7) Gydrgy Konrad: Bei i Srednia Europa,Gordrtgan231249)Zoran KonstatinoviC ,,Srednia Evropa" - Argumenti i protivar-

gumenti, Republika 9l l0,Zagreb 1989.10) Tom65 G, Masaryk: Novu Evropct,Ptag-Zagreb 1920'

1l) eeslav Milo5: Zeml.ia Ulro,G.Mllanovac, 1989.

12) ieslav MiloS : Druga Evropct, G.Milanovac, 1988.

l3) Jozef Rovan: Evroptt otadibin( ili Evropa kuo naci.ia?, Tretiprogrem br. 100,Beograd 1994.

14) Aleksandar SolZenjicin: " Rusk<t pitanie" kraiem 20. veka, Pismtt38139, Beograd 1994.

15) Adam Mihnjik: Bele mrl.ie, Treti program1990.

16) Ernst Nolte: Faiiz,ctm u svojoi epohi,Beograd,

easlav D. Koprivica

WOZU NOCH ,,MITTELEUROPA"? _ EIN VERSUCH DES

WIEDERPRUFENS DER IDEE INSLICHT DES ENDES

DER IDEOLOGISCHEN SCHEIDUNG EUROPAS

Ztsommenfttssung

' Der Vcriasscr wird in clicser Schritl, mindcstens tcilwcisc. dic Andcrungcn

dcr Iclee dcs Mittelcuropcrtums, dic mit dcm 'Zusammcnbruch dcs Bipolarismus"geschchen sind, als auch ihrc entspfcchcndcn Pcrscpktivcn, zu crortcrn zu vcrsuchcn

Dabci wiirc cs notwcndig dcn geschichtlichcn Hintcrgrund, dh. dic Vorgcschichtc

des mittcleuropiiischen Raums hinsichtlich Aussichten fiir dic Mittcleuropiiischeldcc, bzw. ihrc bcdcuLsamstcn gcschichtlishcn Wandlungcn, anzudeuten

Stichrvijrter : Mitteleuropa, Postkommunismus, dic Habsburgcr Monar-

chie, die Idcengeschichte

Aleksandar Nikitovi6, pripravnik UDKInstitut za lilozofiju i dru5tvenu teorijuBeograd

19 (49 5 .02) :3 | 6.1 (491 .I )Pregledni dlanak

SAVREMENA RECEPCIJA. VIZANTIJSKEFILOS OFS KO-TEOLOS KE TRADICIJE_ PROBLEM LIENOSTI I ZAJEDNICE

Apstrakt: Do aktu.eLiz.aci.je viauntijskog na,sleda, kao pokuia.ja vruianjutradicionalnin vrijedno,stima, doilo.je usl jed raspadujttgoslovenske dri.tre i vludu-

.jute ideologi.je. Ono ito optere<luje savremenu oktuelil.aci.ju, posehrut ve?.Lutr( z.dindividualni i kolektivni identitet, ogledu se u testo apriornotn dono.ienju z.ukljuiuka,bez razumi jevun.ju osnovnilt ide ju vi4tnti jskog, uten ja. Time su ove pred,ttuve st'edenena ravun ideoktgozaci.je. Be7. ltermeneutiiki relevuntnih i.sn'alivanju ni.je mogu6edoti do odgovora na primarrut pitanie; da li posto.ji natelnu, teori.jski opravdanumogufnost revitali1aci.je ove trudici.je/ Na.ipri.ie trebu saiiniti pregled iryorne Lit-erature i najznatainljilt prevodu, u poton razrnotriti koliko je tlunu.inja re<;epci.jaove tra(lici.ie utlekviino tenutiz.ovula pitanje slobodne vol je i principu (trutonon,tnt;gili heteronomnog) kojitn se onu rukovodi.Takode. neopltodtto.je ispituti itle.je naosnovu koiih se odredivao ktl.ekrivni itlentitet.

Kl judnc rcti: vizanti.isku trutliciju, ideologiz.aci.ju,.slobodna volju,li(no.tt,zajednicu.

Me todo lo {ki okv ir i s tr aiiv an.j ct

Uobidajena je pojava da u vremenima krupnih drultvenihpomjeranj a, ko ja izaziv aju krizr.r kolektivnog i individualno g identi-teta, nastaje potreba za vraeanjem tradicionalnirn vrijednostima.Kriza jugoslovenske driave i njene totalitarne icleologije, koja jeimala pretenziju da pokrije sve oblasti Livota,pokazala je uglavnomnespremnost da se adekvatno odgovori novim okolnostima naraznim poljima, pa i u sferi teorijskog reflektovanja osnovnih idejahri5ianskog udenja konstitutivnih za srpsku srednjovjekovnu tradi-ciju. Kako se na op5tem planu ved bilo zakasniio sa henneneutidkirelevantnim odgovorom na pitanje - Sta je glavni sadrZaj nadeg

lf1koi {:111]11', tendencija revitalizacije ovos nasledir

' Naravno, kod nas su i tatla postojala vrlo vri^jcdna istralivanja po.jcdinih

aspekata ovc tradici.ic. mcdutim, problcm.jc u tomc ito su tc malobro.inc spcci jaii,stidkc studijc ostalc izvan problcmatizaci.jc iirc intclcktualnc za.jcclnicc. O istori.i-

br. 84, Beograd

1990.

(Io-

o

Ja

{)

I

F{t:lff(f

:oNoLL

284

L

2 8 5

zahtjevala je gotove odgovore, a to su po prirodi stvari mogle bitijedino proizvoljne predstave deklarativnog karaktera.

Ukoliko tradicionalne vrijednosti nisu tematizovane u kon-tekstu Sire intelektualne zajednice, kao Sto je to sludaj kod nas,otvara se veii prostor i moguinost za njihovu zloupotrebu. Semtoga, u vremenima krize pitanje istorijskih ideja najdeS6e vi5e nijesamo teorijski problem, jer nastupa iracionalan naboj sa zahtjevomza njihovim bezuslovnim oZivotvorenjem. Ltjedno, iz takvog nabojapo pravilu proizllazi zamagljivanje i mistifikacija ovih ideja, po5tone postoji prethodno adekvatno razumjevanje njihovog znadenja.Naravno, ne moZe se re6i da je reflektovanje tradicije dovoljanuslov i garant da do njene ideologizacije ne6e doii. Ali, s drugestrane, izostanak ozbiljne analize i tumadenja svih bitnih aspekatatradicije, skoro izvjesno u ndkom trenutku dovodi do izokretanjaosnovnog sadrZaja i manipulacije, sa posljedicama koje je te5kopredvidjeti,

