë zemërimin e tyre, dhe forma e fjalëvetë tua për këtë rast le të jetë Psalmi 62.Nëse përndjekja të detyron të shkosh nëshkretëtirë, mos ki frikë, se nuk je i

vetëm atje, sepse Perëndia është me ty.Prandaj atje në shkretëtirë, në agim,mund t’i këndosh Atij Psalmin 63. Dhenëse frika e armiqve dhe komplotet etyre të pareshtura të ndjekin edhe nëshkretëtirë, sado të shumtë jenë dhe sadokëmbëngulës në përpjekjen e tyre për tëtë gjetur, gjithsesi, nuk duhet tëdorëzohesh; sepse dhe shigjetat lodër tënjë fëmije do të mjaftojnë që t’i plagosinata, kur në buzët e tua ke Psalmet 64, 65,70 dhe 71.

Psalmi 65 do të të plotësojë nevojat saherë që dëshiron t’i këndosh lavdePerëndisë; dhe nëse dëshiron t’i mësoshdikujt për Ringjalljen, këndo Psalmin66. Kur kërkon mëshirë nga Zoti,

lavdëroje me Psalmin 67. Kur sheh se tëligjtë po shijojnë begati dhe paqe, kursetë mirët vuajnë telashe të mëdha, mos ufyej, as mos u shqetëso nga kjo, por thuajPsalmin 73. Kur Perëndia zemërohet mepopullin e Tij, ke fjalët e mençura tëngushëllimit te Psalmi 74. Kur ke rastintë dëshmosh për Perëndinë, Psalmet 9,71, 75, 92, 105 deri tek 108, 111, 118,126, 136 dhe 138 i përshtaten këtij rasti;dhe Psalmi 76, kur përdoret me zgjuarsi,të siguron përgjigjen për paganët dheheretikët, duke treguar se njohuria ePerëndisë nuk është aspak në krahun etyre, por gjendet vetëm në Kishë. Dhekur armiku merr në zotërimvendstrehimin tënd, edhe sikur të jesh i

sfilitur dhe i munduar, mos u dëshpëro,por lutu: dhe pasi të dëgjohet thirrja,jepi falënderim Perëndisë, dukepërdorur Psalmin 77. Dhe nëse njerëzitkanë përdhosur shtëpinë e Perëndisë dhekanë therur shenjtorët, ndërsa trupat etyre ua kanë hedhur shpendëvegrabitqarë, mos u pikëllo dhe mos ufrikëso nga një mizori e tillë por, dukevuajtur me ata që po e vuajnë këtëmizori, përgjëroju Perëndisë për ta, dukepërdorur Psalmin 79.

Psalmet 81 dhe 95 janë të përshtatshëmnëse dëshiron të këndosh në një ditëfestive, bashkë me shërbëtorë të tjerë tëZotit; dhe kur armiku mobilizohet sërishkundër teje, duke kërcënuar Shtëpinë e

Perëndisë dhe duke bashkuar forcatkundër shenjtorëve të Tij, mos u frikëso,as nga numrat, as nga forca e tyre, sepsenë Psalmin 83 ke një spirancë të vërtetëshprese. Më tej, nëse sodit Shtëpinë ePerëndisë dhe banesën e Tij tëpërjetshme dhe ke një dëshirë të zjarrtëpër ta, siç kishte Apostulli, atëherë thuajPsalmin 84; dhe kur, pas ca kohe, tëzbutet zemërimi dhe çlirohesh sërish,shprehe falënderimin me Psalmin 85 dhe116. Për të parë dallimin mes Kishësdhe skizmës, si dhe për të mposhturskizmatikët, mund të thuash Psalmin 87.Për të inkurajuar veten dhe të tjerët nëfrikën e Perëndisë, dhe për të treguar sai patrembur është njeriu që shpreson në

