Selahattin Gaff p

Baskı Tarihi : Kasım -1971 Dizg'i - Baskı - Güryay Matbaası

IQ)(Q) ı��T lt�IEIL JEIR� ''e

IT» (Ü) l�T 1�w.IE� [1 n IK

SeJahattin Galip

w KIRAÇLI YAYINLARI P, K. 400 Aksaray • lstanbul

.Her hakkı "KIRAÇLI YAYINLAR/NA"

aittir. Kaynak gösterilse dahi

il,tibas edilemez.

öNSöZ

Dönme·, dönmelik /Osmanlıcası: Avdeti/, dön­meler hakkında, efkarıumumiyede bilinen, duyulan, söylenenler, doğru-yanlış şudur:

Dönme, yahudilikten müslümanlığa dönmüş va umumiyetle Selanik'ten istanbul'a gelip yerleşmiş kişi­lere verilen addır. Ancak, efkarıumumiye dediğimi.� ha!!�, dönmelerin rnüslüman!ığını daima «Şüphe ileıı karşılamış, onları gerçek mü'minlerden saymamış, bu­nunla birlikte diğer başka inançlara sahip bulunanla­ra lrnrşı cıösterdiği, ((işlerine karışmamaıı tavrını da het zamcıı1 muhafaza etmiştir. Müslüman Türk halkını "Dönmelik ve bu islaml sam payı, bu ıcyahudiiiğin bir ÇG;Jidiniıı anlatacak mak'ale, risale, kitap Türkiye'de Çikmamış değildir.

Ancak, üzülerek belirtmek isteriz ki, bu konuda memleketimizde ilmi değeri haiz bir etüd yapılmış, araştırmalara girişilmiş - bir kaç sathi kitap ve risa­le ile mak'ale dışında - eser mevcut değildir.

Oysa, dönmeler 17. yüzyılın başından zamanımı­za kadar gerek Osmanlı imparatorluğu, gerekse Cum­huriyet zamanında, memleketimizde çok önemli roller oynamışlar, çeşme başlarını tutmuşlar, aralarında çok.

- 9 -

·yüksek mevkilere gelen olmuş, zaman zaman bazı . siyasi teşekküllere bile te'sir edebilecek duruma gel­·mişlerdir.

Müslüman Türk, müsamahakardır. Herkesin inancına, kanun ve adaba aykıri olma­

·dıkça saygı duyar.

lşto dönmeler, bu nsaygıdanıı yararlanmışlardır. Onların ahvadları da yararlanmağa devam etmekte­

·dirler.

Bu kitabı kaleme almaktaki maksadım, onları kü-· çük düşürmek, tahkir

. etmelc, aşağılamak değildir.

Amacım, bu /haydi inanç diyelim/ işin içyüzünü or­taya koymak, Dönmeliği memleketimize ve dünyaya

:yayan Şabbetay Sevi /Halk arasındaki yaygın adıyla Sabatay Levi/ nin hayatını, mefkuresini, gizli ayin usullerini, dönmeliğin niçin ve nasıl yayıldığını, Saba­tayitayistlerin nasıl üç cı kol na ayrıldığını, Türkiye'nin ünlü Sabatayistlerini /yani dönmelerini/ ismen tesbit etme(ıe çalışmaktır.

Hall<ımız, dönmelerin çoğu Selanik'ten geldikle· ·rinden bı..ın!ara kısaca ya ccSelanikliu, ya da 11Selanik11 ·dönmesi de derler.

·Şimdi, halkımızın bir sis perdesi arasında gör· ·düğü gerçeklere biraz ışık tutarak aydınlatmağa çalı­şalım. Ve önce, DöNMENiN, DöNMELIGIN / AVDETi yahut AVDETILI!</ çeşitli kaynak ve ilmi olması ge­reken kita9 ve lügatlarla ansiklopedilerde nasıl tarif edildiğine kısaca temas ede!im:

Türk Dil Kururnu'nun sözlüğü ııAvdeti» kelimesi-

-10 -

ııin karşısına ayen şunları yazmış: «Is lam dinine dön­müş bulunan bir topluluk üyelerine verilen ad.•·

Görüyorsunuz, ııYahudiıı adından eser yok!

N�den yok? O halde bir de aynı lügatin «Dönmen yi nasıl anlattığına bakalım, belki yukardaki sorunun cevabını orda buluruz.

TDK ({Dönmeıı kelimesini şöyle tarif etmiş: nBaş­ka bir dinden iken Müslüman olan, muhtediıı .

Tarif ilk bakışta udoğruıı gibi görünüyor. Gerçek­ten genel olarak doğrudur tarif. Ama, bizim araştırdı­ğımız çerçeve için de eksiktir. Yani, ııYahudiı ı adın­·dan gene eser yok. 'ııSelanik dönmesin zaten lügate hazırlayanlar tarafından umadde olarakıı alınmamış­tır. Demek ki, aralarında profesörler de bulunan, 1 5 -

20 kişi tarafından hazırlanan bu lügatte nDönmeıınin, uAvdetiıı nin nyahudilikle olan alakasınııı bilen yok!

Olsaydı, yazarlardı diye düşünüyoruz. Yahut. unuttular da ondan... Bile bile yazılmamışsa... Yok canım .. Olmaz öyfe şey ... Bilmemek ayıp değil, öğ· renmemek ayıp .• ,

öğrenirler herhalde ...

TDK ıısözlüğünüıı rafa kaldırıp, başka bir kayna­ğa yöneliyoruz, sayın Ferit Devellioğlu'nun «Osman­lıca - Türkçe Ansiklopedik Lügatııine ve bu eserde ((Avdetiıınin tarifini aynen şöyle buluyoruz: aDönme /Yahudiden/.

Şemşeddin Sami'nin lügatinde de uDönme - av­detilikııin tarifinde nyahudiıı mefhumundan eser yok.

,

:-11-

Eh, arnavut kökenl i bu lügatçi de unutmuş herhal­de ...

Geçelim ... f<ayna!·dar bitmedi . . . Ortada adına önce n lnön ü ıı

deni len ve 1 943'1erden beri yayımlanmağa başladığı halde hala b it ir i lemeyen b i r Türk Ansiklopedisi, çoğu bat ı l ı kişi lerce kaleme al ınmış ls la.m Ansiklopedisi, bundan b i r l<aç yı l önce tamamlanan Türkçe Larous­se. Britan ica, B rockhause, la G rand Ancylopedie vd. \ıar.

ı::n sonunda, adı çıeçen eserlerde araı;;t ı ra araştı-· ra " Dönmelerıı hakkında ayan - bevan su tarifi bu la­hi l iyoruz : ırDöNM ELER: Osmanlı Türklerinin 17. ası r­dan itibaren çeşit l i şehirlerinde ortaya çıkan müslü­man - musevi toplu luk ad.n

Ve son ra ayn ı konuda devam edi l iyor:

cc Müslüman adı veri len, bu ad ve kıyafet altında yaşayan, fakat musevi MUSEVi INANIS VE ADETLE­RiNi DEVAM ETIIREN DöNMELER'e önceleri AVDE­Ti de denm işt i r . . Bu GiZLi M EZHEBİN l<URUCUSU. l soanya'dan lzmir'e göç etmiş o lan YAHUDi MORDE­HAY SEBl'nin oğlu ŞABBETAY SEBl 'd i r. Kendisine halk arasında ı:Sabatay Seviıı de deni r.: .•

En sonunda bulduk, dönmenin. dönmel iğin n e olduğunu. Yukardaki tarifin b i r özetin i çıkartmak. i le­ride yazacaklarımız bakımından faydalı o lur kanaa­tindeyim; şöyle k i :

1 - Dönmeler müslüman ad ve kıyafeti altında. yaşarlar.

-12-

2 - Dönmeler yahudi inanış ve adetlerini de­vam ettirirler.

3 - Dönmeli!< Gizli Bir Mezheptir.

4 - Dönmeliğin kurucusu Şabbetay Sevi'dir.

Şimdi, ortada bir mesele var: Bizim halkı n umu­.miyetle «S::ıbatay Seviıı diye bildiği dönmeliğin kuru­cusunun neden adları çeşitli? Bunun sebebi de ada­mının adının :branice"den latince, arapça, almanca gibi dillere tercüme edilirken yapılan değişiklikler, !.::imi «Sabatay Sevin demiş, kimi «Şabbatay Sebin, «Sabbetay Levin diye tercüme etmiş ama, adam aynı. adam: Dönmeliğin kurucusu ve ispanyalı bir yahudi olan rvıordehay Sebi'nin oğlu ...

Bu konuyu burada kestikten sonra, hemen şı.: lıususu b81irtolim, dönmelik, bir gizli mezhep olduğu kndar, bir zihniyetin de ifadesidir. iktisat ilminin de­ğişmez bir kaidesi vardır: "Herkes kendi menfaatine göre hareket eder." işte yeryüzünde, bu kaidele�i zaman zaman hnlciki yahudilerden bile isabetli tatbik eden, dönmelerden başka bir rıtoplulukıı, bir rczüm­re)) daha c:ıörüimenıiştir. Yazdıklarımız okundukça iler­do sık sık görülecektir ki ccmenfaatn bir .dönme için cıher mefhumdan önce gelen bir mefhumdur.n Ne olur bu yol takip edilirse? Şu olur Dönmeler arasında;ı sadrazamlar bile çıkar! örnek mi istiyorsunuz? Garp­lılaşma hareketinin ateşli taraftarı Sultan ikinci Mah­mut'un onuncu sadrazamı, bu mevkie geçen 200. zat c, Hacı Salih Paşa / Sadaret müddeti: 1 sene 6 ay 1 O gün I bir dönmedir.

,- · ;.·

-13-

G ünümüzde de dönmelerin ahvadı, memleketil'lt b i r çok önemli mevki lerine geçmiş ve geçmektedir. E lbetteki, b i r dönme ahvadı , kendi p rensiplerine gö­re hareket edecek yani her şeyden önce kadi «men· faatiıı ni kol layacakt ı r.

Tekrarda fayda görüyorum, amacımız, h iç b i r Zq­man dönmeleri, dönmeleri, tahkir, tezyif, küçümse­me ve teşhi r deği l , anca!<, gizli kalmış bazı gerçek­lerin ortaya çıkması için, mümkün mertebe belgele­re dayanarak bu lmnuyu aydın latmak, olay ları, isim­l eri b i r b i r ortaya koymaktır. Yoksa hal kımız, bunla­rın çoğunu tanımışt ı r, b i l i r . . . Tanımasa, bi lmese bi le h isseder, düpedüz anlar.

Saygılarımla

-14-

ŞABBATAY SEVi I SASATAY .SEBI I ICiMDIR?

Hemen şunu belirtelim ki, bazı kaynaklarda be--­lirti!diği 9ibi, Şabbetay Sevi aslen Edirne'li değil lz­mirli'dir. Babası, Mora tariki ile lzmir'e gelip yerleş-· miş Mordehay Sevi adlı bir yahudidir. Prof. Abraham. G;1lnnty, Sabatay'ın amcasıyla babasının mezar taş-­tarını lzmir'de bizzat gördüğünü yazarak bu hususu belgelendirmiştir. Araştırıcılar Şabbetay'ın lzmir'de· 162ô yılının Temmuz ayında dünyaya gelditinde müt­tefiktirler. Babasının Türkler tarafından konan adı da «Kara Menteşıı idi. Yani Mordehay Sebi'ye lzmirW müslüman Türkler bu adı vermişlerdi, yahut, Morde­hay'ın kendisi dönmelikte adet olduğu üzre uKara'. Menteşıı diye ikinci ve Türkçe bir ad olarak bunu kul-lanıyordu.

önceleri Mordehay lzmir'in ticari semtlerinde del-· fallık yaparak hayatını kazandı. üç· oğlu vardı. Bun­lardan en büyüğü ve ortancası ticaret hayatına atıl­dılar. Ancak, bunların en küçüğü olan Şabbatay Le-· vi okuyup yazmağa, hususiyle dini kitapları okuyup· incelemeğe ufaklığından beri çok meraklıydı. Sonun­da ailesi, onun haham olarak yetişmesine karar ver­diler ve onu lsal<d'Alba adındaki bir hahamın yanına�

-15-

Nathan·rn bir gravürü.

şakird /çırak, öğrenci/ olarak verdiler. Hocası ona Teyrat'ı ve Talmut'u okuttuğu gibi dini kitapların ta­savvufi ve mecazi manalarını da anlayabilme kabili­yıstinin yo!unu gösterdi. Talmut, Arapların uTelmuh adını verdikleri bir kitaptır. Semavi kitaplardan sayıl­maz. Yahudilerin kulaktan kulağa kalan eski örf ve

an'anelerini, adetlerini ihtiva eder. Talmut, eski mu­sevi tarihi için önemli bir kayna!< sayılır bir bölümü Kudüs, bir bölümü de Babil an'anelerini anlatır.

Şabbatay yaşı 15 -16'ya geldiği zaman uCab­balen incelemelerine, yani bazı işaretleri ve söylen­tileri yorumlamaya bunları kendine göre biçimlendi­rip ortaya bir takım kaideler yığını kaymağa başladı. Muhakkaktır ki bundan yedi - sekiz yıl sonra kendisi­ni umesihn olarak tanıtmağa teşebbüs ettiğinde bu esararlı işaret, yazı ve söylentiler büyük amil oldular.

Mesih, bilindiği gibi, Mesiha I ibranice/ kelime­sinden türemedir. Onlara göre Allahın tavsiye ettiği kişi anlamına gelir. Tevrat'ta genellikle, peygamber­ler ve bütün ilahi ve mukaddes görev yapan kişiler için -mesih- tabirini kullanmıştır. Ancak, hususi ma­nasıyla mesih, israiloğullarını kurtarmak için Allahın göndereceği peygamber veya halaskar /kurtarıcı/'dır.

Hristiyan geleneğine göre, isa'nın doğuşunda bağlı olduğu ailede, doğduğu memlekette ve ölümü­nün biçiminde, sözümona mukaddes kitapların haber verdiklerinin hepsi, bütün şart ve vasıflar ancak ya­hudiler, isa'yı mesih saymadıklarından yüzyıllar boyu onu beklemişlerdir. Ortaçağlardan itibaren sağda sol­da mesihlik iddiasında bulunan kişiler ortaya çıkmış-

-17-

tır. Yahudiler, vatan ve istiklallerini kaybettiklerinden sonra, israifoğulları gelecek mesihin kendilerine va­tanlarını ve devletlerini kazandıracağını daima ümit ettiler. Halk arasında yaygın bir inanışa göre, mesih sadece bir peygamber değil, aynı zamanda yönetici. kral da olacak ve museviliğin dünyanın her tarafında hükümran olm2sını sağlayacaktı.

ESl(i iNANÇLAR

Dinler tarihi, eski kavimlerin hemen hepsinde !Ju inanışa benzer inançlar, itikatlar bulunduğunu eski Mısır'da, Çin'de, lskandinav memleketlerinde, lran'da, Meksika yerlileri arasında böylesine bir kurtarıcı ümi­dine bağlanmak an'anesinin varlığını belirtmektedir.

insanlarda, gaiplerden haberler beklemek, fev­kaladeliklere ihtimal vermek genel bir zaaftır.

Ancak 17 yüzyılda, özellikle bu yüzyılın ortala­rında mesih in beklenişi bir çok olayların tesiriyle, ca­hil ve saf halk arasında genel bir ihtiyaç haline gel­mişti.

Protestanlığın zuhurunu takip eden mezhep kav­gaları, bütün Avrupa memleketlerinde manevi bir buh­ran meydana getirmiş oluyordu. ingiltere'de Pruta­nizm denilen koyu mütaassıp mezhebin ortaya çıkışı, buna dayanarak Cromwel'in kralları koyacak ve lngi­liz adalarında bir diktatörlük kurabilecek derecede kudret kazanması, o yüzyılın manevi manzarasını en iyi gösterir. Bilhassa Engizisyon mahkemelerinin hiç bir vicdan hürriyetine yaşama hakkı tanımadığı mem-

- 1 8 -

leketlerde, musevilerin kitle halinde zulme tabi tutul­maları, ispanya'dan ve öteki bazı Avrupa memleket­lerinden resrrıen fwvularak, dünyanın dört bucağına ve bu arada Devlet-i Ali Osman'a göçetmeleri, mu­sevilik dünyasında olağanüstü buhran ve ıstıraplar meydana getirmişti.

Manevi yönden teselli bulmak ihtiyacı, hahamları ve yahudi düşünürlerini «Caballeıı incelemelerine, yani tasavvufa benzer eski metinlerden yararlanmak merakına düşürmüş, cahil halk kitlesi, tabiatıyla bu çeşit haberlere ve işaretlere her zamankinden fazla bağlanmıştı. Bu dönemlerde dini metinlerde ve tasav­vufi eserlerde yapılan tetkikler ve bunlara karşı aşırı düşkünlüğün musevilik inanç ve kaidelerinde nasıl sarsıntılar yapabileceğini Hollandalı ünlü düşünür Spinoza'nın hayat ıda güzel ve kuvvetli bir örnek teş- ·

kil eder. 1632 - 1677 seneleri arasında yaşayan v-a Amsterdam'da doğup La Haye'de ölen bu genç ya­hudi filozofu, haham olmak üzere kendini hazırlamış,·

eski klasik dilleri öğrenmişti. Tasavvufa had safhada düşkünlü!<: yüzünden mukaddes kitaplar hakkında şüpheler göstermesi üzerine sinogogtan ve yahudi cemaatinden çıkartılan bu genç ve gerçekten kabili­yetli yahudi filozof Şabbatay Sevi'nin yetiştiği dönem­deki musevi insnış buhranının en güzel bir örneğidif.

Şimdi gelelim Şabbetay Sevi'ye ...

O da haham olmak üzere hazırlanmış ve çok

genç yaştan itibaren eski dini metinlerin işaretlere dayanan rumuzlarını ve tasawufun nelere delalet et­tiğin� yorumlamakta bir çeşit kabiliyet, meleke ka-

-19 -

zanmıştı . Onu mes ih l iğe sürük leyen ge lenekler d i k­kate değer o lduğu g ib i , b i r kaç yı l i çeris i nde çevre­s inde çarçabuk inanıc ı b i r top luluğ un m eydana gel­mesini sağlayan o laylar ve raslant ı l a r da gerçekten hayret ver ic id i r .

Cabbal istes' leer, yani mukaddes yazı lar ı rumuz­lara dayanarak , mist ik b i r şeki lde açık layan lara gö­re i brani a lfabesindeki rakam harf ve kel ime lerden çıkan , toplu sonuçlar önemli hadiselere dela let ede­b ili r. Yahut, bu şeki lde yoruma tabi tutulab i l i .r.

Arapça harf lerde muteber o lan / E bced hesabı/ nası l her harfi b ir rakama karş ı l ı k tutuyorsa, aynı tü­re benzer bir hesap şekl i ibran ice'de de vard ı r.

rytesih in _hangi t<!riht� d üf!yay� gel ,erek, ezilmiş, her görü lmüş olan yahud i l iğ i yen i b i r iy i d üzene ve bol luğa kavuşturacağı hakkındaki inanç an'analeri de işte bu hesaba göre bazı Tevrat ayetleri n i n kel i me­lerinden too lana rak e lde ed ilen rakamlara dayandı rı­l ıyor ve çeşitli ayet ler in bazı ufak c ü mleler i ayrı ayrı h esao edi ld iğ i taktirde heps ide M i ladi 1 648 tarih im� tekabü l eden bir rakamı göstermektedi r.

Şabbatay'ın, ne gariptir k i , mes i h l i k iddiası ta­mamen bu y ı la rast lar. l<endisi o zamanlar_22 yaşl�­rındaydı .

Yine, sözü edi len kitaplardan çı kart ı lan an lamla­·q qiJrn, mesih:n ge l m <:>s i veya musevil ikte b i r tıMe­�ifı Dönem i n , yan i refah ve mutluluk ink ı lab ın ın hasıl olması iç in bütün dünya�aki b üyü k bir tazyik a ltırıa düşmüş, maddi ve manevi zo r l. ukl a r içinde bulunma-

- 20-

sı şart idi. Ve bu şart dahi , yukarda da açık ladığ ımız g ib i o tar ih lerde tamamen mevc.�ttu.

'

Yatıudi mutasavvıf lar ından b i r böl ümü (Mesih Dö­nemi) ve (Mes ih 'in Gelmesi) d eyimler in i sadece ma­nevi ve mecazi b ir b iç imd e açıklayarak, bunun ancak musevi l i k d ü nyas ında iy i l i ğe ve refaha doğru atı lmış b i r ad ım, b i r çeşit ı nk i lap o larak yorumlad ı lar. B i r ke­simi, bahu�us halk tabakası , mes ih in -haşa huzur­dan- i nsan şekl inde b i r peygamber -!-, b i r kurtarıcı ve hükümdar suret inde tece l l i edeceği vahmi n e, ku­runtusuna kap ı ld ı la r.

Mesih' in Fi l ist in 'de hükümdar o lacağı ve Kudüs G

merkez yaparak, d ü nyan ı n dört köşes ine yayılmış olan yahud i l eri burada top layacağı tahmin ed i ld iğ ine gör}, o zamanlar bu memleket ler i e l i nde bulunduran Os­manlı imo:.:ırator luğu tooraklan bu haya l i n gerçekleş­mes i iç in en uygun b i r ortam teşki l ediyor ve İzmirl i genç haham b ütün bu be l i rt i ler v e tesadüfler i kendi !er ine olarak sezmiş bulunuyordu.

N e yazık k i , Sevi ' n i n sezcıi leri onu yan ı lttı . Ve Yahudi devlet i vahud i ler in kendis i tarafından Osman­l ı tooraklar ı üze ri:ıde değ i l , Kudüs ve yöresi , Devlet-i Ali Osman' ı n e l inden ç ı kt ıktan sonra ve aradan tam dört asır geçt ikten son ra emperyal ist Anglosakson lar tarafından müs lüman Fi l ist in l i ler in yurt l2rı ndan çıka­rı!ma ları sonunda «zo r la ıı kurdutuldu ve bugünkü is­ra i l ' in - d ünyan ın baş ına ceşit l i çoraplar ören , savaş­lar ç ıkartan, b i r bela olarak varl ığı n ı sü rdüren - 1947' l erdc doğmasına yol açtı.

Ş imd i dönel im oeçmişe . . .

-21 -

Yukard.a bahsett iğ imiz gib i , zaten o s ı ralarda

dünyaya b i r Mesi h geleceğ i ümit ve inancı sadece yahudi lere münhasır değild i r. H r istiyan düşü n ü r ve

mutasavvıf la r i le d in adamları ve halk arasında da ·Mi lad i 1 666'da d ünyaya b i r Mesi h geleceği n e kesin­l i kle inananlar vardı k i , bu tar ih i le yahudi kah in l8ri­nin tahmin ettik ler i rakamdan sadece 1_8 yıl yari\ Jar­

dır.

O dönemlere bu « hurafe ıı genell i k le protestan­lann oturduklar ı memleketler i meşgul etmiş, hatta i.3-koçya ve İngiltere kıyılarına uzak denizlerden gelme esat i r i b i r f i lonun · yanaştığ ı , bu donanmanın yelken­IErinin ve halat lar ın ın ipek ib riş imden yapılmı ş oldu­ğu, bütün mü rettabatın ın i b ran ice konuştuğu ve b:ıy­rak lar ın ın üzeri nde de « İsra il' i n on i ki kab i lesi ıı ke­l imeler in in yazılı bulunduğu « masalıı ı uydurulmuş, Ü3-telik bu yalana inanan gen iş k itleler olmuştu.

Bu tevatür ler, yalanlar, uydurmalar, o dönemde b ir k ıs ım hristiyan l ara göre d e yahudi l ik d ünyasınrJa ye: kı nda b i r değiş ikli k meyd ana geleceğ i kanaat i 1i uyandı rmışt ı .

Topluluk ps i ko lojis i , insanlar aras ında esrarlı. efsunkar f i k i rler in , sa lg ın ve tehli kel i hastalıklardan daha kolay bulaştığ ın ı b i r çok örnekle ispatlar. B i r dönem içeris inde uydurulmuş heyecan veric i b i r ma­salın , çeşitli d i l leri konuşan ve aynı ge leneklerle i na­nışlara bağlı b i r çok i nsanları b i rdenbire istila etme­s i , bu bulaşıcı l ı ğ ı n hayret ver ic i b i r be l i rt is id i r.

Aynı olayın kuvvetli b i r örneği de Şabbetay Sevi'-

- 22-

nin mesih olmak idd ias ıyla ortaya atı ld ı ğ ı günler içe­r is inde buna benzer b i r masalın cahil ve saf b i r k ıs ım m üslü manlar ı b ile -çok az say ıda dah i o lsa lar- nAş­gul etm iş olmc:.s ıd ı r. N itekim, o tar ihlerde Musu l ' un imad iye kasabas ında Şeyh Abd u l lah gen ç oğlu Şeyh Mehmet' i « Mehd i n d iye o rtaya atmışt ı . Çevre­s ine b i r kıs ı m m ü ridler toplayan b u genç, M ehdi çıe­s id tarih in in H icr i 1077 senesi vak'al a rı a rasın d a b e-, '

l i rtt iğ ine göre, hayl i gen iş zabıta tedbir leriyle Dev­_ let-i A l i Osman taraf ından ortadan ka ld ı r ı lmış ve o lay geçişt i r ilmişti .

Şabbatay' ın sözde m üslüman l ığ ı kabu l e mecbu r o lduğu zaman iç inde, o d a Edi rn e Sarayına ce lbe­d i le re k bu mehdil i k idd ias ın ı i nkara mecbur k ı l ı n m ıştı .

işte, İzm i rli haham Şabbetay Sevi/Sabatay Se­vi/ n in mesihlik, mehdil ik konusundaki i d d i as ı n ı bes­leyi p kaynaklayan masal, söy lenti , uydu rma ve hura­feler in b i r k ısmı bun lar . .. Ancak, bu davan ı n kendi k iş i l iğ i çevresinde dahi bir tak ım sözde delillere, bel­gelere d ayand ı r ılması ve b u yolda d a eski metin ve belgelerden b i r tak ı m işaretler ve ebcet hesabına gö­re rakam lar ç ıkarılması, iş in çok kurnaz ve sinsice yöneti ld iğ in i, planland ığ ın ı göster ir. işte, bu sebeo­lerden dolayıd ı r ki genç Sevi, i lk zaman lardan i t iba­ren çevresinde epeyce kalaba l ı k b i r m ü rid kit lesi top­layabilm iş,, dön m e l i k, tab i r i caizse bir topaç g i b i dö­n e döne, ama ufa la ufa la, değişe, bozu la zamanı­m ıza kadar varmış u l aşmışt ı r.

- 23 -

MESIHLiK IDDiASI NASIL BAŞLADI?

Şim, b i raz geri lere döne l i m ... Elde ed i len b i lg i lere göre Şabbatay Sevi zeki ,

haha m l ı k konusunda b i lgi l i b i r gençti . Konuşmas ın ı i y i b i l iyor, bahusus yakış ık l ı s imasından, yerinde yap­tığ ı m im i k ve jestlerden ç o k yararlanıyor, bütü n bu vas ıf ları mes ihl i ğ in i kab u l ettireb i l mek iç in ku l l an ı­yordu.

On beş yaşından it ibaren tek başına eski k itap ve metin lerin m isti k delaletleri n i , keşfe a l ı şan Sevi, 18 yaşlar ına geld i ğ i zaman, kend i yorum larını başka­larina· d a okutu p

.öğretecek

. b i r

-seviyeye ulaşmış,

.çeı.;­

resinde b i r öğrenci grubu. b i l e toplamayı başarrnış�ı .

Tasavvuf eserleriyle çokça uğraşmanın sonucu Sevi , tuhaf huyla r edind i ve bazı an laşı!maz, gari p hareketler yapmağa . başladı . Mesela, yahud i lerin o­ruç günlerin in d ış ındaki gün lerde de oruç tutuyor, vucudunu temizlemek iç in s ı k s ık ve o l ur o lmaz y ı ­kanıyor böyle l i k le kendis ine kutsal b i r görüntü kazan­d ı rmağa ça l ış ıyo rdu.

Baz ı araştı r ıc ı lara göre Şevi 'n in anormal, hatta ş izofren bir i o lması ihtima l i de vard ı r. Nitek im, ço� cuk yaştan beri s ı k s ı k sar'a nöbetleri geç ird iğ i ve bundan do layları , o layları n ve okudu kları hurafelerin ko layca etk is in�·

kapı ld ığ ı söylenir.

Tıp i l m i art ı k ispatlanm ıştı r k i , böyles ine zayı f ve mc:ınen hasta l ı k l ı yaradı l ışta o lan kiş i ler, b i r maksat-bu b ir f ikr i sabit de o lab i l ir- uğru nda kuvvetl i b i r irade

- 24 -

gösterebi l i r ve kend i uydurduklarına, haki katmiş. gibi kend i ler i ve inanabi l i r.

Şabbetay' ın kend i uydurduğu mesih liğe kendisi -

n i n d e gerçekten i nan mış o lması , bu bakımdan i h­t im1l d ış ı değild i r.

Ş abbefay Sevi'yi , a i les i zamanın geleneklerine göre genç yaşta ev lendird i ler. Ancak Şabbetay, söy­lentilere göre, eşinden uzak d u rmus, ve Hz. Musa;dan kalan

-peygamber l i k an 'anesine uy�rak, ke

.ndi� i n i b ir

nevi «ispatlamakıı i stemiştir. A i les i , bu d u rumu, onun karısından hoşlanmadı ığ şeklinde tefsir edere:.ı;, bi­rinciyi boşatt;rd ıktan sonra Şabbetay ' ı ik inc i defa ev­l en d i rm iştir. Ancak, sonuç değişmemiş ve genç ha­ham, kutsal l ığ ını çevres ine inand ı rmak için o lacak. ik inci evl i l iğ inde de bekaretin i korumuştu r.

Bütün bun lara rağmen, Şabbetay'ın sonraki hd­yatında kad ın lara aşı rı düşkü n ve c insel hazlara me­rckl ı o lduğu söylenir. ilk gençl i k_ yı! larına ait o larak an lcıt ı lar bu « C;nsel p8rhiz h ikayelerin i hti mal k i , ta­ra!tar larının onu yüceltmek, kudsi leştirmek i�in uyı­du rdukları b ir masaldan ibaretti r. Yahut da, normal olmayan yaradı lış ın ın i l l ç gençl i k çağlarında daha yük­sek derecede b i r buhran i;ind e bu lun masından i:eri gelmiştir. İzmirli bu sözde mesih, k itcıolardaki es­rar l ı işaretler le haber ver i len 1ô48 t<!ri '.ıin_dt3_ g�le��l( mcsihin kendisi o lmc:ısı iç i n , anlaşı l ıyc�r ki yıl larda:ı bsri sisteml i b i r şekilde hazırlan mış ve düzenlediği programı, harfi harfini, h iç aksatmadan uygu lamışt ı . Şabbetay Sevi, har1am ların b i ld ik ler i bütün met in leri eksi ksiz biliyordu ve on ları aç ık lamada, yorurnl2madn

- 25 -

ustaydı. Zek i oldu ğ u kadar gayet hazı rcevaptı. Vu­c udunun m üşel{kel ve yüzün de yakış ık l ı o luşu, çev­res inde b ı rakt ığ ı etkiyi çoğaltan faktör lerdendi. An'a­ne ler i iy i b i ldiğ i ve naktıkası/ konuşnıas ı/etki l i ve gü­zel olduğ u iç in dini konu la r üzerinde, kendis iy le nıü­naşaka eden leri ko lay l ık la mağ lup edeb i l iyordu. Çev­resi ndeki leri kandırıp i nandırmak iç in, b i lhassa din i met in lerde kendi l eh inde isko lastik mant ığ ın kuvvetli addett iğ i işaret ler de b u lmuştu. i şte bu işaret!erdeı b i ri: « Ben imk i lerden b i r i geldi ı ı meal indel<i b i r aye­t in ıb ran ide g eçer l i ebced hesabına göre / 814/ ra­kam ını karşı l ı ğ ı harf leri i ht iva etmesiydi . Çünkü, Şab­betay Sevi adın ın rakam değeri de tamamiyle b una eşit ge l iyor, u yuyordu.

Bundan başka ibran i 'de Tanrıya mahsus sıfat lar­dan «Kadirıı an lamına ge len b i r kel imenin rakam de­ğer i de /814/ ü t utmaktaydı.

Her ad için çeşit l i raslantı la rı b u lmak mümkün­dür. Ancak, f ikr i seviyel eri ge l işmemiş bu dar kafa l ı­l a r iç in on l arın önemi gerçekten çok büyük ve saygı­değerdir.

B i r m isal daha verel im:

Çok basit b i r aşk manzumesi o lan b i r duada ııSevdiğ im b i r cey lana benzi yorıı ·cü m l es in in İ brani- -cesi « Dome dode Lisvi ıı şeklinde okunuyor. ııSev­gi l i ıı an lamına gelen ııDodıı , mecaz yo luy la , -İbrani inancına göre- Tan rı anlamını da i ht iva eder. ıılis­vi ıı ke l imes in in sonundaki ııSvi ıı hecesi «Sevi ııy i - an­dı rdığ ı için bu cümle «Tanr ı Şabbetay Sevi'ye ben· z iyorıı şekl i nds açık lanmışt ı r.

- 26 -

i şte böy le l i k le , bazan rakarnlc:ır ı n ras lantı larından, bazan benzetme ve ist idlal yol larından yararlan ı lmak suretiyle sağlanan aca ip sözde del il ler , ç evresinde­ki ler in in zaten o lağanüstü b i rşey ler bek leyen, öteden b eri mesih an'anesiy le ve kurtu l u ş ümit ve ihtiyacıy­la dol u o lan haya l l er in i çelmeğe, kolayl ı k la yetmiş ve a rtmışt ı r.

MESiHLiGE DOGRU YAVAŞ YAVAŞ

Şabbetay Sevi , Mes ih l i ğ in in i l anına yavaş yavaş, sessiz, di kkatli ve derinden der inden g itmiştir . O, mesih l i ğ i çoktan ben i msemekle b i rlikte, b u konuda çevres indeki lere b i r şey ler söylemekten çekiniyor. ancak,. yakında b i r mesih in ortaya ç ıkacağ ına dair, imal ı cümle ler sarfediyor , zamanı , zemini yokluyor , kendis ine isnad ett iğ i kudret i , kudsiyeti ve çevresin in di kkat lerini çekeb i l ecek de l i l leri i leri sürerek bunu yavaş yavaş h issettirmek ist iyordu .

1 648 senesi , o zamanki m usevi i nanç ve an'pne­sin e göre, tam mesihin ortaya çıkacağı seneydi. An­cak, bu tarih geldiğ i halde henüz mes ih l ik iddias ına g i r işmiş !< i mse yoktu . Sev i 'n in kanaat ine göre artık kaybedecek zaman kalmamıştı . i l k önce kendisine en yakın bu lduğu, kendi ler iy le en s ı kı-fık ı olduğu k iş i­lere bu konuyu açt ı . Onlar da zaten " inanmak için hazırlanmış lar ıı ve onun mesih liğ ini kabu l iç in hazır bekl iyor lardı . Bu bakımdan herhangi bir zorl u k ç ı k-

-27-

madı . fı,ncak, haber izmir'deki bütün yah udi lere ya­y ı l ı nca, işin şekli ve reng i değ işti.

Bahusus, yaşl ı hahamlar çocuk luğunu tan ıdık la­rı �2 yaşındaki genç ve dengesiz b i r hahamın iddia­sın ı kabu l ve buna tahammül edemezierdi . B i r avrupa darbımeselind·3 "Nu l n 'est prophete dans son paysıı, yani ıcKimse kendi memleketinde p&ygamber olamazıı dedik ler i g ib i , Sabbetay Sevi de bu konuda en bü­yü k m u kavemeti kendi memleketi nde, izmir'de görmüş o luyordu. izm i r'de o zaman lar hahambaşı görevinde b u l u nan Josef ,Eskapa onun b u iddia lar ın ı duyunca h iddet len ip gazaba ge ldi . i l k o larak Şabbetay Sevi'yi ıcyo la get i rmekıı amacıyla i ki hahamı vazifelendi rdi . Fakat Şabbetay, kendis ine nasihat için g elen lere de mesi h l i ğ i n i n de l i l ler inden sözedince, böyle yum uşak metodlar la onu n yo l a ge l meyeceği ortaya ç ıkt ı . _!z­m i r'dek i bütün hahamlar ve musevi a l im ler i b i r a ra­ya geldi ve onun, ö lüme hak kazandığ ın ı a lenen i lan ett i ler. Musevi hahamlar iç in böylesine b i r fetva verw mek kolay fakat bunu uyg u laması cesa rete bağ l ı ve bu taktirde Osman lı hükü metin i n verebileceği ceza­ya u ğ ramak da muhakkakt ı . Bundan dolayıd ı r ki faz­la tatbik kabi l iyet i o lmadığ ın ı b i ldiğ i bu karardan do-

ııayı Şabbetay Levi yıimamıştı r. Ve yine b i r müddet iznıir'de yaşamışt ır. Ancak, kendi memleket inde ba­şarıya u lc:şmak için , i lk önce başka yerlerde başarı kazanmanın dah a emin ve l<olav olab i leceğ i n i hesap­l ayarak, mesihl iği n i yayma!ç icin yo lcu luğa çıkmaÇıa karar verdi . . .

