Sultan Vahiddettin, Mustafa Kemal

ve hilafet meselesi hakkinda

muthis. vesikalar...

Ulemanin vatan yolundaki

muazzam fedakarliklan...

Zafer ve sonrasi...

ISBN 975 - 7480 - 00 - 2

KadirMisiroglu

SebilYayinevi

-SARIKLI MUCAfflDLER-

HER HAKKI MAHFUZDUR)UR|

ALL RIGHTS RESERVED

KAD'IR MISIROGLU

KURTULU? SAVA§INDA

SARIKLI• • A •

MUCAHIDLERDOKUZUNCU BASIMJ

Sebil YayineviBab-i Ah Cad. Vilayet Han Kaf.l

Cagaloglu - iSTANBULTel: 526 38 96 - Fax: 527 20 99 >

SEBlL YAYINLARI NoKAPAK TERTlBiDiZG!

BASKI - ClLTMONTAJ

IlkBasun !967

: 152

: AYZINGORGON: UKAZ:UYGUN MATBAACILIKTESiSLERl

: HUSEYlNTURAN

Cataloging In Publication dataMisirogly, Kadir, 1933Kurtulus Savasinda Sankli Mucahidler1. Turkey - History - Revolutions 91 8 - 1923i. little

956.102

ISBN 975 - 7480 - 00 - 2

ISTANBUL 1992

IQiNDEKiLER

lkinci Basimin Takdimi 11

Onsoz 13

BIRiNCi BC-LUM: GJRiS

Bir Kehanet •• 19

Talihsiz bir Padi§ah 35

JK'lNCi BOLUM: iZMIR'IN iSGAUNDEN, ANKARA'DA

MILL? MECLISiN AQILISINA KADAR

- MlTlNGLER ve KONGRELER 101

izmir Mitingi 101

Istanbul Mitingi 118

Erzurum Mitingi 123

Balikesir Mitingi 140

Sivas Mitingi 148

II- CEPHELER VE BAZI SARIKLI MOCAHlDLER 155

Aydm Cephesi ve Denizli Muttijsu Ahmed

Hulusi Efendi 155

Qal Muftusu Ahmed Izzet Efendi 164

GOnuy Cephesi .-172

Vezir Hoca 176

111- BAZI SAHADETLER .', 183

UQUNQU B6LUM: ANKARA'DA MJLLf MECLJSiNAQILI§INDAN ZAFERE KADAR

I- MECLlSlN AQILI§J

Hafiz Ibrahim Demiralay"

232§ukru Qelikalay

237Huseyin Bayik Efendi

24Ozbekler Tekkesi

'",'

Hatuniye Dergahi ZZZ, 266En buyuk Manevi Destek

: Feteva-yi §erife 274Bediuzzeman Said Nursi

285Abdulhakim Arvasi ZZZ. 293Nursinli Seyh ZiyaOddin Efendi 300Mehmed Akif Ersoy

Seyh Ahmed Es-Serif Es-Siinusi ZZZZZZZ. 32?Kurtulus Savasi ve Islam Alemi ...

,„EsatHoca

'"

Ali Riza Acara

.

349Hafiz Sevket 6zalp

"

355' Digerleri

357

DORDUNCU BOLUM: ZAFER VE SONRASII- ARAYIS VE TEREDDUDLER DEVRl 363

IlkTavirlar. ^ 363Lo/an'm Get.rrdigi Dar Ge?it o«R

II- INKILAPLAR DEVRl;

6

> 388

ITHAF .

Yuksek islam Enstituleri,

imam - Hatip Mektepleri ve Kur'an-i

Kerim dershinelerinin milli §ahsiyet

ve mefkuremize ddnu§u saglayacak

mustakbel mucShidleri, nQr yuzlu

genglerimize !...

1

KISALTMALAR:

Sh. sahife

C.: cild

P. : page(sahife)

V.: Volume (cild)

s.: Sayi

a.g.c adi geceri eser

v.d. ve devami

mUt. : miiteakip

a.y- : ayni yerde

a.g.t. : adi geccn tcfrika

a.g.m. : adi gecen makale

bkz. : bakiniz

MOELLlFiN YAYINLANMI? ESERLERi :

• ISLAMCI GENQLlGlN EL KlTABI (1981)

• CEMRE(1992)

• HlCRET (1990)

• ALIsOKROBEY (1978)

• ZAFERDEN ZAFERE (1978)

• OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974)

• LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Ml? C.I. (1965)

• LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Ml? C.ll. (1973)

• LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Ml? C. III. (1979)

• YUNAN MEZALlMl (TURK'UN SlYAH KlTABI) (1966)

• MACAR iHT'LALl (1966)

• AMERIKADAZENCi MUSLOMANLIK HAREKETl (1967)

• KURTULUS SAVA§INDA SARIKLI MUCAHlDLER (1967)

• MOSKOF MEZALlMl C.I. (1970)

• MOSKOF MEZALlMl C. 11.(1 972)

• MUSUL MES'ELESi VE IRAK TURKLERi (1972)

k

DAHA ONCEKl BASIMLARDA l§BU ESERHAKKINDAKl MAKALELERl DERLEYEN BlR

BOtUM VARDI. MUHATAPLARIMIZIN EKSERi-

YETLE DAR GELlRLl TALEBELER OLDUGUDU§UNULEREK GlTGlDE COGALARAK MALlY-

ETi ARTIRAN ESERlMlZ HAKKINDAKl YAZILA-

RIN IKTIBASINDAN BU DEFA SARFINAZAR

EDlLM[§TlR.

11

IKINCi BASIMIN TAKDIMI

Yakin tarihimizin gerceklerini girift bir bilmece haline

getiren, yalan ve tezvir kampanyasmin resmi ve hususi

amilleri, deh§etli bir hiisranla kar§dasmak iizeredirler. Ha-

kikaten elli yildan beri devlet imkanlarinm kullamlmasi su-

retiyle nisyan ve karanhga bogdurulan ger?eklerin §afagi

sokmek uzeredir.

Bu keyfiyetin en aldatmaz delillerinden biri de bu na^iz

eserin gordugii muazzam alakadir. Ger^ekten "Sultan Va-

hideddin", "Kurtulu§ Sava§i" ve bu sava§in kazanilmasinda

"dinin rolii" etrafindaki hakikatleri 50k eksik bir surette

ifade eden "Sarikh Mucahidler"in birinci tabi dort ay gibi

50k kisa bir zamanda tamamen tiikenmi§tir. Ne yazik ki ya-

ymevimizin mahdud mali imkanlara sahip olinasi sebebiyle

vaki israrli taleplere ragmen ikinci tab'i bir 50k ilSvelerle

birlikte ancak §imdi yapdabilmektedir.

Birinci tab'mdan bu giine kadar gecen zaman zarfinda

ele gecen bircok yeni ve ehemmiyetli vesika bile bu eseri ek-

siksiz bir hale getirmeye kifayet etmemi§tir. Ciinkii aradan

oldukca uzun bir zaman gectikten sonra yapdan bu tesbit ve

ara§tirma birgok canh §ahidin, artik silinmeye yiiz tutan za-

yif izleri iizerinde yurunerek ortaya cikarilnugtir. Zaferden

sonra dine ve din adamlanna kargi takmilan yaki§iksiz ve

zalimane menfi tavnn tabii bir neticesi olarak, evlerin basd-

12

digi ve Kur'an-i Kerim'lere kadar dini temayiillerle ilgili

her §eyin su$ siiyildigi inkar mevsiminde hie. bir hoca efendi,ortaya cikarak hizmet ve fedakfirhklanndan bahsedemedigigibi, gogu tavan aralan nev'inden izbe k6§elerde saklananbircok vesfiik de mahvolup gitmisrtr. Hi/.metlerini sirf Ce-nab-i Hakk'in rizasmi elde etmek icm ifa etmis. bulunan dinadamiannin §iar ittihaz ettikleri tevazu ve istignalan da bunetieeyi kolayla§tiran miihim bir fimil oImu§tur. Bu itibarla

okuyuculanmizdan bu eseri itmam ve ikmale yarayacak va-sifta olmak iizere karsdasacaklan vesfuk ve hatiralan adre-simize postalamalan hususunda birinci tab'da vaki ricalanmizi bir kere daha tekrarlamak isteriz.

Bu vesile ile biitiin okuyuculanmiza en candan te§ekkiirlerimizi takdim eder, Cenab-i Haktan, idrak etmekte ol-

dugumuz uyanisi, islam'i ebedi payidar kilacak hizmetlereamil olabilecek viis'at ve kuvvete iblag buyurmasini niyazeylerim.

13

Kadir MISIR06LU

20 Agustos 1969

Serencebey- ISTANBUL

6 N S O Z

Cibril'in miibiirek Hira DagYna kadar sonsuz bir mesa-

feyi tarayan tiil kanatlan, Kainatm Fahr-i Ebedisiyle,

Rabb'in mutlak varhgi arasinda en saltanath esrar ve ger-

ceklerin akimini saglayacak nurani bir serare teskil eylemi§-

ti. Bu mecradan, O'nun nuiazzez varhginda biitiin insanhga

liitfedilen, nasiplerin en biiyiigii KUR'AN'di. MiiteaTin

"kelam"la zarflandinlarak beseri idrake yakla§tirdan esrar

ve iradesinin ummani olan KUR'AN... O esrar ve irade ki;

topraktan halkedilmis, bulunan insanin gitgide annip §effaf-

la§arak Rabb'e ulasmasimn, biitiin insanhga samil mes'ud

usul ve esasiyla kurtanci davetini ihtiva etniektedir. insan

i?in §ereflerin en biiyiigii, once bu davete biitiin mevcudiye-

tiyle icabet etmek, sonra da iman armasini ta§iyan temsilci-

ler kadrosuna katilmakdir.

Maveraiinnehir'in ye§il vadilerini kusatan bembeyaz

cadirlarda ilk biiyiik metafizik ihtilacjarim ya§ayarak

islarn'm ebediyete varacak olan miicadihler kafdesine kati-

lan buyiik Tiirk Milleti, mill! tarihinin bin yihni bu §erefli

davete tahsis etmek gibi mustesna bir mazhariyete nail ol-

mu§tur. Bu mazhariyetin §anh gazileri, islam'i sahislannda

14

SARIKUMOCAHIDLBR

en derin ve asil bir seviyede ynSay,P temsil etmek suretiylegaza meydanlaftna "i'hi-y, kelimetullah" daVfiamn Sk vlheyecamyla atdmislardir.u*vawmn ask ve

Bizi, tslam'i boylesine temsil ve muhataza mevkiindennzaklajt.rmak icin miisterek bir "Cihan-, husumTr h ,indehareket eden H.ristiyanhk Dfinyas., Birinci Cihan Ha b"nmuteakiben en son ve kudretli darbeyl vurmak icin bSb r firSat elde etmisti. Ctt-Mb tarihin yeniimefS'

iSbir had.se o an "sanayi lnkilabi»n, zamamnda gerceEememek yuzunden perisan bir halde id!."Cihan.,S22Sbu netkeyi elde edebiimek icin iceriden ve d.sandan aTr ar-ea cahsm.s ve bu suretie, bir birine eklenen du§manl,k ve h -jyanetlenn semeresini toplamak mevsimine gelmist"Turk Kurtulus Savagi, islam temsilcisi Tiirk'ii bu mev-k.den uzakast-rmak gayesini guden sald.r.slann bu en son

d r MmT h

mC"'"'J'P

a,nh,ra§ bir kar*' koyma harek

"

d r. Mdlet, bu mucadeleyi biiyiik imkans.zhklar icinde bu-unmasma ragmen emsalsiz bir zaferle sonucland.rabi mis-t.r. Fakat manevi rehberlerden mahrum bulundugu idnTukayganm ic maksadm, kavrayarak ona kars, gerekh edbt"len a amad, ndan diismamn menfur emelferine kendliradesiyle ramolmus ve bu suretle islam temsilciligindenleta« a eylemistir. Daha dogrusu, zafer sarhosu bir kaSronun

ffSfSfir,Cra

*?? b" istlfaya kar§' S>k,lamam,s, dehsetli bir infer s,yasetinin tedhis ve hengamesi icinde TurkTn

SS&lfft* b" cserde hizm<* ve fedakarhklar, naklediten SarikJ, Mucahidler" asd zaferi bir manevi cidale bafla-mak ve onu gerceklestirmekte maalesef k.S,r kamXt3E2tt»*i ***** celadeti, memleketin gSIslam ahUk ve man.smdan uzaklastmlmas, karsismda veniden ortaya koyamam,slard,r. O kadar ki; £g§ Buyl

KADlR MISlROtiLUtf

Millet Meclisi'ni bir papatya tarlas, gibi siisleyen bembeyaz

sankhlardan bazdari cesjUli ifsad ve ihanetlere alet olmak

mevkiine dii§mekten dahi kurtulamamisUr. Yetisme sartla-

n, tarih muhasebesinden mahrum bulunmalan ve teknik te-

rakki kar§,sinda esash bir tavir alarak amme vicdanim tat-

min edecek dogru bir izah ve degerlendirme yapmaya

muktedir olamamalar, gibi ce§itli sebepler yuzunden onla-

nn kuramadiklan bu cephe, Tiirk Milleti tarafindan -

kismen pasif ve kismen de aktif bir surette- kurulmus, ve bu-

giine kadar devam ederek "islSm'a kars,," biitiin taarruz ve

tahrip hamlelerini akamete ugratmigtir. Bugiin, her tarih ve

din §uuruna bagh vatanseverin katilmaya mecbur bulundu-

gu bu manevi sava§, onlarm bir cogunun kavrayamadig,,

bazilannin da daragacjannda veya $ekildikleri uzlet ko§ele-

rinde maglubiyetini temsil ettikleri; Tiirk'iin kendine don-

me, milli §ahsiyet ve mefkuresini devam ettirme savasidir.

Bu, ayni zamanda islam 1

, n, Rabb'in kefaleti altinda bulu-

nan temadisine ve biiyiik Tiirk Milletinin "i'lfi-yi kelime-

tullah" davasindan vazgecirilemeyecegine dSir mucizevi bir

tecelli ve delildir.

Kara giinlerin agir badirelerini atlatabilmek icjn gerek-

li olan azim, teselli ve iimidin yegane kaynagi dindir. Tari-

hen sabittir ki; biiyiik ve harikulade §ahlani§lar sadece bu

menba'dan fi§kirabilmektedir. Maddi ve akli hesaplar, ira-

deye ister istemez bir tutukluk verirler. Din ise; kitleleri ma-

nevi miikafatlann cazibesiyle sihirleyip co§turarak milyon-

larin, biiyiik bir i§tiyakla ate§ ve oliimleri kucaklamasim

saglar. Esasen maddi oliime meydan okunmadikca manevi

oliimden de kurtulu§ imkani yoktur. Bu yiizden milletlerin

hayat-memat Mdirelerinde yegane istinadgShlan, azim ve

fedakarhklannin kaynagi olan dindir. Bu iimili harekete ge-

tirerek onun "te'minat fonksiyonu"nu ger^eklegtirenler din

16

SARIKLI MOCAHlDLBR

adamlandir. Gercj boyle fevkal'ade hallerde dini bir sifati

haiz olmiyan,hatta §ahsi hayatlannda dindfirane ya§amayansMr Iiderler bile halk psikolojisinin tugyani icin bir din ada-mi gibi hareket ederler. Tiirk Kurtulu§ Savasmda da boyleolmustur. Bu mevzuda kumandanlann bir 50k duali mera-sim ve beyannamelerinden, Bayar'in ba§ina bir sank sara-rak Galip Hoca adiyia ortaya nkmasma kadar bir 50kvak'a zikrolunabilir. Fakat halk, otedenberi bu vasifla tani-

madigi kimseleri once cok yadirgamis, ve bu tereddiid, mu-teber din adamlanni onlarin yamrida goriinceye kadar de-vam etmistir. Bu gercegi zamanmda ve cok iyi bir surettegdren Mustafa Kemal'in Samsun'dan Ankara'ya kadar heradimmi attigi yerde ilk ugragi miiftiiluk daireleri ve camilerolmustur. Onun gibi diger bircok kuvva-yi milliyecinin deboyle hareket ettiklerine dSir kitabumzda pek cok vak'azikredilmi§tir.

Vatan sevgisi ve cihadi, bir iman vecibesi olarak benim-semis bulunan halk ve hak rehberi din adamlan, her yerdemilli kurtulus hareketinin ilk tatbikatcilan olmuslardir. Buyuzden dogrudan dogruya imanin eseri olan "zafer"de enbiiyuk hisse onlanndir. Kurtulus Savasi'mn gayesini halkaanlatarak herkesi davaya ve kumandanlara inandinp hare-kete gecirebilecek olanlar gercekten, dini heyecana alem-darlik eden sankhlardi. Fakat, bizi bin yillik mefkuremiz-den uzaklastirmak isteyenler, sanklilarin sahsinda islam'iitibardan dugiirmek icin bu gercegi tamamen tersine $evir-

misterdir. Bu maksatla yakin tarihimizde resmi ve hususiher vasita kullamlarak ulema ham ilan edilmi§ ve bu husus-ta insafsiz bir iftira kampanyasi acrimi§tir. Halbuki, onlar-daii bir cogunun, diismamn asil maksadinin bizi maddendegil fakat daha ziyade tabii goruneh bir gelisme ile maneni§gal etmek oldugunu kavnyannyarak, askeri zaferlerden

17

KADtRMISIROGLU

sonra bu harekSti manevi istikametlere tevcih edememek ve

tarih suurunu yok edici davramslan onliyememekten baska

hicbir kusurlan yoktur. Buna mukabil maddi ve fiih sahada

en biiyuk fedakarhk ve kahramanhklar onlar tarafindan

gosterilmistir. Bu, henuz canli §ahidleri tamamen kaybol-

mamis bulunan tarih! bir gercektir. Biiyiik b.r haknas.nas-

iik teskil etmek iizere bu gercegin gene nesillere naklinde

cok i-ec kahndigini esefle belirtmek gcrekir. Ehmizdeki ki-

tapta ulemamn muazzam hizmet ve fedakarhklarmdan um;

manda bir katre nev'inden nakledilenler bile, onlara reya

gorulmiis olan haksizhgm anlasdmasina kafi gelse gerektn.

Balkan Harbi'nden itibaren on yda yakm bir miiddetle ue-

vam etmis, maddi ve manevi k.ymet ve kuvvetlerin flasina

miincer olmus cetin bir miicadeleden sonra kitlenin yek-

viicud bir halde yeniden sahlanchnlmasi ve bu suretle vata-

n.n kurtanlmas. bin yillik ahskanhklar sebebiyle ancak on-

lar sayesinde miimkun olabildigi halde "Vurun Kahpeye

ve "Gavur imam" gibi sefd iftiralar, bugiine kadar

maalesef cevapsiz kalmishr.

Maddi basanlan manevi zaferlerle taclandirmadikca

neticenin gerektigi §ekilde tecelli edemiyecegini, bu sankh

miicahidlerin hikayeleri dolayisiyle bir kere daha kavrayip

deeerlendirmek firsatim buluyoruz. Hakikatte maddi ve as-

keri zafere ragmen ruhlan kemirmekte bulunan asagdik

duygusu yenilememis ve bu yuzden isgal ve istila kuvvetlen-

nin dahi cesaret edemiyecegi dlciide Islam'in tahnbine §ahid

olunmu§tur.

Bizi milli ve tarihi §ahsiyet ve mefkuremizden kopar-

mak maksadini giiden dahili ve harici dusmanhklann simdi

sekil ve kihk degistirmis, olan tasallutundan korunmak icm

bir hayat-memat miicadelesi icjnde bulunmaktayiz. Bu mu-

cadelenin sankh sanks.z biitun miicflhidleri bu kitapta

18

SARIKUMOCAHIDLER

h kaye eddenlen basiret ve ibretle mutalea etmeli ve aymhatt ara dujmekten konmmal.d.rlar. Aksi halde diigrjnaS£f b8§an,ar'ba§ka kimse ™ dfivalara hukukive manev, b.r musten.dat olmakta ve ters neticeler vermek-

icuir.

Cenab-i Hakk'dan bu yeni cidalin sava§cilanna biiviikve lereHi bajanlar dilerken ancak bir k1Sm,n,n hi'metvekahramanbkiann, ibret nazarlamnza sunabildigimiz Kur!

sihhat ve ajlamet, vefat etmig b'ulunanlanna da rahmet vemagfiretniyazederini.

e

Kadir MISIROGLU9 Agustos 1967

Serencebey-ISTAiNBUL

19

BlRlNCt BOLUM

GiRt§

Bl R KEHANET

GOk ve deniz van acilmis, bir midyenin iki kabugu

gibi masmavi yanmkureler halindc ufukta birle-

§iyordu.Gelip gecen bembcyaz yelkenliler ise, on-

lar arasmda panldayan incileri andiriyordu. Ki§i, he-

men hemen hi? hissetmeyen bu sehirde, taze bir yesillik coskun bir

akis. halinde sahile vurarak denizin koyu mavisi ile kucakla§iyordu.

Tabiat, insani her tiirlii me§gale ve sikintilarindan alarak sihirli gti-

zellikleriyle oyalayip dinlendirmek igin bu sehirdcki kadar belki de

hi? bir yerde cazibeli degildi. Fakat "Zeytinlik Ilk Mekt e b i" nin bitisjgmdeki gahsma odasinin penceresinden Karade-

niz'in Urpertici giizelliklcrine dalan gene miralayin zihni, kar§ismda-

ki manzaranin sihrinden uzak bir alemdc dola§iyordu. Hakikaten,

gayet gamh ve du§unceli gOzUkuyordu. Bakiyor, fakat gOrmuyordu.

Bu sehir vaktiyle, butun islam Dunyasi'm Turk'Un liderligi altinda

toplayip birlestiren, Buyuk Cihangir Yavuz Selim Han'in

§ehzadeligini gecirdigi Trabzon'du. Kac gundtir, burada O'nun

2021

SARIKU MOCAIIlDU'R KADlR MISlROfiLU

dovaxfi hayallcri laralmdaii kovakmiyormusaisma iirpcrlilcr tcindcj

dola§iyordu. Sanki her sokagm dOnemecinde O'nunla karjilagacak vchesaba cckilccckii. Imparatorlugun "cbed miiddet" iiamh tahuna otu-runca biitiin Diinya'yi ikiidanna az gorecck kadar co§ktm bir cihangir-lik meyli gtts'teren bu ceiadeUi padi§ahla bir kar§ila§sa, O'na nc cevapvcrcbilirdi. Dtfrt ccphede doytt§en ordular artik yorgun vc pcrismidi-lar. Din, vaian vc milletin mQ§terek vc miibarck variiklan ile birliktc

Tiirk'un tarih sahncsiiulcki iiibanni da korumak icin cldcn gclcn hergayrct sarfcdilmi§ti. Yaln.z "C a n a k k a I c "nin corak sirtlannda bucmclin gcrccklcsmcsi icfn dOrtyttz bin yctismi§ valan evladi, §chadct§crbctini icmcgi varligma scref saymi§u. Nc yazik ki; Ittihatc.lar, dev-leii hakikaicn cok'l'cna idarc cdiyorlardi.

Tamamen gizli vc korkunc kuvvci " y a h u d i" yc labi idilcr. Bu-nu, biiyiik imparator Gfizi Sultan Abcliilhamid Han'i (ahiian indircnhcyctc safkan yahudi vc fitnc kumkumas. olah Emanuel KarasuEfendi'yi dahil clmcklc ac.ga vurmakia hie bir bcis gi)rmemi§lerdi. ilk

ieraat olarak da Yiidiz Sarayi'ni "y a g m a" ctmcklc i§c basjamiskir-ch.' Gene miralay "Bu rcsrni soygundan itibarcn Initiate, giiruhununicraati hep ayni gaflct vc $ckavctle yiiriiyor" diyc dQ§UndU; Zihni, ya-km hadiselerin ibrcl kcsimleri iizcrindc gczinmege ba§ladi. Hakikaten,hcr§cy lttihatcilar'm destarilagah ahmakbguu gostcrmcktcydi. Bununen ibrclli misali dc muhakkak ki, Birinei Cihan Harbinc giristeriydi.

Giinun birindc iki alman harb gemisi, " G o b c n " vc " B r e s 1 a v"

Istanbul Liman.'na siginarak bizim icin tchlikcli bir durum meydana

1- Bu resmi soygunun tafsilati icjn bkz. ikdam Gazetesi Nu: 792917 Nisan 1335 (1919) tarihli nusha. Gergekten bu o kadar asiri ve cir-kin bir. hareketti ki, kendilerini btitiJn mevcudiyetiyle desteklemis bulu-nan Tevfik Fikret bile:

"Yiyin, efendiler, yiyin bu han-i i§tiha sizin.

"Yiyin, yemezsiniz bugiin, yarin kahr mi kimbilir"Bu hakktdir gazSnizin evet o hak da elde bir!

"Doyunca, tiksinnca, catlayincaya kadar yiyin!..."diyerek isyana mecbur kalmisti.

getirmisjerdi. Buna, dahi (!) Ittihale. lidcrlcr, gahane bir0»W«Si Bu gcmilcr, guya geciei olarak bizim Uiraf.m.zdan kira anmisti.

Baslarma bircr fes giydirilcn zabitan vc murctlcbat daQ*^"B»tine drmislcrdi (?!..) Rus, Frans.z vc lngiliz scf.rlcr.nm bir cok miira-

caat rprotcstolan hie bir netiec vememisti. Ha.buki bunlar, savas

sonuna kadar tarafs.z kalmamiz §ard ile mulk! iamam.yel.m,z .e.n ga-

ranti vermislerdi. Bu vak'a Alman Erkan-i Harb.yesVn.n brr tc-rubud,

Gayc bir emrivaki ile Osmanh Dcvlclfni harbc sokarak Almanyamn

vukuml hafinctmekti. Bu s.rada illihatci liderlerdcn k«h^Balkanlardaki kay.plar.m.z, telafi icin Rusya'dan cm.n olarak hareket

ge cbilmck maksad.yle Rus sefiriyle temastayd. Alman entehjans

una haber aid* ieindi ki; derhal bir cmrivak. lie b.z. kend, «f,nda

savasa sokmak carclcrini aram.s. ve bu laktigi burnetii. Pck tab .Ola-

bu gemilcrin murctlcbat vc zabitammn basjanndak. festcn baska her-

scylcri Almandi. Gemi kumandan. Suson (Souchon) Pa§a guya ma-

SS yapmak maksadt ile Karadcniz'c ac.lm.su. Ilk harekct o ara* b.r

Rus nakliye gemisine hiicum euni§. sonra da S i v a s t o p o1u bom-

balamt oLler, alt.yuz elli y.ldan beri Cihan ufuklarmda serefle

£SU ' O s m a n 1 i S a n c a g . -» ta,yorlard.. Bu sebeple, ar:

uk ok yaydan ciknus. ve Tarkiye bu emrivaki ile Almanya safinda har-

be girmi§ti.

Osmanh Devleu gibi yttzydlardan beri yerlesmis. idfire ve siySset

an'aneleri bulunan bir devlcte, bu dcreee basit™^K ™*™Jrebilecek kadar hesapsiz ve tedbirsiz bir kadronun hak.m olabdmesi,

IdTye kadar asla g5rUlmcmi§d. Bu <3yle g6zU kara ve hesaps.z b.r

EST** Id; ituhat?.larm her biriM*?&g^ogrendikleri zaman cilg.na d5nmu§lcrdi.

Ba^kumandan Vekd Knver

pa§a, Harbiye Nezaretinin buyQk ye tantanah salonlar.ni ?.nlaurcasi-

2-AlbayHusamettin ERTURK - Iki Devrin Perde Arkasi, Istanbul

1957, sh. 121.

22

SARIKUMOCAHIDLUR

na Bu bir alcakhkt.rL." cliye bag.nyor, sadrazam Prens Said Halimim toe, acanden hungiir hiingtir agliyordu. Fakat aruk is istCn gcc-m^He^ylen ilc Alman olan ve baslanna fes giydirmek.e Osmtnl,- Turk meniaatlcnn, dusiinur hale gciirilcmcycccklcri muhakkak bulu-m bu gcm.lorm murcttebatmm Alman mcnfaalinc gore harckct ctmc-n en normal jeyd, Bunu bile hesap ctmcktcn aciz olan ittihat ve Te-r-kk. kodamanlan, art* hadisclcrin akmhlannda yalpalayan dumensizb.r gem, gib, mukadderata boyun egmek mecburiyctindeydilcr. Fakat

2Zt Mk

?

ndi

M

ri i,C bidikte bQlUn bir Mi,,ct,i de bu ladireye su-i5 " Mm* * bir -'"ctin kaderi iizcrinde bu 51cudetehhkeh b,r kumar oynamak imkani, bugiinc kadar Alman Amira.iSuson'dan baska hie bir ccncbiyc nasip olmam,st,r.

,n ,

Mi'!.

C

V??^C r"2"1Cn yC<li CC,,hcde dokuz ordus" ilc tarihinin

c buyuk fedakarlddann. yapmak suretiyle vWhgm, koruyabilm k

da ba§ ,sank!,, eh tcsb.hli, mubarek ve pfrifam ihtiyar din adamta,

arf rdu

- y u HDraayu n'un harckctinden ewcl -zafer" icinzafcrdensonrada "

5 fikar» icin gazilorin Online gecer ve riyazL'suZu up lmi§ e

^rini ka]dirarakm eder̂ d

. ^^y «ft

Islam H-ayaf Nizam," mn yaydmas, ve korunmas, icin kurul-mu§ en rntiessu te muessese oidugundan, temelinde de bu mubarekdm adarn ann.n dua ve mujdclcri bulunmaktaydi. Butun milli tarih bo-yunca Allah'm yace namm, duyurup tanumak icin girisi,mis bulurlc ad,n kaynag, ve kuvveti, dint heyecand,. Bu yuzden Biiyk S.atorlugumuzun en kudrctli askeri te§kilat 1 olan " Y e n i c e r iUk ,n kurulusunda, devrin manevi sultan,, Hac, Bektag-, VeliHazretlen ne dusen vazife, -umumiyetle kabiil cdilen bir g5ru§e naza-

ran- bu yen, teskilat askerlerinin s.rtlann, s,vazhyarak: »L„Lm fe.™ y e n, 9 e r i olsun, Allah yiizlmni ak etSin!...KoIIar,n, gudii

duasindan ibaretti.K»sin....

Gene Mirafay, "Halbuki bu giin oyle mi?" diye dusundu. Art*

23

KADtR MISlROtfLU

ba§i sankh, eli lesbihli insanlar bile, vatanm kar§ila§t,g, bu buyuk

felaketten kurtulabilmesi icin kilica sanlmis. bulunuyorlar. Bugun dm

adamina du§cn vazife; sadece zal'cr icin vcya zaferden sonra §Ukiir

icin el acip dua etmck degil, Mchmctcigm onunde sehadcl serbeim, 1?-

mege buyuk bir i§tiyakla atilmak suretiyle O'nun ruhundaki iman vec-

dinico§turupgalcyanagetirmcktir. lslanbul'dan aynlmadan Oncebu

Jf\- ' t ,' 1.<«' wVj;

Ney Qalarak cepheye giden "mevlevller"

+ Reslmli MOnih Mecmuasinda +

24

Miicahidin-i Mevleviye Alayi Kumandan VekiliAbdulbaki Efendi (sagda) mucahid arkada§lanyla

25

KADlR MK1RO0LU

maksadla Harbiye Ncz arct i'nin kapisinda yapilmi§ bir

merasim gttzUnUn Onune gckli.Nuvcsini tstanbul'un muhtclif scmtlc-

rindeki "Mevlevi Tekkelcri" mcnsuplarimn ie§kil ettigi

bir "Miicahidin-i Mevleviye Alayiu kurulmu$lu. Bu alaya mevlevi

§eyh ve dcrvifjlcrdcn ba§ka hemcn hcmen biiliin tarikallann mensupla-

MUcahidln-i Mevleviye Alayi Alay Kumandani

VeledColebi (izbulak) Efendi

26SARIKIJ MOCAHlDLBR

nda katilmi$lardi. Fakal cogunluk mcvlevi olanlarda idi. Vatani ate§Ie

ku.$aain Cihan Harbi'nin gclirdigi biiyilk fcISkctin anlaUlabilmcsi igin,

yillarca siikfincl vc levekkulle kchribar icsbihlcr iizerinde gezinmi§

bulunan bu miibarck cllcr, bircr kihc kabzasma yapi§mi§ olarak

" H a r b i y e N c z a r e i i" ttnllnde toplanmijlardi, Hepsinin ba-

§inda mcvlcvt sikkcsi, sirtlannda dcrvi§ ciibbcsi vardi. Kurtanlmi§ ve

siikuneti tcsis cdilmi§ vatan Ostiindc dcrinlc$lirmcgc mcmur bulunduk-

Iari iman, a§k vc icfckkiiriiniin canli timsallcri olan bu mana crlcri, i§

ba§a dii§iincc bircr dclikanh azim ve karari ile ccphcyc gOnderilmck

uzcrc bu alayi tc§kil cimi§lcrdi. Alayin sancagi, Alay Kumandan Ve-

kili Yenikapu Mevlevihanesi §eyhi Abdiilbaki Kfendi'yc mcrasimle

tcvdi edilmigti, Alayin kumandani isc, Konya'da oluran ve Mev-

Icvilcrin en biiyiigii sayilan Veled Qelebi (l/.budak) Hazretleri idi.

Alay Harbiyc Nczareli kapisinda (ijimdiki Istanbul Onivcrsitcsi Mer-

kcz Binasi (oniindc) yapilan bu merasimden sonra yola cikanlmi§ti.

Dordiincti Ordu emrinc vcrilcn Mevlcvtler bir talim esnasinda

(Harb Mccmuasi s.10)

27

c

"2

'o>

$

:Z3

CO

"8

I-

>

>

2

28SARIKUMOCAHlDLHR

Yol boyunca digcr zaviye vc lekkc mcnsuplannm da kendilerinc

katilmasiyle Konya'ya kadar alabildigine gcni§Icyip kalabahkla§an

Miicliidin-i Mevleviye Alayi, Hazret-i Mevlana'mn lurbesi oniine

vannaca durmusai. Burada blitlin Konya halkmin da istirakiyle ycni-

dcn bir mcrasim yapilmi§u. Fetih SQresi okunmu§, Hazret-i

Mevlana'mn vc biiliin mancviyat kahramanlannin himmelleri niyaz

olunduklan sonra, alayin zafcr aycllcri ile donaulmis. sancagi, MayKumandani Veled Celebi Hazrelleri'ne teslim cdilmi§li. O'nun ku-

mandasi altinda yola cikan Miicahidin-i Mcvlcviye Alayt, karargahi

"§am"da bulunan Dordlincti Ordu cmrinc vcrilmi§ti. Fakat muntazam

bir askcri Uilim gormcmis, olan bu alay, mccburen diger birliklere bircr

iki$er dagitilmak surcliyle savas. halUna sokulmusjardi. Esasen onlarin

asil vazifclcri, askcrlcrin din! hcyccanlarim galcyana gctircrck

celadetlcrini artiirmakti.

Miilctin, lo§ tckkc kosclerinde Allah a§k ve tnuhabbctiylc fcrden

derinlc§mc yolunu tutan bu en sakin ve kendi dunyalannda tevekkiille

ya§ayan fertlcrini dahi, savas. saflanna ko§turan bu korkung badire

acaba atlaulabilccck miydi? Artik harbin son demlcri yakla§mi§ go-

ziikmcktcydi. luihatgi kodamanlann her biri, ihtimal nereye kagacak-

larini hcsaplamakla mc§gulduler. Altiyiiz clli yilhk biiyiik ve azametli

imparatorluk, tcmcllcrinden sarsihyor ve gosterilcn Olgiisiiz fe-

dakarliklara ragmen ufukta miithis, bir tehlike beliriyordu. Gene Mira-

lay, akhna gelcn kotii ihtimallerlc magmumla§an yilziinii Onundeki ya-

n agik pcnccrcnin bir ayna gibi §cffaf caminda seyrcdiyor, fahri yaver

sirmalan ve birgok madalyamn parlak renklerini solmus, ve matla§mi§

gibi goriiyordu. Eger misafir bulundugu evin biti§igindeki " Z e y -

t i n 1 i k II k M e k t e b i" nin kiigiik gocuklan biiyiik bir avaze

ile simflanndan bo§alarak O'nu, dcrin ve sikintdi du§iincelerinden ali-

koymasalardi, kimbilir daha ne kadar du§iinecek ve hayal kuracakti.

Fakat bu cocuklar da gergekten cok yaramaz ve giirultiicU idiler. Sa-

rayin altiyuz yildan bcri siiziilUp incclcn zarif ve asil iislubu iginde

yeti§en Geng Miralay'a bu halk gocuklanmn birbirlerine kan§an

;

29

COT3

(52. i,i

c3

CD a>

CO 'e'>>

CO

o CD 'c(5

>x>

3e

CDC 55

EO CD oJ£ I v>

3T3 E

CD o <ca0) 4-» N

3JZ :3 ^>

a. U 'S2

oc:3 c 3

</)

CO •a c i—

oQt

«C2.3

o

a. CD (/> D>3 > C</) CD CCCD

EE 0)

(/yl

a!

E0>I< (0

5 Sk_ CD "5

CCCDID) >>'^5 CO

CO3J3

ID)CD !a

CD

X)T3 CD EE oi- 'oi<D i.. 0)

>CD

'32

to> 3 T3

Icc

CO,

S 3>

|q

"Ort

</)

30SARIKLI MOCAHlDLIiR

vflveylUlan, tahamnifil cdilmcz bir asabiyct ve sikmti veriyordu. Elinc

kalcmi alarak mcktcbin mlldUrtlne iki salirlik bir tc/kcre yazdi:

"Mektebtnlzin, yaliudi havrasmdan farki yok. Bu giiriiltii is-

tlkbalde sine-i vatanda kopacak Isyanin mukaddeme-i ihzarltti.mi-

dir?"

Faliri Yavcr-i Hazrcl-i §chriyarl

Scfi /adf Miralay Cemaleddin 3

Bu adcta bir kchanctli. CUnkii 30 Ekim 1918 de imzalanan " M on d r o s MiiUirckenamesi" Tiirk'lin tarihi dti§manlannin kolayca kOlii-

yc kullanilabilcccklcri pck 90k tchlikcli hlikumlcr ihliva ctmcktcydi.

Bilhassa ycdinci maddcsi "Mtittefikler emniyetlerini lelidid edecek

vaziyet zuhurunda herhangi bir sevku!cey§ noktasini i§gal hakkmihaiz olacaklardir" tarzmda kdtiiye kullanilmaya gayct miisaid bir

ifade ta§iyordu. Uzun siircn Birinci Cihan Harbi boyunca pck 50k in-

sanustQ fcdakariiklara kallanmi$ bulunan Turk Milled, sulh olacak di-

ye scvinirkcn vatani, harimine kadar ku§atacak olan asil biiyiik fclakct

ve yangin mcgcr ycni ba$lamaktaydi.

Bu maddcye istinaden 13 Kasim 1918 dc "1 1 i 1 a f D e v 1 e 1 1 e

r i " nin donanmalan sava$arak gecemcdiklcri Qmakkale'yi masa ba-

. §inda cldc clliklcri bOylc hileyc miisaid bir imhlnla gccip iic grup ha-

linde Istanbul Limani'na girdilcr. "Dolmabahcc Saray i"nin

kar§isma gelip loplanni saraya dogru ccvirdilcr. Burada onemle belir-

lilmcsi gcrckcn tarihi bir hakikal vardir ki, da ,bir ihanete kurban git-

tigimiz " F i 1 i s t i n C e p h e s i" haric tutulursa, her tarafta ba§a-

nlimildafaalarla vatanimrzi koruyabilmis. olmamizdir.Yani, harb, Tiirk

Ordu'I&Ti'nnV : yenilinesi ilc dcgil miittcfiklerinin daha evvel silah bi-

rakmasi scbebiyic sona ermi§ti. Ordulanmizm goslerdikleri insanustu

.11

3- Kazim KARABEKJR - istiklal Harbimiz - Istanbul 1960 sh 21

-Millet boyle aldatildi!...-

Zaferden sonra.fakat henOz hakim-i mutlak kesilmeden Konya'yi

ziyaret eden M.Kemal Pasa basinda mevlevl siklesi ile

Konya Mevlevileri arasmda...

Bu tavir.zaferi muteakip "halife" olmak istedi^i devreye aiddir.

Eserimizin son sayfalannda "Libya" kiyafeti ile ve hocalar arasmdaki

resim gibL.O'nun uzerine de kendi el yazisi ile "MefkQre hatirasi"

ibaresi yazili oldu§u malumdur. Acaba bu "mefkure"

su nahud "laiklik" mi idi?l...

32SAR1KU MClCAHtDLIiR

kahramanhk vc fedakflrhklara ragmen liarbc Ick ba$irmza devama

imkan olmadigi icin mUtarckc istenmisri.

Gcrccklcn Bulgarlar, heniiz harb devarri ctmcklo iken 28 Eyliil

1918 dc mullcliklcrlc bir miitarekename imzalayarak ccphc disjna cc-

kilmisjcrdi. Bu durumda Osmanli Ordulan'nm, Alman vc Avusturya

kuvvcllcri ile irlibali kesilmi$ti. 8 Ekim 1918 dc hiikumct cckilcrck

MillcL'i harbc sokmus, olan lttihatci lidcrlcr basjanrun carcsinc bakma-

ga koyulmu§lardi. Sadrazamliga gclirilcn Tevfik Pa§a, kabine kurma-

ga muvaffak olamacli. Daha sonra 14 Ekim 1918 de "F 11-1 s t i n Hez i m c t i

" dttnu§ii Adana'nm "B a h c c Kasabas i"ndan

M.Kemal'in Saray'a cckligi tclgrafla tcklif cttigi csjia'sla kurulan izzet

Pa§a kabinesi dc i§lc bu tchlikcli miilarckenamcyi imzalamaya mcc-

bur olmusui. Tahtui, Osmanogullari ailcsinin en biiyiik fakat en talih-

sizlcrindcn bin oiurmakia idi. Sultan Vahideddin.

Bu cscrdc maksadimiz Tiirk Kurtulus. Saya§i'nin larihini yazmak

dcgildir. Bu yiizden biitiin vak'alan tefcrruatiylc naklctmcge girismcy-

cccgiz. Ucbucuk yd siircn vc lopyckun bir millctin miicadclcsi olan

"Kurtulus, S a v a § i"nin bir numarali faktOrll, dinin vc bu faktorii

harckctc geciren ba$i sankli kahraman din adamlarinm muessir vc

mustcsna rollerini bclirimcklc ikiifa edecegiz. Fakat bu miicadele, ya-

picilanna sagladigi itibarla, sonralan ictimai hayatimizda meydana gc-

tirilcn dcgisjkliklcr i^in adeta bir scrmayc olarak kullanildigindan pek

cok hakikatlcr laklik icabi dcgi§tirilmi§ vcya saklanmisUr.

Bu iclimat dcgi§ikliklcrin yerlcsjp oturmasim temin icin hakikate

kiyilmis, vc Kurtulu§ Sava§inin gcrcck yuzunu 5rtcn §al, aradan elli

yildan fazla bir zaman gecmis, olmasma ragmen hala bir tiirlii kaldm-

"lamami§ur. kadar ki; kurtulu§tan sonra mcmlekctin mukadderatina

hakim olanlar, Kftzim Karabekir Pa§a gibi menkup olan bir cok

silah arkadasmin bile, bu mevzudaki nesriyat ve bcyanlanna taham-

mul edememisterdir. O'nun, istiklal Harbimiz isimli degerli eserinin

ilk defa gun yiiziine cikmasi demck olan 1930 lardaki iptidai (muhta-

sar) tab'i toplanhp yakilmi§, cok sonra ve asd huviyetiyle ortaya ko-

nan yeni tab'i hakkmda da toplanma karan vcrilmis olmasi, bu yonde-

KADlR MtSIROflLU33

ki muannid vc hakikate saygisiz tatbikati gttstcrcn bir misaldir.4 Ne 0,

nc baskalari vc nc dc bu satirlarm naciz. muharriri, Tiirk Kurtulus, Sa-

vas/nin gcrcck vechesi iizerinc rcsmen cckilinis bulunan ortiiyii kal-

dirmaga muktcdir dcgildir. Kanunlar, bu giin icin boyle bir §cye asla

imkan vermemektcdir. Fakat biz kimscyi tahkir ctmeden ve kanunlann

cevaz hududlarinm azamisi icindc bu ortiiyii aralamaya calr§arak bircok

miiphem nokUinin okuyuculanmiz larafindan anlasjlmasim temin ede-

cck ipuclan vcrcccgiz. Bu ipuclan Tiirk Kurtulii§ Sava§i'nin vcO'nu ta-

kiben girisjlmis, bulunan inkilap hamlclcrinin anla§ilabilmcsi icin bircr

nircngi noktalandir. Bunlann miimkiin oldugu kadar bclirtilmcsini, mii-

ccrred hakikate sevgi bakimindan oldugu kadar, yarmki Tiirkiye'nin

cmin bir islikametc tcvcihi icin dc son dcrccc liizumlu saymaktayiz.

KanaaLimizcc Tiirk Kurtulus, SavasYitin boyle nirengi noktalan-

nm ba§inda Sultan Vahideddin'in durumu gclir. Hala mcktep kitap-

lannda " V a t a n s a t a n bir a 1 c a k (!)" olarak anlatdan bu bii-

yiik Osmanli sultaninin, "S c v r S u 1 h P r o j c s i" teklifi alimnca

buna kar§i ilk tcdbirlcri du$iiniip planlayan, bunun icin M.Kemal Pa-

§a'yi fcvkalade selahiyctlcrlc donatip Anadolu'ya g5ndcrcn hadiselcr

geliserck "Tiirk Yunan H a r b i" ne miinccr olunca ortaya cikan

Tiirk Kurtulus, Sava§i'nin tcmclinc boylccc ilk harci koymus, bulunan,

ba§anya ula§abilmcsi icin dc " H i 1 a f c l" ve " S a 1 ta n a t"in kendisi-

ne sagladigi biitiin sclahiyct ve imkanlan kullanarak tcpesindeki i§gal

kuvvetlerinin iic yd siircn baskdanna gogiis gercn biiyiik bir vatanse-

ver oldugunu ne yazik ki; Turk cocuklarina sOylcyip rjgretmekten hala

korkuyor ve yalan tarih okutmayi miibah sayiyoruz. Rcjimin heniiz

oturmamis, bulundugu yenilik zamanlannda bu tutum ho§ goriilebilse

4- Mezkur eserin on seneye yakin bir miiddetle devam eden bir

muhakeme safahatindan sonra nasil getin bir miicadele ile serbest bi-

raklinlabildigini dgrenmek igin bakiniz: Tahsln DEMIRY - istiklal Har-

bimizln Mudafaasi - istanbul, 1969. .

34SARIKIi MOCAHtDLER

dahi buglinc kaclar dcvam cdip gclmcsini izah elmeye imkan olmadigi

meydandadir. O dcreccdc ki; aradan buhca zaman gectikten ve ortaya

bir yigm vcsika ciktiktan sonra her nasilsa Sultan Vahideddin hak-

kinda nispclcn miispcl bir ifadc kullanan "Tiirk Ansiklopedisi"ne kar§i

yaylim atcsjnc gccilmi$tir. Gcrcckicn mezkur ansiklopedisinin "Fe-

rid Pa§a" maddesinde Sultan Vahideddin'e "zcki vc namuslu" den-

mesine sinirlcncn bir devrimbaz resmen nc§redilcn bOyle bir ansiklo-

pedide bu ifadenin nasil ycr alabildiginc bir hayli hayiflandiktan sonra

"bclgclcr" diyc malum vcsikalan ickrarliyor; Bunlar; M. Kemal ve

arkadasjan icin malum idam kararlan, fetvalar vs....dir.

Bir ba§ka solcu yazar da Sultan Vahideddin etrafmdaki gcr-

ccklcrin ortaya cikmasina kar§i duydugu Ofkcde o kadar ileri gidiyor

ki; Suudi Arabistan'dan Amcrika'ya kadar tczvirine had hudud tanimi-

yor.6Halbuki, mantigmi bu dcrccc zorlayacagi yerdc, biraz ciddt ara§-

tirmaya ytinclse bclki gliliinc duruma diismckten kurtulabilirdi. Biri

cikip da, bu yazarciklara biraz tarih, biraz da hakikat sevgisi dcrsi ver-

se acaba faydasi olur mu? Nc dersiniz!...

Bu vesile ile "Hilafct" gibi dini bir milesscscnin roliiniin belirtil-

mesini de mevzuumuz bakimindan liizumlu saymaktayiz. Bu da bfjyle

bir dim miiessesenin iktidanni clinde tutan§ahsm, Turk Kurtulus, Sava-

§i kar§isindaki durumunu belirtmeyi icap ettirir. Ancak yakm tarihimizi

en calib-i dikkat vc ibrcUi noktalariylc alakadar eden bu meseleyi ileri-

de miistakil olarak ele almayi du§tindiigiimuz i?in, burada hulasa olarak

ve sirf asil mevzuumuzla alakah husu'slan kaydetmekle iktifa edecegiz.

5- Bak: Saml N. 6ZERDlM - Turk Ansiklopedisi ve Sultan Vahi-

deddin - Milliyet Gazetesi 9 Haziran 1 960 tarihli nusha.

6- Bak: ilhan SELQUK - Diinki) Peyam-i Sabahtan Bugunkii Pe-.

yam-i Sabahlara - Cumhuriyet Gazetesi 15 Aralik 1968 tarihli nusha ve

ayni yazann, ayni gazetede 15 Aralik 1965'de yayinlanan "AP ile Vah-

dettlncileff ittifak Halindedir" isimli makalesi.

35

TALiHSIZ BIR PADISAH

"BUBIRFELAKETL."

Sultan Vahideddin 25 Ramazan 1336 (4 Tcmmuz 1918) de tah-

ta cikmistir. O zaman harbin biunesinc sadecc birkac ay kalmi§ti. Bu

durumda O'nu ugranilan felakctlcrdcn mcs'ul tutmaga mantiken imkan

yoktur. Devrin her tiirlii musibctinden, devlct idaresini bir maccra he-

vesiyle yufuten tttihatcilar mes'uldurler. Bunlann her biri, biiyiik ve

azamedi Turk Imparatorlugu'nu batirdiktan sonra, uzak bir ulkeye ka-

carak orada kendilerinin eski silahlan olan komiteci usullerine kurban

gitmek suretiyle, hayat ve maccralarini tamamlamisjardir. Sultan Va-

hideddin ise, kendinden evvel devlct dizginlcrini baskin suretiyle ele

gecirmis, bulunan bu giiruhun mes'uliyeti gcrcktiren hie bir yanh§ina

katilmis, degildir. Vak'alarm kisa vc mantiki tahlili bunu riyazt bir

kat'iyyelle ortaya koyar.

Tahta ciktigi gun, " B t a t M e r a s i m i" icin maiyet erkam ile

birlikte "Topkapi Saray i"na-gilmisti. O esnada clli sekiz ya-

§inda ve romatizmadan muzdarip bulunuyordu. Bu yiizden sarayin ka-

pi^indan ilk adimim atmi§ti ki; mfiiyct crkanindan bastonunu istedi.

Etrafta telash kosu§malar oldu. Gttguslcri panluh yavcr sirmalan ile

36SARIKU MOCAHlDIJiR KADtR MISIROflLU

37

suslii pa§alar, acz vc tcla$ iginde bastonun "CengclkBy ii"ndc

unutulmu§ oldugunu haber vcrdilcr. Mflzmin romatizmamn verdigi is-

tirapla yuriimektc gayel giicliik cckcn padi§ah "bu bir felaket (!)" di-

ycrck yoluna dcvain clti.7 Bu O'nun padi§ah sifaliylc "To.pkapi

S a r a yi"na adimini attiktan sonra stiylcdigi ilk sta olmu§tur. Oylc

bir s5z ki; adcta, dcvrinin en yakis,an bir ifadcylc tavsifidir. Fakal Ci-

han Uirihinin en biiyiik imparalorlugunun tahlina oluran, altiyiiz elli

yilhk sallanat hancdanmm mensubu vc andan ilibarcn dc hukumdari

Olan bir §ahsin, bu badiscclc bir kusur payi olabilir miydi? Elbetle bas-

tonunu kendisi dU§ltallp haurlayacak dcgildi. Bundan; azamelli tahli-

nm ctrafinda, Dolmabahcc Sarayi'ndan vatan topraklanna kadar dcrc-

cc dcrccc halkalanan " a 1 a k a 1 i c I r a flan bagkasi mcs'ul olabilir

mi? Bu vak'anin bir kusur olarak biitiin bu alakalilara nispcti miimkUn-

'diir, fakat padi§aha asla. O'nun durumu sadece bir §cref tcmsilciligidir.

Hcrseyi hazir bulur vc sirf dcvlcti tcmsil cder. Padi^ahhgin icabi ve

manasi budur. t§te bu baslon hadisesi oylc bir "t i p h a d i s c"dir

ki; Sultan Vahideddin'i vc O'nun cirafindakilcri anlayip tanimaya

son dcrcce yarar. Yavuz devrinde Oylc bir ihmal, ihtimal ki bircok

kcllcyc mal olabilirdi. Bu yuzden de bclki bOylc bir unutkanlik zaten

ortaya cikmazdi. Sultan Valiideddin, daima bu ilk Mat merasiminde

bastonunu unutmus olan "etraf'in kurbani olmu§tur. Fakat aradan

a§agi yukari altmis, - yctmi§ yd gibi uzun bir muddct gectikten sonra

da gcrcekler bbylesine gizli kalmis olmali miydi? Rejimlerin hatir ve

icabi icin sahislarin harcanabilecegini kabul etsck bile bu isjn zaman

ve zemin bakimindan bir sinin yok.mudur?

Tarihi gercckleri s5ylc bir halirlayarak insaf ile du§unelim; §u

Osmanogullan ailesi bizim yiizumiizden nelcr cekmcmi§tir: iclerinde

normal bir ccel ile vefat cdcbilenleri parmakla sayilabilecek kadar az-

dir. Bir kismi "Hikmct-i' H u k u m c I "in garip bir cilvesine

kurban gidcrek nizamulalcm endisesi ile hayatlannin baharmda, hatta

7- Ali Fuad TOKGELDi - Gorup l§ittiklerirn - Ankara 1 9,5.1, sh. 138

bazilan da kundakla iken tilduriilmijslcrdirL.O kadar ki; lahla oturan-

lann bile ba§i musibcttcn ckscriya kurtulamarmsUr. Sirasi gclmisken

§u hususii da bclirtclim ki; " c v 1 a t v c k a r d e § k a 1 1 i" oylc

ulu orla tenkid cdildigi gibi bu ailcnin bir kusunracgil, bilakis millet

icin katlamlmis biiyiik fcdakarhklarindan biridir. Insanlik icabi ortaya

cikmasi miimkiin olan taht ihiiraslan sebebiyle millet fcrdlcrinin ikiye

aynlmalari vc birbirlcrinc silah cckmclcri ancak vc miimkiin mcrlcbe

bu yolla Onlenebilmistir. Bu yuzden bizim tarihimizde ba§ka milletler-

dc oldugu gibi yaygin ve dcrin ic harplcr gttriilmcmi§tir. Egcr bOyle

bir taht kavgasi zuhur cdip dc, millet ikiye bOluncrck birbirlcrinc silah

cekmis olsalardi, ihtimal cvlat vc kardc§ katli ccvazma istinaden 5ldii-

rulmu§ bulunan schzadclcrin adedini milyon kcrc asan masum insan

olebilirdi.

Muhakkak ki; her kaidc gibi bunun da sui istimal cdilmis olmasi

miimkundur. Fakat yinc dc muhlcmcl biiyiik ve dcrin ihtilaflan Onle-

mesi bakimindan scrlcrin en chveni oldugu gibi Osmanogullan

ailesinin millet yerine fcdakarhgi kendi sinclcrine cckmclcrinden ba§-

ka bir mana ifade etmcz. Bu itibarla, bu kaideden olsa olsa " O s m a -

n ogu 1 1 a r i ailesi" miistcki olabilir. Halbuki onlar bugiine ka-

dar her fedakarhgi din vc vatan icin sercf telakki ederek, hie bir

sikayette bulunmamislardir. BOyle oldugu haldc biz bir taraftan onla-

n kotiilerken, bir taraftan da millctc gclccek zarari bertaraf etmek icin

aile olarak katlandiklan bu fcdakarhgi sanki onlari miidafaa etmek

maksaduu ta§iyormusuz gibi aleyhlcrine kullanmak gibi iki katli bir

haksizhk icinde bulunmaktayiz, Tabiatiyle bizi bu tarzda dii§unmege

sevk eden telkinler, ustahkla kOrpc dimaglara zerkedilerek, milletimiz-

de tarih §uur ve mirasindan kopma gibi devasi pek giic bir illetin zuhu-

runa amil olmu§tur. Bu evlat ve karde§ katlinin hakiki mana ve ehem-

miyetini sokak adami haline gelen bugiinun yan miinevveri anhyamaz

ve anhyamamaktadir. Cunkii onun sakat tarih goni§ii ve devlet

teiakkisil)una manidir.

Su bir gercektir ki, biiyiik Tiirk Milleti'nin tarihi devamhliginin

38SAR1KLI MOCAHlDLHR KADlRMKIROfiMJ

39

tcmini igin hcmcn daima en biiyiik fcdakarliklan bu aile g5slcrmi§lir.

Vc ne hazindir ki: kcndilerinc kusur olarak izftfe cclilcn hcmcn her §ey

onlann misilsiz fazilctlcrini gttslcrmcktcdir. Bunlardan biri de, On-

lar'm rejim ve pok kavgalanni tinlemck icin ckscriya yabanci

ailclcrdcn kiz almalan, ycrli ailclcrc sadece kiz vermi§ olmalaridir.

Ostclik dc taht iizcrindc iddiaya mcdar olabilccck bir maddi vc ma-

ncvi kuvvct vc lavir ka/.annialanni Onlcmck icin ayni aileye iist iistc

bir kac kiz vcrmcmcyc dc son dcrccc dikkat ctmisjcrdir. Ihiimal ki, bu

tcdbir olmasaydi tarihimizdc Kavalali Mehmet AH Pa§a'nin pck

90k cmsali bulunacak vc dcvlctcok daha cvvcl parcalanip dagilacakti.

Bu ailcnin durunuinu en realist bir §ckildc Sultan Vahideddin

ifadc clmiijlir. "Bizim hancdanimi/.dan her liirliisii gclmi^lir; sarho§u

gclmi$lir; zalimi gclmi§tir, dclisi gclmi^iir; aptali gelmi§lir; fakat din-

sizi gclmcmisUr. Icimizdccn miibalaLsizi olan Sultan Abdiilaziz bile

"son nefesinde Kur'an'a sanlarak Oylc tcslim-i ruh cuni§tir. Kani ile

miilcmma olan Mushaf-i §crifi Yildiz Kiituphancsindc siz de gOzleri-

nizlc gttrdiiniiz.8 " Ustclik, Sultan Aziz mcrhum da din bakimindan

en miibalatsizi degil, bilakis en dindarlanndandir. Sultan Aziz, merhu-

mun muanz ve hasimlan, Sultan Vahideddin'in hasimlannin yani

Kcmalistlcr'in bir ncvi miibc^irleriydilcr. BOylc oldugu haldc O'nun da

bir takun kasdi telkin vc propagandalann tcsir ccmbcri disjna cikamadi-

gi bu bcyani ile anlasdmaktadir. Ama ncysebahsi dcgi§urmcyclim.

Bizim climizden en 50k cza ve ccfa ccken ve haksiz ithamlara

ugratilan Osmanogullann'dan biri de Sultan Vahideddin'dir. O'nun

devrinc aid bircok vak'alann canli §ahidlcri heniiz aramizda mevcud

bulunmaktadir. Buna ragmen O'nun hakkinda hakikali tcrs cevirmek

surcliylc korkakhklan, vaUm saticiligina kadar uydurulmadik yalanlar,

yapilmadik iftiralar birakilmami§ur. Bu gorgu §ahidlerinden pek cogu

sukuiu tercih cderck rejim endisesi ile konusmamis. ve yazmami§ ise

de; konu§up yazanlar, O'nun vatanseverligi ve hakkmdaki ithamlarm

yersizligi hususlannda birlcsmektedirler. Ancak uzaktan ve yeni reji-

min miidafaasmi iizerine almis, bulunan bazi kalemler O'na hiicum et-

mckte, fakat gergege saygih halirat sahipleri, biiyukliigu iizerinde itti-

8- All Fuad TORKGELDI - a.g.e. sh. 278 ,. .,. ,

fak etmcktcdirler. Sultan Vahideddin'in baskatipliginde bulunmus ve

hatirali da yan rcsmt bir miicsscse olan Tarih Kurumu larafmdan

basunlmi§ olan Ali Fuad Tiirkgeldi, O'nu, larih ttnUnde beraat etur-

mi§tir. Ali Fuad Tiirkgeldi'nin mii§ahedcye istinad cden "Goriip

I§ittiklerim" isimli kitabinda Sultan Vahideddin'in gergek hiiviyeti-

ne aid beyanlar ccrh cdilmcdikce hala O'nu hain ve korkak gibi sifat-

larla tavsif ctmck ilmi dii§iinceyc de, cdep ve insanliga da aykindir.

Ali Fuad Tiirkgeldi O'nu Sultan Re§ad ile kar§ila$tinrken §u

calibi dikkat bilgiyi vcrmektcdir. "...Sultan Vahideddin ise, bilakis

cin fikirli vc seriulintikal olup yanina girincc ruhundaki inbisat ve in-

kibazi gtizlcrindcn hisscder vc bugiin sizin caninizm bir sikintisi var

derdi."9Bircok kcrclcr Dahiliyc Nazirhgin'da bulunmu§ olan A. Re-

§id Rey'in hatiratinda da ayni $ckilde O'nun zcka vc dirayctinc §eha-

det cdilmektedir: "Tab'an oldukga zcki, fakat fazia mutcenni ve mute-

redditti. Diycbilirim ki zihni idrak vc iniikaldc scri, karar ve hareketle

bati idi."10

Ali Fuad Tiirkgeldi gibi hem Sultan Res,ad'in ve hem de

Sultan Vahideddin'in basjcatipligindc bulunmus, olan Liitfii Simavi

Bey de, O'nun dirayet ve zckasina dair ce$itli 5rnekler vermektedir.

Degerli tarihei Ismail Hami Dani$mcnd, Sultan Vahideddin'in

§ehzadeligi zamaninda Almanya'ya yapugi seyahat dolayisiyla Liitfi

Simavi Bey'den §u bilgiyi naklctmektcdir: "Bu seyahat hakkinda

Liitfi Bey Sadaret Makami'na gOndcrdigi bir raporda da

Miisjiruhileyh Hazretleri'nin Viyana'ya vuku bulan memuriyetlerinde

Devlet ve Millet'in "§an-u scrcf ve haysiyetini i'la buyurduklanni ve

kendileriyle temasta bulunanlara kiymctli bir hatira biraktiklanm ar-

zetmeyi bir vecibe-i vicdaniyye addcltiginden bahsetmektedir. l§te.bu

"vicdani" te'minattan dolayi , Liitfi Simavi Bey, Istanbul'a geldigrza-

man Dahiliye Nazin Talat Bey, kendisine: Size biltiln memleketin

emniyet ve itimadi vardir. Bu saurian ba§kasi yazmi§ olsaydi inan-

mazdim. Demek ki Vahideddin Efendi tahminimiz gibi degihni§!

diye, Ittihatcilann onu kendileri gibi dirayetsiz ve zekasiz bir sey zan-

L'\. !'i ~> l

. 9- Ali Fuad TURKGELDi - a.g.e. sh. 27410- Ahmed Resjt REY (H. Nazim) GordOUarim

istanbul 1945, sh. 256-. ........

Yaptiklarim

40SARIK.U MOCAIllDLHR 41

nctmis, olduklanni iliraf etmi§lir. Gene Liitfi i*ey .Veliahd Vahided-

din Efendi'nin Almanya scyahalindcn bahsedcrken

:

" Musarunilcyh Hazrctlcri'nin mcflur okluklan nezaket, akl-u

kiyasetvc cvsaf-i bcrgiizTdciscJmparalorHazrcllcri'ndcnbcd ilekendi-

lcriylc tcmasta bulunanlarca fcvkaladc takdir olunmugtiir demigtir,"

Dcvrinc aid kusurlann hemen hepsi ctrafma aiddir, dcmiglik. Bu

ciraf icindc en mcs'ul vc hatali olanlardan biri Damad Ferid'lir. Gcr-

ccktcn gayct bilgili vc kuvvctli bir gahsiyete sahip olan Damad Ferid

Paga kal'iyycn hain olmamakla beraber burada izahi imkansiz olan

cegitli sebeplerle cok hatali bir siyasct utkip ctmi§tir. devrin pek

buhranh olan gartlarinin gclirdigi gagkinlik ve mccburiyctlerin tahlil

vc mlliiakagasina bu cscrdc imkan yoktur. Ancak $u kadanni bclirt-

mcklc iktifa cdelim ki, Sultan Vahideddin'in O'nu birkac kcre arka

arkaya sadra/amliga gclirmig olmasini ulu orla tenkid cdcnler, tsten-

bul'da hergeye hakim olan iggal kuvvctlcrinin baskisini unutmakia

vcya bilmcmczliktcn gclmcktcdirlcr. AH Fuad Tiirkgeldi bu noktayi

da aydinlatacak bir vesika vcrmcktcdir. O'nun sdizadcliginde Damad

Ferid icin §u bcyanda bulundugunu biklinncktcdir: "Diinyada Uc

mclun vardir. Bunlar sacayagidir; Biri bizim hcm§irc, biri zevci olan

Ferid Paga, digcri dc oglu Siimi"12 Hakkmda boyle bir kiymet hiik-

munc sahip bulundugu bir insani birkac kerc Sadrazamhk Makamin^a

11-ismail Hami DANISMEND - Izahli Osmanli Tarihi Kronolojisi

-Istanbul 1961, Cild IV, Sh. 441

12 - AN Fuad TURKGELDi - a.g.e. sh. 273 Namuslu bir adam

olan All Fuad TURKGELDi ' nin naklettigi bu beyanin Sami Bey ve

annesi hakkmda dogru olmasina imkan yoktur. Zira Sultan Vahided-

din merhumun gurbette olene kadar beraber bulundugu kizkardesj Me-

dina Sultan ve O'nun oglu Sami Beyle yakinhk ve ba£jliligi burada

izahi imkansiz bir tafsilati gerektirir.

Sultanzade Sami Bey'in de Sultan Vahideddin gibi §edid bir "It-

tihad^i du§mam" olmasindan dogmu§ bulunmasi muhtemel olan bu

sozun ayrica uzun uzun tahlil ve tamiki gerekir. Esasen Ali Fuad Bey

de "Refjk Bey"den isittiCjine nazaran" diye.rek rivayetin kayna^mi agik-

lamaktadir.

S. M. I. le SuJtan MEHMED VI

Talihsiz bir padisah

SULTAN VAHiDEDDlN

II

42SARIKLIMOCAHlDLBR 43

getirmi§ olmasi clbctte sebepsiz dcgildir. Ozaman hukumet, i§gal

kuvvctlcri clinclc bir ncvi kukla durumundaydi. Hiikumeti bu duruma

gctircn dc nc Sultan Vahldeddin, halla nc dc Damad Ferid Pasa idi.

Bugiin kabahati bunlara yikan kalem§r3r vc politikacilann iistadlan

olan hlihalcilardi. Sultan Vahldeddin, Damad Ferid'i bilhassa Ingi-

lizlcrin zoruyla isbasinda tutmustur. Bircok kcreler O'nu bu makam-

dan uzaklasiifmissa da i§gftl kuwctlcrinin icban ile yeniden tayine

mccbur kalmistor. Damad Ferid Pasa da her nasilsa tngilizlerc inan-

ml§, onlann asil maksadlarmin "Ankara Hiikumeti'ni degil, "Istan-

bul Hiikftmeti'ni suclu duruma sokarak " H it ft fe t"in yikilmasim

tcmincimck oldugunu anlamakia cok gee kalmistir. Hukumet merkezi

i§gftl edilmis. vc clinden her ItlrlU sclahiyct ve iktidan fiilcn ahnmis

bulunan bir hUkftmdar, bftyle bir ccbir alunda Ferid Pasa'yi sadrazam-

hga getirmis. bulunmaktan dolayi kinariamaz. Ustclik, O, Damad Fe-

rid Pafja riyasetindeki hilkumct'in bircok icraaUna icabinda kar§i cik-

mak surctiyle §ahsiyct vc vatanscvcrligini mumkun oldugu kadar

gostcrmckien de gcri kalmamisur. Bu davranisjann basmda "Scvr

Muahcdcname Projcs i"nin tasdik makaminda imza edilme-

sine kar$i gosterdigi direnmc gclir.

Bugiine kadar iizcrindc durulup hakki verilmemi? olan bu hareket,

6zencbczcnemcydanagetirilen', Scvr Sulh MuahedeTekli

f i" 'nin kuvveden fiile cikmasim onlcmis, ve onu "P r j e" halinde bi-

rakmisUr.13 Bu muahedenamenin lek basma bir tarafini tc§kil eden Tiir-

kiyc'nin bu suretle tasdiklcn imtina ctmesi sebebiyle diger devletler de

bunun tek tarafh olarak, imzalanmis olsa bile bir hiikum ifade etmeyece-

gini miilahaza ederck tasdik etmemislcrdir. Bu yiizden Yunanistan,

Sevr Muahedenamesini tasdik eden yegane devlet olarak yapayalmz

kalmistir. Hukuken mulebcr birvesika haline getirilemiyen SevrMua-

hedenamesini bOylece Sultan Vahldeddin bertaraf etmisUr. Memle-

ketimizin isgaliise ",Sevr Projesi"ne gore degil, "Mondros

13 - Prof . Dr. Charles GROZAT - Devletler Umumi Hukuku /Is-

tanbul 1950, C. I. sh. 399

Namuskarane beyanlanyla Sultan Vahldedden'i tarih sahnesinde

beraet ettiren en yakin musahid Mabeyn Baskatlbl

ALi FUAD BASGELDi! 1 J I'

44SARIKU MOCAHlDLER KADlR MISIROdLU

45

MUtarckcnamcs i"nin ycdinci maddesine isunaden vuku bulmu.?-

tur. GunUmuze kadar dcvam eden Utfih tahrifkarligi, O'nun bu vatan-

scvcr harckctini unutturttiugiur. Ustclik musahedelerine istinaden ko-

nusan vc ya/.an birkac ki§i hilalina, o dcvri kotiilcmck maksad.ndan

harekct eden kalemgOrlet Damad Ferid hukiimctlcrinin veballenm dc

O'na yuklcyc gelmi§lerdh\ Nc gariptir ki; .vaiamn i§galine gayct tchh-

kcii ycdinci maddesi hukukl mesned teskil cdcn " Mondros"u imza-

hyanlardan mcsclfi Rauf Hey (Orbay) c toz kondurmayip kendisini

Baswkillige kadar yUkscltmis, olanlar, bu i§gallere esas olmayan

Scvr'i iistclik tasdik cuticmck icin dircncn Sultan Vahideddin'i

hain ilan etmekten gcri kalmam.sjardir. Asil fclakcic scbcp olan miita-

rckenamcyi im/a cdcni sojlamadiklan- halde hi? bir fiili notice vermc-

ycn bir muahcde projcsini, hem dc tasdik elmeyenin hiyaneline huk-

mcylemcleri ne Olcude hissl vc kasdl hareket ctiiklerini gostcrcn tipik

bir misaldir.

Sirasi gclmiskcn §unu da bclirtmek istcriz ki, " S c v r"den dolayi

Ferid Pasa ve hiikQmctinin dc ittiharm pek oyle sanildigi kadar hakh

bir tenkid degildir. Bu mev/.uda gelgcc siyasctin hususi maksadlar ve

hislcr uzerine kurulmus. kiymet hUkumleri vc tclkinlerinden azade ka-

larak du§iinursck goriiriiz ki, bu kotii sulh projesi istiklal savasma za-

man kazandirarak imkan vermigtir. Soylc ki, Ingiliz, Fransiz ve Ita-

lyanlan saf di§i edcrek bizi sirf Yunan'dan ibaret bir hasimla

ugrasmak gibi bir imkana nail ctmistfr. Sultan Vahideddin ise, Itti-

hatci hiikumct erkaninin baski ve israrlarina ragmen muhakkak ki, iyi

bir diplomas! vesikasi olmiyan Sevr Muahcdcnamesi'ni tasvip etme-

mekte israr ctmistir. Buna dair red ve cerhi imkansiz bir delil zikrede-

lim O devrin Dahiliyc Nazirlanndan ve Scvr Konferansi'na giden sulh

murahhaslanmr/dan Re§id Rey Bey, 1945 yilinda Istanbul'da hatira-

lanni "Gordiiklcrim, Yapliklar.m" ismiyle yayinlamisbr. Bu kitaptaen

selahiyetli bir mUslhid sifatiyla Sultan Vahideddin'in Sevr

Muahedcsini imza ctmcmck icin hukumetc ragmen direndigi belirul;

misdr. Adi gecen escrin 299 ncu sahifesinde bu busus.hic bir tefeddu.

de meydan vcrmcyecck bir sfirclte oriaya konmustor: "Zat-i

§ahanenin bu muahcdeyi Sadrazamm ibramina ragmen tasdik-

ten suret-i kat'iyede ictinap ettigi giipheden bcridir." M Mcmlcke-tin en secjkin simalarmin kalildigi bir isli§ari loplanti olan "Saltanat

§urasi"nda bile bu muahedenin sadece bir tek muhaljfe mukabil

topyckun kabul cdilmcsinc ragmen, Sultan Vahideddin'in bu

muahedcnameyi iistclik dc hukumclin israrma ragmen, tasdiktcn imti-

na etmesi hi9 mi takdire deger bir harekct ve hizmct degildir? Bunaragmen yeni rcjimi ycrlcsurmck vazifesini iizcrine alanlar, bilcrck ve-

ya bilmcycrck gcrccklcri talirifle tcrsyUz edip onu koiiilcmcktcdirler.

Vak'alar hakikaten vahim ve lstirap vcricidir. Fakat Sultan Vahided-din vatansever bir insan olarak daima yapilabilccek olani yapmaktangcri kalmamisur.

Daha tahta ciktigi giin, Eba Eyyiib-el Ensari Hazretlerinin Tiir-

besinde yapilan an'anevi "k i 119 k u § a n m a m c r a s i m i " nde

mcrasimin vekar ve icabini unutarak hungiir hiingur aghyordu. Va-'

tan hududlarindan gclcn maglubiyct habcrlcrinin dcrin istirabi ile kiv-

ranarak "Bu giinlcr icin mi kihc kusaniyoruz?" diyordu. Devrin ba§i

goklerde, din adami §eyh Siinusi Hazretleri tarafmdan yapilan bir

dua ile kendisine Hazret-i Omer'in Kilici takilirken 0, aglamaktanmerasimi takibedemez bir hale gelmis, ve Yaver Omer Pasa'nm, butavnn padisahhk vekar ve mehabetine yaki§miyacagi hususundaki

niyazim kulagina fisildamasi suretiyle kendine gelebilmisti. FakatO'nun saltanati muddetince aglamasi yalniz bu gune inhisar etmis, de-

gildir. Izmir'in Yunan ordulan tarafmdan i§galinden sonra vatamnselametini temin etmek iizerc liizumlu tcdbirlcri ittihaz icin memleke-tin ileri gelenlerini "Yildiz Sarayi"na davct ctmi§ti. Saltanat §urasiadi verilen bu toplantida yaptigi kedcrli konu§madan sonra da hungiir

hungur aglami§ ve ancak son halife Abdiilmecid Efendi'nin kolunagirmesi sureti ile salondan gucliikle cikabilmi§ti. Bu hadise Ali FuadTiirkgeldi'nin hatiratinda §Oylc anlatilmaktadir: " Yunanhlarm izmir'i

14 - A. Re§id Rey - a.g.e. sh. 299

Hi

46 KADlR MISlROtfLU47

„.s

-i v •>\v v j

1

CQ

U. > .):>,! I ' *. -CI

CO C(0 CO

c x>CO c

cCO

iQ.3

c .*:0)

"2 En> j£>C3> CD

CO T3Nc'E

1— :>CCOC/»

'

3 "55-*: sy V) . 1

35 j=

c c'c

c173

OCO

111

IECO £> >cCO*-»

XI3 3</) E 'ii

„ £c CO

'c 5.T3 CDJZ aI <co

[M

:D £s>

0)

:QDl

i§gal ve Anadolu i9erisine tecavUze ibtidar etmcleri ttzerine Zat-iSahane ahval hakkmda teati-i efkar vc itlihaz-i karar cdilmek iizereSarayda bir Suray-i Saltariat akdini irade ctmisti. Heyct 26 Mayis1336 tarihinde Yildiz Saraymm list kat.ndaki biiyiik salonda igtima ct-U. Ictimadan evvel hcy'ci-i viikela, Sarayda Viikela odasmda loplan-mislardi. Bazi hanimlann ezciimlc Halide Edip Hanim'm ictimadabulunacagini haber almi; olduklanndan bunun ccvaz ve adcm-i cevazihakkmda beyinlcrindc miinaka§at ccreyan eyledi. Mcclis-i vukelayamemur, Resid Akif Pasa, kadinlann mcclise i§iiraklannm adem-i cc-vazindan bahsetmckte, Ciiriiksulu Mahmud Paga , bunda beis gOrmc-mekie idi. Nihayet kadinlann gclmiyccegi anlasilmca mlinakasaya ni-hayct verildi. Hiinkar, rcfakatindc Vcliahd Abdiilmecid Efendi 61duguhalde bizzat hazir olarak atidcki nutukla mcclisi kii§ad eylemi§tir.

"Devlctin ducar oldugu vaziyct-i haziraya dair miisavere edilmekuzerc viikela, ayan vc mutehayyizan-i memlcketi davet ettim. Dcvlet-iOsmaniyycmizin maruz kaldigi mii$kilat hakkmda acilen lazim gelentedabiri ittihaz eylemeleri ve huzzar-i kiramin her birerlerinin layih-ihatin olacak fikirlerini ve rc'y-u mUtalcalanm bcyan etmeleri itibariy-*le bu ictirhai miiteyemmen ve mes'ud addediyorum. Bu meclisi, ciim-lemiz hakkmda bais-i intibah ve hidayet buyurmasmi Cenab-i va'hib-Ulataya'dan niyaz ederim. Riyaseti, Sadr-i 9zam Pa§a'ya havale ettim."

Ben meclis salonunda olmadigrnidan nutk-i hUmayunu vemiizakerat-i vakiayi bizzat istima edemeyip ertesi giinki gazetelerinnesriyatmdan itula hasil eyledim. "Bu mebhasi dercden maksadimise nutkun iradini miiteakip Hiinkann, meclisi terk ettigi siradare'yiilayn gormiis oldugum bir halini tasvirdir: Musariinileyhmeclisten cikarak Abdiilmecid Efendi de koltuguna girerek, ortakattaki daire-i hususiyyelerine avdet ctmek uzere melul ve mah-zun bir halde servis merdiveninden inerken, iki goziinden yasakip "Kanlar gibi aghyorumL" diyordu. 15

1 5- AM Fuad TORKGELDi - a.g.e. sh. 21

5

48 sarhciimOcahidlbrKADIR MISIROfiLU

49

Muhakkak ki Sultan Vahideddin valanm icine diistagu

fclakcllcr karsisinda sadccc boyle aglamakla iktila ctmis. dcgildir. O,

icpcsindcki i§gal kuvvcllcri kumandanlarmm lahakkiimlenne ragmen

millctin i§gal vc islilalara kar«ji birlesjp kendisini kuruirabilmcs. icin

elder, gelen hcrscyi yapmijur, Bu giinc kadar, Anadolu'da nulll b.rki-

yarn hazirlayarak vaianm kurtulu§unu tcmin eden kadronun ba§inda gd-

zUken M. Kemal Paga'yi bu hareketememureden insanin Sultan Va-

hideddin oldugu pek ya/.il.p sttylenmiyordu. Bu da rcjim bak.m.ndan

5imdilik ac.klanmamas. gercken nazik bir nokta iclakki edilmckie idi .

Fakal son giinlcrdc yayinlanan bir kac cscrlc, birkac dcgerli had-

rat bu gercegi dc art.k ortaya koymus, bulunmaktadir. Esascn bu du-

rum otcden bcri o devri yasamt§ insanlar larafindan kulaktan kulaga

husust mcclislcrdc fisilU halinde dola§«yordu. Fakat bir UlrlU yazilami-

yordu: Halbuki gcrck "Birinci Biiyiik Millet Meclisi"ndc vc gcrckse

"Er/.urum Kongrcsi"ndc bu hususta pek cok mUnaka§alar ccrcyan ct-

misti Oriadaki mcvsuk vaziyctc ragmen M. Kemal Pasa da bu tarzda

hareket etmigtir. QUnkU TUridye'de bin yilhk bir idarl ve siyasi rejim.n

an'anclcrini kaldinp atmak icin "Halite" vc "Sultan" sifatlanni haiz

bulunan Vahideddin'in hain gosterilmesi icab ctmcktc idi.

Tabiatiylc her rcjim, kendini oturiup yerlc§tirmck icin evvelki

idarcyi usul vc kadro itibariyle kotiilcyip baurmak mcvkiindedir. Bi

iSte cok kcrc ifrala gidilmcsi dc tabiidir. Zira cski rcjimin dogru vcya

yaiis yerle§mi§ ah§kanjiklanni yikmak clbctic kolay dcgildir. Sultan

Vahideddin'in lalihsi/.ligi dc buradan dogmaktadir. Yoksa Turkiyede

"Saltanat" kakhnhp, ycrine "Cumhuriyet" kurulacak olmasa veya di-

gcr bilincn ink.laplar gcrccklc§tirilccck bulunmasaydi, hi? kmise ci-

kip da Sultan VahidcddhVi kbtulcmek ihliyac.ni duymayacakti. Ev-

vela §unu belirtclim ki, vcliahdligi zamamndan ben tamdigi

M Kemal Pasa'ya itimad ctmck. vc i§gal kuvvetlerini aldaUp,gozlenm

boyayacak sunl bir mcmuriycl ihdas eylemek suretiyle onu Anado-

lu'ya bizzat Sultan Vahideddin gondermisUr. Uslelik M. Kemal

Pasa busirada Anadolu'ya gilmcyi degil, kabineye girmegi dii§unu-

yor ve bunun icin gah§.yordu. 1(i

tzzet Paga'nin sadnazam, kendisininde Harbiyc Nazin olmasini tcmin icin harckclc geemfc bulunuyordu. "Bu durumda onu Anadolu'ya gitmcye razi ctmck icin Sultan Vahi-deddin'in giiciiik cckligini, yavcrlcrindcn Ali Nuri Bey bize saraha-tcn ifade etiigi gibi N.Fazil Kisakiirek Bey'e dc tckrarlamis. ve bugcrcck, O'nun " Vahiduddin" adiyla yayinlanan eserinde §u §ekildeycr almisnr:

"...Mustafa Kemal Pasa'nm huzuruna kabul edilijindcn bir iki sa-at sonra Ba?yavcr Naci Pa§a (Naci Eldcniz) yavcrler odasina gcldi vehaykirdi: "Hunkar Mustafa Kemal Pasa'yi iknacdebildi!... Buhayki-n? kclimesi kclimcsinc kulaklanmdadir. " Ikna " labiri yerindedir." 18

Sultan Vahideddin'in Mustafa Kemal Pasa'yi Anadolu'ya gon-dermck icin cok ugra§tigini vc "israrla ikna edcbildigini" o zaman ka-binedc bulunan Seyhiilislam Mustafa Sabri Efendi dc sarahatcn te-yid ve ifade ctmektcdir. 19

Ancak unutmamak gcrektir ki bu "ikna edi§" Milli Mucadele"

igiri degil, "serv"in ishahini tcmin cdcbilccck bir takim protesto hare-ketleri icindi. Yunan'in tzmir'e cikartilmasi vc bundan dolayi bir "Mil-li Mucadele" ihtiyacimh dogmasi , Kemal'e bu vazifc vcrildiktcn son-ra Percpalas'ta olan bir takim gi/.li pazarliklarin cseridir ki bunun izahedilecegi yer burasi dcgildir..

