Sarunas par mÂkslas darbiem -...

Izmantojams kopâ ar Latvieðu mâkslas darbu reprodukciju krâjumu

pirmsskolai un sâkumskolai

Atbalsta materiÂls skolotÂjiem un bçrnu vecÂkiem

Sarunas

par mÂkslas darbiem

Materiâlu izstrâdâja: Edvarda ÐmiteReprodukciju krâjumu veidoja: Daina AuziòaAtbildîgâ par izdevumu un reprodukciju krâjumu: Ilze Kadiíe

Reprodukciju krâjuma “Latvieðu mâkslas darbu reprodukcijas pirmskolai un sâkumskolai”ISBN 978-9984-573-49-6

Izdevuma vâka noformçjumâ izmantots Noras Kadiíes (7 gadi) zîmçjumsIzdevums sagatavots SIA "Apgâds Mansards"Pârpublicçðanas vai citçðanas gadîjumâ atsauce uz ðo materiâlu ir obligâta.

© Valsts izglîtîbas satura centrs, 2011

2

Sarunas par mâkslas darbiem www.visc.gov.lv

SATURS

Ievads . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

GlezniecîbaKlusâ daba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Interjers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Ainava:

vasaras ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19rudens ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22ziemas ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24pavasara ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25marîna – jûras ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26horizonts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27pilsçtas ainava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Portrets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Figurâlâ kompozîcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Grafika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Lietiðíâ grafika – ilustrâcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Lînija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Tonâlais zîmçjums . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Iespiedgrafika (estamps) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Tçlniecîba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Portrets (krûðutçls, biste) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Cilvçka figûra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Animâlija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Dabas formas un priekðmetiskâs formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Kokgrebums . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Cilnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Gravçjums . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Literatûra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3


4


IEVADS

Bçrna vizuâlâs uztveres attîstîba agrînâ vecumposmâ veicina harmoniskas un lîdz-svarotas personîbas attîstîbu. Tuvâkâs apkârtnes, dabas un mâkslas paraugu vçrojumsveicina emocionâlâ pârdzîvojuma un iztçles attîstîbu, kas pâraug iedvesmojoðâ radoðâdarbîbâ. Bçrna pasaules izzinâðanas process veidojas soli pa solim, tâ izziòas veidi irdaþâdi – zinâtniskais, loìiskais un tçlainais (asociatîvais).

Bçrns domâ simbolos – debesis augðâ, zeme lejâ, cilvçks, mâja, koks, dzîvnieks,saule, maðîna. Cilvçka attçla koptçls bçrna zîmçjumos izveidojas apmçram 3–4 gaduvecumâ emocionâlâs attîstîbas posmâ, vçlâk bçrnu zîmçjumos var izdalît zçnu un meiteòutematiskâs iezîmes. Bçrna zîmçðanas pieredzç visbieþâk pirmais parâdâs cilvçks, mâte,ìimene kâ pasaules izziòas avots. Uztveres attîstîbas un attçloðanas posmâ bçrns 4–7 gaduvecumâ veic vienkârðu pamatformu kombinçðanu – cilvçka tçls un citi objekti. Siþe-tiskie zîmçjumi un detaïas zîmçjumos parâdâs izzinâðanas attîstîbas posmâ 7–9 veciembçrniem, savukârt reâlisma periods (perspektîva, apjoms, telpa) parâdâs tikai 9–12 gaduvecu bçrnu zîmçjumos. Izmantojot atbalsta materiâlu, bûtu ieteicams atcerçties par ðovecumposmu îpatnîbâm un bçrnu uztveres spçjâm.

Bçrna galvenie psihiskie procesi – sajûtas, uztvere, domâðana, atmiòa un iztçle –attîstîta bçrna valodu, vizuâlo uztveri un paplaðina priekðstatus par apkârtçjo pasauli.Sarunas par mâkslas paraugiem, vçrojums un interpretâcija (atdarinâjums, slçpto tçlumeklçjums, rotaïa) veicina izziòas attîstîbu, stimulç bçrna radoðo darbîbu. Saskaòâ arMinistru kabineta 2010. gada 3. augusta noteikumiem Nr. 709 “Noteikumi par valstspirmsskolas izglîtîbas vadlînijâm” viens no pirmsskolas izglîtîbas uzdevumiem irveicinât bçrna izziòas darbîbas un zinâtkâres attîstîbu, nodroðinot zinâðanu un pras-mju apguvi, sekmçjot bçrna pozitîvu paðizjûtu droðâ un attîstîbu veicinoðâ vidç.

Valsts izglîtîbas satura centrs sadarbîbâ ar Latvijas nacionâlâ mâkslas muzeja speciâ-listçm izglîtîbas programmu un izstâþu kuratori Dainu Auziòu un mâkslas vçsturnieciEdvardu Ðmiti ir sagatavojis divus atbalsta materiâlus, ko vçlams izmantot kopâ, –reprodukciju krâjumu “Latvieðu mâkslas darbu reprodukcijas pirmsskolai un sâkum-skolai” digitâlâ formâtâ (skatît CD vai vietnç www.visc.gov.lv) un “Sarunas ar bçrniempar mâkslas darbiem”.

Mâkslas darbu reprodukciju krâjums ir sagatavots, izmantojot Latvijas Nacionâlâ mâk-slas muzeja (180), Latgales Kultûrvçstures muzeja (4), Tukuma Mâkslas muzeja (1) unJ. Rozentâla Saldus vçstures un mâkslas muzeja (1) kolekciju krâjumus. Izvçlçto mâkslasdarbu tapðanas laiks ir no 19. gadsimta beigâm lîdz 21. gadsimta sâkumam, to autoriir latvieðu grafikas, glezniecîbas un tçlniecîbas vecmeistari, kâ arî mûsdienu vidçjâs unjaunâkâs paaudzes mâkslinieki.

“Sarunas ar bçrniem par mâkslas darbiem” ir reproducçto latvieðu mâksliniekudarbu (izlases kârtîbâ) apraksti par to saturu, izpildîjuma tehniku un þanriem, kâ arîmâkslas vçsturnieces un stâstnieces Edvardas Ðmites atziòas un ieteikumi. Mâkslasdarbu reprodukciju apraksti sakârtoti trîs grupâs: “Glezniecîba”, “Grafika” un “Tçlnie-cîba”, kas sîkâk atklâj atseviðíu mâkslas darbu tapðanas vçsturiskos aspektus, mâkslasizteiksmes lîdzekïus, tçlotâjmâkslas þanrus, izmantotâs tehnikas un idejas dialoga vei-doðanai ar pirmskolas un sâkumskolas vecuma bçrniem. Sarunâs par mâkslas darbureprodukcijâm var gût priekðstatu par daþiem mâkslas valodas elementiem – lîniju, lau-kumu, ritmu, lîdzsvaru, gaismçnu, faktûru.

Ðo materiâlu izmantoðana veicinâs bçrnu izziòas procesa daþâdoðanu, izmantojotinformâcijas un komunikâcijas tehnoloìijas. Tâ var bût neklâtienes ekskursija vieda gidavadîbâ Latvijas mâkslas muzejos. Materiâls paredzçts darbam ar bçrniem no seðiemlîdz vienpadsmit gadiem, bet tajâ piedâvâtâs mâkslas darbu reprodukcijas mâcîbu pro-cesâ izmantojamas arî vecâkiem bçrniem.

Mâkslas darbu aprakstus papildina vçrojumi un secinâjumi no autores pedagoìiskâsun zinâtniskâs pieredzes un ieteikumi mâkslas darba uztverei un interpretâcijai, lai tâsvarçtu izmantot integrçti daþâdu zinâðanu un prasmju apguvç.

Valsts izglîtîbas satura centrs un autore aicina pieauguðos bût radoðiem unpiedâvâtâs mâkslas darbu reprodukcijas kopâ ar bçrnu brîvi vçrot, interpretçt unpiemçrot atbilstoði bçrna vecumam, pieredzei un vajadzîbâm.

5


6


Tçlotâjas mâkslas un îstenîbas izpratnç vienmçr pastâvçjuðas divas atðíirîgasievirzes. Viena pievçrðas dabas atdarinâðanai, tâs formu tieðai atveidei. Otra tiecaskâpinât, pârspçt dabas izteiksmîbu. Iepazîstoties ar piedâvâtajiem glezniecîbas,grafikas un tçlniecîbas darbiem, kas aptver apmçram simts gadus, vçrojams, kâds bijislatvieðu mâkslinieku skatîjums un kâ atðíiras izteiksmes lîdzekïi, ejot uz atðíirîgiemmçríiem.

GLEZNIECÎBA

KLUSÂ DABA

Tiek gleznota, zîmçta daba, ko ir ietekmçjis cilvçks (piemçram, ziedi ir noplûkti,augïi novâkti, piens izslaukts, maize izcepta). Attçlotie dabas vai cilvçka radîtie objek-ti ir sakârtoti uz galda vai uz citas virsmas, visbieþâk telpâ. Priekðmetu izvietojumu varbût noteicis mâkslinieks, bet var bût arî citâdi.

Tâpat kâ runâjot par citiem mâkslas veidiem un þanriem, arî klusajâ dabâ ir jâap-skata visi attçlotie priekðmeti un objekti, novçrtçjot gan to atbilstîbu zinâmajiem reâla-jiem priekðmetiem (forma, krâsa, materiâls, faktûra), gan vietu mâkslas darbâ (tuvuvai tâlajâ plânâ, svarîgs vai mazsvarîgâks, kâdas ir formâlâs vai saturiskâs sakarîbas arcitiem priekðmetiem utt.). Ar lielâkajiem bçrniem, kuri jau zina jçdzienu “simbols”, varpârrunât simboliskos aspektus, kâdu klâtbûtne nereti vçrojama arî mûsdienu mâkslâ. JaSenâs Grieíijas glezniecîbâ svarîga bija lîdzîba dabai (ir zinâms nostâsts, ka íirði attçlâbijuði tik lîdzîgi, ka putni mçìinâjuði tos knâbât), tad kristîgajâ glezniecîbâ sâkotnçjisvarîga bija priekðmetu simboliskâ nozîme. Meklçjot un tulkojot gleznâ ietvertos sim-bolus, jâatceras, ka nozîmes var bût vairâkas, lîdz ar to iespçjami daþâdi skaidrojumi.

Ir vçrts pievçrst uzmanîbu mâkslas darba nosaukumam, jo mâkslinieks ar to var bûtdevis norâdi uz gleznas mçríi, tçlu. Seni mâkslas darbi bieþi nav saglabâjuði oriìinâlonosaukumu, bet mûsdienâs tas parasti ir autora dots.

Sarunâs par mâkslu ar bçrniem jâvienojas par to, ka katram cilvçkam iespçjams savsmâkslas darba lasîjums, jo katrs cilvçks daþâdi uztver krâsas; citam âboli garðo, citamnç (un arî tas ietekmçs iespaidu par uzgleznoto âbolu un par gleznu kopumâ), pazîstamivai nepazîstami priekðmeti atklâjas atðíirîgi utt. Ja nav pârliecîbas, ka bçrni pazîstvisus gleznâ attçlotos objektus un zina to nozîmi, tad ar tiem jâiepazîstas rotaïnodar-bîbas vai stundas laikâ.

Nr. 1Ansis Artums. Ziedi. 1963. Audekls, eïïa, 70x60.

Gleznas apraksts. Priekðplânâ uz galda sarkani âboli, tâtad vasaras beigas. No labâspuses ieslîpi krîtoða saules gaisma rada pietiekami krasu gaismas un çnas kontrastu.Lielâ mâla krûzç bagâtîgs rudens ziedu puðíis no kopta dârza. Dâlijas, asteres. Puðíî irsarkani ziedi un zaïas lapas. Âboli atrodas gan uz brûnganas galda virsmas, gan uz baltasdrânas.

Izteiksmes lîdzekïi. Dominç sarkans pret zaïu. Gleznâ ir gan spektra krâsas,gan zemes krâsas. Âboli ir atðíirîgi atkarîbâ no to atraðanâs vietas – uz drâ-nas vai uz galda, gaismâ vai çnâ. Arî baltajâ drânâ ir saulç balti mirdzoðasvietas un çnu laukumi. Tâtad ðajâ darbâ gaisma (tieði krîtoða saules gaismano loga puses) ir nozîmîgs izteiksmes lîdzeklis. Pateicoties ðai gaismai (çnasnianses, baltais spîdums), mâkslinieks rada priekðstatu par krûzes formu(apaïa) un ïauj nojaust arî tâs materiâlu (ciets) un virsmas raksturu (gluds,jo ir ðî gaismu atstarojoðâ vieta).

Edvardas Ðmites (E.Ð.) piebilde. Manâ uztverç arî ðajâ gleznâ (salîdzinot ar nâkamoA. Artuma gleznu “Lauku ziedi”) ir sajûtama prieka un gandarîjuma klâtbûtne, betðíiet, ka prieks ðajâ gleznâ ir râmâks un apdomîgâks nekâ nâkamajâ. Ðo uztveri zinâmâmçrâ veido zemes krâsu piesaiste, kas tajâ pat laikâ nerada asus krâsu kontrastus.Iespçjams, ka bçrni ðo darbu var uztvert citâdi, jo pieauguðam cilvçkam rudens nes lîdz arîdomu par to, ka nâk ziema, drîz beigsies vçl viens gads, un tâ tiek skaitîti mûþa gadi.

Nr. 2Ansis Artums. Lauku ziedi. 1976. A. Audekls, eïïa, 70x60.

Gleznas apraksts. Vasaras ziedçðana. Ziedu ïoti daudz, pilns spainis, tie aizpilda visugleznas laukumu un iet tam pâri. Tas varçtu bût ap Jâòiem. Ziedi nevis no dârza, betsalasîti laukâ, pïavâ, grâvmalâs un meþmalâs. Vienkârðas puíes – pîpenes (baltas zied-lapiòas ar dzeltenu vidu), ilzîtes (lîdzîgas, bet ziedlapiòas dzeltenas), rudzupuíes unzvaniòi (zili), garie ziedi tâlâkajâ plânâ, domâjams, ir skâbeòu ziedi (vertikâlie sârtie)un varçtu bût biðkrçsliòð (labajâ pusç dzeltenais). Ziedi ir ielikti spainî, nevis vâzç. Tasit kâ norâda, ka ziedi te ir nevis uz ilgâku laiku, bet uz brîdi ielikti, lai vçlâk ietu tâlâk(uz tirgu, uz Lîgo svçtkiem, sadalîti pa vâzçm utt.).

Izteiksmes lîdzekïi. Visi objekti ir attçloti tâ, ka ir iespçjams tos pazît. Tomçrtie nav precîzi uzzîmçti. Krâsu un formu daudzveidîba, gaiðie toòi. Saulains,bet cits gaismas raksturs nekâ iepriekðçjâ gleznâ, te gaisma ir izkliedçta.Çnas krît citâdi (uz spaiòa çna citâda, nekâ tâ bija uz krûzes, nav spoþâ spî-duma). Izkliedçtajâ gaismâ it kâ pazûd priekðmetu materialitâte un smagums.Kompozîcija ir centriska, bet tomçr spainis un ziedi ir novietoti ar nelielunovirzi no centra uz labo pusi. (Absolûta simetrija gleznâs un citos mâkslasdarbos parasti netiek ievçrota.) Ziedu bagâtîba un krâsu òirboðais salikums,saules gaismas iespaids nevar neradît skatîtâjâ prieku. Tâs pavîtuðâs puíîtesgandrîz nav pamanâmas.

7


E.Ð. piebilde. Ïoti iespçjams, ka daudzi bçrni tâdu ziedu daudzveidîbu ir redzçjuðitikai tirgû, jo mûsdienu kultivçtajâs pïavâs un íîmiski ravçtajos labîbas laukos tâdasdaudzveidîbas nav. Vai bçrni, skatot ðo gleznu, ievçro, ka vairâki ziediòi ir nokâruðiespâr spaiòa malu (tâtad ir jau tuvu novîðanai)? Klusajâ dabâ ðâda norâde uz iznîcîbu irbieþi sastopama (darbam ir ne tikai tâ viena nozîme, ka puíes noplûktas un ieliktastraukâ ar ûdeni, un tas labi izskatâs!). Daba (ziedi) tiek pretnostatîta sava laika rûp-niecîbas produktam (iespçjams, ka bçrniem ðis pretstats nav svarîgs).

Nr. 19Jûlijs Viïumainis. Vasara. 1981. Audekls, eïïa. 81x82.

Gleznas apraksts. Tikpat bagâtîgs puðíis kâ iepriekð A. Artuma gleznâ, bet sakârtotsskaistâ mâla krûzç un nolikts nevis telpâ vai pie sienas, bet uz galda ârâ. Tas ïâvis glez-nas fonâ tvert tâlu skatu uz ainavu ar lauku, krûmâju, upi, debesîm. Arî ðajâ gleznâvarçtu bût laiks ap Jâòiem, bet noskaòa veidojas visai atðíirîga. Nespodra saule. Dienair apmâkusies, pelçka, visas citas krâsas it kâ apsûbinâjis pelçkais, pat baltais un dzel-tenais ir tâds nespodrs. Ziedu puðíî neviena sarkana vai zila akcenta. Viss ir aprimis unapklusis. Ne smieklu, ne dziesmu. Skaisti un saskanîgi, bet skumîgi.

Izteiksmes lîdzekïi. Mâkslinieks kâ vienu no uzdevumiem laikam izvirzîjisparâdît, ka vasaras zaïums nav vienmuïð, tam vçl pretstatot krûzes vçsozaïumu, kas gaismas spîdumâ koði mirdz.

Nr. 3 Boriss Bçrziòð. Klusâ daba ar tçjkannu. Koks, eïïa, sudrabs, kolâþa. 43,5x38,5.

Gleznas apraksts. Noteicoðais ir mâkslinieka griba – iespçjams, B. Bçrziòð gribçjisparâdît katru no priekðmetiem tâ, ka tie izskatâs nepârprotami un pârliecinoði. Lai topanâktu, tçjkanna skatîta no sâniem (lai bûtu skaidri redzams tâs koniskais siluets arsnîpi, vâciòu un osu). Bet citi uz galda novietotie priekðmeti ir skatîti no augðas. Apaïieðíîvji (gan dziïais, gan lçzenais ðíîvis), maizes kukulis un ðíçle, nogrieztâs garozas. Kaspie galda ir çdis un kâpçc garozas nogrieztas; vai nu garoza ïoti bieza un cieta, vai var-bût pie galda çdis vecs cilvçks, kuram cietu çdienu nesakost?

Izteiksmes lîdzekïi. Telpa vienkârðota lîdz plaknei. Nozîmîgi izteiksmes lîdzekïiir lînija un siluets. Attçlojot priekðmetu formu nozîmîgâkos elementus, ska-tîtâjs gûst priekðstatu par ðiem priekðmetiem. Dominç baltais un zemes krâsas, kontrastam – dzeltenais citrons. Kompo-zîcija (priekðmetu kârtojums, krâsas) rada priekðstatu par râmu nosvçrtîbuun stabilitâti.

8


Nr. 4Boriss Bçrziòð. Zivs. Bez datçjuma. Kartons, eïïa, kolâþa. 21x28.

Gleznas apraksts. Centrâlais tçls, protams, ir zivs, bet svarîgi, ka tâ ir uzlikta uzavîzes. Senâk çdienu vârîja uz plîts un istabâ kurinâja krâsni, tad sâlîtu siïíi varçja ietîtavîzç un likt uz oglçm cepties. Ar kartupeïiem bija garðîgi. Tâtad avîze te ir ïoti nozî-mîgs atgâdinâjums. Avîze nav gleznota, tâ ir îsta, un arî zivs ir tçlota, izmantojot citamateriâla uzlîmi.

Izteiksmes lîdzekïi. Tâpat kâ iepriekðçjâ B. Bçrziòa gleznâ, priekðmetu tçlo-jums ir nosacîts, turklât glezniecîba kombinçta ar citiem materiâliem (avîze,folija). Daþâdu materiâlu izmantojums dod faktûru daþâdîbu. Spçcîgiemtriepieniem akcentçta galda virsma (koka faktûra) pret avîzi. Priekðmetinosacîtâki nekâ iepriekðçjâ B. Bçrziòa gleznâ (pa kreisi tâlajâ plânâ – vai tâvarçtu bût papîra turza?). Dominç zemes krâsas un melnais, bet sarkanâskrâsas akcents dara kompozîciju dzîvâku.