Ovdje u prvi plan treba istadi vezu izmedu odredenog istori-jskog udenja i razliditih aspekata njegove ideologizacije. Porednajde5de i lak5e vidljive forme, gdje se svijesno ili nesvijesno preu-zima iskrivljena slika udenja zarad neke interesom definisane svrhe,nas u prvom redu zanima nadelni oblik ideologizaclje. On se ogledau nastojanju odreilenog centra moii da se jedna ideja, kao insrtumentlegitimizacije, uEini vladajuiom uprkos dinjenici da vi5e nema svojuZivotnu snagu. Sudbina ideje koja je izgubila mogudnost svojedjelotvornosti je, ili da se reflektuje kao kulturna baStina jedne

zajednice, ili da se usljed nereflektovanosti njene nadelne nedjelo-tvornosti pojavi u ideologizovanoj formi. Zato je neophodno osvi-jetliti bitne sadrZaje tog udenja i potom ih staviti u savremenikontekst provjeravajudi da li imaju djelotvornu, Zivotnu snagu.Istovremeno, ovim se istraZuje da li su i u kojoj mjeri te ideje vedkonstitutivno prisutne u savremenom pogledu rra svijet, bilo kaoarhetip ili u nekoj drugoj formi'. Ili, da li su one sadrZane, moZdakao ogranidavajuii faktor unutar zajednice.

skim, politilkim, i ckonomskim prilikama na vizantijskom prostoru, kao i o vlada-ju6em duhu vremcna, txl izuzctnog jc znaiaja dielo G, Ostrogorskog (Sabrana dcla

I-VI Beograd, 1970.)2 Hegcl ic ukazao da kao ito sc u ,,unutralnio.i" istoriii likrsofijc razvija

sistcm pojmova u komc su predhodni stcpcni razvoja saiuvani, da sc isto tako dc-

Sava i sa ukupnim kulturnim nasljeclem kolc u svom sadaln.iem trcnutku prcdstavlja

sabrunost istori.iskog prcdanja.Vidi G.V.F. Hcgcl,lstorija filozofijc, Bcograd, 1983,

s t r . 1 0 .

Kao posljedica krize, kod nas je do5lo do destog pozivanjana Vizantiju sa mnogo predrasuda i nedovoljnogznanjao njoj. Toje dijelom i razumljivo, jer su se ove predstave definisale izvanakademske atmosfere, a medijum su najde5ie predstavljale politidkepromocije i sasvim nekritidki feljtonistidki prikazi. Nema sumnjedaje odgovor ovakave prirode na gore postavljeno pitanje bio lakpredmet ideologizacije.Zapoleti ozbiljni radovi i prevodi najzna-dajnijih tekstova, po prirodi novonastale situacije, ostali su neza-paLeni, u sjenci budnih samoodredenja.Zbog navedenih razlogado5lo je do mnogobrojnih primjera iskrivljenog prikazivanja vizan-tijske ideje i uop5te pozivanja na nju, i to prvenstveno u svrhe te-ku6e politike. Pokazalo se da su i neke strane zemlje na politidko-propagandnom nivou doprinijele vulgarizaciji pojma vizantijsketradicije. Medutim, kad je rijed o sagledavanju ovog pitanja izugla onih naroda koji nisu pripadali vizantijskom kulturnom krugu,ono Sto je mnogo znadajnije jeste perspektiva posmatranja Vizantijezapoieta sa Hegelom, a stavljena u Siri kontekst pitanja Sta je svekonstituisalo modgrnu Evropu. Zakljudci do kojih je stigao Hegel'r.ali u ovom sludqfu bez njemu svojstvenog izvodenja, oznadavajuVizantiju kao neistorijsku pojavu. Ako su njegovi zakljudci oprav-dani, onda prezentovanje vizantijskog udenja kao konstitutivnogza modernu Evropu predstavlja ideologizaciju. Koliko je medutim,Hegelova konstatacija tadna moZe se procjenjivati tek nakonozbiljnih istraZivanja. U svakom sludaju, Hegelovo je gledi5te otvo,rilo preispitivanje ove teme iz opSte evropske perspektive. Podra-zumjeva se da cilj ovog istraZivanja ne moZe biti davanje odgovorana sva postavljena pitanja, vei prije svega njihovo problemati-zovanje. Samo ukoliko ova tema postane legitimna i njena temati-zacija se shvati kao zadatak Sire intelektualne zajednice, moZemose pribliZiti opitim zakljudcima. Sto cluZe traje odlaganje temeljnogpreispitivanja raste opasnost da se mistifikovana i iskrivljena slikaustali kao stereotipna predrasuda i u naudnoj javnosti.

Ovdje treba otkloniti svaku pomisao da u naSoj srednjovje-kovnoj tradiciji postoji neka specifidno srpska misao. Cijelokupnaonda5nja srpska kultura podivala je na Vizantiji od koje su Srbidobili ne samo hri5ianstvo, nego i pismoa, kao i civilizacijske

'c.V. F. Hegel, Filozol'i.la povi jesri, Zagrcb, 1966. str. 350-355.4 ,' Izv.lcsno je da su prijc misionarskc djclatnosti Kirila i Mettxlila, Slovcni

umiesto pisma koristili crtc i urczc.Vidi A. KncZcvii, Filozofi.ja i slavcnski.jczici,Zagreb 1988. srr. 189.

><Ix

o

af

;=u

N

=r

tF

=z

zU):<ul

286 287

zahtjevala je gotove odgovore, a to su po prirodi stvari mogle bitijedino proizvoljne predstave deklarativnog karaktera.

Ukoliko tradicionalne vrijednosti nisu tematizovane u kon-tekstu Sire intelektualne zajednice, kao Sto je to sludaj kod nas,otvara se veii prostor i moguinost za njihovu zloupotrebu. Semtoga, u vremenima krize pitanje istorijskih ideja najdeS6e vi5e nijesamo teorijski problem, jer nastupa iracionalan naboj sa zahtjevomza njihovim bezuslovnim oZivotvorenjem. Ltjedno, iz takvog nabojapo pravilu proizllazi zamagljivanje i mistifikacija ovih ideja, po5tone postoji prethodno adekvatno razumjevanje njihovog znadenja.Naravno, ne moZe se re6i da je reflektovanje tradicije dovoljanuslov i garant da do njene ideologizacije ne6e doii. Ali, s drugestrane, izostanak ozbiljne analize i tumadenja svih bitnih aspekatatradicije, skoro izvjesno u ndkom trenutku dovodi do izokretanjaosnovnog sadrZaja i manipulacije, sa posljedicama koje je te5kopredvidjeti,

Ovdje u prvi plan treba istadi vezu izmedu odredenog istori-jskog udenja i razliditih aspekata njegove ideologizacije. Porednajde5de i lak5e vidljive forme, gdje se svijesno ili nesvijesno preu-zima iskrivljena slika udenja zarad neke interesom definisane svrhe,nas u prvom redu zanima nadelni oblik ideologizaclje. On se ogledau nastojanju odreilenog centra moii da se jedna ideja, kao insrtumentlegitimizacije, uEini vladajuiom uprkos dinjenici da vi5e nema svojuZivotnu snagu. Sudbina ideje koja je izgubila mogudnost svojedjelotvornosti je, ili da se reflektuje kao kulturna baStina jedne

zajednice, ili da se usljed nereflektovanosti njene nadelne nedjelo-tvornosti pojavi u ideologizovanoj formi. Zato je neophodno osvi-jetliti bitne sadrZaje tog udenja i potom ih staviti u savremenikontekst provjeravajudi da li imaju djelotvornu, Zivotnu snagu.Istovremeno, ovim se istraZuje da li su i u kojoj mjeri te ideje vedkonstitutivno prisutne u savremenom pogledu rra svijet, bilo kaoarhetip ili u nekoj drugoj formi'. Ili, da li su one sadrZane, moZdakao ogranidavajuii faktor unutar zajednice.

skim, politilkim, i ckonomskim prilikama na vizantijskom prostoru, kao i o vlada-ju6em duhu vremcna, txl izuzctnog jc znaiaja dielo G, Ostrogorskog (Sabrana dcla

I-VI Beograd, 1970.)2 Hegcl ic ukazao da kao ito sc u ,,unutralnio.i" istoriii likrsofijc razvija

sistcm pojmova u komc su predhodni stcpcni razvoja saiuvani, da sc isto tako dc-

Sava i sa ukupnim kulturnim nasljeclem kolc u svom sadaln.iem trcnutku prcdstavlja

sabrunost istori.iskog prcdanja.Vidi G.V.F. Hcgcl,lstorija filozofijc, Bcograd, 1983,

s t r . 1 0 .