28 -

ŞAB BETAY GEZİLERE BAŞLIYOR

Şabbet2'r ilk o l a rak 1650 yıiında izmi r'den ayrı­lıp, l stanbu l 'a �:ıe ld i . Bu rada Abraham Vaçi n i ad l ı b ii hahamla karş ı laştı. Bu adam, serüve n li şeylerden hoş­·ıanan, hastal ı !< l ı yaradi l ışta, maddi menfaat ine fazla­sıy la düşkun bir iyd i . Ve Sevi 'ye kendişin in uydurup yazdığı b i r b elgeyi " pek esk i b i r r isa le ıı d iye verdi yahut satt ı . Bu r isa le "Mezam iri S ü leynıan'ın Tefsi r i n adı ndaydı ve onda sözümona Şabbetay Sevi islml i b i r ınes i lı i n do(Jac2ğı haber ver i l iyordu! Şabbetay, uydur­ma o ld uğ _u n u an lamış o lsa b i le, bu gar ip be lge i l e kendine yen i bir delil , yen i b i r ist inatgah bu lmuş o lu-

• yordu .

Bu yeni risale, ötek i de l i l l e re eklendi ve onun mesih l i ğ i l eh inde b i r oropaganda aracı o la rak k u l la­n ı ldı . Hayrett i r ki , istanbu l'da çevresin i saran cah i l yahu d i ler arasında n ü fuzu ve öne m i g iderek büsbü­tün arttı .

SELANiK'E GiDiŞ

Gelge l eii m , evdek i hesap pek çarşıya uymadı. lzmir h ahambaşısı İ stanb u l hahamlar ına Şabbetaydan uzak du rmalar ın ı emreden b ir mektup gönderd i . is­tanb u l ' un m usevi d i n i m u h it ler inde Sevi hakkında ge­n i ş bir ded i kodu başlad ı böyl ece. Şabbetay, bunun ü zerine, o gün l e; içi n l stanbu l 'da t utunamayacağ ın ı an lad ı ve kendis ine daha uygun b i r m uhi t o larak dü­şündüğ ü Se lanil�'e geçt i . O g ü n �erde Selünik'teki mu-

- 29-

sevi din adamları (Cabbal istique) konu larıyla çok il­g i l i oldu klar ından, bu konularda şöhrete ulaşm ı ş bu­lunan genç hahamı tan ıyorlardı . Onu, sevgi ye say­g ıyla karşı ladılar.

i zm i r ve istanbul 'da uğradığ ı davran ışlardan h is­se kapt ığ ı iç in , Şabbetay Selan ik'te önceleri mesihl ik iddiasın ı ileri s ü rmekte acele etmedi.

Ama, kısa zamanda bu genç ve ileri derecede ze­l<i görü nen hahamın b i lg i leri Selan ikteki b ütün yahu­di ler i memnun etmiş ve b i r söylentiye göre, evine misaf i r o lduğ u zengin b i r yahudi de kendis ine kız ını vermişt i . Y ine an'aneye bakıl ırsa Şabbetay Sevi ön­celer i evlendiğ i · ik i k ız gibi b u üçüncüsün ü de almış fc.kat, yanı n a h iç yaklaşmamışt ı r. Ve Selan ikten ay­rılı rken sözde, mesi hl iğe mahsus satvetin i korumuş­tur.

S elan ik'te kendisine ver i len b i r z iyafet s ı rasında Şabbetay, mes ihl ik konusunu açmış, kendisin in h iç evlenemeyeceğin i, çünkü Tevrat i le evlediğ in i söyle­miş ve böylelikle mesihliğ e aday olduğunu h issett i r­mek istemişt ir. Ancak, b u sözler Selan ik'li haham­ların sert tepkisiyle karş ı lanmış ve galeyana g elen ha­hamlar onu ölü mle tehdit etmişlerdir.

Şabbetay Sevi bunun üzerine Selan ik'i de terke­derek Atina'ya gitmişti r. Fakat orada da iyi karşılan­madığ ından y ine izmi r'e, oradan da y ine lstanbul'a g itmiştir.

Ş abbetay' ın i kinci defa lstanbul'a gelişinde ö­nemli b i r faaliyet göstermediğ i anlaşılmaktadır. Sa-

-30-

'

r;,,

} L�;;;.;..····-�·

Selanik'te mesihi bekleyerek günahlarından

temizlendiklerine inanan yahudiler.

-31-

dece o sıralarda b ir ba l ı k vas ıtasıyla, peygamberl ik, m esihli k tal i ne baktığı rivayet edi l ir. Sözüm ona, gü­neş Ba l ık Burcu·na g irdiği zaman, isra i loğu l ları kur­tu lacak larmış!

Şabbetayistlerin ayi n lerindeki ba l ık . sembo lü , iş­te buradan ka lmış den i l i r. Fakat l stan b u l hahamları bu ik inci ziyareti nde de kendis in i rahat b ırakmadık ları içi n Şabbetay 1659 tari h inde izm ir'e, babasın ı n yanı­na dönmüştür. Sevi, izmir'de üç yı l kadar di kkati çe­kecek bir davranış ve harekette b u l u nmayarak f ırsat icollamıştır. Belki bu bekleyiş, 1 648'de başarıya u l aş­mayan mes i h l i k teşebbüsün ü n tekrarla nması 1 666 ta­r ih in i beklemek maks.adıyla . ya_p ı l ı:nış_tır� Çünkü kendi­s ine ilk istanbu l seyyahatinde uydurma b i r belge i l e Mesihlik haberine veren Abraham Vaçin i adl ı haha­mın mesih dönemi iç in hristiyan larca de geçerl i o l arı bu tarihi beklemes in i tavsiye etmiş o lduğu söylenir.

MISIR VE KUDÜS YOLLARIN DA

1 663 senes inde Şabbetay için yen i b i r hayat se­rüven i açı lmıştır. Mesih in i lerinde hükümdarl ı k mer­kezi o lacak (Arzı Mev'ud-u) ş imdiden ziyaret etmesi va orada gelecekteki başarıları iç in zemin hazırlama­sı gerekt iğ in i hesaplamış olacak k i , F i l ist in'e gitmek kararıyla, bir kaç yakın ıy la bir l i kte bir gem iye b in­miştir.

J\ncak gemi Trabl u sşam ve Beyrut'a uğradıqın­da Ş3bbetay, kararın ı değişt irm i ş ve ilk önce Mısır'a gitmenin daha uygu n olacağın ı tasarlamıştır. isken-

- 32-

deriye'de inm iş ve doğruca Kahire'ye gitmiştir . Ora­da adın ı m u ht6melen daha önce b i ldiğ i Rafae l Josef Çeleb i adında b ir sarraf vardı r. Çok zengin ve din i masa l la ra d a pek merakl ı o lduğ u i ç i n , bu zat, falc ı ve m istik hahamlar ı h imaye etmektedi r. Bu sarraföa­ş ına müs lüman Tü rk ha lk ı Yusuf Çelebi demektedir.

Çek ic i b i r yüze ve ahenkli b i r konuşma tarzına sah ip o lan k u rnaz ve zeki Şabbetay, Sarrafbaşı Yu­suf Çeleb i 'n in sevg is in i kazanmakta geç kalmamıştı r . Ancak, ace l e etmeyerek mesih l i k konusunu hemen açmamışt ı r. Kah i re'de faz l a ka lmamış,, zengin bir ar­kadaş, hatta istinatgah sağ lamış ve oradan Kudüs'e geçmiştir. Şabbetay'ın g eldi ğ i tarihte Kudüs yahudi­l e ri büyük sefalet içeris i ndedir ler. Pol onya'n ın baskı­s ından, b u raya bir çok yahudin i n göçmesi , s efa l et i b i r kat daha çoğaltmıştır. Ha lk ın iç inde b u l u nduğ u zorlu ğ u gidere b i l mek, çevreden i ane top lamak iç in b i r çok k iş i ça l ışmaktadır. Ancak, bun la rdan b üyü k b i r kısmı öneml i bir ic raat yapamamışlardı r. iç ler inden Salomon Navora adl ı b i r i de italya'da b i r İtalyan ka­dı�ını severek din i n i değ işti rmiş, ve yahudi ler iç in topladığı ianeler i b u kadın l a yemişt i r.

Kudüsteki yahudi cemaati yönet ic i leri ha l kın pe­rişanl ığ ı yüzünden ve e l ler inden de b i r şey ge lmeyin­ce şehri terketmek zorunda ka lmış lardır.

Şabbetay, Kudüs'e işte bu atmosfer iç inde gel­di. Şeh i rde yoksu l l u l c i ç inde ç ı rp ınan b ir cemaat ve esrarl ı işaret lerden medet uman b i r kaç m isti k ve cah i l haham l a karş ı laştı . Ortam, zaman, durum mesih­l i k meselesini cı.çmağa elverişl iydi. Ancak, İstanbu l ve

- 33 -

Selan ik'teki eski tecrübelerinden ders a lm ış o lacak ki, Kah i re'de o lduğu g ib i burada d a umesi h l i kıı ko­nusunu açmada acele g östermedi.

Sofu b i r haham g i b i , Kudüs 'ün mukaddes yer­l er in i ve evl iya mezarları n ı ziyaret etti. Çok c iddi ve pehrizkar göründü. Bu davran ış b içimi, çek ic i yüzü ve güzel konuşmasıy la da b i r leşince Kudüs halkı onu sevdi ve bu sevgi g iderek arttı .

O s ı ra larda çok parasız olan Kudüs yahud i ler i , Osman l ı imparatorluğunun isted i ğ i vergi l eri b i le öde­mekten acizd i . O srra l .ardaki G i ri t seferi i ç in Osman­l ıya para ve asker lazımdı . Bu sefer in masraflarını kar­ş ı lamak iç in be lk i de her zamankind en fazla vergi a l ­mak zorundaydı . Askerl i k yapmayan yahud i cemaati­nin ise, bu vergi ler i o lsun, ödemesi gerekiyordu. Pe­ki, bu para nas ı l bulunacakt ı ? Cemaati iç inde, Şab­betay' ı n Kahire'deki sarrafbaşı i l e o lan yakın a laka ve sevgiyi öğrenen ler vard ı . işte bun lar, Kudüs'teki yahud i cemaatine yard ı m iç in aracı l ık yapması konu­sunda, Kah i re'deki safrafla konuşmak üzere Şabbe­tay'a ricacı lar gitt i .

Bu bir f ırsattı ...

Şabbetay, iş kendis ine tekl if ed i ld iğ i zaman hem yahudi d i n i i leri ge len l eri arasındaki it ibarı artacak hem de cemaat in sevgis in i b i r kat dah a kazanacak, bütün bun ların yan ıs ı ra ıcparaıı den i len o s ih i r l i kud­rete de kavuşmuş o lacakt ı . Bütün bu sebepler b i r araya gel ince yapı lan tekl i f i kabul etmekte tereddüt göstermeyerek vakit kaybetmeden Kahire'ye hareket

·-34-

etti. Hem de Kudüs nıusevi cemaatin in vek i l i ve me­busu s ıfat iy le.

Sabatay/Şabbetay/ b urada eski dostu sarraf Yu­suf Efendi / Rafael Josef/ i n de araya girmesi ve ön­aya k o lmasıyla Kahi re'de m u kim yahudi cemaatinden, Kudüs yahudi leri iç in lazım o lan parayı toplamakta geci kmedi. Hem de e l i nde önem l ice b i r m i ktar b i r i k­m işti .

Tam zamanıdı r, diye düşünere k Kahire'de i l k m i­saf i r l i ğ i s ı rasında mes i h l i k konusunda h iç konuşma­mış o lan Sabatay, bu sefer varlıklı sarrafbaşına bek­lenen mes ih in çok yakında gelece ğ i n i an lattı ve b u husustaki be l irti leri kendi k iş i l i ğ i nde h isseder gib i o l ­duğ u n u söyleyerek ilerisi i ç in b i r zemi n hazır!amağa m uvaffak o ldu.

SARA iLE SABATAY SEVi'NiN EVLEN!ŞLER i

Sabatay Sevi, Kudüs'e kra l la r ve b i r kurtarıcı gib i döndüğ ünde, çok yakın b i r ge lecekte Pol onya l ı ser­güzeşt b i r yahudi kızı o lan Sara i l e evleneceğ in i ak­l ı n ın ucundan b i l e geçirm iyordu. Ancak, i l e rde yapı­l acak olan bu evl i l i k, S ev i ' n in Mesl i h ' l i k iddasını kuv­vet lendiren b i r ves i l e o l acaktı . Be lk i de o, Kudüs i l e Kahi re arasında mek ik doku rken ve bu arada ya­h udi cemaatlerin i n sempat is in i toplamağa çal ış ırken kaderin gar ip ci lcesi kendis ine garip ve onun iç in faydal ı b ir m ucize / ! / hazır l ıyordu.

Peki, k imdi b u Sara?

- 35 -

Şimdi, kısaca b u konuya temas ede l im ... O sı­ralarda i ta lya'dan ta Kahi re l ere kadar gar ip bir dedi­kodu yayı lmıştı: Sözümona g enç ve fettan b i r yahudi kızı , Mes i h i l e evlenecekti . Ortada ş imdi l i k bir rnes ih olmamasına rağmen Sara, etl i-can l ı o larak hazı rdı.

Sara, henüz 1 O - 11 yaş larında i ken ana-babasın ı Polonya'daki b i r karış ık l ık s ı ras ında kaybetmişti . Or­talı kta başıboş do laşı rken Hristiyan lar tarafından ya­kalanmış ve b i r manastı ra tes l im edi lerek genç kız­l ık çağına kadar burada eğ i ti l i p büyütü l müştü . An­cal< genç kız, n isti k ve aşır ı hayalperest bir yaradı­l ı ştaydı. Manastı rda geçen g ü n le ri ona yahudi l i ğ i n i u ­nutturmadığ ı g ib i , kes in l i k l e b i r kato l i k terbiyesi a l ­t ına g i rmemişti . Ak l ı f i k r i serüvendeydi. Nihayet b i r gece kato l i k manastı rından g iz l ice kaçarak cıvardak i bir yahudi mezarl ığ ına g izlendi. Tam b u s ı rada b i r cenaze gömmek maksadıyla mezar l ığa ge lm iş o lan yahudi ler, o rta l ı kta, üzerinde sadece beyaz b i r göm­lek le etelc b u l u nan genç ve g üzel bi r k ız ın b i r haya­let g ib i dolaştığ ın ı hayret ve b i raz da korkuy la farket­t i ler. K i m olduğunu ve mezarlı kta tek başına n e ara­dığını sordu lar. Sara:

- Ben, dedi, Nay i r adındaki bir hahamın kızı-y ım.

- Peki b u rada n için do laşıyorsun?

- Yah udiy im ben! Oysa Hristiyan lar beni kaçı-rarak: zorla manastıra kapattı la r. Ben de o rada faz la kalamayarak bu raya s ığ ındım.

- Tek başına mı yaptın bu işi ?

-36-

Hayır gece babam ın ruh u g e lerek ben i kato­l i k manastı rından çakarıp bu yahudi mezarl ığ ına b ı­raktı. Bakın .. .

Sara, söylediği yalanl arı, sözde ispat i ç in omu­zundaki b i r kaç t ırn a k iz in i gösterdi.

Yahudi cemaati bu kuyruk lu yalana nası lsa inan­mıştı. Bu sergüzeştperver kızı yanları n a a ldı lar. Ce­maat ona b i r s ü re baktı ve sonunda Amsterdam'da oturduğu öğreni len kardeşi Samue l ' in yan ına gönder­di.

Sara, gerek Amsterdam'da gerekse son radan g it­tiğ i Frankfurt ve ötel<i şeh i r lerde b i r hayli serbest, hatta serseri b i r hayat sürdü. Zek iydi , g üzel ve ca­z ibe l iydi. Bütün bu sebeplerle çevresinde b i r yığın hayran toplamış ve hoppa yaradılış ıy la başından b i r sürü d e macera geçmişti .

O sıralarda izmi r ve M ı s ı r'da çok yakışıkl ı b i r gencin mesih l i k iddiasıyla o rtaya atıldığ ı dedikodusu S ara'n ı n bu lund[Jğu yer lere kadar u l aşm ış, gerçek­ten b i r heyecan ve m erak konusu olmuştu. Sözü her yerde edi len bu uzaktak i de l i kan l ı , serseri yaradı­l ış l ı Sara'da derin tes i r ler meydan a get irmeğe ve ye­ni h ayal l e r o luşt u rmağa başlamışti. Kurnaz ve fettan kız, onun la evlenere k pekala meşhu r ve saygıdeğer b i r kadın o lab i leceğ i n i tasarladı. Böy le l i k le içinde ya­nan i ht iras ateş i n i de b i raz daha p a rlatmış, hayalden hakikate doğru b i r adım atmış da o lab i l i rdi. Sara, i lk iş o larak yahudi cemaati arasında, sahte mesih hakkındaki haber ve rivayetleri d i kkatle takip eden­ler arasında uydurma b i r rüya an latmakla işe koyul-

-37-

d u. Bu uydurma rüyaya göre, gece uyu rken kendisi­ne gaipten bir nur görünmüştü. işte o n u r, kendis ine 1666 y ı l ında meydana çıkacak o lan Sabatay Sevi a­dından sözetmiş, kendis in in d e tanrı tarafından o n a ·nasip ed i ld i ğin i b i ldirmiş, g i d i p Sabatay'ı bulmasın ı ve onunla ev lenmesin i tenb ih lemişti.

Bu yalan, kısa zamanda b i r çığ gibi büyüyerek efsaneleşt i , hatta rüyayı hakikatmi ş g ib i yorum l ayan­lar ortaya çıktı ve rüya rivayeti i talya'dan Mıs ı r'a ka­dar vard ı u l aşt:.

Sabatay Sevi 'de işitmişt i bu rüya efsanesin i . Ken­d isi hakkında uzak memleketlerd e müsbet propagan­da yapan bu kızı mut laka elde etmesin in , m es i h l i ğ ini ispatlamasına yarayacak en öneml i am i l lerden b i r i olab i leceğ in i aklına koydu . Ku rnaz Sevi , hemen Po­lonya ası l l ı yahudi bir kızla evleneceğ i hakkında ga­ipten haber ald ığını çevresine yaydı . Bu ruh i aşk, ve ka rşı lıklı evlenmeğe tali p o luş gerçekten de merakı muc ip olab ilecek b i r ras lantıdan i b a retti. O zamanın saf kafaları , bu masala ve onun kudsiyet ine i nanmak­ta gecikmed i ler. i nanmayan lar ın iç ine b i l e b i r kurt düştü; Acaba Sabatay gerçekten beklenen Meshi lı m iyd i ? Ne olursa olsun, b u o l ay, Sevi 'n in mesih l i ğ in in en kuvvetli b i r deli l i olarak yoru mlandı ve hemen bü­tün dünya yahudi leri arasında büyü!� etki ve h eyecan uyandırd ı .

Sabatay, geç kalmamal ıyd ı. Sad ı k adamlarından birin i o zamanlar 21-22 yaşlarında olan Sara'yı davet etmek iç in Livurn'a gönderd i .

Mesihl ik idd iası iç in , artık g ide rek kuvvetl i de l i l-

- 38 -

l eri bir araya top!uyordu. Çok geçmeden Sara Kah i­re'ye geldi ve burada Sabatay Sevi ile taraftarları ta­rafından mistitç bir tören le karşı landı. i ki i lahi / !/ kur­n az nişan l ı n ın evlenme tören leri Kahire'de sarafbaşı Rafael Josef'in evinde icra edi ldi. Josef, mistik ve esrarl ı o lay lardan pek haz duyduğ u ndan, bu evlen-

, menin kendi evinde yapı l ış ı onu ziyadesiy le memnun etmiş, hatta g ururlandırmışt ı . üstel ik: b u evli lik i sra­iloğ u l l arı peygamberlerinden Osee'nin tanrı b uyruğu üzerine hafifmeşrep bir kadın l a dünya evine girişine t ıpa t ıp benz iyordu. S"'B'n ı n kara n l ı k geçm işi, çeşit­li dedikodu lara sebep : �2cak yerde, işte bu yüzden sahte mesihin işini kol' . "'}tıracak veni bir be l irti ha­l ine gelmişti.

SABATAY SEVi 'N iN KAH iRE'DE BULDUGU HAZlN E

Şimdi «Hazine ıı deyince, kimbilir ak l ın ıza neler gelecek. Evet, S abatay Levi diyelim yoksa frenk lerin daha ço k telaffu z ettik l eri şekliy l e Şabbetay Levi di-' yelim, izmirli Mordehay Levi'nin o ğ l u, 1_66_E)YJ!l9!1_rllt'l_ bir _çe_şit _-ıytat� f-:iar_i-_si _diye _isi111lençlirebi leceğimiz, kara n l ı k geçmiş l i Sara i l e dünya evine girdikten son­ra, onun la bir likte gitti Gazze'de gerçek bir «hazine» b u ldu. Ama, b u hazine iç i a lt ın ve çeşit l i mücevherler le do l u bir sandık deği l , G azze'de yaşayan Abraham Nathan adlı bir yahudi idi. Ve bu yahudinin, hakika­ten roman lara mevzu teşkil edebilecek derecede a la­ka çekici, ibret verici bir hayatı vardı .

Şimdi , baka l ı m sahte mesihin hazinesi Abraham Nathan'ın hüviyet ine . . .

-39-

Levi, Abraham Nathan ile karşılaştığında henüz 20 yaşını doldurmamış bir delikanlı idi. Ama, ihtiras­lı, hayalperest, cür'etkar ve ihtirasını tatmin için yap­mayacağı hiç bir davranış olmayan bir delilcanlı!

Bu -haydi en hafif tabiriyle kurnaz diyeiim­kurnaz delikanlı aslında yoksul bir aileden geliyordu. öyle ki, babası Filistin yahudi cemaatine iane top­lamakla görevlendirilmiş, kendisi ise 17 - 18 yaşların­da iken eğitim-öğrenim görmek maksadıyla Jocop Haees adlı hahamın yanına şakird /öğrenci/ olarak verilmişti.

Tesadüf bu ya, günlerden bir gün, Gazze'nin sa­yılı zenginlerinden Samuel Lisbona Jacop Haees adiı hahama başvurarak, şakirdleri arasından seçeceği bir genci kendisin_e damad yapmak istediğini söyledi. Sa­muel'in kendisi Harun kadar zengindi ama, kızının ufak bir kusuru vardı: Tek gözü kördü ve ayağı ha­fif topallıyordu. GE:lgelelim, para her l<apıyı açar, zih­niyetinde olan bu yahudi de, parası sayesinde açık­göz, zeki bir delikanlıyı pekala kendisine damad ola­rak alabilirim diye düşünüyordu. Haham Jacop, öğ­rencileri arasından Nathan'ın Samuel'e damad adayı olarak gösterdi. ... Her şey sanki bir anda olup bitmiş, genç ve muhteris Nathan beş parasız biriyken kör-to­pal kızı alıp, Gazze'nin en varlıklı adamına damat olu­vermişti. .. iş, bununla da bitmiyordu ... Nathan'ın için­de yanan bir başka ihtiras ve merak esrarlı kitapıar­clan telkini altında kaldığı anlaşılan, dini bakımdan da şöhret sahibi olma isteğiydi. Bu istekle yanıp tutu­şuyordu. Nathan, Sabatay'ın şöhretini daha o Gazze'­ye gelmeden i�itmişti. Bu sahte mesih'in giriştiği se-

-40 -

r üvend e peka la kendisi öneml i b i r rol a labi l i r, b u ada­m ı n h ayatından kend isi iç in öneml i d e reced e yarar­lanab i l i rd i . N e yapıp yapıp, S abatay l a tanışt ı . Saba­tay' ı b i r odaya çekere k uzun uzun kendisiyle görüş­tü ve sahte mesihe şun ları h u l asaten söyled i :

- B i r rüya g ö rd ü m ! B u i lv i ve u h revi b i r rüyay­dı B i r n u r, sizin bana asır la rdan beri beklenen me­s i h o l d u ğ u n uzu haber verd i. Bak ın , e l imdeki şu beş a s ı rl ı k ves i ka d a bunu ispat ed iyor. Bunu size veri­yor v e siz in mes i h l i ğ in iz i tan ıyor u m . Ancak buna kar­ş ı l ı k sizin d e ben i m peygamberl i ğ i m i / !/ tanımanız şart ! B i l iyors u n uz, an 'aneler imize g ö re mesi hten ön­ce bir peygamber o rtaya çı kacak ve m esih i n geldiği­n i haber verecekt i . S ize verd i ğ i m vesikadan d a ko­l ay l ı k l a an laş ı l a bi leceği g i b i , bu peyg amber benim, ben: Abralıam Nathan ! Sizin iç in e l i mden gelen: ya­pacağ ı m , s iz in mesih o ld u ğ u n uzu kabul ett i rmek iç in gerek i rse bütün servet i m i ortaya koyaca ğ ı m . Buna karş ı l ı k ben i m şart ı m ı d a unutmayacaks ı n ı z !

Sahte m e s i h b i r an d ü ş ü n m ü ş o l acak . . . Karşısın­daki gerçekten b u l u n m az bir « h azinen idi . Kendi me­s i h l i ğ r i ç i n propaganda yapmayı taahhüd ed iyordu . üste l i k ç o k zegin v e i t ibar l ı b i r h a h a m yamağı i d i . Sabatay Sev i , d u r u p d u ru rken, h i ç e m e k sarfetmeden kend is ine bedavad a'n bir de İl a l , b i r peyg amber /!/ b u l m u ş o l uyordu . . .

Ve Abraham Natlıan' ın tekl if i n i memnuniyet l e ka­b u l ett i .

Aralar ındaki a n l aşma gereğince, N athan d erhaf

- 4 1 -

faal iyete g i r işti : Sabatay Sevi beklenen mesih , kend i­s i de o n u n mes i h l i ğ i n i i lan eden peygamberd i . . .

Genç l i ğ i , zen g i n l i ğ i , i kn a kab i l iyeti sayesi nde kı­sa zamanda b aşarıya u laşm ı ş ve Sabatayistler in sa­yısı bir ç ığ g ib i büyümeğe başlamıştı .

Sabata Sev i , G azze şehr inden Kudüs'e döndü­ğ ü nde, art ık mesih olduğunu g izlemeğe gerek d uy­madı . . . G elgele l im, Kudüs'ün b i r çolç hahamı , bu id­d i ayı " küstahça ıı b u l muşlardı . üste l i k, Sevi 'n in Kahi­re' d e yoksul Fi l istin cemaat i iç in topladığ ı parayı ken­d i özel iş ler inde k u l l andığ ı , cebine i nd i rd i ğ i d e söy­len iyordu. Sabatay, d iyorlard ı , bu p arayı Sara i l e kar-·

deş in i italya'dan M ı sı r'a getirtmek amacıyla sarfetmiş­ti r !

A m a , çevresinde g ü n geçti kçe artan m ü r i d ler i sa­yesinde, a rt ı k Sabatay Sevi 'n in hahamlardan pek çe­k i n d i ğ i o l m adığ ı g i b i , para i l e adam avlamağa d a i htiyacı ka lmamışt ı . Z i ra, kendis ine i n a n l a r g ü n b e g ü n artm aktayd ı l ar. Hususiyle G azze'den b i r l i kte gel­m iş o l d u ğ u N athan h e m kendi peygamb e r l i ğ i n i I ! / h e m d e o n u n mesi h l iğ i n i h e r g itti ğ i yerde, h e r zaman açıkça i lan ediyor, b i r çeşit Sabatay Sevi ç ı ğ ı rtkan­l ı ğ ı yapıyord u .

Sabatay Sev i , G azze başarısından sonra Kudüs'- .

teki hahamlar ın tepkis ine a l d ı rmadan v e onlar ın daha

fazla tepki g östermelerin e yol açmamak i ç i n o radan

i zmir' e ve oradanda ası l başarıya u l aşacağı İstanbul 'a

denmenin uyg u n o l acağ ı n ı d ü ş ü n d ü . Ama, kendisi

g itmeden önce, M ı s ı r, İstan b u l , İzmir ve Avru pa' n ı n çe­

şit l i şeh i r ler ine mesi h l iğ i n i i lan ve propagandası n ı yap-

- 42 -

malan iç in g ü ven i l i r , sad ı k adamlar ın ı da yol lamayı i h m a l etmedi.

SABATAY' I N iZM � R ' D E Ki BAŞA R I S I

N i h ayet K '-ı d ü s'ten ayrı l m a g ü n ü g e l i p çatt ı . Saba­tay Sevi, yanına karıs ı Sara, kayı n b i rad e ri ve öze l sekreter; Samuel P r i m o'yu alarak K u d ü s'ten yol a ç ık­t ı . önce H21ep 'e u ğ radı ve bu şeh irde u m u l m a d ı k b i r sevgi teza h u ratıyla l<a rşı landı . Kendisi b i l e H a lep'te b u kadar ta raftarın ı n o l a b i leceğ i n i a k l ı n ı n köşesinden g e ç i rmemişti . . . Demek k i , işler u m d u ğ u nd a n daha h ız­l a gel işiyord u .

S a b a tay, b u sahte m e s i h / !/ h ayat ından son de­rece m e m n u n d u .

Gele l im Nathan·a . . . Nathan kend i m e m l e keti Gaz­ze'ye dön d ü . Ve orada Mesi h ' in büyü k b i r b aşarıya u l aştı ğ ı n ı i l a n ederek, u h revi b i r kral g i b i h ayat sür­m e k iç in G azze'yi mesken tutt u . B u , yahudi haham ç ı rağ ı n ı n pa ras ı , o n a gerçekten , sahte d e olsa b i r çeşit peyg amberl i k / ! / kap ı s ı n ı açmışt ı . . . Ya hut, N at­han'ın kendisi b u kanaatteyd i .

1 667 y ı l ı n ı n Eyl ü l ayında sahte m es i h Sabatay Sevi ve beraberindeki l e r M ıs ı r ve F i l ist in'deki m ace­ral ı geziden lzmir' e d ön d ü ler. Bu tarihten it ibaren ls­tanbul 'a g ötü r ü l ü ş ü o l a n tar ih i kadar geçen 4-5 ay, o n u n h ayat ı n ı n b e l ki de en m ut l u en başar ı l ı h atta arzu lad ı ğ ı zaferl er le d o l u zaman ı d ı r.

izm ir'e d ö n ü ş ü nde gene hahamlar kend is i n e k a r­ş ı tepki gösterd i l e r . . . Nerden ç ı km ıştı bu mes i h ? is-

- 43 -

tarıbu l 'dak i haham başı d a boş d u rmadı ve S abatay Sev i ' n i n derhal ö l d ü r ü lmesi h ususunda b i r de ferman ç ı kardı . Ama, bu ferman uyg u l a n ı p da h i ç k imse S a­batay' ın vucu d u n u o rt adan kald ı ramadığı g ib i , sahte m es i h i n ta raftar lar ı d a a labi ld iğ ine çoğal d ı .

B ü t ü n b u n l a ra rağmen, S abatay Sevi iht iyat ı el­den b ı rakmadı . Uzun m üddet izmir ' in me rkezinden u­zak b i r yerde oturdu. Ancak b i r b ayram ves i lesiyle i z m i r'e yanında kalabal ı l-c b i r taraftar kit lesiyle döndü­ğ ü n d e, mes i h ! i ğ i n i açı ktan açığa i lan etmekten çe­k inmedi . Si nagog Mecl is i sus-pus olmuş, hahamlar p u t kes i l m iş l e rd i sanki . B ı rak ın put kes i l meyi , b i r kaç h afta önce o n u n ş iddetle a l ey h i nde o lan lar ansızın 'Koyu b i rer Sabatayit kes i l m iş lerd i . Hala Sabatay'a karşı o l an yahud i l e r ise, başlarına b i r şey gelmesin d iye korku lar ından, selameti izm i r c ivarı ndaki vi layet­l ere, Manisa vd. kaçmakta b u l d u l a r. S abatay Sevi , a r t ı k b ütün :zm i r yah ud i l i ğ i n i avu çlar ı i ç i n e al mış, b ü­t ü n c emaat b i rer Sabataist kes i l m iş, o n u n ınesi lı l i ğ i ­n i kabu l l enm işlerd i . u Arz-ı Mev ' u d ıı ziyaret i n i n , tasar­lad ığ ı sonuçlar meyvesi n i vermişti . Z i ra, o ra l arda ge­zideyken Sara i l e ev lenmiş ve bu f i l m lere senaryo teşki l .edecek kadar esrareng iz ev l i l i k h i kayes i , b i r ef­sane g i b i d ö rt b i r köşeye b üyüye b üyüye, k utsal laşa kutsa l l aşa yay ı l m ıştı . Memlel<et d ış ında, b i l h assa Av­rupa'da ona önem v e ren ler in , in ananların b u l u n ması , G azze'de genç b i r hahamın o n u n u zu h u ru n u ıı , o rtaya mesih ol arak ç ı k ı ş ı n ı lıaber veren peygamber / !/ o l ­d u ğ u n u i lan etmesi g i b i o l aylar z i n c i r i , i z m i r l i m u sevi- ·

l e r üzeri nde , şü phesiz ki çok m üsbet ve der in tes i r­ler meyd ana get i rmiş, Sev i ' n i n d u r u m u n u sağ laml aş­t ı rmıştı .

-- 44 -

K ÜSTA H ÇA B i R Z iYARET

E h , Sa batay Sevi en sonunda « s ahte » de olsa mesih l iğ i n i b i r k ıs ım y&h u d i l ere k a b u l ett i rd i , çevresi­ne o ldukça ka labal ık b i r m ü rit kit lesi topladı , şöhrete, par.:>ya kavuştu ya . . . O lan lar ondan sonra o ldu. O, az zamanda, l<en d i s i n e g ö re o lağanüst ü , ü m id i n in fev­k inde zafe rler kazan m ı ş b i r iyd i art ık. G ü n geçtikçe k ib i r i , g u ruru artıyor, mağru r tavır lar ı kes ifleşiyor: ba­zan küstah ve c ü r'atkar h a l b i l e a l ıyord u .

G ü n ü n b i r inde akl ına esti v e kalab a l ı k b i r m ü rid g ru b uyla i z m i r Müfüi s ü ' n ü ziyarete g i tt i . Bu ziyaret sı­rasınd a yanına kardeşi, ağabeyi E l i e ' i d e tercü m an o l a ra k a l m ışt ı . Z i ra , Sa batay' ın Tü rkçesi kıt ve çol< bozuktu. Oysa ağabeys i n i n öyle deği l d i . Eni ko­n u , yahud i ş ivesine çalmakla b i r l i kte Türkçe konu şa­b i l iyord u . lzm i r kadısı vekarla, bu hahama z iya ret i n i n sebebin i ve izm i r'de m eydana getird i ğ i h a reket i n m a­nasın ın ne o l d u ğ u n u sord u . O esnada, S ab atay b i le ş u « mes i h l i k masa l ı ıı n a o kadar i n a n m ı şt ı k i , Kadı Efendi Hazretler in in b i l e h uzurunda m ut laka b i r mu­c i ze m eydana geleceğ i n e i nanıy o rd u . B u m u c izenin n e o lab i l eceğ i n i d ü ş ü n ü r ken Kadı H azret l e r i n i n kar-

. ş ıs ında kısa b i r s ü re bocaladı , az sonra ken dis in i der­l ey i p topa rlayarak Sultanın aleyhinde b u lunan üç ya­h u d i n i n cezalandır ı lmasın ı talep iç in kendis in i rahat­sız ett i ğ i n i kadıya söyled i . Böylesine b i r cevap, onun h e r zaman başvurd uğ u kurnazl ık lardan b i ri nden baş­kası değ i ld i . Z i ra asl ında « Su ltan' ın a leyh i n d e bulun­d u klar ın ı iddia ett iğ i ıı ü ç yah u d i kendis in in a leyhinde b u l un a n lard ı . S özümona, b u üç yah u d i , Sabatay'a

- 45 -

" S u lta n ıı diye hitap etmek cesaret in i g östererek, ak­la gelmedik b i r şekilde mu hteşem Osman l ı padişa h ı ­na hakarete yelteniyord u . Sevi, b u d u ru m u Kadı'ya haber vermekle, hem onun it imadını kazan m a k h e m de Su ltan'a o lan bağ l ı l ı ğ ı n ı gösterme k m a ksadındaydı .

Ziyaret, kısa kesidi .

Kısa kesi ldi ya, o n u n koskoca İzmir Kadı H azret-, lerin i , mers i m l e, b i r çeşit tantanayla ziyaret etmesi sa­h i l yahudi cemaati a rasında bu ziyarete cı res m i n b i r mah iyet nazarıyla bakı lmasına v e S abatay Sevi 'n in d e itibarı n ı n artmasına, o n u n mevcud iyet i n i n sağl am­laşmasına ves i l e teşki l etti .

Ona inananların, işi daha i leri g ötürerek karşıs ın­d a secde edip, yüzleri n i gözleri n i ayaklar ına sürdük­leri söylenir . . . . Sabatay, l zm i r'de geçen b u b aşarı l ı g ü n lerinden sonra, eskiden beri p erhizkar o ld u k lar ı kadınlara karşı , b u t ut u m u n u b i rden değiştird i . H a­yatına b i r çok kadın g i riyo r, o n u n g i b i karısı S ara da b i r çok erkekle d ü ş ü p kalkıyor, sözde " mesi h ıı i n karısı o l d u ğ u için böylesine h ayasızca b i r davranış ın, normal o l d u ğ u n u söyl üyordu.

Bu a rada g ü n l e r i l er ledikçe Sabatay' ın estird iğ i mesi h l i k d a lgası yayı l dıkça y ay ı l ıyor, izm i r"den S akız, Rodos gibi b e l l i başl ı Ege adalarına, İstan b u l , Sela­n ik, Edirne, S ofya, Buda peşte gibi büyük yerleşme m erkezlerine h atta A l manya, M o ra ve Polonya'da bu­l u n a n b azı yahudi lere kadar s ı çrıyor v e t a o ra lardan l zm i r'e sahte m esih i n ziyaretçi leri ge l iyordu . Bu a rada mist i k ve bat ı l bazı k itaplarda zi kredi len an'aney e g öre mesi h i görenlerin ağızları köpü rerek yerlere ka-

- 46 -

S ab atay hapishanede mü ridleriyle b i r l ikte.