Të, thuaj Psalmin 91. Dëshiron të japëshfalënderime në Ditën e Zotit? Atëherëthuaj Psalmin 24; nëse dëshiron ta bështë hënën, atëherë thuaj Psalmin 95; nësedëshiron ta bësh të premten, fjalët elavdërimit të vijnë nga Psalmi 93, sepseShtëpia e Perëndisë u ndërtua kur u kryeKryqëzimi, pavarësisht sa shumë upërpoq armiku që ta pengonte këtë,prandaj është me vend që të këndojmë tëpremten një këngë fitoreje, siç është kyPsalm. Psalmi 96 është me vend, nëseShtëpia e Perëndisë është kapur,shkatërruar dhe, pastaj, rindërtuar; dhekur toka ka qetësi nga lufta dhe kthehetpaqja, këndo “Zoti është Mbret” tePsalmi 97. Dëshiron të këndosh të

mërkurën? Atëherë, Psalmi i duhur është94; sepse, ditën e katërt nga Sabati,86

Zoti hyri, pasi u tradhtua, në kohën eVuajtjes së Tij, me anë të së cilës nashpengoi dhe me anë të së cilës triumfoinë mënyrë të lavdishme. Prandaj, kurlexojmë në Ungjill sesi, të mërkurën,judenjtë u këshilluan së bashku kundërZotit, kur sheh sesi e sfidoi djallin Ai meguxim për hirin tonë, këndo fjalët ePsalmit 94. Dhe sërish, kur shehprovidencën dhe fuqinë e Perëndisë nëtë gjitha gjërat dhe dëshiron të udhëzoshtë tjerët në besimin dhe bindjen e Tij,bëji që të thonë së pari Psalmin 100.Dhe kur e ke përjetuar vetë fuqinë e Tijnë gjykim (sepse gjithmonë drejtësia e

Tij zbutet nga mëshira e Tij), Psalmivijues do të shprehë nevojën tënde.

Nëse, përmes dobësisë së natyrës satedhe vështirësive të jetës, e gjen veten,nganjëherë, të trishtuar dhe të varfër,këndo Psalmin 102 për t’u ngushëlluar,dhe përdor dy Psalmet që pasojnë për tangritur zemrën në lavdërim mirënjohës tePerëndia, siç duhet të bëjmë në çdosituatë dhe përmes çdo situate. Psalmet105, 107, 113, 117, 135, 146 deri te 150tregojnë jo vetëm arsyet pse duhetpërlëvduar Perëndia, por të tregojnëedhe si ta bësh. A ke besim, siç urdhëroiZoti, dhe beson në lutjet që shpreh?Atëherë thuaj Psalmin 116, që nga vargudhjetë e më tej. A ndihesh, si Apostulli,

se tani mund të çash përpara, dukeharruar gjithçka që ke lënë pas? Atëherë,për çdo hap të përparimit tënd kepesëmbëdhjetë Psalmet Graduale.Ndoshta, një herë tjetër, shikon se jemashtruar nga argumentet e të tjerëve –mirë, pra, që në çastin që e kupton,ndalo së mëkatuari, ulu dhe qa, siç bëninjudenjtë, në kohët e lashta, përbrilumenjve të Babilonisë, duke përdorurfjalët e Psalmit 137. Meqë vlera enjeriut provohet pikërisht kur aitundohet, Psalmi 139 do të të përmbushënevojat kur falënderon Perëndinë përkalimin e sigurt të kohës së sprovës. Dhenëse armiku të shtie edhe një herë nëdorë dhe dëshiron të çlirohesh, atëherë

thuaj Psalmin 140. Për lutje dhepërgjërim, këndo Psalmet 5, 141 deri te143, si dhe 146. Mos ndoshta ështëngritur ndonjë Goliat kundër popullit dheteje? Mos ki frikë, por besoji Perëndisë,siç bëri Davidi dhe këndo fjalët e tij tePsalmi 144. Pastaj, duke u mahnitur ngamirësia e Perëndisë ndaj çdo njeriu dheduke kujtuar mirësinë e Tij ndaj teje dhegjithë njerëzve, lavdëroje, sërish mefjalët e Davidit, me Psalmin 105.Dëshiron t’i këndosh Perëndisë? PërdorPsalmet 96 dhe 98. Nëse zgjidhesh nëndonjë pozitë autoriteti mes vëllezërve(ndonëse je njeri i dobët), nuk duhet tëkrenohesh sikur je më i lartë se ta, por,përkundrazi, përlëvdo Zotin që të