Kao posljedica krize, kod nas je do5lo do destog pozivanjana Vizantiju sa mnogo predrasuda i nedovoljnogznanjao njoj. Toje dijelom i razumljivo, jer su se ove predstave definisale izvanakademske atmosfere, a medijum su najde5ie predstavljale politidkepromocije i sasvim nekritidki feljtonistidki prikazi. Nema sumnjedaje odgovor ovakave prirode na gore postavljeno pitanje bio lakpredmet ideologizacije.Zapoleti ozbiljni radovi i prevodi najzna-dajnijih tekstova, po prirodi novonastale situacije, ostali su neza-paLeni, u sjenci budnih samoodredenja.Zbog navedenih razlogado5lo je do mnogobrojnih primjera iskrivljenog prikazivanja vizan-tijske ideje i uop5te pozivanja na nju, i to prvenstveno u svrhe te-ku6e politike. Pokazalo se da su i neke strane zemlje na politidko-propagandnom nivou doprinijele vulgarizaciji pojma vizantijsketradicije. Medutim, kad je rijed o sagledavanju ovog pitanja izugla onih naroda koji nisu pripadali vizantijskom kulturnom krugu,ono Sto je mnogo znadajnije jeste perspektiva posmatranja Vizantijezapoieta sa Hegelom, a stavljena u Siri kontekst pitanja Sta je svekonstituisalo modgrnu Evropu. Zakljudci do kojih je stigao Hegel'r.ali u ovom sludqfu bez njemu svojstvenog izvodenja, oznadavajuVizantiju kao neistorijsku pojavu. Ako su njegovi zakljudci oprav-dani, onda prezentovanje vizantijskog udenja kao konstitutivnogza modernu Evropu predstavlja ideologizaciju. Koliko je medutim,Hegelova konstatacija tadna moZe se procjenjivati tek nakonozbiljnih istraZivanja. U svakom sludaju, Hegelovo je gledi5te otvo,rilo preispitivanje ove teme iz opSte evropske perspektive. Podra-zumjeva se da cilj ovog istraZivanja ne moZe biti davanje odgovorana sva postavljena pitanja, vei prije svega njihovo problemati-zovanje. Samo ukoliko ova tema postane legitimna i njena temati-zacija se shvati kao zadatak Sire intelektualne zajednice, moZemose pribliZiti opitim zakljudcima. Sto cluZe traje odlaganje temeljnogpreispitivanja raste opasnost da se mistifikovana i iskrivljena slikaustali kao stereotipna predrasuda i u naudnoj javnosti.

Ovdje treba otkloniti svaku pomisao da u naSoj srednjovje-kovnoj tradiciji postoji neka specifidno srpska misao. Cijelokupnaonda5nja srpska kultura podivala je na Vizantiji od koje su Srbidobili ne samo hri5ianstvo, nego i pismoa, kao i civilizacijske

'c.V. F. Hegel, Filozol'i.la povi jesri, Zagrcb, 1966. str. 350-355.4 ,' Izv.lcsno je da su prijc misionarskc djclatnosti Kirila i Mettxlila, Slovcni

umiesto pisma koristili crtc i urczc.Vidi A. KncZcvii, Filozofi.ja i slavcnski.jczici,Zagreb 1988. srr. 189.

><Ix

o

af

;=u

N

=r

tF

=z

zU):<ul

286 287

norme. Najznadajnija intelektualna aktivnost u tada5njoj Srbiji pred-

stavljalaje prevodanje najvaZnijih tekstova sa grdkog na slovenski.To.je ujedno prvi korak teorijskog mi5ljenja kod nas, koje je nasvom podetku snaZno odredeno i utemeljeno idejama i principimasadrZanim u prevodenim spisima. Ovim ukljudenjem i daljim ob-razovanjem, vremenom su se stekli uslovi za aktivnije naSe udestvo-vanje u vizantijskom intelektualnom i kulturnom Zivotu. Nadelneideje i principi bili su definisani kao zajednidke vrijednosti za sveetnidke zajednice i drZave na prostoru vizantrjskog komorwelta.

Cilj je, dakle, da se proude najvaZnije ideje vizantijskognasleda i poku5a odgovoriti na pitanje koliko je ono i na koji nadinprisutno u savremenoj kulturi, prije svega u pogledu shvatanjaotlnosa lidnog i kolektivnog identiteta, Sto je osnovna tema istra-Livanja. U tom smislu odabrao sam kao kljudne sledeie proble-me:

Pitanje sLobodne volje

Danas je nezamislivo razmatrati identitet individue, a da seslobodna volja i sloboda uop5te ne podrazumjevaju kao najvlastitijesvojstvo lidnosti. Sloboda predstavlja jedan od kljudnih pojmovamodernog doba. To je dobar razlog da se upravo preko problemaslobodne volje pokuSamo pribliZiti odredenju lidnosti u vizanti.fskojfilosoftko- teolo5koj tradic ij i . Posmatraj u6i v izantijsku idej u krozprizmu savremenih problema i odredenja, problematizuje se pitanje

da li je danas moguia relevantnost ovih idejaZa razhku od antidke epohe gdje je svako de5avanje svoj

razlog i poslednje opravdanie imalo u nekom obliku nuZnosti (Moi-

ra, ananke)', dime se ukida moguinost postojanja slobodne voljeindividue, u vizantijskoj misli dolazi do bitnih pomjeranja. Jedartod najznadajnih predstavnika ovog vremena Jovan Lestvidnik za-podinje svoje poznato djelo ['estvice konstatacijom da dovjek, bezobzira na postojanje mno5tva individualnih speclfidnosti i razlikaposjeduje slobodnu volju isto ,,kao 5to su za svakoga bez razlike -

iu"il.lrr, sunce, vazduh"". Ne postoji l judska osobina ili stanje

5 V i , l i W. Jcgcr . Pa idc ia . Nov i Sad. 199 I s t r

Hcgci, Fi lozol i ia povi. icst i . str 262.6J Lcstvi inik, Lcstvico. Bcograd 199-1. str ' 20