Sultan Vahideddin bununla kalmamis "bu is. icin liizumlu para-yi da sahst atlanni satarak" tcmin etmi§tir. Cok iyi bir binici olan Sul-

16 - Kazim KARABEKiR - Istiklal Harbimiz - Istanbul 1960, sh.1817- Sultan Vahideddin merhumun yaverliginde bulunmus olan Ali

Nuri Bey (Sadrazam Tevfik Pasa'nm oglu) Mustafa Kemal'in bu sira-da. Harbiye Nazin degil sadrazam olmak icin faaliyet gosterdigini soyliiy-or. Bak: N. Fazil Kisakiirek - Vahiduddin - Istanbul 1968 sh 154

18- N.F. KISAKIIREK : a.g.e. sh. 15419- Seyhiilislam Mustafa Sabri Efendi - Mevkuf-ul Akli vel ilmi ve

Ahm mm Rabbilalemiyn ve ibadihil Murseliyn - Kahire 1950 c.1 sh. 468

i

50SARIK1.I MOCAHtDLBR KADIR MISIROtiLU

51

tan Vahidcddin, gayct kiymclli yan§ atlan beslerdi. Bu surclle elde

cdilcn kirk bin alum M. Kemal Pasa'ya vcrcrck,20 O'nu Mill! Miica-

dclcnin basmda ma'ncn oldugu kadar madden dc tcchiz etmistir. Bu

kadar biiyiik bir mcblagin normal bir harcjrah vcya miifetlisjik vazife-

siylc alakali hcrhangi bir tahsisat Iclakki cdilmcsinc dc imkan yoklur.

Ustclik halcn Fransa'da ikamct ctmcklc bulunan "Osmanh Hancda-

ni"nin cok dcgcrli bir fcrdi: Mahmud §evket Kfendi21 bu mcblagin

miitcaddid yardimlarla "DOrtyttz bin alun"a yiikscldigini ifsa ctmi§-

tir.22

DOrtyllz bin akin lira nc dcmcklir du§uniinijz...Ustclik bir baska

dOrtyiiz bin lira mcs'clcsi daha var. Onu da M. Kemal Pa§a bizzat iti-

raf cdiyor. Aydin Ccphcsinin ihtiyaci icin kullanilmak iizcre "Donan-

ma Cemiyeti"nin clindc bulunan paralardan dortyiiz bin lira" lalep et-

mi§, Istanbul Hukumcti dc bu istcgi ycrinc gctirmisUr.23

Bu kadar parayla nclcr olmaz. Buna bir dc biraz ileride naklettigi-

20- ATSIZ - Turk Olkesi - istaribul 1 956, sh. 86

21 - Mahmud Sevket Efendl, Sultan Abdulazlz Han'm

evlatlarmdan Seyfeddin Efendi'nin oaiudur. Gurbette gecen istiraph

hayatmda daima mill) duygularla me§bu olarak Turkiye ve Tiirkler icin

cirpinmi§ vatansever bir Osmanoglu'dur. Misir'da bulundugu siralarda

oradaki Turk talebelerine karsi sahip oldugu imkanlarla kiyaslanami-

yacak derecede maddi ve manevi muzaheret gbsterdigl bu talebelerin

ifadeleri ile sabittir. Bu muhterem §ehzade cesjtli hastahk ve sikintila-

ra musab olan biricik evladi Nermln Sultan Efendi ile birlikte Fran-

sa'da ikamet etmekte ve mill! asabiyeti yuzunden Fransiz tabiiyetini ka-

bul etmedigi icin her turlu i§ ve sair imkanlardan mahrum bulundu -

Qundan sikmti iginde ya§amaktadir. Son gunlerde barendigimize na-

zaran da evinde resim yapip satmak suretiyle hayatini idame ettirme-

ge cali§maktadir ki, bu durumun Turk Milleti hesabtna ecnebilere karfi

cidden yuz kizartici bir keyfiyet oldudjunu soylemeye hacet yoktur. (Bu

degerli §ehzademiz ne yazik ki, aziz vatanina kavusamadan 31 Ocak

1973 tarihinde vefat etmi§ ve Bangols Sur Ceze kasabasi'nm mezarh-

gina defnolunmi§tir. Mevla rahmet eyleyel)

22- Tercuman Gazetesi - 5 Temmuz 1 967 tarihli nilsha.

23- Mustafa Kemal: Nutuk - Ankara 1927, sh. 206

miz "Ferman-i Humayiin"u cklcrscniz, kurlulu§ savasmin ana isti-

nadgahini kavrarsiniz. Birakin M. Kemal Pasa vc arkadasjan hakkin-daki idam karanni da, cl altmdan isjeyen deslcgc bakin. Sultan Vahi-dcddin zahirdc Kuriulu§ Sava§i'njn alcyhinde gttzukmesc vc oyleharckct ctmcscydi, i§gal kuvvctlcri bunu kendisinc neye mal edcrlcrdi,

hesap edcbilir misiniz? Size bu hususUi Tiirkiyc'dc ilk olarak M. Ke-mal Pa§a'ya Sultan Vahideddin'in cmriyle vcrilcn bu paralardan bi-

rinc aid olup Mustafa Kemal larafindan tanzim ve imza cdilmig mu-vakkat bir makbuzu sunuyoruz:

DAHiUYE NEZARETI

HUSUSI Adct

1.000

Yalniz bin liradir

Asayi§-i dahiliyyedc gSrulecck lilzum tacrine sarf edilmck veba'dehu tcferruatlt hesap ile tcbdil olunmak ilzere i§bu balada muhar-rer bin lira-yi Osmaninin Dahiliye Nczaret-i Celile'sinden ahndiginimiibeyyin makbuzdur.

Dokuzuncu Ordu Kiiaati Miifetti§i

Mirliva

Mustafa Kemal

Anlasddigina gore hangi vekalctte ne kadar para varsa toplayipkendisinc vermi§lcrdir. Zira sagdan soldan baska makbuzlar da ortayagikmaktadir. Bunlardan birini daha zikredelim: M. Kemal Pa§a Anado-lu'ya giderken kendisinc makbuz mukabili olarak Dahiliye Nezareti,tahsisat-i mesturesinden yirmibe§bin lira vermis, bulunan o zamamn Da-hiliye Nazin Mehmed Ali Bey sonradan "yiizellilikler" listesirie dahil

edilmi§tir. Fransa'da yasamaya bajlayan Mehmed Ali Bey orada "Zin-cire Vurulmus. Cumhuriyet" (La Rcpubliquc Enchainee) isimli bir

52

"S

tt>

» ) ^* ^>

-t->

-A> Is'..*». V̂

+<*

- *V<

4 < £> f

*•&

'' <

~VM.Kemal'in Anadoluya gonderilirken Dahiliye VekaMetinden

aldigi paraya kendi elyazisiyla tanzim edip verdigi makbuz

53

-GURBETZEDE BtR BUYUK §EHZADEYLE

(MAHMUD §EVKET) YADELLERDE HASBlHAL-

Efendi'nin bu resmin arkasina kendi ei yazisiyla du§tugu not:

"Qok kiymetli Kadir Misiroglu evladima ... 2 Kanun-i sani1968 tarihinde (Banyol) kasabasi'ndaki evimizde birlikte gikardi-gimiz fotografimiz... Acaba o mes'ud gun bir daha gelecek mi?!

28.12.1968

(Imza)

En gCizide Osmanli §ehzadelerinden biri olan Mahmud§evket Efendi (1903-1973) Hazretleri ile bu eserin miiellifi Ka-dir Misiroglu'nu Giiney Fransa'da kugiik bir kasaba olan Bag-nols Sur Ceze'de vaki mulakatlan esnasmda tespit eden bu re-

sim 1968 yih Ocak ayinin ikinci gijnu gekilmi§tir.

54SARIKUMOCAHlDLKR

ga/cle fikardi. Bu gazelcdc bir cok vesika meySninda mezkur

mcblaga aid makbuzun fptokopisini nc$rctmisUr.24

M. Kemal Paga'yi Anadolu'ya gondcrcn hiikiimclte seyhijlislam

sifatiyle vazifeli bulunan Mustafa Sabri Efendi dc O'nun para, fer-

man, gcnis. imtiyaz vc selahiyctler vcrilcrek gttndcrildigini, clinc vcri-

len bu fcrmanm Mondros Miilarckesi muvacchcsindc gayct gizli tutul-

dugunu sarahatcn tcyid eylcmcktcdir.M

Mahmud §evket Kfendi, kcndisiylc roportaj yapan gazeteci

Murat Sertojjlu'na26

bu hususta chemmiyctli iki vesika tcvdi ctmi§,

bunlar Tcrciiman Gazctcsinin 5-6 Tcmmuz 1967 tarihli sayilannda ya-

yinlanmi^ur. Bunlardan biri Sultan Valideddin'in Mustafa Kemal'e

vcrdigi vc dti§mana kar§i "asker", "memur" vc "halk"in yekvucud

olarak lruicadclc ctmclcrini bildircn halt-i hiimayundur:

Hatt-i Hiimayun sureti:

Yavcran-i schriyarimdcn Erkan-i Harbiyc Mirlivasi Mustafa

Kemal Pa§a'ya:

Harb-i umuminin miillcfikin hcsabina ziyai iizcrine tahassiil eden

24 - Bak: Sabahaddin SELEK - Anadolu Ihtilali - istanbul sh. 127.

25 - Bkz: §eyhulislam Mustafa SABRi - Mevkuf-ul Akli vel ilmi

vel Alim min Rabbilalemiyn ve Ibadihil Murseliyn - Kahire 1950, cild

l.sh. 469

26 - Bu roportaj "Gurbette bir §ehzade" adiyla Tercuman Gaze-

tesinde 27 Haziran .- 4 Temmuz 1 967 tarihleri arasmda yaymlanmi§tir.

Murat Sertoglu, ilk defa burada Turk umumT efkanna aciklanmis bu-

lunan vesikalarm Mustafa Kemal ve Sultan Vahideddin hakkmda ah-

§ilmi§ kanaatler muvacehesinde hazmedilip ho§ gorulebilmelerini te-

min igin Sehzadeye Mustafa Kemal mevzuunda soylemediklerini de

soyletmek mecburiyetinde kalmistir. Bu hususta muhterem Mahmud

§evket Efendi'nin Turkiye'deki bir dostunayazdidji, mektup .mahfu-

zumuzdur. Hala "gee yiQitim gee" uslubuna mahkum olu§umuz memle-

ket fikir hayati bakimmdan elem verici bir keyfiyettir.

1

>

KAD1R MlSlROOLu 55

Sen,yemi„ karari vecfiile iayin oJ nduLf^6*^' Hm'^

def-i saile bczl-i cchd-ugaSS„^?Unu men '

i,e «fenve miilkunun eyfldi-irnoSS!^ "asuniyetini teyid

JM cdiJmcsini, seJamij£g£?« ^^^ °larak h™~&™ iradc ettim.

'C 8Sker ve memQrine ve ahaliyc tebli-

r •.Mehmed Vahideddin

nhidir.Kemal '" harekeunden iki gu„ Oncesinin ta

Bilhassa gcnclcrin, bir bu "H<m u-- -

memleketinsaldmacllerden vliHHu™yun"daki "... miJJet ve

-«* olarak^reket^l^^T'"^^ ** vekv«!™ara ve halka tebligini ira*Sj!

f^

'

C bir,ikte a^ere, me-okuduklar, yalanlan haurtayiptLS' f^""'

bk de mek^gerektirL.

dy'P ^"^tirmalar, hayli aiaka cekici olsa

* k)Sa bir izahatta bulunmat Lvnr «r* W"' baWn <*«*«-

»* ^reti, Bahriye Nazai ve b r'

f'mamn vay<nl4i-

™ ft*a kendisini Anadolu v't??** de *udur; M. Ke-reken cmirleri vcrebilmek1b*2^*^ ^"damna ge.

yazrii bir emir istemi§tir. £j *J Jf

*» gcmi kapumina hita^«« bff ihtiyat olmak lizere M. Kema » P^"

'mn^ VCm,ek,e b^-suretini al,p fnfzetmisrJr SomadTl I? '" C, 'ndcki ferma"'" bir

-£«M^ SELEK .^iutaa . |aanbuM966TO

56

KADlR MISIROGLU 57

V\¥'i ^ '* ? -

)

&o(

c

3. :

nac '§ ;

> s*» CO

E c '

CD 3 '

£ c ;

hi »•

I &to £•' 1

"O QrfU

CD *9|CO ^BCD H^B"* 9>5> j.^ #5 '

CD LL. > -— rf

'

CD ^— c r

<W <B

E 4=CD CO '

^ CO"

r] c-S 1 -

c —•.- CD

C = j"O ">fl"O n!o> COV."2 >f£ -fiMCB T> 1

C 1™ i*-*

3 1(/.) 1

gelmi§tir.

Esasen SeyhulislAm Mustafa Sabri Efendi'nin bu fermanm.n

^jsss?? ok,ugunu beyan etmi§ b-«- -

bir sS clt v

ah '"de

I

ddin Ctraf,"daki bmn^ekl- ^delieJ

u cr M Ke^ ,

"'"^ °*" ***^ ^rde gCriilecegitare M. Kema! »le saray aras.nda ehemmiyeffi rolii oynayan Avni

MKe2T GayCt d "rUSt blr inSiW1 0,a" Avni «** "? i iSSSS SC?m

tSi> Padi§ah " S3drazama"i eiel, bir

or a 1 " Yin:^

rkm ' 5 hJkayCSi UZm bk Vak

'

a olarak o«tan ve n

',1 W***W Qzere, son gune kadar aid*

ZZZ1 ,

T

mCn Anad°,U'

ya 8itmCmek *in di™» M. Ke

o"a y la hrg n"^^ teVkif «*«**' h°«»™da §ayiolan yalan habcr uzcrme g.tmcye razi olmasma ve bu babda Avni Paamn gayret ve faaliyetleri ile Ingilizler, M. Kemal P2 v Sarav

r;:d^^

haJealn

ALS

,'fan

^;,hideddin,in *** ayni zamanda veliahd (sonhahfe) Abdulmecid Efendi'nin bile Kurtulus Savas, ile ne olciide

7

g«| bulundugunu teyid eden su saurian da ibret naza^naItai"

edem ivo

C

r

1

du

ht

Rn\bd

t,meCid EfendI

'muhakta,k W;» ^ammuledem yordu. Baska bir yaz.rn.zda tafsilat.m nakledecegimiz vechile

ZSSSP? Sa,rn'

da fzmir'

in«*^*ES -

Islnf t, '^mUVaCehesinde** hatip Su.eyman NasiP in hi-tebe m dmlcdig, zaman, ayaga kalkarak hatibe hak verir mahiyettekonusrnaa, butun iggal ordnlan kumandanlannm hayretini muc n omU?

'

Su,ta" Vahid^"' * Veiiahdini ondan sonn,I Siyt

deva™."?eyM "S'am Mustafa Sabrl ffendi a.«.« ... 469 i .

58

SARIKUMOCAHIDLER

herkesten ve herscyden "mecburen" tccrid eylemisti. Yam,2 Abdul-meed EfendTnin Anadolu'ya g^k arzusu da Liml idi Topkapv^ehremin, scm^rinde ilk mim tc^ihlt. kurmus olan arkadjm

S

y"Z**m Emln A,i Bey' c miiracaat eden Ru§en jgRjVel.ahdm bu istcgini ac.klam.s, fakat Anadoiu ile yap.lan LhaSneucesmde Muslafa Kern,, Pasa daha HavzadaX ImnTdtmkald.nlacagm, beyan etmiS oldugundan bu hususta verilccck ce"bin menf, olarak icccili eyleyecegini biliyorduk. Emm Ali Bey 2tT

brrirk R,,§en^ *&*#'** ^ «**& •£emi§,ben do kendisinc "Mustafa KemaTin fikirleri asikard.r Bumalum ,kcn Vehahd, Anadolu'ya gecirmege kalkarsak memleket iki

S;i°glZ> ^^ ^ tCkIif,n »»* -icelenmeyeccgini

Bunlardan baska Veliaht Abdulmecid Efendi'nin Seccadecibas,Zek. Bey g,zl, teskiladnuza dahildi. Bana mUteaddid defaiar, Veliahdin AnadoiuVa gecmek istedigirii s«ylemis her dcfas.no. kend isi buarzununrtahakkukuna imkan olmad* yolunda ikna eylemistim Bundan baska Ismail Hami Danismend Beyefendi'nin LicSetoere Istanbul halkma tevzi cttirdigi Memleket gazetesin* V£TZdulled Efendi'nin Padisah Vahideddin' e takdim etmi oWu&layihan.n sureu vard, Burada Veliaht, Mill! Mucadele hLSafikcataraftaroldugunubildirmekteidi."

nareketme

f« ic

Su,*a" Vahideddi""in vatanin kurtulu5una memurettigi Musta-fa Kemal'e kars, goziiken sonraki tav* ve harekederini nasdizahZbd^mjz sorulabilir, Ewela su husus bilinrnelidir ki; Sultan Vahtdeddm, M Kema. Pasa'nm "Saltanat" ve "hi.afet"e baghhk ifadeeden beyanlanna onceleri tamamen inanm.st, Ha.buki o, bu vazi elAnadolu'ya gOnderilmcden cok ewe, Saltans da, Hilafetin de Ley!

bu, 1SAAs'h

ba

3yi8

£iSameddin ERT°RK- lki Devrin Perd* Arkaa, Istan- ^

KADlR MISIROtfLU59

hinde bir hissiyat tasnnaklaydi. Bu hususu, eski tcskilat-i mahsusaci-lardan Albay Hiisamettin Ertiirk'e 90k daha once Akaretlerdekievinde aciklamis. bulunmaktir. 30 Aynca M. Kemal Pa§a'nm Sam-sung muvasalatindan sonra Rus heycli ile Havza'da yaptigi goriismeyide naklcdcn Albay Hiisamettin Ertiirk, bu goriismelerde de onungun icin mevcud olan rejime karsi dii§unceler tasidigim ve Rus heyetiile bu hususta anla§malar yapugini beyan clmcktedir. 3I

Havza, O'nun Anadolu'ya ilk ayak basligi yer demektir. Daha ilkadimmda hilafct ve Saltanat alcyhtarligim-zimni de olsa- ortaya Icoy-unca, Sultan Vahideddin elbctte kendisine cephc alacakti. Onun sirf§ahsina kar.51 olan bu tavir ve hissiyatinda da kendi acisindan hakh sa-yilmasi gcrekir. 1§ bu §cklc girincc, 0, mill! harckctin basma Hane-dandan birinin gecmesini ar/.u euni§ ve bu maksadla Seh/ade Omer-Faruk Efendiyi Anadolu'ya gondcrmi§tir. Vcyahut da Omer FarukEfendi'nin rc'sen Anadolu'ya gitmis. oldugu kabul edilse bile SultanVahideddin'in en azindan bu harcketc muvafakat etmis. kabul edilme-si gerckir. Cunkii M. Kemal Pasa tarafindan gcri cevrilerek Istanbul*gondcnlen Omer Faruk Efendi'yi huzuruna cagiran Sultan Vahi-deddin'in O'na cevabi §u olmu§tur:

"-Seni kabul etmeyeccgini biliyordum, oglum!... Fakat M. Ke-mal Pasa'nm "Saltanat" ve "Hilafcfe karsi kotu emeller besledigi birkcre daha tccyyud etti."

32Demckle iktifa ctmi§Ur. Izni veya muvafa-

30- Albay Hiisamettin ERTURK a.g.e. sh.7931 - Albay Hiisamettin ERTURK - a.g.e. sh. 7932- §ehzade Omer Faruk Efendl tarafindan Misir'da ?ehzade

Mahmud §evket Efendi'ye bizzat nakledilen ve O'nun tarafindan daFransa'nin Bagnols sur-ceze §ehrinde bize anlatilan bu vak'a SultanVahideddin'in M. Kemal Pasa'nm istikbalde, yapacagi isleri dodruolarak tahmin edebildigini ve bu sebeple O'nun sahs.na karsi itimadinikaybettigmi gostermektedir. Bu durum, Vahideddin'in Kurtulus Savasi-na "karsi" goriinen hareketlerinin daha dogru bir surette anlasilmasin-da oldukga muhimdir. Demek ki, Sultan Vahideddin harekete defiii-M. Kemal Pasa'ya kar§i olmustur. Nasil harekete kar§i olabilirdi ki ba-§mdan beri onu bizzat tedbir eylemi§ti.

60

SARIKUMOCAIIlDLBR

kati haricinde gitmig olsaydi O'na ccza vcrmesi icab ctmez miydi?Boyle buhra.il) bir zamanda hanedana mensqp vc Padi§ah'in damadiolan bir sehzadenin Ariadolu'ya gilmesi, elbeueki bir 90k tefsir vc ha-disclere yol acabilirdi. Du§Unup ta§inmadan yapdabilccek basit bir isdcgildi.

*

Yukarda bahsi geccn vc §ehzflde Mahmud §evket EFehdi ta-raflndan levdl edilen ikinci vesika da bu hususu aydinfatmaktadu'Sultan Vahideddin'in "Mill? Harckcl"in, ba51nagcc.ne.si maksadiylaAnadolu'ya gonderdigi Selizf.de Omer Faruk Efendi inebolu'dangcr. ddnmiistu. Bunun scbcbi dc M. Kemal Paja'dan ald.gi su siyasi(!...) tclgrafti:

6/497 Makinc basmda

incbolu'da sclizadc-i necabetpcnah Omer Faruk Efendi

Hazrctlcrinc:

Ankara: Bila 27 Nisan 1337 16/15 Abdi.

"Tclgrafname-i nccabctpcnahilcrini kemali memnuniyetle aldik.Zati fahimanclcrinin Anadolu'yu tejrif buyurmalan, emsali miiessife-ilarihiyyc delalcti ile sabit oldugu iizrc erkan-i saltanat-i seniyye ara-sinda bazi su-i tclakkiyata mahal vercbilcccgine ve vahdet-i milliyeyiycnidcn teswviise diisiirmck surctiyle dc fcvkalade dai-i ma^az.r ola-cagi muhakkak oldugundan vatan ve milletin biitiin Hanedan-i Salta-nat-i Seniyye crkaninin hizmetlerinden istifade edecekleri zamaninhululiine intizaren simdilik Istanbul'da temdid-i ikamet buyurmalanmeftur olduklar. muhabbet-i vataniyye iktizasindan goruldiigii maalih-

. tiram arzolunur efendim."

Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Reisi

Mustafa Kemal

27 Nisan 1337

62SARIKI.IMOCAHtDL.nR

Bu tolgrafin larihine dikkal edilirse 27 Nisan 1337 (1921) ol-

dugfl gOrUliir. Yani hcniiz hi^ bir zaf'cr kazamlmis. degildir. Meclis

acilah da hcniiz 4 gun blmu§tur.

Bu tclgraf M. Kenial Pa§a hakkmdaki §iiphclcri kuvvctlcndir-

mis, vc Sultan Vahideddin'i asla talmin ctmemi§ti. Hatta Turkiye

Biiyiik Millet Mcclisi'ndc "Ikinci Grup" nami ile anilarak muhafa-

zakarliklariylc icmayiiz ctmis, bulunan muhalif mcbuslann israr ve

siki§lirmasi uzerine Meclis adina Mustafa Kemal imzasi ile butiin

millcte hiiabcn bir.,bcyannamc dagiUlmi§u.33 Digcr bircok tarihi

33 - "BUYUK MILLET MECLlSl'NlN BEYANNAMESl"

Anadolu'nun her ko§esinden gelen Vekiilerinizin te§kil ettigi Buy-

uk Millet Meclisi, olani biteni dinleyip anladiktan sonra millete hakikati

soylemege luzum gordu. Ingilizler tarafindan satin alman ve milleti bir-

birine du§urmek maksadini guden bazi hainler sizi aldatmak icin turli"'

yalanlar soyluyorlar. Izmir Vilayeti'nin, Antalya'nm, Adana'nin, Ayintap

ve Mara§ ve Urfa havalisinin du§manlar tarafindan i§gali uzerine

silahma sanlan milletdas ve dindaslannizi yine size mahvettirmek icin

Padi§ah ve Hallfeye Isyan s6zunii ortaya atiyorlar. Millet Meclisi

Hallfe ve Padlsahimizi dusman tazyiklnden kurtarmak, Anadoiunun

parca parca §unun bunun elinde kalmasina mani olmak, payitahtimizi

yine Anavatana baglamak icin calisiyor. Biz veklllerinlz Cenab-i Hak

ve ResQl-l Ekreml namina yemln ederlz kl: Padisaha, Halifeye isy-

an sozil blr yalandan Ibarettlr, ve bundan maksad"vatani mudafaa

eden kuvvetleri, aldatilan MusliJmanlar'in elleriyle mahvetmek ve mem-

leketi sahipsiz mudafaasiz birakarak elde etmektir. Hind'in, Misir'in ba-

§ma gelen halden mubarek vatanimizi kurtarmak icin Ingiliz casuslan-

' na sizi aldatmak uzere uydurduklan yalana inanmaym! izmir'ini.

Adana'sini, Urta ve Mara§'ini, velhasil vatanin dii§man istilasina ug

rami? kisimlanni mudafaa edenleri, din ve milletlerinnin §erefi icin kar,

doken kardesjerinizi arkadan size vurdurmak isteyen alcaklan dinleme-

yin ve onlari Millet Meclisi'nin karari uzerine cezalandiracak olanlara

yardim edin, ta ki din, son yurdunu kaybetmesin ta ki milletimiz kole ol-

KAD1R MISIROGLU •63

i vesAalarda oldugu gibi, btinda da Hiiafct vc Sahanat'a baghhka^ teyid olunuyor ve bu hususta millete ka^, "^ '

Resulu ad,na yemin " dahi ediliyordu. Esasen ta » Erzurum Kong-

masm Biz birlik oldukca dusman uzerimize gelmiyecegini resmen ilanetti. Onun candan 6zledi9 i aramizda nifak ve sikaktir Allah, n la Sdu§rnana yadim eden hainlerin u.eine o.sun ve rahmet veSi «id:;::i^

Buyuk Millet Meclisi emriyle

Reis

MUSTAFA KEMAL(Zabit ceridesi c.l, 6 celse, Ankara 1940, sh. 60)

J Bir de Meclis tarafmdan sultan Vahldeddln'e arz edllmek Oze-anzim ve Mec„s KOrsusun'den okunan su man,dar arizay, d .kat.nn.ze sunal.m ki; basta Kemal Pasa oldugu halde butun me-

REiS ^h"T "t,Ca 6tmekte ° ldUk,ari daha W an,Zn:

TL ?' ekSen'

yetimiz h§s " oWu. Celseyi kusad ediyorum.3-Mecl8naminahak.| pi-yl ^hahaye jakllen telgrai

:

m-H IM°SaadeniZ,e ddrd0nc" "»*>• kiraat edilmeden ewel

re" "riz t'Td*""™ * "**^^° *-**^

Halu, h ^ Kh7R9mredilmi§ti

-

DiVan -'' RiyaS6t **« M--denizleHamdullah Subhi Bey tarafindan okunacak

Bendimrzl... Istanbul'™ mall „ ,»,„„^

A

64

SARIKU MOCAHlDIJBR

e SaSSiS,& if?Cminal VCri,mck suret*,e Maka™ *et

J^djnMW k̂mci maddesinde bu husus §u §ckildc ifade edil-

ve temin etmek maksad,yle bu defa Ankara'da Buyuk Millet Meclisi hande an ettik Anado.unun du?man istilas, a.tJaJSffiSsmden geten ve Millet taraf.ndan salahiyet-i fevkalade iie techiz edienm*u*r muttefikan ittihaz ettikleri bir karar ile sOdde-i seniyeie ne b zhakay lk,arzetmeyi kendiierine bir vecibe-i sadakat ve ubudiyet bildile

hJ ,

§ Ma 'UmU Sen,'

yye,eridir- * Hanedan-, saltanat-,humayuniannm cedd-i mubarek-i mubecceli olan Sultan Osman ta h

T:t:t v

:m*eyemmen biv gecesinde^™**

a »

6

w ^^^"^ °^nin' ^ Rlta -'One golgesi isalan ve altmda yuz milyonluk bir alem bar.nd.ran kudsi aflac.nL art kbuyuk dallar kesilmis ve ortada yaln,z muazzam bir govde kC Ogovde Anadoludur ve onun k6k.eri cok derine gitmek LreZliablenrn lz 1n,c lndedir.Ecdad-,kiram,nRUme„-dekendiba

? ,na bir cihanZ-ralan fetih ve istila ederken ordulann, bu Anadolu to

?

prak,aLddaeeder ve uzak memleketlerin buyuk ana hatlanm, askeri yollann, muha

a

za etfrrnek uzere yine Anadolu'dan ahali celbeder ve en mu rn .arda ,skan ederlerdi. Bu halk kutleleri Bosna Hersek ve Mora i9 e ekadar .ncnld,. Suriye ve Filisti, yollannda taraf taraf yerlestirild,

Pad,§ah,m,z«.

Tahtgah-, saltanat-, seniyyelerinin seref ve bekas,* Anaddu halk, as,rlardan beri baba ve ocaklanndan ?ok uzak harye ennde ,tna-yi hayat etmeyi kendine en kudsi bir bore bilmistir Andolu bosaid, Anadolu viran oldu, Fakat iklimlerden iklimle uzayan a-

"r; §ev et ve kudre,i i5in her mihnetj- h- «**

kas tek ennden Basra yal,.ar,na kadar kusak kusak uzay,p gidennamutenah, meshedlerle muha«t,r Ve meshedlerini her yerden kzl 2,

h rnyet ve istikiali icin yeni bir halk mOcahedesi ya an bu esk Z

KADlR MISIROtfLU65

mi§tir. "Osmanli Vatani'nm tamamiycti ve Makam-i Hilslfet

ve Saltanatin vc tsliklal-i milliycnin masuniyyciini lemin

zimnincla kuvvayi milliycyi amil vc iradc-i milliycyi hakim

Sevketlu Padi§ahimiz !.. Islam'in hertarafta dugar-i hezimet olan

bayraklar, gelip onun ufuklarmda toplandi. Onun ufuklannda kendine

en son penahi ve necati aradi. Izmir istilasi uzerine memalik-i

sahanelerinin en mamur ve en mes'ud bir kismi nasil atesje yaflma ve

katlile ba§tan ba§a harab oldu bilirsiniz. Hig bir hakka istlnad etme-

yen ve milletimizi son yurdunda ducar-i esaret etmeyi emel edinen

bu vah§i akin uzerine kalb-i humayunlannm duydugu aci teessiir-

leri cihan-i matbuata bizzat tevdl buyurmu§tunuz. Izmir i§galini,

Adana fecayii; fecayi-i Mara§ Anteb kitalleri ve onu da felaketlerimizin

en buyugii olmak uzere 'Istanbul i§gali takib atti. Soyundan yetisjigimiz

millet; binlerce seneden beri, Cihan'in en muhte§em tahtlanna Sultan-

lar yeti§tirmi§ ve hur ya?am,§ olan bir millet sifatiyle bu hal karsjsinda

ne yapabiliyordu? Padi§ahmi elim bir harb neticesinde ordularmi

kullanmaktan memnu ve mahrum gordiigu igin kendi kendine

silaha sarildi ve nerede anavatani tecaviize ugrami§ Ise, oraya dini

ve milllyeti ve namusunu kurtarmak icin ko§tu.

Padi§ahimiz !.. Kafkasya'nm Islam kahramanlan, babalarmin

ocaklarmi kendilerinden yuz kere kavi bir du§mana kar§, otuz sene,

kadin ve erkek mudafaa ettiler. Zavall, Fas on senedir ki; Fransiz isgali-

ni tanimiyor ve silahin, teslim etmiyor. Trablus bir avue toprafliyle

kahramaniyle ayni cidal icindedir. Bu gun islam Alemi'nin her kosesi

silahtan tamamiyle mahrum bir halde iken, zuliim ve hiyanetin boyun-

duruflunu atmak igin kiyam ve isyan ederken Abbas? ve Fatim?

Hilafetleri'nden, Selguk Tiirklerin'den beri hemen bin yiiz seneyi miite-

caviz bir zamadtr istiklal ve hiirriyet ve din igin gaza eden buyuk milleti-

niz, Asya'nin islam'm alemdan diye cihan§iimul bir §6hreti olan miileti-

niz halasin, canma susami§ du§manlannm merhametinden bekler mi?

66

SAKIKU MOCAIIlDLHR KADlR MISIRO&LU67

KMtyN ye- Salumat'.n lehine lakviye cdilcrck gene kongrc bey,^^h'^mci maddoSihdeyeralm I§tI r. Burada Makam-i Hilafe

(Alkislar)

§evketpenah EfendimlzL Midi mudafaam.z, mubarek Maikam

.Humayunlanna kar? , bir isyan suretfnde gostermek ve halk,!

gfal etmek icin mutemadi cahsan hainler var. Onlar, milleti birbiri-ne k,rd,rmak ve dCisman ftituhatma yolu ac,k b.rakmak istiyorlarfHalbukl vuran da vurulan da hepsi sizindfr. Hepsi ayn. derecedesad.k evlad.mzd.r. Mlilj mOdafaamiz,, dOamanlann bayraklar,, babala-?nmizm ocaklar. ustunden cekilinceye kadar terkedemeyiz. Her yeri bir-buyuk hakan.rn.zm, a?ki, dini ve ilahisine mutantan ve mehib bir del,//clan Istanbul mabedleri etrafmda dQsman askeri gezdikce biz mucade-mizde devam etmege mecburuz. (Alkislar)

Cenab-i Hak, atalanm.zm yurdunu koruyan, Halife ve Hakam-

{

n«n seref ve istiklali icin ugrasan evlad.mzla beraberdir. Kendi hu- *

kumetimizin (daresi alt.nda bedbaht ve hakir yasamak ecnebl esa- Ire I bahasina nail olacag.m.z huzur ve saadete bin keremUtaccahtir. (Alklflar) 1

Padisahim.zL. Kalbimlz hiss-i sadakat ve ubQdiyetle dolu'

ah m.zm etrafmda her zamandan zlyade daha s.k. bir rab.ta lietoplanrms bulunuyoruz. i9tima.n.n Ilk sozil Halife ve Padisahinasadakat oian Buyuk Millet Meclisi, son sozUnun vine bundan iba-ret olacag.n. sOdde-i seniyelerine en buyCik tazim ve husu ile arze-der (Alkislar).

27Nisan 1336(Zabit Ceridesi C. I, Ankara 1940, sh. 123)

ah. 87' Tm Vesikalari

-(M'Hi Egitim Bakanl.g,), Ankara 1941. Say, 2,

tir. Ayni beyannarhenin bcsmci maddcsinde isc, daha sarih davranila-

ralc "Hukumct-i Osmaniyye bir lazyik-i harici karsjsinda mcmleketi-

mizin herhangi bir cUz'unU lerk ve ihmal elmck izlirannda bulundugu

takdirde, Makam-i Mualla'yi Hilafet ve Saltanal'la vaian ve millctin

masuniyyct ve tamamiyyctini kafil her liirlti tcdabir vc mukarrcrat it-

tihaz olunmu$tur."35

dcnmisUr.

Tiirkiye Buyuk Millet Mcclisi'nin kabul ctmis, oldugu 1920 tarihli

ilk hukumct program.mn "Mcvadd-i Siyasiyyc" bashkh besmci mad-

dcsinde: "Hilafet ve saltanat Makamrnm tahlisine muvaffakiyet

hasil olduktan sonra Padi§ah ve Halife-i miislimin, kavanin-i esa-

siyye dairesinde mevki-i muhterem ve miibeccelini ahzeder."36

denmi§tir.

Hilafet mcs'clcsinin inkisafi ve zafcre kadar nasil miiessir bir koz

olarak kullamtdigma dair ileridc daha genis, malfimat verildigi icin bu-

rada s5zii daha fazla uzatmiyoruz. §u kadanni sSylcyim ki, Kuvay-i

Milliyccilcre halk nezdindc en ziyade itibar saglayan, Hilafet ve Salta-

nata baghlik beyanlan olmu§tur. Muhakkak ki, boyle her vesile ile

Makam-i Saltanat ve Hilafct'e baglihgi tesbit vc ilan etmek scbepsiz

degildi. Halk, dini bir makam olan Hilafct'e ve asirlan dolduran tatbi-

katve ahskanhklan sebebiyle dc Makam-i Salianat'a bagliydi.37 Bu

35- a.g.e. sh. 7

36 - Kemal ARIBURNU - Milli Miicadele ve Inkilaplarla ilgili Ka-

nunlar (Esbabi Mucibeleri ve Meclis Gorusmeleriyle ). Ankara 1957,

sh.13

37 - Halkta ve halk icinden segilip gelen mebuslarda bu baglilidjin.

ne olgiide mevcud bulundugunu anlamak igin onlann yeminlerini hatirla-

mak kafidir. Bu hususta 28 Nisan 1920 Tarihli zabit ceridesinden aynen

iktibas ettigimiz su satirlan birlikte okuyalim:

RElS - Efendim, riJfekadan bazilan, aza-yi muhteremenin ifa-yi va-

zife edebilmesi i?in yemin etmelerini muvafik goruyorlar. Bunun icin de

bazi yemin suretleri teklif ediyorlar.

68SARIK1.1 MOOAHtDLBR

scbcplc ilcridc mahiycli ve orlaya yikisj scboplcri izah edilecek olan

Dikrrizade'nin "Himic ales Sultan Fclvasi" (Sultan'a karsj isyari) Ana-

dolu'da gen is, akislcr uyandnmis, vc ancak yii/.den la/la lasra miiftusu-

nun imzasi ile yaymlanan mukabil fclva ile tcsiri orladan kaldinlabil-

mi$ti.

Sultan Vahideddin'in Mustafa Kemal'i biz/.al vazifclcndirerck

Riyaset-i Cellleye :

"Makam-i Mualla-yi Hilafet ve Zat-i Akdes-i Hazret-i Padisahi ile

vatanm istiklal ve istihlasmdan ve amai-i mesrua-i milliye dairesinden

hareketden ba§ka bir gaye takip etmiyecegime ve bu mecliste hi? bir fir-

ka ve zumre-i siyasiyenin efkar ve amaline hadim olmayacagima..." su-

retinde aza-yi kiramin tahliflerini teklif eyleriz.

Yozgat Kir§ehir AnkaraHulusi Mufid $emseddin

RElS- DiQer bir takrir.. Afyon Karahisar azasmdan Stikrii Bey tara-

findan veriliyor.

- Karahisar-i Sahip Mebusu Sukru Bey'ln meb'uslann yemin sekli-

ne dair takriri

:

"Makam-i Saltanat ve Hilafet-i Kubra'ya ve vatana sadakata adem-i

riayetten ve millet tarafindan uhdeme tevdi kilinan vazife-i meb'usiyet ve

vekaleti, milletin nef'i aleyhine istimalden tevakki ile, vatan ve Is?

tiklalimizin tahlis ve muhatazasma ve mamlekette kavanini hakim kilma-'

ga bila amel-i hususi azim ve iman ile <jali§maktan fariQ olmiyacagima

ve bunlarm hilafindan mucanebet eyleyecegime vallahi billahi..."

Selahiyet-i fevkalade ile bu kere millet tarafindan intihap edilen

meb'us arkadaslanrnizla evvelce intihap edilip Istanbul'un i§gali uzerine

istanbul'dan firar ile buraya gelen milletvekillerinin baladaki yemin ile

tahliflerinden sonra i§e mubaseret edilmesini teklif ederim.

(Zabit Ceridesi C. I. 6. Igtima Birinci celse,

Ankara 1940, sh. 114)

KADlK MISIROCl.U69

Lc§kilat kurmasi igin Anadolu'ya gondcrdigi vakiasi O'nun me§hur nut-

kunda da zimnen ifa edilmisur: "Bu vasi selahiyclin bent Istanbul'dan

ncfi ve leb'id maksadiyle Anadolu'ya gonderenler tarafindan bana

nasil tevdi cdildigi mucib-i isligrabimiz olabilir! Dcrhal ifade clmcliy-

im ki; bana bu sclahiycti onlar bilcrck vc anlayarak vcrrnfidiler. Her-

cibadabad benim istanbul'dan uzakla§mami ar/.u cdenlcrin icad ettik-

leri sebcp, Samsun havalisindcki asayi§sizligi mahallinde goriip tedbir

almak icin Samsun'a kadar gitmck idi."38

Halbuki, Sultan Vahideddin, eger milli harekati arzu cuncmis,

olsaydi, O'nu nc scbcple olursa olsun Anadolu'ya gondcrmezdi. Qiinku

i§gal altindaki Istanbul'da varligi hi? bir tchlikc tcskil ctmcyecegi ci-

hctle "nefyi" ve "teb'idi" de bahis mev/.uu olamazdi. Esascn istan-

bul'da hcrhangi bir kipirdani§, i$gal kuvvctlcrinin' asla gttziinden kac-

maz, da pek cok emsali gibi Malta'ya stirgun edilirdi. §u halde M.

Kemal Paga'nin bu sozii de, digcr bir cok bcyanlari gibi rejim kaygu-

suyla i/.ah cdilmck lazim gclir. QUnkii kendisinden, i§gal kuvvctlerinin

arzu etmcyeccgi bir hareketin sadir olmasi Sarayca istenmese ve Saray

i§gal kuvvetleriyle birlikte harckct ctscydi, O'nu daha scrbest bir

surette rol oynayabilccegi Anadolu'ya hicbir surette gondcrmezlerdi.

Halbuki kendi bcyam ile de sabittir ki; Anadolu'ya kacarak gecmis, de-

gil, Padi§ahin dtisman kuvvetlcrinin gozilnii boyayip dikkatlerini celbe

mani olan memuriyeti ile gitmisjtir.

Mes'eleleri o korkunc medrcse mantigi ile cle-ahp tahlil eden

§eyhiilislam. Mustafa Sabri Efendi, M. Kemal Pasa'nin nutkunda

Anadolu'ya gonderilmesi hakkinda kullandigi "nefyi ve teb'id" (siir-

giin ve uzaklasUrma) tabirleri icin bugiinkii kanunlanmiza gore sue

olan bir sifat kullandiktan sonra : "Nefyi ve teb'id edilmesi, kendisin-

den korkulmakta olmasi manasini ifade eder ki, bu takdirde kendisin-

den korkuldugu icin daha fazla korkulacak bir hale getirilmek tlzere

avuejannm iemdeyken serbest hareket edebilecegi uzak bir yere gon-

38.- Mustafa Kemal - Nutuk Ankara 1928, sh. 7

70

SARIKUMOCAHlDLIiR KADtR MISIRCX^LU71

dcrilmcsi Oslclik dc onu daha kuvvctli k. Ian, si fat, sclahiyet vcimkanlarla tcchiz cdilmcsi idrak ve iz'an di§i bir harckel olurBinacnalcyh, kcndisinc vcrilcn sifat vc selahiyctlcr nazar-i iiibare aim-dig, takdirdc gOsterilcn scbcplerin vflrid olamiyacag. sarahaien oriayaSikar." -"dcmcklcdir.

Bu durum, O'min i§gal kuvvctlcrinin baskisi ilc40

Saray tarafin-dan surcia Istanbul'a cagnlmasiyle alakah olarak Erzururri'dan padi§a-ha cirafini §ikayct mahiyctindc ?ekrrii§ oldugu §u tclgrafian sarahatleanlasdmakladir:

Mabeyn-i Hiimayun-i Cenab-i Miilukane Ba§kitabet-iCelik'si vasitasiyle Atebe-i Hiimayun-i Cenab-i Padisahtye:

39 - Seyhulislam Mustafa SABRl a.g.e. sh: 46840 - M. Kemal PasaVmn tam Samsun'a ayak bastiQi gun, ingilizler

harekete gectiler. Karadeniz ordusu kumandani General F. Milne Harbi-ye Nezareti'ne bir yazi (Bu yazmin Ingilizce asli icin bak: Harb TarihiVesikalan Dergisi - Ankara 1952. Say, 1 de yeralan 15 numarali vesika)gondererek bu hususta izahat istemistir. Harbiye Nezareti buna 24 May-ista idareten bir cevap vermisse de (bkz: ayni dergi 16 numarali vesika)General Milne tatmin olmiyarak Harbiye Nezarefne yen! bir yazi (aynidergi 17 numarali vesika) gondererek 6 Haziran tarihli bu yaziyla M. Ke-mal ve maiyetinin "derhal" Istanbul'acagrilmalarmi talep etmistir. HOku-met buna karsi da oyalama siyasetine devam icin 8 Haziran (arihiyle bircevap vermisse de Ingiliz kumandanmin israr ve baskilar, devam ettigin-den mecburi olarak geri cagnlmi§tir.

Ayni mecmuada yeralan 21 numarali vesika davetin Ingiliz baski-smdan ileri geldigini bildiren birtelgraf suretidirki, gekilmemis, musved-de halmde kalmistir. 22 numarali vesikada ise, davetin hiikumet karanoldu§u bildirilmektedir. Harbiye Nazin Sevket Turgut Pasa'nm bizzatelyasidir ve imzasini tasimaktadir. Hukumet vekari icin Ingiliz baskisigizlenmi§tir.

Biiyiik milletin ve mukaddes Hiliifet'in imad-i sahihye

yeganesi bulunan saltanat-i hiimayunlanni Cenab-i Hak masun-i

afat buyursun! §evketpenaliim! Memleketin bugiin ugradigi afat-i

tazyik ve tehlike-i inkisam karsjsmda ancak Zat-i Hiimayunlan

ba§ta olmak iizere, mill! ve mukaddes bir kudretin sayha-i

mevciidiyeti, vatani ve istiklal-i devlet ve milleti ve hanedan-i celil-

ij§ §animzm alti bucuk asirhk miibeccel tarihini kurtarabilir. Her

taraf^a bu ictihad ve kanaat yektadir. En son huzur-i

§ahanelerinde §eref miisule mazhar buyuruldugumda Izmir

vekayi-i miiellimesinden pek mah/.un olan kalb-i hiimayunlarmin

bu nokta-i necata aid ilhamati bu anda dahi hafiza ara-yi in-

tibahimdir.

Bu ilhamati izah etmek isterim. istanbul'dan en son"

miif'arakat edecegim giin geref miisule nail olmu§tum. Bu esnada

zati Hazreti Padi§ahi, Bogazigi'nde bulunan tngiliz zirhlilannin

saraya miiteveceih olan toplarim gbstererek, "gbriiyorsun dedi,

ben artik memleket ve milleti nasil kurtarmak lazim gelecegini ta-

savvurda tereddiide ducar oluyorum ve ellerini kaldirarak,

In§allah millet miitenebbih ve miiteyakkiz olur. Bu vaziyet-i

elTmeden gerek beni ve gerekse kendLsini tahlis eder" buyurmu§-

lardi. Binaenaleyh mariizatimda arz etmek istedigim bu ifade-i

hiimayunlandir.

Dilhah-i mikdarilerinden miilhem azim ve iman ile vazife-i

sicizanemde miidavim bulunuyorum. trade-i miilukaneleri vechile

Sadrazam Pa§a kulunuzu daima meham-i umurda tenvir ve

icabatini arz ve tatbik etmekteyim. §u bir ay zarfinda hemen tek-

mil Anadolu-yi §ahanelerinin viliiyiit, elviye ve kazalanna ve hu-

dud boylanna kadar olan efkar ve amal-i millete ve tekmil ku-

mandanlarm ve tabaka-i memurinin hissiyat ve icraatina vukuf ve

niifuz hasil ettim. Binnetice bariz bir surette tahakkuk ediyor ki:

Millet ba§tan agagi uyanik olup istiklal-i devlet ve milleti ve hu-

kuk-i aliye-i Saltanat ve Hilafeti teyid icjn kavi bir azim ve iman

72

SARIKUM0CAH1DLER

fe m.icehhez bu.unuyor. fstonbul'da iken milletin b« kadar kuv-ve« ve «z vak.Ue le.akctlerden ba derece muteyakk.z oid«£tiihayyiil edemezdim. ^

§eykfitpenflh.m! Bu evsaf ve vaziyette ve zat-, akdes-i.»n,ay:,„,an„a revab.t-, Iftyezal oliln mim - ^eZl,an

!

am,

f ^vebilmukabeiebutiin manasiyie bu m 7Itl Te m

?f,,erct 0,um,r - S<)H ha«' **-« -£milletin azim ve ccladetini arttirmigtir.

Yah..*§ayan-, dikkat ve teessiirdur ki; bu nezih Anadolu hal-kV bugunkd hassas devirde bile istanbul'da car! tehaluf emunaferew e.kardan ve Ihtirasat-. Citnekanden pek .Z^b»uy«, ar.f hakika Istanbul n„lf,itini„ tefessuha musaid ah, ,

e bundan .st.ladeyi bilen ecnebiler, devlei ve miiletin imhas, vedev,e ve nnliete ve padiSa..,na sadakat ve fedakariyle hizme kbd.yel.nde o.anlann ortadaa kaW.nlmas. icin pek ileri g tmekcur'etmi gosteriyorlar.y k

v,/,,f.Vket,

"?f,b,m! H5lt,r- n**M milkdan.eri olacakt.r ki;ff*M mevduam.n Has. s.ras.nda ecnebilerin ve baz, erbab- mefn

cCr:rrfezvirat ve miiman*at ihtima,ini ** *£

!L f? marUZat'm me?aninda 'hsasa gahsm.s ve bil-hassa Sadrazam Pasa He baz, rical-i muhimme-i devlete, cok ac.k,rak tesrih ve bbyle vaziyetler kar§,s,nda A,i ibsau e Yakup§evk, Pa§a arm akibetine giremiyecegimi Have eyJemistim Xncdan-, ^ujldeki intibahat-, ciddiye ve tece.iiyat- cedideyTin!

na da olsa Ing.l.zlere muntasaat. meslek edinen zay.f seciyeler bukere a^erini bilig^l fctanbu.-a ce.be te§ebbus ediyortar."ZL-sml&EStfT?* vatamna sad* ve bu U^urda**222 . '

8ibi b!r kumandandan ««"* hukuk-isaltena^, humayunlarmn, ve mil,etin beka ve mevcudiyetinin diis-man, o,a„«ara mihnasatkarhk beklenemezdi. Binaenaleyh abd i

KADtR MISlROflLU73

memlukleri bittabi Malta'ya gitmek veyahud en hafif olarak hal-i

atalete mahkum edilniek gibi ihtimaller karsjsinda. birakilditn ve

bittabi buna muvaf'akatte mazurutn ve eger icbar edilirsem me-

muriyet-i acizanemden istifa ederek kemakan, Anadolu'da ve si-

ne-i miilette kalaeagim ve vezAif-i vataniyeme bu kere daba sarih

hatvelerle devam edecegim. Ta ki, millet mazhar-i istiklai ve Sal-

tanat ve Hilaf'et-i muazzama-i hiimayunlan masun-i indiras olsun.

Sadakat-i abidanemin daima miitezayid olduguna itimad-i

§ahanelerini arz ve istirhama miicaseret eylerim.

L'Qiincii Ordu Miifetti§i

--.:• Fahri YSver-i Hazret-i §ehriyari

M. Kemal 41

Bir miiddet sonra da (14.1.1920 de) Padi§ahin vaki rahatsizhgi

sebebiyle kcndisine sihhat ve afiyet tcmcnnisinde bulunmak uzere §u

telgrafi cckmi§ti:

Atebe-i Seniyye-i Hazret-i Hilafetpenahiye:

Meclis-i Milliyi tesjxif-j §ahanelerinden mahrum birakan rahatsiz-

Iik biitun tebaa-yi hiimayunlan mcyaninda, Hcycti Temsiliyemizi de

pek ziyade du?ar-i teessiir ctti. Cenab-i Hafiz-i hakiki, vucud-i

hiim&yunlanm afat-i guniye ve scmaviyeden masun buyursun, amin.

Anadolu ve Rumeli Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti

Heyet-i Temsiliye namina

Mustafa Kemal 42

Bu baghhk vesikalari zafcrc kadar her vesile ile temMi etmi§se

41 - Ataturk'uri Soylev ve Demecjeri: Istanbul 1945. Cilt I, s. 15.

42- 20 Ocak 1 920 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesi.

74

dc Sultan Vahideddin, artik O'nun §ahsma kargi biiliin ilimadim ka-

ybetmisti.

Ok yaydan ciktiklan, yani M. Kemal Pa§tf, her Uirlii imkan vesclahiyclle tcchfz olunarak Anadolu'ya gonderildikten sonra O'nunSallanal'a da Hilafct'c dc kar§i oldugu Sultan Vahideddin larafm-

dan kal'J olarak ttgrcnilmi§ii. Bu yiizden O, tchlikeli gordiigii bu duru-

mu bcruiraf ctmck icin daha bircok te§cbbOslerdc bulunmu§tur. Bu te-

§cbbiislcr ciimlcsindcn olmak iizcre son Harbiye Nazin Fevzi Pa$a(Cakmak) vc bizc bir ordu kadar hizmct etmi§ bulunan §eyh SunusiHazretleri'ni dc Ankara'ya gOndenriigti. Bilhassa Fevzi Pasa Anka-ra'ya varjgiiida, Mcclis kiirsilsiindcn yapmi§ oldugu konusma ile i§gal

altmda bulunan tslanbul'da Zat-i Sahinenin ne agir sartlar icinde oldu-

gunu bariz bir surcitc anlatmisur:

Celaleddin Arif Bey (Erzurum) -Mtlsaade buyurulur mu?Fevzi Pasa Hazretleri vekayii re'yulayn gormilslerdir. Ihtisasatini

tamamiyle bize bildirmeleri ifin kendilerinden istirham edelim. Ih-

tisasatini bildirsinler. Ondan sonra bu takriri muzakereye vaz ede-

lim.

Reis Pa$a - Fevzi Pasa Hazretleri'ni bes, on dakika ewelistikbal ettik. Yeni vasil olmuslardir. Istanbul ahvalinden, Zat-i

§ahane'nin zatindan, muhitinden, yakinindan malumattar bulunu-yorlar. (Hay hay rica ederiz sedalan.) Fevzi Pasa, alkislar arasin-

da kursii-i hitabe geldi.

Fevzi Pasa- Evvelemirde tstanbul'un esaret muhitinden kur-

tularak Ankara'mn hQr muhitine geldigimden dolayi Cenab-iHakka hamdii siikurler ederim. (Alkislar) ve beni karsilayan

arkadaslanma amik sukranimi takdim ederim.

Efendiler! Gerek Padisahimiz Hazretleri, gerek bendeniz' besyiiz senelik bakir payitahtimizin ilk defa ada tarafindan isgali

fariasim gormek bedbahthgina ugramis felaket zedelerdeniz. U{gun ewel Istanbul'un isgal .edilocegi. hafoer, ahndi, ye^burtda bijhas, sa

- >'. •jf.iBinun \ r jaigi&G >sii iiavidiit

M.Kemal Pa§a'nin Erzurum'a vasil olmusken geri ca§rilmasimn

aslmda Ingilizter'in-istegi ilaoldugunu a9.1klayan.ve gekilmeyen telgraf

(bkz. Harptarihi vesikalan Dergisi, 17 numarali vesika

76

SARIKU MOCAIIlDLKRKADJR MISIROfiLU

77

Islam kani dokmek vo dflkulen Islam kanlanyle yine islamlanmahkum etmek cihet-i hainanesi diismanlanrmzca teemmiil edil-

misti. Bunun icin lazim gelen evamir ve tebligatyapildi. Ve ben biz-

zat Harbiye Nezareti'nde gece, gilndiiz mevcud buluhdum. gece,

Ingilizler, otomobillerle Istanbul, Oskudar, Beyoghfe*muhitine bah-riye efradi cikararak lazim gelen nukati tuttulag^Ve sirf fesat bas-

langici olmak iizere §ehzadebasi'nda OnunctHCafkas Firkasi Ka-rargahi'nda bulunan karargah efradi iizerine hilcum ederek

muzikaci efradim, efendiler ! sehid ettiler (kahrolsun...sedalan) vemuzikaci efradim meydana 9ikararak, birer birer Bldurduler. Bir

kismi pencereden asagi atladi. Bir kismi yataklannda oldu. Bunla-nn resimlerini Fransizlar cikanp Avrupa'ya gonderdiler. (Allah

..rahmet etsin sedalan.) Ancak evvelce verilen talimat ve bilahare

yapilan tebligat sayesinde askerler mttsellah sokaklarda bulunma-di. Kislalanna fekildi. Hicbir tarafta kimsenin burnu kanamaksi-zm Ingilizlerin fesadamiz olan tertibati, tesebbiisati bihamdillahiteala yalniz be? on neferimizin hainane sehadeti ile neticelendi.

sirada Ingilizler Harbiye Nezaretini isgal ederek benimnezaret odasina kadar sttngulil neferlerini soktular. Lazim gelenemirleri vermekligimizi teblig ettiler. Zaten ewelce emirler verildi-

gi icin ben kendilerini kemal-i silkunetle karsiladim. Ancak gogsu-

ne dtlsman siinguleri dayanmis bir Harbiye Nazin, Istanbul'un ar-

tik har ve Makam-i Hilafet olmak meziyetini kaybettigini gormusbir Harbiye Nazin sifatiyle pek meyus bulunuyordum. DerekapSadrazama.malumat verdim. Kabinenin ictimaim emretti. O sirada

dort yuzti mtitecaviz iki sira dizilmis sungillu Ingiliz efradi arasin-

dan gecerek, kapilara birikmi? bir takim ermeni, rum ahalinin

enzar-i tahkiri arasindan (kahrolsun sedalan) gecerek stikunetle

Babialiye gittim. Hukumet lazim gelen protestoyu her halde mille-

tin serefine layik bir surette yazmakta kusur etmedi. Ve o sirada

gerek Meclis-i Milliyeye karsi yapilmis ahvali, gerek askerlerimiz

uyurken fildurulmesini protesto etti. Bilhassa gerekse bila ltizum

Harbiye Nezaretine karsi yapilmis tecavuzuprotesto etti.

Ancak Ingilizler'in maksadi efrndi tedhis etmek oldugu icin

Nezaret Makarm'nda bulunmus bir takim zevati ellerine kelepce

vurarak yahnayak, Ifesi kabak yak otomobillerine atarak hakaretle

suradan, buradan toplattiklanni haber aldim. Esbabmrsualettigi-

mizde hie bir cevap alamadik. Mesele efkar-i miinevvereye kar§i

buyQk bir tehdid ika ederek herkesi sindirmek ve Istanbul'da

hakim-i mtinferid kesilmek istendigi anlasihyordu.

"Cuma Selamligi'na gittigim sirada Zat-i Sahane'nin selamhgacikip fikamamasini Ingilizler'den sormaga mecbur olduk. Qiinku

efendiler! Silahh bir neferin disan cikmasina musaade etmiyorlar-

di.Halbuki Zat-i Sahane ve Makam-i Hilafet simdiye kadar tabii

kuvve-i cismaniyye gosteren silahh askerler arasindan, teamtll vec-

hile camii serife tesrif buyurmalan lazim geldiginden biz buna siip-

hesiz cesaret edemedik.' Boyle bir vaziyette Ingilizlerin gelip

silahlan toplamasi suretiyle Makam-i Hilafet'in busbutiln hakaretmevkiine diismesini istem'edik. Tecviz etmedik. Mecbur olduk asker

gondermeye. Askerler gidemedi, yalniz bahriyeden elli kisilik bir

mtifreze gitti. Bilahere Ingilizler musaade ettiler. Sirf maiyet-i seni-

yede bulunan biraz asker geldi. Onlar arasindan Zat-i sahanekemal-i meyusiyetle gecerek cami-i serife tesrif buyurdular...

Fazil Pasa (Yozgat) Hangi camie pasam?

Fevzi Pasa (devamla) - Yildizda "Hamidiye Camii"ne efen-

dim! Namazdan evvel bendenizi kabul ettiler. Fevkalade miiteheyy-

19 bulunuyorlardi. Buyurdular ki, "Ben bugiin boyle azab-i elim

icinde camie gelmek istemiyordum fakat bir vazife-i diniyyeyi geri

birakmayi munfisib gormedim. Cenab-i Hakka karsi bir ibadettir.

Ancak elli senelik mevasinin, gerek benim ve gerekse sizin kabine-

nin tizerine yikildigini gormekle fevkalade dilhflnum. Enkazin al-

tinda ezildik." diyerek teessuf buyurdular. Ayaga kalktilar. Birkafdefa kemal-i huztin ile bendenize hitab ettiler. Teselli verecek hie

—

78

SARIKIJ MOCAHlDLER KADlR MISIROftl.U79

bir ?ey yoktu. Birkac defa Ingilizler dritnavtlannm toplarmi cevir-mijto, guyn uznktan atilmazmis gibi kopruye kadar sokarak, hertiirlu tehdiduti yapmakta kusur etmemislerdir. Oradan cekildikHer gfln yeni tevkifat ve tehdidata maruz kahyorduk. Zat-isahane ertesi gun selamhkta bendenizi tekrar kabul lie buyurdular ki: "Aman Anadolu ile irtibati temin ediniz." Bende-niz dedim ki: Irtibat miiheyyadir. Ancak tngilizler mani olu-yorlar. Horbir telgrafnmzi kontrola tabi bulunduruyorlar.§uphesiz horbir suhuleti gosteriyoruz. Ancak ingilizler tara-findan diicar oldugumuz miiskiilat bizi biiyuk bir tazyikicinde bulunduruyor.

Bu maruzatim uzorino "aman zinhar siz cekilmeyiniz.Ve Anadolu ile irtibat tesis ediniz" buyurdular. Bendeniz buferman ilzerine yaverimi gondermek hususuna tesebbiis et-tigim gibi kabinode bazi zevatm gonderilmesine de te?ebbusettim. Ingilizler muvafakat ettiler. Gonderildigini ve bir ta-rattan da bazi kolordularla irtibatunizi arzettigim vakit fev-kalade memnun oldular. Ve bu suretle mes'elenin hiisn-i suretlehallo] unacagi ve Istanbul isgalinden Ingilizler'in bekledigi gayeninart!k kaybolmak azere bulundugu hissolunuyordu. Biz de memnunidik.

Bu sirada efendiler! Bendeniz uzerine vaki olan tazyikat refolundu; cunkil samimiyetle Ingilizler'e diyordum ki, tehdid ile birsey yapamazsmiz: Tatmin ediniz bizi!...Siz tatmin ederseniz, hakk-ihayat bahsederseniz; biz her seyi yapmaya hazinz. Ve bu tatmin debenimle olmaz. Belki kabineyi tatmin ediniz. Bu ricamiz aksi tesirederek her gun kabinoye nota bombardimam oldu. Gece gundiiz su?oyle olmu§ ,

bu boyle olmus, en ufak seylerle kabineyi taciz ederekcekilmege icbar ettiler. Filhakika kabine de bir, iki hafta miiddettazyika tahammul etti. Bu tazyikin esasim efendiler! Kuwayi Milli-ye'nin red ve takbihi teskil ediyordu. Kuwayi Milliye'yi reddedinizdiyorlardi. Bizce Kuwayi Milliye'nin haksiz isgallerden zuhur etti-gini, tzmir'in i.?galinde Yunanhlar'm bir cok mezalimi Avrupa'nm

bftaraf devletleri tarafindan tasdik olundugu maliim ve:muberhen.ken bizim Kuvvay-i Milliye'yi ve bu tazyikten dogmus olan cepheyireddetmemiz dogrudan dogruya milletimize karsi bir ihanet olurdu.Biz bunu yapamayiz„(Alkislar)

Izmir'in, bununla beraber vilayat-i ?arkiyyenin ducar-i tecaviizolacagma dair sik sik rivayetlerin suyuu ve bir "Pontus" hiikumeti-nin Trabzon, Samsun havalisinde, Karadeniz sahilinde zuhur et-mek iizere bulunduguna dair pek siki havadislerin deverani biisbu-tun milleti heyecana getirdi. Ve bu suretle Kuvva-yi Milliyetesekkiil etmistir. Bu tesekkiilden maksad milletin bigayr-i hakkinducar oldugu tecaviizlere karsi irz ve namusunu mesru bir surettemiidafaa ve muhafaza etmek istiyor. Orduyu kullanamiyoruz. Mil-let bunu giirdyor. Tabii mtidafaa-i me?rua-i nefsiyede bulunuyorMilletin bazi harekati vardir. Biz bunu reddedemeyiz. Ancak sunla-n reddederiz. Kuwa-yi Milliye namma bazi ifratkarlann harekativardir. Millete bazi yerlerde fenahk yaparlar. Bfizismi oldururbazismi kaldmr. Bu gibi harekat milletin arzusu dahilinde degildir!Keyfi bir takim icraat yapanlan reddetmek istiyoruz. Fakat umu-miyet itibariyle Kuvva-yi Milliye namina bir reddiye yazmak, dog-rudan dogruya kendisini iskat etmek, demektir. Hiikumet ancakmilletin arzusiyla ve milletin nefi icin mevki-i iktidara gelir. Mille-tin mazarrati ifin mevki-i iktidarda duramaz. Bizim bu nota teatisiesnasmda tekrar bir hal hadis oldu. Dediler ki nerede Kuwa-yimilhyye kopruleri bozduysa oradan Istanbul'a erzak gelmi-yor, Istanbul ac kahrsa Kuvva-y, Milliyeyi reddetmediniz. Ve?u asri insaniyyette sunu da sriylemekten cekinmediler kibiz Amerika'dan un getirecegiz, fakat bunu hiristiyanlara'verecegiz. Islamlari du?unmiyecegiz.(Kahrolsun sedalan) Mak-3ad bizi tazyik edip Kuva-yi Milliye'yi red ve tel'in ettirmektir «

S" ^ .

h?SU^ Kaz,m KarabeMr pa§a §u bilgiyi vermektedir:

a* , If Jft l?9'llzlerin nasi1 bastiklan ve Meclis'in ne yaptig, hakkm-davak'ada bulunan mebuslardan sonralar, §6yle dinledim: lngSer

80

SARKUMGCAHlDLBRKADlR MIStftOflLl)

81

Tekrar bondoniz bunun iizerine telgraflar yazdim. Aman koprilleri

bozmayiniz. Erzak gonderiniz burayn. Biliyorum bunlann te'siri

olamazdi. Nihayet efendiler! Bir nota yazdik. Simdiye kadar arzet-

tigim husiisati bertaf'sil hikiiye ettik. Cilnkii bu arzettigim mevad-din bir kisminin da Hariciye Nazin gidiyor, gifahl notalarla, sifahi

takrirlerle anlatiyordu. Bunlar sahife-i tarihe gecemiyecek ve inkar

edecekler diye bunlan bertaf'sil hikaye-i hfil ederek yazdim. Bir no-

ta yazdik. Ve bu notada dedik ki; bizim maksadimiz sulhu temin et-

mektir. Ve bu sulh ile biz bizzat Osmanhlar'in memleketini kurtar-

mak degil, sulh-i ciham te'min edecegiz. Siz bize hakk-i hayatverirseniz biz bunu kabul edecegiz. Millete kabul ettirecegiz. Ve si-

zin bahsedeceginiz adilane serait-i sulhiyyeyi yapacagiz. Ve millete

aynlik, gayrihk olmamak hissini bizim kabine tekeffiil ediyor. Vebu kadar sulha tesne ve kendisini ileri alan bir kabineyi ne yolda

telakki edecektir. Dusmanlanmiza bunu anlatmak istiyorduk.

Mademki Avrupa sulh istiyor, mademki sulh teesstis ettikten

sonra tavazzuh edecektir. Biz de bunu tekeffiil ediyoruz. Biz yapa-

cagiz diyoruz. Bu gayet agir, belki altindan cikamiyacagiz. Mtt'f-

kilata vatan askiyle giriyoruz. Fakat acaba Ingilizler'in fikri nedir?

tngilizler'in teklifi nedir? Bunu anlamak istiyorduk. Efendiler! Buttklifimizi Ingilizler kabul etmediler ve bunun iizerine bir mazbatayazdik. Babialide kabinenin siyaset-i muslihanesi Ingilizler'ce

kabul olunmuyor ve Ingilizleiin maksadi bizim dahilimizi nifak ile

birbirimizG dlisurmektir. (Kahrolsun sedalan). Mafilesef bir hey'et

t bulmuslar, harb istiyorlar. Fakat oyle bir harb ki;,kendilerinin

bui m kahamaksizin birbirimize dusiirmek ve harb etmek istiyor-

Riza Ptsa kabinesini tazyik ediyorlar ki; Anadolu harekatma istirak]

edenlere aS< densin. Riza Pa§a kabul etmiyor, sonra gelen Salih Pasa]kabinesi de k^bul etmiyor, bunun iizerine 16 Mart vak'asi hadis oluy-j

or..." (J<azim Karobeklr - istiklal Harbimiz, istanbul 1960, sh. 550 dekif

dipnot.

>: M; ....••.

lar. Maatteessuf Zat-i Sahane tazyik i9inde bulundugu icin

biz durduk. Tahaminuliin fevkinde, tazyike du?ar olduk. En

nihayet bize dediler ki efendiler! Gayet agir muameleye ducar ola-

caksimz. Yani bizi Babialiden siingll ile atacaklar. Bunu ihsas etti-

ler. Biz buna tahammiil edecektik. Ancak o zaman payitahthk Is-

tanbul'da kalamazdi. Biz eekildik. Bizd^n sonraki kabine bir iki

gun teessiis edemedi. Ancak tabii malumatiniz var. Bu kabinenin

tesekkiilu ile beraber, benim temasa geldigim gerek o kabine

erkarundan zevatin gerekse Harbiye Nezareti'nde bulunan

bazi arkadaslardan aldigim malumata nazaran o kabineyi

tazyik ettiler. Fetvayi veriniz! diye. Nihayet o fetvayi aldi-

lar. Malumunuz vechile o fetva Ingiliz sungiisu ile ahnmis,

tslam'i sinesinden birbirine diisiirmek icin... Ilk defa yazilmis

aci bir vesikadir. Milletin hiss-i hakikatbini timid ederim ki; bunda-

ki fecaaii gorecek ve bunun ehemmiyeti sifira inecektir. (fjiiphesiz

sedalan)...

Cumhuriyet rejiminin kuruculan arasinda cok ehemmiyetli bir

mevkii bulunan Fevzi Pasa (Cakmak) gibi bir zatin Tiirkiye Biiy-

uk Millet Meclisi Karsiisii'nden yaptigi konusmadan yukanya aldi-

gimiz satirlar, bircok hususlan aydinlatmaktaydi. ^

a) Sultan Vahideddin, isgal kuvvetlerinin agir baskisi

altinda eli kolu bagh bir durumdadir. Bu halin verdigi elem

ve kederle bitap ve perisandir.

b) Bu duruma ragmen kabinede inandigi kimselere dai-

ma Ankara'yla temasi kesmemeleri hususunda emir ve di-

rektifler vermektedir.

44 - Zabit Ceridesi C. I, Ankara 1 940, sh. 90 ve devami.

45 - Fevzi Pasa (Qakmak) nin bu konusmasimn 6zG teblig haline

getirilerek "Mustafa Kemal ) imzasi ile her tarafa ta'mim edilmistir. Bu

daha ziyade halifeye, mahud fetvaye ve ingilizlerih tazyiklerine ait ki-

simlann yer almis oldugu goriJlmektedir. (Bkz. Harp Tarihi Vesikalan

Dergisi, 367 ve 368 numarali vesikalar.)

82

SARIKLtMOCAIIlDLBRKADlli MISIROQLU

83

c) Mnandannm hor vesile ile aleyhine kullandiklan Se-yhuhslam DOrrirtdoWn fetvaex padisah tarafindan veyaOnun emir vo nzasl ile^j^ ^^ ^ o*» Ivsascn kendisinden evvel ?eyhulislamhk Makanu'mi?gffil edon Haydanzade diisman baskisma mukavemet ede-meyerek istenilen fetvay, vormemok icin makamim terket-mist,

.Durrizade ise kabinenin tensibi ile Ingiliz tazyikinden

kurtulmak icin bu fetvay, vermek iizere aramp bulunmus veo makama gclirilmisti. Padisalun Kuwa-y, milliyeciler aley-hindeki bu fetva ile hicbir alakasi yoktur.

d. Ingilizler, sanki M. Kemal'in Anadolu'ya gidisi kendimalumatlari ve hatta miisaadeleri haricinde olmus gibi guy.a Ona mam olmak yoluna gitmeleri ve bumaksadla istan-bul Hiikumeti'nce Kuva-y, Milliye'nin takbihini istemelerimerz kanunlar ominde izahi imkansiz bir muammad.r. Butar, hareketle Ingilizler, iki tarafi kar?1 karsxya getirmek veIstanbul Hiikumeti ile Halifeyi milli gaye aleyhinde gostere-rek halkm goziinden diisiirmek maksadim giitmiislerdir. Pe -

ki ama m9in?LBu nicine cevap vermek i9in bugiin sahip ola-bildigimiz nisbi fikir hurriyeti maalesef kafi degildir?!..

„,. SaI'm'bUna be"Zer k«rd"8"""eri ciizmek ne zaman nasib

BSylcsine sclahiyctli bir agizdan milletvekillcri dnunde ifade edi-len bu gcrcckler, bugiin maalesef unutiturulmu|tur. Sultan Vahided-d.n ,§galin bajladigi andan itibaren cok agir sartlar iginde daima va-Uin vc m.Ilctini duSunerek her turlii eza ve cefaya gogus germisti.Fakat kabul ctmck gcrekir ki; en nihayet O da bir insan oldugu cihetletahamrnul ve mukavcmetinin bir hududu olacakti. Ustelik yukarida dabir vesile ile belimigimiz gibi tahta gegtigi andan itibaren cesjtli hasta-Udarla muzdanp bulunmakta idi. Devrini dolduran elemli vak'alannO nun zaten bozuk plan sihhati ii/.erinde nas.I bir tesir meydana getire-

bilccegini hesab ctmck zor olmasa gcrcklir. Nilckim kendisi ile bcra-

bcr mcmlekeli lerkedcrck "San Rcmo'"da inlihar cdcn hususf doktoru

Resat Pa§a bir Fransiz gazctcsindc yaymlanan haliralinda bu durumu

$oyle ifade cimi$iir: "Padisah cok asabi ve sinirleri vehme miitema-

yil olacak kadar zayiftt. Saltanati devrinin agir buhranlarla gee-

mis, olmasi kadar, mizaci da bu sihhi anzasinda amil olmu§tu.

Kendisi miihim anlarda birkac tlefa bayginlik gecirmi§ ve derhal

mtidahaleye liizum basil olnuistn. Bunlardan bir tanesi Sevr

Muahedesi seraitini ve metnini tetkik icin te§kil edilen §ura-yi

Saltanata riyaset etmek iizere "Muaycde SaIonu"na girecekleri

anda vukua gelmisti. Sadrazam Damad Ferid Pa§a, uzun siiren ve

telasi mucip olan baygmliktan sonra ictimain tehirini istemi§, fa-

kat padisah muvafakat etmemi.$ti. Diger bir bayginlik da, General

Harington'u davet ederek bir gece ieinde Malaya zirhlisi ile istan-

bul'dan mufarakat kararmin ingiltere devletince kabul edildigi-

nin Vaver Hamdi Pa§a tarafindan arzi sirasinda vukua gelmi§-

ti."46 Bu bcyan O'nun vatandan ayrilirkcn lirnagin etten s6kiilu§ii

gibi derin ve sarsici lzdirabini ne giizcl dile geurmektedir.

Bir dc bunlara; uzun bir muddct cmrinde cali§arak her haline

vakif olan Ali Fuad Tiirkgeldi'nin bahsi gecen hatiratindan ahnmi§

§u saurian eklcrsck O'nun ne Olciidc vatanscver bir insan oldugunu ve

kendisine vatan satan bir aleak (!) yaftasini yapi§tiran hakikate saygi-

siz bir 50k inkilap dalkav'uk ve yobazina kar§i gcrcck hiiviyetini daha

ziyade belirimi§ oluruz:

"19 Kanun-u Sanf 1335 Pazar giinQ Ba§mabeyinci ile beraber hu-

zura davct olunduk. Bol§cvizme kar§i Rusya'da harckat-i seferiye icra-

si icin Fransa'dan bir general ile dort yiiz kadar zabit viirud edecegin-

den ve tstanbul'da karargah-i umumi tcsis olunacagindan bunlarin

ikameti igin Ortakoy'de §ehzadc ve sultanlara malisus "Fer'iye

Daireleri" ile Feliime Sultan yalisinm vc Ciragan'da Osman Fuad

46 - Cemal KUTAY - Tarih Konu§uyor - Istanbul 1 966 sh. 2445

84

SAIUKUMOCAHIDIJIR KADlR MISlROfiLU85

Efendiimn dtfiresi civar.nda mcktcp vc muzika kislas. iuihaz cdilenmcbammn vo Enver RaSa'n.n zcvccsi Naciye Sultan sahilhancsininlahl.yc.snii -Sadr-i azama gflndcrdikleri iiltimatom ilc lalcb cylcmis ol-d.lklar.h. vc o dairclcrdc ikamcl cdcn bu kadar aza-yi hanedanm nakilvfl rskanlan cmrindeki mOskilaU miiichayyirf.nc dcrmcyan eyliycrckbunlara nu.kabil "Beylerbeyi Saray," tcrk vc tahsis edil.nck iizcre kcn-dilcrini ikna icin Refik Hey'i Sadr-i azama gOhderdigini soyledi Bcy-Icrbcy. Saray. gibi mcmlckclin mciahirindcn olan muhtejem bir saray-m ecnebi askcri taraf.ndan isgftli beni mttteeSsir cdcrck: "AmanEfcnd.m! Bcylcrbcyi Saray. Makam-. Saltanata mahsus bir sarayd.rBunun icrk.nc miisaade buyurulmasm; bari ona bcdcl "Validcbagi" ile"Kaguhanc KaSri"n.n vcrilmcsi tcklif cdilsin" diycrek huzurda agla-maya baslad.m. QUnkll bunu Saltanat-i Osmaniyyc'nin alaim-i inkira-zindan addcylcdim. Zat-. sahane zatcn miitchcyyic bir halde bulundu-gundan bunun ilzcrine biisbiitun sinirlcncrek "Canim siz nasil kafatas.yorsunuz? Biz hal-i csarcttcyiz; "Dolmabahcc Sarayi"m da islcrler-se nc yapacagiz? "Ihlamur" "GOksu" ve "Beykoz" kosklcrini teklif et-tim, onlan kabul ctmiyorlar" dcdi ve ccreyan-i hali Veliahd Abdiil-mecid Efendi'yc anlatmasiru ve is, hanedana mtiteallik oldugundanOnun da muialcas.n. sormasini Basmabeyinciye emretti. Veliahd "Ta-raf-i siihancdcn ne surctle tensip vc iradc buyuruluyorsa o vcchile ya-pilmak munasip olur. Fakat cvvel ve Shir arzetmis oldugum vcchile buhey'ct-i viikela vc bahusus Hariciye Mzm Resid Pasa, bu gibimesail-. miiskileyi halla tesviyeden Scizdir. Zat-i sahane ayan ve sairitimad eyled.klcri zcvat. celb ile istisare buyursunlar" yolunda arz-!mutaieat ettigini Liitfi Bey beyan eyledi. Hunkar "Camm, ayam top-layip mtizakereyc vakit var mi? Persembe giiniine kadar behemehal budairelcrm tahliyesini istiyorhir; eger bunu yapmaz isek bizzat tahliye-yc kiyam ilc daha ziyadc muhiil-i hiirmet harekete tesaddi ederler

"

Ba'dchu vukclanin aczi bahsine nakl-i kelam ederek: "Bunlarmkifayetsizhgini ben de g5ruyorum; lakin yerlerine kimi yapacagiz?Memlekeue is gOrcbilccck beS alti kisi varsa onlari fttihatfi diye iste-

miyorlar" dcdi. Bu sirada Refik Bey avdetcdip Enver Pasa'nm yah-

si ile peder vc hem§iresine aid Orlaktty'deki hanelcrin behemehal tah-

liyesini talep ctmekte olduklanni vc Sadr-i azam "Beylerbeyi Sarayi"

icin icklil'le bulunmussa da Anadolu larafmdan oldugu icin kabul el-

mcdiklcri vc Feriyc daireleri hakkinda Sadr-i azamin tesebbiiste bulu-

nacagini ve Ingilizlcr'in dc Bebek'te VSlide-i Hidivi'nin sahilhanesini

istemekte olduklari ccvabini gclirdi.

Ertesi gun huzura kabuliimde Zat-i $ahane, "DUn siz pek

muteessir olup agladiniz" dedi. Ben de: "Saltanata mahsus bir sa-

ray-i aliyi ecnebi askerinin i§gal etmesinden muteessir olmakligim

tabiidir efendim" dedim. Zat-i sahane! "Bence Al-i Osmanin

mulkune girdikten sonra, hududda bir kuliibeye girmekle benim

sarayima girmek beyninde fark yoktur" ccvabini vcrdi. Bunun

Ilzcrine "Zat-i §ahancniz Padisah sifaiiylc umQm mUlkleri du§iinmekle

mukellef bulundugunuzdan mutaleat-i hiimayununuzda hakli oldugu-

nuz gibi kulunuz da t^bi sifatiyle mctbuumun sarayini ecnebi askerin

i§gali altinda gormek istememektcki mutalaamda min gayri had hakli-

yim" dedim.

21 Kanun-i sani 1335 Sail giinii maruzat-i rcsmiyye igin huzura

celb olundum. Ma'ruzat 9ikarildiktan sonra mlistediyat meyaninda

haiz-i ehemmiyct olan lie bt'a telgrafnameyi ayinp suret-i mahsusada

kiraat euim. Biri "Bosna Hersek" ahSlisinden U? yiiz bin miislumamn

hukuk-i milliyelerinin siyaneti icin taraf-i sahancden istimdad, digeri

"Urla"da Rumlar'in ahali-i islSmiyyeye kar^i M eyledikleri mezSlim

ve tecaviizattan bahisle istitafi, U9iincUsu dc "Van" ahalisinden olup

hiikumetce "Burdur" sancagina nakil ve Ermeni hanelerinde iskan

cdilmis. olan alU bin miislUmamn sekiz aydir ycvmiyeleri kesilip ve

ikamet edildikleri hanelcr dahi sahib-i aslilerine iMe olunmak Uzere

lahliye ettirilip ag ve biilar; sokak orlalannda kaldiklari beySniyle mer-

hamet-i seniyyeyi isticlSbi hSvi idi. Bu iiciincii telgrafi okur okumaz

Zat-i §&hanenin gozlerinden ya§ gelerek "Dun siz aghyordunuz

(Beylerbeyi Sarayi'nin i§gali keyfiyetinden dolayi); bu gikn de ben

86

SARIKU MOCAHtDLBR

agliyorum, ne yapay.m? Buna beseriyet kuvvett, hatta niibiivvetkuvveti bile kiifi geinie/. Ancak ul&hiyyet kuvvetine muhtac!" de-d«. Ben do pek /.iyadc mutccssir olarak "Hakikatcn uliihiyyct kuvvcii-ne muhtaciz, ancak Ccnab-i ErhamQr Rahimln o kuvvcii zai-ihUm&yununuza ihsan buyurarak yinc ulOhiyyct kuvvctiyle bu islcriakaflcsim tcsviycyc insallah cfendimiz muvaflak olursunuz." dedimHtinkar "Tclgraflan bana vcrin, bu aksam Dahiiiyc Nazir Vekiii gcle-cck, onunla Sadr-i azama gondcrip icabeden ihtflrati icra edeyim" de-di. Bunun Uzcrinc tcvakkuf euneycrck huzOr-i hUmayundan c.ktim."

47

Ayni cscrin §u saurlanni da dikkat vc ibrede okuyahnv "Sadr-iazamin azimctini miitcakip sarayda bir facia zuhurcui. Ramazan icin-dc b,r sabah Ni;ania$i'nda kain ikamctgah.mda hcnUz yalakla iken uy-kudan uyandinlip "Ydd.z Saray."'nm yanmakia oldugunu habcr vcr-dilcr. Dcrhal g.yincrck vc kom§umuz Serkarin Yaver Pasa ileb.rlcscrck yaya olmak Uzcrc Ihlamur tarikiyle yola rcvan olduk Saray-a vlirudumuzda Harcm-i Humayunda Sultan Resad mcrhumun vefatclt.g. fevkani ahgap dairede sabaha kar§i elckiriktcn hank zuhur vcHunkar'in bcytutct cylcdigi alt kattaki daircyc dc sirayet edcrck a/ za-manda o cihcttc bulunan daiiclcr yanip kill olmu5 tur.