zgjodhi dhe këndo Psalmin 151,87 qëështë, në veçanti, Psalm i Davidit. Dhepër Psalme që përlëvdojnë Perëndinë,ku disa syresh kanë titullin Haleluja, tëgjithë këto i ke te Psalmet 105 deri 107,111 deri 118, 135, 136, 146 deri 150.Ose, nëse dëshiron të këndosh Psalmetqë flasin në mënyrë të veçantë përShpëtimtarin, ke për të gjetur diçka tepothuajse të gjithë Psalmet; por 45 dhe110 tregojnë në mënyrë të veçantëLindjen e Tij Hyjnore nga Ati dheardhjen e tij në mish, ndërsa Psalmet 22dhe 69 parathonë kryqin e shenjtë,komplotet e tmerrshme që vuajti Ai dhesa gjëra të rënda iu desh të vuante përhirin tonë. Edhe Psalmet 3 dhe 109

tregojnë kurthet dhe ligësinë e judenjvesi dhe mënyrën si e tradhtoi Iskarioti;Psalmet 21, 50 dhe 72 tregojnë se Aiështë Gjykatësi dhe parathonë Ardhjen eDytë të Tij në mish në mesin tonë; pokështu, ata tregojnë thirrjen ejohebrenjve. Psalmi 16 tregonringjalljen e Tij së vdekurish, në mish,dhe Psalmet 24 dhe 47 tregojnë ngritjene Tij në qiell. Ndërsa tek katër Psalmet93, 96, 98 dhe 99, shpalosen së bashkugjithë të mirat që përfituam nga Vuajtja eShpëtimtarit.

I tillë, pra, është karakteri i librit tëPsalmeve, dhe të tilla janë mënyrat simund të përdoret ai; disa Psalmeshërbejnë për ndreqjen e njerëzve si

individë, dhe shumë syresh, siç ta thashëtani, parashikojnë ardhjen në formënjerëzore të Shpëtimtarit tonë, JezuKrisht. Por nuk duhet të lëmë papërmendur shpjegimin e arsyes pse fjalëtë këtij lloji nuk duhen thjesht të thuhen,por dhe të vihen në melodi dhe këngë;sepse, mes nesh, ka disa njerëz jo tëzgjuar që, ndonëse besojnë se fjalët ePsalmeve janë të frymëzuara, gjithsesimendojnë se arsyeja pse këndohen ështëthjesht që të bëhen më të këndshme përveshin! S’është aspak kështu; Shkrimi ishenjtë nuk është bërë për të ngacmuarqiellzën estetike, por, përkundrazi,Psalmet këndohen për dobinë e vetëshpirtit. Kjo është e tillë për dy arsye.

Në radhë të parë, është gjë me vend qëshkrimet e shenjta të lavdërojnëPerëndinë me poezi dhe prozë, sepseforma më e lirshme dhe më pak ekufizuar e vargut që përdoret përPsalmet, bashkë me Këngën e Këngëvedhe Odet,88 siguron që, me anë të tyrenjerëzit të shprehin dashurinë përPerëndinë me gjithë fuqinë dhe forcën qëkanë. Dhe, së dyti, arsyeja tjetër ështëefekti bashkues që ka te këngëtarikëndimi i Psalmeve. Sepse këndimi iPsalmeve kërkon një përqendrim kaq tëmadh të gjithë qenies së njeriut tek tosaqë, kur veprohet kështu, mungesa erëndomtë e harmonisë së mendjes dhepështjellimi trupor që korrespondon me

të i njeriut humbasin, ashtu siç sillennotat e disa flauteve në harmoni menjëra-tjetrën për të dhënë një efekt tëpërbashkët; dhe kështu, kënduesi iPsalmeve nuk është më në situatën kurmendon të mirën por kryen ligësinë (siçbëri Pilati, i cili, ndonëse tha “S’gjejasnjë arsye pse ta vras Atë”, i lejoijudenjtë që të bënin si të donin); apo nësituatën kur dëshiron ligësinë, ndonëses’është në gjendje ta kryejë (siç bënëpleqtë në mëkatin e tyre kundër Suzanës)– ose, siç bën njeriu që ruhet nga njëmëkat, por dëshiron një mëkat tjetër pokaq të keq. Dhe Zoti vetë ka caktuar qëPsalmet të këndohen dhe recitohen nëformë himni pikërisht që melodia të

mund të shprehë, në këtë mënyrë,harmoninë tonë të brendshmeshpirtërore, njësoj siç shprehin fjalëtmendimet tona.

