Scivias. Primera parte, de Hildegarda de Bingen. … · 4 Scivias. Primera parte, de Hildegarda de...

3Scivias. Primera parte, de Hildegarda de Bingen. Lectura y comentario al modo de una lectio medievalis

n. 15: His papa recognitis iubet representari scripta beate Hildegardis, que sibi de predicto cenobio perlata susceperat; et ea manibus propriis tenens ipseque recitatoris uice functus archyepiscopo et cardinalibus omnibusque, qui de clero aderant, publice legit ac responsa uirorum, quos | ad hec indaganda miserat, pronuntians omnium mentes et uoces in laudem conditoris et congratulationem excitauit. [...] Ad hec reuerendus pater patrum tam benigne quam et sagaciter assensum prebens litteris salutatoriis beatam uirginem uisitauit, in quibus concessa sub Christi et beati Petri nomine licentia proferendi, quecumque per Spiritum sanctum cognouisset, eam ad scribendum animauit. (Vita Sanctae Hildegardis Virginis 1, 4, p. 9-10 (CCCM 126). Las citas de la Vita corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).

n. 16: In uisione etiam uidi quod primus liber uisionum mearum Sciuias diceretur, quoniam per uiam uiuentis luminis prolatus est, non de alia doctrina. (Carta 103r –Primera carta de Hildegarda de Bingen a Guiberto de Gembloux�, año 1175, p. 263. En: Hildegardis Bingensis. Epistolarium (CCCM 91a). Las citas del Epistolarium corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).

n. 21: O mitis pater, ego paupercula forma scripsi tibi hec in uera uisione in mystico spiramine, sicut Deus uoluit me docere. O fulgens pater, in tuo nomine tu uenisti in terram nostram, sicut Deus predestinauit, et uidisti de scriptis ueracium uisionum, sicut uiuens lux me docuit, et audisti ea in amplexibus cordis tui. Nunc finita est pars scripture huius, sed tamen eadem lux non reliquit me, sed in anima mea ardet sicut eam ab infantia mea habui. Vnde nunc mitto tibi litteras istas in uera admonitione Dei. Et anima mea desiderat, ut lumen de lumine in te luceat, et puros oculos tibi infundat et spiritum tuum exsuscitet ad opus scripture istius, quatenus anima tua inde coronetur, quod Deo placet; quia multi prudentes de terrenis uisceribus spargunt hec in mutationem mentium suarum propter pauperem formam, que

4 Scivias. Primera parte, de Hildegarda de Bingen. Lectura y comentario al modo de una lectio medievalis

edificata est in costa et que est indocta de philosophia. […] Nunc iterum dicit tibi qui est lux uiuens in supernis et in abysso lucens, nec latens in abscondito audientium cordium: Prepara scripturam hanc ad auditum me suscipientium, et fac illam uiridem in suco suauis gustus et radicem ramorum et uolans folium contra diabolum, et uiues in eternum […]. (Carta 2 –al Papa Eugenio�, año 1148, p. 7-8, CCCM 91).

n. 23: O homo, quae fragilis es de puluere terrae et cinis de cinere, clama et dic de introitu incorruptae saluationis, quatenus hi erudiantur qui medullam litterarum uidentes eam nec dicere nec praedicare uolunt, quia tepidi et hebetes ad conseruandam iustitiam Dei sunt, quibus clausuram mysticorum resera quam ipsi timidi in abscondito agro sine fructu celant. Ergo in fontem abundantiae ita dilatare et ita in mystica eruditione efflue, ut illi ab effusione irrigationis tuae concutiantur qui te propter praeuaricationem Euae uolunt contemptibilem esse. (Hildegardis. Scivias 1, 1, p. 8 (CCCM 43-43a). Las citas de Scivias corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).

n. 28: Dicitur quod eleuata in celestibus multa uideas et multa per scripturam proferas, atque modos noui carminis edas, cum nihil horum didiceris. (Carta 40 �de Odo de Soissons�, año 1148-49, p. 102, CCCM 91).

n. 34: Nunc iterum audi, o homo, pauperculam formam in Spiritu tibi dicentem: Deus uult ut recta itinera facias et ut illi subiectus sis et ut etiam uiuus lapis sis in lapide angulari. (Carta 40r �a Odo de Soissons�, año 1148-49, p. 105, CCCM 91).

n. 39: […]: si non aliud occurrit, quod nostratibus desit, saltem visiones et oracula beatae illius et celeberrimae Hildegardis apud vos sunt, quae mihi ex eo commendata est et venerabilis, quod eam dominus Eugenius speciali charitatis affectu familiarius amplectebatur. (Carta 99 �al maestro Girardus Puellanus�, año 1167. PL 199, 0220C).

n. 42: Et audiui ex praefato uiuente igne uocem dicentem mihi: ‘O quae es misera terra et in nomine femineo indocta de ulla doctrina carnalium magistrorum, scilicet legere litteras per intellegentiam philosophorum, sed tantum tacta lumine meo, quod tangit te interius cum incendio ut ardens sol, clama et enarra ac scribe haec mysteria mea quae uides et audis in mystica uisione. Noli ergo esse timida, sed dic ea quae intellegis in spiritu, quemadmodum ea loquor per te, quatenus illi uerecundiam habeant qui populo meo deberent rectitudinem ostendere, sed de petulantia morum suorum recusant iustitiam aperte dicere quam nouerunt, nolentes se abstrahere de malis desideriis suis, quae illis ita adhaerent quasi sint magistri eorum facientia eos fugere a facie Domini, ita ut erubescant loqui ueritatem. (Scivias 2, 1, p. 111-12).

n. 43: Et audiui uocem de celo dicentem: Homo que hec uidit et scribendo protulit, uiuit et non uiuit, cinerosa sentit et non sentit, ac miracula Dei non per se, sed per illa tacta profert: quemadmodum chorda per citharedam tacta, sonum non per se sed per tactum illius reddit. (Hildegardis. Liber Vitae Meritorum 4, 45, p. 291-92 (CCCM 90). Las citas del Liber Vitae Meritorum corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).


n. 49: Verba autem hęc fideles deuoto cordis affectu percipiant, quoniam per illum qui primus et nouissimus est ad utilitatem credentium edita sint. (Hildegardis Bingensis. Liber divinorum operum 3, 5, 38, p. 463 (CCCM. Vol. 92). Las citas del Liber divinorum operum corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).

n. 50: Item, meditatio in lectione est triplicis considerationis. Secundum historiam, allegoriam, tropologiam. Secundum historiam est, quando eorum quae facta sunt rationem vel quaerimus, vel admiramur suis temporibus, et locis, et modo congruo perfectam. In hac consideratio judiciorum divinorum meditantem exercet, quae nullis temporibus recta defuerunt et justa, quibus factum est quod oportuit, et redditum quod justum fuit. Secundum allegoriam meditatio operatur in dispositione praecedentium, futurorum significationem attendens mira ratione et providentia coaptatam sicut oportuit ad intelligentiam, et fidei formam fabricandam. In tropologia meditatio operatur quem fructum dicta afferant, exquirens quid faciendum insinuent, vel quid doceant esse vitandum. (Hugo de S. Victore. De artificio meditandi. PL 176, 0994B-C).

n. 52: Licet enim ad unum tantummodo sensum accommodata sit superficies litterae, multiplicitas mysteriorum intrinsecus latet. Et ab eadem re saepe allegoria fidem, tropologia mores variis modis aedificat. Anagoge quoque multipliciter sursum ducit, ut litteram non modo verbis, sed rebus ipsis instituat. (Joannes Sarisberiensis. Polycraticus, 7, 12. PL 199, 0666AB).

n. 4: Doctrina Spiritus non curiositatem acuit, sed caritatem accendit Merito proinde sponsa, quem diligit anima sua inquirens, non se suae carnis sensibus credit, non curiositatis humanae inanibus ratiociniis acquiescit; sed petit osculum, id est Spiritum Sanctum invocat, per quem accipiat simul et scientiae gustum, et gratiae condimentum Et bene scientia quae in osculo datur, cum amore recipitur, quia amoris indicium osculum est. Scientia ergo quae inflat, cum sine caritate sit, non procedit ex osculo. […]. Utrumque enim munus simul fert osculi gratia, et agnitionis lucem, et devotionis pinguedinem. Est Spiritus quippe sapientiae et intellectus, qui instar apis ceram portantis et mel, habet omnino et unde accendat lumen scientiae, et unde infundat saporem gratiae. Neuter ergo se osculum percepisse putet, sive qui veritatem intelligit nec diligit, sive qui diligit nec intelligit. Sane in osculo isto nec error locum habet, nec tepor. Quamobrem geminae gratiae sacrosancti osculi suscipiendae paret e regione duo labia sua quae sponsa est, intelligentiae rationem, sapientiae voluntatem, ut de pleno osculo glorians mereatur audire: DIFFUSA EST GRATIA IN LABIIS TUIS, PROPTEREA BENEDIXIT TE DEUS IN AETERNUM. (Bernardus Claraeuallensis. Sermones super Cantica canticorum 8, 6, p. 39).


n. 6: Quam sanctum os tuum, quam sancta et auris tua! Cum oras (si tamen eo modo oras, quo orare debes), os tuum in aure Dei est. Et ego verebor illud os sanctum dicere quod in ipsius aure Dei video esse? Cum vero legis, et os Dei in aure tua est. Et aurem hanc ego sanctam non dicam? Sive ergo tu loquaris Deo (quod utique facis cum oras): sive loquatur tibi Deus (quod tunc nimirum fit cum legis), beatum te incunctanter assero. Quid dicam de meditatione pura? quid de actione egregia? Nam illa sanctificat animum, haec autem exornat manum. (Guigo II, prior Carthusiae. De quadripertito exercitio cellae, cap. 15, PL 153, 0827B-C).

n. 9: Item, meditatio in lectione est triplicis considerationis. Secundum historiam, allegoriam, tropologiam. Secundum historiam est, quando eorum quae facta sunt rationem vel quaerimus, vel admiramur suis temporibus, et locis, et modo congruo perfectam. In hac consideratio judiciorum divinorum meditantem exercet, quae nullis temporibus recta defuerunt et justa, quibus factum est quod oportuit, et redditum quod justum fuit. Secundum allegoriam meditatio operatur in dispositione praecedentium, futurorum significationem attendens mira ratione et providentia coaptatam sicut oportuit ad intelligentiam, et fidei formam fabricandam. In tropologia meditatio operatur quem fructum dicta afferant, exquirens quid faciendum insinuent, vel quid doceant esse vitandum. (Hugo de S. Victore. De artificio meditandi. PL 176, 0994B-C).

n. 10: Licet enim ad unum tantummodo sensum accommodata sit superficies litterae, multiplicitas mysteriorum intrinsecus latet. Et ab eadem re saepe allegoria fidem, tropologia mores variis modis aedificat. Anagoge quoque multipliciter sursum ducit, ut litteram non modo verbis, sed rebus ipsis instituat. (Joannes Sarisberiensis. Polycraticus, 7, 12. PL 199, 0666AB).

n. 13: Noli ergo esse timida, sed dic ea quae intellegis in spiritu, quemadmodum ea loquor per te. (Scivias 2, 1, p. 111).

n. 1: Et ecce quadragesimo tertio temporalis cursus mei anno, cum caelesti uisioni magno timore et tremula intentione inhaererem, uidi maximum splendorem, in quo facta est uox de caelo ad me dicens: ‘O homo fragilis, et cinis cineris, et putredo putredinis, dic et scribe quae uides et audis. Sed quia timida es ad loquendum et simplex ad exponendum et indocta ad scribendum ea, dic et scribe illa non secundum os hominis nec secundum intellectum humanae adinuentionis nec secundum uoluntatem humanae compositionis, sed secundum id quod ea in caelestibus desuper in mirabilibus Dei uides et audis, ea sic edisserendo proferens, quemadmodum et auditor uerba praeceptoris sui percipiens, ea secundum tenorem locutionis illius, ipso uolente, ostendente et praecipiente propalat. (Scivias, Protestificatio, p. 3).


n. 2: Factum est in millesimo centesimo quadragesimo primo Filii Dei Iesu Christi incarnationis anno, cum quadraginta duorum annorum septem que mensium essem. (Ibíd.).

n. 3: In diebus Heinrici moguntini archiepiscopi et Conradi Romanorum regis et Cunonis abbatis in monte beati Disibodi pontificis, sub papa Eugenio, haec uisiones et uerba facta sunt. (Ibíd., p. 6).

n. 7: Et factum est in nono anno postquam uera uisio ueras uisiones, in quibus per decennium insudaueram, mihi simplici homini manifestauerat; qui primus annus fuit, postquam eadem uisio subtilitates diuersarum naturarum creaturarum, ac responsa et admonitiones tam minorum quam maiorum plurimarum personarum, et symphoniam harmonie celestium reuelationum, ignotamque linguam et litteras cum quibusdam aliis expositionibus, in quibus post predictas uisiones multa infirmitate multoque labore corporis grauata per octo annos duraueram, mihi ad explanandum ostenderat; cum sexaginta annorum essem, fortem et mirabilem uisionem uidi, in qua etiam per quinquennium laboraui. Igitur in sexagesimo primo etatis mee anno, qui est millesimus centesimus quinquagesimus octauus dominice incarnationis annus, sub pressura apostolice sedis, regnante Friderico Romanorum imperatore [...] (Liber Vite Meritorum, Incipit, p. 8).

n. 9: Virtutem autem et mysterium secretarum et admirandarum uisionum a puellari aetate, scilicet a tempore illo cum quinquennis essem usque ad praesens tempus mirabili modo in me senseram sicut et adhuc; quod tamen nulli hominum exceptis quibusdam paucis et religiosis qui in eadem conuersatione uiuebant, qua et ego eram, manifestaui. (Scivias, Protestificatio, p. 4).

n. 10: Visiones uero quas uidi, non eas in somnis, nec dormiens, nec in phrenesi, nec corporeis oculis aut auribus exterioris hominis, nec in abditis locis percepi, sed eas uigilans et circumspecta in pura mente, oculis et auribus interioris hominis, in apertis locis, secundum uoluntatem Dei accepi. (Ibíd.).

n. 12: Ab infantia autem mea, ossibus et neruis et uenis meis nondum confortatis, uisionis huius munere in anima mea usque ad presens tempus semper fruor, cum iam plus quam septuaginta annorum sim. Spiritus uero meus, prout Deus uult, in hac uisione sursum in altitudinem firmamenti et in uicissitudinem diuersi aeris ascendit, atque inter diuersos populos se dilatat quamuis in longinquis regionibus et locis a me remoti sint. Et quoniam hec tali modo uideo, idcirco etiam secundum uicissitudinem nubium et aliarum creaturarum ea conspicio. Ista autem nec corporeis auribus audio nec cogitationibus cordis mei, nec ulla collatione sensuum meorum quinque percipio, sed tantum in anima mea, apertis exterioribus oculis, ita ut numquam in eis defectum extasis patiar; sed uigilanter die ac nocte illa uideo. (Carta 103r �primera carta de Hildegarda de Bingen a Guiberto de Gembloux�, año 1175, p. 261, CCCM 91a).

n. 15. In uisione que anime mee, antequam nata procederem ... (Carta 23 –a los prelados de Maguncia�, año 1179, p. 61, CCCM 91).

n. 16: In prima formatione mea, cum Deus in utero matris mee spiraculo uite suscitauit me, uisionem istam infixit anime mee. (Vita 2, 2, p. 22).

n. 17: Véase supra, 2. Scivias (Conoce los caminos del Señor), n. 40.


n. 20: Tunc in eadem uisione magna presura dolorum coacta sum palam manifestare, que uideram et audieram, sed ualde timui et erubui proferre, que tamdiu silueram [...]. (Vita 2, 2, p. 24).

n. 23: Tunc et ego in me ipsa admirata sum, quod cum infra in anima hec uidi, exteriorem etiam uisum habui et quod hoc de nullo homine audiui. [...] a quadam nutrice mea quesiui, si aliqua exceptis exterioribus uideret, et nichil michi inde respondit, quoniam nichil horum uidebat. Tunc magno timore correpta non ausa eram hec cuiquam manifestare, sed tamen plura loquendo, dictando de futuris solebam enarrare. Et quando hac uisione pleniter perfundebar, multa que audientibus aliena erant loquebar, sed cum uis uisionis aliquantum cessit, in qua me plus secundum mores infantis quam secundum annos etatis mee exhibui, ualde erubui et sepe fleui et multotiens libenter tacuissem, si michi licuisset. (Vita 2, 2, p. 23).

n. 25: Certissime et mitissime pater, responde mihi in tua bonitate, indigne famule tue, que numquam uixi ab infantia mea unam horam secura, […], quia homo sum indocta de ulla magistratione cum exteriori materia, sed intus in anima mea sum docta. Vnde loquor quasi dubitando. [...] Bone pater et mitissime, posita sum in animam tuam, ut mihi reueles per hunc sermonem, si uelis ut hec dicam palam, aut habeam silentium, quia magnos labores habeo in hac uisione, quatenus dicam quod uidi et audiui. (Carta 1 �a Bernardo, abad de Claraval�, año 1146-47, p. 3-5, CCCM 91).

n. 27: In eadem uisione scripta prophetarum, euangeliorum et aliorum sanctorum et quorundam phylosoforum sine ulla humana doctrina intellexi ac quedam ex illis exposui, cum uix noticiam litterarum haberem, sicut indocta mulier | me docuerat. Sed et cantum cum melodia in laudem Dei et sanctorum absque doctrina ullius hominis protuli et cantaui, cum numquam uel neumam uel cantum aliquem didicissem. (Vita 2, 2, p. 24).

n. 28: [...] maximae coruscationis igneum lumen aperto caelo ueniens totum cerebrum meum transfudit et totum cor totum que pectus meum uelut flamma non tamen ardens sed calens ita inflammauit, ut sol rem aliquam calefacit super quam radios suos ponit. (Scivias, Protestificatio, p. 3-4).

n. 31: Lumen igitur quod uideo, locale non est, sed nube que solem portat multo lucidius, nec altitudinem nec longitudinem nec latitudinem in eo considerare ualeo, illudque umbra uiuentis luminis mihi nominatur, atque ut sol, luna et stelle in aqua apparent, ita scripture, sermones, uirtutes et quedam opera hominum formata in illo mihi resplendent. Quicquid autem in hac uisione uidero seu didicero, huius memoriam per longum tempus habeo, ita quod, quoniam illud aliquando uiderim et audierim, recordor. Et simul uideo et audio ac scio, et quasi in momento hoc quod scio disco. Quod autem non uideo, illud nescio, quia indocta sum. Et ea que scribo, illa in uisione uideo et audio, nec alia uerba pono quam illa que audio, latinisque uerbis non limatis ea profero quemadmodum illa in uisione audio, quoniam sicut philosophi scribunt scribere in uisione hac non doceor. [...] Et in eodem lumine aliam lucem, que lux vivens mihi nominata est, interdum et non frequenter aspicio, quam nimirum quomodo uideam multo minus quam priorem proferre sufficio, atque interim dum illam intueor, omnis mihi tristitia omnisque dolor de memoria aufertur, ita ut tunc mores simplicis puelle, et non uetule mulieris habeam. [...] anima autem mea nulla hora caret prefato lumine quod umbra uiuentis luminis uocatur, et illud uideo uelut in lucida nube firmamentum absque stellis aspiciam, et in ipso uideo que frequenter loquor et que interrogantibus de


fulgore uiuentis lucis respondeo. (Carta 103r �Primera carta de Hildegarda de Bingen a Guiberto de Gembloux�, año 1175, p. 261-62, CCCM 91a).

n. 35: In pura enim et sancta diuinitate cuncta uisibilia et inuisibilia absque momento et absque tempore ante euum apparuerunt, quemadmodum arbores uel alia creatura aquis vicina in ipsis videntur, quamuis in eis corporaliter non sint; sed tamen omnis formatio earum in ipsis apparet. Quando | autem Deus dixit: Fiat, statim formatione induta sunt, quę prescientia ipsius ante euum nulla corpora habentia intuebatur. Sicut enim in speculo omnia quę coram ipso sunt radiant, sic in sancta diuinitate omnia opera eius sine etate temporum apparuerunt. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 6(7), p. 52).

n. 36: Ego lux uiuens et obscura illuminans hominem quem uolui et quem mirabiliter secundum quod mihi placuit excussi in magnis mirabilibus trans metam antiquorum hominum, qui in me multa secreta uiderunt, posui; sed in terram straui illum, quod se non erigeret in ulla elatione mentis suae. (Scivias, Protestificatio, p. 4).

n. 38: Vnde in amore meo scrutatus est in animo suo, ubi illum inueniret, qui uiam salutis curreret. Et quendam inuenit et eum amauit, agnoscens quod fidelis homo esset et similis sibi in aliqua parte laboris illius qui ad me tendit. Tenens que eum simul cum illo in omnibus his per supernum studium contendit, ut absconsa miracula mea reuelarentur. Et idem homo super semetipsum se non posuit, sed ad illum in ascensione humilitatis et in intentione bonae uoluntatis, quem inuenit, se in multis suspiriis inclinauit. (Scivias, Protestificatio, p. 5).

n. 43: [...] multaque exteriora ignoraui de frequenti egritudine, quam a lacte matris mee hucusque passa sum, que carnem meam macerauit et ex qua uires mee defecerunt. (Vita 2, 2, p. 23).

n. 44: Quodam inquit tempore ex caligine oculorum nullum lumen uidebam tantoque pondere corporis deprimebar, quod subleuari non ualens in doloribus maximis occupata iacebam.Que ideo passa sum, quia non manifestaui uisionem, que michi ostensa fuit, quod de loco, in quo Deo oblata fueram, in alium cum puellis meis moueri deberem. Hec tamdiu sustinui, donec locum, in quo nunc sum, nominaui, et ilico uisu recepto leuius quidem habui, sed tamen infirmitate nondum ad plenum carui. (Ibíd., 2, 5, p. 27).

n. 46: Ergo plango cum merore coram te, quod ego sum mobilis cum motu in torculari arbore in natura mea, orta de radice surgente in Adam qui factum est exul in peregrinum mundum de suggestione diaboli. [...] Nunc autem surgens curro ad te. Ego dico tibi: Tu non es mobilis, sed semper erigens arborem, et uictor es in anima tua, non tantum te ipsum solum sed etiam erigens mundum in saluationem. (Carta 1 �a Bernardo, abad de Claraval�, año 1146-47, p. 5, CCCM 91). En �qui factum est … diaboli” se sigue la lectura indicada en app. comp: 44/45, porque la lectura tradicionalmente aceptada: “surgente in Adam de suggestione diaboli, unde ipse erat exsul in peregrinum mundum� no parece en manera alguna guardar coherencia con el pensamiento de Hildegarda acerca de Eva y su creación, que es obra divina y no diabólica; Nunc autem surgens curro ad te. Ego dico tibi: Tu non es mobilis, sed semper erigens arborem, et uictor es in anima tua, non tantum te ipsum solum sed etiam erigens mundum in saluationem. (Ibíd.).

n. 48: 13. Aéstimet se homo de caelis a Deo semper réspici omni hora, et facta sua omni loco ab aspéctu Divinitátis vidéri, et ab ángelis omni hora renuntiári. (Sancta Regula 7, p. 410. En: San Benito. Su vida y su Regla).


n. 49: 51. Séptimus humilitátis gradus est, si omnibus se inferiórem et viliórem non solum sua lingua pronúntiet, sed étiam íntimo cordis credat afféctu [...]. (Ibíd., p. 410).

n. 51: [...] et ut eam tamquam gratiam habeas et toto ei humilitatis et deuotionis affectu studeas respondere, sciens quod Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, quod in nobis est, hortamur et obsecramus. (Carta 1r �de Bernardo, abad de Claraval�, año 1146-47, p. 6, CCCM 91).

n. 53: Humilitas est virtus, qua homo verissima sui cognitione sibi ipse vilescit. Haec autem convenit his, qui ascensionibus in corde suo dispositis, de virtute in virtutem, id est de gradu in gradum proficiunt, donec ad culmen humilitatis perveniant, in quo velut in Sion, id est in speculatione, positi, veritatem prospiciunt. (Cit. en: Iversen, Gunilla. “Ego Humilitas, regina Virtutum: Poetic Language and Literary Structure in Hildegard of Bingen’s Vision of the Virtues”. En: Davidson, Audrey Ekdahl (ed.). The Ordo Virtutum of Hildegard of Bingen, p. 93).

n. 54: Laudabilis virtus virginitas, sed magis humilitas necesaria. (Ibíd., p. 94).n. 55: Si ergo virginitatem in Maria non potes nisi mirari, stude humilitatem imitari, et sufficit

tibi. (Ibíd.).n. 56: HVMILITAS Ego humilitas, regina uirtutum, [...].Ego cum meis sodalibus bene scio

quod ut es ille antiquus draco, qui super summum uolare uoluisti, sed ipse Deus in abyssum proiecit te. (Scivias 3, 13, 9, p. 624-25).

n. 59: [...] quia, sicut speculum in quo queque uidentur uasi suo imponitur, ita rationalis anima corpori uelut fictili uasi immittitur, quatenus per ipsam uiuendo regatur et anima per fidem celestia contempletur, […]. Homo celestis et terrestris est, per bonam quidem scientiam rationalis anime celestis, et per malam fragilis et tenebrosus; et quanto se in bonis cognoscit, tanto amplius Deum diligit. Nam si in speculo uultum suum sordidatum et puluere sparsum aspexerit, mundare et tergere illum studet. Ita etiam, si se peccasse et uarietati uanitatum se implicitum esse intellexerit, gemat, quoniam in bona scientia se pollutum scit, et cum psalmista plangat, dicens: Filia Babylonis misera. […] Beatus autem est ille qui tenebit hoc quod a Deo uiuit, et cuius scientia eum docet quod Deus eum creauerit et redemerit, et quod propter liberationem hanc qua Deus ipsum liberauit, omnem malam consuetudinem peccatorum suorum conterit, omnemque miseriam et paupertatem quam in celestibus diuitiis habet, supra petram illam, que firmamentum beatitudinis est, proicit. [...] Et ideo: O quam mirabilis –et lamentabilis– uox est, quod Deus talia fictilia uasa quandoque miraculis suis stellata facit, cum tamen ipsa non ualeant peccata deserere, nisi quantum per gratiam Dei ab ipsis prohibetur. (Carta 103r �Primera carta de Hildegarda de Bingen a Guiberto de Gembloux�, año 1175, p. 259-60, CCCM 91a).

n. 60: Sed ego, quamuis haec uiderem et audirem, tamen propter dubietatem et malam opinionem et propter diuersitatem uerborum hominum, tamdiu non in pertinacia, sed in humilitatis officio scribere recusaui, quousque in lectum aegritudinis flagello Dei depressa caderem. (Scivias, Protestificatio, p. 5).

n. 61: Nos autem, quamuis a te longe positi simus, fiduciam in te habentes quedam a te petimus, scilicet, quoniam plurimi contendunt quod paternitas et diuinitas Deus non sit, quid inde in celestibus sentias nobis exponere et transmittere non differas. Valeat dilectio tua. (Carta 40 �de Odo de Soissons�, años 1148-49, p. 103, CCCM 91).


n. 67: Mulierem in ecclesia docere non permittit apostolus; sed hec, per assumptionem spiritus ab hac conditione soluta et per eius magisterium erudita, corde in sapientia propria didicit experientia quod scriptum est: Beatus homo quem tu erudieris, Domine, et de lege tua docueris eum. (Carta 18 �a Hildegarda de Bingen�, año 1174, p. 232. En: Guiberti Gemblacensis. Epistolae I).

n. 69: Tunc antiquus deceptor per multas irrisiones me excribrauit, ita quod multi dixerunt: ‘Quid est hoc, quod huic stulte et indocte femine tot mysteria reuelantur, cum multi fortes ac sapientes uiri sint? In dispersionem itaque uertetur’. Multi enim de reuelatione admirabantur, utrum a Deo esset an de inaquositate aeriorum spirituum, qui multos seducunt. (Vita 2, 5, p. 28).

n. 72: Vene autem et medulle mee | tunc plene uirium erant, in quibus ab infantia et iuuentute mea defectum habebam. (Vita 2, 2, p. 24).

n. 76: Has uias, quas Deus michi precepit, cum negligerem propter populi timorem, dolores michi corporis sunt augmentati nec cessabant, quousque obediui, sicut et Ione contigit, qui ualde afflictus fuit, quousque ad obedientiam se reclinauit. (Vita 3, 23, p. 66).

n. 78: At ego in uera uisione aciem magnam angelorum humano intellectui innumerabilem per hos dies interdum uidi, qui de exercitu illo erant, qui cum Mychael contra drachonem pugnabant, et hi sustinebant, quid de me Deus fieri iuberet. Sed unus fortis ex eis | clamabat ad me dicens: ‘Ei, ei, aquila, quare dormis in scientia? Surge de dubitacione! Cognosceris. O gemma in splendore, omnes aquile uidebunt te, sed mundus lugebit, uita autem eterna gaudebit, et ideo aurora ad solem surge. Surge, surge, comede et bibe!’ […] Statim corpus meum et sensus mei ad presentem uitam mutabantur. Quod filie mee, que prius fleuerant, cernentes de terra me leuatam in lectum reposuerunt, et sic pristinas uires recepi. | Penalis autem infirmitas a me pleniter non recessit, sed tantum spiritus meus de die in diem plus quam prius in me confortabatur. Nam pessimi aerii spiritus, quibus penales cruciatus hominum iniuncti sunt, penam hanc, que michi ab eis ut Deus permisit inferebatur, subministrabant […]; qui et ad me festinantes uoce magna clamabant: ‘Seducamus istam, ut de Deo dubitet et blasphemet, cur eam tantis penis implicet.’ Sicut enim in Iob permissione Dei factum est, quos sathan corpus eius ita | percussit, quod uermibus scateret […]. (Vita 2, 9, p. 33-34).

n. 79: Pulcherrimus inquit et amantissimus uir in uisione ueritatis michi apparuit, qui tante consolationis fuit, quod omnia uiscera mea uelut odore balsami eius aspectus perfudit. Tunc gaudio magno et inestimabili exultabam semperque eum prospicere desiderabam. Et ipse his qui me afflixerunt precepit, ut a me discederent dicens: ‘Abscedite, quia nolo, ut amplius eam sic torqueatis.’ Qui cum magno ululatu recedentes clamabant. ‘Ach, quod huc uenimus, | quia confusi recedimus.’ Mox egritudo, que me inquietauerat, uelut aque per procellosos uentos inundatione commouentur, ad uerba uiri me dereliquit, et uires recepi, quemadmodum peregrinus, cum ad patriam reuertitur, possessiones suas recolligit; atque uene cum sanguine, ossa cum medullis in me reparata sunt, quasi de morte suscitata fuissem. At ego tacui in patientia, silui in mansuetidine, et sicut pariens post laborem, ita loquebar post dolorem. (Ibíd., 3, 24, p. 67).

n. 80: Et repente intellectum expositionis librorum, uidelicet psalterii, euangelii et aliorum catholicorum tam ueteris quam noui Testamenti uoluminum sapiebam, non autem


interpretationem uerborum textus eorum nec diuisionem syllabarum nec cognitionem casuum aut temporum habebam. (Scivias, Protestificatio, p. 4).

n. 81: In hoc monasterio quam maxime effloruit cum exercitio monasticae religionis in liberalibus artibus studium lectionis. Inter varia ergo studentium studia quidam in gentilium, quidam vero in divinorum librorum occupabantur lectione. (Annales Sancti Disibodi, p. 14. Cit. por: Mews, Constant J. “Hildegard and the Schools”, nota 47, p. 97. En: Burnett, Charles; Dronke, Peter (eds.). Hildegard of Bingen. The Context of Her Thought and Art).

n. 85: Mundus dicitur quasi undique motus, est enim in perpetuo motu. Hujus figura est in modum pilae rotunda. Sed instar ovi elementis distincta. Ovum quippe exterius testa undique ambitur, testae albumen, albumini vitellum, vitello gutta pinguedinis includitur. Sic mundus undique coelo, ut testa, circumdatur, coelo vero purus aether ut album, aetheri turbidus aer, ut vitellum, aeri terra, ut pinguedinis gutta includitur. (Honorius Augustodunensis. De imagine mundi 1, 1, PL 172, 0121A).

n. 86: De quatuor elementis: unde et microcosmus, id est minor mundus dicitur: habet namque ex terra carnem, ex aqua sanguinem, ex aere flatum, ex igne calorem. Caput ejus est rotundum, in coelestis sphaerae modum: in quo duo oculi ut duo luminaria in coelo micant; quod etiam septem foramina, ut septem coelum [coeli.] harmoniae ornant. Pectus, in quo flatus et tussis versantur, simulat aerem, in quo venti et tonitrua concitantur. Venter omnes liquores, ut mare omnia flumina recipit. Pedes totum corporis pondus, ut terra cuncta, sustinent. Ex coelesti igne visum, ex superiore aere auditum, ex inferiore olfactum, ex aqua gustum, ex terra habet tactum. Participium duritiae lapidum habet in ossibus, virorem arborum in unguibus, decorem graminum in crinibus, sensum cum animalibus: haec est substantia corporalis. (Honorius Augustodunensis. Elucidarium 1, 11, PL 172, 1116B-C).

n. 87: Sicut enim hic mundus septem tonis, et nostra musica septem vocibus distinguitur, sic compago nostri corporis septem modis conjungitur, dum corpus quatuor elementis, anima tribus viribus copulatur, quae Musica arte naturaliter reconciliatur. Unde et homo microcosmos id est minor mundus dicitur, dum sic consono numero coelesti musicae par cognoscitur. (Honorius Augustodunensis. De imagine mundi 1, 82, PL 172, 0140C-D).

n. 88: [...] Et uidi et didici, in uerum lumen uidendo et non per me in me requirendo, quod paternitas et diuinitas Deus est, quia homo hanc potestatem non habet ut de Deo dicat sicut de humanitate hominis et sicut de colore facti operis de manu hominis. Viuens ergo lux in secreto uerbo sapientie dicit: Deus plenus est et integer et absque principio temporum, et ideo non potest diuidi sermone sicut homo diuidi potest, quoniam Deus totum est et non alius, ac idcirco illi nihil abstrahendum aut addendum est. Nam etiam paternitas et diuinitas est ille qui est, ut dictum est: Ego sum qui sum. Et qui est, plenitudinem habet. Quomodo? Faciendi, creandi, perficiendi. Quicumque enim dicit quod paternitas et diuinitas non sit Deus, hic nominat punctum absque circulo, et si punctum habere uult absque circulo, illum qui est eternus negat. Et quicumque negat quod paternitas et diuinitas Deus sit, Deum negat, quia uult quod aliqua uacuitas in Deo sit. Quod non est. Sed Deus plenus est, et quod in Deo est Deus est. (Carta 40r �a Odo de Soissons�, año 1148-49, p. 104, CCCM 91).


n. 89: Nam cum de curia imperatoris per te transiremus, quia Spiritu Sancto imbuta es, tue caritati exponendum commisimus: In Patre manet eternitas, in Filio equalitas, in Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque connexio. – Quod et nunc, secundum quod Deus tibi reuelauit, expositum uidere desideramus. (Carta 31 �del obispo Eberhard de Bamberg�, año 1163-64, p. 82, CCCM 91).

n. 93: Scio enim in textu interiorem intelligentiam expositionis Psalterii et Euangelii et aliorum uoluminum, que monstrantur mihi de hac uisione, que tangit pectus meum et animam sicut flamma comburens, docens me hec profunda expositionis. Sed tamen non docet me litteras in Teutonica lingua, quas nescio, sed tantum scio in simplicitate legere, non in abscisione textus. (Carta 1 �a Bernardo, abad de Claraval�, año 1146-47, p. 4, CCCM 91).

n. 100: Sic ergo et tu, o homo, dic ea quae uides et audis; et scribe ea non secundum te nec secundum alium hominem, sed secundum uoluntatem scientis, uidentis et disponentis omnia in secretis mysteriorum suorum. (Scivias, Protestificatio, p. 3).

n. 103: [...] si tunc tandem ad mentem tuam reuocas Scripturas et doctrinas illas quas tibi antiqui et fideles patres tui proposuerunt, scilicet quod malum debes deuitare et bonum facere [...]. (Scivias 1, 4, 10, p. 73) ; [...] qui est roboratis operibus iustitiae profunda et exquisita sapientia principalium magistrorum per calorem Spiritus sancti, qui obscura in lege et prophetia aperuerunt et qui in euangeliis ostenderunt germen quod fructuosum fecerunt ad intellegendum [..]. (Ibíd., 3, 4, 6, p. 394) ; […] fortissima etiam uolumina quae probatissimi doctores multo studio enucleauerant in turpi taedio diffluunt […]. (Ibíd., 3, 11, 18, p. 586).

n. 104: [...] que nunc ueri doctores, secundum quod ea Deus denudare uoluerit, aperire contendunt [...]. (Liber vite meritorum 2, 20, p. 83).

n. 105: Fecit Deus duo magna luminaria, quę ęcclesię necessaria erant: luminare maius ut preesset diei, uidelicet principales et spiritales magistros, qui prepositi ęcclesię lumen fidelium oculorum existunt [...]. (Liber divinorum operum 2, 1, 36, p. 313).

n. 106: Códices autem legántur, in Vigíliis, divinae auctoritátis tam véteris Testaménti quam novi; sed et expositiónes eárum, quae a nominátis orthodóxis cathólicis Pátribus factae sunt. (Sancta Regula 9, 8, p. 430).

n. 108: [...] inhibitis ab opere feriis in claustro decenter cum silentio sedentes lectioni et discendo cantu suo student; et obedientes apostolo dicenti: Qui non laborat, nec manducet, priuatis diebus per officinas competentes uel scribendis libris, uel texendis stolis uel aliis manuum operibus intendunt. Ita ex studio lectionis illuminatio diuine agnitionis et gratia compunctionis acquiritur, et per exercitium exterioris operationis anime inimica otiositas excluditur, et scurrilitas, que per otiosos conuentus ex multiplicium leuitate uerborum oriri posset, compescitur. (Carta 38 �a Bovo�, años 1177-1180, p. 368. En. Guiberti Gemblacensis. Epistolae I).

n. 110: [...] circumdabunt te inimici tui vallo doctores novi testamenti doctrina sua, ut Gregorius, Ambrosius, Augustinus, Hieronymus et alii similes. (En: Carlevaris, Angela. “Ildegarda e la Patristica”. En: Burnett y Dronke, ob. cit., p. 79).

n. 111: […] illi qui in sapientia sua se injuste extollunt, ut Origenes [...] (Ibíd.).n. 116: 5. Quomodo? DE TRIBVS VIRIBVS LAPIDIS Tres uires in lapide et tres in flamma et

tres in uerbo sunt. Quomodo? In lapide est umida uiriditas et palpabilis comprehensio atque


rutilans ignis. Sed umidam uiriditatem habet ne dissoluatur nec comminuatur, palpabilem uero comprehensionem ut habitationem et defensionem exhibeat; rutilantem autem ignem ut confoueatur et consolidetur ad duritiam suam. Ipsa autem umida uiriditas significat Patrem, qui numquam arescit nec finitur in sua uirtute; et palpabilis comprehensio designat Filium, qui natus ex Virgine tangi et comprehendi potuit; atque rutilans ignis significat Spiritum sanctum, qui est accensor et illuminator cordium fidelium hominum. Quid est hoc? Sicut homo qui in corpore suo frequenter tangit umidam uiriditatem lapidis exinde infirmando debilitatur, sic et homo qui per instabilitatem cogitationum suarum temere uult Patrem intueri perit in fide. Et ut in palpabili comprehensione lapidis faciunt homines habitationem suam se per eum defendentes ab hostibus, ita et Filius Dei, qui est uerus lapis angularis, est habitatio fidelis populi, eum protegens a malignis spiritibus. Sed et sicut rutilans ignis illuminat tenebrosa comburens ea quae tetigerit, sic et Spiritus sanctus fugat infidelitatem auferens omnem rubiginem iniquitatis. Sic quomodo hae tres uires sunt in uno lapide, ita et uera Trinitas est in uera unitate. 6. DE TRIBVS VIRIBVS FLAMMAE Item sicut flamma in uno ardore tres uires habet, sic et unus Deus in tribus personis est. Quomodo? Flamma enim splendida claritate et purpureo uirore ac igneo ardore consistit. Sed splendidam claritatem habet ut luceat, et purpureum uirorem ut uigeat, atque igneum ardorem ut ardeat. Vnde in splendida claritate Patrem considera qui paterna pietate claritatem suam fidelibus suis expandit, et in purpureo uirore qui huic causae inest, in qua eadem flamma uirtutem suam ostendit, Filium intellege qui ex Virgine corpus assumpsit, in quo diuinitas mirabilia sua declarauit; ac in igneo ardore Spiritum sanctum perspice qui mentes credentium ardenter infundit. Sed ubi nec splendida claritas, nec purpureus uiror, nec igneus ardor est, ibi nec flamma cernitur, sic ubi nec Pater nec Filius nec Spiritus sanctus colitur, ibi nec Deus digne ueneratur. Ergo sicut in una flamma hae tres uires cernuntur, sic in unitate diuinitatis tres personae intellegendae sunt. 7. DE TRIBVS CAVSIS HVMANI VERBI Ita etiam ut tres causae in uerbo notandae sunt, sic et Trinitas in unitate diuinitatis consideranda est. Quomodo? In uerbo sonus, uirtus et flatus est. Sed sonum habet ut audiatur, uirtutem ut intellegatur, flatum ut compleatur. In sono autem nota Patrem qui inenarrabili potestate omnia propalat; in uirtute Filium qui mirabiliter ex Patre genitus est; in flatu uero Spiritum sanctum qui suauiter ardet in ipsis. Vbi uero sonus non auditur, ibi nec uirtus operatur nec flatus eleuatur, unde et nec ibi uerbum intellegitur; quia etiam Pater, Filius et Spiritus sanctus non sunt a se diuisi, sed suum opus unanimiter operantur. Vnde sicut hae tres causae in uerbo uno sunt, ita etiam superna Trinitas in superna unitate est. […] (Scivias 2, 2, 5-7, p. 127-29).

n. 117: Et dixi et scripsi haec non secundum adinuentionem cordis mei aut ullius hominis, sed ut ea in caelestibus uidi, audiui et percepi per secreta mysteria Dei. (Scivias, Protestificatio, p. 6).

n. 118: Magnum est etiam illud et admiratione dignum, quod ea, que in spiritu audiuit uel uidit, eodem sensu et eisdem uerbis circumspecta et pura mente manu propria scripsit et ore edidit, uno solo fideli uiro symmista contenta, qui ad euidentiam grammatice artis, quam ipsa nesciebat, casus, tempora et genera quidem disponere, sed ad sensum uel intellectum eorum nichil omnino addere presumebat uel demere. (Vita 2, 1, p. 20-21).


n. 120: Sed ille qui sine defectione magnus est, modo paruum habitaculum tetigit, ut illud miracula uideret et ignotas litteras formaret, ac ignotam linguam sonaret. Et dictum est illi: Hoc quod in lingua desuper tibi ostensa non secundum formam humane consuetudinis protuleris, quoniam consuetudo hec tibi data non est, ille qui limam habet, ad aptum sonum hominum expolire non negligat. (Carta 8 �al Papa Anastasio�, años 1153-54, p. 21, CCCM 91).

n. 122: Et iterum audiui uocem de caelo mihi dicentem: ‘Clama ergo et scribe sic’. (Scivias, Protestificatio, p. 6).

n. 3: [...] uidi qvasi montem magnum ferreum colorem habentem, et super ipsum quendam tantae claritatis sedentem, ut claritas ipsius uisum meum reuerberaret, de quo ab utraque parte sui lenis umbra uelut ala mirae latitudinis et longitudinis extendebatur. Et ante ipsum ad radicem eiusdem montis quaedam imago undique plena oculis stabat, cuius nullam humanam formam prae ipsis oculis discernere ualebam, et ante istam imago alia puerilis aetatis, pallida tunica sed albis calceamentis induta, super cuius caput tanta claritas de eodem super montem ipsum sedente descendit ut faciem eius intueri non possem. Sed ab eodem qui super montem illum sedebat multae uiuentes scintillae exierunt, quae easdem imagines magna suauitate circumuolabant. In ipso autem monte quasi plurimae fenestellae uidebantur, in quibus uelut capita hominum quaedam pallida et quaedam alba apparuerunt. Et ecce idem qui super montem illum sedebat fortissima et acutissima uoce clamabat dicens: ‘O homo, quae fragilis es de puluere terrae et cinis de cinere, clama et dic de introitu incorruptae saluationis, quatenus hi erudiantur qui medullam litterarum uidentes eam nec dicere nec praedicare uolunt, quia tepidi et hebetes ad conseruandam iustitiam Dei sunt, quibus clausuram mysticorum resera quam ipsi timidi in abscondito agro sine fructu celant. Ergo in fontem abundantiae ita dilatare et ita in mystica eruditione efflue, ut illi ab effusione irrigationis tuae concutiantur qui te propter praeuaricationem Euae uolunt contemptibilem esse. Nam tu acumen huius profunditatis ab homine non capis, sed a superno et tremendo iudice illud desuper accipis, ubi praeclara luce haec serenitas inter lucentes fortiter lucebit. Surge ergo, clama et dic quae tibi fortissima uirtute diuini auxilii manifestantur, quoniam ille qui omni creaturae suae potenter et benigne imperat, ipsum timentes et ipsi suaui dilectione in spiritu humilitatis famulantes claritate supernae illustrationis perfundit et ad gaudia aeternae uisionis in uia iustitiae perseuerantes perducit’. [...] (Scivias 1, 1, p. 7-8).

n. 4: [...] mons iste magnus ferreum colorem habens designat fortitudinem et stabilitatem aeternitatis regni Dei, quae nullo impulsu labentis mutabilitatis potest exterminari [...] (Ibíd., 1, 1, 1, p. 8).

n. 12: [...] ostendit in regno beatitudinis ipsum qui in fulgore indeficientis serenitatis toti orbi terrarum imperans superna diuinitate humanis mentibus incomprehensibilis est. (Ibíd., 1, 1, 1, p. 8-9).

n. 17: Visus ergo ad videndum Deum naturale lumen animae, ab auctore naturae creatus, charitas est. Sunt autem duo oculi in hoc visu, ad lumen quod Deus est videndum naturali quadam


intentione semper palpitantes, amor et ratio. Cum alter conatur sine altero, non tantum [al. adeo] proficit; cum invicem se adjuvant, multum possunt, [...].In hoc autem plurimum laborant suo unusquisque modo, quod alter eorum, id est ratio, Deum videre non potest nisi in eo quod non est, amor autem non acquiescit requiescere nisi in eo quod est. […] Ratio majorem habet sobrietatem, amor beatitudinem. Cum tamen, ut dixi, invicem se adjuvant, et ratio docet amorem, et amor illuminat rationem; et ratio cedit in affectum amoris, et amor acquiescit cohiberi terminis rationis; magnum quid possunt. (Guillelmus Sancti Theodorici. De natura et dignitate amoris. PL 184, 0393A-C).

n. 19: Sed ab utraque parte sui lenis umbra uelut ala mirae latitudinis et longitudinis extenditur: quod est et in admonitione et in castigatione beatae defensionis suauis et lenis protectio ineffabilem iustitiam in perseuerantia uerae aequitatis iuste et pie demonstrans. (Scivias 1, 1, 1, p. 9).

n. 21: […] quia coram Deo in humilitate regnum Dei inspiciens timor Domini, uallatus perspicuitate bonae et iustae intentionis, studium et stabilitatem suam in hominibus exercet […]. (Scivias 1, 1, 2, p. 9).

n. 26: Ordinata procedit acie adversus septem peccati gradus Spiritus septiformis. Et primus contra negligentiam timor exsurgit. Nimirum ipse est quo concutitur anima, discutitur conscientia, excutitur sopor letalis, incutitur sollicitudo. Denique QUI TIMET DEUM, NIHIL NEGLIGIT, sed veretur omnia opera sua. (Bernardus Claraeuallensis. Sermones de diuersis. Sermo 14, p. 134 (CCCM 6,1).

n. 27: TIMOR DEI: Ego Timor Dei, vos felicissimas filias praeparo, ut inspiciatis in Deum vivum et non pereatis. VIRTUTES: O Timor, valde utilis es nobis, habemus enim perfectum studium numquam a te separari. (Ildegarda di Bingen. Ordo Virtutum. Il cammino di Anima verso la salvezza, p. 88. Las citas de Ordo Virtutum corresponden de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).

n. 28: […] quoniam omnem obliuionem iustitiae Dei, quam saepius homines in taedio mentis suae sentiunt, per acutissimam aciem inspectionis suae ita abicit, quod mortalis inquisitio uigilantiam eius in debilitate sua non discutit. (Scivias 1, 1, 2, p. 9).

n. 30: [...] non sibi sed Deo uelut in pallore subiectionis iusta opera sua quasi indumentum pallidae tunicae tribuens et serena uestigia Filii Dei fideliter subsequens. (Ibíd., 1, 1, 3, p. 9).

n. 31: Viridem agrum in potestate mea habui. Numquid, o homo, dedi tibi illum, ut eum germinare faceres quemcumque fructum tu uelles? Et si in illum semen seminas, num potes illud in fructum producere? Non. Nam tu nec rorem das, nec pluuiam emittis, nec umiditatem in uiriditate tribuis, nec calorem in ardore solis educis, per quae omnia competens fructus producendus est. Ita etiam in auditum hominis uerbum seminare potes, sed in cor illius quod ager meus est nec rorem compunctionum, nec pluuiam lacrimarum, nec umorem deuotionum, nec calorem Spiritus sancti infundere uales, in quibus omnibus fructus sanctitatis germinare debet. Et quomodo audebas dedicatum et sanctificatum mihi in baptismo tam temere tangere ut eum absque uoluntate sua in artissimam captionem ligaturae ad ferendum iugum meum traderes, unde nec aridus nec uiridis effectus est, ita quod nec saeculo mortuus est nec saeculo uiuit? Et cur eum ita oppressisti quod ad neutrum ualet? Sed miraculum meum ad confortandum eum ut in spiritali uita permaneat ab hominibus perscrutandum non est; quoniam uolo ne parentes ipsius in oblatione eius peccent absque


uoluntate illius eum mihi offerentes. Quod si aliquis scilicet pater aut mater puerum suum ad seruitium meum offerre uoluerit, antequam eum repraesentet, dicat: ‘Promitto Deo ut puerum meum sollerti custodia usque ad intellegibilem aetatem eius custodiam, scilicet supplicando, deprecando, exhortando eum, quatenus in seruitio Dei deuote permaneat. Et si mihi consenserit, festinanter eum ad seruitutem Dei offero; uel si mihi assensum non praebuerit, insons coram oculis maiestatis eius sim’. Si autem parentes pueri eum his modis usque ad intellegibilem aetatem suam prosecuti fuerint et si tunc idem puer se auertens illis consentire noluerit, tunc et ipsi, quia deuotionem suam in illo quantum ualebant ostenderunt, eum sine uoluntate illius non offerant, nec eum ad seruitutem illam peruenire cogant, quam nec ipsi ferre nec adimplere uolunt. (Scivias 2, 5, 46, p. 214-15).

n. 35: [...] quoniam et ille qui caelestes diuitias habet, paupertati humiliter se subdidit. (Scivias 1, 1, 3, p. 10).

n. 37: [...] hoc est quod ab omnipotente Deo diuersae et fortissimae uirtutes in diuina claritate fulminantes ueniunt, quae illos qui Deum ueraciter timent et qui paupertatem spiritus fideliter amant, suo adiutorio et custodia circumdantes ardenter amplectuntur et deleniunt. (Ibíd., 1, 1, 4, p. 10).

n. 44: Nam homines certamina confessionis et abnegationis habent in se. Quomodo? Ita quod iste me confitetur et quod ille me abnegat. Sed in hoc certamine talis interrogatio est: Est Deus an non? Tunc interrogatio ista tale responsum Spiritus sancti in homine habet: Deus est qui te creauit. Sed et ipse te redemit. Sed quamdiu interrogatio et responsum hoc in homine est, uirtus Dei illi non deerit, quia huic interrogationi et responso paenitentia adhaeret. Vbi autem interrogatio haec in homine non est, ibi nec hoc responsum Spiritus sancti est, quoniam homo iste donum Dei a se expellit et sine interrogatione paenitentiae semetipsum in mortem praecipitat. Certamina uero istorum bellorum uirtutes Deo offerunt, quia ipsi tale sigillum coram Deo sunt per quod demonstrabitur qua intentione Deus colatur uel abnegetur. (Scivias 1, 6, 4, p. 103-104).

n. 47: Non enim homines de occultis, sed de manifestis judicant, nec tam culpae reatum quam operis pensant effectum. Deus vero solus, qui non tam quae fiunt quam quo animo fiant attendit, veraciter in intentione nostra reatum pensat et vero judicio culpam examinat: unde et probator cordis et renum (Jer. XX, 12) dicitur, et in abscondito videre (Matth. VI, 4). Ibi enim maxime videt, ubi nemo videt; quia in puniendo peccatum non opus attendit, sed animum; sicut nos e converso non animum, quem non videmus, sed opus quod novimus. (Petrus Abaelardus. Ethica (Scito te ipsum), PL 178, 0648B-C).

n. 48: […] quoniam et modo homines et in cordibus et in factis suis fatigati in contumelia dormitant, modo exsuscitati in honore euigilant […] (Scivias 1, 1, 5, p. 10).

n. 53: Vnde quicumque scientiam in Spiritu sancto et pennas in fide habet, iste admonitionem meam non transcendat, sed eam in gustu animae suae amplectendo percipiat. (Ibíd., 1, 1, 6, p. 11).

n. 1: [...] vidi uelut maximam multitudinem uiuentium lampadarum multam claritatem habentium, quae igneum fulgorem accipientes ita serenissimum splendorem adeptae sunt.