48fngiiiz Donan-

masi'mn itiaiye takirm sevk cdilcrck ktilliyct miktarda su s.kilmaksurctiylc harikm devair-i saircyc men-i sirayctine ca!i§,Imakta idi Vu-kcladan. vc memurin-i zabila vc bclcdiycden heniiz gelcn olmami§uKar§idan hartkin zuhurunu gOriip en cvvel yeti§en Harbiye NazinSevket Turgut Pa§a oldu. Zat-i Sahanc'nin nerede bulundugunu sualcttigimizde Harem bahcesinin nihayctinde "Cihannuma Kosku"nde ol-duklanni haber vcrdiklerinden Yaver Pasa ile birliktc yanlanna gi-derck rcsm-i taziycli ifa etlik.

^ 47 - All Fuad TURKGELDl : G6riip Isittiklerim. Ankara 1851 sh .

48 - Aslinda bu bir suikast idi. Saraya elektrikci olarak giren bir su-bayin isl idi. Bkz. Enver Behnan §APOLYO - Kemal Ataturk ve MidiMucadele Tarihi Istanbul 1 958, sh. 328.

KADIRMISIR06LU87

Kiictik mabcynin ak sakalli kallcs, bir bckcibajisi vardi; oda ge-

cclik kiyafcliyle arkamiza takikii. Zat-i Sahanearkasinda geceiifc eola-t

risi vc iizcrindc pardesii oldugu haldc kttsklln bniinde ayakm,dur,uyoi5

ve escr-i tela? izhar cimiyordu. Bckciba§i bizmet ve fedakacllginm den

recesini gostcrmck maksadiyle hiingiir hiingur aglayarak, ca^fceessttM

lcr ibraz eylemcyc ba§laymca Hiinkar; "Benim milletimin ocagi'ya<

niyor; ben onu dii$iinuyorum; kendi evim yanmi§, ne ehemmiyeti

var?" dedi.49

TQrkiye Biiyiik Millet Mcclisi'ndc "Batum" mebusu olarak vazife

gormlis, olan Kurlulus, Sava§inin sankli kahramanlarmdan AH Riza

Acara da bize Sultan Vahideddin'e dair bizzat §ahid oldugu §u

vak'ayi nakletmi§tir.

"1878 dc Ruslara birakilan clviyc-i sclase (Kars, Ardahan ve Ba-

tum) 1918 dc Brest Litovsk andla§masi ile anavatana kavu§mu§tu. Bu

miinasebetle Temur Pasa riyaseti altinda bir elviye-i selase heyeti

Istanbul'a davet edilmi§ti. Sultan Vahideddin bu heyete Yildizda ye-

mek vermi§ ve kendilerine son dcrccc iltifat eyleyerek yemekte §u ko-

nu§mayi yapmi5tir: "Bir baba du$iinuniiz ki, evlatlarim kaybetmi§tir.

Kirk yil onlarin yokluklarinin lstirabiyla ya§adiktan sonra bir giln evi-

ne doniince onlan cikip gelmi§ ve yemek masasi etrafmda toplanmi§

bir halde gorse nasil heyecan ve sevinc duyar, tasawur edebilir misi-

niz? I§te ben sevinc ve heyecan icindcyim."

1921 de Londra'da sulh konfcransina hem "Istanbul Hukumeti"

ve hem de Ankara Hukumeti davct edilmi§ti. Azili Turk du§mam Ingi-

liz ba§ murahhasi Lloyd George, Kuwa-yi Milliyecilere "Haydut-

lar!..." diye hiicum edince Istanbul Hiikumcti'nin murahhasi Sadr-i

a/am Tevfik Pasa:

"-Gergi ben burada Osmanh murahhasi olarak bulunuyorum, am-

ma memleketin asil miimcssili vc sflz sahibi onlardir. Bizim kalbimiz

49 -Ali Fuad TORKGELDi, a.g.e. sh. 227.

88

SABIKU MOCAIllDUiR

de onlaria berabcrdir" diycrck bu Turk dusmamm suslurmu§tur. Unut-

mamak gcrckir ki, Tevf'ik Pa§a orada Sultan Vahideddin'i lemsil

ediyordu. Kendisinc bir ccza mi vcrilmijtir?

Aziz Okuyucu; basmi iki clinin arasma al da, ibrct ve dchsetle

djlstliil Vatanin fclakcti kargisirida boylcsine valanpcrvcrane harcket

edcn bu insan mi vaian hAinidir? Yakin tarihimizc aid biitiin gayr-i

ciddi vc gayr-i ilm! cscrlcrdc Uiy vc Uthtiyla sahsindan baska hi? bir

scy du$iinmcdigi iddia cdilcn Sultan Vahideddin buraya siraladigi-

miz §u haliralarda nasil iibidcicsmcktcdir, gtfrliyor musun? §ahidlerin

verdiklcri bu vcsikalar kar$ismda artik o yalan ve iftiralann devamtna

imkan var midir?

Sultan Vahideddin'in bircok meziyctlcri yaninda bir de efsancvi

diirusilugunu bciirtmck icap cdcr. Bir zamanlar "Alunci Mchmcd" s6-

ziindcki "altmci" kclimcsindcn kimiyc olarak alun seven bir adammanasi cikanlmak surctiylc ilham edilmisjir. Halbuki gcrcek, bugiine

kadar yazilip soylcnilcnlcrin tamamcn aksincdir. Mcmlckcttcn, biraz

asagida aniatacagimiz scbcplcr altinda ve pek hakli olarak aynlirken,

sahsi mirasi, mahiyctindc babasindan kcndisine intikal edcn herseyi

bile "Hazinc-i Hi»mayun"a gondcrmisur. Bu arada kcndisinde bulunan

musanna ve murassa bir akin cckmcccyi de hazincyc iade ctmis, oldu-

gu cok sonra yapilan tahkikatla meydana cikmi§ur. Padi§ahlar resmen

bir makbuz vcrnick surctiyle Hazinc-i Hiimayundaki her §eyi getirui-

rip yanlarmda alikoyabilirlerdi. Sultan Vahideddin isteseydi bu

usulii tatbik etmek surcliylc biitiin Hazine-i Humayunu beraberinde

goturebilirdi. O boylc yapmadigi gibi nezdindcki kiymctti esjalan da

oraya leslim cdip daha evvel bunlar icin vcrdigi makbuzu geri almak

yolunu lutmusUir. Tiirkiyc Buyiik Millet Mcelisi'nce daha sonra kuru-

lan hcsaplar incelcme komisyonunun Reisi Salih Kececi'nin Haziran

1951 tarihli Vatan Gazctesi'ndc yayinlanan bcyanati Sultan Vahided-

din'in dasMnl namuskarligina bir hiicccttir. Kizi Sabiha Sultan, ba- .

basinin sadcce 50 bin Tiirk lirasi kagit paraya malik oldugu halde yurt

kadIr Mismofli.u89

di§ina ciktigini bildirmi$lir.50

Sultan Vahideddin'in maddt baknndan gaycl sikintih geccn

gurbct yillannda bile nc kadar miistagni davrandigini gostcrcn §u

vak'ayi da dikkaiinizc arzcdclim:

"Pakistan 'in 90k basan ayni zamanda fok sahifeli (30 sahife)

gilnliik gazetelerinden biri "Sindhi Hiirriyet" gazetesi-

nin 22 Cemaziyelevvel 1388 tarihli ilaveli nilshasimn 15 inci sahi-

fesinde, Hindistanm Sind ulkesinin basin tarihine aid mufassal bir

yazi vardi. Bu iilkede ilk gazetecilik nasil ba?Iadigindan bahisle, In-

gilizler'in Tilrkiye'ye baski yaptiklan ve " H i 1 a f e t

M e s ' e 1 e s i" bahis mevzuu oldugu zaman Haydarabad (Sind

Haydarabad'idir. Nizam Devleti'nin Haydarabad'i degildir. Bugtin

Pakistandadir. Me$hur Sind Oniversitesi de bu sehirdedir) sehrin-

de merhum Vahidiiddin Han'm hakkini korumak ve Ingilizlerin

baskisina kar?i koymak maksadiyle "El-Vahid-Muslflman" isimli

Sind dilinde bir gazete pkmistir. Onun arkasindan Karafi'de yine

Sind dilinde baska bir zatin tesebbtlsu ile yine aym maksadi guden

"Halifetiil-MusliminVahid" ismiyle baska bir gazete daha nesredil-

mege ba§lamisti. Birincisinin bas yazan ve sahibi Kadi Abdur-

rahman Sindi Thattai idi. Bu gazete 1956 senesine kadar yambundan 12 sene eweline kadar devam etmiftir. Ikincisinin has. ya-

zan ve sahibi Seyh Abdiilmecid isimli Karafi ulemasindan ve

ashab-i servetten bir zatti. Bu gazete de 1939 Harb basina kadar

devam etmistir.Tabif ki gazetenin ikisi de sonradan asil gayeden

aynlmiflardi.

Burada asil daha miihim bir mesele Sgreniyoruz. Bu tilkede

bazi mute?ebbis zevatin himmetiyle, bir heyet kurulup, merhumVahidiiddin Han, Avrupa'da sikinti icinde bulundugu zaman, ktil-

liyetli bir miktar para toplamp, Aga Muhammed Nureddin Ca-

50 - Ismail Haml DANI§MEND - Izahh Osmanli Tarihi Kronoloji

Istanbul 1961, C. 4, sh.44

90SARIKU MOCAHlDLKR

fer isminde bir zat vnsitasiyle kendisine gfinderilmistir. Fakatj^viniti bfelivetig'ine g«re, Morhum Vahidiiddin Han, bu parayi ka-

ito'iBMettiii^vo "Hamd olsun simdi ihtiyacim yoktur" demis. Parayi

gafrBreHTOml"Bu parayi musliimanlar islamf bir hizmete sarf et-

meniz- ;'%in gfindermislerdir" diye, Halifenin gfinliinil almaksuretiyle parayi almasim temin etmek istemisti. zaman Halife

parayi getiren zata, "Sizin iilkenizde islamf bir medrese veya bunabenzer bir milessese var midir?" diye sormus. Zati Muhterem de

"Sind-tslamiye" medresesinden ve diger bir iki medreseden bahset-

mis. Merhum Halife:"Madem ki, bu parayi benim bir islamf ise sarf

etmem ifin getirdiniz, ben de Halife sifatiyle sizi naib tayin ettim.

Bu parayi alip gotiiriln, Sind Islamiye Medresesi ile O'nun yaninda-ki diger medreselore Halifenin namina sarf edin." demistir.

Ravi'nin anlattigina gfire; "Halife bu sozii soyledigi za-

man,Halifenin huzurunda aglamamak ifin kendimizi zor tuttuk. Zi-

ra ihtiyaci oldugunu biliyorduk. Huzurundan ayrildik ve bu parayi

dedigi yerde sarf eyledik. Pakat geri gelip Hindistan'a vardigimiz

zaman Halifenin vefat etmis oldugu haberini aldik," demislerdir.51

Yine bu sikinuh gurbct giinlcrinde boyle bir yardim teklifinde

bulunan luilya Krah'na kar§i aldigi asil tavra Refi Cevad Ulunaysahadcteimcktedir.

52

Sultan Vahideddin'in vatandan aynli§indan sonra hazine daire-

sindc yapilan tcspitlcr hcrseyin ycrli ycrinde oldugunu, kiymctli bir ig-

nenin dahi O'nun tarafindan gflturiilmcdigini g«slcrmi§tir. Buna dair 6zaman tutulan zabit Topkapi Sarayi Miizesi Arsjvindc 35 numaradakayith "Daire-i Hazine-i Httmayun'un tlmiihaber ve Kuyudat-iSaire Defteri"ndc mahfuzdur. Halbuki kendisi 1926 yilmda San-

51 - Ali GENCELl Sultan Vahideddin'e Dair Bir Hatira, 5 Ekim1968 tarihli Bugiin Gazetesi.

52 - Bkz: Refi Cevad ULUNAY - Bu Gozler Neler Gordii? Tercii-

man Gazetesi 1'8 Kasim 1 969 tarihli ve miit. nushalar: .

KADlR MISIROflLU91

Remo'da vefat ettiigi zaman 120 bin lira borcu pktigi icin alacak-

lilari tarafindan tabutuna haciz konulmu§tur.Tahnit edilmig cese-

di mutfiric kapismdan kacinlarak (sandik i^inde) §am'a nakiotu-

nup Yavuz Sultan Camii §erif7nin avlusuna defnolunabitmi$tir.

Yurt di§ina cikigim korkakhk vo ihanct oiarak tavsif edenler de

ya hakikati gOrmcmekte vcyahud da ona kasden iftira eylcmektcdir.

Ciinkii Sultan Vahideddin, asla korkak dcgildi. Bunun pck 90k dcli-

lindcn bir ikisini zikrcdclim: Hcniiz " V e I i a h d " bulundugu sira-

da Almanya'ya gitmi^ti. O zaman harb i^inde bulunuluyordu. Sipcrle-

ri dolujirkcn umulmadik bir tchiikcyc kar§i ba?ini cgmcsi ihtar

ediidigi zaman ccvabi su olmu§lu: "Turk ba§i du$man kar§isinda

egitonez."**

Mabcyn Ba$katibi Ali Fuad Tiirkgeldi de O'nun cesareti hak-

kmda "Cuius Mcrasimi "ndc gecen §u vak'ayi naklet-

mckledin "Eyup'tc ardbalara binilcccgi sirada "Talat Pa§a, Bogaz'dan

du§man uiyyare filolan gcgmis olduguna dair telgraf aldigim haber

vermissc dc Hunkar "Onlar miitcmeddin adamlardir, bdyle dint

menisim esnaitnda taarruz etmezlcr" diyerck eser-i tela§ gOstermedi." M

§ehzldeliginden beri O'nun gayet cesur bir insan oldugunu goste-

ren pck cok vak'a vardir. Bunlardan birini daha nakledelim:

tttihad ve Terakki'nin zuliim ve istibdadini tenkid ettigi i9in

"Babiali Baskini "m miiteakip takibe mafuz kalan'

Mulazim §aban Efendi §ehzade Vahidedin Efendi'nin Cengelkdy-

iindeki kbskiine sigmmisti. Mahmud §evket Pa§a'nin emriyle bu zati

yakalamak icin gelen polisler Vahiddeddin Efendi'den §u cevabi ai-

misjardi: \

.*»

"-Bana mensup olan, sarayima iltica edcn, masumiyeti de bence

53 - Adsiz - Turk UlkusCi - Istanbul 1 956 sh. 8554- Ali Fuad TURKGELDt; a.g.e. sh. 146

92

SARIKLI MOCAIltDI.HR KADlR MIS1ROC-LU93

malum olan bir adami garczkar diisinanlarina tcslim cdemem. Cebrcniccri girmck isicycnlcri vururum.. Beni oldiirmedikce Saban Kfen-di'yi alamazlar!"55

BlitUn bunlar onun korkak bir insan olmadigmi gOstercn muspctvc milsahcdcye dayanan dclillcrdir. B6ylc ikcn acaba ncdcn yuri disi-na cikmak lUzum vc ihiiyacini hissetmistir? Bu husus oldukca muhim-dir. Bugiinc kadar hcrkcs bunu, O'nun korkakligi ile izah ctmck gibikolay vc ucuz bir yol tuimu$tur. Naklctligimiz vak'alar O'nun asla kor-kak bir insan olmadigmi gostcrcn muspct dclillcrdir. Sultan Vahide-din, muvaffak oluncaya kadar kcndisine baglilik tclgraflan cekip vazi-ycti idare etmege calisanlann gcrcck niycUcrini rjgrcnmisti. Onululetlayin bir insan gibi Ankara'ya gottirUp muhakcmc cdccck ve muh-tcmclcn asacaklardi.O bu ncticcyi gozcalamadigricin vatani tcrkctmisdcgildir. Gurbcttc daima tckrarladigi sebcp su idi. "Halife sifati ile

hakarete maruz kalmak, " P e y g a m b e r V e k i II i g i"olan bu sifatin kudsiyyeti muvacehesinde bana cok aci geldi.Yok,yok!... §ahsimda bu sifat ve makamin boyle en fldi bir tecavuzemaruz kalmasina asla razi olamazdim. Bir de bu takdirde milletinikiye ayrilarak birbirine diismesi ilitimali vardi. Cunkii elbet bumakamin tecAviiziine rAzi olmayanlar cikacakti. Heniiz diisman-dan kurtulan vatanim icin yeni bir ihtilAf unsuru olmak isteme-dim. Aynca boyle bir hareketle Alem-i IslAm'a karsi sadece buciirmii irtikAp edenler degil, Tiirk Millet! de, ayiplanacakti. §ah-san bunlara sebep olmaya gonliim razz olmadi." Ciinkti Saltanat vcHilafct'in kaldinlmasini dUsiincnlcrin O'nun sahsmda Saltanat veHilafcl'i miicrim gostcrcrek, gOzden dU§Qrmek isteyecekleri tabii idi.

Nitekim daha sonraki vak'alar bOyle ccreyan etmis ve Sultan Vahi-deddin'in dogru dusUndugiinu gostermistir. Hatta bu meselede kendi-sinc bagli (!...) kimselcrdcn haber alindigma nazaran daha gCziikara

55 - Ahmed Re§it Rey (H. Hazim) - Gokdiiklerim - Yaptiklarim -

Istanbul 1945. sh. 263

ve adicc davranilarak O'nu, Izmil'le polis vc jandarmaya ling cttirip

halkin infialinc kurban clmi$ gibi giislcrilcn Ali Kemal gibi bir lerth.

be maruz kilmak istcycnlcr dc vardi. HQkumcl vc kumandanlar.arasirH

da Sultan Vahideddin hakkmda btiylcsinc kolti dusuncnlcrin.mcv-

cud oldugunu, imparatorlugumuzun hicranini OlUmsQz misralaqyla

terenniim eden biiyiik §air Yabya Kemal Beyatli'dan ogreniyoruz.

Lozan'a gitmcktc ikcn Nureddin Pa§a"mn kcndilcrinc hcyct halinde

verdigi bir yemcktc Ali Kemal ctrafinda ccreyan eden bir konu§mayi

naklcdcrkcn §u bilgiyi venncktcdir:

"Vakia, sofrada hazir bulunan iic vekil ve bircok mebuslar, bu

line vak'asim tasvip ctmiyor, hatia iclcrindcn Nureddin Pasja'yi

takbth cdiyorlardi.Daha dogrusu Nureddin Pasa'nm bu harekctindc

tebellur clmcgc basjayan miilkiyc vc aclliyc teskilatimiza bir miidahale

goruyorlardi. Nureddin Pa§a'nm Ankara uzcrinde sahs? bir tesir hasil

etmek siyasctini dc scziyorlardi. Yalniz mcvki mii§kildi, Ali Kemal'in

ihancti hakkinda biitun millctin ittifaki, bir nevt icma-i iimmet vardi.

Muzaffcriyctin me§ru tedbirleri dc heniiz taze idi. Askerlikle

hiikumct-i miilkiyyenin sclahiyetlcri bircok mintikalarda hentiz aynl-

mami§ti. Izmit ise giinlcrde lstanbul'a hlicum cdccck ordunun m.er-

keziydi. Halk, muzafferiyetin ne^vesi icinde biitUn nilkteleri farketmi-

yordu. Butiin bu du§uncelerin sevkiyle oradaki hiikumct mllmessilleri

bir miisahid vaziyctinde susuyorlardi. LAkin yemek esnasinda Nured-

din Pasa bahse devam ederck: "insallah yakinda Vahideddin'i de

getirip cezasim verecegim." derken ikinci murahhas Riza Nur'

Bey'in sabn Uikendi, Oniinc bakarak lakin Nureddin Pa§a'ya hitaben

:

O'nu inebolu'dan yola cikaracagiz, ciinkii Ankara'ya gelip raah-

keme karsisinda hesap vermesi lazimdir." dedi.56

56- Bkz.: Yahya Kemal BEYATLI - Ali Kemal - Meydan Dergisi,

Istanbul 16 §ubat 1965, Sayi 5, veya - Siyasi ve Edebi Portreler, Is-

tanbul 1968, sh. 95

94

SARIKUMOCAJllDUiR

Bu saurlar, Nureddto |>a§a gibi nufuzlu bir kumandamn SultanVahidcddin'i Ali Kenial'e rcva gttriilen bir tar/.da sokak oriasmda linectlirmcyi dti§un<!Ugunu Dr. nza Nur'un isc hiikUmct otoritcsini, askertsahislara karsi siyaaci maksadi iic vc en hafifbir sckilde olmak iizcre,O'nu Ankara'ya getirlip lmihakeme ctmck islcdiklcrini gtfstermck-tcdir. Bu mevzuda Sultan Vahideddin'in sahs.nda alu yUz clii yiiiikbir Hancdan'a boylcsinc hakarcl cdilmcsini onlcmck maksadiylc mem-lckcttcn ayrilismi labi? kar$ilamakutn daha normal birscy olamaz. O,egcr mcmlckct icin hakikalcn ktftiiliik dtisuncydi Istanbul'da kalipAnkara Hukumcti'nc kar?i bilfarz lngilizlcr'in destcgi ile fiili miicade-Icyc giriscbilirdi. Onun jahsi vc lahtmdan baska birscy diisiinmediginisoylcyip yazanlar, bunu olsun kabule mccbur dcgillcr midir? O haldcya Ingilizlcric bcrabcr degildi vcya da sirf laht vc Utcmi diisunmiiyor-du. boyle bir scy yapmadikuin ba§ka yad elicrdc vc binbir mahrumi-yet icindc can vcrinccyc kadar, yardimlan ile muvaffak olduktan son-ra kendisine en kotU isnat vc iftiralan yapmakta bcis gOrmcyenlerhakkinda bile en kiiciik bir ta'rizkar bcyanda bulunmam.s, saltanat velktidar hirsi ile her hangi bir Tirsalian istifade ederck hatah ve ihtiraslibir davranis. g6stcrmcmi§tir.

Asil tafsilati O'nun hakkinda ilerde ncsredeccgimiz escre biraka-rak burada bu mevzuda iizerinde kisa bir malumat vermcyi Iiizumluaddcdiyoniz. Acaba Sultan Vahideddin'in vatanmdan aynlmasim ge-rcktirecck olciidc hayatma kar§i ciddi bir tehlike var miydi? Dogrusuistcrseniz, hem vardi, hem de yoktu. Soylc ki, ona fcnalik yapmak is-

leyen fcriler hakikatcn mcvcutd idi. Bu bakimdan tchlike vardi. Fakatbunlar boyle bir cmcli gcrcckleslirebilirler miydi? i§ic burasi cok §up-hehdir. Fakai hadiscyi hem Saray'daki ve hem de Ankara'daki adamla-n vasmisiyle basmdanberi cok miikcmmel bir surette planlayan Jngilizentelicans. Sultan Vahideddin'in lehlikeyi ciddi. kabul etmesini ge-rektiren, bir hava ihdas cy!cmi$ti. Hcrgun saraya yeni bir ihbar yaptli-yor ve Padi§ah'in bir suikasde ugrayacagi bildiriliyordu. Bu haberlerin

KAOtR MISIROflLU95

asil kaynagi Ingiliz enlclicansi idi. Muhbirler isc, cogu Padi$ah'in ili-

maclmi kazanmis, resmi §ahislardi. Bir kismi'sarayda digcr bir kisnuda

Ankara'da bulunan vc Ingiliz enlclicansi ile irtibatlari olan bu adamlar

sureti haklan gOriincrck Padi§ah'i, bu harckctc sevk icin cok mahirane

birrol oynadilar.

tngilizlcr, o zaman " Y a h u d i 1 i k"lc cok hasjr nesjr olduklarin-

dan bu zevat da " m a s o n"lardan sccilmi§ti. Mcsela vefatina kadar

Sultan Vahideddin"in yanindan ayrilmayan husust doktoru Resad

Pa§a bunlardan biri idi. Hem masondu ve hem dc Ingilizler hesabina

Sultan'i muayyen istikametlcrc sevk ctmcye memurdu. Meshur

" K u v a - y i 1 n z i b a t i y c" Kumandam Siileyman §efik

Pa§a da onlardandi.O KuvS-yi inzibatiyc ki; Sultan'in ingilizlcri oyala-

mak icin ba§vurdugu giiya bir " m u v a z a a" silahiydi. Hal-

buki tngilizlcr " H i 1 a f c t M a k a m i" ve "H a 1 i f e" yi gOzden

du§iirerek yikabilmck i9in bunun tcsis ve tcskili zimninda saraya yap-

madik baski birakmiyorlardi.

Vclhasil basmdan sonuna kadar lngilizlcr'in hakiki niyet ve faali-

yetleri tcspit edilmcden ne M. Kemal Pasa ne Sultan Vahideddin

ve ne de Kurtulus. Sava§i'nin yazilmasina imkan yoktur. B5yle bir §ey-

in yapilabilmcsine imkan vermeyen bir cok kanunt mantlerin mevcud

oldugu da maiumdur.

Bu uguzlii muammayi bir "m u v a z a a" olarak tavsif eden ve

o zamanki hiikumette §cyhulislam sifatiyle bulunan Mustafa Sabri

Efendi diyor ki: "tngilizlerle Mustafa Kemal muvazaasimn asarim,

Lozan muzakcrati zamanina kadar tc'hir etmeyerek Mudanya Miitare-

kesi'nden ve Yunan inhizamindan evvelki, yani lngilizlcr'in Anado-

lu'da zuhur eden kemali kuyamini bastirmak iizerc hem Istanbul'daki

Halife Hiikiimeti'ne cebir ve tazyik icrS etuklcri, hem de miiskilat

ikaindan hali kalmadiklan zamanlarda bile bulmak mumkiindur. Istan-

bul'un ve Halife'nin ecnebl i§gal-i askerisi alunda serbest harekattan

96

SARIKLI MOCAHlDLBR

mahrum vaziycti; Anadolu'yu llalifc aleyhirie ayaklandiran MustafaKernal'i mucadeledfc galip getirmeye sebep bldugu gibi meb'dcindcniiibarcn Oc scnc s'lifen Mustafa Kemal harckalinin Yunan'lilar'a kar§iyiiz agarmmiyarak maglubiyctlc vc Anadolu diihilindc schirdcn §chrccekilmcklc gcccn biriuci, ikinci vc kismcn dc iicuncii scnclcrindc bile

mUdafaa-i mcmlckci namma yine bu harckcucn hayir vc menfaathusulU ihiimalini lialinndan cikarmayan vc csascn Mustafa Kemal'iAnadoJu'ya husus! bir sifat vc mahiyciic gOnderen Padisah'm hie bir

soman bu kiyami mm birciddiyctlc basurmak mcslcgini iliizam ctinc-ycrck (*) Ingili/.lcri saysaklamakla vakil gecirdigi vc Mustafa Ke-mal'lc onlara pyun oynamaga calisligi csnada, tngilizlcr dc ayni adara-la Padisah'a vc Makam-i Hilafci'c oyun ctmck firsalim

kacmnamislardir. Harb-i Umfimi nctiecsindc lzmir'i vclev muyakka-tcn olsun isianbul'daki Hilafet Hiikumcti'nin clinden alarak Yunanli-lar'a vcrcn vc sonra bunu Ankara'nin laik hiikumctinc iadc eden tngi-lizlcr, kasden kabahalti vaziyctc diiijiirdiiklcri Hilafct'i, bu ali$-vcris.

icinde Alem-i lslam'a sczdiruicdcn komisyon olarak akiilar.""

C) - Mustafa Kemal uzerine Istanbul'dan ordu sevki, seneler gegti-§i halde Yunan ordusuna karsi kendisinin bir is goremedigi ve bil'akis

Anadolu'nun pek cok yerlerini Yunan ordusuna harben isgal ettirerek

devlete "Sevr" Muahedesindeki agir seraitin tahmiline sebep oldugu za-mana musadiftfr. Yunan ordusuna karsi eser-i hayat gostermege basla-diktan sonra ise Mustafa Kemal'in sarahataen Makam-i Hilafet'e isyanedecek derecede simarmasi bile padisah tarafmdan ciddi bir mukabe-leyi davet etmemistir. Sayani dikkkattir ki, Mustafa Kemal ilk perdebi-riinane telgrafini kendisi hakkinda mulayim ve musaid bir meslek takipetmesinden dolayi vatanperver vezir nammi verdigi Tevfik Pasa'nin za-man-i hukumetinde cekti. Padi§ah da ondan sonra buhiikumeti nihaye-te kadar degistirmedi, degistirmek fgtn vuku bulan vesayayi da dinleme-di. (Seyhulislam Mustafa Sabri Efendi).

57 - Seyhulislam Mustafa Sabri - islamda imamet-i Kubra - YarinGazetesi, 1 Tesrinisani 1929, Gumiilcine

KADlR MISlROfil.U97

Zamanimn benam gazctccilcrindcn Nizamcddin Nazif Tepede-

lenlioglu da bir yazismda sttyle demektcdir:

'Vahidiiddin Han'in siyasf cephesi ne olursa olsun, kendisine

su iki hakki tanimamak insafsizhk olur.

1-Anadolu'ya karsi Ingiltere'den silah ve askerf yardim arama-

mistir.

2-Tahttan aynldiktan sonra, memleket disinda Tiirkiye'ye kar-

si hie bir komplo yapmamistir.

Tarihci, ileride yapacagi bir tahlilde, Vahideddin Han'in

1922 sartlan icinde memleketten gidisini haksiz bulmayacaktir.

Siyasi sartlar isaret ettigi anda firar, bir politika faktoriidur.

On altinci Lui, Pransiz ihtilaline kafa tutmak kahramanligini gos-

terdigi icin mi kellesinden olmustur?

Hayir; kacarken enayice yakalandigi icin...Rusya'mn ikinci Ni-

kola'si da kacamadigi icin yok olmustur.

Fakat Almanyamn magrur Kayzeri Ikinci Vilhelm, Hollan-

da'ya kacmi§ ve kurtulmustur.

Avusturya-Macaristan'in gene imparatoru Sari, kacmis ve

kurtulmustur.

Ispanya Krah Oniiciincii Alfons, kacmis ve kurtulmustur.

Yunanistan Krah Birinci Kostantin, kacmis ve kurtulmuftur.

Afganistan Krah Emanullah Han kacmis ve kurtulmustur.

Romanya Krah Ikinci Karol, kacmis ve kurtulmustur.

Iran Sehinsahi Alahazret-i Hilmayun Muhammed Riza HanPehlevi, kacmis ve kurtulmustur.

"

58

Sultan Vahideddin Istanbul 'da oturmayarak Anadoludaki milii

harekatin basina gecseydi, hie §uphesiz miistcvliler, Istanbura bir daha

58- Nizamettin Nazlf TEPEDELENLlOGLU - Hanedan ve SonSultan - Yeni Istiklal, s. 277 - 30 Kasim 1966.

98

SARKL1 MOCAIIlDIJiR

gikmamak iizerc tamamcn yerlcsirlcrdi. Onlann tahammlH edilmezbaskilanna ragmen ccphclcrden son zafcr mOjdelcri gclinccyc ve RefetPasa kumandasinda bir kisnn mill! kuvvct vaziyete hakim oluncayakadar IstanbuI'da aci ve clcmli giinlcri, go/.yaslanm iyinc akitarak ge-cirmck suretiyle Isianbul'un climizdc kalmasim temin elmislir. Anado-lu'dan zafer miijdclcri gclmcyc baslaymca " S c I a t i n C a m i 1 e -

ri"ndc mcvlUtlcr okuiarak Rabbinc hamdii senAlar cden SultanVahidcddin, i9inde bulundugu §an!ar muvacchesinde hemen daimaclinden gclcn hizmcti ifa cimi^tir. Onun hakkinda en dogru kiymcthiikmiinii yine bir tarihei vcrmcktcdir:

"Altmci Sultan Mehmed Vahidcddin i?in "vatan haini"' dcrlcr,

ben kticUk bir Have yapacagim: "vatanma ihanct ile idama mahkumoiup, yasinin 90k ilcrlcmis olmasi, Fransa'ya cski hizmcilerinin hatir-

Ianmasi ve Fransayi sevdiginden sUphc edilmcmesi dolayisiyle oliim

cezasi, miiebbet kalebcntlige fcvrilcn Maresal Peten gibi" diyece-gim.

Mazilcri 90k tcmiz olan ve itiemleketlcri felaket girdabina diis-

tiiktcn sonra isbasina ge9en, agir mes'uliyctlcr yiiklenen, yenik millet-

lerini daha fazla 9ignetmemck i?in nefret edilen, galip diismanlara

dostane el uzatmak durumunda kalan, kara bahth insanlar, milletle-

rin tarihlerinde sigorta lambalanna benzerler.Kendilerinin yanmasi bii-

yiik tcsislerin kurtulmasim temin eder.

Altmci Sultan Mehmed Vahideddin 'in tuttugu yol, baste Top-kapi Sarayi hazincsi ile, muzelcrimizde ve mill! kiituphanelerimizdeki

kiymetlcrine balia bi9ilmcz, en ka?uk bir par9asi ycrine konulmaz ha-zmelerimizin kahhar diismanlar tarafmdan yagmasmi Onledi." 59

Tuhafi ?u ki, bu ifadc bizzat Sultan Vahideddin'in S a n R e

KADlR MISIROCLU99

59- Rfe§ad Ekrem KOpU - Osmanli Padigahlan - istanbul sh. 439.

m o'da bir sohbettc yakinlarma ifadc cttigi ve Medina Sultanzade

Sami Bey'in halcn Londra'da ikamct cden oglu Rukneddin Sami

Bey tarafmdan bize naklcdilcn ifadenin hemen hemen aynidir.Bu soh-

bettc Sultan Vahideddin demistir ki:

"Biz devlct vc millcli koruyan bir paratoncrdik. Bir gun geldi,

devlct vc milletin varligma yildinm dii§ccek oldu. Onu biz uzerimize

9ektik. Biz yandik, fakat deylet ve millet kurtuldu. Miihim olan da bu-

ydu. Ben ncticeden yinc dc memnunum!..."

Mill! Harckatin ba§ma §ehz{klelcrindcn birisini ge9irseydi bu tak-

dirde M. Kemal'c -giiya- kar$i olan Ingilizlcr'in kendisine ve ailesine

_ hududsuz. bir surclte zulmcdcceklcri muhakkakti. Buna ragmen O'nun

§ehzade Omer Faruk Efendi'yi Anadolu'ya gondcrdigini §chzadcnin

Incbolu'dan geri dSnduriilmu§ bulundugunu daha evvel belirtmi§tik.

Zafcri kazanmcaya kadar kendisine her tiirlU baghligi gosteren kadro-

nun zafcrden sonra hakkindaki niyctlerini de ogrenince, memleketi

kendi kaderine terkedcrck yad cllere gitmcktcn ba§ka ne yapabilirdi?

Burada kahp aliime razi olsa vcya mill! kuvvctlcre kar§i her hangi bir

yerden yardim temin edip sava§sa, mcmleket i^in daha iyi mi olurdu?

Demek ki Vahideddin'in vatan hasretini g5ze alarak yadellere gidi§i

de vatanseverlikten ba§ka bir saikin eseri degildir. Alti yiiz elli sene

Turk Milleti'ni zaferden zafere ko§turmu§ bu biiyuk ailcnin bugun, va-

tancuda olarak 9e§itli felaket ve musibctlcr iginde kivranan birka9

mensubunun Turk vatanda§i sifatiyle vatana kabulleri istikamctinde

ortaya konulan arzu vc tcmennilerin layiki vc9hile alaka gormemis, ol-

masi hazindir. Kabul etmek gcrckir ki; bu onlara bizim bir ihsanimiz

degil, en tabu haklanni -o da binbir yanlis, harckcttcn sonra- teslim et-

mek olacaktir. Insallah -hi§ olmazsa Cumhuriyetin cllinci yildOniimu-

nttn yakla§tigi §u sirada- Biiyiik Millet Meclisimiz, bu hateyi tamir

edeeek mes'ud kanunu sikaracak, bu surctlc bize bir tarih mirasi ve

100

SARIKUMOCAHlDLIiR

ccdad yadigan olan Osmanogullannin bcrhayat olan muhterem ferdle-

ri, milbarck vatanlanna kavusmak gibi en Uibii haklanni elde edecek-lcrdir. (Bu cscrin evvclki basimlari sirasinda izhar edilmis. bulunan buhalisanc temenni bugfin- Allah'a siikUr ki: - gerccklcsmis bulunmakta-dir. Hakikatcn -rnftcerah bir siircttc kabul edilmig bulunan af kanunuvesilcsiylc de olsa- nihfiyct Osmanogullan'nm vatanlanna avdetlerini

Onlcycn 431 sayili kanunla ihdas edilmis. olan mani ilga edilmis. ve ha-zin bir tarih sahifesi dc bu surcllc kapatilmi§tir. Ancak yeniden vatan-

da§hga gecmenin yillar sUren mc§akkati ile talan edilen §ahsi malla-nmn istirdadi iyin acdan davalarin yillardir stirUncemedekalmasindan dogan cziyct ve zulumlcr hala bakidir. Bu hususta taf-

silat icin "O s m a n o g u 1 1 a r i' nm Drami" isimli naciz eserimize

feakilabilir.)

101

iKiNCl B OLUM

IZMiRlN I§GALiNDEN, ANKARA'DAMILLI MECLISiN ACILI§INA KADAR

1- MITINGLER VE KONGRELER

IZMl R MlTlNGl

Mondros MiitarekenSmes i'nin imza-

lanmasindan sonra, vatanm i§gal felaketine ma'ruz kala-

cagi ihtimalleri bclirmege ba§lami§u. " P o n t u s"

e§kiyalan, " p a t r i k h a n e" ve "Y e r l'i R u m -

1 a r"m §imankhklan ile ecnebi gazetclerde cikan bazi haberler, bu ih-

timali kuvvetlendirmekteydi. Bilhassa Yunan Ba§vekili Venizelos'un

galip devleder nezdindeki te§ebbiisleri, Bati Anadolu'nun Yunanblar'a

verilecegine dair §ayialan artirmakto idi. Bu sirada Nureddin Pa§a

izmir'de vali vekili olarak bulunuyordu. Yerli Rumlar ve bunlar ara-

smda mill! zaferden sonra line edilmek sfiretiyle hakettigi cezayi bulan

Metropolit Hirisostomos, Izmir'in Yunanhlar tarafindan iggali icin

102

SARlKLIMOCAHlDLBRKADtRMISlROGLU

103

gcrekli biitUn hazirliklan tamamlami§lardi. Esasen Sevr sulh projesihazirlanirkcn Izmir'in Yunanlilara verilmesi hususunda ittifakla bir karara vanlmi§ oldugu da basina suanisu. Doktoir Ronald BurrovsTimes Gazctesi'nde cikan bir makalesi, BaU Anadolu'dan daha oncxgttc ctmegc mccbur cdilcnlcrin ycrlerinc donmeleri halinde Rumlannbu bOlgede ekscriyet teskil cdebileceklcri fikrini ileri sUrUyordu. Yu-nan " M e g a 1 o I d e a"sinm hayalpercst ve maceraci elemanlantarafindan bUtiln garp Ulkelcrini icine alan bir propaganda ve telkin §e-bckcsi kurulmu§tu. Onlarin tcsirlcrinc kapilan bir cok diplomat ve ya-zarlarjn, bazi gazetclerdc Yunanhlar'a Anadolu'dan toprak verilmesilehindc hayali istatistiklerc istinad cdcn boyle beyanat ve makaleleri-nin artik hergUn bir ycnisi cikmaga ba§lami§u.

' BUtUn bu habcrler Izmir ve mUIhakati ahalisi tarafindan endi§e ile

takip edilmektc ve carclcr aranmaktaydi. Vali vekili Nureddin Pa§ai§gai ihtimali kar§isinda dircnmeyi goze almis, ve gerekli teskiteti dakurmu§tu. Bu bakimdan Anadolu'da ecnebi i§gai ve isdlasina kar§imukavemete ilk te$ebbus edcn kumandanin Nureddin Pa§a oldugutarihi bir gercektir. da, daha sonraki te$ebbusler gibi ilk kuweJhalkm imaruna hitap cdip onu co§turabilecek bir mevkide bulunan dinadamlanndan saglami§tir. Kendisi, zaferden sonra sarikli kahraman vemUcahidlerden Izmir Muftusu Rahmetullah Efendi'ye hitaben yay-mlamis. oldugu acik mcktupla bu durumu §oyle ifade etmektedir:

"MUtarekenin ilftni ile DUvel-i MUttefika sefain-i harbiyesinin tz-mir Limani'na duhulieri gUnUnden itibaren lUzumunu hissettigim ber-vechi maruz teskilat-i milliyenin acilen vucQda getirilmesine derakapte§ebbUs, tatbik ve icrasina da OcyUz otuz dort senesi Tesrinisani'sinin

iptidalarinda " m a s t c n i d c n ilallah" milba§eret ettik. Hemen Iz-

1

mir §ehri;nde mahallcler ve"cev2mi-i §erife'denbilistifadc t esk i 1 & \ - i iptidaiyyeyeb a§l a n i 1 d i

. Mevcud ve kabili istifade miiessesat-i milliyevesaire takviye ve tevsi olunarak perderpey tekmil Garbt Anadolu'ya§amil olan leskil&t vucuda gctirildi ki; i§bu tesebbflsSt-i acizanemizin

mill!, dint ve tcdafUi §uabat ve aksami muhtevi ve lUzumlu esSsata

mustenid bulundugu aiakadaranca malftmdur. "Mildafaa-i

milltye", "TUrk Ocagi", "Cemiyet-i llmiye"

"MUdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti", "1s-

ti hi as - 1 Vatan Cemiyeti" gibi mUessesat ve cemiyet anifiil-

beyan mesaiyi-i acizancmin kismen mevlidi ve ekseriyetle mlivellidi

olmu§tur. BiitUn Garbi Anadolu'nun azaiari ve mUftUleri hazeratini

davet ve cem ve tc§rikleri ile tzmir'dc akdetmis, oldugumuz ve ilk

milli kongrcmiz olan "MUfaa-i Hukuk-u Osmaniye Konresi"nin Iz-

mir'de inikadi 17 Mart 1335 (1919) tarihine musadiftir."w

Nureddin Pa§a'mn bu ifadesi, kendisinin daveti ile toplanan

Garbi Anadolu muftulerinin; TUrk Kurtulus, Sava§i tarihinde ilk kon-

geyi teskil ettiklerini ve milli mukavcmetin temelini atmis, olduklarim

gostermektcdir. Esasen bu yalniz Garbi Anadolu'da degil, her tarafta

boyle cereyan etmi§ ve ulema sinifi vatanin kurtulu§unda halka reh-

berlik ederek gerekli tesjkilati kurmu§tur. Ne yazik ki; bu degerli ca-

h^malar, zaferden sonra dine ve din adamlanna kar§i takinilan menfi

tavir yUzUnden ele ahnip incelenmemis. ve cogu unutulup gitmi§tir.

Ulemanin bir cogu da "an'anevi tevazulan sebebiyle serefli hizmetleri-

ni haurai halinde yazip birakmami§lardir. Onlar, "cihad" farizasina

ko§mak suretiyle sirf Ccnabihakk'm nzasini elde etmek maksadini

gUttuklerinden; zaferden sonra parsa toplama yan§ina giri$en sahte

kahramanlan uzlet kos,elerinden ibretle seyretmek yolunu tutmu§lar-

dir. Fakat onlar icin gercek bir fazilet olan bu tavir; bizim icin

hakna§inashk ve yuzkarasidir. Bin yildir tsiam'm bayraktarhgini ya-

pan bu milletin, yenilmez kuvvetinin kaynagmi teskil eden imandar;

sogutulmasmi temine cah$an §ebeke, yazi, rcsim, tiyatro, film ve kari-

katur gibi her turlU telkin vasitasim bu maksada tahsis edip gereegi.

ters yuz ettigi halde biri cikip da, ulemanin btiyuk hizmetlerini pflaya

60- Ferlk Nureddin Pa§a Hazretlerinin Izmir Muftusu Rahmetul-

lah Efendi Hazretlerine yazdiklan mektup. Matbaa-I OsmarilyS - Istan-

bul 1341, sh. 6••;

'

''

.•; i

:'/,'.'.'.• fibflOUV .?.>';'!'..-; ill :

104

SARIKLIMOCAHlDLBR 105

koyarakonlansuSturmam,SlIr.Haia" V u r u n Kahnevol-1

*£&"? e §cy ya2Ihp s0ylenmemi§ o,masl

Bu bizim yaptigifmz da, kahraman din adamlarmm berhavat oildDktan zaman yapHmahyd,. Bu gun onlann bir cogu, bu mevS htto fay b.rakmadan «lmU§lerdir. Bu bak.mdan LllT^Sl

nVakk'^T"mUhtCrCmWW^SiL' vei il

Is cSgC? ^ bilgi>'C S3hip d^ liz

-A-ak ^S3

? ? ?,§7 VC hCyCCanla daha Sonra fiilJ "lOcadeleye tth7£9«vOk vc serefli nizmctler « etmi§ olanIan^tC|

tZMtR MUFTUSU RAHMETULLAH EFENDt

Nureddin Pasa'mn tzmir'in isgaiini silahla kars,layacafi, anla^odugundan Izmir Metropolis Hinstsostomo2 tz

J

Venue os hareketc gccti. fngilizler Bab.ali Uzerinde Lay,« '

Onun fcmir valiligmden almmasm, temin ettiler 52^33kambur lakabiyle (an.nan Ahmed to Bev'iTnLT , W

'

** da cvvelcc tekSUd^SKC^^Mayrtaytn ettiler. Tamamen diisman arzusu ft ger9eklesen bMte bunlann her ikisinin de dUsmanm i§ine yafayactk cLenkorkak ve aciz kimseler olduklannda stiphe btrakmaz£2

vUayette butUn ileri gelenleri toplayarak kimsenin en kiicuk b^ut'

vemete te§ebbiis etmemcsini, Yunanhlar'in tulaf Devletleri namina

geldiklerini soylcmesi lizerine Izmir MUflUsu" Rahmetullah Efendi

ayaga kalkti. Eliyle hcybelli beyaz sakahni sivazlayip gOstererek:

NUREDDiN PA?AMill? mucadelenin gergek kahramanlanndan biri. All Kemal Bey'in

adi bir tertiple ling edilmesi gibi §erefine yaki§mayan bir vak'anin

cezasmi en cok guvendigi silah arkada§larmin vefasizhk ve

husumetine ugramak suretiyle cekmi§tir.

106

SARIKLIMOCAIIlDLERKADIRMISIRO&LU

107

"Vali bey! Bu, kammla k.rmiziya boyanabilir. Fakat almmdaYunan alcag.ni siikunet ve tevekkiille karsdamig olmanin karasioldugu halde huzur-i Hahiye cikamam." diye bagirarak Vali'nin ce-vabini bcklcmedcn toplantiyi tcrketU. Aradan yanm saat ge9mcmistikv, Izmir'm butun camilcrindc scla veriliyor, halka ahvalin fev-kaladcligi ilan cdiliyordu. I §tc bu sure tie Yunansgaiinc ilk isyan bayragim f ckcn kahramanIzrmr Muftilsu Rahmctullah efendi olmusturVdayctte vali ve kolordu kumandanlanmn tertiplemis olduklari top-lantiya katdan schrin fieri gelenleri honiiz dagilmadan, butUncamilcrden ytlksclcn hazin " s e I a » scslcri bu isyanin ilk veazamctli ifadcsiydi.

Miiftu Rahmetullah Efendi valinin toplantisini protesto ederekmakamma donuncc ilk is olarak, camilcrdc sela verilmcsini emrctmisbir taraftan da adamlanni saga sola kosturarak halki " m a § a 1 1 1 k"clencn mahalde yapilacak mitingc katilmaga davet etmisd." R e d d - i 1 1 h a k Ccmiycti" de duvarlara miting afis-len asmi§ti.

Gece yanlarina kadar devam eden " M a s a t 1 i k Mi-ting i"nde ilk sozu kendisi alarak halki galeyana getiren heyecanhbir nutuk irad eyledi. Zaman zaman heybetli beyaz sakalim islatan gozyaslan ve hickmklarla kesilen hitabcsinde, vatan muhabbetininimandan oldugunu, Izmir'in asirlardir " e z a n s e s 1 e r i"yiikselen semalarinda kulaklari tirmalayan " C a n s e s 1 e -

r i"ne kaUanmaktansa screfle olmek ilzere sehadet §erbetini i?meyehalki davet etti. Sabaha kadar devam eden bu mitingde ileri gelen bir-90k vatanseverie birlikte birkac din adami daha konu§tu.

Ne yazik ki; mitingin dagdmasini mUteakip gun i§irken isgalkuvvetlerinin gcmileri limana girmis bulunuyorlardi. Kolordu, akhjiemir geregince hicbir mukavemet gostermemck iizere kislasina ?ekil-misti. ijgal amnda nhtimda cereyan eden mezalimi ba§ka bir eserimiz-

de tafsil etmi§ bulundugumuzdan 61 burada bu mevzua girmiyoruz.

Rahmetullah Efendi, i§galden sonra da hizmetlerine devam et-

mi§tir. §ehirde Yunan resm! makamlan nezdinde her haksiz fiili pro-

testo etmis. ve Yunan mczalimini blitUn Diinya'ya duyurmak ifin gay-

ret ve cesaretle 9ah§mi§tir. Yakalanan Turk fctelerini kurtarmak,

onlara kefil ve nafaka temin etmek, erkckleri milli kuvvetlerle cete sa-

va§lanna katilan evlerin ia§c ve her tlirlll ihtiya9lanna kojmak gibi

ger9ek bir karaglin dostu olarak her ycre hizir gibi yeti§mi§ti. Bugiin

Izmir'de "Hatuniye Camii "nin yamndaki evi, hall o

giinkii hatiralariyle oldugu gibi dupnaktadir. Hayatta sadece yan

meczube bir kizi vardir. Her ramazan bu evi bir defa a9arak btttiin din

adamlanni davet edip babasmin ruhu ifin ziyafet vermektedir.

Izmir "Miidafaa-i Hukuk-i OsmaniyeK o n g r e s i"ne katdan kahraman din adamlanmizdan biri de De-

nizli Muftusu Ahmed Hulusi Efendi'dir. Kongrenin en faal murah-

haslarmdan biri olan bu miibarek din adamimn kongreden sonra da de-

vam eden bu bolgenin en onemli 9ah§masini te§kil eden hizmetlerini

miistakil bir bahis halinde biraz ileride nakletmi§ bulundugumuzdan

burada aynca iizerinde durmuyoruz. Sadece §u kadarim soyliyelim ki;

15 Mayis 1919'da vaki Yunan i§gali ilzerine, dii§man kuvvetlerinin Us-

tiinlugii mevzuubahis olmaksizin vatan mildafaasinin farz oldugu hu-

susunda bir "Fetva" tanzim ederek Anadolu'nun her tarafina ula§tinl-

mi§tir. Bu, Tiirk kurtulus, sava§imn ilk fetvasidir.

BURHANtYE MUFTUSU MEHMED MUHlP BEY

Mehmed Bey adiyla tamnmis. olmasindan da anlasdacagi iizere

ilim ve irfan kadar aile niifuzu bakimmdan da"Burhaniy e"nin

61 - Bkz: Kadir MISIR06LU - Turk'iin Siyah Kitabi (YunanMezalimi) - Istanbul 1 966, (Onidordiincu baski 1992)

108

SARIKUMOCAHlDLBR

ileri gclcnlcrindcn biriydi. Bu ytlzdcn ulema igin kullamlmasi an'ane

olan " E f e n d i" lakabi yerine " B c y" diyc anihyordu. Izmir

Kongrcsi'nc kalilarak en heyecanh konu§malan yapan sankhlardan bi-

ri dc bu zatti. Kongredc alinan kararlar gcrcgince, Burhaniyc'ye donerdonmcz Kuvva-yi Milliyc Te§kilali'ni kurarak muhitten asker topla-

maya ba§ladi. Zcngin bir insan oldugu i9in bu askcrlerin silah veiasclcrini de ckscriyctlc §ahsi kescsinden karsdiyordu. Bu suretle kur-

dugu silahh miifrcze ilcHavran, Edremit vc Ayvalikhavalisindc Yunan kuvvctlcrinc kar§i basanh 9cte muharebeleri ver-

mistir. Kurtulus savasmin zafcrle sona crisine kadar silahi elinden bi-

rakmiyan Burhaniye Miiftiis'u, Iloca Mehmed, Muhib Bey, civar

halkini vc askcrlcri galcyana gctircn coskun vaazlan ve bir dclikanh

gevikligiylc en On safla dtismana saldin§iylc gcrcek bir kahraman ol-

dugunu ispat ctmis miMrck bir ilim adamiydi. Ege Bolgesi'ndeki -

Kuvva-yi Milliye hcyctlcrinin mahalli muftuler, vaizler ve ileri gelen-

ler tarafmdan kurulup harekctc gegmesinde ir§ad ve ikazlari kadar

maddi yardimlariyle de amil olmu§tur. Izmir Kongresi'nden baska;

E g e ' d c toplanan digcr kongrelcrdc dc "Burhaniye M u -

r a h h a s 1" sifatiyla bulunmus. ve cok ehemmiyetli bir rol ifa eyle-

mi§tir. Bilhassa Balikcsir ve A 1 a § e h i r kongrele-

rindc en faal ve heyecanh murahhaslardan biri olarak. temayiiz

etmi§tir.62

EDREMIT MftFTCSU HAFIZ CEMAL EFENDl

Izmir "Mudafaa-i Hukuk-i OsmaniyeK o n g r e s i"nc katdan din adamlari arasinda en heyecanh ve yol

gosterici konusmalardan birini yapan diger bir murahhas da merhumEdremit Muftiisii Hafiz Cemal Efendi idi. Kongrenin dagilmasin-

62 - Fazla bilgi igin, Bkz. Balikesir ve Ala§ehir Kongreleri ve Ha-cim Muhlddin Qarikli'nm Kuvva-yi milliye Hatiralan - Ankara 1967.

KADlRMISlROOLU109

dan sonra Edremit'e gclmi§, mahalli MUdafaa-i Hukuk-i milliye te§-

kilatim kurarak harekctc gecmisti. Edremit ve havalisinde tesirli vaaz

ve ir§adlanyla lopladigi kuvva-yi milliyecilerle bir miiddet " c e t e -

c i 1 i k" yaparak Yunan ejkiyalarmi durdurmaya $ali§hu$Q, I§gal si-

rasmda yarali oldugu i?in kagamami§, Edrcmit'le kalmi§ti. Orasi da

i§gale ugraymca mahalli Rumlar'dan O'nun daha onceki faaliyetlerini

ogrenmis. bulunan dil§man kendisini iskence altmda sehid etmi§tir.

TiRE MUFTUSU SUN'ULLAH EFENDl

Tire Miidafa-i Hukuk-i milliye teskilaumn kurucusudur. I§galden

evvel halki mukavemete sevkeden vaazlar vermi§tir. Tire'nin i§gali es-

nasinda esir edilerek sQrgunc gonderilmi§tir. Zaferden sonra esirler

miibadele edildigi zaman kendisinin iade edilcn esirler arasinda mev-cud olmadigi gorulmu§tiir. Yunan palikaryalarimn esirlere nasil

muamele ettigini bilenler igin bu normal bir §eydir. Kimbilir merhum,hangi esir kafilesinin sadist hislerinin tatmini igin canice dograyan bir

Yunan palikaryasinin eza ve cefalariyla sehadet serbetini icmi§tir.

MANISA MtlFTUSU ALiM EFENDt

Manisa muderrislerindcn Mehmed Arif Efendi'nin oglu oldu-

gundan muhitince " H c a z a d e" lakabiyla anilmisur. Impara-

torluk zamamnda yiiksek bir ilim ve kiiltur merkezi olan Manisa'da

muhtelif hocalardan ilim tahsil eylcdikten sonra 1328 tarihinde imti-

hanla miiftii olmu§tur.

Yunan palikaryalarimn mamur Ege sehirlerini yagma, namusa te-

caviiz v.s. suretiyle i§galleri sirasinda da Manisa Miifttisii idi. Manisave kazalarina §amil olmak lizcrc " C c m i y. e t - i

Is .1 a m i y e " adiyla bir cemiyet kurarak (aaliyete gegmistir. Bir-

noSARIKLIMOCAHIDLER

h

90k ycrlerdc Mudafaa-i Hukuk Ccmiyctlerinden Once ayni maksadlabBylc cemiyetlcr kurulmu§tur. Bunlar daha ziyade Erzurum Kongre-si'ndcn sonra MUdafaa-i Hukuk-i Milliye ismini almislardi. Biitiin buccmiyetler Sivas Kongrcsi'ndcn sonra "Anadolu ve Rumeli MUdafaa-iHukuk-i Milliye Ccmiycti"nc inkilap etmi§ ve bu suretle daha dogrubir tabirlc bir nam ve merkcz altinda birlesmiskrdir. Ancak bundansonradir ki, TUrkiye BQyQk Millet Meclisi safhasina ge^Icbilmistir.

Bu mahalli mukavcmct ccmiyedcri Tilrk kurtulus savasimn temeltaslan olup hcmcn her yerde bOyle mtlftO ve v&zler larafindan kurul-mu§lardir. Manisa Cemiyct-i Islamiycsi'nin basmda da Manisa Miif- .

tiisii Alim Efendi bulunuyordu. Aynca mUlhakattaki subeleri tesis jve idare cdenler de buralarm mUftiileriydi. Bunlar, biraz evvel hizmet-Icri nakledilcn Rahmetullah Efendi'nin rcisligi altinda toplandilar.Hepsi dokuz muftuydil. Heyecanh bir mUzakere ile i§gali " § e r i -

a t" muvacehesinde bir hUkme baglayan bir " F e t v a" hazirla-dilar. Bu fetvada Yunan i§gal ve mezaliminin haksizligi belirtildiktensonra buna karsi fiili mukavemctin, yani "cihad"in farz oldugu bildiril-

mekte idi. Hatta Yunan eskiyalariyle birlikte bu i§gal ve mezalimekar§i acz icinde yQzen Ferid Pasa HUkumcti de tel'in edilmekteydi.

Izmir Miiftiisu Rahmetullah Efendi tamamen mutabik oldugubu fetvayi imza etmemisti.(>ku i§gal makamlariyla hergun temassuretiyle her basi derde girenin imdadina yetisiyordu. Bu yiizden mu- ,hittc kendisini itham cdenler dc olmusm. Fakat zaferden sonra, tzmir'e jilk giren Nureddin Paga'nin §ahadetiyle O'nun el altindan Kuvva-yl |milliye ile temasta oldugu ve 90k fedakarane ve tehlikeli bir milH hiz- Imet ifa eyledigi anla§dmi§tir.

Nitekim basta Manisa Miiftiisii Alim Efendi olmak uzere bufetvayi imzalayan dokuz mUftUnUn hepsi de Yunan makamlan tarafin-dan idama mahkum edildilcr. O giine kadar mahalli Fransiz tren me-murlari vasitasiyla Yunan Mezrdimi'ni butun Dunya'ya duyurmak ve

Ji§gal kuwetleri nczdindcki ccsurane protestolariyle mezalimi onleme

ill

MANlSA MClFTUSO ALlM EFENDI

ye 9alismak gibi cidden vatanpcrverAne hizmetler ifa eden AlimEfendi aruk Manisa'da barinamayacagini anlami§ti. Fransizlar bir

gun kendisine haber gOndererek O'nu ancak bir saat daha muhafaza

edebileceklerini, bu muddel i9inde mutlaka ka9masmi bildirmi§lerdir.

Fransizlar Yunan eskiyalannm akillara durgunluk verecek derecedeki

vahsetlerinden neiret etmektc olduklanndan boyle vatansever kimselc-

ri icab ettik9e koruyorlardi. Onlarm Once Akhisar'a daha

112

SARlKUMOCAHtDLER

sonra da Bahkcsir'c gidcn mcrhum, oralardaki Kuv'va-yi milliye faali.-

ycllcrinde dc canla bajjla 9ahsmi§tir. Daha sonra Istanbul'a gidenAlim Efendi bir dostunun cvinde saklanmis. ve ancak Ferid Pasa'nin

Sadarct'tcn aynlmasindan sonra gikan aflan istifade ederek ortaya 91-

kabilmi§tir.

Dcgerli bir ilim vc mUcadcle adami oldugu kadar da san'atkar

ruhlu bir insandi. M. Cagatay Ulusoy'un "Manisa Onluleri" isimli

cscrindc 90k kudrctli bir sair vc bcstckfir oldugu bildirilmekte ve eser-

lcrindcn misallcr vcrilmcktcdir. ibniilemin, Mahmud Kemal Beymcrhum da boylc kiymetli bir san'atkann cscrlerini dinleycmemis. ol-

masini cscfle ifadc ctmcktcdir. 63

Zafcrdcn sonra Manisa'ya gclerck tckrar miifiiiliik makamina otur-

mu§ ve bu vazifcdc ikcn 1 345 ( 1 929) da vefat etmjtir. Cok kiymetli ki-

laplarim" Muradiyc Kutiiphanes i"nevak-fcLmi§tir.

KIRKAGAC MUFTUSU HACI RiPAT EFENDI

Manisa MiiftiisU Alim Efendi'nin fetvasini imza edenlerdendir.

Ayvalik Ccphes i'ndc fiilcn harbc katilmis. ve esir dii§mu>tur. Esirlcr ilc birlikte " A t i n a" ya gotiiriilmtis. vc hapsedilmi§-

tir. Gayet zeki bir insan olan Miiftii Haci Rifat Efendi hapishanedeesirlcrin Rumca bilcnlcrindcn bu dili kisa zamanda ogrenmis. ve bu su-

rede saf bir gardiyani kcndisinin aslen rum oldugu halde yanh§hklahapscdildigi bcyamyla kandirmak sureliyle ka9maga muvaffak olmu§-

1

tur. Papaz kiyafctinc gircrck Once " P i r e" ye oradan da cnemleke-

;

tine dOnebilmi§tir. " T i r e" ye gelir gelmez, gOnulluler toplayarak

'

tckrar cepheyc gitmis, vc kurtulu§a kadar hizmetine devam etmi|tir.

Vefat eyledigi 1939 sencsinc kadar Tire Muftulugu'nde bulunmustar.

Aslen Akseki'liydi. 1

63 - Ibniilemin Mahmud Kemal (NAL - Ho§ Sada, sh. 64

113

TURGUTLU MUFTUSU

HASAN BASRt EFENDl

Manisa Cemiyeti Islamiyc'sinin Turgutlu §ubesini kurarak faaliy-

ete gc9mi§tir. Hcyccanh vaazlariyla halki Kuvva-yi milliye etrafinda

birlik ve beraberligc sevketmi§tir. MiiftU Alim Efendi ve arkada§lari-

nm tanzim etmi§ olduklari fetvaya imza koyanlardandir. Aslen Serez-

liydi. Zafere kadar Egc BOlgcsi'ndeki fiilf mticadelcde vazife almi§ ve

canla ba§la 9ali§mi§tir.

HAVRAN MUFTUSU HAKKI EFENDl

Fatih dersiamlanndandir. t§gal sirasinda Muftii degildi. Vaizlik

ve muderrislikle me§guldu. Yunan i§gali iizerinc "AyvalikC e p h e s i"nde ba§layan ilk mill! harekctc katilmi? halka ve askerle-

re kar§i vaaz ve ir§atlanyla tc§viklcrde bulunmu§tur. Havran'in yerlisi-

ydi. Istiklal madalyasiyla.tallif edilmi§ olan sankh kahramanlardandir.

Zaferden sonra da uzun yillar muammcr olmu§ vc 1963 senesinde ve-

fat etmi|tir.

17 Mart 1335 (1919) tarihindc Izmir'dc toplanan "Miidafaa-i

Hukuk-i Osmaniye Kongresi"nc katilan din adamlannin bu hizmet-

leri naklettiklerimizden ibaret degildir. Izmir'in civanndaki biitlln kazave vilayetlerindeki muftii, vSiz ve mUderrislerin katildigi bu kongre

Nureddin Pa§a'nin yukarida zikredilen bcyanindan anla§ilacagi iizere

farik vasfi itibariyle bir "Din Adamlari Kongre-s i" sayilabilecek bir mahiyet ta§iyordu. Binacnaleyh bunlarm hepsi-

nin tespiti mumkiin olamadigi gibi hizmctlcrinin hikSyesi de pek tabiT

imkansizdir. Bu sebeple Kurtulu§ Sava§inin en harekcdi ge^tigi bolge

olan Ege'de faaliyet gostercn din adamlarmdan Ornck olarak bir ka9im

daha zikredelim:

114

BlR KAC ORNEK DAHA:

MLFDERRiS GOZLUKLU HAFIZ ALt EFENDi

Bu /.at Yunan isgaline tckaddilm cden giinlcrde Izmir'de talebeokuimak a

i

me§guldu. %ftl sirasi„da»E§refpa§a'' semtinde bizzat tes-

k1cylcd.g, b,r pete ,le bliyuk hizmctler ifa cylcmistir. Kuvva-yim liyoclcidcn sik s,k csir dlfgenlere nafaka vc kefil te'min ctmek vecvlcnmn crkcgi Yunan palikaryalan ilc savasan cetelcrc katilrmg bulu-

nan a.lclcnn gcyim, hastahk vesair isieriylc me5gul olmak gibi buyukbirkaragUn dostu olarak Izmir MUftusfl Rahmetullah Efendi'nin em-nndc sayisiz hizmctler ifa cylcmi§tir.

MUDERRtS HOCA §UKRU EFENDt

Bu zat da Burhaniyc'de talcbc okutmak ve halki irsad etmeklemesgulken vatanm Yunan isg&i tehlikesine ma'ruz bulundugunu go-runce rahlcsini terkcdcrck silahim alip harekete gecmistir. Martiniomuzunda capraz bir surcttc asil. oldugu halde Ayvalik Camiler'indeheyecanl, vaazlar ve halki aglatan telkinlerle askcr toplayarak cepheyeigum Yunan isgaline kars. ilk defa Ayvalik cephesinde elde edil-mis bulunan muvaffakiyctlcrdc bu mcrhum hoca efendintn cok buyukbirhisses. bulundugunu kaydetmek lazzmdir. Gercekten ihuyarligmaragmen biiyCik bir enerji ile diisman kuvvetlerinin icine kadar sarkanakinlari idare ediyor, yasi ve mehabetli sakah ile etrafmdaki gen? cete-Cjlerrco§turuyordu. Ne yazrk ki; bu tehlikeli akmlardan birinde esirolmak tahhsizligine ugram.st.. Yunan palikaryalan dogup buyudugiic-z m*mwm* etmekten baska bir gOnata olmayan bu mubaive pirifam ahuyar din adatmna, abl ve havsala almayacak olctide eza

KADlRMISIROGLU115

ve cell etaler. N.hayet kendisine reva gorulen ag.r hakaretlere taham-mul edemeyerck Yunan eskiyalan tarafindan tikildigi zindanda kendi-sine inmc inmek suretiyle sehadet serbetini icmijtir.

MUFTU ABDULHAMlD EFENDt

Fatih dcrsiamlanndandi. Manisa muftUsii Alim Efendi'nin hak-kmdaki idam karan sebebiyle kacmasmdan sonra O'nun yerine mflftttoImu§tur. Daha Once asil memlekcti olan " M a n a s t i r" damUftuluk yapmaktaydi. Kendisi orada ilim ve ahlakiyla mUslim vegayr-i mushm herkesin hiirmet ve itimadim kazanmisti. Hemserileri-mn naklettiklerine nazaran S.rp krah, Manastir'a geldiginde hie bir hi-nstiyan dostunun einde kalmaz, Muftu Abdiilhamid Efendi'nin evin-de misafir olurmus. Bu derece say.hp sevilmesine ragmen, diismanbayragi altmda yasamaya tahammiil edemiyen Abdiilhamid Efendihur Turkiye'ye hicrct ederek Manisa'da yerlesmisti. Talihe bakaniz ki-aradan birkac yil gecmeden burasi da i5gale maruz kalmistir. Isgal si-rasinda Dar-UI Hilafe Medrescsi'nde talebe yetistirmekle mesgul bulu-nuyordu. Manisa Muftusu Alim Efendi'nin yukaridaki bahsi gecenfaaliyetleri dolayisiyle kacmasi iizerine O'nun yerine gecince, aynenselefimn yolunda yiirumiistur. Bu sirada mahalli mukavemet tes-talattan halinde baslayarak, bttlge kongreleriyle giigide umumilesenKuwa-yi Milliye tesebbusleri lehinde vaaz ve irsadlarla halki tenviretmi§tir.

Onun miiftiiliigu zamaninda cereyan etmis bir hadise vardir kicidden son derece cesur bir insan oldugunu gOstermektedir; IzmirRumlan nin fitne kumkumasi ve azih Turk dusmam reisleri MetropolitH,r.soStomos, Ege Bolgesi'nde belli bash camileri kiliseye cevirmekifin harekete gecmisti. Yunan isgaiinin hentiz devam edip etmiyecegibile belli degilken alelacele bir cok camileri yakip ylkmak kSfiidegil-

116

SARlKUMOCAHlDLKR

mi? gibi, bir clc bunlann en chcmmiyctlilerini kiliscye cevirmek iizere Jalcakca bir i§c te$ebbus cdilmi§ii. O'nun Manisa'daki vckili de kendifadmi ta§ryordu. Birgtin Manisa Rumlan, Ulu Camii bu Mctropolit ve-kili Hlrisostomos nczarctindc tahliycyc basjayip kilisc haline getir-

mcyc girismisjerdi. Bunu kendisinc habcr vcrdiklcri zaman Miiftu 1Abdiilhamid Efendi, talcbclcrinc dcrs okutmakla mesguldii. Bu du-rumu ttgrcnincc yiizii iman asabiyctinden kipkirmizi oldu. Dcrhal der-si kesti vc yanindaki 30-40 mollasini da alarak bir niimayis havasiylaIUlu Camic yollandi. ElrafUm gOrenler dc durumun fcvkaladeligini his-

:

sedcrck kendisinc katdmis vc gilgidc kalababklasan bu kafile bir proftcsto y(iruyU§U manzarasi kazanmi§ti. Camiyc gclindigi zaman Mctro-polit Vckilinin nczarctindc birkac Yunan askcrinin murdar ayaklanylajhah vc kilimlcrin Uzcrindc dolasmakia vc duvarlardan cedfu yadiganjhat san'atmin ncfis omckleri olan ayct-i eclile Icvhalanni indirmcktejolduklanni grjrdiilcr. MiiftU Efendi avazi piktigi kadar bagirarak yaralibir kaplan gibi kiikrcdi:

"-Utanmaz misin be adam!...Yillardir adalct ve semahati sayesinldc huzur icindc yasadigm bu millctc karsi bOylcsinc bir nankorllik velhiyanctin cezasiz mi kahr zanncdiyorsun. Yazik ki; bir din adamisinjBu zulum vc §cnaatin Unciiliigiinii yapmak ruhantligin §amndan mi-;

dir? Diinya'nin ncrcsindc Musliimanlar'in incil'c hakaret ettigini g5r-dun? Butun D.Unya'ya hiikmedcrken bile size vc dininize karsi gOster-digimiz adalct vc miisamahaya mukabcleniz bu mudur? Fakat §unu iyf]

bill Allah sana 5yle bir bcla vcrccck, tiyle bir bcla vcrccek ki, cesedinfsokaklarda kokacak vc ona hie kimsc yakla§amiyacak..."

Abdiilhamid Efendi, soylcndikce co§tu, co§tukca sflyledi. Met-ropolitin eli ayagi titremege ba§ladi. Nihayet bu i§ten vazgecerek^camii lerketti.

• .Gercekten bu hain mctropolit vekili birkac gun sonra normal birlecel ile geberdi. Yunan isgal Makamlan aralarinda gecen bu hadisejdolayisiyle muftUnun de cenazedc bulunmasi icin tazyik ve israr etti-

KADlRMISlROOLU117

ler. Muflu de gitmemek icin diretti. Yunanhlar O'nu r3zi elmek icin

halka zulumlerini arllirdilar. Bu surelle ccnaze U9 gun bekledi. Artik

kokmaya ba§Iami§ti. Yunan i§gal makamlannin maksadlari MuftUyude cenaze mcrasiminc i§tirak cttirmck suretiyle rcsimler cekmek vehayatin artik normalc dttndUgU hususunu ispat icin bunlan propagandavasitasi olarak kullanmakti. Halka eziyeti arttirmalan uzerine

[cenazeye katilmaga kerhen karar veren MiiftU Abdiilhamid Efendibir §art ileri surmu§tur: Cenazeye bir heyet halinde katilacak ve bu he-

yet hristiyanlardan otuz adim bnde gidecckiir. l§gai halinde bile izzet-i

islamiyeyi korumadaki hassasiyete bakiniz? I§gal kuvvetleri bu teklifi

mecburi olarak kabul ettilcr. CUnkU MiiftU Efend'i'nin ihtar ettigi gibi

artik Metropolit Vekili'nin cesedi iyice kokmaya ba§lami$u.

Muftu Abdiilhamid Efendi hergUn biraz daha artan Yunan tazy-

ikleri kar§isinda cali§amaz hale gelmi$ti. Buradan kacarak Once Istan-

bul'a oradan da asil memleketi olan Manastir'a gitti ve orada vefat etti.

MUDERRlS HACI HILMt EFENDI

Manisa'da muderrislik etmekle me$gul bulunan Haci HilmiEfendi de, milli Kuvvetler lehinde ve Yunan i§gali aleyhinde heye-canh vaazlar verdi. Bu maksadla Ege §chir ve kasabalannda dola§ti.

Nihayet katildigi askeri harekatta esir dUserek Atina'ya siirgiln edildi.

Burada esirler kampmda iken Yunan resmi makamlariyle temasimkani buldu. Ciinkii ana dili gibi Rumca biliyordu. Onlara ate§in bir

nutuk irad ederek hapishanede gordugu mezalimi bUtUn dehsetiyle

hikaye etti. Kadim Yunan medeniyeti ile bu zuliim ve iskencelerin na-sil telif edilebilecegini sordu. Bu suretle Yunan idarecilerini mahcubcden Haci Hilmi Efendi'nin hatirma bircok sivil mevkuf serbest bira-

kilmi§nr. Kurtulur kurtulmaz Manisa'ya gelen ve tekrar milcadeleyeba§layan Haci Hilmi Efendi, zaferc kadar hizmet ve faaliyetlerine

devam etmisti.

118

MUDERRtS HOCA OSMAN EFENDl

Yunan i§gali ba§ladigi zaman Havran'da talebe yeti§tirmekle

me§guldil. Dtlsmamn i§gal ve mezalimi kar§isinda dersi terkederek fi-

ilt mUcadelcye girismis. ve Kuvva-yi milliye lehinde heyecanh vaazlar

vermisU.

MUDERRtS ALt EFENDl

Nureddin Pa§a'nin Izmir'dc topladigi kongreye Izmir murahhasi

olarak kaulan din adamlanndan biri de bu zattir. Izmir'de Faik Pa§a

Medresesi mUdcrrislerindcn olup, dcrs okutmakla me§guldii. Izmir'in

vaki olan isgali Uzcrinc dcrsi, talebeyi terkederek cetelerle birlikte

silah ku§anip muharcbelere igtirak cunis. ve hizmetlerine zafere kadar

devam etmi§tir.

ISTANBUL MlTlNGLERl

Izmir'in i§gali Tlirk Milleti'ndc deh§etli bir 50k tesiri hasil etmi§ti.

Biitiin vilayet ve kazalara telgraflarla doyurulan aci haber her yerde

halki galeyana getirmi§ti. Mondros Miitarekenamesi'ni suiistimale

musait bir iislupla tanzim ctmek surcliyle Paris'de kararla§tirilmi§ bu-

lunan Anadolu'nun taksimi cmcline hile ile ula§mak isteyen namerdve sozde biiyiik garp devlcllcri §nnarik Yunan palikaryalanni bu mak-sad i?in ma§a olarak kullanmaya ba§hyorlardi. Fakatezelden tiyneti

.

bozuk olan Yunan e§kiyalari murdar ayaklarini tzmir'de miibarek va-

tan topragma bastiklari andan itibaren Sdi capulculuk ve sadist i§kence

ve katliamlarda akillara durgunluk verecek kadar ileri gittiler. Bu zu-

lunilerin ekserisi kendi dinda§ ve hamileri tarafindan raporlar halinde

KADlRMISlROftLU119

tespit edilen feci tablolanni yukanda da bahsi gecmi§ olan bir baska

kitabimizda tafsilatiyla yazmi§ bulundugumuzdan burada bu zulUm ve

hiyanetler tizerinde durmuyoruz.

MUhim olan bir cihet varsa, Izmir'in i§galiyle ayni anda ba§layan

"Yunan Mezalim i"nin milll ruh ve heyecanimizi ka-

bartip ta§irarak bizi birlik ve kurtulu§ hamlelerine dogru itmi§ olmasi-

dir. Bu sebcple Izmir'in i§galini takibcdcn gllnlerde her tarafta miting

ve protesto gOstcrileri tertiplenerek i§gSle kar§i mukavemet ve birlik

fikri telkin edilmi§tir.

Yunan palikaryalarinin, zulUm ve vahsetleri, memleket dahilinde

kadar derin akisler uyandirmiju ki, Kiitahya'da bu protesto mitingle-

rinden biri icra edilirken gayr-i mtislim tebaanin bile kudurgan Yunan

siiriilerine lanetler yagdtrmak suretiyle nefretlerini izhar ve ifadeye

mecbur olduklari goriilmtistllr.M

17 Mayis'ta Universite ve Yiiksek Mcktebler'in talebeleri dersle-

rini boykot ederek Universite salonunda toplandilar. Bu toplantida bir

protesto mitingine karar verildi.

Ilk miting 19 Mayis'ta Fatih'de Belediye'nin oniinde yapildi. Bii-

tiln esnaf diikkanlarini kapiyarak miting meydamna ko§tu. Istanbul'un

gene ve kultiirlu hanimlari, siyah car§aflarim giyerek, yuzlerine pece-

lerini ortiip, yakalarina da siyah yazilarla " Izmir TurkK a 1 a c a k t 1 r" ibaresi yazih bir rozet takip miting sahasim dol-

durdular. Bazi ku§ beyinlilerin kadinin mesturc oldugu takdirde, me-

deni cesaret sahibi olamiyacagini soyleyip yazmalan kar§ismda bu,

gercekten hanimefendi Miisliiman -Turk kadinlarini rahmet ve min-

netle hatirlamak ve yadetmek isterim.

§air Mehmed Emin Bey, Profesor Sel^haddin Bey, Hiiseyin

Ragip ve Halide Edip Hanim gibi kimselerin konujtugu bu miting,

64 - Bkz: Prof. Tayyip GdKBiLGiN,Ankara 1959, sh. 88

Milli Mucadele Ba§larken

120

SARIKLIMOCAHlDLER KADlR MISIROGLU121

Istanbul protcsto miiinglcrinin en muhimlerinden biridir. Sadece bumitmgde degil, Islanbul'da yapilan diger protesto mitinglerinde de hal-ki harckcte gecirmek ve suurlandirmak icin kullanilan en muessir un-surdint hcyecandi. Bundan baska matbuatta cikan vatansever Turk ya-zarlanmn makalclcri dc din! heyecan vc suura istinad ediyorduSuleyman Nazif Bey, bir makalesindc :"Dort yiiz yildan bcri Ezan-iMuhammedi ve Turk topundan baska bir sey duymayan Istanbul Uy-kudan UyanL." diyc fcryad ediyordu. Bu mitinglcr Islanbul'da tic' yer-de yapilmistir. "Fatih, Kadikoy" ve "Sultanah-m e d "

. Bunlarin hepsinde de, hatipler din! heyecani kullanmak vehalkin inancina hitap etmek suretiyle konustular. Hatta dinle fazlaalakasi bulunmayan veya bOyle olduklan sonradan anlasilmis bulunankimsclcr bile bOylc harekct etmislcrdir. Bunlarin en fazla alki§ toplay-an heyecan kasirgalari yaratan ifadeleri, dini bir muhteva ta§iyan cum-lelcriydi. Bu mitinglerdc asagi yukan bas rolde gorUlen Halide Edip(Adivar) daha sonra donmeliginin icabi olarak din adamlanna en cir-k.n bir iftira olan " V u r u n K a h p c y e" isimli eseri yaz-mak suretiyle bu mevzudaki hakikati tersyiiz etmis olmasi-na ragmen kendisi de muessir bir silah olarak tamamen diniheyecani kullanmisti. Bunu, O'nun agzmdan dinlemek, 'Vu-run Kahpeye"deki iftirayi kendisine ? iiruttiirmek bakimmdanyerinde olsa gerektir:

"...Bu miting de, Fatih mitinginin hemen tekranndan ibaretti. Buaylar benim icin daima acikta konu§makla ge? ti. Fakat o ayin dahasonraki cuma giinil Sultanahmed Mitingi oldu.

Bu, 6 Haziran 1919'a rastlar. Sultanahmed Meydani'na Fuad Pa-§a Tiirbesi sokagindan girdim. Yanimda kac kisi vardi, beni kirn go-turiiyordu, bilemiyorum. Kalbim o kadar atiyordu ki, yurUrken sallani-yordum. Fakat meydanin basina gelip de kalabahgi goriince, banasukunet geldi. Sultanahmed Camiinin minareleri mavi boslugayiikselen Hani bir sanatkann elinden gikmig beyaz ney'Ier gibiydi

Minarelerin dar gerefelerinden siyah bayraklar havada dalgalam-

yordu. CAmiin oniinde, yerde, yiiksek bir kiirsii vardi. da siyah

bir ortliyle kaphydi. KlirsUnUn onilndc Wilson'un onikinci prensibini

temsil eden bir yazi vardi. Sade meydan degil, ta Ayasofya'ya kadar

insan doluydu. Halk o kadar sikismisu ki, hareket edemiyeeek bir hal-

de idi. Askerler, kalabahgm iki ylizbin ki§i oldugunu sOylUyorlardi.

Bu kimildanamiyacak kadar sib olan kalabaliktan ba§ka, camiin

demir parmakhklari, damlar, cami kubbeleri dahi insanla doluydu. Na-

sil o kQrsiiye yakla§abildim farkinda degilim. Iki yanimda, iki onilmde

dort siingillU asker, bana yol aciyordu. Bunlarin gosterdigi bir kardes.

sevgi ve itinasini omrUm oldukca unutmayacagim. Acaba, bunlarin

beni oraya gotQrmeleri istenmij miydi? Yoksa, kendi kendilerine mi

gelmi§lerdi, bilmiyorum. KOrsuniln OnUne geldigim zaman hayatimin

en Onemli dakikalanndan birini yasadigimi hissettim. VUcudumun her

zerresi elektriklenmis. gibiydi. Bu hal herhangi bir zamanda beni der-

hal Oldiirebilecek kudretteydi. Fakat o an benim icin unutulmaz bir

tecrilbedir. Ciinku hie sesi cikmayan bu iki yiizbin ki§inin istirabini

bana a§ilamisu.

Inamyordum ki, Sultanahmct'teki Halide, hergiinkli Halide de-

gildi. Bazan en miitevazi ve taninmami§ bir insanm biiyiik bir milletin

buyiik idealini temsil edebilecegine inamyordum. giinkii Halide'nin

kalbi butiin Tiirk kalblerindcn gelen hisle atiyor vc Halide'ye gelecek

yillann faciasini duyuruyordu.

Minarelerden gelen seslere, kalabahk arasindaki yiizlerce

ulema, musliimanhgin bir nakarati olan "Allahii Ekber, Lailahe

illallah, vallahu Ekber, Allahu Ekber VelillAhilhamd" ile bu sesle-

re katihyordu. Halide, bu harikulade teraneyi dinlerken, kendi ken-

dine sunlan soyliiyordu:

"insanlarm kardegligini ve ban§mi ifade eden islamiyet

ebedidir. Batil inanelar ve dar goriisjer Islamiyeti degil, Allahtan ge-

len gercek IslSmiyet. Ben bugiin O'nun en yiiksek noktasmi ifade et-

122 123

SARlKLIMOCAHlDLBR

megc mccburum. TOrkiyc, benim zulme ugramis. millelim de ebedidir.

O, fltcki milletlerde olan kusur ve fazileUere sahip olmakla beraber,

hie bir maddi kuwctin yok edcmiyccegi mancvi bir kudrete de sahip-

j

tin Ben bugUn O'nun zirvesini anlalmali, insanhgm karde§ligini ifade

I

eden ruhunu vermege cahsmahyim." 65

"...Burada hatiratimi tekrar birinci sahsa ceviriyorum."