(glupost, starost, mladost, itd.), koja moZe suspendovati slobodnuvolju. Jednostavno, u neposrednom unutra5njem iskustvu pronalazise dinjenica postojanja slobodne volje kao osobine nerazdvojiveod dovjeka. Uporedo sa ovim iskustvom dolazi se do saznanja daiz neotudivosti slobodne volje proizilaze odgovornost i vrijednostdovjeka kao specifidnog biia. Posebnost dovjekovog postojanja injegove prirode Grigorije Niski vidi upravo u tome ,,Sto je dovjekslobodan od nuZnosti i Sto nije pod vla56u prirode, vei se moZeslobodno opredjeliti prema rasudivanju"T. Ako bi ljudsko djelova-nje bilo apsolutno uslovljeno i podredeno nekoj spoljaSnjoj nuZnosti,postavlja se pitanje u demu se onda sastoji dovjekova zasluga ivrijednost za na5to udinjeno, kada se to svakako moralo desiti.Kod Maksima Ispovjednika nalazimo sledeii stav, ,,Svaka du5apokazuje svoju vrijednost kroz slobodu izbora"6. Dakle, kao StonuZnost ukida slobodnu volju i obesmi5ljava autentidnost dovjekovedjelatnosti, s druge strane, sloboda se javlja kao nuZan uslov da seuop5te bude odgovoranza udinjeno i kroz tu odgovornost dovjekstide, ili u zavisposti od posljedica udinjenog, gubi svoju vrijednosr.Ovo saznanje jasno formuli5e Grigorije Niski ,,Jer demu onda sluZirazum kad vlast za slobodni izbor pripada drugome? A ako slobodnavolja ostaje bezdjelatna, onda po nuZnosti i5dezava i vrlina... inema suda zarazlllite nadine Livota"'.

Preuzimajuii helenski jezik i kulruru kao svoju ba5tinu, uVizantiji je naslijettena i sklonost ka suptilnim teorijskim razmatra-njima, Sto se pokazuje i u primjeru pune razudenosti pojma slobode.Tako kod Maksima Ispovjednika postoji jasna razlika izmedu pri-rodne volje Odlrlpa Quorr<5v, i slobode izbora Dd),r1pa guorr<iv.Prirodnu volju. G. Florovski tumadi kao ,,osnovno svojstvo du-hovnog biia" r'), i iz nje se iskljuduje svaka proizvoljna samo-voljnost. Ova volja predstavlja strijemljenje saobrazno principimarazumne prirode. Drugi aspekt slobode, sloboda izbora zapravo jestanje u kome se skoro neprestano nalazimo. Vjerovatno je sferamorala najosjetljivije podrudje slobode izbora. Ukoliko postoji jasnasvijest i prihvaienost moralnih normi, onda nadelno uvijek postojisloboda da se bez obzira na okolnosti izvr5i izbor. Oprivdanje dase nije uradilo ne5to*(to je evidentno u skladu sa prihvaienim

7 S. G,"g. Nyss., Dc hominis opi l icio, 16., p. G.44, l770tl- lgOa.* Mok.ir Ispovjcdnik,Gnosti iki stoslovi, Bcogracl, 1996. str. i5.' S. G."g. Nyss., Orario carchctica 30-31 p. G. 45.r0 G.Flonrvski, Pr. Maksim Ispov jcdnik, Bcscda, Novi Sacl, br. l -2.1992.

C)FYzE

oz

U)vU)

XI

x

Fu )

E

:=L!

N

=t!

il l,

2 8 8

l0 +3. x .+-x7 C V F

L '

2 8 9

norme. Najznadajnija intelektualna aktivnost u tada5njoj Srbiji pred-

stavljalaje prevodanje najvaZnijih tekstova sa grdkog na slovenski.To.je ujedno prvi korak teorijskog mi5ljenja kod nas, koje je nasvom podetku snaZno odredeno i utemeljeno idejama i principimasadrZanim u prevodenim spisima. Ovim ukljudenjem i daljim ob-razovanjem, vremenom su se stekli uslovi za aktivnije naSe udestvo-vanje u vizantijskom intelektualnom i kulturnom Zivotu. Nadelneideje i principi bili su definisani kao zajednidke vrijednosti za sveetnidke zajednice i drZave na prostoru vizantrjskog komorwelta.

Cilj je, dakle, da se proude najvaZnije ideje vizantijskognasleda i poku5a odgovoriti na pitanje koliko je ono i na koji nadinprisutno u savremenoj kulturi, prije svega u pogledu shvatanjaotlnosa lidnog i kolektivnog identiteta, Sto je osnovna tema istra-Livanja. U tom smislu odabrao sam kao kljudne sledeie proble-me:

Pitanje sLobodne volje

Danas je nezamislivo razmatrati identitet individue, a da seslobodna volja i sloboda uop5te ne podrazumjevaju kao najvlastitijesvojstvo lidnosti. Sloboda predstavlja jedan od kljudnih pojmovamodernog doba. To je dobar razlog da se upravo preko problemaslobodne volje pokuSamo pribliZiti odredenju lidnosti u vizanti.fskojfilosoftko- teolo5koj tradic ij i . Posmatraj u6i v izantijsku idej u krozprizmu savremenih problema i odredenja, problematizuje se pitanje

da li je danas moguia relevantnost ovih idejaZa razhku od antidke epohe gdje je svako de5avanje svoj

razlog i poslednje opravdanie imalo u nekom obliku nuZnosti (Moi-

ra, ananke)', dime se ukida moguinost postojanja slobodne voljeindividue, u vizantijskoj misli dolazi do bitnih pomjeranja. Jedartod najznadajnih predstavnika ovog vremena Jovan Lestvidnik za-podinje svoje poznato djelo ['estvice konstatacijom da dovjek, bezobzira na postojanje mno5tva individualnih speclfidnosti i razlikaposjeduje slobodnu volju isto ,,kao 5to su za svakoga bez razlike -

iu"il.lrr, sunce, vazduh"". Ne postoji l judska osobina ili stanje

5 V i , l i W. Jcgcr . Pa idc ia . Nov i Sad. 199 I s t r

Hcgci, Fi lozol i ia povi. icst i . str 262.6J Lcstvi inik, Lcstvico. Bcograd 199-1. str ' 20

(glupost, starost, mladost, itd.), koja moZe suspendovati slobodnuvolju. Jednostavno, u neposrednom unutra5njem iskustvu pronalazise dinjenica postojanja slobodne volje kao osobine nerazdvojiveod dovjeka. Uporedo sa ovim iskustvom dolazi se do saznanja daiz neotudivosti slobodne volje proizilaze odgovornost i vrijednostdovjeka kao specifidnog biia. Posebnost dovjekovog postojanja injegove prirode Grigorije Niski vidi upravo u tome ,,Sto je dovjekslobodan od nuZnosti i Sto nije pod vla56u prirode, vei se moZeslobodno opredjeliti prema rasudivanju"T. Ako bi ljudsko djelova-nje bilo apsolutno uslovljeno i podredeno nekoj spoljaSnjoj nuZnosti,postavlja se pitanje u demu se onda sastoji dovjekova zasluga ivrijednost za na5to udinjeno, kada se to svakako moralo desiti.Kod Maksima Ispovjednika nalazimo sledeii stav, ,,Svaka du5apokazuje svoju vrijednost kroz slobodu izbora"6. Dakle, kao StonuZnost ukida slobodnu volju i obesmi5ljava autentidnost dovjekovedjelatnosti, s druge strane, sloboda se javlja kao nuZan uslov da seuop5te bude odgovoranza udinjeno i kroz tu odgovornost dovjekstide, ili u zavisposti od posljedica udinjenog, gubi svoju vrijednosr.Ovo saznanje jasno formuli5e Grigorije Niski ,,Jer demu onda sluZirazum kad vlast za slobodni izbor pripada drugome? A ako slobodnavolja ostaje bezdjelatna, onda po nuZnosti i5dezava i vrlina... inema suda zarazlllite nadine Livota"'.