- 47 -

panmaları gernkt iğ i nden, Sabatay'a i l k rast l ayan ka­d ı n , erkek, ç o l u k çocuk, genç i ht iyar , bütün inanmış S abatay istl er in yerlere yuvarlanarak, salyal arır:ıı akı­ta ralc, sar 'a nöbet ine tutu l m u ş g ib i debelenmeleri hem i ğ rent i hem d e h ayret uyand ı ran bir manzara meydana getir iyord u .

SAHTE M E S i H TAÇ G iYiYOR

Sabatay Sevi, musevi ler in d i n i ayi n ve törenle­r inde bazı d eğiş ik l ik ler yapt ığ ı g i bi , S i nagog l a rd a o­kunan dual arır; çoğ u n u d a değişt ird i . B u arada Dör­d ü n c ü S u ltan Meh met' i n a d ı n ı n zi k red i l mesi adetken , o n u n kald ır ı l masını ve yer ine ken d i a d ın ı n konmasın ı em rett ! !

Yan i , Sabatay Sevi , öyles ine · cü r'et lenmiş , iht i ra­sı öy lesine a rtmıştı ki, a l m ı ş başın ı g idiyord u .

Böy l e l i k l e . sahte mesih , sözde y a h u d i k ra l l ı ğ ı n ı n manevi tahtına ken d i n i oturmuş sayıyord u . inanıy o r­du ki, bütün dünya h ü kü mdarl ı k tacın ı g iyeceği g ü n ­l e r d e uzak d e ğ i l d i r. izm i r'de, ona i nanan l a r arasın­d a böy l esine b i r taç giyme m e rasi m i rivayet e d i l i r. Bu resme ait b i r g ravü r, o s ı rada Avrupa'da y ay ı nlan­mış bulunan J osef Kastei n ' i n eser inde de y e r a l m ı ş­t ı r . Bu da r ivayet in, doğru o labi leceğ i n e d e l i l o larak göster i leb i l i r.

Cemaat art ık onu gerçek b i r kral sayıyor, çeşit­li mem leketlerden İ sra i l kral ı n ı / !/ ziya rete gelenler öze l o l a rak h azır lanmış b i r proto kol kaideler ine gö-

- 48 -

re h uzura / !/ g i reb i l iyor lard ı . Kendisine, b u a rada çe­şit l i armağ anlar g önderi l iyordu. B u n l a r a ras ında g ü� zel yahudi k ız lar ı d a v a rd ı !

Sözü n kısası , Sabatay Lev i , c:ırtı k tam b i r ç ı l g ı n hayatı yaşamağa başlam ı şt ı .

Osma n ı ı.:.T ü r k h a k i m iyet i n i n toleransına, m üsa­mahas ı n a b a k ı n ı z k i , Türk g ö revl i ler bütün bu mas­kara l ı k l ardan �aberd a r o l d u klar ı h alde, pek aldı rmı­yor, · zaman zaman g ü l ü p geçiyor lard ı .

ÇILG I N V E Ç l LG I N L I KLAR

Sabatay Sev i , ken d i ç ı l g ı n l ı ğ ı n ı bir yana, ona ina­n a n l ar ı da ç ı lg ınca h a re ketlere s ü r ü kl üyordu.. . Os­m a n l ı i m parato r l u ğ u n u n bazı şehi rler inde sahte me­s i h i n geleceğine i n anan ve onu sabır la bekleyen sa­yıs ız yahudi vard ı , daha doğrusu Sabatayist! Bunlar­dan b i r b ö l ü ğ ü , gelecek mesi h i n karş ıs ı n d a g ü n ah l a­r ından temiz lenmek iç in g ü n l e rc e oruç tutuyor, k imi­leri ken d i l er in i boğ azl a r ı n a kadar· ç ı r ı l ç ı p l a k toprağa göm üyor, baz ı lar ı omuzlar ında b a l m u m u yakt ı rt ıyor, b az ı l a r ı kış mevs i m i n d e anadan d o ğ m a kar lar içine g i r iyor, b u z g i b i suya atl ıyor , b u a rada şehi rler in mey­danları n d a ken d i l er in i ağaçla ra bağ lat ıp k ı rbaçlatan­l a r d a görü l üyordu. Bu a rada, zen g i n l e r yoks u l lara ba kıp o n l ar ı besleyip g iyd i rerek sahte mesih uğruna sevap iş leme yarışına g i r işiyor lard ı . S e l çı n i k Sabatyist-

· ıer in in kend i ler in i nas ı l kamç ı l att ı k l a r ı n ı ve kar l ı h ava­larda nası l suya atl at ı k l a r ı n ı g österen g ravürler y ine

. Josef Kastenin 'in kitabında yay ı n lanm ıştır,

- 49 -

B u arada eski kitapların « Bir leşin iş, çoğ a l ı n ız!n şekl i ndeki emrini de yerine get i rm e k i ç i n on onbir . yaşındaki ler, hatta daha kü ç ü k yaştaki çocuklar ev­lend i ri l iyorlard ı : N i tek i m , ister istemez evlend i ri len al­tı-yedi yüz kadar yah u d i gencinden çoğu Sabatay' ı n m esih l iğ i n i n sahte o l u ş u anlaşı l masından son ra, yani Sabatay' ın m üslümanl ığ ı kab u l ü n ü

· m üteakip, iş i an­

lamış ve « talaka yoluyla boşanmışla rd ır. B i r söylenti­y e g öre de, o zamanlar b i r mehti geleceğ i söy l entisi b azı cah i l m üs l ü manlar arasında b i l e heyecan uyan­d ı rmış ve rivayete bakı l ı rsa, izmir 'de bir bektaşi der­viş in in çevresindeki b i r kaç kiş i l i k b i r m ü s l ü man g ru­bu da S abaaty' ın m esi h l iğ i n i kabul etm işlerd i . Ancak, bu rivayet i doğrulayacak i l m i bir kayda, vesi kaya ş i m­d i l i k tesadüf ed i l m i ş değ i l d i r.

Sabatayın ç ı l g ı n l ı ğ ı bazen kom i k l i ğe kadar varı-· yor, iş in sadece yah u d i l ere i n h isar etm esi Sabatay Sevi'yi ve taraftarlarını azd ı rıyord u. B u n lard an b i r kıd­mı ö n lerine çalgı lar katarak şehrin sokakları n ı bir b i r aol aşmağa ve Sabatay' ın m esi h l i ğ i n i h a l ka i la n et­meğe başlad ı l ar. S öy letiye g öre, izm i r' i n o zaman ki ko l l u !< g ö rev l i lerinden yeniçeri b ö l ü kb aşları para kar­ş ı l ı ğ ı Randır ı lmış ve kendi lerinden m üsamaha sağ lan­

. rn ıştı . B u şeki lde iş, yahu d i o l mayan ayak takımı ara-sında da önem kazan ıyor, tamamiyle musevi l ere ait b i r m es eleye ermeni, rurri, ç ingene g i b i bazı azı n l ı k­lar d a kat ı l ıyorlard ı .

B u d u rum karşısında Sabatay Sevi adamakı l l ı zı­vanadan ç ı kt ı . A rt ı k kend is in i k ral d eğ i l , k ra l lar ın kral­l arı o l a ra k g örüyord u . Buna, ü ste l i k inanmış ve b ü t ü n d ünyayı k e n d i hesaplarına g ö re 38 kra l l ı ğ a taks i m et-·

- 50 -

m işt i . Bu 38 sözde k ra l l ı ğ ı n her b i r i n e de kardeşleri n i , kayı n b i raderin i , sek reter i Sam uel Pr i mo'yu, sad ı k m ü ­r it l e ri n i v e öte k i y a k ı n l a r ı n ı da kral / ! / tayin ett i ! Bun­lar ı yapa rken yay ı n l a d ı ğ ı , daha doğ rusu yayı n la m a k c ü r'et i n d e b u l u n d u ğ u b eye:n n a m e l e r , Sabatay Sevi ' n i n kend is ine n e k a d a r inan ı o g üvenecek kad a r, kendi­s i nden geçtiğ i n i n en bariz b i r e r del i l i d i r.

B i R B EYAN NAM E

Yahudi tao ınmalarından bazı l a r ı n ı e leşt i rd i ğ i s ı­rada Sabatay Sev i , Kud üs' ü n d üşman l a r t a rafından a l ı n d ı ğ ı g ü n , her yı l tutu l ması ge lenek h a l i n d e olan yasın, kendis in in o rtaya ç ı k ı ş ı ş e refine, b i r bayram g ü n ü o la ra k kut lanmasını e m rett i . Bu e m r i , P rof. Ab­ra ham G a f ante Fransızcaya çev i rm işt i r v e Tü rkçesi aynen ş öyl ed i r :

u Ta n rı n ı n i l k v e t e k doğan o ğ l u , Sabatay Sevi '­den , isra i l i n mesihi ve kurtaric ı s ı ndan bütün lsrai l-

•

o ğ u l lar ına selam o l s u n !

Madem ki s iz ler isra i l o ğ u l l ar ın ııı h a l as ı n ı , pey­gamberler im izin ve babalar ımız ın söyled i kler in in ger­çekleşt i ğ i n i g ö rmek şeref i n i kazand ın ız , a rt ı k acı gün­ler in iz eğlençe g ü n le r i n e . . oruç g ü n l e r i n i z bayram g ü n l e r i n e çevr i l m e l i d i r. Ç ü n k ü ey i s ra i loğu l lar ı , a r­t ı k s iz ağ l am ayacaks ı n ı z ! işte b u n u n i ç i nd i r ki Tan­rı size b u anlat ı l ması g ü ç tese l l iyi verd i . Tanbur l ar fa, o rg l a r l a m ü z i k i l e eğlenceler in iz i , bayra m ı n ızı i l a n ed i n iz. Yüzy ı l l a rdanberi b u g ü n vadet m i ş b u lunduğunu yer ine get i r m i ş o lana b u su retl e ş ü k ranlar ın ızı ifade

- 51 -

eyley i n i z . öted e n ber i h e r g ü n yapmağa a l ı şt ı ğ ı n ız iba­d E; t l t: r i n i z i yap ı n ı z . Fakat kötü l üğ e v_e yasa · mahsus o l a n g ü n ü , ben i m g e l i ş i m i n şeref ine d eğ i şt i r i n i z v e o n u b i r bayram v e şü kran g ü n ü n e çevi r i n iz.

t\l i h ayet, h i ç b i r şeyd e n çek inmeyi n iz . Ç ü n k ü s i­z i n h a k i m iyet i n i z bütün m i l l st l e re şa m i l o l acaktı r. Ve siz y a n l ı z d ü ny a yüzündeki yarat ı k l a ra d eğ i l , d e n iz­iuin d i b i n d e k i yarat ı k l ara b i l e h ü kmedeceks i n iz . Bü­tün bu n l a r s i z i n tesse l l i n i z ve , h azz ı n ı z i ç i n d i r.

S ab atay S ev i "

A y r ı ccı Sabatay ' ı n d a h a önce sözü n ü e tt i ğ i m i z şe ki l d e d ü nyay ı 38 p a rç aya ayı rarak, b u n l ara k e n d i a d a m l a r ı n d a n 38' i n i kra l tav i n ett ic) i n i b i l d i ren b eyan­n a mes i , g e rçekte n psi k i atri k b i r o l ay say ı l acak vas ıf­t a d ı r .

Beya n n a ıne şöy l e baş l a maktad ı r :

" Be n , C avq d ' u n o (J l u S ü l ey m a n , c i h a n ı n üzer in­de: ve; a l t ! n d a () u l u n an h e rşeye hakim o l m a l ı y ı m . Ben kend i m e r kez i m i m u k a d d es şe h i rd e , Kud üs'te teşk i l c:lcceğ i m . V e o ras ı d ü ny a n ı n e n g ü ze! m e m l eketi c l ac a l: . J u d a " n ı n k ra l l a r ı kardeş l e r i m E l i e'n i n ku­mandası ;.:ı l t ı n d a b u l u nacaktı r . O n u n d a , b aşkenti Si­o n ' u n büyü k şe h r i nde o l ;:ıcakt ı r . Bu şeh i r, J u d a ' n ı n k ra l l a r ı n ı n m e r k e z i o l ac2k v e k a rdeşi m g ü z e l b i r taç tas ı � acakt ı r. "

Böy l e s i n e b i r b a ş l a n �ı ı �tan son ra, bütün d ü n ­v n y ı 38 mü r i d i aras ı n d a b ö l üştü ren l iste g e l iyor. B u n d a n , Sabatay' ı n . coğ rafy;:ı b i l r:.ı rs i n i n b i r h ay l i e k­s i k o ld uğ u a n l aş ı l ıyor .

- 52 -

G.2y2 n n a m ed o k r n l l a r ı rı k ra l ı o l arak seçt i ğ i E i i e k e n d i g e rç e k kardeşi o l ms.y ıo , sözde peyg a m b e r i G azzfl i N&than'd ı r . B u N a t h a n da , rnesi l 1 in o e k ya­k ı n d a g e l eceğ i n i 2. n l atan beyan n a m es i n i n Fransızc a çev i ri s : G a l ante' n i n eser inde vard ı r.

Sabatay Sevi , bu beya n n.a m e l e r i n a l t ı n d a k i i m­z2s ın ın yan ına " Davut' u n oğ l u S ü leym a n ,, ve " i l a h i as l a n ıı s ıfat l a r ı n ı d a e k l e m i şti r. B u n d a n d a a n l aşı l ı­yor k i , o oeyqa m b e r h a k k ı n d a r ivayet e d i l d i ğ i g i b i , b üt ü n yarat ı k l a r h ü k ü m ra n o l acağ ı n ı tasc: r l ıyord u . a A l la h ı n a s l a n ı ıı s ıfatı d a , y i n e h u rafe l e rden a l ı n m a b i r sembo l ü i ht iva e t m e kted i r.

B ü t ü n b u beva n n a m e l e r v e beya n n a m e l e r i n a l­t ı n a at ı lan i m z a l a r Sabatay' ı n , şayet g ü n ü m üz d e ya­şasayd ı " m u t l a k a b i r d e l i d o kt o r u n a g ö r ü n m es i ıı ge­n::: kt i ğ i n i a ç ı k ç ü gösteren h ezeya n n a m e l e rd i r. B u sah­te mesi h ' i rı g i r işt i ğ i c ü r 'etkarane teş e b b ü s l e r, n o r­m a l b i r i nsandan z iyad e , h avat ı n ı , b i r a k ı l hast a h a­r� e s i n d e cı e c i r m eye m a h k u m zava l l ı b i r

' a k ı l hasta­s ı nd a n bcışka b i r i n i n yaoaca k l a r ı i ş l e r s ay ı l a maz.

G e lq e l e l i rT, , taç g iy i p , a rt ı k z a pted i l e m eyecek

d e recede z ı rv a l a m a ğ a baş layan sahte mes i h , d ünya k ra l l ı ğ ı t a c ı n ı cı ivmevi t as a r l a d ı ğ ı baş ı n ı c e l l a da k 2 pt ı rmaktan ı:ı üç b e l a k u rt a ra b i l m i şt i r.

SA!:? l\TAY SEVi 'N iN ölü DiR iLTMES i !

Sahte mesi lı S a batay Sevi ' n i n b i r de meş h u r a öl ü c! i r i !t m e ıı h i kayesi v a rd ı r k i , z a m a n ı n d a b u g ü l ü n ç o l aya i z m i r'de ki 'ca h i l m u s ev i l e r t a m a m i y l e i n a n m ı ş

- 53 -

ve Sevi 'n in b u sayede it i barı ve m ü ridi b i r kat daha artmışt ı r. Bir belge o l ması hasabiyle b u kom i k riva­yeti bu ndan 40 küsur y ı l önce yayın lanan d i l l e aynen ve riyo r u m :

" / Liverno'dan i z m i r'e / J ozef Pen h az/ isminde­ki b i r İtalyan musevisi ge lm i şt i . i z m i r t ü ccarından bir çok a la::::ak lar ı vard ı . Maksadı b u n lar ı tahsi l et­!llekti. i z m i r'dek i a h a l i m ü s l i m e i l e kon u ştl,ı ğ u s ı ra­da / Sivil a l eyhine şiddetl i h issiyat h ü k ü m s ü rdüğü­nü ve ciddi b i r teşebbüs hazır land ı ğ ı n ı h aber a l d ı . " Benden m e m n u n o lur lar ve a lacağ ı m ı verir ler. ıı d i­ye bu haberi derhal / S ivil t araftar lar ına b i l d i rd i .

B u n l a r memnun iyet gösterecek v e b o rçlar ın ı ö-· deyecek yerde hemen Sivi 'ye koşt u lar. Sivi b u n u b i r eser i tezvi r addetti ve / Penh az/ ı n derhal b u l n a ra k ve iyice d övü l mesi hakkında e m i rler verdi . B u e m i r ü ze­rine h a l k top l u bir ha lde ve n ü m ay i şkarane bir tarz­da Penhaz' ı n E:vine doğru yol land ı l ar. Yah u d i , h a l kı n n e vaziyette gelmekte o l d u ğ u n u penceresinden g ö r­d Cı ve teh l i keyi derhal anlad ı . Kaçin a k i h t i m a l i yok­t u . P ü rh i ddet bağ ı ra çağ ı ra gelen ç ı l g ı n insan lar ı i k­na, iskat veya maddeten kendi ler ine m u kavemet d e

kab i l deği ld i . Derhal h i l e v e h u d ' a tar ik ina tevessül etmeğe karar verd i . Boy l u boyu nca bir c ismi camit gibi yüzü koyun yere uzand ı . Korkusundan n efes al­mağa b i le cesaret edemeyerek h areketsizce d u rd u . Herşeyi tal i h e b ı rakt ı . / Sabatay Sivi / n in emri ted b i i­n i infaza memur o lan g ü r u h b üyük b i r velvele i l e eve d o l d u l a r. Fakat Penhazın b i h i s ve h a reket d u­ran vücudunu görü r . g örmez laüebkem kald ı l a r. " Mucize l Mucize ! ıı d iye bağ ı rmağa baş l a d ı l a r. He-

- 54 -:-

men aralar ında İst işare ederek Cenabı Hakkın b u kü­fü rbaz m üfsi d i b i zzat ö l d ü rd ü ğ ü ne karar verd i ler. i ç­lerinden b i r kaçı m ucizenin n evi ve şekl i n i S ivi'ye ih­b a ra gönderi l d i . K u rnaz adam İtalyan yahudis in in hi­lesini hemen anladı . K u rn azca d avranarak b u h i l eyi yaman bir ihyr.ıyı emvat m ucizesi şekl ine sokmayı m uvafı k görd ü . Ve hemen Penhazın evin e gitti . Pen­hazın ro l ü pek parla k b i r m ucize g östermeğe m uva­fıkt ı .. / S ivil ö lüyü affetmeğe ve d i ri l tmeğe kara r verd i ğ i n i haz ı r b u lunan lara m ü h eyyi ç b i r ed a i l e b i l ­d i ld i . B u n l a r e b k e m b i r h a l d e t a z i m vaziyeti a l d ı l ar. / S ivil Penhazın yan ı n a yaklaştı . B i r iki d u a o k u r gi­bi yaptı . Sahte ö l ü çok naz etmeyreek d i r i l d i . i ki h i lekar kısa bir nazar teati etmek s u ret iy le m enfaa­t i m üteka b i l e üzerinde i t i laf aktett i l e r. Penhaz aya­ğa kalkt ı . B ü l ent avaz i l e m es i h i n kend is i n e h ayat verd i ğ i n i ve ôna i m a n ı o l d u ğ u n u i lan ett i . Penhaz, b i r kaç d9kika ö l ü görünmekle ya ln ız dayak alt ında ölmüş o lmaktan kurtu lmadı . S ivfn i n emriy le yahudi­n i n b üt ü n a lacakları tahsi l e d i l i p kend is ine veri ld i . Buna m u ka b i l sahte mesih d e t a raftar lar ı arasında cc M u hy i i emvat » s ıfat ı n ı kazan d L »

G e lgele l irn , ö l ü ler i d i ri ltmek m u c izes i n i / !/ g ös­teren kurnaz Sebatay, Çavuşbaşı n ı n e l inden yakası­n ı kurtara b i l m e k bece rik l i l i ğ i n i g österemem i şt i r.

ÇAVUŞBAŞI SAMTE M ES_ilii YAICALIYOR

Sabatay Sevi hayal deniz i iç inde yüzüp, etrafın­daki m ü rit leri n i çoğaltara k d ünyayı 38 kra l l ı ğ a b öl e-

- 55 -

rek, her b i r ine kendi yakı n l arı n ı tay i n ede rken Os­manl ı i m parato rlu ğ u ayn ı tari h l erde G i rit seferi n i ta­m a m l ayarak Kandiye kalesini a l m a k iç in çaba sarfe­d iyord u . S u ltan 4. Meh met /Avcı Mehmet/ Edirne Sarayında i kamet ederken Sadraza m ı Köprül üzade Fazı l Ahmet Paşa, istanbu l'dan G i rit seferi ve Vene­d i k l i ler le tutuş u l an savaşı yönetiyo r bu a rada d ev­leti sarm ı ş b u l nuan b i r ç o k g a i l e i l e uğ raşıyordu .

l<oca Devl et-i Al i Osman ' ı n çöküş devri başlamış, . a ncak Köprü l ü ler b u n u bir m üddet iç in d u rd u ru r g i ­bi o l muşlard ı . Meml eket in hemen b i r ç o k yeri nde aya klanmalar ve çeşit l i karg aşa l ı klar hüküm s ü rmek­teyd i .

Gelel im Sabatay d ivanes ine . . .

Eğer, Sabatay ortal ı ğ ı velveleye verecek dere­cede şamata koparmam ı ş olsaydı , etrafa b eyan na­meler yağd ı rmasayd ı , belk i de Osm a n l ı , İzmir l i b u hahamın hare!<et ine b i r u gevezel i k ıı nazarıy l a b aka­cak, ona kulak b i l e . asmayacaktı . G elgele l im gere k S abatay Sevi 'n in gerekse m ü ritleri n i n aşır ı h a reket­ler i , taş k ı n l ı k l arı g ü n be g ü n çoğ a l m a ktaydı . lzmir kad ı s ı , yahudi cemaatine i htard a . b u lu narak d u ru m u istanbu l ' a b i l d irebi l eceği n i kend i ler ine i htar · etmi ş , fakat, kendisine pek a ld ır ı ş e d e n o l m am ı şt ı .

S o n u n d a , , Sabatay Sevi M eseles i ıı Sad razam Köprü l ü Fazı l Ahmet Paşa'ya arzed i l d i . Ş ayet, b u d u ru m Faz ı l Ahmet Paşa'n ı n b abası zaman ı nd a ol­saydı Sevi 'n in kel lesi derhal g itmiş d emekti. Ancak, müderrisl i kten yetişme, a l i m, tolerans sah i b i bir sad-

- 56 -

razam olan Fnz ı l Ahmet Paşa, iş in asl ı n ı merak et­m i ş o l acak k i , s a h te Mesi h i n h a k k ı nda düzenlene­c8k evrak i l e b i r l i kte iz ın i r'den en kısa zamanda is­tan b u l ' a gönderi l mes i n i emrett i .

izın i r kad ı s ı , Sabatay·ı yaka lad ı ğ ı nda, o cemaa­t i n e karşı rn es i h l i k ve kra l l ı k tavr ı n ı hiç bozmadı , is­tanb u l a g i tme!< üzere Tanrıdan e m i r a l d ı ğ ı n ı ve ora­da önem l i b i r görev yapacağı n ı söyledi .

Soğ u k bir Oca k ayı / y ı l 1 666/ günü Sevi ve ya­k ın b i r kaç m ü rid i n i iz ın i r'den b i r gemiye b i n d i rd i ler. Bazı a ş ı rı Sa batayist l e r de kara yoluyla i zm i r'den i stan b u l ' a h a raket ett i . Sabatay Sevi 'n in deniz yol­culuğu dalgalar ve f ı rt ına lar yüzünden çok güç o l d u v e izm i r'den payitahta a n c a k 39 g ü n d e u l aşab i l d i . Sabatay, önce l< ü ç ü kçekmeceye oradan da istan­bul ':-ı o et i ri l d i .

�zm i r l i sahte Mes i h i l k ö n c e Çavuşba ş ı ' n ı n .hu­zunına ç ı kar ı ld ı . B i r s öyl enti ye göre sadrazam, onu b i zzat s o rg uya çekecek kadar önemsemem

'işt i . Ça­

vuşbaşı kendis ine b i r tak ım h ususlar sordu. G e lge­le l im Sevi , korkusundan her şeyi i n kar ed iyord u . Ça­vusbaşından d örtbaşı m a m u r b i r dayak yed i kten son ra z inc ire vuru la rak soruştu rmanın sonucunu beklemek üzere Z indankapıs ındaki b ir h Q c reye h ap­sed i l d i . Başka b i r rivayete göre Sevi doğ rudan doğ­ruya sad razam tarafından s o rguya çeki lmiş, sözüm­ona Faz ı l A h met Paşa onun boş bir adam olmadığ ı­n ı an lamış , zeka· ve b i lg i s i n i takt i r etm işt i . Ancak, bu konuda Osman l ı arşiv ler inde e n ufak bir kayıt yo k-

- 57 -

tu r ve bu yüzden ikinci r ivayet tamamen dönmele­r in uydu rmasıd ı r.

S,ı.\BATAY ÇOCUKLARIN DiliNDE

Sab&tay' ın izmi r'den Sad razam emri i l e i stan­bu l 'a geti r i ld iğ i havadisi yay ı l ı nca şehrin bütün ya­hudi le� i büyük b i r heyecana kapı ld ı . Müs lüman Türk ahal i ise işi b i raz merak b i raz da eğ lence iç in iz l i­yorlc:ır d ı . O zamanlar yahud i le r, g iymeler i e m redi len özel bir kıyafet le gezmeğe mecb u r o ldukl ar ından sokaklarda, caddelerde hemen göze batar, an l aşı­l ı r l2 rcJ ı . Art ı k çarşı pazarda herkes n M ehd i ge ld i m i , haham ge ld i rn i ? n d iye i ş i a laya a lmağa başlamıştı . i ş , g iderek çocu klar ın d i l i ne kadar d üştü. .Maha l le çocuk ları u fak kü lhanbey tas lak lar ı Ba lat, Hasköy g ib i yah u d i l er in kesif o lara k otu rdu kl arı yerlere g i­derek u Mehd i ge ld i , çıfıt ge ld i ! ıı d iye şarkı la r söy l e­yi l) eğleniyor lard ı .

B i r !< ıs ım yahudi ler, hakaret görmemek bazı l a­rı da Sabatay' ın haose atı l ış ın ı b i r çeşit p rotesto et­mek maksadıyla d ü kkan lar ın ı açmadı l ar, lzm i r l i b u sahte Mesih'e adamakı l l ı bağlanmış o lan lar b u ka­dar semavi kudrete sahip o lCluğunu sandık lar ı , o la­ğ anüstü varl ı k kabu l ett ik ler i Sevi 'n in h apse atı l ış ın­şan dolayı üzü ntüye düşmüyor lar, taın ters ine ha­pisteki ıstı rab ın ı gel eceğ in zafer i o lara k yorumluyor­lardı . Çok cahi l o lan sabataist le r ise, Sevi 'n in b i r ·

mucize c:ıöstererek hapishaneden ç ıkacağın ı kend isi­n i ve tüm yahud i ler i kurtaracağına inanıyorlardı .

- 58 -

Osman l ı m uhafızları i se i steyen lere hapisteki Sabatay Sevi 'yi .gösteriyor lard ı . Z iyaretç i le r derhal bu sahte mes ih in ayaklar ına kapanıyor , bu aşır ı i h­t i ram hapishane m u hafızları n ı hayretten hayrete dü­.şürı üyord u .

SEVi AYDOS KALESiNDE

F i l ist in'de, izmir'de kaç zamand ı r debdebe l i b i r hayat sürmeğe ve rahata a l ışmış o lan Sabatay Se­vi 'ye doğrusu hapishane hayatı ağ ı r ge lm işt i . Gerç i o da b i r mucize o lacağına, d iğer sabatayist ler g ib i inan ıyor,, bugünü sab ı rs ız l ı k la bek l iyordu ama, her­n odrnse mucizen in gerçekleşt iğ i yoktu . O, ş imd i ha­pishanede z inc i re vuru lmuş b i r Promete sanıyordu kend in i . Sonunda dayanamayarak, z iyareti�� ge len­lerden b i rine Sadrazamın sarrafı Mordehay Kohen' in oğlu Yuda Çelebi 'ye kendis in in durumu için :nü ra­caat etmeler in i söyledi . Bu genç de sabatayistler­dendi . Sadrazamın sarraf ı , oğ lunun s ü rek l i r icaları üzer ine, Faz ı l Ahmet Paşa'ya yalvararak , Sabatay' ın hapishanede çok ıstı rap çektiğ i n i an latarak müm­künse başka b i r hapishaneye nak l in i söy led i .

Sadrazam, hem sarrafı n ı k ı rmamak, h ep d e Sa­batay'ı istanbu l 'da b i r bela g ib i tutmamak için - z i ra hapishane m ü rit ler iy l e do lup taşıyor, yahud i cemaa­ti Çeşit l i dedikodu lar la ça lka lan ıyordu - kendis in ın Aydos kalesine /ş imdik i Kumköy/ sürü lerek hapse­� i l mesin i emrett i .

Sahte mesih Sabatay Lev i , kayınbiraderi , sek-

- 59 -

rc tor i S::--,mu.:; I Pr inıo vs b i r çok mü r id iy le beraber Aydos l ca lcs ir;c ge ldiğ i zaman rahat bir nefes a ld ı . Çür.kci , Çanakkale'ye bağ l ı o lan l,\ydos kales i istan­b ;.ı l 'daki 2 indc::11a oranla rahat, havadar ve daha ser­bastt i .

Sadrnzamın bu sahte mes ih in ke l les in i uçurt­mayarak, Aydosa sürdürmekie yeti n mesi , bazı yahu­c Jilerce Paşa'nı n Sevi 'ye karşı besled iğ i güya b i r h ü r..: metin son ucu şek l inde yoru m land ı . Oysa, is lam' ın tam c larak uyg u l cmdı�� ı o clovi r lerde mes i h l i k idd i a­s ıy la ayan bevan ve resmen o rtaya ç ıkm ış olan b i ri ­ne nası l tahammül ed i lebi l i rd i ? Bahusus, sadraza­m ı n b i r qöz işaret iy le vezi r ler in b i l e kapı a l t lar ında boğd uru lduk lar ı b i r dönemde Sabatay'a yap ı lan mu­amele . gerçekten Ç!Jk ist isnai id i .

Bütün bun la r b i r kenara, b i r yahud iyle m ünase­bette b u l unduğu ve z ina ett iği sabit o lan b i r müs­l ü man kad ın ın , ün lü İstan b u l Kadısı Bayezidzade'n i n b i r fetvası i le Su ltanahmet Meydanı nda toprağa gö­m ü l e rek recmed. i l mesi /taşlanması/ o tari h lerden ::ı nr:;ı k b.i r kaç y ı l önce cereyan etm işt i . Hele bir ye­n içer i zorbası ic in , b i r yahudiyi b i r 9ala darbesiyl e ke l l es inden etmek, armudu ağacından koparmak ka­der basit b i r işt i . Bütün bu d u ru m lar gözönüne a l ı- . nacak o l u rsa Sad razamın m üsamahası nda,. sarraf-

. başın ın hatı r ın ın ne kada r öneml i o lduğu ortaya ç ık­maktad ı r. Ama. sabatayist le r bunu h i<] düşünmedi ler b i l e. On lara c:ıöre s ı rf mesih i n manevi kuvvet i , ken­d is in i ö lümden kurtarmış ve istanbu l 'dan Aydosa'a gönder i l mesine sebep o lm uştu .

- 60 -

Bununla b i r l ikte, Aydosta'c.la Sab2tay Sevi 'n in ziyaretç i le r in i içab u l etmes ine her · zaman müsaade ed i l d i .

ZiYARETÇiLER ÇOGAUYOR

Aydos kalesinde az zaman sonr a Sabatay Se­vi 'y i z iyarete ge len ler g itt ikçe arttı . Sadece çevre yer leşme merkez ler inden değ i l , Avrupa'n ı n b i r çok i\es irn !nden , /-\ l many2, Ho l landa, F ransa, Polonya'­dan mesi h i görmeğe ge len ler ona çeş i t l i a rmağan lar sun uyor, b u n u n karş ı l ığ ında Sevi taraf ında g üya tak­dis ed i l iyor lard ı .

E'2batay i::\ t le r in büyük b i r e kseriyeti iç in art ık K ud üs'ü z iyaret etmekle Aydos'da Sabatay' ı ziyaret c�mek lıomen hemen ayn ı şey say ı l m ağa baş lanmış­t ı . B i r çoklar ı hacı o l mak maksad ı i l e Kud üs'e değ i l /\ydos'a koşuyor lard ı . Uzak memleket lerden gelen gemi lerdeki z iyaretç i ler , Sevi 'y i 0örmeden önce, ka­le mu hafız lar ına bo l bo l a rm ağan la r dağ ı t ıp çeşit l i i h:;;an larda bu lunduk lar ı i ç in , o n l a r d a bu d u rumdan z iyades iy l e memnun <:ıörünüyor lard ı . Bu yüzden zi­yaretin zivades inden cok o luşunu a laka l ı lara haber verrneğe lüzur:. d uymuyor lard ı .

['.cnebi l i r k i . yak ın d ü nyan ı n bütün yahudi ler i de ! ico lıaya l ve ü m it le r iç indeyd i ler . Bin lerce kiş in in uzalç y.sr

.lerden ak ın ak ın Aydos'a ge lmesi be lk i şuur­

suzcayd ı ama, umum iyet le yah u d i cemaati aras ın�a önem l i b i r tes i r uyand ı r ıyord u . Bu a rada, parası o l ­m :::yan ateş l i m ü r id le; b i l e var ın ı yoğ u n u satıp savı p,

- 61 -

borca harca g ı r ıp Aydos'un yolunu tutuyorlard ı . Bu zıyaret ler, z iyaretin yapı ld ığ ı yerlerdeki t icareti bi le b i r ara sekteye uğ rat ır gibi o lmuştu . Sanki, mes ih in zuhur edeceği , kıyametin kopacağı ve musevi l iğ in a rt ık yeni ve par lak b i r istikbale u laşacağ ına muhak­kak ·n'azarıyla bakı ld ığ ından b i r k ıs ım yahudi halk ı ;al ışmağa, iş görmeğe dahi gerek duymuyordu,

Bir prensten farksızd ı İzmirl i Haham Sevi'n in Aydbs'taki hayatı. Kalebentti ama, işte· b i r yığ ı n mü­ridi kendisini h iç . b i r an 'yanl ız b ı rakmıyor, ona hay­ran l ı k ve bağ l ı l ık lar ını her ves i le i le ispat etmek iç in adeta birbi rleriyle yarışıyorlard ı . Bu duru m onu şı­martmağa yetti . Aydos kalesinde bir takım dini ayin- '

ler düzenlemeğe g i rişti . Mesela, kendi doğum gü­nünde yapı lacak bayram için beyannameler yazma­ğa ve bun ları bütün dünya yahudilerine gönderme­ğe, hiç o lmazsa duyu rmağa başladı.

BEKLENM EDİK BiR ORTA!(

Derken beklenmed i k b i r o lay zuhu r etti ve Ay­dos kalesinde b i r prensten farksız yaşayan bu sah­te mesihe beklenmed ik b i r ortak haham ortaya çıkı­verdi . işte Sevi'yi düşünd ü ren art ık bu meseled i r.

Konu, hulaseten şöyled ir :

Nehime Kohen / Nehomya Kohen de deni r/ ay­nen Sabatay Sevi g ib i eski l b ranice metinler le ve Cabal le inceleme - a raşt ı rmalarıyla uğraşmış, kend i kônusunda hakikaten b i lg i l i , a l i m b i riyd i . Kohen'in

- 62 -

:recckleri karar çok önemliydi . Hatta tarihi bir nitelik , ıordu . Kız bir <J)önme;) a i lesine mensuptu . Dönm eler or­

Jğda İspanya 'da ki engizi syon zu lmünden kaçarak Osman­imparatorluğuna sığınan \'C Sc lü:-ı ik 'e yerleşen bir arnç

lhudi idi. Bunlar Os�an lı irnp<,ıratorluğuna döndükten son­·a Müslüman olmu şlardı . Dinlerini değiştirmekle beraber ,

Müslümanlığı da tam benimsemiş sayılamazlardı.

Çevrelerinden de mukavemet görmC şlerdi . İslamlığın

hiç bir kuralına uymazla�d ı . Namaz kılmaz, oruç tutmaz, İs­lamlarla ve Türklerle kaynaşmazlardı. Bir kast hal in de ya­

şarlardı. Zeki , ça lı şkan . becerikli ve sevimli insa nlardı . Fa­

kat kendi kabukları içinde yaşar, Türk top luluğuna gi rmez, Türklerle kız alıp vermez. kendi dar \7arlıklarını öylece sür­

dürüp gider lerdi . Daha çok ticaretle uğraşırlardı. Bu neden­

le Avrupa ile �ıkı i l işkileri vardı. Bu durum , onların yaşayış­

ları üzerinde de etkis ini gösteriyordu. Kaza nçları iyi , yaşa ­

ma düzeyleri öteki topluluklarmkinden yüksekti . Selanik'tcn

İstanbul'a göçettikten sonra ela çoğunlukla Nişantaşı ve Şiş­

li semtlerine yerle�rniş , yine kendi _topluluk hayatlarını kur­

muşlard ı. Çocukların ı dcı Türk okuilımna vermem iş olmak

için «Feyziye Lisesi» ve ({Şişli Terakki Lısesi» adında iki okul

açmışlardı . Çocuklarını resmi okullara göndermez, bu okul-

'· larda lard ı . _.. .