Kiirsuniin merdivenlerinde ye?il sarikh bir adam oturu-,yordu. Alelade, Anadolu'lu bir hocaydi. Top sakallanndan

j

a9agiya dogru goz ya9lan akryordu. "Halide Hanim Halidehanim, kIZim" diye aghyarak ellerimden yakaladi. Ben onuikUrsiiniin merdivenine oturtarak, yanina ili9tim. Ihtiyar,ba?i ellerimin ustunde, aglamaga devam etti. Ben de aghyor-dum. Pakat arkasim ok?ayarak yukansini gosterdim: "Gitidua et"dedim. O da yukari fikarak, kiirsiiden Turk9e olarakjmemlekete dua etti ve bu suretle miting sona erdi. 66

Istanbul gibi diger bircok vilayetlerde de bbyle mitingler ve pro-i

testo gOsterileri tertiplcnmi§ti. Bu mitinglerde suurlandinlan halk herj

tarafta taarruza ugrayan vatanin kurtanlmasi icin fiili miicadeleye gi-

ri§mi§tir. Bu miicadelclere Ankara'da milli Meclis'in acili§indan sonra.|

kurulan muntazam ordu birliklerine kadar her cephede devam edilmisj

ve Tiirk Kurtulus. Sava§i'nint "Kuvva-yi Milliye Devri" dedigimiz, bir']

nevi destan devri ya§anmi§tir. Bu miting ve protesto harekeUerinden,

:

mahalli mukavemet te$kilatlari, bunlardan da Erzurum, Balikesir yj•Sivas Kongreleri dogmu§tur. Bu kongreler Ankara'daki fiili

miicadelenin temelini teskil ederek vatanin kurtulu§unda en mUessirbir knil olmu§lardir.

^ 65 - Halide Edlp AD1VAR - Tiirk'un Atesle Imtiham - Istanbul1962, sh. 26

66- Halide Edip ADIVAR: a.g.e. sh. 32

ERZURUM KONGRESi

Vatanin i§gaMi tchlikesi kar§isinda bastoyan mahalli mukavemet

hareketlerinin en Onemlilerinden biri Erzurum Kongre-si'dir.Bu kongreyi tertipleyen "Vilayat-i§arkiye Mudafaa-i Hukuk-i Milliye Ce-m i y e t i"dir.Bucemiyetfjnce SuIeymanNazifvearkada§lantarafin-

dan tstanbul'da kurulmujlur. Erzurum §ubesi 10 Mart 1919 tarihinde

acilmi§tir. Ancak bu cemiyetin kurulujundan Once de Erzurum'da bir ta-

kimhazirlikcah§malarivardi.Bunu AlbayrakGazetesiSahibi Necati ile

Alay Miiftusii Hoca Nusret Efendi yUrlitliyorlardi.67 Kurucular

arasmda daha sonra Cemiyet'in reisligine secilen ve Kurtulus, Sava§in-

da mtlthi§ bir gayretle gah§mi§ bulunan Raif Efendi (eski Mebus, Ka-

di) yoktu. Fakat O'nun yerine vilayetin o zamanki muftiisu So-

lakzade Sadik Efendi vardi. Cemiyetin ilk reisi de MaarifemSme

MUellifi Ibrahim Hakki Hazretleri'nin ahfadindan ve lilemadan

Haci Fehim Efendi idi. Fazla ya§h oldugundan gereken enerji ile ca-

h§amadigi icin yerini bu i5lerde daha tecrilbeli bulunan Hoca Raif

Efendi'ye birakmi§ti.

Erzurum Kongresi'nin toplanacagi sirada cemiyetin ba§inda Raif

Efendi bulunuyordu. §ark vilayetlerinin kar§ila§tigi tehlikeyi birinci

derecede "Ermeni Mes'elesi" te§kil etmekteydi.

Ciinkii Cihan Harbi'nin galipleri Ermenilere §ark vilayeUerimizi icine

alan mustakil bir devlet vaadetmi§lerdi. Bu mcfrflz Ermenistan, Erzu-

rum, Erzincan, Van, Trabzon ve hatta kismen Sivas'i da icine almakta-

ydi.

Once nisan ayi sonunda Erzurum'a munhasir bir kongre toplana-

rak mes'ele muzakere edildi. Erzurum Vil^yeti capindaki bu kongreye

ulemadan §u zatiar katilmisjardir. Vilayet MiiftusO Solakzade Sadik

67 - Cevat DURSUNOGLU : milli MQcadelede Erzurum - Ankara

1946, sh. 27. is

124 125

SARIKUMOCAHIDLER

HE\?J » ^ Efen(U'

CSki Mcbus Hoca Raif Efendi,Muftuna.bi Hact Hafiz Efehdi, Gumruk Mutevellisi "KazimEfen-4 Dercmahallcli Haffe Osman Efendi, Hac. Talip Efendi, Ho-cazade Ahmed Efehdi, Hafiz Cihan Efendi. 68

Bu kongrcdc sark vilayetlcrindcn murahhaslar davet cderck daha'muazzam bir kongrc akcli kararlastinldi. Davct cdilecck vilayetler tes-pit ed.lerck buralara tamimlcr gOndcrildi. Erzurum, Beyazit, Erzincan

|Rizc Trabzon, Gircsun, §arki Karahisar, Tokat, Amasya, Van Gu-miishanc, Bitlis vc Siirt vilayctlcri d2vct olundu.

Ancak Amasya'da ikcn bu tamimlcrden birini gorerek bSyle bir 1kongrc aktindcnhabcrdarolan M. Kem.1 Pasa, bu siralarda heniizortada yoktu. Halbuki bir9ok dalkavuk yavelerinde Erzurum Kongre-sim tasarlayip toplayan insan olarak o gosterilir. ProfesOr Cemil BU-sel gibj Onivcrshc RcktOrlugune kadar yukselebilmis bir insan bileesasi ohniyan bu dalkavuk gortlsilne katdmak hatasindan kurtulama-misur. nun '"Lozan" adJj cserinin 355. sahifesinde "....ve daha ev-vel Erzurum'da da bir §ark vilayctlcri kongresi toplamayi dusiindii

"

69 Ldemektedir. Turk Kurtulus Savast'mn Kuva-yi Milliye devrini oldukca 1

iyi mcelemis bulunan diger bir kcmalist yazar, Enver Behnan Sapo-:

lyo ise ....bu s.rada Erzurum'da bir kongre toplanacagina dair tamim-lcr geld.. Ataturk bu habcri ahnca Erzurum'a gitmege hazirlandi" 70

demektcdir.

Esasen bu husustaki gercek, Kaz.m Karabekir Pasa'nm Erzu-rum kongresi hakk.nda 15. Kolordu Kumandam sifattyla Harbiye Ne-gareune gcJnderdigi sifreli raporda ac.kca ortaya konulmustur. HarpTarih. Vesikalan dergisinin 8 nci say.smda yer alan bu rapor, hem Er-zurum Kongresi'ni ve hem de M. Kemal Pasa'nm o kongredeki roltt-nu cok iyi belirttiginden aynen sayfalanmiza aliyoruz:

68 - Cevat DURSUNOSLU, ag.e. sh. 5069 - Profesdr M. CEMlL: Lozan - Istanbul 1933, C I sh 355

rarJ°;En7 Behn

|

3n §AP0LY0: Ke™' Ataturk ve mill! MiicadeteTanhi - 3. cu Basim - Istanbul 1958, sh. 316

KAD1RMIS1R06LU

Erzurum'dan

Harbiye Nezaretino mevrud sifredir

Kisim 2 Mahrem olmali

9 Agustos / 35

Erzurum Kongresi hakkindnki son maruzatimizla ahval ve va-

ziyeti acizane tenvire mtisareat ve bununla buytik bir vazife ifa et-

mis oldugumu zannediyorum. Bu mttnasebetle de tekrar arzediyo-

ruiri ki, Vilayat-i Sarkiyye Erzurum Kongresi sarkf eyalatinmilletini toplarmstir. Elyevm yetmis kadar aza-yi milliye Erzu-rum'da hali ictimada bulunan Kongre, Mustafa Kemal Pasave Rauf Bey heniiz Istanbul'da iken ve hatta buraca isimleribile isitilmemisken biiyiik bir hunin tehlikelerin vukua gele-cegini muhakkak addeden sarki eyalatin halkimn karar vetesebbiisleriyle vukua gelmistir. Bu toplamsta siyasl veyasahsi hif bir te'sirin mevcud olmadig] kat'iyyetle anlasdmistir. Inti-

bahini sureti kat'iyyede felaketten alan milletin ruhundan kopanbir heyecan ve kuweti, ecanip bir iki sahsa atfetmek suretiyle mil-letin ruhu mevcudiyetini setr-il inkar tarikini iltizam ile kendi mil-letini igfal ve bu suretle menafiini tevsi ve te'mine falisryor. Vatanve milletimiz ipin telafisi gayri milmkun zararlan badi olan bu tarzi.

telakkinin bizzat hukiimetimiz tarafindan dahf bilinmiyerek kabulve israrile amal-i ecanibin teshil edildigini gormek umiimu meyusve dagdar etmektedir.

?ark Vilayatmda endise-i hayattan dogmus olan bu ce-reyan-! millinin inkisafina ve halihazinna Mustafa KemalPasa ve Rauf Beyin zerre kadar tesirleri olmad^j ve ahirenKongreye herkes tarafindan bir htirmet ve tazimle kabuledilen bu iki zatin mevki-i siyasimizi daha ziyade mudrik ol-

:. C

•

I

126

SARIKUMOCAHtDLER KADtR MISIROftLU127

malanndan, bil'akis hiikumetimizin mevkiini dii ?unerekjmeveud kuvva-y, milliyeyi daha sakin ve miidebbirane birj9ekle irca'la hiisnii idaro ettikleri alenen goriilmektedir. Bi-naonaloyh, gerek Kongrenin hoyeti umumiyesi ve gerekseMustafa Kemal Pa9a ve Rauf Bey hakkmda DahiliyfllNezareh'nden vilayetlere yaz,lan tamimler efkan umumiyede htteino tear yapmam.9t.r. Endi§e-i namus ve hayattan mutevellit cereyiam millt, hal-i gnleyanda olup teskini ve efkann tatmini idyegane fare, ancak Meclisi Millfnin hemen ve bilfiil toplanmasimrte'mim oldugu ve batf davranildigi takdirde vekayi -i millfyenin ken-di kendine bu gayeye varacagini nazan faMmanelerine arzeylemegilazime-i vazffe addederim. gunku burada me§hud ve mahsus olaefkan umumfye milletvekillerinin kanaat ve tasdikine iktiran etmyecek herhangi bir siyaset ve mukarreratin |ayam kabul ve payidsolrmyacagi ve bu azfm ve tariht mee'uliyetin mahdud birkap zatiadu?-u hamiyyetine tahmilinden efkar ve arzu-yi millfye istinat etti-nlmesi merkezindedir. Ve hatta eger 9eraiti hazira icinde MeclisxMillfmn Dersaadet'te kuwa-yi ecnebiye kar?isinda toplanmasirjmahzurlu gormek yiiziinden bu muhimme-i me§rua ?imdiyekafdar tehir buyrulmus ise Anadolu'nun Babialice tasvip ve Nezd-iUlya-yi Cenab-, §ehriyari'de irade buyrulacak bir mahalde toplan-masma soz verildiginden bile soylenmekte oldugu sirf saika-i vataJpervert ve vazife-i mevkiam dolayisiyle arzediyorum.

6 / Agustos / 35

trciincu Ordu Miifettis Vekilil

Kazim Karabekir 71

71 - Harp Tarihli Vesikalan Dergisi, Sayi 8, Ankara 1954 - 179 nu4

WsmS; m KARABEKlR Pa?a lsti^ Harbim?- iSnbulj

Erzurum'daki ?ali§malar bir sankli kahraman riyaseti altinda hay-

li ilerlemiskcn 19 Mayis'la Samsun'a cikan M. Kemal Pa§a, ta Erzu-

rum'a miilaki oluncaya kadar her gittigi ycrdc en evvel din adamlan

ile temas etmi§, onlann fikirlcrini yoklami§tir. Bu hususu, kongrenin

nktine kadar giizergahtaki faaliyctlerine bir gOz alarsak acikca gorii-

|rliz. gunkii vakialara §ahid olanlann konu§lurulmalan suretiyle tes-

pit edilen bu hakikatlere aid bir iki pasaji dikkatlerinize sunuyoruz:

"... Hasta olan mutasarnf evinden cikamadigi icin Dokuzuncu

Ordu Miifettisj'ni kar§ilamaya gclememi§tir. Belcdiyc reisi yok...

Vekalct eden zat da Car§amba'da arazisinin bulundugu koydedir. Be-

Icdiye meclisindcn bir zat, Haci Molla, Atatiirk'e §ehir namina "Ho§

geldiniz" diyor. Haci Molla bugiin hayatta degildir..."72

"...25 Mayis 1919 ak§am ilstil Havza'ya geldi. Ertcsi giinii, ba§la-

nnda Ulemadan Haci Mustafa Efendi'nin bulundugu bir heyet ken-

disini ziyaret ederek memleket meseleleri hakkmda gOriismelerde bu-

lundular. Bu zatlar diger bir gece Belediye Reisinin evinde toplanarak

Miidafaa-i Hukuk heyetini te§kil ettiler. Ertesi giinii (13 Haziran Cu-

ma) camide taplanarak mevlid okudular, halka kuru Uziim dagittilar.

M. Kemal de maiyetiyle birlikte bu merasimdc bulundu. Miiteakiben

Belediye oniinde miting yapildi.

Havza'ya ilk geldigi gUnlerde camide boyle bir merasim tertip et-

mi§ti. Fakat her ne sebepten ise, Hocanin gelmemesi yiiziinden bu top-

lanti o kadar muessir olamami§ti."73

"...30 Mayis Cuma gunii, sik sik kcndilerini ziyaret eden Havzah

Bayram Con ve belediye reisi Ibrahim Cebeci vasitasiyle halk ve

koylerden de lifer, dorder akh ba§inda sOzU dinlcnebilenleri Yorgic

Pa§a Camii'nde toplatunyor... Kendileri de bu ictimada bulunuyorlar.

Bu toplantida mevlfid okutturulacak, ondan sonra da bir hoca halka

72 - Bkz: Millet Mecmuasi - Istanbul 1949, Sayi 171 veya EnverBehnan SAPOLYO - a.g.e. sh. 312 ve mliteakip.

73 - Enver Behnan §APOLYO - a.g.e. 315

fc::J

a;to'!

128

SARlKLIMOCAHlDLER

vaziyeti anlaian bir vaaz vereccktir.

rada ISSJEZ ("r mCydanda y°k- Herkes **£. Bu IhT^sjr yaverieri ayaia ka,karak^ »

*|- Ncye bekliyoruz Hani hoca cfendi? " 74

^tow mOM efcndiyi c„tal,c ziyarcl clfa ,^^^1

«*5ES2** kCn<liSinC SaShd* teSi M-K™"j

1*5*14 vard, DimSri '„ IT"i"m '5"'r<"' HkW"*l

74 -a.g. dergi

75 : a.g. dergi

KADJKMISIROftLU129

Efendi Hazretleri'ni lakdirlc yadcdiyorum. Vc gene Cumhuriyetimizbu gibi bilginlcrle iflihar edcr."

76

"- O zaman §chir dtsjnda kar§ihyanlardan ve mihmandarhk ya-pan Lutfii Tiirker hatiralanni §rjyle anlatti:

Pa§ayi, Gezirlik mevkiindc beklcdik. Otomobil ile geldi Onii-muzde durdu. Hepimizi sclamladi. Vc ellcrimizi sikti. Arkasmda livaumformasi vardi. Hiikiimctc gctirdik. E§raf ve Ulemayi istedi. Oradakendileri kisaca:

"Bir 90k delillcr gOstercrck memlekctin akibetinin vahim oldugu-nu Istanbul hiikumetinin bunun Online gecemiyccegmi soyledi Tiirk-lenn kendi namus vc ?ereflerini muhafaza cdeccklcrincn emin oldugu-nu anlatti ve Have etti;"

- Icinizden bir heyet seciniz. "Gece uzun uzun konu§ahm." 77

"25 Haziran giinii ogledcn sonra hie bir merasim yapilmaksizm,Tokata gehyor ve dogruca askcrlik daircsinc iniyor. Bu habersiz gelisiduyan Belediye Reisi ve azalariyle bazi ileri gclcnlcr, kendilerini bura-da ziyaret ederek "ho§geldiniz!" diyorlar.

Bir parca oturduktan vc bazi hasbihallerde bulunduktan sonramusaadelerini rica ediyorlar. Aynlirkcn:

- Yarin belediyede bir ictima yapiniz. Memleketin ulema ve es-rafini toplaymiz. Ben dc gclecegim. Kendileriyle hasbhial yapmak is-tiyorum diyor..."

78

Buradan Sivas'a gecen M. Kemal Pa§a, Sivas'ta hi? uyumadanyoluna devamla Erzurum'a hareket ctti. Kongreyc getismek icin acelecdiyordu.

Erzurum'a varmadan Ihca'da bir hcyet tarafindan kar§ilandi. Bu

76- Tarih Dunyasi Mecmuasi: 15 Haziran 1965 - Sayr 777 - Millet Mecmuasi Nu. 171 veya Ertver Behnan §APOLYO

3.9-6- sn, 31

8

78 - a.g. dergi

9HBH__

130

SARIKIJMOCAHlDLERKADlR MISIROSLU

131

..., .heyctin basmda Erzurum'daki mlicadeleyi idare eden Miidafaa-i Hiif

^.jkukReisi Raif Hoca vardi.

Gerek M. Kemal Pasa ve gcrckse Rauf Bey murahhas olmadik-

lan icin kongrcyc alinmalan mcselc oldu.79 Bu yiizden Cevad Dursuj

noglu ile Binbagi KAzim Bey murahhashktan istifa ederck yerlerinl

onlara birakular. Cevat Dursunoglu'nun ycrinc M. Kemal Pasa, Ka|zim Bey'in ycrinc Rauf Bey murahhas secilmi§lerdir. Bu zatlar dlsonradan baska kazalardan murahhas sccilerek kongreye katildilar.

8(?

|

M. Kemal Pasa'ya kar§i Erzurum Kongrcsin'dc gOsterilcn muhalcfctin faillcrini " d U § m a n ", "casus " gibi kelimelerlc tavsif ettl

gi "Omcr Fevzi Bey (Surmcne Murahhasi) ve rilfekasi" 81 ibaresiyjf

tcsbit edcn nutuk hakiki vc muthis. muanzi meskut gcciyor. Bu muaErzurum Kongrcsinc, Giimusjiane Murahhasi olarak kaulan Kadirbe

yoglu Zeki Bey'dir. Kcndisi bu muhalcfetini §0yle anlatmaktadir:

"Tarn sirada camekanli kapi acilir acilmaz biitiin ihti§amile, bj

yiik Uniformasiylc, puskullii apolctleriyle, umum ni$anlariyle ve mveran-i Hazrct-i Schriyari Kordonu ilc arkasmda da Yiizba§i Cevacve digcri Mulazim Ziilidii ilc Mustafa Kemal Pasa i?eri girdi.

Ben arkadaki bir sirada Rauf Bey'lc yanyana oturruyordum. Der,

hal vc yuksek scslc itiraz cttim. Mustafa Kemal Pa§a bana dSnere

"Sivil elbisem olmadigi igin bunlarla gelmeye mecbur kaldim." de

ve hemen geriyc dtincrck gilti. Toplantiya yanm saat ara verildi.

Caiman bir 9ingirakla tckrar igcriye girdik. Mustafa Kemal Paida sivil olarak gclip, bizim siranin yanindadaki siramn ba§mda oturfl

ve climi sikarak, elbiseyi Vali Miinir Bey'den aldigini sOyledi."82 1

Bu muhalefetin sebebi, M. Kemal Pa§a' nin yaverlik sifatina kan

•' 79-Kazim Karabeklr, a.g.e.sh. 75

80 - Bkz: Mustafa Kemal Pa§a - Nutuk - Ankara 1 927, sh. 3881:,- Mustafa Kemal, a.g.e. sh. 40

82 - Bkz. Mahmud GOL06LU - Erzurum Kongresi - Ankara 1 93H• '""•'eyeralan merhumun notlari

§1 duyulan menfi bir his degil, belki kongrc Uzerinde o^Usttz bir otori-

te kurmasi tehlikesi idi. Diger taraftan i§galcilere kar§i Sultan Vahi-

deddin'i de musktil duruma sokmak istenmemis. olabilir.^ilnkuf daha

sonra ikinci B.M.M. nc miistakil mebus olarak secilen KadirbeyogluZeki Bey "H i 1 a f e t ' i n i 1 g a s 1" sirasinda tck basma ve muthi§

bir miidafaa ile M. Kemal vc Onun rc'scn sectigi mcb'uslardan kurulu

Meclise kar§i yigit?c durmu§, fakat Erzurum'da basjayarak Hilafet'in

miidafaasma kadar siiren bu muhalcfet, O'nun siyasi hayaunin sonu ol-

mu§tur. Hatta bu muhalcfet kendisine o derecc pahaliya mal olmu§tur

ki: hie bir alakasi olmayan "Izmir S u i k a s d 1 " hadisesinde bile

kellesini gucluklc kurtarabilmi§tir.83

Kongrcnin 10 Temmuzda agilmasi kararh§unlmi§u. Fakat mu-rahhaslar geciktiginden 2 Agustos'ta acilmis, ve 14 giin devam etmi§-

tir. I§te bu sirada General Milne'nin Babiali nezdindeki yukanda an-

latmi§ bulundugumuz tazyiki yQzunden Hukumet, M. Kemal Pasa'yi

mecburen geri ?agirmi§tir.84 Bu kritik durumda Kazim Karabekir

Pa§a'mn muzahereti vc Erzurum Kongresi murahhaslarinin azim ve

kararlan kar§isinda iimid ve cesareti artan M. Kemal Pa§a, askerlik-

ten istifa etmi§ ve sivil olarak bu i§c devama karar vermi§tir. Esasen

evvelec bahi gecen "Hatt-i Humayun" da ahali, memur ve askerin yek-

vucud olarak kendisini dcsteklemeleri, "Padi§ah" ve "Halife" sifatlari-

yle Sultan Vahideddin tarafindan bUtQn tcbasina emredilmi§ oldu-

gundan sivil olarak da muvaffakiyet pekaia mUmkun goriinmekte idi.

Kongre'nin cereyan §ekliylc cah§malari hakkinda bu kogreye Si-

vas Murahhasi olarak katilmis. ve Turk kurtulu§ Sava§i'nin biiyiik sa-

rikh mucahidlerinden olan Fazlullah Moral Hoca'yi dinliyelim:

"Istanbul'dan cikip, 8 mayis 1335 de Sivas'a vasil oldugum za-

man, bu gube tegekkal etmi? ve fakat biitUn faaliyeti topu topu, iki

defa iftima etmekten ibaret kalmi§ti. Hatinmda kaldigma gore rei-

83 - Bkz: Kazim KARABEKlR Pasa a.g.e. sh. 6784 - ingilizlerin bu baskisini M. Kemal Pasa bile zikrediyor.

Bkz: Nutuk, sh. 35

132

SARIKLIMOCAHlDLKR

si ve azasi sunlardi. Miiftii Rauf Efendi... Haziran icinde Gazi

Mustafa kemal Pasa, Erzurum Kongresi'ni akdetmek tizere si-

vas'tan gecerken, bir arahk vali vekaletinde bulunan Kadi Hasbi

Efendi'ye kapah zarf icinde bir kagit verdigini ve onun milndere-

cati Sivas ahalisine anlatilmak ilzere halki Camii Kebire topladik-

lanni ve mazmunu halka anlatildiktan sonra, esraf ve ayan-i mem-leketten 25 kisinin bu ugurda cahsmak ttzere intihap edildiklerini

ve onlar da merkezi vilayetten iki ve kazalardan birer kisinin bilin-

tihap Erzurum Kongresi'ne gdndermelerini haber aldim. Bana mii-

teaddid tezkere ve hususi adamlar gtindererek Muhasebeci ZadeTevfik Efendi hanesinde hayirb bir is hakkinda mtizakere edilece-

ginden bu cemiyette. benim de bulunmam taleb olunuyordu. Taleb

olunan gecede ben de davetlerine icebet ederek mezkur ictimada

bulundum. Netice-i muzakerede "Erzurum Kongresi "ne

istirak edilmesi zaruri oldugu anlasildi. Orada mevcud olan zatla-

rin hepsi bu vazifeyi ifaya muktedir olduklan halde kimi memuriy-

etini, kimi ticaretini, kimi efradi ailesini, kimi arazi ve emlakini, ki-

misi vilcudca anzasini, bazilan da mesafenin uzakligim, milnteha-

yi hudud bulunmasim, hasih her biri bin Ulrlti bahaneler ve'

maniler dermayan ederek, Erzurum'a gitmekten imtina ettiler. Yal-

niz bana, gerek sahsim ve gerek efradi ailem hakkinda her tiirlii

muavenet ve milzaherette bulunacaklanni kaviyyen vadederek git-

mem ifin 90k rica ve israrda bulundular.

Ne ifin gidilecegi, Erzurum'da ne kadar mudded kahnacagi,

gorulecek hizmet ve vazife nelerden ibaret bulunacagi; hepsi mec-

hul oldugundan gayr-i muayyen bir is ipin, veche-i azimet gayri ma-

lum bir semti mefhule hareket muvafik-i akil ve mantik olmadigini

dermeyan ederek itiraz eyledimse de, yine israr ve ricalarma bina-

en, Mara?'da yaptigim fedakarhklara, hamiyyetime, vatan ve millet

ugi-unda bu fedakarhgi da katmaga soz verdim. Evkaf Baskati bi

Ziya Bey arkadasirmz da ayni vaziyete diiserek nihayet bana refa-

kat edecegini bildirdi, Bu mes'ele Sivas'ta suyu bulunca kazalara

KAD1RMIS1R06LU133

da bittabi aksettiginden Hafik'ten, Zara'dan, Susehri'nden, Karahi-

sar-i §arkl'den namima telgraflar yagmaya basladi. Bu telgraflar

hemen hemen ayni mealde idi. Beni kendi kazalanndan "Erzurum

Kongresi"ne milmessil intihap ettiklerini ve ne kadar paraya ihtiy-

af varsa bildirmemi rica ediydrlardi. Ben Sivas'a kurbiyeti hasebiy-

le Hafik'in de mumessili oldugumu bildirdim. Arkadasimla beraber

Sivas'da tedarik edilen yol parasi ve mesarifi saire bedellerini ve in-

tihap mazbatasim alarak, Erzurum'a kadar tutulan arabaya atlay-

arak Sivas'tan milfarakat ettik."

"Erzurum miimessillerinden Kadi Raif Efendi kilrsilye pika-

rak: "Efendiler, kongreyi aciyorum" dedi. Bunu milteakip Trabzon-

lulardan birisi de "Biz ittihatcilann makam-i riyasete gefmelerini

istemiyoruz, in asagi!" hitabiyle karsilanan, Hoca Raif Efendi,

ktlrsuden indi. gun daha baska kimse fikmadigi ipin dagildik.

Ertesi gUn de diger biri karsUye gelerek. "Muhterem BeylerL Kong-

re apildi, dedi. Bunu da taniyanlardan biri; "Bizim ttilafcilarla

alakamiz yoktur. Sen de asagiya buyur", dediler. O giln de 6yle gef-

ti. Ben kendi kendime dtisundum. Burada iptima eden zevatin her-

halde ya tttihatci, ya Itilafci olmasi muhakkaktir. Bitaraf bir kim-

senin bulunmamasi icabeder. Kiymetli gilnlerimizin bu suretle

heder olmasina canim sikihyordu. Ben de Erzurum Mumessili Hu-

seyin Avni Bey'le, elyevm Yilksek Tedrisat Mudilril (Mebusu) Ce-

vad Bey'in arasinda oturuyordum. Ocuncu giln oldu, yine herkes

yerli yerinde oturuyordu. Yalniz Mustafa Kemal Pasa ile RaufBey, en geri sirada bulunuyorlardi. Kilrsilye fikan kimse olmadi.

Ben hip olmazsa bir giln kazanmak ve diger bos gecen gilnler gibi, o

giinii de kaybetmemek ilmidiyle kilrsilye cikmayi bir ve diger arka-

daslanm gibi bir harekete maruz kalarak ktlrsilden inmeyi iki ayip

telakki ederek, oturdugum yerden ayaga kalktim ve; "Muhterem

Beyler! Aziz arkadaslar!" hitabesiyle s6ze ba^layarak dedim ki, Va-

t'anin ticra kofelerinden milhteha-yi hudud olan Erzurum'a kadar

geldik. Ne icin geldik? millf ve vatani vazifemizi ifa icin geldik degil

134

SARIKLI MOCAHlDLHR

mi? O vazifeyi birbirimizin izzeti nef'sini kirmak, hissiyatim rencide

etmek suretiyle mi ifn edocegiz? Bugun iipiincil giin oluyor ki az

kalsin bunu da diger gilnler gibi heder edecektik. Hepiniz o maka-

ma layik zevat buluniharing blsaydimz memleketinizden murahhas,

mtlmessil intihap olunarak buraya gonderilmezdiniz. Vatarumiz ve

necip milletimiz, hiiin ve zalim dilsmanlarin yirtici pen9eleri altin-

da ezilip dururken bizim halft riyasct davasiyle Ittihatfihk ve

Itilaffihk gayeleri peijinde dolasmamiz ve bu suretle yekdigerimizi

rencide etmemiz hakikaten saynn-i teessiir hallerdendir. Eger ara-

mizda tesanild husule gelmemis vatan ve millet dusilncesi yoksa,

buraya kadar beyhude zahmet cekmi?iz.

Efendiler, gecirdigimiz felaketlerden ibret dersi almiyorsak, bi-

ze 90k yazik. Vakit ziyk, mana dakiyktir. Hepimiz de vatan aski

millet sevgisiyle dertliyiz. tfimizde bu aski daha fazla tasiyan, bu

dert ile daha ziyade elemnak olan, hvikumet islerinde daha 90k ?ah-

san simalar da mevcuttur. Vahdet-i milliyeyi meydana getirmek

ifin kongrenin acilmasi zaruridir. Yine heyet-i aliyeniz icerisinden

velev muvakkat olsun bir reis secelim ve muzakerata devam eyliy-

elim. Iste ben sizinle beraber tanimakta oldugumuz iki sahsiyet

var ki biri Mustafa Kemal Pasa, digeri Rauf Bey'dir. Bu iki zat-

tan birini ve ezcilmle Mustafa Kemal Pasa'yi kendi namima reis

intihap ediyorum. Siz de muvaf'ik gorurseniz Pasa, makam-i riyase-

te ge9Sin.

Bu suretle makami riyasetc gecen M. Kemal Pa§a, bir nutuk irad

edcrek sSzlerini §ciylc bitirmi$tir:

"-... En son olarak niyazim sudur ki, Cenab-i Vacib-iil

Amal Hazretleri Habib-i Ekremi hurmetine bu miibarek va-

tanm sahip ve miidafii ve Diyanet-i Celile-i Ahmediye'nin ila

yevmilkiyam haris-i esdaki olan millet-i necibemizi ve Ma

135

FAZULLAH MORAL EFENDl

kam-i Saltanat ve Hilafet-i Kubra'yi masun ve mukadderati-

mizi dusiinmekle miikellef olan heyetimizi muvaffak buyur-

sun. Amin.."86

Bundan sonra cahsmalara ba^layan kongrede uzun muzakere

ve miinakasalar cereyan etmisur.-Bunlann en alaka cekici olani,

"H i 1 a f e t " ve " H a 1 i f e " nin durumuna dairdir. Bu hususta da

Fazlullah Moral §u bilgiyi vcrmcktedir:

"...Cuma tatilinden bilistifade arkadasim Ziya Bey'le Gazi

Pasa'yi ziyarete gittik. Bize Istanbul'un MUttefik Devletler'in is-

gal-i askerisi altinda bulundugunu ve Padisah'in adeta esir ol-

dugunu ve onlar orada bulundukca; idaresi nafiz olmadigm-

86 - Atattirk'un SSylevye Demecjeri - Istanbul 1945. sh. 7

'

85 - Vehbi Cem A§KUN: Sivas Kongresi - Sivas 1945, sh. 73 ve

devami

136

SARIKLIMOCAHlDLER

dan, buna nihayet vermek iizere kendisini gizlice davet ede-

.

rek, bu hizmeti ifa etmek i9in Anadolu'ya gonderdigini ve|

iki ellerini a$arak: Aman ogluml milletimin yiiksek sesini

isitmeliyim... dedigini yana yakila anlatti. Harbiye Nezareti'ndenj

aldigi stfre ve telgraflan okuyarak butun askert kumandanlar ken-;

disiyle hemefkar ve milttefik oldugundan yalniz Kuwa-yi^

millfye'nin birlestirilmesi mevzuundan ve s&ireden bahsetmi^ti.

Ertesi gun de Mecliste, Makam-i Hilafet'in muhafazasi mevzu-j

u bahs olmusjtur. Ben bu hususta maruzatta bulunmak uzere sflz

alarak ayaga kalktim. Muhterem Arkadaslar - Hepiniz bilirsiniz

Makam-i Hilafet'in biri islamf, digeri insanl olmak Uzere iki vazifeJ

si vardir. Osmanh Padisahi "Halife" oldugu icin biltun Diinya'daj

'mevcud muslilmanlar ilzerinde hak ve Hilafet hakimiyeti vardir.j

Osmanh Padisahi bulundugu ifin de, Osmanh camiasi altinda mev^

cud bilumum anasir-i muslime ve gayi muslimeye hakk-i hta

kumranfsi bulunmaktadir. Gerek dint, gerek insanl olsun, binaena

leyh her iki suretle de ifayi vazife etmekte bulundugundan Hilafet-i(

Penahi'yi hepimizin muhafaza ve madafaasi zaruridir, dedim. Bu|j

da itiraz edilmeyerek heyeti umumiyece kabul edildi.

"

Kongrcyc yctmis. kadar dclcgc katilmi§ti. Bunlar arasinda ilmiye

ye mensup sarikhlar §unlardir:

1 - Muflii Haci Hafiz Mehmed Cemil Efendi (Siirt Murahhasi)

2 - Ulcmadan Hafiz Cemil Efendi (Siirt Murahhasi)

3 - Eski Mcb'us Hoca Raif Efendi (Erzurum Murahhasi)

4 - Me§ayihtan Haci Fevzi Efendi (Erzincan Murahhasi)

5 - Miiftii §evki Efendi (Kurucay Murahhasi)

6 - Idadi Miidiirij Fazlulluh Efendi (Sivas Murahhasi)

KADIRMISIR06LU137

7 - Muderris Yunus Efendi (Of Murahhasi)

8 - Muftil Osman Efendi (Kelkit Murahhasi)

9- MiiftU Hasan Efendi (§iran Murahhasi)

10 - Hoca Necati Efendi (Rizc Murahhasi ve Batum'da "Sada-yi

Millet" gazetesi miidtiru)

Bunlardan baska meslck itibariyle ilmiyeyi secmis. olmadigi hal-

de bu meslektekiler kadar dint bilgisi olan kalpakh ve fesli insanlar da

vardir. Esasen o giinkil miinevverlerin hepsi de belki bugunku din

adamlan kadar dim bilgilcrle miicehhezdiler. Bu sebeple kongre mii-

zakerelcrinde en cok dint his ve du§iinceler izhar edilmi§ ve vatamn

Selameti icin yeganc istinadgah olarak dini hcyecan kullamlmi§ti.

KongremuzakerclerininneticcsiolarakkalemcahnanveErzurum'datab

edilen beyannamede "Bcsmele"yle bajlamaktadir. Bu beyannameden

r-J'^jf^

Erzurum Kongresinin MatbO mukareratinin serlevhasi.

Besmele-i serlfe80

87 - Vehbi Cem ASKUN: a.g.e. sh. 8088 - Bkz: Tarih Vesikalan- Maarif Vekaleti - Ankara 1941, Sayi 2.

138

139

SARlKUMOCAHlDLER

birkac chcmmiyctli maddeyi dikkatinize arzediyoruz:

"... Osmanh vataninm tamamiyctini ve Makam-i Hilafet ve Sal-

tanat'm ve istiklal-i milliye'nin masuniyclini temin zimmnda Kuvva-j

yi Milliycyi amil vc iradc-yi milliycyi hakim kilmaktadir." (Maksad

matlapli 2. maddc)89

.

"- HUkQmct-i Osmaniyc'nin tchlikc-i inhilaline kar§i, "Saltanat ve

Hilafct-i Osmaniyc'nin bckasi" esas maksadi teskil cttigi cihetle.j

(Maddc 3.)w

Kongreyi icmsil cunck Uzcrc idarc heycti mahiyctinde bir heyet

sccilmisli. Buna "Hcyct-i Tcmsiliye" dcniyordu. Birinci B.M.M'nin

sonuna kadar cok chcmmiyctli bir rol ifa ctmis, olan bu hcyct, su kim-

sclcrdcn mtitcsckkildi:

Mustafa Kemal: Sabik ucUncil ordu mufettisj, askerlikten

mtlstafi.

Rauf Bey: Sabik Bahriyc Nazin.

Hoca Raif Efendi: Sabik Erzurum Mcbusu

izzet Bey: Sabik Trabzon Mcbusu.

Servet Bey: Sabik Trabzon Mcbusu.

§eyh Fev/.i Efendi: Erzincan'da Naksj §eyhi.

Bekir Sami Bey: Sabik Bcyrut Valisi.

Sadullah Efedi: Sabik Bitlis Mcbusu.

Haci Musa Bey: Mutki Asjrct Reisi.

Kongre kapanirkcn M. Kemal Pa§a, su konu§mayi yapmisa:

"Muhterem Efendiler;

Milletimizin ilmmid-i necat ile cirpmdigi en heyecanli bir za-<

89 - Bkz: a.g. dergi

90 - Bkz: a.g. dergi

Hey'eti Temsiliye azalarmdan blrl:

Erzincan Murahhasi (sonra Meb'usu)

§EYH HACI FEVZi EFENDi

manda, fedakar hey'et-i mubteremeniz her turlti mezahime katla-

narak burada, Erzurum'da toplandi. Hassas ve necip bir ruh ve sa-

labetli bir iman ile vatan ve milletimizin halasina aid esali mukare-

rerat ittihaz etti. Bilhassa, butun cihana kar§i milletimizin

mevcudiyetini veTairligini g6sterdi. Tarih bu kongremizi ?uphesiz

under ve buytik bir eser olarak kaydedecektir. Heyet-i muhtejreme-

140

SARTKLIMOCAHlDLBRKADlRMISIROGLU

oW

nizin, rttfeka-yi kiramin hakkimda samimi muhabbet ve itimat

nna buradan alenen te?ekktlr etmeyi bir vecibo addederim.folahpira ictimainuz hitampczir olurken, Cenab-i VacibJAmal Hazretlerinden avn-i hidayct ve Peygamber-i Zi^ani-

mizm ruh-u piirfutuhundan feyz-i §efaat niyaziyle vatan yLmilletimize vc devlct-i ebed muddetimize mes'ud akibetfc

temenni ederim."

Siirt Murahhasi Hafiz Mehmed Cemal Efendi tarafindan I"a§r-i serif" okunmasini mUlcakibcn 91

§iran Murahhasi Muf'tii Hasan

Efendi'nin veciz bir "dua" si ilc 17 Agustos 1919 da kongrc nihayet

bulmu§tur.

BALIKESlR KONGR.ESi

Yukanda da bilvcsilc ifadc ctmis, oldugumuz iizcrc Izmir'in isgall

hadisesindcn sonra vatanin her tarafinda mahalli mukavcmct ccmiyetle-

ri kurulmusui. " C c m i y c t - i I s 1 a m i y e ", " M u d a f a aM

H u k u k ", " M u h a f a z a - i H u k u k " , " R e d d - i llm

h a k " gibi ccsjtli namlar altinda mahalli miiftii, vaiz ve esraf tarafiig

dan kurulan bu cemiyeLlerin faaliyetlerini birlc§tirip genisjetmck icin

bircok tc$cbbiislcr yapilnu§lir. Bu tescbbiislerin en dikkat cekici olant,

Dogu Vilayetleri icin "Erzurum K o n g r c s i" Bau vilayetlerj

icin de "Balikesir Kong re si" dir. Bunlann her ikisi d«Temmuz 1919 icinde vc iic giin ara ile toplanarak §ark ve Garp b61ge-

lcrindeki mUnferid calismalan biitiinlestirmek hususunda amil olmus,-

lardir. Daha sonra toplanan " S i v a s K n g r e s i" ise bu ikl

kongrenin amgi bOlgcvi adimlan daha da umumilestirmek icir/ii. Bu

vesile ile §unu belirtmek yerindc olur ki, M. Kemal Pa§a gibi askerle-

rin rolii Kurtulus, Savagmi basjaunak degil, bastamis. olan bu hareketi

birlesUrip, idare elmck olmu§tur.

Bu vesile ile ifadc elmek gereklir ki, "TUrk Kurtulus. Sava§i"nda

iki temel ve ba§langic harekati vardir. Bunlardan biri; §ark'ta Kazim

Karabekir Pasa'nin Ermcnilcr'e kar§i girisUgi vc kisa zamanda mu-

vaffakiyete ulasurdigi harckat, digcri de Egc BSlgesindc, Yunan'in Iz-

mir'c ciki§iyla basjayan silahli cetecilik scklindcki "Milis Harekati"dir.

Bu sonuncusu, bugiinc kadar uzcrindc gerektigi kadar durulma-

mi§ olan "Balikesir K n g r e s i" nden dogmu§tur. Erzurum

Kongresi gibi bir takim askeri §ahislann i§tirak etmemesi sebebiyle

tarn manasi ile bir " H a 1 k Hareketi" karaktcri gostercn bu

kongre Ege'de silahli mukavemetin basjamasi icin ciddi bir merhale

te§kil etmi§tir.

Bu mahalli cemiycllerin vc fiili mukavemet te§ebbuslerinin tahli-

Li gostermektedir ki, her tarafta ilk harcketc geccn ve kurtulusu temin

edecek teskilatlari kuranlar mahalli din adamlari olmusuir. Hatta bu

gibi tesebbiislerde ehemmiyetli bir rol oynayanlardan ilmiyeye men-

sup bulunmayanlar bile muvaffak olabilmck icin her gittikleri yerde,

din adamlarini onlerine katmak mecburiycti ile kar§ila§iyorlardi. Ctin-

kii list iistc gclen harb ve sefaletlerin bitab dii§urdiigii halki, baska bir

muessirle harekete getirmege imkan yoktu. Balikesir ve Ala§ehir

Kongreleri gibi Egc B5lgesi'nin en dikkate deger calismalanni idare

etmis. bulunan Hacim Muhiddin (Carikh) da MUlkiye mezunu idi.

Yani sarikh degildi. O'nun giinii giiniine tuttugu notlardan edindigi-

miz malumat, dolasugi her yerde mahalli miiftii, vaiz ve dersiamlarin

;'i

91 - Mahmud GOL06LU, a.g.e. sh. 182

92 - Balikesir ve Alasehir Kongreleri ve Hacim Muhiddin ?ARIK-

Li'nin Kuvva-yi Milliye Hatiralan - Ankara 1967, sh. 18.

'

142

SARTKUMOCAMiDLER

: II

ic'sirlcrini bclirtmck bakimindan ciddcn calibi dikkatlir.

14 Haziran 1919 tarihli noltan:

"Birc yirmi kala, Miirvctlcr'dcn harckct vc ycdi de Bandirma'ya

vasil olduk. Ak$am "Ccmaat-i lsiamiyc" de miizakere ettik. Ha-

yli hayirh kararlar ittihaz ettik."92

17 Haziran 1919 tarihli nottan:

"Biraz sonra Esad Bey vc akgam da Mir/.a Bey Manyas'a gcldiler,

Tcravihdcn sonra MuflU Efcndi'nin makaminda toplanacak idik.."n4

18 Haziran 1919 tarihli nottan:

" Bu ak§am Uzcri toplanmak Uzcrc mUftU Ef'cndi soz verraij

idi. Halbuki bilaharc vazgecmig. Giiya Hiirriyct vc ltilaftan bazilal

MlifluyU balta ilc tchdid ctmisj Sonra MUftQ Efcndi'yc bilvasita habit

g5ndcrdim. Tcravihtcn sonra yirmi otuz ki§i kadar toplandik.. Yani.

ak§am daha kalabalik P 1 c v n c Camii 'nde toplanacagiz."9'

23 Haziran 1919 tarihli nottan:

"Ccmaat-i 1 s 1 a m i y c ' y c gittim vc biraz hasbi«

hal ettik."95

27 Haziran 1919 tarihli nottan:

"...Dun Nasuh Bey'c bir karakol nizamnamesi verdim. Okuy^

sonra Balikcsir'dc Abdiilgafur Efendi'yc tcslim cdecek."96

29 Haziran 1919 tarihli nottan:

"...Bcrgamalilan Ycsjlli Camii'ne davet cttim. Ve seksen kisjffl

93- a.g.esh. 18

94-a.g.e. sh. 19

95 - a.g.e. sh. 20

96 - a.g.e. sh. 21

143

KADlRMISIROOLU

birlik tesekkUl etti."97

' 22Temmuz 1919 tarihli nottan:

"....Soma'nm Kizilhisar karyesindcn Haci Muharrem Efendi ile

gttrusUim... Soma'da Balckcsirli Tevfik Bey ismindc hamiyetli bir ka-

di var. Muftu dc Sakizli imi§."98

23 Temmuz 1919 tarihli nottan:

"Bu sabah "Fctvahanc" dc i?tima ilc tegkilat maliyc ve levazim he-

yetlerini te§kil ettik. Haci Re§id Efendi Harckat-i milliyc Reisioldu."99

"...Soma'dan Kirkagac'a gcldim. Kirkaga?'ta te§kilat yapilmi? ve

mudcrrislcrdcn Biilbulzade Mehmed Efendi rcis olmu§."10°

25 Temmuz 1919 tarihli nottan:

" Bundan sonra mUdcrrisinden MUftU-i Esbak Ayanzade Haci

Suleyman Efendi'yi ziyarct cttim."!0t

vc hatirat bu minval Uzerine

dcvam edip gitmektcdir.

istanbul'da bulunan tzmirliler, vilayctlcrinin Yunan askerleri tara-

findan i§gali uzerine hcyccana kapilarak 20 Mayis 1919 da Sirkeci'deki,

AH Efendi Tiyatrosu'nda toplandilar. " A y d i n V i 1 a y e t i

Muavenet-i Hayriyc Cemiyc ti" adiyla bir cemiyet

kurarak faaliyete gectilcr. Fakat bu cemiyetin calisjmalanndan iyi bir

netice alinamaymca cemiyet idarecilcrindcn Haci Muhiddin Bey, 11

Haziran 1919 da Bandirma'ya harckct etti. Buradan Balikesir'e gecerck

her tarafi dola§u. O'nun bu dola§malarina aid teferruattan sarfinazar

ederek, gittigi yerlerde din adamlanyla yaptigi temaslanni yukarida

97 -a.g.e. sh. 22

98 - a.g.e. sh. 25

99 - a.g.e. sh. 25

100- a.g.e. sh. 25

101 -a.g.e. sh. 25

144

i'r

KADlR MISIIiOftLU

145

SARIKLIMOCAHtDLER

nakletmi§tik. Bu calisjnalardan sonra 26 Tcmmuzda Balikcsir'dc bir

kongrc akdinc muvaflak olunmustur. Civar ka/a vc koylcrdc hcyccan

halindc bulunan halkin mcvzii calismalarmi birlc§Lirmck gayesini gii-

dcn bu kohgre 30 Tommu/.a kadar bc§ gtin dcvam clmi§tir. Balikc-

sir'dc "1 1 a r c k a l - 1 M i 1 1 i y c K o a g r c s i " adiyla toplanan bu

kongrc "Erzurum Kongrcsi"nin bir benzcridir. Balikcsir, Bandirma,

Burhaniyc, Edrcmil, Giincn, Balya, Soma, Sindirgi, Akhisar, Kirkagac

kazalan ilc Fart, Kcpsul, Gircsun, §amh, lvrindi vc Konakpinan nahi--

ycicrindcn 48 murahhasin kalildigi bu kongrcnin dc en gayrctli

azalan, mahalli m.Uflu vc miidcrrislcrdi. Bunlar:

1- Kccecizade llafiz Mehmed Emin Efendi (Balikcsir Murahhasi}

2- Arabacizade Haci llafiz Mehmed Efendi (BalikcsirMurahhasijg

3- Beypazarizade llafiz Mehmed Efendi (BahkesirMurahhasO

4- Keskekziide llaci Bahaddin Efendi (Balikcsir Murahhasi)

5- Muftii Hoca Mehmed Bey (Burhaniyc Murahhasi

)

6- Soma Miifti-i Sabiki Osman Efendi (Soma Murahhasi)

7- Soma MiJftu.SU Ismail llakki Efendi (Soma Murahhasi)

8- Miiderris Uiiseyin Efendi (Kirkagaj Murahhasi)

9- Miiderris Ibrahim Efendi (Fart Nahiycsi Murahhasi)

10-Hafiz Arif Efendi (KcpsUt Murahhasi)

11-Abdiilgafur Efendi (Gircsun Murahhasi)

12-Hafiz Mehmed Efendi (§arnli Murahhasi)

13- Hafiz Hamid Efendi (lvrindi Murahhasi) v.s.dir.m

"Harekal-i Milliyc" vc "Rcdd-i llhak" adini alan ccmiyctc alii ki-

'

sjiik bir "Hcyci-i Mcrkcziyc" sccildi. Gaycnin, vauinin kururiu§r. oiriu-

gu kabul cdilcrck bunun icin gcrckli icskilal kuruldu. Bu arala 1300

- 1309 dogumlularm silah altina alininasi surciiylc umiimi bir sefcr-

berlik ilani kararla$linldi."A k h i s a r ","S m a" vc "A y v a 1 1 k"

olarak iic ccphc icspil cdildi. Buralan icin hirer m'enzil miifcttisligi

101 -a.g.e. sh. 25102- Bkz:a.g.o. sh. 118

mcydana gctirildi. Harckclin yurutiilmesini sagliyacak maddi

imkanlann tcmini icin dc "T c s k i I a I - i M a I i y c vc L c v a-

zim Heyctlcri" kuruldu.

Kongrcnin hilammda, kongrcnin nc maksadla icsckkii) cttigi hak-

kinda kongrc labiriile"H a k-i Pay-i §ahanc"yc, "Mak

am-t- SadarcTc vc"liilaf M Umcss i 1 -i S i y fisi len

" nc bi rcr ariza-yi iclgrafiyc yazilmasi lakarrurclLi.

Halifc'yc cckilcn telgraf §uydu:

ATABE-i FELEK-MERTEBE-t CENAB-I

IliLAFETPENAHI'YE

On asirdan beri Tiirk'iin zafer teranelerine bir ma'kes olan

sevgili Anadolu'muzun aziz kalbgahma saldiran sefil diismamn

yahgiyane savletleri yurdiimuzun matemdar afakmda derin bir

vefvele-i heyecan hurtle getirdi. Tarihin sine-i hadisatma en mu-

azzam bir abide-i saltanat rekzeden buyiik Osman Gazi'nin ruh-i

giryani bir hale-i nur icinde Tiirk'c en biiyuk vazilesini ihtar ediy-

or. Bu semavJ davete icabet eden biz Garb! Anadolu mumessilleri,

biiyiik Hakanimizin hep iclal ve nebalete bir timsal-i nevin olan

tahtgah-i saltanati etrafinda miittehiden toplanarak kudsi vatani-

mizin halasmi temin icin bir Milli Kongre halinde ictima ettik. Za-

fer ve san icin dokiilen Turk ve islam kanlarmin bir ma'kes-i la'l

gunu olan hilalimi/i ebediyyen eignemek isteyen Yunanlilan

raemleketten tard edinceye kadar miieadele etmeye ahd-ii peyman

ile kiisad edilen Kongremiz her§eyden ewel Zat-i Akdes-i Hilafet-

penahi'ye fart-i ubudiyet ve sadakati, bir §iar-i esas olarak kabul

etmi§ ve sanli Fatih'in bir vedia-i kiyniettan olan Istanbul

tacgah-i Saltanatini sernigun ettirmemek icin milli diismanlari-

mizla sonuna kadar muharebeye karar vermi§tir.

146SARIKLIMOCAHtDUiR

Validelerimizi parculayan zumriidin ovalanmizi harabezara

ceviren, hem$irelerimizin bikr ve ismetlerini cigneyen Yunan stin-

giileri, ecdadimizin kudsi mezarlanni inletirken bizlerin

bihareket kalmasina imkan olmadtgmi biitiin Alem-i Be§eriyete

kargi fiilen isbat edecegiz.

Bu alexin karar-i milliyi, ruhlanmizdan kppan sada-yi

ubudiyetimize terdifen siidde-i seniyye-i hazreti tacdariye ar/.i-

na mucaseret ve "Padisahim, devletinle, millutinle, iclalinle (jok

ya$a!" dua-yi halisanesini ref-i barigah-i ahadiyet eyleriz. Fer-

man 103

Aynca tngiltcrc, Amcrika, F;ransa vc lialya siyas! miimcssillerine

cckilcn u/.un bir tclgraf 48 murahhasm im/iismi (asjmakta vc Yunan

iggalinin haksi/.hgi scbcbiylc silahli mlicadcleyc karar verilmis, bldu-

gunu bclirimckie idi.HM

Balikcsir Kongrcsi'yle birlcsjirilcn mahalli mukavcmcl harekctlc-

rini daha da umumilc$lircrck biilun Ege vilayctlcrinc §amil bir hale

koymak icin cic tcscbbiisler yapilmistir. Bunlann en chcmmiycllilcrin-

den biri 16 Agustos 1919 da toplanan " A 1 a § c h i r M i 1 1 1 Kongrest" dir. On giln devam eden kongrcyc biitiin Egeyi Icmsil eden

murahhaslar kaihmislardi. Bu murahhaslar arasindaki sanklilardan

birkacini zikredclim:

1- Miiflii Haer Nazif Efendi (Egrnc Murahhasi)

2- Muftizade Abdiilgafur Hoca (Bahkcsir Murahhasi vc Kongre

katibi)

3- Miidcrris Mustafa Efendi (Dcmirci Murahhasi)

4- Miiftli Ahmed Efendi (Saraykoy Murahhasi)

103-a.g.e. sh. 115

104-a.g.e. sh. 117

147 fll i

a&\

.i'S'fi'i'ijJ

Ege Bolgesindeki Kuva-yi Milliye calismalarmda daima ba§ rolde

olan ve Birinci B'.M.M. de Balikesir meb'usu 'olarak hizmet eden

ABDULGAFUR HOCA

5- Sabik Miiltii Mehmed Liitfi Efendi (Salihli Murahhasi)

6- Sabik MUfUi Ismail Ha'kki Efendi (GOrdCS Murahhasi.)105

Bu kongrcyc kalilanlar arasinda GHfetl^li^iSHi^KJ^F^Kuvva-yi Milliye harekcllcrindcn sankli olarak stfhrel yapmi§ bulunan

Celal Bayar da vardi. O dadiger murahhaslar.gibi halkihbiriik'vc'su-

urlu harckeiini lemin icin dine istinad cdiyordu:

105 -a.g.e. sh. 1489,8.6- SOr

iti.B -Mir

!

<i.mSARIKUMOCAHlDLHR

KADlRMISlROCLU149

".... Din diismanlanmiza kar$i koymak vacibclir. Ciimlcmiz §ehid

oluncaya kadar harbc dcvam cdcccgiz. Bu bizler icin bir farizadir.

Tarih sahif'clcrini ccvirdiginiz zaman, TQrk Milleti'nin diismandan yiiz

ccvirdigi vaki dcgildir. "Diyc bir hitabcdc bulunmu$, halki Mill]

Miicadclcyc tcsvik cylcmi§ vc hcpsini hcyccana gctirmisli. Celal Bey-

efendi, dinin dc bu davada biiyiik yardimi dokunacagini takclir ctmi§,

konusmalannda dini fikralar, chcmmiyctli ayctlcr zikrcdcrck, halkm

mancviyatina hilap cylcmistfr."I06

Bu kongrcdc dc Balikcsir Kongrcsindcki gibi Halilc'yc baglilik-j

larizharcdilmi^tir.ll)7

Balikcsir Kongrcsi'ndc alinan kararlar daha $umulcndirilip saraj

hatlcndirilmi§lir.

Bu kongrclcrc daha sonra "S a 1 i h 1 i" , "A k h i s a r" vc tek

rar "B a 1 i k c s i r" dc dcvam cdilmiijlir. Bilaharc Sivas Kongrcsi'nl

murahhas gondcrmck surctiylc likir vc calismalanni orada icmsil cttujj

misjcrdir.

SlVAS KONGRESl

Sivas Kongrcsi, cvvclcc dc bclirlilmis, oldugu gibi sark vc garpti

ki "Kuvva-yi Milliyc" galismalarmi birlc§tircrck T.B.M.M. dcvrcsin|

gcgi§i saglayan chcmmiycdi bir mcrhalcdir. Hakikattc bu i$, " E r z i

rum Kongrcsi" rale lemin edilmis. sayilabilirdi. Fakat bd

kongrede hakimiyoi, (iriisiyatif) ML Kemal Pa§a'inn oiinue degild^j

Hatta O'nun kongrcye dahil cdilcbilmesi bile mcselc olmusUi. Bu yiiz

den o sirf kendi hakimiyct vc idarcsindc bir kongrc loplayarak "Erzuj

rum Kongrcsi" ne nazaran daha kuvvctli bir duruma gecmek istiyotf

,,..10.6 -Iki Devrin Perde Arkasi - (Hiisameddin Erturk'iin HStirat?

Istanbul 1957, sh. 349.

107 - Hacim Muhlddln QARIKLI, a.g.e. sh. 149

du. l§te Erzurum Kongrcsi gibi gSyc ve hedcflcri vuzuha kavu§luran

bir merhalcdcn sonra Sivas'ta yeni bir kongrc akdi, bu sebebe dayaniy-

ordu. Fakat bunu farkeden vc iliraz scslcrini yQkscllcnlcr oldu.108

Bunlardan mescla yukanda bahsi gecen Kadirbeyoglu Zeki Bey,

Kazim Karabekir Pasa'ya yazdigi bir mcklupta "Erzurum Kongre-

sinin miirekkebi kurumadan silinmesi, ati icin endi§elerimizi mu-

cip oluyor." ™ diyor.

Trabzon'dan "Sivas Kongrcsi" ni protcsto eden bir telgraf ccken

Ali §iikrii ve Eyubzade tzzet Beyler bu hatalanni (!) bilahcrc hayat-

lari ile odcmi$lcrdir.

Erzurum Kongrcsi kararlanmn "m a h a 1 11" ifadclcrini "mill

Tlesurcn Sivas Kongrcsi kararlan da muhtcva itibariyle Erzurum

Kongrcsi'nin aymdir. Bu kongrcdc 4 Eyliil 1919'da Sivas'ta Sivas Li-

sesi'nde toplanmislir. Kongrcdcn cvvclki hazirhk calismalannda en

biiyiik yuk, Sivas'in iki sarikh kahramaninin omu/.unda idi; Hasbi Ka-

di ve Fazlullah Moral, Hasbi Kadi Vali Vckili'ydi. Aslcn Balumlu

olan bu hoca efendi ihtiyarligina ragmen bclindc ciftc silah Ui$iyor ve

adeta M. Kemal Pa§a'nin hususi muhatr/.i gibi harckct cdiyordu. Si-

vas Valisi Resid Pasa, Kuvva-yi Milliyc calismalariylc, Ingilizler'in

baskilari kar§isinda mecburcn menfi bir tavir alan Istanbul Hukumcti

muvacehesinde mutereddid bulunuyordu.no

Hatta bu tcrcddiidlcr da-

ha M. Kemal Pasa'mn Erzurum'a gitmck uzcrc Sivas'tan gcccccgi za-

man bile mevcultu.1U

Bu durumda olan Re§id Pasa, Sivas icin mclhuz tchlikeler ileri

108 - Mahmut GOLOGLU - Sivas Kongresi - Ankara 1969, sh. 244

te yer alan Kadirbeyoglu Zeki Bey'in notlan.

1 09 -Kazim KARABEKiR-lstiklal Harbimiz-lstanbul 1960,sh 679 .

110 - Fazla bilgi icin Bkz: Re§id Pasa'nm Hatiralan - Istanbul 1940,

sh.38

1 1

1

- Mustafa Kemal Pasa - Nutuk - Ankara 1 927. sh. 25

112 - Bkz: a.g.e. sh. 37 veya Re?id Pa?a;mn Hatiralan - Istanbul

1 940 sh. 60 ve muteakip.

-I

ISO151.

.SARIKU MOCAMDUIR KADlK MISIUOGLU

siirerek, kongrcnin orada toplanmasini tinlcrncyc calisU."2 Bunu bi-

lcn M. Kemal Pa.$a, kcndisinin hlikiimci vc Padisah'a bagliligini in-:

sas maksadiyla §u iclgrali gckli:

Sivas Vilayetine

4Tcmmuz 1335

CiilGs-i Hiimayun-i Ccnab-i Padi§ahi mlinascbct-i cclilcsiylc Erzu-'j

rum'da makamal-i miilkiyc vc askcriycnin lebrikalini kabul vc idrak iloj

mllbahiyim. Bu vcsilc-i nriubcccelc ilc dcvlct vc millclin giriflar oklgu

vaziyctlcn tccclliyat-i hascnc ilc halas vc cncam-i mcs'udc ilc ma/.har-i

I'cyz-ii I'claholmasini tcmcnnicylcycrck.arzi tcbrikalcylcrim.

Ucuncii Ordu MuTctlisj I

Faliri Yavcr-i Hazrct-i §chriyari

I

Mustafa Kemal 113!

Kargilikh uzun muhabcrclcrdcn vc Sivas Miidafaa-i Hukuk-i

Milliyc mcnsuplannin lazyiklcrindcn sonra Sivas Kongrcsi'nin loplan:jmasi takarriir cdincc gclccck murahhaslar icin huminali bir ha/irlik;

basjadi. Bu hususta Sivas Valisi Resjd Pajja, $u bilgiyi vcrmckicdir:

"Kolordu kumandam, Miralay Ibrahim Tali Bey, sabik mcbusj

Rasim Bey, Miif'tii Abdurrauf, Emir Pasa gibi zcval, bu sirada bil-

hassa mcsjgul gOriiliiyorlardi. Bunlardan bir kismi, kongrc hcyctinir

crflfiiyct a'timia ciuiSTfiaSifli icmin i<^ii\ sou imZifiiKianni yapiriaga Llg-

ra§iyorlardi. Miiiiii Efendi Erzurum yolculanna parlak bir islikbatj

mcrasimi yapmak vazifcsini almisji. Ciibbcsinin cLc.klcrini toplayarak,|

cv ev, diikkan diikkan dolasjyordu. •1M

1 13 - Sivas Valisi Resid Pasa'nm Hatiralan -Istanbul 1940 sh. 65

114-a.g.e. sh. 123

Vali Reijid Pasa daha ttncc viiayctdcki kuvva-yi milliyc ejrti§-

malari hakkinda izahat islcrkcn dc tcskilat mensuplanndan §u ccvabi

almisu:

"....0 kadar kalabalik dcgiliz.Fakat ba§ta Miiiiii olmak uzcrc

ulcma Uikimi hcmcn hcmcn bizimlc bcrabcrdir..."

Hakikatcn ulcma bu faaliycttc bag roldc idi. Nilckim M. Kemal

Pasa'nm Sivas'a girisini anlatan bir gbrgii sahidi: "....sur'atlc bizc dog-

ru yaklasiyordu. Tarn icpcdc durdu. Hcrkcs ko§u§tu. Yaninda Hoca

Fevzi Efendi, Raif Efendi vc Raul' Bcy'lc olomobildcn indilcr..."

dcmckicdir.

Kongrc'riin acildigi salon Turk bayraklanyla donaulmisli. Rcis

kursiisiiniin ilsiUndc dc "Tugra-yi Hiimayun" bulunuyordu.

Daha ilk gun riyasct mcsclcsindc kulis ba§iadi. M. Kemal Pa-

§a'ya gore bu kulisi Rauf Bey idarc cdiyordu.

'

1S.Murahhaslardan bir

kismi Ismail Fazil Pa§a'nm rcis olmasini istiyorlardi. QQnkU ogiu Ah

Fuad Pa§a (Ccbcsoy) Ankara'da bulunan "Yirminci Kolordu/'nun ku-

mandam idi. Babasi rcis oldigu lakdirdc O'nun da miizaharcli siglana-

bilir dusiinccsi hakifhdi. Bu mcvzuda bir hayli mllnakajadan sonra giz-

li rcylc sccim yapildi. M. Kemal Pa§aj iic rcy miislcsna olmak uzcrc

reissccildi.m Rauf Bey ac.kca Ismail Fazil Pa-ja'yi tiilrtiiqUi.

M. Kemal ra§a, rcis sccikliktcn sonra biracis. konusmasi yapli.

Bu konusmada mcmlckclin icindc bulundugu §arllan i/Ah ctti. Vc ilk

dcl'a olarak "H D k u m e t - i M c r k c z i y c " yc yani islanbul

Hiikumclinc calarak sozlcrini soylc l)ilirdi:

116 -Vehbi Cem ASKUN: Sivas Kongresi - Sivas 1945, sh. 109

117 - Enver Behnan SSAPOLYO: Kemal Atatilrk ve Milli Muca-

dele Tarihi - istanbul 1 958, sh. 332

118 - Mustafa Kemal- Nutuk - Ankara 1927, sh. 51

119-a.g.e. sh. 52

152

SARIKLI MOCAUlDU-R153

"Mcclis-i Milli'ninin hcnUz loplanmamis, oldugu bir sirada

mahsur vc istiklalini kaybctmis, olan Hiikumcl-i Mcrkcziyc'nin munlc-

rit vc gayr-i mc$ru bir karan vcyahud amal-i milliycyc muhalif ba/i

tckalif-i hariciycyc inkiyad vc scrfttru clmck gibi cmrivakilcrin ihti-

mali zuhuratina kar§i Erzurum vc Sivas Kongrclcri'nin ruh-i milliyi

tcmsilcn vc birbirlcrini lakibcn ictimai, muhakkak bir faal-i hayir vc

sclamctlir. "Maruzatim hilam bulurkcn valan vcmiilctin fcyz -U ha la.si gaycsinc mcrbul olan hc-yctimizin muvafl'akun bilhayir qlrnasi tcmcnni-yatini Barigah-i llahiyc rcfcylcrim." ,2()

Bu kongrcyc 25 murahhas i$iirak clmis,tir. Her nc kadar ctrai'ta

biiyiik bir kalabalik mevcud idiysc dc buniarclan bircogu murahhas si-

fatmihaiz dcgildi. Ezctimlc M. Kemal Pa$a'nm etrafinrja btfyiccc mu-rahhas olmayan pek cok kimsc mcvcullu. Sivas kongrcsinc Hoca Ra-

ifEfendi (Erzurum Murahhasi), §eyh Haci Fevzi Kf'endi (Erzincan

Murahhasi), Miiftii Tevfik Kfendi (Corum Murahhasi) gibi bircok

sankli kahraman katilmigur.

Sivas kongrcsinin ilk iic giinii siyascl miinaka^alan, murahhasla-

nn htihatyi olinadiklan hususunda "Vallahi, biliahi" lafizlanyla yemin

ctmclcri, gclcn tcbrik telgraflarmi ccvaplandirma vc bilhassa 'P a d

i § a h 'a s a d a k a t" vc ubudiyct arizalari yazmakla gccli. Dordiin-

cii gun Erzurum Kongrcsinin nizamnamesi miizakcrc cdilcrck kulla-

nilmis. olan mahalli ifadclcr umumilc§tirildi:

a) Ccmiyet Unvani: "Anadolu ve RumeJi Miidafaa-i Hukukj— ~-«u.

b) Heyet-i Tcmsiliyc'nin vatanin butuniinu lemsil cdcccgi kabul

edildi. Mevcud azalara alti kisj daha ilavc olundu.

c) Her turlu i§g£l vc miidahalcnin rcddcdilcccgi belirtilerek buhususdaki ifadc "Millkiimii/.un her hangi bir ciiz'tinli

120 - Vehbl Cem ASKUN Sivas Kongresi - Sivas 1945, sh. 1 19

ZAFERE GlDEN YOL

MUSTAFA KEMAL iki Sankli mucahid arasinda :

.

ARAB SEYH ve HASBi KADI:'.

154 SAWKU MOCAHtDLBR

terk ve ihmal ctmck.

iizerine Erzurum kongrcsindc

"

lafzivardi.

" seklindc umumilegtirikii. Bunun

b u r a I a r1 " yani §ark vilayctleri

vaiui.

Besinci gUn, Padisaha bir iclgrar cckilcrck hukumctin lutumu

kendisincsikayctcdildi.

Altinci giin ycmin mcrasimi oldu.

Ycdincigun"Mudafaa-i Hukuk Ccmiycti"nin

resmcn kurulus iormalilclcri ikmal olundu.

Sckizinci gun "Maada Mcsclcsi" ?^gS*Shususdaki tcklillcr rcddcdildi. Nc gariptir la. askcr olan Ka/,1 Ismail

Pafa manda Rkrini mUda.aa cdcrkcn kcndisinc en evvel v^cnmgsir ccvabi sankh bir kahraman; Er/.urum Murahhas, Hoca Rail Efen

d v"di * Haua M Ismail Pasa, bir askcr olarak bu «o yaln

da dcgildi. ilk manda fikrini ortaya alamn da ymc askcr olan Ism*

J! oldugu malumdur. ™ 0, bu kanaatiht, Erzurum da bulunan

2m Karabekir Pa|a'ya*** zaman - daha cmada nc Er.urum

vc nc dc Sivas Kongrcsi vard, Aynca Istanbul ""£*"***Sivas Kongresi'ndc dc Bcklr Sami Bey, Kara Vas.t Bey, gibi bas

mandaci bir cok askcrlcr daha vardi.

Kongrc 12 EylUldc sona crdi.

Kongrc umum. beyannamesinin iki maddesini dikkatlcrinizc su-

nuyoruz:

»Camia-i Osmaniyenin tamamiyeti vc istiktal-i milliycm.zm tc-

iycyt hiim k.lm»k «*,." (UmOmt Ko„Erc BcyanntacS.vas

HEyluU335-Maddc:2)

121 . MahmutGOL06LU: Sivas Kongresi - Ankara 1969, sh. 95

HI "-KKmUabeklr: istiklal Harbimiz - Istanbul 1960, sb. 175

KADlR MISIROfiLU155

"H[ikumct-i Osmaniyc bir tazyik-i haricT kargisinda mcmlckeli-

mizin hcrhangi bir cuziinu tcrk vc ihmal ctmck izlirannda bulundugu

takdirde Makam-i Hilai'cl vc SalUinal'la vatan vc millclin masuniyet

ve tamamiyclini kafil" her liirlii ledabir vc mukarrerat ittihaz olunmu§-

tur. (UmQmT Kongrc Beyannamcsi Maddc: 5 Sivas 11 Eyliil 1335)

II- CEPHELER VE BAZI SARIKLI

MUCAHIDLER:

Kurtulus. Savasi'nin muntazam askcri lc§kilat kuruluncaya kadar

devam eden devrcsinc Kuvva-yi Milliyc devri diyoruz. Bu devreyi

dolduran mlicadeleler du§mani kismcn puskUrtmU<s, kismen dc oyalay-

lp mc$gul ctmck surctiylc ordumuzun ha/.irlanmasina zaman kazandir-

mi$U. Valanm ugradigt haksiz is_gallcrc kar-^i, her Uiral'la bir mcrkez-

den emir vcrilmis,ccsine kurulan Mlidafaa-i Hukuk ccmiyctlcri bu

silahli miicadeleyi ba$anyla yiirutcrck harckcti muntazam orduya inti-

kal cttirmislcrdir. Bunlann scrcl'li miicadclclcri Mcclis'in acilis^ndan

sonra da devam ctmi$tir. Fakal heniiz Mcclis ortada yokken ba$lamis.

olan bu miicadclclerin bir kismim vc bunlara dair s/ahadctlcri bu bO-

liimdc bclirtmcyi mlinasip bulduk. Bu surctlc Kuvva-yi Milliyc devrc-

sinde hizmct ctmis sankh mucahidlcrin bir kismmin hikayesini dc

Meclis'in aciligindan sonraki temadisini nazan itibarc almak surctiylc

Mcclis ve O'nu takip eden faaliycllcrc aid boliimde bulacaksiniz.

AYDIN CEPHESi VE DENIZIJ MUFIUSU

AHMED HDLUSi EFKNDt

tzmir'in isjali ihlimallcri bclirdigi sirada Vali bulunan Nureddin

Pasa'nin hazirliksiz yakalanmamak icin "mill? vc ma ha 1 1 i

bir mukavemet cephesi" kurmayi dusundiigiinii cv'velce

belirtmistik. Bu i§ icin ilk akla gclcn mutc§cbbisler ^iiphesiz mahallin

;i 85/

I1

'!l

liill

II

>,.•-. „ rhii.,.;, i

.

156

SARIKUMOCAIIlDLBR

'M f 1 "i"V a i z\ "M il d c r r i s " gibi din adamlar. olacakti Ev-

vclcc, anlatildigi uzcrc, bu maksadla civar viiayctlcrin -din adamlandSvct edilerck 1919 yili Mart ayi icindc bir kongre akledildi. Izmir'inilhakina kar§i gcrckli tescbbiislcrc girismek Uzcrc toplanan bu kongre-yc vaii vc Kolordu Kumandam Nureddin Pa§a baskanlik etmis. vc il-

hak lahakkuk cttigi takdirdc, mukavcmct cdcbilmck icin tcskilat yapil-masi kararla$tinlm.sti. Pasa, Izmir'in Yunanislan'a vcrilmcsi halindcsilahli bir mildafaaya kalkisjlacagmi siiylcxligi sirada Denizli Miiftii-sii Ahmed Hulusi Efendi, bliyiik bir uzak goriisjiiluk cscri olarakkcndisinc §oylc dcmi§ti:

"-Pa§a Istanbul i§gai allindadir. l§gai kuwclleri IstanbulHiikumcti Uzcrindc tazyiklcrdc bulunarak sizi tertian vcya memuriyc-tinizi nakil siiretiylc tzmir'dcn uzakla$t.nrlar. Ciinku buradaki, hristiy-an unsurlar isjal kuvvctlcriylc tcmas halindedirlcr. Sizin burada fiili

mukavcmct icin girisweginiz her harckcti onlara bildirirlcr. Onlar dahukumctc tcsir ederck bu tc§cbbusu akim birakirlar. Bakimz Rum pa-pazlanndan mctropolit Hrisostumos daha sjmdiden bu $chrin fahrlvalisi gibi harckct ctmege basjamis. vc Yunan i§galinin haz!rhklannagiri§mi§ bulunmaktadir." m

Bu soylencnler dogru cikmis. vc Nureddin Pasa azlcdilerck yc-nne valiligc Kanbur izzet, Kumandanl.ga da, mutckaid pasalardanNadir Pa§a tayin cdilmi$ti,

Izmir "R c d d i 11h a k K o n g r c s i "nden ddndukten sonra

memiekctin dim bir akibctc suriiklcnmektc oldugunu gOren DenizliMiifiusu Ahmed HulM Efendi merhum, dcrhal tc^ebbuse gai§erekle§kilat kurmaya koyuldu. Tarn bu siralarda Izmir'in 15 Mayis 1919 daYunanhlar tarafindan i§gal edilmis. oldugu habcri bulun vatan ufukla-nnda derin akisler uyandiran aci bir haber olarak yayildi. Bunun iizeri-ne Ahmed Hulusi Efendi tclgrafhancye giderek o zaman DenizU mu-tasarnfi bulunan Faik (Oztrak) Bey ile birlikic hadiseyi tahkik eui.

oc! i

1

c\ SfiS?:3n G"cDyle Kazal "an Sava§ - Yeni Isliklal Gaze-

tesi! §ubat1965tarihliniisha.

mmim

KADlR MISIRO&Aj'

157!

Vaziycti bUtiin dchs.ct vc vahametiyle ogrendikten sonra ilk is. olarak

bir prolcsto mitingi tcrtipledi. Muftiiluk daircsinin yak.nindak. bir ca-

mide bulunan sancag. serif, as.1. bulundugu yerden "t c k b . r ler vc

"8 c 1 a t u s e 1 a m 1 a r " la indirdi. Elrafinda §chrin ilcn gclcn ?cyh

vc imamlan oldugu halde camiin ctrafmda bcklc§cn kalabahg.n online

gecti Kalabahk Bclcdiyc Mcydam'na dogru yiirilmcyc basjadi. Buyuk

bir fclakctin hazin bir mclodisi halindo «chio yay.lmaku. bulunan lek-

bir scslcrini isitcn halk, ismi gucunu birakarak Bclcdiyc Meydan.na

kosuyordu; Aglamakh bir perdeden tckbir getircrck meydani doldur-{

mus bulunan Denizlilefe hitaben Mcrhum Miiftu Hulusi Efendi:

"-Hcm$chrilcrim!...

Kar§im./a cikar.lan dllsman daha diinku usaklanmizd.r. Biz onla-

,

ra maglup da olmad.k. Bu dllsman her kirn olursa olsun Turk'un vc

Muslumanhguvson mustakil yurdu olan topraklanrruz da climizdc n

ahnmak istcniyor. Bizlcr sjmdiyc kadar csir ya§amadik vc ya^amayiz.

Sil&himiz yoksa sapan ta§iyla dopltt kar§l cikmak vc onu tepclcmek

,

her Turk vc mUslumana far/-i ayndir. Fctva veriyorum. Silah azhgi-

vcya coklugu miihim degildir. Bir cok ulkclcrc hukmctmi? fatihlerm

torunlanyiz. (Hristiyanlan i?arct ederck) Onlar bizc vcdiadirlar. Onla-

ra dokunmayin..."125 Diyc hcyecanh bir nutuk irad etui

Bundan sonra hazu- bulunanlardan heyecana gclcn birka? ki§i da^

ha halka hitap edip, i§gaii protcslo eden konu§ma yapt.lar. Bu m.ung

halkin kurulacak bir tc§kilat icin haz.r bulundugunu gostcrmi? vc seh-

rin m.ht.mm miiftii.ii Ahmeri Hnlftsi Kf,nrii'nin ,mir ve rliro.kuflcn-

nc uyacagi anla§Umi§t.. Fakat Miiftu Hulusi Efendi yaln.z. Dcnr,h

icin degil, bUtun civar vilayet vc kazakir. da icincalan bir nulli muka-

vcmet harckcU meydana getirmck isliyordu. Bu yuzden ttnee henuz

iSgal edilmemi§ bulunan "Ayd. n"a cmin adamlarmdan b,rkac.ni

125 . or. LOtfu MOFTtlLER: Denizli He/et-i Milllyesi Batikssir

1947, sh. 5 •

; «S\"i.' \'

py.i

158SARIKU M0CAHt!)UiR

gondcrmck surcliylc onlarla tcmasa gccti. Aydtnlilar, iimilsiz vc gayct

bcdbindilcr. Miitcvckkilanc bir surctlc Yunan iygfilini bcklcmcklc idi-

Icr. t§gal kuvvcllcrinin asayis. vc Omniyct hususunda yapligi propagan-

da tamimlcrinc c;1rcsiz inanmis. goriintiyorlardi.

Bundan sonra "N a z i I 1 i"yc miiracaat cdcn miiftu" Ahmed

Hulusi ISfendi, oradan da ayni cevabj aldi.

Bu yiizdcn "A f y o n k a r a h i s a r", "D i n a r" havalisi ilc tc-

masa gccti. Miiftu Efcndinin faaliycllcrini yakmcn takip cdcn Dcni/Ii

Rumlari, "Onun s a r 1 g 1 n 1 b a § 1 n a d o 1 a y a c a g i / ! " diy-

c habcr gondcrmcklcydilcr. Fakat kaliraman Dcni/.li Muflusll korka-

cak vc vaUin miidafaasindan yu/gcri cd'ccck bir insan dcgildi. Miiftu

bix/.at, Dinar'a Afyonkarahisar'a gitti. Bu bdlgclcrdcki digcr miiftu,

vaiz vc miidcrri.slcrlc tcmasa gcc'crck silahli cctclcr lc$kil cdip, ilcrlcy-

cn Yunan kit'alan karsjsinda bir inukavcmct ccphcsi tc^kil ctmck hu-

susunda onlan harckctc gccirdi. Bu bolgcdc cfclcr, koyliilcr, ycdck su-

baylar, mutckaid subaylar vc halktanhcrkcs mahalli miiftuicrin idare

ettigi tcskil&a kaydolarak kisa zaffiahda harb'c Hazir vaziyctc gctirildi-

lcr. , :..;

Hulusi Efendi, toplanan bu ectecilcrlc "Sa r ay k 5 y "c harc-

kctc ctti. Orada topcu binba§isi Hakki Bey'den clindcki toplari istedi.

Saraykoy'dc isiasyon mcmurlarindan biri rumdu. Dcnizli muftusii

Hulusi El'endi'nin idarc clligi bu'halk harckclini vc halkin valan mii-

dafaasrndaki aztm vc kararmi gorcn bu rum, dcrhal Nazilli'dcki Yu-

nan kurpandanijw bir tclgraf cckti. Bu tclgraffc) iic row bin kisilik bir

kuvyetia.NazjJli'yc dqgru. harckctc gcctigini bir bu. kadannin daha da

Dcnizjijclpn yqla.etkmak iizcrc bulundugunu bildirmcsi iizcrinc az bir

kuvyc^tc,IS[az;UU';

yi tutmakla bulunan Yunan kumandani mevziini tcr-

keder£k,, Aydjn, istikamclinc cckildi. Saraykoy'dcn harckctedcn Miif-

tii Hujiisi §}'£juH kumandasindaki Milis kuvvctlcr, Nazilli'yi koiayhk-

la istirdat ettiler. Fakat burada durmayarak Aydin'adogru gcrilcmis.

159

ZAFERiN TEMELiNE IMAN HARCINI KOYANLARDAN

Denizli Muftusu AHMED HULUSl EFENDl

bulunan Yunan kuvvctlerinin takibinc basjaddar. Yol boyunca ugram-

Ian her koydc toplanan halka, hcyccanli. nutuklar irad cdcn Miiftu

Efcndinin cmrindcki kalabalik gitgidc artiyordu. Bu nur yiizlii din ada-

minin oiuukca yaygm nil §ohrcii varui. Kcnuisini sahsen gormemis,

olanlar bile, hie olmazsa ismini duymus olmaktan dolayi biiyiik hiir-

mct, itimad vc muhabbet besliyorlardi. Bu yiizden kendisinin kcramct

vc dirayctinc inamhyor, Yunanlilara kar§i giristigi bu miicadcledc

mutlak galip gclcccgi kabul cdiliyordu. Bu scbcplc her gidilen ycrde

coluk gocuk yedisinden yctmismc herkes iizcrinc dilscn vazifcyi yap-

mak vc Miiftii Efcndinin cmirlcrini ycrinc getirmek hususunda bllyttk

160

SARIKLIMOCAHlDLER

bir tchaluk gttsteriyorlardi. Gcri cckilcn Yunan kuvvcllcriylc carpisa

carpisa Aydin'a kadar vanlarak du§man, dcvamli surctlc gcriletildi.