Për më tepër, vetë dëshira dhe gëzimi izemrës është që ta bëjë këtë gjë nëmënyrë të bukur, siç shkruhet: “A është ilumtur ndokush prej jush? Le tëkëndojë!” Dhe nëse fjalët përmbajnëdiçka të rreptë, të parregullt, apo tëashpër, muzika e zbut, ashtu si nalehtësohet shpirti nga trishtimi kurkëndojmë, “Pse je kaq i rënduar, oshpirti im, pse më shqetëson?”, dheashtu siç pranohet dështimi kurkëndojmë, “Këmbët e mia pothuajse urrëzuan”, dhe frika zbutet nga shpresa

kur këndojmë, “Zoti është ndihmuesi im,unë s’do t’i druhem asaj që mund të mëbëjë njeriu”.

Mirë pra, ata që nuk i lexojnë Shkrimetnë këtë mënyrë, pra, që nuk i këndojnëKëngët Hyjnore me zgjuarsi por thjeshtkënaqin vetveten, me siguri janë fajtorë,sepse lavdërimi nuk i shkon gojës sënjeriut mëkatar. Por ata që këndojnë siçkam thënë, në mënyrë të tillë që melodiae fjalëve u del natyrshëm nga ritmi ishpirtit dhe bashkimi i tij me Frymën,ata këndojnë me gjuhë dhe me zgjuarsi,dhe i sjellin dobi të madhe, jo vetëmvetvetes, por dhe atyre që duan t’idëgjojnë. Kështu ndodhi në rastin e tëlumit David kur i këndonte Saulit; ai

kënaqte Perëndinë dhe, në të njëjtënkohë, e çlironte Saulin nga marrëzia ezemërimi dhe i kthente paqe shpirtit të tijtë turbulluar. Në mënyrë të ngjashme, meanë të këngës së tyre, priftërinjtëkontribuonin në qetësimin e shpirtit tëpopullit dhe ndihmonin në bashkimin etyre me ata që drejtojnë korin qiellor.Prandaj, kur këndohen Psalmet, kjos’bëhet thjesht nga dëshira për muzikë tëëmbël, por si shprehje e jashtme eharmonisë së brendshme që ndodh nëshpirt, sepse një recitim i tillë harmonikështë, në vetvete, tregues i një zemre tësistemuar mirë dhe në paqe. Përlëvdimii Perëndisë me një instrument muzikor, sicimbalet, qestet, ose psalterin

dhjetëtelësh të akorduar mirë, është, siçe dimë, një tregues i jashtëm segjymtyrët e trupit dhe mendimet e zemrësjanë, njësoj si vetë instrumentet, nërendin dhe kontrollin e duhur, ku të gjithasë bashku jetojnë dhe lëvizin nga thirrjadhe frymëdhënia e Frymës. Dhe, nëmënyrë të ngjashme, ashtu siç shkruhetse “me anë të Frymës, jeton njeriu dhe ibën të vdesin veprimet e trupit”, kështudhe ai që këndon mirë e akordon shpirtine vet, duke ndrequr, pak nga pak, ritmine tij të gabuar aq sa, në fund, pasi bëhetvërtet i natyrshëm dhe i integruar, s’idruhet asgjëje, por, në liri plot paqe ngaçdo imagjinatë boshe, mund t’upërkushtohet me dëshirë më të madhe

gjërave të mira në të ardhmen. Sepseshpirti i rregulluar siç duhet nga këndimii fjalëve të shenjta i harron vuajtjet dhesodit me gëzim vetëm gjërat e Krishtit.