Preuzimajuii helenski jezik i kulruru kao svoju ba5tinu, uVizantiji je naslijettena i sklonost ka suptilnim teorijskim razmatra-njima, Sto se pokazuje i u primjeru pune razudenosti pojma slobode.Tako kod Maksima Ispovjednika postoji jasna razlika izmedu pri-rodne volje Odlrlpa Quorr<5v, i slobode izbora Dd),r1pa guorr<iv.Prirodnu volju. G. Florovski tumadi kao ,,osnovno svojstvo du-hovnog biia" r'), i iz nje se iskljuduje svaka proizvoljna samo-voljnost. Ova volja predstavlja strijemljenje saobrazno principimarazumne prirode. Drugi aspekt slobode, sloboda izbora zapravo jestanje u kome se skoro neprestano nalazimo. Vjerovatno je sferamorala najosjetljivije podrudje slobode izbora. Ukoliko postoji jasnasvijest i prihvaienost moralnih normi, onda nadelno uvijek postojisloboda da se bez obzira na okolnosti izvr5i izbor. Oprivdanje dase nije uradilo ne5to*(to je evidentno u skladu sa prihvaienim

7 S. G,"g. Nyss., Dc hominis opi l icio, 16., p. G.44, l770tl- lgOa.* Mok.ir Ispovjcdnik,Gnosti iki stoslovi, Bcogracl, 1996. str. i5.' S. G."g. Nyss., Orario carchctica 30-31 p. G. 45.r0 G.Flonrvski, Pr. Maksim Ispov jcdnik, Bcscda, Novi Sacl, br. l -2.1992.

C)FYzE

oz

U)vU)

XI

x

Fu )

E

:=L!

N

=t!

il l,

2 8 8

l0 +3. x .+-x7 C V F

L '

2 8 9

moralnim zakonima, (esto izaziv arazumjevanj e'zbog nepovoljnihposljedica koje bi nastale, ali se time ne ukida dinjenica da je po-

stojala sloboda drugadijeg izbora. Mnogo sloZeniji problem pred-

stavlja odnos izmedu slobode izbota i slobode. Odnosno, otvara sepitanje da li sama izvjesnost postojanja slobode izbora predstavlja

ilobodu. Pretpostavimo da neko ko ima svijest o opstim moralnimnormama i uvaZava ih kao vlastite, slobodnim izborom udini ne5to

i za njega odigle<lno nemoralno (5to je uobidajena pojava). Da li

onda taj akt, koji proizllaziiz slobodnog izbora kao podetnog stepena

slobode, zaista predstavlja slobodu njenog aktera. Tojest, da li se

sloboda izbora, bez obztra Sta je izabrano, moZe smatrati slobodomi ona.j koji vrSi izbor slobodnim. U vizantijskoj epohi bila je bliskamisao da je sloboda izbon specifidno ljudska osobina, ali da ona

nije isto 5to i sama sloboda. lz ove podetne dimenzije slobode,

birajuii tlolazi se ili do slobode, ili do samovolje. Samo izbor

rukovoden umnim razlogom ostvaruje slobodu. Istovremeno, izbor

koji protivrjedi ljudskoj prirodi i moralnim zakonima, umjesto slo-

bode tlovodi do proizvoljnosti, samovolje' Ovdje postoji neraskidivi meduzavisan odnos izmedu slobode izbora, dovjekove razumneprirode i slobode. Naime, razumijevalo se da je za valjan izbor i

ostvarivanje slobode neophodna dovjekova razumnost, ali i da je s

druge strane, slobocla nuZan uslov za postojanje razumnosti : ,'Lo-giika i umna priroda ako izgubi slobodu, izgubila je samim timblasodat umnosti" ".

Rijed je, dakle, o tome da postoje principi kojima se volja

rukovodi cla bi se ostvarila kao slobodna. Medutim, ostaje nejasnasredi5nja tadka ovog pitanja, gdje se utemeljuje princip volje. Ko-pernikanski obrt ka moderni, zapoiet u sferi mi5ljenja Dekartovim

cogito, a u politici francuskom revolucijom, omogudio je da sevremenom princip autonomije volje razvije vjerovatno do krajnjihkonsekvenci, i postane samorazumljiv i rnjerodavan za moderntt

epohu. Postavimo sada problem slobodne voije u vizantijskoj misli

ni razinu autonomije ili heteronomije principa' U spisima nazvanimCorpu,s Areopagiticunr" lAreopagitika). koji je nesumnjivo opred-jelio dalji razvojvizantijske filosofsko-teoloske misli, ali i izvrsio

snaZan uticaj (preko J. S. Eriugene) na srednjovjekovniZapad,

" S. Creg. Nyss., Oratio catehetica 30-31 P'C. 45t2 Mokti* Ispovlednik jc podrlao stav da.ic autor naznaicntlg korpusa

Dirrnisijc Arcopagita ulcnik apnstola Pavla,sto moderna kritika osporava i zbog

apokriinosti spisa autora naziva Pseudo Dionisiic.

nalazimo govor o transcendentnim nadelima i uzrocima, za koje sekaledasu ne samo o.pyrl,vu,i rdl"oq sveg bivstvujuieg, ukljudujuiii dovjeka. Tumadeii Areopagitske spise, Maksim Ispovjednik uka_ruje da bivstvujuie po svojoj prirodi podrazumijeva kretanje, asmjer, odnosno cilj kretanja saobrazan je logosu tog bivstvujudeg.Nema sumnje da se teorijska razrada u ovim spisima, kao uostalomi ukupna vizantijska filosofsko-teoloska misao, zasniva na hrid6an-stvu kao otkrivenoj istini.t3 Analogno zasnivanju hrisianst'a naapsolutnom i transcendentnom principu, i u konkretnom teorijskomizvotlenju tematizuju se principi koji kao uzroci i svrhe ostaiuheteronomni, buduii da se nalaze izvan bivstvujuiih stvari. pL-trebno je produbiti analizu odnosa izmedu slobodne volje i logosakao heteronomnog principa da bi do5li do presjeka u kome sepribliZavamo odredenju lidnosti.

IstraZivanje ie nastojati da odgovori na pitanje u kojoj mjerisu ova shvatanja relevantna za kulturnu tradiciju Srbije.

7nj e dnic a kao ko I e kt iv ni ide ntit e t

Pojam zajednice je veoma Sirok, i obuhvata ditav spektaroblika u rasponu od mikro do makro zajednica. paZnju upruuryurnona one istorijske oblike preko kojih se formirao kolektivni identitet.Dana5nja recepcija srednjovjekovne tradicije narodito je zainte_resovana za genezo na5eg kolektivnog identiteta, projektujudi iztoga nizpoliridkih imprikacija. Brzina i olakost u donoienju opdtihzakljudaka, jedna je od glavnih karakteristika sadasnje aktuelizacijeovo-g predanja, Sto je srazmjemo oskudnosti ozbiljnih istraZivanja.MoZda se moZe reii da se najparadoksalnija ideologizacija vizantil-ske tradicije de5ava na polju ide.j" kotektivnog iOentiteta.