Bu sirada o bOlgcdc Yoriik AH Efe ve Killi Efe'lcr dc kizanlan

ilc dii.$mani sikisbrmakta idilcr. 37 nci lumen dc "C i n c"dcn laarruza

giri§mi§ti. BiilUn bu mu$tcrck mukavemet sonunda Aydin, Yunanh-

Iar'dan gcri almdi. Fakat $chre gircn milll kuvvctlcr, topluca diismam

imha harckctinc girisjnek ycrinc clrafa dagildiklanndan $chrin kurla-

nlmasiylc kalinmi$, Yunan Kuvvctlcrinin lam maniisiyle imha cdilc-

meden ricat cdcbilmclcrinc imkan vcrilmis. oldu. Bu yiizden tam

manasiyle munUizam bir askcri §ckil vc muharebe diizeni kazanama-

mis. bulunan bu kyvvcilcrin cldc cltiklcri muvaffakiyctlc scrmest ol-

duklan bir sirada takip cdilmcdigini gttrcn Yunan kuvvctlcri, aldiklan

yeni Uikviyclcrlc birliklc tckrar hucum ederck Aydin'i yeniden i^gal

cttilcr. l§tc o zaman biiyiik bir hirs vc hincla schrc gircn Yunan askcr-

lcri, tarihtc misli goriilmcdik kanli bir zuliim vc vah§ci icra cttilcr.I26

Miiftii Ahmed Hulusi Kfendi, mcslck itibariyle askcr olmadigi

cihctlc daha ziyadc harckclin malt vc mancvi idarcsini clc alarak bu

kuwetin ba$ina Demirci Mehmed Kfe'yi gecirdi. Sislcmli bir idareyi

gcrccklc^tircbilmck icin dc Dcnizli'dc Hcyct-i Milliyc adiyla bir hcyct

kurdu. Bunun basjna geccrek miicadclcnin crzak vc miihimmalini ic-

min cdccck muntazam bir tcsjdlal viicuda gclirdi. Bunun 6 subesi var-

di. Bu §ubclcr §u §ckildc vazifo laksimi yapmisjardi:

"...1 nci §ube: (Mali §ubc)

Rcis: Muftiizade Kazan Kfendi

Aza: Osmanoglu Emin Kfendi

Muhasip: Tahsin Bey

Veznedar: Sira ilc Hamamcizade Mustafa, Siileyman Ef. oglu

Haci Ahmed, Ahmed Baki Efendiler, Mill! Heyetin varidatim topla-

126 - Bkz: Kadlr MISIR06LU: Yunan Mezalimi - Istanbul 1968 -

sh; 173

161

KADlRMISlROtfLU

mak vc masraflarim yapmak ve yazmakla ugrasiyordu.

2 nci §ube: Istihbarat vc propaganda §ubcsi:

Dalamanhoglu §ukrii, Kiiciikzade Necip, Muftiizade Fey-

zi127 Baytar Ragip Bey'lcrdcn tc§ekklil etmistir.Tcrciimanligim

m'iilazim Refik oglu Remzi, Aydin Osmanh bankasi miiduru iken,

Denizli'yc hicrcteden istimat Zihri Bey'lcr yapmi^tir.

Bu subc diismamn durumu vc isgaic ugrayan ycrlcrdeki iacialar

hakkinda malumat vc vcsikalar toplayarak medeniyet alcminin gozlen

5niine koymak igin liizumlu ycrlcrc gondcrdigi g.bi ctraflaki

vilayctlerdc propaganda yapmakta vc mill! harckctc yard.m maksadiy-

lc tcsvik vc nasihatlarda bulunmak uzcrc hcyetler gondcrmckteydi.

3 ncii §ube: Askcrlik §ubcsi:

Rcis: Tavsah oglu Mustafa Bey

Mufivin: Kapancizade Hulusi Bey

Bir de bir yuzbasidan ibaretli. Bunlar ccphcyc gidceck askerlerin

sevk vc idarcsiyle ugra$iyorlardi.

4 iincii §ube: Muhacirin §ubcsi: Dr. Mazhar Germen, Dr.

Kaz.m Ali (Samanh) vc digcr bir kisiden ibarctti. Bu subc mcmlcketc

gclen Turk vc Turk olmiyan musliiman muhacirlcri iskan vc lasjc ct-

meklc mc§guldii.

5 nci §ube: Lcvazim §ubcsi: Rcis Kiiciikzade Ali Bey (azalari

ogrcnilcmemistir.)

Bu §ubcyc bagh bir dc dope, vardi ki, rniiduru fcayiar Ahmed

127 - Bu eserin ilk tab'i esnasmda hayatta ve Denizli'de mukim

Bulunan Fevzl Muftuler, Miittu Ahmed HulQsi Efendi'nin oQludur

Kendi bilfiil icinde bulundugu Denizli Harekati milliyesini gayet berrak

bir surette hatirlamakta ve ahlalmaktadir. Bu hizmet ve faaliyetin teter-

ruatini bizzat dinleyip zaptetmis olduQumuz gibi, bazi noklalan aydinla-

tici mektuplan da hususi ar§ivimizde sakli bulunmaktadir.

Eli^^^^H

162163

SARIKLIMOCAHlDLER

Cevded Bey idi. §u subc ccphcnin iasc vc giyimiylc me§gul idi."128

Birde in/.ibat islcri ilc ugrasan 6 nci §ubc vardi. Bu teskilatta "h e

y'ct-i nasiha" dcncn halki dint hislcrinc hilap cunck suretiylc

ccphcyc scvkcdcn bir hcyct vardi. Bunlar civar vilayet vc kOylcri do-

la§arak camilcrdc toplanan halka mcmlckctin icindc bulundugu buh-

ranli vaziycti anlatiyor vc kurulan mill! kuvvctlcr ccphcsinc sahscn ka-

tilmak vcya silah vc para yardimi yapmak suretiylc i§tirak ctmclcrini

tcmin cdiyordu. Bu hcycttc Zennecizade Tevfik, Karatova Miif'tusu

Ahmed Hamdi, (Jeralizade Ksad Ef'endi bulunuyordu. Her tarafta

mill? hcycllcr tc$ckkill cdinccyc kadar bunlarin cami cami dolasarak

yaptiklan telkin vc vaazlar pekcok gonulliiniin toplanmasini tcmin ct-

mislir. Qcnizli'nin clcba«jihk ctligi bu milli kuvvctlcr hakikatcn cok

biiyiik vc I'Aidcli hizmctlcr ila ctmislcrdir. Yunan ordusunun iclcrine

kadar sokulan tcjkilat mcnsuplari i§ga] altindaki ycrlcrdc ccrcyan

eden "YunanMczfilim i"ni tcspit cdip, Dcnizli'yc bildiriyorlardi.

Toplanan bilgilcr muntazaman Istanbul Hukunicti'nc duyurulmakta

idi. Hatta bu is icin tslanbtil'a bir hcyct dc gcindcrilmi^ti. Mill! kuvvcl-

lcrin yaralilanni tcdavi icin "Milli Hastanc" dcncn bir hastanc bile ku-

rulmu§tu. Civar vilayet vc kazalarda tc§ckkul ctmis, bulunan Hcyct-i

Milliyc'lcr bir birlik halinc gctirilmck ii/.crc hepsinden talep cdilcn

murahhaslar vasitasiylc Dcnizli'dc bir "m c r k c z h c y ' c t i" tc§ck-

kiil cttirilmi§ti.

1920 scnesi Tcmmuz'una kadar ufak tefek miisademelcrlc i$ler,

a§agi yukan siikunctlc yuriilulmii$tu. Fakal temmuz 1920 dc Yunankit'alan takviycli olarak harckclc gecmis. bulundugundan milli kuvvet-

lcr puskiirlulmu§lu. Ccphc kumandani Demirci Mehmed Efe 5 Tem-muz 1920 dc biitiin kuvvetlcrin Sarayktty'dc toplanmasini cmrclmi§ti.

Durum kritiklc^ini^ii. Mcrkczdcki jandarmalar buraya sevkedildikten

sonra Muftii Ahmed Hulusi Efendi halki "D e 1 i k 1 i c l n a r" dc-

nilen mevkide loplayarak, kcndilcrinin din vc vatan duygularina hita

betmek suretiylc onlari ccphcyc gitmcyc tc§vik etti. Buldan'in "D e r bc n t B o g a z T n a bir miktar kuvvct scvkclmck suretiyle tehlikeyi

1

1

Denizll MiittUsunUn zafer ayetleri lie silslii sancafji

128 - Dr. Liltfii MOFTULER: aig.e. sh. 1

1

iiaiiwmi ntmtmmmtmmmmmtmmmmmmmmtBKimt&BKUKKHtn^

164

SARIKLIMOCAHlDIJSR

165

durdurmak istiyordu. Burada ismini yazdiran genclcrc hcmcn gcrckli

silahlar vcrilcrck Dcrbcnt'c gttndcrdiler. Fakat dlijmanin hakim kuv-vctlcri onlann burada tutulmasuia imkan vcrmcdi. Du§man hi/Ja

ilcrlcmcyc basjamisu. Demirci Efe karargShini "G o n c a 1 i"ya

nakletmi§li, Halk Denizli'de ric'aic ba§lami§u. Dcni/.li Miiftiisii dc Ta-vas'a gitmi§ti. Bu sirada Dnci/li'dc "Demirci Vak'asi" vukubulmu§tur. Bu yuzden bassiz kalan Dcnizli harckatina Ankara'da tc-

tjckkiil ctmis. bulunan Milli Hukumct tarafindan, muntazam kuvvctlcr

gondcrilmi§tir.

CALMllFrtlSU AHMED tZZKT EFENDI

Dcnizli Bolgesi'ndc laaliyct gOsteren digcr bir muhtcrcm din ada-

mi da Cal Miiftiisii Alimcd izzet (Calgiiner) Efendi'dir. Bu kahra-

man miil'tunun Dcnizli BBlgcsindcki milli harekatta Dcnizli Miifiiisii

kadar hizmcti gccmijjti. Kcndisinc bu hizmctlcrini aniaimasi icin rica-

da bulunan mlitckaid muallim Orhan Vural m bu kahraman din

adaminin anlalliklanni ^<iylc naklctmcktcdir:

"....Scbiliirrcjjiid'in (icUncii sayisinda Milli Mucadclc icin kurulan

Rcdd-i llhak Ccmiycti vc bu mun&scbcllc vcrilcn fetvayi okudum.Orada isminin gecmesi dolayisiylc iigemiz muftiisu Ahmed izzet

Calgiiner'i ziyarct cuim. Bu scvimli vc miilcvazi ihtiyar, millet vemcmlckct icin yaptigi hizmcti kiiciimscycrck bu husustaki hatiratmi

vc faaliyctini s5ylcmck istem'edi. Halbuki kendisinin o zamanki hayir-

ii cah§malari vc cepheden ccphcyc ko§arak yaptigi hizmetler, biitiin

Cal'hlarca malum vc miisellcmdir. Isranm uzcrine gayet samimi ola-

rak bazi hatiralarmi naklcili. Harbi Umumi ncticesi vaki maglubiyet

129 - Muhterem Orhan Vural, Qal'dart gonderdikleri 8.5.969 tarihli

bir mektupla bu hususta mutemmim malumatia birlikte gok kiymetli ve-sikalar lutfetmi§lerdir. Kendilerine te§ekkur eder bu vesileyle boyle herimanli munevverin bulunduQu cevredeki sayilan artik pek aialan bu gi-

bi gergek kahraman din adamlanni ara§tinp tesbit etmesini ve bunu bir

din ve vatan borcu telakki eylemesini temenni ederiz.

QAL MOFTUSU AHMED JZZET EFENDi

iizcrinc -Allah boyle gOnlcri biz muslumanlara bir daha gostcrmesin-

Yunanhlar'in tzmir'c cikmasiylc millet karanliklar icindc kaldi.Ne ya-

pacagini ijasirdi.Halkin kuvvc-i maneviyesini saglamak icin miitead-

did dcfalar Qar§i Camii ^crifindc, hukumct OnUridC mcydanda dini nu-

tuklar soylcdim. Halki mukavemetc tc§vik cttim. Ycsc diismeycrek

tesjdlatlanmaya sevkcttim. Halk soziimli/.dcn mutecssir olarak fcryat

ve figanlar icindc iken o zaman Kaymakamimiz bulunan, halcn Bali-

kesir valisi, Fazli Giilec: "Miil'lii El'cndi, §cr'an kcndisinc du§cn vazi-

feyi yapmi§tir. Bu bapta benim dc hakki kclamim vardir. Bcni dinler-

seniz ordulanmiz inhilal ctmis, silahi clinden almmistir. Askerlerimiz

cepheleri birakmisnr. Bu sebeplc Multii Etcndi'nin sOylediklenm

yapmak, dusmani gazaplandirmaktan, binncticc onlann ayaklan al-

tinda peri§an olmaktan baska bir isc yararmyacak." mealinde sozler

soyledi. Kaymakmin bu sozlcrini Dariiltunun mczunlarindan Orta-

koylii Emin Efendi merhum da lakviye etti. Ferit Pasa. Kabine-

166SARIKL1 MOCAMlDLBR

KADlRMKSIROftLU167

si'ncn "Yunanlilara kar§i koymayiniz, onlann i§galindcn korkmayi-

niz" mcalindcki iclgral' cmirlcrindcn bahscdcrck mutavaat luzumunu

orlaya alti.

Bunlara kar$i ben "Gozlcrimiz gtircrck, bedenimizde can varken

kendimizi vc mukaddcsalimizi dii$manin ycd-i habisinc Icrk vc vatana

ayak basmalanna uthammiil cdcmiycccgimizi, bchcmchal miidafaa

tcrtibati almamiz lazim gcldigini, silAhsiz vc vasitasiz da olsa dii§ma-

na kar§i koymakligimizi, cvvcla" bizlcri sonra cvlftdi lyalimizi $chid ct-

meden mcmlckctimizc dii^manm gircmiycccgini, hatta hepimizi $chid

clsc bile, Allahm izni olmadan diisjnanin bu lopraklara ayak basmasi-

nin mllmklin olamayacagim" soylcdim vc bu fikrimdc israr cttim. Ha-

zir bulunan kalabahgin rcyini sordum. Onlar da "Evvcla siz iigiiniiz fi-

kir birligi yapiniz, bizc bildiriniz. Biz miidafaa icin haziriz" dediicr.

Bu harckcl bu an icin akim kaldi. Ben dc koyiim olan "S ii 1 1 c r"c

giltim. Kcndi kendimi hesaba ccktim. Kalbim bana: "Bu bapta sen

haklisin, israrcl, Ccnab-i Hakkin vaadi ycrini bulacaklir" dedi. Dcrhal

alima bincrck ilecmize 12 saal mcsal'cdcki Dcnizli'yc harckcl cttim.

Yol ii/.crindc "AN K u r t" Koyii'nc ugradim. Evvclcc habcr aldigim

burali De.de Efe ile tcmas imkanim lemin cttim. Dcdc Elc'nin 25-30

kadar kizani olan cctcsini du§mana kar§i harckctc ikna cttim. Kcza,

"K a k 1 i k" Koyii'ndc niifuz sahibi Ali Bey'i gordiim. Onu da hazirla-

dim. Dcnizli'yc vardim. Orada heniiz bir harckct hamlcsi yoktu. Miif-

tii Ahmed liulusi Efendi mcrhumu gordiim vc fikrimi anlattim. Tas-

vip ctti. Millclin soziimiizc bakip bakmiyacaginda miilcreddid idi. Be§

alii kisi miistcsna, biiliin Cal halkmin bcnimlc berabcr oldugunu soylc-

yincc gozleri ya§ardi. Bcni Mutasarrtfa vc Kalcm Rcisi'ne yolladi.

Onlara kendisi ile gorii<jtiigiirniizii saklamami tenbih ctti.

O zamanki Mutasarnf vc Eski Dahiliyc Vckili Fsiik Oztirak'a

vardim. Fikrimi izah cttim. Bana Kaymakami sordu. Kaymakamin bu

davadaki muhalefcti dolayisiylc kendisinden memnun kalmadiginru

hissetti. Ho§una gilmedi. Rcngi bozuldu. Bana "Muftii Efendi! Sen ne

demek istiyorsun? Bu vaziyct kar§isinda bir kaymakam bir mutasar-

nf, bir vali ne yapabilir?" dedi.

I

Ben de "Kaymakamlik, mutasarnflik, valilik milletle

kaimdir. Millet cayir cayir yanmaga bajjladi. Biz buna seyirci ka-

lamayiz. Ne yapacaksaniz yapiniz. Ben kudretim nispetinde bu

ugurda bir vazife almaga geldim", dcyincc ickrar rcngi degisU. Bu

kabil bir harckctc Ferid Pasa Kabincsinin razi olmadigini bcyan ile

bu mcs'clc ctrafmda Kalcm reisi ve Miifli Efendi ile goriismemi,

bilaharc bir §ckil kararlaslirilmasim tavsiye ctli.

Kalcm Rcisi Tevfik Bey'i ziyarct cttim. Bu scvimli komutan ba-

na: "Ey hocam! Bu i§ scnin gibi hocalara vc benim gibi ihliyarlara mi

kaldi?" diycrck once biraz latifc cUi. Kcndisinc Muftii Efendi vel

Mutasarnf Bey'lc goruijtugumu vc hazirhgimi anlattim. Yapacagimizl

harckct planina her ikisinin dc razi oldugunu bcyan cttim. Fcvkaladc

scvindi. Mcvzu ctrafinda bazi -csaslar goru§erck, hemen plammiz

mucibincc harckctc gecmck iizcrc vedaia§tik. Muftii Ahmed Hulusi

Efendi ile dc gOru§tum, vaziycti anlattim. da l'crahladi. Qal'daki

hazirhgimi da ogrenincc "Sen dogru Cal'a git. Hazirhgini .^umullcndir.

Bir iki giinc kadar biz dc burada hazirhgimizi tamamliyahm. Sana ha-

bcr verincc hemen yola cik!..." diyc bcni ugurladi. Ben dc vaziycttcn

memnundum.

Hemen Cal'a gcldim. Atimdan inmeden dogru hUkumct oniine

geldim. Orada merhum Necip Bey'lc kar§ila§ttm. da evvelec muha-

lefetine ragmen benim Dcnizli scyahatimi uzaktan kritik ettircrck ism

ehemmiyetini idrak elm is, oldugu icin bana "Emrinize amadeyiz. Buy-

urunuz!" dedi. Zira muhalefcti bilhassa §ahsi icin zararh olacaku.

Cunku ben cfelerle dc goriiscrck bunlarm muhalefcti halinde yapila-

cak i§i lasarlami§tim.

Necip Bey'e samimi olduklanna kanaat gelirmck icin bana. be-

nim istedigim sekilde bir scnet vcrmclcrini teklif ettim. Kabul etti.

Halktan bu ugurda maddi manevi nufuz vc varhklanndan istifSde

me'mul olan zevati belediycyc cagirtarak kcndileriyle konugtum. Bun-

lara: "Allahimiz bir, pcygambcrimiz bir, kilabimiz bir, vatammiz bir

168SAKIKUMOCAHtDl.HR

169

f.(:;;vW»v

olduguna gttrc muhafazasina mccbur oldugumuz mukaddesatimizi

miidafaa icin Allahin ve pcygambcrin cmirlcrine imtisal ctmemenin

vchamctini anlattim. Mukaddcsauni dilsmana goz gore gOrc cigneien-

lcrin insan vc islam sayilamiyacagmi, cokcn Saray Saltanati'nin ycrine

millctin kalbindc iman nurunun bir kat daha parlamis. pldugunu vc bu

davada Allahin nusrctinin muhakkak bulundugunu" bcyan cdincc hep-

si cmrc amadc olduklarini ifadc ctlilcr. Kcndilcrindcn §u sencdi aldim.

Bu sencdin ash ycdimdc mahfuzdur.

Scnct Surcti:

"Ef'endim, balada muharrer esami sahipleri ki ciimlemiz di-

nimi/i, vatammizi, namusumuzu vikaye icin size islirak etmege

so/, veriyoruz. Buna dair her ne emir olunursa ifasma amadeyiz.

Eger muhalif olursak kanimizi katlimizi helal ederiz. (15 Temmuz1335) -Yirmi kisjnin imzalan.

Bu yirmi kisj vc ilecnin digcr ondc gclcnlcri ile hemen hizmctc

basjadik. Jandarma daircsinin kapisini kirarak sckiz sandik ccphanc ile

10-12 adct mavzeri aldik. Badchu askcrlik $ubcsinin deposunu kirarak

orada mevcud ccphanc, pala, silah nc varsa hepsini aldik. £al Mcrkcz

Kasabasi cgrafini "K o § k" cgraflarma yolladik. Oralardan silah vc go-

niillii askcr dcrcinc himmct olundu. Hatta askcr firarilcrinin gii-

zcrgahlan kcsilcrck silahlari alindi. Bu surctlc hayli silah ve askcr der-

colundu. Bunlarin lopunu alarak "K il 5 k Cephcs i"ne hareket

cttim. Dii§manin "0 m u r 1 u'"yu i§gali gunii biz dc ccphcyc varmi§-

tik. Bilaharc Denizli Miiftiisu Ahmed Hulusi Efendi mcrhum da

/y*nj3£vc "cldilcr. Orudis? Jcszslsriiniza vc Jcoidsu kazalar bu mcyanda

Demirci Mehmed Efe'yc, Civril csrafmdan Qorbauzade MehmedAli Aga'ya Dinar csjai'indan Osman Bey'c de haberler ve mektuplar

yolladik. Bunlarin da hayli yardimlartni aldik.

Bilahere vaziyet icabi ccphc usul usul gcri cekildi. Cal'm ortakoy

ve Medcle koylcrindc vc Aydin cfclcriyle aynca cepheler kurduk. Busiralarda Qal merkezinc geldim. Bir mliddel sonra dii§man "U § a k"i

r/ %•«

T,*»2*

,=sjr*<*

e****-*3k^5>... afrj^>; *$%<:A*X - $*?

; .,4**^ ->'. -.

•- /**&*.•* i.

* - , » . .-.

•-•>;.-./;.-;; 'x-„ <vv^>^:''

siffi

,**5>4:

«~r{*»^^;-c*.

Yukanda bahsi ge^en senedln aslinin kli§esi

170SARIKLIMOCAHlDLER KADlR MISIROfiLU

171

da isjgal ctmi§ti. Bu kuvvctlerin bir kismi kcndi kOyum olan SUller'i

i§gal cyledilcr. Koylimdc bcni aramisjar: "Hani sizin cllcri titreyen

mUftiniz vardi. Ncrcdc? Bizim kendisinc zaranmiz dokunmazdi" gibi

sOzlcrde bulunmusjar. Bcnim kirn oldugumu ve kcndilerine miidafaa

hatti kuranlar mcyaninda bulundugumu 5grcnmi§lcr. Hatta evimi kcn-

dilerine karargah yapmisjar. Biz artik buralardan gitmeyiz, gidcrsek

dc bu cvin altini listunc gctiririz,dcmi§lcr. Hakikatcn dc dcdiklcrini

yapmi§lar. Evimi, dcgirmcnlcrimi yikmisjar, 8-10 yiik kap kacak, ki-

tap vesairemi yagma vc mahvetmisjer. Istirdatlan sonra mahalli

hiikumct zaranmi on bin lira olarak tcsbit ctmi§lir. Esascn bu kadar

scrvcti vc haltfi cam fedfi cuncden davayi lahakkuk cltirmcnin vc Alla-

ha lam kulluk ctmis, olmamn miimkun olamiyacagmt takdir ederck bu-

'

nu cok gOrmcdim vc arkasini bile aramadim.Vatan vc millctimizin na-

mus vc mukaddcsatuni/.in kurtulmu$ olmasmda tcsclli buldum.

Harckata devam vc miidafaa isjni saglam bir csasa rapt icin o si-

rada Cal'da hava tcbdilindc bulunan OndOrdiincu lirka komutani Cal-

li Miralay Ethem Bey'in kcndi ar/.usu da mun/am olarak mcrciinc

miiracaatla mill! harckata buradan i§tirakini lemin cttik. Dogum itiba-

riylc vc askcri usul ile Cal cfradini celp vc davct cdip bir kismini Et-

hem Bey'c tcslim cttik vc harckctimizi csasla§tirdik. Bu, harbin sonu-

na kadar ugrasmisur.

Hcmsehrilcrimin bu cali§malari her vc9hile takdire sezadir.

Hususiylc Necip Bey, cok guzel hizmctlcr yapmi§tir. Ethem Bey'in

fiilen isc basjamalanndan hayli zaman sonra Kaymakamimiz Fazli

Bey, Gazi Mustafa Kemal Pasa'dan gclen bir telgraf cmrini okudu.

Bu cmirde hiikumclin takarriir ctmis. oldugu, Kuvva-yi Milliye'nin "M

Udafaa-i Hukuk" namini aldigi, yorulmus. olan Kuvva-yi Milli-

ye reislerinin kcndi hizmcllerine bakabileceklcri aciklanmi§u. Bendc

esasen miiftulilk vazifesi dc vardi. Bu scbcple reisligi Necip Bey'e bi-

rakmak istcdim. Razi olmadi. O an icin ittifakla Dervis, Bey'i reis ya-

parak isjeri ona tevdi eltim. Mukaddesatimizin muhafaza ve gayemi-

zin tahakkukunu da hlikumcte lerketmi§ olduk. •..

'-

Bu cahsmalanmiza; Cal'a, sira ile vc ara ile tesrif cden Ali ihsanPasa, Fevzi Paga, Fahreddin Pa§a, Rafet Pasa'lar bizzat §ahid ol-

musjar ve takdir ctmisterdi. Allahin inaycti vc halkimizm gayreti ile

cok §iikur dava tahakkuk ctmi§tir. Yurd vc millet istiklalinc ve mill!

hiikumctinc kavusmu§lur. Tanndan dinimizin ve milletimizin

muhafaza vc vikayesini yalvannm.

Mufti cfendi sozlcrini bitirdi.Fakat heyecanmdan scsi titriyordu.

Esasen titreyen cllcri btisbutiin itidalini kaybetti vc gOzleri yasar-

di.Kcndisini yordugum icin oziir diliycrck aynldim." I30

Kurtulu§ Savanna katilanlara ancak bir tck istiklal madalyasi ve-

rilmis. oldugu haldc mcrhum Ahmed izzet Efendi'yc biri "Cal Miif-

tiisii izzet Efendi" digcri dc "Cal Kazasi MQdafaa-i HukukHcy'clindcn Miiftii izzet Efendi" huviyctlcri ile lanzim cdilmi§ iki

madalya verilmigtir.131

1952 yilinda vcfat cttigi zaman, o giinc kadar dini vc din adamla-

nni yaylim alcsjnc tutmu§ bulunan mahud kadronun nasjri cfkan olan

bir gazctede132

bile O'nun burada naklcdilcn hizmct ve fa-

dakarhklanni tasdik eden bir yazi ycr almisnr. Bu yazida bizden fazla

olarak merhuma zalcrdcn sonra mes'usluk tcklif cdildigi haldc O'nunbu hizmctleri mcvki vc mansip icin ifa ctmedigini bcyanla bu teklifi

reddettigi ifade cdilmi§tir.133

Omrunii biiyiik bir tcvazu vc fcragat hissi igindc ya§iyarak tiikc-

ten merhum Cal Muftusu Ahmed izzet Efendi, son zamanlarinda

t5G -Scbi!iirre§a<i {nocrcuasi: Citt I, Say; 12, Sh. 1S5; Jotiklal Sa-va§inda Muftilerin hizmetleri: Qal Miiftisi Ahmed izzet Efendi'nin hati-

ralari.

131 - Biri 3354 numarali, digeri de 3565 numarali olan bu madaly-alann vesikalarmm fotokopileri hususi ar§ivimizde olup asillan ve ma-dalyalar merhumun Ankara, Meb'us Evleri Nu: 7 de mukim kizi EmineQalgiiner nezdindedir.

• 132 - Ulus Gazetesi 1 Temmuz 1952 tarihli nusha.133-a.g.gazete. ,

4 ,., _,.

172SARIKUMCCAHIDLER KADlRMISIROfiLU

173

muhitinin fakir insanlanna kargi biillin varligini sarfcdcrek hizmete

kosmus, vc bir 90k kabiliyctli gcncin, yardimlariyle okuyup yetismcsi-

ni saglamis., ornck bir mUsltlmandi.

GUNEY CEPHESi

Gilncy ccphcsindcki miicadcle Antalya'dan Urfa'ya kadar u/.anan

bir bttlgcdcki vilayctlcrin screfli kurtulus. dcslanlarim ihtiva cdcr. Fa-

kat bi/im bu cscrdc Uikip clligimiz gayc, Turk Kurtulus. Sava§i'nin ta-

rihini yazmak elegit, bu sava§ta dinin roliinii bclirtmck oldugundan bu

cephenin asked faaliyctlcriylc silahh eatismalarini kismen ihmal ede-

rck dim motiflcr iizcrindc duracagiz.

Gtincy ccphclcrimizdcn Mara§, Antcp vc Urfa, du$mana kar§i fi-

ili mukavcmclc ilk basjayan vc"Kcndi kendini kurlaran

5 c h i r 1 c r" sifalmi hak eden vilayetlcrimizdirlcr. Bu bolgc i.$gal vc

istilaya maruz kaldigi zaman diisjnanin kuvvctlcriylc buralarda aniden

dcrlcnip toparlanabilcn denne catma cctc kuvvctlcri arasinda §iiphesiz

higbir muvazenc yoklu.. Fakat halk, imani vc bu imam co$kun bir cag-

layan halindc galcyana gclirip miicssir kdan mahalli din adamlannin

azm vc ccsarct dolu gali^malariyla kendisinden kat kat iistiin dii§man

kuvvetlerini puskuruncyc vc §chirlcrinin kalclcrinc bir iman vc istiklal

remzi halindc dikilmi§ bulunan bayraklanni dalgalandirmaya muvaf-

fak olmusjardir.

Diisman kuvvrvlnrivlr. mnhaWi miikavemot PjjnmJfln sirasiwlaki

muvazenesizlik korkunctu. Bu yiizden, Fransizlar bir cinnet tczahiirii

zannederek chemmiyet vcrrncdiklcri bu mahalli mukavemet gurupla-

nndan bylc §cdtd bir lokat yiycrck gcrilcmcyc vc Turkiin istiklal. vc

§erefi kar§isinda saygt ile egilmcye mccbur kalmisjardir ki bir Fransiz

filozofu G u s t a v le B o n takdirini §u $ekilde ifadeye mecbur ol-

mu§tur:'

"Musliimanlann bu harpte gbstermis. olduklari secftat ve

cesaret bir lilo/.of i^in ibret alinacak bir derstir. Ciinkii sjmdiye

kadar Diinya'yi idare elmis olan din kuvvetinin bugiin dahi idflre

etmekte oldugunun Jb>ir delilidir."m

Urfa vc Aymtap havalisi isgal tchlikcsi ile kar§ilasugi zaman

mahalli din adamlan vc c§raf Uirafmdan kurulmu§ "C c m i y e I - i

i s 1 a m i y e " adinda bir ccmiyct vardi. Fakat 1895 den bcri faaliyet-

tc bulunan bu ccmiyct askcri bir mahiyct arzetmiyen bir ilim ve ic-

tiiriai yardim ccmiycti idi. Ancak bir i§gal tchlikcsi bclirincc dcrhal

mahiyct dcgi§tircrck askcri vc siyasi bir huviyctc biiruncn bu ccmiyctc

b51gcdc mevcud olan dort chcmmiyctli tarikatin $cyh vc miiridlcri

de dahil olmu$ vc hizmctc ko^musjardi.135

Ccmiycl-i islamiyc'dcn ba$ka isgal vc islila tchlikcsinin bclirmcsi

uzcrinc aynca bir dc her ycrdc oldugu gibi " M ii d a f a a - i H u k u k"

ccmiycti kurulmu$tu. Bu ccmiycttc dc ckscriyctlc mahalli din adam-

lan bulunuyor ve askcri harckati daha ziyadc bu ccmiyct yuriittiyor-

du.Eskidcnbcri- mevcud olan Ccmiyct-i Islamiye'yi, mahalli protcsto

harckctlerindcn ibarct bir faaliyct icindc gostcrmck surcliylc asil fiili

miicadcleyi yuriitcn vc gizli tutulan "M Q d a f a a - i Huku k"a bir

ncvi ortii olarak kullamyorlardi.136

Ingiliz ve Fransizlar mii§tcrek bir beyanname yayinlayarak halk.i

i§gale nza gostcrmeyc davel ctmisjerdi. Ccmiyct-i Islamiyc buna kar§i

§iddetli bir protcsto mitingi tcrtiplcyip dii$mana hak cltigi ccvabi ver-

di.

134 - Hakki §ENKON: Maneviyatin Yurt Miidafaasmdaki Rolu

Sebilurresad, sh. 3671S5 - Hulusi YETKlN: Gaziaritep Tarihi ve Davalan - Gaziantep

1968, sh. 42

136 - Bkz: Sahlr OZEL: Gaziantep Savasinm lgytizu - Kayseri

1946, sh. 8

174SARIKI.I MOCAHlDLBR KADlRMISIROtfLU

175

Antcpli'lcrin terliplcdigi bu miting K i 1 i s, N i z i p, U r f a

gibi kom§u schir vc kasabalarda da tckrarlandi. Bu milingler halki

mUslcviilcr alcyhinc birlik vc bcrabcrlik icindc harcketc tc§vik cdiyor-

du. Bu faaliyeUer sonunda tcsckkiil cdcn mahalli mukavcmct kuvvcl-

lcri, Fransizlara kar$i iki ay, iki gun dcvam cdcn cctin bir miicadclc-

dcn sonra 11 Nisan sabahi "U r f a" mUstcvli dilsmandan tcmizlcncrck

scrcf vc istiklalini cigncnmcktcn kurtarmis. oldu. Bu miicadclcnin ba§

roliindc oynayanlar, din adamlanydi. Bu hususfa bir gorgii §ahidi §un-

lari soylcmcktcdir: .

"Din bilgilcriylc bcrabcr milspct ilimlcrc Arapca, Accmcc vc

Fransizca'ya da hakkiylc vakif yiiksck bir ahlaka sahip Haci Abdul-

lah Efendi admdaki hocam, Kurtulug Sava§imizjn sankli kahramanla-

nndan birisi idi.

Sava§in bajindan soniina kadar, ba§inda sarigi, arkasinda cubbc-

si, omuzunda mavzcri, bclindc vc gogsllnde fi^ckliklcri, ko$c ba§lann-

da, cami kiirslilcrinde, sipcrlcrdc, dag ba§lannda ilah! scsiylc vaazlcr

vcriyor, hiiabclcr irad cdiyordu. Halki Allah yoluna vc yurdu kurtar-

maya davet cdiyor vc ayni zamanda bir mllcafiid gibi carpi§iyordu.

Onun din kisvcsi altinda sipcrdcn sipcrc kosfinasi, garpi§masi, cctclcri

co$luruyor vc Ustiln kahramanlik dcstanlanna mcvzu hazirlaniyordu.

Urfa savasmin, zafcr hisscsinin miihim bir kismi bu munevver hoca-

mizindir.

Urfa sava§i bitti. "H a 1 c b"dcn muhim bir diisman kuvveti in-

tikam almak icin Urfa'ya geliyor, halk silahlaniyor, diigman l'irkasini

yolda kargdayacak, Abdullah Hoca silahi clindc halkin oniindc. "S u rj

a f Q y 3. s •'. !nda dusmarn kar$diyer. Qciin bir meydaa .'suharebesin-

dcn sonra muazzam diisman l'irkasini kismcn imha cdiyor, kismcn ka-

cinyorux.

On sene evvcl Allah'in rahmctinc kavusan aziz hocamizm o hcy-

bctli vc silahh kiyal'cti hala gozlcrimin ttniindcdir."137

137 - Bedri ALPAY: Istiklal Savasjmn Sarikli Kahramanla-|

n.Sebilurresad, C. II, sh. 366

"Antep" vc "Urfa"daki gibi "Mara§"ta da mllcadcle lamamen

din adamlarmin rchbcrligi altmda cercyan clmis. vc ciddcn cmsalsiz

bir mukavcmct harckcli olan "Maras, Miidafaasi" gibi mllstesna bir

kahramanlik mcnkibe'si meydana gclirilmisdr. Fransizlar "Maras, Ka-

lesi"ndcn Tiirk sancagini indirmcyc tcscbblis cltiklcri zaman gUnler-

dcn Cuma idi. Camic gclcn Maras/hlar §u bcyannamc ilc kar$ila§ular:

"Ey Millct-i Nccibc-i IslamiycL. Vaktinc hazir ol!... Bin iigyiiz

sencdir Allahini, Pcygambcrini, scndcn mcmnun cltigin bir din Oliiyor.

Yani ccdadinin; kani pahasma fcthcttigi bir kalcnin burcundaki Alsan-

cagin bugiin Fransizlar larafindan indiriliyor.

§imdi acaba bunu gcri ycrinc koyacak scndc birkac damla Islam

kani vc gayrcti hie mi yok? Igli§a§ arzu ctmiyclim. Yalniz, piirvakar

vc azamct olarak sadc O, Alsancagimizi gcri ycrinc koyalim. Tckrar

kcmal-i azamct vc mchabctlc ycrlcrimizc avdci cdclim. Korkma, scni

buradaki birkac Fransiz kuvvcti kiramaz. Sen mevcudiyctini gostcrc-

cck olursan, degil birkac yiiz Fransiz kuvveu hattii biitiin Fransiz Mil-

led kiramaz. Buna cmin ol!..."138

Turk seciyesinin icabini yaparak mQstcvliyc hakkcttigi ccvabi

vermek icin Maras/ta cl altindan scssiz bir faaliyct basjadi:

"...Kayaba§inda faaliyct dcvam cttigi sirada, §ckcrli vc Hatuniyc

semtindc dc bir hey'ct tc§ckkiil ctmcktc idi. Oncclcri iki tarafm birbi-

rinden habcri yoktu. Sekcrli semtindeki toplantida amil olanlar HocaRefet, Hoca All Sezai Efendi'lcrdi. Bclcdiyc rcisi Haci Sitki, Be§e-

SiOgivs Haci Nuri, ffanci \>g{u Efoca Aii, Cede *g!\» Mehmeu, Kisa-

kiirek Miimtaz, (Jiinak oglu Hiiseyin, £uhadar Haci Mehmed, Ki-

lisli oglu Nedim, Fatmali oglu Dervij, Hiidayi Tahsin, Kocabas,

Haci Naci, Karakiiciik Haci Mustafa, §isman Aril', Kisakiirek Ha-

ci bu hey'ete dahildi. Bunlar da her gece bir ycrdc toplanmakta idilcr.

138 - Adil BAGDATLIOGLU: Uzun Oluk - Istanbul 1942, sh. 53

177

176SARIK1J MGGAHlDLBR

Sckerli Mcrircscsi, AH Sezai Hoca'mn daircsi, Haci Nuri Bey'in

evi cokca toplanli mahalli idi.m

Mara? mUdafaasinin cogu scyh, imam ve mUdcrris gibi ba§i sa-

rjkli din"adaim olan kahramanlarmdan sadece biri Uzcrindc bit nebze

durahm.

VEZtRHOCA (MEHMED ALPARSLAN)

Kurtulus. Savasim hazirlayip, ba$anya ulastiran ilk miicssir hare-

kct mahalli "Miidafaa-i Hukuk" ccmiyctlcrinin kurulusu olmu§tur.

Her ycrdc oldugu gibi Maras'ta da bu ccmiycti kurarak vatan

miklafaasini ha/irlayanlar, din adamlan idi. Bunlann ba§tnda "Vezir

Hoca" lakabtylamaruiolan Mehmed (Alparslan) Efendi bulunuy-

ordu.

1299 yihnda Maras/ta dogmus. bulunan Vezir Hoca, yillarca on-

ce ta Toprakkalc'dcn Maras/a gclip ycrlcsmis. bulunan "Cerid A§ire-

ti"nc mensuptur. Riistiyc'dcn sonra Maras'ta Bcktuliyc Medresesi mii-

derrisi Mehmed Efendi'dcn din ilimlcri tahsil ctliklcn sonra Halep'c

gidcrckoradaUrfa'h §eyh Hiiseyin Efendi, biiyiik fakih §eyh Zer-

ga gibi alimlcrdcn fey/, alarak bilgisini ilcrlcUirmi§, oradan Istanbul*

gitmistir. tstanbul'da Falih Dcrsamlanndan Scrc/.li Haci Eyiib Efen-

di'den 1328 ydinda icazet almisur. Bundan Mcktcb-i Kuzat (kadilar

mektcbi) a gircrck bir miidded okumujjsa da Birinci Dunya HarbiWn

cikmasi uzerine, mcktcbin kapatilmasi yuzunrien Marafa gcierck, Da-

riilhtlafc medrescsindc hocahga ba§lamisur.

Iste "Maras. Miidafaasi" sirasinda bu medrcsenin hocahgim yap-

makta ve civar kaza vc vilayctlcrden gelmi§ talcbelcri okutmaktaydi.

139- a.g.e. sh. 63

Guney Cephesinde Sankli Kahraman Miicahidlerden

VEZiR HOCA

Basta kendisi olmak iizcrc, cli allindaki biiliin gcnclcrin istiraki

ile Maras, Miidafaasi'nda cok biiyiik hizmctlcr ila etmistir. Harbin ari-

fesindc talcbelcri arasinda kurdugu bir tcskilalla biiliin civar koy vc

kazalarda, mildafaa tcrtibati aldirmi$, Fatmaliolu Dervis Efendi vc

AH Sezai Efendi gibi muhitin ileri gclcn digcr hocalari ile birlikte

halkin silah ve cephanc bakimindan siir'allc tcchi/.ini tcmin ctmi§tir.

Miicadclc basjaymca da merkczdeki idarcci kadronun ba§inda yer al-

mi§ ve Kayaba§i Mahalcsi'ndc tests vc tcchiz ctligi bir cephenin rcisli-

gini ifa etmck surctiyle fiilcn harbc i§lirak etmi§tir. O dcrcccdc ki; mii-

rid ve talebelerinin, israr vc yalvarmalarina aiding ctmeycrck siperden

ba§ kaldirmanin imkansiz oldugu bomba vc kurgun saganagi altmda

mavzeri elinde bir siperden digcrinc atilmig, ccsarel ve kahramanhgi

ile, miicahidleri hayrct vc dch§ct icindc birakmi§tir. Siperden aynlma-

masi rica edildigi zaman da "Gavurun kursunu bize isjemez" diye-

178SARIKLIMOCAMIDLUR kad!rmisiro<3lu

I7y

rek bir an gayrct vc i'cdakarhklan gcri kalmayan Hoca Efcndiye haki-

katen zaman zaman cUbbesinin elcklcrini dclip gcccn vcya sarigini si-

yiran kursunlar asla isjcmiyordu. Bu durumu onon kcrameline hamle-

dcn lalebclcri, copyor vc cfsancvi bir tarzda mUdafaalarda

bulunuyorlardi.

Yirmi iki giln vc gccc slircn "Marag Miidafaasi 'nin nihayctindc,

schirdcki Katolik Kiliscsi, Kiimbct Yctimhancsi vc Abarabagi Kilisc-

sindc mahsur kalan Ermcni milislcriylc Fransizlan csir almak icin ilc-

riyc atilan cctcnin basjnda bulunuyordu.

Bu csirlcrlc birliktc cldc cdilcn biiyiik miklarda silah vc

ccphancyi dagumak surctiylc cctcsini takviyc cdcn kahraman Vezir

Hoca, bu surctle tc$kil cylodigi milis Utburu ile, "Haruniye" vc "An-

tep" mlicadclcsine isurak cdcrck dokuz ay daha bu civarda yigilcc,

din vc valan yolunda carpismiglir.

Zafcrdcn sonra bir muddcl Mara§ mcrkcz vaizligi yapan bu kah-

raman Hoca Efcndi 1935 yilinda G(>ksunKazasi miil'tuliigiinc tayin

olunmus. vc ycdi yd bu vazif'eyi Ha cuiktcn sonra tckaiidc aynlmi§-

tir.Maras. miidafaasinin birkac riikniindcn biri bulunan Vezir Hoca,

Mara§'in Cicckli mahallcsindcki evindc miilcvazi vc iddiasiz hayatina

dcvam ctmcktcykcn 15 Marl 1972 tarihindc bu fani alcmc gozlcrini

kapamisnr.

Mcmlckctc pck cok muncvver din adami ycti§tirmck surctiylc

ilim vadisindc hizmet cltigi kadar, fiili mucadclcdc dc uhdcsinc diisen-

den fazlasmi yapmisn. (Allah rahmct cylcyc).

* * *

Guney cephesinin en dchsctli miicadelcsini veren Antep'tcki ha-

rekelin birinci dcrcccdcki clcmanlan arasinda din adamlannin bulun-

duguna yukarida bir nebze isarct etmi$tik. Bunlar arasindaki mUftii

Bulagikzade Arif Kfendi'yi chcmmiyctlc belirtmck gcrekir. Antep'in

hemen her maballcsinde kurulan mukavemel gruplari arasinda da muf-

tQ, haci, hoca, seyh, imam vc vaiz gibi cc§itli vasifdaki din adamlari

ycr aliyordu. Bunlardan birka9ini zikredclim: §chrcklistu vc Kocaog-

lan scmtlcrindc Muftii Rifat Kfendi, Kanali9i Mahallcsi'ndc HocaYusuf Kfendi, Turktcpc semtinde Miiftiizade Haci Mustafa Kfendi,

Magaraba§i semtinde Hoca Hasan Kfendi, Scnkitavil mahallcsinde

Hoca Kazim Kfendi vc Pa$a sokagi semtinde Hoca Abdiilkadir

Kfendi vs.14()

hizmet vc faaliyctlc bulunmusjardir.

Bu semt vc mahallc tcskilatlannin bir dc mcrkczi surctte bir hey-

ct-i mcrkcziyesi vardi. Bunlar da iclcrindc ckseriycti din adamlari ol-

mak iizcrc $u kimsclcrdi: "Hocazade Ferid Bey, Haci Omerzade

Mehtned AN Kfendi, Haci Halil Aganin oglu Sadik Kfendi, Kahra-

man Haci Kfendi, Dayi Ahmed Ajja, Besim Bey, Kepkep Abdiir-

rezzak Kfendi, Tahrirat Mudiiru Ragip Bey, Pazarbagi Nuri Bey,

Mahmud Biideyri Kfendi."M1

Bu mcrkcz hcyetinc bagh, bir dc ifi$e komisyonu vardi. "Bu ko-

misyonda Haci Hilmi Kfendi, Yuzba§izade Haci Omer Kfendi, Ha-

ci Falcizade Murtaza Kfendi, Haci §akir Aga, Kvliya Hocazade

Tahir Kfendi, Fazil oglu Tahir Kfendi, Di§gbren Hocazade Haci

§akir Kfendi142

olmak iizcrc yinc din adamlari ckscriycltcydiler.

Giincy ccphcsindcki mucadclc Urfa Maras vc Antcp'c mtinhasir

degildir. Antalya'ya kadar uzanan bir §crit uzcrindc en cctin mucadclc-

nin gectigi yerlcrden biri dc Adana vc Mcrsin havalisidir. Bu eserdc

askeri harckati ve bu harekalla hizmcti gcccn din adamlannin faaliyet-

Ifirini Jafcilaiiyla naklct/nek imkAni nlmarijftinrian bir kar ieim oirafin-

da Adana havalisindeki hizmetlerin cok kisa bir izahi ile iktifa etmek

istiyoruz.

140 - Hulusi YETKlN: Gaziantep Savasi Hatiralanndan. perleme-ler - Gaziantep 1962, sh. 20.

141-a.g.e. sh. 22:::-/.,.:

142-a.g.e. sh. 22

180

ENtS HOCA (ALPAYTAQ

Tarsus'da Camiin Nur Hatibi olan Enis Hoca Kurtulus. Savasi-

nin Kuvva-yi Milliyc salhasinda biiyiik hi/.mcllcri gccmis. kahraman

din adamlarimizdan biridir. DU§man Adana havalisinde gOrUnunce

Camii Nur' un minbcrindcn yaptigi atc§li cihad, vaaz yc ir§adlari ilc

ccphcyc pck cok gbnlUlU scvk ctmis vc nihayct kcndisi dc atina atladi-

gi gibi Kuvva-yi Milliyccilcrc iltihak ctmistir. Ccphcdc dahi biiyiik bir

maharcdc kullandigi silahi kadar talakaliylc dc hizmct cdcrck, kurtulu-

sa kadar dagdan daga dolasmisnr.

BAH£E MCFTOSO ABDULMEClD EFENDI

(ABDIILMECtD OZFIRAT)

Kuvva-yi Milliyc zamaninda Cukurova'da Bahcc Kazasi Miil'tiisii

bulunan Abdiilmecid Efendi dc cvvcla vaaz vc ir§adlari ilc halki ci-

hada davct etmi§; sonra da silahini clinc alarak fiili miicadclcyc katil-

mistir.Zafcrc kadar hizmcl vc faaliyctinc dcvam aicn Abdiilmecid

Efendi, bu bOlgenin dU§mandan tcmizlcnmcsinc ciddcn hayrct vc lak-

dirlc [fade olunacak hizmctlcr ifa ctmi$tir.

KARAISALI MOrrOSO MEHMED EFENDi

(MEHMED ALDATMAZ)

Karaisali Muftiisu Mehmed Efendi dc gukurova'daki cctc mu-

harebclcrine fiilcn istirak etmigtir. Fakat O'nun asd hizmcti isminin

haiz oldugu itibar vc niifftzla ccphcyc gonulliiler scvkclmek ve ccphe

gcrisindcki silah ve iasc tcmini hususunda oynadigi muazzam roldii.

Bubolgedc buyiik hizmct vc faaliycUer icra eden birinci devre

B.M.M. Adana Mcb'usu Damar Ankoglu'nun hatiralan, Karaisali

MuftUsii Mehmed Efendi'nin hizmetlcrini su satirlarla tesbit ctmekte-

181

Karaisali Milftusu HACI MEHMED EFENDi

dir. "Gcri hizmcdcrdc Halil Polat, Menemenli Adil, Karaisali Miif-

tiisii Haci Mehmed Efendi'ler hizmct cdiyorlardi. Muftiinihrihtiyar

yasmda gece giindiiz ccphclcrdc ettigi hizmct sitayisin iistundedir. Bumeyanda Halil Polat'in ifa ettigi bliyiik hizmcti zikrctmck haksmas-

liklir.

"

,43

Karaisali Muftiisu Mehmed Efendi, zafcrden sonra da uzun yil-

lar, Karaisauda muttuluk cttikten sonra 96 yasmcia oidugu halde. 17Ocak 1963 tarihinde Adana'da vcfat ctmi§tir.

144

143 - Damar ARIKOGLU: Hatiralanm - Istanbul 1961, sh. 103.144 - Fazla bilgi icin bkz: Kuvva-yi Milliye Mecmuasi (Adana), Sa-

yi 37, ayrica ayni mecmuanin 39, 40 ve 41 . ci sayilannda tefrika edilenhatirati.

182 183

DtftERLERl:

Aynca bu bolgcdc, gcrek vaaz vc irsadlan ilc halki cihada davct

ctmis. ve gercksc filler) clindc silah savasjara i§tirak ctmis, din adamla-

nndan zafcrden sonra bir ara Mara? Muftulugu dc yapmi? olan Rafet

Hoca'yi, Tarsuslu Nazif Hoca'yi Mcrsin Havalisindc 'calisan Hadimli

Ahmed Hoca'yi Antalya MufliisU Cil Ahmed Efendi'yi, Mara§ Mu-

dafaasmda kahramanliklar gftstcrcn Sandal Hoca'yi, Antcp carpisma-

larina isdrak cdcnlcrden, Hafiz Tevfik Efendi'yi, Tarsuslu Haci

Hamza Efendi'yi, Antcpli Blilbul Hoca namiyle maruf Abdullah

Edip Efendi'yi hie olmazsa ismen zikrcdclim.

Bahsi kapamazdan din adamlannin bu bolgcdcki hizmctlcrine

dair birkac sahadcti dc naklcdclim:

"Ermcnilcr kimin yanmda saklanmis, vcya islam olup cvlenmis,

ermeni kadini, kimin yanmda bcslcmc ermeni coeugu varsa aglaUi, ag-

lata vc sahibinc hakarci ede ede alip kiliscyc kapatiyorlardi. Halla biri-

nin yanmda bulunan vc siil be slit Turk vc Islam olup Kilis'in ycdi fa-

kirlcrindcn bir renebcrin coeugu bulunan yetiskin bir kizi saemdan

siiriiyc siirilyc kiliscyc goliiriiyorlar. Kilis buna lahammul edemiyor,

1335'in ilk giinlcrindcyiz. tcskilatimiz gUngOrmlls, ihtiyarlan, hocalan

mukavemct tcskilatina yanasUnypr vc Cemaat-i islamiye adiyla yeni

bir tc§ckkiil mcydana cikiyor. Miil'tu Muharrem Efendi, Haci Mus-

tafa Efendi, Hafiz. Ahmed Mahir Efendiler lesebbiisc geciyor ve

kizeagizi kurtariyorlar..."145

"Mudafaa-i Hukuk Ccmiycti reisinden, Mcrkcz bopnii tcskil

cdccck sehir genclcrinin listcsini istcdik. Reis, Miiftii Hafiz Osman

Efendi Hoca'nin vcrdigi lisle gcrcginec boliigu mcydana gctirdik

Bu boliigc aid sahadctleri daha fa/la uzalmiyarak, umumt bir su

rette biitiin Turkiye'ye aid sahadcllcrc geciyoruz.

l<Hi

145 - Hasan Kamll DEMiRBA?: Ana Hatlanyla Kilis Mucadelesi.

(Kuwa-yi Milliye Mecmuasi, sayi 12, Temmuz 1959, Mersin).

146 - Decep DALKIR: Yplik Gunleri (Milli Mucadelede Qukuro-

va) 1961 Istanbul, sh. 124 te yer alan Turk Mufrezeleri Kumandanlan

Recep Vahyl ve Halll TopaloQIu'nun Hatiralan.

Ill- BAZI §AHADETLER:

Din adamlan kurlulusten sonra ce§illi §ckildc ycrilmisjcr, fakal

insaf sahibi kimsclcr hatiralannda mtinascbet diisdUkcc onlann vata-

nm kurtulu§unda son dcrccc rhUcssir olan hizmctlcrini belirlmisjerdir.

Biitiin bu §ahadetlcri naklctmck kitabimizm haemi ilc kabili tclif de-gildir. Bu scbcplc sirf bir ncvi haksjnaslik gOstcrcrck ulcmanin hizme-tini ifadc eden bu muhtcrcm zcvatm hatiralarmdan almmis; birkac sati-

n dikkatlerinize arzetmck istiyoruz.

Kurtulusj Savasj sirasinda "Zonguldak Cephesi'"nin kumandanibulunan vc zafcrden sonra da kalcmc aldigi miiteaddid cscrlc, Turkmill! Juuruna' biiyiik olciidc hizmct ctmi$ olan rahmclli Mills Genera-li Cevat Rifat Atilhan Bey, bulundugu bolgcdcki din adamlanninhizmctlcrini muhtclif milliyctci mccmualarda miicssir vc mukledirmakalclcriylc naklctmis. oklugu gibi bilaharc bu makalclcr, kilap hali-

ne dc getirilmistfr;147 Bu bahsc O'nun $ahadctlcrindcn birkaciyla gir-

mcyi rahmctlc amlmasina vesile olmasi timid vc temennisiyle muvafikbulmaktayiz:

"...Yanm kilometreden fazla bir derinlik tutan bu mtlfrezeyiyildmm stlr'atiyle "Bartin" sokaklnnna soktum. Ramazan gecesiidi. Kahvelerin oniinde ak?am keyfi yapan insanlar neye ugradikla-nni sa?irmi?lardi. Atlann arasini aftigim icin bu mufreze tipki birsiivari livasi kadar gozukiiyordu. Hiikumet Konagina o kadar 9a-buk yetistim ki; hi?bir kar?i tedbir almak miimkun degildi. Kazakaymakami Durmu? Bey (Eski Kirklareli valisi) ve askerlik su-besi baskani Memduh Bey, kasabayi terk etmisti.

Jandarma Kumandani Yuzba?i isa Bey'i fagirdim ve biitiin

kuvvetlerin emrimde oldugunu ve asayisten kendisini mes'ul tuttu-

gumu soyledim. Yanima ilk gelen zat; uzun boylu, arslan gibi vucu-du, nurani ytlzu ile Bartin Miiftusii Rifat Efendi oldu.

147 - Cevat Rifat ATlLHAN: Istiklal Harbi'ne Sankli Kahraman-lar, Istanbul 1967.

184SARIKLIMOCAHtDLBR

-Gazamz mubarek olsun oglum..! Cenabihak sizi memleketimi-

zin mtlsklil saatler gecirdigi bu zamanda hayirh, mubarek humet-

ler ifasina muvaffak etsin. Dunciyim. Elimden ne gehrse heps.m

yapmagahazmm. Oglum Ztihtu ile birlikte isterseniz bir nefer gi-

bi cahsinm... Yeter ki, din va vatan dtismani, bu mubarek toprak-

lardan 9ekilsin.Rifat Efendi, sbzlerinde 90k samiml idi ve bu sa-

mimiyeti sonuna kadar isbat etti. Bllyttk hizmetler yapti, bize

cesaret verdi ve yardimim esirgemedi...

"Bartm Bogazi'na gelmis olan iki yuz kadar Stlrmeneli kah-

ramani askerime ilhak oderek "Caycuma'ya dogru ilerledim...

Qaycuma'da beni ilk karsilayan ve askerimizin fahri muftulii-

gunii kabul eden Erzurum Mebusu Nusret Hoca oldu. Erzu-

rum'lulann ogilnmekle yerden gcige kadar hakh olduklan bu fazi-

letli insanm bir nsker gibi mufrezemde cahsmasi halkin

maneviyatim arttirdi, bize kuvvet ve cesaret verdi.-.Mevcudum kisa

zamanda yedi yilz askeri gecti.

Kucllk bir kfiy olan ve simdi nahiye merkezi olmus bulunan

"Beycuma'dan Muderris Hiiseyin Efendi, yammageldi:

-Emrinize amadeyiz. Malen, canen, bedenen ne yapmak lazim

gelirse hie bir fedakarhktan geri durmayacagiz. Yeter ki, diisman

bu mubarek topraklardan nyagim ceksin ve vatan sukun ve

selamete kavu?sun."dedi.

Kucuk bir kbyde oturan ve orada kendi kendini yetistirmis

olan bu sankli Muderris Efendi'yi, milletimin tammasini isterim.

Tiirkce ve Arapca'yi anadili gibi bilirdi. Farsca da okur yazardi.

Fransizcasi da miikemmel idi. Bize hizmeti de ilmi kadar gems ol-

du....

Iki yuz Siirmeneli kahramam, bastan asagi Karadeniz

kiyafetleriyle yepyeni elbiselerle siislemis ve bir gece Capca Ge-

citleri'nden Zonguldak"a saldirmistim. Fransizlar nasil mukabe-

le edeceklerini sasirmis, bu emrivakii piskinlikle karsilamislardi.

Ertesi sabah, Zonguldak'in kahraman Miiftusu Ibrahim

Efendi, miihendisler, yiiksek rutbeli memurlarla at tistunde ka-

185

Bartm MuftilsD Haci Rifat Efendi

rargahima geldiler. Bana dua ettiler. Para, yardim, asker, hulasane istiyorsam hepsini temine hazir olduklanni soylediler. Askerleri-mi bey gibi iase ettiler. Ve bu ihtiyar sankli at ustiinde kby kby,nahiye nahiye dolasti. galisti, halki Kuvva-yi Milliye lehine te?viketti. Muvaffakiyetimize yardim etti."

148

'Yedi bin Turk askeri gibi, Istiklal Mucadelesi'nin en ytiksekrakamini teskil eden kendi kit'alanmla da merhum Bartin Muf-tiisu Haw Rifat Efendi, Zonguldak Muftiisii Ibrahim Efendi,Erzurum Mebusu Hoca Nusret Efendi ve Muderris HiiseyinEfendi gibi sanklilann bir delikanh cevikligiyle saflarimiz arasin-da nasil dolastiklanni, Milletin/Tiirkiugun namus ve serefi, din-imiibinin siyaneti ve istiklalimizin kurtanlmasi icin nasil kahra-manca ve asilane cah§tiklanni da kendi gbzlerimle gbrdiim." 149

148 - Cevat Rifat AflLHAN: Milli Mucadelenin D6rt Sankli Kah-ramam - Sebilurresad, Cilt II, sayi 37, Mart sh. 187

149 - Cevat Rifat ATiLHAN: Vurun Kahpeye - Sebilurresad - CiltII, Sayi 41 sh. 249.

186SARIKU MtlCAHlDLKR

KADlRMISIROflLU 187

" Bu hadiselerden bir kac ay evvel gayretli bazi zevatla bera-

ber Edirnenin Mevlana Soyhi, Selfinikli Rifat ve Mithat bira-

derler, Gazeteci Behcet, isimlerini simdi hatalayatnad,gun da-

ha alb hamiyetli zatla beraber, kendi kendimize bir mudafaa

cemiyeti kurmustuk. Bu on iki ki9ilik gidi cemiyebnuz ifinde en

ate9li aza Gazeteci Behcet olmakla beraber her „te daima kalbur

ustii kalarak cemiyete bas olmnk hfllyasina kapiliyordu. Mevlana

Seyhi, en ag,r bash hareket ediyor, alti az& makul kararlara ifti-

rnk ediyorlar..." 150

Son scnelcrdc yay.nlanan hatirallann carpik mcvzuaumiza rag-

men biro* gizli «crccklcri akscllirmck^^^^^rinden biri dc Albay Hiisameddin Krtiirk'unkudur Bu /.at, Os-

manl. Dcvlcti'nin son dcvirlcrindc Tcskilau Mahsusa'da bulunmas ve .

Mill! MUcadolc devrinde isc Mill? MUdalaa Grupu Res, olmas, dolay-

isryle, pek cok hadiscnin icyUzune vukuf" pcyda ctmisur. Isgal a tinda-

ki Isianbul'da tesekkUl cden . mukavemet yuyajanni vc Anadoluva

silflh sevkiyaun. idarc eden vaianpcrvcrlcri zikredcrken §u dm adamla-

rin. da saymaktad.r. Topkapi'da Kayyum Ahmed ,Imam Necati

(sh222) Kadikdy'dc ilk mill! tcskilau kuran tarikat erbab.ndan vc

Sgaha bilisik hanede ikamct cden §eyh Muhip Efend, dc oglu

Yutuf Efendi'dir. (sh. 224) Aksaray'da Cami Imam.h«£S in (sh. 233), Oskudar uuaflar.nda isc (sh.237) Qamhcads

i

rkam

«

cden Hafiz Nuri vc Bektasi Tarikatindan Ah Nutki Baba, San-

vcr'de Haftz Mehmed Rag.p Bey (sh. 239) gibi din adarnlar.nin da

buyuk ledakarhklar gtislcrcrck Milll Mucadclc'yc luzmct clliklenm

canh bir $ahid olarak kaydcimcklcdir.

Suras, muhakkakur ki, lstanbul'daki bircok lekkelcr hirer silah

deposu olarak kullanilmȤ, tarikat scyhlcri ve tckke ^"suplan rnilh

mucadclcnin basar.lmas.nda en buyuk rolu oynayan sdah kac.rma ha-

S!Lin- dc icdakarhklar goslermislerdir. Fakat bu tekkelenn en cok

150 - Albay §erlf GURALP: lstiklal Savasmin IgyOzQ - Istanbul

19581

S

51-

1

AibayH0sameddln ERTURK: Iki Devrin Perde Arkas.

Istanbul 1958 sh. 13.

522ft228V* 0skU(,ar"Su,tan Tepesi

"ndc bu,una»Ozbek er Tekkesi»dir. Bu tekkc, ileride tafsilauylc anlaulm.s oldugu

uzcrc, butun mill, mucadclc boyunca Anadolu'ya kacan vataapcrverlcrlcin bir toplanma vc harckcle gecme mcrkczi halinde cahsmistir.

Simdi bu hatiratuin din adamlarmin hizmellcrini kaydeden saur-lardanbirkacininaklcdclim:

"...Bu heycti mcrkcziyc, ictima ycri olarak Schrcmini civarindaTaskasap mahallcsindc Giilseni Tarikat.'na mensup '§eyh VisaliDergah. n.n tenha bulunan bir mahaldc kain olusundan vc postnisinibulunan §eyh Hiisnii Efendi'nin dc bizden bulunmasihdar. faydala-narak buray. onlara ogrctmistik." 1S2

" • Bir de Ahmed Berzenci Kfendi'nin Berzenci grubu vardi kibunlar da milli ordu icin miihimmat tcdariki gayesini gudiiyorlard.'Ahmed Berzenci Eafendi

, BaHriyo imam. idi. Bahriyc Nczareii an-

kourti Ti""" da§lariylC Pck t0k silSh vc ccphancyi Anadolu'ya scv-

Albay Hfisameddin Erttlrk, boyle mQnfcrid isim zikrinden baskaulcman.n h.zmctlcrini su umuml miilahazalarlaaynca belirtmcktcdir.

"Mutareke yillannm isjmsiz kahramanlan ifinde bas. sanklidin adamlanm, imam ve mOezzinleri, ktirsu vaizlerini, tekke men-suplanm, medrese hocalann. da ithal etmek mecburiyetindeyiz.Bunlar din! mefkureler sevkiyle Milli Mucadele'nin muvaffakiyeti-ne can ve gomllden cah?mi?]ar, kavlen ve fitlen bu ugurda ellerin-der

,

geleni yapmi9lardir. Bilhassa son Padisah ve Halife SultanVahideddmin itimadina mazhar olmus ve mUtareke yjllanmnmesum baykusu telakki edilmis Papaz Fro'nun cevirdigi fml-daklan pek guzel anlami, ve Ona, O'nun tatbik ettigi metodlarlacevap vermis olan bu din adamlanm burada olmOsler ise rahmet-le, yasiyorlar ise selametle, anmak da bizlere ddsen bir vazifedir

'

Papaz Fro, Padigaha, sayet bir " tngiliz Muhibler Cemiyeti"'

1 52 - Albay Hiisameddln ERTORK - a.q e sh 482153 - a.g.e. sh. 507

188SARIKU MOCAIllDUiR KADlR MISIROftLU

189

kurulur vc bilhassa sankh din adamlari buraya ithal edilirse, Ingitte-

rc'nin mttzahareti olacagmi vc imzalanacak muahede dc, Ingdtcrcmn

mUzahareU sayesinde sarUann oldukca hafif kalcmc ahnacagini tclk.n

etmis Osmanl. imparatorlugu'nun cncam, Ingiliz mandasi allinda ve

butiin islam Alcmi'ndc hUkmeden bir dcvlct olarakkalabilcccg.m an-

latmisti: Bu maksadla kurulmus olan "ingiliz Muhibler Cemiyet. nm

riyasclinc Said Molla getirilmifc fakat pcrdc arkas.nda en biiyuk re.

u

Papa/ Fro almisU Papa/, cok corhert idi. Zira sarfctiigi para,'

Ingiliz

Enteliicens ServLsi"nin mestur lahsisat. idi. Topkapi Schrcm.n. luka-

ralanna her hafta bcclava dagiUlan kurban ctlcrinin sayesinde Turk

MillcLini midesiyle satm alacagmi zanneden bu /.avail. Papazin doktu-

gii paran.n, ccbinden cikmadigi malumdu. Mahalle imamlan, medrese

ve ickkc mesayihi bu bag.slarla Ingili/., Muhibler Cemiycunc sokul-

mak islcniliyordu.

Fransizlar'a gclincc, onlar da mUtarckc icab. i§ga1 ettiklcri Adana,

Kills Antcp vc Mara§'ta ycrlcsmck cmelindc olduklan haldc IsUinbul

halkini igfal clmck maksadiyla "FranSiz Muhibler Cem.yet.' kur-

muslardi Vc gizlice cl altmdan Anadolu'ya giunek isicycn zabiilcri

naklctmck ii/.crc bir kruvazorUn Istanbul limamnda hazir bulundugunu

da ctrafa yaym.slardi. Fakat istanbul'un tcmiz vc vaianpcrvcr halk.,

her iki muhib ccmiyclinc dc bir kiymci vcrmcmi§, daha dogrusu mill,

hislerini her tiirlii dostluklann iistiindc gormttsW. Islanbul'daki ma-

hallat imamlan, mUdcrrislcr, kilrsii scyhlcri, Tarikali Bckla§.yc baba-

lari ve muhtclif turuk-u aliye'ye mensup kimsclcr zah.rcn Ing.l.z Mu-

hibler Ccmiycti'ne intisap cimi§, fakat cl alUndan bu ccimyeti

Daitaiamaga var kuwcucnylc mcsa.lerini sarlctmi§ierdi.

Bu larihi vc karanhk giinlcrdcn birindc go/, dokloru Esad Pasa'yi

/.iyaret etmek maksadiyle Cagaloglu'ndaki ikamelgah.na ugram.slim.

Tesadufcn orada devrin Sadrazam vc Harbiye Nazir. fezet Pa§a |le

Balkan Harbi'nin. me§hur sark ordulari kumandani Abdullah Pa§a yi

bulmustam. Her ikisini de taniyordum:

Onlan sclamlachkuin vc cllerini sikukutn sonra olurmustum. Dftr-dumuz zamanm muskiil sartlan (izcrindc mudavcle-i clkar cdiyordukOnlar boyle konusurken Miisir izzet Pa§a bana doncrck:

-Sen nc dcrsin Envcrci?...dcmi§li.

-Bcndcniz suna ihaniyomm pa§am. Enver Pa§a daha istan-bul'dan hareket etmeden evvel bir gun, Topkapi Sarayi'nda devle-timizin has misafiri bulunan Seyh Siinusf Hazretleri Kur'an-i Ke-r.m'den bir ftyeti tefsir ederek "Sayet Cilian Harbinin ikincisafnasi tazelenirse, miisliimanlar igin safer mukadderdir!" soziinlisbylcmi§ti. Bu aycti kerimenin miijdcsi tahakkuk cdccckiir Egcr har-bi tazclcrsck!...

Miisir izzet Pa§a gUlmtl§, Abdullah Pasa isc §uhu sormustu:

-§imdi nc yap.yorsun Hiisameddin?

-Tcskilat-i Mahsusayi tasfiyc cdiyor, yeni tcsckkiillcrlc mcseuloluyorum.

O zarnan Abdullah Pa§a:

-Askolsun kocaaskcr, hala ugrasmaktan bikmadm!...

Ben dc kcndilcrinc kurulmakta olan yeni ccmiyctler vc gruplar-dan, bilhassa din sinifmin gayrcLlerindcn, imamlann, kiirsiivaizlcnnin, medrese hocalar.nm, tckkc scyhlcrinin mill, davaya gos-tcrdiklcri hassasiyctten bahscttim." 154

i§tc baska sahadetlcr: ,

"...Trabzon'da Nemlizadelerin cvindc Miittii Mahir Hoca ileBaruivuzade Haci Afajtttl v* Kaci k\\ Kfift^n Kakkt Efendiier'ini§tirakiylc muhim bir toplant. yap.im.s vc bundan sonra miilga luihatve-Terakk. Cem Iyeti binasmda da bir kongrc akicdilcrek, halkm surat-lcsilahlandirilmasikararaltinaalmmi§t.r. "

155

154 -Albay Hiisameddin ERTURK - a.g.e. sh 520

istanbuMgfeh8"? KALKAVAN06LU: Milli Mucadefe Hatiralarim -

190

SAKIKUMOCAWDUiR

«ao, AH lMfiz,„ o ™"« Wftm H.kk,, Miift(1 M -h

.

**»*« S *t:;*s"*" «««>*« BeywiS5

*rml8te..-mnm «™"i«w. b.?Wlm . M,4er^ £j

H-cli Haflz Muhiddi '*^*Hac, Omer glu Aziz

•*«*| bir ga„, AfyonkarahisarJXZ I""* °*m» tekr-

Karargah,na geImi? . EHnde) c1"'^ e'ef «& 5 inci TOmen

*» '"ka komutanlanna ya w St"' WPa?a tarafi-

Efe»di, Kataat, askeriyeye e^ " "^ Hafiz Must»**» memuren gft^Jf £«** d<nf nasihatlarda bulunmak

1fJ-«ge.sh. 13158 -a.g.e.sh. 15. 66,17

KADIR MISIROfiLU191

ya bulundugu anlarda hangi fat AllaWten yardim beklememis ki,biz bundan milstagni olabilelim" derdi. 159

J«'dan silah vc ccphanc kac.rmak icin kurulmus "M.M.Gr pu nun faahyd.cnnc aid hat.ralardan din adamlannm hizmeUerinitcvsik cdcn bir kac pasaj naklcdclim:

"....§eyhEnver fefckesini Orup emrine tahsis eden ve gOzIenm*

ISEE?-"^* *?' kim^ ^hcsindc bannd.ran

"... Kayyum Ahmed,Krokcr zindanmdadir. Ilk dcra islaulmis-

Eldc cdilcn habcrlcr, dogru c.km.su. Muhalif casus sebekesi ro-unu oynarmsu. Borckct vcrsin vapur savusup gitrnisti.

Entclliccns Scrvisinin iki az.Ii ajani, iki ahbap cayuslax, bedbaht

J" J«*,ki soysu, kardcslcr. Bosnak Cemai ve Nedim

Ofttta yagl, bir kermgc saplamrslard,. Bu kasclislcr, o geeo buralar-

o^TiTrVl Fakat kap,yi kc -smi^^ *»*" EE-O sirada kflpm altmdan gecen iki mavnayi vc ecken motOru yakala-

Kayyumun gOndcrdigi bir pusulada kisa bir rnalumat vardi.

Iki mavnada iki isgi, rpmOrkOrdc kaptan vc scvgilisi bulunuyor-lard,. Kayyum da bu son kafilcnin vapura sevki vazifesini alm.st,.

hnJ*!™^al

'?an mal °matta Kayyum isticvaP eclifmi§ tir. Ve

nulasaten §oylc soylcmi§tir: — •"

-Ben bir komisyoncuyum. Balat'ui bu mavnalar. bana, Kizkulesifddannda ka^danacak olan Nuri-ye icslin, ctmck uze/e verdiierSandiklannmuhtev.yaun. bilcmem, Nuri'yi dc tanunam. Bu is icin al-

1954- Sd'uh^S.066EM: Daday'" Halid Be^ ^mansu - Istanbul

lstanb

1

u,° 1946e

S

k

Ji.?6

eneral "^ KOeER: KurtU,U5 Sava§lanm,zda

192

SARIKUMOCAIflftLKR

**»* buyUk bir^ ' gjgjv ^mn'u i?kence al tI„da• ^miyacagindan cmi„ (,iic. T St vatan^cri„ hic bir ^

K»W"m, mctin vakur v,ZrKWum Ahmed 'ti.

* wmadi da bundandir21 1.K, */' Ka^um '"" !%uklcri-

.

* giyjnir, mim ga / aJ*^veyapard, Celi^dir, itina

^rnazdir.Muhaliflcrlc dcdW

'Ulra,

'

U,n<, ' r- C** kciumdu"

„__ °- -"'MUMcair: l

*< arkada§, bcnnuiat muhalct, T WflMb*^'^ Bi* hir

jjf-JJ-.°Cd

>M<"< Mudafaa Te§kiIatJna gir-

gf-a-'g.«.sh.ii4163- a.g.e. >sh. 116164-a.g. e

. sh. 117

KADlR MISIROtfUJ193

dikten sonra vaziycii antemijti: Bu kara gun dostu, her gOrUsle mahcu-byetini vc derin muhabbetini izhax eder, gulusurui" '«^

*,n*'°'

VCri

u",V8ZifCyi namUS biWigi ^in

'm<™'ckciinc nafi olaca-

kctumclu BQyuklcnnc dcrin bir sayg. ile baghdir. Vc biitiin arkadasla-

SSnSS7i,irdi

'

Hakk,ya> 90k vakil,cr- yard,m"*££r ml,. Kayyum, fcragat vc rncdeni ccsarctin bir timsali idi. Hie birah

,menfaat dc du§unmcycn bu arkadag, yaln,z vc ancak yurdununkunulmas, ,cn savant, Kayyum'u ^rnayanlann, bu yulno Turk muh.t.n.n ycti,,irdigi bu gence dcrin muhabWc mc bullmaIan nc mumkundtt. Ben ona, grupun p.riantasi dcrdim Biicmcm

bukchme.iloonutan.iabilrhi§rniydirn?l*"crncm,

Ruhu'§ad olsunL." "*

§eyh Enver, gurubun vefal. bir Uycsi idi. Tckkcsi Grup amineda,ma amadedir, Orada bannmak, orada sildblan saklamak vc ihcum* /.run baA.arkadasIar, da ,cyhin ccnah-, bin.ayc.inc ^d cTmck mumkiin oImusstur..."

I67

"...Taburun imami da bir fedai idi..."16s

"...Visali Dergah, Postni§mi Husnii, merkczde cok biiyuk hi/-

SSZ fV';"M

!

,,? MMafaa MCrkCZ HCy '

Cti"nC^aS2 Bi-

SoktopIan(!lar*uradayapilmi§ti.

amadl'hH3" 1^ mCrkCZin<,C '^'P' daima VaUin

' vaxifesini ifayaamadc oulunmu^tu. "

merkcz.ycvakit vakit yuksck vukufundan Lstifadclcr ctmi§ ti."'<»

165

166

167

168-

169-

a.g.e. sh. 131

a.g.e. sh. 173

a.g.e. sh. 181

a.g.e. sh. 183

a.g.e. sh. 194

iM -•—

194

SARIKUMOCAlllDLBR

«. -inS^p^ri*r° Ahmed*** cu-W namaandan sonn/kt fk "d° ?ar§amba 0,du*» "aide

vaazcdiyordu.Mmbo^tat«^*»„ sovran bans I

-«™^"^r? h

?irkf,p k—

yy«mu Ahmed EfendJ>iS r ' £P? ??Camiinin 40 >",,,k*

um Ahmed Efendi carf" yar(i,m,ni istc"crdi. Kayy.

?"«n, genclcri, iskdcye *&**$$ "yC bil|,nr-*« H**-

tateuMbnlmilc liman

'"at'nokUl

-rk«P. 'hrac, sahil muhafiz

ruldu. TcUallar bag,ruld, **» K " T"" b^ikr k°^Mndc Wa kojuyor, gur s lc

7" n^^ **"* kan tcr

ccphancyuklu vapuriar gcldillL^" " ^'^ hk^«*. tajmacak, neduruyorsunu/iTh

**' baS'

tirmadan **+*> bagumaya ba§lad, S i

l£ ! fT*^un hey!..."

y^sck scsie"Ey Ln IZ?ZvTc

Hrdi Efendi'*&

dUkkanlardancIk,1nhalkmko,u.

? tU/u kl t^ ^'^lenmn bir guriiltti sagana2« halindM , ** '

dhVC' magaza keP™k-

KADlRMISlROtflAl195

gibi tas.n,yor, sand.klar, dcnkler omuzdan omiiza ucuyor vc bu atcsli•man vc mill! gayrcllc vapuriar, kay.klar, yalilara bosahyordu.

Bu mucizcyi seyrcdcn subaylar, kumandanlar, mcmurlar, Istan-bul dan gelnus ycrli yabanci yolcular, Turk Millcti'ndc bu yurtscvcrlikoldukca dipd.n ayakta duracagina inan.yorlar. Vc yabancilar fotograf-Ia ream cckcrlcrkcn Tiirklcr dc go/.ya§lar. ilc yardima katijiyortardi.

Artik gOzOnUnde bir^cy kalmam.s, gumruk, banka, idgrafMnc vcdigcr ta§ magazalann dcnizdcn gOriinmcycn ycri istiflcnmis, iizcrlcrimusambalarlaOrtUlmUjiU.

Incbolu mcrkczinin pck bUytlk bir tchlikc icindc bulundufiunajuphc yokiu. Gcrck kaza, gcrcksc sabotaj olursa yaln,/. mal, can kayb,

'

•!c kalmayp Turk. Ordusu'na bir zalcr saglayacak kadar bol salsaraciannm yok olmasina scbcp olacaku.

2 Haziran 1921 sabahi crkcndcn bc? bacall bir Yunan torpidosugeld,, ncbolu Rumlari'nin yapug, ihbar dogru idi. Ama mcydanda bir§ey yoktu. Torpido kiylara, moloz onlcrinc kadar sokuldu Yavas ya-va§ "K.zil-kara iJurnu"na dogru cckti gitti. Bunun uzcrinc havali ku-mandan, Muhiddin P^ tckrar vc kesin cmirlcr vcrcrck askcr vcarabalarla Ik. Cay" mevkiinc tasmmalann. istcdi. Hatipbag. Mahal-teinden Kuru Hiiseyin Hahz'dan ahnarak ccphanclik yapilan tarla-lann kapal. yer erine tasmd,. Bir k,sm. da askerlik subesi Onunc vcyollarayigildi... I7()

"Kalk,§ zirhlisimn Incbolu'ya atUg. yuzc yak.n ag,r giillclcrdcnbir tancs: Buytik Camiin (Yahyapa§a) yanma duscrck pallamadan yu-varlanarak oldugu ycrdc manda gibi kalmas, c§inc ender rasllan.r birmucizeolmu§tur.

Bombaniimanbaslamis oWuJ„ haldo, mitem, ogle namaz, isi„

196

SARIKU MfJCAHtDLHR

Vazifelilerin ickliflcrinc rab! *K 'mSC ca'nidcn

<'km^.ctoiden y.karmak ™J,T TS * dUa",n

?°nUna kadar halk '

g feclccck, dUjrnan boyun cgccck vc ycrc scrilccckti " "«

mir'iniC?S^K ??*"" dun,unita,«' vc *mhlarma "Fating ve

„M* * ^' r

'

d« **« dusenlcrin

«yna rasdayan iluifallcr

""-

,

<*uuururmus vc Ramazan

Kastamonu'nun basl, kii 1

1

:** yank,,, 0,mu*lu '- *"*

tur...." !72 JNtbevi^ok hcyecanh olmu§-

W cut- K,,,*™;, 5imdi hcr^W^* *

Her yabto <lata ziyil«|c mlUch ,

**WW »*,mEan! Mcklcbindc mcvlf.i,, Lr W C"m" ak5am ' s »>-

171 - a.g.e. sh. 3421 72 - a.g.e. sh. 30

KADtR MISIROGLU197

tcrdi.

Tcravihden sonra vali-i vilayet Ibrahim Beyefendi HazredcriHe ekabir-i memurin, ulcma, ejraf vc chali fevc fcvc geliyor, nazarlar-da dcrin bir ichcyyiiciin cscrlcri bcliriyordu. Hcyccanavcr muhrik scs-leri kalplcrc nurdan bir sclscbil gibi dokulmiis. vc Nasrullah Hatib-iMuhtcrcmi Hafiz Emin Efendi badchQ Sofuzade Hdca TevfikEfendi iisladimiz tarafindan McvlDdu Risalctpcnahi kiraal cdildi. Fa-ziletlu Miiftii Hafiz Osman Efendi Hazrctlcri'nin bclig vc vcciz vegayct miicssir dualari lie gOzlcf doldu. Hasil olan mc'subat Izmir sc-hidicrimizin pak vc miibarck ruhlanna ilhaf olundu. Mulcakibcn ya§linazarlar kursu-i hitabcttc Sultaninin faal mudurii cdip Necip BehcetBeyefendi'yi gondii. Kalplcr dcrin bir tchcyyuclc dinliyordu. Ictimaahitam vcrmczdcn cvvcl bir vaiandas, sifatiyla vatan vc millctimizc aidhasbihal yapmak isicdigini bcyan cdcrck harbtcn maglup olarak cik-nktan sonra Turk Millcii'nin hukuku muhafaza olunacagim zanncdiphak vc adalctin tcccllisinc intizar cttigi bir ansizin Anadolu'ya diisma-nin taarruz euigini, bircok islam kardcsjcrimizin sdiid cdilip, fcslcri

yimlmak, sariklan camura atilmak gibi bipayan $cnt vc feci harckctlcryapddigim anlalti. Bunun Qzerinc millctin busbiitiin sikildigim hcr ta-

rafta tczahiirat ba§Iadigini vc bu galcyan-i umuminin mevcudiyctimiziispat etmis oldugunu, binacnalcyh katiyen fiilur gctirmcyip mcyus ol-

mamakhgimtz lazim, ycis kufiirlc miisavidir, dedi. Badchu atc§in ha-tip scsinc daha yiiksck bir ahenk vc ihtizaz vercrck devam ctti. "Mcra-fiwa e!i«den feij to ^e> tahtufakm^cagmi ve ha!Ss ici»i din! vedunyevT iki yol oldugunu unutmayarak Allaha, Pcygambcrc rapt-i kalbetmek icin tesanUdi mudak bir kidc viicuda gctirmck luzumunu vc ar-kamizda milyonlarca miisluman bulundugunu soylcdi vc biitun bunla-nn tecellisi itibariyle Kastamonu muhiUndc iftihar edcr ve bu gSyeSinimeydana getirenlere ayn ayn tcsckktirii bir vazifc bilir" diycrek kursQ-yu terketti.