Et ecce lacus multae latitudinis et profunditatis apparuit, os uelut os putei habens et igneum fumum cum multo foetore emittens, de quo etiam taeterrima nebula se extendens quasi uenam uisum deceptibilem habentem tetigit, et in quadam clara regione candidam nubem quae de quadam pulchra forma hominis plurimas plurimas que stellas in se continens exierat per eam afflauit ac illam eandem que formam hominis de eadem regione ita eiecit. Quo facto lucidissimus splendor eandem regionem circumdedit, et ita omnia elementa mundi, quae prius in magna quiete constiterant, in maximam inquietudinem uersa horribiles terrores ostenderunt. Et iterum audiui illum qui mihi prius locutus fuerat dicentem. (Scivias 1, 2, p. 13).

n. 5: [Deus] creator omnium visibilium et invisibilium, spiritualium et corporalium: qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam: ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et corpore constitutam. (Concilio IV de Letrán. En: Denzinger, Heinrich et Hünermann, Peter El Magisterio de la Iglesia. Enchiridion..., p. 354-55).

n. 7: Angelus enim officii nomen est, non naturae. Quaeris nomen hujus naturae, spiritus est; quaeris officium, angelus est: ex eo quod est, spiritus est, ex eo quod agit, angelus est. (Sancti Augustini. Enarrationes in Psalmos 103, 1, 15, PL 37, 1348-49).

n. 13: [...] nunc Deus manifeste veniet, Deus noster, et non silebit, stipatus ministerio angelorum, qui cum eo ad judicium venient, ut in eorum praesentia judicentur qui sub eorum custodia male vixerunt. Angeli enim sunt administratorii spiritus, qui singulis hominibus ad custodiam deputantur, de quibus Dominus: Angeli eorum semper vident faciem Patris, etc. (Matth. XVIII). (Hieronymus Stridonensis. Homilia LXXVIII, PL 23, 1215B-C).

n. 17: In casu diaboli in illis angelicis spiritibus qui cum Deo in rectitudine perseuerauerunt maxima laus exorta est, quoniam acutissimo uisu cognouerunt quod Deus immobilis sine ulla mutatione ullius mutabilitatis in potentia sua perseuerat, ita quod a nullo bellatore superari poterit. Et ita in amore eius exardescentes et in rectitudine perseuerantes omnem puluerem iniustitiae contempserunt. (Scivias 1, 2, 1, p. 14).

n. 19: Sed Lucifer, qui ob superbiam suam de caelesti gloria eiectus est, in initio creationis suae talis ac tantus exstitit quod nullum defectum nec in decore nec in fortitudine sua sensit. (Scivias 1, 2, 2, p. 14-15).

n. 20: Et uidens locum ubi se subsistere posse putauit, ibi decorem et fortitudinem suam ostendere uolens, in semetipso sic de Deo dicebat: ‘Volo fulgere illic quemadmodum et iste hic’. (Ibíd.).

n. 21: [...] zelus Domini se extendens in ignea nigredine illum cum omni comitatu suo deiecit, ita quod ipsi feruidi contra fulgorem et nigri contra serenitatem quam habuerant effecti sunt. (Ibíd.).

n. 22: Super montes clamo. Et quis est qui mihi assimiletur? Pallium meum super colles et regiones dilato, et nolo ut ullus expugnet me. Nullum mihi similem scio. (Liber vite meritorum 3, 3, p. 125).

n. 25: VII (VIII). Quaedam autem innumerabilis multitudo angelorum erat, qui a seipsis esse uolue runt, quoniam cum claritatem suam magnam et gloriosam in maxima choruscatione


uiderent, creatorem suum in obliuionem duxerunt. Et priusquam etiam eum laudare incepissent, in seme tipsis computabant quod fulgor honoris eorum tantus esset, ut nullus eis resistere ualeret; quapropter et Deum obfuscare uolebant. Nam cum uiderent quod eum in miraculis suis nun quam ad finem perducere possent, ipsum abhorruerunt; et cum eum laudare deberent, per fallacem opinionem dicebant quod in magna claritate sua alium deum eligerent. Vnde in tenebras ceciderunt, ad tantam impossibilitatem redacti, ut in nulla creatura quicquam facere possint, nisi quantum eis a creatore suo permittitur. Cum enim Deus primum angelum, qui Lucifer dictus est, cum omnibus ornamentis creaturarum, quae omnibus creaturis dederat, ita ornasset, ut etiam totum agmen eius inde splendorem haberet, ipse in contrarium | uadens horribilior cunctis horribilibus factus est, quoniam sancta diuinitas in zelo suo illum in locum qui sine luce est eiecit. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 7(8), p. 53).

n. 27: Sed dyabolus pretiosos lapides abhorret et odit et dedignatur, quia reminiscitur, quod decor eorum in ipsis apparuit, antequam de gloria sibi a Deo data corrueret, et quia etiam quidam pretiosi lapides ab igne gignuntur, in quo ipse poenas suas habet. Nam per voluntatem Dei per ignem victus est et in ignem corruit, sicut etiam per ignem Spiritus sancti vincitur, cum homines per primam inspirationem sancti Spiritus de faucibus ejus eruuntur. (Physica, PL 197, 1247C, seu Hildegardis Liber Subtilitatum Diversarum Naturarum Creaturarum. Las citas de Physica corresponden, de aquí en adelante a esta edición).

n. 28: […] tunc mens ejus elevata est, quia decor lapidum qui in ipso erat in Deo fulgebat, putans quod ipse aequalia et plura Deo posset, et ideo splendor ejus extinctus est. (Ibíd., 1249A).

n. 29: Lucifer enim uelut speculum cum omnibus ornamentis suis constitutus erat; sed ipse lux, et non umbra eiusdem lucis esse uoluit. (Liber Vite Meritorum 6, 14, p. 270).

n. 33: Lucifer autem ad aquilonem locum vacantem nec aliquid operantem vidit et ibi sedem suam ponere voluit, quatinus illic plura et maiora deo operaretur, voluntatem ipsius ad creationem reliquarum creaturarum ignorans. (Hildegardis. Causae et curae 1, p. 1, líneas 14-18 (Leipzig: Teubner Verlag, 1903). Las citas de Causae et curae corresponden, de aquí en adelante, a esta edición).

n. 34: Sed lacus multae latitudinis et profunditatis qui tibi apparet est infernus, latitudinem uitiorum et profunditatem perditionum, ut uides, in se continens […] (Scivias 1, 2, 5, p. 16).

n. 35: Cum superbus angelus ut coluber se sursum erexit, carcerem inferni accepit, quia esse non potuit ut ullus Deo praeualeret. (Ibíd., 1, 2, 6, p. 17).

n. 39: Et cum Lucifer in perversa voluntate sua se ad nihilum erigeret, quoniam nihilum fuit, quod facere voluit, in illud cecidit et stare non potuit, quia sub se fundum non habuit. [...]. Cum enim ille ad nihilum se extendit, inceptio extensionis eius malum produxit, et mox malum hoc absque claritate et absque luce in semet ipso per zelum dei exarsit, ut rota se circumferens et circumvolvens, et ignitas tenebras in se ostendet. (Causae et curae 1, p. 1, 25-2, 7).

n. 40: Infernus ideo dicitur infernus, quia inferius est positus. Sicut enim terra est in medio aere: ita est infernus in medio terrae. Unde et novissima terra dicitur. Est autem locus, igne et sulphure horridus, inferius dilatatus, superius coangustatus. Hic lacus vel terra


mortis dicitur, quia animae illuc descendentes veraciter moriuntur. Hic et stagnum ignis dicitur, quia ut lapis mari, ita animae illi immerguntur. Hic terra tenebrosa vocatur, quia fumo et foetoris nebula obscuratur. Hic terra oblivionis nuncupatur, quia sicut ipsi obliti sunt Dei, ita eorum obliviscitur Deus misereri. Hic dicitur Tartarus ab horrore, et tremore, quia ibi est fletus et stridor dentium (Matth. VIII). Hic et gehenna, id est, terra ignis nominatur. Ge enim terra dicitur, cujus ignis noster ignis umbra esse dicitur. Hujus profunditas et recessus dicitur Erebus, draconibus et igneis vermibus plenus. Hic patens os dicitur, et barathrum, quasi atra vorago. Hujus loca fetorem exhalantia dicuntur Acheronta, id est spiracula immundos spiritus emittentia. Hic est Styx quod Graece sonat tristitia. Dicitur et Phlegeton, qui est fluvius infernalis, ob vicinitatem ignis, et sulphuris, fetore et ardore horribilis. Sunt et alia multa loca, sive in insulis poenalia, aut frigore et vento saeve horrentia, aut igne et sulphure jugiter ferventia. Ignea inferni loca inspeximus, ad refrigerium aquarum confugiamus. (Honorius Augustodunensis. De imagine mundi 1, 37, PL 172, 0133A-C).

n. 45: Accesserunt his haeretici etiam illi, qui Ophitae nuncupantur. Nam serpentem magnificant in tantum, ut illum etiam ipsi Christo praeferant. Ipse enim, inquiunt, scientiae nobis boni et mali originem dedit. Hujus animadvertens potentiam et majestatem Moyses, inquiunt, aereum posuit serpentem: et quicunque ipsum aspexerunt, sanitatem consecuti sunt. Ipse, aiunt praeterea, Christus in Evangelio suo imitatur serpentis ipsius sacram potestatem, dicendo: Et sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet filium hominis: ipsum introducunt ad benedicenda Eucharistia sua. (Tertullianus. De praescriptionibus adversus haereticos, PL 47, 0063B-64A).

n. 46: Dixit Dominus ad Moysen: Fac serpentem aeneum, et pone in ligno erecto; quem qui intuiti fuerint, a serpentium morsibus sanabuntur (Num. XXI, 8). Cujus serpentis mysterium ipse Dominus Jesus curavit exponere, dicens: Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis; ut omnis qui credit in illum, non pereat (Joan. III, 14, 15). Videsne, quorsum feramur? Prorsus ad exaltatum in cruce benignum Jesum, qui optime serpenti aeneo et exaltato comparatur. Serpens enim dicitur mortifer, quia per suggestionem serpentis mors intravit in orbem. Aeneus vero, quia charitatis simul et passionis ignibus conflatus, passionis sanguine rubricatus, ad modum aeris in resurrectione induratus est, quia ultra non moritur. Exaltatio autem serpentis exaltationem crucifixi Jesu figurat. Hic est serpens, quem increduli a malignis spiritibus vulnerati, ad crudelitatem conversi, si volunt salvari, respicere commonentur. (Vitis mystica, PL 184, 0729C-30B).

n. 47: Ignitum autem serpentem fugio, sed serpentem in ligno pendentem diligo. (Scivias 3, 6, 2, p. 435).

n. 50: Diabolus enim cum hominibus istis est, latitante fulgore eis se ostendens, uelut in constitutione mundi ante ruinam fuit, et prophetis aliquantum se similem facit, et dicit: Populus iocando loquitur, scilicet quod uelut rabida et immunda animalia et uelut muscas ei me ostendam. Sed nunc in pennas uentorum fulgurante tonitru uolare uolo, et eos omnibus modis ita infundere, quod omnem uoluntatem meam perficiant. Et sic in hominibus istis signa mea omnipotenti Deo assimilabo. (Carta 15r �al deán de Colonia Felipe de Heinsberg�, año 1163, p. 40, CCCM 91).


n. 52: Hi sunt qui prima principia negant, scilicet quod Deus omnia creauit et ea germinando et crescendo procedere iussit. Hi sunt qui dominicum principium negant, scilicet quod ante antiquitatem dierum apparuit, quoniam Verbum Dei homo fieri debuit. Hi sunt uobis peiores Iudeis qui cecos oculos modo habent ad uidendam igneam formam que in sancta diuinitate nunc homo splendet [...]. (Carta 169r �Carta sobre los Cátaros�, año 1163, p. 379, CCCM 91a).

n. 54: [...] qui se de summo bono auerterunt nec illud scire aut intellegere uoluerunt praeparata sunt; unde et de omni bono abiecti sunt, non quia illud nescierunt, sed quoniam illud in magna superbia contempserunt. (Scivias 1, 2, 5, p. 16).

n. 55: Quapropter fideles diabolum fugiant et Deum diligant, mala opera abicientes et bona cum decore paenitentiae complentes, ut seruus meus Ezechiel per me inspiratus hortatur dicens. VERBA EZECHIELIS DE EADEM RE Conuertimini et agite paenitentiam ab omnibus iniquitatibus uestris, et non erit uobis in ruinam iniquitas [Ez. 18, 30]. (Ibíd., 1, 2, 7-8, p. 17).

n. 59: D. Quid prodest purgatorius ignis?—M. Quibusdam est purgatio in ista vita cruciatus corporis quos mali eis aliquando inferunt; aliquibus afflictiones carnis, quas sibi per jejunia, per vigilias, per alios labores ipsi ingerunt; quibusdam vero charorum vel rerum amissio; quibusdam dolores, vel aegritudo; aliquibus victus vel vestitus egestas; quibusdam ipsius mortis acerbitas. Post mortem vero purgatio erit aut nimius calor ignis, aut magnus rigor frigoris, aut aliud quodlibet genus poenarum; de quibus tamen minimum majus est quam maximum quod in hac vita excogitari potest. Dum ibi sunt positi, interdum apparent eis angeli, vel alii sancti, in quorum honore aliquid egerunt in hac vita; et aut auram, aut suavem odorem, aut aliquod solamen eis impendunt, usque dum liberati introibunt in illam aulam quae non recipit ullam maculam.(Honorius Augustodunensis. Elucidarium 3, 3: “De Purgatorio”, PL 172, 1158C-59A).

n. 60: O serve dei, anima ista de qua queris nondum purgatione penarum liberata est, unde diligenter pro ipsa deum exora et gaude, quia in numerum beatarum animarum a deo computata est. (Carta 309 �a cierto clérigo�, año 1173-79(?), p. 379, CCCM 91b).

n. 64: Bonum animae ornamentum confessio, quae et peccatorem purgat, et iustum reddit purgatiorem. […] Considero Mariam, si non verbis, operibus tamen sua publice crimina confitentem, et Dominum pro ea respondentem: Dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. (Bernardus Claraeuallensis. Sermones de diuersis 40, 2, p. 235, CCCM 6, 1).

n. 65: O quam sublimis ista confessio, per quam de patibulo ad regnum, de terra ad caelum, ad paradisum de cruce latro damnatus ac crucifixus ascendit! Gloriosa confessio, quae Petrum apostolum trinae negationis crimine liberavit, et ab apostolatus culmine cadere non permisit! Fidelis institutio, quae Mariae multum diligenti multum dimisit, et amoris multi titulo insignitam discipulorum corpori sociavit! Praeclara miseratio, quae Regem et Prophetam multiplici criminum inundatione mundavit, et in antiquae gloriam dignitatis perducendo reduxit! (Ibíd.).

n. 66: [...] offeramus Patri paenitentiam mentis, cordis contritionem, si forte, cum adhuc longe sumus, videat nos Pater et misericordia moveatur, et accurrens cadat super collum nostrum et osculetur nos osculo oris sui. (Ibíd., 40, 4, p. 237).


n. 67: Forsitan iubebit proferri stolam primam innocentiae, et indui nos vestimentis virtutum, et dari anulum secretorum in manu nostra, et calciare pedes nostros in praeparationem evangelii pacis. Praecipiet fortassis adduci vitulum saginatum, et occidi in satisfactionem revertentium, epulari et exsultare, et in symphonia et choro reduci ad supernae gaudia civitatis, ubi gaudium est angelis Dei super uno peccatore paenitentiam agente. (Ibíd.)

n. 70: […] hoc est quod de profundissima perditione diabolica fraus emanans serpentem uirulentum nefas fraudulentae intentionis in se continentem ad decipiendum hominem inuasit. (Scivias 1, 2, 9, p. 18).

n. 71: Quoniam serpentem magis sibi assimilari quam aliud animal intellexit, studens ut in dolositate illius hoc occulte perficeret quod in forma sua aperte complere non posset. (Ibíd.).

n. 73: Quia ergo charitati nihil adversius quam invidentia, mater autem invidentiae superbia est. (Augustinus Hipponensis. De catechizandis rudibus 4, 8, PL 40, 0315).

n. 77: Quoniam in eodem loco amoenitatis Euam innocentem animum habentem (quae de innocente Adam omnem multitudinem humani generis in praeordinatione Dei lucentem in suo corpore gestans sumpta fuerat) per seductionem serpentis ad deiectionem eius inuasit. Cur hoc? Quia sciebat mulieris mollitiem facilius uincendam quam uiri fortitudinem, uidens etiam quod Adam in caritate Euae tam fortiter ardebat ut si ipse diabolus Euam uicisset, quidquid illa adae diceret, Adam idem perficeret. (Scivias 1, 2, 10, p. 19).

n. 80: Nam cum Deus hominem crearet, celesti vestimento eum induit, ita ut in magna claritate fulminaret. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 14, p. 56).

n. 81: Sed quod splendorem illum magnum qui eis abstractus est uidisti subito in earum exstinctione reuerti ad ipsum sedentem in throno: hoc est quod perspicuus et magnus fulgor, quem diabolus propter superbiam et contumaciam suam perdidit, cum ipsum et omnes sequaces eius intrauit germen mortis (quoniam idem Lucifer purioris erat luminis quam ceteri angeli) reuersus est ad Deum Patrem seruatus in secreto eius; quia gloria splendoris illius non debuit esse uacua, sed Deus seruauit eam alteri factae luci. […] Nunc autem ego Deus caelestis seruaui illustre lumen quod secessit a diabolo propter malum eius, hoc diligenter abscondens apud me, et dedi illud limo terrae quem formaui ad imaginem et similitudinem meam, sicut aliquis homo facit cum filius eius moritur, cui non adhaeret hereditas in natis ipsius; quia non habet filios hereditatis, eandem hereditatem attrahit sibi pater et componit eam in mente sua alii filio suo nondum sibi nato, dans eam illi cum natus fuerit ex ipso. (Scivias 3, 1, 16, p. 344-45).

n. 87: Sed diabolus, mulierem inspiciens, matrem cuiusdam magni mundi eam futuram esse cognouit […]. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 14, p. 56-57).

n. 88: Quod autem nubes carnem significet Salvatoris, ostendit Isaias, ubi ait: «Ecce Dominus ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum, et movebuntur simulacra Aegypti a facie ejus, et cor Aegypti tabescet in medio ejus (Isa. XIX).» Haec ergo prophetia ad Salvatoris tempora refertur, quando ascendit super nubem levem, id est, corpus humanum, quod ex virgine assumpserat, nullo humanae commistionis semine praegravatum; sive quod a nube levi portatus sit, id est corpore virginali, et ad ingressum ejus omnes daemones contremuere. (Rabanus Maurus. Commentaria in Ecclesiasticum, PL 109, 0925D).


n. 96: In sopore autem illo Deus spiritum ipsius in eam altitudinem sustulit, de qua in corpus ejus miserat cum scientia boni et mali, et ea, quae ventura erant, scilicet de progenie illius ad coelestem Jerusalem implendam, praeostendit. […] Mulier quam Dominus in paradiso de vivificati hominis costa aedificaverat (ibid.); tunc in praescientia sua habens et praevidens vitam per quam omnis vita subsistit, quandoque in mulierem descensuram, per quam homo in gloriam paradisi coelestis intraturus esset, a serpente seducta, cibum mortis viro suo porrexit. (Epistola 47, PL 197, 0222C-D).

n. 97: [...] tamen non video quid prohibere potuerit, ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae, et torus immaculatus; hoc Deo praestante fideliter justeque viventibus, eique obedienter sancteque servientibus, ut sine ullo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore pariendi, fetus ex eorum semine gignerentur; non ut morientibus parentibus filii succederent, sed ut illis qui genuissent in aliquo formae statu manentibus, et ex ligno vitae, quod ibi plantatum erat, corporalem vigorem sumentibus, et illi qui gignerentur ad eumdem perducerentur statum, donec certo numero impleto, si juste omnes obedienterque viverent, tunc fieret illa commutatio, [...]. Augustinus Hipponensis. De Genesi ad Litteram Libri duodecim 9, 3, 5-6, PL 34, 0395).

n. 98: Et isti in spiritu prophetię cognouerunt mulierem per inspirationem Spiritus Sancti filium Dei parituram, quemadmodum flos de suauissimo aere crescit. (Liber Divinorum Operum 3, 2, 3, p. 356).

n. 101: Exivit igitur [Verbum] a Patre, et venit in mundum, humanam videlicet naturam accepit, in qua totus mundus subsistit; nihil enim in mundo est, quod non in humana natura comprehendatur: et iterum reliquit mundum, et ivit ad Patrem, hoc est, humanam quam acceperat naturam super omnia visibilia et invisibilia, super omnes virtutes caelestes, super omne quod dicitur et intelligitur, suae Deitati, quae Patri aequalis est, adunans sublimavit. (Joannes Scotus Erigena. De divisione naturae, PL 122, 0911A-B).

n. 103: […] et ideo peccatum primi hominis non fuit, causa Christi incarnationis, sed potius fuit causa mortis et damnationis. Causa autem Christi incarnationis fuit praedestinatio humanae deificationis: ab aeterno quippe a Deo erat praedestinatum, ut homo deificaretur, dicente Domino: Pater, dilexisti eos ante constitutionem mundi (Joan. XVII), subaudi, per me deificandos. (Honorius Augustodunensis. Libellus octo quaestionum, 2, PL 172, 1187B-C).

n. 104: Unde idem Apostolus: Deus, inquit, ante mundi constitutionem elegit nos in Christo (Ephes. I). Christus est Deus homo, in quo Deus ante mundi constitutionem praedestinatos ad vitam elegit, quia in Christo nos deificari constituit. […] Igitur Christi incarnatio fuit humanae naturae deificatio, ejus mors nostrae mortis destructio, ejus resurrectio vitae nostrae reparatio […]. (Ibíd., 1187D-88C).

n. 106: […] da mihi quomodo possim et qualiter debeam proferre diuinum consilium quod in antiquo consilio ordinatum est, quomodo eundem Filium tuum uoluisti incarnari, ita ut homo sub tempore fieret, hoc uolens ante omnem creaturam in simplicitate tua et in igne columbae scilicet Spiritus sancti, ut idem Filius tuus quasi splendida solis forma mirabiliter surgens in incipiente capite uirginitatis ueraciter indueretur humanitate sumpta hominis forma propter hominem’. (Scivias 3, 1, p. 329).


n. 107: Cum autem Deus hominem inspexit, ualde bene ei placuit, quoniam secundum tunicam imaginis suę et secundum similitudinem suam illum creauerat, quatinus per tubam uocis racionalis omnia miracula eius pronunciaret. Homo enim plenum opus Dei est, quia Deus per eum cognoscitur et quoniam Deus omnes creaturas propter illum creauit, eique in osculo ueri amoris per racionalitatem ipsum predicare et laudare concessit. Sed ipsi adiutorium similitudinis suę defuit. Vnde et Deus illi adiutorium dedit, quod speculatiua forma mulieris fuit; in qua omne humanum genus latuit, quod in ui fortitudinis Dei producendum erat, sicut et primum hominem in ui fortitudinis suę perfecerat. Vir itaque et femina sic ad inuicem admixti sunt, ut opus alterum per alterum est; quia uir sine femina uir non uocaretur, nec femina sine uiro femina nominaretur. (Liber divinorum operum 1, 4, 100, p. 243).

n. 109: Cum ergo deus Adam creavit, Adam dilectionem magnam in sopore habebat, […]. Et deus fecit formam ad dilectionem viri, et sic femina dilectio viri est. Et mox cum femina formata est, virtutem illam creationis deus viro dedit, ut dilectione sua, quae femina est, filios procrearet. Cum enim Adam inspexit Evam, totus sapientia impletus est, quia matrem, per quam filios procreare debebat, inspexit. Cum autem Eva inspexit Adam, sic eum inspexit, quasi in caelum videret, et ut anima sursum tendit, quae caelestia desiderat, quoniam spes eius erat ad virum Et ideo una dilectio erit, et esse debet, viri et feminae […]. (Causae et curae 2, p. 136, 15-27).

n. 111: […] atque fortitudinem suam apud se habet et semen producit sicut sol lumen. (Causae et curae 2, p. 59, 20-21).

n. 112: Sed cum homo praeceptum dei transgressus est, mutatus est etiam tam corpore quam mente. Nam puritas sanguinis eius in alium modum versa est, ita quod pro puritate spumam seminis eicit. […] Nam sanguis hominis in ardore et calore libidinis fervens spumam de se eicit, quod nos semen dicimus, velud olla aliqua ad ignem posita spumam de fervore ignis de aqua emittit […]. (Causae et curae 2, p. 33, 6-17).

n. 113: […] faciamus hominem ad maginem nostram, id est secundum tunicam illam, quę in utero uirginis germinabit, quam persona filii pro salute hominis induens, de utero illius, ipsa integra permanente, exibit […]. Faciamus quoque eum ad similitudinem nostram, ut scienter et sapienter ea intelligat et discernat, quę in quinque sensibus suis operaturus est, ita ut etiam per racionalitatem uitę suę, quę intra ipsum abscondetur et quam nulla creatura in corpore manens uidere potest, preesse sciat piscibus qui in aquis natant et uolatilibus in aere suspensis […]. (Liber divinorum operum 2, 1, 43, p. 328).

n. 114: Anima namque imago Dei est, corpus vero imago animae. (Joannes Scotus Erigena. De divisione naturae, PL 122, 0585D).

n. 115: Sed quoniam dicitur: «Creavit Deus hominem ad imaginem suam;» deinde subinfertur, «ad imaginem Dei creavit illum,» sic etiam intelligi potest ut talem corporaliter quoque homini imaginem daret qualem Filium, qui utique Deus est, quandoque suscepturum ante tempora disposuerat. Sic igitur non solum interior, verum et exterior homo noster Deo quodammodo assimilis esset. (Bruno Astensis Signiensis. Expositio in Pentateuchum. Expositio in Genesim, PL 164, 0158A-B).

n. 116: Et Eua non ex semine, sed ex carne uiri creata est, quoniam Deus illam in eadem ui creauit, qua et filium suum in uirginem misit. (Liber divinorum operum 3, 2, 13, p. 372).


n. 117: Ipse etiam Deus uirum fortem et feminam debilem creauerat, cuius debilitas mundum generauit. Et diuinitas fortis est, caro autem Filii Dei infirma, per quam mundus in priorem uitam recuperatur. (Liber vite meritorum 4, 24, p. 186).

n. 119: Creauit hominem, masculum scilicet maioris fortitudinis, feminam uero mollioris roboris faciens, et in recta mensura longitudinem et latitudinem in omnibus membris illius ordinans. [...] quemadmodum etiam altitudinem, profunditatem et latitudinem reliquę creaturę in rectum statum posuit, ne aliqua illarum alteram inconuenienter trascendat. (Liber divinorum operum 2, 1, 43, p. 329).

n. 120: Sed cum diabolus mulierem uestitam uidisset, in inuida scientia, qua se de celo proiectum cognouit, intra se sciscitando ut quid Deus illi uestitum dedisset, seipsum decerpsit […]. Hoc considerandum sic est: Antiquus dracho, uidens quia locum illum perdidisset in quem sedem suam ponere uolebat, quoniam in tartarea loca proiectus erat, iram suam in mulierem exacuit quia illam radicem omnis humani generis per partum esse cognouit; et in maximo odio eam habens intra se dixit quod numquam cessaret illam persequendo quousque ipsam uelut in mari suffocaret, quia eam primum deceperat. (Ibíd., 2, 1, 16, p. 283-84).

n. 121: XIIII. Quod Adam et Eua suasioni diaboli inuidentis eis consentiendo gloriam celestis uesti menti, id est immortalitatem, perdiderunt. (Liber divinorum operum 1, 1, 14, p. 4).

n. 123: XIIII. Nam cum Deus hominem crearet, celesti vestimento eum induit, ita ut in magna claritate fulminaret; sed diabolus, mulierem inspiciens, matrem cuiusdam magni mundi eam futuram esse cognouit, ac in eadem malignitate qua a Deo recessit, effecit ut ipsum in hoc opere suo superaret; ita ut idem opus Dei, quod homo est, in societatem suam conuerteret. Tunc mulier, in gustu pomi se aliam esse sentiens, pomum uiro suo dedit; et sic ambo celeste uestimentum perdiderunt. (Ibíd., 1, 1, 14, p. 56-57).

n. 124: Sed antequam Adam et Eva divinum praeceptum praevaricati fuissent, ut sol in splendore fulgebant, qui splendor etiam ipsis quasi pro vestimento fuit. Qui dum praeceptum dei transgredientes amplius non fulgebant, ut prius fecerant, sed obscuri facti sunt, et ita in obscuritate illa permanserunt. Unde cum viderent se non fulgere, sicut prius fulgebant, cognoverunt se nudos esse et foliis arboris, sicut ibi scriptum est, se obtexerunt. (Causae et curae 2, p. 46, 25-33).

n. 125: Sed serpens veniens mulierem per eloquium afflavit, et ipsa illud suscepit, ac se ad serpentem reclinavit. Et sicut a serpente hoc gustaverat, sic viro suo idem dedit, et illud in viro permansit, quia vir omnia opera pleniter perpetrat. Hoc autem Deus fieri non jussit; sed serpens per blanda et lusoria verba mulierem decepit. Tali enim modo gustus carnis a serpente susceptus est, et ipse ideo lubricus, et levis ac fallax, ut consilium serpentis est. (Carta 110r –a una abadesa–, año ant. de 1175, p. 273 (CCCM 91a).

n. 126: Alia sunt per principem istius mundi, qui quaedam venena sapientiae in hunc mundum evomuit; ut vera putarent homines esse quae falsa sunt, et specie quadam hominum caperetur affectus. (Ambrosius Mediolanensis. De paradiso, PL 14, 0302A).

n. 127: V. Sed purus ether et squamis istis et nebulę huic resistit, ne supra modum creaturis plagas inferant, quia idem ether inter ignes et aquas medius existens puritate et suauitate sua superiora mitigat, subteriora quoque temperat nec plagas de se producit […]. (Liber divinorum operum 1, 4, 5, p. 139).


n. 128: Prima enim mater humani generis posita erat ad similitudinem aetheris, quia ut aether stellas integras in se continet, sic ipsa integra et incorrupta sine dolore genus humanum in se habebat. Causae et curae 2, p. 104, 28-31. Cit. por Garber, Rebecca L.R. “Where Is the Body?”. En: Burnett McInerney, Maud. Hildegard of Bingen. A Book of Essays, p. 111-112).

n. 131: Creauit hominem, masculum scilicet maioris fortitudinis, feminam uero mollioris roboris faciens [...]. (Liber divinorum operum 2, 1, 43, p. 329).

n. 132: LXV. Vnde et mulier debilis est et ad uirum aspicit, ut per eum procuretur, quemadmodum luna fortitudinem suam a sole recipit; ideoque et uiro subdita et ad seruiendum parata semper esse debet. Ipsa enim opere scientię suę uirum operit, quia et de carne et de sanguine plasmata est, quod uir non est, quoniam primum limus fuit; quapropter etiam in nuditate sua ad mulierem respicit, ut ab ipsa operiatur. (Liber divinorum operum I, 4, 65, p. 197) ; [...] vir mutatus est de limo in carnem, et ideo est propria causa et dominator creaturae. Atque terram operatur, ut fructus pariat, [...]. Mulier autem mutata non est, quia de carne sumpta caro permansit, et ideo datum est ei artificiosum opus manuum, [...]. (Causae et curae 2, p. 59, 15-24. En: Cadden, Joan. “It takes All Kinds: Sexuality and Gender Differences in Hildegard of Bingen’s ‘Book of Compound Medicine’”, nota 22, p. 154).

n. 134: [...] cuius odorem idem homo naribus quidem sensit, sed gustum eius ore non percepit, nec manibus eum tetigit, ita uidelicet se auertens atque cadens in densissimas tenebras, de quibus se erigere non ualuit. (Scivias 2, 1, p. 110).

n. 135: […] quoniam ipse praeceptum legis cum intellegentia sapientiae quasi naribus attraxit, sed uim illius intimae amplexionis ore perfecte non intromisit, nec opere manuum in plenitudine beatitudinis adimpleuit […]. (Ibíd., 2, 1, 8, p. 116-17).

n. 136: Nam manus summi artificis formauit te et posuit te in hortum uoluptatis. Sed hominem decepit flagrans mens eius in uana optione uoluntatis ipsius per superbiam consilii criminosi deceptoris; unde ipse expulsus est per gustum inobedientie. […] Sic tetigit homo gustum gutturis serpentis, quando estuauit in uenenosis uenis suis. Vnde et postea fornicatus est in uipereo desiderio, quod est flagrans flamma ab ore diaboli. Hunc cibum operata est inobedientia. (Carta 144r �al abad Conrado�, año 1153, p. 320-21, CCCM 91a).

n. 137: Constat itaque non ignorasse mulierem quia vere ei diabolus in serpente loquebatur; sed appetitu liberae potestatis oppressa, quia sine Dei dominio esse voluit, eum qui contra Deum et ad voluntatem suam loquebatur libenter audivit. (Ernaudus Bonaevallis. De operibus sex dierum. PL 189, 1545B-C) ; [...] sed mulier corpore et oculis vaga dum incontinenter deambulat, forte prospectans qualis extra paradisum mundus haberetur, et serpens, utpote astutus, dulcedini terrae propius vel ambitiosus innititur, locus diabolo datus est, et occasio porrecta unde tentaret. [...]. (Rupertus Tuitensis. De Trinitate et operibus ejus, PL 167, 0289B).

n. 139: Quare Eva prius cecidit. Sed et si Adam transgressus fuisset prius quam Eva, tunc transgressio illa tam fortis et tam incorrigibilis fuisset, quod homo etiam in tam magna obduratione incorrigibilitatis cecidisset, quod nec salvari vellet nec posset. Unde quod Eva prior transgrediebatur, facilius deleri potuit, quia etiam fragilior masculo fuit. (Causae et curae 2, p. 47, 4-10. Cit. por Garber, Rebecca L.R., loc. cit., nota 32, p. 128-29. En: Burnett McInerney, Maud, ob. cit.).


n. 141: Et uir diuinitatem, femina uero humanitatem filii Dei significat. (Liber divinorum operum 1, 4, 100, p. 243).

n. 142: Sed sicut non paruo puero sed perfecto uiro, scilicet Adae, perfecta mulier data est, ita etiam modo, cum uir in perfecta aetate sua fertilis est, perfecta ei mulier coniungenda est [...]. (Scivias 1, 2, 11, p. 19).

n. 146: Homo enim temperato tempore caloris et frigoris semen suum seminat, et illud in fructus surgit.. Et quis esset ille tam stultus, qui in nimio calore aestatis aut in nimio frigore hiemis semen suum seminaret? Et illud periret et non surgeret. Ita hominibus illis contingit, qui nec maturum tempus aetatis suae nec tempus lunae considerant, sed unoquoque tempore secundum voluntatem suam gignere volunt. Et ideo nati eorum in pluribus doloribus corporaliter deficiunt. […] Et ideo vir maturum tempus corporis sui inspicere debet et recta tempora lunae cum tali studio quaerere, ut ille, qui orationes suas puras offert; scilicet ut eo tempore prolem gignat, quod nati eius non pereant deficiendo. […] Vir ad feminam non accedat, cum illa puella est, sed iuvencula, quod tunc matura est, nec ipse feminam tangat ante barbam, sed cum barbam habuerit, quoniam tunc maturus est ad fecunditatem prolis. (Causae et curae 1, p. 17, 36-p. 18, 21).

n. 147: Masculus autem a quinto decimo anno aetatis suae gustum delectationis in se habet et tunc etiam spumam humani seminis de vanis cogitationibus facile in eo exsudat, sed delectatio et semen eius nondum ad maturitatem in eo pervenerunt. Sed necesse est, cum semen eius adhuc immaturum est, ut ei acerrima custodia adhibeatur, ne ad mulierem seu ad aliam libidinem suam explendam accedat, quod facile ex hoc insipiens et intellectus vacuus erit et scientia in eo deficit et facile insanae et incontinentis naturae fit, quod nondum ad maturitatem illam pervenit, ut maturum semen de eo emittat. Et si masculus fortis in corpore est, tunc in sexto decimo anno aetatis suae ad maturitatem explendae cupiditatis accedit, vel si in corpore debilis est, tunc in septimo decimo anno aetatis suae maturitatem fertilitatis suae adipiscitur. Et deinde plenum intellectum et meliores et stabiliores mores in maturitate sua habet, quam prius ante maturitatem habuisset. A quinquagesimo autem anno pueriles et instabiles mores homo deserit et stabiles mores apprehendit, et si viridis et fortis naturae est, tunc calor delectationis circa septuagesimum annum ab eo declinat, si vero debilis naturae fuerit, tunc circa sexagesimum annum in illo attenuatur, et ita usque ad octogesimum annum; ab octogesimo autem anno iam in eo extinguitur. (Causae et curae 2, p. 138, 21-139, 7).

n. 148: Puella a duodecimo aetatis suae anno gustum delectationis in se sentit, et tunc etiam de lascivis cogitationibus spuma delectationis de illa facile exsudat, quamvis eadem delectatio nondum matura ad semen sit. Et cum puella adhuc immatura est, oportet ut diligentissima custodia coerceatur, ne in laciviam vadat, quod tunc magis quam alio tempore in vagatione mentis dissoluta est. Nam cum adhuc in immatura aetate fertilis non est, si tunc non custoditur, ut praedictum est, sensus honestatis et pudoris atque bonam scientiam prae immatura delectatione et libertate facile perdit, ita quod etiam propter malam consuetudinem postmodum mores pecorum magis quam hominum imitatur. In quinto decimo autem anno aetatis illius, si viridis et humidae naturae fuerit, delectatio in ea iam matura et fertilis est, vel si debilis et infirmae naturae est, tunc in sexto decimo anno ad maturitatem fertilitatis pervenit, ac deinde maturum et plenum intellectum habet et ad stabiliores mores accedit,


quam prius fecisset. Sed et circa quinquagesimum aetatis suae annum puellares mores et gestus instabilitatis abicit et compositum ac stabilem tenorem in moribus suis deinde tenet. Si autem humidae et viridis ac fortis naturae est, tunc circa septuagesimum annum delectatio carnis in ea attenuatur, si autem tenuem et infirmam naturam habuerit, tunc circa sexagesimum annum ab ea declinat et circa octogesimum annum eam deserit, quemadmodum etiam de masculo praedictum est. (Ibíd., p. 139, 8-34).

n. 149: Quod autem prima mulier de uiro formata est, hoc est coniunctio desponsationis mulieris ad uirum. (Scivias 1, 2, 11, p. 20).

n. 150: Quapropter ut Adam et Eua caro una exstiterunt, sic et nunc uir et mulier caro una in coniunctione caritatis ad multiplicandum genus humanum efficiuntur. (Ibíd.).

n. 151: […] nec se uiperea laceratione dilaniabunt, sed pura dilectione diligent; quoniam et uir et mulier esse non possunt nisi ista copulatione procreati, quemadmodum Paulus amicus meus testatur dicens: Sicut mulier de uiro ita et uir per mulierem, omnia autem ex Deo [I Cor. 11, 12]. (Scivias 1, 2, 11-12, p. 21).

n. 153: Haec imago Dei est in homine, ut unus factus sit ex quo caeteri oriantur, habens imperium Dei, quasi vicarius ejus; quia omnis rex Dei habet imaginem. Ideoque mulier non est facta ad Dei imaginem, sic et enim dicit: Et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit illum. (Gen. I; Sap. II). Hinc est unde Apostolus, Vir quidem, ait, non debet velare caput, quia imago et gloria Dei est; mulier autem (I Cor. I), ideo velat, quia non est gloria, aut imago Dei. (Ivo Carnotensis. Decretum, PL 161, 0603D).

n. 154: Cum autem homo commune nomen sit tam viri quam feminae, cum sit utrumque animal rationale mortale; unde et in sequentibus cum dicitur, quia creavit Deus hominem, statim subinfertur: masculum et feminam creavit eos, intelligimus virum ad imaginem Dei creatum, feminam vero ad similitudinem. De viro quippe Apostolus ait: Vir quidem non debet velare caput suum, quia imago et gloria Dei est (I Cor. II, 7). Hoc est gloriosior et pretiosior ejus similitudo. Distat autem inter imaginem et similitudinem quod similitudo rei potest dici quod convenientiam aliquam habet cum ipsa, unde simile illi dici queat. Imago vero expressa tantum similitudo dicitur, sicut figurae hominum quae per singula membra perfectius eos repraesentant. Quia ergo vir dignior quam femina est et per hoc Deo similior, imago ejus dicitur; femina vero similitudo, cum ipsa etiam sicut vir per rationem et immortalitatem animae Deum imitetur. Vir autem hoc insuper habet quo Deo similior fiat, quod sicut omnia ex Deo habent esse, ita ex uno viro secundum traducem corporis tam femina ipsa quam totum genus humanum initium habet. (Petrus Abaelardus. Expositio in Hexameron, PL 178, 0760C-61A).

n. 155: Per sapientiam quoque sive rationem virum feminae praeeminuisse supra docuimus, et in hoc eum sapientiorem constare quod a serpente seduci non potuit. A quo etiam Deum magis diligi non dubitandum est, qui nequaquam eum sibi invidere vel dolose quidquam dicere, vel in mendacium prorumpere credere potuit, sicut mulier seducta fecit. (Ibíd., 0761C-D).

n. 158: Serpens, o Eva, decepit te: decepit profecto, non impulit aut coegit. Mulier tibi, o Adam, de ligno dedit: sed offerendo utique, non violentiam inferendo. Neque enim potestate illius, sed tua factum est voluntate, ut eius voci plus oboedieris quam divinae. (Bernardus Claraevallensis. Sermones de diversis, 11, 2, p. 125 (CCCM 6,1). ; Illa per ignorantiam, iste peccavit per infirmitatem. Peccavit autem nimis diligendo uxorem, non quia uxorem


voluntatem fecit, sed quia eam divinae voluntati praetulit. Unde et a Domino ei dictum est: Pro eo quod oboedisti voci uxoris tuae plus quam meae, maledicta terra in opere tuo (Gen. III, 17). (Ibíd., 66, 2, p. 300).

n. 159: Tamen hoc vectigal (quod natura quasi debitum quoddam ex instituto Creatoris ad fabricam humani corporis absolvendam impendit) ita prorsus sine ulla necessitate aut coactione ab ea requiritur, ut non nisi sola dilectione, et, ut sic dixerim, spontanea charitate ad id tribuendum inclinetur. Nihil est enim, praeter solam dilectionem, quod hoc debitum a natura extorquere possit; sed cum spontanea fuerit charitate persuasa, tunc nimirum sibi mutuo ad opus consummandum ex utraque parte libenter atque gratanter occurrit. Sane quidquid violenter nolenti abripitur, ad ejusmodi causae effectum incongruum prorsus atque inefficax demonstratur. Sola ergo dilectio est, quae naturam persuadere, et volentem quodammodo cogere potest ad seminandum partum. Et quidem in muliere amor viri, in viro autem amor mulieris id agere solet, ut quia in altero solum natura sibi sufficiens non est, uterque alteri per dilectionem subveniat, ut quod neuter per se potuit, uterque per se cum altero possit. Igitur semen humani partus a sola muliere formandum concipitur, quod simul a viro et muliere seminatur. Quod quidem, sicut jam dictum est, in muliere per amorem viri, et in viro per amorem mulieris natura operatur. Propter quod etiam mulier non nisi a viro concipere dicitur, licet tam de se quam de viro accipiat unde fecundatur. Et recte de solo viro concipit, quia id quod concipitur, in altero quidem de carne viri sumitur, in altero autem per amorem viri monstratur. Non itaque hoc solum de viro concipit, quod de viro accipit, sed hoc etiam de viro concipit, quod ex se de amore viri accipit. (Hugo de Sancto Victore. De virginitate B. Mariae, PL 176, 0871C-0872A).

n. 160: Intima communitas vitae et amoris coniugalis, a Creatore condita suisque legibus instructa, foedere coniugii seu irrevocabili consensu personali instauratur. Ita actu humano, quo coniuges sese mutuo tradunt atque accipiunt, institutum ordinatione divina firmum oritur, etiam coram societate; hoc vinculum sacrum intuitu boni, tum coniugum et prolis tum societatis, non ex humano arbitrio pendet. Ipse vero Deus est auctor matrimonii, variis bonis ac finibus praediti; quae omnia pro generis humani continuatione, pro singulorum familiae membrorum profectu personali ac sorte aeterna, pro dignitate, stabilitate, pace et prosperitate ipsius familiae totiusque humanae societatis maximi sunt momenti. (Concilio Vaticano II. Gaudium et spes 1, 48).

n. 162: Deus uirum et feminam coniunxit, scilicet quod forte et infirmum erat simul copulauit, quatenus [vel ut] alterum ab altero sustentaretur. (Scivias 2, 6, 78, p. 291-92).

n. 163: Concepit ergo Maria de Spiritu sancto, non quod de substantia Spiritus sancti semen partus acceperit, sed quia per amorem et operationem Spiritus sancti ex carne virginis divino partui natura substantiam ministravit. Nam quia in corde, quo amor Spiritus sancti singulariter ardebat, ideo in carne ejus virtus Spiritus sancti mirabilia faciebat. Et cujus dilectio in corde illius non suscepit socium, ejus operatio in carne illius non habebat exemplum. Hoc igitur solum virgo concepit, quod de sua carne per amorem et operationem Spiritus sancti accepit; de quo etiam solo sine virilis seminis admistione filium genuit. (Hugo de Sancto Victore. De virginitate B. Mariae, PL 176, 0872A-B).

n. 165: Nam interim dum luna se evacuat, ita quod lumen suum stellis dat, et dum a sole accensa ad plenitudinem suam crescit, stellae lumen et calorem, quem a luna acceperunt,


in aerem ad calefaciendum et confortandum eum paulatim mittunt, et aer sudorem suum ad fecundandam terram desuper fundit […]. (Causae et curae 1, p. 8, 25-30).

n. 167: [...] uidens etiam quod Adam in caritate Euae tam fortiter ardebat ut si ipse diabolus Euam uicisset, quidquid illa adae [sic] diceret, Adam idem perficeret. (Scivias 1, 2, 10, p. 19).

n. 169: Audi: Terra sudat uiriditatem graminis, usque dum eam hiems superat. Et hiems aufert pulchritudinem illius floris, et illa tegit uiriditatem sui floris, deinceps non ualens se reuelare quasi numquam aruerit, quia hiems illam abstulit. Ideo non debet mulier se in crinibus suis subleuare nec ornare, nec erigere in ulla sublimitate corone et auri ullius rei, nisi in uoluntate uiri sui, secundum quod illi in recta mensura placuerit. Hec non pertinent ad uirginem; sed ipsa stat in simplicitate et in integritate pulchri paradisi, qui numquam aridus apparebit, sed semper permanet in plena uiriditate floris uirge. Virgo non habet tegmen crinium uiriditatis sue in precepto, sed in propria uoluntate sua per summam humilitatem se tegit, quoniam homo pulchritudinem anime sue abscondet, ne accipiter eam per superbiam rapiat. (Carta 52r –de Hildegarda a la comunidad religiosa–, años 1148-50, p. 128-29, CCCM 91).

n. 172: Indole autem sua naturali, ipsum institutum matrimonii amorque coniugalis ad procreationem et educationem prolis ordinantur iisque veluti suo fastigio coronantur. Vir itaque et mulier, qui foedere coniugali «iam non sunt duo, sed una caro» (Mt. 19, 6), intima personarum atque operum coniunctione mutuum sibi adiutorium et servitium praestant, sensumque suae unitatis experiuntur et plenius in dies adipiscuntur. Quae intima unio, utpote mutua duarum personarum donatio, sicut et bonum liberorum, plenam coniugum fidem exigunt atque indissolubilem eorum unitatem urgent. (Concilio Vaticano II. Gaudium et spes 1, 48).

n. 173: Continentiae vota non licet uxori suscipere, nisi eandem vitam vir ejus elegerit. [...] Quod [Matth. c. 19, v. 6] Deus conjunxit homo non separet, Deus tamen, et non homo separat, quando divini amoris intuitu ex consensu utriusque conjugis matrimonia dissolvuntur. Aliter autem fieri mutuam separationem prohibemus. (Gratianus. Concordia discordantium canonum 2, 27, 2, 26).

n. 174: Si dicunt aliqui religionis causa conjugia debere dissolvi, sciendum est quia et si hoc lex humana concessit, lex tamen divina prohibuit. Per se enim Veritas dixit: Quae Deus junxit homo non separet (Matth. XIX; Gen. II). Quae etiam ait, Non licet dimittere uxorem excepta causa fornicationis (ibid.). […] Si vir et uxor divertere pro sola religiosa inter se consenserint vita, nullatenus sine conscientia episcopi fiat, ut ab eo singulariter proviso constituantur loco. Nam, uxore nolente, aut altero eorum, etiam pro tali re matrimonium non solvitur. (Ivo Carnotensis, ob. cit., PL 161, 0612B-C; B).

n. 175: [...] quia ut sanguis a carne separari non potest quamdiu spiritus in illa manet, ita etiam nec maritus nec uxor se ab inuicem diuidant, sed simul in una uoluntate ambulabunt. (Scivias 1, 2, 11, p. 20).

n. 176: Si in adulterio maritus putaverit suam uxorem convinci, prius debet inscriptiones deponere, vel contra mulierem vel contra adulterum: et si talis accusatio vera comprobata fuerit, tunc repudium mittat. (Ivo Carnotensis, ob. cit., PL 161, 0606A).

n. 177: Quod tibi durum videtur, ut post adulterium reconcilietur conjugi conjux, si fides adsit non erit durum. Cur enim adhuc deputamus adulteros quos vel baptismate ablutos, vel poenitentia credimus esse sanatos? Haec crimina in veteri Dei lege nullis sacrificiis


mundabantur, quae Novi Testamenti sanguine sine dubitatione mundantur, [...]. Nunc autem posteaquam Christus ait adulterae: Nec ego te condemnabo, vade, deinceps noli peccare ( Joan. VIII), quis non intelligit debere ignoscere maritum, quod videt ignovisse Dominum amborum, nec jam se debere adulteram dicere, cujus poenitentis crimen divina credit miseratione deletum? (Ibíd., 0636B-C).

n. 178: Si quis habens uxorem semel fuerit lapsus, placuit eum quinquennio agere debere poenitentiam. Item, ibidem. Hoc et circa feminas observandum est. (Ibíd.)

n. 179: Ille autem amor, utpote eminenter humanus, cum a persona in personam voluntatis affectu dirigatur, totius personae bonum complectitur ideoque corporis animique expressiones peculiari dignitate ditare easque tamquam elementa ac signa specialia coniugalis amicitiae nobilitare valet. Hunc amorem Dominus, speciali gratiae et caritatis dono, sanare, perficere et elevare dignatus est. Talis amor, humana simul et divina consocians, coniuges ad liberum et mutuum sui ipsius donum, tenero affectu et opere probatum, conducit totamque vitam eorum pervadit; immo ipse generosa sua operositate perficitur et crescit. Longe igitur exsuperat meram eroticam inclinationem, quae, egoistice exculta, citius et misere evanescit. (“Gaudium et spes” 1, 49).

n. 180: CAP. 43.—Quod propter fornicationem licet uxorem dimittere, non tamen aliam ducere. Idem Hieronymus (lib. III in Matth., ad caput XIX). Ait Dominus in Evangelio: Quicunque dimiserit uxorem, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, maechatur. Et qui dimissam duxerit, maechatur (Matth. XIX). Sola fornicatio est quae uxoris vincit affectum, imo cum illa unam carnem in aliam diviserit, et se fornicatione separaverit a marito, non debet teneri ne virum quoque sub maledicto faciat, dicente Scriptura (Prov. XVIII): Qui adulteram tenet stultus et impius est. (Ivo Carnotensis, ob. cit., PL 161, 0593C-D).

n. 188: Mulier uiro et uir mulieri in opere filiorum cooperatur. (Scivias 1, 2, 12, p. 21).n. 189: Vnde maxima crimina flagitiorum ibi sunt ubi fornicatio in diebus creationis filiorum

diuisionem facit, quoniam proprium sanguinem de fundamento loci sui uir et mulier ibi abscidunt, in alienum locum eum abicientes. (Ibíd.).

n. 190: Diuina ultio ipsos percutiat [...],multoties ad castigationem huius peruersitatis ipsorum recto iudicio Dei qui ex ipsis nascuntur ad contrarietatem in membris suis destituuntur et a prosperitate uitae suae deiciuntur, nisi paenitentiam illorum suscipiens placabilem me istis ostendam. (Ibíd., 1, 2, 13, p. 22).

n. 191: Non in sola (ut deliras) commistione maris et feminae nuptiarum veritas est, quamvis sine illa nuptiae filios propagare non possint. Sed alia sunt ad nuptias proprie pertinentia, quibus ab adulteriis nuptiae decernuntur. Sicuti est thori conjugalis fides, et cura ordinate filios procreandi, et (quae maxima differentia est) bonus usus mali, hoc est, bonus usus concupiscentiae carnis, quo malo [al. bono] adulteri utuntur male. (Ivo Carnotensis, ob. cit., PL 161, 0600B).

n. 193: Sed dilectio viri ad dilectionem feminae in calore ardoris est velut ignis ardentium montium, qui difficile extingui posset, ad ignem lignorum, qui facile extinguitur; dilectio autem feminae ad dilectionem viri ut suavis calor de sole procedens, qui fructus producit, ad ardentissimum ignem lignorum, quoniam et ipsa suaviter in prole fructus profert. Magna autem dilectio, quae in Adam erat, cum Eva de ipso exivit, et dulcedo soporis illius, qua tunc dormivit, in transgressione eius in contrarium modum dulcedinis versa est. Et ideo


quia vir hanc magnam dulcedinem in se sentit et habet ut cervus ad fontem, sic ipse velociter ad feminam currit et femina ad ipsum in similitudine horrei areae, quae multis ictibus percutitur et ad calorem perducitur, cum grana in eo excutiuntur […] (Causae et curae 2, p. 136, 25-137, 4).

n. 196: Venae autem, quae in iecore et in ventre masculi sunt, in genitalibus eius sibi occurrunt. Et cum ventus delectationis a medulla masculi egreditur, in lumbos eius cadit et gustum delectationis in sanguine movet. (Causae et curae 2, p. 69, 24-28. En: Cadden, Joan, loc. cit., nota 36, p. 157).

n. 197: Sed cum ventus delectationis ex medulla feminae egreditur, in matricem, quae umbilico adhaeret, cadit et sanguinem mulieris ad delectationem movet, et quia matrix circa umbilicum mulieris amplum et velut apertum locum habet, ventus ille in ventrem eius se dilatat, et ideo lenius, quamvis prae humiditate sua saepius, ibi in delectationem ardet, et ideo etiam aut prae timore aut prae pudore facilius quam vir a delectatione se continere valet ... (Causae et curae 2, p. 76, 25-32. En: Cadden, Joan, loc. cit., nota 37). ; Nam quemadmodum in magnis undis, quae de fortibus ventis et procellis in fluminibus assurgunt, navis periclitatur, ita quod vix interdum contineri et subsistere potest, sic etiam in procella delectationis natura viri difficile compesci et contineri valet. Sed in undis, quae de leni vento surgunt, et in procellis, quae de lenibus turbinibus ascendunt, navicula quamvis per laborem contineri poterit; et sic est natura mulieris in delectatione, quia facilius compesci potest quam natura delectationis viri. (Causae et curae 2, p. 69, 34-70, 6. En: Cadden, Joan, loc. cit., nota 39, p. 158).

n. 198: Et sic sanguis mulieris cum semine viri miscetur, et unus sanguis fit, ita quod etiam caro eiusdem mulieris de hoc permixto sanguine fovetur, crescit et augmentatur. Ac ideo sic est mulier una caro cum viro de viro. Sed caro viri de calore et de sudore mulieris interius et exterius coquitur, atque sic de spuma et de sudore eiusdem mulieris in se introrsum trahit. Nam de fortissima vi voluntatis viri sanguis eius liquefactus diffluit atque ut molendinum circumvolvitur (et) aliquid de spuma et de sudore mulieris in se suscipit, ac sic caro eius de muliere miscetur, ita quod cum ea et de ea caro una fit; et quoniam vir et mulier sic una caro sunt, facile mulier de eodem viro fetum concipit, ita tamen, si fecunda ad fetum est. Quod autem vir et mulier una caro sic fiunt et sunt, hoc in latere viri latitabat, ubi mulier de latere viri sumpta caro eius facta est, ac ideo vir et mulier tanto facilius ad conceptionem in sanguine et sudore suo sic in unum confluunt. Sed vis aeternitatis, quae infantem de ventre matris suae educit, virum et feminam sic unam carnem facit. (Causae et curae 2, p. 67, 32-68, 14).

n. 199: Nunc autem cum vir in effusione fortis seminis sui, et in recto amore caritatis, quam ad mulierem habet, ad ipsam accedit muliere quoque rectum amorem ad virum tunc in eadem hora habente, masculus concipitur, quia sic a deo ordinatum est. Nec aliter fieri potest, quin masculus concipiatur, quoniam et Adam formatus est de limo, qui fortior materia est quam caro. Et hic masculus prudens et virtuosus erit, quia sic in forti semine ac in recto amore caritatis utrorumque, quem ad invicem habent, conceptus est. Si autem hic amor deest in muliere ad virum, ita quod tantum vir rectum amorem caritatis in ipsa hora ad mulierem habet et non mulier ad virum, et si semen viri forte est: masculus tamen concipitur, quod amor caritatis viri superexcellit. Sed idem masculus debilis erit et non virtuosus, quoniam hic amor in muliere ad virum defuit. Quoniam si semen viri tenue est, qui tamen amorem


caritatis ad mulierem habet, et ipsa eundem amorem ad illum, ibi femina virtuosa procreatur. Si vero amor caritatis viri est ad mulierem et non mulieris ad virum, vel si amor caritatis in muliere est ad virum et non viri ad mulierem, semen autem viri in ipsa hora tenue: item femina ex hoc nascitur propter debilitatem seminis. Sed si semen viri forte est, sed tamen nec vir ad mulierem nec mulier ad virum amorem caritatis habet, masculus inde procreatur, quia tamen semen forte fuit, sed amarus ex amaritudine parentum; vel si semen viri tenue est et neuter ad alterum amorem caritatis in ipsa hora tenet, femina nascitur amarae complexionis. (Ibíd., 2, p. 35, 17-36, 8).