,. ,. .C-.rro zagovornici nacije kao najvi5e i dominantno opre_leuuiuie vrijednosti, smarraju vizantiju uporisrem svojih ideja.Yva

tz.9{renutost predstava zanemaruje neupitnu dinjenicu da suvrzantijski komonvelt ravnopravno sadinjavale razliiite rase i et_nidke zajednice. Samim tim je jasno, dl etnos nije rnogao bitimtegrativna ta(kaza drzavnu zajednicu. Iznad etnidkih zijeanicauzdiZe se na vizantijskom prostoru ideja, kulturna paradigma ka<r-

^,"_,,- .''t Ovdje-sc otvara pitanje txlnosa vjcrc i znanja r ono zaslu)u.jc poscbnuPdl'nJu' Jer se radi . suprilnom i u tradiciji o ko.io.i .ic iijcd pazllivo ,ur,nir.unu*problemu, ktr.ji nc mole da sc svctlc na neko got.ru,ij".jnn.trano odrcdcnie.

XI

X

Fa(I

;aL!

N

Jtt

{t-Y

(l

z

YuJJ

29{')

L.

291

moralnim zakonima, (esto izaziv arazumjevanj e'zbog nepovoljnihposljedica koje bi nastale, ali se time ne ukida dinjenica da je po-

stojala sloboda drugadijeg izbora. Mnogo sloZeniji problem pred-

stavlja odnos izmedu slobode izbota i slobode. Odnosno, otvara sepitanje da li sama izvjesnost postojanja slobode izbora predstavlja

ilobodu. Pretpostavimo da neko ko ima svijest o opstim moralnimnormama i uvaZava ih kao vlastite, slobodnim izborom udini ne5to

i za njega odigle<lno nemoralno (5to je uobidajena pojava). Da li

onda taj akt, koji proizllaziiz slobodnog izbora kao podetnog stepena

slobode, zaista predstavlja slobodu njenog aktera. Tojest, da li se

sloboda izbora, bez obztra Sta je izabrano, moZe smatrati slobodomi ona.j koji vrSi izbor slobodnim. U vizantijskoj epohi bila je bliskamisao da je sloboda izbon specifidno ljudska osobina, ali da ona

nije isto 5to i sama sloboda. lz ove podetne dimenzije slobode,

birajuii tlolazi se ili do slobode, ili do samovolje. Samo izbor

rukovoden umnim razlogom ostvaruje slobodu. Istovremeno, izbor

koji protivrjedi ljudskoj prirodi i moralnim zakonima, umjesto slo-

bode tlovodi do proizvoljnosti, samovolje' Ovdje postoji neraskidivi meduzavisan odnos izmedu slobode izbora, dovjekove razumneprirode i slobode. Naime, razumijevalo se da je za valjan izbor i

ostvarivanje slobode neophodna dovjekova razumnost, ali i da je s

druge strane, slobocla nuZan uslov za postojanje razumnosti : ,'Lo-giika i umna priroda ako izgubi slobodu, izgubila je samim timblasodat umnosti" ".

Rijed je, dakle, o tome da postoje principi kojima se volja

rukovodi cla bi se ostvarila kao slobodna. Medutim, ostaje nejasnasredi5nja tadka ovog pitanja, gdje se utemeljuje princip volje. Ko-pernikanski obrt ka moderni, zapoiet u sferi mi5ljenja Dekartovim

cogito, a u politici francuskom revolucijom, omogudio je da sevremenom princip autonomije volje razvije vjerovatno do krajnjihkonsekvenci, i postane samorazumljiv i rnjerodavan za moderntt

epohu. Postavimo sada problem slobodne voije u vizantijskoj misli

ni razinu autonomije ili heteronomije principa' U spisima nazvanimCorpu,s Areopagiticunr" lAreopagitika). koji je nesumnjivo opred-jelio dalji razvojvizantijske filosofsko-teoloske misli, ali i izvrsio

snaZan uticaj (preko J. S. Eriugene) na srednjovjekovniZapad,

" S. Creg. Nyss., Oratio catehetica 30-31 P'C. 45t2 Mokti* Ispovlednik jc podrlao stav da.ic autor naznaicntlg korpusa

Dirrnisijc Arcopagita ulcnik apnstola Pavla,sto moderna kritika osporava i zbog

apokriinosti spisa autora naziva Pseudo Dionisiic.

nalazimo govor o transcendentnim nadelima i uzrocima, za koje sekaledasu ne samo o.pyrl,vu,i rdl"oq sveg bivstvujuieg, ukljudujuiii dovjeka. Tumadeii Areopagitske spise, Maksim Ispovjednik uka_ruje da bivstvujuie po svojoj prirodi podrazumijeva kretanje, asmjer, odnosno cilj kretanja saobrazan je logosu tog bivstvujudeg.Nema sumnje da se teorijska razrada u ovim spisima, kao uostalomi ukupna vizantijska filosofsko-teoloska misao, zasniva na hrid6an-stvu kao otkrivenoj istini.t3 Analogno zasnivanju hrisianst'a naapsolutnom i transcendentnom principu, i u konkretnom teorijskomizvotlenju tematizuju se principi koji kao uzroci i svrhe ostaiuheteronomni, buduii da se nalaze izvan bivstvujuiih stvari. pL-trebno je produbiti analizu odnosa izmedu slobodne volje i logosakao heteronomnog principa da bi do5li do presjeka u kome sepribliZavamo odredenju lidnosti.

IstraZivanje ie nastojati da odgovori na pitanje u kojoj mjerisu ova shvatanja relevantna za kulturnu tradiciju Srbije.

7nj e dnic a kao ko I e kt iv ni ide ntit e t

Pojam zajednice je veoma Sirok, i obuhvata ditav spektaroblika u rasponu od mikro do makro zajednica. paZnju upruuryurnona one istorijske oblike preko kojih se formirao kolektivni identitet.Dana5nja recepcija srednjovjekovne tradicije narodito je zainte_resovana za genezo na5eg kolektivnog identiteta, projektujudi iztoga nizpoliridkih imprikacija. Brzina i olakost u donoienju opdtihzakljudaka, jedna je od glavnih karakteristika sadasnje aktuelizacijeovo-g predanja, Sto je srazmjemo oskudnosti ozbiljnih istraZivanja.MoZda se moZe reii da se najparadoksalnija ideologizacija vizantil-ske tradicije de5ava na polju ide.j" kotektivnog iOentiteta.