Kështu, pra, biri im, kushdo që lexonkëtë libër të Psalmeve le t’i marrë fjalëte tij thjesht fare si të frymëzuara ngaPerëndia; dhe gjithsecili të përzgjedhëprej këtij libri, siç bën me frytet e njëkopshti, ato gjëra që shikon se inevojiten. Sepse unë mendoj se në fjalëte këtij libri mbulohet gjithë jetanjerëzore, me gjithë gjendjet dhemendimet e saj, dhe se asgjë më tejs’mund të gjendet te njeriu. Sepse,çfarëdo lloj gjëje të kërkosh, qoftëpendesë apo rrëfim, ndihmë në telash,

tundim, apo përndjekje, qoftë nëse jeçliruar nga komplotet dhe kurthet ose,përkundrazi, je i trishtuar për çfarëdollojarsyeje, ose qoftë nëse dëshiron tëlavdërosh, falënderosh dhe bekosh Zotinkur shikon se po përparon ndërsa armikuyt bie përtokë, Psalmet Hyjnore tëtregojnë si t’i bësh të gjitha këto gjëra,dhe në çdo rast fjalët që dëshiron janëshkruar që më parë për ty, dhe mund t’ithuash sikur të ishin fjalët e tua.

Gjithsesi, nevojitet të thuhet një fjalëparalajmëruese. Askush s’duhet t’ilejojë vetes që të bindet, nga asnjë llojargumenti, që t’i zbukurojë Psalmet melëndë të përjashtme ose të bëjëndryshime në rendin e tyre, ose të

ndryshojë fjalët. Ato duhen kënduar dhepsalur me thjeshtësi të plotë,89 ashtu siçjanë shkruar, në mënyrë që shenjtorët qëna i dhanë ato, kur të dallojnë fjalët eveta, të mund të luten me ne; po, madje,edhe më tepër, që Fryma, i Cili foli meanë të shenjtorëve, kur të dallojë fjalëtqë ka frymëzuar Ai vetë, të mund tëbashkohet me ne kur i këndojmë. Sepse,ashtu si jeta e shenjtorëve është më ebukur se e kujtdo tjetër, kështu dhe fjalëte tyre janë më të mira sesa mund të jenëdot tonat, dhe kanë shumë më tepër dobi,me kusht që të shprehen nga një zemër edrejtë. Sepse me këto fjalë e kënaqëndhe ata vetë Perëndinë, dhe duke ishprehur, siç thotë Apostulli: “ata

nënshtruan mbretëri të tëra, kryendrejtësi, fituan premtimet, ua mbyllëngojën luanëve, shuan fuqinë e zjarrit, ishpëtuan tehut të shpatës, nga dobësia ubënë të fortë, u bënë të fuqishëm në luftë,bënë t’ia mbathnin ushtritë e të huajve,dhe gratë morën të vdekurit e tyre meanë të ringjalljes”. Prandaj, kushdo qëreciton Psalmet, të ketë një shpresë tësigurt se, përmes Psalmeve, Perëndia dot’u vërë menjëherë veshin atyre që janënë nevojë. Sepse nëse dikush i thotëPsalmet kur është në vështirësi, do tëgjejë ngushëllim të madh në to; nëseështë i tunduar ose i përndjekur, do tëbëhet më i aftë që t’i qëndrojë sprovësdhe do të përjetojë mbrojtjen e Zotit, i

Cili mbron gjithmonë ata që thonë këtofjalë. Po kështu, me anë të tyre, njeriu dotë mposhtë djallin dhe do t’u japëdërrmën demonëve. Nëse ka mëkatuar,kur të këndojë Psalmet do të pendohet;nëse nuk ka mëkatuar, do të gëzohet sepo shtrin dorën drejt gjërave që kapërpara dhe, duke u përpjekur në këtëmënyrë, do të triumfojë me fuqinë ePsalmeve. Njeriu i tillë nuk do tëtronditet kurrë nga e vërteta, por ata qëpërpiqen ta mashtrojnë dhe ta çojnë nëgabim, ai do t’i përgënjeshtrojë; dhe këtënuk na e premton një mësues njerëzor,por vetë Shkrimi Hyjnor. Sepse Perëndiae urdhëroi Moisiun të shkruante njëkëngë madhështore dhe t’ia mësonte