İşte benim evlenmek isted iğim kız, bu topluluğa� tu. Ailesi razı olursa , i lk kez bir dönme km bir Türk.le evle·

�ecekti. _ _./

Celal Dcr.viş İ stanbul 'da hukuk öğren imi yapmış , ufku genişlemiş , bu eski geleneklerin gereksizliğini anlamış bir adamdı . Zaten İstanbul 'a göçtü kten sonra da d)önmc» top­

Sertel ' in yazdık lar ın ın fotokopisi - 63 -

d e Sevi g i bi i ht i ras l ı b i r i o lduğu an laşı l ıyor. An l aşı­l ıyor l< i , a rt ık zaman ın ın bir modası ha l i ne ge lm iş bu- · l u narı " mesih l i k> ı i Sabatay Sevi 'n in şahsı n a kaptı r­mak istememekted i r. i stememekted i r ve b u ndan kend is ine mut laka b i r pay çı kartmağa çal ışacakt ı r.

işte Neh ime Kohrn, Sevi Aydost'a i ken Polon­ya'dan Tü rkiye'ye gelen bir yahudi kaf i lesiy le b i r l i k­te sahte mesih i o d a ziyarete g itti . Sabatay,, kendi­s ini görmeğe gelen ler le ve bun la r aras ında d in i ko­n u l a ra vakıf o lan lar la görüşüp f i k i r test is i n e g i r işiyor ve ayn ı iş i Kahen i l e de yapıyor. Zira, P9lonya l ı ha­hamın d i ni b i lg is i , hazı rcevap o l uşu ve eski met in­ler i tefs i r konusundaki kab i l iyeti d ikkate a l ı n ı rsa bu konu larda tartışmadan çek inmeyeceğ i ken d i l iğ inderı o rtaya ç ıkar. Ancak, Kohen d e Sevi g ib i i l l e de me­sih o lmak isted iğ inded i r. Onun yürüttüğü idd ian ı n mant ı k v a de l i l l e r s i ls i les i şöy led i r : Eski kitaplardan b i r is i Efrai m in , öteki Davut'un oğ l u o l mak üzere i k i mesi h b i rden ge lmesin i z ikretmekted i r. Kohen, işte bu mes ih le rden b i r tanes in in , kend is i o lduğu inanç ve iddiasındad ı r. Ancak, .ku rnaz da o lduğu an laş ı lan Polonya l ı , Davut 'un o lma şerefin i Sabatay Sevi'ye b ı ­rakmış, kend is in i d e Efra im' in oğ lu o larak empoze etm işti r.

Söylent i lere göre , Aydos kalesinde b u ik i i ht i­ras l ı haham aras ında tam üç gün ü ç gece devam e­den uzun , şiddet l i tart ışmalar cereyan ediyor. Ancak, Kohen idd ias ın ı Sabatay Sevi 'ye b i r tü r lü kab u l ett i­remiyor. N i h ayet tart ışma b üyüyor, hatta bir çeşit kavga h ::d i n i a l ıyor . , Düşünebi l iyor. musunuz, i ki söz-

- 64 -

de mes i h arasında b i r (( kavga ıı n ı n ç ı kmasın ı ve bu­nun taraftar lar ına bu laşması n ı !

Sonunda, araya g i ren ler kavgayı yatıştı r ıyorlar. Yatışt ı rıyor lar ama, Polonya l ı Kohen, kendis ine inan­mak istemeyen Sabatay'a büyük bir k in gütmeğe başlam ışt ı r art ık . Artık o , ş iddet l i b i r anti-sabatiyist­t i r.

Ne yaoacakt ı r Kohen?

i nt ikam a lmak iç in ne kapacakt ı r?

Doğruca Edi rne'ye g id iyor ve Sabatay Sevi 'n in bütün s ı r lar ın ı i l g i l i lere an latarak onun saltanat pe­ş inde o lduğunu ihbar ediyor. Tab i i , söyledi k leri n i n gerçek l iğ i n i ispat lamak i ç i n müs lüman l ığ ı d a kabul ediyor ,veyahut öyle görü nüyor.

· i şte bu ihbar yüzünden Sabatay Sevi Aydos'dan b i r gece yarısı ansızı n a l ınarak Edirne Sarayı 'na gö­tü rü lmüştür . Onun Aydos'tan götü rü lüşü n ü n b i r baş-

. ka sebeb ide Çanakkale'de Sabatay' ı g ö rmeğe gelen yahudi ler in g iderek çoğalm ası yüzünden yiyecek sı­k ınt ıs ın ın başlamış o lmasıd ı r. Bu arada tab iatıyla fi­yat lar da şeh i rde ve çevres inde a lab i ld iğ ine yüksel­mişt i r . Kohen, Ed i rne'ye ihbar ın ı yaparken , b i r g rup Çanakkale l i müs lüman i ler i ge len i de, Şeyh Mahmut'­un riyasetinde Ed i rne Saray ı 'na g iderek Kaimakam Paşa vasıtasıyla, memlekette yahu d i ler in yüzünden kıt l ı k ve b u h ran başgösterd i ğ i n i Padişah'a duyu r­muş lard ı r. işte, b u hadisen i n b i raraya ge lmesi ve b i­raz da abart ı l m ış o l ması , Sabatay' ı n o zamanın sür'at i m kan ına göre, ç:ıöz aç ıp kaoayıncaya kadar kendi-

- 65 -

n i Edirne'de bu lmasına ve Osman l ı idaresinin b u sahte mesih hakkında işi ciddiye a lmasına sebep olmuştur.

iDAMDAN KURTULUŞ

Çanakkale'ye gönderi lerek Sabatay ve çömaz­lerini Edirne sarayına geti rmekle görevl i Kapucu lar Kethudası rivayete . göre derhal Sabatay' ın kel le­bin i kesip başını saraya göstermek emrin i a lmıştır . Ancak, arkadan gelen ikinci b i r eril i r üzerine, idam işi yapı lmamış, sahte mesih sadece Edirne'ye götü­rü lmüştür. Sabatayistlere göre, güya mesih in Aydos'­ta öldürülmemesinin sebebi i leride mesihin göğe uçması hurafesin in ortaya çıkmasını önlemek mak­sfdıyla veri lmiştir. ·

Sabatay,, Gel ibolu tarikiyle Edirne'ye geldiği za­rnan i l k önce Kaimakam Paşa'n ın , yani . o s ı ra larda G irit seferinde bu lunan Sadrazam Köprü lü Fazıl Ah­met Paşanın kaimakamı Mustafa Paşa'n ın huzuruna çı kart ı ld ı , o da kendisini ardına a l ıp doğ ruca saraya götü rdü.

Bu arada bütün Edirne' l i ler, merak içinde yol la­ra dökülmüş, sarayın etrafın ı kuşatmışlardı.

Bazı saf ve batı l it ikatları bol Edirne yahudi leri !Oahte mesihe kurşun işlemiyeceğine, okun onu de­lem iyeceğine, k ı l ıc ın kesemeyeceğine, ona h iç b i r şey yapı lamayacağ ına gerçekten inan ıyorlard ı . . Bu arada Sabatay' ın ateşte yakı lamayacağını , suda bo-

- 66 -

ğu lamayacağın ı ve her an mutlaka b i r mucizenin o r­taya ç ıkacağın ı söyleyenler de vard ı . .

Gelgelel im , sahte mes ih in musevi o larak g i rd i­ği saraydan müslüman olarak çıkmas ı , kendisine ina­nanlar üzerinde mucizeden daha fazla şaşırt ıcı , so­ğuk bir duş tesir i meydana geti rmiş, onlar ı derin b i r hayal k ı r ık l ığ ına uğratmıştı r.

SABATAY SEVi MÜSLÜMAN OLUYOR !

Bu baş l ık s iz ler i şaşırtmasın. Evet doğrudur . . . Yahudi l iğ in bu sahte mes ih i müsl ü manl ığ ı kabu l et­miştir , ya d a öyl e görünmüştür, kabu l etmek zorun­da kal mıştı r. ' Zorunda kalm ışt ı r diyoruz, bu deyim yerine " iş ine gelmiştir» deyimini de ku l lanabi l i riz. Z i ra, Sevi 'n in karekterindeki tutarsızl ı k, kaypakl ık öy­lesine had derecedeydi k i , M üs lüman d eğ i l , Hristi­yan l ığ ı , Budizmi, Şamanl ığ ı , Taoizmi b i le kabu l ede­b i l i rd i . Yeter ki menfaatine uygun düşsü n !

B i r soru daha gel iyor akla?

Sevi 'n in Müslümanl ığ ı qercek b i r M üs lüman l ı k m ı id i? ·

Haki katen inanmış niı id i is lam' ın akidelerine?

Bunun cevabın ı da Heride göreceğiz . . .

Şimdi gelelim konumuza:

Edirne Sarayında Sadrazam Kaimakamı Musta­fa Paşa, Ş eyhü l islam Mink i rzade Yahya Efendi, Su l-

- 67 -

tanın imamı Van i efendi hazırd ı . Divan kurulmuştu. Padişah, o zamanki an'aneye göre, bitiş ik odada da, kafes arkaşında görüşmeleri / bi r çeşit duruşmayı/ 'ak ip ediyordu. Sabatay'ın tercümanı Su ltanın baş­hekimi, yahudi l ikten dönme Hayatizadelerden Musta­fa Fevzi efend� id i . Mustafa Fevzi Efendi, Sabatay Sevi 'ye şöyle ded i :

- E y Mordehay oğlu Sabatay Sevi, ortal ığ ın al­t ın ı üstüne geti rdin. Kend i kendine mesih l iğ in i i lan ett in ,, etrafına d a bir y ığın saf , cahi l insanları kandı­r ıp toplandın . Ş imdi göster mucizen i de hem ken­din i , hemde senden o lanlar ı kurtar!

Sabatay Sevi , üstün soğukkan l ı l ığ ına rağmen ko rkudan sapsarı kesilmişti. . . işin ucunda bir zindan­da boğ ulmak, kel leden olmak da vard ı . . . Sordu :

- Ne mucizesi efendimiz?

Mustafa Fevzi Efendi ağır ağ ı r konuştu :

- Anadan üryan soyunacaksın !

- Anadan ü ryan mı?

- Evet, çı r ı lç ıp lak!

- Sonra?

- Sonra en maharet l i okçularımız huzura a l ı­nacak . . .

Sevi iş i an lar g ib i o lmuştu :

- Evet efendimiz?

- Okçularımız senin vücudunu nişangah yapa­cak lar, onlara boy hedefi olacaks ın !

- 68 -

- Sonra efend i miz?

- Eğer at ı lan ok lar vücud una işlemezse, Su l ­tan Hazret ler i efend im iz sen in hak i katen b i r mesih o lduğ u n u tast ik b uyuracaklar . . . ,

Sahte izmi r l i mes ih , iş in şakaya ge l i r yönü ol­madığ ı n ı an lamıştı . . . B i r an vücudu n u n oklar la de l ik deş i k edi ld iğ in i , cansız yere d üştüğünü , şu fani dünyadan göçüverd i ğ i n i düşündü.

Olamazdı b u . .

Sabatay S evi , h e r şeye rağmen yaşamak isti­yordu . . .

Ya mesi h l i ğ i ?

Mes ih l iğ i art ı k b i r kenaraydı , ş i m d i önünde b i r t e k tutunacağı dal ka l m ıştı " menfaat ıı ! Yoksa ö lüm­den k u rtu lamazdı .

Sevi, yutkunarak, m ü m kü n m e rtebe kendini to­narlamağa çal ışt ı ve M ustafa Fevzi Efend i'ye ağ ır a­ğ ı r / lspanyolca/ şun lar ı söyled i :

- Ben mes ih deği l i m efend im iz !

- A m a söylemişsin, herkes öy le d iyor.

- Hepsi yalan efendimiz uyd u rma!

- Ya neşrettiğin beyannameler, · g iyd iğ in taç, dünyayı 38 k ra l l ığa bö lüp kendin i de kralların kral ı i lan edişi n ?

Sevi, mütemadiyen i n kar ediyord u :

Hepsi, rivayet efendi m . . . Rivayet. . .

- 69 -

- K i m ç ıkardı b u r ivayet ler i?

- Ben i m haham l ığ ırn ı çekemeyen yahud i ler e-fend im iz, on lar ç ı kardı . . . Ben i m bu iş ler le b i r güna

a l a kanı yoktur !

Konuşmalar yegan yegan tercüme edi i.erek Pa­d işah Dördüncü Mehmet'e an l atı ld ı . Ancak, Sultan, Sev i 'n in söyled i k ler ine pei< inanmamış , ona kanaat geti rmem işt i . Hayatizade vasıtas ıy la , Sabatay Sev i '­n ın , eğer söy led ik ler inde haki katen sam i m i ise, rnüs­l ü nıan o l masın ı tek l i f ett i .

B u tekl i f sahte mf?sih i adamakı l l ı afa l_latm ışt ı .

Mesi h l i ğ i b i r kenara, bütün m ü ri t ler ine , yahudi cemaat i n e rez i l kepaze o lacak, sokağa b i le ç ıkama­yacak hal lere düşecekt i , bu end işe ler in i Hek imbaşı­na İspanyolca o larak f ıs ı ldadı .

Hek i mbaşı , Padişah' ın karar l ı o lduğunu, eğer i sten i len i yapmazsa ke l les i n i n g ideceğ i n i , h atta. müs lü man görünüp, emel ler ine devam edeb i l mes in in mC:mkün o l d u ğ u n u da te lk in ett i . Hayatizade Musta­fa Fevzi efend i de eski adı Moche ben Ratael Ab­ravane l o lan b i r Yahud i muhdadis iyd i . Ve eskiden mensup o lduğu bir d in in mensubunun işkence ler iç ine ö lmesin i pek istemiyordu.

Sabatay, h uzu rda b u z g i b i donup kal m ıstı .

Köşeye s ık ışmış b i r ked i g ib iyd i !

Çaresi z kalm ıştı . Hekimbaşına dönerek başıy la " Evetıı işareti yaptı , Hekimbaşın ı n söylediğ i " Ke l i -

- 70 -

me-i Şehadet ıı i geveleyerek müs lümanl ığ ı kabul et­t iğ in i b i ld i rd i .

M u hteris yahud i Sabatay Lev i , kurduğu haya l­ler in kurbanı olmuş, yahud i l i ğ i de mesi lı l iğ i de el­den g itmiş, müs lüman l ığ ı art ı k z ikren d e o lsa kabu l etmişt i .

· RİVAYET üSTüNE RİVAYET

Tataftar lar ı , Sabatay Sevi ' n i n müs lü man l ığ ı ka­b u l etmiş o lacağ ına b i r tür lü inanmad ı la r, daha doğ­r usu i nanmak istemed i l e r, bu h ususu havsala ları a l­madı . Almadığı g i b i , Sabatay Sevi ' n i n Ed i rn e Sara­y ında ne ler yapt ığ ı hakkında o rta l ı ğa b i r sürü uy­d u rma r ivayet ler yay ı ld ı . Sözümona Sabatay bu « h u­z u r " da Ş eyhü l is lam ve vaiz Van i efend i i le a rapça o larak � i ni mevzu larda tart ışmalara g i rişmiş ve on­lar ı b i lg is in in eng in l i ğ i ne, der in l i ğ ine hayran b ı rak­mış , bu ik i Müs lüman d i n adamı g üya izmi r l i sahte mesih l<arş ıs ında cevaptan aciz ka lmış lard ı !

Ama, b i l inen haki kat şudur k i : Osman l ı Padişa­h ı ' n ıri b izzat tak i9 ett iğ i b i r muhalcem e mecl is inde d ini mevz u larda tartışmaya,, münakaşaya, f ik i r teati­s i n e g i riş i lmesine imkan ve i ht ima l yoktur . üste l ik Van i efend i g ib i zamanı n ı n demagog ve d i lbazl ığ ı i le şöh rete ermiş b i r i karş ıs ında Sevi 'n i n kolay kolay ağ­z ın ı açamayacağ ı tab i i d i r. Van i eefnd i , Dördüncü S u ltan Mehmet /Avcı Mehmet/ in padişah l ığ ı y ı l lar ın­da " !}ü n kar Şeyh i " adıy la b üyük şöh ret yapmış nü­fus kazanmış bugün Boğaziç inde cıVan i köy" d iye

- 71 -

b i ld iğ im iz yere adın ı vermi ş med rese a l i m ler indend i r. Tarih ler in yazdığma göre, Van ' ın Hoşab / Hoşap/ kasabas ında · dünyaya ge lm iştir. Vanda tahsi l i n i ta­mamladıktan sonra istanb u l ' a ge lm iş, va izl i kte ve kürsi şeyh l iğ inde g üze l konuşmasından dolay ı şöhre­ti k ısa zamanda bütün istanbu l 'da yay ı lmıştı r. Sad­razam Fazı l Ahmet Paşanı n tavassut ve arac ı l ığ ıy la Padişah Dördüncü Su ltan Mehmet'e tanışt ı r ı lm ış, o­n u n teveccüh ü n ü kazanmas ın ı b i l m iş, saraya int isap etmiş, d evlet iş ler inde zaman zaman sözü geçen nü­fus sah ib i b i r i o l muştur . Van i Efendi b i raz m ütaassıp, toksözlü ve dobra dobra konusan sevmedik ler ine

, '

karşı sert davranan b i r yaradı l ı şta a lduğundan b i r hayl i d e düşman kazanmıştı r . Bu yüzden düşmanl a­r ın ın pad işaha yapt ık lar ı ş ikayet ler in çoğa lmas ı , tel­k in üstüne te lk in yapı lması , en sonu nda semeresin i vermiş ve Van i efendi , b u değer l i m üderris Bu rsa ya­k ınl ar ındaki Kastel / Bugün de vard ı r/ Ç ift l iğ inde in­zivaa çeki l erek Hak'kın rahmetine 1 686 y ı l inda bu ra­da kavuşmuştur.

HADiSE iLE ALAl<ALI BAZI VESiKALAR

N isancı Abdi Pasa'n ın «Vekayinameıı ad l ı yaz-, ,

'

ma eser inde b u o lay, 1 070 senesi vak'alar ı arasında kayded i l m işti r. Bu eserin b i r n üshası , Çerberl itaş -T ü rbe arasındaki « Köprü lü Kütüphanes i ıı nde Fazı l Ahmet Paşa'ya ait kitapla r arası ndaki 21 6 n umara l ı k itaptı r. Olay, bu vesikada « aynen;> şu şek i lde z ik­red i l m işti r :

" Bu ndan akdem izmir'den b i r haham zuhur e-

- 72 -

dip taifei yahut z iyade m eyi ve rağbet etmeler i def' i f i tne iç in Boğaz h isar ına s"ürü lmüş id i . Ol canibe ya­hud i ler tecemmü edip it ikadı bat ı l lar ı üzere bu b i­z im peygamberi mizd i r dey ip ba is i f itne ve i ht i la l o la­cak mertebe ahve l ler i şayi o lmak la hahamı mazb u r emr i Pa,dişahi Ed i rne'ye izhar o lunmuş id i . Rebiü lev­vel i n on a lt ınc ı perşembe g ü n ü Yeni Köşk'te nazar­gahı h ümayunda akdi mecl is o l u n u p Ka imayam Pa­şa i le Şeyhü l is lam Efendi ve Van i efend i , hahamı rnezburu söy lett i ler. Şevketlü padişah ımız hazretleri pencereden mahfi SE?y i r ve ist ima buyurdu la r id i . sa ·­di kü l l i ke lam m ezbu r haham ol ken d i hakkında söy­lenen tü rehatı i nkar eyled i . Amma tekl if i İs lam olu­nup bu mecl isten sonra· halasa macal yokt u r, ya i ma­na ge lürsün , ya hemen ş imd i katlonu rsun . N ihayet m üslüman o l u rsan i nayetl O pad işah ı mızdan seni şa­faat ederüz dey u katı ke lam eyledik ler inde hahamı mezb u r B itevki lah i lmel ik i l mağf u r o l saat rnazl1arı h i­dayet o l u p n u ru iman i l e müşerref o ldu . i nayeti Al iy­ye i hüsrevaniden mezbura yüz el l i akçe kapu o rtası tekaüdü erzan i b uyru lup ve o l h inda içoğlanı hama­mı na götü rü lüp tecd id i l ibas ett i r i l ip b i r kürk ve üze­r ine h i l 'at g iyd i r i l i p ve b i r kese n akid ihsan o lundu . Ve bu mecl iste İ slama gelen refik ine dah i atiyei al iy­ye i l e çavuşluk sadaka buyru ldu . »

F ındık l ı S i lahdar Mehmet Efend i 'n in ik i c i l t l i k tarih in in b i r inc i c i l d i n i n 431 ' i n sayfasında o layı Abdi Paşa Vakayinamesinden h emen aynen alarak, an- . cal< b i r kaç ke l i m e ve dey im i değişt i r ip şu şek i lde yazmışt ı r :

« Zuhuru ham;:ım

- 73 -

Bundcın akdam izmir'den b i r haham çıfud zuhu r idüp taifeyi yahud z iyade meyi etmeler iy le def ' i f i t­ne iç in Boğaz iç ine nefyo lunmuştu . O l can ibe dahi yah ud i ler tscemmü ed üp iti kadı bat ı l lar ı üzre b u b i­z i m beygamberi mizd i r deyu bais i fesad ve i ht i la l o la­c ::ıl\ mertebe ahva l ler i şayi o l mağla hahamı mezhur emri Padiş�hi i le Edi rne'ye izhar ve mahı R2biü lev­v.sl in on al t ınc ı perşem be günü Has oda köşkünde nazargahı hümayunda akdi mec l is o lunup Kalma­kc-<m Paşa ve Şeyhü l is lam Efendi ve Vani Efendi .h a- 1

hamı mezburu söylett i ler. Padişah lıazret ler i pence·· reden muhtafi sey i r ve ist ima buyurup ba'd i kü l l i ke­lam mezbur haham ol kendü hakkında söylenen tü­reh3t ı i nkar eyled i ve tal<l if-i is lam olunup b u mec­l i ktE:n sonra halasa mecal yoktur, ya imana gelü rsün ya hemen ş imdi katlo lunursun . N ihayet müs lü man o l u rsan inayatü padişah ımızdan seni şefaat edel i m deyu ke lam eyled ik ler inde hahamı mezbu r B itevki l-

, ! ah i lme l ik i l magfu r ol saat mazhar- ı h idaye to l u p n�­ru i man i l e müşerref ve b i r mü 'm in i niü�e l lef o ldu . Ve inayeti al iyei hüsrevan iden mezbu ra yüz e ıır ak­çe kapu ortası tekaüdü erzan buyru l u p o l h i nde içoğ­.lan hahamına konu lup tecdid i l ibas ett i r i l ip b i r !<ü rk ve üzerine b i r h i l ' at i fah i re g iydir i lp ve b i r kese na­kid i hsan o lundu . Ve bu mec l iste kendü ler iy le b i r l i k­te is lama gelen ref ik ine dahi atiyyei a l iyye i l e çavuş­l u k sadaka buyru !du n

Kam i l Paşa, Tar ih-i Siyasi ad l ı eserin i n ik inc i c i ld inde sahte mehdi Sabatay Sevi 'n in müs lü man o lu;ur.u şu şeki lde yazmışt ı r :

« Sene 1 077 tar ih inde izmir 'de Sapatay Lev i

- 74 -

/ aynen b u şeki lde yazı l m ışt ı r/ isminde b i r haham mesih l i k davasında b u l unarak, gerek Avru paca ya­hud i le r beyn inde hayl i telaşı m u cip' o larak her ta­raftan vürud eden haham lardan baz ı la rı leh inde ba­zı l a rı a leyh inde b u l unduk lar ı haber a l ı n makla mer­k u m Sapatay Levi taralı Sadaretten Dersadete celp i le tevkif ve bade h u Köprü l ü n ü n G i r ide azi medinde f<ale i Su itan iyeye hapso lunduğu esnada ayn i idd ia­da bu lunan d iğer b i r yahudi Ed i rn e Sadrızam Kai ma­kamına b i l m üracaa Sabatay ın iddias ı sahte . o ld uğu­n u i fa1de ey lemesi üzer ine merkum celb i l e h uzuru şahanede vukubu lan ist intakta idd ias ın ın vahi id iğü­nü i t i raf etmesi ve m üteakiben d i ni mübin i i s lamı h:a­

. b u l eylemesi üzer ine merkum sarayı hü mayun bah­ç ivan l ığ ı rıda istihdam o l unarak m üteakiben merku­mun fami lyası azası c ü m leten is lamiyeti kabu l ey!_e­d i k ler i g ib i on sene kadar m üddet zarfı nda bunun vasıtasıyla b i r çok yah ud i ler dahi i ht ida eylem işti� . Ve o esrıada mehd i l i k idd ias ında bu lunan b i r kü rt şeyh in in oğ lu dah i keza l i k ce l9 i l e ist inta k ı nd a o d e­vadan feragatle tarafı şahaneden kend is ine i rad3 b u l unan sual lere yer inde cevap vermesi b u dahi ha­z ineu hümayunda işçoğ l anan l ığ ına tay in buyru lmuş­t u r. ıı

Ayn ı y ı l larda, yani H icr i 1 077, M i ladi 1 666 y ı ! ­lar ı vak'alar ında Vak'anüvist Raşid Efend i , sözü ed i ­len cc i ht ida ıı o layın ı şu şeki lde · an latmaktad ı r :

" Bu ndan akdem izmir'de z u h u r eden haham na­m ına şahsi cühud, m ütekadürıaleyhi taifei yahud o lup başına cemiyet etmeleri f i tne meşhud o lmakla Boğaz h isar ına matrud ve meb'ut o l m uşken anda dahi f it-

- 75 -

n e endazı mayanei yahud o la mahı Rebiü l evve l in o n a lt ınc ı günü Edirne'de r ikabı h ü mayu n a izhar v e Şey­h ü l is lam Efend i · ve Van i Efendi ve Kaymakam Paşa huzuru hümayunda i ken yahud i i mefs u r get i r i l i p m a­cera i ha l i istifsar o lundukta hakk ında şöhret bu lan tü r rehatı inkar ve kat l i n m u karrer b i l d iğ inden is lama rağ bet izhar eyled i . ıı . . .

Tarih i ves i kalar böyle l i k le , ş imdiye kadar yazı-'" !an lar ın doğ ru luğunu fazlasıy la ispat lamaktadı r.

Ş imd i geçe l im Sabatay Sevi 'n in « rnüs lüman l ığ ı ­n a ıı . . . Acaba, b u sahte mehdi , ka lben m i kabu l .et­m işti is laml ığ ı yoksa, iş in iç in de b i r b it yen i ğ i m i vard ı ?

Evet,. ış ın iç inde b i r b i t yen iğ i vard ı , yan i , Sa­batay Sevi, müs lüman l ığ ı kalben değ i l zahiran ka­b u l etmek d u ru munda ka lmışt ı .

Şöy le k i :

SAHTE BiR MÜSLÜMAN : SABATAY SEV i !

Sabatay , Sev i , müs lüman k ı l ı ğ ı na bü rü nerek « Mehmet Efend i n müs lüman ad ın ı a ld ıktan sonra « me­s i h l i k iddias ı ıı n ı n defteri kapanmamış, bu idd ia iç in şekl i değişmiş başka b i r defter açı l mışt ı . izmi r as ı l l ı bu sahte yahudi mes ih in in bundan sonraki o n yı l l ı k serüven ler i gerçekten b i r hay l i a laka çekici d i r.

Sabatay Sevi, Ed i rne Sarayı ' n ı n o i hdişamı ve

kap ı ld ığ ı büyük pan i k karşısında mehti l i ğ i b i r göm·

:__ 76 -

lek değişti r i r g i bi b i r kenara koyup b i r Müs lüman ad ı a ld ı : MehmEt! Ancak, bazı lar ı kend is in in kutsal l ı­'ğ ına hala inanmakta devam ett ik ler inden bu ada b i r a d daha i lave etti le r : Aziz v e Sabatay Sevi , o ldu Mehmet Aziz Efend i . . . K ı rk y ı l l i k Yan i ' n in Kan i o luşu

, g ib i b i r şey! Müs lüman l ık ak ide le r in i Yan i efend in in te lk in ler i ve b i r yahudi m u hdedisi o l an hekimbaşı Ha­yatizade Mustafa Fevz i efend in in tercüman l ığ ın ı güç be la geveleyip heceledikten sonra içoğlan lar ına mah­sus hamama gönderi l m iş, ç ı fı t l ıktan hamamda bir gü­ze l tem iz len ip oaklandıktan sonra, b i l i nd iğ i g i b i ken­d is ine kürk ve h i l 'at g iyd i r i l m işt i . Ayrıca kap ıc ı l ı k/ kapıc ıbaş ı l ı k da o lab i l i r/, payesi tevcih ed i ld iğ i de malum, 1 50 akçe de tahsisat:

Böyles i n e b i r davran ış ın sebebi , onun b i r çok ya-11ud i ler i müs lüman l ığa çekebi leceğ i n i n tasar lanmış o lmasından doğab i l i r.

Ama, Dördüncü Su ltan Mehmet onu zor la müs­l üman yapmal� su ret iy le, as l ında müs lüman l ığa d e ­ğ i l m usevi l iğe büyük b i r h izmette b u l un m uş o l d u . Böy le l i kle yahudi l i k ik iye bö lünmekten ve küçümse­nemeyecek b i r teşeddüte uğramaktan ku rtu lmuş o lu­yord u .

Sabatay' ın ihtidas ından sonra İ stanb u l l u haham­:ur t a raf ından i z m i r m usevi cemaatin e y'o ı ıanan mek­t u ptaki şu bö lüm , o zamanki İsta n b u l hahamları n ı n bu konudaki sevinç leri n i ayan-beyan o rtaya koymak­tad ı r:

« Kra l Dördüncü Mehmeti takd is ed.in iz . Çünkü bugün ler iç inde israel iç in b ir se lamet amel iyesi yap-

- 77 -

mıştı r. Ona karşı çıkmakla sakıiı o laki kendi sizi ka­ramsarl ığa düşü rmeyiniz. Geçen o layları d üşünerek, en ufak bir davranışla üzerinize büyük bir şüphe çe­kebi leceğin.izi , sadece kend in iz iç in değ i l yakınları­nız ve bütün mal larınız mü l kleri n iz için de felakete uğ rayabi leceğ iniz i akl ınızdan çıkrtmayınız. Bunları düşünü rken o her iften / Sabatay kastedi l iyor/ uzak­laşın ız,, ondan uzak durunuz. Artık, onun ad ı , ağ ­zın ızdan çıkmas ın ! . . . »

Sabatay' ın musevi l iğ i b ı rakıp islamiyeti kabul et­mesi , musevi l ik dünyası için büyük b i r ku rtu luş şek­l inde yorumlanmıştır. Sabatay Sevi'den sözeden he­men tüm yahudi tarihçi ve düşünürleri bu « iht idaıı , ıc dönmeıı o layından şükranla bahsederler. Bu konu­da Galante'n in eserinde şu cümlelere rastl ıyoruz:

" Dörd üncü Sultan Mehmet, Sabatay·ın ç ıkartt ığı rezalete son · vermek su retiyle, musevi l iğ i büyük _b i r felaketten kurtard i . Bund_an dolayı , musevi l i k kendi­sine minnet duygu larıyla doludur . ıı

Evet, ' belki yahudi l i k kurtuldu ..

Ama bambaşka b i r zümre meydana geld i : Avde­ti, dönme, Selan i k dönmesi , Selan ik l i d iye çeşitl i şe­k i l lerde anı lan ve Sevi 'ye bağ l ı b i r zümre!

SABATAY MEHMET AZiZ iEFENDi OLARAK NELER YAPTI?

Şimdi , Sabatay ve ona bağ l ı qlanların, Sabata-

- 78 -

Mesihin taç giyme törenini gösteren bir gravür.

yist ler in hayat ında yeni b i r dönem başlamıştır. Bu - dö­neme b i r göz atal. ı m :

Sabatay Sevi 'n i n Dördüncü . Su ltan Mehmet hu­zu rundan musevi l iğ i b ı rakarak d in in i değişt i r ip müs­l üman o lması , iht ida etmesi , dönmesi , o vakit ler Tür­kiye'de o lsun öteki memleket lerde o lsun sözde me­s ih i bekleyen yahudi ler a rasında büyük b i r şaşkın l ı k ve iç buru kluğu uyand ı rmışt ı . öte yandan, d iğer d in i zümre ler ve başta Sabatay'a karşı o lan yahud i ler on­larla açıktan aç ığa a lay ed iyor, he le i zm i r l i Sabata­yistlere çeşit l i şeki lde takma adlar takı larak kendi-

. ler iy l e , en i konu eğlen i l iyordu. iş, zamaQ zaman h a­karete kadar varmaktaydı . Bu durum karşıs ında saba­tayist l E:rden büyük b i r kısmı evler inden b i le d ışar ı çı­

, kam az o l muşlardı .

Sabqtay Sevi , mür it ler in i b i raz olsun yatışt ırmak için on lara şöyles ine · bir ·haber yo l lamak zorunda kaldı : " Tanr ı , beni ismaill yani müs lüman yaptı. Ben, kardeş in iz kapıcıbaşı Mehmet' i m . O, öyle emretti . Ben it iat ett im. ıı B u haberde -ki kaleme a l ınmışt ı r- es­ki mesih i n ne demek isted iğ in i iy ice an layabi l mek iç in eski kitaplar ı , hususiy le, musevi kitaplar ın ı karış­tirmak lazı mdır. Eski musevi kitaplarındaki b i r an'ane­ye göre, bu inanışa g ö re cc Mesih, ismai l i ler / müs lÜ­manlar/ tarafından yutu l acak, kaybolacak, orta l ıkta görünmeyecekt ir . ıı

Eski met in ler i m isti k b i r görüşle yorumlayan Cabbal ist lere göreyse, Sabatay müs lüman k ıyafet ine g i recE:kt i r bu husus zaten d ini met in lerde daha ön­ce be l i rt i lm işt i r. O halde yeni durum, ona ait i nanç-

- 80 -

lan kuvvetlend i ren b i r del i lden başka bir şey deği l­dir . Kitaplarda yazılan, hakikatleşmişti r. Ve Mesih, bu son müsfüman kıyafetinde, görevine devam edecek­t ir !

Böylel ik le m ü rit leri , Sabatay' ın ihdida edişini bu şeki lde an latıp geniş çapta onun lehinde porpagan­da faal iyetin e g i rişt i ler.

Durumu; Fi l istin'de öğ renen eski peygamberi / !/ rNathan, bu haber üzerine, b i r ç o k yerleri !<arış ka­rış gezerek, Sabatay'ın bu yeni kıyafet le eski göre­vine devam edeceğ in i i lan etmişti r.

G azze'den meseleyi inceleyip soruştu rmak için yollanan üç kişi l i k bir heyet lzmir'e geldiğ inde, Sa­batay'ın kardeşi onlara ihd ida o layın ı şu şeki lde açık­ladı :

" M ehdi Sabatay·ın eski varl ığı göğe uçmuştur . V e yerine Tan rın ın emriyle cübbe v e sarık a ltında me­

. s ih l iğ ine d evam edecek b i r melek / !/ b ı rakmıştı r. »

Nathan ise, Şam'dan bütün yahudi cemaatlerine yol ladığı bir yazıda Sabatay'ın Sabatay'ın müslüman oluşunu geçici ve muvazaal ı b i r duru m o larak gös­termiş ve buna inanılmasını i ştemiştir. Nathan, bir

.. tamim mahiyetinde yahudi cemaatlerine şu şekilde seslenmişt ir :

(( Selam, israi loğul larının tortusuna, sonsuz se-lam! Sözlerim, benim Şam'a geldigimi s izlere bi ld ir­

. mek iç indir. Ve işte efendimizin cephesini sezin l iyor, .onu görüyor g ibiyim. O, k ra l lar k ral l ığ ın ın imparator­

;iuğu g ünden güne büyüsün. O bize ve on ik i kabi leye

- 81 -

kendis ine on ik i adam seçmemiz için emirde buyur- ­duğ undan bu emri yerine geti rd i k. Şimdi onun ernriy le toplanmak ve ge lecelc ötek i dost lar la da görüşmek üzere iskenderun'a hareket etme k üzereyiz. Do layı- · sıyia şunu d a b i ld i reyim ki , efendimiz hakkında çok garip ve inanı lmaz haberler duymuş o l acaksın ız. Fa­kat bunlardan korkmayınız, çekinmeyiniz ve asla ce­saret in iz i kaybetmeyiniz. i manınız, daha da çok kavi­leşmel id i r. Çünkü onun her davranışı , hayrete şayan­d ı r ve bunun manasını kavramak, insan zihni iç in çok · zor, hatta imkansızd ı r. !<ısa b i r zaman içinde her şey size açıkça b i ld i r i lecekt i r. Ve siz ler b izat onun taraf ın­dan ayclın lat ı lat ı lacaksın ız. Bahtiyar kimseler bekl i-yecelder ve hakiki mesihin i rşad ına mazhar o lacak­lard ı r. O hakiki mesih çok kısa b i r zaman içerir isinde b ize sonsuz kudretini tanıtacakt ı r. ıı

Nathan'ın bu b i r çeşit ıc beyyanname n , ıc tamimıı in­den haberdar o lan istanbu l hahamları da Nathan'ın lstenderun'dan lzmi r'e, oradan da istanbu l ve Edi r­ne'ye geleceğ in i öğrendiklerinden izmir'deki musevi cemaatine tehditkar, ş iddet l i b i r mektup gönderdi­l er, · bu gezilere elden gel indiğ ince mani o lunmasın ı , N2than'ın Yahudi cemaatine yanaşt ı rı lmamasın ı , ko­nuşmasına i mkan bırak ı lmamasını istedi ler. lstanbul '­l u hnhamlar' ın yol l ad ıkları bu ektubun asl ı R icaut ta­r ihinden aktarı larak Prof. Galante'n in kitabını n 123. sayfasındad ı r.