,. ,. .C-.rro zagovornici nacije kao najvi5e i dominantno opre_leuuiuie vrijednosti, smarraju vizantiju uporisrem svojih ideja.Yva

tz.9{renutost predstava zanemaruje neupitnu dinjenicu da suvrzantijski komonvelt ravnopravno sadinjavale razliiite rase i et_nidke zajednice. Samim tim je jasno, dl etnos nije rnogao bitimtegrativna ta(kaza drzavnu zajednicu. Iznad etnidkih zijeanicauzdiZe se na vizantijskom prostoru ideja, kulturna paradigma ka<r-

^,"_,,- .''t Ovdje-sc otvara pitanje txlnosa vjcrc i znanja r ono zaslu)u.jc poscbnuPdl'nJu' Jer se radi . suprilnom i u tradiciji o ko.io.i .ic iijcd pazllivo ,ur,nir.unu*problemu, ktr.ji nc mole da sc svctlc na neko got.ru,ij".jnn.trano odrcdcnie.

XI

X

Fa(I

;aL!

N

Jtt

{t-Y

(l

z

YuJJ

29{')

L.

291

koheziona sila koja integri5e i drZavu i etnidku zajednicu' Etnos 1e

svakako predstavljao nezaobilaznu dinjenicu' ali vrijednosno re-

levantne su bile samo one etnidke zajednice koje su udestvovale u

ia"il, u kulturnoj paradigmi. S druge strane' etnos sam po sebi' bez

nbiazouanosti i piipadnosti op5te priznatim dru5tvenim vrijednosti-

ma, preclstavljao je potencijalno destruktivnu pojavu' Prema tome'

nije iasno kakb se razumjevanje nacije kao.vrijednosno dominantne

ideje moZe uterneljiti u vizantiskoj tradiciji'

Vizantiju su konstituisala dva principa: hri5dansko udenje i

rimska drZavno-pravna forma. Srbi su poput ostalih susjednih naro-

da pripadali ovom okviru, i srazmjerno svojoj snazi udes.tvovali u

izgradnjl istorijskog identiteta vizantijskog komonvelta' i svog et-

"iEl"g l"r.ttivnog-identiteta. DrZavnim osamostaljivanjem vjero-.

oatno".le pojadana svijest o kolektivnom iclentitetu' ali ovim se ni

nolrnun.j" nije dovela u pitanje pripadnost op5toj kulturnoj para-.

dignri. Samim tim, srpska drZava je u potpunosti preuzela vizantijski

okvir.Neophoclno je razmotriti oclnos izmedu naznadenih principa'

duhovnog i d.Zuuno-pravnog' i unutar tog odnosa postaviti pitanje

,f "UlO"

,i nienom poiitifn- smislu' Time se stidu uslovi da se na

aclekvatan nadin tematizuje pitanje, da li je vizantijska ideja konsti-

tutivna samo za na5 istorijski identitet, ili se moZe uzeti kao rele-

vantan i aktuelan dinilac i za sadasnje odredenje naseg kolektivnog

identiteta.

pLan rada i otekit,1ni rezultati

- Potrebno je ha podetku istraZivanja sadiniti tematski pre

gled izvorne literature i najznadajnijih prevoda' i*i*'"-"-kTyT:literature sa napomenom o aktuelnim autorima i savremenrm po-

Iemikama.- Produbljenom analizom naznadenih pitanja i problema

onretlava se prostor i postavljaju parametri zatipologizaciju i pre-

lrpitiuunl" nud"tnit mogudnosii dana5nje r11eryije 9l:1.19:11,,-",,Kritidkim osvrtom na savremenu aktuelizacilu vIZantUSKl n

ideia, istraZuju se i posljedica revitalizacije ove tradicije u uslovima

socijalne krize'- U narednom periodu na ovu temu uradiiu pregledni dla

nak.

ts

2cc

Dz

aYulJ

Izvod iz bibliografije:

a) Izvorna literatura:

Patrologiae cursus comletus, serias graeca, ed. Migne, t. 1-161,Paris, 1857- 1866. (skr.P.G.)

Objavljeni prevodi izvorne literature na srpski jezik.

b) Sekundarna literatura:

Altner, B. - Stubier, A., Patrologie, Freiburg, 1966.Averincev, S., Poetika ranovizantijske knjiZevnosti, Beograd, I 9 82.- Vizantujska filosofija od VII do XII veka, Istodnik, br. 9. Beograd,

1994.Balthasar, H. Urs. von, Kosmiche Liturgie. Das Weltbild Maximus

des Bekenners Einsiedeln ,1961.- Die Gnostischen Centurien des Maximus Confessor, Freiburger

Theologische Studien 61, Freiburg im Breisgau 1941.Florovski, G., Tvar i tvarnost, Teolo5ki pogledi, br. 1-4, Beograd,

199 1 .- HriSianstvo i kultura, Beograd, 1995.Janaras, H.,Istorijske i drulwene dimenzije crkvenog etosa, Gradac,

I l0/1993.- The Freedom of Morality, New York, 1985.Jaeger, W., Two rediscovered works of Ancient Christian Literature:

Gregory of Nyssa and Macarius, Leiden, 1954.Leontjev, K., Vizantizam i slovenstvo, Beograd ,1994.Losky, V., The Mystical Theology of The Eastern Church, London,

1957.Milo5evii, N., Pravoslavlje i demokratija, Novi Sad-Beograd ,1994.Obolenski, D., Vizantijski komonvelt, Beograd, 1991.- Sest vizantijskih portreta, Beograd, 1991.Savramis, D., Zwischen Himmel und Erde - Die orthodoxe Kirche

heute, Stuttgart,1982.Schmitt, C., Politische Theologie II, Berlin, 1970.Zizijulas, J., Od maske do lidnosti. HIyXlA. 1995.- Being as Communion, New york, 1985.Wolfson, H. A., The Philosophy of the Church Fathers I, Harvarcl

University Press, Cambridge Mass., 1956.

TX

oFal(Io

=I

N

)I

29?'.

L

293

koheziona sila koja integri5e i drZavu i etnidku zajednicu' Etnos 1e

svakako predstavljao nezaobilaznu dinjenicu' ali vrijednosno re-

levantne su bile samo one etnidke zajednice koje su udestvovale u

ia"il, u kulturnoj paradigmi. S druge strane' etnos sam po sebi' bez

nbiazouanosti i piipadnosti op5te priznatim dru5tvenim vrijednosti-

ma, preclstavljao je potencijalno destruktivnu pojavu' Prema tome'

nije iasno kakb se razumjevanje nacije kao.vrijednosno dominantne

ideje moZe uterneljiti u vizantiskoj tradiciji'

Vizantiju su konstituisala dva principa: hri5dansko udenje i

rimska drZavno-pravna forma. Srbi su poput ostalih susjednih naro-

da pripadali ovom okviru, i srazmjerno svojoj snazi udes.tvovali u

izgradnjl istorijskog identiteta vizantijskog komonvelta' i svog et-

"iEl"g l"r.ttivnog-identiteta. DrZavnim osamostaljivanjem vjero-.

oatno".le pojadana svijest o kolektivnom iclentitetu' ali ovim se ni

nolrnun.j" nije dovela u pitanje pripadnost op5toj kulturnoj para-.

dignri. Samim tim, srpska drZava je u potpunosti preuzela vizantijski

okvir.Neophoclno je razmotriti oclnos izmedu naznadenih principa'

duhovnog i d.Zuuno-pravnog' i unutar tog odnosa postaviti pitanje

,f "UlO"