n. 202: Et cum in incremento lunae sanguis in homine sic augetur, tunc homo etiam, scilicet tam femina quam vir, fertilis est ad fructum, videlicet ad generandum prolem, quia in augmento lunae, cum etiam augmentum sanguinis hominis est, forte et robustum est semen hominis, et in detrimento lunae, cum etiam detrimentum sanguinis est in homine, semen hominis debile et absque fortitudine est, velut faeces sunt, et ideo tunc magis defectus est ad prolem propagandam. Quod si tunc aliqua mulier prolem conceperit, sive masculus sive femina fuerit, hic homo infirmus et debilis et non virtuosus erit. (Causae et Curae 2, p. 77, 30-78, 3).

n. 203: Sed homo, qui in prima luna concipitur, cum ipsa de sole splendorem suum recipit, si masculus est, superbus et durus erit nec ullum hominem amat, nisi illum, qui eum timet et honorat, ac homines libernter ‘uerretchet’ – et superbiam eorum et omnia, quae possident; sed sanus in corpore est nec magnas infirmitates habebit, sed non multum senex erit. Si vero femina est, honorari semper appetit et ab extraneis plus quam a domesticis semper amatur et apud se ipsam impia est et alienos et novos adventantes homines semper amat, sed circa domesticos mala est et illos negligit; et in corpore sana est. Sed si infirmitas eam apprehenderit, tunc valde infirmatur, et fere usque ad mortem, et diu non vivit. (Ibíd., 5, p. 235, 17-29).

n. 206: Sed quid miraris, o homo, quod in adulteriis et in ceteris huiusmodi criminibus infantes nasci permitto? (Scivias 1, 2, 13, p. 23).

n. 207: Nam a lapsu Adae non inueni in humano semine iustitiam quae in eo esse debuit, ubi eam diabolus in gustu pomi fugauerat. (Ibíd.).

n. 208: Nam nec homo conceptus in peccato nec angelus tegmen carnis non habens hominem in peccatis iacentem et corporali grauedine laborantem a diabolica potestate eripere potuit, praeter illum qui sine peccato ueniens et corpus mundum sine peccato habens eum sua passione liberauit. (Ibíd., 1, 2, 14, p. 23).

n. 210: Neque enim Deus omnipotens, quod etiam infideles fatentur, rerum cui summa potestas, cum summe bonus sit, ullo modo sineret mali esse aliquid in operibus Suis nisi usque adeo esset omnipotens et bonus ut bene faceret et de malo. (Augustinus Hipponensis. Enchiridion de fide, spe et caritate, 11, 3, PL 40, 0236).

n. 212: DISC. Cur non angelus vel homo pro redimendo homine est missus, sed Dei Filius. MAG. Ratio justitiae hoc poposcit. Angelus enim pro homine mitti non debuit, quia nihil homo ad angelicam naturam pertinuit. Homo vero mitti non debuit, quia omnis homo peccator fuit, et peccator peccatorem redimere non potuit. Illum ergo mitti oportuit, qui solus sine peccato, Deo hominem reconciliare potuit. (Honorius Augustodunensis. Inevitabile, PL 172, 1207C).


n. 213: Sed postquam Adam et Eua de loco amoenitatis expulsi sunt, opus concipiendi et pariendi filios in semetipsis cognouerunt. Et ita de inoboedientia sua in mortem cadentes dulcedinem peccati conceperunt, cum se posse peccare cognouerunt. Sed ipsi hoc modo rectam constitutionem meam in libidinem peccati uertentes, cum commotionem uenarum suarum non in dulcedine peccati sed in amore filiorum scire deberent, eam diabolica suggestione in libidinem dederunt; quia innocentiam geniturae suae perdentes illam in peccatum miserunt. (Scivias 1I, 2, 15, p. 24).

n. 215: Sed postquam Adam peccavit, nox adesse coepit, et omnia elementa magnis tenebris obtenebrata sunt, in quibus Adam in exilium istud deductus est. Qui dum lucem saeculi huius vidit, gaudebat, quoniam ipse tenebrosus erat, ac lacrimando dixit: alio modo vivere debeo, quam prius mihi vivere deus dederit. Et ita cum sudore laborare coepit. (Causae et curae 2 p. 46, 19-25).

n. 218: Cum delectatio in homine surgit, ab igne medullae excitatur. Ignis autem medullae diversis modis in homine surgit, scilicet aut de inepta laetitia dissolutionis aut de immoderatis cibis et potibus aut de vanis et superfluis cogitationibus, et ita hominem extra se ducit. Et ignis medullae hominis incendit delectationem, quae gustum peccati habet […]. (Causae et curae 2, p. 137, 5-11).

n. 221: Sed uir ante annos fortitudinis suae semen suum in superfluitate libidinis non eiciat. (Scivias 1, 2, 20, p. 27).

n. 222: Vir autem, secundum quod eum humana natura docet, in fortitudine caloris et in suco seminis sui rectum iter in uxore sua quaerat, et hoc cum humana disciplina ob studium filiorum faciat. (Ibíd.).

n. 223: Quia autem sponsa Filii mei semper integra est, uir (apertis uulneribus si integritas membrorum ipsius in tactu percussionis diuisa est) templum meum nisi cum timore magnae necessitatis non intrabit ne uioletur, sicut integra membra Abel, qui templum Dei fuit, Cain frater suus crudeliter fregit. (Ibíd.).

n. 224: [...] quia Filium meum purissima Virgo genuit, quae integra absque ullo uulnere peccati fuit. Locus enim, qui in honorem eiusdem Vnigeniti mei consecratus est, integer ab omni corruptione liuoris ac uulneris esse debet; quoniam idem Vnigenitus meus integritatem uirginei partus in se nouit. (Ibíd., 1, 2, 21, p. 28).

n. 225: Mulier uiro subiecta est in qua ipse semen suum seminet, sicut etiam terram operatur ut fructum afferat. Numquid uir terram operatur ut spinas et tribulos gignat? Nequaquam, sed ut dignum fructum det. Ita etiam hoc studium hominis in amore filiorum et non in petulantia libidinis esse debet. (Ibíd., 1, 2, 22, p. 29).

n. 226: Vnde etiam diabolus in hoc opere semper persequitur uos, sciens quod magis concupiscentiam uestram appetitis quam gaudium filiorum inspiciatis. (Ibíd.).

n. 227: Quod si homo interdum cogitationibus in delectatione fatigatur, tunc etiam aliquando absque tactu spumam tantum in genitalibus emittit, elut aqua, quae vento mota spumam de se producit. (Causae et curae 2, p. 137, 21-25).

n. 228: Si autem solo tactu delectatur, tunc spumam tenuem et turbidam ac semicoctam similem tenui lacti effundit, quoniam alieno igne cocta non est. [...] Unde si homo cum alio homine vel cum alia sensibili et viventi creatura in delectatione est, tunc semen igne amborum excoctum et simile pingui et plenae medullae emittit. [...] Si autem cum femina non est,


sed cum alia creatura naturae suae contraria, tunc semen suum in iniustum locum turpiter emittit, velut ille, qui coctum cibum ex olla sumens eum super terram fundit. (Ibíd., p. 137, 25-p. 138, 3).

n. 229: Et iste arden ventus interdum in otioso et nulla sollicitudine occupato homine surgit et in pectus eius flat et hominem illum aliquantum laetum facit et ita de pectore eius in cerebrum ascendit et illud totum ac venas eius ardente calore implet, atque tunc etiam pulmonem et cor tangit et sic ad genitalia loca vadit, in viro in lumbos, in muliere in umbilicum. Et tunc scientia hominis sic obdormit per ignorantiam. Sed et tunc etiam suggestio diaboli in tyrannide tempestatis se his adiunget, et homo ille ad libidinem exardescit verecundiae oblitus. (Ibíd., 140, 18-28).

n. 232: O quam magna crimina, o homo, facis in similitudine antiqui perditoris. Quomodo? Pessimus enim accusator retro deiectus est et abscisus ab omni beatitudine. Et quia retro proiectus est, ideo cogitauit in malignitate cordis sui ut hominem duceret retrorsum in contrarium peccatum. Sic relinquit homo formam coste, unde et formatio hominis ibi perit in huiusmodi effuso semine. Lugeat ergo terra, contremiscant celestia propter hec crimina. Nam cum homo peccat per gustum operis sui, non relicta formatione coste, sentit tamen aliquantulum quod factura Dei est. Sed crimina ista retro incedentia non sunt in ulla creatione, ita quod homo qui ea facit, se hominem non uidet. O homo, cur abicis quod factura Dei es? (Carta 144r –al abad Conrado–, año 1153, p. 321, CCCM 91a).

n. 233: Sextum nobis certamen est, quod Graeci acedia vocant, quam nos taedium sive anxietatem cordis possumus nuncupare. Affinis haec tristitiae est, et vagis maxime ac solitariis magis experta, et in eremo commorantibus infestior hostis ac frequens, maxime circa horam sextam monachum inquietans, ut quaedam febris ingruens tempore praestituto, ardentissimos aestus accensionum suarum solitis ac statutis horis animae inferens aegrotanti. Denique nonnulli senum hunc esse pronuntiant meridianem daemonem, qui in psalmo nonagesimo nuncupatur. (Joannes Cassianus. De coenobiorum institutis X, 1, PL 49, 0359C-65A).

n. 234: Unde haec est apud Aegyptum ab antiquis Patribus sancita sententia: operantem monachum daemone uno pulsari; otiosum vero innumeris spiritibus devastari. (Ibíd., X, 23, PL 49, 0394A).

n. 235: Otiósitas inimica est ánimae; et ídeo certis tempóribus occupári debent fratres in labóre mánuum, certis íterum horis in lectióne divina. (Sancta Regula 48, 1, p. 586).

n. 239: Et ideo tunc in illo tempore caput mulieris infirmatur et oculi eius languent et totum eius corpus debile est. (Causae et curae 2, p. 103, 34-36).

n. 241: Et dixit Dominus ad Cain: Quare tristis factus es et quare concidit facis tua? Nonne si recte offeras, recte autem non dividas, peccasti? […]: datur intellegi propterea Deum non respexisse in munus eius, quia hoc ipso male dividebat, dans Deo aliquid suum, sibi autem se ipsum. (Aurelii Augustini Hipponensis. De Civitate Dei 15, 7, 67-68, vol. 36, p. 54-56).

n. 244: [...] Verbo Dei infusa, | unde venter tuus floruit | de introitu Spiritus Dei, [...] (Hildegard of Bingen. Symphonia. A Critical Edition of the Symphonia armonie celes tium revelationum, p. 136. Las citas de Symphonia armonie celes tium revelationum corresponden, de aquí en adelante a esta edición, salvo indicación en contrario).


n. 246: [...] cum Filius Dei | in ventre tuo floruit, | sancta divinitate eum educente | contra carnis iura | que construxit Eva, | integritati copulatum | in divinis visceribus. (Symphonia, p. 136).

n. 250: [...] nec illis diebus copulari quandiu gravata fuerit uxor, id est, a quo die filius in utero motum fecerit, usque ad partum; a partu post 33 dies, si filius est; si autem filia, post 56. (Ivo Carnotensis. Decretum, PL 161, 0894A).

n. 252: XV. Sed quod Deus deinde dixit: Adam ubi es? per hoc presignauit quod memor esset quia ipsum ad imaginem et similitudinem suam fecerat, et quod eum ad se retrahere uellet. (Liber divinorum operum 1, 15, p. 57).

n. 253: Nudita tem quoque ipsius de seruili ministerio suo operuit, eumque in exilium misit. (Ibíd.).

n. 255: Ego formam imaginis Dei in spurcitiam implicabo: quod Deo ualde molestum est. Et sic omnes perdam. Ego enim gloriosa et alta sum, ac omnia que licita sunt per infusam naturam, que mihi innata est, ad me traho. Quare abstinerem me et quare absciderem a me officia lete uite ac saltantis mentis? Si particulam cause mee perfecero, num hoc culpabile est? Si autem quod uoluntas carnis mee expostulat non facio, iracunda, dolosa, fraudulenta, ac tortuosa et inquietudini implicata ero. Celum ergo iustitiam suam habeat, et terra officia sua faciat. Si natura carnis Deo molesta esset, ipse fecisset quod caro eam perficere non posset. (Hildegardis. Liber Vite Meritorum 3, 15, p. 134).

n. 256: Ego otiosa non sum quemadmodum tu spurcitia es, que cum lasciuia semper ludis. Nam et in lecto illo, in quo tu iaces, non iaceo, que stuprum ad te uocas! Ex ore quoque meo uenenosa uerba non profero, que lubricam turpitudinem docent, sed in puteo benedictionis de suauissimo rore potum haurio, quoniam omnia opera mea in refrigerio cum Deo sunt. In sole enim sedeo et regem regum inspicio, cum omnia bona opera libenter operor. Sed caudam scorpionis, que te per immunditiam uulnerat, nolo; sed in symphonia lete uite gaudium honestatis et pudicitie habeo. Leta enim uita, quam habeo, per blasphemiam turpitudinis me non constringit, nec per immunditiam impudicitie me uulnerat. Tu autem, o sordidissima, ingluuies uentris serpentis es, que per auditum auris in Adam et in Eua creuisti, quando obedientia in ipsis euanuit. Sed ego in summo paterno Verbo exorta sum. Celum ergo et terra te confundent, cum te nudam in confusione uiderint. (Ibíd., 3, 16, p. 134-135).

n. 259: Sed nunc ad amantissimas oues meas quae in corde meo plantatae sunt me conuertam, semen castitatis exsistentes. (Scivias 1, 2, 24, p. 30).

n. 260: [...] cum tam casti esse non potestis quin fragilitas humanae teneritudinis se latenter ostendat in uobis. (Ibíd.).

n. 270: O homo, audi planctum doloris in effusione criminis quod est in contagione carnis in pulchra forma hominis. Plange, o uirginitas, integritatem primi ortus tui! Nam manus summi artificis formauit te et posuit te in hortum uoluptatis. Sed hominem decepit flagrans mens eius in uana optione uoluntatis ipsius per superbiam consilii criminosi deceptoris; unde ipse expulsus est per gustum inobedientie. Et sic uenter eius preuaricatus est, cum prius latus ipsius per sanctissimum donum perforatum esset. At nunc femur eius pollutum est ueneno sudante. Sic tetigit homo gustum gutturis serpentis, quando estuauit in uenenosis uenis suis. Vnde et postea fornicatus est in uipereo desiderio, quod est flagrans flamma ab ore diaboli. Hunc cibum operata est inobedientia. Et quia Deus de costa fecit hominem,


ideo suggessit diabolus deinde homicidium, ita quod omnia opera sua per aliam uiam duxit in reuelationem peccatorum ebullientium per uim cordis sui. O quam magna crimina, o homo, facis in similitudine antiqui perditoris. Quomodo? Pessimus enim accusator retro proiectus est, ideo cogitauit in malignitate cordis sui ut hominem duceret retrorsum in contrarium peccatum. Sic relinquit homo formam coste, unde et formatio hominis ibi perit in huiusmodi effuso semine. Lugeat ergo terra, contremiscant celestia propter hec crimina. Nam cum homo peccat per gustum operis sui, non relicta formatione coste, sentit tamen aliquantulum quod factura Dei est. Sed crimina ista retro incedentia non sunt in ulla creatione, ita quod homo qui ea facit, se hominem non uidet. O homo, cur abicis quod factura Dei es? (Carta 144r –Carta de Hildegarda a Conrado, abad de Kaisheim,–, año 1133, p. 320-21, CCCM 91a).

n. 272: [...] homine inoboedientiam arripiente, ita quod Deo inoboediens fuit et ipsam tranquillitatem suam reliquit et inquietudinem suscepit, maximas et plurimas contrarietates hominibus inferens, quoniam homo se ipsum ad deteriora inclinauerat ut per illam coerceretur. (Scivias 1, 2, 27, p. 32).

n. 273: Cum enim Deus hominem creauit, omnem creaturam in ipso signauit, quemadmodum in paruo loco membrane tempus et numerus totius anni describitur. Et ideo Deus hominem nominauit omnem creaturam. (Carta 149r –a Werner de Kircheim–, año 1170, p. 336, CCCM 91a).

n. 274: Racionalitas etiam sum, uentum sonantis uerbi habens, per quod omnis creatura facta est. (Liber divinorum operum 1, 1, 2, p. 49).

n. 275: Flamma autem racionalitatis nouit, ubi cum osculo electionis operetur, quod scientia boni et mali est […]; quia racionalitas, cum secundum uoluntatem carnis operatur, ultionem Dei sibi attrahit; quod autem ad creatorem suum respiceret dicens: Deus meus es tu, illud igne Sancti Spiritus laudes suas ad multiplicandum accenderet, quemadmodum scintille ignis multiplicantur. Sed et racionalitas in duabus partibus electionis consistit, et quod eligit, hoc ad se colligit, et aliud reprobat, quoniam in una electione duo quę sibi dissentiunt habere non potest; […] Racionalis enim homo primum optat et desiderat, et postea in aliquo idem operatur. Irracionale uero animal uiuit sicut ei constitutum est nec plus ualet, quia oculum scientię in racionalitate non habet, sed ad materiam naturę suę se uertit; homo autem per fidem cum Deo habitat. (Liber divinorum operum 3, 5, 4, p. 411-12).

n. 278: 1. Si quis non confitetur, primum hominem Adam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, statim sanctitatem et iustitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse incurrisseque per offensam praevaricationis huiusmodi iram et indignationem Dei atque ideo mortem, quam antea illi comminatus fuerat Deus, et cum morte captivitatem sub eius potestate, ‘qui mortis’ deinde ‘habuit imperium, hoc est diaboli’ [Hbr 2, 14], totumque Adam per illam praevaricationis offensam secundum corpus et animam in deterius commutatum fuisse [cf. *371]: anathema sit. (Concilio de Trento, Sesión quinta, 17 de junio de 1546. En: Denzinger, Heinrich et Hünermann, Peter, ob. cit., p. 484)

n. 280: Nam quod uides uelut in medio australis aeris pulcram mirificamque in misterio Dei imaginem quasi hominis formam, hoc est quod in fortitudine indeficientis divinitatis pulcra in electione et mirifica in donis secretorum superni patris caritas est, hominem ostendens;


quia cum filius Dei carnem induit, in caritatis officio hominem perditum redemit. (Liber divinorum operum 1, 1, 3, p. 50).

n. 281: Sed ita Deus non fecit, quoniam operi iniquitatis per summam bonitatem restitit, uidelicet Filium suum mittens in mundum, qui in corpore suo cum maxima humilitate perditam ouem suam ad caelos reduxit. (Scivias 2, 6, 3, p. 234-35).

n. 282: […] caelestis Pater ipsum pro redemptione populorum ad passionem tradidit, ita serpentem antiquum in humilitate et iustitia per eum deuincens nec illum potestate et fortitudine sua superare uolens, quoniam ipse Deus iustus est nolens iniquitatem, quemadmodum Psalmista loquitur dicens. (Ibíd., 2, 6, 2, p. 233).

n. 283: Et sic post ruinam hominis eleuatae sunt plurimae uirtutes in caelo fulgentes, uelut est humilitas regina uirtutum, quae in uirgineo partu floruit, et ut etiam ceterae uirtutes quae electos Dei ad caelestia perducunt. (Scivias 1, 2, 31, p. 34).

n. 284: Dominus qui sine taedio in multo studio hortum facere uult, primitus aptum locum eiusdem horti ponit, ac deinde locum cuiusque plantationis disponens, fructum bonarum arborum atque utilitatem, saporem, odorem et bonam famam diuersorum aromatum in eo considerat. Et sic idem dominus, magnus philosophus et profundus artifex exsistens, quamque plantationem suam in eo disponit ut bene discerni in utilitate sua possit; ac deinde excogitat quanta munitione eum circumdet, ut nullus inimicorum suorum plantationem eius dissipare ualeat. Tunc etiam pigmentarios suos constituit, qui eundem hortum rigare sciant et qui fructum eius colligant et exinde diuersa pigmenta faciant. Quapropter, o homo, diligenter considera quia si dominus ille praeuidet quod hortus suus nullum fructum nec ullam utilitatem proferens destruendus est, quare tunc tantus philosophus et tantus artifex hortum illum in tam magno studio et in tam magnis laboribus facit, plantat, rigat et munit? Audi igitur et intellege! Deus, qui sol iustitiae est, splendorem suum super lutum quod praeuaricatio hominis est misit, et splendor ille in multa claritate resplenduit, quoniam lutum illud ualde foedum fuit. Sol enim in sua claritate effulsit et lutum in sua foeditate putruit; unde sol maiori dilectione a uidentibus amplectebatur quam si lutum ei oppositum non esset. Sed sicut lutum ad similitudinem solis foedum est, sic etiam transgressio hominis ad iustitiam Dei iniqua est; unde iustitia quia pulchra est diligenda est, et iniquitas quoniam foeda est abicienda est. In hanc foeditatem cecidit ouis huius domini, qui talem hortum plantauerat. Sed ouis haec eidem domino non propter ignauiam eius, sed per consensum eiusdem ouis ablata est; quam postea idem dominus in multo studio et iustitia requisiuit. Quapropter tunc chorus angelorum in maximo honore illuminatus est, cum hominem angeli in caelo uiderent. (Ibíd., 1, 2, 32, p. 34-35).

n. 285: Nos uirtutes in Deo sumus | et in Deo manemus; | regi regum militamus | et malum a bono separamus. | Nam in primo agone apparuimus | ubi uictrices exstitimus, | dum ille corruit qui super se uolare uoluit. | Ergo et nunc militemus, | illis qui nos inuocant subuenientes | et diabolicas artes calcantes, | et eos qui nos imitari uoluerint | ad beatas mansiones perducentes. (Scivias 3, 13, 9).

n. 288: O antiqui sancti, quid admiramini in nobis? Verbum Dei clarescit in forma hominis, et ideo fulgemus cum illo, aedificantes membra sui pulchri corporis. (Ordo Virtutum, prólogo, p. 82).


n. 291: Ad gubernationis autem rationem tria pertinent. Quorum primum est definitio eorum quae agenda sunt, quod est proprium dominationum. Secundum autem est praebere facultatem ad implendum, quod pertinet ad virtutes. Tertium autem est ordinare qualiter ea quae praecepta vel definita sunt, impleri possint, ut aliqui exequantur, et hoc pertinet ad potestates. […] Post quas sunt virtutes, quae habent potestatem super corporalem naturam in operatione miraculorum. Post quas sunt Archangeli et Angeli, qui nuntiant hominibus vel magna, quae sunt supra rationem; vel parva, ad quae ratio se extendere potest. (Thomas Aquinatis. Summa Theologiae Iª q. 108 a. 6 co.).

n. 298: 1. VERBA HVMILITATIS ‘Ego sum columna humilium mentium et interfectrix superborum cordium. In minimo incepi et ad ardua caelorum ascendi. Lucifer erexit se sursum super se et corruit sub se deorsum. Quisquis me uult imitari filius meus esse desiderans, si me matrem sitit amplecti opus meum in me perficiendo, hic tangat fundamentum et leniter ad alta sursum ascendat. Quid est hoc? Ipse primum carnis suae uilitatem inspiciat et sic sursum de uirtute in uirtutem suaui et leni animo gradatim proficiat: quia qui summum ramum arboris primum apprehendit ad ascendendum, repentino casu saepissime cadit. Qui autem uolens ascendere a radice incipit, huic non est tam facile cadendum si caute incedit. (Scivias 3, 8, p. 479).

n. 304: Monastérium autem, si possit fieri, ita debet constítui, ut ómnia necessária, id est aqua, molendínum, hortus, vel artes divérsae, intra monastérium exerceántur, ut non sit necéssitas mónachis vagándi foris, quia omnino non expédit animábus eorum. (Sancta Regula 66, 6-7, p. 688).

n. 306: M. Scriptum est: Quod factum est, in ipso vita erat ( Joan. I, 3, 4). In quo patet omnem creaturam semper fuisse visibilem in Dei praedestinatione, quae postea visibilis ipsi creaturae apparuit in creatione: ut artifex, qui vult construere domum, prius tractat quomodo velit quaeque disponere, et machina quae post surgit in aedificio, eadem est quae prius stabat in ingenio. (Honorius Augustodunensis. Elucidarium 1, 4, PL 172, 1111C-D).

n. 308: Nolite diabolicas artes sectari nec cetera figmenta quae homines in humanis contagiis philosophorum paganorum ac haereticorum sibimetipsis adinuenerunt. (Scivias 2, 6, 27, p. 256).

n. 311: Quedam etiam mulier mercatrix de omni arte ad se collegit que oculis pulchra ad uidendum sunt, et studebat ut ea ignota et mirabilia hominibus in uisu et in auditu faceret. Postea uero crystallum pulchram et nimis puram ad ignem solis posuit, que de sole sic accendebatur quod lumen omnibus dedit, unde etiam ipsa omnes artes suas in moderatione habuit. […] Mulier uero mercatrix philosophia exsistit, que omnem artem instituit et que crystallum, id est fidem, inuenit, cum qua ad Deum peruenitur. (Carta 80r –al monje Morardo–, hacia 1173, p. 182, CCCM 91).

n. 313: Magnus enim medicus uigilantes suscitat et dormientes corripit et in malis suis perseuerantes occidit. Ideo, o, tu, medice, in his duabus partibus prouide que sit necessaria necessitas. (Carta 189 –al sacerdote Conrado–, hacia 1153, p. 428, CCCM 91a).

n. 317: Ad pulchritudinem tria requiruntur. Primo quidem integritas, sive perfectio: quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt. Et debita proportio, sive consonantia. Et iterum claritas: unde quae habent colorem nitidum, pulchra esse dicuntur (S. Thomae Aquinatis, S. Theol., I, q. 39, a. 8).


n. 327: Et in manibus suis agnum uelut lucem diei splendidum habet, quoniam caritas in operibus filii Dei mansuetudinem verę fidei super omnia lucentem protulit, ubi de publicanis et peccatori bus martires, confessores atque penitentes elegit, et ubi de impiis iustos fecit, quemadmodum de Saulo Paulum; quatinus super pennas uentorum, hoc est in celestem armoniam, uolarent. Sic caritas opus suum paulatim et distincte perfecit, ita ut nulla imbecillitas, sed omnis pleni tudo in eo esset. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 11(12), p. 55).

n. 330: Nam Deus hominem creauit, sed ipse diabolica persuasione in mortem corruit, de qua eum Filius Dei per sanguinem suum eripuit et eum ad caelestem gloriam gloriose perduxit. Quomodo? In humilitate et caritate. (Scivias 1, 2, 32, p. 36-37).

n. 331: Humilitas enim Filium Dei de Virgine nasci fecit, ubi ipsa humilitas nec in auaris amplexibus, nec in pulchritudine carnis, nec in diuitiis terrenis, nec in aureis ornamentis, nec in saecularibus honoribus inuenta est. Sed Filius Dei in praesepio iacuit, quia Mater eius paupercula fuit. Sed et humilitas semper gemit, plorat et omnia crimina interimit, quod opus ipsius est. Vnde quisquis diabolum uult expugnare, se muniat et armet cum humilitate; quoniam Lucifer eam ualde fugit et uelut coluber se coram ea in cauernam abscondit, quia ubi ipsa illum apprehenderit, eum quasi uilissimum filum citius frangit. Caritas quoque Vnigenitum Dei in sinu Patris in caelo tulit et eum in uterum Matris in terra posuit, quoniam ipsa nec peccatores nec publicanos spernit, sed omnes saluari contendit. Quapropter et fontem lacrimarum ab oculis fidelium saepius educens duritiam cordis emollit. In hoc humilitas et caritas clariores ceteris uirtutibus sunt; quoniam humilitas et caritas sunt uelut anima et corpus quae fortiores uires ceteris uiribus animae et membris corporis habent. Quomodo? Humilitas est quasi anima et caritas uelut corpus, nec ab inuicem separari possunt, sed simul operantur, sicut nec anima nec corpus disiungi ualent, sed sibi cooperantur quamdiu homo in corpore uiuit. […] Et ideo, o homines, ad gloriam Dei et pro salute uestra humilitatem et caritatem sectamini, cum quibus armati diabolicas insidias non timebitis, sed indeficientem uitam possidebitis. (Ibíd., 1, 2, 33, p. 37-38).

n. 332: O gravis labor et o durum pondus, quod habeo in veste huius vitae, quia nimis grave mihi est contra carnem pugnare. (Ordo virtutum, p. 84).

n. 333: Deus creavit mundum, non facio illi iniuriam, sed volo uti illo. (Ibíd., p. 86).n. 334: Fatue! Fatue! quid prodest tibi laborare? Respice mundum, et amplectetur te magno

honore. (Ibíd.).n. 335: Quae est haec potestas, quod nullus sit praeter Deum? Ego autem dico: Qui voluerit me

et voluntatem meam sequi, dabo illi omnia. Tu vero tuis sequacibus nihil habes, quod dare possis, quia etiam vos omnes nescitis quid sitis (Ibíd.).

n. 336: Ego cum meis sodalibus bene scio, quod tu es ille antiquus draco, qui super summum volare voluisti, sed ipse Deus in abyssum proiecit te! (Ibíd.).

n. 337: Nos autem omnes in excelsis habitamus. (Ibíd.).n. 341: 10. BEATI QUI LUGENT, QUONIAM IPSI CONSOLABUNTUR Equum

indomitum flagella domant; animam immitem contritio spiritus et assiduitas lacrimarum. (Bernardus Claraeuallensis. Sermones in festiuitate omnium sanctorum 1, 10, p. 235 (CCCM 5).


n. 342: Exigit enim planctum a nobis conversationis praeteritae paenitentia; exigit fletum desiderium futurae beatitudinis […].Parum ei placet huius vitae novitas, qui necdum vetera plangit, necdum plangit admissa peccata, necdum plangit tempus amissum Si non plangis, plane non sentis animae vulnera, conscientiae laesionem. Sed nec futura satis gaudia concupiscis, si non quotidie postulas ea cum lacrimis. (Bernardus Claraeuallensis. Sermones in quadragesima 2, 4, p. 362 (CCCM 4).

n. 344: Vnde et corpus eiusdem defuncti, utpote confessi, inuncti et communicati, et sine contradictione sepulti, nec efferre praesumpsimus, nec consilio seu precepto istud suadentium uel iubentium acquieuimus, non consilium proborum hominum aut preceptum prelatorum nostrorum omnino paruipendentes, sed ne sacramentis Christi, quibus ille uiuens adhuc munitus fuerat, iniuriam seuitate feminea facere uideremur. (Carta 15r –a los prelados de Maguncia–, año 1178-79, p. 61, CCCM 91).

n. 1: POST HAEC uidi maximum instrumentum rotundum et umbrosum secundum similitudinem oui, superius artum et in medio amplum ac inferius constrictum, in cuius exteriori parte per circuitum lucidus ignis fuit, quasi pellem umbrosam sub se habens. Et in igne isto erat globus rutilantis ignis tantae que magnitudinis quod idem instrumentum totum ab eo illustrabatur, super se tres faculas sursum ordinate positas habens quae suo igne eundem globum ne laberetur continebant. Et idem globus se aliquando sursum eleuauit et plurimus ignis ei occurrit, ita quod exinde flammas suas longius produxit, ac se aliquando deorsum inclinauit, multum que frigus ei obuiam uenit, ita quod et ex hoc flammas suas citius subduxit. Sed et de igne illo qui idem instrumentum circumdederat flatus quidam cum suis turbinibus exiebat, et de pelle illa quae sub eo fuit alius flatus cum turbinibus suis ebulliebat, qui se in ipso instrumento hac et illac diffundebant. In eadem quoque pelle quidam tenebrosus ignis tanti horroris erat quod eum intueri non poteram, qui totam pellem illam sua fortitudine concutiebat, plenus sonituum, tempestatum et acutissimorum lapidum maiorum et minorum. Qui dum sonitum suum eleuaret, ille lucidus ignis et uenti et aer commouebantur, ita quod fulgura sonitum ipsum praeuenerunt; quia ignis ille primum commotionem eiusdem sonitus in se sentiebat. Sed sub eadem pelle purissimus aether erat, sub se nullam pellem habens, in quo etiam quendam globum candentis ignis plurimae que magnitudinis uidebam, super se duas faculas sursum clare positas habentem, ipsum que globum ne modum cursus sui excederet continentes. Et in eodem aethere multae et clarae sphaerae ubique positae fuerant, in quas idem globus interdum se aliquantulum euacuans claritatem suam emisit, et ita sub praefatum rubeum igneum que globum recurrens et ab eo flammas suas restaurans, iterum illas in easdem sphaeras efflauit. Sed ab ipso aethere quidam flatus cum suis turbinibus se effundebat qui se in praefatum instrumentum ubique dilatabat. Sub eodem autem aethere aquosum aerem uidebam albam pellem sub se habentem, qui se hac et illac diffundens omni instrumento illi umorem dedit. Qui dum se interdum repente congregaret, repentinam pluuiam multo fragore emisit, et dum se leniter diffudit,


blandam pluuiam leni motu dedit. Sed et ex eo quidam flatus cum turbinibus suis exiens per praedictum instrumentum se ubique diffudit. Et in medio istorum elementorum quidam arenosus globus plurimae magnitudinis erat, quem eadem elementa ita circumdederant quod nec hac nec illac labi poterat. Sed dum interdum eadem elementa cum praedictis flatibus se inuicem concuterent, eundem globum sua fortitudine aliquantulum moueri faciebant. Et uidi inter aquilonem et orientem uelut maximum montem, qui uersus aquilonem multas tenebras et uersus orientem multam lucem habebat, ita tamen quod nec lux illa ad tenebras nec tenebrae illae ad ipsam lucem pertingere potuerunt. Audiui que iterum uocem de caelo dicentem mihi. Qvod per visibilia et temporalia ea qvae invisibilia et aeterna svnt manifestantvr Deus qui omnia in sua uoluntate condidit, ea ad cognitionem et honorem nominis sui creauit, non solum autem ea quae uisibilia et temporalia sunt in ipsis ostendens, sed etiam illa quae inuisibilia et aeterna sunt in eis manifestans. Quod et uisio haec quam cernis demonstrat. (Scivias 1, 3, p. 40-42).

n. 2: […] declarat fideliter omnipotentem Deum in maiestate sua incomprehensibilem et in mysteriis suis inaestimabilem et spem omnium fidelium exsistentem […]. (Ibíd., 1, 3, 2, p. 42).

n. 8: Est autem idea, sicut Seneca definit, eorum, quae natura fiunt exemplar aeternum. Et quoniam universalia corruptioni non subjacent, nec motibus alterantur, quibus moventur singularia, et quasi ad momentum, aliis succedentibus, alia defluunt, proprie et vere dicuntur esse universalia. (Joannes Sarisberiensis. Metalogicus 2, 17, PL 199, 0875A-B).

n. 9: […] Deus illos qui extra ueram fidem sunt ubique per ignem ultionis suae exurens, hos qui intra fidem catholicam manent ubique per ignem consolationis suae purificat […] (Scivias 1, 3, 3, p. 42).

n. 15: Ecclesia, Novo Testamento ac Traditioni fideliter adhaerens, [...] credit poena aeterna plectendum fore peccatorem, qui Dei visione privabitur, nec non huius poenae repercussionem in totum ipsius peccatoris “esse”. Ad electos autem quod attinet, credit etiam haberi posse purificationem visioni Dei praeviam, quae tamen prorsus diversa est a damnatorum poena. Id Ecclesia intellegit, cum de Inferno ac de Purgatorio loquitur. Cum autem agitur de hominis condicione post mortem, peculiari modo cavendum est a repraesentationibus, quae mentis fictione et arbitrio unice nituntur; huiusmodi enim immoderatio haud modica causa est difficultatum, in quas saepe christiana fides incurrit. Attamen imaginibus, quarum usus apud Sacras Scripturas invenitur, reverentia praestanda est. Necessarium est arcanum earum sensum percipere, remoto periculo eas nimis extenuandi, cum hoc saepe inanes reddat realitates, quae per has imagines indicantur. (Carta de la Congregación para la Doctrina de la Fe “Recentiores episcoporum synodi”, del 17 de mayo de 1979. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 1291-92).

n. 22: In lecto egritudinis diu iacens anno dominice incarnationis millesimo centésimo septuagesimo uidi, uigilans corpore et animo, pulcherrimam imaginem muliebrem formam habentem, que electissima in suauitate et carissima in deliciis tante pulchritudinis erat quod eam humana mens nequaquam comprehendere ualeret, et cuius statura a terra usque ad celum pertingebat. Facies quoque ipsius máxima claritate effulsit et oculis suis in celum aspexit. Candidissima etiam ueste ex albo serico induebatur ac pallio pretiosissimis lapidibus, scilicet smaragdo, sapphiro, bacis quoque et margaritis ornato circumdabatur,


calciamenta ex onychino circa pedens habens. Sed facies eius puluere aspersa erat et uestis ipsius in dextero latere scissa fuerat, atque pallium eius elegantem pulchritudinem suam amiserat et calciamenta ipsius superius denigrata erant. Et ipsa uoce magna et lugubri in altitudinem celi clamabat, dicens: Audi, celum, quod facies mea sordidata est, et, terra, luge quod uestis mea scissa est, et, abysse, contremisce quod calciamenta mea denigrata sunt. Vulpes foueas habent et uolucres celi nidos, ego autem adiutorem et consolatorem non habeo, nec baculum super quem incumbam et a quo sustenter. Et iterum dicebat: Ego in corde Patris latui quousque Filius hominis, qui in uirginitate conceptus et natus est, sanguinem suum fudit; qui etiam cum eodem sanguine me sibi desponsauit et dotauit, quatenus in pura et simplici regeneratione spiritus et aque contractos et contaminatos a spuma serpentis regenerarem. Nutricii autem mei, uidelicet sacerdotes qui faciem meam facere deberent uelut auroram rubere uestemque meam ut fulgur coruscare, ac pallium meum ut pretiosos lapides radiare calciamentaque mea ut candorem fulgere, faciem meam puluere consparserunt et uestem meam sciderunt palliumque meum umbrosum fecerunt et calciamenta mea denigrauerunt, et qui me ubique ornare debuerant, me in omnibus his destituerunt. Nam faciem meam per hoc sordidant quod corpus et sanguinem sponsi mei cum magna immunditia lasciuie morum suorum magnaque spurcitia fornicationum et adulteriorum et pessima rapina auaritie uendendo et emendo queque inconuenientia tractant et accipiunt, atque tanta sorde circumuoluunt uelut si infans in lutum ante porcos poneretur. [...]. Fixura namque uulnerum sponsi mei recens et aperta est, quamdiu uulnera peccatorum hominum patebunt. Hec eadem uulnera Christi sacerdotes, qui me candidam facere et mihi in candore seruire deberent, in nimia auaritia sua de ecclesiis ad ecclesias discurrentes contaminant. Vestem quoque meam per hoc scindunt quoniam preuaricatores legis et Euangelii ac sacerdotii sui sunt, et pallium meum in hoc offuscant quia precepta que eis instituta sunt per omnia negligunt, nec ea in abstinentia uelut in smaragdo, nec in largitione eleemosynarum uelut in sapphiro, nec in aliis bonis et iustis operibus quibus Deus uelut aliis generibus gemmarum honoratur, bona uoluntate et perfecto opere complent. Sed et calciamenta mea superius denigrant, quoniam ipsi nec recta, scilicet nec dura nec aspera iustitie itinera habent, nec bona exempla subditis suis prebent, cum tamen subtus in calciamentis meis quasi in secreto meo candorem ueritatis habeam. Falsi quippe sacerdotes in semetipsis decepti sunt, quoniam honorem sacerdotalis officii sine opere habere uolunt, quod esse non potest, quia nulli merces nisi premisso labore operis dabitur. Vbi autem gratia Dei hominem tangit, ibi ipsum operari ut mercedem accipiat facit. Celum itaque uarios dolores qui hominibus contrarii sunt in ultione Dei pluat, ac totam terram nebula obtegat, ita quod uiriditas eius arescat et ornamenta ipsius fusca fiant, abyssus quoque contremiscat, quoniam in ultione et dolore cum celo et cum terra in furorem mouebitur. Principes enim et temerarius populus super uos, o sacerdotes, qui me hactenus neglexistis, irruent et uos abicient et fugabunt, ac diuitias uestras uobis auferent pro eo quod tempus sacerdotalis officii uestri non attendistis. Et de uobis dicent: Adulteros istos et raptores ac plenos omni malo ab Ecclesia eiciamus. – Et in hoc facto obsequium Deo se exhibuisse uolunt, quia Ecclesiam per uos pollutam esse dicunt. Vnde Scriptura dicit: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes conuenerunt in unum. Nam permissione Dei super uos in iudiciis suis fremere incipient plurime gentes, et multi populi


de uobis meditabuntur inania, cum sacerdotale officium uestrum et consecrationem uestram pro nihilo computabunt. His assistent in euersione uestra reges terre, cum terrenis rebus inhiabunt, et principes qui uobis dominabuntur conuenient in hoc uno consilio quatenus uos de terminis suis expellant, quoniam innocentem Agnum a uobis per pessima opera fugastis.[…] Et iterum ego paupercula feminea forma gladium euaginatum in aere pendentem uidi, cuius acies altera ad celum, altera ad terram uersa erat. Et gladius iste super spiritalem populum extendebatur quem propheta olim preuiderat, cum admirando dicebat: Qui sunt hi qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad fenestras suas? Isti etenim qui de terra elati et de communi populo separati sancte uiuere ac in columbina simplicitate morum et operum esse debuerunt, nunc praui in moribus et in operibus suis sunt. Et uidi quod gladius iste quedam loca spiritalium hominum abscidebat, quemadmodum Ierusalem post passionem Domini abscissa est. Sed tamen etiam uidi quod plurimos timoratos, puros et simplices sacerdotes in aduersitate ista sibi Deus obseruabit, uelut Helie respondit ubi dicebat quod dereliquisset sibi in Israel septem milia uirorum quorum genua non sunt incuruata Baal. Nunc autem inexstinguibilis ignis Spiritus Sancti ut ad meliorem partem conuertamini uobis infundat. (Carta 149r –a Werner de Kircheim–, año 1170, p. 333-37, CCCM 91a).

n. 23: Sed ego, qui sum, audientibus me dico: In tempore illo cum istud fiet, per quendam populum super uos preuaricantes preuaricatores ruina cadet, qui ubique uos persequetur, et qui opera uestra non celabit, sed ea denudabit, et qui de uobis dicet: Isti scorpiones sunt in moribus et operibus serpentinis. Sed et quasi in zelo Domini de uobis imprecabitur: Iter impiorum peribit. Nam uias uestras in iniquitate uestra deridebunt et subsannabunt. Sed populus iste qui hoc faciet, a diabolo seductus et missus, pallida facie ueniet, et uelut in omni sanctitate se componet ac maioribus secularibus principibus se coniunget. Quibus et de uobis sic dicet: Quare hos uobis cum tenetis, et quare eos uobis cum esse patimini, qui totam terram in maculosis iniquitatibus suis polluunt? Populus autem qui hoc de uobis dicet, cappatus sub nigra ueste incedet et recto modo tonsus, atque omnibus moribus suis placidum et quietum se hominibus ostendet. Auaritiam quoque non amat, pecuniam non habet, ac in occultis suis tantam abstinentiam imitatur, quod etiam uix ullus ex eis reprehendi poterit. Diabolus enim cum hominibus istis est, latitante fulgore eis se ostendens, uelut in constitutione mundi ante ruinam fuit […]. Et Spiritus Dei uobis dicit: In ciuitatem et in regionem uestram aspicite et a uobis nefarios homines abicite, qui peiores Iudeis sunt et similes Sadduceis. Nam quamdiu uobiscum manserint, tuti et securi esse non poteritis. Ecclesia enim super iniquitate istorum plorat et plangit, quoniam filii eius, in iniquitate istorum contaminantur. Quapropter ipsos a uobis proicite, ne congregatio et ciuitas uestra pereat, quoniam in Colonia pridem conuiuium regalium nuptiarum preparatum est, unde platee eius adhuc fulminant. (Carta 15r –al deán de Colonia Felipe de Heinsberg–, año 1163, p. 39-47, CCCM 91).

n. 25. […] sed et illos qui postea in nouo testamento cum Saduceis resurrectionem in afflictione iusticie abnegauerunt […]. Sed tamen deinde ab istis heretici procedent, qui conditioni prime pullulationis contradicent; errorque istorum peior priore erit, quoniam Deum in creatione sua et in uiuentibus animabus ex toto negabunt. (Liber Divinorum Operum 3, 5, 31, p. 453-54).


n. 29: PAGANI IVDAEI FALSI CHRISTIANI VERAM FIDEM ABNEGANTES IN POTESTATE DEI SVNT QVAMVIS AB ECCLESIA QVAE IN ALTO POSITA EST EIECTI SINT Sed quod inter circulum illum de sedente in throno protensum et inter hoc aedificium terra tantum apparet et quasi aliquantulum deorsum uergens, ita ut idem aedificium exinde uelut super montem positum uideatur: hoc est quod inter fortitudinem potestatis omnipotentis Dei et inter electum opus bonitatis ipsius plurimi homines sunt qui ueram fidem abnegantes magis temporalia quam aeterna sectantur, ut sunt pagani, Iudaei ac falsi Christiani, semper de malo in malum descendentes nec in caducis rebus speculum catholicae fidei sursum aspicientes, sed magis in uoluptatibus suis prauum opus in profundum peccatorum pertrahere laborantes, [...]. (Scivias 3, 10, 30, p. 570).

n. 30: Stelle autem, uelut rationales sint, sic sunt, quia circulum habent, sicut etiam rationalitas multa comprehendit. (Carta 15r –al deán de Colonia Felipe de Heinsberg–, año 1163, p. 34, CCCM 91).

n. 34: Lingue autem uestre mute sunt in clamante uoce canentis tube Domini, sanctam rationalitatem non amantes, que sicut stelle circulum circuitionis habet. Tuba Domini iustitia Dei est, quam magno studio in sanctitate ruminare deberetis, eam quoque in officiali lege et obedientia cum sancta discretione per conuenientia tempora iterando populis, et non in nimietate eam illis incutiendo. Sed hoc propter petulantiam proprie uoluntatis uestre non facitis. Vnde firmamento iustitie Dei luminaria in linguis uestris desunt, uelut cum stelle non lucent. Vos enim nox spirans tenebras estis et quasi populus non laborans, nec propter tedium in luce ambulans; sed uelut nudus coluber in cauernam se abscondit, sic uos feditatem in uilitate pecorum intratis. (Ibíd., p. 36).

n. 35: [...] in Deo Patre est ineffabilis Vnigenitus eius, sol iustitiae fulgorem ardentis caritatis habens, tantae que gloriae exsistens quod omnis creatura claritate lucis eius illuminatur […] (Scivias 1, 3, 4, p. 43).

n. 36: [...] cum eum uerum Dei Filium de uera Virgine incarnatum magnificant, ubi ipsis eum angelus praenuntiauit et ubi homo in anima et corpore uiuens eum fideli gaudio suscepit. (Ibíd.).

n. 38: Sed uersus orientem supra prefatam terrę rotunditatem in quadam altitudine uidebam globum rubeum circulo saphirini coloris circumdatum, a cuius dextra et sinistra parte utrimque duę alę procedebant[…]. (Liber Divinorum Operum 2, 1, 1, p. 266).

n. 39: Sed quod uersus orientem supra prefatam terrę rotunditatem in quadam altitudine uides globum rubeum circulo saphirini coloris circumdatum, hoc est quod in plaga orientis, ortum iusticię designantis, humanum intellectum supergrediens et in altitudine celestium secretorum onsistens, zelus Dei in potentia ipsius cum iusticia caritatis ostenditur; quoniam cum Deus potens sit iudicia sua perficere, ea tamen per equitatem caritatis complet. (Ibíd., 2, 1, 10, p. 278).

n. 40: 13. Si quis dixerit, quod in carne constitutus cum esset in terra, in caelis cum Patre non erat: haereticus est. (Sínodo de Roma, año 382. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 113).

n. 41: Et in unum Dominum nostrum Iesum Christum Filium Dei, natum ex Patre unigenitum, hoc est de substantia Patris, Deum ex Deo […], natum, non factum, unius substantiae cum Patre (quod graece dicunt homousion), per quem omnia facta sunt, quae in caelo et in


terra, qui propter nostram salutem descendit, incarnatus est et homo factus est et passus est, et resurrexit tertia die, et ascendit in caelos, venturus iudicare vivos et mortuos. (Credo Niceno. En: Íd., ob. cit., p. 90).

n. 42: Hunc igitur [ergo] Filium Dei, Deum, natum a Patre ante omne omnino principium, sanctificasse in utero beatae Mariae virginis [uterum Mariae vg.], atque ex ea verum hominem, sine viri [virili] generatum semine, suscepisse; [duabus dumtaxat naturis, id est deitatis et carnis, in unam convenientibus omnino personam] id est Dominum [nostrum] Iesum Christum. Non [Nec] imaginarium corpus aut forma sola compositum [phantasmatis alicuius in eo fuisse], sed solidum [atque verum]: Atque [-!] hunc et esuriisse et sitiisse et doluisse et flevisse et omnia corporis exitia sensisse [omnes corporis iniurias pertulisse]. Postremo [a Iudaeis] crucifixum, mortuum [-!] et sepultum, [et] tertia die resurrexisse; cenversatum postmodum cum discipulis [suis], quadragesima [post resurrectionem] die ad caelos [caelum] ascendisse. (“Symbolum Toletanum I” y “Libellus in modum symboli”, años 400 y 447. En: Íd., ob. cit., p. 121).

n. 45: [...] quod est in Patre ante tempora constitutae creaturae infinitum Verbum, quod in ardore caritatis sub decursu labentium temporum mirabiliter sine sorde et grauedine peccati per uiriditatem suauitatis Spiritus sancti in aurora beatae uirginitatis erat incarnandum, ita tamen ut sicut ante susceptam carnem indiuisibiliter fuit in Patre, sic etiam post assumptam humanitatem inseparabiliter in eo maneret; quoniam ut homo non est absque uitali tractu in itinere uiscerum, sic a Patre non erat omnino separandum unicum eius Verbum. (Scivias 2, 1, 3, p. 114).

n. 50: In mundo erat, cum regale indumentum de carne uirginis induit, ubi sancta diuinitas in uterum illius se reclinauit; quia in aliena natura homo factus est, et non sicut alius homo, quoniam caro ipsius per sanctam diuinitatem inflammata est. […] Et mundus per ipsum factus est, ita ut mundus ab ipso, non ipse a mundo exortus sit; quoniam creatura per verbum Dei processit, scilicet quicquid creaturarum tam inuisibilium quam uisibilium est, quia quędam sunt quę nec uideri nec tangi possunt, quędam autem et uidentur et tanguntur. Sed homo utrumque in se habet, animam scilicet et corpus, quoniam ad imaginem et similitudinem Dei factus est. Vnde et uerbo iubet ac manibus operatur. Sic Deus hominem secundum se ordinauit, quia filium suum de homine incarnari uoluit. [...] Et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis. Verbum enim, quod apud Deum eternaliter ante euum erat et quod Deus erat, per ardorem Spiritus Sancti carnem de utero uirginis assumpsit, qua ita induit, quemadmodum uenę compago carnis sunt et ut ipse sanguinem portant, et tamen sanguis non sunt. Deus enim hominem ita creauerat, ut omnis creatura ei seruiret. Vnde etiam Deum decuit, quatinus indumentum carnis in homine acciperet. Sic etenim uerbum carnem induit, scilicet quod uerbum et caro unum sunt; non tamen sic, ut alterum in alterum transmutatum sit, sed unum in unitate personę sint. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 105, p. 257-63).

n. 51: Aeternitas igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio. (Boethius. De consolatione philosophiae V, prosa 6. Anicius Manlius Severinus Boethius. Consolatio philosophiae, p. 376).

n. 54: [...] Spiritus sanctus in uirtute Patris superna mysteria in beata Virgine mirabiliter operatus est, ita quod eodem Filio Dei in uirginali pudicitia fecunda uirginitate mirificum fulgorem dante, uirginitas gloriosa effecta est […]. (Scivias 1, 3, 5, p. 43-44).


n. 55: Cum autem sol in altitudine firmamenti stat, ignis ei occurrit et ei famulatur. Et sol totum firmamentum confirmat atque splendorem suum per totam terram spargit, unde ipsa viriditatem et flores profert. Sed tunc dies longi sunt, quod sol in altitudine firmamenti currit, et aestas est. (Causae et curae 1, p. 7, 22-27).

n. 58: [...] unde et de genere ipsius dormientem terram Deus elegit, quę ex toto ignara gustus illius fuit, in quo idem antiquus serpens primam mulierem decepit. (Liber Divinorum Operum 1, 1, p. 58).

n. 59: Filiis ecclesiae in interiori scientia cordis sui Filium Dei suscipientibus sanctitas corporis eius eleuata est in potentia diuinitatis ipsius, et in mystico miraculo nubes secreti mysterii suscepit eum, mortalibus oculis tegens ipsum, f labris que uentorum ipsi famulatum exhibentibus. (Scivias 1, 3, 7, p. 44).

n. 60: Cum vero sol ad terram declinatur, frigus terrae de aqua ei occurrit et omnia viridia arida facit. Et quod sol tunc se ad terram declinavit, dies breves sunt, et hiems est. (Causae et curae 1, p. 7, 27-30).

n. 64: Isti quatuor venti alae potentiae dei sunt. (Causae et curae 1, p. 4, 35).n. 68: […] qui declarat quod in pessimis et in nequissimis insidiis antiqui perditoris taeterrimum

homicidium tanti feruoris erumpit quod insaniam illius humanus intellectus discernere non ualet. (Scivias 1, 3, 10, p. 45).

n. 70: De Tonitruo. Nam in tonitruo iudicialis ignis et frigus et foetor est. Sed cum aliquando ignis tonitrui ab igne solis tangitur, tunc ille commotus aliquantum fulgura modice emittit. De fulgure. Et modice submurmurat et sic cessat, velut homo, qui interdum in iram motus eam ad perfectum non ducit sed comprimendo compescit. Aliquando autem de nimio ardore solis ignis tonitrui commovetur et in magnam commotionem ducitur, ita ut fortia et periculosa fulgura emittat et vocem suam fortiter exaltet, velut homo, qui fortiter in iram motus eam periculoso opere perficit. Et tunc etiam interdum superior ignis tonitrui ab igne solis tactus frigus, quod in tonitruo est, in unum locum coadunari facit, quemadmodum aqua glaciem in unum locum congregat, et frigus illud grandinem ad nubes ducit, et nubes eam suscipiunt et dispergunt et ad terram emittunt. (Causae et curae 1, p. 3, 35-4, 13).

n. 73: [...] et paruas pupillas ac albuginem oculorum latam, quia prosperitati aliorum non congaudet, sed horribilem inuidiam in intentione sua demonstrat; [...] Manus quoque eius ferree sunt, quia opera eius plurimas rapinas in duritia et acerbitate exercent; ac crura sanguinea, quoniam in fortitudine sua pro explenda cupiditate effusionem sanguinis educit, cum homines pro propriis rebus suis occidit [...]. (Liber Vite Meritorum 5, 33, p. 238).

n. 75: Radix quippe cuncti mali superbia est, de qua, Scriptura attestante, dicitur: Initium omnis peccati est superbia (Eccli. X, 15). Primae autem ejus soboles, septem nimirum principalia vitia, de hac virulenta radice proferuntur, scilicet inanis gloria, invidia, ira, tristitia, avaritia, ventris ingluvies, luxuria. [...] De avaritia, proditio, fraus, fallacia, perjuria, inquietudo, violentiae, et contra misericordiam obdurationes cordis oriuntur. (Gregorius I Magnus. Moralia in Iob. PL 76, 0621A-B).

n. 76: Cave enim putes quidquam potuisse dici verius quam id quod dictum est, radicem omnium malorum esse avaritiam (1 Tim 6, 10.), hoc est, plus velle quam sat est. Tantum autem sat est, quantum sibi exigit naturae in suo genere conservandae modus. Avaritia enim, quae graece philargyría dicitur, non in solo argento vel in nummis, unde magis nomen duxisse resonat;


argento enim nummi vel mixto argento frequentius apud veteres fiebant: sed in omnibus rebus quae immoderate cupiuntur intellegenda est, ubicumque omnino plus vult quisque quam sat est. Haec autem avaritia cupiditas est; cupiditas porro improba voluntas est. Ergo improba voluntas, malorum omnium causa est. (Aurelii Augustini Hipponensis. De Libero Arbitrio 3, 17, 48, PL 32, 1294-95).

n. 77: [...] quoniam dum homicidium in auaritia effusionis sanguinis stridet, superna iudicia et exspirationes uolantium rumorum et expansiones fluentium dispositionum in ultione recti iudicii suscitantur […]. (Scivias 1, 3, 10, p. 45).

n. 80: Quapropter multum ignem uelut faculas ex ore suo emittit: quoniam homo ardentia et scintillantia uerba in uoce sua per uindictam malignitatis profert, cum in iram accenditur, ita quod etiam Dei obliuiscitur [...]. (Liber Vite Meritorum 1, 72, p. 44).

n. 83: Sed sub eadem pelle purissimus aether est, sub se nullam pellem habens: quoniam sub insidiis antiqui perditoris serenissima fides lucet, in qua nulla incertitudo infidelitatis latet, a semetipsa non fundata, sed a Christum suspensa. (Scivias 1, 3, 11, p. 46).

n. 85: Hic et aether, quasi purus aer dicitur, et perpetuo splendore laetatur. De hoc angeli corpora sumunt, cum ad homines missi veniunt. (Honorius Augustodunensis. De imagine mundi 1, 67: “De igne”, PL 172, 0138A-B).

n. 86: Quae postquam evacuatur, sub solem vadit, et sphaera ab eo extenditur, quae illam ad ipsum trahit, ut achates ferrum ad se trahit. Illam accendit […]. (Causae et curae 1, p. 8, 7-9).

n. 87: Quae enim página, aut sermo divínae auctoritátis véteris ac novi Testaménti, non est rectíssima norma vítae humánae? (Sancta Regula 73, 3, p. 714).

n. 89: De quatuor elementis: unde et microcosmus, id est minor mundus dicitur: habet namque ex terra carnem, ex aqua sanguinem, ex aere flatum, ex igne calorem. Caput ejus est rotundum, in coelestis sphaerae modum: in quo duo oculi ut duo luminaria in coelo micant; quod etiam septem foramina, ut septem coelum [coeli.] harmoniae ornant. Pectus, in quo flatus et tussis versantur, simulat aerem, in quo venti et tonitrua concitantur. Venter omnes liquores, ut mare omnia flumina recipit. Pedes totum corporis pondus, ut terra cuncta, sustinent. Ex coelesti igne visum, ex superiore aere auditum, ex inferiore olfactum, ex aqua gustum, ex terra habet tactum. Participium duritiae lapidum habet in ossibus, virorem arborum in unguibus, decorem graminum in crinibus, sensum cum animalibus: haec est substantia corporalis. (Honorius Augustodunensis. Elucidarium 1, 11, PL 172, 1116B-C).

n. 89: Cum ergo deus mundum facere voluit, illum de nihilo fecit, sed in voluntate ipsius materia mundi erat. (Causae et curae 1, p. 1, 3-5) ; Et verbum patris sonuit: fiat lux, […] (Ibíd., 9-10).

n. 93: Nam omnia secundum lunam temperantur, quoniam illa mater omnium temporum est, quod, ut filii matris de matre numerantur, ita omnia tempora numerantur de luna. (Causae et curae 1, p. 17, 9-12).

n. 94: Et officia luminarium istorum Deus constituit et diuisit in diem et noctem, quia in his duabus diuisionibus, uidelicet in die et in nocte, omnis dispositio necessitatis hominis pendet; quatinus ille cum racionalitate per signa eorundem luminarium cognoscat quę creatura illa et illa sit, et quomodo tempora dierum, noctium et annorum per singula hęc signa nominentur; atque ut ipsa luminaria in firmamento elucidata uideantur, illuminantia terram et ea quę in ipsa sunt. Omniaque hęc ita constituta sunt, ut ea Deus apparere iussit.