198SARIKUMOCAHlDUiR

Hazirfinun artik kalplcri cosmu$, gozlcri tasmis, musliimanhgin

son Icm'a-i Umidi olan Tiirk HUk&mcli'nin sondttriilcmiyccegine sarsil-

maz bir iman hasil olmustur."m

Nureddin Peker'in adi geccn cscrindc ckscrisi mlisahcdeye day-

anan boylc pck 90k vak'aya rastlanilmaktadir. Yazar, ycrinde yaptigi

incclcmclcrlc, csascn icindc bulundugu Kasiamonu havalisindcki MQ-

dafaa-i Hukuk kuruculanni bildirirkcn din adamlarmdan su isimlcri

vcrmcktcdir

Kastamonu mcrkc/.i:

§eyh Ziyaeddin Efendl (Rcis) •

Eski meb'us Hoca §iikru Efendi (Ikinci rcis)

Ulemadan Haci Mii'min Efendi (flz&)

Sinop:

Miiftii Salih Efendl (aVi)

Eski Miiftii Ibrahim Hilmi Efendi (a/a)

tncbolu:

Miiftii Ahmed Efendi (Rcis)

Arac:

Hafiz Ismail Efendi (Rcis)

Miiftii Hasan Tahsin Efendi (aza)

Kiire:

Hafi/. Osman Nuri Efendi (Rcis)m

173-15 Haziran 1919 tarihli "Aciksbz" gazetesinden naklen Nu-

reddin PEKER, a.g.e. sh. 30

174 - Nureddin PEKER, a.g.e. sh. 93

KADlRMISIROtil.U199

Kastamonu MUdafaa-i Hukuk Ccmiycti'nin yaymladigi su bey-annamc, Kurtulus Savasi'nin kazanilmasina ami! olan en mUessirsilahin, halkm imam oldugunu sarahalcn gosiermektcdir.. Boyle yUz-Icrce bcyannamc ncsrcdilmistir. Hcpsi dc, milletin imanma hitab cdiy-ordu. Bu onlardan sadccc bir ornektir:

"Kastamonu'nun Hamiyetli MUslumanlanna ve

Kahraman Delikanhl anna!...

Bismillahirrahmanirrahiym

"Va tesimu...(ayet)..."

Tttrk?esi: "Hepiniz birden Allah'in kitabina simsiki tutununuz.Birbi.rinizden aynlmayimz. Dilsmanlara karsi gUcunuz yettigi ka-dar kuvvet hazirlayiniz." manasina gclcn aycilcn sonra

Musliiman kardeslerL.AUahin bu emrini yerine getirmekgayesi ile insallahurrahman bu cuma gilntt Olukbasi'nda toplanaca-giz. BfltOn din kardesler hep bir arada goriisup damsacak, yekdige-imize karsi kalplerimizdeki uhuvvet ve rabitalar teyid olunacak,diismanlara karsi kuvvet hazirlamak icin lazim gelen kararlar hepbirlikte verilecektir.

Yan gelip vakit ge?irecek, yahud ye'se dusilp kadinlar gibi agla-yacak zamanda degiliz. Is gorecek zamandayiz. Namert diisman,her tiirlii uhudu ayaklar altina alarak giizel Anadolu'muzun bu sev-gili islam jwdumuxiui knpilawiii kn-di. Harfra-j is»r.*tm* JnVli ayak-lanm soktu. Giizel tzmir'imizde, Adana'mizda, tutusturdugu yangi-m Balikesir gibi kiymettar kasabalanrmza, Bursa gibi mukaddes?ehirlerimize kadar tevsi-i mel'anet etti. Gozlerimizi kaldmp daufuklara bakacak olsak yikilan, yak-dan Islam ocaklannm kizil alev-lerini siyah dumanlanni gorecegiz, kulaklanmizi verecek olsak, dag-larda inleyen binlerce yetimlerin feryatlarim, eninlerini isitecegiz.

200

SARIKU MOCAHtDLER201

Muslllman kardesler! Anadolu'nun kapilan tutusmus, yamyorken

biz buralarda atil, lakayit kahr rahat doseklerde yatar, derin uyku-

lara dalar da hif bir hazirhkta bulunmayiz. Hain dusman memleke-

timizi parfalamak, Islam 'in son yurdu olan bu gttzel Anadolu'yu

bastan basa fignemek istiyor. Eger biz mttslumanlar kayitsizhkla,

ihmalcilikle birbirimizi fekistirmekle vakit gecirecek olur isek, ma-

azallah bu yangin her tarnfa sirayet eder. Merhametsiz dusman,

yagh kundagini eline almis sokacak tutusturacak memleket anyor.

Nerede bir zaaf ve gaflet, hangi sahilde bir sikak ve nifak gorecek

olsa hemen orasini tutusturmakta ihmal etmiyor ve etmeyecek-

tir.Onun i^in ey musluman kardesler!... Gozlerini a^arak habl-i

ilahiye simsiki tutunmak, kalplerimizi birlestirmek, kuvvetlerimizi

toplamak hepimize farzi ayndir.

Adetleri binlere, milyonlara balig oldugu halde oliim korku-

sundan memleketlerinden fikanlan zelil milletlerden ibret almami-

zi Cenab-i Hak bize ihtar ediyor.

Yasamayi seven olilmden korkan ummetlerin sellerin getirip

kenara attigi saman ?6pleri kadar ehemmiyetleri olmadigim Haz-

ret-i Peygamberimiz Efendimiz, Miisliimanlar'in ibret nazarlan

oniine koyuyor. Dilnya'da olumlerin en acisi, dil^man istilasina ug-

ramaktir.Hakimiyeti elden gidip, esaret boyunduruguna diisen bir

millet giinde bin kerre olum azaplari ?eker de yine hayatim siiruk-

lemege mecbur kalir. Ciinkii yasamamak da elinde degildir. O za-

limler esaretleri altina aldiklan milletleri hayvanlar gibi kendi he-

saplanna isletirler. Diinya'mn yedi iklim, dort kosesinde siirii

sOrii ordularla getirilen renk renk mahkum milletlerin ne halde

bulunduklanm gozlerimizle gordiik. Biz sigirlanmizi, beygirleri-

mizi nasil kullamr isek, o zalim devletler de tahti esaretine aldik-

lan milletleri oylece kullanirlar. Bu zilletlere dusmemek, bu

esaret boyunduruguna girmemek ifin firsat elde iken dusman daha

Sinop Mudafaa-i Hukuk idare Heyeti

- Askorler, hocalar olmadan bir i§ yapamiyorlar -

uzakken hazirlanmak, daginik kuvvetleri bir araya toplayarak tan-

zim etmek biitiin miislumanlara farzi ayindir. Bilirsiniz ki, talim

gormiis, bin kisilik muntazam bir kuvvetin gorecegi isi, talimden

mahrum nizam ve intizamsiz on bin belki yirmi bin kisi goremez.

Yann i?in hazirlikh olmayan milletler hi? bir zaman yasiyamaz..

Yannki tehlikeyi bugunden hesap etmek, ona gore o tehlikeye karsi

hazirlanmak herkos igin f'arzdir.

Elhsrrrdii!:!kh, bugSn vil&yetimisdc buiunsrt y:g:t!cr, kahra-

-manlar binlere, onbinlere vanyor. Bunlan talim ve tanzim etsek,

dusmanin yiizbin kisisine karsi milkemmel bir ordumuz olur. Vebunu gftren diisman, sahillerimizin hi? birisine adim atmaya cesa-

ret edemez. Ciir'et gafletinde bulunsa bile avn-i Hakla bu nizam ve

intizam sayesinde kendisini perisan ederiz. Onun icin ey miisla-

man kardesler!... Istiklal ve saadetimiz ifin 9alisan fedakar httku-

I

2(G

SARIKIJ MOCAIllDLIiR

metimizin sttzflnu ttstun etmek memleketimizi du^man serrinden

korumak istiyor isek, elbirligi ile cah§ahm. Daginik kuvvetlerimizi

taplayahm, mahalle mahalle, krty ktiy, miisaid vakitlerde talimler

edelim. Cuma gtlnleri ise, dukkanlanmizi kapayarnk hep birlikte

resmi gecitler yapalim. Cuma gilnu zaten muminler bayramidir. OgUnu vatan "f millet i?lerine hasredelim. Silahlanmizi silelim. Ha-

yvanlanmizi besleyelim. BOlukler, taburlar teajkil edelim. Buttin bu

igleri kemal-i intizamla, gurultilsuz mitsHimancnsina yapalim. Bu

suretle biitun muhfirebelerde ^tthret alan biz KasUimonu'lulann.

mtldafaa-i din ve memleket icin milli bir ordu vucude getirmek hu-

' susunda ne kadar ehil ve fedakar oldugumuzu biltiin eihana gosle-

relim.

Ve ma tevfiki ilia billah....

5 Agustos 1920

Kastamonu Miidaf'aa-i Hukuk Cemiyeti !7S

Bakiniz btitlin faaliyctlcr na.sil ycganc vc en mlicssir kuvvct ola-

rak iman veed vc hcyccaniylc icrfi cdiliyor:

"...Cuma namazmi mlltcakip btitlin diikkanlar kapanmi^ ahali

feve feve "Amedan Cayin"na sjlap ctmistir. Her mahallcnin

camiinden cikanlan sancak altinda toplanan chli iman vc tevhid ondc

mill! mi/ika oldugu haldc Amedan Cayirma gcliyor vc vatanin rcha vc

istihlasi ugrunda vcrilccck bir i§arctc bakiyordu.

Binlcrcc halk bijyiik caddeyi doldurmu.$, kadmlar, cocuklar da"

bu mua/zam giinii les'id icin iclima mcydanina ko§u«;mu§tu. Zcngin

fakir bilumum halk mahall-i ictimaa ko§lugu gibi ba§la vali vekili,

vilayet mcktupcusu Fuad vc Kumandan O.sman Beyet'endi'ler ol-

duklari haldc bilumum erkan vc memuriyn-i hlikumct dc bu ictimaa

175 - Nureddln PEKER, a.g.e. sh. 232

KADlRMISlROfiLU203

isdrak cimi$tir."l76

"...Miiderris Coreksioglu Mehmed Emin Efendi'nin tesebbusii

He tcrtiplcncn bir gece toplantisinda onbc§-yirmi miiderris vc hocanin

gclecegini vc benim dc bu toplanuya gclcrck dusman i§g&Ii vc kOtUcmclleri hakkinda gttru§lcrimi soylcycrck bir konferans vermemi rica

ctmesi u/.crine bir hocanin cvindc yapilan to|)lantiya gilmi§tim.

Istanbul ve l/mir'in i§galindcn bUyuk tccssurc diisen hocalanmi-

za, grjrdiigiim vc isittigim aci hatiralari anlatarak M. Kemal'in etra-

finda fikir ve isbirligi yaparak kurtulu$un miimkiin oldugunu dclilleri-

ylc birlikte izah vc isbat ederek tenvir ctmi^tim. Miiderris MehmedEf'endi nin dc izah vc tcklifindcn sonra milli vc dint hisleri kabaran

hocalarin, milli miicadclcyc hizmct ugrunda yemin cttiklerini soyle-

mck vc bu vesile ile Mehmed Emin Efendi'nin acik vc ileri goru§lu-

lugiinu larih huzurunda anmak benim icin bir vicdan borcudur. Nite-

kim buyiik zafcrin sonuna kadar hizmcltcn gcri kalmami$lardir." 177

Hcmcn her taraRa "Miidal'aa-Hukuk" Ccmiycllerinin basmda ma-hall! din adamlan bulunuyordu. Mcscla:

Erzincan Miidal'aa-i Hukuk Ccmiycli kuruculari arasmda din

adamlanndan $u kimscler bulunuyordu: "Miiftii Osman Efendi,

Arabzade Ahmed Efendi, Ballizade Bekir Efendi..." 178

Bu ssahadcdcrin hangisini naklcdclim, sayfalar vc halta cildlcr

kafi gclmcz ki...'

"Bu muharcbat csnasinda isLihbarat'vc ia§cmizin pek mukemmel

176-8 Agustos 1920 tarihli "Acikgoz" gazetesinden naklen Nured-dln PEKER, a.g.e. sh. 233

177 - Nureddln PEKER, a.g.e. sh. 120 de yer alan Emekli AlbayMustafa ARSLANOBA'nin mektubundan.

178 - All KEMAU : Erzincan - Istanbul 1942, sh. 368

204

SARIKU MOCAIIlDLKR205

idarc cdildigi $u birkac sahifeden anla§ihyor:

tasedc: Miiftii Zade Hakki, Hafiz Kemal, Karaisali MiiftiisiiHaci Mehmed, Kinklidan Had Mustafa.

Istihbaralla calisan: Hflfiz Veyis." m"...Bu maksadla Vali Nureddin Pasa'nm muvafakat vc yard.mi-

ylc Izmir, Ayciin, Dcnizli, Mugla, Mani.sa vc Baiikcsir vilaycilcrinitcmsil cdccck murahhaslardan Izmir'dc bir kongrcnin toplanmasi ka-rarlastt. Egc'nin butlin "miiftii" vc bclcdiyc reislcriylc her kazadan iki

vclivalardan tic dclcgc l/.mir'c gcidilcr. Mill! Kiiliiphanc'nin BcylcrSokagindaki sincmasinda toplandilar. MUdalaa-i Hukuk-i OsmaiiiycCcmiycti'nin kongrcsi bu surcllc !7 Man 1919 larihindcmiizakcrclcrine ba§iam;§ oldu..."

1 '°

Kurtulus Saya§i vc ona tckaddiim eden giinlcrdc Trakya bolgc-sindc ccrcyan eden cali$malan gayci mufassal bir surcllc ya/.anTevfik Biyikoglu, bu bttlgcdcki mahalll din adamlann.n hizmct vc fa-aliycllcrini gcni ? bir surcttc naklctmcktcdir. Islanbul'un isgali iizerinc

31 Marl 1920'dc toplanan Luleburgaz Kongresi'nc istirak eden dinadamlahiu: "Miiftu Mestan Kfendi (Edirnc), Mustafa Asim Efendi(§arkoy), Haf.z Kmin Efendi (Kcsan) m olarak zikreden yazar dahasonra 4 Mayis 1920 de loplanan "Biiyiik Kdirne Kongresi" zabilla-nndan Tckirdag Muitiisu Hilmi Efendi, Edirnc Muflusii MestanEfendi vc Saray Mufliisu Ahmed Efendinin nasi! bas. rollcrdc bulu-Hacafc in: &SJg<x!c& ::wc^c;cyi y(irtJWikfcci»c <Jsir^k<icgcri; biigilcr

DestS,":^slf. 5UeSa

'^"^ Adana " lann Kahraman "k

193018° "

°*m BAYAR: Ben ^ YaZd 'm"

,S,anbul 1967'C 5

<sh -

136, Ankara^B 'Y'K06LU: ™** Milli M"cadele

"C

" '• *

Trakya'daki mucadelede biiyuk olciide emegi gecenlerden

Edirne MuftClsu MESTAN EFENDi

vcrmcktcdir. Aslinda hi<; birinin tcrk vc ihmaline gonliimiiz razi olma-

masina ragmen, sayfalanmizin miisaadcsizligi yiiziinden bunlardan sa-

dece bir ikisini naklclmoklc iktifa cdcccgiz:

Milliyelci bir muliunun sttzlcri:

"Saray Miiftiisii Ahmed Efendi-...Ozerimize dii^en vazif'e,

memleketimizi muhaf'aza ve miidaf'aa etmektir. Bu hareketimizle,

padi^ahimiza isyan etmi; olmayiz. Ha§a! Ben din kardesjslerime ha-

kikati soylemek isterim. Bir Tilrk dil§iinemem ki, cihaddan kafin-

sm: Diin bir miiftu gilcenip ?ekildi. Onun gonlil ahnsin, butun miif-

tuler bundan memnun olacaklardir. D u § m a n istila

tehlikesi olan bir yerde cihad farzi

206

SARIKLI MOCAHlDI.HR

ayndir. Biz mukavemet etmezsek Padi-fah'in emrinden ay r i 1 m ]S p 1 u r u z . Hem biz,

taarruza ugramadan muharebe edecek degiliz ki... Hazrrhk yapa-cagiz. Hazirlik yapmak, Devlet ve Millefe Hilafet Makami'nabaghhg] saglamaktir. Bosu bosuna oturursak miskinlik ve zilleti

knbul etmis oluruz. Elimizde olan mal, mulk, dusmana gececektir.

Ifinizde baska turlusilnu iddia edecek var midir? Cihadin gaze] olu-su, tslamligin serefini yukse-ltmesindendir."

.Miiftii Ahmod Efendi, kongredeki muftulere donerek sordu:

-Oyle degil mi hocnefondiler?

Hepsi birden cevap verdiler:

-Hay hay, oyledir, Efendi Hazretleri!

Miiftii Ahmed Efendi, sozune soyle devam etti:

-Biz de, sizden rica ederiz, canimzi ve mahmzi esirgemeyiniz.Bugun bundan cekinirsek, Yunanlilar hepimizi, zorla askere alirlarve kardeslerimize kars, kullamrlar. Izmir'in bir tarafma gotilrilrler,

bir sey yapamayiz. Ben Makedonyah bir Tilrkum; dtisman, akra-bamdan on be? ki?i sunguledi, gucltikle kurtuldum. gal,sarak butehlikeyi ortadan kaldirmak miimkundur. Soztlm bu kadardir." 1H2

"...Babaeski Miiftusu: - Musterek karar, karsihkh giiven de-mektir. Karanm1Z

, mudat'aa, sonra seferberlik, arkasmdan gerekir-se dftniismektir... Benim aklim pek ermez. Gazetelerde gordurn. Ge-cenlerde D'Espere mi, Vespere mi, buraya bir kumandan gelmis.Ute o adam demis ki: "Size teblig edilecek emirleri, size, zorla ka-

182 - Tevfik BIYIK06LU: a.g.e. sh. 272.

KADlR MISJROflLU207

bul ettirecegiz. Siz de kobul edeceksiniz!"

Demek ki biz tehdid altindayiz. Bu da mudafaayi icab ettirir,

uzun uzadiya dilstlnmeye luzum yoktur.

Sozum bitti.

-Yasa hoca Efendi, sesleri..."m

Bir kac $ahadct daha:

"Molla Halid Pehlivan, Taskopriilii Riza (Paksoy), Gebes

Mustafa, Rifat Hoca ceteleri kisa sure icinde Miidaf'aa-i Hukuk

Cemiyeti'nin gorilsune uygun milis ceteleri oldular..."

"Yunanhlarla onlara yardnnci yerli azinlik cetelerinin zorla-

diklan Geyve Bogazi, Ankara'ya bagh Mill? Birlik Kuvvetleri ve

Hafiz Fuad milis kuvvetleri ile yenilgiye ugratilmistir..."'

Yukandaki nakillcrdc adi geccn vc l/mil havalisindc hizmetto

bulunmu.^ olan Halid Molla, Rifat Hoca (Molla) vc Geyveli Hafiz

Fuad Efendi'lcr hakkinda bir gorgii ijahidi olan "Kocaeli Tarihi ve

Rehberi" isimli cscrin yazari186 daha fa/la malumat vcrmcktedir. Bu

eser lzmit'te Osman Nuri Efendi, Hafiz Mehmed Efendi (Kara

Hafiz), Hafiz E§ref Efendi, Haci Maksud Efendi, imam Mehmed

Ali Efendi,lii7

Gcyvc'dcn Hafiz Fuad Celebi, Hoca Bekir Efen-

di...188

v. s.'nin hizmct vc faaliyctlcrindcn dc bahsctmektc vc tafsilat

1 83 - Tevfik BIYIK06LU: a.g.e. sh. 272.

184 - Avni Ozturk : Izmit Tarihi Istanbul 1969 sh. 160185 -a.g.e. sh. 163

186 - Bkz: Rifat YOCE: Kocaeli tarihli ve Rehberi izmit 1945,

sh. 72, 75, 99.

187 -Bkz: a.g.e. sh. 108-110

188 - Bkz: a.g.e. sh. 99 ve miiteakip.

2()8

SARIKU MOCAHiDUR

vcrmcktcdir.

*£**£?T1"1""™ yntanda nakta,isim« ***~viMon dm adamlarmin tamalcrini icvsik vc iflklc cdcn kniml

209

uguNci) BOLUM

ANKARA'DA MILL! MECLIS'INAgiLI§INDAN ZAFERE KADAR

I - M E C L I S I N A C I L I § I

:

AnkaraMiidalaa-i Hukuk Ccmiycti'ni Ankara Miiftusu Ho-

ca Akif Kfendi, Hoca Rd'at Kfendi (Sonra Diyancti$lcri

Rcisi) vc a/kadajlan kurmusjar, Er/urum vc Sivas Kong-

rclcri,

ninkabiilcUigiprcn.siplcrdatiilin(ic<;ali§iyorlardi.

Bu sirada Ankara'ya vali olarak tayin cdilcn Ziya Pasa, Miiftii

Rifat Kfendi'nin kcndisini ichdid clmcsi Uzcrinc Eskischir'dcn geri

dondii. gunku aradaki ya/ismalardan Ziya Pa§a'nin Kuvva-yi MiUiye

cali§malanna imkan vcrmcycccgi anla^hyordu. Bu yiizdcn diisman

tazyiki alUndaki Istanbul Hiikumcti Rifat Hoca'yi giyabcn idama

mahkum etti. Tarn Istanbul Mcclisi Mcb'usani'nin ycnidcn toplantiya

caginldigi zamandi. Secilen mcb'uslar her taraftan lsianbul'a gitmcye

ba§lami§lardi. M. Kemal Pasa isc, Sivas Kongrcsi'ndcn sonra faali-

yetine, ne yolda ve nerede devam etmesi Iazim gcldigi hususunu du§Q-

fe, m

210

SARIKU MOCAHtDLHR KADlR MISIROtiLU211

nUyomu U»m bu sirada Istanbul* gitmekte olan mcbuslarla temasmkan. bubbdmck icin bir guzcrgah olan Ankara'ya gitmek JZ2go , Bu husus, MM*m Efend , ilc muhaJc^ffijkatr a

u

r

mc;r

ydi - Ko,ordu Ku,nandani <,a kcn«« -**toda^AU Fuad Pas, (Cebcsoy) idi. Esasen All Fuad Pasa'nm ihti-ar abas, *smaI1 Fa*, ftfc Sivas Kong^nc kJ J"ct,o Kuvva-y, Mil.Tyc safmda ycr alm.sf.M clindc birLj

bulunan oglunun muzahcrctini tcmin icin O'nu .Sivas Kongresinc rcis

ZmTv l

KCVVdcC ,>c,irlmi?tik

' Bu-~^K

u'

h »

a5a'nm ^^ Hk ad 'm<'^>,layan hakim iyettevr, bunu an cmijtl. Buna ragmen AH Fuad Pasa'nm (Ccbcsoy)k dtsm.n

.s,n,r arkada* o,u5u vc Ankara'™ gUxcrgrl vc rnerkSlurumda bu,unu,u gibi scbcplcr yfcUnden Ankaray, Taaliyot mcrkohalinc gctirmcyi dU§UndU.

M. Kemal Pap, ,fi Arallk I9I9 da Anka ,,,I]lardan^^^ccvaplar Uzcnnc oraya gitmek (izcrc Si vas'tan aynld,. Yolda "HanBekhs a ugrayarak burada ikamct ctmekte bulunan »Alevf vc'

ektas, §eyhleri"nin yardunlanm saglamak istcdi. zaman

tTZ Tu Ce,ebi Cema,eddin mndi>

bck^Ilcri"ki *

s

B kta§ Ded e Postu Vekiii Niyazi „aba k„; M . Kema ,

dC

vaffak.yct cldc cdcbi.mck icin chlisunnct ulcmas, yanmda onLtu vc htsstyaUanna uygun bir sckildc harekct ederek nam" veduaiarla g nU ,lcrini k«a yolunu tuUug. gibi burada da«££lenn usluplanna uyarak samimi bir hava ihdas et.ni.tir:

"...Celebi'nin konagina gcldiktcn sonra sclamhga gtrdiler Biraz

g«Mer. Bu dfawn muhtcscm salonunda muhtcscm bir sofra kurul-

2- T ,

%i"- 1 CCm " ba§,am,5t'- *** **" baki efcr-hi* ed.yor.ard, Bunlar Celebi'yc kendi,eri„i adak etmis gayet g

zcl bakirc kizlardi. Ayin-i com basjadigi zaman Cemaleddin Eferidi

ba§mdaki yesil sarigi cikanp bir rahlcyc koymu§tur. Atatiirk:

-Celebi Efendi icmcz misiniz?

-lemiyorum. Fakat sizin §crcfinizc zchir dc olsa iccrim, diyerck

birkadch icti. Bu gece salonda yenilip icildiktcn sonra Mustafa Ke-

mal'i harem daircsindc misafir cttilcr.

Sabahlcyin £clebi'nin daircsindc Haci Ikktas Veli'nin kabrini

ziyarctc gittilcr. Sandukanin iizcrindc ycsjl vc yazili birortii v'c bircok

ycrlcrindc pcs.kirlcr buiunuyordu. Ortiiniin ucu opiilcrck ul/.im cdiliy-

ordu. Ziyarcltcn sonra Mas Bahcc'dc bulunan bir ko§kc girildi. Burada

nci'is mczclcr vc \u$ kadchlcr icindc iykilcr icildi. Canlar hiznict ctti-

lcr. Rakidan sonra mcydan cvindc bir yemck sofrasi kurulmu.lu. Yc-

mcklcr bakir sahanlarda vc bir mesjn ortiiniin iizcrinc cli/.ilmi.'jti. Bura-

da yemck yendikten sonra "Kirklar .Vlcydam" gc/.ikli. Bir mihrap,

mihrabin yaninda Selmani Pak kiirsusii, bunun Onundc kara post yani

"Dede Babalik Postu" buiunuyordu. Dcdc Babalik postuna Bck-

ta^ilcrin babasi oturuyordu. Fakat bu zamanlarda Dcdc postu bo^tu.

Sultan ikinci Mahmud /amaninda Ycniccrilcrlc Bckta^tlcr dc birlc-

§erek isyana i.tirak ctliklcrindcn, kara post sahibi Dcdc Baba da oldii-

riilmu§tu. Bir daha bu posla Baba gelmemi§. Dcdc Babanm ycrine Ki-

lcr Evi Babasi, Bcktasi Babasi taniniyordu.

Nivazi Baba da, Dcdc Babalik. vckilliliSini yapmakta idi. An-

cak Haci Bcklaij'a, Istanbul laraiindan bir Nak^ibcndt ^cyhi gondcrili-

yordu. Bu zamanlar bu Naksjbcndi ^cyhi Halcpli Haf'iz MehmedEfendi idi. Bu §cyh Bcktii^ilcr'in hie bir isjnc kan§miyor, nc ayin-i

ceme ve nc de, digcr, mcrasimlcrc i^lirak ediyordu. Yalniz Istanbul

Hiikumcu'nin miimcssilligini yapiyordu

-fj'i jAtotu.rJf .jKirklar !M6y*wm(laki,.a.sjl>/-!eyhalan,okudUi'MihrabiB,

212

SARIKLl MOcAHlDUiR KADlR MISIRGOLU213

iki urar.ada km, Mohammed icvhatomdan soma .,,„ i,c-

„itP»m«» ,„ tffa ym„ H Faka, MM* omar,(WmXAtatiirk, Niyn/i Baba'ya doncrck:

-Kbubekir, Omer, Osman ncrcdc?..

Dcyincc, NiyazlBaba da ohiki dilimli lacmi ajagi egeick:-Bunlann hcpsi camiyc namaza gitUler!

A,y^~CamidcK.rklarMcydanrn.nyanmdabulunuyordi,

Atatiirk K.* ta, arm Akyaxd, dedikleri rakdarin,, K.zddCi £,rap am klcnCetebi Cemaieddin Efendi, Bcku,^ Babas, Sam, l iy£'££ 16hu us, sOrelte goriistuktcn sonra, onlardan kcndi.siylc hcrabc ! scaklanna soz akli..."IKy

^wtl vai,§a-

mtsurtint^T^ V°A ' CVl,Crdcn hcr ™" Malan-

laikhk g.bi ycm vc yabanci bir umdc gcUrmck lizcrc bulunmasmdandplay, dml mesclclerde yukanya naklcdilen saurlardan daS3£gSfi^ aIc

^ vc bokta^en bu busJy^f^'etm,^r. Bu ,5e memurettigi Alba, Hiisameddh, Erturk bu mcscleyi hat.rannda §oy lc anlaimaktad.r:

"...Din unifl mcnsuplann.n bu gayrctlcri "Lozan Sulhu"nun akdmdcn sonra da ise yaraimst,. Biiyuk Millet Mcclisi'nin cc ,id Ma-da Birincl" vc "ikinci Grup" .micadclosi devam cdy^ k J

Kept.. Banter Anadolu'nun baz, mmtikalannda yas.yan Yoriiklcre Somere, baz, yerlcrdc tabular nan,^J^kJ^'^18.9-,Enver Behoan §APOLYO,Wm&m !./-»>' <;;i,jii (.

minlikalarda Abdal nami vcrilcn ziimrclcr ki, alevilerdir, bunlara isli-

nad ediyorlardi. Biiliin bu gruplar o zamanlar Kirsehir civannda

ikamct cdcn Hacibcklas. Nahiycsindc ycrlc$mis. Celebi Cemaieddin

Efendi'yc bagli idilcr. Mumaileyh ijahsan, HQrriyct vc ItilaT Firkasina

intisap etmis, vc ctrafina kalabalik bir ziimrc toplami§u. Biitiin etrafin-

dakilcr, Anadolu'yu, ItilAf dcvlcllcrindcn Mustafa KemaTin degil dc

Cemaieddin Ef'endi'nin kurtaracagma inanmisjardi.

Bcktasilcr de Istanbul vc Anadolu'da ittihat vc Tcrakki Firkasi'na

mcnsuptular. Bunlar da daha ziyadc Islanbul'da loplanmislar, Cema-

ieddin Efendi /.umrcsinc aksi ccphc almislardi. Mcclis'in ycnilcncccgi

sirada Ankara'da Erkan-i Harbiyc'nin gizli istihbaralinda calisiyor-

dum. Mustafa Kemal Paga Ha/.rcilcri, bcni Cankaya'daki ko.'jklcrinc

caginmslardi.

- Hiisameddin Bey diyc buyurmuslardi. Biiyuk Millet Mccli-

si'ndc ikinci grupa mensup mcb'uslar muhalclcti artirdilar. Hcr tiirlii

akil vc havsalanin almiyacagi !>cylerc kadar dillcrini uzanyorlar. Bu

scbcplc nazik devirde Mcclisi ycnilcmcgc karar vcrdim. Yakinda inti-

bahata giri§cccgiz. Fakat tsianbul'daki din mcnsuplanni bcktasjlcri,

medrese hocalarini, kiirsii vaizlerini bu Kirschirli Cemaieddin Efendi

kandirmt§, biitiin alcvilcrin rcylcrini ona vcrcccklcrini habcr aldim.

Sen bektasisin. Gorcyim scnin bcklasiligini. Hcmcn kalk tstanbul'a

git, bunlarin arasina gir, bizim maksadimizi anlal, onlan bizim tarafa

kazan.

Mustafa Ki'iTi;il Pasa hi)/rrJ)or'irto. /i(vjim ki:

-Pa§a hazretleri, emriniz basim iistundedir. Yalniz bu bektasjleri

ve alevileri kazanmak icin, benim cvvcla Kir§chir civarindaki Haci-

bektas. Nahiyesi'nc gilmem lazimdir. Ciinkii orada Haci liektasi Veli

Hazretleri'nin tarikatmi idarc cdcn vc dede baba makaminda bulunan

ve halen kiler babasi olan Salih Niyazi Baba Efendi ileckmckevi

binastnda halite mertebesinde bulunan Kerim vc asevi binasindaki

214

SARIKLIMOCAHIDLKR

&£? rstas***« »- »*

KADlR MISlROtfLU215

siinni olanlannca ckseriya vc labii olarak tasvip gttrmemisUr. Fakat

bunlarm bircogu Oncclcri dilsman tchlikcsi kar§isinda muhalefctlcrini

ciddi bir cati§ma scklinc gclirmcnin vaUin mcnf'aatlcrinc mUgayerctini

mlilahaza cdcrck onunia bcrabcr olmuslardir. Fakat bu durum zafcr-

dcn sonra oldukca dcgismi$tir. Halbuki, Beklasjlcrlc O'nun arasinda

daha Ankara yolunda basjiyan bu dostluk vc tcsjiki mesai sadcce zafc-

rc kadar dcgil, O'nun vcfalina kadar dcvam etrni§tir. I?1

. Bu alakanin

O'nun hayatinda cesitli tczahiirlcrini gormck mUmkUndllr. Mcscla: M.Kemal Pasa'nin cocukluk arkada$i vc hcmcn hcmcn biitiin askcri ha-

yalmda O'nunla bcrabcr-olan doktor Hasan RAgip (Ercnscl) Baba,

vcfalina kadar (pankaya KOskii'ntin hususl dbklorlugunu yapmi$Ur. 19Z

Birinci dcvrc mcb'uslan arasinda da bir kac bcktaji mcb'us vardi.

Dcnizli mcb'usu Hiiseyin Ma/.lum Baba bunlardan biri olarak, dai-

ma M. Kemal Pa$a ilc fikir, his vc rcy bcrabcrligiiuic fculunmuglur.

Mcclis acildigi zaman vauinin bircok kttsclcrindcn icbrik tclgraf-

lari gelmi§ti. Bunlar arasinda : Salih Niyazi Baba Uirafindan gondc-

rilcn tclgraf193

Haci Bektas. Veli Dcrgahi'nda Mcclis'in acilisj

munascbctiylc Ankara'ya imtisalcn yapilan bir mcrasimi hikaye cdiy-

ordu. Bu tasvip vc berabcrlik inkiiaplar safhasinda da bircok kcrclcr

tczahiir ctmi§tir.I94

Ankara Mudafaa-i Hukuk mcnsuplan ba§ta Rifat Efendi olmakiizere M. Kemal Paja'ya miikcmmcl bir karsdama mcrasimi hazirla-

miglardi. Bu program gcrcgincc yapdan hazirhklardan biri de "Sey-

190 - Albay HOsameddlr, ERTOrk, a.g.e. sh. 523,

191 - Doc. Dr. Bedri NOYAN: Istiklal Savasmda Bektasjler2 Temmuz 1966 tarihli Yeni Gazete.

1 92 - a.g. gazete.

193 - Bkz: Zabit Ceridesi - C. 1, Ankara 1940 - sh. 93194 - Do$. Dr. Bedri NOYAN. a.g.g.

216

SARIKLI MOCAIIIDIJJR

men Alayi" kurulmasiyd.. Bu Oguz Turklcri'nin felflih'dan Oncemev-ciid olan vc islam'dan sonra da islamiic§iirilmck surcliylc dcvam ctti-

rilcn nevi §ahsina mlinhasir bir an'anc idi. Fcvkaladc /amanlarda kuru-!ur ve milli birligi ycnidcn icsis cdccck bir bas clrafmda toplan.lmakgayesi takib cdilirdi. M. Kemal Pa*a igin hususl olarak kurulmusbulunan, "Seymen Alayfna kat.Iarak o giinii ya^ayanlardan Yagciog-lu Fehmi Efe bunu $ttylc anlatmaktadir:

"....Scymcn kizilca gllnlcrdc dU/.iiiur. Her zaman olma/.. Diigun-Icrdc milli elbisc giyilir. Buna da Scymcn dcrlcr ama, bu Scymcn Ala-yi dcgildir. Scymcn Alayuida dint mcrasim vardir vc muhakkak kur-ban kcsilir. Kurban kcsilmcdcn Scymcn kalkmaz. Bir zamanlarAnkara'da Halid Efe admda birisi zamanmda Scymcn du/ulur, fakatkurban kcsilmcdcn alay yiirliyiisc geccr. Adctlcrdcn birisi cksik oldu-gunugOren Halid Efe kurban kcsilmcdi mi? diyc sorar. Hay.rccva-bini alinea, o haldc Scymcnlcrin kurbani benim! diycrck ycrc diisiip

dcrhal ttli)r...Bu scbcplc hi/ ata tOrdcrinc cok riayct ederiz, onu ayncnyapmaya cahsinz. Esascn cksik bir 5cy yapacak olursak, ihtiyarlar ar-tik ata Lorclcri bozuldu, biz yasayamayiz, dcrlcrdi. Bunun icin her scyilamam yapanz.

Scymcnlcr Hacibayram Camii Online gclirlcr. Seymen duasi Ha-cibayram Seyhi vc imam! larafmdan yapilmaz, ancak bu duayi kayy-um dcdclcr yapardi. O gun kayyum dede duayi yapt. vc Haci Uay-ram-i Veil turbesinin gcyik boynuzu asm kapisi bnundc bir dekurban kcsildi.." I9S

M. Kemal Pa§a'yi karsilamaya cikan Seymen Alayi'mn arka-smda tarikat mcnsuplari ycr aliyordu. Bunlar, "Mevlevi", "Sadi",

1 95 - Enver Behnan §APOLYO, a.g.e. sh. 363.

8Su

Ankara'nin muvaffakiyet elde etmesi, halkm itimad ve tevecciihu-ne baghydi. Bu itimad ve teveccuhu saglamak icin Birinci B.M.M.'e

her mezhep ve tarikatin ileri gelenleri toplanmisti.

Yukanda bunlardan ikisini goruyorsunuz.

§emseddin Yesil'in §eyhi Erzurum MebusuMEHMED SALlH EFENDi (solda) ve Denizli Mebusu

MAZLUM BABA EFENDi (sagda)

"Rufai", "Kadiri" vc "Naksibendi" dcrgahlari mcnsuplan ile HaciBayram-i Veli miiridlcri vc bir kisim da ahilcrle "Kizdbas" vc "Bek-ta§i"lerdi. Ankara'da en cok mensubu bulunan "Naksjbendi" tarikati

idi. Bunlann o zamanki seyhlcri Topicu §eyh Efendi, Sadilerin seyhi

§ali Efendi gibi §cyhicr ve digcr tarikatlann ileri gelenleri bu kafile-

nin Oniinde geliyorlardi.

218

SARIKLI MOCAUlDLER

Bililin Ankara halki Dikmcn sirllarmi tulmus sabirsizlikla bcklc-

mcktc ikcn, yolcunun gclmcklc olclugunu bildircn aci bir korna scsi

duyulilu. Alki§, Yasa!... Varol!... scslcriylc "(Jiizel sesli hafizlarm

okuduklan salat ve ezanlar birbirlcrinc kansjyordu.

Halkm bu co$kun galcyani karsisinda M. Kemal Pa§a, 90k $a§-

km vc hcyccanli idi. Bu karsdamamn digcr tcfcrruatmi naklctmiycrck

dim motiflcr iizcrindc durmakla iktifa cdiyoruz.

Ankara ulcmasi simdiki Dil-Tarih FakUltcsi'nin bulundugu ycrdc

topluca bulunmakui idi. M. Kemal Pa§a yanlarma gclincc, hcpsinin

bir bir cllcrini sikii. Kcndisini Ankara'ya dAvcl cdcn Muftii Rif'at

Efendi'yc iliil'aiclii. Oda, urkadasjari adma "Hos/gcldini/.L." diycrck

kcndisi ilc birlikte gah§maya dairazim vc kararlarmi bildirdi.

Miiftij Rif'at Krendi, bir ka<; giin sonra biiliin varim yogunu da

M. Kemal Paga'ya vcrmck surctiylo O'nu maddi olarak Sultan

Vahideddin'dcn sonra ilk ciddl surcttc dcstckliycnlcrdcn biri olmu§-

lur. Bunu, dcvrin kulagi dclik bir gazciccisi olarak yasamis bulunan

Nizameddin Nazi!' Tepedelenlioglu'ndan dinlcyclim:

"O gunlerde bu pek bilyilk bir para idi. Mustafa Kemal Pa-sa, kcndisine b&yle bir yardimda bulunmami? olsaydi bile AnkaraMuftusii gibi ozellikle birinci Meclis boyunca pek biiyuk bir siyasi

onem if'ade edecek olan ve hele Mustafa Kemal in Ankara'ya ilk

vansmda halk uzerindeki niif'uzu ile oradaki Kolordudan mutlakadaha 90k kudretli bir rol oyniyan muhterem bir zati, getirdigi paraVikiiiini eiiue veieiek:

-Git. Mazhar Miifid'i gor. Kasa odur. Parani ona teslim et!

Deyipyanindan dehlemezdi.

Dehleyemezdi.

Bu sahne, bizzat Atatttrk'un anlattigina gfire soyle cereyan et-

mistir:

Milii mucadeleyi ma'nen ve maddeten en gok destekleyenlerden biri

olan Ankara Muftusu RIFAT EFENDi(Zaferden sonra ilk Diyanet Isjeri Reisi olan RIFAT BOREKQJ)

"Muftii efendi hazretleri hakikaten tam zamamnda imdadimi-

za geldiler. Hizvr gibi imdadimiza yeti.?tiler. Odaya girdikleri za-

man tabakamda iki tane sigaram kalmisti. Rifat Efendi Hazret-

leri pek siskin bir mesjn torbayi iki elleri ile tuttuklan icin yardim

edeyim dedim. Torbasini vermedi. "Selamiin aleykiim Pasa" diye-

rek hasir iskemlelerden birinin ustune koydu. Ve gozlerimin icine

bakarak Eviadim, dedi, senin ne yapacagint pek biimiyorum. Pa-

kat millete ve vatana hizmet etmek istedigine inaniyorum. Paran

olmadigi belli oldu. Kotii giinlerim icin bugiine kadar biriktirdigim

biitiin param bu torbada idi. Bir parcasim ayirdim. Kalanim sana

getirdim. Bunlari al, afiyetle kullan. Ben, hayir duami senin him-

metine kanstiracagim. Allah encamimizi hayir eylesin."

220

SARIKLI MOCAHlDLKR

Bu sftzleri ben kulaklanmla duymu?umdur. ttstunu de ben-den degil birkac yd fitesine kndar hayatta olan Recep ZiihtuBey'den sflyle dinleyebilirsiniz:

"Ben Mashar Miifid, Memduh, Nizam masa basinda otur-makta idik. Kap, birdenbire a9ildi. Pasa hizla iceri girdi. Elinde birtorba vardi. Onumdeki tozlu masa ustttne basa?agi fevirip boca et-

ti.Baktikbirtibekaltin.

-<?abuk sayimz bunlari!

Dedi vecikipgitti.

Rilya mi gfiriiyoruz gibilerden baki ?tik ve acele acele saymayakoyulduk:

Tarn sekiz yiiz (If tane idi.

...Ve hepsi cil cil Reijadiye." mScymcn Alayin.n idarccilcrinden Glive?'Ii Ibrahim bir clindc

bayrak, digcr clindc akin islcmcli bir pala oklugu hakic aiay.n ttniindcduruyordu. Gogsiindc dc hamay.l scklindc bir "Kur'an-i Kerim" asiliidi. M. Kemal Pasa kcndisinc yaklasarak, 'Kur'an-i Kerim ile bay-ragimn ucunu opijp ba$ma koydu."

Yollarda birikmis olan halkin coskun alkis vc tczahiirati arasin-dan gcccrck'Uac. Bayram Camii 'nc gitti. Tiirbcyi ziyarettcn sonrav&ym v™a»im goMi mk kotljgm rtr„ (wi $ami^ Bij kR,ahah|akarsi Medreseler Miidiirii Hoca Tahsin Efendi, M. Kemal Pa-sa'nin Ankara'ya gclmcsinin millet vc memlcket icin hayirh olmasinidilcycn veciz bir dua* yapti.

GaZe!2;2tr^S,

nSDELENUoSUJ-Yenl lsl»bul

KADlR MlvSlROftLU221

O'nun Ankara'ya gclmcktcn maksadi, burada bir milli Mcclis top-

lamak dcgildi. Bu husus "Nutuk" da dahi bcllidir.m

Asd maksad, Sivas Kongrcsi'ndc "Anadolu ve Rumeli Mudafa-a-i Hukuk Cemiyeti" adini alan ccmiyctin bir ncvi mcrkcz idarc hey-

cti olan "Hey'et-i Temsiliye" icin burasim mcrkcz (Ussiil harckc) yap-makn. Fakat hadisclcr burada bir mcclisin loplanmasini icabcttirccck

bir scyir takibctmistfr.

Hcy'ct-i Tcmsiliyc'nin Ankara'ya naklcdildigi ccmiyctin subeleri-

ylc birliklc Haci BckUij'la Cemaleddin Kf'endi vc Mudki A§ireti

Reisi Haci Musa Bey gibi ileri gclcn tarikal scyhlcrinc dc bir lamim-1c bildirildi. Her tarafla bu liususla muhabcreyc giri.-jiicrck Ankara'nin

mcrkczi durumundan istifadc odildi.

Eklc mahdud bir askcr? kuvvct vardi. Garp, $ark vc Giincy'dc

Kuvva-yi Milliycci cctclcr, ccphclcr tcskil ederck diismanla bogus-

maktaydilar. Biitun daginik kuvvctlcrin idarclcrini bir mcrkczc bagla-

mak vc bu surctlc muniazam, disiplinli bir askcri leskilat kurmak gcrc-

kiyordu. Tabiatiylc cvvclcmirdc cldc mevcud saglam kolordulardan

istifadc cdilccckti. O, bunlarla mc$gul iken Istanbul'da 12 Ocak 1920de Mcclis-i Mcbusan acildi.Bu mcclis 28 Ocak'ta maruf Milli Misaki

tanzim vc ilan etmislir. Milli Misaki uinzim eden Osmanli Meclis-i

Mcbusani bu misakla direnmenin fiili vc hukuki ilk adimini atmis veTurk Kurmlus Savasin'a tcmel tc§kil cdccck hedef fcdakarlik vc mu-kavemctin hudud vc sartlanni sarahatle tcspit ctmis oldu. Nc yazik ki,

Ingilizler'in bu mcclisi siingii zoruyla dagitip ealisamaz hale gclirmesi-

yle bu hamlc duraklamis vc tslanbul'da cahsmasina imkSn kalmayanMeclis-i Mcbusan'i n her tiirlii tchlikcdcn salim olan Ankara'da loplan-

197 - Mustafa KEMAL: - Nutuk - Ankara 1927. sh. 207

222

CI

SARIKUvMOCAHlDLBR

masi fikri dogmustur. Bu mcclis Istanbul'dakinin devamimahiyelindedir. Bsasen Ankara Meclis-i Mcbusam da ac.hsmdan he-men k.sa bir muddct sonra Istanbul Mcclisi Mcbusanimn tanzim elmis.oldugu ayni "Misak-, rVlilli uzcrincycminctmisiir(18 Haziran 1920)

Median Ankara'da yeniden toplanmasi dttsttnecsinin dogmas.Ozerine mcbuslardan kacabilcnlcr, Ankara'ya gclmcgc basladdarMcclism burada toplanabilmesi icin gerekJi davct Istanbul Mcclis-iMchusan.'nm Rcisi Celaleddin Arif Bey tarafindan yapilmak gcrcki-yordu. Kcndjsi dc isgal alUndaki tstanbul'dan kacmis vc birkac arka-dasjyle biruktc Ankara'ya varmak Uzcrc yollarda bulunmakla idi Ozaman tstanbul'dan Ankara'ya gecmck Oylc kolay dcgildi. Ciinlerccsurcn mcsakkalli bir yolculuga vc bir cok di^rhan ichlikclcrini atlat-maga bagl.ydi. Bu yii/den Celaleddin Arif Hey vc arkada§iar.yla an-cak "Du/ce"yc vastl olmalarindah sonra ifiibat saglantp muhabcrc cdi-lebddi. Zaman ka/anmak icin rhcbuslanri M. Kemal Pa§atarafindan daveti hususunda ittifak has.l oldu. Bu suretle meclisinAnkara'da toplanmasi vc bu toplariliya istirak cdccck mcbuslann sc-cimlcnnc miitcallik hususlarda Mcclis'in Ankara'da toplanma maksa-dmi bchrtcn su tamim buiiin vilayet vc kolordulara gonderilmisti:

•KOLORDU KIJMANDANIJGINA

Makarr-, Hilafet-i Islamiye ve Payitaht-i Saltanat-, Osmaniye-nin Diivel-i I'tilafiye tarafindan resmen isgali kuvve-i tesriiyye veadliyye ve icriUyyeden ibaret olan kuvva-y, selase-i devleti muh'teletmis ve bu vaz'iyyet kars.sinda ifa-y, vazifeye imkan gmemediginihukumetce resmen teblig edilerek Meclis-i Meb'usan dagdrmst.r§u halde Devlet-i Osmaniyye'nin tahlisini te'min edecek tedabiri te-

TCWMgHfl I

\mi i

KADlR MISlRofll.U223

emmiil ve tatbik etmek tizere millet tarafindan salahiyeti haiz bir

meclisin Ankara'da ictimaa da'veti ve dagilmis olan meb'usandanAnkara'ya gelebileceklerin dabi bu meclise istirak ettirilmesi zaruri

gorulmiistttr. Binaenaleyh zfrde dercedilen talimat mucibince inti-

habatin icrasi hamiyyet ve ru'yet-i vatanperveranelerinden munta-zirdir.

Daha sonra secimin §ckli vc §craitini tadad eden bu bcyannamehey'ct-i temsiliyc namina M, Kemal imzasini uisjmaktaydi.

Celaleddin Arif Bey'lc arkadasjannin bu hususta muvafakatleri-

nin alinmis, oldugu da vilayet vc kolordulara ayni §ckildc teblig cdil-

mi^tir. Bundan maksad, toplanacak meclisin ayri bir mcclis olmadigi,

Istanbul Meclis-i Mcbusan'inm i$gal sebebiyle calismamasi yiiziinden

Ankara'da toplanmaya mccburiyct hasil oldugu fikrinin hcrkcscc anla-

§ilmasini tcmindi. Bu tamim dc j;udur: (Ornck olarak mcrkczc yapil-

mis, olan tamimi kaydediyoruz.)

Anadolu ve Rumeli

Miidafaa-i Hukuk Cemiyetl

Hey'et-i Temsiliyyesi

(ZATA MAHSUSTUR)

Ankara

22336

!2;

YiRMINCi KOLORDU KUMANDANLIGINA

Istanbul faciasim miiteakib Anadolu'da cali§mak tizere is-

tihlas-i nefsemuvaffak olan meb'uslardan bir kismiyle temas hasil

olmustur. 21-22 Mart gecesi vasil olan ve sarka dogru yuriiyiise de-

vam eden isbu zevat Yozgat Meb'usu Ismail Fazil Pasa, Meclis-i

Meb'usan Reisi Celaleddin Arif, Kireehir Meb'usu Riza, Saru-

224

SARlKLt MOCAHIDLHR225

C.

I.

c

han Meb'usu Re?it Be/lerdir. Fevknlade bir meclisin i 9timaadavet olundugu hakkinda vordigimiz malQmata karsi atideki ceva-

bi i'ttt eylemistir.

(Tertibatiniz mahz-i isabettir. Cenab-i Hak milletimizin

selameti namina muvaffakiyet ihsan buyursun; bununla beraberzaten bizim oraya geliijimjz ancak boyle bir meclis-i kubra-yi mille-

te istirak ile son vazifemizi ifa eylemekten ibarettir. Muvaffakiyeti

Cenab-i Hak'tnn temenni eyleriz.)

Arkadnslann emin bir mintnkaya vUBUltine kadar isbu

maliamatinhafi tutulmasim tomenni eyk>7-iz.

Heyet-i Temsiliyye Namina

M. Komal nm

Bir taral'lan ycni sccilcn mcb'uslar, digcr laraUin da tstanbul'dan

kacabilcnlcr Ankara'ya gclmcyc basjadilar, Bunlara, "YiiksckMuallim Mcktcbi" binasi yaiakhanc olarak tahsis cdildi. 23 Nisa-

na yetiscbiicnlcrin adcdi sadccc 1 15'ii. Bunlann cllisikalpakh, kirk bi-

ri fcsli,' yirmidOrdU dc sarikli idi.Tabiatiylc kalpakh vc feslilcr icindc

de sanklilar kadar dini bilgiicrc vakif in.sanlar vardi. Fakat boyicleri

mcslck olarak ilmiycyi sccmis. bulunmadiklan iciri sank sarmaziardi.

Muallim Mektebinde vilayet tarafmdan tutulmus bir muezzingiinde be§ kere ezan okuyordu. Koridorda cemaat halinde namazkiliyorlardi.

Ulemadan olan mcb'uslar 20 Nisan'da Ifaci Bayram §eyhi Tay-yip Efendi'nin odasinda toplanddar. Bu toplantiya Mevlevi Dcrgahi

198 - Harp Tarihi Vesikalan Dergisi: Sayi 13 Ankara 1955 340numarali vesika.

T.B.M.Meclisinin birinci devresinde btiyuk bir yekun tutan sarikli

meb'uslardan iki sima

:

Kastamonu Meb'usu HULUSl EFENDi (sagda) ile

Konya Meb'usu RIFAT EFENDi (solda)

§eyhi Abdiilhalim Celcbi riyasct ctti. Uzun miizakcrclerdcn sonra

Meclis'in Ankarada acili§ina muval'akal cdip etmedigi hususunun Ra-

disahtan sorulmasi kararlasjinldi. Fakat M. Kcmal Paga, bunu haber

alinca, cc§itli aracilar ve telkinlcrlc onlan bu fikirlcrindcn caydirdi.

Tabiatiylc Padi§ah, Istanbul'un i$gal altinda bul'unma'si scbebiyle

"Afcrin, iyi yapiyorsunuz" diyemczdi. Du§man lazyikine maruz kal-

mamak icin mecburen cephc alacakti. Bu igtcn caydmasina boylc bir

'i''IIWHIMIWW i

i|i»I II'

i ii« « h i

mSAKIKUMOCAIIlDUiK

C

c

t

<Ju$imccnin tolkini scbcp o!mu§uir.

Mcb'uslaf vc $chrin ilcri gclcnlcri ilc vilaycltc btigfirj hir toplanuyapan M. Kemal pm, Ankara'da loplananlann fikirlcrini hirer hi-rer yokladi. 16 Mania ingili/Jcrin Sarachanc ha^mclaki karakoiumuzubasarak, bu sirada uykuda bulunan crlcrimi/i §chid ctmclcrindcn iii-

barcn'MccIis'in Ankara'da Loplanmasim nciicclcndircn hadiselcri nak-Icili. Bu surcilc Ankarada cali§maya ba^lamanin liizum vc faidclcri

uzerindedurdu. Bu loplanlida moclisin vakiiylc Knver Pa$a larafin-(,il " tiiihad-i Tcrakki kuiiibU olarak yapunlan binada ac.lmasi karar-l-isiinkh. Bu bina en k.sa zannmda i sso yarar hale gelirildi. Dar-ul Mu-all«.T.in"doh sinilar a.lmarak salon* - :ki] verild,. Oru.ya hir dc kiir.su

yapjldi. KlirsiinQii arka duvarina "Vcsavirh'bmfflciiiri" (tyerinizdcmli^avcftt-odini/.) yii/ -icvha vedynca safonun hir duvan-"•• tl« Km- ;,„., Korimiii $uara Surcsinden sh ayct-icclilc I,sllli '- Miisiiinianlann ,xleri, isli^arcyc chili.nsanlarta isikare sureii>le

> iiruiuliir. "(Mcafcn)

Ha/irliklar ikmal oluaduku,;, sonra yap.lacak mcrasiminmahiycti hakk.nda her utrafa hir [amirh gbndorilmi§lir kl, bu tamimKunulu? Sava,, nm nas.l hir liuvu iemdc Ba$lud.gmi gostennek baki-mmdan oWukca aljka cekickhr. Bu itibarla onu kclimesi kclimcsineaynen sUlunlarmii/a aliyomz.

MKVKt KUMANDANLltflNA

1- Bimennihilkerim. Nisanin yirmi tl^nctl cum'a gfino cumanamazmi mtiteakib Ankara'da BttyOk Millet Meclisi kfl?ad edile-cektir.

Birinci devre T.B.M.M. Albumunden iki sarikli kahraman :

Eski§ehir Meb'usu HAUL IBRAHIM EFENDI (sa^da) ve

Gaziantep Meb'usu ABDURRAHMAN LAMi (soldaj

2- Vatanin istiklali, Makam-i Refi-i Hilaf'et ve Saltanat'in is-

tihlasi gibi en miihim ve hayati vezaifi if'a edecek olan BilyOk Millet

WK&ClVSi fiifl yeVi'n-i. tva-^A<iis>» \A»iu<vya iw&iraUt teivit^vwrtiM yevm-i

mezkurun mebrukiyesinden istifade ve kablelkil^ad bil'umum

Meb'usin-i Kiram Hazeratiyle Ilaci Bayram-i Veli Camii $erifinde

cum'a namazi eda olunarak Envar-i Kur'nn ve Salattan istifaza olu-

nacaktir. Badessalat Libye-i Saadet ve Sancak-i $erifi bamilen Dai-

re-i Mahsusaya kadar Kolordu Kumandanbgjnca kitat-i askeriye

k

"~^~

228

vSARlKLI MOCAHtDLER

oI.

ile tertibat-i mahsusn alinacaktir.

3-Yevm-U mezkurun teyid-i kudsiyeti icin bugtinden itibarenmerkez-i vilayette Wdi Beyefendi Hazretleri'nin tertibiyle hatim veBuhari-i ?erif tilavetine bed' olunacak ve Hatm-i §erifin aksami te-

berruken cum'a namazindan eonrn Daire-i Mahsusa ontinde ikmaledecektir.

4- Mukaddes ve mecruh vatanmuzm her ko?esinde aym suret-le bugitnden itibaren Buhari ve Hatemat-i §erife kiraet edile-rok cum'a giinii ezandan evvel minarelerde Salavat-i $erifeokunacak ve osna^yi hutbede Hilafotmeabimiz Padi?ahimizEfendimiz Hazretleri'nin nam-i nami-i Hiimayunu zikredilir-ken Zat- i §evketsimat-i Padi^ahilerinin ve memalik-i ?aha-neleriyle bilumum teb'a-i mulukanelerinin bir an ewel nail-i felah ve saadet olmalan diiasi ilaveten tezkar olunacak ve

cuma namazmin edasindan .sonra da ikmal-i hatm edilerek Ma-kam-i Muallay-i Hilafet ve Saltanat'm ve bilcumle aksam-i vataranhalasi maksadiyle vuku bulan mesai-i milliyenin ehemiyet ve kud-siyeti ve her ferd-i milletin kendi vekilinden mUrekkep olan BayukMillet Meclisi'nin tevdi eyleyecegi vezaif-i vataniyyeyi ifaya mecbu-riyeti hakkinda mevizeler irad olunacaktir. Badehu Halife vePadi?ahitmzm, din ve Devletimizin, Vatan ve Milletimizin halas,,

selameti ve istiklali icin dua edilecektir. Bu merasim-i diniyye vevatamyyenin ifasindan ve camilerden cikildiktan sonra, bilad-i Us-maniyenin her tarafinda makam-i hakumete gelinerek Meclis'in kti-

sadindan dolayi resmen tebrikat icra edilecektir. Her tarafa cum'anamazindan evvel mOnasip surette mevlud-u serifokunacaktir.

5- I9bu tebligin hemen ne?r-il tamimi icin her vasitaya mura-caat olunacak ve serian en hilcra koylere, en kucuk kitaat-i askeriy-

KADlR MISIROOLU229

eye, memleketin bil'umum teskilat ve mUesseeatina iblagi te'min

edilecektir. Aynca btiyuk levhalar halinde her tarafa ta'lik ve mum-

kun olan mahallerde tabi ve teksir ve meccanen tevzi edilecektir.

6- Cenab-i Hak'tan muvatfaakiyet-i kamile tazarru' olunur.

Hoy'et-i Temsiliye Namina

M. Kemal 199

Hcr§cy, "Gayet mustaceldir" kaydiylc her tarafa tclgrafla ula§ti-

nlmis, bulunan bu lamimdcki gibi ccrcyan ctti. 23 Nisan 1920 Cum'a

giinii butiin ahalidcn sonra hocalar, cvvclcc indirilmis, iic hatm-i §cri-

fin son surclcrini okudular. Bu halimlcrin dualariylc "Buhari §erif"in

Meclis'tc okunmasi kararla^m isjli . Turbcdcn Haci Bayram-i Veli'nin

sancagi cjkankli. Kafilcnin oniinc bu sancak gecirildi. Onun hemen

arkasindan yiiruyen Sinop Meb'usu Hoca Abdullah Kfendi u/erine

ycsjl cuha acjlmis, bir rahlcyi basjnda tutuyordu. Bu rahlcnin uzcrine

"Kur'an-i Kerim" vc "Sakal-i §erif" konmu$tu. Halk "tekbirlerle"

yiiriimeyc ba§ladi. Bir manga askcr, rahlcnin saginda vc solunda ycr

almi§larch. Bu r.ahlcyi yart yoldan itibaren dc Yozgal meb'usu sabik

miiftii Hulusi Efendi la$imi§tir.

Meclis'in Oniinc gclindigindc tckbir scslcri afaki inlctiyordu. Bu-

rada Uc. kurban kcsildi. Miilcakibcn Bursa Meb'usu Hoca Fehmi

Kfendi'nin yapmis oldugu vcci/. bir duaya "amin" diyen meb'uslarm

ve halkin heyecanli scslcri orlaligi cinlatiyordu.

Meciise ilk olarak Yozgat Meb'usu Siileyman Bey girdi. Her-

kes yerini aldiktan sonra hocalar, hep bir agizdan nakarat halinde dua

199- Harb Tarihi Vesikalan Dergisi, Sayi 14 Ankara 1955'de

yer alan 363' No'lu vesika

230

C

SARIK.U MtlCAlliDLiiR

aycllcrini okuyorlardi. Bir kisrm da "Buhari-i §erif okuyordu.Caniido indirilcn hatimlcrin dualan da burada yapildi. Yasl. vc vatancndi^csiylc kalplcri clcmnak olan miibarck hocalar, hem okuyor, hemdc heyecan vc gozyasjanni zaptcdcmiyorlardi. Haci Bayram-i Veliliirbesindcn alman sancak klirsilye dikildi. Rahlc iisliindc gciirilcn

"Kuran-i Kerim ile Pcygambcr Alcyhissalatu Vcssclam Efcndimizinmiibarck Sakal-i §eriricri dc kiirsiiyc kondu.

Bu dualar vc Mcclis'c hakim olan mabed havasi /afcrc kadar dc-vam etmistir. Mesclit: Biinyanl. Alim Huca muntazaman her besgiinde, bir husiisi olarak hazirladigi yecfz bir duayi okur ye biitiin

meb'uslar cephede dttgii§en ytgit mehmetcigin panltili siingijsiiyle

Cenab-i Hakk'in nusrat vc zafere aid liitutlar.na iman ve umidinheyccaniyle gozyasjan ak.tarak "amin!.." dedikten sonra cahsma-ya baslarlardi.

Meb'uslar mazbalalarini akhkian sonra bircr bircr kiirsijyc gclc-

rckycmincttilcr:"Makam-i HilalcL vc sallanalin, va-tan vc miilciin istiklal vc is tih lasi ndan baskabir gayc lakip ctmcy cccgi mc Vallahi..."

istc bu surcilc acilmis olan Mcclis'dc, zalcrdcn sonra nc kadardegi^jik vczid 1'irlinalarcstigi malumdur.

§i.udi zaicre kadar biiyiik olciidc hizmel ii'a ctmis. sarikli kahra-manlardan bazdariyla bir kac dint miiossescnin kurtulusa son dcrcccagtett&j hi^xicUcricuic^ bir k^: iknzk oiardc ^kkatler^i &:yoru/.. §urasrhalirda tululmalidir ki.hizmcllcrini bcliricbildiklcrimiz,

bu istikamcucki calismalarm hcycti umumtyesi muvacchcsindc um-mandan bir kalrc mesabesindedir. Esascn bu mcvzu bbyle bir cildlikbir incclcmcyc s.gmiyacag. gibi, pek cok hizmctin tcsbitinc dc art.k

imkan kalmamistir. Bunlann bir cogu tiirihimizin mcchul kahramanla-rina katilmayi Icrcih edcrck olUnccyc kadar susmuslardir.

- -' -' . ,,: .';,!.•i-.'-.. '.„,

231

OZ<

<mUi

>»

232233

CI

H-BlR KAC SARIKLI KAHRAMAN:

HAFIZ iBRAIllM DEMiRALAY

TQrk Kurtulu§ Savaji'mn en kahraman simalarindan biri olanHafiz Ibrahim Demiralay lzmir'in Yunan palikaryalari tarafmdanisgali anina kadar muhitindc miitcvazi bir hayat sQrcn vc Fatih der-siamlanndan oldugu haldc "Hafiz Efcndi" diyc an.lan bir insandi. Esa-scn zengin vc nilfuzlu bir ailcnin cvladi olan mcrhum, mahalli vcailcvi mcsclclcr icindc hajrplup gidcrken, birdenbire fzmir'dc bany-an Yunan Iccaat vc scnayii O'nu derinden sarsmisti. Hadiscler gelijtik-cci izmir vc daha sonra vauinin digcr bbjgclcrinin diisman istiia vci§gallcrjnc fnafuz kalmasi dolayisiylc her larafta oldugu gibi "Ispar-ta'da da bir heyecan kasirgasi esmege ba§lami§ti. Antalya'dan itibarcnbu bolgcyi isgal ctmcyc baslayan Italyanlar i§gallerinj yukanya dogruyava§ yaya§ gcnislctmoyc ba§Iami§lardi. t§te o zaman Isparta'daki ga-Icyan.n businda bulunan Haf.z Ibrahim Bey' in Harbiyc Nczarcti'nccckilmek iizerc bir iclgraf ile posianeye kogiugunu goriiyoruz:

HARBlYE NEZARETl'NE

Mahreci Numarasi Kelimesi Tarih AdetKonya 1780 100 1/18 138

24 Haziran 335

Isparta gfinullo mucahidlerinden mevrud telgrafname suretil

bervechizir arz olunmu?tur. Mulhakatta dahi, Italyan ileri ha-rekatinin silkun dairesi ndc protesto edilmekte oldugu maruzdur.

Ikinci Ordu Mufetti§i

Comal

S U R E T

Vezaif-i Medeniye ve insaniyesini bihakkin mtldrik ve aym za-

manda hicbir milletin hukukuna tecfivuz etmeyerek namus ve asa-

yisine malik olan Isparta'miza dogru Italyanlar'in muntazaman ve

sef'eri bir harekatla ilerlemeleri ne gibi bir maksad-i siyasiye mus-

teniddir? Hukumetimizden izahat istiyoruz. Vatammizin selameti,

vekar ve itidalimizi muhaf'aza etmekte ise, kabul ediyoruz. Yoksa

zillet ve meskenetle yasamaya mesudane sehadeti tercih edecegiz.

01 babta...

Isparta Gdnullii Miicahidleri namina

Tahir Pagazade Hafiz Ibrahim *°°

l§tc bu surcLlc italyan ileri harckati karsisinda cvvcla hiikumclten

istizahta bulunan isparta gonflllu miicahidlcrinin lidcri Hafiz Ibra-

him bey, bu mukavcmei icsjcbblislcrinc. t/.mir i.^galini miitcakiben

basJamisiM. lzmir'in isjali sirasmda orada bulunarak isparta'ya kacan

U§kurcuoglu Ali adinda bir tsparta'linm gordiigii facialan anlalmasi,

Hafiz Ibrahim Demiralay'in ruhuna ilk isyan vc intikam lohumlanni

aimi§u. isparta da "Gencler Birligi"ndc anlalilan bu Yunan fccayT

Hafiz Ibrahim Bey'in asil ruhunu magdur vc niazlum kardesjerinin

yardimina ko§mak azim vc karanyla lutu$turmusilu. Bilaharc bir kac

dri:ad&§iy'ii &;»'&<c H&Z& Uirafttai Bej \~\ cvifte gCvC« sJ^kurcuog-

lu Ali Efendi burada da facialan bir kere daha nakletti. Ibrahim

Bey anlatilanlan dinlcdikcc renkten rcngc giriyordu. Oturdugu min-

derden kalkarak odanin icindc asabt asabt dola§maga ba§ladi. "£ocuk-

200 - Harp Tarihi Vesikalan Dergisi - Sayi 6, Ankara 1953 Vesika

Nu. 125.

234

SARIKLi'MOCAIItDLIiR

/

!ar, ba§ka care yok silflha sanlmak lazim! Cihacl laz.m cihad! F! scbi-lillah cihad." 2»' diyerck o gccc karann, vcrdi. Gayci cal.,kan vc cner-Jikb.rmsanolan Hahz Ibrahim Bey lasa zamanda gcrckcn tcgkilAtikurarak iaal.ycic gccli. C) zaman Isparla'da §ubc rcisi bulunan Nurul-iah vc Jandarma Kumandani Mustafa Bey'Icrin do yaidimlanylaMudafaa-i Hukuk Cemiyeti" kuruldu. Hafiz Ibrahim Bey'i basa

gcc.rd.lcr. Toplanular askcrlik daircsindc yapUtyordu. Mu.susi sQrcitcyapi.lm.5 "siyah bayraklar alt.nda" kasaba vc kOylcrdc loplam.larlorlib cdildi.

Bu lophm.Iar.n cuskun halibi Haf.z Ibrahim Bey hcr giui-g. yen hcjvcana garkodiyor vc gonullillcrin ak.n ak.n Is'panaValoplanmalunn. icinfh cdiyordu. H„ sfuvil, kurulan r/miillu aiay.naDemiralay" ismi konmu§tur

;Spqradan bu kcndi.sino do soyad.

ojacakiir.

Tcsfciiauoi kurup gOnUllulcrini ioplamaya bd#yinca civarvdaycilcrdc de lemasia mu§lcrck harckcl imkflnlan aranust.r "Nn/illiHeyet-i Merke/iyesi"nc murahhas olarak gondcrdigi Turgut Akya-va? O'nun kondi.sinc style dircktif vcrdigini bildirmokiodir "Evlalbiililn arkadaslara sclAm soylc. Ccphc t?in no laz.msa hepsini bulupycu§tircceg.z. Biz ac duracagiz iakat onlar. doyuracag.z. tnsallah ya-kindiibcndcgclirim." 2""

HM.z Ibrahim Demiralay, bu sOzundc durarak on onbe* bink.>.l.k '(.uney Cephesi'nin buiiin yukunii muntazam ordu kurulunca-ya kadar omuzlar.nda £a§imi8lir. O'nun, gcccli gilnduzlu cal§mak, heryorevc^ycdsmck surctiylc ifa cuigi bu hizmel, Kurtu!u§ Sava^'mn

5, sh

261

1

."TUr9Ut AKYAVA* - ib«*lm Demfralay - On Dergisi, Cilt

202 - Turgut AKYAVA?. a.g. makale.

235

IBRAHIM DEMIRALAY. Birinci Devre Isparta Meb'usu iken

Kuwa-yi Milliyc devriric" aid en §S§aali vc

vak'alanndandir.

dasilam

NihaycL Biiyiik Millet Mcclisi'nin tc$ckkulii ii/.eiine isparla Mc-

busu secilen Ibrahim Demiralay'in isparla'dan aynlip Ankara 'ya gi-

deccgi gun bir veda mcrasimi yapilmi§ti. Halk "Piri Kfendi Sultan"

Tiirbcsi onlindc Loplandi. Once MuUisarnl' Tal'at Bey bir konu§ma

yapli. Ondan sonra zaman "Tahir Pa$a/.ade Hafiz Ibrahim Bey"

diyc an.Ian bu kahraman din adami kursiiyc cikli. Ba§inda aim gibi ak

sang., sirlinda haki rcnklc bir cckoli, kilol paniolon vc cizmclcriylc

yan askcr yari ulema bir kiyaf cue $u nutku irad ctli:

t

•

236

"Beka-yi satveti milletlerin seyf-i sehamettir.Cihanin nazinw iclali ancak hun-i gayrettir.

Vatan askiyle ifna-yi hayattir gayemiz simdi.Gida-yi rulmmuz, amalimiz, zevk-i sehadettir."

Etrafimiz ne kadar karanhk, vaziyetimiz ne derecemuhlik olursa olsun tslamiyet'e has olan feyz-i manevi veazm-i kavi biitun dusmanlanmizm azamet ve ceberrutunukiracak, "Makam-i Hilafet ve Saltanat'a karsi yaptiklan hak-sizca taarruz, kendilerine olim bir akibet hazirlayacaktir.

Ezeliyet ve Ebediyetle miibesser dini miibinimizin vekar-u

izzetine boylo sefilane taarruzlarla hicbir halel gelmez.

Alem-i Islam simdiye kadar oldugundan fazla bir kuwetlecignenen izzeti nefsini miidafaa edccek, namus-u vekar-i

Islam'i ayaklar altinda birakmiyacaktir.

Ciinku kiyamete kadar bekasi, ziman-i ilahide bulunanmuslumanhgin imhasi miimkun degildir.

Hulefa-yi Rasidin'den sonra tcali-i tslamiyet'e en biiyiik

hizmet eden ve tslam'a Istanbul gibi bir sehir bahsedenHanedam Al-i Osman'dir.

Peygamberimizin hadisi serifle tekrim ve takrir buyur-

dugu Istanbul fatihligi serefi bu muazzam aileye nasibol-

mustur. Bu giin bu muhterem ailenin vekili mukaddes Hali-

femiz.sevgili Padisahimiz.tngilizler'in taht-i esaretinde

bulunuyor. Biz vekilleriniz Hilafet'in etrafmi saran bu gad-

dar elleri kiracak ve Anadolu'yu Halifesine ve Padisahina

kavusturacagiz. Hip bir kuvvet bizi bu hanedandan veO'nun namuskar birer tabil olmaktan ayiramaz. Din-i, mu-azzami miibessirimize layik bir azim ve kuwetle miidafaa

edecegimiz birinci esas budur.Tevfikat-i Rabbaniyyeye ve

KADlR MISIROGLU237

Ruhaniyet-i Peygamberiyeye istinaden atildigimiz bu

miicadelede muvaffakun bilhayir olmamizi temenni eder,

ciimlenize arz-i veda ederim."

Bundan sonra Ankara'da lsparta Mcb'usu sifaliyla hi/mctlcrine

dcvam cden Hafiz Ibrahim Demiralay altinci dcvrc Tiirkiyc BUyiik

Millet Mcclisi'nc sccildiginin akabindc 29.3.939 Qar§amba giinU hay-

ata vcda cylcmi§tir. Mcb'uslugu oldukca sakin gcccn ibrahim Demi-

ralay sonraki menfi icraata kar§i chcmmiyctli bir mukavcmet goster-

memisrir. Bu yiizdcn §ci'lik idarcsinin hismina ugramayarak "Altinci

Devre"yc kadar mcb'us sccilcbilrni§tif. tstanbul'da "Arpacilar Mesci-

di" tckkc sayilarak, kapatiimis, sonra da satiliga cikanlmiijti. ibrahim

Demiralay, bunu binbir gQcliiklc durdurarak, bu camii kuriarmi$tir.

§iJKRi; (;i:iJkalay

Turk Kurtulus, Sayagi'mn en kahrarnan simalarmdan biridir. Biz-

zat tcskil cylcdigi Alaya kumandanlik cun'15 vc Dumlupinar'da Yunan

harckatini 9 ay durdurarak ordunun hazirlanmasina imkan saglami$tir.

Gosterdigi fcvkalade yararhklar sebebiyle alayina "Celikalay" adi

verilmi§tir. Aynca kirmizi-ycsjl.kurdclah Lstiklal Madalyasi ile dc tal-

tif edilmi§lir. Malum oldugu iizcrc kurtulus. sava§inda fitlcn cephede

cah§anlara "kirmizi", ccphc gcrisindc cah§anlara da "ye§il" kur-

delah madalya verilirdi. Hem cephede hem de ccphc gerisinde cahsan-

lara ise, "kirmizi-ycsjl" kurdclali madalya verilmisUr. Mcrhum §ukrii

Hoca lstiklal madalyasinin bu en kiymctlisi ile laltif edilmis, nadir

203 - Afyon'da cikan "Ikaz Gazetesi'nin 15 Nisan 1920 tarih ve

204 nolu niishasinda yayinlanan K. Nurl imzali haberden naklen: Ke-

mal UNAL: - Ibrahim Demiralay'a Aid Hatiralar, On Dergisi. sh. 62, ls-

parta1939.

238 23v

SARIK.U MtiCAlliDUiR

a

kahramanlardan biridir.

Birinci B.M.M. dc Af'yonkarahisar Millclvckili olarak da vazifc

gormu§ bulunan §iikrii Celikuluy, Mcclis'in en laal aziisiydi. Bclki

hala bile kinlamamis plan bir rekor lesis edcrek Birinci Mcclis'in iic

sene dOrt ay slircn miiddcli icindc 103 isti/.ah uikriri vfefmistir.

Gayct kudrctli bir hatip vc gcreckion alim bir insan olan Sukrii

Celikalay inandigi prcnsiplcrc hayatinin sonuna kadar sadik kalarak

asla biikulmcmis. vc Islam §crtatinden baijRa bir oloritc lanimamistir.

"Hilafet" vc "Sallanat" in birbirintlch ayrilarak sallanaiiii ilga

•edileccgi dcdikodulan devam ederken bu kararm gci^eklesmcsinden 8

gun evvel Hilal'et-i islam iye ve Biiyiik Millet Meclisi" adiyle bir

brosiir yayinladi.'!m Bu brosiirdo "Snltanat; Hilafettir" ic/ini

miidalaa ctti. Yani Halifc'nin "maruf"u etnrtHrnok, "miinker"dcn ne-

hyctmck salahiyct vc iktidan ile miicchhc/. olmasi la/.im gcldigini, ik-

tidarsiz halifc olamiyacagi fikrini dini, ilnil csaslar daircsindc vc cc-

suranc bir surcilc miidalaa clli. Bir hal'la soma Hilafct vc Sallanat

ayrilarak "milli hakimiyet prensibi', "Saltanat" ycrinc ikame olu-

nunca en ziyadc, her yapdana kavuk sallayan sankli mcxlckdaslarinm

hiicumuna maruz kaldi. Siirt Meb'usu Hoca Halil Hulki, Mus,

Meb'usu Hoca Blhac ilyas Sami vc Antalya Meb'usu Hoca Kasih

(Kaplan) mii^tcrckcn §iikiu lloca •aleyliindc "Hakimiycl-i Midiyc

vc Hilafct-i islamiye" adiyla birccvabi bro.siir yaymladdar.205

Bu bro^uriin uzcrindc "§ukrii Efendi'ye reddiyc" oldugu yazdi-

dir. Aynca inkdabi benimscyen muhtclif tiuiharrirlcrin makalelcrini •

204 - Hoca §iikrii QELiKALAY: Hilafet-i Islamiye ve B.M.M. - An-

kara 1923, AH §iikrii Matbaasi: v

205 - Hakimiyet-i Milliye ve Hilafet-i Islamiye, - Ankara 194T, Yeni:

giin Matbaasi

ZAFERIU TEMELiNE ILK HARCI KOYAN BIR SARIKLISUXRUCEUKAY

Birinci Dovrede Karahisar-i Sahip meb'usu iken

ibtiva eden "Hilafet ve Milli Hakirnivet" isimli kitapla da Hoca

§ukrii Efendi'ye vc kendisi gibi dusi'inonlorden cski Dersim Meb'usu

Liitfi Fikri Bey itc Rankin Meb'usu 'fevfik Kfendi'yc hucum eden

birkac makalc ycr almakladir.2<16

Bu fikirlcri yuziinden, iktnci devre, digcr mubafazakar mcb'uslar

gibi sccilmcsine mani oldular. Hayalmm sonuna kadar t'ikirlcrinc sadik

kalarak yasadt. K.urtulus/Savas.i'ndaki hizmetleri hakkmda Scbilurrc$ad

mtihabiri tarafmdan soruian suallcri §u sckildc cc vaplandirmistin

206 - Hilafet ve Milli Hakimiyet - Ankara 1339, sh. 187 ve devamr.

240

SARIKUM0CA1HDI.KR'

"-Her taraf atcg icindc, kan gOvdeyi gttliirUyor. Yunanlilar ilcrli-

yor. Girdiklcri kasabalan, kttylcri yakiyorlar. Idamlar, katliamlar bir-

birini takip cdiyor. Irz vc namus ayaklar altinda. Zulum vc scnaat ka-

sirgasi mcmlckcli kasip kavurtiyor. Digcr taral'ian lngiliz isjal

kuvvctlcri biitiln mtidal'aa imkanlanm demir ccmbcr icinc almi$, mil-

lctin clini kolunu kiskivrak baglanusjar. Hi? bir iimid yildizi yok.

Mcmlckctin biittin afakini simsiyah izmihlal bulutlan kaplami§. Gft-

niillcr ycis vc fQtura d(l§mO§. Hukumct acz vc zillct icindc kivraniyor,

Halk pcrisan, baffciz, muhafazasiz, iki atc$ arasinda kalmi$, nc yapaca-

gini bilmiyor. DUsman ga/ctclcri baginyor: "Turkiyc B!mu$tUrL, Mc-

zar lasma nc yazilirsa yazilsm. Artik onun icin ba'sii badel\ticvl. yok-

lur!..."

Bu ziiliim vc seriaal kasirgalarim yararak Ankara'ya gcldigim /.&-

man ilk i§im Mustafa Kemal'lc gdrU§mck oldu.

"-Ncrcdc kaldin hocam?" dedi "diirtgozlc bckliyorduk."

'-Papain, teskilaumizi kuruyorduk. tngilizler'in muhafazasi alun-

da bulunan silah dcpolarmi, ccphanclikleri bosalllik. Gccclcri koylcre

naklctlik. Hind askcrlcrini ikna cttik. tngilizler'in bizi takip emrinc itaat

cimcdilcr. Daglarda soba borulanndan balaryalar kurduk. Bunu gorcn

ingilizlcr, miiscllah iindad kuvvctlcri gcldiginc zfthip olarak "Afyon"u

tahliyc ctlilcr. "Eski.'jehir"c dogru cckilmcgc ba$laddar. Yunanhlara

kar$i da "Binbir Tepeler" Mcvkiindc mukavemet hatli lesis ettik."

."-Varolunuz hocam!.. Sizin gibi din alimlcrinin bu hususta mille-

tc onayak olmasi, mcmlckctin, Din vc §criat'in muhafazasi icin clzcm-

dir. Afyon'da sizin nasif calisnginizi, cvlcrdc, camilcrdc, koylcrdc hal-

ki dusmana kar$i mukavemctc nasd hazirladiginizi isjtlim. Mcmlcket

vc din ugrundaki bu miicahedeniz sjiyani takdirdir. Cok memnun ol-

dum hocam!... Yine sizin gibi bir din alimi olari arkada§imiz Nebil

241

Birinci devre sankli meb'uslardan:

Ankara Meb'usu §EMSEDDiN EFENDi (solda) ve

Mus. Meb'usu HACI ILYAS SAMl EFENDi (sa^da)

Dehseti Efendinin mesaisini dc takdir ederim."

"-iltifatiniza tcsdckurcdcrim, pasam. Biz vazifemizi yaptik. Dini-

mizin bizc cmrctligini ycijnc gclirmcgc cahgtik."

"-Din vc valan sizlcr gibi ulcma ile iftihar eder."

"-Pa^am, §imdi nc yapacagiz? Taniamiylc bir hukumct teskilati

mi kuracagiz? Yoksa bir miidal'aa hazirhklan mi yapacagiz? Bu top-

lantidan maksad ncdir?"

"-Hocam, milli hukiimct tcsjdlati yapilmadikca mudafaa tcrlibati

noksan kalir."

242

SARIKUMOCAHlDLER

"-Ben de ttyle dQ§uniiyorum pa§am!"

23 Nisanda toplandik, dualar, senalarla Meclis'i actik. Fakat, An-

kara'lilar bize kongrcci diyor, tamamiyle ismamiyorlardi. Mustafa

Kcmal yanima geldi:

"-Haydi hocam, dedi. Afyon'da yaptigm gibi burada da halki

ir§ad et. Maksadimizin memleketi, Din ve §eriati kurtarmak oldu-

gunu onlara anlat. Davamizm sfimimi ve kudsi olduguna inansin-

lar, itimat etsinler."

"-Mutmain olunuz pasam, Ankaralilar bizim mcmlekct ve dint

miidafaa hususundaki samimiyctimize inaninca bize miizaheret ede-

ceklcrdir. Dii§manlar 50k fcna propaganda yapmi§lar bizi dine dlisman

gostcrmisler. Din milcsscsclcrini yikacagimizi, mcktcplcrden din dcr-

sini kaldiracagimizi, ulemanin sanklanni baslanna dolayacagimizi

soylemisler."

"-Ne miinasebct hocam? Biz buraya memlcket ve dinin miidafaa-

siicingeldik."