E.Ð. piebilde. Pusnoplçstajâ virsrakstâ ir pieminçts treðais gads – uz avîzes redzams,ka ir 1917. gads. Pirmais pasaules karð. Ðî telpa un galda klâjums ir trûcîgs un, domâju,tur piedalâs vîrieði, varbût karavîri. Telpa nav precîzi definçta, bet tas nav dzîvoklî (navne galdauta, ne trauku), tâtad karavîru pârgâjienâ vai citâ vispâr neierastâ, bet tiemlaikiem tipiskâ situâcijâ.

Nr. 6Lîvija Endzelîna. Pupas. 1961. Audekls, eïïa. 59x53.

Gleznas apraksts. Rudens raþa. Gatavas lauka pupas melnâs pâkstîs un izlobîtasbïodâ. Katra objekta forma un materiâls dabâ novçroti un studçti, atveidoti ar mak-simâlu precizitâti un rûpîbu. Pretstatâ B. Bçrziòa darbam “Zivs” ðajâ darbâ avîzeslapas, slejas un burti ir gleznoti. Iespçjams, ka kâdu burtu vai pat vârdu var salasît.

Izteiksmes lîdzekïi. Balts, melns, okers. Nevienas spektra krâsas. Precîzs vçro-jums, ievçrojot katra atseviðíâ objekta îpatnîbas – bïodâ gandrîz katrai pupaisavs lielums, krâsa, forma.

E.Ð. piebilde. Iespaids mazliet pretrunîgs, mazliet mistisks – kaut arî krâsu izvçlevedina uz râmas noskaòas radîðanu, mazliet mulsina uz gaiðâ fona izvietotâs pâkstis,kas reizçm atgâdina tâdus kâ kukaiòus, kâ resnus kareivîgus târpus. Tâdçï tâs iespç-jams uztvert ne tikai kâ savu uzdevumu izpildîjuðas, izmantotas un nomestas, bet arîkâ zinâmâ protestâ saspringuðas. (Bûs atkal vasara! No gludajiem pupu graudiem atkalizaugs stiebri, lapas, ziedi, un atkal bûs pâkstis!)

9


Nr. 5Lîvija Endzelîna. Medus. 1973. Audekls, eïïa. 50x93.

Gleznas apraksts. Atkal vasaras beigas vai rudens. Medus kâre gandrîz simetriskiatkârto gleznas aprises. Medus pilnâs ðûnas veido fonu stikla traukam, kas pilns armedu (vçrojams kontrasts starp ðûnu ritmu un trauka masu). Râmîtî redzamas aiz-vaskotas un neaizvaskotas ðûnas. Burkâ medus ir jau kâdu laiku pastâvçjis, biezs unsacukurojies. Tas varçtu bût pçrnais medus, bet ðûnâs – ðâ gada medus. Daþâds, untomçr medus. Precîzi raksturoti daþâdi materiâli – koks, vasks, stikls (burkas augðçjâun apakðçjâ daïâ).

Kompozîcijâ it kâ nejauði iekïuvuðas divas vârpas. To graudu kârtojumâ tâda patiharmonija un loìiska uzbûve kâ biðu veidotajâs ðûnâs, ko mçdz apbrînot kâ îstuarhitekta meistardarbu. Mâksliniece glezno ïoti lçni. Tâdçï viòa gleznoðanai parastiizvçlas cilvçka radîtus vai nedzîvâs dabas priekðmetus, bet no dzîvâs dabas viòa dodpriekðroku objektiem, kuri ir sasnieguði tâdu attîstîbas pakâpi, ka tie spçj nemainîgipastâvçt visa garâ gleznoðanas procesa laikâ. Tâdas bija pupas gleznâ “Pupas”, un tâdsir ðajâ gleznâ redzamais medus – ðûnâs un stikla burkâ.

Izteiksmes lîdzekïi. Cilvçka radîtu priekðmetu precîzâ forma un dabas (biðuvilkto ðûnu) brîvâ daudzveidîba. Laika dimensijas iespçjamîba (ja pçrnaisun ðâ gada medus). Gleznas virsmas apdarç izmantota arî faktûra, bet tâ navpatstâvîgs elements, tâ palîdz radît iluzoras ticamîbas iespaidu, reizç attçlotopriekðmetu padarot telpisku. Dzeltens, brûns, balts. Saules un zemes krâsas.Priekðplânâ dzeltenais medus burkâ neaizòem gleznas lielâko daïu, tomçrar savu dzîvîbu un mirdzumu (ko dod atspîdums uz burkas) ir dominçjoðaiselements.

E.Ð. piebilde. Padomju okupâcijas laikâ, 60.–70. gados, kad tapuðas abas L. Endzelînasgleznas, skatîtâji tâs uztvçra ne tikai kâ mâkslas darbus, bet arî kâ atgâdinâjumu parlauku sçtu kâ par vienu no latvieðu tautas vçsturei un ðodienai bûtiskiem elementiem(abâs gleznâs nav nekâ no lielsaimniecîbâm un lielraþoðanai raksturîgiem elemen-tiem). Glezna reprezentçjusi latvieðu mâkslu daudzâs starptautiskâs izstâdçs.

Nr. 7Edvards Grûbe. Maize. 1976. Audekls, eïïa. 73x80.

Gleznas apraksts. Maize un krûze, gaisma un çnas. Motîvi atkârtojas – mâla krûze(A. Artums), maize (B. Bçrziòð), bet ðajâ gleznâ mâkslinieks apzinâti akcentçjis ne tikaipriekðmetu raksturîgo formu un materialitâti (maizes pusklaipam pat ieplîsusi garoza),bet îpaði uzsvçris ðo objektu smagumu, to, cik patstâvîgi un stabili tie eksistç ðajâ laikâ(un ir bijuði, un vçl ilgi bûs) un ðajâ telpâ. Gaisma un atðíirîgas intensitâtes çnas (fonâ,uz krûzes, krûzç) ïauj akcentçt objektu formu un materialitâti.

Izteiksmes lîdzekïi. Baltais un dzeltenais lîdz ar vçso zaïo izceï un atdzîvinagleznâ dominçjoðâs zemes un mâla krâsas. Ar zaïajiem akcentiem autorsiezîmçjis objektus, kuru radîðanâ cilvçks pielicis îpaðas pûles, un mâla krûzeatmirdz kâ dârgakmens.

10


E.Ð. piebilde. Ja uztveram gleznâ attçlotos objektus kâ latviskâ dzîves veida unkultûras zîmes, tad arî ðî glezna lasâma kâ tautas pastâvçðanas apliecinâjums, vismaztâ bija 20.gs. 70. gados, t.i., padomju okupâcijas laikâ. Domâju, ka mûsdienu bçrniempriekðstats par ðo objektu vçstîjumu bûs atðíirîgs.

Nr. 8Edvîns Kalnenieks. Grozs ar uzartu lauku. 1990. Kartons, pastelis. 46x55.

Gleznas apraksts. Priekðplânâ rupji pîtâ grozâ (izskatâs, ka pçc formas tas ir îsts kar-tupeïu grozs, bet tîrs un jauns, neviena klûdziòa nav salûzusi) ir âboli un bumbieri.Mâkslinieks izvçlçjies tikai zaïo ðíiròu augïus, iespçjams, lai skatîtâjs varçtu îstinovçrtçt krâsas nianses (ja bûtu arî sarkani âboli vai dzelteni bumbieri, tad skatîtâjsvairâk pievçrstu uzmanîbu krâsu kontrastiem) un atðíirîgâs formas. Augïu izvietojumslîdz ar krâsas niansçm ðajâ ðíietami viendabîgajâ un vienkârðajâ kârtojumâ ienespriekðstatu par daudzveidîbu. Grozs ir novietots uz loga, kas gleznas vçrotâjam paverskatu uz uzarto lauku, aiz tâ (it seviðíi pakalnâ pa kreisi) svaigais zaïums norâda, katur jau viïòojas jaunais, pçc sçjas sadîguðais rudens zelmenis, kuram ir nozîme ne tikaikâ vidi raksturojoðam elementam. Gleznas koptçlâ ainava ienes priekðstatu par zinâmunepârtrauktîbu dzîves un darba ritumâ (augïi ir ðîs vasaras rezultâts, bet jaunaiszaïums un uzartais lauks sola raþu nâkamajâ gadâ).

Izteiksmes lîdzekïi. Pastelis slikti saistâs ar virsmu, tâdçï autori gleznojumamizvçlas fakturçtu, nelîdzenu materiâlu, nereti krâsainu (melnu, brûnuu.tml.), kas redzams zem pasteïa vilcieniem un tâdçjâdi piedalâs tçla vei-doðanâ. Atðíirîbâ no eïïas krîtiòiem, ko bçrni izmanto parasti, pastelis irtrauslâks, tâ krâsas maigâkas, tâm trûkst spilgtuma. Ainavâ aiz loga ðî iespç-ja ðíiet mçrítiecîgi izmantota, lai radîtu priekðstatu par vçla rudens gaisot-ni, kad skaòas pieklusuðas, krâsas pabalçjuðas un dzîvîba sâk aprimties.Tieði uz ðîs ainavas fona augïi grozâ ðíiet krâsaini un dzîvi (uz spilgtâka,kontrastainâka fona iespaids bûtu atðíirîgs).

E.Ð. piebilde. Rudens, miers, augïi ir dabas velte, bet gleznâ klât neesoðais cilvçks ir dârzukopis (augïi ir skaisti, veseli, bez kâdâm bojâjuma pazîmçm), cilvçks ir tos lçni un uzmanîgisalicis ðajâ grozâ. Tâtad – cilvçka neredzamâ pozitîvâ klâtbûtne (arî ainavâ aiz loga).

Nr. 10Imants Lancmanis. Klusâ daba. 1969. Audekls, eïïa. 45x51.

Gleznas apraksts. Varçtu ðo gleznu nosaukt arî par veltîjumu veselîgiem produktiem.Ârzemju skârdenes ar augïu sulu (gleznas tapðanas laikâ Latvijâ skârdenes ir liels retums),vitamînu draþejas sarkanajâ kârbiòâ pa labi un sîpoli metâla krûzç. Mâkslinieks kâ gal-veno uzdevumu izvirzîjis izvçlçto objektu maksimâli precîzu atveidojumu (materiâls,forma, faktûra, krâsa). No kreisâs puses krîtoðâ gaisma atstâjusi çnâ gan daïu priekð-plâna, gan tâlo plânu, tâdçjâdi visa uzmanîba koncentrçta uz priekðmetiem gaismâ.

11


Izteiksmes lîdzekïi. Priekðmetu precîzais attçlojums sasaucas ar ârzemjumâkslâ tolaik aktuâlo hiperreâlismu (arî fotoreâlisms), kas pie mums tad vçlbija jaunums. Ja lîdz tam mûsu klusajâs dabâs tika attçloti priekðmeti, kampiemita vai kam varçja tikt piedçvçta arî simboliska nozîme (maize, piensaugïi utt.), tad ðeit ir jauna pieeja. Attçloðanai izvçlçti ikdienas priekðmeti,kurus pçc izmantoðanas visbieþâk izmet atkritumos, bet mâkslinieks tosatzinis par gleznoðanas vçrtiem (no atkritumu groza ieceïot mûþîbâ).Gleznâ mâkslinieka paraksts tikko pamanâms – ðajâ gadîjumâ tas ir principiâli:autors tâdçjâdi akcentç sevi kâ starpnieku, pârnesot attçlu no dabas uzgleznu, mazinot savu kâ radîtâja lomu. Citos gadîjumos paraksta esamîbavai neesamîba var nebût principiâli svarîga.Gleznas pamatâ skaidrs zîmçjums, uzsvçrta lînija, forma.

E.Ð. piebilde. Cik novçrots, visbieþâk ðis darbs izraisa apbrînu par autora profesio-nalitâti un attçlojuma precizitâti, tâdçï asociatîvâs tçlainîbas iesaiste darba lasîjumâatvirzâs otrâ plânâ.

Skatîtâjs varçtu ievçrot, cik necila ir vietçjâ raþojuma vitamînu kârbiòa pret spilgta-jâm importa skârdençm, kas toreiz un tagad varçja raisît jaunas sakarîbas un komen-târus. Tâ ir mâkslas dzîvç parasta parâdîba – pçc tam, kad mâkslas darbs ir aizgâjis“pasaulç”, katrs skatîtâjs, vadoties no savas uztveres, zinâðanâm, dzîves pieredzes,radîs savu tçlu, kas var nesakrist ar mâkslinieka domâto.

Nr. 16Leo Svemps. Augïi. 1926. Kartons, eïïa. 55x65,5.

Gleznas apraksts. Âboli (no paðu dârziem) pret ienâcçjiem no tâlâm zemçm –vînogâm, arbûzu un ananâsu. Objekti ir atpazîstami, mâkslinieks pievçrsis uzmanîbuarî materialitâtei un faktûrai (stikla burka pret âboliem, ananâsu), tomçr nevainojamakontûra un formu precizitâte nav autora mçríis. Gleznots plaðiem triepieniem.Materiâlâ priekðmetu pasaule – dzîva un vibrçjoða –, tur valda enerìija, nekâdu klusunopûtu vai skumju.

Izteiksmes lîdzekïi. Krâsa un triepiens, faktûra. Triepiens seko formai (pie-mçram, arbûza griezums). Gaisma no loga gleznas labajâ pusç, dziïa çnafonâ, maigâkas çnas priekðplânâ. Gleznas faktûra, spçcîgie triepieni ðíietdarâm to visai pateicîgu, lai tiktu darinâtas gleznas versijas ar guaðu vaieïïas krîtiòiem.

12


Nr. 11, 15, 12Indulis Landaus. Klusâ daba ar mandolînu. 1975. Audekls, pastelis. 53x72.Jânis Strupulis. Klusâ daba ar bumbieriem. 1980. Kartons, pastelis. 35x40.Dace Lapiòa. Klusâ daba ar spalvu. 1985. Audekls, eïïa. 86x73.

Gleznu apraksts. Ðo darbu nosaukumos katrs autors ir ietvçris kâdu no attçlotajiempriekðmetiem, kas viòam ðíitis raksturîgs vai svarîgs. Tuvplânâ kârtoti mazâkiepriekðmeti, kamçr lielâkie, augstâkie – tâlâkajâ plânâ. Visos trîs darbos apvienoti dabasun cilvçka radîti objekti, akcentçjot to formu, faktûru un krâsu atðíirîbas. (Mandolînapret drânu, bumbieri pret balto apdrupuðo íieìeli.) Ja citos darbos akcentçta bumbieruformas precizitâte un pastâvîba, tad pie mandolînas noliktie bumbieri ir tâdi kâ neveik-li, tie it kâ tiecas piekïauties galdam. Klusajâ dabâ ar spalvu autore izceï daþâdo augïufaktûras îpatnîbas (spoþie íirði pret maigas migliòas segtajâm plûmçm).

Visâs trîs kompozîcijâs respektçta objektu forma un materialitâte, turklât visos trîsgadîjumos ðî daudzveidîba, nenoklusçjot zinâmus pretnostatîjumus, ir pamats, lai radî-tu priekðstatu par kopumâ harmonisku un saskanîgu pasauli.

Izteiksmes lîdzekïi. Ðo trîs darbu kopa uzskatâmi parâda, ka glezniecîbastehnikâm (pastelim, eïïai) ir ïoti plaðas iespçjas – kontrasti vai maigas krâsusaskaòas nav kâdas vienas tehnikas prioritâte. D. Lapiòas glezna (ar spalvu)ir interesants piemçrs, kâ mâkslinieks, pamatâ òemot nedaudzas krâsas (balts,sarkans), panâk daudzveidîbu ar toòu niansçm. Priekðmeti kârtoti, kompozî-cijai nodroðinot lîdzsvaru. Dominç racionâla iecere un profesionalitâte.

Nr. 13, 14Vilis Ozols. Klusâ daba ar maizi. 1969. Kartons, eïïa. 53x53.Vilis Ozols. Mçnessgaismâ (Mçness logâ). 1986. Audekls, eïïa. 68x73,5.

Gleznu apraksts. Abas V. Ozola gleznotâs kompozîcijas ir tuvas gan izvçlçtopriekðmetu (bïoda, krûze, maize, krûzîte, ola), gan krâsu (klusinâti brûni, zaïi un baltitoòi) ziòâ. Kâ redzams, minçtie objekti autoram ir interesanti gadu desmitiem. Ðâdâgadîjumâ ir svarîgi, vai, ko un kâdâ mçrâ autors spçjis ienest jaunu sev ierastajâ vidç.Abas gleznas atklâj atðíirîgu noskaòu un vçstîjumu.

“Klusajâ dabâ ar maizi” atklâjas skaidrs, racionâls skatîjums. Priekðmetu kontûras irprecîzas un noteiktas. Te visas lietas atrodas zinâmâ saskaòâ (forma, krâsa), tomçrkatrs priekðmets (atbilstoði kontûru raksturam) ir patstâvîgs un neatkarîgs. Tâds kâ koris,kur nav solista un nav noteicoðâs balsu grupas. Lielâ mâla bïoda un tajâ ielietâ pienasilti baltâ virsma it kâ tiektos dominçt, bet atvirzîta otrajâ plânâ, kas zinâmâ mçrâklusina tâs spçku.

“Mçnessgaismâ” apspîdçtie trauki ir zaudçjuði savu atðíirtîbu, kontûras ir kïuvuðasmîkstâkas, un garaiòi no kûpoðâs kartupeïu bïodas tiecas uz augðu, pret skatîtâjiemneredzamo mçnesnîcu. Varbût tâ ir burvju nakts pilnmçness laikâ, kad lietas spçjsarunâties? Tâs klusi èukst pa retam vârdam, pasakot kaut ko ïoti svarîgu.

Izteiksmes lîdzekïi. Ir vçrts pievçrsties maizes tçlojumam V. Ozola gleznâs,kas atðíiras no iepriekð redzçtâ. Autoram ir svarîgi, lai skatîtâjs redzçtu labi

13


izceptai maizei raksturîgo faktûru. Maize ir griezta rûpîgi, ar asu nazi (taspaslçpies çnâ pie kartupeïu bïodas), tas norâda uz vides kvalitâti – te katrsdarbs tiek padarîts labi. Izvçlçtie priekðmeti, izmantotâs krâsas abâs gleznâsdarbojas, radot priekðstatu par saskanîgu vidi, kur dominç mierîgs gars.Maize un piens, olas, kartupeïi – tie piederçja un vçl ilgi piederçs cilvçkaikdienas pârtikai. Tâtad – stabila dzîves izjûta, zinâma droðîba gan par ðodienu,gan rîtdienu.

Nr. 17, 18Imants Vecozols. Bçrzu sulas. 1978. Audekls, eïïa. 100x92.Imants Vecozols. Trauku grupa. 1978. Audekls, eïïa. 92x100.

Gleznu apraksts. Divi viena autora darbi, kur atkal redzams, ka gleznotâjs mîl strâdâtar nedaudzâm un vienâm un tâm paðâm krâsâm (ðajâ gadîjumâ tie ir baltie un brûnipelçkie toòi), tâs izsmalcinâti niansçjot. Priekðmetu silueti, kontûras un apjomi irprecîzi norâdîti, tomçr kontûru zîmçjums ir maigs, nedaudz izplûdis. Trauki grupâ ðíietit kâ nedroði saspieduðies kopâ. (Mçs esam tik daþâdi, bet mçs visi kopâ esam trauki,mçs saderam kopâ un negribam, lai mûs izðíirtu!) Divi melnie rutki kompozîcijaspriekðplânâ ðo saliedçto grupu papildina ar atðíirîgo – citas krâsas, atðíirîgas formasun izmçros mazâkas dabas veltes, nevis cilvçka roku darinâjums. Toties sulu pudele irneatkarîga un lepna individuâliste. Viòa viena pati aizòem gleznas centru, saòemot tikdaudz gaismas, ka pati ðíiet mirdzam un izstarojam gaismu.