popullit, dhe atë që kishte caktuar sidrejtues, Ai e urdhëroi të shkruante edheLigjin e Përtërirë, ta mbante gjithmonënë duar dhe të meditonte pareshtur përfjalët e tij; sepse këto janë tëmjaftueshme në vetvete që ta drejtojnëmendjen e njerëzve tek virtyti dhe t’isjellin ndihmë atij që mediton mesinqeritet për këto fjalë. Është fakt isigurt se, kur Jozueu, biri i Nunit, hyri nëtokën e premtuar dhe pa rreshtat erregullt të paganëve dhe mbretërveamoritë që kishin dalë të gjithë kundërtij, përballë gjithë këtyre shpatave dhearmëve, ai lexoi Ligjin e Përtërirë nëveshët e të gjithëve dhe i kujtoi për fjalëte Ligjit dhe, pastaj, pasi e armatosi

popullin në këtë mënyrë, e mposhtiarmikun. Edhe mbreti Josia, pasi u gjetlibri,90 dhe pasi iu lexua të gjithëve, nuku druajt më nga armiqtë e vet. Dhe saherë që Izraeli kërcënohej nga lufta,Arka ku ruheshin rrasat e Ligjittransportohej përpara ushtrisë, dhe ishtendihmë e mjaftueshme kundër çdoformacioni ushtarak, përveçse kur, mesatyre që e mbartnin, ose gjetkë mespopullit, mbizotëronte ndonjë hipokriziose mëkat, sepse besimi dhe mendja endershme janë gjithmonë të nevojshmeqë Ligji të jetë një aleat i frytshëm nëpërmbushjen e premtimeve të njeriut.

Dhe unë, tha plaku i moçëm, kam dëgjuarnga njerëz të urtë se, në ditët e lashta, në

Izrael, njerëzit u jepnin dërrmëndemonëve thjesht duke lexuar Shkrimet,dhe në të njëjtën mënyrë zbuloninkomplotet që demonët thurnin kundërnjerëzve.

Për këtë arsye, ai i qortoi si të denjëpër dënimin më të madh njerëzit që,nga njëra anë, i neglizhojnë Shkrimet,ndërsa, nga ana tjetër, përdorin fjalëmbresëlënëse nga burime të tjera përarsye të të ashtuquajturit eksorcizëm.Ata që e bëjnë këtë, luajnë me fjalët eshenjta, tha ai, dhe e bëjnë veten lolopara demonëve, siç bënë dhe atajudenjtë, bijtë e Skevës, kur u përpoqënqë të dëbonin në atë mënyrë demonëtprej burrit në Efes. Nga ana tjetër,

demonët kanë frikë nga fjalët enjerëzve të shenjtë dhe nuk i durojnëdot; sepse vetë Zoti është në fjalët eShkrimit dhe demonët s’e durojnë dotAtë, siç e treguan kur i klithën Krishtit:“Të lutem, mos më torturo para kohe”.Në të njëjtën mënyrë, Pali urdhëroifrymët e liga, dhe demonët iunënshtruan dishepujve. Dora e Zotitishte edhe mbi profetin Elize, dhe ai uprofetizoi tre mbretërve për ujërat,ndërsa muzikanti luante në vegël dhekëndonte sipas nxitjes së Tij.91 Kështuështë dhe me ne sot: nëse ndokush kanë zemër interesat e atyre që vuajnë, letë përdorë këto fjalë, dhe do t’indihmojë më tepër vuajtësit si dhe, në

të njëjtën kohë, do të provojë se kabesim të vërtetë dhe të fortë; kështu,kur Perëndia ta shohë këtë, do t’u japëshëndet të përsosur lutësve. Psalmisti ishenjtë e dinte mirë këtë, kur tha tePsalmi 119, “Do të meditoj përgjykimet e Tua: dhe nuk do të harrojfjalët e Tua”; dhe sërish, “Statutet eTua ishin këngët e mia në vendin eqëndrimit tim”. Sepse, me këto fjalë, tëgjithë ata punuan për shpëtimin e tyre,duke thënë: “Nëse ligji Yt s’do të ishtemeditimi im, atëherë do të kishahumbur i poshtëruar”. Edhe Pali eforcoi dishepullin e tij me fjalë tëngjashme, duke i thënë: “Medito përkëto gjëra, qëndro në to, në mënyrë që

përparimi yt të jetë i dukshëm”.