"-Oylcdir, pa§am, ama halki inandirmak lazim."

"-Bunu sizdcn rica edcrim hocam. Ev ev, diikkan diikkan, cami

cami dola$arak halka bunu anlatmaya himmet cdiniz."

Evvela "Zincirli Camii"ndc, sonra da "Haci Bayram 1

' da halki

toplayip davamizi anlattim. Dii§mamn islila ctUgi ycrlcrdeki mezalimi

gozleri 5niine koydum. Elbirligiylc mukaddcs davamizm miidafaasina

ahd-ii peyman ettik. Birkac giin sonra Pasa'ya tcb§ir cttim:

"-Pasam, miisterih olabilirsiniz, Ankara halki bizimle beraberdir."

O sirada dii§man kuvvetlcri "Binbir Tepeler"e taarruz ederek milt

kuvvetleri maglQp etmi§, Alaschir'e girmi§ti. Mustafa Kemal ve is-

met Pa§a'larin hazir bulundugu haft celsede uzun miinaka§alar oldu.

Sur'atle silah ve para tcdarikine karar verildi. Erkan-i Harbiye Reisi

Fevzi Pa§a ile goru§tiim.

"-Hocam, vaziyel tehlikclidirL.dcdi.

"-Evet, tehlikelidir, ama son nefesimize kadar sava§mayi dinimiz

kadIrmisiroClu243

bizeemreder."

"-Hocam, vaziyet tehlikelidir, dedi.

Diismana kar.51 be§ ay muhafaza cdilmedikce Ankara'da tutunma-

ga imkan yokiur. Askert bir cephe kurabilmck icin bize be§ ay zaman

lazim."

"-Pa§am bana kirk atla kirk silah vcrilirsc, ben Ankara'dan kirk

grjnullu miicahid alff, bir cctc tc§kil ederim. Yollarda, kOylerden topla-

yacagim silah ve mucahidlcrlc bes ay degil, dokuz ay dtismam oyala-

nm."

Bu tcminatimdan dolayi pa§a 90k mcmnun kaldilar. Ne kadar

silah ve ccphane varsa dcrhal bana tcslim cdilmesi i?in Ankara silah

deposuna emir verdilcr, depoya gittim. Ne gtireyim: 14 adet martin-

den, muaddel tek atcsli bck9i silahlanndan baska tck silah yok. Bunla-

n aldim. Kirka iblagini istedim. Ankara Kolordu Kumandani ve Vali

Vekili Nuri Bey'in bunu bulacagini iimid cdiyordum. Maalesef buna

imkan olmadigini soyledi.

Resmt makamlardan iimid kesilince Allaha dayanarak bir fare

du§undiim. Hemen bir giin icinde bir asker elbiscsi dikurdim. Basjm-

daki sangi muhafaza ederek bu asker clbisesini giydim. Haci Bayram

Camii'ndc cuma namazindan sonra kiirsiiye ciktim.

"-Ey cemaati miislimin! dedim, "Kapilan kapayimz. Hicbiri-

niz camiden disari cikmasm. Sizinle gorii§ecek miihim meseleler

var." dedim.

Cami bastaii ba§a dolu idi. Biitiin miislumanlar kiirsiiniin et-

rafini aldilar. Co§tum, sbyledim. Evde duvarlarda asih duranharb silahlan bo§una asili kahrsa ev sahibine lanet edecegini an-

lattim. Memleket ve din tehlikede kahrsa yedisinden yetmi§ine ka-

dar biitiin miisliimanlann cihadla miikellef oldugunu anlattim.

Mustafa Kemal Pasa'nin teminatini soyledim. Cemaat agladi. Benagladim. Nihayet arkamdaki ilmiye ciibbesini cikararak asker el-

bisesiyle bagimda sank olarak kiirsiide ayaga kalktim:

nr

l.iM

244

SAKlKMMOCAHlDLHR

"-Ey cemaati miislumin! dedim. isle ben asker kiyafetine gir-

dim, cepheye gidiyorum. Memleket ve din kurtuluncaya kadar

cephelerde dii$manla carpisacagim. Memleketi, dinini seven be-

nimle beraber gelsin," dcdim.

Halk hiingiin hliglir aghyordu. Ben hickinklar icindc kendimden

gccmisUm. G5z yasjanm sakallanmdan dttkiiluyordu. Bu cu$uhurus.

igindc camiden ciktik. Halk muthis. heyecan icindc idi. Hie bir fcrt ce-

maaltcn ayrilmiyordu. Sokaklan dolduran halk-kutlclcriylc birliktc

Bclcdiyc binasi'na gcldik. Hcrkcs saga sola ko^tu. O giin ak§ama

kadar 700 silah, 6(X) mucahid,12() at toplanmijjti. Bir taraftan da

miicahid vc silahlar geliyordu. Ben mikuin kafi silah§0r mucahidlcrlc

Ankara'dan ayrildim.

GclcccksilahlarmAnkarakolordusunateslimcdilmcsini.stfylcdim.

Bu sirada Isparta Mcb'usu Ulcmadan Hafiz Ibrahim Hey yanima

gcldi, maiyetimdc bir ncl'er olarak cibada iijtirakini riea elti. Hayir,

dedim, sen Isparda laraflannda tcjjkilai yaparak bir cephc kuracaksin.

Ona ikiyiiz clli miiscllah mucahid vcrdim. Ben Al'yon'a harckci cllim.

Afyon'a gclir gclmcz dllsman bir taarruz daha yapmisf, Usjak'a gir-

mi§tii Acclc ccphcye ko§tum. "U§ak Ccphcsi"nc i/.zeddin Bey ku-

manda cdiyordu. Silah vc mlihimmalsizlik yu/.Qndcn diis.man orada

galcbc etmi$li. Ben hemen larafta bir miidafaa halli.tcsis cttim. Az

zaman sonra ccphcdc silahh miicahidlcrin adedi bini bulmuiftu. Ccp-

hcyi daha csash bir mevkic naklcttik. Digcr alaylarda da sagda solda

tahas^ut cdiyordu. Ben alayimla dU§mana eok yakm ycrlcrc kadar so-

kuklum. Cerkes Ethem'lc sagdan irlibal lemin ctmisUm.

Bir giin Ethem'in beni haberdar clmcksizin du^manin taarruzuna

dayanamiyarak "E f e n d i K o p r ii s ii " nc kadar geri cckiklyint, mcv-

kiinin tchlikcli oldugunu Ali Fuad I»a§a Eskischir'dcn bildiriyordu.

Bununla beraber yirmi dorl saat mcvziimdc kaldigim takdirdc

Ethem'in biraktigi loplann dusman cline gccmcklcn kurtulabilcccgini

bildiriyordu. Kirk sckiz saat bile kahnm, diyc ccvap vcrdim. Dii§ma-

nm iki alay tahmin olunan bir takviye kuvveli Ethem'in iizcrinc gel-

mektc iken bu kuvvcti pusuya ditsttrcrck maglup cllim. Ordu beni tak

245

—Unutulan hizmetler

—

?0KR0 QELlKALAY o gUnkii hallyle

246

SARIKU MOCAMfbLBR

dir vc tcbrik clti. Alayimm isminc "Celikalay" nami vcrildi. Ben dcsonradan soyadimi %'elikalay" olarak aldim.

Bu surctlc bes, ay ordumuza vakil kazandirmakligim istendigi

haldc ben dokuz ay dll§mani " D u m 1 u p i n a r " da oyaladim. tstan-

bul'dan incbolu'ya daglar gibi silah vc miihimmai ycu^mcsiylc ordu-

muz diismam tcpclcmeyc kudrct kazanmis, oldu.

Bundan baska daha pek cok h'ocalarin isiiklal Harbi'ndc muhimtcsirlcri vardir. Nazilli'dcn mcrhum Ilaci Siileyman Efendi, ismini

unuttugum Dcnizli MUftusu207, U§ak'lan Ibrahim Efendi yani bugiin

Kiitahya millcLvckili bulunan Ahmed Tahtakilic'in pedcr-i alileriniii

/.ikrc deger pek meskflr mesaileri vardir. Allah ciinilcsini gani rahmcl-

Icrine ma/.har cLsin.."208

•

Siikrii (v'elikalay son ncfasinc kadar "islam Davasi" ugrundaki

miicadelcsinc devam eimisiir. 25 Aralik 1950 dc mUbarck'hac farizasi-

1)1 ilkjan birkac giiit soma hu fani aleme veda eltigi zaman Biiyiik

Ddgu Ccmiiycli Umumi Idarc llcyeiiazasi bulimmakiaydi.

AFYON MUFTUSU HUSEYfN (I5AYIK) EFENDI

Kuriulus. Sava§i sirasinda Afyon muflUsl) bulunan Hiiseyin

Bayik, Kuvva-yi Milliyc'yc en cok hi/.mel eden din adamlarimizdan

biridir.2"9 Bu hizmcl vc iaaliyclini bizzat ya/.ip birakan

21()nadir sarikli

207- Hizmeti nakledilmis olan Denizli MuftusU Ahmed HulusiEfendi'dir.

208- Sebilurresad-Cild 2, Sayi 46.

909- 1fi74 yilina Afyon'rto rinnmustur. Riistiyaden sonra MusaArncazads Ali Efendi Medresesinde okuyarak 1902 yilinda icazet

almi§ ve Afyon Camii Kebir Medresesi'nde miiderris olmustur. 1912senesinde, Afyon Mufti) Miisevvidligi'ne 1916 yilinda da Afyon Muftulu-gune tayin edilerek kirk dokuz yil hizmet etmistir. Kendi istegi ile

tekaud olduktan bir miiddet sonra 1965 yilinda Hakk'in rahmetine ka-vusmustur. Bazi yayinlanmis ilmi eserleri de vardir.

210- Medium un kendi elyazisi ileyazilmi§ bulunan bu hatira venotlann tamami arsivimizde mahfuzdur.

KADlR MISIROtflAJ247

miicahidlerdcndir. 6'nun kendi noilanndan biraz kisaltmak surctiyle

nakJedilen bu I'cdakaranc cali§malar aym zamanda Afyon Bolgc-

si'ndeki f'aaliyctlcrin dc en bakir gcrccklcrini dilc gclirmcktcdir.

Birgunmui'tulukdaircsinehabcrgeldi: "Scni Bclcdiyedcn isii-

yorlar!" dcniliyordu. Ghlim, Turunezade Yusuf Bey, EthemzAdeHaci Hiiseyin Bey, Akosmanzade ilaci Hiiseyin Kfendi vc cvlallan,

Nebil Efendi (Sivas Kogrcsi'nc katilrnistir), Turuncziide Ismail Beyvc daha bazi kimsclcr oradalardi. Akosmanzade'yi aglar haldc, digcr-

Icrini dc dcrin bir diisiincc icinde gordiim. "Hayir ola!" dedim. Ccvapvcrdilcr: "Nc olacak, Yunan izmir'i i$gal cimisj.. Bu aci habcrgcldi"

dcdilcr. Care ncysc, onu yapalim dcnildi. Bir miiing yapihnasi dii^u-

niiklu. Dcrhal ahaliye i Ian ile memlekci halkina bu kcyfiyelin habcrvenlmesine hep biragizdan karat vcrildi. "Bizim caremi/.e bakin hiiy-

uklcr!.. Bizim isimi/i si/lor diisiiniin!.. Sadalan halkdan yiikscldi.

Bunun iizcrinc bir mtiirrg icrlip cdikli. Bu sirada mcmlekcLimizdc bu-

lunan iggal ordulanndan ingiliz, Franstz, llalyan askcri kumandanlan-na vcrilmck ijin iic kil'a proiesuiname hazirlandi. O giinc kadar hicbir

mcmlekcltcn boyle bir prolcslo harekcli gclmcmi§li. Hazirlanan pro-

tcsioevrakim cvvela Ingiliz Kuiiiandani'nagoiurduk.

Kumandan §imdiki MaariC Otelindc karargah kurmu.stu. Ku-mandanin bizc ilk sbzii: "Si/. Afyonlular, Ermenileri nasd kestiniz?"

demek oldu. Yusuf Bey; "Bizim mcmlckctle hig bir kimscnin bumubile kanamadi, hatla onlara hiikiimci on gun musaadc etti. Onlar damallanni giizcl, gu/.cl vc rahalhkla sauilar. Ilo^nullukla mcmlckcttcnciktilar. Bunlar, HukumcLin siyascti icabiydi. Biz $imdi ermeni hesabi-

ni gormcyc gclmcdik. ingiliz Hiikumcti biiyiik bir hiikumet oldugun-dan onlara halimizi bildirmck vc sonra yapacagimiz i$in mes'uliyetini

kabul cunemck icin size bu proicsioyu gclirdik", dedik. Fakat kuman-dan lekrar: "Sizdcn istcdigimiz ba.ska mcmlckctlcrdc nc kadar ermenikesildigini bildirmcnizdir!" demesi Uzcrinc biz dc: "Bizim vazifemizhesap gormek degil, §u protcsto kagidim size vcrmektir. tster kabulediniz, istcrseniz elmeyinizl" dedik. Ben: "Kalkm arkada§lar!.."

248

Afyon MilftUsU HUSEYlN (Bayik) EFENDl.

dedim. Kagidi birakarak kumandanin odasindan aynldik.

Ondan sonra Sari Ilaci Alizade Haci Mehmed'in evinde ka-

rargah kuran Fransiz i§gal kumandaninin yanina gittik. Bunlar bizi

50k giizel kar§iladilar, sigara vc §crbct ikram ettiler. ^lkarken: "Asil

miimessil Izmir'dcdir, Yunan harckatini gttziiyle gOrmek icin izmir'e

gitti, biz O'na proicstonuzu bildiririz" sozleriyle bizi te§yi ettiler.

Ertcsi giin Hiikiimcl Konagi'na cagnldik. Fransiz kurnandam gel-

mi§ti. "Diin bizim karargaha bir kac kisj gclmi§. Ben Izmir'deydim ve-

kilimin durumu bana yazmasi uzcrine bilhassa geldim, diin karargaha

gelenlerin liepsi buradalar mi?" diyc sordu. Biz: "Hayir, bazimiz bura-

da, bir kismimiz da yok" dedik. Bunim iizerine "Yann saal onikide ka

^cjy^m^^ csj/js^ ^;^ *&&

cJj^y^^szjf *^&? ^b> *---~us a 1

<S>V

IS' its

Afyon Mtiftusii HGSEYiN EFENDi'nin bizzat kaleme aldig! ve• ar?ivimizde mahfuz olan hatiralannm ilk sahifesi.

249

250

sarikumOcahidlerKADlU MISIRO&LU

251

rargaha gclenlerin hcpsinin topluca tckrar gelmclcrini rica cdiyorum"

dcdi. Erlcsi gUn hcpimiz loplandik. Fransiz i§gal ordulari karargahina

gitlik. Kumandan bizi taa kapi ttniinde kar§iladi, makat minderine

oturttu. "Bizim hiikumetimizc vcrilmck iizere bir protesto geurilmi§,

memlckct namina yazilmi§, sizlcr mcmlckeii temsil ediyorsunuz,

Yunan Hiikumcti, lzmir'c kcndi ihtiyan ile gikmamisnr, biiyiik dcvlet-

lcrin istcmesiylc i§gal ctmi§lir. Sizin bu hususlaki lsranmzin sebebi

ncdir?" diye sordu. Biz: "Burasi, Anadolu'nun Licari bakimmdan bu-

gles, jehridir, bu cihetten tipki agiz ve burun mesabesindedir, agiz ve

burun kapatihrsa bir adam oliir." Misaliylc ccvap verdik. Kumandan:

"Siz bir maglup millctsiniz, Yunanldar Izmir'den gikmazsa ne yaparsi-

niz, bir defa cllcrinizdcn silahiniz alinmi§ur, onlan nasil ?ikanrsiniz?"

dcdi. Biz hiddctli bir tavir ile: "Biz maglup degiliz, cger maglup olsay-

dik bogazlarunizdan harp gcmilcriniz gecer, Istanbul'umuzu zapteder-

di. Biz gecirtmedik. Elimizden silah ahndiysa bu Yunan gibi kiigiik

bir devlctc tcslim olup idarcsi altina girmemizi gerektirmez." dedik.

Kumandan: "Ne yapabilirsiniz, tckrar cdiyorum, siz maglup millctsi-

niz, boyle ate§li s5zlcr soylcmcyin, sogukkanh konu§alim" deyince

biz tckrarladik: "Maglubiycti kabul cuncyiz, §ayet buyuk devletler

bizim i§imizi gormcz, sOzlimUzU dinlcmczlcrsc biz kcndi isjmizi ken-

dimiz gorilr, cikacak hadiselcrdcn mcs'uliyet kabul etmeyiz" dedik.

Kumandan: "Rica etmi§Um sogukkanhlikla konu§alim demi§tim,

|imdi Yunan Hiikumeti her tiirlu silahla mucchhezdir. B5yle musellah

bir orduya kar^i ne yapabilirsiniz" deyince biz: "Yunan idaresi altma

girmekten isc Turk'e has bir $creflc 51meyi tercih ederiz. Ellerimize

sopa, balta, capa hasih her ne bulursak her birimiz bunlarla Yunanlila-

ra kar§i cikar di§imizlc ba§lanni koparinz" dedik.

Kumandan: "Sizler akilli adamlarsiniz, bu turlu hareket

divtincliktir, ben size bir yol gostcrecegim bu yol bir buyuk devletin

"m a n d a" si altma girmeniz olacaktir" dedi. Biz hep birlikte buyuk

bir hiddetle kalkip kumandanin odasim terk etmek istedik ise de ku-

mandan, kapiya gerildi bizi birakmacli, yine yumu§ak ve tatli bir dille

J

"Biraz sakin olunuz. Manda usulu ne dcmcklir bilmiyorsunuz. Saninmbu turlii idare cok guzel bir scydir. Mcsela Amerika, Ingiltcrc, Italya

vcya Fransiz mandasini kabul cdin. Sizin icin neticesi 90k iyi olur.

"Biz buraya manda kabul ctmck i9in gelmcdik, proteslomuzun

hukumeunizc g«ndcrilmcsini ricaya gclmi§tik, yoksa biz kabul ctsck

dahi memlckct halki tcklif cttiginiz hal carcsini asla kabul ctmeyecck-tir ve edemez de. Biz bunu soyluyoruz, sonucunu hcsaplamak size

dii§cr" dedik, karargahdan aynldik.

Bir kag gun sonra bir gece yansi, telgraf basma istcniyorsunuz

diye bir haber aldim. Mollazade Siileyman Bey, Nebil Hoca, §eyhRa§id Efendi, Qoban Salihoglu Ismail Efendi ve ben Belediyc'de

toplandik. Tclgrafhancden kimlcrin istcnildigini ve nicin istenildigini

sormak iizere Siileyman Bey'i gondcrdik. Ne kada-, top, tiifek veccphancniz var diye Zahid Molla uirafindan bizden soruluyordu.

Zahid Molla Alas,ehir'dc hakimdi. "Bu isc kalkan mcmlekctin elbette

bir diistacesi vardir, her §ey tedarik olunur diye cevap verdim geldim"

diye Siileyman Bey gcri gcldi, dagikhk.

Bir Ramazan gecesindc reji mtidUrii Nail Bey'in evine cagnldik,

bir misafirlc g5ru§ulccekti. Turunczade Yusuf Bey,' EthemzadeHaci Huseyin Bey ve ben cagnldigimiz ycrc gittik, orada Firka Ku-mandani (Tiimen Kumandam) Omer Lutfii Bey vardi. Gelen misafir

Kuguk Cemal Pa§a idi. Bizlcrden memlckctimiz i?in lazim gelen ted-

birleri alarak basiret iizere olmamizi ve bu hususta Omer Lutfii Bey'eyardimda bulunmamizi tavsiye ediyordu. Bundan sonra Omer Lutfii

Bey firka dairesini terk edcrck Erkmcn, £akir Koyii Inas Tcpeleri'ne

fadirlar kurup, kendisi Erkmcn Tcpcsin'de oturmaga ba§ladi.

Bu ana kadar cali§an cemiyclin adi "R e d d - i i 1 h a k C c m i

y e t i" idi. Birgiin Arif Bey memlckct halkini Imaret Camii'nde topla-

di. "Bundan sonra 90k gayrctlcr sarfcdcccgiz, bu i§i ba.?aracagiz, onunigin yeniden "Miidafaa-yi Hukuk Ccmiycti" namiyla bir cemiyet teskil

edecegiz" dedi vc halkin rcyine ba§vurdu. Beni bu cemiyedn reisi,

252SARIKLIMOCAHlDLBR

Koczade §iikrii Bey'i, Gumii§zade Bekir Efendi'yi, Turunczade

AH Bey'i aza olarak halk ittifakla sccli. Bttylcce cemiyct Afyon'da te-

§ekkiil etmis. bulundu.

Bir tarafum Omer Liitfii Bey, dagda gecelcri Nebil Efendi ba§ta

oldugu halde, gazhanc dcposunda dolu olan cephanc sandiklarmi

crkek-disj halk yardimiyla calip kucakla memlcket disma ve oradan

Erkmcn'c la§ittiriyorlardi. Ingiliz nobctcilcri scs cikaramiyordu. Boy-

lcliklc bir cok silah vc ccphiinc lasjnmis. oldu. Yine bu sirada Yunanh-

lar "Ala§chir"c kadar gclmis, oldugundan ahvali tetkik etmek uzere

Omer Bey'in Ala§ehir'c gittigini habcr alan Ingiliz Kumandani, Erk-

mcn'i basarak orada bulunan vc gozc gorilnen silah ve cephaneleri bir

odaya koydurdu, kapisini da mlihurletti. Iki topun da kamalarim ahp

giderkcn Omer Bey vak'ayi haber aldi. Dcrhal atlanni ko§turttu. Ki-

zilburun'da kumandanin oniine gecli, zorla kamalan geri aldi. gcce

cephancnin kapatddigi odanin bacasindan bir adam indirtildi, biitun

silah ve ccphancler bacadan ccktirildi, baska tarafa aktarildi ve saklan-

di.

DU§man "Salihli"deykcn, ia§e merkezi "U§ak"da idi. Karahisar

namina- sabik Miiftii Yunus Efendi'nin mahdumu Omer Efendi,

ias,eyi idare eden komisyona aza olarak gonderildi. Lazim gelen erzak

v.s. buradan g5ndcrilmckteydi. la§c azalari Ala§ehir kadisi Zahip

Molla, Nazmi Bey, Ala§ehir namina vc Salihli'den Abdullah Bey,

Gediz'den Faik Bey, Dcmirci'dcn Mazhar Bey'lerdi. Bunlara riyaset

eden U§akh Ibrahim Bey'di. Bu siralarda Ankara'da hiikumetimiz de

te§ekkul etmi§, Afyon'dan meb'us isteniyordu. Hoca §iikru, Nebil

Efendi, Kocoglu §iikru Bey Ankara'ya meb'us olarak gonderildiler.

Yava§ yava§ milli hiikumet i§e ba§lami5 bulunuyordu.

Bir gun Mustafa Kemal, Fevzi Pa§a ve maiyetleri Karahisar'a

geldiler. U§ak'ta outran ia§c heyeti de Afyon'a gelmi§ti. Hukumet ko-

naginm idare mcclisi odasmda milzakereler ba§ladi. Qerkez Ethem'in

millet amaline aykiri harcket cttigi, Fahreddin Paga'ya suikastda dahi

KADlRMISIROtiLU253

bulundugu soylendi. Bunun icin Kuvva-yi Milliye'nin lagvi teklifi ile-

riye siiruldii. Hiikumet iginde hilkGmct gibi ve Kuvva-yi Milliye icin-

de muhtclif cerayanlar olabilcccgi, Qerkez Ethem'in harekaundan an-

la§ilmaktadir, deniliyordu. Bu tcklif hiikumettcn verilen bir emirdenibaret oldugu du§unulduyse de Hukumct'i Kuvva-yi Milliye reisleri ol-

masi ve Kuvva-yi Milliye'nin hukumetc muavenetc devam etmesi ve

bu seretlc bir miiddet daha Kuvva-yi Milliye'nin Iagvedilmemesi mu-kabil bir tcklif olarak ileriye sQruldu.

Bu siralarda "Usak" Yunanlilar uirafmdan i§gal olunmu§tu. Hoca§ukrii Ankara cihetinden topladigi iki-iicyiiz askerle Oturak ve Dum-lupinar tarafinda bulunuyordu.

Bir gun Kolordu Kumandani Fahreddin Bey memlekct ahalisini

cepheye davet etti. Biz dc askerlerc hediye etmek uzere .bir?ok ckmek,erzak sandiklanyla tiitiin, askcrlerin giymesi icin bin kadar kepenck vebin kadar yemeni (pabu?) hazirlayarak crtesi gun Izmir istasyonundan

(Afyon'un iki istasyonundan birinin adidir) trenlc gitmek uzere istasy-

ona vardik. Ahali vagonlara ycrle§tiler. Dumlupmar'a vanldi. Oradaevvelce hazirlanan hayvanlarla Eyiip Camin'a kadar gidildi. Evvela

zabitanla gorii§uldu, sonra bir dc askcrimizle gortismemizi kumandantevsiye etti. Berabcrce askcrlerin yamna vardik. Burada iki saf halinde

duran asker tahmincn, iic, durtyuz nefcrden ibaret goriiniiyordu. Benkumandana, "Askerin hepsi bu kadar mi?" dedim. "Evet" dedi.

Ben ve izzet Ulvi Bey askerlerc hitaben ufak bir nutuk irad eyle-

dik. Onve Ulvi Bey, sonra ben bastadim: "Ey kahraman evlatlar! Bizsizin bilhassa ziyaretinize gcldik, sizlerdcn ?ok vc pek cok rica ederiz

ki, firar etmeyip sebat cdiniz. Ciinkii firar ederseniz geng kizlanmizi,

taze gelinlerimizi ve ihliyar annc vc ninclcrimizi, masum yavrularimi-

zi, diisman ayaklari altinda gigncyeccktir. Bunun onlenmesini sizlerin

demir gibi gogiislcri vc cclik kalplerindcn bekliyoruz" deyince asker-

den birisi: "Pekala sOylliyorSuhuz, ama buraya demiri geldi, Qeligi

yok" deyince evvelden tammadigim Firka Kumandani tzzeddin Bey

254

SARIKUMOCAHtDLER

"Nc derrick istiyorsun?" diye askcrc tcktirde bulundu. Biz buraya g6-

riismck icin gcldigimizdcn, konu$mak Uzerc mllsaadelerini islirham

cdcrck, bu sttzdcn maksad nc oldugunu askcrden sordum. "Burasi

dagin basj oldugundan bu yaz guniindc dahi soguklan durulmuyor,

karnimiz ac, sirlimiz ciplak" diyc maksadini acikladi, dcdim ki:

"Evlatlar sizlcri cuha clbisclcrlc giydirip ayaklanniza cizmcler yapti-

racagiz ama sjmdilik sizlcri sogukian muhafaza i^in bin tanc kepcnck

vc ikibin ycmcni vc vagonlarla crzak gctirdik. Sizlcrdcn scbat rica cdi-

yoruz" sozUmc kar$i o askcr ickrar cdip: "Pckala, fakat, topumuz

silahimiz var ama mcrmi vc ccphancmiz yok" dcdi. Firka Kumandani:

"Nc biliyorsun?" diyc scrt bir tavirla karsdaymca yinc miisaadcsini

rica cllim. Kolordu vc firka kumandanmin clindcn tulup, "Bunlarla

yalni/. goriiijclim" diycrck yanimizdun bir parca ayirdim. Askcrlcrc hi-

labcn dcdim ki: "Ey arslan gibi evlatlar! Bizim riaimiz sizin burada

scbalinizdir. Gcri laral'ini sizlcr hie hatinniza gctirmcyin, ciinkii biz

vagonlarla silah, ccphanc, top, mcrmi gclirdik, Hcnjcy hazirlanmi^iir.

Sizdcn bcklcdigmiz buradan kacmamani/.dir." Askcrlcr: "Oylc isc, biz

dc Allah ile ahdediyoruz ki, bu canlar (gogsiinii i$arct cdcrck) burada

oldugu muddclec bu dagdan du§mani gecirmcyiz vc scbal cdip burada

kaliriz" diyc soz vcrdilcr. Oradan trcnlc Hoca §iikrii'nun yanina git-

tik. Hoca §ukrii Oturakta tarn ccphcdcydi. O'nunla da goru§up gcri

memlckctc gcldik.

Bundari sonra daglarda dolasan vc miitcmadiyen mucadclc eden

bir takim kabadayilan birbirilcri ile ban§tirarak adamlan ile birlikte

ccphcyc scvkctlik.

Bunlardan Emirdag'ina siginan Balcamh Yusuf, Cukurcali ib-

rahim vardi. Onlara habcr gttndcrip hep birlikdc ccphcye gidileccgini,

aksi takdirdc kcndilcrinin iizcrlcrinc asker sevkederek Yunan'dan

evvel kcndilcrinin kokU kazinilacagina dair haber gondcrdik. Akin,

akin elliser yiizcr alii siivarilcrlc gclmcye basjadilar. Diger taraftan

Yazih'da bulunan Osman Bey, Bavurdu'da bulunan Yoriik Eyiip ve

Bayat tarafindah bulunan Sinan Bey ba§lanna topladiklan sUvarilcrle

KADlR MISJROtfLU255

akin akin gclmcktc idilcr. Osman Bey'in gclirdigi insanlar icinde 101yasmda Arslan Bey naminda bir ihtiyar vardi. Bu ihtiyar ya$ca biiylik,

vlicudca zindc idi. Bunlar toplandiklan zaman firari olanlarina nasihaticin iclerinc girdim. Bunlari tc§ci icin bazi so/lcr csnasinda icierindenbirisi, "Hoca Efcndi pek gtlzcl soyiiiyorsun amma sizlcr kasap ke?isi-nin koyunlann online du§up kanarcyc kadar golUriip dondiigU gibi biz-leri kur§una kar$i suriip dc kendiniz gcri cckilcccksiniz" dedi."Evlatlar, bizler diismam memleketimize sokmamak icin ahdiipe-yman etmisiz. Ciinkii bir cesur ve gayretli kuijnandanlanmizi yal-niz birakmamak icin hep beraber gidecegiz. Kger beni en bndegbrmezseniz evvela beni katledin" diyc soz vcrdim. Hep bir agiz-dan: "Bizler de blecegiz, azmimizden geri donmiyecegiz" diyc sozvcrdilcr

"

OZBEKLER TEKKESI

Oskiidar'da "Sultan T c p c s i "nin "B ii I b u I d c r c s i"ncbakan yamacinda hala mevcud olan bu tckkc, istanbul'un isgal altindabulundugu senclcrdc, Anadolu harckalinin basanimasina biiyiik olcii-

dc faydasi dokunan muazzam fcdakarlik vc kahramanliklara sahnc ol-mustur. Tckkenin a§k vc iman adami olan §cyhi Ata Efendi (1883-1936) Kurtulus Savasmin mc^hul kalmis buyuk kahramanlarmdan bi-ridir. Bu miibarck din adami, istanbul'dan Anadolu'ya kacacak kimsc-ler icin en emin bir toplanma mcrkezi halinc gelirdigi tekkesindenkimicri hayir uua iic simni savaziayarak yoia koymami$ur.

Sair ve kendisi gibi bir iman adami Mehmed Akifdcn tulun dabuguniin ismet Pasa'si olan Miralay ismefinc hatta "Vurun Kahpe-ye" isimli cscriyle din adamlanni, Kurtulus Savasj alcyhinde gostcrcnHalide Edib'i (Adivar) bile, O Anadolu'ya gccirimisti.

Gundiizleri Oskudar'in car$i vc kahvclcrinde dpla§ir, tesbit edil-

256

SARIKU MtlCAHlDUiR

mi§ parola ile Anadolu'ya kacacak kimsclcri bulup dcrgahina toplardi.

Sonra da bunlari onbcscr yirmiser kisdik kafilclcr halinc koyar, gcrek-

li emniyct Icdbirlerini aldiktan sonra, Camhca'nin cteklerinden i§gal

mintikasi di§ma cikanrdi. O, sabahtan aksama kadar Oskiidar'in kahve

ve carsdannda boylc dolasjrkcn scyhlik alamcti olarak ba§ina sardigi

"Bcya/ Dcstar"i vc sirtindaki cQbbcsiylc ruhani gorunii§tc oldugun-

dan, dikkati cckmiyordu. Halbuki O'nu bir dc, gccc gormeliydi. Tama-

mcn silahli olarak sabahlara kadar caltsor vc bir Kuvva-yi Milliye

mcrkczi halinc gctirdigi Tckkc'sinin ccsjtli hizmetlcrini idarc cdiyor-

du. Her gun Uskiidar'da dola$irkcn kurdugu $cbckc vasitasiylc ccsUli

habcrlcr toplardi. Silahlann vc ccphanclcrin Tckkc'yc bliyiik bir

siikunctlc vc hemen Uskiidar mcydamnda bulunan "Nakkajji Karako-

lu"nu i$gal clmis. bulunan luilyan Jandannalarinin dikkallcrini cckmc-

den tasmmasim tcmin ederdi.

Tckkc, bir "P o s t a mcrkc z i" gibiydi. tsianbul'dan, Anado-

lu'ya vc Anadolu'dan, tstanbul'a en chcmmiyclli habcrlcr, bu kanaldan

ulagiyordu. Bilhassa Anadolu'ya kacmis bulunan miicahidlcrin istan-

bul'daki iiilclcriylc irliballan en ziyadc bu posta vasitasiylc tcmin cdi-

liyordu. Istanbul'da Anadolu harckatinin adam vc silah ihtiyacini kar-

§ilamak uzcrc ccsjtli mahalli mukavemet vc faaliyct mcrkezleri

teessiis ettigini biliyoruz. §eyh Ata Efendi, bunlarin hepsiyle temasta

bulunuyordu. Gondcrdiklcri adamlari da kurdugu teskilat sayesinde

her gece Anadolu'ya kacinyordu.

Bundan baska "Uskiidar Ozbckler Tckkcs i"nin

kahraman dcrvisjkxi Camhca ctcklcrinc kadar sokulan cctccilcre yar-

dim eimck, icabinda onlari saklamak vc yarahlanna gcrekli ihtimami

gostcrmck surctiyle dc faydah oluyorlardi.

Bu tekkenin Anadolu'ya kacirdigi biiyiik vatanpcrverlerdch Meh-

med Akif Bey'in kacirddigi gcccyc aid birhadiscyi naklcdclim.

"336 yih Nisan'min bir ak§ami idi. Havada tath bir bahar senligi

ve serinligi vardi. Hafif hafif csen rfizgar, her yana bahar kokulanni

KADiRMISlROCLU257

scrpiyor ve seriyordu. Ozbekler Tckkesi'de benzcri sik sik gorlilen

mlistcsna gecelerinden birini daha ya§iyordu. BUtUn odalan biraz

sonra Anadolu yolculuguna cikacak misafirlerle dolmu§tu. Bu misafir-

ler arasinda, i§galciler tarafmdan kapattinlan Mebusan Meclisi'nin bir

kisim azalari ile rahmetli §air Mehmed Akif de bulunuyordu.

tki rahmedi, Mehmed Akirie §eyh Atfi, Tekke'nin bah9esinde,

cadirlamis. vc ciceklerle donanmis. bir akasya agacmin altinda bas, basa

oturuyorlardi. Tath tath konusuyor, arasira da karsdikli §iirler okuyor-

lardi. Sanki; kendilcrini ccmbcrlcyen ve dinleyen yolculan bu sjirle

oyaliyor, nedc olsa yurcklcrinc coken aynhk acilari, gariplik duygula-

nni unutturuyorlardi.

Bu csnada; Uskiidar camilcrindc dc yaLsi czanlan okunmaga ba§-

lannusti. Mehmed Akif ile §eyh Ata susmus, gozlcrini yummu$, oku-

nan czanlan; huzur ve husu icinde dinlcmcgc koyulmusjardi ki, Fisti-

kagaci ile Tckkc arasindaki yol iizcrindc gozcUliik yapan bir dcrvi§,

soluk soluga bahceye girdi. Yanina sokuldugu §cyhinin kulagina cgil-

di. Ve fisildadi:

-Aman Scyhim!.. Uskiidar'daki italyan Polis Kumandani, yanin-

da birkac Ingiliz zabit ve polisi oldugu haldc buraya dogru gcliyor-

lar!... Bilmemki!...

§eyh Ata; miiridinin soziinii bitirmesinc mcydan birakmadi.

Hemen yerindeh firladi. Bahcede vc odalarda ktimelcnen ve dcrtlc§en

misafirlerine ko§tu yaklasan tchlikcyi kulaklarina koydu ve ahnmasi

gercken tedbirlcri de hepsinc ayn ayn sundu.

lki dakika bile gccmemi§ti aradan. Bahccdc sessiz bir harckct

ba§lami§ti. misafirler, kcndilcrine onciiluk eden dcrvisbri takip ile

Tekkc'dcn Set Ba§i'na dogru sarkan agachk vc fundalikh yamacin uze-

rindeki dip patikalardan asagiya aktyor, saga sola sapiyor, tarlalarm

kenarlarindaki calihklara sokulup saklaniyorlardi.

Boylece; adctlcri otuzu geccn misafirler, tamamiyle dagilmi§,

55ili

IT

KADtRMISIRO^LU259

Oskudar Ozbekler Tekkesinin kahraman §eyhl ATA EFENDt merhum,Turk Kurtulu§ Sava§rmn, unutulan buyuk ve fedakar elemanlanndanbiri. i§gal altmdaki Istanbul'da kelle koltukta hizmet eden mubarek bir

din adami.

Tckke ve bahcc de her vakitki issi/. halini almi§ti artik. Tckke ka-

pisindan iceri dalan i§galci zabitlerle maiyetindekilerden bir kismi,

bahcc ve mezarhga saldirmi§lardi. Oda kapilanni tckmclerle acryor,

ylik ve dolaplan bile ariyorlardi. Nihayet; Tekke'nin buy Qk ayin odasi-

na dalmijjlar, kar§ila§uklan manzara kar§isinda $a§irmi§lar daha dog-

rusu aptalla§mi§lardi.

§eyh Ata; gerisinde saf duran dcrvi$lcri ile birliktc namaz kill-

yorlardi. Aralarinda yabanci kimselerin bulunmadigim gOren ve biraz

sonra bahcc ve mezarhkta kimscnin gtiriinmedigini tigrenen i§galci

zabiticri, ugradiklari muvaffakiyctsizlik kar§isinda; hirs ve hayretlerin-

den dudaklarini kemire kemire Tckkc'dcn uzakla$mak mccburiyctinde

kalmi§lardi.

O gece yarisi; "0 z b c k 1 c r T c k k c s i"ndcn; hie §iiphcsiz ki,

atlattiklari biiyiik tchlikc dolayisile scvincrck aynlan yolcular, etresi

giiniin ak§ami gc9 vakit "Q a 1 K 5 y u" nii tutmu§lar ve sclamcte ka-

vu§mu§lardi. misafirlcrini Qal'a kadar ugurlayan §eyh Ata hcrbiri ile

ayn ayri Opu§up kokla$arak veda ederken §air Mehmed Akif, onu bir

kenara cekti. Takdirkar baki§lan ile uzun uzun yanaklanni ok$adigi

muhatabinin alnindan tiperken:

"-Ne mutlu sana §eyhim!.. dedi. "Kurtulu? Sava§cilanna yaptigin

bu bliyllk hizmetler inan ki, hi? bir zaman unutulmiyacak ve milleti is-

tiklale kavu§turacak yildizlar arasinda, §eyh Ata adi da daima hiirmet-

lc amlacak. Imrcniyorum bu mazhariyctine ve scni bcklcycn §crcfli is-

tikbalinc."211

§imdi dc, din adamlanni, "V u r u n K a h p c y e" isimli eseriy-

le, Kurtulu§ Sava§i'nm karsismdu gtislcrcn Halide Edib'in hatarindan

§u satirlan nakledcrsek "0 z b c k 1 c r T c k k c s i" nin gercek hiz-

meti iistclik din adamlarinin aleyhinde bir §ahidin ifadesiyle de bir

kere daha anla§ilmi§ olur;

21 1 - Razl TALKIN: Tarih Hazinesi, C. 5, sh.218-lstanbul 1951

260

261

KADlR MlSIROflLU

"...Sultantcpesi'ne, oraya giden kiictik vc dar yokuslan ciktik.

Orada yalniz Ingiliz polisi dcgil, hirsiz da bulunur. Elele vererek, yo-

lunu kaybetmis. iki cocuk gibi ylirilyorduk. Ekscri, bohcayi o ta§idig>

gibi, climi de O tutuyordu. £unkti, yokus. cikmak, ta o gUnlerden bcri

daima kalbimc dokunur.

Baba cvinin cam ormanint ve orada gcccn cocuklugumu du$Un-

mek ne garip idi. Nihayet en yiikscktc olan Tckke'ye vardik.

Kapinin Online gelince, ipi cckip cingiragi caldik. Yukandan biri

scslcndi:

"Kim o?"

"Bizi Isa yolladi." .

Yukaridan ip ccklilcr, kapi acildi. Bizi, bir dcrvi$ kar§iladi. Elin-

deki fencri indircrck yiizumc bakn. Bu cocuklanmin adini koymu§

olan ihtiyar §cyhin Damadi Kahruman idi. Dcdi ki:

"Ah Dr. Adnan, §ukiir gcldin. O kadar fena bir hazimsizlik ccki-

yorum ki..."

Nc garipti! Adcta bir doktor sifatiyla gclmi$ gibiydik. Adnan,

Kahraman'm omuzunu ok$adi:

"Haydi yukariya gidclim dc, hastaligina orada bakanm" dcdi.

Merdivenlerden cikarken, $cyhin damadi diyordu ki:

"Sizi salidan bcri bekliyoruz. Diin, adcta yakalanmi§ oldugunuza

hukmettik."

Bu arahk §cyh dc ko§arak gclip bizi kar§iladi.

Qrada, Ana<k>iu'va gitmck isicycc dort i5nc daha meb'us vardi.

§eyh bizi, Bogazici'nin parlak manzarasma bakan bir odasina gOtiirdii.

Hemen hareket etmcmiz gcrcktigini soylliyordu. Celaleddin Arif, bir

gun once, Miralay tsmet Bey dc iki gun once birkac zabitle birlikte ha-

reket etmi§ti. tsmet adi, bizc biiyiik bir scvinc vcrdi. Karckteri ve zekasi

gelecek igin herhangi bir miicadclcdc insana Umit i$igi vcriyordu.

Artik Dr. Adnan 1 bu larafa gecirdiktcn sonra, etresi gUn tekrar

262

SARIKUMOCAIIIDLER 263

KADlRMISIROGLU

Istanbul'a giderek birka9 ki§i daha beraberimize almaya karar verdim.

§eyh, bizim adimizi kadinlardan sakladi. Sadece Kahraman ile

§eyhin KtifUk kardesj Necmeddin biliyordu.

Ayni giin, biitlin §ehirde lngilizve ve TUrk9e olarak, herhangi

milliyet9iyc yardim edcnin Mime mahkflm edilecegini Mn eden afi§-

ler asilmisu. Istasyonda, bu afisjerin birinde "Oltlm" kelimesinin mu-azzam harflerlc yazilmis, oldugnu gtirdlim. Buna, General Wilsonimza atmisu. Egcr, sirf bizc yardim cdecekler Oliimle tehdid ediliyor-

Birinci BOyuk Millet Meclisine halk nazannda

en cok kredi saQlayan din adamlanndan:

Konya Meb'usu ABDULHALlM QELEBi HAZRETLERi

sa, acaba bizlere ne ceza vereceklerdi?

Biraz sonra dOrt mUltcci yanimiza geldi. Bunlardan biri me§hur

Cerkes Ethem'in kardesj Hinbusi Resjd idi. Kendisi, Anadolu'da

millt hareketin en kudretli seflerinden biri oldugu gibi, ayni zamanda

Saruhan Mebu'su idi. Mavi grjzlii, 90k zeki ve iyi tavirh bir adamdi.

Dedi ki:

"Bize §imdi lSzim olan §ey, adamakilli bir harita, bir de kilavuz."

Ben kendi kendime: "l§te akh ba§inda bir adam" dedim.

tkincisi, Kayseri'ye yakm olan Keskin Meb'usu Riza Bey'di. Tarn

oramn sjvesiyle konu§uyordu:

"Bende be$ bomba, Q9 tabanca var. Qantamin i9inde, harbe hazi-

nz." dedi.

Ben de kendi kendime: "Bu kadar zeki degil" dedim. Bu sil&hla

koca bir orduya kar|i gelmek imkani olmasa gerek. Ama, bu uzun

boylu ve esmer adam kadar saf ve iyi yilrekli bir adamdi ki, ona

kar§i bir yakmlik hissetmekten kendimi alamadim.

Biz konu§urken, kapinin 9ingiragi 9alindi ve 90k ge9meden

odaya, kisa boylu, zayif, sinirli halli bir adam girdi. §eyh onu "Mana-

voglu Nevres" diye tanitti bize.

Eger aramiza bir bomba du§mll§ olsaydi, bundan daha 90k sa§ir-

mazdik. Bu adam hakkinda butiin duyduklanm bir bir akhmdan ge?ti.

O'nun, Kibns'ta bir Ingiliz ajani oldugunu ve Misir'da Turkler aleyhi-

ne yaymda bulundugu soylcniyordu. Acaba dogru muydu? Kemaled-

din Sami de sOyle demisti: "Kismen ka9ik, kismen bir evliya\ kismen

de kanh bir adamdir. Bir an olur ki, memleketi igin Olmege hazirdir.

Baska bir an, memleketi bes, para igin satar. Morfinmandir. §imdi bize

katilmaga 9ali§iyor. O'nun fikrince, Ittihat^ilar ortadan kalkmadan Tiir-

kiye kurtulmaz. Vaktiyle de garphlann adMetine 90k inamrdi. §imdi,

hayal kinkligina ugrami§. Her seyi yapmaya hazir grjrtlnuyordu. Fakat

insan aramiza girip, sirlarimizi satmiyacagmdan emin olami yor."

Iste, biitiin bunlar zihnimden ge9erken, Riza ve Re§id Rey'lerin

O'na bUytlk bir hin9la baktiklarmi gordiim. Mahavoglu Nevres, sa§ir-

264

SARIKLIMOCAHIDLER

di ve bana O'nun bu durumu cok dokundu. Hcle onlann ellcrini uzatip

da elini sikmamalan bUtun bUtUn beni iizdU. EHeri birdenbire yamnad(i§tu.

Ben icimden ona kar§i duydugum acimayi sakliyarak elimi uzat-

tim. O da bana garip bir minnctlc bakarken yiizllndeki Uziintu biraz

gecti.

"Nasilsimz Nevres Bey!"

"Ben Anadolu'ya kacmak istiyorum, AtA Efendi!.." diye §eyhehitabetti.

"Gel beni yann grjr, bircaresine bakanz".

Zavalh seyh, o adamm samimiyetine inamyor ve rjtekilerin aldigi

vaziyetten fena halde sikihyordu. Gcrci, o evden cikinca, benim deicim rahat etmcdi ama, bu ruhen aci ceken bir adamla bir bag kurmu§olmakla beraber, biitiin selamct ve emniyetimizin onun durumunabaglandigim du§ilnmekten de kcndimi alamiyordum.

Seyhin odasina Adnan'la bana yere yatak serdiler. Otekilerhemen cekildi. O gece hareket ettiklerini haber aldim. Ben kendim Is-

tanbul'da bir gcce daha kalmak tehlikesini gOzc ahyordum..."21?

"0 z b e k 1 e r T e k k c s i" ve oranin muhterem §eyhi AtaEfendi'nin Turk Kurtulus. Savagi'ndaki rolunii baska gSrgii §ahidleri-

nin de belirttiklerini biliyoruz. Bunlardan birini diger bir cok emsaliy-le birlikte "§ahadetler" kismmda dcrcettik. Bu miigahidler,

umumiyetle i§gal altindaki Islanbul'da vazife goren gizli te§kilat men-suplaridir.

Zaferden sonra, kcllc bahasina ifa edilen bu hizmet nasil

miikafatlandinlmi§tir, biliyor musunuz? Tekeyi kapatmak ve tarihi

kitabesini cimento ile sivamak suretiylc!.. ikinci Sultan Mahmud za-manindan kalma bu tarihi kitabc ttyle sivanmi§tir ki, bugun bile sokii-

212 - Halide Edip ADIVAR:1962,sh.64vedevami-

Turkun Ate§le imtihani-istanbul

265

kad1rmisiro6lu

lemiyor. S&klemk icin ugra§ilsa yazilar bozulacak... Isteyenler gidip

gorebilirlerL

Bu Tekkenin kurulu§u §rjyle olmu§tur: "0 z b e k i s t a n"dan

kalkip hacca gitmek iizere yola cikan birkac TUrkistan'h, Halife'yi g6r-

mek icin Istanbul'a gelmi§ler. Clinktt eskiden hacca gidecekler "izn-i

sultan" almak maksadiyla boyle Istanbul'a gelirler, "cuma

selamhgi"nda Halife'yi gOrUrlcrdi. Bu, bir nevi izin almakti. Bunlar da

ilk cuma selamhginda Halife'yi gOrmek Uzere Sultantepe'sinde bir

cadir kurup yerle§mi§ler.

Bir giin maiyyetiyle oradan geccn Sultan Mahmud, cadirlarin

§eklinden onlann yabanci oldugunu anlayarak kim olduklarini merak

eder. Once bir adamini gondererek durumu Ogrenir; sonra da atini sii-

rerek yanlanna gider. Durumlarini anladiktan sonra:

"Halife emretse burada kalir mismiz?" deyince hepsi birden:

"Hay, hay, emruferman Padi§ahimiz Efendimiz Hazretlerinindir"

derler.

Bunun iizerine:

"Oyleyse ben Halifeyim, emrediyorum. Hacdan sonra donuniinz

ve burada kaliniz. Size munasip bir tckke yapila ve siz de gelecek

hem§ehri lacdarimizin hizmetini ifa edesiniz" diyerek onlann el etek

Opmesine meydan vermeden atini sUrup gider.

Hac donu§une kadar, tekke ve iki odah bir ev yapihr. O giinden

itibaren "0 z b e k 1 e r T c k k e s i" diye anilan bu tekke bOylece or-

taya cikarak TUrkistan'h hacilann hizmetlerinde kullanilmi§tir. Fakat

bugiin maalesef 50k harap vc bakimsiz bir haldcdir. Birakiniz ta Sul-

tan Mahmud devrinden kalma bir hatira olmasini da hi? olmazsa

Kurtulus. Sava§i'ndaki muazzam rolQnii dU§unerck, burasmi tamir ede-

cek bir erbab-i hamiyyet yok mudur? Vakiflar Idaresi'nin dikkatini

celbetmek isteriz. "Z a f e r" icin en hayati hizmetlerden birini ifa eden

bu tekkenin boylcsinc harabiye terkolunmasi cidden cok uzucudiir.

266

HATUNiYE DERGAGI

Kurtulus. Savas/mda bircok tekke ve zaviyenin en tehlikeli hiz-

mctleri ifa cttiklcrini ve buralann mtitevckkil, inanmis. ve kamil mun-tesiplerinin nasil canla basja cahsuklanni cvvelki bahislerde yeri gel-

dikce umumi bir mtilahaza ile beyan etmistik. Bunlara bir misal olmak(lzere Uskudar Ozbcklcr Tekkcsi'ni anlattik. Hakikatte pek 90k baska

Ornekleri de bulunan bu hizmet ve faaliyetlere merkezlik eden tekke

ve zaviyelerin hepsinden gcregi vechilc bahseyleraeye imkan yoktur.

Bu itibarla en buyiik ve tehlikeli hizmet ve faaliyetleri ifa etmis, olan

"Eyyub HStuniye Dergahi" ndan da bir nebze bahsetmek

suretiyle bu bahse nihayet verecegiz.

Silah ve ccphane dcpolanna gayet yakm bir mintikada, Eyiib sirt-

larinda bulunan "H a t u n t y e D e r g a h 1", Turk Kurtulus Sava-

§i'na silah ve cephane kacirmak suretiyle en ziyade hizmet eden mer-

kezlerden biri olmu§tur. Bu dergahm dindar ve vatansever

miintesipleri, merhum §eyh Saadeddin Ceylan Efendi'nin sevk veidaresi altinda, ecnebi askerlerin kontrolUndeki silah depolanm bo§al-

tarak tnebolu'ya nakle muvaffak olmusjardir.

Saadeddin Ceylan Efendi ashnda "K a d i r T T e k k e s i"

Seyhi idi. Fakat bu sirada "H a t u n i y e D e r g 3 h 1" §eyhligine de

vekaleten bakiyordu.

Bu faaliyete bilfiil, i§tirak etmi§ ve §eyh Saadeddin CeylanEfendi'nin, halen hayatta bulunan oglu Nazmi Ceylan Efendi, vaki

israrli taleplerimizi kirmiyarak -son dcrece mahfiyetkar olmasma rag-

men- bize asagida hullsa edecegimiz malumati vermek lutfunda bu-

lunmusjardir.213

Merhum pederim Saadeddin Ceylan Efendi, Kadiri §eyhi oldu-

213 - Nazml Ceylan Efendi'nin kendi sesiyle tesbit, ayrica, kis-

men de el yazisi ile tevsik edilen bu malumat hususT ar§ivmizde mah-fuz bulunmaktadir.

267

KADIRMISIR06LU

gu gibi, biitUn ecdadi da bu tarikaun §ayhligini yapmi§ bulunan bir ai-

lenin mensubu idi. "K a d i r i T a r i k a 1 1" icinde Mustafa Aht

Hazretleri'nden gelen bir kolun son muktedir mllmessillerindendir.

Bu sebeple, pederimin temsil ettigi tarikata Kadiri'nin "A h i K 1 u"

ismi verilir.

Sultan Selim-i Salis devrinde "Hatuniye Dergah i"mn

§eyhligini yapmi§ bulunan Selim Efendi, mfisikiye gayet a§ina oldu-

gundan zaman Sultan da oraya gelir ve mQsiki alemleri yapihrmi§.

Orada gayet berrak ve iyi evsafli bir su vardir. §eyh Efendi, bu suyun

basmda semaveri kurar, Sultan Selim-i SSlis de hazir bulundugu

halde din! musiki par?alan icra edilirmi?.

l§gal zamaninda buranin idaresi, uldesinde bulunan merhum pe-

derim §eyh Saadeddin Ceylan Efendi, bu hizmet ve fedakarliklarin

yazihp cizilmesine, herkese ilan edilmesine hi? bir zaman taraftar ol-

mamisnr. Hakikaten ben de, O'nun bu arzu ve hissiyauna uyarak bu

faaliyetten §imdiye kadar hi? kimseye bahsetmedim. Bazi gazete ve

yazarlann muracatlanni da is'af etmedim. Fakat sizin buraya kadar

birkac defa tesrif edcrek israr etmeniz kar§isinda bugiine kadar hassa-

siyetle takip ettigim bu prensipten aynlmaga mecbur kaldim.

Merhum pederim, zaferden sonra tekkemiz mensuplari-

nin diifman tehdidi altindaki hizmetlerinin tesbit ve yazil-

masina ve hatta bunlardan birpogunun 'Istiklal Mada1 y a s 1" almasina da siddetle muhalefet etmisti. Zaferden

sonra bir gun, Istiklal Madalyasi'na hak kazananlari tayin

ve tesbit maksadiyla, boyle bizim gibi gizli 9ahsanlari aray-

lp bularak kaydeden Bahriye Kaymakami (Yarbay) Tefik Bey,

ziyaretimize gelerek bazi sualler sordu. Kendisine verdigim

cevaplan yazmakta bulundugu bir sirada, i9erdeki odadan

konusmalanmizi duyan merhum pederim yanimiza geldi.

tkindi namazina gitmek tizere abdest almis, kollanni kuru-

luyordu. "Oglum! Bu yaptigimz nedir, ne yaziyorsunuz?"

268

SARIKLIMOCAHiDLBR

diye sordu. Ona durumu anlattik. Bunun iizerine "Oglum bizbu isi, madalya almak ipin yapmadik. Biz dervis adamlanz.Bize, din ve vatan yolunda vacib olan, bir hizmetin karsdigiolarak madalya almak yakismaz. Lutfen o yazdiklarimzi yir-

tiniz," dedi. Tevfik Bey'in lsrarh ricalanna ragmen, karann-dan ddnmedi!. Notlan gozunun oniinde yirttirdi. iste buvak'a dolayisiyle bu giine kadar Eyiib'deki Kuvva-yi Milliyepaksmalannin bir 90k noktalan sir halinde kalmistir. Esa-sen aradan cok zaman gecti. Artik bu isleri bilen de kalma-di. Hepsi bir bir Hakk'm rahmetine kavustular. Ben de buyil yetmis yasina bastim. Bu sebeble o fedakarane hizmetle-rin artik bir pogunu hatirlamama imkan kulmadi.Biz Eyiip gurubunda cahstik. O zaman tstanbul'da bu silah

kapirma isini, idare etmek iizere "Mim Mim g r u p u"adiyle gizli bir cemiyet vardi. Bizim tekke ile bu gizli te$-

kilat arasmda irtibat saglayan ve Eyiib'deki faaliyetin reisli-

gini yapan edebiyat muallimi H&fiz Kemal Bey'di.214 Bu zat

sonradan Bilecik meb'usu olmu§tur. Bayezid'de simdi yikil-

mis bulunan bir kahvehanede herhangi bir miifteri gibi otu-rur ve teskilati idare ederdi. Ben de gazete satmak bahane-siyle, o kahvehancye girer, kcndisine istedigi bir gazeteyiverirken icine ilistirilmis veya ber kenanna sifreli olaraknot ediunis bulunan haberi boylece O'na ulastirirdim. Gaze-te satarak bir miiddet dolastiktan sonra tekrar yanina geldi-

gimde: "Al oglum, bu gazeteyi okudum. Sen bunu tekrar sa-

tarsin" diyerek bana iade ederdi. Bu iade edilen gazetenin ic

sahifelerinin miinasib bir yerine eevabini veya yeni emirle-rini not etmis bulunurdu.

"Hatuniye Dergahi" dort, bes donumlxik genisbir arazinin icindc idi. Bu saha, asagida dere icinden basla

214- Bak. Kemal KOQER, a.g.e. sh. 131

Kurtulu? Sava§i'nin mechul kahramanlarmdan biri.

Hatuniye dergahmin §eyhi sADEDDlN EFENDi merhum.

270

SARIKLI MOCAlIlDLKR

yip, yukanda Piyerloti'ye kadar devam ederdi. Bu sebepleoirasi etrafinda ev vesaire olmayan issiz bir yerdi. Bu yuz-den size hikaye etmeye cahstigim hizmetler burada nisbe-ten kolayhkla ifa edilebilmistir. Ne hazindir ki, Kurtulus Sa-vasi'nda bu kadar biiyiik hizmet ve fedakarhklara sahneolan bu Dergah, bugiin bakimsizhk yuzunden, bircok emsaligibi harab ve yikilmis bir durumdadir. Arazisi tekkenin ilk

kurucusunun varislerine aid bulundugundan burasuuparfa parpa satmislardir. §imdi ise gdrdugiinuz gibi etraftamamon bina dolmustur. Istanbul'un bir9ok semtlerinde ol-

dugugu gibi burada da binalann bir kismi, mezarhklaratecaviiz edilerek bir9ok meshur ulema ve mesayih kabirleriiizerine kurulmustur.

Civar sirtlardaki silah depolarindan kacirdigimiz silahve cephaneleri once dergahm bitisigindeki kii^iik camininminaresine doldurup saklardik. Asagida Hali9 kenarindaise'lplikhane AskerfKislas 1" vardi. Oradan is-

mail ^avus adinda bir asker dergaha gelerek bize silah kul-lanmasim ve bomba atmasim ogretirdi. Bu silahlari otrafi

gozetleyerek tenha bir zamanda ve ekseriya geceleyin arkatepeye gepip "Kasgarf Tekkesi" nden asagiya degruindirdik. O zaman orada tplikhane Hastanesi vardi. Pede-rim Saadeddin Ceylan Efendi, ayni zamanda oranin da imami-ydi, Onun bu vazifesi isimize 90k yariyordu. Esasen ben deHarbi Umumide tabur imami olarak vazife gormustum. Buhastahaneden temin ettigmiz tabutlar i9ine silahlar yerlesti-rir, guya birisinin cenazesini tasiyormus gibi tekkenin biti-

sigindeki camiye getirirdik. O zaman oranin Reksek Recepadinda bir muhtari vardi ki; evi yol kenarmdaydi. Bu evinHakki Efendi adinda bir bek^isi vardi. Bu zatin arab asilli

olan §eniha Hamm admdaki ailesini gozcu olarak kullanmak,surctiylo, hastahaneden aldigimiz silahlari tabut ipinde

271

»• • • •

.

' ^'~ u

; * «" - »^S& >j&aJ

*^c,V rJ

-^r-^j:

NAZMl CEYLAN EFENDl'nin Hatuniye Dergahl mensuplarmin

hizmetlerini anlatan ve husOsi ar§ivimizde bulunan notlanndan bir sahife

272

SARIKUMOCAHlnUiR

6nce bu eve getirir, sonra da Resadiye Mektebi'ne tasirdik.Orada sandalci Osman Aga vardi. O gelir Bostan Iskele-si'nden bu silahlan kayik veya motora yiikletirdi. Hemen bi-

tisikte bir de imaret vardi. Bu imaretin ambarindan aknanmisir v.8. gibi zahiroyi dokmek suretiyle silahlarin tizeri 6r-tulurdii.

Silahlan dopolardan 9alabilmek ifin tatbik ettigimiz 90-sitli uKuller vardi. Bunlardan biri de o zaman bos.olan bu te-

pelerde 9obanhk yapmakti. Simdi "T a f 1 1 1 a r 1 a" denilenyerde "K a n 1 1 9 1 n a r" admda btiyuk bir vmar agaci vardi.Mahallenin 9obani Kel §ilkru ile orada bulusuyordum. Bu zatgayet fakirdi. Yegane azigim olan katiksiz ekmegimi onunlaboliisiiyordum. Bu suretle kisa zamanda O'nunla ahbaphgiilerleterek; kendisinden istifade emkamm sagladim. KelSiikrti, gayet giizel kaval oalardi. Kaval ?ala 9ala hayvanlanotlatmak bahanesiyle silah depolanna yaklasiyorduk. Kel

Sukrii'de bir Bulgar kasaturasi vardi. Silah depolarmm ker-pic duvarlarim bu kasa tura ile delerck icerdeki silah vecephaneyi bosaltmaya bajslardik. Bir de merkep tedarik et-

mistik. Depolardan asirdigimiz silahlan puvallara doldura-rak bu merkebe yiiklerdik. Ifinde silah bulundugunun anla-silmamasi ipin do tirnav kokii 9ikararak 9uvallarin iizerinesarardik. Bu kok odun gibi yakmak i9in kullanmaya yarar-di. Bu suretle civardan odun toplamis gibi bir tavar alarakTekke'nin yolunu tutardik. Bu depolarm basmda ekseriya'II i n t 1 i" askerlcr bulunurdu. Bazen fiiraasir v.s. yikamakipin dereye inorlerdi. Bu vaziyette onlarin siiphelerini cel-

betmeden yanlarindan gepebiliyorduk. Bir miiddet sonra isi

gelistirerek merkep yerine bir atla tasimaya basladik. Birgun bu depoda agtigitmz gedik poktu. Stikrii, bir aksam de-poda mahsur kaldi. Ertesi gun binbir korku icinde Siikru'yii

9ikardik. Buna ragmen "K e 9 e s u y u" denen yerdeki bucephanod© ne var ne yoksa hopsini pikardik.

KADlRMlSIROftLU273

Bir defasinda da Ramazan munasebetiyle, ramazan da-

vulu cahyormus gibi bir mana vererek davulun icinde el

bombalarim kapirdnn.

Bu faaliyeti bir hayli divam ettirdikten sonra fiilon cep-

hede cahsmak iizere, silah ka^iran motorlardan biriyle Ana-

dolu'ya gepmeye tesebbiis ettik. Fakat yakalanarak Arabyan

Han'a gotiiriiliip hapsedildik. Burada hususi suretle feryadi-

mizin disandan duyulmasini onleyecek bir tertibat alarak

giinlerce kirbap altinda indetildik. Teskilatin binbir giipliik-

le temin edebildigi hususi bir tavsiye ile buradan kurtul-

duksa da bu suretle Anadolu'ya ge9ememis olduk. Fakat

kurtulur kurtulmaz, eski vazifeme daha' hirsh olarak yeni-

den basladim.

Bu hizmeti sevk vc idare ettig ipin merhum Sadeddin

Ceylan Efendi'yi vazifesinden attilar. Zaferden sonra aslen

Eyiiblii olan Ankara valisi Yahya Galib'in Tavassutu ve Ilk

Diyanet Isleri Reisi Rifat Hoca'nin dclaleti ile tekrar vazifesi-

ne donebilmistir. Epey bir miiddet apikta kaldigi ipin bir

hayli sikmti pektik. Fakat hamdolsun hizmeti aksatmadan

yiiriitebildik. .

Zaferden sonra tekke ve zaviyelerin seddine dair kanun9ikmca birpoklanyla birlikte "Hatuniye D e r g a h 1" ni

da muhiirlediler. Bitisigindeki camii ileri siireek burasimn

tekke olmadigim iddia ettikse de dinletemedik. Gerek bu

hususta ve gerekse tekke mensuplarinin ifa ettikleri hizmet-

lere miiteallik ehmizde pek 90k vesaik vardi. Fakat zaferden

sonra en normal dini faaliyetlerimiz esnasinda dahi dehsetli

bir takib ve tazyike maruz kaldigimizdan hi rpok dini kitap-

larla birlikte bunlari tavan aralarinda saklamaya mecburoldugumuzdan hepsi de zayi olup gitmistir.

Merhum Saadeddin Ceylan Efendi 1931 yibnda Irtihal-i

dar-i beka eyleyerek Eyiib'de defholunmustur.

274

EN BUYUK MANEVt DESTEK

FETEVA-YI SERJFE

Anadolu'da basjayan "M i 1 1 i K l y a m" Islanbul'daki i§gal

kuvvetlerini rahatsiz cdiyordu. Bu ylizdcn cllcrindcki biitlln tazyik

unsur vc imkanlanni harcketc gctirmck sureliylc, Istanbul

Hiikumeti'ni siki$tinyorlardi. Ta ki; en bliytik dim makam olan §cyhii-

lislam'dan Ankara'dakilcri ktitiilcycn bir fctva alarak Anadolu'ya da-

gitsmlar vc halkin onlara ilimadini sarssinlar. £unku miisiilan Tiirk

Millcti asirlarin ycrlc$tirdigi itikad vc an'anclcri icabi Makam-i Hilafcl

vc Sallanala son dcrccc bagli vc her mesclcyi dincn izah cdilmcdikcc

kabul cimcyccck bir hissiyai icindc bulunuyordu, Her vesile ile bcliri-

lik ki; Ankara'da toplanan Milli Mcelistc, miiflU, vaiz vc miidcrris gibi

din adamlan buyiik bir yckun le§kil cltiklcrindon, halk onlarin tesiriy-

lc kisa zamanda Ankara'ya buyiik bir tcvccciih gttstcrcrck baglanmis,

ye mill! gaye ctrarmda birlc$mi$lcrdi. is,ic bu birligi parcalamak istey-

en dii§man kuvvctlcri, halkin dini hislcrinc hitab eden §a§irtici bir ve-

sika cldc clmok arzusuna kapildilar. Bunun icin bir taraftan, Makam-i

Hilafet ve Saltanat'a digcr taraftanda Hiikumct'e cesjtli yollardan tazy-

ikte bulunmaya ba§ladilar. Islanbul'daki biitiin idarecilerin Halife de

dahil olmak iizere tam manasiyle kendi iradesiyle hareket etmek

imkanindan mahrup olup, i§gal kuvvctlcrinin cebcrut? tazyikine rnaruz

bulundugnu yukarida Fevzi Pa§a ((^akmak)'in Mcclistcki bcyanali

dolayisiyle belirtmistik. Bu yiizden i§gal kuvvctlcrinin ar/u vc israriy-

le mecburiyet altinda bircok harckctler vuku bulmu§tur. Bunlardan

biri de, Istanbul'da §eyhiilislamlik Makami'ni i§gal cden Diirrizade

Abdullah Efendi tarafindan Anadolu harckatina giri§enlerin katli

vacip olduguna dair bir fctva verilmis. olmasidir. §urasim belirtmek

gcrekir ki, bu kolay olmamis. Diirrizade'nin sclcil olan Haydarizade

tbrahim Efendi 9Ctin bir mukavemctten sonra bu fctvayi vermemek

icin §eyhiilislamlik Makami'ni tcrkc mecbur olmu$tur. O'nun yerine

275

KADIRMISIROGLU

bu is. icin Diirrizade bulunup gctirilmi§ti. Esascn bu durumda o da, is-

tenilen bu fctvayi vermektc bir dcrceyc kadar mazurdur. Zira aksine

hareket ctligi takdirdc i§gal kuvvetlerinin zalen haddi a§mi§ bulunan

zulfim ve baskilan daha da artabilirdi. Bu sebeple zamanin

hukftmeti'nin dc tasvibi ahnarak tanzim edilen bu fctvadan dolayi

Diirrizade'nin de ittihami pek Oylc sanildigi kadar hakh bir gorlis. de-

gildir.

Diirrizade'nin fctvasini clinc geciren i§gal kuvvctlcri bunu teksir

ederck Anadolu dahilindc dagittilar. Bu surctle Mill! MUcadele'yi ar-

kadan vurmaga kalki§tilar. Bu tchlikcli durumu diizcltmcnin ehemmi-

yetini kavramakta gccikmcycn valanscvcr din adamlan, mukabil bir

fctva tanzimi icin harcketc gcctilcr. Bunlann ba§inda Ankara Kuvva-

yi Milliyc'sinin Rcisi, Ankara Muftiisii Hoca Rifat Efendi bulunuy-

ordu.

Bir tck imzali "D ii r r T /. a d c F c t v a s i" na mukabil yiizii

a§an miiftiinun imzasini tagiyan bu yeni "f c t v a - y i § c r i f" biitiin

Anadolu'ya yayilarak milli birlik vc bcrabcrligin korunup kurtanlma-

sinda en buyiik rolii oynami$tir. §oylc ki; csbab-i mucibc olarak Is-

tanbul mahrecli fctvanm ikrah yani ccbir altinda vc du§manin zoruy-

la kalemc ahnmis. oldugu cihctlc hi? bir hiikmu bulunmayacagi,

buna mukabil, Anadolu Milli Mucadelcsi'ni dincn bir "C i h a d -

1

Mukaddcs" sayilmak lazim geldigi izhar ve ifadc ediliyordu.

Memleketin o buhranh gunlcrindc biitiin millet muvacchesinde boyle

bir fetva tanzim eden muhtcrcm din adamlanmizin bir cogu zaferden

sonra teessus eden, yeni zihniyctin haknasjnasltgina ugrayarak hayat-

lanni scfalet icinde nihayctc crdirmi$lcrdir. Arlik bclki de hie biri ya-

§amayan bu din adamlarimn hizmcllcri gcrcgi vechile takdir edilme-

mi§ vc bugiinc kadar milli miicadclcnin tarihini yazanlar tarafindan da

bu biiyuk hizmct hakkiylc bclirtilip dcgcrlcndirilmcmi§tir.

Halbuki cger bu fctva, bttylcsinc genis. bir alimler kitlesi tarafin-

dan yazilip imza cdilmemis, olsaydi, halkin bu harekcte inandmlmasi

I'.'-'Y'Vif.': wtfi'initf ty'daon .'' ''

^y'v ' •':'

277

276 KADtR MISIR0<3lU

SARIKLI MOCAHtDU-R

miimkun olmiyacakt ve tabiatiylc zafcr dc kazanilamayacakti.

Kurtulus, Savasj'ni zafcrc ula§liran giic, bu fetva ile temin edil-

mi§tir. Diisman clindc csir §cyhiilislam'm fctvasi Anadolu'da heyecan

uyandirmis, iken halkm icrcddiid vc heyccanini bu vesika bertaraf ede-

bilmi§tir. Bu bakundan "S a r 1 k 1 1 M u c a h i d 1 e r" in imzalanni

ta§iyan bu scrcfli vesika, valanin kurtulu§unda bir numarah amil ol-

mu§tur. l§te bu tarihi vesika sudur:

FETEVA-YI §ERtFE

Sebeb-i nizam-i Alem olan Halife-i Muslimin,

edamullahu hilafetehu ve sevketehu ilayevmiddin Hazretle-

ri'nin Makam-i Hilafet ve Makarr-i Saltanati olan Istanbul;

Emiriilmii'mininin hilaf-i marazisi olarak ada-yi muslimin

olan diivel-i muhasama tarafindan fiilen isgal edilerek

asakir-i islamiye eslihasindan tecrid ve bazilari bigayri.hak

katl ve Makarri Hilafet'in muhafazisim kafil bilciimle is-

tihkamat ve kila ve vesait-i saire-i harbiyeyi zapt ve

muamelati resmiyeyi tedvire, ciiyus-i inuslimini te9hize

memur olan Babiali ve Harbiye Nezaretine vaz-i yed edile-

rek Halifeyi, menafi-i hakkiye-i milleti zamim tedabir ittiha-

zindan fiilen men ve idareyi orfiye ilan ve divani harpler

teskili ile ingiliz kavanini tatbikan muhakeme ve tecziye

etmek suretiyle Halifenin hakk-i kazasina miidahale ve

kezalik hilafi marazai-i Hilafetpenahi olarak ecza-i

memalik-i Osmaniye'den Izmir ve Adana ve Maras ve Antep

ve Urfa ve havalisine diismanlar tarafindan tecaviiz edile-

rek tebea-i gayri muslime ile bilistirak katliam ve mallarini

nehbii gared ve mukadderatina tecaviiz mukaddesat-i miis-

limini tahkir eder olduklarinda berve9hi mesruh maruz-i

hakaret ve esaret olan Halife-i miisliminnin istihlasi husu-

sunda kudreti miimkinelerini sarfetmek bilumum miis-

limine farz olur mu?I Beyan buyurulat...

Elcevap Allahii Teala a'lem: Olur!..

Bu surette hukuk-i mesruasim ve Halife'nin kudret-i

maneviyesini istirdat ve bilfiil maruz-u tecacuz olan

"memalik-i mezbureyi diismandan tathir i?in mucadele ve

miicahede eden cumhur-i muslimin ser'an bagi olurlar mi?!

Beyan Buyrula!...

Elcevap Allahii Teala a'lem: olmazlarl...

Bu suretle diismanlara karsi a9ilan miicadelede vefat

edenler sehid ve berhayat olanlar gazi olurlar mi? Beyan bu-

yurula!...

Elcevap Allahii Teala a'lem: olurlar!...

Bu surette miicahede ve vazife-i diniyesini ifa eden

cumhuru miislimine karsi diisman tarafini bililtizam mus-

limin beyninde ika-i fitne ederek istimal-i silah eden miis-

limin ser'an ekber-i kebairi miirtekip ve sahibilfesat olurlar

mi? Beyan buyrula!...

Elcevap Allahii Teala a'lem: olurlar!...

Bu surette diiveli muhasamamn ikrah ve igfali ile vakia

ve harikate gayri muvafik olarak sadir olan fetvalar cum-

hur-u muslimin icin ser'an muta 1 ve ma'muliin aleyha olur

mu? Beyan buyrula!...

Elcevap Allahii Teala a'lem: olmazt...

IMZALAR:

Vekilimufti bimedineti Samsun (Samsun Mufti vekili) Bahri

Elmufti bimedineti Kutahya (Kutahya Muftusij): Fevzl

• Elmufti bimedineti Sinop: Sallh

Elmufti bimedineti Eski§ehir: Mehmed Sallh

Elmufti bimedineti Gumushane: Mehmed FehmlJ

' •_.11.1' I <.U.I .1

278

ElmOfti bimedineti Bursa: Ahmed Hamdi

ElmOfti bimedineti Bilecik: Mehmed Nurl

Eddailmfjfti bimedineti Ankara: Mehmed Rlfat

ElmOft

ElmOft

Elmuft

Elmuft

ElmOft

Elmuft

Elmuft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

Elmuft

Elmuft

Elmuft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

Elmuft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

ElmOft

Elmuft

Elmuft

bimedineti Denizli: Ahmed Hulusl

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

bimedinet

Tokat: Elhac 6mer

Diyarbekir: Elhac Ibrahim

Qerkes: Mustafa

TaskoprO: Mehmed Emln

Ayancik: Ismail Hakki

Inebol: Ahmed Hamdl

Boyabat: Ahmed Sukrii

Daday: Rustu

Tosya: Bahaeddln

Arag: Hasan Tahsln

Tirebolu: Ahmed Necmeddln

BOnyan: Ibharlm Hakki

Inegdl: Fehml

Yenisehir: Huseyln HilsnO

Narman: Ismail Hakki

Ispir: Ahmed

Akdag: Mehmed Edlp

Iskilip: Ismail

Urfa: Hasan

Hizan: Mustafa Sirn

Macka: Kami I

Gemlik: Ahmed Vasfi

Mihaliggik: AbdulgafOr

Kirmasti: Osman

Sogut: Mustafa

Tortum: Elhac AM

I

i.

Hi•» .

.3-\«-,

** ,:

2Ki

\\

v»3

* Vi s %Ai t A

•S

.$ I

m* 3> a

\u A9>-S

^ •> *:\ '} 1? 1-

it

> V

l*.

>' J.

Jr

'A

v J"•

<•

»

11

•s .

3 1

5 tf

M

.j'

ft

•J-"» *

**>I

*>

is *

r - '*

} g

> >

•4 7

^3...J

lJ

3j.3 \

** M» ^ 4

•l J- ^ > H".^ .J ?

*i.

•^^

^

coc:3

Sca

B

nc

279

to

—<̂u~ t>

hi £

trt- 73.

c

E

:3** 54>

C

c s03

£

>

i i

« TO

w

3c

a

280

Elmuft, bimedineti Merzifon: VehblE'mufti bimedineti Yusufeli: AhmedBmuf,i bimedineti H.ms: §eyh BahaeddlnE mufti bimedineti Bayezid: AbdOlhadlElmiifti bimedineti Diyadin:6merElmufti bimedineti Sivrihisar: Mehmed A.i NlyazlElmuft, b,medineti Orhaneli: Yusuf ZiyaElmufti bimedineti Venice: AhmedMi bimedineti Erbaa: Abdullah Fehm,Emot.bmedinetiYozga, Mehmed HulQsiElmuft, bimedineti Guron.-jsmall VehblElmDfti bimedineti BoSazlayan: AbdullahElmuft, bimedineti Bayburt: FahreddinElmufti bimedineti Havza: IsmailE'mufti bimedineti Bunyan: Mehmed TevflkElmuft, bimedineti Siverek: OsmanElmufti bimedineti Devrek: Jskender Kaz.m

E7k

f

Um;

ftibi-d-ti 9aymane:Ahme Vehb,Emuft,b,medineti Devrek: Abdullah SabriEmufti bimedineti Devrek: Abdu.lah Sabr.S :

imedinetiB02d^n: Hasan TahlrEm ft, b,medinetiMudanya: Mehmed NlyaZ |Emuft, bimedineti Simav: Mehmed ArlfE'muft, bimedineti Karacusu: Mustafa Hu.us?Elmuft, bimedineti Kedus: SuleymanE« birned|,e, Dem .

c.

JbrahjniHakk|Elmuft, b,medineti Kayserr NuhE'mufti bimedineti Maras: Hac, MehmedElmuft, bimedineti Bahce: Mehmed Sallm

281

A s

>if

s

j

li->

•i

u

•v. .? A ?

Jllis

j

;

\h\ > T

s

i

* * 5\ I *' •»

1,

\3

5 i

>•

i-U1

-\ j ft

> s •»

S3is

j

5 u

3

j

i.i

uiS

0!

•J

4

Vv,

i.Un

?'Jv^

i

5

he»V v •! 3

,s>

4 b i

1-N ;

i 4

-»:»

J

j

J1

iJJ

1

S4

J.

I

J: 1

'I

J.3 ,

i. J

v •) ?j vS

s

M

"1 N

4SQ

i.\i

Ix>

ccceg

1E

o

a•oa

ai

c

aaXX

aE4>

sc

>

282

Elmiifti bimedineti Incesu: Mahmud

ElmiJfti bimedineti Bitlis: Abdulmecid

Elmufti bimedineti Usak: All Riza

Elmiifti bimedineti Esme: Nazlf

Elmufti bimedineti Diyarbekir-Silvan: Abdurrahman

Elmiifti bimedineti Hizan: Abdiilmecid

Elmiifti bimedineti Van: Riza

Elmufti bimedineti Acipayan: Hlkmet Hulusl

Elmufti bimedineti Baliye: Hiiseyin

Miiderrisin'den: Abdillazlz

Elmiifti bimedineti Niksar: Mustafa Fehml

Miiderrisin'den: Haci Silleyman

Miiderrisin'den: Halll

Qal MuftusD: Ahmed Izzet

Qine'de Dumlu Muftiisii: Ciimiilclneli Esad

Qine MuftUsu: Ahmed HSdl

Yozgat Miiftu vekili: §ukrO

Elmufti bilmedineti Viransehir: ibrahlm

Bu fetvayi tasdik cdcn digcn ulcmamn isimleri:

BERVEQH'I BALA FETEVA-YI §ERJFE §ER'i

§ERiFE MUVAFIKTIR

Meclis-i Mill? azasindan Isparta Mufti-i Sabiki: Hiiseyin Hiisnu

Karahisar-i Sahip Meb'usu, Miiderris: Mehmed §iikrti

Sivas Meb'usu Ulemadan: Mustafa Taki

Isparta Meb'usu Ulemadan: Hafiz Ibrahim

Karahisan Sahip Meb'usu Ulemadan: Nebll

Silifke Meb'usu Kuzattan: Haci All

Kirsehir Meb'usu ve Mufti-i Sabiki: Miifid

Bursa Meb'usu Karacabey Miifti-i Sabiki: Mustafa Fehmi

283

Bursa Meb'usu Ulemadan: Abdullahad Serve!

Kayseri Meb'usu Mufti-I Sabiki: Ahbed Remzl

Kayseri Meb'usu Ulemadan: Mehmed Allm

Ankara Ulemasindan Kocabey Medresesi Muderrisi: BeynamellElhac Mustafa

Haci Bayram Medresesi Muderrisi Miisevvid: Haci Stlleyman

Molla Biiyiik Medresesi Muderrisi: Ismail

§ahabiye Medresesi Muderrisi: Sadullah

Sariyye Medresesi Muderrisi: Mehmed §evkl

Haneka Medresesi Muderrisi: Ahmed Sefik

Zeynel Abidin Medresesi Muderrisi: HamzaYe§il Ah? Medresesi Muderrisi: Abidin

San Kadi Medresesi Muderrisi: Abdullah Hllm?

Bayezit dersiamlanndan: Rifat

Reistilkurra: Hiiseyin Hllm?

Bursa Ulemasindan Reis-iil MOderrisin: Haci YusufBursa Mufti-i Sabiki ve Qelebi Sultan Medresesi Muderrisi: Smer

KamilMurad-i San? Medresesi Muderrisi: Elhac SSdik

Cami-i Kebir Mahallesi §eyhi: Elhac Ahmed Efendl

Hiiseyin Qelebi Medresesi Muderrisi: Mehmed Kfimll

Havz Pasa Medresesi Muderrisi: Sadik

Mektebi Sultani UlOm-u Diniyye Muallimi: CelSleddln

Muderrisin'den ve Medrese Muavinlerinden: Mustafa Rifat

Kur§un?zade Medrese Muderrisi: AH Riza

Dersiam ve Medrese Muallimlerinden: Mehmed Hayati

Ulumadan:Tayyar

Kazan Ulumasindan: Elhac Yahya

Ulemadan: Abdurrahman

Da-rlil Hilafet-OI Ulya Medresesi Muallimlerinden: HSfiz MahmudDar-i Mezkur Muallimlerinden: Ahmed

284

Dersiamdan: ilyas

Muderrisin'den Muallim: Mehmed Nacl

Muderrisin'den: Mehmed

Muderrisin'den: AbdUlazIz

Muderrisin'den: Hafiz Hiiseyin

Muderrisin'den: Ahmed Hamdl

Dar-ul Hilafet-ul Ulya Medresesi Muallimlerinden: Elhac Ziya

Muderrisinden, Muallim: Ahmed §QkrG

Esatize-i Ulemadan ve Me§ayih-i Sa'diyeden Erzurumlu: Ismail

Hakki

Bursa Muftiisu Musevvidi: Ahmed Izzet

Da-ul Hilafet-ul Ulya Medresesi Muallimlerinden: Ibrahim Hakki

Mut Kadi-i Sabiki: Mustafa Kasim

Burhaniye Mufti-i Sabiki: Hoca Mehmed

Hamzabey Medresesi Muderrisi: Abdurrahman Zuhtu

Muderrisin'den: Ahmed Rilstu

GiJmu§hane Ulemasmdan: Azml

Gumushane Ulemasmdan: Imam Mustafa

Cisman Ulemasmdan: Osman Nurl

Cisman Ulemasmdan: Osman Semseddin

Balikesir Kadisi: Mehmed §ukrU

Balikesir Kadi-i Sabiki: Alim

Bu fetva ve imzalar.zamanmda "H a k i m i y e t - i M i 1 1 1 y e"

gazetesi ile bir cok tasra gazetesinde yaymlanmisu. Latin harfleri ne-

silleri icjn ilk defa Haziran 1948 tarihli ve uc sayili Sebiliirresad'da

tekrarlaninca Seydischir Muftiisu ismail Hakki Efendi bir mektup

gondcrmis. vc adi geccn mccmuanin on numarali nushasmda yayinlan-

mi§tir.