Izteiksmes lîdzekïi. Atskatoties uz iepriekð aprakstîtajâm klusajâm dabâm,redzams, cik daþâda loma gleznâ var bût gaismai. Daþviet bija redzami ïotikonkrçtas gaismas spilgti apspîdçti priekðmeti ar krasâm çnâm, bet bija arîdarbi, kur gaisma apslâpçta un tâs avots neskaidrs (arî I. Vecozola traukugrupâ). Gaismas raksturs lielâ mçrâ noteic gleznas koptçla raksturu. Klusi-nâtâ gaismâ ir mazâk kontrastu, lîdz ar to gleznâ veidojas klusâka, saskaòo-tâka, mierîgâka vide.

E.Ð. piebilde. Tâpat kâ vairâki citi apskatîto gleznu autori, arî I. Vecozols gleznovisvienkârðâkos ikdienâ lietojamos priekðmetus, kuros katrâ atseviðíi nav nekâdasîpaðas nozîmîbas. Kad mâkslinieks izvçlas tos gleznot, priekðmeti iegûst jaunu vçrtîbu,tie spçj mums pateikt kaut ko svarîgu. Es labprât mçìinâtu uzrîkot tâdu kâ leïïu teâtraizrâdi, kur varoòi bûtu trauki un melnie rutki – interesanti, kâdas varçtu bût viòusarunas un savstarpçjâs attiecîbas?

14


INTERJERS

Ðâ þanra gleznâs galvenais ir iekðtelpa un tajâ atrodoðies priekðmeti, kas var tikt arîizprasti un attçloti kâ klusâ daba, tâpat interjerâ var atrasties arî cilvçki (protams,iespçjams arî telpas tçlojums bez jebkâdiem papildus objektiem). Tomçr galvenais irkonkrçtajâ telpâ radusies vai radîtâ vide, kura cilvçkam raksturîga un pavçsta kaut kobûtisku par cilvçku, uz kuru tâ attiecas. Atkal jâapskata un jânovçrtç katrs gleznas ele-ments. Tâ kâ telpa lielâka, parasti priekðmetu vairâk, tas nozîmç plaðâku izmantotoizteiksmes lîdzekïu spektru un izvçrstâku stâstîjumu.

Nr. 20Ieva Iltnere. Bibliomânija. 2010. Audekls, akrils, aerogrâfs. 200x180.

Gleznas apraksts. Visas klusâs dabas, kas ietvertas ðajâ reprodukciju krâjumâ, irvecâkas, bet ðis darbs pârstâv mûsdienu glezniecîbu. Bibliomânija – milzîga aizrauða-nâs ar grâmatâm. Tâs var tikt pirktas, krâtas, lasîtas – visas minçtâs darbîbas kopâ vaidaþâdâs kombinâcijâs. Grâmatâs melni burti uz balta papîra, un arî gleznâ tâs paðaskrâsas. Garkâjaina, trausla, moderna meitene pret grâmatâm pieblîvçtu plauktu, un viòaar lielu piepûli mçìina noturçt rokâs grâmatu kaudzi, no kuras jau daþas lapiòas nokri-tuðas. Plaukts ir stabils, bet skatîtâja uzmanîba piesaistîta meitenes figûrai – vai viòasaglabâs lîdzsvaru, vai noturçs grâmatu kaudzi.

Izteiksmes lîdzekïi. Kompozîcijâ dominç taisnas lînijas – garas un îsas, ver-tikâlas, horizontâlas un slîpas. Grâmatu muguriòas plauktâ veido òirboðufonu, pret kuru kontrastç meitenes figûra, viòas siluetam un krâsu lauku-miem ir atðíirîgs raksturs (lînijas nav taisnas, krâsu laukumi lielâki, melniun balti). Lai arî fons ir òirboðs, tur nav îstas kustîbas, tâda piemît tikaifigûrai priekðplânâ. Ïoti ierobeþota krâsu skala, spektra krâsu praktiski nav,izòemot daþus zilus un vçsi zaïus akcentus grâmatu plauktâ fonâ.Plaukta zîmçjums nav veidots ar brîvu roku, tur iespçjams daþâdu tehniskulîdzekïu pielietojums. Ja iepriekðçjos gadsimtos valdîja uzskats, ka gleznaijâbût brîvu roku darinâtai, modernajâ mâkslâ ðajâ jautâjumâ nav aizliegumu. Ir pieminçts aerogrâfs. Tas nozîmç, ka vismaz daïa (vai varbût pat visa?)gleznas virsma ir veidota, krâsu uznesot nevis ar otu, bet uzpûðot. Tad virs-ma ir ïoti gluda. Varçtu bût lietderîgi apskatît attçlu tuvplânâ, meklçjot kautvai nelielus otas triepienus, kas varçtu palîdzçt atklât audekla noklâðanaspaòçmienu.

Nr. 21Edvîns Kalnenieks. Studija. 1980. Kartons, pastelis. 26,8x36.

Gleznas apraksts. Lauku virtuve. Plîtî uguns, uz plîts dzelzs un alumînija katli un cititrauki, pie plîts spaiòi un malkas kaudzîte. Lielajos katlos tiek sildîts ûdens (kâdai vaja-dzîbai?). Neviena plastmasas trauka, tâtad – ne ðodiena, bet pirms gadu desmitiem.

15


Silta sarkani dzeltena uguns plîtî, dzelteni brûngana malka, viss pârçjais melns un pe-lçks. Virtuvç gandrîz viss nokvçpis, tomçr daþi no traukiem uzmirdzas. Iezîmçtas materiâlaun faktûru atðíirîbas – metâls, mûrîtis, koks. Seviðíi pârliecinoðs un meistarîgs uz plîtsatrodoðos metâla priekðmetu gleznojums (materiâls, forma, faktûra).

Izteiksmes lîdzekïi. Telpu pildoðâ gaisma ir atðíirîga (no loga vai no plîtsmutes). Kâ tas pastelim raksturîgi, darbâ nozîmîgu vietu ieòem lînija – pirm-kârt, skaidri iezîmçjot katra priekðmeta kontûras, norâdot tâ lielumu unformu, otrkârt, kâ izteiksmes lîdzeklis vietâs, kur saglabâti krîtiòa vilcieni.

E.Ð. piebilde. Kopçjais emocionâlais iespaids klusinâts, atturîgs. To nosaka attçlotiepriekðmeti, izvçlçtais krâsu risinâjums. Tâ ir veca mâja un laikam jau veci cilvçki, kastur dzîvo. Nevienâ traukâ nekâ nav, vienîgi ûdens katlos uz plîts. Varbût pat mâja ir pa-mesta, un tagad kâds atbraucis paskatîties, vai viss kârtîbâ. Klusums, tukðums – un pçkðòiplîtî atkal deg uguns. Ja darbam ir dots nosaukums “Studija”, tas varçtu nozîmçt, kamâkslinieks padziïinâti ieskatâs ðajâ vidç, kas viòam pçkðòi pavçrusies, redzçtosaglabâjot gleznâ. Ir bijis svarîgs konkrçti piedzîvotais, arî tas, ka plîtî deg nevissaskaldîtâ malka, bet prâvâks koka klucis (tas degs ilgâk).

Nr. 26Osvalds Zvejsalnieks. Veltîjums. 1989. Audekls, eïïa. 118x139.

Gleznas apraksts. Arî ðî ir telpa lauku mâjâ, tomçr pilnîgi citâ gaisotnç. Gaiðavasaras diena (uz to norâda ainava aiz loga), un ðajâ mâjâ ir svçtki. Istabâ gan navneviena cilvçka, bet uz neikdieniðío situâciju norâda ziedi vâzç un puíu puðíi uzgalda. Pie sienas ar ziedu vîtni puðíota kâzu bilde no senâkiem laikiem – varbût piemi-nçtas zelta kâzas. Uz ilgu mûþu, kas nodzîvots ðajâs mâjâs, norâda arî lielie augi puíupodos (vai to, kas ir centrâ, nesauc par naudas koku?).

Izteiksmes lîdzekïi. Smagnçjo telpu (dominç brûnie toòi – sienas, loga aplo-da, veclaiku mçbeles) dzîvu dara attçloto priekðmetu sîkâkâs formas (vâzes,sedziòas u.c.) un krâsas (zils, zaïð, violets, sarkans), it seviðíi – ziedi, îpaðipriekðplânâ sarkani degoðie tulpju ziedi, kuru koðumu vçl akcentç vçsaistulpju lapu zaïums (vçsums uzsvçrts, zaïajâs lapâs ievelkot pa zilai svîtrai).Lîdzâs tulpçm – tumði zila drâna, aiz tâs çnâ vçl zili ziedi. Gleznas risinâju-mam mâkslinieks izvçlçjies tâdu kâ panaivu formu valodu, it kâ uzsverot –te nav nekâdu augstu grâmatu gudrîbu, toties viss ir îsts un patiess. Kâzubildes personâþi amizanti. (Svarîgi, ka panaivâ forma ir autora izvçlçta. Viòðir Mâkslas akadçmijas absolvents un ðîs mâcîbu iestâdes profesors, tâ kakâda priekðmeta vairâk vai mazâk perfekts attçlojums ir tikai un vienîgi viòagribas noteikts.)

E.Ð. piebilde. Mazliet mulsina ziedi, kas nav ielikti vâzç. Un ja nu tie tiks nesti uzkapiem, kur guï jubilâri? Tomçr jebkurâ gadîjumâ gleznâ valda mâjas siltums, labasatmiòas, dzîvîba. Nekas nav aizmirsts, un dzîve turpinâs.

16


Nr. 25Baiba Vegere. Logs. 1983. Audekls, pastelis. 68x52,5.

Gleznas apraksts. Aiz loga necils skats uz sniegotu pagalmu, tomçr svarîgâkais irlogam ðaipusç, istabâ. Ârâ toòi vçsâki, istabâ dominç siltie brûnie toòi. Kas tâ paristabu? No loga pa kreisi liels spogulis, un tur atspoguïojas kâda priekðmeta fragmen-ti. Tas ir molberts, uz kura mâkslinieki nostiprina gleznu, pie tâs strâdâjot. Tâtad ðî irmâkslinieka (vai mâkslinieces) darbnîca. Molberts stâv loga tuvumâ, lai ziemas dienasskopajâ gaismâ varçtu gleznot. Tepat pieslieta glezna, un pret to tukðs krçsls ar mugu-ru pret logu. Gleznotâjs tur sçdçja, gleznoja, skatîjâs uz savu darbu, un nu uz brîdipiecçlies un aizgâjis. Atgriezîsies. Zem palodzes mâla trauku rinda – vai kolekcija, vaiklusajâm dabâm nepiecieðamie priekðmeti. Gaisma konkrçta, bet pieticîga – cik no loganâk, un tai atbilstoðas nespilgtas çnas.

Nr. 22Janis Rozentâls. Mâkslinieka darbnîca. 1896. Audekls, eïïa. 64,5x40,5.

Gleznas apraksts. Ðî mâkslinieka darbnîca ïauj izvçrst plaðâku stâstîjumu. Centrâ –kailais modelis, kas jau ieòçmis mâkslinieka uzdoto pozu un gatavs darbam. Krâsu ak-centi – modeïa drânas un kurpes (zaïð, melns, balts), kas izmçtâtas. Kâpçc? Nezin vaimeitene gribçtu demonstrçt savu nekârtîbu, iespçjams, mâkslinieks tâ nolicis tîðâm,gleznas vajadzîbâm (jo viòam paðam nekâdu ðim nolûkam izmantojamu drânu nav).Darbnîca ir visai pieticîga (tur nav lielas krâsns!), un tiek kurinâta mazâ dzelzs krâs-niòa (telpa no tâs âtri iesilst un tikpat âtri atdziest). Pie krâsns ir palikusi tikai vienapagalîte. Meitenes figûra ir gleznota rûpîgi, ievçrojot miesas krâsas atðíirîbas (mugu-ra un pçdas!), tâ ir pilnîgi ticama. Modeïa pozâ ir miers (viòai ilgâku laiku bûs pozçjotjâsçþ nepakustoties!), mâkslinieks ir steidzîgs (tûlît ies pie molberta un gleznos atkal).Gaisma nav spilgta (mâkslinieki parasti mçìina atrast darbnîcu ar logu uz ziemeïiem,lai krâsa bûtu pastâvîga un ne pârâk spilgta, lai ðâdos apstâkïos krâsas un formasilgâku laiku saglabâtu nemainîgu apgaismojumu, bûtu labâk saskatâmas, izpçtâmas unuzgleznojamas). Gaisma nâk no labâs puses, çnas ir daþâdas savâ intensitâtç (modeïaun mâkslinieka çnas). Krâsns mutç ir iesarkana uguns, tomçr tâ neatspîd uz mâksliniekasejas (domâju, ka mâkslinieks te nedaudz atkâpies no redzçtâ, jo viòam nav vajadzîgsvçl viens sarkans vai sarkanîgs akcents gleznas tâlajâ plânâ, tas varçtu pârâk piesaistîtskatîtâja uzmanîbu, kas tâdçjâdi tiktu novçrsta no sievietes kailfigûras darba centrâ).

Izteiksmes lîdzekïi. Akadçmiskajâ tradîcijâ realizçts darbs, kur svarîgi, laigleznâ attçlotais atbilstu dabâ vçrotajam formâ, apjomâ, proporcijâs, krâsâ,perspektîvâ. Modeïa íermenis izceïas pret balto drânu – nav asa krâsu kon-trasta, un íermeòa viegli rozîgais tonis (silts) pret balto (vçss) ðíiet vçlmaigâks. Bûtu labi pamanît, ka modeïa figûra gleznota precîzâk, tâ ir pabeigta,kamçr priekðmeti ap to un pat mâkslinieka figûra tverti atðíirîgi. Visauzmanîba uz centrâlo figûru, pârçjais mazâk svarîgs, tas skatîts it kâ ar peri-fçro redzi, neizstrâdâjot detaïâs.

17


Nr. 24Johans Valters. Divas sievietes pie lampas. 1901. Audekls, eïïa. 40x54.

Gleznas apraksts. Divas sievietes nepiespiestâ sarunâ istabâ, kur viss ir îsts unpamatîgs (piemçram, lielais brûnais klubkrçsls priekðplânâ). Pret ðo pamatîgumu sievie-tes ðíiet vieglas un gaisîgas kâ balti tauriòi, kas vasarâ piestâjuði dârzâ uz kâpostulapas. Ir nojauðama dialoga virzîba, tomçr tas nav galvenais. Domâjams, ka mçríis,kâdçï tapusi glezna, ir parâdît gaismas spçku, kas atdzîvina gan priekðplânu(piemçram, klubkrçsla roku balsts), gan istabas tâlâkos stûrus.

Izteiksmes lîdzekïi. Dominç siltâs krâsas – brûnie toòi, dzeltenais, baltais.Vçsâkas çnas uz kleitâm, oranþs lampas abaþûrâ. Uzsverot gaismas staroju-ma intensitâti, gleznots lieliem, brîviem triepieniem, kas redzami visâ glez-nas laukumâ, tie lîdzdarbojas arî atseviðíu priekðmetu formas veidoðanâ.Vçlams ðo gleznu salîdzinât ar J. Rozentâla gleznu, kur vismaz centrâlâfigûra (modelis) bija gleznota gludi, saplûstoðiem triepieniem (bija saskatâ-mi pat perfektie kâju pirksti). Ðeit pat sejas ir tikai ieskicçtas. Arî gaismaabâs gleznâs atðíirîga (J. Rozentâlam bija gaisma no âra).

Nr. 23Niklâvs Strunke. Cilvçks, kas ieiet istabâ. 1927. Audekls, eïïa, 92x86.

Gleznas apraksts. Ja J. Rozentâla un J. Valtera gleznâs telpa bija reâla un konkrçta,tad N. Strunkes gleznâ viss ir nosacîts. Uzsvçrtas plaknes un ðíautnes. Pat gaismaskonuss no lampas krît plakans. Bez ðîs lampas ir vçl kâds neredzams gaismas avots,tâdçï çnas ir atðíirîgas gan virzienâ, gan intensitâtç. Îpatnçjais gleznas nosaukumsnorâda, ka viens no mçríiem (varbût pat galvenais) ir parâdît gleznâ kustîbu. Tâtad –cilvçks nevis ir iegâjis istabâ un nevis vçl ies, bet paðlaik ieiet istabâ. Radot priekðstatupar ðo darbîbu, cilvçka figûra ir tçlota tâdâ kâ pusceïâ – daïa jau iegâjusi istabâ, betlabais plecs vçl aizíçries aiz stenderes. Pie nosacîtîbas (vai varbût darbîba notiek uzskatuves, teâtra dekorâcijâs?) pieder arî tas, ka priekðçjâ siena nav kompakta. Ja citâsgleznâs krûzes un kannas bija apjomîgas un gandrîz simetriskas, tad pelçko krûzi uzgalda mâkslinieks ir attçlojis ar krûzes pusi, tâ ir tâda kâ krûzes zîme (ja trauks irsimetrisks, tad pietiek ar vienu pusi, kâpçc gan zîmçt otru pusi, ja tâ ir tâda pati!).Jâatzîst, ka ðajâ gleznâ ir attçlotas priekðmetu zîmes, ne paði priekðmeti (arî mçtelis irdivdimensiju plakne, bez apjoma). Ðâda pieeja noraida vajadzîbu attçlot dabâ redzçtoobjekta formu, apjomu, materialitâti. Arî mçríis – parâdît kustîbu – realizçts ar kus-tîbas zîmi (plecs pirms stenderes).

Izteiksmes lîdzekïi. Ðâdas ievirzes darbos krâsu valoda visbieþâk ir skopa(brûns, pelçks), lai nenovçrstu uzmanîbu no pârveidotâs telpas un formâm.Gleznojums gluds – tâ paða iemesla dçï. Salîdzinot ar J. Rozentâla unJ. Valtera gleznâm, darbs reprodukcijâ drîzâk atgâdina zîmçjumu, te bûtiskaloma ir taisnçm un lînijâm.

18


AINAVA

Atkarîbâ no attçloðanai izvçlçtâs ainavas îpatnîbâm ðâ þanra darbus var iedalît vairâ-kâs apakðgrupâs – lauku vai pilsçtas ainava, jûras ainava (marîna). Ainava var tikt glez-nota bez vai ar cilvçkiem. Ja ainavâ ir cilvçks, atkal iespçjamas vairâkas versijas. Vienano tâm – mâkslinieks glezno ainavu, kurâ valda kâda viena krâsa (piemçram, vasarâzaïa, ziemâ balta), kas rada vçlçðanos daþâdot krâsu paleti, un tad labi noder (parastigleznas tâlâkajos plânos) kâda cilvçka figûra kâ koðs krâsu akcents – sarkans, zils, zaïð,dzeltens u. tml. Ðâdâ gadîjumâ mçdz teikt, ka tâ ir ainava ar stafâþu. Bet cilvçks varainavâ ieòemt arî nozîmîgâku vietu, tur veicot kâdas darbîbas un kïûstot par vismaztikpat nozîmîgu kompozîcijas sastâvdaïu kâ ainavas elementi. Faktiski ðâdi darbi var tiktuztverti arî kâ figurâlas kompozîcijas ar izvçrstu ainavas elementu (tomçr bçrnus nevaja-dzçtu mulsinât ar ðâdiem teorçtiskiem pârspriedumiem, vçl jo vairâk tâpçc, ka þanrutîrîba mûsdienâs nav aktualitâte; tas bija redzams jau klusâs dabas un interjera piemçros).

Vasaras ainava

Katram cilvçkam ir savi priekðstati, ko nozîmç vasara: viens no visizplatîtâkajiem –zila debess un zaïa zâle. Un visam pâri spoþa saule, kas paspilgtina krâsas un daraasâkas çnas, tâm dodot vçsu pieskaòu. Protams, mûsu piejûras klimatâ ar samçrâaugstu gaisa mitrumu saules ietekme uz vasaras krâsainîbu ir ierobeþotâka nekâ dien-vidu zemçs. Zaïu vasaru (tiesa gan, pelçkâ dienâ) jau redzçjâm J. Viïumaiòa darbâ (klusâdaba ar nosaukumu “Vasara”), priekðstats par saulainu vasaras dienu saistâs arî arA. Artuma kompozîciju “Lauku ziedi”. Ðie piemçri râda, ka priekðstats par vasaru vartikt saistîts ne tikai ar ainavu, bet ar jebkura cita þanra darbu.