B ütün bu de l i l ler şunu göstermektedi r :

Sabatay, ihd idasından, müslü ı:nanlığı kabu l edi-· ş inden sonra da mes ih l ik iddiasından vazgeçmemiş-·

- 82 -

t i r. Yani kısacası, onun müslümanl ığ ı , sahte b i r m üs­lünıan l !kt ır, b i r başka inanışt ır . . . Bu inanış zamanl a gel işecek, değ işecek v e inceieme-araştırrnamızın bo.şlannda da be l i rtt iğ imiz gibi (( avdet l ik ıı , u dönme­l i kıı , ı: Selanik dönmel iğ i ı ı adlarıyla anı lacaktı r.

Sabatay b i r müd8t Ed i rne'deki sarayda i kamet et­t i . Taraftar lar derhal , bu durumu , Haz. Musa'nın bır zc:ıman !ar M ıs ı:- sarayında kai ış ınc1 benzetti ler. Sa­batay, bu m üddet iç inde de boş d u rmadı, taraftar­l8nna, kendis in in haldki mes ih o lduğu, ancak müs­lüman l:ıyafet in ine g i rd iğ i şekl inde beyannameler ya­yın latıp d2ğıtt ı rd ı . Bu arada, m ü ridler inin de aynı kı­yafet nftında toplanması iç in , S u ltan'a ve müftüye mü­raccıat edere k yahud i ler i i lıd iclaya davet etmek üzere kend is ine izin veri lmesi talebinde bu lundu. B u mü­racaat be!denen tesir i yapt ı . Sabatay'a s inogaglar'd"l isteyenlere m üslümanl ığ ı an latması için m üsaade ç ık­t ı .

Gelgele l im, Sabatay, b u izn i yine kendi mesih l i ·

ğin i yaymak üzere önceleri kendis ine inanmış o lan­ları yeni k ıyafeti alt ında to9!amak, zarfı müslüman, mazrufu sabatayist olan yeni mezhebini d üzenleme!<", yen i dön msl iğ ; tens ik etmek iç in ku l landı. Art ık es­ki mesi lı taraftar lar ının Kudüs, hatta, Bağdat'ta g ib i uzak yerlerden b i le gelerek cübbe ve sarık giydikle­ri görülüyo rdu . Bu yeni müslümanlara, kend i arala­r ında b i r I b ranice tabi rle cı M ü min in ıı adını takt ı lar.

- 83 -

Müslüman halk ise bu kel ime yerine << Dönmen şek­l indeki Türkçe lakabı ku l landı lar bu u yeni müslüman­lar ıı için. Bu arada izmir'den geti rtilen Sabatay' ın ka­rısı Sara'ya u Fatmaıı adı veri ldiği g ib i kendisine sa­rayda b i r yer ayrı larak tahsisat da bağlandı. öteki i k i kardeşi uAhmetn ve u Abdul lah ıı adlarını a ldı lar. Sa­batay·ın, Sara'dan doğan çocuğuna da < < lsmail ıı adı konuldu ki bu ad i s rai loğu l larının geleneğine ve ina­nışına tamamen uygun bulunuyordu. Ancak, lsmail çok yaşamadı ve altı yaşlarında öldü . S ara'nın u Fat­ma" adını a ld ıktan sonra da adının bazı macera lara karışt ığ ı rivayetler arasındadır. Bir rivayete göre, Va­ni efendi bu hafifmeşrep kadına aşı� olmuş ve kar­şıf ık da görmüştür. Vani efendi, çok mütaassıp oldu­ğu halde, Kapıcıbaşı M ehmet efendiyi / Sabatay'ı/ bu yüzden himaye etti şel<l inde b ir söylenti de mev­cuttur. Söylentiye göre, Van i efend i Sabatay'ı üç l<ez ö lümden kurtarmışt ı r. işte bu hareketi de Sara'ya ya­n i yen i adıy la Fatma'ya o lan aşkındandır .

Bu arada Sadaret Kaimakamı Mustafa Paşa'n ın ela Sara'ya meyil l i o lduğu , fakat oynak kadından kar­ş ı l ık görmediği ve Sabatay·ın çeşitl i felaketlere sü­rü k lenmesinde onun rol ü olduğu d a söyleni r. Ancak, bütün bun lar ın b i rer tarih i ıı rivayetıı o lduğunu bir ke­re daha zikretmekte fayda görüyoruz. Ancak, oğlu l s­mai l ' in ölümünden sonra Sabatay Sevi 'nin, Sara'yı boşaması, bu kadının gerçek kişi l iğ in in ne olduğu hakkında b ir f ik i r verd iğ i g ib i onun 'oynakl ığı hakkın­daki sözlerin de boşuboşuna ç ıkarı lmadığını gösteri r mahiyette b i r o laydır.

Fatma, yani Sara, Sabatay Sevi'den boşandık-

- 84 -

tan sonra fazla yaşamamış ve b i r müddet sonra Edir­ne'de ö lmüştür. Sohte mehdi son karıs ın ın ölüm ha­berini ancak son menfasına g ittikten sonra almışt ır. Eski mü ritlerinin ardı arkası kes i l ince öteki musevi­ler arasında Sabatay Seviye pek önem veren kalma· d ı . M usevi l er, böylel ik le ası l musevi l iğ in büyük b i r teh­i ike geçiştirdiğine inanıyorla rdı .

Müs lüman Türkler ise, ister istemez, a ralarında sinsi bazı lar ının da bu lunduğu b i r zümrenin doğma­sına sebep o luyorlard ı . i htida edenler in azaldığı ve çok geçmeden ardının kesi ld iğ in i g ören devlet ve d in yönetici leri art ık kapıcıbaşı Mehmet efendiye eski kıy­met in i vermez oldu lar. Çok g eçmeden de tahsisatı kes i ldi .

Ancak, böylel ikle sarayın d in ve devlet idareci­lerinin gözet imi altında bu lunan Sabatay, art ık iş in i rahatça. yürütebilecek bir imkan ve zemin sağlamış o luyordu.

Mehmet adını takındıktan sonra Edirne'den baş­ka Selanik'te de bulundu. üç yıl kadar l stanbul beş senede menfaya gönderi ld iğ i Bağdat ve ürgüp'de h a­yat sürdü. Bu süre içeris inde ya d i rekt o lara k mesih­l i k propagandasını s ü rd ü rdü yahut ta bunun için mü­ritlerini ve diğer çeşitl i vasıtaları ku l landı . Sabatay Sevi, hususi olarak müslüman kıyafeti a ltında sürn· gelecek olan u yen i zümre inanış ve iabadetlerim tayin ve tebit ett i .

Sabatayistl iğ in esas iti kat ve i badetlerin i b irara­�ıa t polayan " on sekiz emri n de bu arada meydana

- 85 -

geti rdi . Aynca, kendisine bağl ı olanların kutlayacak­ları bayram günlerin i yine bu günlerd e düzenledi.

ON SEICiZ EMiR

Sabatay Sevi , Mustafa Aziz Efendi adını alıp, müslü man kıyafetini de kuşandı ktan sonra, taraftar­lar ın ın uymaların ın gerektiğ i 1 8 maddel i k b i r çeşit d ini nizamname kaleme aldı . Kısaca a On sekiz emir» denilen bu n izamname şöyled i r :

« i şte efendimiz, kra l ımız ve mesihimiz S abatay Sevi 'n in on sekiz emri bunlard ı r. Şerefi müzdat ol­sun !

1 - Birincisi şudur: Hal ik in bir l iğ ine v e ondan başka bir hal i !<: bulunmadığı hakkındaki iman korun­sun. Onun d ışında hiç bir ami r veya hakime hamdü sena etmeyiniz.

2 - ik incisi şudur: O'nun mesihin in hakiki me­s ih o lduğuna, ondan başka halaskar bulunmadığına, efend imiz, kral ımız Sabatay Sevi 'n in Davud neslinden geldiğine iman edilsin. Şerefi Müzdat olsun.

3 - üçüncüsü şudur: Ne Tanrı 'n ın ne de mesi­h in adına yalan yere yemin edi lmesin . Zira, Tanrı'nın adı da onda mündemiçtir. Ve ona saygısızl ı k etme­mek gerektir./ Bu emirde «Tanrı'nın adı onda mücde­miçti r ıı cümles• ibrani lerde Tann'ya mahsus sıfatlar­dan " kadirn anlamına gelen · kel imenin. ebced hesa­bına benzeyen rakam değeriyle Sabatay Sevi 'nin a­dına lrnrşı l ı k gelmesi, yani i kisinin 31 4 rakamın ı be-

- 86 -

'fütmesine telmih vardı r. K i b u meseleyi Sabatay' ın hayatıyla i lg i l i bölümlerde anlatmağa çal ışmıştık/.

4 - Dördüncüsü şudu r ki : Tanrı 'nın adı anı ldı­gında tazim gösteri ld iğ i g ib i mesih in zikri geçtiğ i za­

, marı dahi tazim gösteri ls in.

5 - Beşincisi şudur k i : Mesih in sı rrın ı anlamak ve incelemek için üstüste toplantı lar, ça lışmalar ya­p ı lsın.

fi -- Altıncısı şudur k i : Onlar arasında /Sabata­· yistler a rasında/ kati l le� bulunmasın. Kendi lerinden nefret eden başka kavim mensuplarından dahi kim­

.se katledilmesin.

7 _: Yed ic insi şudur ki : l< islev /Yahudi yı l ının dokuzuncu ayı/ ayın ın 1 6. günü herkes bir yerde top­lanarak mesih ve onun s ırrı hakkında b i ld iklerini bir­b irine anlatsın . /Sabatayistlerin b i r bayramı olan bu .

·taritı Rebiü leweı ayının 1 6. gününe, yani onların ima­na g i rd ikleri tarihe rastlar. Sabatay, Ed i rne'de zikre­{j i len tarihte m üslüman olmuştu.

· 8 - Sekizincis i şudur ki, kimse aralarında zina ·etmeye. « Beria ıı ves i lesinde b i le h i lekarlardan dolayı ihtiyatlı o lmak gerekir/. Bu emirde sözü edi len cı Be­ria ıı kel i mesi , yaratmak ve yaradı l ış anlamına gel ir. Bu emir, b i r yandan zinayı men'ederken, öte yandan bel irsiz b i r şsk i le ona izinde bulunmaktadı r. Sabata­yistlerin uzun zaman evl i l i kte komin izan usu lleri uy­gu lamaları buna dayanir. Emirde kendilerinden iht i­zar edi lmeleri tavsiye edi len « h i lekar» kel imesiyle, Sabatay zümresine yabancı olanlarla, henüz evli l i ğ i

- 87 -

bi lmeyenlerin kastedi ldiği tarihçiler tarafından « G a­lante gibi ıı öne sürü lmektedir./

9 - Dokuzuncusu şudur ki : Yalan yere şahit­l ikte bulunu lmasın. Ve kimse kendi yakınına karşı yalan söylemesin. Ve hatta mümin o lmayanlar için dahi gammazl ı k yapı lmasın.

1 0 - Onuncusu şudur ki: Hiç kimse sarık ima­nına /zümreye mahsus İslamlığa/ zor yoluyla a l ın­masın. Hatta inansa bi le a l ınmasın. Çünkü / Müca­dele üstad larının/ zümresine mensup olanlar, o raya ancak kendi l iklerinden ve kendi kalplerin in i radeleri­nin sebketrneleriyle g irerler. / Bu radaki mücadele ü s­tadları tabiri i le zümrenin reisleri kastedi lmektedir./

1 1 - On birincisi şudur ki : Ara larında muhte_ris­ler, kıskançlar ve kendi lerine ait olmayan şeylere kar­şı arzu ve h ı rs gösterenler bu lunmasın!

1 2 - On ikincisi şudur k i : K islev ayının o n a ltı­sındaki bayram büyük b i r sü rur ile i lan edilsin.

13 - On üçüncüsü şudur ki: B i rb irine karşı mü­rüvvstl i ve merhametli davran ı ls ın ve kendine yakın olanın arzulan için kendi arzusuymuş gibi g ayret gös­teri ls in .

1 4 - On dördüncüsü şudur k i : Davut'un 11 mez­mur» u hergün G iZLi OLARAK OKUNSUN!

1 5 - On oeşincisi şudur ki : Her ay, ayın doğu­şu incelenerek gözetlensin ve ayın yüzünü güneşe· çevirmesi ve ayla g üneşin karşı karşıya gelerek ba­kışmaları için dua edilsin. I Ay tutulması o layı .eski-

- 88 -

den musevi lerce . mes ih l ik bel i rt is i olarak yorumlanı.,.­yordu. Bu emir bu inanış yüzünden zikredi lmiş ola- · b i l i r./

16 - On altıncısı şudur k i : MÜSLÜMAN TüRK-­LER iN ADETLERİNE, ONLARIN GÖZLERiN i ÖRTMEK MAKSADIYLA, DiKKAT EDiLSiN. RAMAZAN ORUCU­NU TATBi K I Çi N S IKINTI ÇEKLMES IN VE AYN I ŞEY l<URB/\N i Ç iN DE YAPI LSIN. GöZüN GöRDOGü HER ŞEY iFA t:Di LMEL iD IR.

1 7 -- On yedincis i şudur ki onlarla / MOSLOMAN­L!\RLA/ N i KAH AKDEDiLMEMESI LAZ I M D I R.

1 8 - On sekizincisi şudur k i : Oğul ları sünnet et­me!: iç in itina o lunsun. Bu kutsal kavimden hayasız-­l ığ ı kald ı rmak iç indir.

Em rettiğ im -ıs madde bunlard ı r. içlerinden bazı­sın ın Beı'ia kanununa ait olması gövdenin' henüz ls­rai loğul larına şeytandan ve kabi lesinden i nt ikam al­mağa müsaid olacak derecede kuvvetlenmemiş bu­lunmasındand ı r. O tarihte /yani gövdenin intikam al­mağa müsait olacağı zaman/ herkes eşit o lacak, ar­t ık hiç b i r emi .- ve nehi ,, sevap ve günah kalmayacak,

, küçükten b üyüğe kadar herkes b eni tanıyacaktır. 82-na imanı olan mi rd !er ime şunu haber vereyim ki " Be­ria» i le cıAsi lut ıı a it ina etsinler ve keşif ve i lham za­manına kadar ondan h iç b i r şey eks i ltmcsinler_ On­lar o zaman hayat ağacının altına g i recekler ve hep­si b i rer. melek olacaklard ı r. Ezel i i mde bu keşif ve i lham zamanının b i r an evvel hu lu lüne taa l lük etsh_ Amin. ıı

- 89 -

SABP.T A YISTLERiN El.i\ YFU'.\MLARI VE GARiP iTiKATLAR

Eh, sahte mesih kend ine has b i r -haydi tari kat d iye l im- kurdu ya, mezhep kurdu ya, eh bu tar ika­tın, mezhebin in b i r ta;k ım bayramları , mukaddes g ün­leri . yortu ları o lması da gerekird i . N itekim oldu da .

.Bun ıan şu şeki lde özetlemek mümkündür :

1 - Tahum Bayramı : N isan / Sivan/ ayın ın on ç.!crdü. Bu bayrnmın sebebi , sözümona b i r Tevrat aye­·t ine göre; Sabatay' ın adına benzeyen b i r sözün bu­. l unm::ısına atfed i l iyor. Bu <JÜn , lsra i l in süsü ve za­feri ol_acak ve dünya yemişi onların şeref ve gu ru­

· şu teşki l edecek ... i nanın böyle . . .

2 - Sabatay' ın E l i Tarafından takdis bayramı : N isan / Sivnn/ Eıyının dördüncü günü . Buradaki E l i 'den

:murad Gazzel i Nathan'd ı r. Hatı r lardadı r k i , Sabatay' ın Fi l istin gezisinde sözünü ett iğ imiz N athan onu mesih

- o !aralc tan ımış güyn onun peygamber i o lmuştu.

3 - Nisan ayın ın 26's i . /Onu buoün s ize ver­d i ler/ şekl inda ib raniceden tercüme edi len tarih i b i r hntı raya atfed i len, neye delalet ett iğ i açıkça belli. ol­mayan b i r bayramdır.

4 -- Ruhun G iyinmeğe Başlaması Bayramı : 9 · Temmuz. Sebsbi Sabatay' ın mesih l ik i lhamını d uy­. mağa başlaması o larak yorumlan ı r.

5 - Samuel Pr imonun doğuşu bayramı : /Tem­muz 1 7'd8 kayınbiraderin in doğumu dolayısıyla kut­.lan ı r./

' - 90 -

6 - Donanma Bayramı : Temmuz 23. Tahmine 9öre, bu bayram mesih in gelmesiyle meydana gelen din i inki labı anmak iç in kutlan ı r. Sabatay, bu müna­sebetle kend isine inananlar ın evl erini tür lü şeki lde donatmalarını emretmiştir.

7 - Mukaddes Cumartes i : Temmuz 24. Bu bay­rnm, Sabatay' ın kar ıs ı Sara şerefne ihdas edlmiş­t i r.

8 - Zaferle taçlanmanın başlaması bayramı : 1 3 Şubat. Bu bayramın hangi vesi leye istinat ett iği bel­l i değ i lse de Sabatay'ın Kahi re'de sarrafbaşı Yusuf Çelebi karşısındaki başarı larına veya daha sonra Ay­dos'da i ken mes ih l iğ e ortak ç ıkan Polonya l ı Haham Nehim e Kohen üç gün üç gece tart ışmadan sonra, bu tart ışmadan zafer le ç ıkmasına atfedi l i r.

9 - Meserret Bayramı : 9 Şubat. Bu bayram Kt.!­düs mabedin in tahribinin hatı rası m ünasebetiyle tu­tulan yasın b i r meserret gününe dönüştü rü l mesi em­rinden i leri gel i r: Ayrıca bu günün, Sabatay'ın doğum günü o lduğunu iddia eden ve buna inanlar 'da var­dır.

1 0 - Tuzlama Bayramı : Şubat 15 . Sabatay Sevi' in kral i lan edi lmesi dolayısıyla kutlanır.

1 1 - Mi ladi takvime göre Ekim 1 4 /Rebiü levvel 1 4./ gün kutlanan bayram: Sabatay' ın Edirne'de İs­lamiyeti sözde kabul ederek, yeni b i r d in i zümrenin doğuşu münasebetiyle kut lan ı r.

1 2 - Sabatay'ın Doğuş Bayramı : Mart 21 , Ancak '9 Şubat tari h lerinde kutlanan bayram da « doğuşıı

- 91 -

günü olduğundan, Sabatay' ın i ki kez dünyaya geldiği gibi ortaya inan ı lmaz b ir durum çıkmaktadı r. Ve bun­lardan hangisinin haki kat veya hakikata yakın olduğu b ir ves ikaya da bağ lanmış değ i ld i r.

1 3 - Sabatay' ın Sünnet Bayramı : Mart 28.

1 4 - Ara l ık 'ayın ın 1 6's ında kutlanan ve manasJ şimdiye kadar tesbit edi lememiş bir Sabatayist bay­ramı.

1 5 - Purim / Şeker/ Bayramı : Ş ubat 1 5.

1 6 - Kuzu /veya Dört Gönül/ Bayramı : Mart 22. i l kbaharın başlangıcı dolayısıyla kutlanan bay ram.n

l<UZU BAYRAMI

Şimdi şu « Kuzu ıı yahut diğer adı i l e uŞeker B ay­ramı n üzerinde b i raz dural ım.

Yapı lan çeş itl i araştırma ve incelemelerden bu konu üzerinde şu neticeler ç ıkıyor :

Kuzu Bayram ı 22 Adar'da / mart/ yapı l ı r. B u bay­ram, gün batt ıktan çok sonra, geceleri kutlan ı r. Her y ı l , kuzu eti bu bayram dolayısıyla ve özel o larak ye­n i l i r. Bu özel törende en azından i kisi erkek, i kisi kadın ve evl i dört k iş in in b i rarada bu lunması gerektir. Evli çiftlerin sayısı artabi l i r, ama azalamaz. Kadınlar en güzel elbiselerini g iyer ve ziynetlerini takıp takış-

- 92 -

t ı rı rlar, sofra h izmetlerin i yaparlar. Yemek bitince ı­şıklar söndü rüü l r ve bel ir l i b ir müddet karanl ıkta ka­l ın ı r. Bundan sonra olanları an latmağa teeddüp ede­riz. Ancak şunu hemen bel irtel im ki, bu bayram do­l ayısıyla doğacak çocu klara b i r çeşit u kutsiyetn izafe

, edi l i r ve bayrama « Dört gönü l bayramı n ad ı da veri­l ir.

BiR BAŞKA AÇll<LAMA

Bir genç Sabatayist ise « Kuzu Bayramı n n ı şu şeki lde an latmı.şt ır ve bu anlattık ları Resiml i Dünya Derg is in in 1 5 Ekim 1 925 tarih l i nüshasında ke l imesi kel imesine vardır. Tek harf dahi değişti rmeden, b i r ibret vesi kası o lması amacıyla, b u açı klamayı / ifşaat da d iyeb i l iyoruz/ naklediyorum:

«Zannediyorum ki -mum söndü rme- merasimi Karakaş ai lesinde hala devam eden' b i r adettir. Ve ga­l iba evvelce benim mensup olduğum ai lede dahi tat­b ik edi l i rdi . Fakat itiraf edeyim ki ben hiç görmedim. Son zamanlara kadar dönmeler bu kuzu merasimin­den önce hiç kuzu eti yemezler. i l kbahara tesadüf eden muayyen bir günde okunmuş b i r kuzu kızartı­l ır ve evl i erkekler zevceleriyle b i r l ikte ziyafette ha­zır bu lunu rlar. Fakat ben genç ve bekar o lduğum için h:ç işt i rak etmed im. Onun sı rrın ı anlamak için yaptı­ğ ım bütün teşebbüsler boşa gitti . Çünkü bana cevap o larak, sen de evlen ; ondan sonra ö ğ r e n i r s i n , derlerd i . »

- 93 -

BiR BAŞKA KUZU ZiYAFET! iZAH1Wi

Kuzu bayramın ı , Prof, Galante şu şeki lde izah ediyor:

" lstanbu l ün iversites inde .eski şark tarih i profe­sörü olmak s ı fatıyle ben çok defa eski adetlerin mu­kayosGsine f ırsat bu ldum. Burada söz edi len mesele, yani munı ların söndürü lmesinden sonra has ı l o lan çirkin hadise ve sahne, kökünü eski şarkın tar ihinde. ı al ıyor. Bu kö!ç şudur : Hu rafaye göre ; k ış ın tabiat ö lür ve �ıö:c tanrısı z inc i rded i r. i l kbaharın g ündönümünde 9ö!c tan rısı u Attis kfı.inat ın çiçek açma mevsimin i i lan için yeryüzüne iner ve tabiat i l ahesi /Ma yahut Am­ması tarcıf ından kabu l edi l ir . Ve onunla evlen i r. Bu b i r, aşk bayramıdır. Bu CJÖk tanrının gökten in iş i ,, es­ki kavi m lerde şöyle kutlan ı rd ı : Bir büyü k çam ağacı seçi lerek, ağaç menekşelerle örtü lür ve tanrı Attis' i n tasv i r v e onun inanış ına ait a raç-oereçlerle süslenir­d i . Attis' in tasviri b i r t ü l örtüye sar ı l ı , ö lü g ib i d u ru r­du. Çünkü, bu bat ı l inanışa göre, Att is ' in ertesi sene yeniden d i ri lmek üzere, ö lmüş o lması gerekti. i l kb a­harın, ertesi y ı l doğmak üzere ö lüşü g ib i . .. Bu çam, törenle ve hazır bu lunanların söylediğ i i lahi şarkı lar la ateşe veri l i r, sonra da törende hazır bu lunanlar gök tanrısıyla yer i lahes in in evlenmeleri şerefine, akla ge­lebi lecek en ç i rkin ve adaba aykır ı b iç in:ıde n i r ıı or­g ie ıı ıı , erotik çünbüşe başlarlardı . Eski kavimler tari­h in i incelersek, bu 'törenin sonraları da uygulanmış o lduğunu ve son zamanlarda da bazı iz ler b ı raktığ ın ı görü rüz. iç Anadolunun bazı yerlerinde çok az d a ol-

- 94 -

N aihan' ın Sabatay Sevi i le i lk tanıştığ ı

yı l larda yapılmış bir gravürü.

- 95 -

·sa hala Attis'in ibadetini uygulayanlar vard ı r/ N ot : Bu yazı 1 925 yı l ında ka leme a l ınmıştı r : Yazar/

B!R GAZETE HABERi

Şimdi de "Akşam ıı G azetesinden a ld ığ ımız şu .haberi okuyal ım :

( MARAŞ, 4 Mayıs 1 935 - B u rada mum söndü rme ayin i tatbik eden bazı eşhas cürmü m eşhüd h�l inde yaka lanm ış lardır . Kad ın lardan, erkeklerden başka 0mum söndü rülen odada musiki a letleriy le başı kesi k b i r s iyah tavuk bu lunmuştur.)

Görül üyo r k i , burada sözü geçen ayin sabata­yistler tarafından yapı lan ayind i r. Şu farkla k i , ayinde 'kuzu yerine tavuk bu lunmaktadı r. ıı

Galante yuka rdaki açıklamaları yaptıktan sonra esk i musevi tarihinde. de bu tür lü adetlerin, zevce değiçti rnıek al ışkanl ığ ın ın izlerine rastlandığını yazı-.: ·o,·.

BJ�ŞKA BA V:RAMLAR

Ş i mdiye kadar anlattığ ımız 6 bayramdan başka, Sabatayistler tarafından kutlanan başka mukaddes günlerinin ve yortu lar ın ın mevcut olduğu , kendi leri · tarafından yapı lan neşriyattan anlaşı lmaktadır. Bun­ların içinde musevi ler le aynı olan bazı bay ramlarla .! Osman Ağa'n ın hatı rlanması bayramı/ , Yusuf B ay-

- 96 -

ramı, Ağaç Bayramı , Meyva Bayramı , Feci r Bayramı vard ı r . . . Osman Ağa'n ın anısına yapı lan ve sabata­y istler iç in çok öneml i sayı lan bayram, tabi i ki sah­te mesih in öli. ımünden sonra ortaya çı kmıştır. Ağaç bayramında ağaçlar okunarak su lanır, meyva bayra­m ında sabatayist ai le ler b i r tepsiye meyva doldura­rak dua ed ip dolaşır lar ve bu ayinden sonra herkes b i r tutam meyvayı b i r ç ıkına, mendi l ine koyup evine götürür. Feci r bayramında ise sabatayistler y ı l ın be­l i r l i b i r gününde, güneş doğmadan önce ka l kar , i l k o larak ço l u k çocuk ve !<arı larıyl a özel mabetlerine gi­derler ve ibadetten sonra hahamlara, d i lenci lere sa­daka dağıtarak dönerler. Bu bayram ve yortu gün le­rine sabatayistler tarafından tutulan oruç gün ler ini de ekleyecek o lursak, ruhani gün lerin sayıs ı , bu züm­ren in özel takvimlerini hemen hemen dolduracak ka­dar bol o lduğunu görürüz. Ancak, bunlardan büyük b i r kısmı günümüzde önemlerini kaybetm iş, unutul­mu'ş, uygu lanmaz olmuşlard ı r. Fakat koyu sabatayist­lerin son zamanlara kadar bu kutsal gün lerine uymuş olmaların ı düşünmek, yan l ış olmasa gerekir.

SAHTE MESiHIN SON

YILLARI VE ölüMü

Sonunda Sadrazam Köprül üzade Fazı l Ahmet Pa- . şa G i ri t Seferin'den Dersaadet'e döndü . Adamları , Mehmet Efendi adın ı alan Sabatay Sevi 'n in , müslü­man k ı l ığ ıyla istanbu l 'da yine b i r kısım eski mü rit le­rin i toplayarak ayin ler yapd ı rd ığ ın ı l<öprül ü'ye duyur­du laı·.

- 97 -

Sadrazam, kend isini çağı rarak azarlad ı :

- ıc Be adam, bu ne iştir k i senin yaptığ ın? U­tanmaz, arlanmaz, uslanmaz mıs ın? ıı

Sabatay Levi, o ün lü kurnazl ığ ına başvu rarak işi laf kalabal ığ ına getird i :

-ıcAman efendimiz su ltanı mız hazretleri , . dedi , hakkımda s ize söylenenler kü l l iyen yanlan ve ift i ra­dan ibaretti r. B i r takım dost ve karabalar ımı etrafıma topladığ ım doğrudu r. Ama, bunun hakiki sebebi on­ları da hidayete erd i rip müs lüman eylemekti r ! i şte ben kulunuz, bu g ib i leri çağır ıp islama davet ediyo­rum, yapt ık larım budur. Eğer bu suç ise, t ü rlü ceza­ya razıyım. Boynum k ı ldan inced i r ! ıı

Sahte mehdi , çekinmeden söyled iği bu yalan lar­la sadrazam' ı b i r süre iç in inandır ı p kandırdı ve b i r süre için Osman l ı zabıtas ın ın takibinden ku rtu ldu .

SUÇÜSTÜ YAPILAN BASl<IN

Gün ler böyle geçip g iderken, b i r gün sadrazamın kol l uk kuvvetleri Sabatay Sevi ve m ü ridlerini Boğaz­içind& Kuruçeşme mevkiinde g iz l i gizl i i b ranice ayin yapıp dualar okurken suçüstü yakalayıverdi ler. Bu olay üzerinde sahte mesih in yapacak b i r şeyi kalma­mıştı . Ad ını unuttu rmak maksadıyla b i r müddet için Kuruçeşme'den ayrı larak Kağ ıthane'de ücra bir kö­şeye çekilmeyi terc ih etti . Ancak, i lg i l i ler, mürid lerinin az sonra yine onun etrafında toplanarak gizl ice ib-

- 98 -

ran ice b i r tal< ım garip ay in ler yapmakta olduğunu tesbit ett i l e r.

i ş ç ığrı ndan ç ıkmıştı . Müsamahası hakikaten çol< büyük o lan sad razam Köprül üzade Fazı l Ahmet Pa­şa onun derhal adamlarıyla b i r l i kte Arnavutl uk'a sü­rü lmesin i ve ornda Berat adındaki bir kasC!.bada otur­masın ı ve nezaret alt ın da tutu lmasını emretti .

ARNAVUTLUKTA GEÇEN YILLAR

Sab2tay i ç in ç ı kar yol yoktu. Apar-topar Arna­vutl u k'taki Berat kasabasın ın yolunu tuttu. Sahte me­s ih bu mem lekette teraf ında küçük b i r cemaat oldu­ğu halde beş yı l kadar kaldı . Bu s ı rada hakiki adı Yoheved olan SELANiKLi ve MUSEVİ bir kadın la ev­lendi. Bu kad ına sonradan-Dönmelerde adet o lduğ u üzere Ayşe a d ı veri ld i- . Kayınpederi iosef P i l losof, ,ı'.\bdülgc:ıfur, kaynı Josef Kerido ise Abdu l lah Yakup adlarını a ld ı lar.

VE ÖLÜMÜ

Mehmet Aziz efend i , yani Sabatay Sevi , yani sah­te Mesih 1 675 yı l ın ın Eyl ü l ayın ı n 30. günü Berat'ta ö ldü. Ve kasaban ı n ortasından geçen b i r çay ın kıyı­s ına gömüldü. Bazı kaynak eserlerde onun ü lgün'de ö ldüğü de yazı l ıd ı r. Berat' ı n havası pek iyi o lmadı­ğından yakın lar ın ın , b i r izin kopararak onun mezarın ı

- 99 -

bu kasabadan a larak ülgün kasabasına n al< l ed i lmele� ri mümkün görü lmektedi r.

Ancak, dönmeler in it ikat ına göre, onuıı ö l ınesiy� le mesih de ö lmüş deği ld i . Mensupları onu y ı l larca ve y ı l larca hal ife ler in in kişi l iğ inde yaşc:ıtt ı l ar. Sabatay Sevi'ye inanan koyu dönmeierden b azı ları hala nehir yahut deniz kıyı lar ında ıı Sabatay Sevi , bekl iyoruz se­ni ! " diye bağ ı rmağa devam eder ler.

SABATAY'DAN S ONRA

İzmir l i Haham'ın baş latt ığ ı serüven onun sonraki adı Mehmet Aziz Efendi 'n in öteki dü nyaya göçmesiy­l e n ihayete ermedi. Kayın babası Abdü lgafur Efendi I Josef P i l lossof/ ve kayınb i raderi Abdul lah Ya kup Çelebi , daha önceden Selan ik şehr inde ikamet etme­ğe başlamışlard ı . Sevi 'yi kayınb i raderi Yakup Çele­b i Berat'ta onu ziyaret ederek mes ih l iğ i devralmak istemişti . Bu işi bit ird ikten sonra -tabi i rivayete gö­re-- Sevi 'yi mda hasta b ı rakarak döndü. Ancak bu dönüşten tam 42 gün sonra Sevi ö lmüştür. Yakup ve bc:bası Abdülgafur b i r l ikte y ine yola revan olup Arna­vutlu k'a g itmiş ler ve ardan Ayşeyi / Sevi 'n in son eşi/ d e yan lar ına a lara k Selan ik'e dönmüşlerd i r. Söylenti­ye göre Sabatay Sevi kend is ine rnesi h l i k müjdesini veren Sara'dan çok Ayşe'yi sevmiştir. N itekim kadın, kocası ö ldükten son ra ağl amaktan g özleri görmez o l­muş, a radan uzunca b i r m üddet geçtikten sonra açı­l ab i l mişt i r.

- 1 00 -

sa.Ar� !K DöNM ELIGi

Sela n i k dönme l i ğ i , işte o zamanlar Selani k'te i ki­yüz kada r tutan Sabatayist a i ten in l.ı.yşe v e kardeşi Abd u l lah Ya kup Çelebi 'n in çevres inde toplanmalany­la vucut b u l m uştu r.

Sabaiayiş ler o s ı ral arda sadece yaşamalar ı , i nanç ve i badetler iy le değ i l , k ı l ı k - k ıyafet leriyle d e herkesten ayrı b i r manzara teşk i l ediyo rl a rd ı. Kadın­�ar ı s arı m est ve beyaz car g iy in i r ler, erkekler ise b eyaz keçe üzer ine yeş i l sarı k sararl a rd ı . G örünüş­te m ü s lüınan b i l indi kler i ve m ü s l ü man adı taşıdık l a­rı h c:ı l d e ancak " bayramdan bayra m a ıı namaza g ider­ler, gusü l abdest ine r iayet etmezler ve oruca a l d ı r­mazlard ı . Yan i Sabatay' ın 1 8 emri n i n i 6.'sı o lan « G özle g ö rü nen her şey yapı l m a l ı d ı r. ıı şekl indeki e m�

r ine tamam iyle uymazlardı . işte b u yüzden , dönme­ler Selanik m üs l ümanlar ın ın d i k kat ler in i çeker, ş ü p­helerini ce!beder ve kendi ler ine pek iy i gözle bak ı l ­mazm ış.

Vesikalar , i l k Selanik Dönme leri · !ıa k kında şu b i l g i !cri vererek, o n l a r ı ş u şeki lde anlatıyo r :

rı Sabatayistler i b i ra rada tutan l·wvvet ve b a ğ , i ş dayanışmadan ç o k d ıştan gelen baskıyd ı . Se!aıı i k ' i n h e r inanıştaki a h a l i s i b u k ü ç ü k c:ı u r u b u , hor görmek­te m üttefi kti. Çevreden gelen b u düşma n l ı k ve h o r­lanma, o n l a rı b i r b i r leri n e daha çok yakla��t ı rıyo r ve dışa karşı b i r ' « bütünıı hal inde tutuyord u . Çevreleriy­ie küt le h a l indi:! sosyal faa l i yete g i r işmelerine i m kan-

--- 1 0 1 -

l a r e lver iş l i değ i ld i . B u n u n n et i ces i o larak Sabata­

y ist le r in sad ece b i r b i r le r i n d en k ız a l ıp vermeler i bir an'2ne h a l i n i a ld ı ve bu an'ane, ik inc i D ü ny a Sava­

ş ı n ı n son l a r ı n a kadar titi z l i k l e s ü r d ü g itt i . S adece b i r b i r l e r i n e kız - a l ı p verm e l e r i , Sab2tayist l e r i n b i r çeşit i pt ida i kab i l e usu l üy l e yaşam a l a r ı n a / Lndoga­r: ı ik/ sebep o l m u ştu r. üste l i k Sabatay'da 1 8 madde­l ik e m irnames i n d o kend i n e i n anan l a r ı n m ü s l üman­l a rl a v e Tü rk : e r le evl e n m e l e r i n i ds yasaklamıştı . O h a l d e , ken el i a r a l a r ı n d a evlenmekten başka yapı lu­

cak şeyl e r i yokt u . B u d u r u m , o n l a r ı adamakı l l ı b i r­l eştird i ğ i g i b i , adamakı l l ı ı�a r ı şt ı rd ı , hatta, karmaka­r ı ş ı k ett i . ö;ı l ıJ ki 30 - 40 sen e l i k bir zaman iç inde b i rb i r iy l e kan v e s ı h r iyet b ak ı m ı nd an « 8 kraba o l m a­

yan ıı Sabatayist lw l m a m ı ş vo d ö n :n e : e r gerel\ çeh­re .. g e rekse vücut yapısı , kafa yaoıs ı b a k ı m ı ndan b i r­b i r l e r i n e, aynı torna tezg a h ı ndan ç ı :<mış cı i b i b en ze­meğ e baş l a m ı şl a rd ı .