[...] Hoc considerandum sic est: Deus per Spiritum Sanctum in cordibus discipulorum suorum dixit: Fiant sacerdotes et doctores in filio meo, qui ęcclesiam, quę supra firmam petram, id est Christum, edificata est, illuminent; de quo lapide iusticia rectę fidei emanauit. Ipsi quoque sacerdotes in omnem ęcclesiam mittantur, eam ita illuminantes, ut populo per uerba sua diem, id est salutem fidei, diuidant, et felicitatem illam, quam per eandem fidem consequentur si eam obseruauerint, annuntient. Et etiam populo noctem, scilicet eterna tormenta quę ad infidelitatem pertinent, insinuent; et hoc eis ipsi doctores etiam cum uariis signis probent, ita ut illa quę ipsis obseruanda sunt annuntient, scilicet festa quę celebranda sunt et tempora ieiuniorum quę constricta sunt et dies qui in lege Dei remissibiles sunt, ut annum cum institutis preceptis obseruent. Et precepta illa per fidem in celo, id est in filio meo, luceant, quia laudem angelorum secuntur et etiam ęcclesiam terram uiuentium cum laude Dei illuminent. (Liber divinorum operum 2, 1, 35 (p. 311); 36 (312-13).

n. 99: Qui erat et qui est et qui uenturus est, pastoribus Ecclesie dicit: Qui erat, creaturam facturus erat, ita quod testimonium testimoniorum in semetipso habuit, omnia opera sua faciendo sicut uoluit. Qui est, omnem creaturam fecit, et testimonium testimoniorum in omnibus operibus suis ostendebat, ita quod unumquodque formatum apparuit. Qui uenturus est, omnia purgabit et ea denuo in alia uicissitudine iterabit, et omnes rugas temporum et temporum absterget, et omnia simul semper noua esse faciet, et post purgationem ignota ostendet. De ipso uentus fluit, sic dicens: Firmamentum cum omnibus ornamentis suis posui, nulla ui carens. Oculos enim quasi ad uidendum, aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad gustandum habet. Nam sol quasi lumen oculorum eius est, uentus autem auditus aurium eius, aer odoramentum eius, ros gustus eius uiriditatem sudando ut oris spiramen. Luna quoque tempora temporum dat, et sic scientiam hominibus ostendit. Stelle autem, uelut rationales sint, sic sunt, quia circulum habent, sicut etiam rationalitas multa comprehendit. Quattuor etiam angulos orbis igne, nube et aqua firmaui, et sic omnes terminos terre quasi uenas coniunxi. Lapides de igne et aqua sicut ossa fudi, et terram de humiditate et uiriditate quasi medullam constitui. Abyssos uelut pedes qui corpus sustinent in fixura extendi, circa quos sudantes aque sunt ad firmamentum eorum. Sic omnia sunt constituta, ne deficiant. Si nubes ignem et aquam non haberet, firma coagulatio non esset, et si terra humiditatem et uiriditatem non haberet, uelut cinis esset. Et si cetera luminaria lumen de igne solis non haberent, per aquas non fulgurarent, sed ceca essent. Hec sunt etiam instrumenta edificationis hominis, que tangendo, osculando et amplectendo comprehendit, cum ei ministrant; tangendo scilicet quia homo in ipsis manet, osculando quoniam scientiam cum ipsis habet, amplectendo quia nobilem potestatem cum eis exercet. Sed et homo nullam licentiam possibilitatis haberet, si ista cum eo non essent. Sic ista cum homine, et homo cum illis. O filioli, qui greges meos pascitis de instanti instructione dominice uocis, quare non erubescitis, cum omnes creature precepta, que de magistro suo habent, non deserunt, sed perficiunt? Vos constitui sicut solem et cetera luminaria, ut luceretis hominibus per ignem doctrine, in bono rumore fulgurantes et ardentia corda parantes. Hoc in prima etate mundi feci. Abel enim elegi, Noe dilexi, Moysen ad institutionem legis imbui, prophetas etiam amantissimos amicos meos constitui. Vnde etiam Abel sacerdotium prefigurabat, Noe principale magisterium, Moyses regale nuntium et prophete plurima magisteria. Sed et Abel ut luna splendorem suum effudit, quia tempus obedientie in munere suo ostendit, et


Noe uelut sol, quoniam edificium obedientie perfecit, ac Moyses ut fortes planete, cum per obedientiam legem collegit; et prophete ut quattuor anguli qui terminos terre sustinent, in fortitudine perstiterunt, cum orbem terre propter instantem iniquitatem corripuerunt, per quod etiam Deum ostenderunt. Lingue autem uestre mute sunt in clamante uoce canentis tube Domini, sanctam rationalitatem non amantes, que sicut stelle circulum circuitionis habet. Tuba Domini iustitia Dei est, quam magno studio in sanctitate ruminare deberetis, eam quoque in officiali lege et obedientia cum sancta discretione per conuenientia tempora iterando populis, et non in nimietate eam illis incutiendo. Sed hoc propter petulantiam proprie uoluntatis uestre non facitis. Vnde firmamento iustitie Dei luminaria in linguis uestris desunt, uelut cum stelle non lucent. Vos enim nox spirans tenebras estis et quasi populus non laborans, nec propter tedium in luce ambulans; sed uelut nudus coluber in cauernam se abscondit, sic uos feditatem in uilitate pecorum intratis. He, he, uos esse deberetis ut dictum est: Mons Sion in quo habitasti in eo. Nam uos benedicti et signati in celestibus personis habitaculum esse debuistis, myrrham et thus redolens, in quo etiam Deus habitaret. Sed hoc non estis, sed ueloces estis ad lasciuiam puerilis etatis, illorum scilicet qui de salute sua loqui nesciunt. Sed et quicquid caro uestra postulat, facitis. Quapropter de uobis dicitur: Leua manus tuas in superbias eorum in finem; quanta malignatus est inimicus in sancto! Nam potestas Dei colla uestra iniquitate erecta deprimet et ad nihilum deducet, que uelut in sufflatu uenti inflata sunt, cum Deum nec cognoscitis, nec hominem timetis, nec iniquitatem contemnitis, ut eam in uobis finiri desideretis. Deum enim non uidetis nec eum uidere desideratis, sed opera uestra inspicitis et ea in uobismetipsis iudicatis, scilicet faciendo et relinquendo secundum placitum uestrum que uultis. O quanta malignitas et inimicitia hec est, quod homo nec propter Deum nec propter hominem in bona conuersione esse uult, sed quod honorem appetit sine labore et premia eterna sine abstinentia, et quod tantum uelut in sanctitate inaniter cupit personare secundum quod diabolus dicit: Bonus et sanctus sum. Sed non hoc. Quid nunc dicitis? Oculos non habetis, cum opera uestra in igne Spiritus Sancti hominibus non lucent et cum bona exempla eis non ruminatis. Vnde firmamentum iustitie Dei in uobis luce solis caret, et aer edificio uirtutum in odore suauitatis. Vnde dictum est: Oculos habent et non uidebunt, nares habent et non odorabunt. Nam sicut uenti flant et omnem orbem perfundunt, sic uos ueloces uenti cum doctrina uestra omni populo esse deberetis, sicut dictum est: In omnem terram exiuit sonus eorum. Vos autem in unaquaque uolante seculari fama iam lassati estis, ita quod interdum milites, interdum serui, interdum etiam ludificantes cantores exsistitis, sed per fabulosa officia uestra muscas in estate aliquando abigitis. Per doctrinam quoque Scripturarum, que de igne Spiritus Sancti composite sunt, anguli fortitudinis Ecclesie esse deberetis, eam sustentantes sicut anguli qui terminos terre sustinent. Sed prostrati estis nec Ecclesiam tenetis, sed in cauernam uoluptatis uestre fugitis, ac propter tedium diuitiarum et auaritie et ceterarum uanitatum subditos uestros non imbuitis, nec eos doctrinam a uobis querere permittitis, dicentes: Omnia elaborare non possumus. Nam eos per precepta legis perfundere et constringere deberetis, ne ullus eorum per fragilitatem, quasi per medullam faceret quod sibi eligit, uelut terra humiditate et uiriditate perfusa et constricta est, ne cinis sit. Propter uos autem ut cinis sparguntur et in unaquaque causa que uolunt faciunt. (Carta 15r –al deán de Colonia Felipe de Heinsberg–, año 1163, p. 39-47, CCCM 91).


n. 100: […] quoniam ipsa in contritione posita sub protectionem Vnigeniti Dei properans et ab eo sufferentias diuinae confortationis accipiens, ita etiam amorem supernorum in beatis operibus declarat. (Scivias 1, 3, 12, p. 47).

n. 102: Fides autem catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate veneremur, neque confundentes personas, neque substantiam separantes: alia est enim persona Patris, alia [persona] Filii, alia [persona] Spiritus Sancti; sed Patris et Filii et Spiritus Sancti una est divinitas, aequalis gloria, coaeterna maiestas. (Credo Atanasiano o “Quicumque” (3-6). En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 75).

n. 105: Vnus est Deus in tribus personis unius essentiae et aequalis gloriae colendus.Fiduciam ergo habebo in Domino et non delebo in aeternum nomen eius de corde meo. (Scivias 3, 8, 5, p. 482).

n. 106: De quibus Dóminus dicit: Obaudítu auris oboedívit mihi. (Sancta Regula 5, 5, p. 386).

n. 107: Quinta autem designat fidem: quia post hanc oboedientiam, qua populus praeceptis meis oboedit in auditu, fit etiam credulus in fide, ea fideliter complens in opere quae sollerter percipit in admonitione. Et haec circa collum rubeam torquem habet: quoniam undique in fortitudine sua fideliter perseuerans martyrio sanguinis decoratur, fiduciam suam non in fallaces uanitates ponens, sed in Deo, secundum quod et ipsa de se, ut supra ostensum est, declarat. (Scivias 3, 8, 22, p. 509).

n. 111: Omnipotens enim Pater instituit nobilem partem, a secularibus causis separatam et in secretis suis coram Deo fortiter ardentem; quam quidam insidiatores despicientes, uolunt destruere rectitudinem eius, que in Filio Dei manifeste apparuit. Sed mons iustitie, expolitus in multis iustificationibus, in ortu ueritatis ascendit, in quo utilis institutio, ad Deum tendens et tamen hominibus assistens, surgit, lumen utilitatis hominibus prebens, ita quod etiam plurima doctrina de uigore ueritatis ad ipsum fluit et odor rectarum scripturarum, quas tamen quidam eorum in diuersa sine ratione multoties refundunt. [...] Sed etiam in eodem monte iustitie predicta pars, in secretis suis coram Deo ardens in integritate sua, ut diabolo resistat, exsurgit, optimam partem in Deo habens et in exemplo suo misericordiam ostendens. Sed tamen multe temptationes, a diabolo emisse, optimam partem illam et ipsam misericordiam multoties inquietant. Multi autem homines ad eandem partem transeunt et ueram misericordiam consequuntur, cum optimam partem sibi elegerint. Vnde et coram Deo signati dicuntur. Et qui signum huius partis suscipiunt, in eo sicut et in baptismo suo fortiter permanent. (Carta 6 –al papa Eugenio–, año 1153, p. 14-16, CCCM 91).

n. 112: […] quia ab unitate fidei fortissima fama cum ueris et perfectis assertionibus in auxilium hominum emanans fines totius orbis multa celeritate percutiebat. (Scivias 1, 3, 13, p. 47).

n. 115: Sanctorum Patrum dicta huius Traditionis vivificam testificantur praesentiam, cuius divitiae in praxim vitamque credentis et orantis Ecclesiae transfunduntur. Per eandem Traditionem integer Sacrorum Librorum canon Ecclesiae innotescit, ipsaeque Sacrae Litterae in ea penitius intelliguntur et indesinenter actuosae redduntur. (Concilio Vaticano II. Dei Verbum II, 8. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 1163).

n. 116: Sacra Traditio ergo et Sacra Scriptura arcte inter se connectuntur atque communicant. Nam ambae, ex eadem divina scaturigine promanantes, in unum quodammodo coalescunt et in eundem finem tendunt. Etenim Sacra Scriptura est locutio Dei quatenus divino afflante


Spiritu scripto consignantur; Sacra autem Traditio verbum Dei, a Christo Domino et a Spiritu Sancto Apostolis concreditum, succesoribus eorum integre transmittit, ut illud, praelucente Spiritu veritatis, praeconio suo fideliter servent, exponant atque diffundant; quo fit ut Ecclesia certitudinem suam de omnibus revelatis non per solam Sacram Scripturam hauriat. Quapropter utraque pari pietatis affectu ac reverentia suscipienda et veneranda est. (Ibíd., II, 9).

n. 117: [...] baptismus in ecclesia ad salutem credentium, ut tibi uerissime manifestatur, in innocentia beatissimae stabilitatis fundatus, se diuina inspiratione ubique dilatans, uniuerso orbi irrigationem salutis in credentibus attulit. (Scivias 1, 3, 14, p. 47).

n. 118: [...] significans quod sub prefato ethere per circuitum firmamenti aquę illę sunt, quę super firmamentum esse noscuntur, […]. Et aquosus aer iste sancta opera in exemplis iustorum ostendit, quę uelut aqua perlucida sunt et quę inmunda opera mundant, quemadmodum aqua quęque sordida abluit [...] (Liber Divinorum Operum 1, 2, p. 68).

n. 120: Quid est quod scriptum est: «Divisit Deus aquas, quae erant sub firmamento, ab his quae erant super firmamentum?» (Gen. I.). Nunquid credendum est materiales aquas super firmamentum esse? (Solutiones quaestionum XXXVIII, PL 197, 1040D).

n. 121: Deus aquas quae super firmamentum erant, ab his quae sub firmamento erant, ideo divisit, ut sicut inferiores aquae terrenis constitutionibus adsunt, ita etiam et superiores aquae superioribus constitutionibus adessent. In aquis enim superioribus nihil est quod crescat aut deficiat, sicut in istis inferioribus aquis, in quibus quidquid vivit, hoc quemadmodum homo crescit et deficit. Sed illae superiores aquae in primo statu suo sicut Deus eas constituit, persistunt, et in circulo suo fluunt, et materiales sunt, non tamen ut aquae inferiores, quoniam multo subtiliores, et nostris visibus omnino invisibiles existunt, quarum humiditate et ignis ibi exstantis calore, desuper firmamentum solidatur, velut corpus per animam subsistit, ne dissolvatur. Aquae vero inferiores istae de sub firmamento grossiores, speculum sunt coelestium luminarium, solis scilicet, lunae et stellarum, quae infinita diversarum specierum animalia continent, quae in eis nascuntur et subsistunt; ideoque officia superiorum et inferiorum aquarum in cunctis dissimilia sunt. (Ibíd., 1040D-41A).

n. 123: Superius coelum dicitur firmamentum, eo quod sit inter medias aquas firmamentum. Hoc et forma sphaericum, natura aqueum, stellis undiqueversum ornatum. Est autem ex aquis instar glaciei in modum chrystalli solidatum; unde et firmamentum dicitur. (Honorius Augustodunensis. De imagine mundi 1, 87, PL 172, 0141C-D).

n. 124: Super firmamentum sunt aquae instar nebulae suspensae, quae coelum in circuitu ambire dicuntur, unde et aqueum coelum dicitur. (Ibíd., 1, 138, PL 172, 0146C).

n. 125: Super quod est spirituale coelum, hominibus incognitum, ubi est habitatio angelorum per novem ordines dispositorum. In hoc est paradisus paradisorum, in quo recipiuntur animae sanctorum, hoc est in coelum quod in principio legitur cum terra creatum. (Ibíd., 1, 139).

n. 139: Et audiui uocem de caelo illi dicentem: ‘Haec, Fili, sit tibi sponsa in restaurationem populi mei, cui ipsa mater sit, animas per saluationem spiritus et aquae regenerans’. (Scivias 2, 6, p. 230).

n. 142: Nam quem Deus nudum surgere iussit atque non coopertum carne, qui diabolus est cum omni comitatu suo, sed tamen in splendore clarum, illius splendorem seruauit limo, quem formauit hominem, tegens ipsum uilissima natura terrae, propterea ne se extolleret


in similitudinem Dei, quia quem clarum creauerat in multo fulgore, sed non coopertum tam fragili et tam misera forma ut est homo, hic non potuit stare in elatione sua, quia non est nisi unus Deus sine initio et sine fine, in aeternitate. Ac ideo sceleratissimum est prae ceteris criminibus qui se Deo similat [quo quis se Deo similat]. Nunc autem ego Deus caelestis seruaui illustre lumen quod secessit a diabolo propter malum eius, hoc diligenter abscondens apud me, et dedi illud limo terrae quem formaui ad imaginem et similitudinem meam, sicut aliquis homo facit cum filius eius moritur, cui non adhaeret hereditas in natis ipsius; quia non habet filios hereditatis, eandem hereditatem attrahit sibi pater et componit eam in mente sua alii filio suo nondum sibi nato, dans eam illi cum natus fuerit ex ipso. (Scivias 3, 1, 16, p. 345).

n. 143: O tu Deus, qui omnia mirabiliter fecisti, aurea et purpurea corona intellectus et dignissimo indumento uisibilis speciei coronasti hominem, ita ponens eum quasi principem super altitudinem perfectorum operum tuorum, quae in creaturis tuis iuste et bene disposuisti. Tu enim prae aliis creaturis tuis magnas et admirandas dignitates homini iniunxisti. (Scivias 1, 3, 17, p. 48-49).

n. 144: […] quia uolatus et latitudo uentorum, ac suauis humiditas aeris et acuta uiriditas arborum et herbarum, que in fortitudine superiorum continentur, in quibus etiam Deus per productionem et sustentationem eorundem operatur, ipsi in eodem processu et in eadem euectione sua gloriam exhibent, cum in omnibus ei pleniter obediunt. Nam Deus per ministerium creaturarum glorificatur, uelut homo cum uestimento operitur honoratur. Ignis quoque et lux aeris uestimentis pro ornatu sunt, quoniam ignis diuersas creaturas calore suo fomentans et lux suauitatis eas illuminans, Deum honorant quasi eum in officio suo exornent, cum ipse per illa cognoscitur, et cum per illa omnipotens nominatur; quemadmodum per fulgorem uestimenti sui et per diadema capitis sui homo ‘dominus et rex’ appellatur, sic etiam per iusta opera anime Deus glorificatur, quia ut uires creaturarum sunt, ita etiam et uires anime sunt. […] quia hec omnia ad gloriam et ad honorem Dei fiunt. Nam sancta anima de iustis operibus que in carne operatur, gloriam et honorem Deo dabit, quia per adiutorium eius illa perficit [...] (Liber Vite Meritorum 3, 20, p. 136-37).

n. 145: […] quia dum congruo tempore creaturae Dei cum fama miraculorum ipsius creatoris se inuicem complectuntur, ita quod miraculum miraculo magno tonitruo uerborum innectitur, homo eorundem miraculorum magnitudine perculsus concussionem mentis et corporis sui sentit, dum in eisdem mirabilibus attonitus imbecillitatem fragilitatis suae considerat. (Scivias 1, 3, 18, p. 49).

n. 146: Et audiui uocem magnam ex elementis mundi ad ipsum uirum dicentem: ‘Currere et iter nostrum perficere non possumus, sicut de preceptore nostro posita sumus. Nam homines prauis operibus suis uelut molendinum subuertunt nos. Vnde pestilentia et fame omnis iustitie fetemus.’ (Liber Vite Meritorum 3, 1, p. 124).

n. 147: […] hoc est quod querelas uelut maximas uociferationes elementa ad creatorem suum proferunt, non ita quod ipsa humano more loquantur, sed quod quasdam significationes pressurarum suarum ostendunt, cum rectum modum, quem a creatore suo acceperunt, quibusdam alienis motibus et quibusdam alienis cursibus peccatis hominum irretita excedunt; ubi demonstrant quod uias et officia sua perficere non ualeant, quemadmodum eis a Deo iniunctum est, quia hominum iniquitatibus subuertuntur. Vnde etiam pestilentia prauorum


rumorum et fame defectionis iustitie, quoniam homines illam recte non colunt, fetent; cum etiam aliquando fumum penalium fetorum turpitudinum hominum sibi contrahunt, ubi feditati eorum communicant, quia homines cum illis et illa cum hominibus sunt. (Liber Vite Meritorum 3, 23, p. 138-39).

n. 155: […] quoniam inter diabolicam impietatem et diuinam bonitatem magnus casus hominis apparet, per pessimam deceptionem in reprobis multas miserias damnationis, et per exoptabilem salutem in electis plurimam felicitatem redemptionis tenens. (Scivias 1, 3, 19, p. 49).

n. 156: Vnde mecum non sunt, nec ego cum illis, quia uias meas non ambulant, sed extraneas semitas amant, inquirentes quid eis stulta creatura de futuris causis fallaciter ostendat. Et hoc ita uolunt habere secundum quod illud peruerse exquirunt, me contemnentes et sanctos meos abicientes qui sincero corde me diligunt. (Ibíd., p. 50).

n. 159: In primis ergo Catharos et Patarinos et eos qui se Humiliatos vel Pauperes de Lugduno, falso nomine, mentiuntur, Passaginos, Iosepinos, Arnaldistas, perpetuo decernimus anathemati subiacere. (Sínodo de Verona, fines de octubre-comienzos de noviembre de 1184. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 333).

n. 161: Quidam etiam ex eis simplicitatem sacerdotum suorum fastidiunt; et cum ipsis per eos verbum salutis proponitur, se melius habere in libellis suis et prudentius se posse is eloqui, submurmurant in occulto. (Carta “Cum ex iniuncto”, del Papa Inocencio III a los habitantes de Metz, 12 de julio de 1199. En: Íd., ob. cit., p. 337).

n. 163: Sed isti homines qui peruersa arte tam pertinaciter me tentant, ita quod creaturam illam quae ad seruitutem ipsorum facta est scrutantur, sciscitantes ut rem illam quam ipsi scire uolunt eis secundum uoluntatem ipsorum ostendat […]. (Scivias 1, 3, 20, p. 50).

n. 164: O stulti, cum me obliuioni traditis, nec ad me respicientes nec me adorantes, sed aspicientes ad subiectam uobis creaturam quid ipsa portentet et ostendat, tunc pertinaciter me abicitis, infirmam creaturam pro creatore uestro colentes. (Ibíd., 1, 3, 20, p. 50).

n. 169: Quid fit, quod nihil umquam dicere potuerunt, cur in vita geminorum, in actionibus, in eventis, in professionibus, artibus, honoribus ceterisque rebus ad humanam vitam pertinentibus atque in ipsa morte sit plerumque tanta diversitas, ut similiores eis sint, quantum ad haec adtinet, multi extranei quam ipsi inter se gemini perexiguo temporis intervallo in nascendo separati, in conceptu autem per unum concubitum uno etiam momento seminati? (Aurelii Augustini Hipponensis. De Civitate Dei 5, 1, vol. 33, p. 646-48).

n. 170: Iam illud quis ferat, quod in eligendis diebus nova quaedam suis actibus fata moliuntur? […] Eligitur dies ut ducatur uxor; credo propterea, quia potest in diem non bonum, nisi eligatur, incurri et infeliciter duci. […] An potest homo, quod ei iam constitutum est, diei electione mutare, et quod ipse in eligendo die constituerit, non poterit ab alia potestate mutari? (Ibíd., 5, 7, p. 665).

n. 173: Stellae enim multa signa interdum in se ostendunt secundum quod homines in operibus suis se tunc habent. Sed nec futura nec cogitationes hominum ostendunt, sed ea tantum, quae homo iam aut ostensa voluntate aut in voce aut in opere facit, quoniam aer illa excipit. Et stellis tribuit ille, quod statim eo modo ostendunt opera hominis. Stellae autem deus ad servitutem hominis fecit, ut ei lucerent et ministrarent. Et ideo etiam opera eius ostendunt,


velut servus voluntatem et opus domini sui manifestat. Nam sicut anima in corpore hominis primum lucet et tunc in opus procedit, ita etiam et stellae in firmamento fulgent et opera hominis ostendunt, cum homo iam operatur. (Causae et curae 1, p. 15, 6-18).

n. 174: Et hoc communes stellae sunt, quae velut aliquas procellas in se faciunt, secundum quod opera hominum tunc sunt. (Ibíd., p. 14, 25-27).

n. 175: Nunc autem, ut praedictum est, minores ceterae stellae diversa et communia et minora opera hominum demonstrant. Cum enim serenitas in nubibus est, ut nulla motio ventorum nec tempestatumnec imbrium in aere sit, sed quod stellae in claritate sua appareant, si tunc aliqua nubes omnes stellas obtegit, ita ut videri non possint nulla motione aeris existente, et sic totam noctem illam manet vel etiam secundam et tertiam noctem similiter: non sine significatione alicuius portenti est. (Ibíd., p. 19, 33-p. 20, 5).

n. 176: Et cum in incremento lunae sanguis in homine sic augetur, tunc homo etiam, scilicet tam femina quam vir, fertilis est ad fructum, videlicet ad generandum prolem, quia in augmento lunae, cum etiam augmentum sanguinis hominis est, forte et robustum est semen hominis, et in detrimento lunae, cum etiam detrimentum sanguinis est in homine, semen hominis debile et absque fortitudine est, velut faeces sunt, et ideo magis defectus est ad prolem propagandam. Quod si tunc aliqua mulier prolem cenceperit, sive masculus sive femina fuerit, hic homo infirmus et debilis et non virtuosus erit. (Ibíd., 2, p. 77, 23-78, 3).

n. 177: Sed homo, qui in prima luna concipitur, cum ipsa de sole splendorem suum recipit, si masculus est, superbus et durus erit nec ullum hominem amat, nisi illum, qui eum timet et honorat, ac homines libenter uerrethet (prodest) et superbiam eorum et omnia, quae possident; sed sanus in corpore est nec magnas infirmitates habebit, sed non multum senex erit. Si vero femina est, honorari semper appetit et ab extraneis plus quam a domesticis semper amatur et apud se ipsam impia est et alienos et novos adventantes homines semper amat, sed circa domesticos mala est et illos negligit; et in corpore sana est. Sed si infirmitas eam apprehenderit, tunc valde infirmatur, et fere usque ad mortem, et diu non vivit. (Ibíd., 5, p. 235, 17-29).

n. 187: Haud sic magni conditor orbis; | huic ex alto cuncta tuenti | nulla terrae mole resistunt, | non nox atris nubibus obstat. | Quae sint, quae fuerint veniantque, | uno mentis cernit in ictu; | quem, quia respicit omnia solus, | verum possis dicere solem. (Anicius Manlius Severinus Boethius. Consolatio philosophiae V, poema 2, p. 348).

n. 188: Nam quicquid vivit in tempore, id praesens a praeteritis in futura procedit nihilque est in tempore constitutum, quod totum vitae suae spatium pariter possit amplecti, sed crastinum quidem nondum apprehendit, hesternum vero iam perdidit; in hodierna quoque vita non amplius vivitis quam in illo mobili transitorioque momento. […] Quod igitur interminabilis vitae plenitudinem totam pariter comprehendit ac possidet, cui neque futuri quicquam absit nec praeteriti fluxerit, id aeternum esse iure perhibetur idque necesse est et sui compos praesens sibi semper assistere et infinitatem mobilis temporis habere praesentem. (Ibíd., prosa 6, p. 376-77).

n. 189: Globus mundi igne et uento ac aere agitatur, et omnis creatura in eo latet. Celum enim cum omnibus ornamentis suis in superori parte huius globi constitutum est. Et quis est homo qui ullo uisu hoc transcendere possit? Latitudo quoque terre cum circumfluentibus aquis, et cum illis que supra abyssum fluunt, quasi in medio globi istius est. Sed nec ullus


homo eam comprehendere potest. Abyssus autem cum omnibus mirabilibus suis uelut in fine huius globi est. Et quis homo qui ad finem eius pertingat? Nemo preter Deum qui eum constituit. Sed homo infra [¿intra?] globum istum uiuit, ac eius ambitu circumdatur. Vnde homo in comprehensione sua progredi ultra non poterit. Nam creature in uirtute Dei sicut cor in homine sunt, quod parua pars ad comparationem reliqui corporis est. Ita et creature parue sunt, sed uirtus Dei magna et incomprehensibilis est. Omnes enim creature que in celo et in terra et in abysso sunt. Deum nec comprehendere nec discernere nec finire possunt. Sed et omnis sapientia a dominante Deo est: quia Deus cum sapientia omnia predestinauit, et in globum ea composuit, que iterum cum eadem sapientia discernebat. (Liber Vite Meritorum 1, 34, p. 26-27).

n. 190: Hae autem significationes non propria virtute ipsorum planetarum seu stellarum aut nubium fiunt, sed permissione et voluntate ac constitutione dei, secundum quod deus hominibus opera ipsorum demonstrare voluerit, quemadmodum nummus imaginem domini sui ostendit. (Causae et curae 1, p. 20, 9-14).

n. 191: O miseri, quis stellas fecit? Sed stellae interdum ex permissione mea cum quibusdam signis hominibus declarantur, ut etiam Filius meus in euangelio ostendit [...]. (Scivias 1, 3, 20, p. 51).

n. 192: Magos sane ad ipsum proprie locum, ubi Deus Verbum infans erat, illa stella perduxit. Hic iam erubescat stultitia sacrilega, et quaedam, ut sic dicam, indocta doctrina, quae ideo putat Christum sub stellarum decreto esse natum, quia scriptum est in Evangelio, quando natus est, stellam eius Magos in Oriente vidisse. Quod verum non esset, nec si homines sub decreto eiusmodi nascerentur: quia non sicut Dei Filius propria voluntate, sed naturae mortalis conditione nascuntur. Nunc autem tantum abhorret a vero, sub stellato fato natum esse Christum, ut nullum hominum ita nasci credat quisquis recte credit in Christum. Sed de genituris hominum vani homines loquantur quod insipienter opinantur, negent voluntatem qua peccant, confingant necessitatem qua peccata defendant; perditos mores, per quos in terra ab hominibus detestantur, in coelo etiam figere conentur, et a sideribus manare mentiantur: videat tamen unusquisque eorum quemadmodum non vitam, sed familiam suam qualicumque potestate regendam putet; quandoquidem ista sentiendo servos suos in domo peccantes verberare non sinitur, nisi prius deos suos in coelo radiantes blasphemare cogatur. Christum tamen isti nec secundum suas vanissimas coniecturas, et non sane fatidicos, sed plane falsidicos libros, possunt ideo putare sub stellarum decreto esse natum, quia eo nato stellam Magi in Oriente viderunt. Hinc enim potius Christus non sub dominatu eius, sed Dominus eius apparuit: quia illa non in coelo sidereas vias tenuit, sed hominibus quaerentibus Christum viam usque ad locum, in quo natus fuerat, demonstravit. Unde non ipsa Christum fecit mirabiliter vivere, sed ipsam fecit Christus mirabiliter apparere: nec ipsa Christi mirabilia decrevit, sed ipsam Christus inter sua mirabilia demonstravit. Ipse enim natus ex matre, de coelo terrae novum sidus ostendit, qui natus ex Patre coelum terramque formavit. Eo nascente lux nova est in stella revelata, quo moriente lux antiqua est in sole velata. Eo nascente superi novo honore claruerunt, quo moriente inferi novo timore tremuerunt, quo resurgente discipuli novo amore exarserunt, quo ascendente coeli novo obsequio patuerunt. Celebremus ergo devota solemnitate et hunc diem, quo cognitum Christum Magi ex Gentibus adoraverunt; sicut celebravimus


illum diem, quo natum Christum pastores ex Iudaea viderunt. Ipse enim Dominus Deus noster elegit Apostolos ex Iudaea pastores, per quos congregaret salvandos etiam ex Gentibus peccatores. (Aurelii Augustini Hipponensis. Sermo 199: In Epiphania Domini I, cap. 2, 3, PL 38, 1027-28).

n. 193: Homo autem propriam stellam quae uitam ipsius disponat non habet, uelut stultus et errans populus asserere conatur, sed omnes stellae omni populo cum seruitute sua communes sunt. (Scivias 1, 3, 21, p. 51).

n. 194: Sic etiam nec stellae nec ignis nec aues nec alia huiusmodi creatura in signis scrutationis tuae quidquam te laedere uel iuuare possunt. Quod si in creaturam hanc quae ad seruitutem tuam facta est confidis abiciens me, tunc et ego iusto iudicio meo ex oculis meis te proicio felicitatem regni mei tibi auferens. Nam ego nolo ut stellas aut ignem aut uolatilia seu alias tales creaturas de futuris causis scruteris; quoniam si illas pertinaciter inspexeris, oculi tui mihi molesti sunt, et te uelut perditum angelum deicio, qui ueritatem deseruit et se ipsum in damnationem praecipitauit. (Ibíd., p. 52).

n. 195: Eos enim culpat qui dicunt: Non proficiscar hodie, quia posterus dies est, aut quia luna sic fertur; vel: Proficiscar ut prospera cedant, quia ita se habet positio siderum: Non agam hoc mense commercium, quia illa stella mihi agit mensem; vel: Agam, quia suscipit mensem: Non plantem hoc anno vineam, quia bissextus est. (Aurelii Augustini Hipponensis. Epistola 55, 7, 13, PL 33, 0210).

n. 196: A quo enim etiam secundum mundum istum praestatur homini, nisi a Deo? Aut quid aufertur homini, nisi ille iusserit, aut permiserit, qui donavit? Sed putant vani homines, quod hoc daemones praestent, quos adorant; et aliquando dicunt sibi: Deus ad vitam aeternam necessarius est, ad illam vitam spiritalem; potestates autem istae debent a nobis coli, propter ista temporalia. O inanitas generis humani! Plus amas eas res propter quas istos vis colere: profecto plus habes istos colere, ut non dicam plus, certe vel tantum. Non vult autem Deus coli cum illis, nec si ipse colatur multo amplius, et illi multo minus. (Aurelii Augustini Hipponensis. Enarrationes in Psalmos 26, 2, 19, PL 36, 0209).

n. 197: Omnis creatura ad creatorem suum tendit, et quod unus eam fecit perspicue intelligit; homo autem rebellis est, et creatorem suum in plurimas creaturas dividit. (Liber vite meritorum 3, 2, p. 125).

n. 199: Consuluisti magos, et in domum tuam induxisti exquirendi aliquid arte malefica, aut expiandi causa, vel, paganorum consuetudinem sequens, divinos qui tibi divinarent, ut futura ab eis requireres quasi a propheta, et illos qui sortes exercent, vel qui per sortes sperant se futura praescire, vel illos qui vel auguriis vel incantationibus inserviunt, ad te invitasti? Si fecisti, duos annos per legitimas ferias poeniteas.

Si observasti traditiones paganorum, quas, quasi haereditario jure diabolo subministrante, usque in hos dies semper patres filiis reliquerunt, id est ut elementa coleres, id est lunam aut solem, aut stellarum cursum, novam lunam, aut defectum lunae, ut tuis clamoribus aut auxilio splendorem ejus restaurare valeres, aut illa elementa tibi succurrere aut tu illis posses, aut novam lunam observasti pro domo facienda aut conjugiis sociandis? Si fecisti, duos annos per legitimas ferias poeniteas, quia scriptum est: «Omne quodcunque facitis in verbo et in opere, omnia in nomine Domini nostri Jesu Christi facite.» [...]


Credidisti quod quidam credere solent? Dum iter aliquod faciunt si cornicula ex sinistra eorum in dexteram illis cantaverit, inde se sperant habere prosperum iter. Et dum anxii fuerint hospitii, si tunc avis illa, quae muriceps vocatur, eo quod mures capiat, et inde pascatur nominata, viam per quam vadunt ante se transvolaverit, se illi augurio et omini magis committunt quam Deo. Si fecisti, aut ista credidisti, quinque dies in pane et aqua debes poenitere. (Burchardi Wormaciensis. Decretorum libri XX. In: Migne. PL 140, 0960C-71A).

n. 201: O homo, ego in sanguine Filii mei te requisiui, non cum malitiosa iniquitate, sed cum magna aequitate; sed tu me uerum Deum deseris et illum qui mendas est imitaris. (Scivias 1, 3, 22, p. 53).

n. 202: Quidam dominus multos seruos sibi subiectos habens unicuique eorundem seruorum suorum plurima arma bellica dedit dicens: ‘Estote probi et utiles, tarditatem et teporem abicientes’. Sed dum quoddam iter cum eo agerent, idem serui quendam illusorem et diuersae artis pessimum adinuentorem secus uiam uiderunt, unde et quidam ex eis decepti dixerunt: ‘Huius hominis artes discere uolumus’. Et arma quae habebant abicientes ad illum cucurrerunt. Quibus alii dicebant: ‘Quid facitis hunc illusorem imitantes et dominum nostrum ad iracundiam prouocantes?’ Et illi responderunt: ‘Quid hoc domino nostro oberit?’ Et dominus eorum illis ait: ‘O serui nequam, cur arma quae uobis dederam abiecistis? Et cur carius est uobis hanc uanitatem amare quam mihi domino uestro cuius serui estis famulari? Ite ergo post illusorem istum ut cupitis, quia mihi seruire non uultis, et uidete quid eius stultitia uobis prosit’. Et abiecit eos. (Scivias 1, 3, 23, p. 53-54).

n. 203: Vnde cum in obduratione ista perseuerant, diuinam sententiam accipiunt; quoniam ipsis seruis iniquitatis exsistentibus cur intellectum desuper sibi datum suffocauerint, et cur magis deceptiones antiqui seductoris susceperint quam creatorem suum, cui strenue famulari debuerant, dilexerint obicitur, ita quod ipsi contempti diabolicis illusionibus secundum opera sua, quia Deo seruire noluerunt, deputantur, ubi considerare compelluntur, quid nequissima seductio ipsis profuerit; quoniam hoc modo abiecti damnationem incurrunt, quia diuina praecepta postponentes plus diabolum quam Deum sequi contenderunt. (Ibíd., p. 54).

n. 204: [...] ego permitto ut eis et cum creatura et cum diabolo secundum concupiscentiam cordis sui fiat, quatenus ita experiantur quid ipsis prosit creatura quam adorauerunt uel quid eis diabolus conferat quem subsecuti sunt. (Ibíd., p. 55).

n. 205: Obscúlta, o fili, praecépta magístri [...]; et admonitiónem pii patris libénter éxcipe et efficáciter comple, ut ad eum per oboediéntiae labórem rédeas, a quo per inoboediéntiae desídiam recésseras. (Sancta Regula, Prologus 1-2, p. 312).

n. 206: Ad te ergo nunc mihi sermo dirígitur, quisquis abrenúntians própriis voluntátibus, Dómino Christo vero regi militatúrus, oboediéntiae fortíssima atque praeclára arma sumis. (Ibíd., 3, p. 314).

n. 207: [...] ut non solum, irátus pater, suos non aliquándo fílios exherédet, sed nec ut metuéndus dóminus, irritátus a malis nostris, ut nequíssimos servos perpétuam tradat ad poenam, qui eum sequi nolúerint ad glóriam. (Ibíd., 6-7, p. 316).

n. 208: [...] et apértis óculis nostris ad deíficum lumen, adtónitis áuribus audiámus, divína cotídie clamans quid nos ádmonet vox dicens: Hódie si vocem eius audiéritis, nolite obduráre corda vestra; [...] Et quid dicit? Veníte, filii, audíte me, timórem Dómini docébo vos. [...] (Ibíd., 9-12, p. 316-18).


n. 209: [...] quid áliud sunt nisi bene vivéntium et oboediéntium monachórum instruménta virtútum? (Sancta Regula, cap. 73, 6, p. 716).

n. 210: Nam cum homo quodlibet opus vel quamlibet artem per optionem et per desiderium scire vult, spiritus sanctus rore suo viriditatem scientiae illius perfundit, unde et discit et capit, quae discere vult. Sicut enim pater et mater infanti suo respondent, cum ab eis aliquid petit, sic etiam spiritus sanctus scientiam hominis ad quamlibet artem adiuvat, cum eam homo per optionem et per desiderium et per laborem discere quaerit. Sed cum homo se ad malum aliquod et ad malam artem vertit et illud discere cupit, tunc diabolus hoc videns scientiam eius perversitate et versutia sua afflat, ut malum hoc, quod discere cupit, cito discat, quia etiam homo scientiam boni vel mali habet. (Causae et curae 2, p. 66, 36-p. 67, 11).

n. 212: Nam et in anima tres uires sunt, uidelicet comprehensio, qua in potentia Dei celestia et terrestria comprehendit; et intelligentia, qua plurima intelligit, cum etiam peccata mala esse nouit, ubi ea per penitentiam negligit; ac motio, qua in se ubique mouetur cum sancta opera in exemplis iustorum cum habitaculo suo perficit; comprehensioque ista et intelligentia ad motionem animę se in unum coniungunt, ita ut, si anima plus comprehenderet quam intelligere aut mouere posset, in iniusta mensura esset. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 17, p. 148-49).

n. 214: Et, o stulti homines, cur creaturam de tempore uitae uestrae inquiritis? Nullus enim uestrum potest tempus uitae suae scire aut illud deuitare aut transilire, nisi ut per me sibi constitutum est uiuere. (Scivias 1, 3, 24, p. 55).

n. 215: Ideo nobis, propter emendatiónem malórum, huius vitae dies ad indútias relaxántur, dicénte Apóstolo: ‘An nescis quia patiéntia Dei ad paeniténtiam te addúcit?’ Nam pius Dóminus dicit: ‘Nolo mortem peccatóris, sed convertátur et vivat’. (Sancta Regula, Prologus 36-38, p. 326).

n. 216: Mortem cotídie ante óculos suspéctam habére. (Ibíd., 4, 47, p. 376).n. 218: Habes iam primordia, habes etiam media: sed novissima quae sunt? Nam de eis dicitur,

quod eorum memor non peccabis. Ipsa sunt mors, iudicium, gehenna. Quid horribilius morte? Quid iudicio terribilius? Nam gehenna nihil potest intolerabilius cogitari. [...] Time ergo, o homo, quod in morte separandus es a bonis omnibus huius corporis, et tam dulce carnis et animae vinculum amarissimo secandum est divortio. Time, quod in terribili iudicio ei praesentandus es, in cuius manus horrendum est incidere, et, eo examinante quem nihil latet, siquidem inventa fuerit in te iniquitas, alienandus ab universitate quietis et gloriae et segregandus a numero beatorum. Time, quod in gehenna cruciatibus aeternis et immensis exponendus es, in sorte diaboli et angelorum eius, in igne aeterno, qui paratus est eis. […] Nam in morte non magnum, non parvum aliquid de bonis huius mundi se cum delaturus est: in iudicio nec fallere, nec resistere possibile erit: in gehenna nulla penitus consolatio; sed perpetuum vae, ululatus, et fletus, et stridor dentium. (Bernardus Claraevallensis. Sermones de diversis, 12, p. 129-30 (CCCM 6,1).

n. 219: O stulte, quis sum ego? Videlicet summum bonum. Vnde omnia bona tibi tribuo, cum diligenter quaesieris me. Et quem credis me esse? Deus sum super omnia et in omnibus. Sed tu uis me habere uelut rusticum qui dominum suum timet. Quomodo? Tu uis ut uoluntatem tuam faciam, cum tu praecepta mea contemnas. (Scivias 1, 3, 28, p. 57).


n. 220: [...] quae exarata et culta est in sanguine Filii mei et bene trita in sanctis meis tam ueteris quam noui testamenti. (Ibíd.).

n. 221: Sed in magna stultitia uis me apprehendere, cum mihi hoc modo minaris dicens: ‘Si Deo placet ut iustus et bonus sim, quare non facit me rectum?’ tu ita me capere uolens uelut si petulans haedus ceruum uult capere, qui fortissimis cornibus cerui ualide truditur et perforatur. Sic et ego cum me cum petulanter in moribus tuis uis ludere, in praeceptis legis meae quasi cornibus meis iusto iudicio meo te comminuo. Haec enim sunt tubae in aures tuas resonantes, sed tu illas non sequeris, sed post lupum curris quem te putas ita domasse quod te laedere non possit. Sed idem lupus deuorat te dicens: ‘Ouis ista secus uiam errauit, nec pastorem suum sequi uoluit, sed post me cucurrit, unde etiam illam uolo habere, quia me elegit et pastorem suum deseruit’. (Scivias 1, 3, 29, p. 57-58).

n. 222: Ego enim sum magnus medicus omnium languorum, faciens uelut medicus qui languidum uidet qui medelam ardenter desiderat. Quid est hoc? Si languor paruus est, eum facile curat, si uero grauis est, languido dicit: ‘Ego argentum et aurum a te exigo. Quod si illa mihi dederis, te iuuabo’. Sic et ego, o homo, facio. Minora peccata in gemitu et lacrimis ac in bona uoluntate hominum abstergo, grauioribus autem culpis dico: O homo, age paenitentiam et correctionem, et ostendam tibi misericordiam meam et uitam aeternam tibi dabo. Et stellas et alias creaturas de causis tibi occurrentibus ne inspicias, nec diabolum adores nec eum inuoces nec quidquam ab eo perquiras. Quoniam si plus uolueris scire quam te oporteat nosse, ab antiquo seductore deciperis. Quia cum primus homo plus quaesiuit quam quaerere deberet, ab illo deceptus est et in perditionem iuit. Sed tamen diabolus nesciuit hominis redemptionem, ubi Filius Dei mortem occidit et infernum fregit. Diabolus enim in initio per mulierem deuicit hominem; sed Deus in fine temporum per mulierem contriuit diabolum, quae Filium Dei genuit, qui diabolica opera mirabiliter ad nihilum duxit, quemadmodum Iohannes dilectus meus testatur dicens. (Scivias 1, 3, 30, p. 58).

n. 225: Unde mihi videtur, quod definitio brevis et vera virtutis ordo est amoris; propter quod in sancto cantico canticorum cantat sponsa Christi, civitas Dei: Ordinate in me caritatem. (Aurelii Augustini Hipponensis. De Civitate Dei 15, 22, 107, vol. 36, p. 140).

n. 237: Et imago hęc dicebat: Ego summa et ignea uis, quę omnes viventes scintillas accendi et nulla mortalia efflaui, sed illa diiudico ut sunt; circumeuntem circulum cum superioribus pennis meis, id est cum sapientia, circumuolans recte ipsum ordinaui. Sed et ego ignea uita substantię diuinitatis super pulchritudinem agrorum flammo et in aquis luceo atque in sole, luna et stellis ardeo; et cum aereo uento quadam inuisibili uita, quę | cuncta sustinet, uitaliter omnia suscito. Aer enim in uiriditate et in floribus uiuit, aquę fluunt, quasi uiuant, sol etiam in lumine suo uiuit; et cum luna ad defectum uenerit, a lumine solis accenditur ut quasi denuo uiuat; stellę quoque in lumine suo uelut uiuendo clarescunt. [...] Ego itaque uis ignea in his lateo, ipsique de me flagrant, uelut spiramen assidue hominem mouet et ut in igne uentosa flamma est. Hęc omnia in essentia sua uiuunt nec in morte inuenta sunt, quoniam ego uita sum. Racionalitas etiam sum, uentum sonantis uerbi habens, per quod omnis creatura facta est; et in omnia hęc sufflaui, ita ut nullum eorum in genere suo mortale sit, quia ego uita sum. […] Et iterum audiui uocem de celo michi dicentem: Deus, qui omnia creauit, hominem ad imaginem et similitudinem suam fecit, et in ipso tam superiores quam inferiores creaturas signauit; eumque in tanta dilectione habuit, ut in locum de quo ruens


angelus eiectus erat destinaret, et ad gloriam et honorem quem ille in beatitudine perdiderat ordinaret. […] Omnia quidem quę Deus operatus est, ante principium temporis in prescientia sua habuit. In pura enim et sancta diuinitate cuncta uisibilia et inuisibilia absque momento et absque tempore ante euum apparuerunt, quemadmodum arbores uel alia creatura aquis vicina in ipsis videntur, quamuis in eis corporaliter non sint; sed tamen omnis formatio earum in ipsis apparet. Quando | autem Deus dixit: Fiat, statim formatione induta sunt, quę prescientia ipsius ante euum nulla corpora habentia intuebatur. Sicut enim in speculo omnia quę coram ipso sunt radiant, sic in sancta diuinitate omnia opera eius sine etate temporum apparuerunt. Et quomodo Deus prescientię suę opere uacuus esset, cum omne opus ipsius, postquam corpore induitur, in officio, quod ei adest, plenum sit, quod ipsa sancta diuinitas sciendo, cognoscendo, ministrando sibi adesse prescivit? Nam quemadmodum etiam radius cuiusque luminis quamque formam creaturę per umbram ostendit, sic pura prescientia Dei omnem formationem creaturarum antequam incorporatę essent intuebatur; quoniam opus quod Deus facturus erat in prescientia ipsius antequam idem opus incorporaretur secundum similitudi nem hanc enituit, uelut homo splendorem solis aspicit priusquam substantiam ipsius intueri possit. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 2-6(7), p. 47-52).

n. 243: Est quidem uera lex recta ratio, naturae congruens, diffusa in omnis, constans, sempiterna, quae uocet ad officium iubendo, uetando a fraude deterreat […]. Huic legi nec obrogari fas est, neque derogari aliquid ex hac licet, neque tota abrogari potest, nec uero aut per senatum aut per populum solui hac lege possumus, […] nec erit alia lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia posthac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et inmutabilis continebit unusque erit communis quasi magister et imperator omnium deus: ille legis huius inuentor, disceptator, lator; cui qui on parebit, ipse se fugiet ac naturam hominis aspernatus hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera supplicia quae putantur effugerit. (Cicerón. La República 3, 22, 33).

n. 244: Talis [lex] est princeps omnium lex naturalis, quae scripta est et insculpta in hominum animis singulorum, quia ipsa est humana ratio recte facere iubens et peccare vetans. Ista vero humanae rationis praescriptio vim habere legis non potest, nisi quia altioris est vox atque interpres rationis, cui mentem libertatemque nostram subiectam esse oporteat. [...] Ergo consequitur, ut naturae lex sit ipsa lex aeterna, insita in iis qui ratione utuntur, eosque inclinans ad debitum actum et finem, eaque est ipsa aeterna ratio Creatoris universumque mundum gubernantis Dei. (León XIII. Libertas praestantissimum. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 818).

n. 245: Sed ne sibi homines aliquid defuisse quaererentur, scriptum est et in tabulis quod in cordibus non legebant. Non enim scriptum non habebant, sed legere nolebant. (Aurelii Augustini Hipponensis. Enarrationes in Psalmos 57, 1, PL 36, 0673).

n. 254: Et aerei spiritus in natura illius saepe cum illo delectantur et eum comitantur, et lupus homini semper insidiatur, et cum libenter dilaceraret si posset, quamvis etiam esuriem non patiatur; sed secundum leonis naturam hominem scit et intelligit, et eum a longe odoratur. Et cum lupus hominem primo vidit, aerei spiritus qui illum comitantur hominem in viribus suis debilitant, quia homo tunc nescit quod lupus eum videt. Sed cum homo lupum prius videt, Deum in corde suo tenet, et intentione illa et aereos spiritus et lupum cum eis fugat. (Physica 1326C-1327A).


n. 255: Nam diabolus per aerios spiritus hec operatur, qui propter praua opera hominum in sufflatu uenti et aeris ita innumerabiles circa quosdam discurrunt sicut musce et culices, qui in ardore caloris homines pre multitudine sua infestant. (Carta 15r –a los pastores de la Iglesia–, año 1163, p. 40-41, CCCM 91).