Prandaj, dhe ti, Marselin, dukemenduar thellë për Psalmet dhe duke ilexuar me zgjuarsi, me Frymën siudhëzues, do të jesh në gjendje tërrokësh kuptimin e secilit prej tyre,sipas dëshirës që ke. Dhe do tëpërpiqesh edhe të imitosh jetën e atyreshenjtorëve Perëndi-mbartës që i thanëkëto fjalë në fillim.

PSALMI 151

Ky psalm i ngjitet Davidit dhe ështëjashtë numrit. Kur ai vrau Goliatin në

dyluftim.92

1. I vogël isha unë mes vëllezërve të

mi: vëllai më i vogël në shtëpinë etim eti.

2. Duart e mia bënë një vegëlmuzikore; gishtat e mia një psalterpërgatitën.

3. Po kush do t’ia çojë lajmin timzoti? Vetë Zoti, Zoti Vetë ma vëveshin.

4. Ai Vetë dërgoi lajmëtarin e Tij: dhemë mori nga mesi i dhenve të timeti; dhe me vajin e vajosjes së Tijmë mirosi.

5. Të pashëm ishin vëllezërit e mi,dhe shtatgjatë: e, megjithatë, nukgjetën hir në sytë e Zotit.

6. Por unë, unë u turra përpara për t’upërballur me të huajin: dhe ai mëfyeu në emër të gjithë idhujve të tij.

7. Por unë zhvesha shpatën që aikishte përbri: me të ia preva kokën,dhe ua hoqa turpin bijve të Izraelit.

1. Robertson: Hyrje e Shën Athanasit tek EtëritNikeas dhe Pas Nikeas.

2. Dix: The Shape of the Liturgy (1943)

3. Robertson, op. cit. fq. 195.

4. Robertson, op. cit. fq. 563 e në vijim.

5. Robertson, op. cit. fq. 563 e në vijim.

6. Greg. Naz. Or. Xxi., përkthyen Brown dheSwallow, tek Nicene and Post-Nicene Fathers(Etërit Nikeas dhe Pas-Nikeas), vëll. VII.

7. D.m.th, Contra Gentes.

8. Mateu 19:4-6. Shënim: të gjitha vargjet eBiblës përkthyesi i ka përkthyer drejtpërdrejtnga teksti i Athanasit. Nuk është përdorurasnjë version i Biblës në shqip, për arsye qëtë ndiqet sa më besnikërisht përdorimi iBiblës nga vetë Athanasi. (shënim ipërkthyesit).

9. Gjoni 1:3.

10. Zanafilla 1:1.

11. Bariu i Hermës, Libri II, §1.

12. Hebrenjve 11:3.

13. Zanafilla 2:16 e në vijim.

14. Në përkthimin e tij, T. Herbert Bindley shton:“e keqja është mosqenie dhe e mira ështëqenie”.

15. Urtësia 6:18.

16. Psalmi 82:6 e në vijim.

17. Urtësia 2:23 e në vijim.

18. Romakëve 1:26 e në vijim.

19. 2 Kor. 5:14 e në vijim.

20. Heb. 2:9 e në vijim.

21. Hebrenjve 2:14 e në vijim.

22. 1 Kor. 15:21 e në vijim.

23. 1 Tim. 6:15.

24. Romakët 1:25.

25. Lluka 19:10.

26. Gjoni 3:3.

27. 1 Kor. 1:21.

28. Lluka 19:10.

29. Ef. 3:17 e në vijim.

30. 1 Pjetri 2:22.

31. Heb. 2:14 e më tej. 32. 1 Kor. 15:53 e më tej. 33. Gal. 3:13. 34. Gal. 3:13. 35. Ef. 2:14. 36. Gjoni 12:32. 37. Ef. 2:2. 38. Heb. 10:20. 39. Lluka 10:18.