AEDULL.fH-! YAKIJEUN HAUFEUGi

Sabata.y i st l e r cirası :ıcJ a yayg ı n o l an r ivayete, hc:tta i n an ışa nc:: z a r a n , sahte rnesih S ab etay Sevi ö� l ü m ü nd e n evvel kaymbircıd e r i Abd u l l a h Yakup Çe·

l ebi 'y i ken d i s i n e h a l i f e o larak seçm işti . Kocas ı n a ve onun it ikat l a r ı n a çok b ağ l ı o l an kar ıs ı Ayşe d e kar­deşi Abd u l l ah Yakup Çelebi 'ye o l a ğ an ü stü b i r d i n i mahiyet vaerb i ! me k maksad iy le , o n u S ab atay"dan h a­m i l e kalarak ken d i s i n i n d o ğ u r d u ğ u " uy d u r m a m as a­: : ıı o rtaya att ı . Böy l e l i k l e Sabatay' ı n Yakup'a h u l ü l

- 1 02 -

ederek, Yakup' un hakiki b i r hal ife o lduğu inancının �y ice yerleşmesini sağlamak emelindeydi .

Bu şekilde Se!anik'teki Sabatayistlerin başına geçen Abdu l lah Yakup Çelebi , zümrnnin ayin ve inançlarını yeniden tens i lç etti bu a rada itiyadı elden b ı rakmayarak bazı müslüman adet ler ine de uyuyor görünmeyi b i r kenara b ı rakmadı. Ancak, bazı Saba­tayistler rnüslüman adetlerine bu kadar s ı kısıkıya bağ l ı kalmak temayü lünde deği ld i ler. Gerek bu me­seleden , gerekse zümrenin başkanl ığ ından doğan rekabetten n ihayet günün b i rinde Sabatayist ler ara­s ında şiddetl i b i r an laşmazl ık suyüzüne adamakı l l ı ç ıkt ı .

Yalrnp Çelebi 'n in hal ifel iğ in i ve şahsın ı çeke­meyenler arasında Mustafa Çelebi adl ı b i r Sabata­y ist de vardı . Zümrenin başına geçmek iç in el alt ın­dan çal ış ıp entrikalar d üzenl iyor ve kendisine yavaş yavaş taraftar da topluyordu. Zümrenin i kiye ayrıl­masına bir alıç - verişten çıkan an laşmazl ığ ı çöz­mek maksadıyla yapılan toplantıdaki münakaşa ve kavga sebep o ldu . öteki rivayete göre b u sahtiyan a l ış - verişi asl ında b i r talak meseles iyd i . Sözümona karısı tarafından aldatı lan b i r Sabatayist, Yakuba başvura rak boşanma talebinde bu lunmuş. Yakup ta­lakın şiddet l i o larak a leyhindeymiş. Oysa, Mustafa Çelebi buna taraftarmış. Ancak, kocasına ihanet et­miş b i r kadın meselesinden yahut b i r sahtiyan ar ış -verişinden ortaya çı kan anlaşmazl ıktan dolayı Yakup Çelebi i le Mu<>tafa Çelebi münakaşaya hatta kavga­ya tutuşmuşlar. Sonunda Mustafa Çelebi ayağa kal­karak: u Ki m ben, i seviyorsa ardımdan gels in ! n d iye-

- 1 03 -

re!,, Yakup'un b i r ç ıkmaz sokak içerisindeki evini terketmiş ve cemaatin çoğunluğu da Mustafa Çele­b iyi takip etm;ş. Böylel ik le iki yüzü aşkın ai leden ibaret olan top lu luk 1689 y ı l ında, yan i Sabatay Se­vi 'n in ölümünden on dört sene sonra iki zümreye ay­rı lmış.

Yakuba sad ı k ve bağ l ı kalan 33 kadar a i leye «Yakub i lerıı veya « Hamdi Beylerıı zümresi den i l i r. Mustafa Çeleb i 'n in ardından sürükled ik lerine -ki ço­ğunluktu- sonra ları « Karakaşlarıı , « Mümin ler» , « Os­man Baba ıı züm resi adı veri ld i . N ihayet 31 y ı l sonra 1 720'de, bölünere k üçüncü Sabatayist grubunu meydana getirenlere de « İb ra lı im Ağa Zümresi ıı , · « Papu lar ıı , « Kapancı lar ıı g ib i adlar veri lmişt i r.

SABATAYiSTLERIN ÜÇ .ZÜMRESi / KOLU/

Sabatay Sevi 'n in kayınb i raderi Yakup Çeleb i'ye yani gerçek adıyla Josef Kerido'ya bağ l ı kalan ve Mustafa Çelebi 'nin zümreyi bölüşünden sonra Ya­kup'tan ayrı lmayıp ona merbut kalan 43 ai leye «Ya­kubi lern adın ın veri ld iğ iğ in i daha önce bel i rtmişt i k. Daha sonraları Selani k'te Belediye başkanl ığ ı yapan Hamdi Bey adındaki b i r ine izafeten bu zümreye « Hamdi Beylerıı kolu da den i l mişt i r.

Yakubi ler « çıp lak gözle görüleb i len ibadet ve adet ıı mevzularında müslüman an'anelerine daha çok uyarlardı ve kend i ler ini öteki Sabatayist ko l larda,. zümrelerinden ayı ran en esasl ı faktör buydu.

- 104 -

Yakup, kendisine bağ l ı olan Sabatayistleri cc Ağ­niyaıı ve cc Zuafa ıı d iye ikiye böldü. Böyle l ik le içtimai eşitsizl i k esasına dayanan b ir teşki latı, ister istemez kendi el leriyle yaratmış oldu.

Bu zümrenin / kolun/ fertleri yüzyı l lar boyu ken­di iç dünyalarında katı ve muhafazakar b i r hayat ge­ç irmiş, öze l l ikle t icaret hayatında istidat · ve kab i l iyet göstermiştir. Sadece içlerinden b i r kısmı /bürokrat/, dev!et görevl is i , memur o lmuşlar, bunlar arasmdan sonraları . tersane emini, sürre emini, saray ve şehir

kethüdası g ib i zamanın oldukça yüksek mevki i lerine çıkanlar da olmuştur.

ÖZEL B!R. KIYAFET

Yakubi d iyel im , Hamdi beyler ko lu diyel im, Sa­batayistlerin bu zümresi giyim - kuşam bakımı ndan da bazı husus iyet leri haizd i ler. Yakubi lerin bütün er­kekleri, t ıpkı budist rahipleri g ib i saçlarını ustura i l e kökünden kazıtı r lardı . Kat' iyen ökçel i ayakkabı g iy­mezlerd i , bu b i r çeşit «yasakıı t ı . O kadar ki , zümre başkanı , kendis in i ziyarete gelen mensuplarının a­yakkaplarını di kkatle muayene eder, içlerinde ökçel i o lanlar ın , ökçesin i b ir baltayla hemen orada kırard ı .

B u kolun acayip kıyafetleri , özel gB !enelderı ve g iz ! i ayinleri aha! i aras ında d ikkati çeker ve tabia­tiyle çe�itl i söylenti ve dedikodular uyandırırd ı .

-- 1 05 --

Ayrıca, b u ko lun g iz l i l i !< iç lnde süregiden haya­tı, he le evl i l i kte b i r çeşit M A S C �'1 L U K ES RAR! mahi­yet indeyd i . Çocuk lar ın terb iye ve yetişt i r i lmesine hiç b i r tes i r i yoktu. Tamamiy le , m u h it i ne uyarak T0rl< ve Müs lüman terbiyesi gören çoculc , b üyüdü kçe çevre­s in i b i r esrar oerdesi sard ığ ın ı sezin ler, mekteptek i arkadaşlar ından b i r şey ler duyup, evinde ana - ba­b a s ı ya da ken dinden b üy ü k başkalar ına sorular yağ­ci ı r ıııağ3 baş lad;ö ı zaman kat' i şek i lde cevpsız b ı ra­k ı l r ı-, ya da konu değ i şt i r i l i rd i . « S iz in b i r reis in iz. var­m ıç, �i iz l i adetlerin iz d e varmış? ıı g ib i soru l a r sorma­ğa c ü ret eden ç:ıcuk hemen azar lanı r « Ne deme\< Rci::;? RG is den i l i nce Belediye Reisi , mahkeme Reisi anlaşı l ı r . . . Bun lardan başka re is b i l m iyoruz. G izl i ac:et füan da yoktur ! ıı meal inde cevapl a r a lab i l i rd i .

Ancak evlenen Sabatay ist, evlend iğ i g ü n g iz l i tari kati öğren i r ve kab i l e n i n hak ik i b i r organ ı ha l i ne g i rerd i . Sabatayist le r in b u ko l u , g iz l i l i ğ e son dere­ce r iayctkard ı . B u şeki lde d avranmakla i ster i stemez " Çocuktan al h aber i n şekl indek i Türk Atalar sözü­n ü n doğ iU luğunu belki de ispat lamış , hatta tatb i k etm iş o luyor lard ı .

Acaba, evl i l i k g ü n ü öğreni len, daha doğrusu öğ­ret i len g iz l i tar i kat in s ı rrı neyd i ? Bun lar ın daha ön­celsr i bahsett iğ i m iz " Kuzu z iyafet i ıı ve " Dört Gönü l C.:-,y�am ı ,, i l e i l g i l i o lması kuvvetle m uhtemeld i r .

Yakubi ler in b ü rokrat ik a landa i ler leem ler i , yük­sek m 2vld lere geçmeler i , b i r kaç defa h ü l<ü ınetin

- i 06 -

kend i leri nden şüphelenmeler ine ves i l e teşki l etmiş­t i r. Bu tahkikatlerden b i r i d e Hüsnü Paşa' n ın va l i l i ­ğ i sırasında geçti . H üsnü Paşa, zamanında Zaptiye Müşavi r l iğinde ve çeş i t l i va l i l i k l erde b u l unmu;;>, Os­man l ı d evri paşalarındandı . Mora muhacir ler inden E r Defterhane Müdir i Abdü l kerim Efend i 'n in oğ lu­d u r. Pepe Mehmet Paşa'ya kat ip o larak onun Yanya va l i l iğ inde Tırhala ka imaırnm, son ra m utasarr ıf ı o l­muş , 1 858'cle vez i rl i k rütbes iy le Yanya va l is i , daha son ra Gi rit, Selan i k ve Adalar va l i l ik lerinde b u l un­m uştu r. Va l i i !<en b u l unduğu yer in yönet im ve inzi­batına gösterdi ğ i aşır ı t it iz l i k le şöh ret yapmışt ı . 1 868 y ı l ında Zaptiye M üş i r l iğ ine get i r i ld i : üç y ı l sonra az­led i l erek K ıb rıs'a s ü rü ld ü . Son ra affa mazhar o larak Konya, B u rsa ve y ine Yanya'da va l i l i k vazife leri ifa ett i . Şa i r meşhur Z iya Paşa, gen e meşhur Zaferna­mesi 'n i Fazı l Paşa tarafından yazı l m ı ş g ib i göster­m işti. Zafername'n i n tahmis i de A l i Paşa'n ın yakın­la rından Hayri Efend i tarafınca · yap ı lm !ş gibi i lan e­d i l d i . .. Zafern ams'n in şerh i n i de adı geçen Hüsnü Paşa tarafından yapı lm ış g ib i göstererek onu bi lg i­s iz l i k le ve Al i Paşa'ya sad ı k o l uşuyla a lay etm işti r . Hakikatihalde, H üsnü Paşa, Z iya Paşa'nın an latmak i sted i ğ i !<adar b i l g is iz b i r adam o lmadığ ı gibi ede­biyat ve ş i i re de o ldukça vakıf b i riyd i . Do lgunca, en ine boyuna, görevine bağ l ı , gü leç yüz lü , beceri k­l i , _zaman ında suçlu laar karşı merhametsiz olarak şöhret b u l muşiur. 1 877 senes inde Hak'kın rahmetine kavuşmuştu .

- 1 07 -

i şte, yt: karda sözünü ett iğ imiz ıı tahk ikat ıı bu Hüsnü Paşa'n ın Selan ikteki val i l iğ i s ı rasında cereyan eıti. Sabatayist (( Kambu rn lakabıyla anı lan b i r i , Se­lan i k eşrafından, Abdu l l ah Ney adındaki zata başvu­rarak g izlenen esrarın mahiyet in i ve Yal<up' un Saa­dethane deni len evin in yerini an lattı . Yakup'un to­runları tarafından Sabatayistler in bu koluna b ı rakı­lan bu evin b i r köşesinde Sabatay Sevi 'n in ve Ya­kup'Lın hayattayken kuHandık ları bazı sözde değerl i ve mu kaddes hat ı ra lar gibi muhafaza edi lm işti . Ab­du l lan bey, vakit geç i rmeden Hüsnü Paşa'ya başvu­rarak, !<ambur'dan a ld ığ ı b i lg i leri ona b i ld i rd i ve b u esrarın ortaya ç ıkar ı lmasın ı , bu g iz l i perdeni n kaldı­r ı lmasını r ica ett i . H üsnü Paşa da, m ü racaatı maku l karşı layarak evi bastı rd ı . Ancak, Kambur'un davra­nışlarından öteden beri şüphelenen Yakub i ler, mu­kaddes yad igar sayd ı kları şeyleri daha önceden bi­l inmeyen b i r yere hıfzetmiş lerdi . Hüsnü Paşa bu ra­da b i r şey bu lamayınca, evin bekçi l iğ in i yapan N i­metu l lah adındaki b i r kadın ı hapse 2tt ı rd ıysa da, kadın Nuh ded i , Peygamber demedi ve s ı rrı ifşa et­medi. Bu oiay, Yaku bi ieri korkutup s ind i rerek dağı­tacağı yerde, tam ters ine aralar ındaki dayanışmayı kuvvetlend i rd i . Ve tarih göster i r ki , her zümreden Sabatay istle r, bu kabi l olayiarda, aralanndaki bağ la­rı daha da kuvvetlendirmeyi b i l miş ler, bunu b i r i lahi emir g ib i te lakki etmiş lerd i r.

-- 1 08 -

IKiNCi BADiRE

Sabatayistlerin Yaku bi ı·w lunun geçirdiğ,i ik inci bad i re sonradan sadrazamlığa kadar yükselen Mi t­hat Paşa'nın val i l iğ ine tesadüI eder. 1 821 yı l ında M it­hat Paşa Seian i k va l is i o lduğu s ı ra larda memurları a rasında başları ustura ed i lmiş bir takım kimselerin bu l undukları n ı hayretle gördü. Ve hemen bun ların hangi cemaate mensup l\ imse!er o lduğunun araşt ı r ı l­mas ın ı emrett i . Bu durum karşısında Yakub i ler, baş­larını " kabakıı g ib i ustura i l e traş etme!-;:ten vazgeç­t i ler. Z i ra, Mi that Paşa, kafalar ın ı ustura i l e kazıtan­lar ın devlet mem uru olamayacaklarını i lan etmişti.

Gelgelel im, ne Hüsnü Paşa'nın baskısı, ne d e Mithat Paşa'n ın kafalarını ustura i l e traş edi lmesin i yasaklaması, Yakubi l iğ in , yan i Sabatayist l iğ in sürüp gitmesine mani o lamad ı .

SAi:lA.TAYISTLERIN ilCiNCi ZüMRESi / l{OLU/

B undan önce, Yakup i l e Mustafa Çelebi arasın­da çıkan kavga üzerine, Sabatayistler a rasındaki « ik inci zümren in ıı daha çok Sabatayistin kat ı lmasıy­l a meydana geti ri ld iğ in i an latmışt ık. Bu ik inci züm­re « kO l ıı , M ustafa Çeleb i 'n in lakaplarını taşı r: u l<ara­kaşlar, Mümin ler, On Yol lu lar, Osman Baba . . . ıı gib i.

Bu kolun. d iğer koldan ayıran an bariz husu­s iyet, m üslümsn örf, adet ve ibadetine ötek i ler lrn­dar uymak gereğ in i görmemelerid i r.

Mustafa Çelebi , Yakuptan koptuktan ve yeni b i r

- 1 09 -

Sabatayist ko lu kurduktan son ra, kendi kolunu ken­disine s ıki sı kıya bağ layacak esrarl ı hurafe ve batı l h i kayeler uydurmak gereğin i h issett i . Zamanın ge­nel b i lgis iz l iği , öze l l i k le kendi mensuplar ın ın her tür­l ü mant ık d ış ı hu rafe ve uyd u rma olağanüstü h ikaye­lere gözü bağ l ı , körükörüne inanıp bağlanması bu imkanı kolayl ık la hazır ladı . Mustafa Çelebi , Yahut l<c:ırakaşlar aras ında Abdu rrahman adında oldukça saf b i r i vardı . Bu adamın ·1 677'de, yani Sabatay Se­vi 'n in Arnavutlukta ö lümünden tam 9 ay -sonra d ün­yaya gelen Osman adındaki oğ lu , işte bu sözün ü et­t iğ imiz hurafelerden b i r in in en öneml i kaynak ve ;<ah ramanı o lmakta gecikmedi. Yakub i lı;ır, Sabatay Sevi 'n in nas ı l Yakup'a u geçt iğ in i ıı tenasuh ettiğ in i i l e r i sürd ü lerse, Mustafa Çelebi de , hak ik i mes ih in Yakup'da değ i l de b u Osman Ağa'da yeniden dün­yaya geldiğ i iddiasını öne s ü rdü. Ona g öre, Sabatay Yakup'un vücuduna tenasuh etmemişt i r ve edemez­d i de. Zira, Yakup, daha Sabatay yaşarken çoktan doğ muş bu l unuyordu. Oysaki Osman, Sabatay' ın ö­lü mü nden tanı dokuz ay sonra dünyaya geldiğine göre, mesih ö ldükten sonra onun manevi mevcudi­yeti Abdurrahman Efendi'nin su lbünden ana rahmi­ne düşmüş va Osman Ağa'nın vücudunda yeniden meydana gelmişt ir.

işte, Karakaşlarm i l k reis i , sonraları mesihi , d a­ha sonraları da / haşa huzurdan/ tanrısı sayı lan Os­man Ağa / Osman Baba/ hurafesinin çıkış kökeni hurafesin in as l ı astarı bundan ibarett i r.

Çslebi 'nin, büyük b i r ku rnaz l ık ve hayal gu cuy­le uydurduğu bu h urafeye, masala bütün Karakaş

- 1 1 0 -

Sabatay Sevi, m üsfümanf ığ ı sözde kabu l ü naen önce haham kıyafetiyle.

_.;.. 1 1 1 -

z ü m resi , yani S aba tay ist lcr in bu !<o lu i ncmdı yahut­ta inanmış göründü.

Yakubi ler i le Karakaş lar ın bö lünüp ayr ı l d ı k lar ı tari hten 13 y ı l sonra, 1 702'de M ustafa Çeleb i Osman ı\ğ a'yı resmen Sab atay S evi 'n in veki l ve ternsi ic is i o l arak i l a n etti. O zaman l a r daha 26 yaşlar ında bu­l u r.an Osman, uzunca boylu , esmer, ş işman, m avi gözlü ablak su rat l ı ve aptal görünüşlü bir zatt ı . M us­tafa Çeieb i ' n i n e l i n d e b i r oyu n caktan , robottan farkı o l mayan b u d e l i k a n l ı 40 yaşlar ında geldiğ i zaman mes i h ( ! ) ve daha sonra ları d a Tan r ı ( !) o l a ra k i la n cdi iccekt i r.

J\öALIK MESELESİ

B u rd a b i r parantez açarak yakın tar ih i m iz e 1 937 y ı l ı mı cıe :e l i ın .

C u m h u riyet d ö n e m i n d e , b i l i nd i ğ i g i b i b i r çok Os­m a n l ı ü nvanı i l e b i r l i kte u /\ğ a ıı l ı l< d a m ü l g a ed i l d i , ka l d ı r ı l d ı . Ama Sabatayist ler b i r prat i k yol b u l a ra k « Ağ a :ı ya " Oğ a n ıı derneğe başlad ı l a r. N e o l acak, n e­t icE;de b i r kaç h a rf l i k b i r değiş ik l ik , ama kiş i ayn ı , inanı ş ayn ı , m aksat ayn ı . N itekim 1 937 Aral ı k ayın­d a bir g azetede yay ı n l a n m ı ş ş u vefat i l an ı n ı okuya­cak o l u rsak, daha g üzel b i r şeki lde aydın lanmış o l a ­cc:kt ı r.

Vefrıt i lanı aynen şöyle:

" Se!i'.ınik eşraf ından merhum E nı i n Lütfi k ız ı ,

- 1 1 2 -

;Recep Osman Oğan'ın refikası bayan A liye uzun ve azapl ı b i r hast� l ı k neticesinde vefat etmişti r. Cena­.zesi b ugün öğJeyin saat i kide Şiş l i 'de Matbaa Soka­·ğ ında Ş işmanyan apartmanın ın b i r numara l ı daire­s inden kaldırı larak üsküdar'daki a i le kabristanına defnedi lecektir. A l lah rahmet eylesin. ıı

Ş imdi esas mevzuumuza avdet edel im :

Ancak, Mustafa Çelebi 'n in bu denl i i ler i g itme­s i Karakaş i ler i gelen lerinden baz ı ları tarafından hoş karşı lanmamış ve çeşit l i i t i razlara sebep o lmuştur. i t i raz edenler in başında, ağ ı rbaş l ı l ığ ı ve ha l im sel im huyu i l e temayüz etmiş bu lunan lb rahim Ağa adl ı b i­risi vard ı r.

işte bu sebeple Osman Ağanın mesih l iğ i tam beş yıl Karakaşlar a rasında tartışı lm ış netice de bu « ko l n da ik iye, yan i Sabatayistle üç zümreye ayrı l­mışlard ı r.

Şimdi bu mevzua gele l im:

SABATAYISTLERIN f{APANCILAR ICOLU

, 1 720 yı l ın ın Ramazan ayında Osman Ağa öldü . O ölüncede geriye ha l l i b i r hayl i zor b i r mesele m i­ras b ı rakt ı : Mesih l ik !

Osman Ağa'nın mesih olmadığ ın ı , sadece b i r veki l i bu lunduğunu i leri süren ib rahim Ağa ve ta­

. raftarları, bu iddiaların ı ispat edebi lmek iç in Os­man'ının mezarının açı lmasını tek l if ett i ler! Şöyle b i r mant ık yürütüyorlard ı : B i r mesihin cesed i as la çürü-

' ..:...�1 13··:.;;.;_

yüp kokmaz! Eğer, mezar açı ldığında Osman Ağa'nın vücudu dağ ı lmamış ve kokmamışsa, o zaman onlar da onun mesih l iğine itikat getirecekler, it irazların ı ger i alacaklard i . Eğer her fanide o lduğu g ib i fukara Osman Ağa'nın vücudu dağı lmış bir şeki lde görü lü r­se, artık onun mesih olmadığı mevzuunda hepsi b i r­leŞecek, meselede böylel ik le hal l ine yoluna konmuş. olacaktı.

Gelgelel im, Osman Ağa'ya inananlar onun me­zarının açı larak böyle b i r muamele yapı lmasına şid­detle karşı çıktı lar ve böyle bir davranışın mesihe karşı büyük b i r saygısızl ık ve cidd iyetsizl i k 'olacağı­n ı i leterek buna rıza göstermedi ler. işte, bu ihti lar sonunda lbrah im Ağa'ya taraftar olanlar Karal<aşlar' •

dan / Mustafa Çelebi tarafından ihdas edilen Saba­tayist zümre/ ayrı!arak, Sabatayistlerin '' üçüncü ko":' lu nnu meydana getird i ler. Bu üçüncü zümreye, « Ka­pancı larıı , « Papu larıı adı veri ld i . Papa, lbrahim Ağa'­ya onu sevmeyenler tarafından takı lmış lbranicedeı (( küçültüc ü ıı bir s ıfattan üreti lm iş bir kelimedir.

Kapancı la:-, Sabatay Sevi'den, miras kalan ayin· ve inanışları umu miyet le koru makla birl ikte, Yaku­bi lerden be Karakaşlardan daha toleransl ı , daha ma­ku l id i ler. D iğerleri g ib i hurafelere pek istinat etme­meleri de bunun açık b i r del i l id ir. Ancak, bu üç Sa­batayist kolu, birbirlerine deği l k ız vermek, selam bile vermezlerdi . B irbirleriyle konuşup görüşmez ti­caret ve diğer iş kol larında da aralarında h iç bir mü­nasebet kurmazlardı . Bu ayrı l ığ ın kalıntı ları son za­manlara kadar, bundan 40 - 50 y ı l öncesine kadar. gün be gün azal arak devam etti.

- 114 -

"Gözle görülen işlerde» , b i r başka anlatım i le göze çarpan 'davranışlarda, Yakubi lerin Sabatay'ın on sekiz emrindeki nasihatine uyarak müslüman a­d etlerine daha fazla bağl ı bu lunduklarını , daha doğ­rusu böyle göründüklerini d aha önce zikretmiştik. Yakub'un Hicaz'a g itmesi d e bu ıı gösteriı;;tcn ıı neş'et etmiş o lsa gerektir. Ancak, Yakup o rada b i r deve a l­tında ezi lerek can vermişt i r. Onun bu şeki lde terki ·

hayat edişinden sonra Hacı Mustafa Ağa, bu kolun reisi seçi ld i . Yakup' un oğlu yoktu. Sadece uAyşeo adında b i r kızı vardı ve Yalrnbi ler onu « Hanım» d iye anarlar küçük adından hiç söz etmezlerd i. a Damatn d iya anı lan Hüseyin Efendi i le d ünya evine g i rdi . Ay­şe'n in zümrenin reisi o lmasına imkan görü lmed iği iç in · Hicaz' dan Yakup'un son emi rlerini ve istek len· ni geti ren Hacı Mustafa Efendi , tabii o larak, ken_d i­l iğ inden reis seçi l miş, lıükü met konağının tam kar­şısında, Sabri Paşa caddesinin köşesine rastlayan evinde cemaatin işlerin i idare etmeğe koyulmuştu. Bu sıra larda Sabatayist kol lar arasında b i r an laşma zemin ve ümid i ortaya çıkmışsa da Hacı Mustafa, b i r zamanlar . Mustafa Çelebi 'nin Yal<up'a hakarette bu­lunduğunu öne sürerek bu anlaşma - birleşme imka­nın ı ortadan kald ı rd ı . Sözüm ona, Yakup; Mustafa Çelebi'ye bağ l ı olanlara yüz veri lmemesini , on lar la bir çatı altında, etek eteğe bu lunulmasını kesin l ik le vasiyet etmişti . .

Yakubilerin reisi o larak Hacı Mustafa'n ın da ö­lümünden sonra ortaya i ki reis ç ıkt ı : Mehmet ve is­hak ağalar. ' Bunlara ııZişan ıı ünvanı verildi. ishak ağadan sonra gelen 1 5 reisin ünvanları ise ııDevlet-

- 115 -

l i ıı id i . Yalcubilerin zümre reislerine küçül< çapta bir d ini d iktatör gözüyle bakmak yanlış sayılmaz. Bun­ların görevleri, hazır bulunan şeylerin oldukları gibi muhafazasına, giyim kuşama, inanış ve adetlerin bo­zulup sarsı lmamasına büyük b i r d ikkat ve itina sarf­etmeleriydi. B i r seyyahate ç ıkacak olan Sabatayist reisten izin a l ı r, Sünnet, evlenme, b i r mesleğe g i rme .hatta bir doktora amel iyat olma gibi işlerde de rei­sin ıı onayı ıı gerekliydi. B i r de ııTasaddukıı ananesi vard ı . Buna göre reis, bu ad alt ında herkesten iane toplar, yoksul ve muhtaç kişilere maddi yardımda b.u lunur, hastalara doktor ve i laç sağlar ve buna benzer d u rumlarda cemaatin işlerini tek başına yü­rütü rdü . Tasadd u k'un b i r d evamlı biçimi / zorunlu b i­çimi/, ve b i r de kaza ve belayı kovmağa ve bir se­vincin, meserretin ş ükranını ödemeğe mahsus b içi­mi vardı . Bunlar ya doğrudan doğruya reisi yahut " kese sahib i ıı deni len vazifel iye veri l irdi . /Bu bakım­dan masonlar la sabatayist adetleri a rasında çok bü­yük bir benzer l ik ve yakın l ık derhal göze çarpar/ .

Sünnet, evlenme v e ö lüm hal lerinde islam adet ve hükümlerine uyulmakla beraber reis, kabi lenin kendine has bir duasını bunlar için okumakla görev­l iydi . Çok evl i l ik, "talakıı gibi müesseseler kesinl ik le kaldır ı lmıştı. Buna karş ı l ık kadınlara cr veraset hak­kı ,, tan ınmıyordu . Tesettür mevzuunda ise son dere­ce mütaassıp id i ler. Kadın la r, evlat, baba ve kardeş dışında hiç bl r erkeğe görü nmezlerdi. Kocanın kar­deşinde ve kardeş çocuklarından bi le tesettür zo­runluydu.

Reisin, sünnet, düğün, ö lüm g ib i hallerde kan-

.;..;:,.1 1 16 -

d: ıerine has bir dua okumakla görevl i olduğundan sözetmişt ik . Bu husus gerçekten d ikkate değerdir. Çünkü Sabatayistıer, kendi lerin in dışındaki zümreler, özel l i kle müs!ümanları, sözümona oyalamak için is­larn adetlerin i uyguladıkları , fakat ası l d ini merasim­de Sabatay Sevi kaide ve ananelerine göre hareket ettikleri su götürmez b ir gerçekti r. Bu adet son za­manlara kadar devam etmiş, günümüzde ise çok az izleri ka lmakla b ir l ikte bazı Sabatayistle /çok az da olsa/ bu adetlerden baz ı larını sürdürmektedirler.

REiSIN GERÇEiC VAZiFESi

B u arada reisin gerçek vazifesi her çeşit teced­düte mani olmaktı . itiyat ve inanışlardan b i r damla dahi sapmağa imkan yoktu. Kadın ların saçların ı ince ince b ir b içimde örmeleri , erkeklerin ise traş o lma­ları mecburiyd i . Bu kaidelere en ufak b i r riayetsizl i l< gösteren, an'anelere göre giyin ip kuşanmayan, traş omayan kimse eğer erkek ise << mübaşirıı , kadınsa ıı kı­lavuz kadını> deni len d ini vazifel i tarafından takip e­d i l i r, durum derhal reise intikal ett i ri l i rd i . Reis, b u g ib i durumlara bakacağı s ı rada, b i r beyaz sarık sa­rınarak yere oturur, tıpkı bir hakim eda ve tavrıyla meseleyi inceden inceye tahkik eder, gerekirse şa­h it d in ler, yemin etti ri rd i . i l k ceza b i r i htar yahut nasihat mahiyetindeydi. Tekerrür durumunda , bunu yapan çağı rı larak tekdi r edi l i r, emirlerin dışına çı­kanlar derece derece ıı ih raç ıı cezasına çarptır ı l ırlar­d ı . Bütün ceza sistemi boykot üzerine kurulmuştu. Bu b i r çeşitl i , h ristiyanlardaki ıı aforozıı a benzerd i .

- 1 17 -

Kabahatl i veya suçludan ve bütün ai le azasından be­l ir l i b i r müddet için selam sabah kes i l i r, onlarla h iç b i r şel< i lde temasta bu lunu lmazdı . içk i , z ina, cariye kul lanı lması kesin l ikle suç say ı l ı r, affedi lmez ve böy­le b i r şeyi yapan uzun b i r müddet için ihraç ceza­sına çarptı r ı l ı rd ı . Bu cezanın, akla gelmeyecek ka­dar büyük etkisi o lurdu. Ceza, Sabatayist zümre a­rasında çok sağ lam bir zapturaptı sağlamağa kafi gel i rd i . inzibat, o derecede öneml iydi k i , önemli e­mir ve yasakların dışına çıkmayı h iç kimse akl ına getirmek bi le istemezdi. Zümrenin hayatı, her mev­zuda tam b ir tahakküm esasına dayanmakla bera­ber, reis " ih raç» cezası g ib i öneml i cezalar verir­ken, bell i bir zümreden b i r çeşit yaşl ı kişi lerin / köy ihtiyar heyetlerine, istişari kurul lara benzetebi l i riz/ teşkil ett ikleri heyetin reyine de müracaat ederdi.

' Bunların reyi a istişariıt mahiyetteydi, yani nihai ka­rar reisindi.

GENÇLERiN ISYANI

Yakubi Sabayist lerin bu katı kaide ve tatbikatı seneler i ler ledikçe b i lhassa genç Sabatayistler tara­fından tepki i le karşı lanmağa başlandı . i h raç cezala­rı eski önemini kaybeder oldu. 1 884'ten sonra uGon­cai Edep» adındaki b i r mecmuada genç b i r Sabata­yist, b i r çok katı Sabatayist kaidelerinin art ık terke­d i lmesinin gerektiğini öne sürdü ve hele evlenme yoluyla Türk toplu luğuna karşıma yolundaki yasağın, zamanın şartlarına göre çok gü lünç olduğunu açık­tan açığa belirtti.

- 118 -

Yakubi ler arasında işte bu yıldan sonra büyü!< bir değişme başladı. Yabancı d i l öğreni lmesine ke­.sin l ik le m üsaude edi lmezken bu yasak kaldır ı ld ı. Sabatayistlerin yüksek okul fa;a H ukuk, Mü l kiye, ec­zacı l ık, baytarl ık okul larında tahsi l ine m üsaade edi l­d i . B i r müddet sonra Yakubi lerin tıp tahsi l i yaparak doktor olabi lmelerine de ıı iz in ıı ç ıktı. Arkasından Av­rupa'da tahsil görmenin yasal< olmadığı kabu l edil­d i ve kadınlar da ferace yerine çarşaf g iymeğe baş­ladı lar.

SABATAYJSTLER, DEGIŞIYOR, BAŞICALAŞIYOR

Şimdi he'" üç Sabatayist zümredeki « değişmen , « yeni leşme » , « başkalaşma» nın cereyan tarihine hü-

. Jaseten bir göz atalım.

Yı l 1 924 ...

Cumhuriyet i l�n edilel i henüz b i r y ı l olmuştur. Ve b i r lstanbul gazetesinde, söz ettiğ imiz konu-

d a şunlar anlat ı lmaktadır:

« Selanik'te üç buçuk asır evvel kurulan ve gizl i bir h ayat geçiren üç kabilenin mevcud iyetini zaman, inh i lale uğratmış n ihayet maziye gömmüştür. Bunun­la beraber ortada bir takım en kaz vardı r k i sarih bir tasfiyeye muhtaçt ır. Geride hala bir ayrı l ı k, gayri l i k kalmasına sebep bu tasfiyenin icra edi lmemesinden ibarettir. R üştü - Karakaş beyin teşebbüsü ve saikiyle vukubufrnuş olursa. o lsun tasfiyenin vukuuna ve ta­rihine karışmasına iyi b i r vesi le teşki l etmiştir.ıı

- 11 9 -

Saba�ayist b i r zümre tarafından neşredi ld iği ' söylenen gazetenin o zaman Rüştü Karakaş'ın ifşaa­tına cevap olarak kaleme a l ınmış bu makalelerde ti-­t izl ikle Sabatayist zü mreye mahsus emir ler gizl i tu­tulmuş ve her ves i le i le züm re adetler inin art ık tari­he karışmak üzere bu lunduğu, hatta tarihe karıştığ ı · i ler i sürülmüştü. Oysa, duru m böyle olsa b i l e hala Sabatay inanışlar ın ı bütün teefrruatıyla yaşad ığ ı ;_ do­ğ uştan ö lüme kadar onun adetlerine bağl ı bu lunan, oturdukları yerlerden, gömüldü kleri mezarl ık lara ka­dar kat' i ayrı l ık gösteren Sabatayistlerin olduğu m ü- ­nakaşa b i le ed i lmemesi gereken bir hakikatt i r.

Ş imdi , makaleye göz gezdirmeğe devam ede­l im :

u Selanikteki ü ç kabi le efradı vasati zeka sevi.­yesince düşkün adamlar olmadıkları halde 1 7. asır-. da ortaya çı kan b i r şarlatanın bunlar üzerinde ne­si l lerce müessir kalmış o lması antropoloji i lminin en basit ve iptidai kabi leler arasında tesadüf ettiğ i b i r takım g ü l ü n ç hurafat ın inkişaf edeb i lmesi ve uzun müddet baki kalması hayret le telakki edi lecek tarihi' b i r hadisedi r. »

Makale, daha sonra şöyle s ürüyor:

'' Bunun i lmi surette yegane tarzı izahı i ki buçuk as ı r ewel küçük b i r muhitte tavattun eden iki yüz ai le l ik b i r kit lenin b i rdenbire hayata karışarak mu­hitten hasmane b i r tazyi.k gördüğünden ve b u taz­yikin adeta mihaniki b i r tesir göstererek fertleri b i r­birine bağladığından ibarettir. B u fert ler arasındaki durgun, mütecerrid bir hayatta kol ayca bir takım hu-

' rafat tekewün etmiştir.

- 1 20 -

On alt ıncı , on yed inci , on sekizinci asırlarda or-· taya cıSevi ıı ve mümas i l gürü ltüler çıkartan adamlar az değ i ld i r. Fakat bu yo lda mülakatı kolay kolay h ü­kümden düşürebi lmiş ve beş on sene içinde geriye, h iç b i r iz b ı rakmadan nam ve nişan kalmıştır. Se la­n i k kabi leleri arasındaki ayrı l ığ ın uzun müddet de­vam etmesine sebep, izd ivaç itibariyle o lan ademi imtizaçtır. Daha yarım asır evvel kabi l e hurafatı ye­ni yetişenler arasında yık ı ld ığı ha lde izdivaç hududu daha fazlaca müddet baki kalmışt ır. Bunun b i r se­bebi eski nes l in yen i nes i l ler üzerindeki babal ık ve analık it ibariyle tes irid i r. D iğeri d e yakın tarih le re kadar mem leket içinde mevcut olan tarzı izd ivaçtır. Bu sistem izdivacın b i rçok meçhulat içinde vukuunu i cap etti riyordu . Bu c ihetle birbirin in ahal is ini az çok tanıyanlar, eski izdivaç an'anesinden ayrı lmamayı b i r müddet iç in daha teh l ikesiz bu ldu lar. Fakat bu ha­yatta tarzı izdivacta olan umumi inki lap, b i lhassa eski sedleri gittikçe mütezayit ve kat'i bir şeki l­d e yıktı .