n. 256: Tunc antiquus deceptor per multas irrisiones me excribrauit, ita quod multi dixerunt: ‘Quid est hoc, quod huic stulte et indocte femine tot mysteria reuelantur, cum multi fortes ac sapientes uiri sint? In dispersionem itaque uertetur’. Multi enim de reuelatione admirabantur, utrum a Deo esset an de inaquositate aeriorum spirituum, qui multos seducunt. (Vita 2, 5, p. 28).

n. 257: Nam pessimi aerii spiritus, quibus penales cruciatus hominum iniuncti sunt, penam hanc, que michi ab eis ut Deus permisit inferebatur, subministrabant […]; qui et ad me festinantes uoce magna clamabant: ‘Seducamus istam, ut de Deo dubitet et blasphemet, cur eam tantis penis implicet.’ Sicut enim in Iob permissione Dei factum est, quos sathan corpus eius ita | percussit, quod uermibus scateret […]. (Ibíd., 2, 9, p. 34).

n. 260: […] tunc abbas fáciat quod sápiens médicus: si exhíbuit foménta, su unguénta adhortatiónum, si medicámina Scripturárum divinárum, si ad últimum ustiónem excommunicatiónis vel plagárum virgae, et iam si víderit nihil suam praevalére indústriam, adhíbeat etiam, quod maius est, suam et ómnium fratrum pro eo oratiónem, ut Dóminus, qui ómnia potest, operétur salútem circa infírmum fratrem. Quod si nec isto modo sanátus fúerit, tunc iam utátur abbas ferro abscisiónis, ut ait Apóstolus: Auférte malum ex vobis. [...] (Sancta Regula 28, 2-6, p. 506-08).

n. 261: Mala sua praetérita cum lácrimis vel gémitu cotídie in oratióne Deo confitéri. De ipsis malis de cétero emendáre. (Ibíd., 4, 57-58, p. 378).

n. 265: [...] et dissoluens a iecore iniquitatis illius omnia iacula, quae et furore et libidine plena erant, eum omnino contemptibilem reddidit. (Scivias 1, 3, 31, p. 59).

n. 270: Sed quod caput eius ita contritum est, quod et sinistra maxilla ipsius iam dissolui uidetur: hoc est quod superbia illius in incarnatione Filii Dei ita deiecta est, quod et aduersitas mortis iam euacuata fortitudinem amaritudinis suae exercere non ualet. (Scivias 2, 7, 8, p. 314).

n. 272: Et uides ex ore ipsius acutissimas sagittas perstrepentes: quae sunt a diabolica rabie pessimae et nequissimae infixiones exeuntes et multis iniquitatibus bacchantes; et a pectore eius nigrum fumum uolantem: qui est a malitiosis conatibus eius taeterrimae irae et inuidiae emissio; ac a lumbis ipsius ardentem umorem ebullientem: qui est ab immunditia ipsius in praelatis feruentissimae libidinis effusio. (Ibíd., 2, 7, 19, p. 320).

n. 274: Quinque lapides, Lex erat; continetur enim Lex quinque libris Moysi. (Augustinus Hipponensis. Sermo 32, 5, PL 38, 0198).

n. 275: [...] ac omnia sustentat: quemadmodum decem praecepta et quinque libri Moysi veteris testamenti sunt, quae cuncta deus ad spiritalem intelligentiam convertit. (Causae et curae 1, p. 21, 19-22).


n. 1: ET DEINDE uidi maximum serenissimum que splendorem uelut plurimis oculis flammantem, quattuor que angulos ad quattuor partes mundi uersos habentem, qui secretum superni creatoris designans in maximo mysterio mihi manifestatus est; in quo etiam alius splendor similis aurorae in se purpurei fulgoris claritatem tenens apparuit. Et ecce uidi in terra homines in uasis suis [vel in fictilibus] lac portantes et inde caseos facientes, cuius quaedam pars spissa fuit, unde fortes casei facti sunt, pars quaedam tenuis, de qua debiles casei coagulati sunt, et pars quaedam tabe permixta, de qua amari casei effecti sunt. Et ita uidi quasi mulierem uelut integram formam hominis in utero suo habentem. Et ecce per secretam dispositionem superni conditoris eadem forma motum uiuidae motionis dedit, ita quod uelut ignea sphaera nulla lineamenta humani corporis habens cor eiusdem formae possedit, et cerebrum eius tetigit et se per omnia membra ipsius transfudit. Sed deinde eadem forma hominis de utero eiusdem mulieris hoc modo uiuificata egrediente, secundum motus quos ipsa sphaera in eadem forma hominis habuit, secundum illos etiam et colorem suum mutauit. Et uidi quod quandam huiusmodi sphaeram in corpore manentem multi turbines inuadentes eam usque ad terram incuruabant, sed illa resumptis uiribus se uiriliter erigens eis fortiter restitit et cum gemitu sic dixit. (Scivias 1, 4, p. 61-62).

n. 2: ‘Ego peregrina ubi sum? In umbra mortis. Et qua uia eo? In uia erroris. Et quam consolationem habeo? Quam peregrini habent. Ego enim debui habere tabernaculum quinque quadris lapidibus sole et stellis lucidioribus ornatum, quia occidens sol et occidentes stellae non debebant in eo lucere, sed in eo debuit esse angelica gloria: quoniam topazius debuit esse fundamentum ipsius et omnes gemmae structura eius, scalis eius crystallo positis et plateis ipsius auro stratis. Nam ego debui esse consors angelorum, quia sum uiuens spiraculum quod Deus misit in aridum limum. Vnde deberem deum scire et ipsum sentire. Sed heu! cum tabernaculum meum intellexit se posse oculis suis in omnes uias uidere, instrumentum suum ad aquilonem posuit; ach, ach! ubi capta sum et spoliata oculis et gaudio scientiae, ueste mea tota scissa. Et sic de hereditate mea pulsa, ducta sum in alienum locum qui omni pulchritudine et honore carebat, ubi pessimo seruitio subiecta sum. Sed et hi qui me ceperant, colaphis percutientes cum porcis fecerunt me manducare, ac ita in desertum locum me mittentes amarissimas etiam herbas melle intinctas mihi ad manducandum dabant. Postea quoque super torcular me ponentes multis tormentis me affligebant. Deinde autem uestibus meis me exuentes et multas plagas mihi inferentes uenatum me miserunt, ubi pessimos et uenenosos uermes uidelicet scorpionum aspidum et aliorum similium uermium me capere fecerunt, qui me totam suo ueneno ita conspuerunt, quod inde debilis efficiebar. Vnde illi me deridentes dixerunt: ‘Vbi est honor tuus nunc?’ Ach, sed ego tota contremui et magno gemitu maeroris silenter dixi: ‘O ubi sum? Ach, unde huc ueni? Et quem consolatorem huius captiuitatis quaeram? Quomodo has catenas dirumpam? O quis oculus uulnera mea uidere poterit? Et quae nares foetorem hunc aegrum sufferre poterunt? Aut quae manus ea oleo perungent? Ach, quis dolori meo misericordiam impendet? (Ibíd., 1, 4, 1, p. 62-63).

n. 3: Caelum ergo clamorem meum exaudiat et terra de maerore meo tremiscat ac omne quod uiuit ad captiuitatem meam se miserando inclinet, quia amarissimus dolor me premit, quoniam sine consolatione et sine adiutorio peregrina sum. O quis consolabitur me, quoniam et mater


mea dereliquit me, quia a uia salutis erraui? Quis me iuuabit nisi Deus? Cum autem recordor tui, o mater Sion, in qua habitare debui, amarissima seruitia quibus subiecta sum inspicio. Et cum omne genus musicorum quod in te est ad memoriam duxero, uulnera mea attendo. Sed et cum recordor gaudii et laetitiae gloriae tuae, tunc uenena illa quibus polluta sunt detestor. O quo me uertam? Et quo fugiam? Dolor enim meus innumerabilis est; quoniam si in malis istis perseuerauero, socia illorum ero cum quibus in terra Babylonia turpiter conuersata sum. Et ubi es, o mater Sion? Ach mihi! quia a te infeliciter recessi: quoniam si te nescirem, leuius dolerem! Nunc autem pessimos sodales meos fugiam, quia infelix Babylonia in plumbeam stateram me posuit ac maximis trabibus me oppressit, ita quod uix suspirare possum. Sed cum lacrimas meas ad te, o mater mea, cum gemitibus meis effundo, tantos strepitus sonantium aquarum infelix babylonia emittit, quod uocem meam non attendis. Ergo multa sollicitudine artas uias quaeram, in quibus pessimos sodales meos et infelicem captiuitatem meam effugere possim’. (Ibíd., 1, 4, 1, p. 63-64).

n. 4: Et cum haec dixissem, iui angustam semitam ubi me abscondi in paruo foramine contra septemtrionem, amarissime flens quoniam matrem meam perdideram; ibi etiam considerans omnem dolorem meum et omnia uulnera mea. Tantas que effusiones lacrimarum flendo et flendo ibi emisi, quod omnis dolor et omnis liuor uulnerum meorum lacrimis istis perfusus est. Et ecce suauissimus odor uelut lenis aura a matre mea emissus nares meas tetigit. O Quantos gemitus et quantas lacrimas tunc effudi, cum paruam consolationem istam adesse sensi! Et tantos ululatus cum tantis fletibus prae gaudio dedi, quod etiam mons ille in cuius foramine me absconderam inde commotus est. Et dixi: ‘O mater, o mater Sion, quid fiet de me? Et ubi nunc est nobilis filia tua? O quam diu, quam diu maternae dulcedinis tuae expers sum, quae in multis deliciis me blande enutrieras!’ Et in his lacrimis ita delectabar uelut matrem meam uiderem. Sed inimici mei istos clamores meos audientes dicebant: ‘Vbi est ista quam hactenus in consortio nostro secundum uoluntatem nostram habuimus, ita quod et ipsa omnem uoluntatem nostram perfecit? Ecce ubi caelicolas inuocat. Omnes ergo artes nostras excitemus, eam tanto studio et tanta sollicitudine custodientes, ne nobis effugere possit, quia eam nobis prius omnino subieceramus. Si hoc fecerimus, iterum nos sequetur’. Sed ego foramen illud in quo me absconderam latenter egressa, in quandam altitudinem ire uolebam, ubi me inimici mei inuenire non possent. At ipsi quoddam mare tanti feruoris mihi opposuerant, quod illud nullo modo transuadare potui. Sed et ibi quidam pons tantae paruitatis et angustiae erat, quod nec per illum transire ualui. In fine quoque eiusdem maris quaedam altitudo montium tantorum acuminum apparuit, quod nec ibi iter habere poteram. Et dixi: ‘O quid ego misera nunc faciam? Suauitatem matris meae nunc parumper senseram, unde putabam quod uellet me ad se reducere; sed ach! num iterum relinquet me? Ach! quo me uertam? Nam si modo in priorem captiuitatem uenero, inimici mei magis nunc quam prius deridebunt me, quia ad matrem meam flebiliter clamaueram; et quoniam dulcedinem suauitatis eius parumper senseram, cum iterum modo ab ea derelicta sim’. (Ibíd., 1, 4, 1, p. 64-65).

n. 5: Sed ego per suauitatem illam quam prius a matre mea uenientem senseram adhuc tantae fortitudinis eram, quod me ad orientem uerti et quod iterum angustissimas semitas ire coepi. Eaedem autem semitae spinis et tribulis et aliis huiusmodi impedimentis ita plenae erant, quod uix ulla uestigia in eis habere poteram. Sed tamen cum maximo labore et sudore eas


tandem uix pertransiens ex eodem labore tantam fatigationem incurri, quod uix suspirare ualui. Sic tandem cum maxima fatigatione ad cacumen eiusdem montis in quo me prius absconderam perueniens, ad uallem eius me inclinaui, ubi descendere debebam; et ecce ibi aspides, scorpiones, dracones et alii huiusmodi serpentes mihi oppositi erant et in me sibilos suos emittebant. Vnde ego exterrita maximos ululatus emisi dicens: ‘O mater, ubi es? Leuius enim dolerem, si suauitatem uisitationis tuae prius non sensissem: quia nunc iterum in captiuitatem illam cadam in qua dudum iacueram. Vbi ergo nunc est auxilium tuum?’ Tunc uocem matris meae audiui mihi dicentem. […] ‘O filia, curre, pennae enim ad uolandum tibi datae sunt a fortissimo datore, cui nullus resistere ualet. Ergo uelociter transuola omnes has contrarietates’. Et ego multa consolatione confortata pennas illas suscepi et omnia uenenosa ac mortifera illa uelociter transuolaui. […] Et ueni ad quoddam tabernaculum, quod interius totum erat ex fortissima chalybe fabricatum. Et illud intrans opera claritatis feci, cum prius opera tenebrarum fecissem. In eodem autem tabernaculo ad septemtrionem columnam impoliti ferri posui, in quam flabella diuersarum pennarum et se hac et illac mouentium suspendi. Et manna inueniens illud comedi. Ad orientem uero propugnaculum ex quadris lapidibus construxi et in eo ignem accendens ibi myrrhatum uinum cum musto bibi. Sed ad meridiem turrim ex quadris lapidibus feci, in quam clipeos rubri coloris suspendi et in cuius fenestras tubas ex ebore factas posui. In medio autem eiusdem turris mel effudi et ex hoc pretiosum unguentum cum aliis aromatibus feci, ita quod ex ipso per totum idem tabernaculum maximus odor diffunderetur. Ad occidentem uero nullum opus posui, quia pars illa ad saeculum uersa erat. Sed interim dum in hoc labore occupata essem, inimici mei pharetras suas arripientes sagittis suis tabernaculum meum aggressi sunt; sed ego prae studio operis mei quod faciebam, tamdiu insaniam eorum non attendi, usque dum ianua eiusdem tabernaculi sagittis impleretur. Nulla tamen earundem sagittarum nec ianuam nec chalybem eiusdem tabernaculi perforare ualebat, unde nec ego ab eis laedi poteram. Quod illi uidentes maximam inundationem aquarum emiserunt, quatenus et me et tabernaculum meum deicerent, sed tamen in hac malitia sua nihil profecerunt. Quapropter eos audacter derisi dicens: ‘Faber, qui hoc tabernaculum fecit, uobis sapientior et fortior fuit. Vnde sagittas uestras colligentes eas deponite, quoniam nullam uictoriam uoluntatis uestrae amodo in me poterunt perficere. Ecce quae uulnera ostendunt? Ego multo dolore et labore plurima bella aduersum uos peregi, cum me morti tradere uelletis, sed tamen non potuistis: quia fortissimis armis munita acutos gladios contra uos uibrabam, per quos me a uobis strenue defendebam. Recedite ergo, recedite, quoniam ultra me habere non poteritis. (Ibíd., 1, 4, 1-3, p. 65-67).

n. 6: Sed ego fragilis et indocta uidi etiam quod in aliam sphaeram plurimi turbines irruentes eam deicere uolebant, sed non ualuerunt, quoniam illa fortiter repugnans locum eis insaniendi non dedit, sed tamen sic cum querela dixit: ‘Quamuis paupercula sim, tamen magnum officium habeo. O quid sum ego? Et quae est querimonia clamoris mei? Spiraculum tamen uiuens in homine sum, posita in tabernaculum medullarum, uenarum, ossium et carnis, ita quod eidem tabernaculo uiriditatem tribuo et quod illud ubique in motibus suis circumfero. Sed heu, sensibilitas illius profert spurcitiam, lasciuiam et petulantiam morum ac omnia genera uitiorum. Ach, o quam magno gemitu hoc queror! Nam cum prosperitatem uitae in operibus tabernaculi mei habeo, occurrit mihi diabolica persuasio in omnibus me irretiens


ac in flatum elationis ita me erigens, quod multoties dico: ‘Ego secundum gustum uiriditatis terrae operari uolo’. In tabernaculo enim meo quaeque opera intellego, sed tamen auiditate eius ita impedior, quod opera mea non discerno, antequam dira uulnera in me uidero. O quantum planctum tunc emitto! Et dico: ‘O Deus, nonne creasti me? Ecce uilis terra opprimit me’. Et sic fugam ineo. Quomodo? Cum tabernaculum meum carnalem concupiscentiam habet, tunc quia gustum in opere habeo, cum ipsa opus illud perficio. Sed ratio, quae in me cum scientia uiget, ostendit mihi quoniam a Deo creata sum. In qua ratione etiam sentio quia Adam, cum diuinum praeceptum transgressus esset, timens abscondit se. Sic et ego timens a facie Dei me abscondo, cum opera mea in tabernaculo meo contraria Deo sensero. Cum autem plumbeam stateram peccati superponderauero, omnia opera illa quae in carnalibus concupiscentiis ardent contemno’. (Ibíd., 1, 4, 4, p. 67-68).

n. 7: Ach me peregrinam, quomodo in his periculis subsistere possum? Et cum diabolica persuasio me inuadit sic dicens: ‘Est ne hoc bonum quod nescis nec quod uides nec quod facere potes?’ quid tunc erit? Et cum iterum dicit: ‘Quod nosti et quod intellegis et quod perficere uales, cur hoc deseris?’ quid tunc faciam? At plena dolore respondebo: ‘Ach me miseram! quia per Adam nociua uenena mihi afflata sunt, cum ipse diuinum praeceptum transgressus et in terram eiectus carnalia tabernacula coadunauit’. Nam in gustu, quem ipse in pomo per inoboedientiam gustauit, nociua dulcedo sanguini et carni se ingerit et ita pollutionem uitiorum producit. Vnde peccatum carnis in me sentio; purissimum autem Deum, quia per culpam inebriata sum, neglego. Sed hoc quod gustus tabernaculi mei in se habet sequi non debeo. Nam ex hoc quod Adam in prima apparitione purus et simplex a Deo creatus erat, timeo Deum, sciens quoniam per ipsum pura et simplex creata sum. Sed modo per malam consuetudinem uitiorum in inquietudinem uertor. O in his omnibus peregrina sum! Quapropter turbines diuersorum sonituum multa mendacia proferunt, qui in me surgunt sic dicentes: ‘Quae es? Et quid facis? Et qualia sunt certamina quae exerces? Infelix enim es. Nam ignoras utrum bonum an malum opus tuum sit. Quo tandem ibis? Et quis te conseruabit? Et qui sunt errores illi qui te in insaniam ducunt? An perficies quod te delectat? An fugies quod te angustat? O quid facies, quia istud scis et istud ignoras? Quod enim te delectat hoc tibi licitum non est, et quod te angustat ad hoc praecepto Dei compelleris. Et unde scis si haec ita sint? Melius tibi esset si non fuisses’. Et postquam isti turbines ita in me surrexerint, incipio alteram uiam ambulare quae carni meae grauis est, quia incipio iustitiam facere. Sed iterum intra me dubito utrum hoc ex dono Spiritus sancti sit an non, et dico: ‘Hoc inutile est’. Et deinde super nubes uolare uolo. Quomodo? Super intellectum meum uolo uolare et ea incipere quae perficere non possum. Sed cum haec facere tentauero, maximam tristitiam in me excito, ita quod nec in altitudine sanctitatis nec in planitie bonae uoluntatis ullum opus facio, sed inquietudinem dubietatis, desperationis, maeroris et oppressionis omnium rerum in me habeo. Et cum diabolica persuasio me sic inquietat, o quanta calamitas mihi tunc occurrit, quia omnia mala quae sunt aut esse possunt in uituperatione, in maledictione, in mortificatione corporis et animae, in turpibus uerbis contra munditiam, sanitatem et altitudinem quae in Deo sunt, haec omnia mihi infelici occurrunt. Vnde etiam haec iniquitas mihi insurgit, scilicet quod omnis felicitas et omne bonum quod tam in homine quam in Deo est, mihi molestum et graue erit, magis mortem quam uitam mihi proponens. Ach! quam


infelix hoc certamen est, quod sic de labore in laborem, de dolore in dolorem, de schismate in schisma se mihi ingerit, omnem felicitatem mihi auferens. (Ibíd., 1, 4, 5, p. 68-69).

n. 8: Sed unde excitatur malum istorum errorum? Videlicet ex hoc. Antiquus enim serpens in se habet astutiam et deceptibilem uersutiam atque mortiferum iniquitatis uenenum. Nam in astutia sua ingerit mihi contumaciam peccatorum a timore Domini intellectum meum auferens, ita quod peccare non timeo, sic dicens: ‘Quis est Deus? Nescio quis Deus sit’. In deceptibili autem uersutia sua obdurationem mihi inducit, ita quod in malo obduror. Sed in mortifero iniquitatis ueneno spiritale gaudium mihi aufert, ita quod nec in homine nec in Deo laetari ualeo, sic dubietatem desperationis mihi inducens, scilicet quod dubito utrum saluari possim an non. O quae sunt ista tabernacula quae tanta pericula sustinent in diabolica deceptione? Sed cum per donum Dei recordor quod a Deo creata sum, tunc inter has oppressiones his diabolicis persuasionibus hoc modo responsum do: ‘Ego fragili terrae non cedam, sed fortissima bella exercebo’. Quomodo? Cum tabernaculum meum opera iniustitiae exercere uult, medullam, sanguinem et carnem in sapientia patientiae conteram, quemadmodum fortis leo se defendit et ut serpens in antro suo ictum mortis fugiens se abscondit. Nam nec sagittas diaboli debeo suscipere nec uoluptatem carnis exercere. Quomodo? (Ibíd., 1, 4, 6, p. 70).

n. 9: Cum enim ira tabernaculum meum incendere uoluerit, in bonitatem Dei respicio, quem ira numquam tetigit, et ita aere qui sua lenitate ariditatem terrae rigat suauior ero, spiritale gaudium habens, cum uirtutes in me uiriditatem suam ostendere incipient. Et sic bonitatem Dei sentio. Cum autem odium me denigrare tentauerit, in misericordiam et in martyrium Filii Dei aspicio et ita carnem meam constringo, suauem odorem rosarum quae de spinis oriuntur fideli recordatione suscipiens, et ita redemptorem meum agnosco. Sed cum superbia turrim uanitatis suae sine fundamento petrae in me contenderit ponere et hanc altitudinem in me erigere quod nullum sibi similem uult habere, sed semper altior ceteris uideri: o quis mihi tunc succurret, quoniam antiquus serpens, qui super omnes esse uolens in mortem cecidit, me deicere conatur? Tunc cum maerore dico: ‘Vbi est rex meus et Deus meus? Quid possum boni absque Deo? Nihil’. Et sic ad Deum qui uitam mihi dedit respicio, et ad beatissimam Virginem illam quae superbiam antiquae speluncae contriuit curro, sic fortissimus lapis aedificii Dei effecta, cum rapacissimus lupus, qui hamo diuinitatis strangulatus est, me amodo superare non poterit. Et ita suauissimum bonum, id est humilitatem, in altitudine Dei cognosco, suauitatem indeficientis balsami sentiens et ita in dulcedine Dei gaudens, uelut sim in odore omnium pigmentorum. Et sic etiam cetera uitia fortissimo scuto humilitatis deicio. (Ibíd., 1, 4, 7, p. 70-71).

n. 10: Sed deinde ego paupercula uidi quod alia quaedam sphaera ex lineamentis formae suae se contrahens nodos eius resoluit et se ab eis cum gemitu extraxit, sedem que suam maerens dirupit. Et dixit: ‘De tabernaculo meo exibo. Sed ego misera plena que maeroris quo uadam? Perhorrendas et permetuendas semitas ad iudicium ubi diiudicabor ibo! Opera enim quae in tabernaculo meo operata sum ibi ostendam, et ibi remunerationem secundum merita mea recipiam. O quantus timor et o quanta angustia ibi mihi erit! Cum que se hoc modo resolueret, quidam spiritus et lucidi et umbrosi uenerunt, qui socii conuersationis ipsius secundum quod in sede sua se mouerat fuerunt, resolutionem eius exspectantes, ut postquam se exsoluisset eam se cum abducerent. Et audiui uiuentem uocem illis dicentem: ‘Secundum


opera sua de loco ad locum ducatur’. Et iterum audiui de caelo uocem mihi dicentem: ‘Beata et ineffabilis Trinitas se mundo manifestauit, cum Pater Vnigenitum suum de Spiritu sancto conceptum et de Virgine natum misit in mundum, quatenus homines multa diuersitate nati multis que peccatis obligati per eum ad uiam ueritatis reducerentur, ita ut ipsi a nexibus corporeae grauedinis absoluti, bona et sancta opera se cum portantes, gaudia supernae hereditatis adipiscerentur’. (Ibíd., 1, 4, 8, p. 71-72).

n. 11: […] qui magnam in mysteriis puram que in manifestationibus scientiam Dei significat, maxima profunditate perspicuitatis radiantem et acutissimas acies quadrifidae stabilitatis ad quattuor plagas orbis extendentem […]. (Ibíd., 1, 4, 9, p. 72).

n. 18: Quod autem idem aedificium aliquantulum est in obliquum positum: hoc est quod homo qui opus Dei est non potest prae fragilitate sua incedere firmiter sine peccato et audacter sine timore fragilis carnis diabolum superando, sed eum oportet illum humiliter deuitare et insidias eius sapienter fugere ne peccet, atque se fideliter coniungere bonis operibus et sic constare in Filio Dei, qui quasi in angulo sedens lapis angularis est, ita etiam opus electum coniungens in homine. (Scivias 3, 2, 5, p. 353).

n. 20: A superiori etiam summitate uasis cerebri usque ad ultimam extremitatem frontis hominis septem loca equali mensura a se discernuntur, per quę septem planetę equali spacio a se in firmamento distantes signati sunt; ita ut in predicta summitate summus planeta notetur et in prefata frontis extremitate luna ostendatur et in medio spacio istorum sol demonstretur; reliquis planetis ex utraque parte loci huius, scilicet duobus superius, duobus quoque inferius in eundem locum notatis et a se et a termino loci solis et aliorum planetarum pari mensura a se distantibus; […]. Hęc autem designant quoniam anima in humano corpore ab inceptione operum suorum usque ad finitionem eorum septem dona Sancti Spiritus equali studio uenerari debet, ita ut in initio operationis suę sapientiam adeat et in fine eius timorem habeat et ut in medio illius fortitudinem ponat, intellectu et consilio in celestibus se muniens, scientia quoque et pietate in terrenis se circumdans, quę pari deuotione illi in auxilium sui amplectenda sunt. Proinde curandum illi, id est animę, ut primitus sapienter se dilatet, in ultimo autem timide cum uerecundia se constringat, et inter hęc fortitudine se cum decore intellectus et consilii exornet atque etiam scientia et pietate, ut supra dictum est, communiat. Et unumquodque istorum alii se coniungit, quodlibet opus bonum in honestate perficiendo. Spiritus enim sapientię spiritusque fortitudinis ac spiritus timoris Domini animam hominis hoc modo imbuunt, ut in uera fortitudine sapienter incedat et in ella timorem habeat et etiam in aliis eiusmodi quinque donis equo animo ad supernum creatorem se contineat. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 22, p. 153-54).

n. 24: [...] Quae sint, quae fuerint veniantque, / uno mentis cernit in ictu; / quem, quia respicit omnia solus, / verum possis dicere solem. (Anicius Manlius Severinus Boethius. Consolatio philosophiae V, poema 2, p. 348).

n. 25: Can. 2. “Deum praescire et praescisse aeternaliter et bona, quae boni erant facturi, et mala, quae mali sunt gesturi” [Floro de Lyón. Sermo de praedestinatione. PL 119, 96D-97A], quia vocem Scripturae dicentis habemus: “Deus aeterne, qui absconditorum es cognitor, qui nosti omnia antequam fiant” [Dn. 13, 42], fideliter tenemus; et placet tenere, “bonos praescisse omnino per gratiam suam bonos futuros, et per eandem gratiam aeterna praemia accepturos: malos praescisse per propriam malitiam malos futuros, et per suam


iustitiam aeterna ultione damnandos” [Ibid. 97B]. (Sínodo de Valence, 8 de enero del 855. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 291-92).

n. 26: [...]; fidenter fatemur praedestinationem electorum ad vitam, et praedestinationem impiorum ad mortem; in electione tamen salvandorum misericordiam Dei praecedere meritum bonum: in damnatione autem periturorum meritum malum praecedere iustum Dei iudicium. (Ibíd., p. 293). ; Sed contra est quod Augustinus dicit, quod praedestinatio est praescientia beneficiorum dei. Sed praescientia non est in praescitis, sed in praesciente. Ergo nec praedestinatio est in praedestinatis, sed in praedestinante. (Thomas Aquinatis. Summa Theologiae Iª q. 23 a. 2 sc.).

n. 27: [...] quia scientia Dei etiam hoc ostendit quod Vnigenitus Patris de Virgine carnem sumens sanguinem suum in candore fidei pro salute hominum fundere properauit, ubi in eadem scientia Dei boni et mali ostenduntur, quoniam ipsa nulla obscuritate ullius rei obnubilatur. (Scivias 1, 4, 9, p. 72-73).

n. 28: Sed et in terra quidam fulgor uelut aurora apparuit, cui eadem flamma mirabiliter infusa est, non tamen a praefato lucido igne separata. [...] Vidique de eodem fulgore praefatae aurorae serenissimum hominem egredientem, qui claritatem suam ad praedictas tenebras effundens ita ab eis reuerberatus est [...] (Scivias 2, 1, p. 111).

n. 29: [...] hoc designat Dei Verbum in candore intemeratae uirginitatis inuiolabiliter incarnatum et sine dolore natum, nec tamen a Patre separatum. (Ibíd., 2, 1, p. 119).

n. 32: In medio autem uentris ipsius caput hominis capillos canos barbamque habens apparet; significans quod in perfectione operum Dei antiquum consilium ad saluationem hominis fuit, magnam dignitatem rectitudinis in se ostendens […]. Vnde et idem caput formam humani capitis habet, quia Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam fecit et potestatem operandi illi dedit, quatinus quod bonum est operaretur creatoremque suum laudaret, nec illius obliuisceretur. Deo etenim nullus similis est nec esse potest; sed qui illi assimilari uoluit deletus est, quia hoc esse non debuit. Cun autem Deus uirtutem suam potenter ostendere uoluit, un aluum uirginis respexit; et sicut in die septimo ab omni opere suo requieuit hominemque deinde operari instituit, ita et filium suum in utero uirginis requiescere fecit, cui et omne opus suum commisit. (Liber Divinorum Operum 3, 4, 3, p. 388-89).

n. 36: Sed tu, o homo, dicis: ‘Quid faciet homo, cum Deus praenouit omnia quae facturus est homo?’ (Scivias 1, 4, 9, p. 73).

n. 37: Sed tu, lamentabile initium et miserabilem finem habens, contradicis quod nec scis nec scire debes, uidelicet innumerabilem pulchritudinem iustitiae Dei, in qua nulla indignatio iniustitiae inuenitur nec inuenta est nec inuenietur. (Ibíd., 1, 4, 10, p. 73).

n. 38: Numquid si fieri posset, magis iudicium Dei iniustum quam uerum notares? Quapropter si sanguine Filii Dei redemptus non esses, in perditione perditus iaceres. Sed iudicium Dei uerum et iustum est. Vnde o homo, quam utilitatem inde consequeris, quod te in iudicio meo decerpis? (Ibíd., 1, 4, 10, p. 74).

n. 39: Quapropter et magnum caput et claros oculos habens acutissime in caelum uidet: quoniam maxima et summa bonitas iustitiae lucidissimum uisum per incarnatum Filium Dei hominibus declarauit, cum ille in humano corpore terrenis ac tenebrosis oculis se manifestauit, caelestia intuens per redemptionem animarum. (Scivias 3, 9, 27, p. 541).


n. 40: Iusticia enim Dei per ecclesiasticas dispositiones et per omnia ad illas spectantia coronata et ornata est; ipsaque materia est omnium legalium iustificationum, quę ab omnipotente Deo constitute et igne Spiritus Sancti accensę sunt, quemadmodum domus per inhabitantes eam sublimatur. Vnde scriptum est: Iustus es, Domine, et rectum iudicium tuum. Huius sententię intellectus hoc modo accipiendus est: Iustus es in omnibus iudiciis tuis, o Domine, qui omnibus dominaris; quoniam tu iusticia illa es, quę numquam ab ulla iniquitate obnubilatur, sed quę opus suum ostendit, sicut uexillum constitutum ducem precedit. Opus quoque iusticię celum et terra cum reliqua creatura est; et iusticia Deus est, qui ueritatem ostendit cum bonis rumoribus sanctorum operum, quę eidem iusticię uelut rami arbori infixa sunt. Quapropter et rectum in equitate iudicium Dei est, quia nullam obscuritatem falsitatis habet, quoniam illam uelut inmundissimum lutum conculcat, quod in putredine fetet. (Liber Divinorum Operum 3, 5, 10, p. 427).

n. 41: Et ecce mons magnus et excelsus, et ualde elegans et expolitis lapidibus factus contra orientem apparuit. […] Sed mons iustitie, expolitus in multis iustificationibus, in ortu ueritatis ascendit, in quo utilis institutio ad Deum tendens et tamen hominibus assistens, surgit, lumen utilitatis hominibus prebens, ita quod etiam plurima doctrina de uigore ueritatis ad ipsum fluit et odor rectarum scripturarum […]. (Carta 6 –al Papa Eugenio–, año 1153, p. 14-15, CCCM 91).

n. 42: Filiam regis, scilicet iustitiam, que in supernis amplexibus est et que tibi commissa fuerat, negligis. Tu enim permittis hanc filiam regis super terram prosterni, quia diadema et decor tunice eius scinditur per rusticationem diuersorum morum hominum illorum, qui in similitudine canum latrant et qui in similitudine gallinarum, que in noctibus interdum cantare temptant, ineptam exaltationem uocum suarum emittunt. (Carta 8 –al Papa Anastasio–, año 1153-54, p. 19, CCCM 91).

n. 43. Cum superbia in te inflatur, super sidera et super alias creaturas et super angelos uis eleuari, qui praecepta Dei per omnia adimplent. Sed tu cades, sicut et ille cecidit qui mendacium ueritati opposuit. (Scivias 1, 4, 10, p. 73).

n. 44: [...] O uos qui in rectitudine perseuerare uultis, in sole cuius itinera beatae oues currunt, proicite a conscientia cordis uestri sciscitationem occultorum illorum quae in principali sapientia inutilia sunt, in quibus in uanam celsitudinem uolare uoluistis, cum in praecipitem lacum mersi estis, in quo nullus honor habitat, sed illa horribilis lasciuia quae Deum ignorat. Et cum hoc feceritis, uiam ueritatis pergite pro salute uestra, ubi rutilantis caeli nouitatem in corde uestro inuenietis et ubi uiuificae spirationis nouitatem in spiritu uestro habebitis. (Ibíd., 1, 4, 12, p. 75).

n. 47: Nunc etiam, postquam semen hominis recte in locum suum ceciderit, ita quod etiam in formam hominis figurari debet, tunc etiam de menstruo sanguine mulieris pellicula velut vasculum circa eandem formam crescit, quae ipsam comprehendit et circumdat, ne hac et illac moveatur aut cadat, quia ille coagulatus sanguis ibi congregatur, ita quod eadem forma in medio eius iacet, ut homo in habitaculo domus suae. (Causae et curae 2, p. 65, 37-p. 66, 7).

n. 48: Mulier namque cum virile semen conceperit, conceptus seminis illius tam fortis est, quod omnem menstruum sanguinem mulieris sibi attrahit, velut fistula aut ventosa, quam minutor ad carnem hominis ponit, multum sanguinem et tabem ad se ducit. Et semen illud in muliere primitus in lacte est, deinde in coagulatione et postea in carne, velut lac coagulatio


et coagulationem caseus subsequitur. Et sic infans in menstruo sanguine illo iacet et nutritur usque ad partum. (Ibíd., p. 109, 14-22).

n. 49: Ego qui sum nec initium nec finem habens […] (Scivias 1, 4, 14, p. 76).n. 50: Sed ego qui nulla obscuritate deicior, istos etiam in alia parte uiuere mirabiliter multoties

facio, ubi in ipsis uiuens spiraculum eorum sursum de terrenis traho, ne in ipsis pereat. (Ibíd., p. 77).

n. 51: [...] eos etiam qui ubique praesens sum ita interdum sursum ad ueram sanitatem erigens, ne in fallacibus periculis per fallaces uanitates consumantur. (Ibíd.).

n. 52: Quod autem in eodem circulo supra idem caput alia facies uelut senioris uiri apparet, hoc est quod fidelibus omnia excellens benignitas diuinitatis, qui sine inicio et fine est, succurrit, | ita ut eiusdem faciei mentum et barba uerticem capitis huius tangat; quoniam diuinitas disponendo et protegendo omnia celsitudinem summę caritatis obtinet, ubi filius Dei in humanitate sua perditos homines ad celestia reducet. (Liber divinorum operum 1, 1, 4, p. 51).

n. 53: Vnde ab eis prosperitatem huius saeculi tollo, ubi ita per plurimas aerumnas occiduntur quas superare non possunt, sed quae eis iusto iudicio semper assistunt. (Scivias 1, 4, 14, p. 76-77).

n. 55: Lucifer enim uelut speculum cum omnibus ornamentis suis constitutus erat; sed ipse lux, et non umbra eiusdem lucis esse uoluit. (Liber Vite Meritorum 6, 14, p. 270).

n. 56: Et cum Lucifer in perversa voluntate sua se ad nihilum erigeret, quoniam nihilum fuit, quod facere voluit, in illud cecidit et stare non potuit, quia sub se fundum non habuit. [...]. (Causae et curae 1, p. 1, 25-2, 17).

n. 59: […] quoniam cum in secreta et occulta iussione et uoluntate Dei infans in materno utero congruo et recte diuinitus disposito tempore spiritum acceperit, motu corporis sui se uiuere ostendit, uelut terra se aperit et flores fructus sui profert cum ros super eam ceciderit. (Scivias 1, 4, 16, p. 78).

n. 60: Unde et idem sanguis frigidam spumam mulieri immittit, quae ex calore maternae carnis coagulatur et in sanguineam formam extenditur; ac eadem spuma in eodem calore sic permanens postmodum a sudore sicci ciborum matris in spissitudinem parvae humanae staturae crescit, quousque scriptura creatoris, quae hominem formavit, eandem spissitudinem humanae staturae totam perfundit, quemadmodum faber elatum vas suum format. […]. Et tunc ex eo figuratur ut pictura forma hominis, et medulla ac venae in totam formam illam se ut fila infigunt et per eam se totam dividunt et velut nodos compaginis in eo ubique faciunt, sed et velut membrana ovi medullam eius circumdant, quae postea in ossa erit. Et tunc ita tam plane et tam aperte figuratur ut forma aliqua, quam pictor aperte in formam aliquam figurat. (Causae et curae 2, p. 60, 13-p. 61, 24).

n. 62: Deinde sicut deus vult et sicut fieri disposuit, venit spiraculum vitae et formam illam matre nesciente tangit ut vehemens calidus ventus, velut ventus, qui in parietem cum sono flat, ac se infundit et infligit in omnes compages membrorum formae illius. Et sic omnes divisiones membrorum eiusdem formae a se suaviter ita dividuntur, ut flores ad calorem solis se dividunt. Sed et adhuc tanta imbecillitas in eadem forma est, quod moveri non potest, sed iacet, ut dormiat, et modice spirat. Et spiritus totam formam illam pertransit eam replendo et confirmando in medulla et in venis, ita quod tunc plus crescit, quam prius


faceret, usque dum ossa super medullam extenduntur et dum venae tantae fortitudinis fiunt, quod sanguinem retinere possunt. Et tunc infans matre sentiente movetur, quasi repente excitetur, ac deinde semper mobilis permanet. Nam, ut praedictum est, vivens ventus, qui anima est, per voluntatem omnipotentis dei figuram istam intrat et eam firmat vitalemque facit ac in ipsa undique circuit [...] (Causae et curae 2, p. 61, 26-p. 62, 7).

n. 63: Omnipotens Deus, qui sine initio et sine fine vita est, et qui omnia in scientia sua aeternaliter habuit, materiam omnium coelestium et terrestrium simul creavit, coelum silicet, lucidam materiam, et terram, quae turbulenta materia erat. [...]: et istae duae materiae simul creatae sunt [...]. In primo namque Fiat, angeli de praedicta lucida materia cum eorum habitaculo processerunt; et quia Deus, Deus et homo est, ad faciem Patris angelos creavit: et hominem, de quo tunica induendus erat, ad imaginem et similitudinem suam formavit: sic quoque ad imperium omnipotentis Dei, cum diceret: Fiat, quaelibet creatura de turbulenta materia secundum speciem naturae suae apparuit. Sex enim dies, sex opera sunt; quia incoeptio et completio singuli cujusque operis, dies dicitur. Post creationem etiam primae materiae nulla mora fuit; sed mox quasi in ictu oculi, Spiritus Domini ferebatur super aquas, nec etiam postea mora aliqua erat; sed Deus illico dixit: Fiat lux. (Hildegardis Bingensis. Solutiones quaestionum XXXVIII, Q. 1, Solutio, PL 197, 1040B-C).

n. 67: Homo namque ex quatuor elementis creatus constat, quorum duo spiritalia, duo carnalia sunt, ignis scilicet et aer spiritalia, aqua vero et terra carnalia. Et haec quatuor in homine in unum se coniungunt, ipsum quoque coquunt, ut sanguineus et carnalis cum omnibus appendiciis suis fiat. Sed ignis et aqua sibi invicem contraria sunt nec in unum habitare possunt, unde oportet, ut uterque eorum per magistrum regatur. Aqua etiam igni resistit, ne ulterius, quam positus est, ardendo procedat, et ignis aquam constringit, ne ultra calorem siccitatis plus, quam iustum sit, fluat, et istae duae vires ignis et aquae totam terram cum aere nubium temperant, ut subsistant et non deficiant. Sic quoque in sanguine hominis est, qui de calore ignis rubet et de aqua aquosus est, quia, si sanguis in calore suo aquosus non esset, nequaquam flueret, sed aresceret et quasi squama caderet. Si etiam terra aquosa non esset, sicut stipula spargeretur, nec una integra creatura esse posset. Unde ad istas duas vires reliqua creatura pendet, et absque istis nulla forma formaretur, et si haec duo in unum ita coniuncta non essent, ceterae formae non subsisterent. Deus etenim sic hominem de terrae creavit limo, quod ipse cum spiramine animae, terra aquosa, ignea et aerea consistit, et ita anima hominem cum quatuor elementis movet, quia per terram formata figura cum digito dei consistit et per aquam miscetur, per aerem movetur atque per ignem coquitur. Corpus autem habet gustum, gustus delectationem, anima vero desiderium, desiderium autem voluntatem. Et anima est ut ignis, corpus vero ut aqua, et simul sunt. Sic homo opus dei est. Ideo etiam quodque opus, quod corpus postulat, anima in ipso operatur, ideoque anima operatrix est et corpus desiderat, animaque potentior corpore est, quoniam ipsa desiderium ipsius perficit, nec ipsa possibilitatem sine corpore hominis haberet, quae hominem, qui opus dei est, pertransit et movet; et ipsa absque corpore non esset, nec corpus cum carne et sanguine non nisi per animam moveretur; anima autem sine corpore vivere potest, nequaquam autem corpus sine anima vivit, quae post novissimum diem indumentum suum reposcit et illud secundum desiderium suum tunc regit. Sic quoque homo in duabus naturis est, scilicet corpus et anima, ut etiam caro non sine sanguine nec sanguis sine carne est, quae tamen in


natura sua dissimiles sunt, et sicut anima nullatenus sine corpore sit et deus nullo modo sine opere est. Opus enim suum ante aevum et in aevo aeternaliter in ipso latuit, quemadmodum anima invisibiliter in corpore latet. Anima autem sine corpore vivit, et post novissimum diem indumentum suum a deo desiderat, ut sibi illud attrahat; et ita etiam deus, qui ante aevum et in aevo vita sine principio fuit, in constituto tempore indumentum suum, quod aeternaliter in ipso latuit, sibi attraxit. Et hoc modo deus et homo unum sunt ut anima et corpus, quoniam deus hominem ad imaginem et ad similitudinem suam fecit. Ut autem quaeque res umbram habet, sic etiam homo umbra dei est et umbra ostensio facturae est et homo omnipotentis dei in omnibus miraculis suis ostensio est, ipseque umbra est, quia initium habet. Deus autem nec initium nec finem habet. Unde omnis caelestis harmonia speculum divinitatis est, et homo speculum omnium miraculorum est dei. (Causae et curae II, p. 64, 2-p. 65, 25).

n. 69: Omnis itaque homo qui Deum timet et diligit uerbis istis deuotionem cordis sui aperiat, ac ea et ad salutem corporum et animarum hominum non quidem ab homine, sed per me qui sum prolata sciat. (Liber divinorum operum 1, 1, 17, p. 59).

n. 70: Anima quippe carnem adiuuat et caro animam, quia per animam et per carnem unumquodque opus perfivitur; unde etiam anima cum carne bona et sancta opera faciendo reuiuiscit. Sed caro multociens tedium patitur, quando cum anima operatur; quapropter anima tunc carni condescendit illamque in aliquo opere delectari permittit, quemadmodum mater flentem infantem ridere facit. (Liber divinorum operum 1, 4, 24, p. 157).

n. 71: Ipsa namque caro et sanguis non est, sed ista adimplet, ita ut ea secum uiuere faciat, quia racionalis a Deo orta est, qui primoplasmati uitam inspirauit. Vnde anima et caro in duabus naturis unum opus existunt. Sed et aerem cogitando, calorem congregando, ignem suscipiendo, aquam immittendo ac uiriditatem germinando corpori hominis inducit, quomodo et a prima constitutione confectum est: [...]. (Ibíd., 1, 4, 103, p. 246-47).

n. 72: Resurrectio enim quantum ad finem naturalis est, inquantum naturale est animae esse corpori unitam: sed principium eius activum non est naturale, sed sola virtute divina causatur. (Santo Tomás de Aquino. Summa contra Gentes 4, 81).

n. 73: Et quia tunc gloriam magni honoris sui sciet, habitaculum suum reposcet, quatinus gloriam suam secum sciat. Vnde et inhianter nouissimum diem expectabit, eo quod amabili ueste, scilicet corpore suo, nudata est, in quo cum angelis gloriosam faciem Dei pleniter uidebit, uidelicet cum illud receperit. (Liber divinorum operum 1, 4, 104, p. 247).

n. 74: 3. QVOD CORPORA MORTVORVM VBICVMQVE FVERINT IN INTEGRITATE CORPORIS ET SEXVS SVI RESVRGVNT Sed diuino praecepto, ut tibi praemonstratum est, ad resurgendum accepto, mortuorum ossa, ubicumque fuerint, suo loco uelut in ictu oculi coniunguntur et sua carne teguntur, [...]. Ita omnes homines in anima et corpore, sine ulla contractione et abscissione membrorum suorum sed in integritate et corporis et sexus sui [...]. (Scivias 3, 12, 3, p. 607-08)

n. 75: Anima namque corpus, cui per creatoris sui potentiam inuisibiliter infunditur, uisibiliter mouet, ac illud uiuificando inuisibilis in eo manet, quemadmodum deus omnem creaturam, quamad ministerium hominis creauit, inuisibili quadam possibilitatis suę ui ex uiriditate terrę et aeris calore, sed et aquarum humiditate firmauit, et eidem animę indumentum,


scilicet corpus, naturę suę incognitum atque alienum prouidit. (Liber divinorum operum 1, 4, 41, p. 176-77).

n. 76: Et Deus ad imaginem et similitudinem suam formam hominis fecit, quia etiam ut forma illius sanctam diuinitatem tegeret uoluit; ideoque et omnes creaturas in homine significauit, quemadmodum etiam omnis creatura per uerbum suum processit. (Ibíd., 1, 4, 14, p. 145).

n. 79: [...] quia anima in igne profundae scientiae ardens diuersas res circuitu suae comprehensionis discernit nec formam humanorum membrorum habens, quoniam ipsa nec corporea nec caduca quemadmodum corpus hominis est. (Scivias 1, 4, 16, p. 78).

n. 83: Ipsa quoque secundum uires corporis uires suas ostendit, ita quod in infantia hominis simplicitatem profert, et in iuuentute fortitudinem, ac in plena aetate cum omnes uenae hominis plenae sunt, fortissimas uires suas in sapientia declarat [...].Sed et postea in senectute hominis, cum medulla et uenae ipsius iam ad debilitatem se incuruare coeperint, anima leniores uires uelut in taedio scientiae hominis ostendit. (Ibíd., 1, 4, 17, p. 78-79).

n. 84: Sicut enim infans primo nescit, quod postea intelligit, quia, cum maturior erit, intellectum, qui omnia intelligit, capit, et sicut tunc opera sua considerando et osculando amplectitur et sicut postea de senectute fatigatur: sic anima per opera proficiendo procedit. (Causae et curae 2, p. 45, 24-29).

n. 85: Homo autem tres semitas in se habet. Quid est hoc? Animam, corpus et sensus. In his uita hominis exercetur. (Scivias 1, 4, 18, p. 79).

n. 86: Anima enim corpori uitam praebet, uelut ignis lumen tenebris infundit, duas principales uires scilicet intellectum et uoluntatem uelut duo brachia habens; non quod anima brachia se ad mouendum habeat, sed quod in his uiribus se manifestat uelut sol per splendorem suum se declarat. (Ibíd.).

n. 87: Vnde, o homo, quae non es sarcina medullarum, in scientia Scripturarum attende. (Ibíd.).

n. 88: Tres sunt motus in homine. Motus mentis, motus corporis, motus sensualitatis. Motus mentis in voluntate est, motus corporis in opere, motus sensualitatis medius in delectatione. (Hugo de S. Victore. Miscellanea XXII, PL 177, 0489C).

n. 89: Duas autem vires animae inesse nullus dubitat, unam qua corpus vivificat: alteram qua invisibilia considerat. Et illa, qua corpus vivificatur, animalitas, vel carnalitas, vel sensualitas nominatur. Illa autem quae invisibilia contemplatur, spiritus, vel mens, vel intellectus nuncupatur. (Honorius Augustodunensis. Elucidarium II, 13, PL 172, 1144A).

n. 90: Intellectus ita infixus est animae uelut brachium corpori. Nam ut brachium, cui manus cum digitis adiuncta est, a corpore extenditur, ita etiam intellectus cum operatione ceterarum uirium animae, cum quibus quaeque opera hominis intellegit, ex anima certissime procedit. (Scivias 1, 4, 19, p. 79-80).

n. 91: Sed et ipse est in anima ut scapula in corpore, medulla reliquarum uirium animae exsistens, uelut umerus corporis fortis est, diuinitatem etiam et humanitatem in Deo intellegens, quod inflexio brachii est; ita quoque rectam fidem in opere suo habens, quod etiam inflexio manus est, cum qua tunc diuersa opera in discretione quasi cum digitis discernit. (Ibíd.).

n. 93: Voluntas enim opus calefacit et animus illud suscipit et ratio producit. Intellectus autem opus intellegit bonum et malum intellegens, uelut angeli intellectum habent bonum diligentes


et malum neglegentes. Et ut corpus habet cor, ita et anima intellectum, qui etiam in hac parte animae uim suam exercet, sicut et uoluntas in altera. (Scivias 1, 4, 20, p. 80).

n. 94: Sic et anima facit, per plateas totius corporis ad ortum solis respiciens. Ipsa enim uoluntatem quasi dextrum brachium ponit in firmamentum uenarum et medullarum ac in commotionem totius corporis: quoniam uoluntas quodque opus, siue bonum siue malum sit, operatur. (Ibíd.).

n. 95: Nam uoluntas est uelut ignis quodque opus quasi in fornace coquens. (Ibíd., 1, 4, 20, p. 81).

n. 96: Sic et uoluntas fortitudo totius operis est, quia ipsa in inceptione molit et in robore fermentum imponit ac in duritia tundit, et ita opus suum uelut panem in consideratione parans, illud pleno opere ardoris sui in perfectione coquit atque hoc modo maiorem cibum hominibus in opere quam in pane facit. (Ibíd.).

n. 97: Sed uoluntas habet in praecordio hominis quoddam tabernaculum uidelicet animum, quem et intellectus et ipsa uoluntas ac quaeque uis animae sua fortitudine afflant. (Ibíd.).

n. 100: Cum autem anima hominis sibi et corpori suo aliquid adversi senserit, cor et iecur et venas eorum contrahit, et ita circa cor velut nebula exsurgit et cor obnubilat, et sic homo tristatur; post tristitiam vero ira exsurgit. Nam cum interdum aliquid viderit vel audierit vel cogitaverit, de quo tristitiam habet, tunc etiam aliquando nebula tristitiae, quae cor eius ocupavit, calidum fumum in omnibus humoribus et circa fel eius parat et fel movet, et sic ira de amaritudine fellis silenter exsurgit. Et cum homo iram non perficit, sed cum eam silenter tolerat, fel cessat. Quod si ira non cessaverit, tunc fumus iste ad melancoliam se extendens illam excitat, et illa de se nigerrimam nebulam emittit, quae ad fel transiens ab illo amarissimum fumum extorquet, et ita cum eodem fumo ad cerebrum hominis transiens ** eum in capite primum insanire pariter faciunt et tunc ad ventrem eius descendunt et venas illius ac interiora ventris concutiunt et hominem velut in amentiam vertunt. Et sic homo quasi se ipsum ignorans iram perficit. Nam homo de ira magis furit quam de alia infirmitate insaniae. Et homo multotiens ab ira quasdam graves infirmitates contrahit, quod cum contrarii humores de felle et de melancolia saepius in homine excitantur, illum aliquando infirmum faciunt, quoniam si homo amaritudine fellis et nigredine melancoliae careret, semper sanus esset. (Causae et curae 2, p. 146, 4-28).

n. 101: Sed et in intellectu et in uoluntate ratio uelut sonitus animae ostenditur, quae quodque opus siue Dei siue hominis sit profert. (Scivias 1, 4, 23, p. 82).

n. 102: Corpus autem omnium uirium animae tabernaculum et subleuamen est, quoniam anima in corpore manens cum corpore operatur et corpus cum illa, siue bonum siue malum sit. (Ibíd.).

n. 103: Quod si scientia cum sono laudis ad illum de quo est non uolaret, sed a seipsa esse uellet, quomodo stare posset, cum per seipsam non sit? Racionalitas enim sonum laudis in alium semper protendit indeque iocundatur, quoniam, si a seipsa sonare uellet, glorificari non posset. (Liber divinorum operum 3, 1, 5, p. 350).

n. 105: Racionalitas etiam sum, uentum sonantis uerbi habens, per quod omnis creatura facta est; [...] Racionalitas enim radix est; sonans uero uerbum in ipsa floret. (Liber divinorum operum 1, 1, 2, p. 48-49).


n. 106: Sonitus enim uerbum in altum tollit, sicut uentus qui aquilam subleuat, ut uolare possit. (Scivias 1, 4, 23, p. 82).

n. 107: Tres sunt musicae: mundana, humana, instrumentalis. Mundana, alia in elementis, alia in planetis, alia in temporibus. [...]. Humana musica: alia in corpore, alia in anima, alia in connexu utriusque. Quae in corpore: alia est in vegetatione, secundum quam crescit, quae omnibus nascentibus convenit. Alia est in humoribus: ex quorum complexione humanum corpus subsistit. Quae sensibilibus communis est, alia in operationibus: quae specialiter rationalibus congruit, quibus mechanica praeest; quae si modum non excesserint bonae sunt, […]. Musica in anima, alia est in virtutibus, ut est justitia, pietas et temperantia; alia in potentiis, ut est ratio, ira et concupiscentia. Musica inter corpus et animam: est illa naturalis amicitia qua anima corpori non corporeis vinculis, sed affectibus quibusdam colligatur ad movendum et sensificandum ipsum corpus, secundum quam amicitiam nemo carnem suam odio habuit. Musica haec est, ut ametur caro: sed plus spiritus, ut foveatur, corpus, non perimatur virtus. (Hugo de S. Victore. Eruditio didascalica. Liber II, cap. XIII: De musica triplici, PL 176, 0756B-57A).