Ðajâ reprodukciju krâjumâ ir ietvertas vasaras ainavas ar skatîjumu, kas atðíiras nominçtâs pamatversijas (zils – zaïð – saule), jo katrs autors ir tiecies rast savu stâstu parvasaru (kas tieðâm ir ïoti daudzveidîga – arî apmâkusies, arî ar pelçcîgâku zaïumuvasaras otrajâ pusç u.c.), atrodot savu krâsu paleti un savu noskaòojumu. (Tas pats sa-kâms arî par citiem gada laiku gleznojumiem un faktiski par katra gleznotâja darbîbu –viòð meklç savu skatîjumu.)

Tajâ pat laikâ saule vai saules gaisma (tâpat kâ ðo objektu neesamîba gleznâ) irvasaras ainavu bûtisks elements.

Nr. 27Edvîns Kalnenieks. Siena kaudze. 1980. Audekls, pastelis. 56x68.

Gleznas apraksts. Aizlijusi vasara. Siena kaudzes stâvçjuðas ilgâku laiku (jo ir jau brûn-ganas, nevis svaiga siena maigi zaïajâ krâsâ). Pie debesîm tumði mâkoòi, un laikam lîsatkal, bet nu iestâjies gaiðs mirklis. Îpaði izgaismots ceïð kompozîcijas otrajâ plânâ.Savukârt nedaudz tâlâk redzamâ baltâ figûra (sieviete krauj sienu kaudzç) vairâk ir sta-fâþa, kuras uzdevums ir nedaudz “atdzîvinât” zaïos un brûnos toòos tverto fragmentu,kuru tâlajâ plânâ noslçdz melns çkas siluets. Atbilstoði konkrçtajai situâcijai un gleznasrisinâjumam krâsâs un gaismçnâs ðajâ vasaras mirklî prieku saskatît grûti.

19


Izteiksmes lîdzekïi. Krâsa, gaisma un çna, krâsu laukumi un lînijas. Pasteïkrî-tiòa brûnganais svîtrojums uz siena kaudzes sâniem rada priekðstatu par ðîobjekta formu, struktûru un faktûru, kas atðíiras no zaïâs ataugoðâs zâles(kur pasteïkrâsa klâta ne svîtrâs, bet laukumos).

E.Ð. piebilde. Lauku cilvçkam, skatot ðo darbu, varçtu rasties priekðstats par pazîsta-mu situâciju: siens ir nopïauts, bet salijis jau vâlos un tikai tagad ir brîdis to savâkt.Zemniekam tas ir ïoti nepatîkami, jo siens ir kïuvis mazvçrtîgâks un arî glabâsies sliktâk.Ko lopi çdîs ziemâ?

Nr. 28Jânis Pauïuks. Saulkrasti (triptiha centrâlâ daïa). 1976. Finieris, eïïa. 153x153.

Gleznas apraksts. Vasaras vakars Saulkrastu jûrmalâ. Atpûtnieki pludmalç, iespç-jams, sanâkuði vçrot saulrietu. Daudz mazu figûriòu kustîbâ. Gleznas galvenais tçls irsaule. Tâs pusaplis jau sasniedzis horizontu (parasti saule gan riet sarkanâka, betautoram ðî krâsu nianse nav bûtiska). Þilbinoði dzeltena saule valda debesîs, gaismasatspîdumi zibinâs uz ûdens virsmas, atòemot ðiem objektiem (debesîm un ûdenim) ieras-tâs krâsas. Saule apspîd arî cilvçkus krastmalâ, turklât – pretçji reâli domâjamai situâ-cijai – te nav çnu. Arî priekðplânâ autors atteicies ievçrot realitâti, proti, ja saule spîdpie horizonta, tad meitenes figûrai un sejai bûtu bijis jâbût çnâ, bet tâ nav. Izmantojotpastozus (glezniecîbâ – tâds, kam ir raksturîga blîvi, reljefçti uzlikta krâsa) dzeltenâskrâsas triepienus, saules apoteozç tiek iesaistîta gan figûra (mati, seja, tçrps), gan kâpuzâles priekðplânâ.

Izteiksmes lîdzekïi. Jau minçts, ka autors atteicies sekot dabas îstenîbai. Tasattiecas arî uz figûru tçlojumu pludmalç (ir tikai vispârçjs raksturojums,atmetot fotogrâfisku lîdzîbu). Arî meitenes sejâ saules gaismas (uz vaigiemun zoda) vairâk, nekâ konkrçtu lîniju un vaibstu, kas ïautu modeli atpazît.Izteiksmîgs un spçcîgs triepiens. Pârliecinoðs vçstîjums par vasaru un sauli,ko iespçjams uztvert arî no kompozîcijas, kur autors apzinâti ir rîkojiespretçji realitâtei.

E.Ð. piebilde. Varçtu bût interesanti, ja bçrni izdomâtu savu ðîs gleznas nosaukumaversiju, pirms uzzina autora doto. Tas ïautu katram izteikt priekðstatu par to, kas viòamgleznâ ðíitis pats svarîgâkais. Vai bez komentâriem bçrni saskatîs saules vietu ðajâgleznâ? Kâda no bçrnu piedâvâtajâm versijâm, iespçjams, varçtu bût pat tâda –“Dîvainâ meitene”, “Bilde ar riòíiem debesîs” vai tamlîdzîgi. Ar sava nosaukuma mek-lçjumu varçtu sâkties saruna par katru gleznu.

Nr. 30Johans Valters. Peldçtâji zçni. 1900. Koks, eïïa. 36x45.

Gleznas apraksts. Zçni atnâkuði peldçties. Diena ir saulaina un silta, saule apmirdzzçnu figûras un ûdens virsmu. Ir pats vasaras sâkums (varbût pavasara beigas), joûdens izskatâs tâds pavçss, un ûdenî iebriduðajam zçnam, ðíiet, ir pavisam auksti. Arîzçnu íermeòi – saules gaismâ izskatâs gandrîz vai caurspîdîgi un atmirdz dzeltenîgi

20


rozâ – nav vçl vasaras saules iedeguma skarti. Pozas brîvas, nepiespiestas. Pârliecinoðasgan figûras kopumâ, gan katra atseviðíi (poza, proporcijas, apjoms). Valda saskaòa. Irkustîbas elementi, bet kopumâ J. Valtera gleznas noskaòa ir mierîga. Viegli, svaigi, tîri.

Izteiksmes lîdzekïi. Krâsa, triepiens, gaisma un çnas. Gleznojums ir brîvs,redzams mâkslinieka individuâlais rokraksts. Salîdzinot ðo kompozîciju arJ. Pauïuka darbu, skatîtâjs redz, cik daþâda ir autoru attieksme pret dabâobjektîvi eksistçjoðo, cik J. Valters ir delikâts, tik J. Pauïuks râda autora neat-karîbu un likumîbu pârkâpðanu. Abu autoru darbos atðíiras arî triepienuraksturs. Abas pieejas ir iespçjamas.

E.Ð. piebilde. Tâ kâ J. Valters gleznas tapðanas laikâ dzîvo Jelgavâ, tad jelgavniekivarçtu mçìinât iedomâties, kur pilsçtâ vai tâs tuvumâ varçtu bût ðâda smilðaini zâïainakrastmala. Darbs iekïauts Kultûras kanonâ kâ “delikâtâkais latvieðu plençra glezniecîbasparaugs”. Ðajâ kompozîcijâ J. Valters, tâpat kâ daudzos citos darbos, “iespaidu òirbâmeklçja ritmu un saskaòu, radîdams melodiska viegluma ilûziju”.

Nr. 29Rûdolfs Pçrle. Saule. 1916. Audekls, tempera. 62,5x76.

Gleznas apraksts. Fantâzijas aina. Smailas noslçpumainu kalnu virsotnes un visampâri saule, tâs uzvaroðâ gaisma. Gaismas ir tik daudz, ka pat daïa çnu izzûd. Sauleuzvarçs.

E.Ð. piebilde. Ðajâ gadîjumâ mûsu priekðâ ir darbs ar simbolisku nozîmi. Gleznatapusi 1916. gadâ: Pirmais pasaules karð. Frontes lînija atnâkusi lîdz Kurzemei. Karaiznâkumam, uzvarai vai zaudçjumam, ir izðíiroða nozîme latvieðu tautas dzîvç, jo notâ ir atkarîga tautas nâkotne. Vai Kurzeme un Vidzeme nonâks Vâcijas rokâs? VaiLatvija paliks Krievijas sastâvâ? Vai bûs vçl kâ citâdi? Vai Kurzemç un Vidzemç pçc karadzîvos latvieði vai citas tautas (puse Latvijas iedzîvotâju, apmçram 1 miljons, ir eva-kuçta no dzimtâs zemes un izklîdusi Krievijâ). Par vienu no zîmçm, kas apliecinalatvieðu ticîbu savas zemes nâkotnei, kïûst saules tçls. Tas zinâmâ mçrâ saistâs ardainâm (“karavîri bçdâjâs”, “nebçdâjiet, kara vîri, sudrabota gaisma aust”, arî – “sud-rabota saule lec”). Sauli ieauþ latvieðu strçlnieku pulku karogos, saules tçls ir arîBrîvîbas piemineklî uz Mâtes Latvijas vairoga. Tas pats arî ðajâ gleznâ – saule nâks, mçsuzvarçsim.

Bet katra pedagoga ziòâ, vai ðis stâsts par vçsturi stâstâms bçrniem. Varçtu pietiktarî ar saules un gaismas salîdzinâjumu vairâku autoru darbos (J. Pauïuks, J. Valters,R. Pçrle), norâdot uz atðíirîgo risinâjumu – R. Pçrles grafiskais ar uzsvçrto zîmçjumupret J. Pauïuka un J. Valtera glezniecisko.

21


Rudens ainava

Arî ðâ gadalaika tçlojumâ pârstâvçti vairâki autori un viòu atðíirîgais skatîjums uzrudeni.

Nr. 31Ansis Artums. Mans dârzs. 1971. Audekls, eïïa, 70x70.

Gleznas apraksts. Tçlota saulaina rudens diena dârzâ. Dzeltenas un sarkanas lapaskokos un krûmos, priekðplânâ dobç spilgti sarkani un zili akcenti – pçdçjie rudens ziedi(tikai krâsa, nekâdas norâdes uz konkrçtu ziedu sugu), tâlajâ plânâ saules apspîdçtabalta mâja ar sarkanu jumtu. Pâri visam pelçcîgas debesis, kas tomçr nenomâc priekð-statu par krâsu bagâtîbu.

Nr. 32Boriss Bçrziòð. Rudens. 1971. Kartons, eïïa. 93x80.

Gleznas apraksts. B. Bçrziòa rudens nosacîtâks, kâpinâti spilgts. Niansçts sarkanaispret zilo un dzelteni akcenti. Par to, ka gleznots rudens, liecina tikai kailie koki pretdebesîm. Krâsu salikums rada priekðstatu par spriedzi, dramatismu.

Izteiksmes lîdzekïi. Krâsa un triepiens. Abâs apskatîtajâs gleznâs aktîvi triepieni,tomçr derçtu ieraudzît, ka B. Bçrziòa gleznâ tie ir gan masîvâki (lielâki,garâki, biezâki), gan aktîvâki un patstâvîgâki, autora gribas noteikti, kamçrA. Artuma gleznâ tie vairâk kalpo dabas objektu raksturojumam (kaut arîbez sîkâkas detalizâcijas).

Nr. 33Ieva Iltnere. Talcinieki. 1983. Audekls, eïïa, 60x49.

Gleznas apraksts. Cits skatîjums uz rudeni gleznâ “Talcinieki”. Ieturçta dzeltenîgisarkanîga rudens krâsu gamma (bet klusinâtâka, nekâ tas bija A. Artumam un J. Pauïukam),arî centrâlâ cilvçku kopa krâsu ziòâ nav kontrastâ ar fonu. Bet pretstatîtas objektustilizçtâs, vienkârðotâs formas (plaðâkas fonâ, mazâkas un detalizçtâkas priekðplânâ).Koku stumbru slîpinâjumos saskatâma zinâma saskaòa ar talcinieku stâvu pozâm. Kokulapotnç krâsu akcenti saulç (sarkans un zaïâ egle). Priekðplânâ ar gaismu un çnuuzsvçrta divu lapotòu apaïâ forma. Talcinieki laikam rok kartupeïus. Visi aizòemtidarbâ. Kustîbu tçlojums daþai figûrai nedaudz pârspîlçts.

Izteiksmes lîdzekïi. “Talcinieki” ir vçl viens piemçrs, kâ vienas un tâs paðasformâlâ risinâjuma problçmas atklâjas daþâdu þanru gleznâs. Piemçram,fons kâ vairâk vai mazâk vienota masa un pret to detalizçtâkie vidçjâ unpriekðplânâ ietvertie elementi (kâ ðeit – talcinieku figûras).

E.Ð. piebilde. Uz tik maza lauka stûrîða cilvçku ir par daudz, un viòi mazliet traucçcits citam, bet to varçtu interpretçt tâ, ka viòi sanâkuði kopâ, darbu beidzot. Vecâkagada gâjuma skatîtâjam varçtu nâkt atmiòâ padomju gados tik raksturîgâs rudens

22


raþas novâkðanas talkas, kur ne vienmçr viss bija saplânots tâ, lai sasniegtu vçlamorezultâtu (kâ nesaprotamais talcinieku sablîvçjums ðeit). Stâvoðais vîrietis vatenî unzâbakos varçtu bût brigadieris vai cits darba organizators, vadîtâjs un pieskatîtâjs,kuram paðam pa zemi nav jâruðinâs.

Nr. 35, 34 Johans Valters. Birztala. 1903. Audekls, eïïa, 60x70. Vilhelms Purvîtis. Rudens. 1912–1915. Kartons, eïïa, 93x80.

Gleznu apraksts. J. Valtera un V. Purvîða darbi pârstâv akadçmisko skolu ar tâs bijîbupret dabu un tur studçtajiem objektiem, un ðeit tçlojums konkrçtâks, atbilstîba reali-tâtei tieðâka. Atðíirîgas noskaòas. J. Valtera ainavâ râma gaismas òirboòa bezvçjadienâ (bçrzi), kamçr V. Purvîða kompozîcijâ oranþi rudi brûnâ zeme un koki (kïavas,ozoli?) priekðplânâ pret zilo ûdeni un debesi tâlâkajos plânos rada zinâmas spriedzesnoskaòu. (Oranþais pret zilo! Vçl nâks rudens vçtras!)

Izteiksmes lîdzekïi. V. Purvîtim raksturîgas vienas krâsas triepienu veidotasjoslas gleznas priekðplânâ, kas it kâ veido stabilu pamatu objektu kârtoju-mam tâlâkajos plânos. (Bûtiski ieraudzît sarkanîgu triepienu klâtbûtnidebesîs un ûdenî.) Abâs gleznâs atðíirîgs gaismas raksturs. J. Valteram gaisma parâdâs dzelte-najâ lapotnç (spilgtâka) un priekðplânâ uz zemes, kamçr aiz koku stum-briem redzama palsas çnas valstîba, V. Purvîtim gaisma jûtama visâ telpâ, betçnas ir klusinâtas, tâtad saules tieðâ klâtbûtne ir maza.

Nr. 36Osvalds Zvejsalnieks. Rçzekne zeltâ. 1997. Audekls, eïïa, 100x80.

Gleznu apraksts. Tçlojot rudeni Rçzeknç, O. Zvejsalnieks atradis iespçju, kâ laukuainavâ valdoðâs rudens krâsas (zila debess pâr dzeltenbrûno zemi) bagâtinât. Pretneregulârajâm formâm debesîs un uz zemes autors nostâdîjis çku (baznîca kompozîci-jas centrâ un namiòi priekðplânâ) stingrâs lînijas. Baznîcas toròu smailes zilizaïas. Irlabi redzams, kâ atkârtojas krâsu akcenti gleznas augðçjâ daïâ (debesîs) un apakðçjâdaïâ (uz zemes): dzeltenais, lapotòu sarkanbrûnais, zilais un zilizaïais. Ðâda atkâr-toðanâs (bieþâk tâ vçrojama gleznas labajâ un kreisajâ pusç) palîdz veidot lîdzsvarotukompozîciju.

Izteiksmes lîdzekïi. Dabas attçlojums pacelts kâdâ nemateriâlâ lîmenî – ðajâgleznâ objektiem nepiemît materialitâte.

E.Ð. piebilde. Ticîgam cilvçkam gleznâ realizçtâ krâsu atkârtoðanâs varçtu nozîmçtarî Debesu un Zemes (Dieva un cilvçku pasaules) nesaraujamo un mûþîgo saistîbu.

23


Ziemas ainava

Reprodukciju krâjumâ ietvertas samçrâ vienkârðas ziemas ainas (sniegota zeme, kokustumbri un zari pret debesîm, tâlajâ plânâ pelçkas vai zilas debesis).

Nr. 38 Lîga Purmale. Ziemâ. 1981. Kartons, eïïa. 51x64.

Gleznas apraksts. Autori saistîjusi aiz miglas un plânâs mâkoòu segas pavîdçjusîziemas saule, kas ir tik bâla, ka nespçj radît pat pieticîgâko çnu uz baltâ sniega. Kailiekoki priekðplânâ ir precîzi un noteikti, tâlajâ plânâ – vieglas miglas tîti, bâlâki un ne-skaidrâki.

Nr. 37 Edvîns Kalnenieks. Studija. 1980. Kartons, pastelis. 26,8x36.

Gleznas apraksts. Ziemîgo krâsu paleti papildina zilâs debesis un zilâs çnas sniegâ.Ja ir çnas – tâtad saules gaisma piedalâs tçla veidoðanâ, kaut arî pati saule neredzama.Priekðplânâ sausu niedru rinda. Meþiòð tverts kâ vienota masa, kur pret bçrzu (baltiestumbriòi!) zaru kopumu izdalâs atseviðías zaïas egïu virsotnîtes.

Nr. 39 Vilhelms Purvîtis. Ziema. 1908–1912. Kartons, eïïa. 71,3x101,8.

Gleznas apraksts. Savukârt atkusni vai ziemas nogali ieraudzîjis V. Purvîtis.Kompozîcija lîdzinâs L. Purmales darbam, tâpçc abus darbus var salîdzinât. Abasainavas ir ar skatu pret sauli, V. Purvîtim saules ripa nav parâdîta, bet saules gaismasgleznâ vairâk, uz ûdens iezîmçjas gaismas ceïð. Priekðplânâ plakne akcentçta arplûdlînijâs tverto ûdens laukumu. Augstie koki (vidusplânâ) un tâlâ meþmala paplaði-na gleznas telpu augstumâ un tâlumâ (abâs iepriekðçjâs gleznâs telpa bija ierobeþota).Koku grupas zaru smalkais vijums pret gaiðajâm debesîm kopâ ar gaismu debesîs ungaismas celiòu uz ûdens virsmas iezîmç gleznas centru.

Izteiksmes lîdzekïi. Starp daudzâm attçlu kopâ pârstâvçtajâm gleznâm ðî iz-ceïas ar grafiskâs un gleznieciskâs izteiksmes lîdzsvarotîbu. Kailo koku orna-mentâlais raksts pret gleznieciskajâm debesîm, ûdens virsmu un sniega klâtozemi, turklât tâs visas ir tvertas atðíirîgi.

E.Ð. piebilde. Vai var redzçt, ka koku atspîdums ûdenî tomçr nav precîzs spoguïat-tçls? Svarîgi, lai bçrni pamana, kâ mâkslinieks strâdâjis pie priekðplâna, sniega un ûdensvirsmâs izmantojot horizontâlus (paralçlus) îsus tuvu (un tomçr atðíirîgu) krâsu triepienus.