Yetmiş seksen yaşında bu lunanlar üzerinde ma­zinin b ı rakmış olab i leceği bazı izler hariç olmak ü­zere bugün yalnız l<arakaş Rüştü beyin mensup o l­duğu zümrenin başlıca efradı a rasında muavenete müstenid hususi teşki lat vard ı r. Ve hususi mezarl ık bu lundurmak itiyad ı baki kalmışt ı r.

Kimsenin yakından tanıd ığ ı ve ihtiyacın ı takt i r ettiği b i r adama maddeten muavenet etmesine b i le mahalefet edi lemez. Fakat teavün teşki latında b i le eski zümre hududunun yok addedi lmesi , muhtacine yardım etmek isteyenlerin bu muhtaçları umumi Türk

- 121 -

ve Müslüman muhiti içinde aramaları mazinin kat'i b ir surette tasfiye edi lmesi noktai nazardan elzemdi r. Mezarl ı k hususundaki adet de gü lünçtü r. Bir a i le, ö­lülerine iyi b i r mezarl ık yaptırmak isterse, bunu her­.hangi b i r mezarl ığ ın b i r köşesinde vücude getirebi­l ir. Eski zümre teşki lat ına göre hususi b i r mezarl ık idame etmek, ayrı l ığ ı pek manasız bir surette idame etmek demekt i r. Eski hu rafat o !<adar gü lünçtür ki , builun en .küçük izini bi le si lmek hususunda her ak-4ı başında adamda adeta taassub his leri mevcut o l­m::! ıdır.

Selanikte nes i l lerce yaşayan üç kabi lenin haya-11, hurafata müstenid b ir tarikat sıfatiyle, b ir giz l i ce­m iyet s ı fatıy la gü lünçtür.

Dahi l i izd ivaç usulü s ıhhat it ibariyle çok muzir­·di r. Fakat ink ıraz eden üç kabi len in geçirdiği içtimai imtihanda b i r tek nokta vard ı r ki memleketin u mu­mi hayatı iç in nazarı d ikkate al ınmağa layıktır. O da küçük m ikyasta cemaat teşki latının husu l e getir­·diğ i içtimai faidelerdir. Asırlarca müddet zarfında .seıan ikteki o kabi le arasında pek mahdut n isbette cani, serseri , sef i l yetişmişti r. Bu kadar düşl<ün n is­bette pek az insan kitleleri arasında tesadüf edi le­'bi l l r.

Buna sebep birbir lerini tutanlar arasındaki sos­yal drıyanışmadır, sosyal denetimdir. üstelik günü­·müzde de içt imai hareketlerin başl ıca hedefi bu ne­vi kontrolü vücude geti rmekti r. B i lhassa lstanbul g i­..bi büyük şehi rlerde asri b i r şeki l ve ruhta cemaat

- 122 -

te�ki lat ı yapı lacak o lursa memleketin içt imai haya­tına pek hayırl ı b i r salah unsuru girmiş o lur. ıı

Bütün bu yazı lar, Sabatayistl iğ in b i r çeşit savun­ması ve onun sosyal bünyeler arasına g i reb i lmesin i sağlamak amacıyla yazı lmış olduğu hissini uyandır­maktadı r.

Sabatayistlerin üç kolunun da çöküp gitt iğ i yo­fundnki iddianın ise samimi olduğu inanı lmaz b ir gö­rüştür. Zira, katı Sabatayistler « ayrı mezarfıklaraıı göm ülmekte, u gazetelerdeki ıı ölüm i lanları b i le aayrı b i r üslüpta veri lmekte, mesela ölen Sabatayistin ce­naze namazını hangi cam ide kı l ınacağı bel irt i lmekle birl i kte, hangi mezarlığa defnedi leceği z ikredi lme­mektedi r. Z i ra, zaten Sabatayistler, onların nereyeı gömüleceklerini bi ldiklerinden buna gerek: duyulma-, maktadı r.

Şimdi gene 1 924 yı l larına avdet edel im ve o ta­rihte gen_e o tarihlerdeki b i r gazetede uVakit 7 Oca!< 1 924» bu konuda açı lmış bir polem iğ i sütun larımıza aktarnl ım ; bunu yaparken; belgenin vasfın ın bozul­maması maksadıyla zamanın Türkçesi aynen muha­faza edilm işti r, zaten l isan, ço!< az b i r gayretle bu­günkü nes i l lerin d e anlayabi lecekleri b i r şekildedi r

Şöyle ki:

ıd(arakaşzade Mehmet R üştü / B eyin/ mecl ise verd i� i malum arizanın muhtelif şek i l ve ik i mukabe­le davet etti . Evvela sahsi evsafındaki zattan bahse-

, J

di ld i . R üştü bey bu mektubuyla hakkında söylenen sözleri reddetmekte kalmıyor. Kend i teşebbüsünün

- 123 -

Atina'da vukubu lduğundan bahsedi len teşebbüsle kat' iyen a lakadar olmadığ ın ı temin ediyor. B izce za­ten mukabele ve cevabın bu nokta ları ikinci derece­dedir. Rüştü beyin teşebbüsü üzerine muhtelif gaze­telerde bütün aleyhtarane yazı la rd a Rüştü beyle b ir noktada ittifak vard ı r. Ki o asır larca evvel ihtidaları­nın i lan ından beri garip ve şayan ı d ikkat b i r istisna olarak « dönmen ü nvanın ı henüz unuttu ramamış olan bu ai lelerin yanlız hayat ve muaşeretlerinde deği l, menakisi d in iyelerinde de b i r ayrı l ı k, gayrı l ı k muha­faza etmiş oldukları ıd ı r.

Rüştü bey bu ayrı l ı k gayrı l ığ ın aleyhindedi r. Yal­nız ittifak ed i l meyen b i r mesele kal ıyor : Rüştü bev ya · bu kabi lenin hayatı umumiyedeki zevahi ri kurtar· mak için b i l i lt izam, yahut kanaatindeki tekamül ese­ri olarak b i l içt inap kabi le ve a i le çemberinden ç ıkan­lar istisna teşki l edenler hariç o lmak üzere bu ayrı­l ı k ve gayrı l ığ ın utarihe karışmışıı yahut ıı karışmak üzere bu lu nuyor n . Demek ki bu ayrı l ı k ve gayrı l ığır· elan ehemmiyetl i suretl e vücudu kabul o lunursa Rüştü. beyin tekl if ini ciddi telakki etmeleri mümkün _o lncak, yani ya Türk müslümanlarla ansamimi bera­ber o la l ım, yahut ayrı la l ım. Beraber olduğumuz hal­de iht i la l ve tesalübümüzü bir kanun i le teyid ede­l imıı demekle t ab iatiyle ittifak o lacaktı r.

O halde meselenin miftahı hal ihazı rın tayin v e tesbitinded i r demekt i r. B u n u n için Rüştü beyin tel;:­l if irii b iz u mi l let a rasında b i r tefrika ve nifak ıı d iyen­lerin gözüyle görmüyoruz. Ve gazetel erde ç ıkan ya­zı lara cevap olarak gönderdiğ i mektubu, bazı ş id­det l i noktaların ı tad i len naklediyoruz:

- 1 24 -

Efendi ler,

üç asırdan beri saf ve muhterem Türk mi l letinin canahı merhamet ve atıfatına sığınara k dönme na­mıyla mevcudiyetimizi idame etmekte pek mütaas­sıp davranıp tarzı muaşerat ve harekatımızla zah i r v e batınımızın ayrı, gayrı o lduğunu kab i l i ifşa o lma­yacak derecede Türklere tan ıtt ık. Osmanlı hüküme­t in in geçirdiği safahatı tarih iye d iyel i m ki ş imdiye kadar bizler i müçtemian yaşatmağa ve a ram ızda daima tefahür ett iğ imiz teavün h islerin in izalesine mecbur kalmamak üzere Türklere ademi ihtalata sevketti . Bugün biganel iğ imizi bütün c ihanın hay ret ett iğ i muazza;n Türk Türk inki lap ve zaferinden son­ra nası l tevi l edecyğiz?

Vir;dan, maneviyat ve i t ikat ırnıza hu lu l etmek istemiyorum. Fakat muhterem Türk mi l letin in Edir­ne'den l<ars'a kadar hakim olduğ u topraklarda ya­şayan insanların b i r s iyak üzere kalpleri , vicdanları çarpar ve ancak Türk lük mefkuresine taşıyan lardan m ü rekkep olmasını a rzu ett iğ in i b i lm iyor musunuz? Daha anlamadınız mı? O halde ne duruyorsunuz? Aranızda beş on kiş in in zahi ren Türklere i ht i lat et­mesi, b i r farzı k ifaye gibi telakki olunarak, geriye kalan on, on beş bin k iş i l ik b i r var l ığ ınız / memleke­tin vücudunda/ şiddet l i b i r l<el i.me tayyo lunmuştur/ . B i r yabancı kalmağa Türklerin mütehammi l ve sabur mu olduğu mu zannediyorsunuz? Aldanıyorsunuz, efendi ler! Bu memleket bihakkın hakkı hayatı yalnız Türklere bahşetmişt i r. Z i ra o Türklerd i r ki kanlarıy­la sulayarak toprağı muhafaza etmiştir. Son hadisat . esnasında herkesin · ümidi kestiği ve böyle s izler g i"'

- 125 -

bi ne kanın ı. ne mai ın ı ve de n e servet in in cüz'i bir �çı;:;rr. ın ı memleket ve mi l let iç in feda etmeyi hatırına bi le get irmeyen tufey l i ler i hdarı servet için işti­gal eyior her tür lü -maddi muavenetten mah· m m kalan Tü rkler, Al lah ına istinat ederek her 'araf­tan üzerlerir.e vaki o lan hücum ve taarruzlara mü­tevekk : iane ve d indarane ve kendi ler ine mahsus me­tanet ve sükünet!e mukabele ederek vatanı müdafaa etti ler vo bihakkın düşmanlara galab e çaldı lar. B u kadar u !vi b i r manzara karşısında hala sizlerin lakayd bu !unara lc eski san'at iniz i ve amal in iz i muhafaza edip eski devirde o lduğu g ibi tufey l i yaşamayı ve hiç b i r taraftan b i r sadayi iti raza maruz kalmayarak refah ve saadet m i hayal ediyorsunuz? An!cara'ya oelel i beri yakinen görüp anladığım Türkler, b i lhassa Büyük M i l let Meclisi ve onun vükelası benim on beş yaşım­dan beri beslediğ i m emel lerin h usul9ezir olacağ ina bernati ist ih la ld i r. Çünkü Büyük M i l let Mecl is i züreaa ı rası zarar eden yaban domuzları iç: in b i le kanun ç ı­karmaktc:ıdır . B inaanaleyh zannedermisiniz ki bu ka­dar incel ik le düşünen rüesayi mi l let b i r kitleyi ecne­biyeyi s inesinde b8slesin ? Buna art ık tahammül ede­cek b i r ferdi bu lunmadı ve bu lunamaz. Bugün b izim için iki ş ı l< vard ı r: Ya Tü rkler le bir kanunu mahsus dahi l inde kat'iyen ihti lat ve tesalüp ederek bütün va­t2n ve mi l letin saadet ve felaketine müştereken ça­lışmak veyahut hududu mi l l i haricinde h erhangi bir şekil maddi va manevi de o lu rsa olsun başımızın çaresine bakmaktı r. Benim anlad ığ ım budur. Yan l ız şunu açıkça söyleyeyim ki dünkü gazetelerde Se­lanik'ten gelen b i r telgrafa nazaran Mustafa efendi adında bir dönmenin Yunan' lı Gonat'a olan mora-

- 128 -

caati belki efkarıumumiyede dönmelerin g iz!ice ko­nuşulmuş ve hazır lanmış b i r f ikrin mahsu iü olaral' Mustafa efendin in Selanik'te ve beni m Ankara'da vu­kuubulan · teşebbüsatıma hamolunur. Halbuki ben Mustafa efendiyi ne tanıyorum, ne de an ı r. efkarına hadimim. 3 Kanunisani 1 340 tar ih l i Vakit Gazetesin­de hemşehri ve. yak ın akrabamın iddiası veçhi le ne hissiyat ve asabiyatıma mağ lubum, ne de b ir tarafın te!kinat ve talırikatiyle bu işe mübaşeret ettim . An­cak yuka rda arzettiğ im gibi on beş yaşımda:ı beri ta­kip ett iğim, mefkureni n sahnei aleniyete vazına · bu­gün zemin ve zamanı m üsait bu lduğumdand ı r ki o r­taya atı ld ım. Asır lar ın b i rikt i rd iğ i mülevvesc:tı tathi re m uvaffak o lan Büyük M i l let Mecl isimiz inşaal lah b u meselei rnenhusei de yakın zamanda ortadan kaldı­racak, bugün bana asabi veya başka hıffetler isna­d iyle taarruz edenler, yakın zamanda e l im i öpüp tak­ti r ve talcd is edecel<lerdi r. Veminal l ütevfik .

Karakaşzade Mehmet Rüştü ııı

Döt�MElER ARASINDA BiR AN'ANE BOZULUYOR

Baştan beri yazdıklarımızda Sabntay Sevi 'nin 1 8 emrinden bir i v e e n şiddet v e d ikkatle uygulananı, dönmelerin sadece lrnndi a ralarında evlenmeleri, ken­d i zümrelerinden hiç k imseye, öze l l ik le Müslüman Türklere kız vermemeleriydi .

Bu an'aneyi i l k defa k i m bozdu?

Nas ı l bozdu? Sanırım, bir çok kimsemin aklının ucundan dahi

· - 127 -

geçmeyecektir. Konuyu fazla uzatmadan hemen bi ldi-­rel im. B i r müslü man Türk i l k i l e i l k defa evl enen dön­me şimdi mezarı Rusya'da olan tan ınmış aşırı solcu­Jardan yazar Sabiha Zekeriya / Seltel/ 'dir. Evet. S a­biha Zekeriye Sertel b i r « dönmeıı id i ... Ve kendisiy le aynı f ik irleri i lerde paylaşacak o lan, bu satı r ların ka­leme al ındığ ı sırada halen sağ bu lunan, Türk h ükü­metinin merhameti sayesinde Fransa'da yaşadığı men­fa hayatından yurda dönen meşhur solcu Zekeriya Sertel , ş imdi mezarı Rusya topraklarında o lan Sab iha Zekereya'nın b ir « dönmen o lduğunu, kendisinin de bu zü m reden kız alabi len i lk Müs lüman Tü rk oldu­ğunu " Hatı r ladıkları m ıı ad l ı k itabının 77 i la 81 . say .. falarında, « NASIL EVLEND I M ıı başl ığı alt ında « aynenıı şöyle yazıyor :

tJAS!l EVLENDiM

Günlerden bir gün, Selan i k'te hukukta okurken evinde kald ığ ım pansiyon sahibi kadı n geldi. Hoşbeş­tensonra evlenip evlenmediğ imi sordu. i htiyar kadın­ların önüne geçi lmez bir mekrakt ı r bu. Gençleri ev­lendirmek isterler. San ki kendi leri evl i l i k hayatında mutlu ol muşlar gibi , başkalarının da başın ı yakmak­tan zevk a l ı rlar. Hala bekar o lduğumu öğrenince, şöy­l e yüzüme baktı :

- Sen, ded i , vaktiyle Sel<inik' l i b i r kızı istemiş--tın , bugün o kızı bulsam, onunla evlenmeğe razı m ı-sın?

Bu, damdan düş�r· gibi yapılan teklifi beklemi-

yordum. Zaten ben o ·kızı çoktan unutmuştum. Ara­dan seneler geçmişti , ş imdi onun n erede olduğunu, ne yapı p ne ett iğ in i b i lmiyordum. Meğer, Selani k' in Yu­nanl ı lar tarafından işgalinden b i r süre sonra onlar da a i lece lstanbul'a göçmüşler, ş imdi buradaymış. O da hala evlenmemiş.

·

Bu b i lg iyi verdi kten sonra,

- Eğer istersen b ir ara l ık soruşturayım,. dedi .

önem vermeyerek « olu rıı dedim.

· üzerinden b ir hafta geçti geçmedi , b iz im « anne hanımıı / Bu kadına biz bütün pansiyonerler anne der­d ik/ çı kageldi . Büyü k b i r iş yapmış g ib i sevinçli b i r hal i vardı.

- Müjde, dedi , kız hazır!

- Yan i ? dedim.

- Yan i , kızla görüştü m, o seni hala unutmamış. Senden söz açıl ınca heyecan landı, sevindi , kızardı . Sonra f ikr imi cıçtım, önce utanı p önüme baktı, sonra boynuma sarı ld ı . Ş imdi söz senin.

Şal<a d erken iş ciddiye binmişti. Düşündüm. O zaman istanbul 'da bekarl ı k canıma tak demişti. Ben

. derli toplu bir adamdım. içkiye düşkün değ i ldim. Küf kokan yabancı pans iyonlarda sürünmekten bıkmış­t ım. Yalnız l ık ve bekarl ı k çeki l i r şey deği ld i . işte önü­me bir f ırsat ç ı l<mıştı , bu fırsattan yara rlanmalıydırn.

: Fakat ben daha kızı görmemiştim. O zamanki koşul­lard a b ul uşup görüşmemize pek elvermiyordu. Piyan­

• . go çeker g ib i tan ımadığım bir kızla evlenmek de ho-

- 1 29 -

, ı-

şuma g itmiyordu. ııAnn e hanım ıı in verd iğ i b i lg iye g ö­re kız güzeld i , okumaya meraklıydı , babası annesin­

. den ayrı ld ığ ı için ağabeylerinden b i rinin yanında ya­şıyordu.

- Anne hanım, ·dedim, bu kızı görmek, g örüşüp, tanışmak mümkün deği l m i ? Sen böyle b i r tanışma . sağlayamaz mıs ın?

· Kadın gü ldü :

- öyle şey o lmaz, namuslu b ir a i le k ızı tanıma-­dığ ı b i r erkekle görüşmez. Ama sen kızı istersin, ağa­beyleriyle temas edersin . Belk i onlar s izi bu luşturma­ya razı olu rlar.

Gene önemsemeyerek ıı pekiyi ıı demiştim.

Bizim anne hanım g id ip kıza m üjdelemiş, o da· ağabeylerine açı lmış benimle evlenmeğe razı o ldu­ğunu b i ld i rmiş.

Günün b i rinde telefon çald ı :

- Ben avu kat Cela l Derviş, s iz in le görüşmek i s-­tiyorum.

- Buyrun efendim, dedim.

- Yok, sizinle öneml i bir mesel eyi konuşmak zo-rundayım. Bugün saat beşte fi lan yerde bu luşabi l i r miyiz?

- Hay hay!

Telefon kapandı . iş i l erl iyordu. Celal Derviş, genç. kızın büyük ağabeyi id i . Dernek işe o el koymuştu�

- 130 -

· Kararlaştırı lan saatte bu luştuk. Karş ı l ıkl ı oturduk . .

Ben, görücüye çıkmış b i r l<:ız durumundayd ım. Celal Derviş bir yandan beni süzüyor, b i r yandan da y iizünden , tebessümü eski ltmeyerek konuşuyordu:

- Siz kardeşimle evlenmek istiyormuşsunuz. Bu konuda ne dereceye kadar ciddi olduğunuzu öğren­me!< istiyorum.

Meğer hakkımda b i lg i toplamışlar, bir defa be­nimle görüşmeğe ve beni yakından görmeğe karar vermişler. Çünkü verecekleri karar çok öneml iydi . Hatta tai'ih i bir n itel i k taşıyordu. Kız b i r u DönmeD a iJ

· lesine mensuptu. Dönmeler ortaçağda lspanya'daki engizisyon zu lmünden Osmanlı imparatorluğuna sı­ğınan ve Selanik'e yarleşen bir avuç yahudi idi. Bun­.far Osman:ı imparatorluğuna döndükten sonra M üs­l ıiman o lmuşlardı . Din lerin i değiştirmekle beraber. Müslü manl ığ ı da tam benimsemiş s ayı lmazlardı .

Çevrelerinden de mukavemet görmüşlerdi. ls­laml ığ ın h iç b i r kural ına uymazlardı . Namaz k ı lmaz, oruç tutmaz, islamlarla ve Türklerle kaynaşrnazlardı . Bir kast ha l inde yaşarlardı. Zeki , becerikli ve seviml i i nsanlardı . Fakat kendi kabukları içinde yaşar, Türk toplu luğuna g i rmez, Türklerle kız a l ıp vermez, kendi

, .

dar varl ıklarını öylece sürdürüp g iderlerdi. Daha çok ticaretle uğraşırlardı . Bu nedenle Avrupa i le s ıkı i l iş­kileri vardı . Bu durum, onların yaşayışları üzerinde de etkisini gösteriyordu. Kazançları iy i , yaşama düzey­leri öteki toplu luklarınkinden yüksekti. Selanikten ls­tanbul'a _göçett ikten sonra çoğunlukla N işantaşı ve Şişl i semtlerine yerleşmiş, yine kendi topiu luk hayat-

- 131' -

ıarını kurmuşlardı'. Çocukların ı da TÜRK OKULLARl l-JA VERMEMiŞ OLMAK i ÇIN « FEYZiYE LISES i ıı ve cı ŞiŞ­U TERAKKi USES i n adında iki okul açmışlardı. Ço­r.uklarını resm i okul lara göndermez, bu okul larda okutu rlardı.

işte ben im evlenmek istediğ im kız, bu toplu luğa mensuptu. Ai les i razı o lursa, i l k kez b i r dönme kızı bir Türk le evlenecekti.

Celal Derviş, i stanbul 'da hukuk öğrenimi yapmış, ufku genişlemiş, bu eski ge leneklarin gereksizl iğ i­n i anlamış b i r adamdı . Zaten istanbul 'a göçtükten sonra " Dönmeıı · toplu luğ unda sarsıntı lar başlamıştı. Kast, b i rl i ğ in i az çok yit irm işti . Ş imdi Türklere karış­rnağa karar vermeleri , kastın kabuğunu k ı racak ve bu toplu luğun tamamını bozacaktı.

Görüşmemizden b i r hafta sonra, Celal Derviş, be­ni evine yemeğe davet etti . i ler ide hayat arkadaşım olnca!z kız!a i lk defa o gün tanıŞt ım. önce fotografını bi le görmemişt im. O ,gün beraber yemek yedik . Bu , b i r biçim nişanlanma say ı ld ı . O g ünden sonra haftada bir gün ziyaret ler irıe g iderd im. Fakat bizi yanl ız b ı ra k­mazlard ı . Yanımıza mutlaka a i leden b i r kadın takar­lardı .

Benim bir " Benim b i r u Dönrneıı kızıyla evlenmek üzere bu lunduğumu « İTTİ HAT VE TERAKKl ıı genel merkez kom itesine duyurmuşlar. Bir gün bu komite­n i n ünlü üyesi sayı lan Doktor Nazım beni çağı rd ı Teb rik ett i . Yaptığ ım işin önemin i b i l ip b i lmediğ imi sor­du,

- 132 -

- Sen belki farkında değ i ls in , dedi , fakat yüz­yı lardan beri birbirine yan bakan ik i toplumun birle­şip kaynaşmasına yol açıyorsun. Dönmeli k kastına ö lüm yumruğu indiriyorsun. Biz bu o layı gereği gibı değeriend i rmel ! ve Türklerle Dönmelerin b i rl eşmesi­ni bu vesi le i le kutlamal ıyız. Bunu mi l li ve tarihi b i r olay gibi değerlend i rmek gerek.

Şaşırd ım.

- Yani ne yapal ım, efendim, dedim.

- Yani , n ikahın ızı b iz k ıyacağız. işi gazetelere duyu racağız. Bu n ikahı b i r a i le olayından çıkarıp mi l­l i olay hal ine getireceğiz.

N i kahımız Ş ehzadebaşında Suphi Paşa Konağın­d a yapı ld ı . O vakit yalnız d in i n ikatı yap ı l ı rd ı . N ikahı b ir hoca kıyard ı . N ikah s ı rasında dahi k ız la erke'k yanyana gelmezlerd i . N ikah için her i lci tarar kendi­ler ine b i rer veki l seçerlerdi. B izim n ikahımızda da kız tarafın ın vekil i ve zamanın başbakan ı i tt ihat ve Teral;:­ki'n in en nufuzlu adamı Talat Paşa id i . Benim ve­k i l l iğimi de Atatü rl<'ün d ışişleri bakanl ığ ın ı yapan Tev­fik Rüştü A ras üzerine almıştı. ıı lttihat ve Terakki ıı n irı bel l i başlı kodaman ları da n ikahta hazır b ulunuyor­lardı . Kız harem dai resinde, ben erkeklerin yanınday­dim. Talat Paça gü lerek ve şakalaşarak,

- Biz kızımızı bedava vermeyiz,, b in l i ra isteriz, dedi.

O vakit n ikalı için böyle b i r ağır l ık / pa ra/ vaad­d etmel\ adetti Bana sordular, ıı Kız tarafı bin l ira . is­tiyor ne dersin; ıı O dakikada cebimde 1 0 l i ra b i le yok�

- 1 33 -

tu. Bütün n ikah mc:ısrafın ı ittihatçı lar görmüşlerdi. Bol­keseden ccVeri r im n dedim. i mam, duasın ı okudu. Biz­leri tebrik etti ler. Lokumlar yeni ldi , resmen n ikahlan­mış olduk. Ertesi gün bütün gazeteler bu haberi ö­nemle verd i ler. O günden sonra bizim evlenmemiz ıı Dönme toplumu arasında bir örnek oldu. Arkamız­dan kız-erkek Türklerle evlenenıe'r çoğaldı. Ve böy­le l ikle dönmel ik kastı yıkıl ıp tarihe karıştı . •

Halen hnyatta bulunan Zekeriya Eertel' in, l kincı Dünya S avaşı sırasında karısı Sabih a Zekeriya Ser­tel ile b i rl ikte çıkarttık ları Tan gazetesinde Sovyet Leyhtarı yayın yapan ve savaştan sonra gençl iğ in g a-. leyan ı i le matbaaları y ı kı lan, yurt dışına ai lecek ç ıkan Sertel hatıralarında böyle d iyor: « dönmel i k yık ı l ıp ta­rihe lrnrıştı ıı .

Acaba dönmel ik gerçekten tarih e karıştı mı?

Üsküdar Bağlarbaşındaki dönme mezarl ığ ında acaba kimler yatıyor? Müslümanlar mı? Haşa . . . Hris­tiyan lar m ı? Olamaz? Yahudi ler m ı ? Kafalarını kes­seniz yatmazlar orada! . . . O halde kimler yatıyor ve

kimler gömülüyor b u mezarl ığa?

Bu sorunun cevabın ı ş imdi l ik b ir kenara b ı rakıp, esas konumuzdaki b ir hayl i alaka çekeceği nden e­min olduğumuz bazı noktalara göz gezdire l im;

FllUSEViliGE DÖNME TEŞEBBÜSLERi .

A. Galante'nin cı Nouveaux Documente sur Saba­tai ıı adlı eserinde verdiği bi lgi lere nazaran Selanik'in

- 1 34 -

Yunanistan tarafından Osmanl ı ' lardan al ınarak ken­di topraklarına i lhak edi l mesinden sonra Türkiye'de yaşamakta olan dönmelerle hiç b i r akrabalığı o lma­yan ve orada Yunan vatandaşl ığ ın ı kabul ederek ka­·lan bazı dönmelere yeniden musevi olabi lmek için çareler aradı lar. Bunun için görüşlerine başvuru lan musevi hahamları, uzun süren istişarelerden sonra bu başvuruyu kabul etmedi ler. Bunun başlıca sebebi dön­meler arasında yaygınolduğu söylenen u mum söndü r­.men yalıut halk d i l inde deni ldiği g ib i « mum söndüıı alemi id i . Bu durum karşısında, hahamların imasına göre, dönme nesi l lerin in meşru b i r ivdivaçtan doğup doğmadık ları hususunda ortaya kuşkular çıkmış bu­lunuyord u. Bu husus ise, musevi d in ve inanışına kat'i­yetle aykırı id i

Musevi l iğe dönmek 'iç in i kinci o lara k yapı lan te­şebbüs ise daha çok s iyasi b i r mahiyet taşır. B irin­ci Dünya savaşından / 1 91 4 - 1 81 8/'den sonra bi l indi­gi gibi Osmanlı payitahtı it i laf devletleri tarafından işgal ,ed i lmişti. işgalci çeşit l i devletlerin temsilci leri, tercüman telgraf memuru ve benzeri görevl i leri rum ve ermeni ekal l iyetine himette çeşit l i kolayl ık lar sağ · l ad ıkfarı halde, yahudi leri Türklerle b i r oldukları iddi­asıyla pek tutmuyor, t icari konu larda seyyahat m ü­sadesi g ib i konularda onlara çeşit l i güçl ükler -göste· riyorlardı . Yapı lan b i r çok müracaat sonucun da ya­hudi lere de ticaret ve seyyahat konularında öteki e­kal l iyetlere tanınan müsadeler tanında. Bu durumu gören bazı dönmeler, kendi ası l ların ın musevi oldu­ğunu öne sürerek, kendi lerine de bu müsadelerin ve­ri lmesi için işgal yetki l i lerine başvurdular.

- 135 -

Ancak bu talep kabul edi lmediği g ib i , bazı dön­melerin kendi lerinin yen iden musevi o ldu l< ları hakkın­daki beyan ları da d inleni lmedi.

DöNMELERiN DUASI

'

Gün.ümüz Tü rkiyesinde de b i r çok dönmenin ya-şadığı muhakkak. Hiç olmazsa bazı · değişik l ik lere· rağmen bu dönmeler de babaların ın , dedelerin in a­detlerini sürdürüp uygu lamaktad ı rlar. Türkçede güzel bir darbımesel vard ı r: « Katran ı kaynattım olmadı şe­ker ... ıı d iye başlayan. Ancak, inan ı lması zor b i r du­rumdur ki bazı Selan ik l i ler gerçekten hidayete ererek müslümanl ığ ı kabul edip cemaat iç ine g i rmişler, ba­zı ları dönme kalmayı terc ih etmişler, aralarında h ris­tiy:::ın l ığ ı seçenler, hatta ate ist /Tanrı tanımaz/ ç ıkan­lar b i le o lmuştur . Dönmeler ve d,önmel i k bugün, çok şeki l değ işti rmiş, müslüman ve diğer zümrelerle kız-a l ıp vermeler çoğalmış, b i r çok adetler unu.tu lmuş, ama «dönmel ik z ihn iyeti u n in bel irt i leri b i r çok adet­le!' unutu lmuş, ama « dönmel i k zihn iyeti ıı n in bel irti la · ri b i r çok konuda kal ın çizgi lerle kalmıştır.

Halk, şimdi art ık dönme ve dönmel i k tabir in i pek kul lanmamaktadı r. Ku l lan ı lan tabi r « Selanikl i ıı d ir . Bu, �lbetteki bütün Selanik doğumlu lu lar ın dönme o lduk­ları anlamına gelmez,, ayrıca is laml ığ ın o eng in hoş .. görüsü « Selan ik l i ıı deyimin i b ir küçümseme, horlama, tezyif etme anismına deği l , b i r asl ı-nesli bel i rtme an­lamına kul lanmaktadır . Bun lardan Selanik l i o lmadık­ları halde kendi lerine s ırf Rumel i muhaciri o lduğu

- 1 36 -

i çin , b i r zuhul eseri böyle deni lenler de vardır. Ay­rıca, �elan i kl i gerçek müslümanlar arasından da i le­r i mevki lere gelen devlet yönetici leri , i l im ve fen a­damları , sanatç ı lar, gazeteci ler ve çeş itl i meslek sa­h ib i olanlar vard ı r.

Zih in leri kurcalayan tek soru, b azı . kişi lerin, halkın hala ıc Dönme Mezarl ığ ı n adını verd ikleri Üskü­dar, Bağfarbaşındaki mezarl ığa gömüfmel i r içf ir.

Ş imd i l i k b u konuyu da b i r kenara b ı rakarak eski dönmelerin .meşh u r « Dönme Duas ı ıı konusuna geçe· l im .

DÖNME OUASI

Bu konudn Resiml i Ay adl ı derg in in 1 925 tarih v.;

1 1 6. sayısında şu b lgi ler veri lmekted i r. « Aynen ak-­tarıyoruz n :

« iç imizde yaşayan, l isanımızla konuşan , zah i raen b iz im g ib i düşünüp h isseden fakat Tü rklere karşı dai­ma iht iyatkar bulunan ,. ancak kend i aralarında evıe..: n ip neslen Türke karışmaktan içt inap eden, doğum-dan ölümüne kadar her tü rl ü hayatlarında, n ikahların­da, izdivaçları:ıda, cenazelerinde, hü lasa içtimai ve

ai levi h ayatl.:mnın her safhasında b izden ayrı, b iz-den gayrı, b izden gizl i c ihetleri bu lunan bu Selanik dönmeleri ac.aba n e çeşit i nsanlardır? Aralarında ze­ki, şayan ı h ü rmet epeyce f ik i r adamları , b i lhassa mü­him miktarda teşebbüs ve t icaret erbabı var. Mem­leket in ve buhusus bazı şeh i rlerin i ktisadi hayatında

- 1 37 -

tesir leri kabi l i ihmal değ i ld i r. Türke karşı çok yakın , çok mizaçgir görünen, fakat a i le hayatında o lduğu g ibi iktisat hayatında da Tü rkten çok müçteni p bu­

Junan bu d i ldaşlarının acaba hakiki renkleri ned ir?

Aralarında zahi ren müs lüman, hatta koyu müte­ass ıp müslüman görünenler bulunduğu halde kendi­lerine mahsus ayin leri ve ha lk arasında bugün az çok teşhis edi len ruhani re is.leri o lmasın ın sebebi , .manası ned ir?

Eğer bu cemaat, rum, ermeni , musevi gibi bu­'gün iç imizde yaşayan gayrimüs l im anasırın dördün­cüsünü teşki l etmek lazım gel iyorsa neden bu vazi­yet sarih d eğ i ld i r? Yoksa, eğer bizden fark l ı o lma­dık ları hakkındaki zahiri dava samimi ise izdivaçta .c.ıyrı l ı k, her tür lü hayatta bu inhisarc ı l ık, adetlere, me­rasimde bu başka l ık ve gizl i l i k ' ne o luyor? Hele ibra-

. ·n i ve musevi l isan lariyle karışı k Tevrat ibarelerin in küçük dönme çocuklarına e lan ezberlet i lmesi n e de­.mektir?

Eğer, dönmelerin duası tarihe, hurafeye, hu la­'.sa eski zamana ait bir vesika olsaydı b izce o kadar .ehemmiyete şayan görülmeyebi l i rd i . Fakat burada r.ıevzuubahsolan dua, iptidai tahsi l çağında bu lunan {lönme çocuğ unun defteri arasından ç ıkmışt ı r ve her dönemin çocuğunda b u duaları ezberlemekte o ldu­ğu da bu nevi esrarı g izlemeyen b i r dönme tarafın­can teyid edi lmişti r. Şu halde hu rafeden ve maziye ait bir vesikadan bahsedi l miyor demektir. Bu cihet­l eri kaydetti kten sonra ş imdi duanın metnine gele­l i m.

- 138 -

Selanik dönmelerin in duası kendi lerine mahsus bir besmele i le başlamaktadır. Besmelenin metni şu­dur :

cı Beşamı b arohy� ilen Sabatay Sevi, e s Sabatay

Szvi c1no doloz mondoz.ıı

Besmelenfn i l k kel imeleri lbrani , son kel imeleri lspanyol l isa·n ıarınca tertip edi lmiş olup manası şu imiş :

cc Diiny211m yarısı deme!{ olan Sabatay Ssvi'nln

mm:ı�re!r. icmiyle.ıı

B u Sabatay Sevi vaktiyle ihtida eden, fakat ha-· kikatte yeni c i r mezhep kuran Selan ik dönmeliğini tesis eden mLısevi hahamı olduğu bundan ewel ki b ir çok neşriyat dolayısıyla kari lerim iz elbette tahat­tur eeier.

B esmeleyi ihtiva eden ibareden sonra duanın metni şu şekilde devam ediyor :

a Şira beşirem işir Hbzô f(cınt�rdolos fmnterles.

ı<a aslimo, biwson rnbonos desu bu lcakcbos niyos

8ml1nsiyns devino agore mezetos azetiyes boynos

azeiiyo moaziyada ... ıı

Yabancı b i r l isanın -yanl ış telaffuz ettiğimiz­esrarengiz ibarelerin in burada uzatmağa lüzum yol<­tur. Ancak uzun süren bu duanın manasını okumak .elbette daha faidel i o lur. Bu mana d a Tevrat' ın « Ağ­n iyet-ül aganh• fas l ında münderiç o lup kısmın atiye ediyoruz:

- 139 -

«Ağzının öpmeleriy le beni öpsün. Z i ra aşkın şa­raptan a lad ı r. Senin yağ ların hoç rnhiya l ıd ı r. Senin ismin dökü lmüş yağd ı r. Bu eci lden bakire ler seni se­verler. Beni cezbeyle. Ardınca koşal ım. Mel i k beni halvetlerine götürdü . Senin le mesrur ve şaduman o la­l ım. Senin aşkın ı şaraptan ziyade zikredel im. B i lhak­kın seni sever ler. Ey Urşel im kızları , ben kra l ı n ça­dırları, Sü leymanın perdeleri g ib i esmer isem de gü­zelim. Esmer o lduğuma bakmayın , çünkü beni güneş yaktı. Valdemin oğul ları bana darı ld ı lar. Bağla rı bana beklett i ler. Kendi bağ ımı bekled im. Ey, canımın sev­gi l isi , bana haber ver, sürünü nerede otlan ı rs ın? öğ­le vakit leri nemde yatarsın ? Zira refi k lerinin sürü le­ri yanmda n iç in serseri g ib i o layım? Ey nisvan içinde güzel olan, eğer sen b i l mezsen sürü l erin izlerinden g it ve çobanların çadır ları yanında oğ laklarını atlat. Ey mahbubem, seni Firavunun yanındaki kısraklara teşbih ettim. Yanakların z iynetler, boynun gerdanl ı k­larla güzeld i r. Sana gümüş düğmeler le a lt ın ziynetle r yapacağız. M e l i k sofrada iken nardenç rahiyası ve­r ir. Mahbubum bana b i r ç ık ın merri dafidi r. M eme­ler i m in a ras ında kalacaktır. Mahbubum bana b i r hun­na salkımdır ki aynı Cehdi bağla rında bu lunur. işte · güzelsin. Gözlerin g üvercin g ib id i r. Ey mahbubum iş­le güzelsin ve şi r insin ve yatağımız yeşi l l i kt i r. »

Dua'nın metnin i sözünü ettiğ imiz dergi 1 925'ler-de bu şeki lde tercüme ederek sütun larına a lmış.