n. 109: Corpus uero indumentum est anime, que uiuam uocem habet, ideoque decet ut corpus cum anima per uocem Deo laudes decantet. (Carta 23 –a los prelados de Maguncia–, año 1178-79, p. 64, CCCM 91).

n. 110: Sensus uero est cui opus interiorum uirium animae adhaeret, ita quod ipsae in fructibus cuiusque operis per eum intelleguntur. Et ille eis subiectus est, quia eum ad opus perducunt, non autem ipse eis opus imponit, quoniam umbra earum est, faciens secundum quod ipsis placuerit. (Scivias 1, 4, 24, p. 82-83).

n. 111: Aurora lucem diei denuntiat, sic et sensus hominis cum ratione omnes uires animae declarat. (Ibíd., p. 83).

n. 112: Lex ad salutem hominis posita est, et prophetae occulta Dei manifestant, sic et sensus hominis quaeque nociua ab homine depellit et interiora animae denudat. (Scivias 1, 4, 24, p. 83).

n. 113: […] et ideo sensus est in homine uelut pretiosi lapides et ut pretiosus thesaurus in uase signatus. Sed ut uas uidetur et ut in eo thesaurus scitur, ita etiam in sensu ceterae uires animae intelleguntur. (Ibíd.).

n. 116: Sic anima in figura ista residet omniaque loca, cum quibus ipsa opera faciet, inspicit, quoniam se totam eandem figuram moturam sentit, sicut rota molendinum circuire facit. Et hoc secundum cursum solis in circulo suo incipit. Nam ut sol in mane exoritur, et ut cursum suum a mane in tertiam, a tertia in sextam, a sexta in nonam, a nona in vesperum protendit, sic et ipsa in oculis sedet, ut illos per fenestras videndo lucem praeparet, et etiam in pectore, ut cogitationibus circuire illam faciat, ac in corde, quatinus illam cum scientia volare ostendat, in ventre quoque omnia viscera eius velut rete connectens eaque in cavas cavernas confirmans, in quibus cibi servantur, per quos praedicta figura pascitur; […] Ipsa enim anima figuram corporis firmat, vivificat et illuminat, ideo quod etiam in corpore flammans ignis est, sicut et ignis in tota domo et in omnibus angulis lucet et sicut totam domum illuminat. Unde et homo velut sol et luna est, quia sicut prima hora diei diem ostendit, ita et anima per fenestras oculorum lumen videndo aspicit, et ut tertia hora diei eandem [animam] dilatat, sic et anima cogitationes in pectore multiplicat; et quemadmodum


etiam sol in sexta hora fortiter ardet ac omnia in potestate sua habet, ita et anima in corde plurima sciens in operibus suis multa ostendit; et sicut sol in nona in quandam geliditatem se inclinat, <quia> opus diei iam perfecit, ita in anima est, cum ipsa in ventre operatur cum cibis, quibus homo pascitur, qui per solem radicant, crescunt, perficiuntur. (Causae et curae 2, p. 62, 28 - p. 63, 31).

n. 117: Postquam autem infans egressus fuerit, mox voem fletus emittit, quia tenebras mundi sentit. Nam cumdeus animam in humanum corpus mittit, scientia in ea est, quasi dormiat. Sed postquam corpus intraverit, scientia in ipsa excitatur, cum se in carnem et in venas infligit. (Causae et curae 2, p. 66, 25-30).

n. 118: Quarta autem imago in forma hominis apparebat, excepto quod capillis capitis carebat, et quod barbam ut hircus habebat, et paruas pupillas ac albuginem oculorum latam, et quod naribus suis uentum fortiter introrsum traxit et emisit. Manus quoque eius ferree fuerunt ac crura sanguinea, et pedes ipsius ut pedes leonis. Induta autem erat tunica subalbo et subnigro colore commixtim intexta, que superius constricta uidebatur, inferius autem, scilicet circa crura, in amplitudine distenta. Et super pectus eius uultur nigri coloris apparuit, qui pedes suos eidem pectori infixerat, sed dorsum ac caudam suam ad eandem imaginem uerterat. Sed et coram ipsa arbor stabat, que radicibus suis in gehennam radicauerat, et cuius fructus picea et sulphurea poma fuerunt. Et hanc arborem eadem imago diligentissime intuebatur, ac de fructu illius ore suo rapiens, auidissime deuorabat. Ipsa quoque multis et horribilibus uemibus circumdabatur, qui caudis suis multum sonitum et magnum motum in prefatis tenebris faciebant, quemadmodum cum pisces ictibus caudarum suarum aquam commouent. (Liber vite meritorum 5, 7, p. 223-24). ; Et eadem imago dicebat: Ego insipiens non sum, sed sapientior illis sum, qui ad uentos aspiciunt et qui de aere omnia sibi necessaria postulant. Ad me omnia rapio et in sinum meum omnia colligo, et quanto plus contraxero, tanto plus habeo. Nam multo utilius mihi est ut ipsa queque necessaria habeam, quam aliis supplicem. Nulla etiam culpa est ut illi congregata auferam, qui plus habet quam sibi necesse sit. Cum enim habuero quod uolo, nullam sollicitudinem habeo ut ab alio quicquam requiram. Et cum in sinu meo uidero omnia que uoluero, prospere impleo omne quod me delectat. Tunc et neminem timeo, sed in beatitudine uiuo, nec indigeo ut misericordiam ab ullo requiram. Nam in duritia astutam sapientiam habeo, ac omnia mea requiro, et nullus me decipere potest. Et quid me nocebit, si quispiam mihi comminabitur, cum nullus me ledere preualebit? Nec fur nec latro sum; sed omnia que uolo capio, et ea arte mea acquiro. (Ibíd., 8, p. 224).

n. 121: Ipse Filius meus portat homines in sanguine suo, sic quod salui facti sunt per quinque uulnera eius; quia quodcumque peccauerint per quinque sensus suos hoc abstergetur per summam iustitiam post paenitentiam [...]. (Scivias 3, 1, 7, p. 336).

n. 122: Quod autem hae acies alias quinque acies secundum modum coronae cingunt: hoc est quod corpus et anima hominis quinque sensus hominis uirtute fortitudinis suae comprehendentes per quinque uulnera Filii mei emundatos ad rectitudinem interiorum mandatorum dirigere debent. (Scivias 1, 6, 3, p. 103).

n. 123: Vnde quicumque scientiam in Spiritu sancto et pennas in fide habet, iste admonitionem meam non transcendat, sed eam in gustu animae suae amplectendo percipiat. (Scivias 1, 1, 6, p. 11).


n. 124: Sed qui uigilantibus oculis uidet et sonantibus auribus audit, hic mysticis uerbis meis osculum amplexionis praebeat, quae de me uiuente emanant. (Scivias 2, 1, 17, p. 123).

n. 125: Qui autem acutas aures interioris intellectus habet, hic in ardente amore speculi mei ad uerba haec anhelet et ea in conscientia animi sui conscribat. (Scivias 3, 1, 18, p. 347).

n. 126: Sensibus foris decoravit, intus sapientia illustravit. Sensus dans quasi exteriorem, sapientiam quasi interiorem habitum. Sensus quasi quasdam gemmas fulgentes appendens exterius, sapientiam quasi naturali pulchritudine faciem vultus tui decorans intus. (Hugo de S. Victore. Soliloquium de arrha animae, PL 176, 0961B-C).

n. 127: Post speciem de qualitate rerum disserere debemus, ob hoc providentia Creatoris tam diversas qualitates rebus indidit, ut omnis sensus hominis sua oblectamenta inveniat. Aliud percipit visus, aliud auditus, aliud odoratus, aliud gustus, aliud tactus. Visum pascit pulchritudo colorum; suavitas cantilenae demulcet auditum, fragrantia odoris olfactum, dulcedo saporis gustum, aptitudo corporis tactum. Et quis omnes delicias sensuum enumerare queat? Quae tam multiplices sunt in singulis, ut si quis quemlibet sensum per se confideret quemlibet per se ditatum putet. Quot enim oblectamenta oculorum in diversitate colorum monstravimus, tot oblectamenta aurium in varietate sonorum invenimus. Inter quae prima sunt dulcia sermonum commercia, quibus homines ad invicem suas voluntates communicant; praeterita narrant, praesentia indicant, futura nuntiant, occulta revelant, adeo ut si his careat vita humana, bestiis comparabilis videatur. Quid autem concentus avium? quid humanae vocis melos jucundum? quid dulces modos sonorum omnium commemorem? Quia tam multa sunt harmoniae genera, ut ea nec cogitatus percurrere, nec sermo facile explicare possit, quae tamen cuncta auditui serviunt, et ad ejus delicias creata sunt, sic est de olfactu. Habent thimiamata odorem suum, habent unguenta odorem suum, habent rosaria odorem suum, habent rubeta, prata, tesqua, nemora, flores odorem suum, et cuncta quae suavem praestant fragrantiam et dulces spirant odores, olfactui serviunt, et in ejus delicias creata sunt. Eodem modo gustus et tactus varia habent oblectamenta, quae ex similitudine priorum satis perpendi possunt. (Hugo de S. Victore. Eruditio didascalica. Liber VII, cap. XIII: De sensibilibus rerum qualitatibus, PL 176, 0821B-D).

n. 131: Et anima corpus ita pertransit uelut sucus arborem. Quid est hoc? Per sucum arbor uiret et sic flores producit ac deinde fructum facit. Et quomodo tunc fructus ille ad maturitatem perducitur? Temperie aeris. Quomodo? Sol eum calefacit, pluuia eum irrigat, et ita in temperie aeris perficitur. Quid est hoc? Misericordia gratiae Dei uelut sol hominem illustrabit, exspiratio Spiritus sancti uelut pluuia ipsum irrigabit, et sic eum discretio uelut bona temperies aeris ad perfectionem bonorum fructuum ducet. (Scivias 1, 4, 25, p. 83-84).

n. 132: Intellectus in anima est uelut uiriditas ramorum et foliorum in arbore, uoluntas autem quasi flores in ea, animus uero uelut primus erumpens fructus ipsius, ratio autem quasi fructus eius in maturitate perfectus, sensus uero quasi altitudo et extensio latitudinis ipsius. (Scivias 1, 4, 26, p. 84).

n. 140: Sed dyabolus pretiosos lapides abhorret et odit et dedignatur, quia reminiscitur, quod decor eorum in ipsis apparuit, antequam de gloria sibi a Deo data corrueret, et quia etiam quidam pretiosi lapides ab igne gignuntur, in quo ipse poenas suas habet. Nam per voluntatem Dei per ignem victus est et in ignem corruit, sicut etiam per ignem Spiritus sancti vincitur, cum homines per primam inspirationem sancti Spiritus de faucibus ejus


eruuntur. Hildegardis. Liber Subtilitatum Diversarum Naturarum Creaturarum seu Physica, PL 197, 1247C). ; […] tunc mens ejus elevata est, quia decor lapidum qui in ipso erat in Deo fulgebat, putans quod ipse aequalia et plura Deo posset, et ideo splendor ejus extinctus est. Sed sicut Deus Adam in meliorem partem recuperavit, sic Deus nec decorem nec virtutem pretiosorum lapidum istorum perire dimisit, sed voluit ut in terra essent in honore et benedictione, et ad medicinam. (Ibíd., 1249A y 1250A).

n. 144: Nunc itaque cum verbum dei in principio sonuit, globus creaturarum sine igneet frigidus fuit. Et spiritus domini ferebatur super aquas, qui ignis et vita est. Tunc idem spiritus unicuique formatae creaturae vitam secundum genus suum inspiravit et in eis ignem insufflando accendit, ita ut quaeque creatura ignem et vitam secundum genus suum in se habeat. Opus autem verbi viriditas est, sed nulla viriditas esset, si igne et calore non teneretur. (Causae et curae 1, p. 22, 8-16).

n. 146: Ideo quoniam qui genuit Pater est, et qui natus est Filius est, et qui a Patre et Filio ardentissima uiriditate procedit et in specie innocentis alitis super aquas apparens eas sanctificauit et apostolos igneo ardore perfudit, Spiritus sanctus est. (Scivias 3, 7, 9, p. 473).

n. 147: Smaragdus in mane diei crescit et in ortu solis, cum sol in circulo suo potenter positus est ad peragendum iter suum, et tunc viriditas terrae et gramina maxime vigent, quia aer tunc adhuc frigidus est et sol jam calidus; et tunc herbae viriditatem tam fortiter sugunt, ut agnus qui lac sugit, ita quod aestus diei vix ad hoc sufficit ut viriditatem diei illius coquat et nutriat quatenus fertiles fiat ad producendum fructus. Et ideo smaragdus fortis est contra omnes debilitates et infirmitates hominis, quia sol cum parat et quia omnis materia ejus de viriditate aeris est. (Liber Subtilitatum …, 1249B).

n. 150: Et postmodum per doctrinam apostolorum et per uirtutes ceterorum sanctorum puri et lucidi facti sunt usque ad dies istos, qui quasi in muliebri debilitate a fortitudine sua descenderunt. (Liber divinorum operum 3, 5, 7, p. 416).

n. 151: Tunc uiriditas uirtutum aruit atque omnis iusticia in defectum declinauit; et ideo etiam uiriditas terrę in omni germine suo descendit, quoniam superior aer in alium modum quam prius constitutus fuisset mutatus est, ita ut estas contrarium frigus et hiemps contrarium calorem postmodum multociens habuerit, et tanta ariditas ac tanta humiditas cum aliis quibusdam precurrentibus signis, quę filius Dei ante diem iudicii discipulis suis perquirentibus uentura predixerat, in terra multociens fuerint, ut multi dicerent diem iudicii imminere. (Ibíd., p. 416-17).

n. 155: Et uiridis coloris desuper tunicam habet, quę diuersis margaritis ubique ornata apparet; quia etiam exteriores creaturas, scilicet in aere uolantes et in terra ambulantes seu reptantes ac in aquis natantes, quorum spiritus cum carne deficiunt, sapientia non abicit, sed eas uegetat et retinet, quoniam seruicium homini impendunt et ab eis pascitur; et etiam ipsę uelut ornatus in margaritis eiusdem sapientię existunt, cum naturam suam non excedunt, homine multociens rectam sibi institutam uiam transgrediente. […] Homo etiam complens precepta mandatorum Dei uestis candida et suauis sapientię est, uirideque indumentum per bonam intentionem et uiriditatem operum multimodis uirtutibus ornatorum; […] (Liber divinorum operum 3, 4, 2, p. 387).

n. 158: O viridissima virga, ave,| que in ventoso flabro sciscitationis | sanctorum prodisti. | Cum venit tempus | quod tu floruisti in ramis tuis | ave, ave fuit tibi, | quia calor solis in te sudavit |


sicut odor balsami. | Nam in te floruit pulcher flos | qui odorem dedit | omnibus aromatibus | que arida erant. | Et illa apparuerunt omnia | in viriditate plena. | Unde celi dederunt rorem super gramen | et omnis terra leta facta est, | quoniam viscera ipsius frumentum protulerunt | et quoniam volucres celi nidos in ipsa habuerunt. | Deinde facta est esca hominibus | et gaudium magnum epulantium. | Unde, o suavis Virgo, | in te non deficit ullum gaudium. | Hec omnia Eva contempsit. | Nunc autem laus sit Altissimo. (Hildegard de Bingen. Sinfonía de la armonía de las revelaciones celestiales, p. 302-03).

n. 161: Cap. 3: Neminem etiam baptismatis gratia renovatum idoneum esse ad superandas diaboli insidias et ad vincendas carnis concupiscentias, nisi per quotidianum adiutorium Dei perseverantiam bonae conservationis acceperit. Quod eiusdem antistitis in eisdem paginis doctrina confirmat, dicens: ‘Nam quamvis hominem redemisset a praeteritis ille peccatis, tamen sciens iterum posse peccare, ad reparationem sibi, quemadmodum posset illum et post ista corrigere, multa servavit, quotidiana praestans illi remedia, quibus nisi freti confisique nitamur, nullatenus humanos vincere poterimus errores. Necesse est enim, ut quo auxiliante vincimus, eo iterum non adiuvante vincamur. (Carta “Apostolici verba” del Papa Celestino I a los obispos de la Galia, año 431. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 138).

n. 162: Can. 1. Si quis per offensam praevaricationis Adae non totum, id est corpus et animam, ‘in deterius’ dicit hominem ‘commutatum’, sed animae libertate illaesa durante, corpus tantummodo corruptioni credit obnoxium, Pelagii errore deceptus adversatur Scripturae dicenti: ‘Anima, quae peccaverit, ipsa morietur’ (Ez. 18, 20); et: ‘Nescitis, quoniam, cui exhibetis vos servos ad oboediendum, servi estis eius, cui oboeditis?’ (Rm. 6, 16); et: ‘A quo quis superatur, eius et servus addicitur’ (cf. 2 Pt. 2, 19). […] Can. 7: Si quis per naturae vigorem bonun aliquid, quod ad salutem pertinet vitae aeternae, cogitare, ut expedit, aut eligere, sive salutari, id est evangelicae praedicationi consentire posse confirmat absque illuminatione et inspiratione Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavitatem in consentiendo et credendo veritati, haeretico fallitur spiritu, non intelligens vocem Dei in Evangelio dicentis: ‘Sine me nihil potestis facere’ (Io.15, 5); et illud Apostoli: ‘Non quod idonei simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est’ (2 Cor. 3, 5). […]Ac sic secundum supra scriptas sanctarum Scripturarum sententias vel antiquorum Patrum definitiones hoc Deo propitiante et praedicare debemus et credere, quod per peccatum primi hominis ita inclinatum et attenuatum fuerit liberum arbitrium, ut nullus postea aut diligere Deum sicut oportuit, aut credere in Deum aut operari propter Deum quod bonum est, possit, nisi eum gratia misericordiae divinae praevenerit. (Sínodo II de Orange, año 529. En: Íd., ob. cit., p. 193; 195; 199).

n. 163: Si quis per Iesu Christi Domini nostri gratiam, quae in baptismate confertur, reatum originalis peccati remitti negat, aut etiam asserit, non tolli totum id, quod veram et propriam peccati rationem habet, sed illud dicit tantum radi aut non imputari: anathema sit. In renatis enim nihil odit Deus, quia ‘nihil est damnationis iis’ (Rm. 8, 1), qui vere ‘consepulti sunt cum Christo per baptisma in mortem’ (Rm. 6, 4), qui ‘non secundum carnem ambulant’ (Rm. 8, 1), sed veterem hominem exeuntes et novum, qui secundum Deum creatus est, induentes (cf. Eph. 4, 22-24; Col. 3, 9s), innocentes, immaculati, puri, innoxii ac Deo dilecti filii effecti sunt, ‘heredes quidem Dei, coheredes autem Christi’ (Rm. 8, 17). […] Manere


autem in baptizatis concupiscentiam vel fomitem, haec sancta Synodus fatetur et sentit; quae cum ad agonem relicta sit, nocere non consentientibus et viriliter per Christi Iesu gratiam repugnantibus non valet. Quin immo ‘qui legitime certaverit, coronabitur’ (2 Tim. 2, 5). Hanc concupiscentiam, quam aliquando Apostolus ‘peccatum’ (cf. Rm. 6, 12-15; 7, 7, 14-20) appellat, sancta Synodus declarat, Ecclesiam catholicam numquam intellexisse, peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis peccatum sit, sed quia ex peccato est et ad peccatum inclinat. Si quis autem contrarium senserit: anathema sit. […] Can. 5. Si quis liberum hominis arbitrium post Adae peccatum amissum et exstinctum esse dixerit, aut rem esse de solo titulo, immo titulum sine re, figmentum denique a satana invectum in Ecclesiam: anathema sit. (Concilio de Trento, 1545-63. En: Íd., ob. cit., p. 486; 500).

n. 165: Lux uiuens dicit: O homo, riuuli fluunt de me ad uiriditatem mentis tue. Sed tamen mens tua est ligata et etiam acuta per uicissitudinem morum in tenebrositate dispersi uenti. Et occulte cogitationes tue in mente tua interdum decipiunt te, et gustus operis tui interdum tangit te. Vultus autem desideriorum tuorum uidet ad me per gaudium ascensionis, quod nondum potes in opere tuo capere. Valde bona sunt desideria que turrim edificant in altitudine suauitatis boni odoris. Vnde gaudent angeli Dei propter opera facture digiti Dei, que opera Deum gustant, rumpendo cibum nequitie peccatorum. Nunc tu, o miles, esto fortis in prelio quamdiu uiuis in corpore tuo, quia inimicus tuus non fatigatur et pugna non deficit. Talia sint opera tua, ut mitissimus Pater super te gaudeat et ut uerbum eius animam tuam clarificet, et ut igneus amator unguentum salutis tibi infundat et uiriditatem floris sapientie. (Carta 48r –al monje Godofredo–, año 1152-53, p. 118-19, CCCM 91).

n. 167: Sed suggestio diaboli interdum ab admonitione Dei te abstrahit et prohibet ne Deum diligas, ac per incendium suum te hominem esse ostendit; et propter hoc etiam declarat impossibile tibi esse quod inuisibilia interdum facias. Quandam enim nigram et malam uicissitudinem suggestio diaboli ad hominem flat, cum Deum negat. Cum enim diabolus esse Deum negat, se fallacem esse scit, quia cum se esse scit, Deum esse nouit. Ipse autem in peccato nascentium hominum aliquam partem habet, per quam multos in carne lacerat. Qui enim in corde suo Deum non esse dicit, celum et terram ac omnia uiuentia que in Deo et cum Deo sunt, et seipsum esse negat. Magna autem insipientia est quod homo, qui se uidet et se scit, in dubietate dicit: ‘non sum’, quia etiam paruus puluis absque Deo non est. Sed cum homo in aliqua dubietate corpus suum superat, in spiritalibus etiam nequitiis diabolum occidit, unde premium et coronam coram Deo et angelis eius ac coram omni celesti exercitu accipiet. Sufflatus quoque diaboli multa illicita homini infert que bona scientia dicere erubescit. Consilium autem eius est quod uana gloria hominem adeat, sicut ibi decit ubi magnam ruinam edificauit, qua rotam natiuitatis hominis torrenter circuire fecit. Incendium quoque suum est quod hominem, quem ad imaginem Dei factum esse scit, ad plurima illicita prouocat, unde etiam in creaturis multa impossibilia ei ostendit. Sed ipse nullam possibilitatem in eis habet, unde persuasiones suas homini immittit, ut homo malitiam suam in optione perficiat; et sic iter legis Dei in irrisionem ducit, quatenus unusquisque homo legem quasi Deus per proprietatem uoluntatis sue sibi ponat. Et hoc illi ualde placet, quoniam nec se nec alium Deo subditum esse uult. (Carta 155r –al abad Adelardo–, año ant. 1169, p. 347-48, CCCM 91a).


n. 168: Nullus homo alium deum adoret, nisi quem uidet et cognoscit. Quid est hoc, quod homo colit quod nescit? (Liber vite meritorum 1, p. 12).

n. 171: Prima imago formam hominis et nigredinem Ethiopis habebat, et nuda stans, brachiis ac cruribus suis arborem sub ramis eius circumdederat, in qua omnia genera omnium florum excreuerant. Et manibus suis flores illos ad se collegit, et dixit: Omnia regna mundi cum floribus et ornamentis suis teneo. Et quare arescerem, cum omnem uiriditatem habeam? Cur quasi in senili etate uiuerem, cum in iuuentute floream? Quare pulchrum uisum oculorum in cecitate ducerem? Quod si hoc facerem, erubescerem. Quandiu pulchritudinem huius seculi habere potero, eam libenter tenebo. Alia uitam mihi ignota est, de qua tamen nescio quas fabulationes audio. Que cum dixisset, predicta arbor radicitus aruit, et in predictas tenebras corruit; ac eadem imago cum illa cecidit. Et de prefata turbida nube audiui uocem huic imagini respondentem: Tu in magna stultitia es, quoniam in fauilla cineris uitam habere cupis, nec uitam illam queris, que in pulchritudine iuuentutis numquam arescet, et que in senectute numquam deficiet. Tu etiam omni luce cares, ac in nigra caligine es, et in uoluntatem hominis sicut uermis inuolueris. Tu quoque quasi per momentum unum uiues, et postea sicut fenum aresces ac sic in lacum perditionis cades, et ibi in omnibus amplexionibus tuis finieris, quas in constitutione tua flores nominas. Ego autem columna celestis harmonie sum, et omnia gaudia uite attendo. Vitam non repudio, sed omnia noxia conculco, sicut etiam te ipsam contemno. Speculum enim omnium uirtutum sum, in quo omnis fidelis perspicue se considerabit. Tu autem in nocturna uia curris, ac manus tue defectum operantur. (Liber vite meritorum 1, 1-2, p. 13).

n. 172: Vnde prima imago amorem seculi designat: quia antiquus seductor primitus amorem secularium hominibus infundens, eos etiam ad cetera uitia perducit. Et hec formam hominis et nigredinem Ethiopis habet, quoniam carnalibus desideriis pleniter se implicans, nullum splendorem nec ullam claritatem habere desiderat. Nuda quoque stans brachiis ac cruribus suis arborem sub ramis eius circumdat: quia nulla indumenta beatitudinis habens, in operibus et in uestigiis suis fortitudinem uane glorie comprehendit, aliis quibusdam uitiis uelut quibusdam ramis ab illa procedentibus obtecta, in qua omnia genera omnium florum excreuerant: quoniam in uana gloria et in uitiis ex ea nascentibus cuncte uanitates cunctarum uanitatum ad seculum pertinentium sunt. Vnde et manibus flores illos ad se colligit, quia in operibus suis omnes uanitates presentis seculi cum incestis desideriis ad se trahit; quoniam cum homo in amore seculi post uanitates cogitat, illas desiderando querit, et cum eas inuenerit, in magnis deliciis quasi omne genus florum eas secundum uoluntatem suam sibi componit, quemadmodum etiam idem uitium in uerbis suis superius demonstrat. Quod autem predicta arbor radicitus aret et quod in predictas tenebras corruit, ita quod eadem imago cum illa cadit: hoc est quod uana gloria omnino deficiens, in infidelitatis tenebrositates in quibus et diabolus est uadit, ita quod et omnes qui seculum diligunt et uitam eternam contemnunt cum illa cadunt, cum eam cadentem retinere non possunt. Sed quamuis cadat, se tamen cadere non putat: quia secularibus rebus ita infixa est, quod de celestibus nihil cogitat. (Liber vite meritorum 1, 67, p. 39).

n. 176: Que es tu, o acerbitas, que dicis quod in uita tua laborare non possis, um uolucres, pisces, bestie et pecudes, ac uermes et reptilia omnes laborent, ut uescantur? Pulli quoque de matribus suis cibum petunt; et terra de aere omnem uiriditatem suam postulat. Et cur


nominatur Deus ‘pater’, nisi propterea quoniam cum filii sui eum inuocant et cum ipse per gratiam suam eis bona prebet, ipsum esse Deum cognoscunt? Et quare tu contra Deum rixaris? Ego namque de rore benedictionis eius bibo, et de compunctione cordis ad eum rideo, et cum gaudente lacrimabili uoce ad ipsum dico: Deus, adiuua me; et angeli cum sonante organo mihi respondent, ac Deum laudant, quoniam ipsum inuoco. Tunc etiam aurora gratie sue mihi lucet, ac cibum uite mihi dat: quia ab ipso petiui ne deficiam. Sed quoniam tu ab ipso nihil queris, nihil tibi dabitur. (Liber vite meritorum 4, 12, p. 180).

n. 178: O nos peregrinae sumus. Quid fecimus, ad peccata deviantes! Filiae Regis esse debuimus, sed in umbram peccatorum cecidimus. (Ordo Virtutum, Scena 1, Querela animarum in carne positarum, p. 82).

n. 179: Omnes superveniéntes hóspites tamquam Christus suscipiántur, quia ipse dictúrus est: ‘Hostes fui, et suscepístis me’. Et ómnibus cóngruus honor exhibeátur, máxime domésticis fídei et peregrínis. (Sancta Regula 53, 1-2, p. 608).

n. 180: O dulcis Divinitas, et o suavis vita, in qua perferam vestem praeclaram, illud accipiens quod perdidi in prima apparitione, ad te suspiro, et omnes Virtutes invoco. (Ordo Virtutum, Scena 1, Felix anima, p. 82).

n. 184: Totus mundus in tabernaculi describitur sacramento. Primum et secundum vestibulum omnibus patet. Aqua enim et terra, cunctis mortalibus data sunt. In sanctis vero sanctorum, quasi ad aethera et in coelum, paucorum introitus et volatus est. Duodecim panes duodecim mensium significant circulum. Septem lucernae, septem errantia astra demonstrant. [...] Didicimus, quae vel communia cum Sacerdotibus, vel quae specialia Pontificis vestimenta sint: [...]. Quatuor colores et quatuor elementa referuntur, ex quibus universa subsistunt. Byssus terrae deputatur, quia ex terra gignitur. Purpura mari, quia ex ejus cochleolis tingitur. Hiacynthus aeri, propter coloris similitudinem. Coccus igni et aetheri, […]: et justum esse commemorant, ut Pontifex Creatoris non solum pro Israel, sed et pro universo mundo roget: si quidem ex terra et aqua et aere et igne mundus iste consistit: et haec elementa sint omnium. (Hieronymus Stridonensis. Epistola 64 ad Fabiolam, PL 22, 0613; 0617).

n. 187: Topazius circa nonam horam diei crescit in ardore solis, cum jam fere ante nonam horam est, quia sol de calore diei et diverso aere tunc purissimus est et calidus, atque modicum aeris et aquae in se habet, et clarus est, et illa claritudo assimilatur aquae, atque color ejus auro similior est quam gelo, calori et veneno, id est virgibüisse ac seichmisse resistit, nec ea patitur, sicut nec mare nec ullas pravitates in se pati potest. [...] Nam a Deo fortissimus lapis topazius virtutem hanc habet quod in declinatione solis crescit, quod contumelias ab homine declinare facit. (Physica 1253B-56C).

n. 190: Omnes quippe angeli super hominem illum, qui sanctis operibus uelut elegantissima ueste induitur, mirantur, quoniam societatem cum illis Deum laudando etiam habebit [...]. (Liber divinorum operum 1, 4, 86, p. 216).

n. 191: Sed inter haec nequaquam relinquere negligenter debemus cur ista mulier, per quam Dei sapientia figuratur, decem drachmas habuisse perhibetur, ex quibus unam perdidit, quam cum quaereret invenit. Angelorum quippe et hominum naturam ad cognoscendum se Dominus condidit, quam dum consistere ad aeternitatem voluit, eam procul dubio ad suam similitudinem creavit. Decem vero drachmas habuit mulier, quia novem sunt ordines angelorum. Sed ut compleretur electorum numerus, homo decimus est creatus, qui


a conditore suo nec post culpam periit, quia hunc aeterna sapientia per carnem miraculis coruscans ex lumine testae reparavit. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 34, PL 76, 1249C-D).

n. 192: Sancta diuinitas habuit drachmas decem, id est in electis angelis et in homine decem ordines supernarum distinctionum; sed drachmam unam perdidit, cum homo magis diabolicam seductionem quam diuinum praeceptum secutus in mortem cecidit. Vnde ipsa accendens ardentem lucernam, scilicet Christum uerum Deum et uerum hominem, splendidissimum que solem iustitiae, […] et sic inuenit drachmam suam, hominem uidelicet quem perdiderat. Tunc conuocauit amicas, id est saeculares iustitias, et uicinas, id est spiritales uirtutes, dicens: Congratulamini mihi laudabiliter et gaudenter, et aedificate caelestem Ierusalem uiuentibus lapidibus, quia hominem inueni, qui perierat deceptione diaboli. (Scivias 3, 2, 20, p. 366).

n. 196: Anima itaque a Deo in formam hominis mittitur, quatinus eadem forma per ipsam uiuificetur; et quia a creatore suo se uenisse sentit, idcirco etiam homo tam in secta aliqua quam in fide recta positus Deum nominat, quoniam hoc ex bonis uiribus animę sibi insitum habet. (Liber divinorum operum 1, 4, 18, p. 150).

n. 197: Dominus etenim in celo in potentia sua potenter regnat et sidera, quę per ipsum accenduntur, et reliquam creaturam inspicit. Sic et homo super sedem, quę terra est, sedet et reliquę creaturę dominatur, quia signis omnipotentię Dei insignitus est. Signa uero hęc quinque sensus hominis sunt, per quos ex potentia Dei intelligit et sentit, quod trinitatem in unitate, unitatem in trinitate in Deo uenerari per rectam fidem debet; et ueneratio ista ornamentum nouem ordinum angelorum est, de quibus diabolica turba expulsa corruit. Homo autem decimus chorus est, quem Deus in semetipso in prima constitutione perditorum angelorum reparauit, quoniam homo fieri uoluit; in cuius humanitate turris est, in qua illi ambulant qui in decimo choro sunt. Itaque, ut supra dictum est, Deus in homine tam superiores quam inferiores creaturas signauit. Qui, postquam per spiraculum uitę, quod est anima, inspiratus est, surrexit omnesque creaturas cognouit, ac in animo suo fortissima dilectione illas amplexatus est. (Liber divinorum operum 1, 4, 102, p. 244-45).

n. 199: Quartam uero imaginem uidi caput ut caput serpentem habentem, et pectus pennatum ut pectus lari est, ac crura et pedes quemadmodum crura et pedes uipere sunt. Dorsum autem eius et cauda ac totum reliquum corpus ipsius cancro assimilabitur. Et se hac et illac precipitanter mouebat, quasi a uento moueretur; et cum mouebatur, omnes predictas tenebras concussit. Sed et ad aquilonem se conuertit, ac multum ognem ex ore suo emisit. Et dicebat: […]. Liber vite meritorum 3, 8, p. 129).

n. 200: Quare precepta aliorum recolimus? Cum hoc facimus, nec uidemus nec cognoscimus quod sumus. Nos legitimi philosophi existimus, et sapientiores aliis sumus. Ergo non faciemus quod scimus? Immo faciemus. Nam multi magistri secundum propriam uoluntatem suam et secundum maleficia sua nobis precepta constituunt: et faciemus sicut illis placuerit? Quid est hoc? Si enim arbores plenas foliis uiderem, et si omnes uoces uolucrum intelligerem, et si hec omnia mihi precepta darent, tandem nescirem quid facere possem. Quod autem in me constituo, quam probitatem et quam utilitatem habeat scio, et cuius salutis sit intelligo. Melius enim mihi est ut hoc faciam, quod scio, quam hoc quod non recognosco: quia quod nescio interdum magis nociuum quam utile est. Igitur quod uideo et quod tango et quod in sensu meo intelligo, hoc mihi faciendum est. Sed et per creaturas creaturarum reposcam


que salus et que aduersitas mea sit, quia Deus eas per subiectionem preceptorum meorum mihi obedire fecit. Et cur Deus eas mihi subiecisset, si nullam ostensionem in eis habere deberem? Itaque in eis considerabo que mihi placuerint. (Ibid., p. 129-30).

n. 207: O nescio quid faciam aut ubi fugiam. (Ordo virtutum, Scena 1, Infelix Anima, p. 84).n. 208: DE NIGRO PORCO QVID SIGNIFICET Sed alia ut niger porcus: quoniam cursus ille

rectores magnam nigredinem tristitiae in semetipsis facientes habet et se luto immunditiae inuoluentes, uidelicet diuinam legem in multis contrarietatibus fornicationum et aliorum similium malorum postponentes, ac multa schismata diuinorum praeceptorum in sanctitate machinantes. (Scivias 3, 11, 5, p. 579).

n. 213: Strepitus diaboli ad animam illam: [...] Respice mundum, et amplectetur te magnohonore.[…] Ego autem dico: Qui voluerit me et voluntatem meam sequi, dabo illi omnia!. (Ordo virtutum, Scena 1, p. 86).

n. 214: De dei vindicta. Quae si aliquando propter iudicium dei terrores suos inordinate emiserint, multa pericula et mundo et hominibus inferunt, [...]. Elementa enim subiecta sunt homini, et secundum quod ipsa tanguntur ab operibus hominum, sic officia sua interdum exercent. Nam quando homines se invicem intermiscent cum proeliis, terroribus, odio et invidia ac in contrariis peccatis, tunc evertunt se in alium et in contrarium modum aut caloris aut frigoris aut magnarum effusionum et inundationum. Et hoc est de prima dispositione dei, quia eis sic a deo constitutum est, ut secundum opera hominum aliquando operentur, quoniam ab operibus illorum tanguntur, ubi homo cum eis et in eis operatur. Cum autem homines in recto itinere sunt et moderate et bona et mala operantur, tunc illa exercent officia sua de gratia dei secundum necessitatem hominum. Sed cum eadem elementa terrores suos, ut dictum est, ad homines emittunt, tunc homines plorent, clament cum suspiriis et lacrimis, ut haec elementa suscipiant et ad sanguinem immaculati agni deferant, et gratia dei succurret eis. (Causae et curae 2, p. 57, 9-30).

n. 217: Quod sic intellectui patet: Contere per penitentiam uinculum primę captiuitatis et transgressionis, o homo, qui inter filias supernę pacis in paradiso computatus eras, quoniam illo perdito multis malis subiugatus es. Quapropter dicit ille, qui dominus cunctorum est, uobis, qui spontanee peccatis inuoluti estis: Tali modo absque precio uenundati estis, sicut Deus primę mulieri dolorem promisit, quę propter preuaricationem diuini precepti paradiso caruit atque nomen quod est filia Syon amisit [...] (Liber divinorum operum 1, 3, 11, p. 128).

n. 218: Et audiui uocem de caelo dicentem: ‘Haec est floriditas in superna Sion, mater et flos rosarum et lilium conuallium. O floriditas, filio potentissimi regis desponsaberis, cui et nominatissimam prolem gignes, cum in tempore tuo confortaberis’. (Scivias 2, 5, p. 175).

n. 221: Etenim consonantia est dissimilium inter se vocum in unum redacta concordia [...] Consonantia est acuti soni gravisque mixtura suaviter uniformiterque auribus accidens. (Anicius Manlius Severinus Boethius. De musica libri quinque 1, 3 y 8. PL 63, 1173D y 1176A).

n. 222: [...] Ut autem etiam diuine illius dulcedinis et laudationis, qua cum angelis in Deo, priusquam caderet, idem Adam iucundabatur, et non eius in hoc exsilio recordarentur, et ad hec quoque ipsi prouocarentur, idem sancti prophete, eodem spiritu quem acceperant edocti, non solum psalmos et cantica, que ad accendendam audientium deuotionem cantarentur,


sed et instrumenta musice artis diuersa, quibus cum multiplicibus sonis proferrentur, hoc respectu composuerunt, ut tam ex formis uel qualitatibus eorumdem instrumentorum quam ex sensu uerborum, que in eis recitantur, audientes, ut predictum est, per exteriora admoniti et exercitati, de interioribus erudirentur. Quos, uidelicet sanctos prophetas, studiosi et sapientes imitati, humana et ipsi arte nonnulla organorum genera inuenerunt, ut secundum delectationem anime cantare possent; et que cantabant, in iuncturis digitorum, que flexionibus inclinantur, adaptauerunt, ut et recolentes Adam digito Dei, qui Spiritus Sanctus est, formatum, in cuius uoce sonus omnis harmonie et totius musice artis, antequam delinqueret, suauitas erat. [...] Cum autem deceptor eius, diabolus, audisset quod homo ex inspiratione Dei cantare cepisset, et per hoc ad recolendam suauitatem canticorum celestis patrie mutaretur, machinamenta calliditatis sue in irritum ire uidens, ita exterritus est, ut non minimum inde torqueretur, et multifariis nequitie sue commentis semper deinceps excogitare et exquirere satagit, ut non solum de corde hominis per malas suggestiones et immundas cogitationes seu diversas occupationes, sed etiam de ore Ecclesie, ubicumque potest, per dissensiones et scandala uel iniustas depressiones, confessionem et pulchritudinem atque dulcedinem divine laudis et spiritualium hymnorum perturbare uel auferre non desistit. Quapropter summa uigilantia uobis et omnibus prelatis satagendum est ut, antequam os alicuius ecclesie laudes Deo canentium per sententiam claudatis, uel eam a tractandis uel percipiendis sacramentis suspendatis, causas pro quibus hoc faciendum sit, diligentissime prius discutiendo uentiletis. Est studendum uobis est, ut ad hoc idem zelo iustitie Dei, non indignatione uel iniusto motu animi, seu desiderio ultionis trahamini, et cauendum semper est, ne in iudiciis uestris circumueniamini a Satana, qui hominem a celesti harmonia et a deliciis paradisi extraxit. Pensate itaque quoniam, sicut corpus Iesu Christi de Spiritu Sancto ex integritate Virginis Marie natum est, sic etiam canticum laudum secundum celestem harmoniam per Spiritum Sanctum in Ecclesia radicatum est. Corpus uero indumentum est anime, que uiuam uocem habet, ideoque decet ut corpus cum anima per uocem Deo laudes decantet. [...] Et quoniam interdum in auditu alicuius cantionis homo sepe suspirat et gemit, naturam celestis harmonie recolens, propheta, subtiliter profundam spiritus naturam considerans, et sciens quia symphonialis est anima, hortatur in psalmo ut confiteamur Domino in cithara, et in psalterio decem chordarum psallamus ei, citharam, que inferius sonat, ad disciplinam corporis, psalterium, quod de superius sonum reddit, ad intentionem spiritus, decem chordas, ad contemplationem legis referri cupiens. (Carta 23 –a los prelados de Maguncia–, años 1178-79, p. 63-65, CCCM 91).

n. 223: Quibus cum diligenter intendimus, recolimus qualiter homo uocem uiuentis Spiritus requisiuit, quam Adam per inobedientiam perdidit, qui ante transgressionem adhuc innocens, non minimam societatem cum angelicarum laudum uocibus habebat, quas ipsi ex spiritali natura sua possident, qui a Spiritu qui Deus est spiritus vocantur. Similitudinem ergo uocis angelice, quam in paradiso habebat, Adam perdidit. (Ibíd., p. 63).

n. 224: Principio igitur de musica disserenti, illud interim dicendum videtur, quot musicae genera ab ejus studiosis comprehensa esse noverimus. Sunt autem tria. Et prima quidem mundana est; secunda vero humana; tertia quae in quibusdam constituta est instrumentis, ut in cithara vel in tibiis, caeterisque quae cantilenae famulantur. Et primum ea quae est mundana in his maxime perspicienda est quae in ipso coelo, vel compage elementorum, vel temporum


varietate visuntur. Qui enim fieri potest, ut tam velox coeli machina tacito silentique cursu moveatur? Et si ad nostras aures sonus ille non pervenit, quod multis fieri de causis necesse est, non poterit tamen motus tam velocissimus ita magnorum corporum, nullos omnino sonos ciere, cum praesertim tanta sint stellarum cursus coaptatione conjuncti, ut nihil aeque compaginatum, nihil ita commixtum possit intelligi. Namque alii excelsiores, alii inferiores feruntur, atque ita omnes aequali incitatione volvuntur, ut per dispares inaequalitates ratus cursuum ordo ducatur. Unde non potest ab hac coelesti vertigine ratus ordo modulationis absistere. Jam vero quatuor elementorum diversitates contrariasque potentias, nisi quaedam harmonia conjungeret, qui fieri posset, ut in unum corpus ac machinam convenirent? Sed haec omnis diversitas ita et temporum varietatem parit et fructuum, ut tamen unum anni corpus efficiat. (Boethius. De musica 1, 2, PL 63, 1171D-72A).

n. 225: Idcirco definitur sonus: Aeris percussio indissoluta usque ad auditum. (Ibíd., 1, 3, 1173A).

n. 226: Consonantia, quae omnem musicae modulationem regit, praeter sonum fieri non potest. Sonus vero praeter quemdam pulsum percussionemque non redditur. Pulsus vero atque percussio nullo modo esse potest, nisi praecesserit motus. (Ibíd., 1, 3, 1172D).

n. 227: Summus namque opifex universitatem quasi magnam citharam condidit, in qua veluti varias chordas ad multiplices sonos reddendos posuit: dum universum suum opus in duo, vel duo sibi contraria distinxit. Spiritus enim et corpus quasi virilis et puerilis chorus gravem et acutum sonum reddunt, dum in natura dissentiunt, in essentia boni conveniunt. Ipsi ordines spirituum reddunt discrimina vocum, dum archangeli angelos in gloria praecellunt, illos autem virtutes honore transcendunt, has vero potestates dignitate vincunt, et his Principatus superiores existunt. Horum gloriam Dominationes superant, ipsaeque thronos in claritate non aequiparant; et hos Cherubim in scientia, Seraphim in sapientia obscurant. Qui omnes dulci harmonia consonant, dum concorditer suum factorem amando laudant; et singulis propria gloria sufficit, nec quis alterius donum concupiscit. Similiter corporalia vocum discrimina imitantur, dum in varia genera, in varias species, in individua, in formas, in numeros separantur: quae omnia concorditer consonant, dum legem sibi insitam quasi tinnulos modulis servant. (Honorius Augustodunensis. Liber XII Quaestionum 2, PL 172, 1179B-D).

n. 228: [...] quia formam Verbi semper Patri cohaerentis, quo sempiterne dicit Deus omnia, neque sono vocis neque cogitatione tempora sonorum volvente, sed coaeterna sibi luce a se genitae Sapientiae, [...]. (Aurelii Augustini Hipponensis. De Genesi ad Litteram Libri duodecim 1, 4, 9).

n. 229: [...] ipsa Dei Sapientia, per quam facta sunt omnia, priusquam fierent ea noverat. [...] Porro si noverat, ubi nisi apud se ipsum, apud quem Verbum erat, per quod facta sunt omnia? (Ibíd., 5, 13, 19).

n. 230: Verba ergo Dei sexto die dicentis: Ecce dedi vobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super omnem terram, et caetera, non sonabili vel temporali voce prolata verba sunt, sed sicut in eius Verbo est creandi potentia. Dici autem hominibus, quid sine temporalibus sonis Deus dixerit, nonnisi per temporales sonos potuit. (Ibíd., 8, 3, 7).

n. 231: Racionalitas etiam sum, uentum sonantis uerbi habens, per quod omnis creatura facta est (Liber divinorum operum 1, 1, 2, p. 48).


n. 232: Quicumque agrum corporis sui per discretionem lacerat, subitanea preuentio finis illi non nocebit, quia symphonia Spiritus Sancti et leta uita eum suscipiet. (Carta 140r –a una priora–, año 1173, p. 315, CCCM 91a).

n. 234: Qui sine inicio sum et a quo omnia inicia procedunt et qui antiquus dierum sum, dico: Ego per memetipsum dies sum, qui a sole numquam processi, sed de quo sol accensus est. Ego etiam racio sum, quę ab alio son sonuit, sed ex qua omnis racionalitas spirat. Ad intuitum igitur faciei meę specula feci, in quibus omnia miracula antiquitatis meę, quę numquam deficient, considero ac eadem specula in laudibus concinentia paraui, quia uocem ut tonitruum habeo, cum qua totum orbem terrarum uiuentibus sonis omnium creaturarum moueo. (Liber divinorum operum 1, 4, 105, p. 248).

n. 236: «Et ecce talentum plumbi portabatur, et ecce mulier una sedens in medio amphorae. Et dixit: Haec est impietas. Et projecit eam in medio amphorae, et misit massam plumbeam in os ejus.» Ut autem ipse angelus exponit, vocabatur impietas, id est idololatria et negatio Dei. Talentum plumbi massam dicit. Portabatur autem vel suo impetu per aerem, vel jussione Dei. Talentum illud vel massa plumbi signat gravissimum pondus peccatorum, quo populus ille premebatur. Angelus ergo Domini arreptam mulierem projecit in medium amphorae, ut in plenitudine peccatorum portaretur in Babylonem, ubi, sicut in sequentibus legitur, portabatur, ibique captivitatis pondere premeretur; et quoniam in suo scelere gloriabatur, talentum vel massam plumbi misit angelus in os ejus, id est amphorae, ut impietatem clauderet, et obturato ore nequaquam se ultra jactaret in suo scelere, sed aeterno silentio conticesceret. (Haymo Halberstatensis. Enarratio in duodecim prophetas minores. In Zachariam prophetam, 5, PL 117, 0236C-37A).

n. 237: Et sic de suspiris et lacrimis istis uiriditas penitentię in eodem homine exurgit. Quapropter et ipse, in operibus bonis denuo suscitatus, grauamina peccatorum suorum in tanta diligentia et penitentia examinat, ut carnes membrorum suorum aliquantulum exsiccentur et tanta amaritudo in corde ipsius crescit, ut intra se multociens dicat: Vt quid ad tanta crimina natus sum? Cum anima mea in Deum peccaui et cum ea penitentiam ago ad Deum suspirando, qui formam Adę de uirgine dignatus est suscipere. Vnde et ego confido quod me non despiciat, sed a peccatis meis absoluat, et etiam per uultum sanctę humanitatis suę in uera fide me penitentem suscipiat. Tunc anima et corpus in unum se coniungunt et concordes ad Deum anhelant, quoniam animę peccata nequaquam placent, sed tantum ex stupore carnalis concupiscentię carni cogitur consentire; quia si delectationem anima ad peccatum haberet, homo in luto peccatorum semper sordesceret. (Liber divinorum operum 1, 4, 32, p. 168-69).

n. 240: [...] et cum aereo uento quadam inuisibili uita, quę | cuncta sustinet, uitaliter omnia suscito. (Liber divinorum operum 1, 1, 2, p. 48).

n. 241: Diabolus: Quae est haec potestas, quod nullus sit praeter Deum? Ego autem dico; qui voluerit me et voluntatem meam sequi, dabo illi omnia! Tu vero tuis sequacibus nihil habes, quod dare possis, quia etiam vos omnes nescitis quid sitis! [...] ; Diabolus: Quae es, aut unde venis? Tu amplexata es me, et ego foras eduxi te. Sed nunc in reversione tua confundis me. Ego autem pugna mea deiciam te! (Ordo virtutum, Scena 1, p. 86 y Scena 4, p. 98).

n. 245: Fervet in carne aestus concupiscentiae, aliquando in mente ira desaevit, indignationis et amaritudinis verba prorumpunt, et ad instar maris quod vehementer agitat ventus, omnia


interiora hominis conturbantur; sed levante super hoc mare crucem suam Jesu, sedantur omnia, omnia conquiescunt. (Aelredus Rievallensis. In adventu Domini. PL 184, 0819C-D).

n. 246: Noverimus ergo, fratres, quod mare hoc, quod est inter nos et Deum, praesens saeculum est, de quo dicit Psalmista: Hoc mare magnum et spatiosum manibus (Psal. CIII). Nisi istud mare transierimus, nullo modo poterimus venire ad illum, qui ait: Transite ad me omnes. Alii merguntur in hoc mari, alii transeunt. Illi demerguntur, qui sine navi sunt in hoc mari, vel qui de navi exeunt, vel qui aliqua tempestate expelluntur. Navis ista, sine qua nullus potest transire hoc saeculum, est professio crucis Christi. (Íd., Sermones de tempore, XIX. “In nativitate B. Mariae”. PL 184, 0316C-D).

n. 249: Et haec circa collum rubeam torquem habet: quoniam undique in fortitudine sua fideliter perseuerans martyrio sanguinis decoratur, fiduciam suam non in fallaces uanitates ponens, sed in Deo […]. (Scivias 3, 8, 22, p. 509).

n. 252: Prior autem illarum, quae ante hanc imaginem [Iustitiam] sibi collaterales stabant, armata uidebatur, galea scilicet, lorica, ocreis ac ferreis chirothecis induta, tenens etiam euaginatum gladium dextra, hastam autem sinistra. Et sub pedibus suis horribilem draconem conculcans os illius ferro hastae transuerberabat, ita ut idem immundissimas spumas euomeret. Sed et gladium quem tenebat quasi ad feriendum fortiter uibrabat. (Scivias 3, 9, 2, p. 520).

n. 253: [...] quia post iustitiam Dei surgit fortitudo quasi princeps in conspectu summi regis, recto et sancto opere repugnans in hominibus cunctis insidiis aduersariorum, armata apparens uidelicet uirtute omnipotentis Dei: quia ipsa fortis in fide fortiter resistit diabolicae obiectioni. (Scivias 3, 9, 28, p. 542-43).

n. 254: Dicitur aspis hinc alteram aurem, quam pressius potest, terrae infigere; inde vero alteram caudae immissione nihilominus obturare, ne audiat. Quid ad haec incantantis vox, quid sermo faciat praedicantis? [...] Noverit tamen vir pertinax, non coelo sese, sed solo infigere caput, quod sapientia, quae desursum est, non modo pudica, sed et pacifica sit; haec autem magis, ut ita dicam, aspidica, nisi terrena esse non potest. Sed nec adeo obsurdesceret, nisi cauda quoque obturaret auditum. Quae est haec cauda? Finis intentionis humanae. Haec surditas desperata, dum hinc quidem velut terrae infixus, propriae quisque inhaeret voluntati; inde velut reflectens caudam, finem aliquem meditatur, et infigit animo quod desiderat adipisci. (Bernardus Claraevallensis. “In psalmum XC, Qui habitat”, Sermo XIII, 3. In: Sermones de Tempore. PL 183, 0237A-B).

n. 258: […] quoniam caritas in operibus filii Dei mansuetudinem verę fidei super omnia lucentem protulit, ubi de publicanis et peccatori bus martires, confessores atque penitentes elegit, et ubi de impiis iustos fecit, quemadmodum de Saulo Paulum; quatinus super pennas uentorum, hoc est in celestem armoniam, uolarent. (Liber divinorum operum 1, 1, 11(12), p. 55.

n. 259: Flagellis suis castigans castigauit me peccatorem ille, qui Dominus omnium est; sed tamen in eadem castigatione qua me flagellat morti infernalium penarum non tradidit me, quia illum amando quesiui et peccata mea illi confessus sum; atque in ipsa paciens et prudens sum, quando iudicia eius super culpas meas recta cognosco, et cum duabus alis, scilicet scientię boni et mali, ad illum uolare studeo, ita ut cum dextra ala sinistram michi subiciam, quatinus recto et equali tramite incedam. (Liber divinorum operum 1, 2, 30, p. 92.


n. 261: Calybs valde calidus est, et quod fortissimum est in aeramento ferri. Et fere quasi divinitatem Dei significat, unde et dyabulus eum fugit et devitat. (Liber Subtilitatum …, 1359C).

n. 265: Nam longitudo stature hominis latitudoque ipsius brachiis et manibus equaliter a pectore extensis equales sunt, quemadmodum etiam firmamentum equalem longitudinem et latitudinem habet. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 15, p. 146).

n. 275: Elephans calorem solis et non carnis habet [...]; atque ad honorem hominis est, ut princeps ad honorem suae urbis facit; et dolosum non est nec malus in rectitudine […]. (Physica 1313A).

n. 277: O gravis labor et o durum pondus, quod habeo in veste huius vitae; quia nimis grave mihi est contra carnem pugnare. (Ordo virtutum, Scena 1, Sed gravata anima conqueritur, p. 84).

n. 278: Deus creavit mundum, non facio illi iniuriam, sed volo uti illo. (ibíd., Anima, p. 86).n. 279: Quicquid desiderare et querere potuero, illud frequentabo, et a nullo me abstinebo. [...]