Nr. 40 Modris Sapuns. Lauku darbi. 2002. Kartons, guaða, autortehnika. 23x44.

Gleznas apraksts. Kompozîcija pârstâv naivo mâkslu – ârpus akadçmiskâs mâkslas.Kâ katru no mums, arî ðo autoru savaldzinâjuði sarmoti koki. Ik zariòð apaudzis arsarmas kristâliem un kïuvis gan formâ lielâks un smagâks, gan nozîmîgâks. Pa svaigusniegu mazliet neveikli uzzîmçtais zirgs velk ragavas ar malku.

24


Izteiksmes lîdzekïi. Ðî kompozîcija pârstâv naivo mâkslu. Lîdzîgi motîvi, arîkaili koki tiek gleznoti bieþi. V. Purvîða “Ziemâ” redzçjâm, ka autors, izman-tojot dabâ redzçto, veidojis zaru ornamentâlu rakstu. Arî citu profesionâlomâkslinieku darbos ðis motîvs ir tikai pamats individuâlas versijas izveidei.Tomçr ðajâ gleznâ autora pieeja ir atðíirîga, viòð tiecas radît iespaidu, ka irsaskatîjis katra atseviðíâ zariòa vietu un nozîmi, veidojot savu skatîjumu uzmeþu kâ daudzu lîdzvçrtîgu sîkdaïu summu.

Pavasara ainava

Kâ jebkurð cits gadalaiks, arî pavasaris ir process no sniega kuðanas lîdz pavasaralauku darbiem un tad lîdz lielajai ziedçðanai (pçc kalendâra vasara taèu sâkas tikai apJâòiem), kas nosaka ârkârtîgu daudzveidîbu pavasara ainavu tçlojumos.

Nr. 43 Vilhelms Purvîtis. Pavasara ûdeòi. (Maestoso). 1910. Audekls, eïïa, 102,5x144.

Gleznas apraksts. Gleznas centru un lielâko plaknes daïu aizòem ûdens plakne (jaudaudz sniega ir nokusis!) ar ainavas spoguïattçlu, kas kopâ ar reâlo ainavu veido savda-bîgu ornamentu, kur krasta lînija interpretçjama kâ simetrijas ass. Tas ir darbs, kurskaidri redzama un saprotama tâ uzbûve.

Izteiksmes lîdzekïi. Tas ir darbs, kur skaidri redzama un saprotama tâuzbûve, tâtad kompozîcija varçtu tikt uzskatîta par ïoti nozîmîgu izteiksmeslîdzekli. Reâlâ ainava (piekalnes ar kokiem tâlajâ plânâ) kopâ ar ainavasspoguïattçlu veido savdabîgu ornamentu, kur krasta lînija interpretçjama kâsimetrijas ass. Liela nozîme atseviðíu krâsu laukumu lîdzsvarotajam izvietojumam.

E.Ð. piebilde. Simetrijas asi svarîgi ieraudzît pedagogam. Tradicionâli ðî ainava tieksaistîta ar diviem momentiem. Pirmkârt, autors gleznâ ietvçris raksturîgâkos Latvijasainavas elementus (kailo, sarkanbrûno bçrzu grupas, atðíirîgo zaïâs egïu un prieþugrupas, ûdens klajumus starp pauguriem), ðî ainava raksturo pavasara paðu sâkumu(majestâtisks klusuma brîdis pirms saules atnâkðanas, pirms lielâs kuðanas un paliem).Otrkârt, tieði ðâdas vietas Latvijâ nav, autors sev (un arî katram Latvijas iedzîvotâjam,it seviðíi vidzemniekam) labi pazîstamos un raksturîgos elementus brîvi komponçjis,radot vispârinâtu Latvijas pavasara tçlu.

Nr. 44, 41Vilhelms Purvîtis. Pavasarî (Ziedonî). 1933–1934. Kartons, eïïa, 71,3x101,8.Ansins Artums. Kastaòi. 1979. Audekls, eïïa, 81x65.

Gleznu apraksts. Gleznas vçsta par skaistâko pavasara laiku, par ziedçðanu. Protams,âbeles parasti zied daudz agrâk nekâ kastaòi, un atbilstoði reâlajai situâcijai abas kom-pozîcijas ir atðíirîgas – gan ar izvçlçto krâsu paleti, gan ar dominçjoðo vçso vai siltokrâsu gammu. Horizontâlâ kompozîcija piedâvâ plaðâku skatu, vertikâlajâ kompozîcijâ

25


skatu ierobeþo tuvplânu aizòemoðie koki. Abi – saulainâ dienâ, çnas ïauj noprast saulesatraðanâs vietu. Skatîjums uz kastaòiem ir konkrçtâks, uz âbeïdârzu – vispârinâtâks.

Izteiksmes lîdzekïi. Abos darbos galvenie izteiksmes lîdzekïi – krâsa un triepiens,faktûra.

Nr. 42 Çrika Gulbe. Ainava. 1980–1984. Kartons, eïïa. 44x60.

Gleznas apraksts. Glezna ir nosacîta un lakoniska. Ar daþiem melnas krâsas vilcie-niem iezîmçti kaili zari un krâsu laukumu kontûras, no kurâm daþas raksturo kokusiluetus. Glezna rada iespaidu, ka fiksçts kâda aktîva procesa brîdis – viss vçl ir tik ne-noteikts, viss vçl tapðanas stadijâ, bet reiz bûs.

Izteiksmes lîdzekïi. Oranþâs un zilâs krâsas laukumu pretnostatîjums ir glez-nas uzbûves pamats, to saspçle ir gleznas galvenâ norise, visas pârçjâs krâsasir tikai palîglîdzekïi Melnâs krâsas elementi pilda disciplinçjoðu, laukumusorganizçjoðu funkciju.

E.Ð. piebilde. Ðíiet, ka ðî ainava tikpat labi varçtu attiekties arî uz rudeni.

Marîna – jûras ainava

Trîs no piedâvâtajiem krâjuma darbiem (Nr. 46, 47 un 48) veido secîgu rindu noreâlistiski tvertâs dramatiskâs kompozîcijas “Latvieðu zvejnieki Atlantijâ” (Nr. 46), uzdekoratîvo, krâsu izteiksmç kâpinâto “Pretî saulei” (Nr. 47) un tâlâk uz askçtisko“Vientuïo vakara jûras ainavu” (Nr. 48).

Visu trîs darbu pamatâ ir dabas vçrojums, tomçr atðíirîgs ir izvçlçtais moments,izteiksmes lîdzekïi, darba mçríis un radîtais tçls jeb iespaids.

Nr. 46Eduards Kalniòð. Latvieðu zvejnieki Atlantijâ. 1957. Audekls, eïïa. 200x201.

Gleznas apraksts. E. Kalniòð ir kopâ ar zvejniekiem kuìojis pa Atlantiju un gleznaiizvçlçjies ïoti saviïòojoðu un draudîgu brîdi, kad milzîgs ûdens kalns tuvojas kuìim, kasstipri nosvçries uz sâniem. Gleznâ viss ir ticams. Pârliecinoðs ûdens gleznojums, kaijasdebesîs.

E.Ð. piebilde. Marînas þanrâ ir iecienîts gleznas horizontâlais formâts, kas ïauj izvçrststâstîjumu par ûdens plaðumu, bet ðajâ gleznâ formâts ir gandrîz precîzs kvadrâts. Irredzams, ka kuìa borta lînija ir tuva kvadrâta diagonâlei (tas pasvîtro gan kompozîci-jas dinamiku, gan zinâmu likumsakarîbu gleznas uzbûvç).

Laikâ, kad ðî glezna tapusi, bija bûtiski “zvejnieku varonîgais darbs”, “padomju cil-vçka cîòa ar dabas stihiju” un tamlîdzîgi padomju propagandas saukïi. Cits jautâjums –

26


vai tâdâ reizç, kad jâdomâ par dzîvîbas glâbðanu, realitâtç kâds tieðâm vilktu to tîkluno ûdens, lai cik daudz tur zivju. Nozîmîgâ vieta, ko kompozîcijâ ieòem kuìis un zvej-nieki darbâ liecina, ka ðî glezna nav “tîra” marîna, tâ tuva gleznu grupai, ko kâdreizsauca par “tematisko glezniecîbu”, – tâs uzdevums bija “atspoguïot sabiedriskâs dzîvesparâdîbas, atklât savu laikmetu”.

Nr. 47Herberts Siliòð. Pretî saulei. 1967. Audekls, eïïa. 100x100.

Gleznas apraksts. Horizontam tuvâ saule mirdz starp piecu jahtu burâm, kas kreisajâpusç sarkanas, labajâ melnas. Ir noprotams, ka patiesîbâ buras ir baltas, bet mâksli-nieks uz audekla tvçris nevis to patieso krâsu, bet apgaismojuma izraisîtâs nianses, kasmaksimâli kâpinâtas. Ja E. Kalniòa glezna bija stâstîjums (protams, ar spçcîgu emo-cionâlo pavadîjumu), tad ðo kompozîciju var raksturot kâ emociju uzliesmojuma atspulgu.Pret tumði zilo ûdens klâju – ðauras kontrastçjoðas gaiðâkas zilas svîtras pie horizontaun krastmalas fragments, kas rada îpatnçju spriedzi. Ðíietamo miera noskaòu pârraujnojausma par iespçjamâm krasâm izmaiòâm. Priekðplânâ arî interesanti zaïi akcenti.Autors izvçlçjies augstu horizonta lîniju, kas ïâvis ûdens laukumam kïût vislielâkajamun noteicoðajam (par horizontu skatît tâlâko gleznu aprakstus).

Nr. 45Çriks Apaïais. Zemeòu laiviòa. 2007. Audekls, eïïa. 30x40.

Gleznas apraksts. Glezna ïauj vaïu fantâzijai, lai ko autors bûtu domâjis un glezno-jis. Viena no iespçjâm – kâds agrs rîts vai vçls vakars, kad saulç sârtojas ûdens virsma.Otrs variants (mazâk ticams, bet arî iespçjams) – mçrcot karoti saldajâ çdienâ, radusiesdoma par lîdzîbu ar ûdeni… Tâpat iespçjams, ka autors apzinâti tiecies tuvoties bçrnadomâðanai un skatîjumam. Bet bura ir vçja piepûsta, laiviòa droði kuìo pret sauli, unto pavada zemenes kâ lielas zivis. Viïòveida triepieni it kâ saka – lai cik rozâ, tomçr teattçlots ûdens, jo labi redzami viïòi un straume.

Horizonts

Augsta vai zema horizonta lînija mâkslas darbâ vada skatîtâja acis un vienlaikusnorâda, ko mâkslinieks izvçlçjies par nozîmîgâko attçlojumam un apskatei. Ja hori-zonts ir augstu (gleznas vidû vai augstâk), tad svarîgs zemes laukums vai ûdens klâjs,kuru izpçtei pievçrsies autors. Zema horizonta lînija (zem gleznas viduslînijas) liekpacelt acis pret debesîm. Èetri krâjumâ iekïautie piemçri uzskatâmi parâda daþâdoskatîjumu atðíirîbas.

Nr. 49Andris Eglîtis. Glezna Nr. 28. 2008. Audekls, eïïa. 230x180

Gleznas apraksts. Darbâ horizonts ir ïoti zems un debesîs saulriets, çnas klâtaisieliòas fragments ðíiet îpaði sîks un nenozîmîgs pret gaismu augstajâs debesîs.

27


E.Ð. piebilde. Daudzi latvieðu autori gadu desmitiem iecienîjuði augsto horizontu.Meklçjot izskaidrojumu ðai ievirzei, ir domâts, piemçram, par to, kâ mâksliniekuuztveri ietekmçjis tas, ka mûsu senèi gadsimtiem bijuði zemkopji, zemi redzçjuði,apstrâdâjuði, varbût tikai retu reizi iztaisnojot muguru un paceïot acis pret debesîm. Irdzirdçti arî citi pieòçmumi, tomçr îstâ atbilde vçl meklçjama. Galu galâ jau ir tikai daþivarianti horizontam gleznâ – kompozîcijas vidû, augstâk vai zemâk.

Bçrniem varçtu bût interesanti paðiem pârbaudît, ieraudzît un uzzîmçt, kas ir viòuredzes laukâ, ja skatâs ar noliektu, nedaudz paceltu vai atgâztu galvu.

Pilsçtas ainava

Nosaukums ietver þanra apakðgrupas raksturojumu. Protams, pilsçtas ainava ir daudz-veidîgâka nekâ lauku ainava, turklât nomales ieliòas rada iespçju apbûves apvienoju-mam ar dabas elementiem – koki, zâle utt. Arî situâcijas pilsçtas dzîvç ir daudzvei-dîgâkas nekâ laukos. Arvien vairâk cilvçku dzîvo pilsçtâ, arî ðî þanra popularitâte arvienpieaug, jo gan mâksliniekam, gan skatîtâjam pilsçta ir interesanta kâ cilvçka mîtnes undarba vieta. Turklât katra autora mâkslinieciskais rokraksts, reâlistisks, impresionistisks,dekoratîvs vai nosacîts skatîjums, krâsas klusinâjums vai akcentçjums dara ðo sadaïuinteresantu. Tâ kâ pilsçtas apbûve ir daudzveidîga, iespçjami arî atðíirîgi skata punkti –gan no apakðas uz augðu, gan no celtnes augðçjiem stâviem uz leju vai tâlumâ.

Ainavas þanra apakðgrupa Industriâlâ ainava (Nr. 66–71) turpina pilsçtas ainavastçmu, t.i., apskatot cilvçka darbîbu, kad viòð ienâk dabas valstîbâ daudz uzstâjîgâk,nekâ tas vçrojams lauku ainavâ. Dzîvâ daba, cilvçks aktîvâ darbîbâ un industrializâci-jas zîmes (milzîgi nami, daþâdi rûpnieciski uzòçmumi) ðajos darbos atklâjas daudzvei-dîgâ spçku samçrâ.

Nr. 68, 71Edgars Iltners. Austrumi. 1978. Audekls, eïïa. 101x99Andris Vîtoliòð. Rîga. Ðíirotava. 2004. Audekls, akrils. 100x150

Gleznu apraksts. Kâ galçji varianti te skatâmas gleznas “Austrumi” un “Rîga: Ðíiro-tava”, kur cilvçks jau aizgâjis no konkrçtâs vietas, atstâjot mehâniskas konstrukcijas.Ja E. Iltnera darbâ vçl atlikusi vieta arî dabas tçlam, tad A. Vîtoliòa tçlotajâ dzelzceïastacijâ ne dabai, ne cilvçkam vispâr nav vietas, un metâla konstrukcijas savâ daþâdîbâun krâsainîbâ ir aktîvâkas un dzîvâkas par pelçcîgo debesu stûrîti.

28


PORTRETS

Konkrçtas personas attçlojums. Mâkslinieks cenðas attçlot cilvçka ârçjo lîdzîbu uniekðçjo saturu – nozîmîgâkâs rakstura îpaðîbas, emocijas, attieksmes utt. Ârçjo lîdzîbusaglabâ arî fotogrâfija, bet gleznots vai zîmçts portrets spçj vairâk, jo fotografçjot tiekuztverts tikai viens raksturîgâks vai nejauðâks moments, kamçr mâkslas darbâ iespç-jams vispârinâjums. Kâ mâkslas darbs portrets ir ne tikai konkrçta cilvçka tçls, bet turizpauþas arî mâkslinieka priekðstats par konkrçto cilvçku un/vai par to, kâdam cilvçkamjâbût, t.i., cilvçka ideâlo tçlu. Daþos laika periodos bija iecienîts izskaistinâts portrets.Parasti portretâ attçlo vienu cilvçku, ja divus – tas ir dubultportrets, ja vairâkus – gru-pas portrets. Kâ katrâ mâkslas darbâ, arî portretâ skatâms un vçrtçjams ne tikai cilvç-ka attçlojums, bet arî papildus detaïas (aksesuâri) un vide, ðo elementu saikne ar cil-vçku, vieta un nozîme cilvçka tçla atklâsmç.

Nr. 77 Lîga Purmale. Dubultportrets. 1973. Audekls, eïïa. 120x110.

Gleznas apraksts. Sejas konkrçtas un detalizçtas, atturîgs krâsu risinâjums, kas daraðo gleznu tuvu fotogrâfijai. Attçloti divi mâkslinieki, divi tuvi cilvçki (tolaik vîrs unsieva). Abas figûras veido kopçju vienotu formu, tajâ pat laikâ ar gaismas akcentu aizmeitenes galvas ir uzsvçrts, ka figûras nesaplûst. Svarîgi ieraudzît atðíirîgo un kopîgoabos personâþos. Darba autores (Lîgas Purmales) seja gleznas priekðplânâ ir ar spçcîgâmgaismâm un çnâm. Viòas skatiens pret skatîtâju (pret pasauli) atvçrts un ïoti iein-teresçts. Miervalda Poïa poza un attieksme atturîgâka, rezignçta. Fonâ istabas interjerafragmenti – balta audekla stûris, papîra lapas, kas it kâ atgâdina, ka jaunie mâkslinie-ki tikko sâkuði darbu, uz baltâ audekla vçl tiks gleznots.

Nr. 75, 80Edgars Iltners. Pïavâ. 1975. Audekls, eïïa. 150x115.Indulis Zariòð. Kristaps un Kaspars. 1969. Audekls, eïïa. 90x90.

Gleznu apraksts. Divos dubultportretos mâkslinieki E. Iltners un I. Zariòð gleznojuðisavus bçrnus – dvîòus. Tâpat kâ iepriekðçjâ darbâ, iespçjams meklçt lîdzîgo un atðíirî-go. Meiteòu dubultportretâ “Pïavâ” redzams, ka kompozîcijâ dominç vçsâs – zaïâ unzilâ krâsa. Meiteòu un suòa figûru neregulârajâm aprisçm pretstatîti taisnu lînijunorobeþoti laukumi, zaïajâ labîbas zelmenî vertikâlas lînijas iezîmç atseviðíos stiebrus,precizçjot ðâ laukuma struktûru. Zçni gleznâ “Kristaps un Kaspars” pozç istabâ, kur arîinterjera elementos nav nevienas taisnas lînijas. Kolorîts siltâks.

Nr. 78Janis Rozentâls. Zem pîlâdþa. 1905. Kartons, eïïa. 78x55.

Gleznas apraksts. Mâte it kâ bûtu centrâlâ figûra (kaut arî viòas seja çnâ, kamçr gais-ma krît uz bçrna sejas), tomçr ðeit – tâpat kâ gleznâ Nr. 77, divas figûras apvienojasvienâ veselumâ (bet ðoreiz nav atdalîjuma). Svarîga ir nevis mâtes sejas fotogrâfiskâlîdzîba, bet tas, ka visa viòas uzmanîba ir pievçrsta bçrnam, kas viòai ðobrîd ir vis-svarîgâkais. J. Rozentâls te gleznojis savu sievu Elliju un viòu abu bçrnu, tâpçc domâjams,

29


ka arî gleznotâjam ðoreiz ir svarîgs gan bçrns, gan mâtes un bçrna kopîba (un viòuìimenes kopîba un mîlestîba, protams). Ar gaismu un krâsainâm çnâm atveidota baltotçrpu forma.

Nr. 79Maija Tabaka. “Ave Sol” un Kokars. 1985. Audekls, eïïa. 181x211.

Gleznas apraksts. Izcils grupas portreta paraugs. Diriìents plaðâ dinamiskâ þestâpârvalda savu kori (viòa kustîbas asumu uzsver plîvojoðâ kaklasaite). Parasti koris stâvkompaktâ grupâ un visu dziedâtâju skati vçrsti pret diriìentu. Meklçjot iespçju parâdît,cik atðíirîgas personîbas ir koristi, kâ arî izvairoties no pozu ritmiskas atkârtoðanâs,mâksliniece ir nostâdîjusi personâþus tâ, kâ korî nemçdz bût, katrâ figûrâ gan saglabâjotuzmanîbu pret diriìentu, gan uzsverot izskatâ, pozâ, attieksmç atðíirîgo.

Nr. 74Boriss Bçrziòð. Paðportrets ausainîtç. 1997. Kartons, tempera, eïïa. 40x32.