40. Psalmi 24:7. 41. 1 Kor. 15:55. 42. shih §27: “me anë të shenjës së kryqit dhe

besimit në Krishtin”: duhet domosdo besimi.

43. Hebrenjve 4:12. 44. Shih Lluka 4:34 dhe Marku 5:7. 45. Isaia 7:14. 46. Numrat 24:17. 47. Numrat 24:5-7. 48. Isaia 8:4. 49. Isaia 19;1. 50. Osea 11:1. 51. Isaia 53:3-5. 52. Isaia 53:6-8.53. Isaia 53:8-10.54. Ligji i Përtërirë, 28:66.55. Jer. 11:19.56. Psalmi 22:16-18.

57. Isaia 11:10.58. Isaia 65:1, 2.59. Isaia 35:3-6.60. Gjoni 9:32, 33.61. “përgjigur” është një keqpërkthim i fjalës

hebraike “restauroj” nga ana e Septuagintës.62. Danieli 9:24, 25. 63. Zanafilla 49:10. 64. Mateu 11:13. 65. Psalmi 118:27. 66. Psalmi 107:20. 67. Isaia 63:9. 68. Shih Veprat 17:28. 69. Fjalë për fjalë: “Ai nuk mori fare pjesë në

gjërat e trupit”. 70. Isaia 11:9. 71. Kol. 2:15. 72. Fjalë për fjalë, “në korin….” Kori (gr. χορός)

ishte një grup valltarësh dhe këngëtarësh.

73. Shih Në Frymë e të Vërtetë (Tenda, Prishtina,2003) ose Në Frymë dhe në të VërtetëVenoPublishing, Tirana, 2003)

74. Isaia 2:4. 75. 1 Kor. 2:8. 76. Mateu 26:64. 77. Mateu 24:42. 78. 2 Kor. 5:10. 79. 1 Kor. 2:9.

80. Ky Psalm, tek Septuaginta, mbart titullinPsalm i Davidit, kur doli tabernakulli.

81. Athanasi mendon se këto dy citime të funditi referohen Ringjalljes, ndonëse ajo nukpërmendet.

82. Athanasi i referohet historisë apokrifale që ibashkëngjitet librit të Danielit (shënim ipërkthyesit).

83. Shih, për rastin e Elijas, 1 Mbretërve 18: 15,19 dhe për rastin e Elizeut, 2 Mbretërve 2:25

dhe 3:14. 84. Në versionin e Septuagintës, ky Psalm

titullohet: Lutje e Moisiut, Njeriut tëPerëndisë.

85. Titulli i Psalmit 27 në greqisht është i Davidit,përpara se të vajosej. Referenca e krishterëka të bëjë me Krezmimin, e cila kryhej sipjesë e të njëjtit rit me Pagëzimin në kishën ehershme.

86. Ky Psalm, te Septuaginta, titullohet: Psalm IDavidit për ditën e katërt nga Sabati.

87. Ky Psalm gjendet vetëm në versionin grek tëDhiatës së Vjetër. Një përkthim i tij jepet nëfund të shtojcës së këtij libri.

88. Ndoshta e ka fjalën për himnet te Eksodi15:1-18, Ligji i Përtërirë 32:1-43 dhe Habakuku3, që quhen Ode te Septuaginta. Këtundoshta përfshihen dhe disa himne të tjera tëDhiatës së Vjetër, si Kënga e Hanës dheBenedicite.

89. Atehnos (në gr.). Redaktori benediktin epërkthen, sine ullo artificio (në lat.). Fjala më

e përafërt mund të jetë çiltërsisht. 90. Sërish, për Ligjin e Përtërirë e ka fjalën?

Nëse po, Athanasi po i paraprin pikëpamjessë sotme kritike për librin e Ligjit të Josias merreth njëmijë e gjashtëqind vjet!

91. Shih 2 Mbretërve 3. 92. Ky titull është dhënë nga Septuaginta.

[Septuaginta është versioni i lashtë greqisht iDhiatës së Vjetër, përkthyer diku rrethshekullit 4-3 para Krishtit. Shënim ipërkthyesit në shqip.]