Quomodo dimitterem quod sum [...]? Si sic uiuerem, quod uix suspirare possem, que tunc uita mea esset? Quicquid ludi et quicquid risus mihi aderit, hoc faciam. […] Nam omnis motus corporis mei salus mea est; et quomodo creata sum, sic facio. Et cur me in aliud mutarem quam in illud quod sum? […] (Liber vite meritorum 2, 13, p. 80-81).

n. 281: [...] anima secundum uoluntatem carnis operatur in peccatis, et iterum in suspiris eadem anima ad iusticiam se reparat; [...] quia sicut in delictis delectata est, ita pro illis dolendo se affligit; et hoc per uerecundiam habet. [...]; et ideo etiam quamdiu corpus et anima simul uiuunt, tamdiu fortem conflictum simul habent, quoniam unde caro in peccatis delectatur, inde anima dolet. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 16, p. 147-48).

n. 282: Anima itaque a Deo in formam hominis mittitur, quatinus eadem forma per ipsam uiuificetur; et quia a creatore suo se uenisse sentit, idcirco etiam homo tam in secta aliqua quam in fide recta positus Deum nominat, quoniam hoc ex bonis uiribus animę sibi insitum habet. Quapropter et ipse nomen Dei querendo in altitudinem ascendit atque per quandam legem disciplinam excribrat, qua illum quem nominat ueneretur. (Ibíd., 1, 4, 18, p. 150).

n. 284: Ipsa etiam anima in infantia hominis propter innocentiam ipsius, cum adhuc sugendo teneris cibis pascitur, in ipso multum gaudet, quia nondum peccata, sicut nec Adam ante preuaricationem pure et simpliciter uiuendo, gustauit. Sed homo cum per incrementum temporis confortatis ossibus carnis et sanguinis sui robur acceperit, innocentia cessat; quoniam gustus peccatorum in homine tunc surgit, anima contra naturam suam operando in ipso depressa et per corpus in peccatis uiuendo superata. Et quemadmodum post solis occasum splendor ipsius hominibus subtrahitur, sic ipsa post perpetrationem peccati de amissione gaudii, quod prius habuerat, gemens et plorans cruciatur. Gustus namque peccatorum corpus et sanguinem et omnia uiscera hominis per opus peccatorum contaminat; post peracta uero peccata homo tedio peccatorum suorum in dolorem cordis per suspiria animę multociens coactus ducitur. (Liber Divinorum Operum 1, 4, 42, p. 177).

n. 285: Anima quoque, [...], per quam omnia opera hominis [...] perficiuntur, per gratiam Spiritus Samcti homini opera sua proponit, ut per cogitationes, quę uelut mare inundant, utilia et inutilia discernat. Idem etiam homo naufragium sepe patitur, cum per bonas cogitationes animę non consentiens de peccatis suis in magnam confusionem dimergitur; et sic in


grauissimo labore cum naue cogitationum remigat, nisi per inspirationem Spiritus Sancti supra petram, qui Christus est, eas edificet. (Ibíd., 1, 4, 59, p. 192).

n. 286: Diabolus enim unum uult, scilicet ut animas in mortem seducat, nec aliud facere querit nec facere potest, et uix sustinet donec perficiat quod facere ualet. (Ibíd., 1, 4, 105, p. 262).

n. 287: TIMOR DEI: Ego Timor Dei, vos felicísimas filias praeparo, ut inspiciatis in Deum vivum et non pereatis. VIRTUTES: O Timor, valde utilis es nobis, habemus enim perfectum studium numquam a te separari. DIABOLUS: Euge, euge! quis est tantus Timor? Et quis est tantus Amor? Ubi est Pugnator et ubi est Remunerator? Vos nescitis quid colitis. (Ordo virtutum, Scena 2, p. 88).

n. 288: Et dixit: quam salutem habeo, nisi lacrimas? Et quam uitam habeo, nisi dolorem? Et quod auxilium mihi aderit, nisi mors? Et quod responsum mihi dabitur, nisi perditio? Nam meliora non habeo (Liber vite meritorum 2, 11, p. 80).

n. 289: Tu penarum ingluuies es, et aliud non desideras. Deus inuocandus est, et bonitas eius querenda est. Te ipsam incidis, quoniam in Deum non confidis. A Deo nihil queris, unde etiam nihil inuenis. Ego autem ad Deum clamo, et responsum eius accipio; et ab eo peto, et in bonitate sua dat mihi quod uolo; et ab eo quero, et inuenio. Nam uenerabile gaudium sum, ac citharam coram Deo percutio, cum omnia opera mea in ipsum pono; unde etiam propter fidelem spem quam ad eum habeo, in sinu suo sedeo. Tu autem in Deum non confidis, nec gratiam eius desideras, unde omnia mala tibi occurrent. (Ibíd., 2, 12, p. 80).

n. 290: Ego sum columna, que molliri non potest, quia fundamentum meum in Deo est. (Ordo virtutum, Scena 2. Patientia, p. 94).

n. 291: Et prior earum apparet stans supra pauimentum ipsius aedificii quasi in arcu ignei splendoris, diuersis imaginibus malignorum spirituum interius depicto et contra praedictam turrim posito: quia eadem uirtus perficitur in terrenis rebus eas conculcando in bonitate Patris, cum diligenter pertransit desideria carnis in exemplo Filii Dei. Quomodo? Quia in multa tolerantia pertransit aduersa mundi fortiter examinata et excribrata in arcu, id est in excellentia saecularis potestatis, quae ignea est in terrore deterrentis superbiae, quam diabolica turba subsequitur, interiora animae saecularium desideria carnalia diligentium attrahens suae uoluntati, cum etiam idem arcus per terrenam potentiam in multis modis interdum opponat se iustitiae, repugnans uero testamento quod aedificatum est in Deo; quae tamen omnia superat uictrix uirtus per adiutorium Dei in bonis hominibus, quamuis multum impugnentur et fatigentur ab insidiis malignorum. (Scivias 3, 3, 10, p. 384-85).

n. 292: Sexta autem imago faciem hominis habuit, excepto os eius ut os scorpionis erat, et quod albuginem oculorum magis quam pupillas extorserat. Brachia quoque eius brachiis hominis assimilabantur, sed manus eius incurue erant longis unguibus. Pectus autem et uentrem et dorsum ut cancer habebat, sed crura ut locusta, et pedes ut uipera. Et stanti rote molendini implicata fuit, ita quod manibus suis superiores radios eiusdem rote tenebat, et quod pedibus suis supra inferiores radios stabat. Crines autem in capite non habebat, sed toto corpore nuda fuit, et multum ignem uelut faculas ex ore suo emisit. Et dixit: Ego conculco et prosterno omne quod mihi iniuriam infert. Quare iniuriam sustinerem? Quod quilibet uult ne sibi inferam, hoc etiam mihi non faciat. Nam gladio uulnero et fustibus cedo, cum aliquis iniuriam mihi fecerit. (Liber vite meritorum 1, 11, p. 18).


n. 293: Que faciem hominis habet, quoniam ira ex hoc in homine surgit, quod homo malum scit: excepto quod os eius ut os scorpionis est, quia frendens homicidium ut percussio ueneni mortis est; et quod albuginem oculorum magis quam pupillas extorquet: quoniam ira pestilentiam furoris in intentione sua magis quam rectitudinem tranquillitatis profert, ubi homo nec se ipsum, nec alius considerat, sed iustitiam euertens quasi cecus sit, procellas furiarum emittit. Brachia quoque eius brachiis hominis assimilantur: quia dominatio ire absque timore Dei potestati hominis in scientia mali associatur, quoniam diabolus in malitia sua opinionem habuit, cum hoc facere uoluit, quod perficere non potuit; homo autem nequitiam suam cogitando, considerando et operando perfecit, ita quod manifeste apparet. Sed et irrationabilia animalia aliis interdum lesionem inferunt, quia notitiam eorum non habent; interdum autem alia in lesione preueniunt, quoniam ab eis ledi timent; interdum uero alia propter esuriem suam inuadunt et ea collidunt; homo autem tam se diligentem quam se odio habentem in malitia ire sue dilaniat, ac sibi bonum facienti multociens malum pro bono reddit. Sed manus eius incurue sunt longis unguibus, quia omnia opera eius prona et extensa ad rapacitatem sunt, per que etiam opera aliorum in magna insania dilacerat. Pectus autem et uentrem et dorsum ut cancer habet: quoniam homo per iracundiam in habitaculum scientie sue nec tempus pacis, nec legis, nec recte constitutarum institutionum computat, sed omnia hec ei stabilitatem dissipant; nec etiam propter rabiem, nec propter impetum irritationum quas in se habet spiritali cibo se pascit, nec etiam preceptis Dei se onerat, sed omnia iusta et recta, et moderationem ac lenitatem conuenientium causarum a se proicit; et hoc per rugas malarum uicissitudinum et ad diabolum retro incedentium facit, uelut cancer retrorsum uadit. Sed et crura ut locusta, et pedes ut uipera habet, quia in cruribus suis uanam gloriam, ac in incessu suo inuidiam ostendit, quoniam in uana gloria superbie omnem iustitiam transilit, ac in inuidia dilaniat quecumque diripere poterit. Quod autem stanti rote molendini implicata est, hoc est quod in recto itinere non incedit, sed quod in propria uoluntate sua quiescit, quia non alium quam cor suum sequitur; ita quod manibus suis superiores radios eiusdem rote tenet, et quod pedibus suis supra inferiores radios stat: quoniam opera sua in exaltatione libertatis proprie uoluntatis sue audacter perficit, ubi etiam uestigia sua in id quod deterius in eadem libertate est ponit, quia non ad iustitiam, sed ad iniquitatem semper tendit. Crines autem in capite non habet, quoniam omni honore bone fame et salutis mentem hominis ira denudat, ita quod etiam homo quid bonum et quid iustum sit in ira sua non considerat. Vnde et toto corpore nuda est, quia sibi uestem correctionis non circumponit, sed quod etiam in furore suo quod contumeliosum est de semetipso interdum manifestat. Quapropter multum ignem uelut faculas ex ore suo emittit: quoniam homo ardentia et scintillantia uerba in uoce sua per uindictam malignitatis profert, cum in ira accenditur, ita quod etiam Dei obliuiscitur, uelut idem uitium in supradictis uerbis suis declarat. (Liber vite meritorum 1, 72, p. 43-44).

n. 297: Super montes clamo. Et quis est qui mihi assimiletur? Pallium meum super colles et regiones dilato, et nolo ut ullus expugnet me. Nullum mihi similem scio. (Liber vite meritorum 3, 3, p. 125).

n. 299: Prima enim imago superbia declarat, que initium omnium uitiorum et materia et matrix omnium malorum est: quoniam angelum de celo proiecit, ac hominem de paradiso expulit; et que etiam animabus ad uitam per bona opera redire cupientibus in fine eorundem operum insidias ponit, quatinus eis supernam remunerationem auferat. Nam homo multotiens de


bonis actibus suis extollitur, et ita beata mercede per superbiam euacuatur. Que quasi faciem muliebrem habet: quia omnem uoluntatem suam in primo angelo qui de celo corruit ad stultitiam uerterat, cum qua etiam primam mulierem de paradiso eiciebat, sicut et nunc intorta mollitie homines extra se ducere solet. Sed eius oculi ignei sunt, quoniam intentio ipsius in malitia ardet; et nasus luto aspersus, quia sine discretione in insipientia sordet; et os clausum, quoniam nullam rectitudinem in uerbis amat, sed quia Deum et omne quod bonum est in corde suo negat. Brachiis autem et manibus caret, quia fortitudo ac opera ipsius non uitam, sed mortem habent; et in utroque humero eius ala similis ale uespertilionis est: quoniam et in celestibus et in terrenis uelut imperialem defensionem sibi fallaciter parat, ubi non rectum uolatum iustitie, sed deceptabilem ac nocturnam fiduciam sibi coniungit, ita quod et dextra ala contra orientem, sinistra uero ad occidentem tenditur, quia in celestibus Deo se opponit, in terrenis uero ad diabolum currit. Et pectus uirile habet, quoniam tumorem uane magnitudinis in corde suo semper gerit: in quo crura et pedes ut crura et ut pedes locuste sunt, quia in eodem tumore sustentationem itinerum suorum cum uana gloria inanis ac instabilis exempli demonstrat et mouet; ita quod uentre et dorso caret, quoniam nullis pascua utilitatis prebet, nec ulli fortitudinem ullius sustentaculi tribuit, cum qua in bono perseuerare possit. Quod autem caput et reliquum corpus eius nec crinibus nec ullo indumento obtectum uides: hoc est quod superbia in mente et in operibus suis absque crine prudentie et absque uestimento salutis stulta et nuda, ut tibi ostenditur, incedit, nisi quod tota prefatis tenebris infixa est, quia omnibus modis in peruersitate infidelitatis iacet; excepto quod uelut tenuissimum filum, quasi aureus circulus, a uertice sub mentum eius in superficie utriusque maxille tenditur, quoniam ipsa nullum honorem nec ullam dilectionem, sed contemptum illi exhibet quem Deum omnia comprehendentem nouit; et hoc ab initio extollentie sue usque ad stultitiam illam exterius quasi superficie tenus produxit, ubi frendendo et mordendo se Deo opposuit, cui preualere non potuit. Sed sicut tunc prostrata turpiter cecidit, ita etiam et nunc quanto altius in mentibus et in actibus stultorum hominum surgit, tanto profundius eos in ima secum detrahit; et tamen nullum similem sibi esse uult, ut etiam superius demonstrat. (Liber vite meritorum 3, 34, p. 141-43).

n. 300: Vt scriptum est in angelico carmine, ubi dicitur: Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae uoluntatis. Hoc tale est. In altissimo Deo fulget homo et Deus in homine, quia Filius Dei mirabiliter incarnatus est, ideoque laudabilis et gloriosus est in caelo Deus ab omni creatura sua. Vnde etiam in terra sit pax saluationis illis hominibus qui uoluntatem Patris cum deuotione et fide suscipiunt; quia etiam pax bonae uoluntatis est uoluntas totius bonitatis Patris, quae Filius eius est, qui est Deus et homo. Et quomodo est ipse pax? Ipse est pax hominum defendens eos ab insidiis antiqui serpentis, qui primus preuaricator exstitit, qui lumen uitae perdidit, deiectus in tenebras; quod lumen pax uera, id est uerus Dei Fiulius, attulit hominibus, ita quod ipsi facti sunt participes regni Dei in beato loco quem perdidit diabolus. (Scivias 3, 6, 32, p. 456).

n. 301: [...] misericordia in muliebri persona fecundissima mater est animarum de perditione. Nam ut mulier operit caput suum, ita deprimit misericordia mortem animarum. Et sicut mulier suauior est uiro, sic est misericordia suauior rabida insania criminum in insania peccatoris, priusquam cor eius uisitetur a Deo. (Scivias 3, 3, 8, p. 380).


n. 302: Et qui praeceps est in ira rosam accipiat et minus de salvia, et in pulverem terat, et in hora illa cum ira in ipso surgit, naribus suis apponat; nam salvia consolatur, rosa laetificat. (Physica 1139C-40D, nota 7).

n. 304: Vnde quisquis diabolum uult expugnare, se muniat et armet cum humilitate; quoniam Lucifer eam ualde fugit et uelut coluber se coram ea in cauernam abscondit, quia ubi ipsa illum apprehenderit, eum quasi uilissimum filum citius frangit. (Scivias 1, 2, 33, p. 37).

n. 305: Pensandum quippe est, cum jam peccatrix anima a vinculis incipit carnis absolvi, quam amaro terrore concutitur, quantis mordacis conscientiae stimulis laceratur. Recolit vetita quae commisit; videt mandata quae negligenter implere contempsit. Dolet indulta poenitentiae tempora sese inaniter percepisse; plorat immobilem districtae ultionis articulum inevitabiliter imminere. Manere satagit, ire compellitur; recuperare vult perdita, non auditur. Post terga respiciens, totius transactae vitae cursum velut unum brevissimum deputat itineris passum; ante se oculos dirigit, et infinitae perennitatis spatia deprehendit. Plorat itaque, quia intra tam breve spatium acquirere laetitiam potuit omnium saeculorum; deflet etiam, se propter tam brevis illecebrae voluptatem, inenarrabilem perpetuae suavitatis amisisse dulcedinem. Erubescit, quia, propter illam substantiam quae vermibus erat obnoxia, illam neglexit quae choris erat angelicis inserenda. Jam radios mentis attollit, et cum divitiarum immortalium gloriam contemplatur, eam propter vitae hujus inopiam perdidisse confunditur. Cumque sub se reflectit oculos ad hujus mundi convallem tetramque caliginem, super se miratur aeterni luminis claritatem, liquido comprehendit quia nox erat et tenebrae quod amavit. O si redivivum poenitentiae tempus mereri potuisset, quam durae conversationis [conversionis] iter arriperet! qualia et quanta promitteret! quantis se devotationum vinculis innodaret! Interea, dum hebescentes oculi contabescunt, dum pectus palpitat, raucum guttur anhelat, dentes paulatim nigrescunt et quamdam velut aeruginem contrahunt; pallescunt ora, membra cuncta rigescunt; dum haec itaque et hujusmodi tanquam vicinae morti praecedentia famulantur officia, adsunt omnia gesta simul et verba. Nec etiam ipsae cogitationes desunt, et cuncta haec amarum adversus auctorem testimonium reddunt. Coacervantur omnia ante respicientis oculos, et quae conspicere refugit, coactus et invitus attendit. Adest praeterea hinc horrenda daemonum turba, illinc virtus angelica. In illo, qui medius est, liquido deprehenditur cui parti jure possessio vindicetur. Nam si pietatis in eo videntur insignia, invitationis angelicae blanditiis oblinitur, atque harmonicae melodiae dulcedine ut exeat provocatur; quod si eum sinistrae parti meritorum nigredo et foeditatis squalor adjudicet, intolerabili mox terrore concutitur, repentini impetus violentia perturbatur, praecipitanter invaditur, ac de miserae carnis ergastulo violenter evellitur, ut ad aeterna supplicia jam cum amaritudine pertrahatur. (Petrus Damianus. Opusculum 50: De Institutio Monialis. PL 145, 0737D-38D).

n. 310: [...] et apértis óculis nostris ad deíficum lumen, adtónitis áuribus audiámus, divína cotídie clamans quid nos ádmonet vox dicens [...] (Sancta Regula, Prologus 9, p. 316).

n. 315: 30. VERBA DEI AD HOMINES QVOD DIVINIS PRAECEPTIS OBOEDIANT ET MALVM ABICIENTES BONVM IN AMORE DEI FIDELITER PERFICIANT. Idcirco uos, o carissimi filii mei, oculos et aures uestras aperite et praeceptis meis oboedite. Et cur patrem uestrum contemnitis qui uos de morte liberauit? Et cur patrem uestrum contemnitis qui uos de morte liberauit? Solem enim nulla indignatio stercoris polluit, sic etiam nec Deum


ulla peruersitas iniustitiae tangere poterit. Sed tu, o homo, in speculatiua scientia bonum et malum inspicis. Et quid es cum in multitudine carnalium desideriorum sordes? Et quid es cum clarissimae gemmae uirtutum in te fulgent? Primus angelus bonum contempsit et malum concupiuit, unde et illud in morte aeternae perditionis accepit et in morte sepultus est, quia quod bonum est abiecit. Boni uero angeli malum neglexerunt et bonum amauerunt, casum diaboli uidentes qui ueritatem uolebat opprimere et mendacium erigere. Quapropter ipsi in amore Dei exarserunt, firmum fundamentum totius boni habentes, ita quod aliud nolunt quam quod Deo placet, numquam in laude eius cessantes. Sed et primus homo Deum cognouit et eum in simplicitate dilexit ac praeceptum eius suscipiens se oboedientiae deputauit, sed deinde ad malum se inclinauit et inoboedientiam perfecit. Nam cum ei diabolus malum suggereret, bonum deseruit et malum perpetrauit, unde et de paradiso eiectus est. Vnde malum in perditione mortis abiciendum est, et bonum in amore uitae perficiendum. (Scivias 1, 4, 30, p. 86-87).

n. 319: Sed tu, o homo, cum habes recordationem boni et mali, uelut in biuio positus es; quia si tunc tenebras mali contempseris, uolens in illum aspicere cuius creatura es et quem in sancto baptismo confessus es, ubi uetus crimen Adae tibi est ablatum, et si dixeris: ‘Diabolum et opera eius uolo fugere et Deum uerum ac eius praecepta sequi’; tunc etiam considera quomodo doctus es a malo declinare et bonum facere, et quia caelestis Pater Vnigenito suo non pepercit, sed eum ad liberationem tuam misit; et ora Deum ut tibi succurrat. Et ipse te exaudiens sic dicit: ‘Isti oculi mihi placent’. Et si tunc taedium abieceris, ita quod in mandatis Dei fortiter cucurreris, clamorem precum tuarum ubique exaudit. Carnem enim tuam debes domare et imperio animae subiugare. Sed tu dicis: ‘Tanta et tam magna pondera in carne mea habeo, quod me superare non ualeo; sed quoniam Deus bonus est, ipse me bonum faciet. Quomodo possem carnem meam domare, cum homo sim? Deus bonus est: ipse omnia bona in me perficiet. Nam cum sibi placuerit, me bonum facere poterit’. (Ibíd.).

n. 321: Sed ego tibi dico: Cum Deus bonus sit, cur bonitatem eius scire contemnis, quia ipse Filium suum pro te tradidit qui te in multis aerumnis et in magnis laboribus de morte liberauit? Sed cum dicis quoniam bona opera operari non possis, hoc in iniustitia iniquitatis dicis. Oculos enim habes ad uidendum, aures ad audiendum, cor ad cogitandum, manus ad operandum, pedes ad ambulandum, ita quod etiam per omne corpus tuum te potes subleuare et prosternere, dormire et uigilare, manducare et ieiunare. Sic te Deus creauit. Vnde et concupiscentiis carnis tuae resiste, et Deus iuuabit te. Nam cum te opponis diabolo uelut fortis bellator inimico suo, tunc Deus delectatur in certamine tuo, uolens ut eum in omnibus horis, in omnibus angustiis tuis constanter inuoces. Sed cum carnem tuam non uis domare, tunc facis eam in uitiis et in peccatis epulari, quoniam ei frenum timoris domini abstrahis, cum quo eam retinere deberes ne in perditionem iret. (Ibíd., p. 87-88).

n. 322: O gloriosa domina, tu semper habes certamina Christi. O magna virtus quae mundum conculcas, unde etiam victoriose in caelo habitas (Ordo virtutum, Scena II. Virtutes, p. 92).

n. 326: Quapropter ita ad diabolum respicis, sicut et ipse ad iniquitatem respexit cum in mortem cecidit. Et ipse de perditione tua gauisus dicit: ‘Ecce homo qui nobis similis est’. Et tunc super te cadit atque uias suas in umbra mortis, secundum quod sibi placet, in te ponit. Sed Deus nouit quid boni perficere possis. Tibi enim lex posita est secundum hoc quod laborare potes.


Tibi enim lex posita est secundum hoc quod laborare potes. Quomodo? Homo uoluptati carnis suae hoc modo resistat, ne in delicias huius mundi diffluat, nec etiam tam secure uiuat quasi in propria domo sua maneat, quoniam peregrinus est, quia pater ipsius eum exspectat, si ad ipsum redire uelit ubi eum esse nouit. Vnde, o homo, si oculos tuos ad duas semitas, id est ad bonum et ad malum uerteris, tunc doceris quod et magna et parua intellegis. Quomodo? Per fidem unum Deum in diuinitate et in humanitate intellegis, et etiam diabolica opera in malo uides. Et cum ita iustas et iniustas uias cognoueris, tunc tibi per me dicitur: ‘Quam uiam ire desideras?’ Quod si tunc in bonis uiis ire uolueris et si uerba mea fideliter audieris, assidua et sincera prece Deum ora ut tibi succurrat et ne te deserat, quoniam fragilis in carne tua es, atque ad humilitatem caput tuum inclina et ea quae in operibus tuis mala sunt excute et a te illa festinanter proice. (Scivias 1, 4, 30, p. 88-89).

n. 331: Haec Deus requirit a te; quia qui tibi aurum et plumbum proponeret et diceret: ‘Ad quod uolueris manum tuam porrige’, aurum auidissime raperes et plumbum dimitteres, quoniam aurum magis quam plumbum diligeres. Sic et caelestem patriam magis quam grauedinem peccatorum attendere debes. Quod si in peccatis cecideris, mox in confessione et pura paenitentia surge, antequam mors oriatur in te. Pater enim tuus uult ut clames, plores et auxilium petas, ne in sordibus peccatorum remaneas. Sed si uulnera acceperis, medicum quaere ne moriaris. Nonne multoties Deus tempestates hominibus immittit, ut tanto attentius ab eis inuocetur? Sed tu, o homo, dicis: ‘Bona opera operari non possum’. Et ego respondebo: ‘Potes’. Et tu dicis: ‘Quomodo?’ Et ego dico: ‘Intellectu et operatione’. Et tu respondes: ‘Consensum non habeo’. Et ego respondeo: ‘Disce pugnare contra te’. Et tu dicis: ‘Contra me ipsum pugnare non ualeo, nisi Deus adiuuerit me’. Audi ergo quomodo pugnes aduersum te. Cum malum in te surgit, ita quod nescis quomodo illud abicias, tunc tactu gratiae meae tactus, quia in uiis interiorum oculorum tuorum gratia mea tangit te, mox clama, ora, confitere et plora, ut tibi Deus succurrat et ut malum a te auferat et ut tibi uires in bono tribuat. Istud habes de scientia tua qua Deum per inspirationem Spiritus sancti intellegis. Nam si alicuius hominis operarius esses, o quoties te oporteret illud facere quod corpori tuo difficile esset! Nonne multa aduersa sustineres propter terrenam mercedem tuam? Et cur Deo propter supernam mercedem non seruis, qui tibi et animam et corpus dedit? Si enim aliquam temporalem rem habere uelles, o quantum laborares ut illam saltem uel paruo tempore habere posses! (Ibíd., p. 89).

n. 332: Nunc autem taedet te illud quaerere quod finem non habet. Nam ut bos stimulo agitur, sic et tu corpus tuum timore Domini exercere debes; quia si hoc feceris, Deus non abiciet te. Si enim aliquis tyrannus te caperet, protinus ad illum te conuerteres qui tibi prodesse posset, ac ei supplicares et eum orares et substantiam tuam illi promitteres, quatenus tibi subueniret. Sic et tu, o homo, fac, cum iniquitas te ceperit; ad Deum te conuertens supplica, ora et correctionem tuam promitte, et Deus iuuabit te. Sed tu, o homo, caecus es ad uidendum, surdus ad audiendum, stultus ad defendendum te, quoniam intellectum quem tibi Deus infudit, et quinque sensus corporis tui quos tibi dedit quasi pro stercore et pro uanitate habes. Nonne intellectum et scientiam habes? Regnum Dei potest emi, non autem ioco acquiri. Audite ergo, o homines, et nolite despicere introitum caelestis Ierusalem, et nolite tangere mortem, et nolite Deum negare et diabolum confiteri, et nolite in peccatis crescere et in bonis deficere. Deum enim audire non uultis, cum in praeceptis ipsius ambulare recusatis


et ad diabolum curritis, cum uoluptatem carnis uestrae perficere contenditis. Conualescite ergo et confortamini, quia uobis necesse est. (Ibíd., p. 89-90).

n. 333: Fidelis autem homo dolorem suum consideret et medicum quaerat, antequam in mortem cadat. Quod si dolorem suum inspexerit et medicum quaesierit, ille inuentus ostendit ei amarum sucum pigmenti per quod saluari potest, quod sunt amara uerba per quae probandus est utrum paenitentia eius de radice cordis ipsius an de uento instabilitatis eius procedat. Cum que hoc probauerit, dat ei uinum paenitentiae, ut foetorem uulnerum suorum abluat, et etiam offert ei oleum misericordiae, quatenus eadem uulnera ad sanitatem leniat. Tunc etiam iniungit ei ut circa sanitatem suam sollicitus sit, dicens: ‘Vide ut in hac medicina studiosus et stabilis sis nec taedium capias, quia uulnera tua grauia sunt’. Sed multi sunt qui uix paenitentiam peccatorum suorum suscipiunt, sed quamuis multo labore, tamen eam propter metum mortis peragunt. At ego eis manum porrigo et amaritudinem illam eis in dulcedinem uerto, ita quod paenitentiam hanc cum tranquillitate perficiunt quam cum magna difficultate inceperunt. Qui autem paenitentiam peccatorum suorum neglexerit, quoniam corpus suum castigare sibi difficile esse dicit, miser est, quia non uult in semetipsum respicere, nec ullum medicum quaerere nec uulnera sua sanare, sed pessimum liuorem in se celat et mortem in simulatione tegit ne uideri possit. Vnde piger ad gustum paenitentiae est, nolens respicere in oleum misericordiae nec consolationem redemptionis quaerere, et ideo in mortem ibit, quoniam mortem dilexit nec regnum Dei quaesiuit. (Ibíd., p. 90-91).

n. 335: Ergo, o fideles, in praeceptis Dei currite, nec uos damnatio mortis apprehendat. Nouum Adam imitamini et ueterem hominem abicite. Nam currenti regnum Dei apertum est, in terra autem iacenti clausum est. Sed miseri sunt illi qui diabolum uenerantur Deum ignorantes. Quomodo? Qui Deum unum in Trinitate non colunt nec Trinitatem in unitate scire uolunt. Vnde qui saluari uult, in recta et catholica fide non dubitet. (Ibíd., p. 91).

n. 336: 1. Quod Pater sit plena potentia, Filius quaedam potentia Spiritus Sanctus nulla potentia. 2. Quod Spiritus Sanctus non sit de substantia Patris, immo anima mundi. 3. Quod Christus non assumpsit carnem, ut nos a iugo diaboli liberaret. 4. Quod neque Deus et homo, neque haec persona quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate. 5. Quod ad Patrem, quia ab alio non est, proprie vel specialiter attineat omnipotentia, non etiam sapientia et benignitas. (Sínodo de Sens, 1140 ó 41. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 326-27).

n. 338: 1. Quod divina essentia, substantia et natura, quae dicitur divinitas, bonitas, sapientia, magnitudo Dei, et quaeque similia, non sit Deus, sed forma, qua est Deus. 2. Quod nec unus Deus nec una substantia nec unum aliquid sint tres personae, Pater et Filius et Spiritus Sanctus. 3. Quod tres personae tribus unitatibus sint tria, et distinctae proprietatibus tribus, quae non hoc sint quod ipsae personae, sed sint tria aeterna, differentia numero tam a se invicem quam a substantia divina. 4. Quod divina natura non sit incarnata nec naturam humanam susceperit. (Sínodo de Reims, 1148. En: Íd., ob. cit., p. 328).

n. 339: Nostis, charissimi, in illa invisibili et incorruptibili Trinitate, quam fides nostra et catholica Ecclesia tenet et praedicat, Deum Patrem non Spiritus sancti Patrem esse, sed Filii; et Deum Filium non Spiritus sancti Filium esse, sed Patris; Deum autem Spiritum sanctum non solius Patris, aut solius esse Filii Spiritum, sed Patris et Filii. Et hanc Trinitatem, quamvis servata singularum proprietate et substantia Personarum, tamen propter ipsam individuam et inseparabilem aeternitatis, veritatis, bonitatis essentiam vel naturam, non


esse tres deos, sed unum Deum. (S. Aurelii Augustini. Sermo 71 De verbis Evangelii Matth. 12, 32, PL 38, 0453-54).

n. 340: 31. Quid est hoc? DE FIDE CATHOLICA Quoniam Patrem non colit qui Filium abnegat, nec Filium diligit qui Patrem ignorat, nec Patrem nec Filium habet qui Spiritum sanctum abicit, nec Spiritum sanctum accipit qui Patrem et Filium non ueneratur. Erga unitas in Trinitate et Trinitas in unitate intellegenda est. O homo, numquid es sine corde et sine sanguine uiuens? Sic nec Pater sine Filio nec sine Spiritu sancto, nec Filius sine Patre nec sine Spiritu sancto, nec Spiritus sanctus sine ipsis esse credendus est. Sed Pater Filium suum pro redemptione hominis misit in mundum et iterum ad se retraxit eum, sicut et homo cogitationes cordis sui emittit et iterum ipsas ad se recolligit. Vnde de hac salutifera Vnigeniti Dei missione Isaias in uoluntate supernae maiestatis loquitur dicens. (Scivias 1, 4, 30, p. 91-92).

n. 341: Christus dies aeternus verbum eructatum de corde patris, christus in die temporis verbum caro factum de utero uirginis matris. Christus dies aeternus, deus uerus de deo uero, christus in die temporis sponsus procedens de thalamo suo. (Fulgentius Ruspensis. Sermo II, In natale Domini de duplici natiuitate Christi, cap. 4, líneas 59-71, CCCM 91A).

n. 342: [..] O flos, tu non germinasti de rore | nec de guttis pluvie, | nec aer desuper te volavit, | sed divina claritas | in nobilissima virga te produxit. | O virga, floriditatem tuam | deus in prima die | creature sue | previderat. | Et de verbo suo | auream materiam, | o laudabilis virgo, fecit. [...]. (“O virga ac diadema”. En: Hildegard de Bingen. Sinfonía de la armonía de las revelaciones celestiales, p. 290-91).

n. 343: 32. VERBA ISAIAE Verbum misit Dominus in Iacob, et cecidit in Israel. Quod dicitur: Verbum per quod omnia facta sunt scilicet Vnigenitum Dei qui in corde Patris secundum diuinitatem semper sine initio temporis fuit, ipsum misit Dominus, uidelicet supernus Pater, per ora prophetarum in Iacob, cum ipsi eundem Filium Dei in mundum pro salute hominum uenturum fideliter praenuntiarent, quatenus homines per eos praemoniti et praemuniti diabolum prudenter supplantarent et uersutias deceptionum illius sapienter declinarent. Et ita idem Verbum cecidit in Israel, cum idem Vnigenitus Dei uenit in altam uiriditatem Virginis in quam nullus uir gressum suum posuit, sed quae florem suum inuiolabiliter tenuit, ut ipse natus ex Virgine eos, qui lumen ueritatis per fallacem caecitatem ignorabant, ad uerum iter reduceret et indeficienti saluti restitueret. (Scivias 1, 4, 30, p. 92).

n. 1: [...] uidi uelut quandam muliebrem imaginem a uertice usque ad umbilicum pallidam, et ab umbilico usque ad pedes nigram, et in pedibus sanguineam, circa pedes suos candidissimam et purissimam nubem habentem. Oculos autem non habebat, manus uero suas sub ascellas suas posuerat, stans iuxta altare quod est ante oculos Dei, sed ipsum non tangebat. Et in corde ipsius stabat Abraham, et in pectore eius Moyses, ac in uentre ipsius reliqui prophetae, singuli signa sua demonstrantes et pulchritudinem ecclesiae admirantes. Ipsa uero tantae magnitudinis apparuit, uelut aliqua turris alicuius ciuitatis est, habens in capite suo quasi


circulum similem aurorae. Audiui que iterum uocem de caelo dicentem mihi: [...] (Scivias 1, 5, p. 93).

n. 2: […] quae est synagoga mater incarnationis Filii Dei exsistens et ab initio surgentium filiorum suorum usque ad fortitudinem eorum secreta Dei in obumbratione praeuidens, sed ea non pleniter aperiens, illa autem rutilans aurora quae aperte loquitur non exsistens sed eam in multa admiratione a longe intuens, et sic in Canticis canticorum de ipsa dicens: Quae est ista quae ascendit per desertum deliciis affluens, et innixa super dilectum suum? (Ibíd., p. 94).

n. 4: Quod autem uides de eodem fulgore praefatae aurorae hominem egredientem, qui claritatem suam ad praedictas tenebras effundens, ita ab eis reuerberatur quod in ruborem sanguinis et in teporem palloris uersus, tanta fortitudine easdem tenebras repercutiat, quod ille homo qui in eis iacet per eum tactus apparens fulgeat atque ita erectus exeat: hoc designat Dei Verbum in candore intemeratae uirginitatis inuiolabiliter incarnatum et sine dolore natum, nec tamen a Patre separatum. (Scivias 2, 1, 13, p. 119).

n. 5: Per atrium, secreta coeli, ut in Psalmis: “Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini” id est, desiderat Spiritus meus pertingere ad coeli secreta. Aurora est sancta Ecclesia, ut in Cantico: “Quasi aurora consurgens” quia a tenebris vitae praesentis ad coelestia per desiderium sancta Ecclesia consurgit. (Rabanus Maurus. Allegoriae in universam sacram scripturam, PL 112, 0869A-B).

n. 6: «Quae est ista quae ascendit de deserto, deliciis affluens, innixa super dilectum meum?» Vox Synagogae, admirantis Ecclesiam de gentibus congregatam. Quae est, inquit, id est qualis est, quanti meriti, quae ascendit de deserto? Derelicta enim fuerat a Deo per idololatriam et veritatis ignorantiam. Ascendebat ergo virtutum gradibus de deserto, hoc est de errore infidelitatis, in quo ad tempus derelicta fuerat. «Deliciis affluens,» id est virtutibus abundans. «Innixa (inquit) super dilectum meum,» id est, fiducialiter agens in Christo, et omnes virtutes suas et cuncta bona ad ejus gratiam referens, sciebat se nihil suis viribus boni implere posse, ideoque cum Apostolo dicens: «Gratia Dei sum id quod sum.» Et notandum quod dicit, Super dilectum meum. Nam Synagoga solam putabat se habere cognitionem Dei, caeteris gentibus in ignorantia destitutis. (Haymo Halberstatensis. Commentarium in Cantica canticorum, PL 117, 0352C-0353A).

n. 8: Tanta est enim claritas Novi Testamenti, ut Veteris Testamenti claritas pro tenebris habeatur. Utrumque tamen Testamentum unum est, et utrumque clarum et splendidum est, si spiritualiter intelligatur. (Bruno Astensis. In ps. LXXIII, PL 164, 982D).

n. 9: Omnis Scriptura divina unus liber est, et ille unus liber Christus est, quia omnis Scriptura divina de Christo loquitur, et omnis Scriptura divina in Christo impletur. (Hugo de S. Victore. De arca Noe morali. L. II, c. 8, PL 176, 642C-D).

n. 10: Et vidi alterum angelum volantem per medium coelum, habentem Evangelium aeternum. Primus angelus ipse est Agnus, de quo superius sermo habitus est, est enim nuntius paternae voluntatis. Alter autem angelus ordo praedicatorum intelligitur. Dicitur autem alter, non quod Christus ejusque praedicatores unus non sint, quia ipse est caput, electi membra, sed quod in narratione non unus. Nam hoc est iste angelus, quod etiam sequens, id est ordo praedicatorum. Sed quia unus succedit alteri, idcirco alius post alium commemoratur. Volat angelus per medium coeli, id est sancti praedicatores incedunt velociter praedicando Christum per Ecclesiam. Volat per medium coelum, quia mentis contemplatione coelestia


petunt, non terrenis inhaerentes, sed subjectos etiam populos ad coelestia et verbis et litteris invitant. De his quippe volantibus praedicatoribus Isaias dicit (c. LX): Qui sunt isti qui ut nubes volant, et quasi columbae ad fenestras suas? Ut nubes enim volant, quia a terrenis desideriis pennis virtutum sublevati pluunt verbis, et coruscant miraculis. Ad fenestras suas velut columbae sunt, quia per hoc quod exterius conspiciunt, nihil terrenum concupiscunt, sed gaudia aeterna jugiter contemplantur. (Haymo Halberstatensis. Expositio in Apocalypsin, PL 117, 1107C-D).

n. 11: Qui sunt isti qui in mentibus suis se abstrahentes de terrenis ac carnalibus concupiscentiis pleno desiderio et plena deuotione ad superna uolant, et columbina simplicitate absque amaritudine fellis sensus corporis sui muniunt et munimentum firmissimae petrae, quae Vnigenitus Dei est, multo ardore bonarum uirtutum appetunt? (Scivias 1, 5, 3, p. 95).

n. 12: Rursum per panem gratia doni spiritalis accipitur, sicut per prophetam dicitur: Qui obturat aures suas, ne audiat sanguinem, et claudit oculos suos, ne videat malum, iste in excelsis habitabit: munimenta saxorum sublimitas ejus, panis ei datus est (Isai. XXXIII, 15). Quid est enim obturare aures suas, ne audiat sanguinem, nisi peccatis suadentibus, quae de sanguine et carne nascuntur, non praebere consensum? Et quid est, ne malum videat, oculos claudere, nisi omne quod rectitudini adversum est non approbare? Iste in excelsis habitabit, quia quamvis eum adhuc caro in inferioribus retinet, mentem jam in sublimibus fixit. Munimenta saxorum sublimitas ejus, quia qui abjecta desideria terrenae conversationis calcat, ad supernam patriam per praecedentium patrum exempla se sublevat. Et quia per contemplationis donum gratia spiritali satiatur, apte subjungitur: Panis ei datus est, id est refectionem spiritalis gratiae percipit, quia se a bonis infimis coelestia sperando suspendit. Hinc etiam de sancta Ecclesia per David Dominus dicit: Pauperes ejus saturabo panibus (Psal. CXXXI, 15), quia in illa mentes humilium positae spiritalium implentur refectione donorum. (Gregorius I Magnus. Moralia in Job, PL 76, 0281B-D).

n. 13: Et murus iste undique in circuitu domus est, quia unigenitus patris, qui sursum est firmitas angelorum, ipse deorsum factus est redemptio hominum. Illis fortitudo ne cadant, nobis adiutorium ut surgamus post casum. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Hiezechihelem prophetam 2, 2, CCCM 142, p. 228, 139-41).

n. 15: De felle et poena Adae. Antequam Adam divinum praeceptum transgrederetur, quod modo fel in homine est, in eo ut cristallus lucebat et gustum bonorum operum in se habebat; et quod nunc etiam melancolia est in homine, in eo ut aurora fulgebat et scientiam et perfectionem bonorum operum in se habebat. Cum autem Adam transgressus est, splendor innocentiae in eo obscuratus est, et oculi eius, qui prius caelestia videbant, extincti sunt, et fel immutatum est in amaritudinem et melancolia in nigredinem impietatis, atque totus in alium modum mutatus est. Et sic anima eius tristitiam contraxit et excusationem mox in ira quaesivit. Nam de tristitia ira oritur, […]. De tristitia et ira. Cum autem anima hominis sibi et corpori suo aliquid adversi senserit, cor et iecur et venas eorum contrahit, et ita circa cor velut nebula exsurgit et cor obnubilat, et sic homo tristatur; post tristitiam vero ira exsurgit. (Causae et curae 2, p. 145, 27-146, 8).

n. 16: Haec synagoga admirabatur de ecclesia, quoniam se his uirtutibus ita munitam non cognouit sicut illam praeuidit: quia ecclesia angelicis praesidiis circumdata est ne eam


diabolus dilaniet et deiciat, cum synagoga a Deo deserta in uitiis iaceat. (Scivias 1, 5, 3, p. 95).

n. 17: Et murus ignis in circuitu, ut credentes et habitantes in medio calefaciat (Al. calefiant), qui prius frigore charitatis intepuerant, et possint spiritu esse ferventes. Lupos autem et saevissimas bestias suo igne consumat; et qui adversariis ignis est, sit in medio credentium gloria. (Hieronymus Stridonensis. Commentaria in Zachariam, PL 25, 1431B-C).

n. 21: Et in pedibus sanguinea, circa pedes suos candidissimam et purissimam nubem habet: quoniam in consummatione sua prophetam prophetarum occidit, ubi et ipsa lapsa corruit, in eadem tamen consummatione lucidissima et perspicacissima fide in mentibus credentium surgente: quia ubi synagoga consummationem accepit, ecclesia surrexit, cum apostolica doctrina post mortem Filii Dei se per totum orbem terrarum dilatauit. (Scivias 1, 5, p. 95-96).

n. 23: Manus enim vestrae pollutae sunt sanguine justorum et digiti vestri iniquitate. Omnes Scripturae testantur Judaeos semper promptos esse ad fundendum sanguinem prophetarum et justorum. Unde legimus (IV Reg. XXI; II Paral. XXXIII) quod Manasses rex Juda repleverit Hierusalem sanguine innocentium, a porta usque ad portam. Et non solum prophetarum sanguinem fuderunt, sed ipsius Domini capitis omnium prophetarum.(Haymo Alberstatensis. Commentaria in Isaiam, PL 116, 1024D).

n. 25: Quarto etiam modo Hierusalem appellatur unaquaeque anima fidelis, quae in monte Sion, hoc est, in contemplatione mentis consistit. Dicitur ergo Ecclesiae primitivae ex Judaeis apostolis videlicet aliisque credentibus: «Surge, illuminare, Jerusalem.» Cadenti vel jacenti dicitur, ut surgat. Et illa corruerat in infidelibus, et jacebat in vitiis, ideoque dicitur ei: Surge per fidem ad bona opera agenda, o primitiva Ecclesia. Quae cecidisti per infidelitatem, quae cecidisti in synagogis, surge in Ecclesiis. Quae cecidisti in Judaeis, surge in gentibus. Quae cecidisti per negationem, surge per veram confessionem. Quae cecidisti in vitiis, surge in virtutibus. Et postquam exsurrexeris, illuminare, id est, accipe fidem Christi, quia venit lumen tuum, quod tibi omnes prophetae promittebant venturum ad redemptionem tuam. (Haymo Halberstatensis. Expositio in Apocalypsin, PL 116, 1031D-32A).

n. 26: Et vidi, et ecce nubes candida, et supra nubem sedentem similem Filio hominis, subauditur, vidi. Nubes candida, caro et anima nostri Redemptoris intelligitur, quam non fuscavit macula peccati. De hac nube per prophetam dicitur: Ecce Dominus ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum (Isa. XIX). Super nubem quippe levem ascendit, et in Aegyptum venit, quando carnem nostrae mortalitatis accepit, et in hoc mundo natus apparuit. Super nubem vidit sedentem, quia Christus divinitatis potentia praesidet etiam humanitati suae. Vel certe per nubem candidam Ecclesia intelligitur, fonte baptismatis a peccatis mundata. Per fidem enim Christi et baptismum illius mundatur ab omnibus peccatis, juxta illud: Fide mundans corda eorum (Act. XV). (Ibíd., PL 117, 1111C-D)

n. 31: «Speculatores ejus caeci omnes, nescierunt,» subaudis audis Deum sive veram lucem. «Canes muti, non valentes latrare.» Consuetudo Scripturarum est, ut reges et principes ac magistros appellet speculatores: sicut hic scribas et Pharisaeos atque sacerdotes Judaeorum, qui caeci erant, nescientes conspicere «lumen verum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum ( Joan. I).» (Haymo Halberstatensis. Commentaria in Isaiam, PL 116, 1010A-B).


n. 32: Redemptorem quippe humani generis, quem in lege ac prophetis intelligentes exspectauerant, uidentes negabant. (Gregorius Magnus. Homiliae in Hiezechihelem prophetam 1, 2, CCCM 142, p. 23, 219).

n. 33: Véase supra, scivias 1, 2: creación y caída del hombre, n. 135.n. 34: Cur angustam et laboriosam uitam sufferrem et cur plurimas tribulationes sustinerem,

cum multa peccata non fecerim? […] Ego autem in mollitia et in fuga laborum meliorem uitam aliis habeo, et nullum laborem uolo. (Liber vite meritorum 4, 3, p. 175).

n. 35: Sed secunda imago torporem declarat, que hic iniustitiam sequitur, quia iustitiam negligit et quia in fide uigil non est, sed cecitatem mentis habet, ita quod in Deum ueraciter non aspicit. Que puerilem faciem et albos capillos habet, quoniam homines torporem diligentes, in sapientia et discretione, que causas utilitatis postulant, nullam disciplinam per intentionem suam querunt: quia stulti ac instabiles in factis suis sunt, et quasi leuitatem in mentibus suis se habere ostendunt, ubi nullam probitatem, sed lubricam pigritiam diligunt. Et tunica pallidi coloris induitur, in quam brachia et manus suas subduxit, et per quam pedes suos ac cetera membra sua ita obtegit, quod nullam aliam formam in ea discernere uales: quoniam nocturnas et torpentes tenebras negligentie per otiositatem uacantes homines sibi circumdant, in quas etiam fortitudinem quam in operibus suis habere deberent abscondunt, cum bona et fortia facta operari negligunt; et per quas etiam uestigia sua, ubi in uia rectitudinis ambulare debebant, ac ceteras coniunctionis et extensiones operum suorum tali negligentia ac pigritia subtrahunt, quod nulla forma beatarum uirtutum in eis considerari potest. In tedio enim sunt et in tedio uiuunt, nec pro salute anime sollicitantur, nec pro corpore laborant, sed in otio torpentes in quiete se uiuere uelle dicunt, uelut etiam idem uitium in uerbis suis superius demonstrat. (Liber vite meritorum 4, 27, p. 188).

n. 38: [...] quia eam potius abhorruit quam diligeret, sacrificia et incensum deuotarum orationum Deo offerre neglegens. (Scivias 1, 5, 5, p. 96).

n. 43: [...] sed sciendum quia tantum valebat tunc circumcisio contra originale peccatum, quantum nunc valet aqua baptismatis, excepto quod ille nondum venerat, qui peccata solvere posset, vel qui januam regni coelestis reseraret. Quoniam qui nunc per Evangelium dicit: ‘Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu sancto, non potest intrare in regnum Dei (Joan. III)’, ipse tunc per legem clamabat: ‘Masculus cujus caro praeputii circumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo, quia pactum meum irritum fecit (Gen. XVII)’ (Haymo HHalberstatensis. Homilia XIV. In circumcisione Domini, PL 118, 0091C-D).

n. 44: Nos sumus radices et vos rami, fructus viventis oculi, et nos umbra in illo fuimus. (Ordo Virtutum, Prologus, Patriarchae et Prophetae, p. 82).

n. 48: X. In dextra enim parte hominis iecur et magnus calor corporis est, idcirco et dextra uelox ad erigendum se et ad operandum est [...]; quę designant quod in dextra, id est in prosperitate salutis boni et recti hominis, iusticia cum Spiritu Sancto operatur, ita ut ille prospere ad Deum se erigens quelibet bona perficiat [...].Sed uenę iecoris conmotę, humoribus istis tactę, uenulas auditus hominis concutiunt auditumque illius aliquando confundunt, quoniam per auditum homini multociens seu sanitas seu infirmitas infertur, scilicet cum de prosperis supra modum in gaudio concutitur, siue cum de aduersis supra modum in tristicia contrahitur; ostendentes quod tenor iusticię cogitationibus rectis prouocatus hominem a malo auditu auertit et ad bonum dirigit, qui animę illius interdum et ea quę sancta sunt et ea quę turpia


existunt infert; ita ut homo nec in bonis nec in malis sibi aliquando modum imponere scire uelit. Nam bona scientia sine bono auditu muta est, quia quod bona scientia scit, bonus auditus recipit; illeque magnum studium habet tractare ac dictare quod sibi per bonam scientiam fertur. Qui postquam omnia hęc congruenter composuerit, aliquantum ab ipsis cessando quiescit, uelut homo qui thesaurum in archam suam ponit, scilicet cum bonum et malum intelligit: bonum in secreto cordis sui recondens et malum a se prorsus abiciens. (Liber divinorum operum 1, 3, 10, p. 127-28).

n. 56: Abel enim elegi, Noe dilexi, Moysen ad institutionem legis imbui, prophetas etiam amantissimos amicos meos constitui. Vnde etiam Abel sacerdotium prefigurabat, Noe principale magisterium, Moyses regale nuntium et prophete plurima magisteria. Sed et Abel ut luna splendorem suum effudit, quia tempus obedientie in munere suo ostendit, et Noe uelut sol, quoniam edificium obedientie perfecit, ac Moyses ut fortes planete, cum per obedientiam legem collegit; et prophete ut quattuor anguli qui terminos terre sustinent, in fortitudine perstiterunt, cum orbem terre propter instantem iniquitatem corripuerunt, per quod etiam Deum ostenderunt. […] Moyses quoque legislator dura et aspera a fratribus et a uicinis suis in multo dolore passus est, sed tamen legem non dereliquit, sed precepta Dei adimpleuit. Prophete etiam de infidelibus hominibus uelut de rabidis lupis occisi sunt, cum Deo obediebant. (Carta 15r –al deán de Colonia Felipe de Heinsberg–, año 1163, p. 39-47, CCCM 91).

n. 58: Sed quod in terra ille fulgor uelut aurora apparet, cui eadem flamma mirabiliter infusa est, non tamen a praefato lucido igne separata: hoc est quod Deus in loco germinandi magnum splendorem rutilantis luminis plantauit, in illum Verbum suum pleno desiderio mittens, non tamen ab ipso diuisum, sed dedit illud fructuosum fructum atque ipsum eduxit magnum fontem, ita quod omne fidele guttur gustans ex eo ultra siti non aruit. Vnde et sic in eodem fulgore ipsius aurorae maxima uoluntas accensa est: quia in claritate rubentis serenitatis uiriditas magni et antiqui consilii uisa est, ita quod omnes praemissae legiones hoc in lucidissima felicitate admiratae sint. (Scivias 2, 1, 11, p. 118).

n. 59: Véase supra, scivias 1, 2: creación y caída del hombre, n. 106.n. 62: Ego sum vox clamantis in deserto. Vocem se dixit. Habes Ioannem vocem. Quid habes

Christum, nisi Verbum? Vox praemittitur, ut Verbum postea intellegatur. […] Vox Ioannes, Verbum Christus. […] Quid est vox? quid est verbum? Quid? [...] Verbum, si non habeat rationem significantem, verbum non dicitur. Vox autem, etsi tantummodo sonet, et irrationabiliter perstrepat, tamquam sonus clamantis, non loquentis, vox dici potest, verbum dici non potest. […] Verbum valet plurimum et sine voce: vox inanis est sine verbo. Reddamus rationem, et quod proposuimus, si possumus, explicemus. Ecce voluisti aliquid dicere: hoc ipsum quod vis dicere, iam corde conceptum est; tenetur memoria, paratur voluntate, vivit intellectu. Et hoc ipsum quod vis dicere, non est alicuius linguae. Res ipsa, quam vis dicere, quae corde concepta est, non est alicuius linguae, nec graecae, nec latinae, nec punicae, nec hebraeae, nec cuiusquam gentis. Res est tantum corde concepta, parata procedere [...] ut insinuetur audienti. Sic igitur quomodo nota est ei in cuius corde est, verbum est, iam notum dicturo, nondum audituro. Ecce ergo verbum iam formatum, iam integrum, manet in corde: quaerit procedere, ut dicatur audienti. […] attendit cui dicatur. Invenit Graecum? graecam vocem quaerit, qua procedat ad Graecum. Invenit Latinum? latinam vocem quaerit, qua


procedat ad Latinum. Invenit Punicum? punicam vocem quaerit, qua procedat ad Punicum. Remove diversitatem auditorum, et verbum illud, quod corde conceptum est, nec graecum est, nec latinum, nec punicum, nec cuiusquam linguae. Talem vocem quaerit procedendi, qualis assistit auditor. […] Ecce iam scio quod volo dicere, corde teneo, ministerium vocis inquiro; antequam sonet vox in ore meo, iam tenetur verbum in corde meo. Praecessit ergo verbum vocem meam, et in me prius est verbum, posterior vox: ad te autem, ut intellegas, prior venit vox auri tuae. ut verbum insinuetur menti tuae. Nosse enim non posses quod in me fuerat ante vocem, nisi in te fuerit post vocem. […] Omnis enim homo annuntiator Verbi, vox Verbi est. […] Quantos praedicatores fecit Verbum apud Patrem manens! Misit Patriarchas, misit Prophetas, misit tot et tantos praenuntiatores suos. Verbum manens voces misit, et post multas praemissas voces, unum ipsum Verbum venit tamquam in vehiculo suo, in voce sua, in carne sua. (Augustinus Hipponensis. Sermo 288, In Natali Joannis Baptistae, 2. De voce et verbo, PL 38, 1304-06).

n. 63: Ioannes vox ad tempus, Christus Verbum in principio aeternum. […] sonus vocis ducit ad te intellectum verbi: et cum ad te duxit sonus vocis intellectum verbi, sonus quidem ipse pertransit; verbum autem quod ad te sonus perduxit, iam est in corde tuo, nec recessit a meo. Sonus ergo, transacto verbo ad te, nonne tibi videtur dicere sonus ipse: Illum oportet crescere, me autem minui? (Augustinus Hipponensis. Sermo 293, In Natali Joannis Baptistae, 7, PL 38, 1328-29).