Gleznas apraksts. B. Bçrziòð (divi viòa darbi jau tika aprakstîti sadaïâ Klusâ daba)gleznojis “Paðportretu ausainîtç” aukstâ ziemas dienâ. Sejas profilâ portretiskâ lîdzîbair redzama. Parasti gan mâkslinieki savos paðportretos tiecas norâdît, ka strâdâ ar zîmulivai otu, bet te ir citâdi. It kâ gleznotâjs mums teiktu: mâkslinieks ir tâds pat parasts cil-vçks kâ visi citi, neceliet mûs uz postamenta! Gaiða masîvas figûras plakne pret tumðâkufonu. Ïoti auksts (izelpas mâkonîtis un pile pie deguna!), bet darbs veidots siltos dzel-tenos un brûnos toòos.

E. Ð. piebilde. Ja mâkslinieks sevi apzinâti tçlo tik ikdieniðíu, necilu, pat pievienotâdu detaïu kâ pile zem deguna – kâds viòð varçtu bût bijis cilvçks? Vai varbût viòð sevtik ïoti nepatika? Vai varbût viòam bija lieliska humora izjûta, tad viòð darbâ pie ðîsgleznas bûtu lieliski amizçjies. Varam pajautât bçrniem, kâ viòi tçlo sevi un savustuviniekus, vai izmanto cildinoðus vai citâdus aksesuârus.

Nr. 73Auseklis Bauðíenieks. Dieva ausî. Paðportrets.1980. Audekls, eïïa. 80x59.

Gleznas apraksts. A. Bauðíenieks stâsta par sevi. Ja teic, ka kâds jûtas kâ dieva ausî –tas nozîmç ïoti çrti un omulîgi. Mâksliniekam tâda vieta ir viòa darbnîca, kur var sçdçtkaut vai basâm kâjâm (bet uzvalkâ un ar ðlipsi). Ap mâkslinieka figûru daudz priekðmetu,kas viòam svarîgi – gan otas, gan lodâmurs (viòð aizrâvâs ar radio uztvçrçju izgata-voðanu), gan citi darba rîki, pavçrtajâ aptiekas skapîtî redzama nevis zâïu pudelîte, betkâda stiprâka dzçriena pudele (varçtu bût viòa paðdarîtais liíieris). Kâ laika zîmes –avîze un goda raksts (bet tie atvirzîti darba perifçrijâ). Te valda tâds miers, ka pat put-niòam uz èîbas nav bail. Attaisnojot darba nosaukumu, mâkslinieks ar visiem piederu-miem tieðâm sçþ pareizi uzzîmçtâ ausî.

Izteiksmes lîdzekïi. Gleznotâjam raksturîgs paòçmiens, izmantot atseviðíuspunktveida krâsas triepienus.

30


Nr. 72Biruta Baumane. Klaunu ìimene. 2000. Audekls, eïïa. 60x81.

Gleznas apraksts. “Klaunu ìimene” attçlota uz silti oranþi iekrâsotas arçnas fona. Tegalvenâ persona ir ìimenes galva ar balto pûdelîti uz pleciem. Otrâ plâna figûra arsvîtroto krekliòu varçtu bût viòu dçls, kâ tas cirkâ ierasts, kad bçrni turpina vecâkudarbu. Viòam pie kâjâm melns suns, kura izkârtâ mçle izskatâs kâ uzzîmçta sirds. Jâ,tâds ir klauna darbs, ja tur nebûs ielikta sirds, tad arî rezultâta nebûs. Ja publikai parklauniem parasti jâsmejas, tad ðeit (kad publikas nav!) viss ir nopietni, pat skumji.Kontrasta krâsas: oranþs, melns, balts, sarkans. Atðíirîbâ no daudziem citiem mâksli-niekiem, B. Baumane glezno ïoti plâni, faktûras netiek izmantotas.

Izteiksmes lîdzekïi. Kontrasta krâsas: melns, balts, sarkans.

Nr. 76Kârlis Neile. Meitene pie galda. 1942. Audekls, eïïa. 100x82.

Gleznas apraksts. Ir vasara. Visos gleznas plânos uzsvçrti krâsu kontrasti: sarkanspret zaïu, oranþs pret zaïu un zilu, arî tâlajâ plânâ oranþais pret zilo un zaïo. Krâsas irvienlîdz intensîvas visâ gleznas dziïumâ, jo plâni ir tuvinâti, un gaisa perspektîva tiekignorçta. Protams, meitenes figûra ðajâ kompozîcijâ ir galvenâ un izvirzîta priekðplânâ,tomçr kompozîcijas risinâjums ïauj viòu uztvert kâ vienu no lîdzvçrtîgiem elementiempasaules krâsu simfonijâ. Ieskatoties vçrîgâk, nevar nepamanît meitenes piesardzîgigaidoðo pozu un to, ka spilgto krâsu kopçjam skançjumam piemît nevis tîri gavilçjoðânoskaòa, bet zinâma spriedze. Jâ, rit otrais kara gads, fronte ir aizvirzîjusies uz aus-trumiem, Kurzeme atrodas dziïâ aizmugurç, un tomçr mâkslinieks skata pasauli tâskrâsu bagâtajâ daudzveidîbâ.

FIGURÂLÂ KOMPOZÎCIJA

Ðajâ darbu grupâ apvienotas gleznas, kuru kopçjâ formâlâ pazîme ir cilvçka figûras(visbieþâk – vairâku figûru) klâtbûtne kompozîcijâ. Svarîgâkais ir nevis personas vaipersonu grupas izvçrsts raksturojums (kâ tas bija portretâ), bet cilvçku tçlojums dar-bîbâ un vidç, mâkslas darbâ atklâjot arî autora attieksmi un no tâs izrietoðo vçrtçjumu.Darbîbas raksturs visplaðâkajâ diapazonâ: no ikdieniðía lîdz liktenîgam, no mûsdienunotikuma lîdz teikai un leìendai. Izvçlçtâs reprodukcijas pârstâv vairâk nekâ simtsgadu periodu latvieðu profesionâlâs mâkslas vçsturç, sniedzot ieskatu gan mâkslas uzde-vumu un izteiksmes lîdzekïu maiòâ, gan arî tautas dzîves norisçs (pçdçjo pilnvçrtîgsizvçrtçjums praktiski nav iespçjams bez vçstures un kultûras vçstures zinâðanâm, tomçrvispârîgâkam priekðstatam par situâcijas raksturu var pietikt arî ar mâkslas darba uz-manîgu skatîjumu).

31


Nr. 100 Janis Rozentâls. No baznîcas. 1894. Audekls, eïïa. 175x103.

Gleznas apraksts. Mûsu vizuâlâs mâkslas vçsturç ðis ir pirmais izvçrstais stâsts parlatvieðu tautu. Svçtdienai saposuðies Saldus un apkaimes iedzîvotâji (latvieðu draudze,pârsvarâ tie ir zemnieki) pçc dievkalpojuma iznâk no baznîcas. Kompaktajâ gâjienâ jauizdalâs atseviðías grupas, ko apvieno radnieciskas saites vai kâdas noteiktas intereses.Arî gleznas autors ir dzimis un audzis Saldus tuvumâ, nâcis uz ðo baznîcu, tâdçï vardomât, ka ðos cilvçkus viòð pazîst, un tas palîdzçjis viòam radît kompozîciju, atveido-jot ne tikai figûras, bet katram personâþam ieskatoties sejâ un tiecoties atklât vismazdaïai personâþu raksturu, noskaòu, pârdzîvojumu. Tie ir mûsu vecvecvec… tçvi un…mâtes. No baznîcas viòi nâk cienîgi un bez steigas, bet ir redzams, ka domas jaupievçrstas praktiskâm lietâm. Debesis apmâkuðâs, diena pelçka. Apìçrbs pârsvarâ ðûtsno paðaustas drânas, un viòu gâjums kopumâ tâds pelçcîgs. Viòu dzîve ir gan lîdzîga,gan atðíirîga no tâs, ko dzîvojam ðodien. Lielâkâ daïa no viòiem mûþu nodzîvojuði,neizejot no sava novada robeþâm. Rîgâ bijuði tikai daþi. Saldus baznîcas altâra gleznadaudziem tâ arî paliks mûþâ vienîgais redzçtais tçlotâjas mâkslas darbs. Daïa no viòiemvarbût ir piedalîjuðies dziesmu svçtkos, bet nezin vai kâds ir bijis mâkslas izstâdç (tâdastolaik notiek reti un pârsvarâ lielpilsçtâs). Ja kâds nav bijis Jelgavâ, Rîgâ vai Liepâjâ, tadarî vilcienu viòi vçl nav redzçjuði, jo Saldû vilciena nebija.

E.Ð. piebilde. Var mçìinât saprast vai izdomât, par ko cilvçki sarunâjas. Reizçmtuvoties gleznas tçlam palîdz, ja mçìina pieòemt tâdu pat pozu un sejas izteiksmi. Irvçrts pamçìinât! Es vçl pârrunâtu pelçkâs krâsas bûtisko nozîmi ðajâ darbâ. Ja drânasbûtu spilgtâkas un raibâkas, ja spîdçtu saule – viss bûtu priecîgâk un vieglâk, bet vainebûtu tâ, ka gâjienam vairs nebûtu tâdas nozîmîbas un nopietnîbas?

Nr. 94Kârlis Miesnieks. Dieniðíâ maize. 1929. Audekls, eïïa. 175x103.

Gleznas apraksts. Domâjams, ka darba nosaukums (atsauce uz lûgðanu) nav nejauðs.Daudzu zemnieku diena iesâkâs un beidzâs ar lûgðanu, ar ticîbu Dieva spçkam, Viòasvçtîbai un labvçlîbai. Attçlots îss atpûtas brîdis zemnieku saimes ikdienas gaitâsPiebalgas pusç. Karsta diena. Zirgs (ïoti noguris!) arî var atpûsties un paçst. Jâdomâ,ka arî abi vîri ir smagi strâdâjuði un noguruði. Stâstîjums ir lçns un izsmeïoðs. Meiteneatnesusi arâjiem çdienu. Vecais vîrs uzmanîgi un bijîgi grieþ maizi. Tâ ir maize no paðuizaudzçtiem graudiem, bet otrajâ plânâ redzamajâ uzartajâ laukâ rudzi tiks sçti rudenî.(Jau klusâs dabas un ainavas gleznojumos redzçjâm, kâ maize, aparts lauks un citigleznas elementi spçj ienest mâkslas darbâ dimensiju.) Maize kopð seniem laikiem irbijis cilvçku, it seviðíi zemnieku, uztura, tâtad arî dzîvîbas un dzîves pamats, nevienadiena bez maizes nebija domâjama, un, ja maizes nebija, tas nozîmçja badu, nelaimi,nereti arî nâvi. Tâpat kâ J. Rozentâla gleznâ, darba pamatâ dabas studijas, saglabâtaobjektu atbilstîba realitâtei (formas, krâsas).

E.Ð. piebilde. Katra personâþa sejâ ir kâda konkrçta izteiksme, kuras nozîmi varmçìinât nolasît (katrs bçrns varçtu atrast individuâlu, no citiem atðíirîgu versiju, pama-tojoties savâ pieredzç un savâs zinâðanâs).

32


Nr. 101, 81Arijs Skride. Labîbas nodoðana valstij. 1949. Audekls, eïïa. 95x125.Bruno Celmiòð. Zvejnieku kolhozâ “Uzvara”. 1954. Audekls, eïïa. 81x166.

Gleznu apraksts. Divâs nâkamajâs kompozîcijâs (“Labîbas nodoðana valstij” un “Zvej-nieku kolhozâ “Uzvara””) izvçrstas ainavas fonâ tçlotas ikdienas darba dzîves norises.Ðîs gleznas formu valodâ tuvas abiem iepriekðçjiem darbiem.

E.Ð. piebilde. Sâkumskolâ to bçrni vçl nevar zinât, tomçr skolotâjam noderîga ðâdainformâcija: ðie divi darbi (Nr. 101; Nr. 81) attiecas uz pirmajiem desmit pçckara gadiem,tâtad – padomju okupâcijas sâkums, Staïina personîbas kults. Ikkatra vienkârða darbaepizode, kas tika ietverta mâkslas darbâ, saskaòâ ar oficiâlo ideoloìiju tika interpretç-ta kâ “padomju cilvçku darbs savas dzimtenes un komunistisko ideâlu vârdâ”. Zîmîgi,ka cilvçki tçloti gleznu otrajâ un pat treðajâ plânâ, kas nozîmç, ka gleznas struktûrâviòi ir tikai darba procesa dalîbnieki bez jebkâdâm personîbas iezîmçm (kas faktiskiatbilst vienkârðâ cilvçka nenozîmîgajai “skrûvîtes” vietai autoritârajâ reþîmâ). Varçturasties jautâjums, ko nozîmç “labîbas nodoðana valstij”. Lai nodroðinâtu pilsçtu iedzî-votâjus ar pârtiku, mûsdienâs graudus, pienu, gaïu pçrk no ðo produktu raþotâjiem.Pçckara gados katrai zemnieku saimniecîbai tika uzlikts par pienâkumu nodot graudusvai produktus valstij, un gleznâ attçlotâ pajûgu rinda it kâ parâda, ka tas tiek darîtsorganizçti un ar prieku. Tajâ pat laikâ gleznas krâsu palete, kur dominç brûnie toòi,râda atturîgu pârdzîvojumu. Graudi tiek vesti uz vecu klçti – ja tâ tieðâm ir tik veca, kacelta vçl pirms pirmâ pasaules kara, tad gleznotâjs tur varçtu bût apslçpis salîdzinâju-mu ar labîbas veðanu uz muiþnieka klçti senos laikos.

Nr. 95, 105, 84Jânis Osis. Airçðanas sacîkstes latvieðu zvejnieku svçtkos. 1958. Audekls, eïïa. 131x297.Indulis Zariòð. Pie mums jau spâres. 1960. Audekls, eïïa. 180x280.Edgars Iltners. Zemes saimnieki. 1960. Audekls, eïïa. 131x297.

Gleznu apraksts. Ja kâdu no ðîs grupas darbiem salîdzina ar iepriekðçjo grupu, iespç-jams ieraudzît, kâ pieaugusi cilvçka tçla vieta un nozîme. Te zvejnieki un zemnieki jauizvirzîti kompozîcijas priekðplânâ. Tajâ pat laikâ katrâ no gleznâm ir tverts kâds pietiekaminozîmîgs brîdis – spâru svçtki, zvejnieki ðíiet tikai mirkli pirms uzvaras, un arî zemessaimnieki ðíiet nâkam no smaga darba dienas (fonâ labajâ pusç – rudzu stati uz lauka).Cilvçki darbâ vai atpûtâ jau tiek uztverti kâ nozîmîgas un interesantas personîbas, J. Oðagleznâ nevar neievçrot gleznotâja prasmi kustîbas un objektu materialitâtes atveidç. Var no-vçrot, kâ mâkslinieki meklçjuði interesantus, mazâk izmantotus skatpunktus. SaglabâjotMâkslas akadçmijâ gûto uzticîbu objektîvajai realitâtei, E. Iltnera kompozîcijâ jau vçro-jama arî zinâma nosacîtîba, uzsverot personâþu un viòu gâjuma spçku, kâ arî ainavasrisinâjumu dzeltenâ un oranþâ, zilâ un violetâ figûru kontrastos. Visâs trîs gleznâsredzama saules gaismas klâtbûtne (pati saule gan nav redzama), kas piedalâs formuun materialitâtes atveidç, kâ arî nozîmîgâko (gaismas apspîdçto) fragmentu izcelðanâ.

E.Ð. piebilde. Ðî gleznu kopa pârstâv jau nâkamo etapu sabiedriskajâ dzîvç, kasnevarçja neietekmçt arî tçlotâju mâkslu. Darbi tapuði jau pçc Staïina personîbas kulta

33


nosodîjuma, tas ir tâ dçvçtais “atkuðòa” laiks. Tajos nav noliedzama padomju ideolo-ìijas klâtbûtne, tomçr bûtisks ir sabiedriskais fons – ðis atkuðòa laiks saistâs ar cerîbuun ticîbu, ka valsts funkcionç darba cilvçku labâ, un gleznâs ir pârstâvçts ðis jaunaispriekðstats par tautas un katra atseviðíâ cilvçka nozîmi valsts dzîvç.

Nr. 102, 97, 107, 91, 93Dþemma Skulme. Jaunîba. 1958. Audekls, eïïa. 189x336. Jânis Pauïuks. Stafete. 1944. Audekls, eïïa. 97x187. Jânis Zemîtis. Svçtdiena Toròkalnâ. 1970. Papîrs, pastelis. 80x100. Valdis Lîcîtis. Slidotavâ. 1982. Audekls, pastelis. 78x94. Vija Maldupe. Dûòezers. 1988. Audekls, eïïa. 140x120.

Gleznu apraksts. Ja iepriekðçjâs gleznâs bija uzsvçrtas darba ainas, tad ðajâs uzsvçrtadaudzveidîga aktîvâ atpûta, piemçram, Dþ. Skulmes “Jaunîba” un J. Pauïuka “Stafete”.Kâ redzams, eïïas gleznâs krâsu palete pastiprina priecîgi pacilâta noskaòojuma ies-paidu. Aktîvâs atpûtas un sporta nodarbîbu motîvi tverti arî J. Zemîða “SvçtdienaToròkalnâ”, V. Lîcîða “Slidotavâ” un V. Maldupes “Dûòezers” kompozîcijâs. V. Maldupesdarbâ, kas ir vçlînâkais ðajâ darbu grupâ, nosacîtîbas un figûru stilizâcijas pakâpe iraugstâka nekâ agrînâkajos darbos.

Nr. 86Edgars Iltners. Hokejs. 1979. Audekls, eïïa. 157x170.

Gleznas apraksts. Kompozîcijâ akcentçta spçles nopietnîba uzvaras vârdâ. Sportistuíermeòi un ekstremitâtes priekðplânâ sablîvçtas ornamentam lîdzîgâ rakstâ. Íermeòuproporcijas saglabâtas, tomçr katras atseviðíâs figûras pozas ticamîba un iespçjamîbamâksliniekam ir mazâk svarîga nekâ iespçja parâdît cîòas bezkompromisa asumu.

Darbâ tverot ikdieniðíus mirkïus, iespçjami atðíirîgi rezultâti. Daþkârt kompozîcijasgalvenais mçríis tieðâm ir tikai un vienîgi konkrçtâs situâcijas fiksâcija (kas, protams,neizslçdz arî zinâmas “pievienotâs vçrtîbas” klâtbûtni), bet nereti – tâpat, kâ bija redzamssadaïâ Klusâ daba, – ikdieniðías norises var tikt paceltas kâdâ augstâkâ pakâpç, gûstotkaut ko no mûþîbas elpas. Te liela nozîme ir katra skatîtâja individuâlajam redzçju-mam. Apskatiet gleznas “Ziema” (Nr. 83), “Tîrumâ”(Nr. 92), “Sapòojums” (Nr. 98) un“Piena dzçrâji” (Nr. 90)!

Nr. 96Jânis Osis. Miera sardzç. 1967. Audekls, eïïa. 140x180.

Gleznas apraksts. Glezna pârstâv batâlijas þanru – tâtad mâkslas darbs veltîts armijasdzîvei miera vai militâra konflikta apstâkïos. Precizitâtes ziòâ darbs salîdzinâms ar jauapskatîto ðâ autora darbu “Airçðanas sacîkstes latvieðu zvejnieku svçtkos” (Nr. 95), tajâpat laikâ izvçlçtâ vide un tâs noteiktâ krâsu palete (vai smiltis vai sniegs? Smiltis!) noteikuðiðajâ gleznâ daudz vairâk viegluma (kas îpatnçji kontrastç ar bîstamo kaujas tehniku).

34


Nr. 88Aija Jurjâne. Satiksmes noteikumu stunda. 1977. Audekls, eïïa. 120x135.