,i nienom poiitifn- smislu' Time se stidu uslovi da se na

aclekvatan nadin tematizuje pitanje, da li je vizantijska ideja konsti-

tutivna samo za na5 istorijski identitet, ili se moZe uzeti kao rele-

vantan i aktuelan dinilac i za sadasnje odredenje naseg kolektivnog

identiteta.

pLan rada i otekit,1ni rezultati

- Potrebno je ha podetku istraZivanja sadiniti tematski pre

gled izvorne literature i najznadajnijih prevoda' i*i*'"-"-kTyT:literature sa napomenom o aktuelnim autorima i savremenrm po-

Iemikama.- Produbljenom analizom naznadenih pitanja i problema

onretlava se prostor i postavljaju parametri zatipologizaciju i pre-

lrpitiuunl" nud"tnit mogudnosii dana5nje r11eryije 9l:1.19:11,,-",,Kritidkim osvrtom na savremenu aktuelizacilu vIZantUSKl n

ideia, istraZuju se i posljedica revitalizacije ove tradicije u uslovima

socijalne krize'- U narednom periodu na ovu temu uradiiu pregledni dla

nak.

ts

2cc

Dz

aYulJ

Izvod iz bibliografije:

a) Izvorna literatura:

Patrologiae cursus comletus, serias graeca, ed. Migne, t. 1-161,Paris, 1857- 1866. (skr.P.G.)

Objavljeni prevodi izvorne literature na srpski jezik.

b) Sekundarna literatura:

Altner, B. - Stubier, A., Patrologie, Freiburg, 1966.Averincev, S., Poetika ranovizantijske knjiZevnosti, Beograd, I 9 82.- Vizantujska filosofija od VII do XII veka, Istodnik, br. 9. Beograd,

1994.Balthasar, H. Urs. von, Kosmiche Liturgie. Das Weltbild Maximus

des Bekenners Einsiedeln ,1961.- Die Gnostischen Centurien des Maximus Confessor, Freiburger

Theologische Studien 61, Freiburg im Breisgau 1941.Florovski, G., Tvar i tvarnost, Teolo5ki pogledi, br. 1-4, Beograd,

199 1 .- HriSianstvo i kultura, Beograd, 1995.Janaras, H.,Istorijske i drulwene dimenzije crkvenog etosa, Gradac,

I l0/1993.- The Freedom of Morality, New York, 1985.Jaeger, W., Two rediscovered works of Ancient Christian Literature:

Gregory of Nyssa and Macarius, Leiden, 1954.Leontjev, K., Vizantizam i slovenstvo, Beograd ,1994.Losky, V., The Mystical Theology of The Eastern Church, London,

1957.Milo5evii, N., Pravoslavlje i demokratija, Novi Sad-Beograd ,1994.Obolenski, D., Vizantijski komonvelt, Beograd, 1991.- Sest vizantijskih portreta, Beograd, 1991.Savramis, D., Zwischen Himmel und Erde - Die orthodoxe Kirche

heute, Stuttgart,1982.Schmitt, C., Politische Theologie II, Berlin, 1970.Zizijulas, J., Od maske do lidnosti. HIyXlA. 1995.- Being as Communion, New york, 1985.Wolfson, H. A., The Philosophy of the Church Fathers I, Harvarcl

University Press, Cambridge Mass., 1956.

TX

oFal(Io

=I

N

)I

29?'.

L

293

Aleksandar Nikitovid

CONTEMPORARY RECEPTION OF BYZANTINE

PHILOSOPHICAL AND THEOLOGICAL TRADITION:

THE PROBLEM OF PERSON AND COMMTJNITY

Summary-

As a consequcncc of the disintcgration of Yugoslav statc ancl its rulingideology an actualization of Byzantinc inhcritancc took placc as an attempt to

return to traditional values. Contemporary actualization, cspecially when refcrringto indivi<Iual and collcctive idcntity is howcvcr frequcntly loaded with a priori

conclusions drawn without truc knowledgc of thc elcntentary idcas of the authcnticd<rtrine, whereby these deliberations remain only in thc rangc of idcokrgy. Without

hermcneutically relevant rcscarch it is not possiblc to answcr thc primary qucstion:

is therc a principled, theoretically.lustil'icd possibility of rcstoring this hcritagcback to lifc? In thc first place it is ncccssary to makc a rcvicw o{ thc originallitcraturc and the most important translations and to considcr how much thc rcc:cption

of this tradition propcrly graspcd thc issue of licc will and the principles of autonomyand heteronomy ruling it, as wcll as thc idcas on thc basis ol which collcctivcidentity was ordcred.

Ke1, lrorOt, Byzantinc tradititln, idcology, frec will, pcrson, community.

Ma5an Bo gdanovSki, pripravnikInstitut za filozofiju i druStvenu teoriju

Beograd

UDK 17.035.2:165.24Preeledni dlanak

KOMUNITARISTIEKO SHVATANJELIENOG IDENTITETA

Apstrakt: IJ owtm radu nrtstojim da prvo ocrtam problemski okvir u okviru

kojeg se krede diskusi.iu izmedu komunitarista i liberala o pitaniima individualnog

i kolektivnog identiteto. Posle identiJikovania glavnih taiakt ovog ̂ tpora, a pre

svega osnovnih postavki komunituristitke kritike, utvrdiiu da mnoga relenia u

najlirem kontekstu diskusi.ie zavise otl sasvim qteciliinih pretpo'stavki ko.ie se titu

teorije liinog identiteta. Nantiito.ie .rkrenutct pai4ict nu broine nesvesne pretposttvke

na koje se komunitari'stiiki kritiiari liberalizma implicitno pozivuju i ko.ie zadiru u

naj firi krug Jiktruth kih disc ip lina.

Kliudne re(i;. komunitarizam, libercrlizam, individurt, zaiednica, identitet,liini identitet

'. -:

Problemski okvir

Cilj ovog rada je pre svega da pruZi celovit pregled argu-menata u okviru jednog od problema koji zauzimaju sredi5nje me-sto u radovirna,,komunitaristidkih" kritidara liberalizma. Raspravaizmedu rolsovskog liberalizma i njegovih oponenata koji su dobiliovu sklepanu etiketu najve6i zamah je poprimila u toku osamdesetihi, donekle transformisana, vodi se i danas, donoseii sa sobom pop-lavu knjiga i dlanaka u kojima se na najrazliditije nadine obracluje Tproblematika individualnog i kolektivnog identiteta. Valja odmah x

napomenuti daiu se ujednomznadajnom delu svog rada uiredsrediti Ina manjkavosti koje poseduju izlaganjarazliditih stanovi5ta u ovoj 3debati, akoje su posledica nereflektovanog podrazumevanjabrojnih 6psiholoSkih, epistemoloskih i metafizidkih stavova o lidnom iden- <titetu. Naravno, do tih manjkavosti ne dolazi zbog inherentnih ne- 5dostataka pomenutih psiholo5kih, epistemolo5kih i metafizidkih dstanovi5ta, vei zbog toga Sto veliki broj autora koji se spore oko dovog ili onog aspekta problema identiteta u politidkoj filozofiji neuvida da vrednost njihovih argumenata u ogromnoj meri zavisi od

!)

C)E:<zEozaYUJJ

1Il l

'29 4295