Acaba hala bu du la lar söyleniyor mu?

öğreti l iyor mu?

K im b i l i r?

- 1 40 -

B el ki. .. Evet, ya da hay ı r ... Beli de ııbelki ıı . . .

i şte, yazdık larımizın başından beri anlatmağa ça-l ışt ığ ımız ırzihniyet" budur.

Kat'iyet yoktur!

G iz l i l i k hakimdir !

Karış ık l ık ve esrar hakimdi r.

" Be lk i ve k ib i l i rler" i l e dolu b ir kaideler y ığ ın ı . üste l i k gerçek b i r tarihi vesikaya dayanmayan, üs­tel i k hurafe v0 masal lar la dolu , üste l ik çeşit l i d i l ler­le karışı k . . .

Acaba, S2batayistlerin adetleri ha la , yan i zama� n ımızda da yaşıyor mu? Bu sorunun cevabı n ı gene G alante'den a la l ım :

BAZI ADETLER

1 - Musevi takvim ine göre yı l ı n i l k gününde l s­hak'ın yerine ku rban ed i lm iş olan kuzunun hatırasını ;rnarak kuzu eti yemek geleneği .

2 - Ya kubi zümresine bağ l ı o lanlar arasında saçları ustura i le t raş etmek ve siyah melon şapka g iymek.

Kadınların saçların ı ince ufak örgülerle ayırma­ları .

3- Her dönemin b i r de yah.udi ad ın ın o lması.

/ Mesela Abdi ise Mordehay adını da taşıması/.

- 1 41 -

4 - Sak&I b ı rakmak. B u zümrede sakal b ı rak­mak bir çeşit imtiyaz sayı l ı r ve " m ilzvaıı kel imes iy­le adlandırı l ı r. M i lzva'ya ancak d in i bakımdan yük­sekçe merteb&beler ı,.ı laşabi lmiş kişi ler nai l o labi l ir­ler.

5 - Kuzu et i her yıl ancak özel b i r ayinden son­ra yeni leb i l i r. au ayini yapmadan kuzu etin i yiyenlerin o y ı l içerisinde, b i r ves i le i le, ö leceğine inan ı l ı r.

/Galante, kuzu etin i beli r l i b i r zamandan önce yememek adetin i b izzat müşahade etmişt ir. Mak­rıköy'de/Şi mdiki adıyla Bakırköy/ Sabatayistlerin b ir yatı l ı okul unda müdü rken i lkbaharda b i r sabatayist olan ahç ıya kuzu eti pişi rmesini emretmiş, ancak b u emri kat' iyen c in letememişti r. Ahçının bu karşı koyu-şunu, oku l idare heyetine şi l<ayet etmiş, ancak ida­re heyeti de ş ikayeti nazarı d i l<kate a lmayarak işi örtbas estmiştir/ . ,

6 - Dönmeler arasında dönme o lmayan kadın­larla münnsebette bu lunanlar lanetleni r ve cehennem­l ik sayı i ı r lar ./Bu gelenek günüm üzde art ık tamamen l<aybol muştur/ .

7 - B i r dönemin, dönme o lmayanı ondan önce selamlaması büyük bir g ünah addedl l i r.

8 - Değerl i ziynet eşyaşını / elmas , zümrüt, ya­kut ve benzeri/ zümre reisinin evinde saklamak adetti Bu, bir çeşit ıı s igortaıı sayı l ı rd ı . Sigorta o kadar kud­sa! added i l i r k i , b i r yangın ç ıksa b i le değerl i ziynete b i r şey olmcıyacağına itikat edi l i rd i . Ancak, Selanik'te b i r zümre reisin in evinde çıkan yangın sonucu, sak-

- 1 42 -

lanan bütün mücevherler yanıp kaybolması b u ade­tin terkedi lmesine sebep o lmuştur.

. '

9 - Deniz kıyısında veya neh i r kıyısında mesi-hi b eklemek ve u Sabatay Sevi Esperamo a tin de­mek, yani ııSabaty, seni bekl iyoruz ıı şekl inde ses­lenmek öteden beri adetti. Hala terkedi lmediği söy­lenen adetlerden biri budur.

ISLAM ANSiKLOPEDiSi

Son o larak, bu konuda yani « dönme ve dönme-· l ii< konusundan ls lam Ansiklopedisi'nin neler dedi­ğ i�e bakal ım. Bu eserde, bu konuda « aynen şunlar yazı l ı :

DöNME, xvı ı . asırdan beri Türkiye'n in muhtelif şehir lerinde ve b i lhassa Se!anik'te müslüman adı ve kıyafeti a ltında yaşayan ı< g iz l i müslüman-musevi ce­macıti ıı ferd lerine, Osmanl ı türkleri tarafından, muse­vi l i kten islama döndüklerini bel i rtmek üzere, veri len is imdir. Dönme kel imesi yerin� eskid�n, nezaket kas­dı i le avdeti kelimesi de ku l lan ı l ı rd ı.

Dönmeler kendilerine ma'amin im n mü'minler ıı ve· haberim (( o rtaklar ıı veyahut ba' le mi lhamah ıı müca-h idlerıı is imlerini vermişlerdir. Bu cemaat mensup la­rına yalnız Edirne'de sazanico& (( küçük zasan bal ık-ları n lakabı ver i lm işti . Bu lakap rnenşeini, b i r rivaye­te oörc, bu gizl i cemaat mabedinin Edirne'de bal ık pazar ı yakınında bu lunmasından veyahut cemaat mez­hebinin mesihi ve başı olan Şabbetay Sebi'nin muse-

- 143 -

vilerin halas ve necatlar ının mıntaka-i burucdan Hut ·« bal ık ıı burcu altında vaki o lacağı yolundaki bir ke­hanetinden a lmıştı r.

Bu g iz l i mezhep, lzmir'de Türkler arasında Ka­ra-Menteş lakobı i le anı lan ispanyal ı muhacir yahudi :Modehay Sebi ıı geyik ıı 'nin oğ l u Şabbetay Sebi

1 632 - 1 675) 'ye bağ lanır. Hahamlık tahsi l ederken, b i lhassa Zohar' ın mutalaası i le, ıc Kabbalaıı adı a ltın­da toplanan teosofik f ik ir lere mera k sard ı ran bu genç yahudi , o asırda zuhuru bel< lenen Mesih' in kendisi o lduğu iddias ı i l e, o rtaya çı kmış ve izn:ıir'de 1 648 senesinde rnes ih l iğ in i i lan etm iş ise de, bu iddiada fazla ısrar etmemiş,, fakat Mıs ı r, Kudüs ve Atina'ya bir · .se1ahattan sonra, 1 666'da (\rn tarih h ı ristiyan lar tara­fından da Mesih' in zu huru tarihi d iye kabU I edi lmişti) tekrar nıE s i h l iğ in i i lan etm işti r. izmir'de yahudi ler ara­sında kend is ine bir hayl ı ıc mü'minler ıı toplamış ve şöh reti b i r ta raftan Osman l ı memleketinde ta Bud in'e, d iğer taraftan Lehistan Al manya, Ho l landa, İng i ltere, ita iya ve ş i m a l i Afrika'ya kadar yay ı lmıştı r. Hatta i ran'a kadar varan bu şöhret ve nufuz l ran yahudi leri arasın­c i::ı b i l e b i r hareket uyandırmış ve on lar : · - u Bizim ı:ıesi h im iz n,e ld i , artık toprak bel lemeyiz, verg i verme­yiz » -- d iye tuttu rmuşlard ı (* ) . M usevi iti kat ve iba­d8tinde harkim yapmağa kal kışan bu hahamın hare­kt:tin i ! stanbu l haham-başı l ığ ı hoş görmeyerek, ken­dis ini aforoz etmeğe ve hatta b i r rivayete göre, öldürt­rncğe kalkışmış ve d iğer taraftan yahudi ler in her gün­kü dualar ında padişahın adı geçen f ıkrayı kaldırarak, y e rine kend i ismini �< padişahlar p adişah ı » ve hatta ıı OüvGd'un oğlu Sü leyman » unvanı i le koyması Os-

- 1 44 -

manl ı hükumetinin nazar-ı d ikkatini çekmiş ve genç :haham ancak bu suretle Osmanl ı Türk tarihine geç­miştir.

Fi lhakika lzmir'dı:ı yahudi ler a rasında tür lü kar­gaşal ık lara sebep olan bu hahamı sadrazam Köprü­l ü-zade Fazı l Ahmed Paşa evvela lstanbu l 'a getirip, hapsettikten sonra G irit seferi s ı ralarında lstanbul musevi ler inin yalancı mesih in hapish�nede de rahat d u rmadığı ve museviıerr ızıaı ett iği yolundaki şi kayeti üzerine, Çanakkale'ye naklett i rerek, Kumkale (Aby­dos) 'de kaleb�nd etti. Kendisine Avrupa'nın b i r çok yerlerinden ziyfüetçi ler gelen Şabbetay burada da faal iyet göstermekten geri durmuyordu. i kinci bi r me­sih o lmak iddiası i le, KumKafe'ye gel_en ve uzun mü-na l<aşalardan sonra f ikr in i kabul ettiremeyen Nehem­ya Cohen adl ı b i r lehl i haham, Şabbetay' ı , fesatç ı l ık töhmeti i le , hükümete ihbar etti . Bunun üzerine Şab­betay Edirne'ye geti r i lmiş ve Mehmed IV.'in l<afes ar­kasından iştirak ettiği b i r d ivanda sadaret kaymaka­:mı Mustafa Paşa ve şeyhü lislam Min kari-Zade Yahya Efendi ve Şeyh Vani-zade Mehmet Efendi tarafından, Hekim-başı Hayati-zade Feyzi (mühtedi Moşe ben Rephael) Efendi 'nin tercümanl ığı i le, isticvap olunmuş­tur ( 1 5 rebiülevvel 1 077 = 1 666). Şabbetay kendi hak­kında i leri sürü len itham ları reddetmiş ve isfamiyeti :kabul etmek veyahut idam olunmak a rasında muhay­yer b ı rakı l ınca, b i rinci şı kkı tercih ederek, müslüman olmuş ve Mehmet Efendi adını a lmış, kend isine 1 50 .akçe (( kapı ortası 'tekaüdün ihsan olduğu gibi , müs­lüman olan arkadaşına da (( çavuşluk ıı veri lmişti r (Si­clahdar, Tarih , lstanbul , 1 928, ı, 431 v .d. ; Raşid, Tarih,

- 145 -

lstanbul , 1 282, ı, 1 33; Abdi Paşa, Vekayiname, Köp-·· rülü kütüp., Fazı l Ahmed Paşa yazm., nr. 216 (1 07T senesi vekayii) ; Kamil Paşa, . Tarih-i s iyasi , lstanbul, 1 327, i l , 1 03; burada hahamın adı , yanl ış o larak, S a­patay Levi yazı lmıştır) .

Artık Mehmed (Aziz) Efendi ismini taşıyan Şabbe­tay Vani-zade Mehmet Efendi'den islam akaidini öğ­renerek, Edirne sarayında yaşarken, eski kanaatlerin-den vaz geçmiş deği ldi. El altından yine faal iyete de­vam ediyor ve m Osevi ler i le olan temasını onları h i- · dayete erişti rmek için, yat?tığ ın ı söylüyordu.- Fi lvaki. Türkiye'n i,n uzak köşelerinden, mesefa Kudüs ve Bag­dad'dan gel ip, i htida eden . müseviler vardı. Hükü-­metin her nedense Şabbetay' ın faal iyetini genişlet­mesini ta.idel i gördüğü ve havralarda vaazetmesine göz yumduğu ha kkında rivayetler vard ı r.

O bu sayede f ik i rlerini d�ha müsait b ir şeki lde: yaymağa muvaffak oluyor; fakat ona inananlar !\en- · disine alenen mesih gibi tapmağa cesaret edemeye­rek, müslünıan kisvesine bürünmeği muvaf ık görü­yorlardı . Esasen Şabbetay' ın 18 emrinden (aş. bk.}, 16. 'sında, türklerin gözünü boyamak için,müslüman: gibi görünmek l üzumu tavsiye edi lmişti (bl<.A.Dan­on Une secte j udeo-musulmane en Tu rguie, Actes du xı . congres internatlonal des oriental istes, 3. sec- . tion, Paris, 1 889, s. 35).

Bu giz l i mezhebin i l k u lu ları saray hekimlerinden. Gu idon Danie! l rael ve Bonafoux i le aşağıda ismi ge­çecek olan Yacob'un oğlu Berakyah adındaki zat lar­dır. B i r müddet sonra Şabbetay'm, propagandadan •.

. - 1 46 -

men'edi lerek, istanbul 'a al ındığını ve Kuru-Çeşme'de bir kaç musevı i le Mezamir okurken görüldüğünü b i l i­yoruz. M usevi m üel l iflerine göre, bu Şabbetay hare�e­ti Osmanl ı imparatorluğunda dirii olmaktan · ziyade padişahın otoritesine karşi s iyasi bir hareket gibi te­lekki o lunmuş ve m üsevi lere karşı emniyets iz l iğ in başlangıcı o lmuş ve onların yerini rum ve ermeni ler a lmışt ır. (bk. lewish Encycloped ia, mad. CONSMAN­TINOPLE). Bundan sonra b i r müddet, gözden ı rak o l­mak üzere, l<ağıthane'de b i r yere gizlenen Şabbetay, yine mOsevi lerin şikayeti üzerine, Arnavutluk'ta Berat

· şehrine sürü lmüş ve 5 sene yaşadığ ı bu şehirde ve­yahut b i r rivayete göre, tebdi l-i hava için gittiği 01-kün'de, 30 eylü l 1 675'te vefat etmiştir.

Şabetay'ın bu kadar maceradan sonra, iddiasın­dan g iden bir' çok yahudi ve bazı h ır istiyanlar a ra­sında şiddetl i · gazap ve hidet uyand ı rmış ve ancak mahdut sayıda m ü rid leri asıl mesihin göğe çık ıp, müs­l üman kıyafetinde dolaşan zatın onun cc z ı l l ve hayal i n o lduğuna inanarak, kendisine sad ı k kalmışlardı r. iş­te bunlar, Şabbetay'ın vefatından sonra, yalnız zahi­ri değil aynı zamanda batıni karısı o lduğunu iddia eden ikinci zevcesi Ayşe kadının etrafında Selanik'te toplan mışlard ı r. Toplananların çoğu mCısevi olmakla beraber, a ra larında Tü rklerin ve Makedonyal ı d iğer unsurların da bulunduğunu zanettirecek emareler ek­s ik değild ir. 8:.ı kadın kendi öz kardeşi Jacob'u , Şab­betay Sebi'nin oğiu ve gOya mezardan çıkan koca­sından ·hami l kal ıp , 1 2 yaşına erişmiş b i r oğlan bo­yunda doğ u rmuş olduğu iddiası i le ortaya çıkarmıştı r. Bu kadın, o devirde d ür.ıyada hüküm süren mesih iş-

- 1 47 -

tiyakı sevki i le, Selanik'te oğ lunun mesihin " lahutıı a leminden tekrar (( nasutıı a lemine intikal şekl i o ldu­ğuna inanan ve ona A l lah imiş g ib i tapan b i r çok tarafdarlar bu lmuştu . . Bun lar J acob Sebi'ye lspanyol­ca Querido " sevg i l i ıı unvanın ı da takmışlard ı r. Hep­sinin bir mOsevi adı bu lunmakla beraber, daima müs­lüman adları i !e çağr ı lan ve hemen-hemen tamamiy­le ispanya muhaci ri yahudi le rden müteşekki l bu lunan bu cemaat, cumartesi günleri ateş tutmamak müs­tesna o lmak üzere, bazı mOsevi ibadet ve ayinlerine sadık kalmışlarsa da , ası l mOsevi lerden temamen ay­rı lmış ve onlma koferim « kafir ler ıı ismini vermişti r. A. Danon'u n neşrettiğ i bazı d u alara bakı l ı rsa, dönme­lerin ibadetleri pek azının anladığı ibrani d i l inde ve­yahut ladino deni len ispanyolca ve latinceden mü­rekkep b i r d i leded i r Cbk. A. Danon, ayn. esr. , s. 62-

66) . Şunu söy lemek lazımdır k i , bu iddia 1 875 - 1 877 seneleri arasında b i r zamanda Selanik'te b i r dönme­nin, tami r edi lmek üzere, terziye b ıraktığ ı yeleğ inin cebinden ç ıkar. bir kağ ıtta bu lunmuş ve i lk defa o ra­dan Selan i k g azeteci lerinden Saad i Levy tarafından kopya edi lmiş bir vesikaya dayanır. Böyle tesadüfen ele geçmiş b i r vesika da, izrahim Alaeddin Gövsa'n ın B akırköyü'nde bu cemaate a it bir k ız mektebinin mü­d ürü iken, bir kızın d efter i arasında bu lduğu İbrani­ce ve ispanyo lca Ş abbetay Sebi 'n in adı i l e başlayan bir besmeledi r (bk. lbrah im Alaeddin G övsa, Sabatay Sevi , istanbul , ts. , s. 6).

Selanik'te b i rb i rine muttası l ve birinden d iğerine kol aylık la geçi lebi len evlerde yaşayan bu cemaat ef­radının evlerinin b i rinde yeşil abajurlu lambaların za-

- 1 48 - '

yır ziyası i le aydınlat ı lmış g iz l i toplantı yerleri vardı . Kal (kahal) deni len bu yerlerde payyetan adı veri len din u l uları tarafından dualar okunur ve ab-bet-din denilen reis ler · tarafından vaaz edi l ird i . Bu vaazlar, bi lhassa Tevrat ve Zohar'dan ç ıkarı l ır ve daima Şab­betay' ın tebci l i i le neticelendir i l i rd i . Hem bu mesihin ve Yacob Querido'nun günün birinde ümmetlerini kur­taraçakları i t ikadı üzerinde ısrar olunduğu g ibi, umu­miyet itibariyle iyi l iğe, hayra ve f ıkraya yardıma teş­vik olunurdu ki , bu teşviklerin neticesi olarak, ekseri­si çalışıp zaruret ve iht1yac derdinden kurtu lmuş bir halde yaşayan cemaat efradı kendi aralarında fakir­lere i ş bu lurlar ve çalışmayanlara ise, doğrudan-doğ­ruya yardım etmek suretiyle, muavenet ederlerd i.

1 888 senesinde Ausland mecmuasına (s. 1 86-1 90 ve 206-209) Die Dönmes oder Mamenin Salonichi un­vanı i le b i r makale yazan J. T. Bendt dönmelerin şu suretle 3 zümreye ayrı ldı klarını söyler: 1 . Doğrudan doğruya Şabbetay Sebi'ye iman edenler l<i , bun lara 1 z m i r 1 i 1 e r (2500 kişi) den i l i r. 2. Jacob'un taraf­darları ki , bun iara y a k u b 1 (4000 kişi) derler ve 3. XVl ! l . asırda ölen Osman Ağa (Baba, Bevvab)'nın müridleri k i bunlara K u n i o s o s (3500 kişi) ismi veri l i r. Bu müel l ife göre, b irinci zümredeki dönmeler sakallarını , ikinci zümredekiler başlarını t ı raş, eder; üçüncü zümrede ise, sakallarını da, saçlarını da t ıraş etmezi er. Faka� bu taksim tarnamiyle · kat' i b ir taksim sayı lamaz. Mesela Bendt'den sonra 1 889'da Danon (ayn. esr.) b irbiri ile asla uyuşmayan şu üç zümreden bahseder: 1 . Başlarına h ususi şeki lde bir sarıl< saran t a r p u ş 1 u 1 a r , 2. Ucu sivri b ir pabuç g iyen c a -

- 149 -

v a 1 i e r o s , 3. Kısa ve bası k burunları i le tefrik edi­len h o n io s o s. Uikin bu taksimi de bugün tahkik ve tesbit etmek mümkün deği ld i r.

En mevsük ma.I ümaat nazaran, Şabbetay Sebi'nin . ölümünden b ir m üddet sonra Jacob'u çekemeyenler

çoğaldı . Cemaat işlerine ait iht i latlar neticesinde, g ü­nün bir inde Mustafa Çelebi isminde bir i Jacob'dan, cemaatin ekseriyetini arkasına takarak, ayrı ldı (1 689). Pek mümkündür ki , kendi ler in i Jacob vas ıtası i le Şab­betay'a daha kuvvetle merbut sayan J akubi'iere o va­kit i z m i r 1 i 1 e r adı veri lmiş ve kendi lerine b i r ne­vi asalet izafe edi lmiş olsun. Ayr ı lan zümre ise, Şab­betay' ın ölü münden tam 9 ay sonra Abdurrahman E­fendi adında b i r zat ın su lbünden dünyaya gelen Os­man isminde 'b i r çocuğun vücudunda Şabbetay' ını temessü l ettiğ ini , çünkü çocuğun mesih in vefatından tam · 9 ay sonra doğduğunu, halbuki Jacob'un onun vefatından çok evvel doğmuş olduğunu iddia edi­yordu. i şte bu Osman adındaki çocuktur ki, sonradan Osman Ağa, Osman Baba, Osman Bevvab isimleri i le mezhebin lıak im ve b i r dereceye kadar hurafevi b i r şahsiyeti o lmuştur. Fakat 1 720 senesin e doğru �u zümre içerisinde de, Osman Ağa'nın vefatını mütea­kip, . ibrahim Ağa adl ı b i risi tarafından, b i r ayr ı l ık d a­ha vukua get ir i lmişt i r. Bu ayr ı l ık Osman Baba'da me­sihin velc i l i o lduğu i ktikadı yüzünden husOle gelmiş­t ir.

Osman Bcvvab'ın adına XVl l l . asırda kuru lan zümre ticaret yoluna g i rerek, d ünya i le temasları art­tı rmış ve geniş düşünceye, terakkiye taraftar g ibi g ö­rünmüştür. Velhas ı l zümreler a rasında iki asır evvel

- 150 -

�başlayan kavgalar" XIX. asrın sonuna kadar, öyle b i r k in ve nefret dalgası içinde cereyan etmişti r . k i , bu üç zümrenin mensupları birbirleri i l e her tür lü dosta­ne temastan kaçınmışlar ve bir ib ir lerini tahk ir ve tez­yife kadar varmışlardı. Bu ayrı ve gayrı l ık , b irine men­sup b ir c:ıhçı veya bakkaldan yiyecek a l ıp 'yemek, d i­ğeri için haram sayılacak !<adar i leri gitmişti. Bu zümrelerden Jakublferde cemaatin esrarl ı hayatı b i r tarikat hayatı vaziyet in i mulıafaza ediyordu. Mamafih çocuklar türk ve müslüman o larak terb iye görd ü k­ten 9aşka, orta l ıkta b i r ayrı l ık ve b i r cemaat hayatı

. buluduğu kendi lerinden ş iddetle gizleniyordu. izahat i steyen çocuklar ve gençler kat'i b i r inka r şekl inde mukabele görüyorlardı. Bu zümrede cemaat esrarını ö[ı renmek hakkı ancak evlenmek i l e kazanı l ı rd ı . Hal­buf<i Osman Baba ve i b rahi'm Ağa zümreferinde ço­cuklara 1 3 yaşına gel ince itikat, ibadetler ve dini m eras im öğ reti l i rd i .

Dönmelerin itikatları ve ibadetler inin esasları hakkında malumatımız hemen-hemen yukarıda söy­·ıed iğ imiz Şabbetay Sebi 'n in 1 8 emrine münhasır ka­l ıyor. Bu emirlerin hu lasası , gerek Saadi Levy'n in Se­lanik'te tesadüfen bulduğu vesikaya ve gerek Graetz ve Bendt (bk. b ib l iyografya) adl ı müe l l if lerin b i ld i r­d iklerine göre, Alahın bir l iğ ine ve- Şabbetay Sebi 'n in mesih l iğ ine imandan, l<:at i lden, yalancı şahit l ikten, iht idaya cebirden, zinadan ve m üslümanlarfa izdi­vacdan çekinmekten, hayır ve şefkat iş lerine ehem­miyet vermekten, m üs lüman adetlerine ve dini mera­sime zahiri riayetten ve kameri aylarının i l k gün ler in­d e d ikkat ve hürmetten ve her gün g izl ice Me;Zamir

okumağa devamdan ibarettir. Yine bu vesikaya göre,. dönmelerin müslümanlar i le beraber bayram ettikleri günlerden başka, 1 2 kadar bayramları vardır. Bunla­rın mühimlerinden biri Kis lev (teşrin i l) ayının 1 6. gü­nü ictima hal inde tes' id edi len bayram i le ab (ağus­tos) ayının dokuzunda Şabbetay Sebi'nin mevlat bay-ramıdır. Kislev bayramının arifesinde oruç tutmak da: farzdır. Bu hususi bayram gün lerinde gündüzleri asla bayram ed i lmez; ancak geceleri toplanı larak, bayram edi l ir. Bundan başka dönmeler kendi mesihlerinin öl­düğüne kat' iyyen inanmakd ı kları için, b i lhassa Ya­kubiler her cumartesi b i r kadını , çocukları i l e beraber, deniz kenarına gönderip, mesih i get irecek geminin gözüküp-gözükmediğine baktı rdıklar ı gibi , i htiyarlar da her sabah ufl;1klarda böyle bir gemi ararlar. Diğer taraftan da cemaat ferdleri umumi hayatta müslüman­lar arasına kanşıp, cami lere namaza giderler ve ra­mazan orucunu tutarlar; hatta arada-sırada hacca , gönderi lenleri b i le o lurdu.

işte bu esas it ikat ve ibadet menasikinden başlca ·

bir takım eski kavim lerde emsaline tesadüf edilen b i r kanaat i le, zümrelerden her biri kendin i . h i lkatin (be­ri ) sebep ve h ikmeti , dünyayı dolduran diğer insan­ları . ise, ancak h i lkatın neticesi sayarlardı. Cennetin has bahçelerine g irmek inh isarı kendi lerine ait o lup diğer iy i insanlar ancak cennetin parmakl ık ları ola­bi l i rlerdi. Eğer iyi b i r müslüman tenasuh yol u i le dün­yaya 40 defa- gel ip, her gel işinde yalnız h ayır işlemiş, şerden kaçabi lmiş ise, has bahçeye g irmek imtiya­zını kazanabileceğine inanı l ı rd ı .

- 1 52 -

üç dönme zümresının ıc nesl-i şerifıı deni len. en yüksek asli a i le lere mensup birer reisi vardı ki , bun­lar cemaat ihtiyarlarının reyleri i le seç i l i r ve ö lünce­ye kadar o mevkide ka l ı rlard ı . Ab-be-din denilen re­

isler: tarafından tayin o lunan ruhani reisler marifeti i ıe n ikah, talak ve pek küçük yaşta - bazan doğu­mun 8. günü - sünnet merasimi , ö lü lerin techiz ve tekl ifi ve Selani l< ve istanbul'daki hususi mezarl ık­larında definleri g ib i , cemaatin iç iş leri ifa ve bi l­hassa muhtaçlara bakı lmak için yapı lan vakıflar ve· toplanan ianeler idare o lunurdu. Bu reis-i ruhaniler Tevrat okudukları g ib i , Zohar deni len kitabı da he­men-hemen ezber bi l i rler, vaktiyle bir çoğu ibranice· ve yahudi ispanyolcasını mukaddes b i r d i l g ibi , öğre­n i rlerd i .

Dönmeleri r� bu 3 zümresi d ışarıdan veya birb i r­lerinden kız a ı ıp-vermedikler ig ibi , zümrelerin için-· de ayrıca tahdit ler de mevcuttu . Bir defa · a risitokrat ve avam d iye. ictimai mevki ve meslek bakımından, vaktiyle ayrı l ıkıar yapıl mıştı. Evlenmek hususunda bu ayrı l ık lar g üya küfv aramak suretinde tecel li ediyor� du. Bu suretle m üslümanlardan veya başka b i r züm­reden kız a lanlar veya yabancı erkeklere varanlar " cemaat dışın sayılara!< ıc kararmış ıı d iye anı l ı rlar-. d ı .

i mdi bazı şifahi haberlerden ve türkçe mecmua ve gazetelere yazı l ıp, tekzip edi lmeyen makalelerden öğren i ldiğine göre, en son zamanlara kadar bu 3. zümre mevcudiyetini m uhafaza ett iği g ib i , ara larında ayrı l ı k - gayrı l ı k deva111 edip g itmiştir. Bunlardan bi· rinci zümre XIX. asır içinde Seianik belediye riyase·�

- 1 53 -

· tinde bu lunan Hamdi Bey'in ismine, ik inci zümre ise, cemaatin hatırı sayılan zengin b i r a i les i o lan Kara­kaşlar'a, üçüncü züm re ise, yine zeng in b i r a i le o lan

. Kapancı lara iz8fetle yad edi legelmişt i r. Bu zümrele­re şaka tari ki i le diğer bazı is imler dahi ver i lmişse de, bun lar burada zikre b i le değmez. Bu üç zümre-

, den b i rin.ci zümre şiddetle tesettü r tarafdarı ve te­ceddüt a leyhdarı o lduğu gibi , Türk müslümanlar i l e s ıkı münaseb,ata gir işmiş ve bi l hassa devlet me'mu­

. riyetini t icarete tercih etmişler, halbuki d iğer ik i züm-re kuvvet l i b i r ticari insiyak i le , mühim ticaret ve sa-

.nayi iş lerine atı lm ışlardır . Mamafih bun ların a rasın­da da kendini tıp ve huku k . g ib i i l imler tahsi l ine ve­ren ler ve mekteb-i mü l kiyeye g i rerek, idare me'mur­!u klar ında va l i l i k ve müsteşarl ığa ve siyasette meb'us­l uk ve nazı r l ığa kadar yükselenler eksik o lmadığı gibi , hocal ık ;nesleğinde ve gazeteci l i kte muvaffak olanlar da vard ı . B i lhassa XIX. asrın son 20 - 25 se-

· nesi zarfı nda bu cemaat i l k tahsi le büyük bir ehem­miyet vermiş ve ikinci ve üçüncü zümreler, kendi aralarında topladık lar ı ianeler i le , Selani k'te ewel a

· iki mektep v e sonra da l ise derecesine i ki mü esse­. se ( Feyziye ve Terakki) açmışlardır k i , bun lar, ara­lar ında b ir nevi rekabet has ı l o lması üzerine,, o vakit Selanik ' in en iyi mektepleri hal ine geçmişti. i şte bu

· mektepler sayesinde, yaş l ı lar müstesna o lmak üze­. re, cemaat efradı arasında okumaz - yazmaz he­. men hemen hiç kimse kalmamıştı r. Mektepler son · iki .zümreye mahsus o lmakla beraber, devlet mektep-l er i prog ramını tamamen (yani is lam akaid ve i lm-i hal i de dahi l o lduğu halde) takip ett iği için hususi

.mektebi o lmayan bi rinci zü mre (Yakubiler) ve hatta

- 1 54 -

Türk ve m üs lüman lar tarafından da rağbete mazhar lomuştu. Muhaceretten sonra ista.nbu l 'a nakled i len ve ecnebi di l ders ler ine bi lhassa Fransızcaya büyük ehemmiyet veren bu mektepler ' me'zun ları ve t icaret maksadı i le sık - s ı k Avrupa'ya gid ip - gelen genç­ler cemaat a rasında yeni ve i leri f ikir ler yaratmak­tnn hali kalmamışlardı.

XX. asrın iptidalarında Selani k'te her üç züm­'ı'enin m ünevverleri azim b i r Tü rk kitlesi içinde böy­le b i r avuç az l ı k zümrenin uğradığı ve uğrayacağı müşkü latı d üşünerek, üç zümre a rasındaki ayrı l ığ ı ka ld ırma!\ şart lar ını müzakeer etmek üzere, bir. hu­susi komite teşki l etmişler ve eğer bu komite mu­vaffal{ . o lu,rsa, ikinci merhal e olarak, en kuvvet l i b'ir bağ olan d i l bağı i le bağl ı o lduk ları Türkler i le (çün­,kü dönmelerin ana d i l ler i ya lnız Türkçe idi) büsbü­tün kaynaşmak yol larını aramağı d üşünmüşlerse de, o vakit b u işte ne dereceye kadar muvaffak olduk­larına dair malumat al ınamamıştı r.

Balkan harbi ve muhaceret cemaatleri fi'len dağı tarak, xvı ı . asırdan beri devam eden gizl i ha­yata bir dereceye kadar nihayet vermişti r. Mu hace­retten son ra Selani k haricinde yapılan teşkilat te­şebbüsleri mahdut ve ömürsüz o lmuştur. Teşki latta­ki zaaf b i rinci dünya harbinden sonra ve b i lhassa mütareke esnasında daha s iyadeleşerek, nihayet 1 924 senesi başında i kinci zümreye mensup o lan R üştü Karakas, Büyük M i l let Mecl is ine b i r istida ve mezhebin feshi , Türk ve müslü ınan vatandaşlar i le "ihtilat ve tesa tübün ıı temin in i talep etmiş ise de, bu

- 1 55 -

husus bir karara iktiran etmemiştir. Mamafih yeni nesi l , kendi günah ve kusuru o lmadan, mazinin Üzer­lerine bastığı bu ayrı l ı k damgasından ve işitmeği h iç sevmed ikleri dönme unvanından b i r an evvel kurtul­mak gayreti i le,. eski zümreler mensuplarından kız. al ıp - vermemeğ i bir taassup derecesine çıkarmış­rard ır . B i r taraftan bu sebeple, d iğer taraftan ictimai inkı laplar dolayısiyle, art ık büyük şehi rlerde böyle kapal ı cemaat ler yaşatmak hayl i güçleşmiş olduğun-· dan, dönme cemaatleri ana d i ı'leri ve vatan bir l iğ i i l e bağ l ı o ldukları büyük Türk camiası içinde erimek üz­redir.

Bibl iyog rafya : Bu madden in garp ve şark kay­naklarından ibaret pek zayıf bibl iyografyasına geç­meden evvel , şunu söyleme!< lazımdır ki, garp men­balarının en çoğu bitaraf l ık larından ve objektif gö­rüşlerinden şüpheye hakkımız o lmayan müel l if ler ta­raf ından yazı lmış olmakla beraber, eski b i r d ini ' ih­t i laf ın , daha i lml tabir i i le teşeyyü'ün (schisme), gayr-ı şu'Ori b i r su rette kalemler üzerine tesir i d ü­şünüleb i l i r. Şark menbaları yani Tü rkçe. eserlere ge­l ince, bun ların ekseris i yalnız padişah ve sadrazama temas eden cihetleri yazdıktan sonra ne cemaat, ne de mezheb hakkında bir kel ime b ile yazmağa lüzum

gören eski vekayinameler i le Türkiye'de meşrutiyet­ten sonrn ynz ı lmış gazete ve mecmua makaleleri ve onlara veri len cevaplardan ve en doğru tabiri i l e h ü­cum ve müdafaalardan ibarett ir. B i r de bib liyografya d3 Şabbetay Sebi'n in , maddeyi ancak dolayısı i l e alakadar eden, hayatına da i r pek Çok eserlerden an­cak bi r . kaçı zikredi lmişti r. Metinde z ikredi lenlerden

- 1 56 -

başka, G raetz, überbleibsel der Sabbat. Secte in Sa­lonichi , Monat�schrift f ü r Geschichte und Wissensc­haft des Judentums xxx ı ı ı , 49 V. d. ; ayn. mi l . , Gesc-

. h ichte der Juden,. 3. tab., X. 306; Revue du monde . musulman, V I , 1 908; A. Danon, Al lg . Zeit, des J ud. , 1 887, s . 538 v.d . ; ayn. mi l . , Revue des etudes juives, XXXV, 264 v.d . ; ayn. m i l . Sefer ha Shanah, 1 900, ı , 1 54 v.d . : Revue des ecoles de l 'Al l iance lsrael ite (Paris, 1 902) , .u r. 5, s . 289 - 323 ; Richard Gottheil ,Jeu ish Encyclopedia, iV,. 639 ; A. Galante, Nauveaux documents sur Sabatay Sevi { İstanbu l , 1 935) ; v. Harnmer, H istoire de l 'Empire Ottoman C Paris, 1 838, XI , 23.9 v.d. ; F. w. Hasluck, Christian ity and lslarn un­der the Sultans (Oxford, 1 929) , i l , 1 53, 210 , 471 , 473, 474 - ibrahim Alaeddin Gövsa, Sabatay · Sevi {lstan­bu l , ts .) ; Vatan ve Vakit Gazeetleri (1 924 senesi nüs­haları ) ; Resiml i gazete ve Resiml i dünya mecmuaları .

(T. H. )

- S O N -,

- 1 57 -