Gleznas apraksts. Glezna realizçta ðai gleznotâjai raksturîgajâ mâkslinieciskajâ rokrak-stâ, izmantojot fovisma glezniecîbas paòçmienus (fovisms – virziens franèu glezniecîbâ20. gs. sâkumâ; dominçjoðâ nozîme gleznas emocionâlâs noskaòas radîðanâ ir spilgtudekoratîvu krâsu attiecîbâm). Sarkanas, dzeltenas, zaïas, zilas un citu krâsu laukumiizvietoti gleznâ saskaòâ ar mâkslinieces priekðstatu, veidojot zinâma komforta un priekanoskaòu. Ir skaidri redzams, ka krâsu laukumu izvietojumam (piemçram, uz personâþuapìçrba) vietâm nav nekâda sakara ar reâlo situâciju.

Nr. 103Maija Tabaka. Mâkslinieks V. Fostels ar ìimeni. 1978. Audekls, eïïa. 165x230.

Gleznas apraksts. M. Tabakas iespaidîgâ glezna râda ìimenes locekïu attiecîbas –tçvs ir centrâlâ un nozîmîgâkâ figûra (motocikls, televizors un citi tehniskie piederuminorâda uz tçva aizrauðanos, viòð ðos objektus iesaista arî savâ mâkslâ), turklât viòamnav cieðâkas garîgas saiknes ar pârçjiem ìimenes locekïiem. Blondais pusaudzis jûtasvientuïð (uz viòu krît daïa no tçva çnas, kas varçtu arî nozîmçt tçva varu, diktâtuattiecîbâ pret zçnu). Mâte ir cieði kopâ ar jaunâko dçlu.

Izteiksmes lîdzekïi. Ar fotogrâfisku precizitâti atveidotâs figûras un citi elementipapildinâti ar gaismu un çnu efektiem (turklât gaisma ir nevis konkrçta, betmâkslinieces izvçlçta un noteikta), ar brîvi interpretçtiem objektiem, veido-jot izvçrstu skatîjumu uz ðo pietiekami pretrunîgo ìimeni.

Nr. 104Aija Zariòa. Viòð un viòa. 1986. Audekls, eïïa. 275x82.

Gleznas apraksts. Diptihs – divas gleznas, kas iecerçtas skatîðanai tikai kopâ un tikaitâdâ salikumâ, kâ autors to iecerçjis. Iepriekð jau tika apskatîtas vairâkas gleznas, kurattçlotas divas personas, ïaujot ieskatîties viòu savstarpçjâs attiecîbâs. Diptiha formâtâabas personas – viòð un viòa – ir atdalîtas vairâk, nekâ tas bûtu vienas gleznas ietvaros.Autore apzinâti izvçlçjusies ðim darbam tâdu formu, kas tuva bçrna zîmçjumam. Iespçjams,viòa ar to grib norâdît, ka mçìina tuvoties ðiem personâþiem tik tieði un varbût patnaivi, kâ to darîtu bçrns. Parasti lasâm no kreisâs puses uz labo pusi – tâtad ðâdâsalikumâ sievietei pievçrsîsim uzmanîbu vispirms. Lai cik nosacîti – tomçr viòai unviòam ir ar skaidrâm lînijâm iezîmçti íermeòu raksturîgâkie elementi. (Lînijas ðíietnovilktas ar brîvu roku, bez kâdiem tehniskiem palîglîdzekïiem.)

E.Ð. piebilde. Interesants pretstats starp abu figûru torsiem – sievietei ass trîsstûris,vîrieða figûrâ apaïîgi pleci, arî sarkanâ krâsu laukuma forma neskaidra (vai tieðâm apzi-nâta lîdzîba ar vîna pielietu glâzi?). Lîdz ar to diptiha lasîjumâ iespçjami varianti. Vaivarçtu bût iecerçts pateikt, ka sieviete ir noteikta un izlçmîga (tomçr kopumâ ðis tçlsneðíiet patîkams), kamçr vîrietis – bezformîgs un nenoteikts?

35


Nr. 82, 106Rudîte Dreimane. Krustcelçs. 1988. Kartons, eïïa. 83x55.Kristaps Zariòð. Nakts (Meklçtâjs). 2009. Audekls, eïïa. 180x280.

Gleznu apraksts. Formas ir nosacîtas, risinâjums plaknç. Meklçtâjs ir izgâjis naktî,laikam meklç ceïu; garais spieíis norâda, ka viòð ir akls, tâtad viòam diena un nakts irvienâdas. Balts, melns, zaïð. Lielie, gandrîz ìeometriski precîzie laukumi, pret kuriemsamçrâ trauslâs, tomçr pietiekami noteiktâs figûras ir kustîbâ, kas paralçla darba plaknei.

Nr. 100Janis Rozentâls. Princese ar pçrtiíi. 1913. Audekls, eïïa. 147x5x71.

Gleznas apraksts. Pret zilpelçku paklâju fonâ (kur labi pamanâmas taisnas lînijas unleòíi) plûdenâm lînijâm iezîmçts meitenes siluets profilâ. Fons klusinâts, meitenespelçki melnâ figûra izceïas, tomçr neveidojot krasu kontrastu. Kompozîcijâ divi krâsuakcenti: augðâ pa labi – princeses rudie mati, apakðâ pa kreisi – pret zaïo paklâju vçsisarkanais pçrtiíîða apìçrbs. Gleznas kopçjâ noskaòa harmoniska.

E.Ð. piebilde. Gleznas satura lasîjumam bçrni varçtu izdomât pasaku par princesi unviòas pçrtiíîti.

36


37


GRAFIKA

Visus ðâ mâkslas veida paveidus apvieno materiâls – tie darinâti uz papîra. Galvenieizteiksmes lîdzekïi grafikâ ir lînija un krâsu laukumi. Parasti grafikas darba pamatâ irzîmçjums – uz papîra ar zîmuli, ogli, flomâsteru, krîtu, tinti, tuðu (spalvas vai otaszîmçjums). Atkarîbâ no darba mçría, izvçlçtâs zîmçjuma tehnikas un mâkslinieka indi-viduâlâ rokraksta, lînija var veidoties atðíirîga – tievâka vai resnâka, vienâda vai atðíirîgabiezuma, taisnâka vai vijîgâka, îsâka vai garâka utt. Grafikas darbs var bût strikti iero-beþots melni baltajâs robeþâs, bet tas var bût arî krâsains, turklât krâsa var tikt izman-tota gan zîmçjuma vienkârðâkai vai sareþìîtâkai izkrâsoðanai, gan arî kalpot mâkslasdarba izveidç ar atseviðíiem krâsu laukumiem, kas nav saistîti ar kâda konkrçta objektaformâm. Tâpat kâ glezniecîbâ, arî grafikâ iespçjamas daþâdas nosacîtîbas pakâpes.

Ja mâkslinieka darbîbas rezultâts ir patstâvîgs, pabeigts, vienâ eksemplârâ darinâtszîmçjums, – tad to sauc par oriìinâlgrafiku. Bet zîmçjums var tikt izmantots arî, laiizgatavotu tâ kopijas.

Iespiedgrafikas tehnikas – oforts, kokgriezums, kokgrebums (jeb kokdzelums), lino-griezums, litogrâfija u.c. – ïauj zîmçjumu pavairot desmitos vai pat simtos eksemplâru,izmantojot îpaði apstrâdâtas koka, linoleja, metâla vai akmens plâksnes.

Tipogrâfijâ – izmantojot kliðejas – iespçjama zîmçjumu tiraþçðana ïoti lielos apjomos.

LIETIÐÍÂ GRAFIKA – ILUSTRÂCIJA

Ilustrçtu bçrnu grâmatu tirâþas var sasniegt desmitus un simtus tûkstoðu. Savukârttâdi lietiðíâs grafikas darbi kâ pastmarkas, daþâdas etiíetes (sçrkociòu kârbiòuetiíetes, konservu kârbu uzlîmes, konfekðu papîrîði utt.) tiek iespiesti miljoniem.

Bçrniem tuvâkais un saprotamâkais grafikas izmantojuma veids varçtu bût ilustrâcija.Vairâkas no izvçlçtajâm reprodukcijâm pârstâv optimâlo variantu, kad vienâ radoðajâ

personîbâ ir apvienojies rakstnieka un mâkslinieka talants, kas ïauj autoram paðam bûtsava sacerçjuma ilustratoram. Vairâkos zîmçjumos saglabâjuðâs zîmuïa pçdas, kamsekojuði citi materiâli – tuða vai akvarelis.

Nr. 33–35 Jânis Jaunsudrabiòð. Ilustrâcija Nedarbi. 1928. Papîrs, tuða. 10,6x16,4.Jânis Jaunsudrabiòð. Ilustrâcija Baltajai grâmatai. 1914. Papîrs, tuða. 13,6x19,2.Jânis Jaunsudrabiòð. Ilustrâcija Baltajai grâmatai. 1921. Papîrs, tuða. 10,6x18,2.

Ilustrâciju apraksts. “Baltâs grâmatas” ilustrâcijâm J. Jaunsudrabiòð apzinâti izvçlçjiestâdu stilistiku, kas vienkârðîbâ un uztveres tieðumâ tuva bçrna zîmçjumiem. “Baltâgrâmata” ir atmiòas par bçrnîbu, un zîmçjumi tuvina lasîtâju literârajam darbam, vien-laikus sniedzot priekðstatu par katru epizodi un raksturojot darbojoðâs personas. Bçrziun egles – koki vienkârðoti, tomçr pazîstami, jo saglabâtas to raksturîgâkâs pazîmes.

E.Ð. piebilde. Domâju, ka bûtu lietderîgi ðo trîs darbu apskati apvienot ar kâda atbil-stoða fragmenta lasîjumu no “Baltâs grâmatas”, pçc tam varbût uzdodot bçrniem lîni-jas zîmçjumâ radît savu ilustrâciju.

Nr. 37Alberts Kronenbergs. Ilustrâcija pasakai Mazais ganiòð. 1931. Papîrs, akvarelis. 21,7x27.

Ilustrâcijas apraksts. Savus literâros darbus mçdza ilustrçt arî A. Kronenbergs – velnuìimene un mazais ganiòð ap galdu pie kûpoðas putras (vai zupas) bïodas. Formas unfigûras nedaudz stilizçtas, tomçr saglabâjot tuvîbu mûsu zemnieku dzîvei senâkoslaikos (arî ellç viss tâpat kâ pie mums uz zemes). Velniem tikai ragainâs galvas atðíirî-gas, citâdi viòi ir lîdzîgi zemniekiem (tiem kâjâs pat pastalas). Pie sienas sîpolu virtene(arî kâ katrâ zemnieku virtuvç). Interesanti, ka mazais velniòð priekðplânâ sçþ nevis uzsoliòa, bet uz tâda kâ alus kausa, arî vecajam velnam blakus milzîgs alus kauss (tasvarçtu nozîmçt, ka alus dzerðana pieder pie velnu darbiem, tâtad – nav laba).

Nr. 36Margarita Kovaïevska. Drçbnieks. 20. gs. 30. gadi. Papîrs, akvarelis. 16x19.

Ilustrâcijas apraksts. M. Kovaïevskas “Drçbniekâ” personâþu figûras apaïotas, uzsverotomulîbas un labestîbas atmosfçru. Lai nebûtu nekâdu ðaubu, ka attçlots tieði drçb-nieks, telpâ redzami viòa amata piederumi – lielas ðíçres, gludeklis, diegu spoles, lielaadata. Drçbnieks jeb skroderis, jautrs un smaidîgs, priekðplânâ kaíis spçlçjas ar kamolu.Mazie íipari ar augstajâm micçm varçtu bût rûíîði.

E.Ð. piebilde. Minçtajos trîs piemçros secîgi pieaug krâsainîba – A. Kronenbergazîmçjumâ tikai daþi brûni un dzelteni akcenti, kamçr M. Kovaïevskas “Drçbniekâ” jauparâdâs arî sarkanâ krâsa (abos gadîjumos tâs ir siltâs krâsas).

Nr. 32 Âdams Alksnis. Skrieðanâs (Skrieðanâs sacensîbas). Bez datçjuma. Tonçts papîrs,

ogle, krîts, akvarelis. 27,2x41,2.

Ilustrâcijas apraksts. Â. Alkðòa attçlotais pasaku velns nav tik civilizçts kâ A. Kronen-berga ilustrâcijâ, toties izskatâs visai muïíîgs un ir ïoti nomocîts, skrejoties ar zaíi.Redzot ðâdu velnu, skatîtâjam varçtu rasties zinâma pârâkuma sajûta (katrâ ziòâ grûtiiedomâties, ka no ðâda velna kâds varçtu baidîties).

38


E.Ð. piebilde. Ja laiks atïauj, varçtu salîdzinât, kâds velns ir zîmçjumos un kâdu toredzam koka skulptûriòâ (Nr. 26). Ja aicinâtu bçrnus vienu un to paðu objektu,piemçram, kaut vai kaíîti, attçlot gan zîmçjumâ, gan veidot plastilînâ, tad viòi praksçpârbaudîtu, kâ ir izpçtît vai izdomât objektam arî aizmuguri vai tikai koncentrçties uzpriekðpusi, tas varçtu bût ïoti lietderîgi, praktiski apjçdzot mâkslas veidu atðíirîbas(plakne un apjoms).

Nr. 39–41Niklâvs Strunke. Ilustrâcijas latvieðu tautas pasakai Niedrîðu Vidvuds. 1927.

Papîrs, akvarelis. 27,2x22,7; 27x22,5; 21,3x15,4.

Ilustrâcijas apraksts. N. Strunke, ilustrçjot “Niedrîðu Vidvudu”, veidojis izvçrstu un deta-lizçtu stâstîjumu, sev raksturîgajâ rokrakstâ stilizçjot dabas objektu formas un aprises.Krâsu risinâjums skaidrs, noteikts un nesamâkslots (debesis un upe zilas, zirga segatumði zila, lapotnes zaïas, koku stumbri brûni utt.). Sniegts ieskats Latvijas ainavâ (rudzulauks, bçrzi, ozols, pakalni, upes lîkloèi), raksturota teiksmainâ situâcija, tiekoties arèûsku karali. Latviskie motîvi varoòa apìçrbâ. Radîts priekðstats par to, ka daïa objek-tu ir vairâk attâlinâti no skatîtâja (bçrzi tâlumâ ir mazâki nekâ priekðplânâ), tâtad arlineârâs perspektîvas palîdzîbu iezîmçts telpas dziïums.

Nr. 44–46Janis Zegners. Meitene pie avota. Ap 1910. Papîrs, akvarelis, tuða. 23,8x21.Janis Zegners. Bçgoðie vîri. Ap 1910. Papîrs, akvarelis, guaða, tuða. 21,7x22,7.Janis Zegners. Pelnruðíîte. Ap 1910. Papîrs, akvarelis, tuða. 15x15.

Ilustrâcijas apraksts. J. Zegnera darbi darinâti, vairoties no krâsu kontrastiem. “Peln-ruðíîtç” – pelçkie un brûnpelçkie toòi, kamçr “Meitenç pie avota” redzamas zaïo toòuatðíirîbas. Iespçjams, “Bçgoðie vîri” ir stâsts par to, kâ koka dobumâ paslçpies puikaizbaidîjis divus zagïus, kas mçìinâjuði nozagt zirgu, ratus un kravu.

Nr. 43Ìirts Vilks. Ilustrâcija eposam Kalevala. 1960–1965. Papîrs, guaða. 28x22.

Ilustrâcijas apraksts. Ì. Vilka ilustrâcijâ “Kalevalai” uzsvçrta dinamika (pat jûrâ baltasviïòu virsotnes), seno varoòu spçks, kustîbu aktivitâte. Priekðplânâ lîdzâs brûnajampamanâmi arî oranþi toòi, tâtad atkal kontrasta krâsas (oranþs pret zilu).

39


LÎNIJA

Nr. 2Laimonis Mieriòð. Pliknis 11. 1990. Papîrs, ogle. 84x59,5.

Zîmçjuma apraksts. Sievietes muguras zîmçjumu veido tikai lînija (grafika; ogleszîmçjums), precîzi raksturojot siluetu un ar pâris vilcieniem uzsverot daþus elementusmuguras vidusdaïâ (mugurkaulâ), tâdçjâdi darot lielo balto laukumu “dzîvâku” unradot, kaut arî minimâlu, priekðstatu par apjomu.

Nr. 3, 10Kârlis Miesnieks. Mâte. 1922. Kartons, papîrs, zîmulis. 56x43.

Zîmçjuma apraksts. Lînija un nedaudz çnojuma izmantots kâ izteiksmes lîdzeklisK. Miesnieka darbâ “Mâte”. Mâtes portrets zîmçts lakoniski.

TONÂLAIS ZÎMÇJUMS

Par tonâlo zîmçjumu runâ gadîjumos, kad autors monohromâ grafikas darbâ izman-tojis ne tikai lîniju, ne tikai melno un balto laukumu pretnostatîjumu, bet arî atðíirîgastonalitâtes laukumus, kas tiek veidoti ar blîvâka vai retinâtâka svîtrojuma palîdzîbu.

Nr. 5, 6Boriss Bçrziòð. Mugura. 1981. Papîrs, litogrâfija. 71x54,5.Boriss Bçrziòð. Svârki. 1989. Papîrs, litogrâfija. 79x61.

Zîmçjuma apraksts. B. Bçrziòa darbos “Mugura” un “Svârki” ar svîtrojuma palîdzîbupanâkts daþâdas intensitâtes çnojums, kas uzsver attçloto objektu formu apjomu,materialitâti un svaru. “Mugurâ” akcentçti figûras apaïumi. Spçcîga gaisma krît nolabâs puses, daïu figûras slçpjot dziïâ çnâ. Savukârt “Svârkos” konkrçtu gaismas avotunosaukt grûti, toties nojauðams, ka tos valkâjusi vai nu tâ pati sieviete, kuras mugurutikko redzçjâm, vai augumâ viòai lîdzîga persona. Patiesîbâ ir tâ, ka jebkurð apìçrbagabals, nolikts uz krçsla, zaudç savu apjomu un atgrieþas divdimensiju formâ. Tomçrautors ir ignorçjis ðo patiesîbu, viòð ïâvis svârkiem saglabât spçcîga íermeòa formu(kas bez intensîvâ çnojuma îsti nebûtu iespçjams). Ja parasti krçsls ir it kâ spçcîgâkspar apìçrba gabaliem, kas uz tâ uzlikti, tad ðeit spçku samçrs ir citâds: svârki ir aktîviun spçcîgi, kamçr krçsls ðíiet gandrîz vai sabiedçts.

E.Ð. piebilde. Konkrçtie reproducçtie B. Bçrziòa darbi nav oriìinâlzîmçjumi, tieizgatavoti litogrâfijas tehnikâ (viens no gludspiedes veidiem).

40


Nr. 10Alfrçds Plîte-Pleite. Herta lasa. 1913. Papîrs, zîmulis. 25,2x19,5.

Zîmçjuma apraksts. A. Plîtes-Pleites darbâ “Herta lasa” stâstîjums par Hertu un apkâr-tçjiem priekðmetiem ir daudz detalizçtâks, nekâ iepriekð apskatîtajâ darbâ “Mâte”. Vainav savâdi, ka uz galda uzsviesta kâda drâna, aiz kuras grâmata tikko redzama? VarbûtHertai bijis uzdots ðût, un viòa lasa paslepus? Vai varbût tâ ir grâmata, kuru viòanedrîkstçtu lasît, jo tur aprakstîtajâ kaut kas ir it kâ nepareizs?

Arî ðinî darbâ izmantotie izteiksmes lîdzekïi ir lînija un çnojums.

Nr. 11 Uga Skulme. Jçzus dzimðana. No cikla Nabagu Bîbele. 1924–1926. Papîrs, zîmulis.

29x218.

Zîmçjuma apraksts. Arî U. Skulmes zîmçjumâ “Jçzus dzimðana” izteiksmes lîdzekïitie paði (lînija un çnojums), bet izmantoti atðíirîgi. Çnojuma vairâk, tas kontrastainâks,tâdçjâdi figûras veidotas apjomîgâk un krasâk iezîmçjas pret telpu. Abos iepriekðçjosdarbos lînija uzmanîgi sekoja íermeòu patiesajâm aprisçm, savukârt U. Skulme cilvçkuun dzîvnieku figûras stilizçjis. Kompozîcijâ ievests neliels oríestrîtis (kâds Bîbeles stâstânav ne pieminçts, ne iedomâjams), un katrs no muzikantiem arî ir pietiekami rakstu-rots. Zîmuïa lînija – atkarîbâ no grafîta – parasti ir vienâdâ biezumâ visâ zîmçjumâ.