n. 65: Sicut adultera dicitur mulier, quae proprium virum dimittit et adhaeret alieno. Sic et Hierusalem adultera appellatur, quia dereliquit proprium virum Deum, et adhaesit diabolo. (Haymo Halberstatensis. Commentaria in Isaiam. PL 116, 1012C).

n. 67: Sed tu, o homo, intellege scilicet ut Samsonem uxor ipsius deseruit, ita quod lumine suo priuatus est, sic et synagoga Filium Dei deseruit, cum eum obdurata spreuit et cum doctrinam illius abiecit. Sed postquam deinde capilli eius iam renati sunt, ita quod ecclesia Dei confortata est, idem Filius Dei in fortitudine sua synagogam deiecit et natos illius exheredauit, cum etiam per paganos Deum ignorantes in zelo Dei contriti sunt. Ipsa enim multis erroribus totius confusionis et schismatis se subiecerat et cum praeuaricationibus totius iniquitatis se polluerat. (Scivias 1, 5, 8, p. 98).

n. 74: Sed etiam quemadmodum Dauid uxorem suam quam sibi primitus desponsauerat et quae cum alio uiro se polluerat tandem reuocauit, ita etiam et Filius Dei synagogam, quae sibi primum in incarnatione sua coniuncta erat sed gratiam baptismi deserens diabolum secuta fuerat, tandem circa nouissimum tempus recipiet, ubi ipsa errores infidelitatis suae deserens ad lumen ueritatis redibit. (Scivias 1, 5, 8, p. 98-99).

n. 82: Nam diabolus synagogam in caecitate illius rapuerat et eam infidelitati in multis erroribus tradiderat, nec hoc usque ad filium perditionis facere cessabit. Qui dum in exaltatione superbiae suae ceciderit, uelut Saul in monte Gelboe interfectus exspirauit qui Dauid de terra sua fugauerat, sicut etiam filius iniquitatis Filium meum in electis suis expellere tentabit; tunc idem Filius meus antichristo deiecto synagogam ad ueram fidem reuocabit, sicut et Dauid primam uxorem suam post mortem Saul recepit: cum in nouissimo tempore homines illum per quem decepti fuerant uictum uiderint et ad uiam salutis cum multa festinatione recurrent. (Scivias 1, 5, 8, p. 99).


n. 85: Ita se extollet, ut in templo Dei sedeat, ostendens se tamquam sit Deus. Nam, sicut supra diximus, in ciuitate Babilonie natus, Hierosolimam ueniens, circumcidet se, dicens Iudeis: Ego sum Christus uobis repromissus, qui ad salutem uestram ueni, ut uos, qui dispersi estis, congregem et defendam. Tunc confluent ad eum omnes Iudei, estimantes Deum suscipere, sed suscipient diabolum. (Adso Deruensis. De ortu et tempore Antichristi, CCCM 45, p. 27, líneas 140-45).

n. 86: Saul quippe quem dominus peccanti populo iratus dedit dicens ad samuhel: non enim te abiecerunt sed me ne regnem super eos regnum praefigurauit peccati et mortis quod abiecto dei iugo genus humanum stulte nimis appetiuit. Hoc ipsum significat saul nomine proprio interpretatur enim petitio. Porro dauid quem illo proiecto secundum cor suum dominus elegit regnum iustitiae regnum christi significat quod humano generi destructo regno peccati propitius deus contulit. (Rupertus Tuitensis. De Sancta Trinitate et operibus suis. In libros Regum I, CCCM 22, p. 1194, líneas 36-45).

n. 87: Non autem decuit ut ueritas euangelii umbram legis praenuntiaret, quoniam decet ut carnalia praecurrant et spiritalia subsequantur; quia etiam seruus dominum suum uenturum praedicit, et non dominus seruum in seruitio praecurrit. Ita et synagoga in umbra significationis praecucurrit et ecclesia in lumine ueritatis subsecuta est. (Scivias 1, 5, 8, p. 99).

n. 93: Et dixit: Gyrum celi circuiui, altitudinem et profunditatem eius ita constituens ne rectum modum superexcelleret, ac latitudinem totius orbis sic ordinaui ne ipsa mensuram suam inordinate excederet. Solem quoque feci ut in die luceret et tenebras obtegeret, et lunam ut in nocte cum stellis claresceret. In uerbo enim illo, cum Deus dixit: Fiat, omnia hec facta sunt ut etiam nunc persistunt. Vnde in his uelut in speculo uos, populi, considerate, quatenus in hoc quod cepistis permaneatis. Deus enim homini spiraculum uite inspirauit, et ita uiuificatus caro et sanguis factus est. Deinde autem consortium angelorum cum laude et ministerio illi dedit ac reliquam creaturam illi subiecit; nam Deus lumen eternitatis illi concesserat. Sed ipse in omni honore isto uermen audiuit ac ita precepta Dei preuaricando obcecatus et exstinctus est. Et diabolus in se gauisus ait: Deum quem in celo superare nequiui, in opere suo, uidelicet in homine qui alius deus est, superaui. – Diabolus namque hominem deum nominauit, quemadmodum etiam se ipsum deum esse uoluit. Sed Deus in antiquo consilio quod ante euum in se habuit, computabat quomodo ordinationem suam ita obseruaret quod ei in illa nullus resistere posset, ac idem antiquum consilium a scientia omnium creaturarum in se ipso abscondit, unde nec diabolus illud sciuit nec scit, atque eiusdem consilii usque in nouissimum diem inscius erit, ubi tunc in maxima confusione sua eiusdem consilii quedam sentiet et cognoscet, per que per omnia confundentur. Nam diabolus hominem inseparabiliter perditum esse, ut ipse uoluit, putabat. Homines in magna inscitia in obliuine Dei se homines fore obliti, inhumane uixerunt, quousque idem antiquum consilium quendam sanctificatum populum sibi elegit. Et Deus sobrietatem et uirginitatem in Abel presignauit, qui propter iustitiam martyr effectus, hoc fecit quod facere pater neglexit. Sanctificati autem populi se homines esse congnoscebant et humane uiuebant, de quibus etiam Noe surrexit, quem Deus in arca seruauit. Sed Deus uolens iniquitatem submergere, os abyssi aperuit et plurimam creaturam in aqua submersit; et tunc iurauit per semetipsum quod nequaquam ultra omnem carnem aqua perderet, recordans quod homo per quam regenerandus et saluandus esset. Post


diluuium uero antiquum consilium multa miracula ad confusionem diaboli ostendebat, qui de occisione Abel intra se gaudebat, dicens: Ecce opus Dei quod de paradiso eieci, in terra diuisum iacet. – Sed Noe sanctificatus in Spiritu Sancto operatus est et altare Deo edificauit, in quo antiquum consilium altare illud presignauit quod Iohannes in Apocalypsi uidit, super quod orationes sanctorum ascendebant. Cum enim homo in penitentia peccatorum orat et cum salutem a Deo querit, sanctus nominatur. Antiquum quoque consilium plurima signa in Abraham operabatur, qui patriam et cognationem suam cum propria uoluntate sua reliquit et duram legem, per quam mors confusa et serpentis nequitia insanabili uulnere uulnerata est, in sanctitate iniit, quando precepta Dei adimpleuit, quod Adam non fecit, cum preceptum Dei preuaricatus uoluntatem suam secutus est. Idem etiam consilium purificationem legis in Moyse constituit, et per sanguinem hircorum et uitulorum presignauit quod innocens Agnus pro homine immolandus esset. Nam Filius Dei de corde Patris exiens, de Virgine natus est ac omnia hec per semetipsum impleuit. Virginitas enim in Filio Dei surrexit, que erecto uexillo celos penetrauit, quoniam idem Filius Virginis totus integer, totus sanctus fuit, ac per eum magnus ordo uirginum surrexit quem uetus lex non cognouerat. Sed et ipse sacerdos fuit, cum se ipsum in ara crucis pro hominibus immolauit; cui etiam sacerdotes in sacerdotio suo adiuncti sunt, qui angelos imitari debent, qui nuntii Dei exsistunt. Angeli namque opera hominum ex debito officii sui uelut scripturam Deo ostendunt, quod sacerdotes faciunt, cum peccata hominum per penitentiam suscipiunt et ea per indultam misericordiam Deo ostendunt. Sic et uillicus fecit qui diffamatus est apud dominum suum, quasi dissipasset bona ipsius, cum unumquemque debitorem domini sui minus scribere iussit quam deberet. Villicus etiam iste synagoga est, que nullam liberationem per sanguinem hircorum et uitulorum habere potuit, sed immolationem innocentis Agni prefigurauit, per quem officio suo priuari timuit. Et intra se dicebat quod sufferre non posset duritiam legis que iussit: Si quis hoc uel illud fecerit, morte moriatur; – et etiam erubescebat quod foras proiceretur, ita quod in nulla petitione misericordie reficeretur. Ex qua dum multi in Filio Dei ad indulgentiam conuerterentur, ipsa pro indulgentia merite pene laudabatur, quia dum seruus per penitentiam et confessionem domino suo retributionem dederit, ab illo multum laudatur, quoniam eum multum dilexit, quemadmodum Maria Magdalena Christum dilexit. Scriptura hec misericordie sacerdotibus adest, unde etiam decet illos ut Christum imitentur et castitatem ament, ac incestum fugiant. Filius namque Dei ut iniustos faceret iustos in cruce passus est et etiam ipsos ad se trahit, ut de uillico dictum est. (Carta 113r –a unos monjes–, antes de 1173, p. 280-83, CCCM91a).

n. 1: SEXTA VISIO PRIMAE PARTIS DEINDE VIDI in altitudine caelestium secretorum duas acies supernorum spirituum multa claritate fulgentes, ita ut qui in una acie erant uelut pennas in pectoribus suis habebant et facies ut facies hominum in se praetendebant, in quibus et uultus hominum quasi in pura aqua apparebant; et qui in acie alia fuerunt etiam in pectoribus suis quasi pennas habuerunt et facies ut facies hominum in se ostenderunt, in quibus etiam imago Filii hominis uelut in speculo fulgebat. Sed nec in his nec in illis


aliam formam discernere potui. Haec autem acies alias quinque acies secundum modum coronae circumcinxerant. Et qui in acie una istarum fuerunt quasi facies hominum habebant, ab umero et deorsum magno splendore fulgentes; qui uero in alia erant, tantae claritatis exstiterunt quod eos intueri non poteram; et qui in alia ut album marmor apparuerunt et capita ut capita hominum habuerunt super quae ardentes faculae uisae sunt, et ab umero et deorsum uelut ferrea nube circumdati fuerunt; et qui in alia facies ut facies hominum et pedes ut pedes hominum habentes, in capitibus suis galeas gestabant, marmoreis tunicis induti; et qui in alia erant, nullam formam hominum in se ostendentes, uelut aurora rubebant. Nullam autem aliam formam in eis conspiciebam. Sed et acies istae alias duas etiam in modum coronae circumdederant. Qui autem in una acie illarum erant oculis et pennis pleni uidebantur, et in quoque oculo speculum et in ipso speculo facies hominis apparuit, et pennas suas ad supernam altitudinem eleuarant; et qui in alia fuerunt quasi ignis ardebant, plurimas que pennas habentes in eisdem pennis quasi in speculo omnes ordines ecclesiasticae institutionis insignitos demonstrabant. Sed aliam formam nec in his nec in illis uidi. Et haec acies omnes in omni genere musicorum mirabilibus uocibus miracula illa resonabant quae Deus in beatis animabus operatur, per quae Deum magnifice glorificabant. (Scivias 1, 6, p. 100-101).

n. 2: Et audiui uocem de caelo mihi dicentem. Omnipotens et ineffabilis Deus, qui ante saecula fuit sed initium non habuit nec post finem saeculorum esse desinet, omnem creaturam mirabili modo sua uoluntate condidit eam que mirabili modo sua uoluntate disposuit. Quomodo? Quasdam creaturas terrenis adhaerere, quasdam uero caelestibus inesse deputauit. Ipse quoque beatos angelicos spiritus tam ad salutem hominum quam ad honorem nominis sui disposuit. Quomodo? Nam quosdam ita constituit ut necessitatibus hominum subueniant, quosdam uero ut iudicia secretorum suorum per eos hominibus manifestentur. (Scivias 1, 6, p. 101-102).

n. 5: Melius magni et nominatissimi patres intellexerunt naturam angelicam lucis nomine significatam. Eorum sensum rationabilem magis approbamus et sequimur angelicam creaturam recte lucem esse appellatam lucem intellectualem lucem inquam non solum quia uim discernendi habentem uerum etiam quia ueri et incircumscripti luminis gratia refulgentem. Nec uero pro similitudine sed pro re uera lucem dicimus appellatam id est non ideo quod similitudinem uisibilis huius lucis habeat. Nam ista potius uisibilis lux haec astra uisibilia secundum similitudinem lucis illius sunt facta ut cognoscat spiritualis homo sic sanctos angelos in eadem felicitate differentis esse honoris et gloriae sicut stella a stella differt in claritate sic eos in comparatione solis aeterni scilicet creatoris sui ueram lucem non esse sicut stellae circa solem in toto hemisphaerio nequeunt suum lumen ostendere. (Rupertus Tuitensis. De Sancta Trinitate et operibus eius. In Genesim 1, 10, CCCM 21, p. 137).

n. 6: Haec duo agmina corpus et animam hominis Deo famulari debere designant, ubi ipsa cum supernis ciuibus claritatem aeternae beatitudinis habent. (Scivias 1, 6, 1, p. 102).

n. 9: Sancta quatuor animalia quae per prophetiae spiritum futura praeuidentur subtili narratione describuntur cum dicitur: quatuor facies uni, et quatuor pennae uni. Quid per faciem nisi notitia, et quid per pennam nisi uolatus exprimitur? Per faciem quippe unusquisque cognoscitur, per pennam uero in altum auium corpora subleuantur. Facies itaque ad fidem pertinet, penna ad contemplationem. Per fidem namque ab omnipotenti deo


cognoscimur, sicut ipse de suis ouibus dicit: ego sum pastor bonus, et cognosco oues meas, et cognoscunt me meae. Qui rursus ait: ego scio quos elegerim. Per contemplationem uero quia super nosmetipsos tollimur, quasi in aere leuamur. (Gregorius Magnus. Homiliae in Hiezechihelem prophetam, 1, 3, 1-5, CCCM 142, p. 33 ss).

n. 10: Quoniam in celsitudine triumphantis subiectionis, cum quilibet Deo subiectus se ipsum et diabolum superat, celsus in beatitudine diuinę protectionis efficitur. Et cum mentem suam sursum erigit Spiritu Sancto ignitus intentionemque suam ad Deum figit, in ipsa beati spiritus perspicue apparent ac Deo deuotionem cordis illius offerunt. Nam in aquila spiritales homines designantur, qui omni devotione cordis sui in contemplatione Deum frequenter uelut angeli intuentur. Quapropter beati spiritus Deum assidue intuentes de bonis operibus iustorum gaudent eaque ipsi in semetipsis ostendunt. (Liber Divinorum Operum 1, 1, 5(6), p. 51-52).

n. 14: Gabriel Hebraice, in lingua nostra vertitur fortitudo Dei. Ubi enim potentia vel fortitudo manifestatur, Gabriel mittitur. Unde et eo tempore quo erat Dominus nasciturus et triumphaturus de mundo, Gabriel venit ad Mariam, ut illum annuntiaret, qui ad debellandas aerias potestates humilis venire dignatus est. Michael interpretatur quis sicut Deus? Quando enim aliquid in mundo mirae virtutis fit, hic archangelus mittitur: et ex ipso opere nomen est ejus, quia nemo valet facere quod facere potest Deus. Raphael interpretatur curatio vel medicina Dei. Ubicunque enim curandi opus necessarium est, hic archangelus a Deo mittitur, et inde medicina Dei vocatur. Unde et ad Tobiam idem archangelus missus, oculis ejus curationem adhibuit, et caecitate detersa visum restituit. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0028C-D).

n. 15: Habent siquidem gnosticam virtutem, id est, scientiae habitum; habent deividam, Deum videlicet considerantem speculationem, et superexcelsissimae illuminationis capacitatem; habent tereticam, hoc est, contemplativam scientiam praeoperatricis virtutis divinae decorositatis; habent plenitudinem sapientificae traditionis, doctrinae scilicet, quae capaces sui animos sapientes efficit; habent communicationem abundanter ad secunda, hoc est, ad assequentes ordines, fusioni datae sapientiae, vel planius transfertur, fusione donatae sapientiae, ut sit sensus: Sequentibus se ordinibus communicant fusioni, hoc est, ad fusionem vel in fusione donatae eis primo sapientiae, et per eos sequentibus se diffusae. Prius siquidem ipsa summa sapientia, quae Deus est, in eos diffunditur immediate; deinde per eos in inferiores fusio illa defluit instar fluminis deorsum salientis. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 7, 1, PL 122, 0176C-D).

n. 17: Quod autem hae acies alias quinque acies secundum modum coronae cingunt: hoc est quod corpus et anima hominis quinque sensus hominis uirtute fortitudinis suae comprehendentes per quinque uulnera Filii mei emundatos ad rectitudinem interiorum mandatorum dirigere debent. (Scivias 1, 6, 3, p. 103).

n. 20: Si, juxta Apostolum, petra Christus est (I Cor. X), foramina petrae vulnera sunt Redemptoris, quae profecto non casu quinque sunt, lanceae scilicet et clavorum; sed quia nos fueramus quinque sensuum vulneribus sauciati, per has quinque plagas saluti sumus perpetuae restituti. (Petrus Damianus. Institutio monialis,. PL 145, 0734B).

n. 22: [..]; ita quod in rationalitate sua opera electorum hominum ostendunt et in fortitudine sua ad bonum finem multo fulgore beatitudinis ipsos perducunt. (Scivias 1, 6, 4, p. 103).


n. 24: Quomodo? Scilicet cum electi, claritatem interioris sensus habentes, omnes nequitias malorum suorum abiciunt propter illuminationem illam qua in istis uirtutibus in mea uoluntate illuminati sunt, fortiter aduersus diabolicas insidias pugnant; et certamina illa quae ipsi hoc modo contra diabolicam turbam habent uirtutes istae mihi creatori ipsorum incessanter demonstrant. Nam homines certamina confessionis et abnegationis habent in se. Quomodo? Ita quod iste me confitetur et quod ille me abnegat. Sed in hoc certamine talis interrogatio est: Est Deus an non? Tunc interrogatio ista tale responsum Spiritus sancti in homine habet: Deus est qui te creauit. Sed et ipse te redemit. Sed quamdiu interrogatio et responsum hoc in homine est, uirtus Dei illi non deerit, quia huic interrogationi et responso paenitentia adhaeret. Vbi autem interrogatio haec in homine non est, ibi nec hoc responsum Spiritus sancti est, quoniam homo iste donum Dei a se expellit et sine interrogatione paenitentiae semetipsum in mortem praecipitat. Certamina uero istorum bellorum uirtutes Deo offerunt, quia ipsi tale sigillum coram Deo sunt per quod demonstrabitur qua intentione Deus colatur uel abnegetur. (Scivias 1, 6, 4, p. 103-104).

n. 27: Quia in Vnigenito Dei lucidissimae uirtutes quasi per humanitatem eius descendunt et quasi per diuinitatem ipsius sursum tendunt. Descendunt etiam per ipsum ad corda fidelium hominum, qui bono corde uoluntatem suam relinquentes ad recta opera flexibiles se reddunt, secundum quod operarius ad leuandum lapidem se inclinat quem ad aedificium deferat. In ipso etiam sursum ascendunt, cum caelestia opera in hominibus perfecta Deo gratulabunde offerunt, ut corpus Christi in fidelibus membris ipsius quantocius perficiatur. Vnde etiam quasi lapides ad altiora portant, qui sunt pennata et lucida opera quae cum ipsis homines ad tutelam suam operantur: quoniam unaquaeque actio a Deo obtinet alas suas, per quas se de stercore humanae mentis eleuet, fulgentem etiam splendorem habens per quem ante Deum luceat, quia obstrui et abscondi non potest quod fluit de fonte uitae aeternae. (Scivias 3, 8, 13, p. 495-96).

n. 29: Nominatio, inquit, Virtutum fortem et incommutabilem earum virilitatem vel vigorem vel strenuitatem in omnes deiformes operationes declarat, quae virilitas nulla imbecillitate infirmatur in susceptione insitarum sibi divinarum illuminationum, quae potenter in imitationem Dei reducitur, hoc est sursum ducitur, quae non relinquit sua debilitate, quia nunquam debilitatur, deiformem motum, sed firmiter se ipsam fert, hoc est, firmiter tendit in superessentialem, divinam plane virtutem, quae se potentem facit et quae facta est imago ipsius superessentialis virtutis, dum sit virtuti similis, et quae convertitur potenter ad ipsam virtutem merito principalem, quoniam omnium virtutum et princeps et principium est, quae etiam ad secunda virtutem dat et deiformiter provenit, hoc est, instar divinae processionis. [...]: virtuti similem et virtutis datricem. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 8, 1, PL 122, 0196C-97A).

n. 30: Virtutes etenim vocantur illi nimirum spiritus, per quos signa et miracula frequentius fiunt. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1251C).

n. 31: Virtutes angelica quaedam ministeria perhibentur, per quas signa et miracula in mundo fiunt, propter quod et virtutes dicuntur. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029A).


n. 34: Qui potestates sunt, designantes quoniam serenitatem et pulchritudinem potestatis Dei nulla imbecillitas mortalitatis peccatorum apprehendere poterit nec se ipsi similem facere, quia potestas Dei indeficiens est. (Scivias 1, 6, 5, p. 104).

n. 35: Potestates etiam vocantur hi qui hoc potentius caeteris in suo ordine perceperunt, ut eorum ditioni virtutes adversae subjectae sint, quorum potestate refrenantur, ne corda hominum tantum tentare praevaleant quantum volunt. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1251C-D).

n. 36: Qui principatus sunt, praefigurantes quod hi qui ex dono Dei in saeculo principes hominum exsistunt, sinceram fortitudinem iustitiae induant ne in diuersitatem instabilitatis incidant, sed ut caput suum, quod Christus Dei Filius est, inspiciant ac regimina sua secundum uoluntatem ipsius in necessitatibus hominum dirigant, super se gratiam sancti Spiritus in ardore ueritatis attendentes, ita quod in fortitudine aequitatis usque ad consummationem suam firmi et stabiles perseuerent. (Scivias 1, 6, 6, p. 104-105).

n. 37: Pincipatus sunt hi qui angelorum agminibus praesunt: qui pro eo quod subditos angelos ad explendum mysterium divinum disponunt, principatus vocabulum acceperunt. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029A).

n. 38: Declarat, inquit, ipsa cognominatio caelestium Principum illud principale eductivum, hoc est, quod principes et duces sint omnium nationum, per totum orbem hominibus habitabilem. Et hoc deiformiter, ad similitudinem videlicet unius veri Dei, qui unus et summus omnium princeps est et dux. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 9, 1. PL 122, 0209A).

n. 41: [...] Nunc, o rex, sollicite prouide, quod omnes regiones sunt obumbrate cum fallaci turba illorum, qui in nigredine peccatorum iustitiam delent. Raptores et errantes uiam Domini destruunt. O tu, rex, cum sceptro misericordie pigros et peregrinos et seuissimos mores rege. Tu enim habes nomen gloriosum, quod rex es in Israel. Valde gloriosum est nomen tuum. Vide ergo, quando sumus Rex te considerat, ne accuseris, quod officium tuum recte non diiudicaueris, ne tunc erubescas, quod absit. Manifestum est, quod iustum est, ut preceptor precessores suos in bono imitetur, quia nigerrimi sunt torpentes mores illorum prelatorum, qui in lasciuia et in putredine currunt. Hoc fuge, o rex. Sed esto armatus miles diabolo fortiter repugnans, ne te Deus dissipet, et ne terrenum regnum pro hoc erubescat [...]. (Carta 312 –al rey Federico–, mediados de 1152, p. 73, CCCM 91b).

n. 45: O rex, ualde necesse est in causis tuis, ut prouidus sis. Video enim te in mystica uisione uelut paruulum et uelut insane in plurimis turbinibus et contrarietatibus uiuentem ante uiuos oculos. Sed tamen habes adhuc tempus regnandi in terrenis materiis. Caue ergo, ne summus Rex prosternat te propter cecitatem oculorum tuorum, qui non recte uident, quomodo uirgam recte regendi in manu tua habeas. Vide etiam, ut talis sis, ne gratia Dei in te deficiat. (Carta 313 –al rey Federico–, año 1152-53, CCCM 91b).

n. 47: [...] O serue Dei, quem ipse creauit et sanguine Filii sui redemit, summo studio attende, ne per insidias eorundem malignorum spirituum in predictum lacum mortis propter peccata tua decidas. Tu quoque in misericordia summum iudicem et rectorem imitare, per cuius iudicium in morte sepelitur, qui eum ex toto contemnit, et per cuius pietatis misericordiam numquam damnatur, qui uera penitentia peccatorum suorum motus ad ipsum confidenter suspirat. Summus uero iudex et rector tibi timendus est et amandus, cuius diuine potestati


omnia subduntur. Vnde etiam scriptum est: Laudent eum reges terre et omnes populi, principes et omnes iudices terre. Ipse enim totum mundum regit et continet ac nutrit, ut pater filium suum qui per se nichil potest, quoniam in ipso habitantium omnes necessitates paterna pietate procurat, quia terram semper, ut primum instituit, germinare fructus suos facit. Ipse etiam super omnia dominans Deus, uias iustitie et leges preceptorum suorum dirigit, et ipse uia ueritatis est, absque omni iniustitia, in qua nullus errare uel confundi potest. Omnis enim potestas et principatus ab ipso solo exsistit, qui omnia recta ordinatione disponit, et ab ipso nomen accepit, quoniam secundum ipsum regere, corrigere et iudicare populus debent et uias ueritatis et iustitie ostendere. Qui autem hec facere contemnit, ab eodem summo iudice proinde iudicabitur. Deus enim iustus iudex super omnes, qui ad nuptias filii sui uocati sunt, exsistit, filios nuptiarum cum gaudio suscipit et etiam iusto iudicio suo disponit, ut opera mortis facientes mors penarum suscipiat, quoniam opera uite operati non sunt. Te autem, o serue Dei, qui secundum ipsum iudex nominaris, Spiritus Sanctus doceat, ut secundum iustitiam eius uiuas et iudices, et si hoc feceris, ab inimicis tuis numquam superaberis, ut etiam Dauid numquam superari potuit, quoniam omnia iudicia sua in timore Dei exsecutus est. In Deo autem confide et Iacob imitare, qui mitis et iustus fuit et decimam de omnibus bonis que possedit Deo dedit, et inimici tui tibi non preualebunt. Quere etiam iustitiam eius et precepta eius in omnibus uiis et iudiciis tuis obserua eumque eleemosynis et piis orationibus tibi concilia [...]. (Carta 316 –al emperador Federico –, después de abril de 1163, CCCM 91b).

n. 50: Diadema quoque regis in creaturis et in operibus earum cum iustitia habeo, et has in honore inspicio, ac cum operibus ipsarum operor, ita quod in gaudio me habent, quoniam per uiam iustitie baculus earum sum. Quapropter ille qui me contempserit, in puteum cadet. Nam de saliente fonte processi, nec ulla terrena causa terrebit me. Ego diluculo surrexi, ac diligentissima amica Dei sum, et cum Deo morabor, nec ab eo recedam. Per ipsum enim solida salubritas sum et in cadente ariditate non cado, quia floriditas omnium arborum sum, quas hiems non arefacit et que propter tempestatem non cadunt. In monte Sion habito, et in quiete sum, ac in mansuetudine agni ambulo et in uictoria eius surgo, ac in uictoria regis sum, nec uicta inueniar. Nemo enim me mouebit, nemo me terrebit, quia casura non sum. (Liber vite meritorum 4, 2, p. 174).

n. 54: Hominum societas neque bene composita neque bonorum fecunda esse potest, nisi ei adsint qui, auctoritate legitima decorati, instituta servent et, quantum est satis, in omnium commoda operam curamque impendant suam. Iidem vero auctoritatem omnem a Deo ducunt, uti S. Paulus hisce docet verbis: “Non est enim potestas, nisi a Deo?” [Rm. 13, 1]. Quam Apostoli sententiam S. Ioannes Chrysostomus explanans haec scribit: “Quid dicis? Omnisne princeps a Deo ordinatus est? Non hoc dico, inquit: neque enim de singulis principibus mihi nunc sermo est, sed de re ipsa. Nam quod principatus sint, et quod alii imperent, alii subiecti sint, neque omnia casu ac temere ferantur, divinae esse sapientiae dico. (Juan XXIII. “Pacem in terris”. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 1059).

n. 55: Insitum homini natura est, ut in civili societate vivat: is enim necessarium vitae cultum et paratum, itemque ingenii atque animi perfectionem cum in solitudine adipisci non possit, provisum divinitus est, ut ad coniunctionem congregationemque hominum nasceretur cum domesticam, tum etiam civilem, quae suppeditare vitae sufficientiam perfectam sola potest.


Quoniam vero non potest societas ulla consistere, nisi si aliquis omnibus praesit, efficaci similique movens singulos ad commune propositum impulsione, efficitur, civili hominum communitati necessariam esse auctoritatem, qua regatur: quae, non secus ad societas, a natura proptereaque a Deo ipso oriatur auctore. [...] Ius autem imperii per se non est cum ulla reipublicae forma necessario copulatum: aliam sibi vel aliam assumere recte potest, modo utilitatis bonique communis reapse efficientem. (León XIII. “Immortale Dei”. En: Denzinger y Hünermann, ob. cit., p. 803-804.).

n. 56: Qui dominationes sunt, ostendentes quia ille qui dominus omnium est, rationalitatem hominum quae in humano puluere polluta iacuerat a terris ad caelos subleuauit, cum Filium suum ad terras misit qui antiquum seductorem sua rectitudine conculcauit; ita ut fideles ipsum qui caput eorum est fideliter imitentur, spem suam ad caelestia ponentes ac forti desiderio bonorum operum se munientes. (Scivias 1, 6, 7, p. 105).

n. 57: Nam principari est inter reliquos priorem existere, dominari vero est etiam subjectos quosque possidere. Ea ergo angelorum agmina, quae mira potentia praeeminent, pro eo quod eis caetera ad obediendum subjecta sunt, dominationes vocantur. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1251D-52A).

n. 58: Dominationes sunt hi qui etiam virtutibus et principatibus praeeminent; qui pro eo quod caeteris angelorum agminibus dominantur, dominationes vocantur. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029B).

n. 59: Caelestes autem Dominationes non tyrannice, non superbe, sed modeste et humiliter in amore Dei et subditorum sibi dominantur. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 8, 1, PL 122, 0195A).

n. 60: Qui throni sunt, demonstrantes quod diuinitas ad humanitatem se inclinauit cum Vnigenitus Dei humanum corpus pro salute hominum induit, qui nulla contagia humanorum peccatorum in se habuit, quoniam ipse de Spiritu sancto conceptus, in aurora, uidelicet in beata Virgine, carnem absque omni macula totius sordis accepit. (Scivias 1, 6, 8, p. 105).

n. 61: Throni quoque illa agmina sunt vocata, quibus ad exercendum judicium semper Deus omnipotens praesidet. Quia enim thronos Latino eloquio sedes dicimus, throni Dei dicti sunt hi qui tanta divinitatis gratia replentur, ut in eis Dominus sedeat, et per eos sua judicia decernat. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1252A).

n. 62: Throni sunt agmina angelorum qui Latino eloquio sedes dicuntur; et vocati throni, quia illis praesidet conditor, et per eos judicia sua disponit. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029B).

n. 63: Ita Thronorum similiumque sui ordo, in quibus sedet regnans et judicans omnia Divinitas, superexaltatus est et a communi omnibus humilitate remotus, id est, omni materiali creatura humilique. Et hoc apertissime Thronorum nominatio docet. Docet etiam eorum virtutem, quae eos supra mundum in summum bonum subvehit, et ab omni extremitate corporalis creaturae, quae veluti in comparatione intelligibilium rerum vilis humilisque videtur, in sublimissimum ineffabiliter sublevat, Deum videlicet, qui sublimissimus est, et cujus participatione ipsi Throni sublimes sunt. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 7, 1, PL 122, 0177C-D).


n. 66: [...] infinitum Verbum, quod in ardore caritatis sub decursu labentium temporum mirabiliter sine sorde et grauedine peccati per uiriditatem suauitatis Spiritus sancti in aurora beatae uirginitatis erat incarnandum [...] (Scivias 2, 1, 3, p. 114).

n. 68: Vnde et sic in eodem fulgore ipsius aurorae maxima uoluntas accensa est: quia in claritate rubentis serenitatis uiriditas magni et antiqui consilii uisa est, ita quod omnes praemissae legiones hoc in lucidissima felicitate admiratae sint. (Scivias 2, 1, 11, p. 118).

n. 69: Cum Filius Dei natus est in mundo ex Matre, apparuit in caelo in Patre, unde et angeli mox contremuerunt et gauisi dulcissimas laudes decantauerunt. (Scivias 2, 1, 13, p. 119).

n. 72: Dicit ergo: sitis humiles, ut dixi, ideo hoc sentite, id est experimento tenete quod fuit in Christo Iesu. Notandum quod quinque modis debemus hoc sentire, scilicet quinque sensibus. Primo videre eius charitatem, ut ei conformemur illuminati. Is. XXXIII, 17: regem in decore suo videbunt, et cetera. II Cor. III, 18: nos autem omnes revelata facie gloriam Dei speculantes, et cetera. Secundo audire eius sapientiam, ut beatificemur. III Reg. X, 8: beati viri tui, et beati servi tui, hi qui stant coram te, et audiunt sapientiam tuam. Ps. XVII, 45: in auditu auris obedivit mihi. Tertio odorare gratias suae mansuetudinis, ut ad eum curramus. Cant. I, 3: trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum. Quarto gustare dulcedinem eius pietatis, ut in Deo semper dilecti simus. Ps. XXXIII, 9: gustate et videte quoniam suavis est dominus. Quinto tangere eius virtutem, ut salvemur. Matth. IX, 21: si tetigero tantum fimbriam vestimenti eius, salva ero. Et sic sentite quasi tangendo per operis imitationem. (Santo Tomás de Aquino. Comentario a la Epístola de San Pablo a los Filipenses. c. 2, lect 2).

n. 73: Qui cherubin sunt scientiam Dei significantes, in qua ipsi mysteria supernorum secretorum uidentes desideria sua secundum uoluntatem Dei exspirant, ita quod ipsi in profunditate scientiae suae purissimam perspicuitatem habentes in ipsa illos mirabiliter praeuident, qui uerum Deum cognoscentes intentionem desideriorum cordis sui ad ipsum qui super omnes est uelut pennas bonae et iustae subleuationis dirigunt, magis aeterna diligentes quam caduca appetentes, secundum quo et ipsi in eleuatione desideriorum suorum ostendunt. (Scivias 1, 6, 9, p. 106).

n. 77: Et sublimiora illa agmina idcirco cherubim vocata sunt, quia tanto perfectiori scientia plena sunt, quanto claritatem Dei vicinius contemplantur; ut, secundum creaturae modum, eo plene omnia sciant, quo visione conditoris sui per meritum dignitatis appropinquant. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1252A).

n. 78: Cherubim autem et ipsi sublimes coelorum potestates et angelica ministeria esse perhibentur, qui ex Hebraico in linguam nostram interpretantur, scientiae multitudo. Sunt enim sublimiora agmina angelorum; qui pro eo quod, vicinius positi, divina scientia caeteris amplius plena sunt, Cherubim, id est plenitudo scientiae, appellantur. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029B).

n. 79: Quia enim, ut praefati sumus, cherubim plenitudo scientiae dicitur, et Paulo dicente didicimus: Quia plenitudo legis charitas (Rom. XIII); omnes qui Dei et proximi charitate caeteris amplius pleni sunt, meritorum suorum sortem inter cherubim numero perceperunt. (Ibíd., 0031A-B).

n. 80: Habent siquidem gnosticam virtutem, id est, scientiae habitum; habent deividam, Deum videlicet considerantem speculationem, et superexcelsissimae illuminationis capacitatem;


habent tereticam, hoc est, contemplativam scientiam praeoperatricis virtutis divinae decorositatis; habent plenitudinem sapientificae traditionis, doctrinae scilicet, quae capaces sui animos sapientes efficit; habent communicationem abundanter ad secunda, hoc est, ad assequentes ordines, fusioni datae sapientiae, vel planius transfertur, fusione donatae sapientiae, ut sit sensus: Sequentibus se ordinibus communicant fusioni, hoc est, ad fusionem vel in fusione donatae eis primo sapientiae, et per eos sequentibus se diffusae. Prius siquidem ipsa summa sapientia, quae Deus est, in eos diffunditur immediate; deinde per eos in inferiores fusio illa defluit instar fluminis deorsum salientis. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 7, 1, PL 122, 0176B-D).

n. 81: Qui seraphin sunt, significantes ut sicut ipsi in amore Dei ardent et ut maxima desideria uisionis eius habent, ita quod etiam in eisdem desideriis suis cum multa puritate tam saeculares quam spiritales dignitates quae in ecclesiasticis mysteriis uigent ostendunt, quia secreta Dei in ipsis mirabiliter apparent; sic etiam omnes qui sinceritatem puri cordis amantes supernam uitam quaerunt, ardenter Deum diligant eum que toto desiderio amplectantur, quatenus ad gaudia illorum perueniant quos tam fideliter imitantur. (Scivias 1, 6, 10, p. 106-107).

n. 82: Ad quintum dicendum quod nomen Seraphim non imponitur tantum a caritate, sed a caritatis excessu, quem importat nomen ardoris vel incendii. (Thomas Aquinas. Summa Theologiae I, 108, a. 5, ad 5).

n. 83: Seraphim etiam vocantur illa spirituum sanctorum agmina quae ex singulari propinquitate conditoris sui incomparabili ardent amore. Seraphim namque ardentes vel incendentes vocantur. Quae, quia ita Deo conjuncta sunt ut inter haec et Deum nulli alii spiritus intersint, tanto magis ardent, quanto hunc vicinius vident. Quorum profecto flamma amor est, quia quo subtilius claritatem divinitatis ejus aspiciunt, eo validius in ejus amore flammescunt. (Gregorius I Magnus. Homiliae in Evangelia 2, 34, 10, PL 76, 1252B).

n. 84: Qui idcirco ardentes vocantur, quod inter eos et Deum nulli alii angeli consistunt; et ideo quantum vicinius coram eo consistunt, tanto magis claritate divini luminis inflammantur. (Rabanus Maurus. De universo, 1, 5, PL 111, 0029C).

n. 85: Seraphim quippe aut «incendens», aut «calefaciens» interpretatur; calefacit autem hominem et incendit qualiscunque virtus, per quam Deus purgat nos a delictis nostris, et illuminat mentem nostram sapientiae suae supervenientibus radiis. (Joannes Scotus Erigena. Expositiones super Ierarchiam caelestem S. Dionysii, 13, 2, PL 122, 0235A-B).

n. 87: Dicamus itaque, quomodo divina beatitudo, natura divinitas, principium deificationis, ex quo deificari deificatis bonitate divina Ierarchiam in salute et unitate omnium et rationalium et intellectualium essentiarum donavit. Et supermundanis quidem et beatis quietibus immaterialius et intellectualius. Non enim extrinsecus eas Deus in divina moveret, invisibiliter autem et intrinsecus illuminatas eam in se puram et immaterialem divinissimam voluntatem. Nobis autem, quod illis et uniformiter et connexim donatur, ex Deo traditis eloquiis, quantum nobis possibile, in varietate et multitudine separabilium symbolorum donatum est. (Corpus Dionysiacum. De ecclesiastica ierarchia, 1, 4, PG 3, 376B).

n. 88: […] ad primam hierarchiam pertinet consideratio finis; ad mediam vero dispositio universalis de agendis; ad ultimam autem applicatio dispositionis ad effectum, quae est operis executio […]. (Thomas Aquinas. Summa Theologiae I, 108, a. 6, resp.).


n. 90: O vos angeli, qui custoditis populos, | quorum forma fulget in facie vestra, | et o vos archangeli, qui suscipitis animas iustorum, | et vos virtutes, potestates, principatus, | dominationes et troni, | qui estis computati in quintum secretum numerum, | et o vos cherubin et seraphin, | sigillum secretorum dei: | Sit laus vobis, | qui loculum antiqui cordis | in fonte aspicitis. | Videtis enim | interiorem vim patris, | que de corde illius spirat | quasi facies: | Sit laus vobis, | qui loculum antiqui cordis | in fonte aspicitis. (Hildegard de Bingen. Sinfonía de la armonía de las revelaciones celestiales, p. 126, para el texto latino).

n. 91: [...] uides aliam imaginem erectam stantem formamque mirabilem habentem, quę contra fortitudinem iniustamque estimationem antiqui serpentis omnipotentem Deum designat, in maiestate sua inuincibilem et in uirtutibus suis mirabilem, quoniam profunditatem misteriorum eius nullus ad finem perducere potest. (Liber divinorum operum 3, 4, 3, p. 388).

n. 92: In cuius summitate, ubi locus capitis eius esse deberet, tanta claritas fulgoris radiat, ut idem fulgor uisum tuum repercutiat; quia excellentiam diuinitatis, quę omnia illuminat, nullus dum mortali corpore grauatur uidere potest, cum nec angeli aspectui eius semper assistentes ipsum ad finem perducere ualeant, cum inspicere assidue desiderantes; quoniam Deus claritas est, quę nec esse incepit nec finietur. (Ibíd.).

n. 93: In medio autem uentris ipsius caput hominis capillos canos barbamque habens apparet; significans quod in perfectione operum Dei antiquum consilium ad saluationem hominis fuit […]. Vnde et idem caput formam humani capitis habet, quia Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam fecit et potestatem operandi illi dedit, quatinus quod bonum est operaretur creatoremque suum laudaret, nec illius obliuisceretur. Deo etenim nullus similis est nec esse potest; sed qui illi assimilari uoluit deletus est, quia hoc esse non debuit. Cum autem Deus uirtutem suam potenter ostendere uoluit, in aluum uirginis respexit; et sicut in die septimo ab omni opere suo requieuit hominemque deinde operari instituit, ita et filium suum in utero uirginis requiescere fecit, cui et omne opus suum commisit. Nam Spiritus Sanctus leni calore suo carnem uirginis absque omni incendio motus carnalis uiri tetigit, quemadmodum ros super gramen leniter cadit, ita ut flos, scilicet filius Dei, in carne eiusdem uirginis formam hominis assumeret; qui etiam multa tolerantia propter hominem crimina eius sustinuit. Nam in circumcisione sua per baptismum hominem purgandum designauit, et in passione ac in morte sua illum de criminalibus peccatis redimendum, ac in ascensione sua ipsum celesti regno associandum demonstrauit; atque his modis numerum beatorum usque ad tremendum tempus iudicii complebit. (Ibíd., p. 388-89).

n. 95: Nam sequaces eorum in uice ipsorum saluberrima pigmenta gestantes fideliter plateas et uillas et ciuitates atque alia loca regionum et terrarum pertranseunt, et populo diuinam legem annuntiant. Ipsi enim sunt exquisiti patres et dispensatores ad ecclesiasticam disciplinam omni populo in doctrina sua proferendum et ei ad cibum uitae dispensandum, ita quod etiam se tales in uita sua exhibeant ne oues meae in operibus eorum offendantur, sed ut recte post ipsos gradiantur. (Scivias 2, 5, 1, p. 177-78).

n. 96: Sed et ipse sacerdos fuit, cum se ipsum in ara crucis pro hominibus immolauit; cui etiam sacerdotes in sacerdotio suo adiuncti sunt, qui angelos imitari debent, qui nuntii Dei exsistunt. Angeli namque opera hominum ex debito officii sui uelut scripturam Deo ostendunt, quod sacerdotes faciunt cum peccata hominum per penitentiam suscipiunt et


ea per indultam misericordiam Deo ostendunt. (Carta 113r –a los monjes–, antes del año 1173, p. 282, CCCM 91a).

n. 97: [...] surrexit nobilissima perfectio ecclesiasticae religionis. […] In qua pulcherrima et puellaris imago nudo capite et subnigris capillis apparet: quod est serenissima et ab omni foeditate humanae concupiscentiae innocens uirginitas, […] quoniam ipsa Filio omnipotentis Dei, qui rex cunctorum est, desponsata nobilissimam prolem id est elegantissimum chorum uirginum ei protulit, cum in pace ecclesiae proficiens confortata est. (Scivias 2, 5, 6, p. 180-81).

n. 101: [...] quia cum ecclesia iam roborata conualuit, egressus est ad decorem illius uiuens odor, uouens iter secretae regenerationis. Quid est hoc? Quia tunc surrexit mirabilis ordo qui Filium meum in specie exempli sui tetigit; quoniam ut idem Filius meus uenit in mundum de communi populo abscisus, ita et haec acies conuersatur in saeculo de reliquo populo separata. Nam ut balsamum de arbore suauiter sudat, sic et populus iste primum in eremo et in abscondito singulariter exortus est, et deinde ueluti arbor ramos suos expandit, paulatim in multitudinem plenitudinis proficiens. Et istum populum benedixi et sanctificaui, quoniam ipsi mihi sunt amantissimi flores rosarum et liliorum qui sine humano opere in agro germinant, sicut et populum hunc nulla lex ad hoc constringit ut tam artam uiam appetat, sed ipse illam me suauiter inspirante sine praecepto legis sua uoluntate aggreditur, plus faciens quam sibi iussum sit. (Scivias 2, 5, 13, p. 186-87).

n. 102: Ipsi enim sunt zona ecclesiae, eam ualde constringentes, quoniam incarnatione Filii mei occupati sunt, et quia etiam angelicum ordinem exercent, scilicet non cessantes in ullis horis cantando cum sonitu aut orando in compunctione, non autem excussis clamoribus ut inutilis puluis aut aridus absque uiriditate compunctionis. (Scivias 2, 5, 18, p. 191-92).

n. 103: Nam sicut angeli coram Deo in duplici honore sunt, sic et homines huius religionis sunt in duplici uita. Quomodo? Angeli in caelestibus Deo sine intermissione seruiunt, et etiam in terris homines a diabolicis insidiis semper protegunt. Sic et populus iste angelicum ordinem imitatur, cum terrena despiciens Deo cotidie famulatur et cum etiam reliquos homines suis orationibus a malignis spiritibus die ac nocte defendit. (Scivias 2, 5, 21, p. 194).

n. 104: [...] reges et duces, principes ac praesides cum subiectis suis, ac etiam ceteri diuites et pauperes ac egeni cum reliquo populo conuersantes denuntiantur. Et per hos omnes ecclesia ualde ornatur, quia cum saeculares homines legem Dei quae ipsis posita est fideliter conseruant, eandem ecclesiam plurimum exornant, scilicet cum multis amplexibus Deum amplectuntur, ita quod sincera humilitate et deuotione magistris suis oboediunt, et quod elemosynis et uigiliis ac continentia et etiam uiduitate ac ceteris bonis operibus quae Dei sunt corpus suum pro Dei amore castigant. (Scivias 2, 5, 23, p. 195).

n. 107: Multitudo quoque angelorum bona opera hominum laudat, et propter eadem opera nec horis nec momentis a laudibus cessat, sed in eis frequenter sonat, nec in his finem facit. Deus namque ab angelis laudari uult, quatinus eorum gloria multiplicetur: et hoc sibi placet. Vnde etiam uult ut opera sanctorum ab angelis in laudibus sibi deferantur et manifestentur, quia homo opus ad imaginem et ad similitudinem Dei est; et ob hoc etiam uult ut bona opera hominis coram eo ab angelis laudentur. (Liber vite meritorum 1, 45, p. 31).

n. 110: V (VI). In summitate autem arcuatę incuruationis huius dextrę alę quasi caput aquilę, quod igneos oculos habet, aspicis, in quibus multitudo angelorum uelut in speculo apparet;


quoniam in celsitudine triumphantis subiectionis, cum quilibet Deo subiectus se ipsum et diabolum superat, celsus in beatitudine diuinę protectionis efficitur. Et cum mentem suam sursum erigit Spiritu Sancto ignitus intentionemque suam ad Deum figit, in ipsa beati spiritus perspicue apparent ac Deo deuotionem cordis illius offerunt. Nam in aquila spiritales homines designantur, qui omni devotione cordis sui in contemplatione Deum frequenter uelut angeli intuentur. Quapropter beati spiritus Deum assidue intuentes de bonis operibus iustorum gaudent eaque ipsi in semetipsis ostendunt, ac sic in laude Dei perseuerantes nunquam extediantur, quia eum ad finem numquam perducere poterunt.. (Liber divinorum operum 1, 1, 5(6), p. 51-52).

n. 112: Quapropter et sonus ille ut uox multitudinis in laudibus de supernis gradibus in harmonia symphonizat: quia symphonia in unanimitate et in concordia gloriam et honorem caelestium ciuium ruminat, ita quod et ipsa hoc sursum tollit quod uerbum palam profert. (Scivias 3, 13, 11, p. 630-31).

n. 113: Ita et tu, o homo, quae es paupercula et fragilis naturae, audis in symphonia sonum de igneo ardore uirginalis pudoris in amplexibus uerborum florentis uirgae, et sonum de acumine uiuentium luminum in superna ciuitate lucentium, et sonum de prophetia profundorum sermonum, et sonum de dilatatione apostolatus mirabilium uerborum, et sonum de effusione sanguinis fideliter se offerentium, et sonum de officio sacerdotalium secretorum, et sonum de uirginali gradu in superna uiredine florentium: quoniam superno creatori fidelis creatura sua in uoce exsultationis et laetitiae resultat et grates frequentes rependit. (Scivias 3, 13, 13, p. 631).

n. 115: Quod dicitur: Sonus laetitiae et prosperitatis illius quod caro conculcatur et spiritus erigitur, cum indeficiente salute cognoscitur in habitationibus illorum qui iniustitiam abiciunt et iustitiam faciunt, cum suggerente diabolo id quod malum est facere possent, sed diuina inspiratione id quod bonum est perficiunt. Quid est hoc? Homo multoties ineptam exsultationem in se ostendit, cum peccatum illud perfecerit quod perficere inconuenienter concupiuit. Sed salutem ibi non habet, quia hoc fecit quod diuino praecepto contrarium fuit. Ille autem tripudium exsultationis cum prosperitate uerae salutis habebit, qui bonum quod ardenter desiderauit strenue complet, mansionem illorum, dum in corpore habitat amans, qui uiam ueritatis currentes errorem mendacii declinauerunt. (Scivias 1, 6, 12, p. 107-108).

n. 116: Nos enim, qui a pueritia ad seruitutem Dei consecramur, quatenus sacris ordinibus diuini officii Creatori nostro fideliter seruiamus, cum ad sacerdotium peruenerimus, ubi digne et irreprehensibiliter uiuere deberemus, ea que spiritus sunt sepius negligimus et ea que carnis sunt facimus. Nam cum populo Dei deberemus esse oculus contemplationis, auris obeditionis, nasus discretionis, os ueritatis, manus iuste operationis et pes in uia rectitudinis ac exemplum uirtutum, illi magis odor mortis et scandalum offensionis sumus quam petra uera soliditatis. Vnde et multa mala inuenerunt nos, quoniam a sanctuario Domini, ut ita dicamus, in lutum feditatis cadimus. Tu autem, o pia mater et conscia secretorum Dei, audi nos te obnixe et humiliter deprecantes ut uerba diuine admonitionis ad nos proferas, nos corripias et admoneas, quia, quamuis et modicam scientiam Scripturarum habeamus, te tamen, ueram et mirabilem intelligentiam a summo Doctore et non ab homine accipientem, deuotissime audire desideramus. (Carta 170 –de algunos sacerdotes– antes de 1153, p. 383-84, CCCM 91a).


n. 117: Sufflatus quoque diaboli multa illicita homini infert que bona scientia dicere erubescit. Consilium autem eius est quod uana gloria hominem adeat, sicut ibi decit ubi magnam ruinam edificauit, qua rotam natiuitatis hominis torrenter circuire fecit. Incendium quoque suum est quod hominem, quem ad imaginem Dei factum esse scit, ad plurima illicita prouocat, unde etiam in creaturis multa impossibilia ei ostendit. Sed ipse nullam possibilitatem in eis habet, unde persuasiones suas homini immittit, ut homo malitiam suam in optione perficiat; et sic iter legis Dei in irrisionem ducit, quatenus unusquisque homo legem quasi Deus per proprietatem uoluntatis sue sibi ponat. Et hoc illi ualde placet, quoniam nec se nec alium Deo subditum esse uult. (Carta 155r –Hildegarda al abad Adelardo–, antes de 1169, p. 347-48, CCCM 91a).

n. 119: Irrationale enim animal facit omnia opera sua sine intellectu et sapientia ac sine discretione atque uerecundia, nec scit Deum, quia irrationale est, sed tantum sentit eum, quoniam illius creatura est. Rationale uero animal quod homo est habet intellectum et sapientiam, discretionem et uerecundiam in operibus suis, quae rationabiliter operatur, quod est prima radix quam gratia Dei fixit in omnem hominem cum anima ad uiuendum excitatum. Haec ergo praedicta uigent in rationalitate, quia in his omnibus homines Deum scientes sunt, ut ea quae iusta sunt uelint. Vnde ebulliens et perfectum opus atque prosperum in bona uoluntate hominis, quod ipse homo amplectitur in saluatore suo, in Filio uidelicet Dei, per quem Pater omnia opera sua in Spiritu sancto operatur, hoc denuo incendit et admonet ignea gratia data in Christo Iesu. (Scivias 3, 5, 32, p. 430).

n. 120: Verba inepte letitie. [...] Et dicebat: Dulcem uitam et pulchram uiam in me inuenio. Et quare ab illa abstinerem me? Vitam enim istam in qua creata sum, Deus mihi dedit. Et quid ob hoc, si aliqua letitia in carne mea est? Cuprum enim primo durum et uelut nigrum sit apparet, sed postea uelut aurum fulgebit. Ita etiam si aliqua sordes in carne mea est, culpabile non est. Multi enim in cecitate huius uite sunt, qui nesciunt quid faciunt. Ego autem uitam istam scio, et eam hebere desidero. (Liber vite meritorum 1, 13, p. 19).

n. 121: Tu nuda, quare non erubescis quod cecam et mutam uitam pro uita illa habes, in qua nulla nocturna obscuritas est? In moribus enim tuis omnem iustitiam et ueritatem transcendis, ac in rationali uita non uiuis. Ego autem secularem uitam sicut fenum arescere scio, unde et ad illam suspiro, que numquam deficiet. Celestem etiam harmoniam et omnia angelica et spiritalia gaudia ad me traho, nec de ipsis saturari possum, quia societatem cum illis habeo, nec umquam ab eis discedam. (Ibíd., 1, 14, p. 19).

n. 122: Inspice ergo ossa mortuorum, que in sepulcris iacent, et considera quid faciant. Nihil enim faciunt, nisi quod in putredine iacent. (Liber vite meritorum 4, 10, p. 179).

n. 124: Ego autem in altissimis habito, et unaqueque in creaturis cum gratia Dei inuenio, quoniam uita et uiriditas in omnibus bonis operibus sum, ac monile omnium uirtutum. Delectatio quoque ac comprehensio amoris Dei et edificatio totius desiderii eius sum, quia quecumque Deus uult facio, et cum pennis bone uoluntatis supra sidera celi uolito, ita quod uoluntatem Dei in omnibus iustitiis ipsius perficio. Et sic etiam supra montes Bethel ascendo, ubi opera Dei facie ad faciem inspicio, ita quod nec requiro, nec desidero, nec aliud uolo quam quod sanctum est: unde psalterium et cithara iocunditatis eius sum. (Ibíd.).

Scivias. Primera parte, de Hildegarda de Bingen. … · 4 Scivias. Primera parte, de Hildegarda de...

Documents

Transcript of Scivias. Primera parte, de Hildegarda de Bingen. … · 4 Scivias. Primera parte, de Hildegarda de...