Nr. 12, 13Romans Suta. No cikla Darbs. 1929. Papîrs, tuða. 24,5x32,4.Romans Suta. Ormanis. 1930. Kartons, papîrs, tuða. 29x49.

Zîmçjumu apraksts. Sadzîves þanram piederîgâs R. Sutas kompozîcijas zîmçtas ar otuun tuðu. Ðajâ gadîjumâ iespçjama lînijas biezuma maiòa, mainot uzspiediena spçku,turklât, otas galu savirpinot, iegûstamas arî ïoti smalkas lînijas. Ar to paðu otu iespçjamaarî lielâku laukumu noklâðana ar tuðu. Bet, ja kïûme zîmuïa zîmçjumâ ir novçrðama ardzçðgumiju, tad kïûdainu tuðas zîmçjumu labot grûti, visbieþâk darbs jâsâk no jauna.

IESPIEDGRAFIKA (ESTAMPS)

Iespiedgrafikas jeb estampa vajadzîbu galvenokârt nosaka nepiecieðamîba melnbal-tu vai krâsainu mâkslas darbu tiraþçt vairâkos desmitos eksemplâru, tâdçjâdi darot ðodarbu pieejamu plaðâkam skatîtâju vai iespçjamo îpaðnieku lokam. Ne mazâk svarîgi,ka katra tiraþçta mâkslas darba eksemplâra cena, protams, ir zemâka nekâ vienîgâoriìinâldarba (oriìinâlzîmçjuma) cena. Estampa izteiksmes lîdzekïi ir tie paði, ko jaupieminçjâm, – lînija, melno un balto laukumu vai melno, balto un krâsaino laukumusaspçle, tonâlâs atðíirîbas.

Estampa apraksts. O. Âbelîtes kokgrebums “Klusâ daba. Kauguri” (Nr. 14) dodiespçju detalizçtai apskatei. Lapas kompozîcija ïauj nojaust, ka telpa ir patumða.Priekðplânâ kaíis ar zivi (Kauguri ir Jûrmalâ, un zvejoðana un makðíerçðana tur ir visai

41


iecienîtas nodarbes. Izskatâs, ka lîdaka vçl ir dzîva, bet kaíis to vairs neatlaidîs. Atgâ-dinot par zvejoðanu, aiz loga redzamas laivas jûras krastâ. Vçderainajâ pudelç pa kreisivarçtu bût kâds mâjas vîns (uz to netieði norâda arî apgâztâ glâze priekðplânâ pa labi).

Uz estampiem, kas tapuði mâkslinieka dzîves laikâ, autors parasti parakstâs. Ðeitzem attçla pa kreisi lasâms darba nosaukums, pa labi – autora paraksts un gads. Vidûredzam divus skaitïus – 6/10; tie nozîmç, ka pavisam izgatavoti desmit novilkumi, unkonkrçtâ lapa ir sestais novilkums.

E. Ð. piebilde. Kokgrebumam izmanto koka dçlîðus, kuri zâìçti ðíçrsâm koka ðíiedrai(nevis gareniski, kâ parasti dçïi). Izgrebtas tiek baltâs vietas.

Estampa apraksts. J. Kazaka “Paðportrets” (Nr. 23) darinâts linogriezuma tehnikâ.Krasie melno un balto laukumu kontrasti lîdz ar skaudri zîmçto seju rada priekðstatupar nopietnu, pat dramatisku personîbu.

E. Ð. piebilde. Arî linogriezumos tiek izgrebtas baltâs vietas (Nr. 23, 24). Tâ kâ ðîmateriâla virsma ir absolûti viendabîga, tad melnie laukumi te nereti ir viengabalainâkinekâ kokgrebumos.

42


43


TÇLNIECÎBA

Tçlniecîba – darbi ir trîsdimensiju, tâtad – apjomîgi. Iecienîtâkie materiâli – akmens,metâls, koks, mâls. Darbi var bût apaïskulptûras, kas obligâti apskatâmas no visâmpusçm, un ciïòi (apjomi paceïas vai iegrauþas plaknç). Þanri tâdi pat kâ glezniecîbâ,tomçr ir savas îpatnîbas.

Tçlniecîbas darbu formu lielâ mçrâ ietekmç izvçlçtais materiâls. Marmors ir samçrâmîksts akmens, tâdçï tur iespçjams detalizçtâks veidojums, kamçr cietajam un raibajamgranîtam lietderîgi izvçlçties vispârinâtâkas formas. Akmens piemçrots kompaktu darbuizveidei, kamçr metâlâ (bronzâ, dzelzî) iespçjama plaða (izvçrsta) vçziena kustîbuatveide. (Ðo atðíirîbu bçrni varçtu apgût, mçìinot plastilînâ bez karkasa veidot skrejoðasuòa vai kaía vai lidojoða putna figûru, kuru sabrukðana ir nenovçrðama).

Ir zinâmi laika periodi, kad vispopulârâkâ bija koktçlniecîba, tomçr mûsdienâs kokstiek izmantots galvenokârt maza formâta darbiem. Nozîmîgâkie izteiksmes lîdzekïi tçl-niecîbâ – masu kârtojums, siluets, faktûra. Ievçrojot ðos priekðnoteikumus, ir sapro-tams, ka reprodukcija ïauj iegût tikai paðu vispârîgâko priekðstatu par konkrçto tçl-niecîbas darbu.

PORTRETS (KRÛÐUTÇLS, BISTE)

Tçlniecîbâ visvairâk darbu veltîts cilvçkam – portrets, figûra, torss.

Krûðutçls – cilvçka íermeòa augðdaïas skulpturâls atveidojums. Biste – tçlniecîbâ – krûðutçls.

Portrets tçlniecîbas sadaïâ pârstâvçts arî ar tâ dçvçtajâm “portretgalvâm” (Nr. 1,Nr. 2) un krûðutçlu (Nr. 3).

Nr. 2Verners Jçkabs Dukurs. Andrîtis. 1983. Marmors. 34x18x17.

Skulptûras apraksts. Marmorâ kaltais “Andrîtis” sniedz precîzu priekðstatu par zçnasejas vaibstiem, varam novçrtçt tâ vçrîgo, atklâto skatienu un uzmanîbâ pret kâduvides objektu koncentrçto sejas izteiksmi, kas sniedz ieskatu Andrîða raksturâ.

Nr. 1Lea Davidova-Medene. Lilija Çrikas portrets. 1968. Marmors. 88x56x59.

Skulptûras apraksts. Portretâ “Lilija Çrika” sejas panti nav tik detalizçti, tomçr reizslavenâ aktrise arî ðeit ir labi pazîstama. Ar galvas pacçlumu, pievçrtajâm acîm, smalkoprofilu un vertikâlo akcentu uz galvas (matos?) uzsvçrta gan zinâma iekðçja koncen-trçðanâs (varbût pat norobeþojoties no kâdiem ârçjiem kairinâjumiem), gan kâda garîgakustîba “uz priekðu un uz augðu”. Baltais slîpçtais marmors tçlu papildina ar zinâmavçsuma noti.

Nr. 3Emîls Melderis. Rakstnieka Pâvila Rozîða portrets. 1921. Granîts. 68x51x40.

Skulptûras apraksts. “Rakstnieka Pâvila Rozîða portrets” realizçts kubisma ietekmç,galvas detaïas un kaklu izsakot ar vienkârðu ìeometrisku formu palîdzîbu – plakne,ðíautne, cilindrs. Laikabiedri apgalvoja, ka portrets esot izdevies ïoti lîdzîgs un pârlie-cinoðs. Materiâls – pulçts granîts.

Nr. 4Teodors Zaïkalns. Sievietes galva. 1911. Marmors. 38,5x39x27,5.

Skulptûras apraksts. Zinâma portretiska lîdzîba neapðaubâmi piemît arî darbam“Sievietes galva”, tomçr ðeit tçlnieks vairâk domâjis par modeïa garîgâ pacçluma(sajûsmas, aizraujoða sapòa) atklâsmi. Tas ir acumirklis, kamçr portretâ parasti tiekuzsvçrtas kâdas ilgstoðâkas noskaòas un paliekoðas vçrtîbas. Tomçr kâ mirkïa tvçrumsðis darbs ir izcils.

CILVÇKA FIGÛRA

Kailfigûra kopð senseniem laikiem ir viens no visiecienîtâkajiem þanriem tçlniecîbâ.Pamatdoma – cilvçka íermeòa skaistums, spçks un grâcija ir arî zîme viòa garîgâs pasau-les pilnvçrtîbai. Íermeòa poza un kustîba ïauj skatîtâjam gût izvçrstâku priekðstatu parcilvçku. Nereti tiek meklçts loìisks attaisnojums, kâdçï cilvçks izìçrbies (mazgâjas, gata-vojas peldei).

Nr. 7Aleksandra Briede. Fizkultûrietis (ar taurentiòu). 1949. Bronza. 33x16x22.

Skulptûras apraksts. Zçns ir gandrîz vai nobijies no taurenîða (varbût pirmo reiziieraudzîjis?) un sargâ savu bumbu (laikam kâdreiz dzirdçjis, ka bite dzeï, un tagadbaidâs, ka taurenîtis varçtu pârdurt viòa bumbu? Tâtad bumba ïoti svarîga un mîïa?). Kustî-bas uzsvars sakrît ar figûras simetrijas izjaukðanu (galva pagriezta uz vienu pusi, rokasuz pretçjo, celîtis atkal uz otru pusi). Atðíirîgas virsmas (íermenis gludâks, mati fak-turçti, radot priekðstatu par zçna paspûruðo matu cekulu).

E.Ð. piebilde. Ðî figûra varçtu bût piemçrota rotaïai – ieòemt attçloto pozu un sejasizteiksmi, lai mçìinâtu precizçt zçna sajûtas.

44


Nr. 8Aleksandra Briede. Lietutiòð. 1986. Granîts. 13x8x10.

Skulptûras apraksts. Mazs bçrniòð stâv zem siltas duðas vai siltâ maigâ lietutiòâ unjûtas labi un priecîgi. Absolûtas simetrijas nav (tomçr atkâpes no simetrijas daudzmazâkas nekâ darbâ “Fizkultûrietis (ar taurentiòu)”). Atðíirîbâ no iepriekðçjâ darba, ðîir granîta skulptûra, tâdçï daudz kompaktâka (ne pie kâjâm, ne pie rokâm akmens navcaururbts). Spîdums liecina, ka akmens ir pulçts.

E.Ð. piebilde. Domâju, ka raupja virsma atòemtu skulptûrai daïu no tai piemîtoðâsmîïuma un labsajûtas noskaòas.

Nr. 13Teodors Zaïkalns. Sçdoðâ mâmiòa. 1916. Granîts. 65x31x50.

Skulptûras apraksts. Tçlniecîbas darba “Sçdoðâ mâmiòa” figûrâ detaïu ir maz – lakatiòðsedz galvu, lielais lakats – plecus, garie svârki – kâjas. Figûra un tâs poza saprotama.Galva atbalstîta uz rokas. Vai domâ vai gaida, vai abas lietas kopâ? Kâds bûtu bçrnuskatîjums uz ðo figûru?

E.Ð. piebilde. “Sçdoðâ mâmiòa”, tâpat kâ glezniecîbas sadaïâ skatîtâ J. Kazaka kom-pozîcija “Bçgïi”, attiecas uz Pirmâ pasaules kara gadiem. Varçtu mçìinât salîdzinât ðosdivus darbus (abi stâsta par vienu un to paðu grûto un cerîbâs balstîto laiku).

Nr. 5Valdis Albergs. Èellists. 1962. Granîts. 66x33x24.

Skulptûras apraksts. Tçlniecîbas darbi “Sçdoðâ mâmiòa” un “Èellists” reprodukcijukrâjumâ attçlo sçdoðas figûras, abas skulptûras kaltas granîtâ un pulçtas. Abas figûrasir nosacîtas, tomçr èellista figûra ir konkrçtâka, jo precîzi tverta muzikanta poza.

E.Ð. piebilde. Kopâ ar bçrniem var mçìinât “saklausît”, kâdu melodiju èellists spçlç –modernu, asi ritmisku? Lçni lîganu? Vçl kâdu?

Nr. 6Laimonis Blumbergs. Jânis Jaunsudrabiòð. 1977. Granîts. 85x47x40.

Skulptûras apraksts. Interesanti iecerçta kompozîcija. Faktiski tas ir J. Jaunsudrabiòaportrets. Tçlnieks L. Blumbergs ðajâ grupâ apvienojis sçdoðâ vecâ rakstnieka figûru armaza zçna figûru. Tçlnieka iecerç tas ir “Baltâs grâmatas” Jancis (J. Jaunsudrabiòðbçrnîbâ), kas mçìina veco vîru aizsargât. Janèa zîmçjums redzams arî grafikas sadaïâ,tçlnieks ðo lînijas zîmçjumu “pârtulkojis” formu valodâ.

E.Ð. piebilde. Vai bçrni saskatîs, cik liela ir puikas dûða, cik droði viòð nostâjies? Ðîdarba virsma ir raupja, lîdz ar to sejas vaibstu un citu detaïu izstrâdâjums it kâ izplûdis,neskaidrs.

45


Nr. 10, 11Timiâna Munkçvica. Bailulis un bçrns. 1982. Granîts. 26x14x16, 13x8x10.

Skulptûras apraksts. Divu figûru grupa – divas cilvçkveidîgas (jâapskata rokas unpçdiòas) fantastiskas bûtnes. Abi bailçs sarâvuðies, acis aizseguði. Bailuïa acî tieðâm irizbîlis, bet vai bçrna acî mazliet nav manâma arî ziòkârîba? Abas figûras ïoti kompaktas.

ANIMÂLIJA

Dzîvnieku tçlojums (animâlija) samçrâ ierobeþots: tradicionâli tçloti dzîvnieki, kuriemcieðâka saikne ar cilvçku (zirgs, suns), kaut arî 20. gadsimtâ ðis loks paplaðinâjies.Attçlojot dzîvnieku, tçlnieks visbieþâk tiecas atklât kâdas cilvçka dabai raksturîgasiezîmes.

Nr. 17, 15Teodors Zaïkalns. Jçrs. 1933. Bronza. 60x22x50.Lilija Lîce. Skrçjiens. Bez datçjuma. Bronza, granîts. 21x33,5x8; postaments

8,2x34,5x14,2.

Skulptûru apraksts. Abi bronzâ lieti darbi (monolîtâ akmenî izkalt tâdas kâjas vaizirga asti praktiski nav iespçjams). Izteiksmîgs siluets. Zirgam enerìiska kustîbaskrçjienâ, jçrs, laikam vçl nesen kâ piedzimis, stâv nedroði un izskatâs tâds bailîgs. Jçrafigûrai redzama virsmas faktûra (aitâm taèu ir vilna).

Nr. 14Zigfrîds Juraðevskis. Daba kliedz. Bez datçjuma. Bronza. 60x21x29.

Skulptûras apraksts. Bronzâ lieta ir arî Z. Juraðevska kompozîcija “Daba kliedz”, teapvienotas pulçta (spîdîga) un fakturçta virsma. Dzîvnieka tçlojums nosacîts, bet viòanikni izmisuðo kliedzienu nojaust ir iespçjams.

DABAS FORMAS UN PRIEKÐMETISKÂS FORMAS

Nr. 18Kârlis Dane. Brauciens. 1978. Dzelzs. 48x48x19.

Skulptûras apraksts. Metâla izmantoðanas iespçju daudzveidîba redzama arî kom-pozîcijâ “Brauciens”, kur plânas dzelzs plâksnes atgâdina par to, kâ straujâ braucienâar divriteni plandâs braucçju drânas. (Te nozîme arî precîzo apïu un neregulâroplâkðòu pretstatam.) Visai iespçjams, ka tçlniekam ðeit bijusi svarîga iespçja ar plan-doðo drânu palîdzîbu tçlniecîbas darbâ atveidot tâdu neredzamu un netveramu dabasparâdîbu kâ gaisa kustîba, tâtad – vçjð.

46


Nr. 19Ojârs Feldbergs. Lietus. 1974/2002. Granîts. 88x82x54.

Skulptûras apraksts. Akmenî kaltais “Lietus” ir piemçrs, kâ tçlniecîbâ iespçjamspievçrsties ainavai un dabas parâdîbâm: no mâkoòa uz zemi lîst lietus.

Nr. 22Gïebs Panteïejevs. Ola. 2010. Bronza. 32x37x30.

Skulptûras apraksts. “Ola” pacelta uz postamenta un interpretçta kâ mirdzoðs slîpçtsdârgakmens… Ja domâjam par olu nevis kâ par brokastu sastâvdaïu, bet atceramies,ka ola vai olðûna ir gandrîz vai katras dzîvîbas pamatâ – tad ola tieðâm ir îpaða vçrtîba.

KOKGREBUMS

Nr. 28Antons Rancâns. Pçtera Jurciòa portrets. 1987. Koks. 28x11x15.

Skulptûras apraksts. Ar labdabîga humora pieskaòu kokâ griezts dzejnieka PçteraJurciòa portrets. (Daþkârt dzejnieki savus dzejoïus deklamç no galvas, tomçr ðoreiz tietiek lasîti no grâmatas, un tuvredzîbas dçï grâmata jâtur acîm pavisam tuvu).

Nr. 24, 27Oto Dumpis. Galvenais – operatîvi! 1960. Koks. 25x24,5x11.Kriðjânis Kugra. Íenèa lûgðana. 1960. Koks. 24x29x15,5.

Skulptûru apraksts. Amizantas un arî kokâ darinâtas kompozîcijas ir “Galvenais –operatîvi” un “Íenèa lûgðana”. Izvçloties piemçrotu koksni, neliela izmçra darbosiespçjama arî sîku detaïu un sareþìîtu kustîbu atveide.

CILNIS

Cilnis dod iespçju tçlniekam veidot plaðâku stâstîjumu.

Nr. 31Jânis Strupulis. Alíîmiíi. 1987. Bronza. 7,8x11,6.

Gravçjuma apraksts. Kompozîcijâ “Alíîmiíi” redzam senlaicîgâ laboratorijâ (izvçrstsstâstîjums par telpu un tâs iekârtojumu) darbojamies èetras figûras. Alíîmiíi vçlçjâsatklât Gudrîbas akmeni (lai katru metâlu varçtu pârvçrst zeltâ) un Dzîvîbas eliksîru(lai cilvçks spçtu saglabât mûþîgo jaunîbu), bet tas viòiem neizdevâs (kaut arî viòiizdarîja daudzus citus vçrtîgus atklâjumus). Ïoti detalizçts un rûpîgs veidojums.

47


GRAVÇJUMS

Gravçt – ar asu rîku vai íimikâlijâm veidot gludâ virsmâ (attçlu, tekstu). Gravçmetâlâ, kokâ, linolejâ, kaulâ.

Nr. 33Jânis Zariòð. Jânis Jaunsudrabiòð (medaïas reversa puse). 1977. Bronza. Diametrs 8,5.

Gravçjuma apraksts. Jaunsudrabiòa zîmçjumi “Baltajai grâmatai” izmantoti arîmedaïâ “Jânis Jaunsudrabiòð”. Medaïas pamats (divas daïas – priekðpuse jeb averss unotra puse jeb reverss) tiek veidots îpaðâ plastilînâ, pçc tam tiek izgatavota forma, laiatlietu medaïu bronzâ. Ðeit redzams, ka tçlnieks mîkstajâ plastilînâ veidojis padziïinâtuzîmçjumu.

48


Izmantotâ literatûra

Latvieðu valodas vârdnîca. D. Guïevskas red. Rîga: Izdevniecîba Avots, 2006.


Sarunas par mÂkslas darbiem -...

Documents

Transcript of Sarunas par mÂkslas darbiem -...