Bu mcktupla, kendisinin de bu fetvayi imza edenler arasinda bu-

lundugunu bildirmcklc ve Ankara miiftUsu Rifat Efendi tarafindan

nakilsiz olarak verilmis. olan fetva suretlerinin nakillerini yirmi dort

saat icinde kiltiib-i mutebcrenin telkikiyle bizzat yazdigim bildirmi§tir.

285

BEDlUZZEMAN SAlD NURSf

Bediiizzeman Said Nursi'nin vatan miidafaasinda fitlen silahh

olarak hizmete kosmasi Birinci Cihan Harbi devrelerinde ba§lami§tir.

zaman Van'da ilimle mc§gul olmaktaydi. Van ulemasinm ileri ge-

lenlerinin hcmcn hcpsi fiili miicadelcye katilmisjardi. Ulemadan Ab-diilhakim Efendi (Arvasi), Talia Efendi (Eski Diyanet Isleri Mu§a-

vere Hey'etinden), Van Muftiisu Siddik Efendi, Gevar Miiftiisii

Kasim Efendi gibi ulcma ve mesayihten olan kimseler bu

miicaadelenin icindcydilcr. Hatta bunlardan Miiftii Siddik Efendi

§ehid olmu§tur. Bu mcyanda Said Nursi de okutmakta oldugu talebe-

lerden bir cete kurarak basjanna gccmi$ti. Bu 9ete, "H a m i d i y e

A 1 a y 1 a r i" ile birlikte Rus ve Ermenilere kar§i kahramanca carpi§-

mijti. Hatta bu sava§lann birindc Said Nursi yaralanarak Ruslara esir

diismiis, ve Rusya'ya g6turiilmu§tur. Daha sonra da imkansiz denecek

§artlar icinde kacmaya muvaffak olarak Istanbul'a gelmi§ti. Maksadi-

miz Istiklal Sava$i devresini anlatmak oldugu icjn bu miicadelenin te-

ferruauna giri§miyoruz.215

Kurtulus. Sava§i ba§ladigi zaman Said Nursi Istanbu 1'da bulunu-

yordu. Maresal Fevzi Cakniak tarafindan israria Ankara'ya cagnldi-

gmi Milli Mudafaa imann Osman Nuri Efendi teyid etmektedir.216

Yalniz Fevzi Cakmak degil, M. Kemal Pa§a da bu israrh davete i§ti-

rak ile kendisine bir sifrcli davetname gondermi§ur. Bediiizzeman

buna §u cevabi vermi$tir: "Ben tehlikeli yerde mucadele etmek istiyo-

rum. Siper arkasinda mucadele ho§uma gitmiyor. Anadolu'dan ziyade

burayi daha tehlikeli goriiyorum."217

Bu davct sjfre ile iic kcrc tekrar olundugu ve eski Van VaMisi

215 - Fazla bilgi icin bkz. Bediiizzaman Said Nursi-Tarihce-i Hay-ati, Eserleri, Meslek ve Me§rebi-Ankara 1958, sh. 60 ve devami.

216 - Mehmed SDIeyman TEYMUROGLU: Muhterem Said

NursT'nin Doldurdugu Bo§luk- Hilal Dergisi, Sayi 13, §ubat 1960

217 - Bediiizzaman Said Nursi-a.g.e.sh.90

286

SARlKUMtJCAHlDLER

meb'us Tahsin Bey araya girdigi igin kalkip Ankara'ya gitmig, Meclis-

ce kcndisinc rcsmcn ho§amedi ifa edilmistir. 9 Te§rinisani 1338 per-

§embe gliniine aid in'ikadm zaptinda §u satirlara rasthyoruz:

"Ulcmadan Bediiizzeman Said Efendi Hazretleri'ne beyan-i

hos&medi:

Refis-Efendim, Bitlis Mebusu Arif Bey'le rufekasimn takriri

var.

RtYASET-1 CELtLtYE

Vilaynt-i §arkiyye ulema-yi benamindan olup Anadolu

gazilerini ve Meclis-i Ali'yi ziyaret etmek ilzere Istanbul'dan buraya

gelerek samiin locasinda bulunan Bediiizzaman Molla Said

Efendi Hazretleri'ne beyan-i hosamedi edilmesini teklif eyleriz

Bitlis

Arlf

Siirt

Bitlis

Dervls

Bitlis

Mus

Kasim

Ergani

Mus

Okunamadi

Sallh Resul Hakki

(Alkislar...)

Rasih Efendi (Antalya)-Kursuye, tesriflerini ve dua etmelerini

rica ederiz.."

Bu celscnin zabit hillasasinda bcyan-i ho§amedi'nin ifa edilmi§

oldugu bildirilmcktcdir. Zabitlarda bir kayit olmamakla beraber Mec- !

lisin halcn sag olan azalan Said Nursi'nin kursiiye gelerek dua ettigi-

ni bildirmcktcdirlcr.

Bu samiml ve candan kar§ilamaya ragmen Bediiizzaman Anka-

ra'da umdugunu bulamami§lir. Meb'uslarrn biiyiik 90gunlugunun

namaz gibi en Onemli bir farz ile alakasizhgim gOrmek O'nu

21 8 - Zabit Ceridesi: Cild 24, sh. 457

KAl5lRMISIROGLU287

ziyadesiyle uzmUjtUr. Bu ylizden onlari ikaz ve irsad mahiyetindeolmak (izere dcrhal bir beyanname tanzim ederek ne§retmi§tir. Obeyanname §udur:

Ya eyyiihel meb'usun innekum lemeb'usune Iiyevminazim.

Ey mucahidin-i islam ey ehl-i hall velakdt...

Bu fakirin bir mes'elede on sozunii birkac nasilatinidinlemenizi rica ediyorum:

Ewelen; Su muzafferiyetteki harikul'ade ni'met-iilahiye bir giikur ister ki, devam etsin ve ziyade olsun.Yoksa ni'met sukrii gormezse gider. Madem ki; Knr'an'iAllah'in tevfikiyle diismanin hiiciimundan kurtardimz,Kur'an-m en sarih ve en kat'i emri olan salat feraizine imti-sal etmeniz lazimdir. Ta onun feyzi boyle harika suretindeiistuniize tevali ve devam etsin.

Saniyen: Alem-i Islam'i mesrur ettiniz, muhabbet ve mu-habbetin idamesi ?eair-i islamiyeyi iltizam ile olur. Ziramiisliimanlar tslamiyet hesabina sizi severler.

Salisen: Bu alemde evliyaullah hiikmiinde olan gazi vesehidlere kumandanlik ettiniz. Kur'an-in evamir-i kat'isineimtisal etmekle, oteki alemde de o nurani guruha refik ol-

maya cahsmak sizin gibi ali himmetlilerin samdir. Yoksa bu-rada kumandan iken orada bir neferden istimdad-i nur et-

mege muztar kalacaksinxz. Bu dunya-yi deniyye san veserefiyle oyle bir meta degil ki, akh basindaki insanlari isbaetsin, tatmin etsin ve maksud-un bizzat olsun.

Rabian: Bu miBet-i islamin cemaatlari icinden bir cema-at namazsiz kalsa, fasik da olsa yine baslanndakini mtitede-yyin gormek ister. Hatta umiim Kiirdistanda umum memur-lara dair en evvel sorduklan sual bu imis: Acaba namaz

288

SARIKUMOCAHlDLER

k hyorlar nu der er Namazx kllar8a mutlakKHmazsa no kadar muktodir olsa nazarlarmda muttehem

gi^im 'IT" ^r^9^" a?fiiri"de '**» var £SL«.«»« sordum: Sebep nedir? Dediler ki: KaymakammuznamaZ k,lmiyordu,hemdee?kiyaidiler.

aKan»*»*

IMrnisej: Enbiyanm ekseri §arkta ve hukemamn aglebiGarbda gclmesi kader-i ezelinin bir remzidir jjgg§arkz mfabaha getirdiniz, fttratma muvafik bir cereyan ve-.im-. Yoksa sayiniz ya hebaen gider veya muvakkat sat*

^fe Hasminiz ve tslamiyyet diismam olan Ingiliz'ilam dm ek k izdan^^ Pff^i

yor^Hatta dxyebdirim ki, Yunan kadar Islam'a zarar verendmde .hmalinizden istifade eden insanlardx, 253gerekzr Gorulmuyor mu ki; lttihat9,Iarxn o kadar harikaazm sebat.ve fedakarhklarxyia, hatta island su gibaWda ebep olduklan halde bir deroce laiibalilik tevnm goster-dlklen xcxn dahildeki milletten nefret ve tezyif gorduler Ha .

rTlt I"ar dindGki ihmall6rini ^-eTiklL ici ont-

ralayikolanhiirmetiverdilerveveriyorlar.

|^iMi Alemi kiifur, biitiin vesaitiyle, medeniyetiyle

hucum ve maddeten uzun zamandan beri galebe ettigi haldeA em. tslama dinen galebe etmedi ve dahili butun firak!

2STJT keTiyeti kelile -i m-™ °*^«mahkum kald.g, ve .slamiyyet metanetini ve salabetini sun-ne ve atl muhafaza^^^^^^g-£HdlT -

m°demyyeti "abisesinden bir cerayan-xbxdatkarane sxnesinde yer txxtamaz: Demek Alem-i islam

Birinci devrenin Sarikli Meb'uslanndan:

Siirt Meb'usu MUSTAFA SABRi EFENDl (sa§da) ve

Izmit Meb'usu HAFIZ ABDULLAH EFENDl

Jcinde miihim ve inkxlapvari bir is gormek Islamiyetin

lesatirine inkiyad ile olabilir. Baska olatnaz, hem olmamis.

)lmus ise de, cabxik oliip sonmiis.

Saminen: Za'fu dine sebep olan Avrupa medeniyet-i

kefihanesi yxrtxlmaya yiiz tutugu bir zamanda ve medeniyy-

lot-i Kur'an-in zaman-i zuhuru geldigi bir anda lakaydane ve

ihmalkarane miisbet bir is goriilmez. Menfice tahripkarane

lis ise,bu kadar rahnelere ma'ruz kalan Islam zaten muhta9

290

SARlKUMOCAHlDLBR

degildir.

Tfisinen: Sizin imuzafferiyetinizi ve ali hizmetinizi tab

dir eden ve sizi can-u dildon seven oumhur-u mii'minindir.

Ve bilhassa tabaka-i avamdir, saglam miislumandirlar. Sizi

ciddi sever ve sizi tutar ve size minnettardir. Ve fedakarhgi

takdir edorlor. ve intibaha gelmis en cesim bir kuweti size

takdim edorler. Siz dahi evamir-i Kur'an'a imtisal ile onlarai

ittisal ve istinad etmoniz maslahat-i Islam naraina zaruridir

Yoksa Islamiyot'ten teccrriid odon bedbaht milliyetsiz Avru>

pa moftunu firenk mukallidlerini, avam-i miislimine tercih

etmek maslahat-i Lslam'a miinafi oldugundan Alem-i Islam

nazarini baska tarafa ^evirecek ve baskasmdan istimdad

edecektir.

A^ircn: Ilir yolda dokuz ihtimal holaket, bir ihtimal

nocat varsa bayatindan vaz gecmis mecnun bir resul liizim

ki, o yola siiliik ctsin, simdi yirmidort saattan bir saati isgal

eden namaz gibi zaruriyati dinniyyenin imtisalinde yiizde

doksandokuz ihtimal necat var. Yalniz gaflet, tembellik hay-

siyetiyle bir ihtimali zarar-i diinyevi olabilir. Halbuki

fcraizin terkindo doksan dokuz ihtimal var, yalniz gaflete is-

tinad edon bir ihtimal necat olabilir. Acaba dine ve

Diinya'ya zarar olan ihmal ve feraizin terkine ne bahane bu

lunabilir. Hamiyet nasil miisaade eder. Bahusus bu giiruhu

miicahidin, kumandanlar ve bu biiyiik Meciis'in efali taklid

edilir. Kusurlarim millot ya taklid veya tenkid edecek, ikisi

de zarardir. Demek onlarda hukukulluh, htikuk-i ibadi ta

zammun ediyor, Sirr-i tevatiir ve icmai tazammun eden hadsiz ihbarati ve delaili dinlemeyen ve safsata-i nefis, vesvese

i soytanindan geleii bir vehmi kabul eden adamlarla hakiki

ve ciddi is goriilmoz Su inkilab-i azimin temel taslari saglam

gcrek, Meelis-i alinin sahsiyeti maneviyesi sahip oldugu

kuwet oihetiyle man'a-yi saltanati deruhte etmistir. Egei

Zaferden sonraki menfi tutumlann eseri olan iman buhranina kar§i

azimli galismalan ilezamanin

icabina gore mOcadelonin en iyi Ornegini veren

merhum SAID NURSl son giinlerinde

292

SARIKUMOCAHlDLHR

eerfiir-, tslamiyyeyi bizzat emtisal etmek ve unutmayan mil-let.n Moat-, diniyyosini Meclis tatmin etmezse hayat icind6rt seye muhtac, fakat an'ane-i mustemirre ile giinde5 akal be? defa dine muhtac olan su fitrati bozulmayan velehviyat, ile ihtiyacat-, ruhiyyesini unutmayan milletinhacat-. diniyyosini Meclis tatmin etmezse bilmeoburiyema'na-yi Hilafefi tamamen kabul ettiginiz ism ve lafe vere-cek o ma'nayi idamo etmek icin kuweti dahi verecek, halbu-W mechs elinde bulunmayan ve Meclis tarikiyle olmayan i

boyle bir kuwot insikak-i asaya sebebiyet verecektir. tnsi-kak-r asa ise "Va'tesimu bihablilahi cemian" ayetine ziddir.Zaman cemaat zamamd.r. Cemaatm ruhu olan sahs-imaW daha mctindir. Ve tenfiz-i ahkanw ser'iyyeye dahas.yade muktedirdir. Halifo-i sahsi ancak ona istinad ilevezaifi deruhte edebilir. Cemaatm ruhu olan sahs-i manevieger miistakim olsa, ziyade parlak ve kamil olur. Eger fenaolsa pek 9ok fena olur. Ferdin iyiligi de fenahgl da mahdud-dur. Cemaat.n ise gayri mahdudur. Harice karsi kazandigi-mz iy,ligi dahildeki fenuhkla bozmaylni2.

Bilirsiniz ki, obcdi dusmanlarmiz ve z.tla„nxz ve hasim-larimz Islam'm searini tahrip ediyorlar: Gyle ise zaruri vazi-feniz seairi ihya ve muhafaza etmektir. Yoksa suursuz olarak?uurlu dtismana yard.mdir. §eairde tehavun, za'f-i milliyetiSKsterir.7aBfiH»4r>?man>*s>vkifrtmey:. tesof fider." 2I9 ^

Hasbunellahu veni'mel vekilL.

Bu beyannamcdcn sonra namaz kilan meb'uslann adedi 50-60kis. kadar artm 1§t.r. Hatta bu yiizdcn mcvcud mcscid kafi gelmcdigi

|

baasri939e

sM7man **" NUR8,: mbb*b*^*- * S<*r0 Mat-

KADlR MISIROtiLU293

i^in basjka bir odaya naklcdiJmi§tir.

Fakat bu beyannamc yOzlindcn M. Kemal Pa§a ile arasinda sert

bir mUnakasa gccmi§tir. Bu yU/dc M. kemsd Pasa, kcndisine Mu§Meb'uslugu vc halla §eyh Sunusi Hazretleri gibi bir nevl umumivaizlik tcklif ctmi$sc dc, her ikisini dc kabul ctmiycrck Van'a gilmi$-

tir. Bundan sonra "Erck Dagi" ctcgindc "Zcrnebat Suyu" bajinda bir

magarada ikamctc ba$lamisUr. §ark isyanmdan sonra clemli stirgUn ve

mlicadclclcri basjayincaya kadar da buracla kalmi§tir.

ABDULHAKIM ARVASi

Son devirde yctiscn ulcma vc mesjiyihin en biiyiiklcrindcn biri-

dir. "Scyyid" olan vc bir dag adma i/.al'ctlc "Arvasi" diyc adlandinlan

bir ailcyc mcnsupUir. Bu ailc, zahiri vc batint ilimlcrdc yukselmi§ pek

cok buyiik yahsiyyot ycti^tirmi^tir. Abdiilhakim Arvasi, bu ilim vc

hal chli zcvatin en sonuncusuolrnuglur.

Halcn Van vilayctinc bagh "Bas.kalc" Kasabasi'nda dogmus, vc

bu muhittc ycli$mi;>iir. Iran tesiriyle umumlycllc "§ia"ya kayan Van'in

dogu kisimlarinda "Sunni" ilikadini takviyc icin mlcbc ycti$tirmcklc

me§gulkcn "Harb-i Umumi" dcnilcn o mes/um badirc gclip 5atmi§ti.

Kendi parasiyle yapurdigi bir medrese her tiirlU ihuyaclanni da bizzat

deruhte etmek uzcrc yii/lcrcc giizidc lalcbc ycustiriyordu.

Cihan ve Islam Tarihi'nin en bllyuk dcvlcti olan "Osmanli tmpara-

,orlugu"nun idarcsi , bir avue "Makcdonyn Scrgcrdcsi"nin clinc geemf-

ti. Bunlar, millcti -tarn manasiy tc bir maccra mantigi icindc- harbc soka-

rak helakc sUrttklcmisJcr ve milyonlarca "mchmelcik"in miibarck kam

pahasina kurulup ya^atilan a/.iz dcvlclimizi, yinc O'nun milyonlarca

evladinin kanmi hcsapsiz bir sckildc harcayarak ciddi bir inkiraz tchli-

kesiyle kar$i kar^iya getirmisjerdi. Bu hesapsizhklardan bin olan "Sa-

nkaini; Harekati" yetmi^bc^ bin mchmetcigin, daha dll§mantn ytizUntl

bile gttrmeden soguktan donmak, a(liktan luvranarak Olmek gibi

294

SARIK1JM0CAH1D1.HR KADlR M1SJROGLU295

tahammUl edilmcz cza vc ccfaiarla §chid cdiimcsi, czcli du.$maiumiz

"M o s k o f" a Dogu Anadolu'nun mlidai'aasiz kalan mamur schir ve

kasabalanm birer bircr i$gai clmck firsatini vcrmi$ti. Bu scbcple 15-

16 Subat 1916 tarihindc Scrhad schrimiz "Er/.uru m" a giren Rus-

lar, sOr'atlc Kuzcy vc Guncyc sarkarak "V an G tt 1 IT nUn gUncyin-

dcn, Kuzcydc Karadcniz'c dOklllcn "H a r § i t" jrmagma kadar gcnij

bir bOlgcyi i§gailcri altina almi§lardi. Bu moskof harckau asirlarca bu

vatanin nimetlcriylc bcslcncn Ermcniler'in tcjkil ctlikleri "G n u 1 1 U

A 1 a y 1 a r i" saycsindc gcrccklcsmijti, Hclc o Ermcniler'in mastim si-

vil halka, bunlarin cocuk, kadui vc ihtiyarlanna kar§i inikAb cltiklcri

akillara durgunluk vcrccck mczalimin Uisviri imk3nsizdi.

Bu mujjtcrck "M o s k <> f - E rm c n i M c z a I i m i" nin tfiylcri iir-

pcrtccck feci sahnclcrinc sahid olanlar, mcslck ilibariylcaskcrolmasa-

lar bile, bu hunhar dusmana karsi hie olmazsa "M i 1 i s T c? k i 1 a 11"

kurarak eldon geleni yapmak ihliyacini ruhlannin ul derinliklcrindc

Itisscdiyprlardi.

Ijjle bu scbcplcdif ki; bircok ycrlcrde oldugu gibi Van'da da

"Tekkc" vc "Medrese" mcasuplari, silihli eelcler lc§kil ederck dii$-

mana kar§i mucssir bir miidafaa imkani arami$lardir. Bunlar Van Miif-

tusu Siddik Efendi, Gcvar MUTUM Kasim Efendi, Bediiizzaman

Said Nursi, Seyyid Abdiilhakim Efendi ile O'nun kardc§i Seyyid

Haci Daba Seyh vc digcr karde§i Seyyid Taha Efendi ve cmsali

kimsclerdi. Taicbolcrini. fccndi..paralan. ile tcslih ederck dttsmanla

fiilcn carpi§mis vatan miidalaasinda biiyuk hizmctlcr il'a cimi§lcrdir.

Hatia bu milis harckati csnasijida Miiftu Siddik Efendi §chid ol-

mu§, Said Nursi Efendi dc Ruslar'a esir du$mu$tu. Bu "S a r l k 1

1

M u c a h i d 1 c r" den Seyyid Abdiilhakim ile kardc§i Seyyid HaciBaba §eyh'in vaian yolundaki gayrcl vc fedakarliklanni tevsik cdeniki rcsmi talgraf, hususi arsivimizdc mahfuzdur:

BlRlNClTELGRAK:

SEYHtlLlSLAM MUSA KAZIM EFENDI HAZRETLERtNEt

Iran'daki mllcfihcdc-i isldmiyolcriylo tomaytlz cdon Vanmutober mepfiyih-i Naksfbcndiyctrinden olup nufuz-i

mancviyeleriylc emr-i cihadda bilfiil hizmetlori sebkeden Zoynel

Seyhi Seyyid Abdiilhakim ile biradori Seyyid Haci Baba Sc-

yh'in ilmiye tertibindon bircr mnns vc biror riltbe-i aliyyo ile tnl-

tifleri taraf-i sflmi-i mcjihatponflhilerinden niyaz ederim.

Gurup Kumandam Vekili

Omer Naci

lKlNClTKU.'RAF:

SEYHOlISLAM MUSA KAZIM EFENDI

Zcyncl Tekkesi Poslnifini Seyyid Abdiilha-

kim vc birfidcri miicflhid-i mulitorcm Haci Baba §oyh Hiizrel-

lcri hakkinda sobkodon istirhnmimi loyid vc lokrnr odcrim.

Gurup Kumandan Vekili

Omor Naci

Bu Omer Naci, tttihadciiarni sakalli vc §Air olan bir kumandani-

ydi. Bu sirada Sulcymaniye Grup Kumandan Vekiliydi. Van'in dogu-

sunda Iran ve Irak arasindaki sahada Ruslar'la yapilan muharcbelcrde

bulunmu§ vc Seyyid Abdiilhakim Efendi'nin hi/.mctlcrinc bizzal ija-

hid olmufjtu. Bu lelgrallan alan ScyhulislAm Musa Kazim Efendi,

"Baj Kitabet" vasitasiyla Padi§aha mliracaat ederck Abdiilhakim

Efendi ile biraderinin taltiflcrini "IrAdc-yi Scniyyc"yc arz clmi$tir.

•imracaatda§udun

Atufetlu Efendim Hazretleri

Iran'daki miicahedeleriyle temayiiz eden Van muteberme$ayih-i nakgibendiyyesinden olup emr-i cihadda hiz-

metleri sebkeyleyen Zeynel §eyhi Soyyid Abdtilhakim Efendiy-

lebiraderi Seyyid Haci Baba S«yhin taltifleri beynelafarr

290('

..s/m .1* ^MtJti^sZ.

&Z5ZZ»&*»

-*>."•—<" -_. XT ^ '-

lff\ <^*..t\^«? .i-^.^J >jJ*}V i^L.^^ ...<_*....>• />..

ji*j>-^>_-i»> w.v» y->.i .1 .

Trr, -, ?;!{

" >** V«fi,*.)*<-Au */ 14

Blrlncl Tilgrafin Asli

L\

y

~~ •>^gt!> —-' XAJj-*M*ji/** < '-'.*-.,*

xs •>—/ „..»/'"-/ SjA. ,^ .L.J—

^fc*;— X.\\

.^

*^

ifeinci Tslgradn Asli

^»4A -^*t-- *Wo- <Au*M>

KAD/R M2SK06LU297

hiisn-J to'sir edecagj. Suleymaniye Grup Kumandanivekaletindon fekilen tulgretfnamede ifar olunrau? ve mumai-leyhima'iun "Izmir* paye-i mucerrediyle taltifleri, §an-i

mekarim-nigan-i flldye muvofik goriilerek tunzim. edileri

irade-i aeniyye layihasi leflen arz ve takdim edibni? ise deemr-u ferman-i Mmayun-i hazret-i penabi ne vefhile $eref

miiteallik buyrudur foe hiikm-i alisinin infazina mxisareat

olunacagi derkairdir efendim. ( Tarih )

^eyhiUislam

I Musa Ktizim

Bu muracaat Uzcrinc lakdim edilcn Iraclc-i Scniyyc layihasi Sul-

tan Resad taralindan imza odilorek "Makam-i M c 5 i h a 1" a

iadc edilmi$tir. Bu irado dc .soylcdir:

Zeynel $eyhi Seyyid Abdiilhakim Arvasi ile bi-

raderi Seyyid Haci IJaba Seyh'r? izmir Paye-i miicerrecU tev-

cih olunmu^tur.

Bu irade-i seniyyenin icrasina Makam-i Mesihatme'murdur.

( Tarih

)

Mehmed Re$ad

Seyyid Abdiilhakim Arvasi, Rusya'da "B I5 c v i k 1 h t i 1 a 1 i"

<;ikip da Ruslar, kcndi ba§Iarimn dcrdinc dii$iincc bu bolgcdcn gcktl-

mclcri uzcrinc cileli bir yolculuktan sonra 1919 ydinda Istanbul'a

gclmisjcrdi. Eyiib sirtlarindaki "j£ a § g a r i D e r g a h 1" scyhli-

ginc layin olan medium "H a r b - i U m u oil" musibetlerinden

mancn vo madden yorgun diiijmus, oldugundan vc yava§ yava§ ahva-

Un menfiyc gittigini gOrdiigiindcn burada yillarca miinzeviyane bir

hayat gecinui§iir.

298

."A

-s- >A .\„i

c

•c9

' es"5

o- a

% c

1 -s

nms

E t

<

13oJ3<

w

IV%-̂\'AV

I

V

1

iv

^

ii^£

a

•5

ii

53"3

1w01o13

s

v

hi 3

neftm _

1!

rSa1341.

£

E2

•3a<

A

299

300

SARIKLlMOCAHlDLHR

1943 yihnda hie bir sug isnad cdilmedcn bir "hllkm-i karakul"

halindc Orfi idarc karariyle lzmir'c sOrgtln edilmi;, sonra oradan An-

kara'ya naklcdilmis. vc orada vcfat cdcrck mcrkeze bagh "B a g I u m"

koyllnc dcfncdilmi$tir.

NUR§tNLl §EYH ZtYAUDDlN EFENDl

Birinci Cihan Harbi esnasmda, aziz vatanimizm dogu bolgesinde

gayct bol olan scyh vc alimlerin hemcn hcpsi, millctcc maruz kalinan

clim facialan gorllncc "t c k k c" vc "m c d r c s c"lcrini birakarak dcr-

si kcsip lalcbclcriylc birliktc fiili mucadclcyc atilmisjar vc pck cok

muharcbclcrc i^tirak ctmisjcrdir. Bunlarin hcpsinc boylc bir k'ilapia

ycr vcrmcyc imkan olmadigindan, bunlardan birindcn daha kisaca

bahscdcrck bu bahsc son vcreccgiz. Bu muhicrcm zat da §eyh Zlya-

eddin Efendi'dir.

Bu muhicrcm $cyh vc Slim, olcdcn bcri uyanik din alimi ycti$lir-

mckdc stihrel yapmis, olan "Nur§in'lidir. Biilun Harb-i Umumi boyun-

ca silahi cldcn birakmamis, lalcbclcri vc akrabalariyla birliktc Ruslar

vc Ermcnilcrc karsj muharcbcdcn bir an gcri durmami$tir. Bu mucadc-

lelcrde bir cok talcbcsiylc birliktc Muhammed Said vc MuhammedE§ref adindaki iki kardc§i §chid olmu§, kcndisi dc bir mcrmi isabcti

sonunda bir kolunu kaybctmisUr. Mahalli kumandanlarca yakmen bili-

ncn hizmctlcri fcvkaladc takdir olunarak kendisine Istanbul'dan

hukumctcc bir "t a k m a k o 1" gondcrilmi$tir. Bununla da iktifa olun-

mayarak, mahalli kumandanhgin miiracaali uygun goriilcrck Sultan

Resari tarai indan bir madalya iic dc uiitii' edilmi§tir ki, bunun bcrati

hususi ar§ivimizdcdir.

Scyh Ziyaeddin Efendi, lopladigi milis askcrleri bizzat tcslih

ediyordu. Esascn O, Oteden beri resmi salnamelere22° kadar gccmis.

olan hayrat ve hascnauyla maruftu.

220 - Bkz: 1310 tarihli Bitlis Vilayoti Salnamesi.

301

fffr..' , ..,,, ,,, ,

ijijjji

'itV ' itV-JtWIBI^

NUR?tNLl §EYH ZiYAUDDlN EFENDl

Bediiizzaman Said Nursi'nin cscrlcrindc birkac ycrdc kcramct

ve faziletlerinc tcmas olunan 221 bu miibarck milcahid'in hizmctlcri

M.„ Kemal Pafa'nm kendisine gftndcrdigi ve O'nun mahud nutkunda

yer alan bir mektupta da ilade cdilmis, bulunmaktadir:

NUR§iNLi ME§AYtH-i IZAMDAN §EYH ZtYAtTDDtN

EFENDt HAZRETLERtNE

Zat-i fazilanelerinizin Harb-i Umumi'nin imtidadmcaOsmanli Ordusu'na ifA eylemi? oldugunuz hidemat-i bergii-

zidelerine ve Makam-i Mualla-yi Hilafet ve Saltanat'a goster-

221 - Bkz: Mektubat, sh. 533 - Emlrdag Lahikasi. sh. 53

302

SARlKUMOCAHtDLKR

mis oldugunuz rovabit-i kalbiyelerine yakindan muttali bu-lunuyorwin. Bu sebople zat-i alinizc kalbon pok biiyuk hixr-

metim vardir.

Bugiin Makam>i Hilafet'in, Saltanat-i Osxnaniye'nin vevatan-i umkaddeseniizin dtismanlarimiz tarafindan nasil

roncide edilmokto vo vilayat-i sarkiyyemizin Ermeniler'e ho-

diye edilmesindo israr olunmakta oldugu malum-uarifaneleridir. Millote istinad etmeyen tstanbul'daki Hukii-mot-i Morkoziyc biitiinbu dujumin taaddilori karsismda aciz

vo naciz kalarak hukuk-i millet vo memlekcti tniidafaa ede-

memokte oldugu tahakkuk etmistir. Bu scbeple Milletimizin

mevcudiyetini ve vahdotini biitiln cihana go.stermek ve hu-kukumuzun indi ve sahsi kararla imhasina miisaade edemi-yecegimizi anlatmak maksadiyla senavcrleri resmi makamve sifatimtlan tecerriid ederek Millot'in i^inde ve Millet'le

beraber cah$maktan baska care gbrmedim ve derbal asker-

Hkten istifa ettim.

Vckayi-yi elimc tesiriyle her tarafta tesekkiil eden milli

ve vatani cerniyetlorin murahhaslanndan murekkeb olmakiizerc Erzurum'da in'ikad eden bir kongre ile "§arki Anado-lu Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti" tesekkul etti. Ve vahdet-i mil-

liyomizi dahil ve haricc karsi temsil eylemek iizere bir

"Hey'et-i Tomsiliye" kabul cdildi. Bu hususa dair beyannameve nizamnamelerden zat-i alinize takdim ediyorum. Zat-i fa-

zilaneleri cemiyetimizin en muhterem azasindan buluhdu-gunuz cihctle istihsal-i maksad-i mukaddes i9in ciimleye

iniiscllem olan hamiyyet ve gayretlerinin teskilatimizin ohavalide tesri'i husuliino ve muzir dtisman telkinatimnizalosine masruf olacagina mutmainim. Bir kac gtine kadarGarbi Anadolu ve Rumeli'nin bilciimle vilayatindan gelmek-to olan murahhaslarla da umumi bir kongre Sivas'ta akdolu-nacnktir. Cenab-i Hakkin avn-ii inayeti ve Peygamber-i

KADlR MISBtOtiLU303

zisamimrzin foyz ve sefaati ile umum Milletimizin bir nokta-

da miittehid oldugunu ve hukukunu muhafaza ve mudafaay-

a kaadir bulundugunu cihana gosterecegiz.

Kariben Meclis-i Meb'usan'nmzi actirmak ve Millet'e

miistenid kuwetli bir hiikumeti mevki-i iktidara gecirerek

selamet-i vatani te'min eylemek miiyesser olacaktir.

Muhabbot ve hiirmetlerimin kabultinu rica ve ohavalideki bilciimle vatandaslarima selamlar ithaf eylerim.

Efendim Hazretleri.

Sabik ttyiincii Ordu Miifettisi

Mustafa Kemal 222

MEHMED AKIF ERSOY

Kurtulu§ Sava§i'nda halkin din! hislcrini galcyana gclircrck bunu

zafcr iyin en mucssir bir vasila olarak kullanabilcn mlicahidlcrin hcpsi

dc "s a r 1 k 11" yani ilmiyc mcnsublanndan dcgildi. Bu mcslcktcn ol-

madigi haldc ulcmanin butiin husQsiyctlcrini haiz oylc insanlar vardi

ki, bunlardan bazilan ilmiyedcn olanlardan daha f'azla din? hcyccani

harekete getircn hizmctlcr ifa edcbilmi$lcrdir. Balikcsir Mcb'usu Ha-

san Basri Efendi (Cantay) gibi bir cok cmsali olan bu insanlann ba-

sjnda "vatan ve istiklal §airi" Mehmed Akif Bey'i zikretmck gcrekir.

Gcrcekten asil meslegi "b a y t a r 1 1 k" 9lan Mehmed Akif Bey, ayni

zamanda ilmiyenin blitun mcziyctlcrini sincsindc toplamij nadir va-

ianseverlerden biriyui.

O, daha Balkan Harbi'nden itibarcn bir yanardag indilainin afaki

sarsan ihti§amh guriiltusllnu andiran misralanyla bu yola girmi§ bulunu-

yordu. Yazik ki, vatanm maruz bulundugu fclakcl "Balkan H a r b i"

merhalesinde kalmiyarak her pcrdede biraz daha hailcle§en bir geli§-

222 - Bkz: Nutuk (vesikalar kismi) Ankara 1927 sh. 38

304

SARIKIJ MOCAHlDLHR

me kaydctli. Boylccc 15 Mayis 1919 dan itibarcn dc Yunan i§galiyle

vatanin harimi ismciinc girilmi§ olmasi, bicagi kcmigc dayami§ti. l§tc

o zaman bu mllthis hadiscnin sizlattigi vatanscvcr vicdanlar bir arayagclcrck kurtulus. icin ilk adimi attilar. Bu salbayi §arkla Er/urum,Garpta da Balikcsir Kongrclcri'nin tcskil vc tcmsil cttigini yukandaanlatmisuk. I$te bu kongrclcrin akdi sirasinda Mehtned Akif Bey ts-

tanbul'da "Dar-iil Hikmet-iil Islamiye" a/iiligmda bulunmakta idi.

§arktan vc Egcdcn gclcn bu mcsud habcrlcr O'nu hcyccanlandir-

di. Scbiliirrcsad Mccmuasi sahibi E§ref Kdip Bey'i yanina alarak dcr-

hal Balikcsir'c kosiu.223

Oradaki miicahidlcri tcbrik citi. Haikm g«s-

tcrdigi a/mi, takviye i<,in, "Zagnos Pa$a" Camiindc hcyccanli bir

vaaz vcrdi. Ycr ycr en tcsirli siirleriylc siislccligi hcyccanli vaaz halkin

azmini bir kai daha aritirdi.22A

Bu vaaz O'nun milli kurtulu^ ydlundailk adimi oldu. Kisa zamanda hikiisclcr gc|i§li, isianhul'a doniincc bo-

ylc laaliyellcri dikkallo Utkibcdcn Ingili/.lcrin korkusuyla Hiikumcl,

kendisini sikistircli.22S Bu yuzden "Dar-iil Hikmet-iil islamiye"

azaligindan isiil'aelli.

Kurtulus Savasj'nin mcrkezi olarak Ankara belirmeyc basjamisli.

Istanbul Moclis-i Mcbusani'mn nicb' uslari bircr bircr oraya gidiyor-

lardi. isgal altindaki lsianhul'da ciddi bir is, yapmaya imkan yoktu. Bu-nu gorcn Mehmed Akif Bey lsutnbul'dan Ankara'ya kacmaya karar

vcrdi. Kcndisinin kacmasma tavassul eden cvvclcc tcmas cdilmi$ ol-

dugu iizere "Uskiidar Ozbekler Tekkesi" scyhi, §eyh Ata Efendiidi. Hatta O'nun kacacagi gece Osktidar'i i^gallcri altinda bulunduran

italyanlar tarafindan Tckkc basiling, fakal scyhin aldigi tedbir sayc-

sindc kimsc yakalanmanns, oldugu cvvclcc nakledilmisti.226

223 • Esref EDlP: Mehmed Akif, Hayati ve Eserleri - Istanbul

1962, sh. 129

224 - Bu vaazm tarn metni icin bkz: Sebilurresad 1336, Sayi 458vs timer Riza D06RUL: Kur'an'dan ayetler - Istanbul 1943, sh. 193.

225 - Esref EDiP: a.g.e. sh. 130

226 - Razi YALKIM: Tarih Hazinesi - Sayi 5, istanbul 1951

305

MEHMED AKIF BEY

Burdur Meb'usu iken

Bir ki§ giinil sirunda cski bir palto bile mevcud olmadigi halde

yaninda aziz dostu Turk Kurtulus Savasinin en biiyiik <>chidi Ali §iik-

rii Bey 227tic birliktc uzun vc me§akkatli bir yolculuktan sonra Anka-

ra'ya vasil olmu$lur.

Aukaia'da "Taceddin Dergahi'na ycricsjcn Mehmed Akif, Er-

zurum Meb'usu Gbziibiiyiikzade Ziya Hoca, Ankara Meb'usu Ab-

diilgafur Hoca ve Hasan Basri Bey gibi scvcnlcrinin yardimiyla

Taceddin Dcrgahi'nda yeni bir diizene kavusmu§tu. Buraya yerlcsUk-

ten sonra da halki ccphcyc vc birligc davct icin heniiz i§gal cdilmemis.

bulunan vatan parcalannda scyahallcrc cikmi$ti. Her gittigi ycrde hey-

227 - Emln Akif ERSOY: Safahat Sairini OQIundan Dinleyiniz -

Millet Mecmuasi, Sayi 106. Istnbul 1948.

306

SARTKUMOCAHlDLBR

ccanli vaazlariyla halki irsad cdcn merhum, bu seyahatlerin ilkindcEskigchir'c kadar gidip dOnmu§tUr.

Ankara'da 15 gUn kadar kaldiktan sonra Mcb'us secildigi "Bur-dur"a gitmck lizcrc tckrar yola cikmi§ti. Burdur'lular kcndisini gor-mck icin israrla davct cdip durmaktaydilar. Bu scyahatta, AntalyaMeb'usu Haci Siileyman Efendi dc kcndisine rcfakat ctmi§tir.

Burdur ahalisi O'nu hasret vc muhabbctle bagnna basti. E§rafkcndisini paylasamiyorlardi. Burada da vaaz vc irsadlanna dcvam ctti.

Dinlcyicilcr arasinda bulunan oglu Emin Akif, O'nun Burdur'lularahitabcsini srjyjc naklctmcktcdir: "...Babami ilk dcfa Burdur'daHiikumct Konagi'nda gordlim. Fa/la bagirdigi zaman scrtlcscn gur sc-siylc komisuyor. Qok hcyccanli oldugu, biilun harckctlcrindcn belli

oluyordu. Izmir havalisindcn sizan kara habcrlcri, vaiandaslanmizayapilan igkence vc hakarctlcri, miilcvvcs cizmclcr allinda cigncnen ta-ring vc ilahi mabcdlcrimi/.i oylc yanik bir dillc ifadc cdiyor, bufecayiin yiircklcr acisi avakibmi Gyle aci bir dillc larif cdiyordu'ki...Ben dc dinlcyicilcr arasina siki§mi§'um,

O muazzam kalabalik dcrin bir slikuta dalmis.ti. Lakin bu Oylc birscssizlik, oylc bir hava idi ki, ka.sirgalar kopacak, ruhlann, kcllesinikoltuga almaya niyetlencn baslarm son vc kat'i karanndan doguyordu.Bir de surada burada hissiyatina malik olamiyarak hickinklarim tuta-miyan vatanscvcrlcrin iniltilcri duyuluyordu." 22s

Buradan harekctlc,l

Dinar"a gitti. Orada da yatsi namazindnasonra halka vaaz ctti.

229 Yoluna dcvamla Antalya'ya varan merhum,orada Antalya Meb'usu Haci Siileyman Efendi'nin evinde misafirkaidi. Italyaniar Antaiya Boigcsini 5 Tcmmuz 1337 (1921) dc bosaita-rak cckilmislcrdi. Burada da gcrckli vaaz ve irsadlardan baska HaciSiileyman Efendi'nin ba§kanhginda bir komitc kurularak faaliyetegecirildi. Silah vc ccphanc nakli vc gonUlliilcr toplamak icin bir te§-

228 - Millet Mecmuasi, Nu. 107 a.g. tefrika

229 - Millet Mecmuasi, Nu. 108 a.g. tefrika

KADlRMISlROftLU307

kilatvucDdagctirildi.230

Ankara'ya geldikten birkac gun sonra "Birinci inonii Zaferi"

vuku buldu. Mehmed Akif merhum bir cocuk gibi scviniyordu.

Ankara'da on-onbes, gun dinlcnmcdcn tckrar scyahate ciku. Bu

scfer Konya'ya gidiyordu. Afyon'da meshur §iikrii Hoca (£elikalay)

kcndisini zorla trenden indircrck cvindc misafir ctti. Afyon'da da ir-

sadla gecen dort giinden sonra yoluna dcvam ederck "Konya"ya gcldi.

Burada gundiizlcri camilcrdc vaaz etmck, gccclcri cvlcrde topla-

nanlarla hasbihaldc bulunmak surctiyle hizmctlcrinc dcvam ctti. Bun-

lar hep ayni heyecanh konusmalardi. Bu sohbet vc vaazlarda bcrabc-

rindc gclirdigi dostu vctcrincr Hckim Mahmud Kanndas, Ustad'm

ruhlara bir kal daha heyecan vcrcn konu$malanndan sonra $u kasidcyi

gij/.cl sesiyle okuyordu:

Ilahi! Din icin, feryad eden bir ah icin olsun,

Bu dinin gurbetiycun yiiksolen "Eyvah!..." icin olsun.

Gazasinda seni tekbir eden "efvah" icin olsun.

Uyandir sen bizleri, bundan geru, agah i9in olsun!...

Gozet namusu Kur'an'i Resulullah i9in olsun!...

Reva mi san-i imani sefahetle heba kilmak,

Reva mi miimine boyle hakaretle sefil olmak,

Reva mi bag-i tevhide, hazan-i kiifr ile solmak,

Uyan ey Alem-i Islam!... Uyanl... Allah i9in olsun!...

Gozet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

Reva mi hetke/lilsin zulm ile namusu tslam'in

Reva mi yitursun o kafir, rida-yi bikr-u erhamuReva mi hilye-i akdes yerinde gormek esnami,

Reva mi mabed-i dinin tebdil eylesun nami

Uyan ey Alem-i Islam!... Uyan!... Allah i?in olsun!.

Gozet namusu Kur'an'i resulullah icin olsun!...

230 - Millet Mecmuasi, Nu. 109 a.g. tefrika

308

Reva mi rayet-i kufru takinsin kal'a-yi imanReva mi kardasin, oglun, kerimen ola der zindanReva mi Sirb ile Bulgar, Karadag kafiri, YunanKese siibyan-i nisvam, edo masumlari puryanUyan ey Alem-i Islam!...Uyan!...Allah icin olsun!...

Gozet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

Reva mi bunca mescidler ola kiiffara meyhaneRova mi tiirbe-u tekkc ola umum haneReva mi kizlar oglanlar ola teslim YunaneReva mi bunca islamlar siikut etsin mehinaneUyan ey Alem-i islam!...Uyan!...AUah icin olsun!...G6zet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

Reva mi ak sakalh, chl-i levhid ihtiyar bir pir,Tutulsun pence-i zulme, urulsun boynuna zincir...Gelini dest-i diismende, hem oglu tu'me-i simsirEdildi ehl-i tevhidin harim-i ismeti tahkir,Uyan ey Alem-i tslam!...Uyan!...Allah i9in olsun!...Gozet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

Reva mi mescide dolmus nice bin ehl-i imam,Zebaniler gibi yaksm, kiil etsiin kavmi Yunam SReva mi mahv olup gitsin bu dinin giil-i gulistamReva mi sad edip durduk bugiin biz kafiristamUyan ey Alem-i lslam!...Uyan!...Allah icin olsun!...Gozet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

Reva mi pay-i tahtin babim dtisman gelip ursun,Hilafet miilkiinu kuffar miilewes eyleyiip dursun,Gozetsin Fatih'in ruhu bu bahsi bizlere sorsun.Mezanndan cikip simdi am Sultan Selim gorsiin,Uyan ey Alem-i tslam!...Uyan! ...Allah icin olsun!...Gozet namusu Kur'an'i Resulullah icin olsun!...

309

Reva mi bu Seriat hasredek baki iken boyle

Bize bir soyliyen var mi Kitabullahi terk eyle

Ilisar eylerken o kafir temelsiz dinini scyle,

Neden fahr-i cihana biz tevesstil etmedik soyle?

Uyan ey Alem-i Islam!...Uyan!..Allah icin olsun!..

Gozet namusu Islam'i, Resulullah icin olsun!...

Bu miskinlikle bizi ecdadmnz tel'in eder sonra,

Hilda hifz eyleye kuffar, bizi tedfin eder sonra,

Mezarda bizleri kimler acep telkineder sonra,

Mezemmetle bize ahfadimiz nefrin eder sonra.,

Uyan ey Alem-i IslamL.Uyan!..Allah icin olsun!

Gozet namus-u islam'i, Resulullah icin olsun! 231

Giinlcrcc siircn vaaz, ir$ad vo nasihatlardan sonra Ankara'ya dOn-

dii. Ailcsi isuinbul'da kalmiijti. Halil Aga adindaki cski bir adamlanni

gfindcrerek onlari gctirmegc tcscbbiis ctti. Onbcs. gun sonra ailc cl'ra-

dini da kar$ilamak iizcre "tnebolu"ya gitti. Firtmadan yolculanni ka-

raya cikaramayan "Bahr-i Cedid" vapuru Sinopa dogru yoluna dcvam

etti.232 Akif dc "inebolu"dan aynlarak "Kastamonu "ya geldi.

tste Kurtulus. Savasma gOnullii alaylar kazandiran vc tabcdilcrck

231 - Mustafa Fevzl Bin Numan - §umus - us - sefa fi Evsaf-il -

Mustafa - Dersaadet 1331 sh. 65 ve mut.

232 - O gun firtmadan yolculanni karaya cjkarmayan bu gemiden

saaece mesnur casus Mustafa Saglr ineDiimi§tir. Bu vesile He belirte-

lim ki, Ankara'da Mehmed Akif Bey'in ikamet etmekte olduQu Taced-

din Dergahim adres gostererek muhabere eden bu hindli Ingiliz casu-

sunun yakalanmasini Mehmed Akif Bay temin etmisti. (Bkz: Millet

Mecrnuasi, Sayi 112, a.g. tefrika) Fakat hakikatte ingilizler de O'nun ya-

kalanip itiraf ettirilmesini istiyorlardi. Zira hie, bir casusa agik mektup

gelmez. Ancak bunun izahi uzun olup burasi yerl degikJIr.

310

SARIKIJ MOCAMlDLER

orduya dagmlan en kudrelli konu§malarim burada "Nasrullah Camii"ile civar kasabalarda yapti. Bunlardan birini (kisaltarak) naklcdiyoruz:

"...Ey miislumanlar, sizin ipin bu ayet-i celileye ittibadanbaska selamet yolia yoktur. Takip edilecek hatti hareket,diistur-u siyaset tainamiyle bu ayet-i celilede miindemipdir.Binaenaloyh moali ulvisini bir kere d© toplayip ifade ede-lim. Cenab-i Hak buyuruyor ki:

-Ey miiminlor, size ©llorindon golen fenahgi yapmaktanpekinmeyen, bu hususta hip bir firsati kapirmayan, dininizeyabanei kimseleri kendinize mahremi csrar dost, arkadas,ittihaz etrneyiniz. Bunlarm sureti hakdan goriinerek sizegiiler yiiz gostermelerine, hayinnizi ister gibi tavirlar ta-kinmalaria asla kapilmayiniz. Onlarin gece gundiiz isteyipdurduklan sizin felaketinizden, izmihlalinizden,esaretinizden baska bir sey degildir. Baksaniza size karsikalplerinde bosledikleri diismanhk o kadar dehsetli ki birtiirlu zaptedemiyorlar da agizlanndan kapinyorlar. Halbukiyureklerinde kok salmis olan husumet, agizlanndan tasanile kabili kiyas degildir, ondan pok fazladir, pok siddetlidir.

Iste biitiin hakikatleri, ayat-i celilemizle sizlere apiktanapiga toblig ediyoruz, bildiriyoruz. Eger akb basinda insan-larsaniz, eger dareynde (Dunya ve Ahirette) zelil olmak,hiisranda kalmak istemezseniz iiyat-i celilemizin geregincehareket ederek felah bulursunuz.

Bu ayet-i coiiie Sure-i Ali Wan riariir. Sure-i Tevbedede "Ey Miisliimanlar, Cenab-i Hak ipinizden hak yolundamucahededo bulunanlan, Allah Be O'nun Resul-ii muhtere-minden bir de mu'minlerdon kendisine dost ittihaz etmeyen-leri gormodikpe sizler 6yle basi bos birakilacak misiniz, zan-nediybrsunuz7' Bu iki ayet-i celileden baska diger ayafcikerime daha vardir ki, hep aym ruhtadir.

KADtRMISlROfiLU311

Ey cemaati muslimin! 1nsan ipin kendi aleyhine bile pik-

sa hakki, hakikati soylcmek lfizimdir. Ben de bir zamanlar

Kitabullahi tilavet ederken bu gibi ayat-i celileye geldikpe

"aoaba sair milletlere karsi biraz siddetli davranihniyor mu?Yabanoilar hakkinda daha merhametli olmak icabetmez mi

idi." gibi dusiincelere dalardim. Vakia bu hatiralarin sirf se-

ytani vesveselerden baska bir sey olmadiguu bilirdim.

Lakin velev seytani olsun, o dustinceleri ipimden sdkup atin-

caya kadar hayli mucahedelere mecbur kalirdim. Acaba bu

vesvesenin mensei ne idi

Burasim arastiracak olursak isi biraz tabii goriiriiz. Oy-

le ya, gozumiizii aptik, Avrupa medeniyeti, Avrupa irfani,

Avrupa adaleti, Avrupa efkar-i umumiyesi nakaratindan

baska bir sey isitmedik. Kiminin adaleti kiminin hamiyyeti,

kiminin terakkiyati kulaklarimizi doldurdu. Lisan bilenleri-

miz dogrudan dogruya bu heriflerin eserlerini, bilmeyenle-

rimiz, terciimelerini okuduk, edebiyatlari, hele edebiyatlari-

mn ahlaki, insani, iptimai mevzulari pek hosumuza gitti.

Miielliflerin kiymet-i ahlaki ye ve insaniyelerini, eserleriyle

olpmeye kalkistik. Iste bu mukayesedcn itibaren aldanmay-

a, hatadan hataya diismeye basladik. Bu adamlarm sozleriy-

le ozleri arasinda asla miinasebet, miisabehet olamiyacagim

bir tiirlii diisunmedik. iste okuyup yazanlarimizin poguna

ariz olan bu hata bir zamanlar bana da oldu. Bereket versin

ki, yasim ilerledi, tecriibem artti. Hususiyle Avrupa'yi, Asy-

a'yi, Afrika'yi dolasarak Avrupali dedigimiz milletlerin

osaret altina tahakkum altina aldiklari bipare insanlara

karsi reva gordiikleri zulmii, gadn, hareketi goziimle goriin-

ce artik akhmi basima aldim. Demin sdyledigim seytani ves-

veselere kapilmis oldugumdan dolayi, Cenab-i Hakk'a tovbe*

ler ettim...

...Bunlarm biitiin insanlara, biUiassa nriislumanlara

312

SARIKiJ MOCAHlDI.HR

fcarpi 6yle kinleri, 6yle husumetleri vardir ki, M9 bir suret-te teskin edilmek imkani yoktur. Sureta dinsiz gefinirler."h u r r i y e t - i viodAn" diye Kainati aldatip dururlar.Hole biz muslumanlan, biz parkhlan taassubla itham ederdururlar! Heyhat. Dunya'da bir miiteassib millet varsa, Av-rupaklar'dir, Amerika'blardir. Taassubdan hi9 haberi olma-yan bir millet isteseniz o da bizleriz.

Harp esnasinda bilirsiniz ki, Almanya Imparatoru tstan-bul'a gelmipti. Biz safderun miisliimanlar Halife'nin miittefi-ki sifatiyla o misafiro kar?i nasil hiirmette, nasil ikramdabulunacagimizi sasirdik. Bu saskinhkta o kadar ileri gittikki; Dariilhilafenin yani Istanbul'un minarelerini kandil ge-cesi imis gibi kandillerlc donattik. Alman dostluk yurdu bi-

nasi kurulacak denildi, bol keseden bir kap camimizi herif-lere peskes 9ektik. Ha!. Gelelim bizim bu gibifedakarhklarimiza karsi gordiigiimiiz mukabeleye! Diisman-lar "Kudiisu" bizim elimizden gasbettikleri zaman bu felaket,Harbi Umumi iizerine biiyiik bir tesir ika etraisti. Yani "Fi -

list in Ce phesi"nin bozulmasi muharebe terazisini dii?-

manlanmizin tarafina cpeyce egdirmisti. Binaenaleyh'mut-tcfikimiz olan Abnanlar'a yino Alman'dan baska bir seyolmayan Avusturyablar'in bu isten bizim kadar mtiteessirolmalan icabederdi. Ey comaati muslimin! tse bakin ki; Ku-dus, velovki tngUizler'in eline gefmi? olsun, velev ki, bumemleketin diisman eline gecmesi, bu cephenin bozulmasiyuziinden muhabere bizim hesabimiza kayboisun, tek Miis-lumanlar'in elinde Turkler'in olinde kalmasin, hasmimiz daolsa dindasimiz olan Ingilizlerin eline gecsin, diyerek Viya-na'blar sehrayin yaptilar. Evlerini donattilar. Bu maskarah-gi menedip yakilan elektrik fenerlerini sondiirunceye kadarAvusturya Hukumeti'nin gobegi catladi. Artik taassubunhangi tarafta, hiirriyct, miisamahakarbgin hangi tarafta ol

313

Istiklal Mar§inin yazildigi Taceddln Dergahi'nin bugunku durumu.

§imdi muze haline getirilmi§tir.

dugunu bu misallerlo de anlamazsaniz kiyamete kadar anla-

yncagimz yoktur!...

..Bu heriflero karsi olan duygumuzu W9 bir vakit onla-

rin ilimlerine, san'atlarina sifratmamahyiz. (liinkii medeni-

yotin bu kisimlarinda onlara uymazsak yasamaxmza, milleti-

mizi yasatmanuza imkan yok.

Biz miisliimanlar, bin tarihinden itibaren 9ahsmayi, bi-

raktik. adalete, ahlaksizhga, dokilldiik. Avrupa'ldar ise goz-

Inrini a^tilar, alabildigine terakki ettiler. Goruyorsunuz ki

denizlerin dibinde gemi yuzdtiruyorlar. Havalarda ordular

314

SAKfKUMOCAHlDLHR

dolaptinyorlar. Mademki vatamn mudafaaw farz. ayindir,bu farzin mtttovakkif oldugu esbabi elde etmek farzdir. Ohalde onlann kowet namina neleri varsa hepsini elde et-mek icin pali?mak hepimize farzi ayndir. Ne haeet! n D ii 9 .

manlara kar?i ne kadar kuvvettedarikctmeye, hazirlamaya imkanbulursaniz derhal h a z i r 1 a y i n i z P emr-i ilahisi sarihdir. §upheye, dusunmeye, ta?inmaya mahalyoktur. O haldo ne yapacagiz? Aramiza sokulan fitneleri, fe-sadlari, firkacihklan, komitecilikleri, daha bin tilrlii aynhkgayrihk sebeplerini ebediyon cigneyerek el ele, ba?ba?a ve-recegiz. Hep birden cal^acagiz. Ciinku bugiin Diinya'mn,Diinya'daki hayatm tarzi biisbutiin degi9mi? . Yalmz bagmacah¥makla bir gey yapamazsm. Toplar, tiifekler, zirhhlar,?imenduferler, limanlar, yollar, tayyareler, vapurlar, elhasildu?manlan bize iistiin pikaran, yarim milyar muslumamnbir kap milyon frenge esir olmasim temin eden esbab-ivesait ancak cemiyetler, ?irketler tarafindan meydana geti-rilebilir. Demek, muslumanlar Allah'm, Kitabullah'in, Resu-lullahm, emrettigi, tavsif ettigi vahdete, birlige, cemaate sa-nlmadikca ahiretlerini oldugu gibi diinyalarim dakurtaramazlar. Her?eyden ewel vahdet, cemaat, tea-viin...Bir kere bunu elde edelim, alt tarafi Allah'in inayetiylekolaylapir...

Bununla beraber icabinda Avrupaularla birle§ebiliriz.Ancak bu birle9mok bize hip bir vakit onlann ip yiizunuunutturmamahdir. Yani vatammizin, dinimizin menfaati, ti-caretimizin, servetimizin, refahimizm terakkisi namina icapedorse miimkun olursa mutekabil, miipterek menfeatler uze-rine bunlarla ceki?e pekipe pazarhk cderek ittifak ederiz.Ancak bu pazarbklarda son derecede acik gozlu bulunma-miz lazim gelir...

315

- .^...u—

316

SARIKUMOCAHlDLHR

.Ayat-i kerime var, namutenahi ehadis-i serife var. Bun-bragfi«» Miislumanlar'dan biri diger dindaslar.n, kendi 6zkardosi bilmedikpe, onlarm meserretiyle mesrur, musibetiy-te, matemiyle mahzun olmad,k9a tam musluman olamaz.Imanin kemali cemaat-i miislimine eims.ki sanknaklaUfartft "Muslumanlar.n derdini, kendinedert otmeyen musluman degildirl..." buyuranRcsul-, Hakim Sallallahii Aloyhi Vesellem Efendimiz Hazret-Ion d.ger bir hadisi seriflerinde buyuruyor ki: "Dunya'ninobur ucundaki bir musliimamn ayagma bir diken batacakolsa ben onun acs.m kcndimde duyar.m. Biitun musluman.ar b,r araya gelerek tek bir vucudu meydana gotiren muh-tehf uzuvlara benzerler, insanm bir uzvuna bir hastahk, biraC1 isabet etse, diger uzuvlann kaffesi o hasta uzvun elemi-ne ortak olduklan gibi bir miisluman da diger dindaslar.mnacisma musibetine matemine kabil degil bigane kalamaz.Kalabjhyorsa demek ki; miisluman degil..."

...Ey cemaat-i muslimin! Milletler topla, tiifekle, zirhhordularla, tayyarelerlo yik.lnuyor ve yik,lmaz. Milletler an-cak aralarmdaki rab.talar coziilerek herkes kendi basimnderdme kendi havasina, kendi menfaatini temin etmek sev-dasina dustugii zaman yikibr.

Atalarimizin "kale ifinden a1,n,r..» sozii kadar biiyuk sozsoylenmemistir.Evetdiinyadabu kadar saglam, bu kadar*a*maz bir diistur yoktur. Islam tarihini soyle bir gozumuz-den ge9irecek olursak, cenupta, sarkta, simalde, garpta yeti-«en ne kadar, musluman hiikumetleri varsa hepsinin tefrikayuziinde aralannda hadis olan fitneler, fesadlar, nifaklar, si-kaklar yuzunden istiklallerine veda ettilerini, baska millet-krui esareti altina girdiklerini goriiriiz. Emeviler, AbbasilerFatmnler, Endulusler, Gazneliler, Mogollar, Secular, Magribi-ler, Iramler, Fashlar, Tunuslular, Cezayirliler... hep bu aynhk

KADlR MISlROfil.U

317

gayrihk hislerine kapildiklari icin saltanatlanni kaybetti-

ler. Biz Tiirkiye muslumanlan Dunya'nin iie buyiik kit'asina

hakimdik. Koca Akdeniz ,koca Karadeniz hukmumiiz altm-

da bulunan cosim cesim memleketlerin ortasmda birer gol

gibi kahmsti, Ordulanmiz Viyana dnlerinde gezerdi. Donan-

malarimiz Hind Okyanuslar'mda yiizerdi. Miislumanhk ra-

bitasi irki, iklimi, lisani, adati, ahlaki busbiitiin baska olan

bir 90k milletleri yekdigerine simsiki baglamisti. "bosnak"

islavhgim, "arnavut" latinligini, "pomak" bulgarhgim, elhasil

her kavim kendi kavmiyetini bir tarafa atarak "Islam

Camiasi" etrafinda toplanmis, Kelimetullahi i'la icin canini,

biitiin varini giile giile, kosa kosa feda etmisti. Fakat sonra-

lari aramiza Avrupahlar tarafindan tiirlii tiirlii sekiller, tiir-

lii tiirlii isimler altinda ekilen fitne, tefrika tohumlan bizim

haberimiz olmadan filizlenmege, dallanmaga, budaklanma-

ga basladi. O demin soyledigim riibita gevsedi. Artik eski

kuvveti, eski tesiri kalmach, Kalemizin icinden sarsilmaya

yiiz tuttugunu goren diismanlar kendi aralarinda birlese-

rek, yani biz musliimanlann memur oldugumuz vahdeti on-

lar viicuda getirerek birer hiicumda yurdumuzun birer biiy-

iik parcasim elimizden ahverdiler. Bugiin bizi Asya'nm bir

ufak parcasinda bile yasayamayacak hale getirdiler...

...Ey Cemaat-i muslimin! Goziiniizu acmiz, ibret aliniz.

Bizim hani senelerdenberi kammizi, iligimizi kurutan dahili

meseleler yok mu, "Havran Meselesi"> "Yemen Meselesi", "§am

Meselesi", "Arnavutluk Meselesi", bilmem ne meselesi...Bunlarin

hepsi diisman parmagiyle fikariunis mcselelerdir. Oniar oy-

le oldugu gibi bugiinkii "Adapazan", "Dilzce", "Yozgat", "Bozkir",

"Biga", "Gonen, "Konya" isyanlari da hep o mel'un diismanlarin

isidir. Artik kime hizmet ettigimizi, kimin hesabma birbiri-

mizin girtlagina sarildigimizi anlamak zamani zannediyo-

rum ki, gelmistir. Allah rizasi i9in olsun akhmizi basuniza

toplayahm. Ciinkii boyle diisman hesabma fahsarak elimiz-

318

SAHrKlJMOCAHlDLBR

do kalaa e« bur avu, toprag, da verecek olursak, cekilip git--* W» arka tarafta bir kar„ yerimi* yoktT^Ldiye £.dar dfl?mana kaphrd,g»mu! koca koca memleketin hal£ hieret odecck yer bulabibilmisWdi. Neuzubillah biz oyle biralubote mahkum olursakba^ TOkacak bir delSbuWyub

SEVRMUAHEDEStZaten dusmanlanmizm tertip ettikleri sulh sartlan, bi-

f.m h .r rt"S 1UnUn Wr Hayli kl8m,nl yenid«n <*oIa9 .

Ivdonhl r vt,adlm'Bakt,m ki: »v.ll.l.„» b£

2tZi IT I ,?k,a ni8bcten havas ge?inen tak-. *»?artlar,n pek ag,r oldugunu biliyor, lakin ilimferi son dere-ce icmah. Avam ise hie bir seyden haberdar degil. Zannediv-orlar k,, memleketin kenar., yani "rlicaz" gibi "Bagdat" gibi

tZry:r

f??**n 9,kmak,a is °iup bit-ek

=w*tenbul,Anado u«, ^uriye" yine bi.de kalacak, art.k ciftc cif-

.y e cubuguyic; esnaf san'atiyle dukkan.yle, uleml medre

He> hat! Dusmanlarmuz bizi ne hale getirmek icin geceli gun-

avuXr! r^ " i8C*.

M,a ^ *" ^^larla'kendiLi

zimS ~fa """ l9in °l8Un'9U m«ahedenamenin bi-

«», 1""

,' madde,0rini °Wunuz. Okumak bilraiyor-saniz binsme okutunuz da dinleyiniz.

-.SlSuJipln

.

tertiP edi,en -uahede-i sulhiye pacav-

Simd ri

?ahldl

r,m,Z ?arh-^d^ y^maya basladL.

vaS£ a"", ? ^ dinda9,a"mW. kardeslerimizl dusen

ze dt^tmTn di«ercihe»-ndeki diismanlan dem"ze dokerek o murder papavray, biisbutiin parcalamakt.r Z -

EKSTad,k- t8lam^"*--^rd^Ey cemaat.i muslimfn! Hepirifc bilirsiniz ki, buhranlar

KADlRMJSIROftLU319

icinde cirpimp duran bu din-i mubin, bu mtibarek yurt biz-

lore vediatullahtir. (Allahin emanetidir.) Kahraman ecdadi-

miz bu subhani vodiayi siyanet ugrunda canlarini feda et-

misler, kanlanni seller gibi akitnuslar, muharebemeydanlannda sehid dusmusler; Rayet-i Islami yerlere dii-

siirmemisler. Miibarek naaslanni, cignetmisler; yurdun ha-

rimi pakine yabanci ayak bastirmamislar. Babadan evlada,

asirdan asira intikal ede ede bize kadar gelen bu emanet-i

kiibraya hiyanet kadar zillet tasawur olunabilir mi? Yoksa

bizler o muazzam ecdadin ahfadi degil miyiz?

Agyar eline gecen Miisliiman yurtlarimn hali bizim icin

en miiessir bir levha-i ibrettir. "E n d ii 1 ii s D i y a r l"m go-

ziinuzun online getirin. Cihanin en mamur, en medeni, en

mutefennin iklimi vaktiyle sinesinde on milyon miisliiman

barindirirken bugiin bastan basa dolassaniz, tek dindasimi-

za rast gelemezsiniz. Allah'm vahdaniyetini garbin afakina

yetistiren o binlerce minarenin yerlerindeki fan kulelerin-

den bugiin tcslis velveleleri aksediyor. §evketi, medeniye-

tin, irfanin, iimranin miintchasina varmiskcn birbirlerine

diiserek vatanlanni iiv bucuk Ispanyol'a karsi mudafaadanaciz kalan bu zavalh dindaslarimizdan olsun ibret alalim da

tslam'in son miiltecasi olan bu giizel topraklan diisman is-

tilasi altmda birakmayahm. Yeisi, meskeneti, ihtirasi, tefri-

kayi biisbiitiin atahm, azme, miicahedcye, vahdete sarilahm.

Cenab<i Kibriya hak yolunda miicahede i^in meydana atilan

azim ve iman sahipleriyle beraberdir.

Ya ilahi bize tevfikini gonder!

- Amin!Dogru yol hangisidir, millete goster!

-Amin!Ruh-i islami sedaid sikiyor, oldiirecek.

Zulm-u tedib ise, maksud-i mehibin gercek,

320

Nare yansm mi beraber bu kadar mazlumm?Bfgunahiz fogumuz, yakma ilahi!

_ _ • AminIBoguyor Alem-i Jslami bir azgm fitne;Kifalar kaynayarak gitti o girdap ipine,Mahvolan Sileler bir suru masumundur;Kalan avarelerin hali de malumundur.Nasil olmaz ki, tezelziil veriyor arpa emin?Dinsm artik bu hazin velvele yarab!

Musluman yurdunu her yerde feJaket vurdu-Bir bu toprak kahyor dinimizin son yurdu.O da pignendi mi, pignendi domek din-i mii bin.Hakisar eyleme; yarab onu olsun!

• Amin!Velhamdu lillahi Rabbilalemiii 2,v

Akif^vC

'r

U,,

r'.

Kas,

U,m(,nu'

d'' cv "irahyarak ycrlastircn Mehmed '

^Sufocufetin^ "" °'arak ^n^ra'ya d5ndu, Cunku Ankara^

SX^ f ,

V ^ tCmi" cl,ncsi /or(,u-Ustclik Slk a* vaaz vc na-sihat rnaksad.yla seyaluue c.kfgmdan Ankara (la pck oiuram.yordu

lar1£r°-rdf 1

Ankara'

ya d5n^0ndc "Bursa'nin Yunan siirulcritara ndan isgah habcnni alanik dcrindcn sarsilm.su Gclcn harxX

finSSS? SrgalaTy(h

;

Bursa'

ya 8ircn^"SEESJ , ' ]Sm 'M Gazi n,n ^"dukasina tckme i!e vurarak ™

Kalkdam.licun.kurtarl-diycku.su.hvahakarcicuni^. 235

Bu aci habcrlcrin paraladigi hassas kalbinin s.z.lanni karargahhal.negeUrd.g.Ttoddin Dcrgah."nda "B u I b u 1" ^iiriylc ifadcctmf

§ tir.

204vfL2rR,Za D06RUL: KUr '

an '

dan Aye, 'er-istanbul 1943 sh -

2tBkZ

TSdER06L^YUnanMeZalimi -|stabu ^

~.

321

SEYH AHMED

ES-SERtF ES-SUNllSt

Kuzcy Afrika'nin Italyan vc Fransi/ isiila harckcllcrinc kar§i

mudafaasindaki 9Ctin miicadclclcrlc stthrct yapmis, olan "Siinusilik"

harckctinin biiyiik miicahid lidcrlcrindcn biridir. Birinci Diinya Harbi

icindc kcndi asli vatani olan "Trablusgarb" (Libya) da dii§man laar-

ruzuna ugradigi haldc Turk Millcli'nin yardimina ko§mak surctiyle

"Makam-i Hilafefc baglihk vc Islam birlik vc kardesjiginin en mu-

kemmcl orncgini vcrmi§tir.

"Siinusilik"; Islam Dunyasi'nin yeni bir uyanisja i§gal vc is-

tilalardan kurtularak kendinc gelmcsini gcrceklestirmcvi gave cdincn

bir tarikatur. Kurucusu Ahmed Es-Siinusi'nin ceddi Sidi Muham-med tbni AH Es-Siinusi'dir. 1787 ydinda "Cezayir"de cevrenin en

asil ailesinin cocugu olarak dogmu§tur. Tahsilini Fas Universitcsi'nde

yapmis, ve daha sonra da gene yasta "Mekke"ye gitmisdr. Bu larihte

"Hicaz Bolgesi" bir baska inkilap harckcti olan "Vehhabi'lcrin haki-

miycti altinda idi. Sidi Muhammed Vchhabi harckctinin inkdapedan

322

SARIKUMCCAHtDLER

ile oldugu kadar Hac dolayisiyle Islam DUnyasi'mn her tarafindan gel-mis olan mUslUmanlarla da gorUstliktcn sonra Islamiyefi menseindekisafiyete cevirmek ve muslUman memlekederin icine du§tukleriesaretin batagindan kurtarmak icin bir tarikat kurmaya karar verdi. Bukararla 1848 yihnda Cezayir'c dOndU. O sirada Fransa silah zoru ile

Cezayir'e yerlcsmek icin'faaliyctc baslamisti. Sidi Muhammed "Def-oe" civannda daglik bir arazide Zaviye-i Beyza adini verdigi ilk tek-kesini tesis eui. Atesli tclkinlerlc k.sa zamanda muhitinde genis bir

alaka topladi, her taraf "Siinusi Tekkeleri" ile doldu. Harekete intisap

cdenlcr cvvcla sahsi ahlak vc inanclan bak.m.ndan milkcmmcl bir sc-viycyc gctiriiir, sonra da ayni iistiinlugii ctraflanna yaymaic U/.cre faa-

liyctc gccirilirlcrdi. Fakat SUnusilik harckctinin hedefi yalniz KuzeyAfrika degil, biitiin islam Diinyasi'ydi. Musltiman milletlerin ictimat,

iktisadi vc ilml scviyelcrindc muazzam bir inkilap viicuda getirerck,'

Islam Diinyasi'ni uyandinp kalkindirmak ve birlestirmck istiyorlardi.

'

1895 yihnda kurucusu oliincc ycrine onun oglu MuhammedMehdi-es-Siinusi gecti. Harckct alabildigine gcnisliyordu. Biitiin

sahra kontrol altma alindi. Kisa zamanda butiin Afrika'da milyonlarcazencinin sistcmli bir sekilde mUslOman olmasini sagladilar. Arabis-tan'a, Malezya'ya ve hatta Hindistan'a tarikatlannin mUmessillerini da-gitarak, Islam DUnyast capinda bir uyams saglamaga calistilar. Siinusitarikati adcta hakiki bir devlet haline gelmisti.

Her tarafa yayilan "ihvan" (kardes) ler Ornek iktisadi teskilatiara

giriserek mUsterek zirai, sinaT ve ticarl tesebbttsler kuruyorlardi. Heryerde mektepler acarak metin bir ahlakin yenilmez imanh fertlerini

yctistiriyorlardt.

1902 de Muhammed el Mehdi'nin yerine ge«en Ahmed-es-Sunusl Hazretleri daha buyUk bir azimle davayi eline aldi.

323

AT tiSTtlNDE BfR VELl

1911 yihnda Italyanlann Trablusgarb'i ele gecirmek icin girigtik-

lcri bilyuk asked harekata kadar SUnusilik tamamen gayn askefi bir

harckct olarak sulhcu mctodlarla cali§maktaydi. Fakat bu sirada "T r

a b I u s g a r b" i mUdafaa ctmck mevkiindc bulunan TUrk Kuvvet-

lerinin kifayetsizligi scbebiyle SUnQsiler vatanlanni mUaWaa mecburi-

yeti dolayisiyle askert ve siyasi bir mahiyct iktisap ettiler. Turk asker-

lcrinin gerilemege mecbur olmasindan sonra da memleketlerini daglik

mmtikaya cekilcrck azimle mUdafaa ettiler. Bu mttcadclelerde kuvvet-

leri diisman kuvvctinc asla kiyaslanatruyacak bir durumda oldugu hal-

dc Cihan tarihinin en biiyiik kahramanhk Orncklcrini vcrdilcr. Birinci

Diinya Harbindc, ltalya miittefiklcriylc harbc girincc, Siinusilcr mcc-

buri olarak onun karsisinda ycr aldilar. Harb bitip dc miiucfiklcr galip

gclincc SiinusTlik harckctinin biiyiik lidcri Islam Diinyasi'nm kadcri

bakimindan daha chcmmiyctli saydigi Tiirkiyc'dc f'aydali olmasi i9in

Istanbul'da bulunuyorciu. Son dcrcce bagh bu-lundugu "O s m a n o g

u 1 I a r i" na ve Tiirk Millcti'nc, Islam Diinyasi iizcrindcki niifuz vc

itibarindan istifadc ederck iaydali olmak istiyordu. Fakat bir miiddet

sonra "Mondros Miitarekenamesi"nin imzalanmasiyle son

miistakil Islam devleu olan Tiirkiyc'nin dc Garp ompcryalistlerinin

taksimine maruz kaldigim elem ve dehsetlc gOrdU.

Ondokuzuncu Asir, MUsltimanlar'in en Umitsiz vc bitkin oldukla-

n bir devredir. Bircok mtisluman mcmlckctlcri diisman istilasina ugra-

mis, hayat ve kultiir scviyclcri hemen her ycrde cok geri ve basit bir

scviyede kalmisu.

Asirlarca Hristiyan Garp Dunyasina karsi Islam DUnyasim, Turk

Milleti temsil ctmisU. Bu sebeple onlara galib gelindigi zaman bu ga-

lebc Tiirkliik adina degil, Mtisliimanlik adina oldugu gibi onlarm gale-

besi de Turk'Un sahsinda lslam'a kar§i idi. Bu yiizden biitiin Islam Du-

nyasi, islam'in son ve en biiyiik. miistakil devleti olan Osmanh Tiirk

Devlcti, Garbin laarruzuna graymca derin aksiilameller gOsternp-

324

lerdir.

SARIKUMOCAIIlDLHR

Binnc. Dllnya Harbinde lngilizler, Islam Dunyasi'ni par9alaymyuanak .9,n 9ok kesif bir casusluk ve propaganda faaliyetine girismislerdi Bu cahsmalar neticesinde, Hind Muslumanlan'mn asm dostlukve baghhkbnna mukabil Arap Dunyas.'nda baz. cOzUlmeler baslanns-U. Birfok Arap liderlerinc Osmanl. Dcvlctinin yikilmasiyle kurulacakdevletlerden "tac"lar vadcdilcrck aynhk tclkin edilmekteydi.

Bu ylizdcn saralan Islam Birligini "Hilafefi haiz olan Tiirkler"etranndaycnidcntesisvctakviycigin Seyh Siinusi Hazretleri 1918-scncs, basinda Istanbul* davct odildi. Musluman Alcmini dolasarakH.lafct ctraiinda bozulan birligi ycnidcn kurmaS1 istcniyordu. Gcrcck-tcn o dcwrdc Muslumanlar'm en fazla sozllnU dinlcycccklcri sahsiyctgayet hakh bir sohrcic malik olan Seyh Siinusi idj. O sirada kendiash vatarn olan Kuzey Afrika'da Italyan vc IWlarla bogu§maktaolan bu mubarck mUcahid, Islam alim vc kumandam.TUrkiyc'nin yar-dimma kosmayi daha liizumlu sayarak cmrinc lahsis edilcn Alman de-n.xalt,s, ile Istanbul* gcldi. Kcndisine mescle anlat.l,nca derhalmuvafakat ederck Turk Millcti'nin hizmctinc amade bulundugunu oil-diidi Tarn Islam Dunyasi'n. dolasmaga 9,kacag. sirada kendisinidaveteden Sultan Resad vcfatctti.

Sultan Vahideddin'in cuius merasimindc bulunmak Uzcre scya-ha ertclend.. Imparatorluk devrinde, padigahlann tahta 5ik,slanndacuius meras.m, dcnilcn birmcrasim yap.hr vc bu merasimde devrinmancn en degerli gahsi tarafmdan Eba Eyyiib Kl-Knsari Hazretle-rimn turbesmde yeni padisaha umumiyede Hazret-i Omer'in kihcikusauhrd, Sultan Vahideddin'in cuius merasimindc ona bu k.hc Se-yh A„med-es Siinusi tarafmdan kusaflnnsur. Seyh Hazretleri, k.hcipad.saha takarken de: "Cenab- Haktan zat-, sahanelerine omru lavi.(uzun Omur) ecr-i ccmil (scvap) niyaz ederim, efendimizL." diye dua"etmisti. y

Daha soma yeni Padisah Sultan Vahideddin ile Baskumandan

325

§EYH AHMED E§-§ERlF ES-SUNUSi

Vekili EnverPasa arasinda §eyh Siinusi Hazretleri'ne tevdi edile-

cck vazife, anlasmazhk mev/.uu olmus., Padisah katl olarak bundan

sarfinazarctmisU.

Daha sonra Ankarada kurulan HukQmet ile Istanbul Hukumcti'nin

daha dogrusu Halife'nin arasini bulmak icin Ankara'ya gitmi§lerdir.

Bu escrin gtris. kisminda anlaUldigi Uzcre, Kurtulus. Savasfm son dere-

ce tervic eden vc yaverligi zamamnda tamdigi M. Kemal Pasa'yi

sunl bir memuriyetle mUttcfiklcrin gozU onUnde Anadolu'ya gbnder-

mi§ olan Sultan Vahideddin, daha sonra bu harckette Saltanat ve

HilSfet aleyhtarligi sezince durumu dUzeltmek i9in binjok tesebbiislcr-

de bulunmustur. Bu tesebbUslerden biri de M. Kemal Pasa'yi boyle

326 327

SARJKLIMOCAHlDLBR

fikirlcrden vaz gecirtmck i5in §eyh Ahmed Es-Siin fist Hazretleri'niAnkara'ya gondermek olmu§tur.

§eyh Sunusi HamUeri, biraz da bu maksadi temin icin zaferekadar Turkiye'dc kalrms. vc Turk Kurtulu§ Sava§i i9in canla basla ca-lism.sur. Bir nevi "umurnt vaiz" mevkiindeydi. Anadolu'yu, daha ziy-ade §ark ve gUney vilayetlerimizi bir bir dolasarak halki Ankara'yabaglamaya cahsu. Hergittigi ycrde beyazlara sanlmi§ olarak "mahallikiyafetiyle" kUrsuyc veya minbcre cikiyor, heyecanh vaaz ve irsadla-nyla ordumuza gonullUlcr kazandinyordu. Kalabalik bir grup halindescyahat cdiyordu. Hi/.mctindc bulunan bu zatlarla gittigi her yerdemilstcsna bir hiirmct vc alaka ile kars.lamyordu. Her tarafta arablarinb.zc isyan cttiklcri §3yi olmusken boyle astl bir arab.n davamizi des-tcklcmcsi cok miispct tcsirlcr hasil cdiyordu.

Gcrccktcn $eyh Ahmed Es-Siinusi Hazretleri'nin pek 90k mc-ziycti vard!. Scyyidligindcn baska, zilhiri ilimlcrdc ustun bir rncvk? sa-hib! oldugu gibi, mancvi bak.mdan da vclaycti hususunda ittilak vardiUsfcllk butiin bu mcziycilcri yaninda icindc bulundugu zamanm icabi-ni kavrayarak clmc kilicini almis vc atina allamis bulunmaklaydi "Atustunde bir veil" hakikalcn cisancvi tcsirlcr hasil ctmcktcydi Ustclikkcndi asli vatani olan Libya'yi miidafaa ederken Makam-i Hilafct vcSaltanat 19m calismayi daha zaruri gorcrck, orayi birakip Turkiye'ycgelmisn. O'nun Kurtulus Savasindaki vaaz ve irsadlariyle hallcj birligedavet edisi yalniz Anadolu'da degil butiin Islam Dunyasi'nda da cokderm ak.slcr uyand.r.yordu. Bu maksalla rastiad^i gazctccilcrc, TurkMUlcu'mn mlicadclcsinin mcsmlugunu vc butun mUslumanlarm ken-d.lenm destcklcmclcrini dincn vacio oldugunu irade cden kat'Ibeyanatlar vermcktcydi. Bu surctlc TUrk Millcti'nc boylcsine nazik birzamanda cok hayatt hizmctlcr ifa ctmistir. Bu beyanatlarin bilhassaHind Musliimanlan" uzcrinde meydana gctirdigi tesir muazzamdiYunan csbyalarim dcstcklcmis olduklarmdan dolayi IngilizHukumeti'ne kar§iayaklanan Hind Musliimanlar'inin laLondra'ya kadargiderek miUngler tcrtib eylcdiklcrini ve mill! mUcadeleye milyarlarcanakdi yardimlar sagladiklanni dusUnursek gercekten §eyh Siinfisi

J*toocCO</>

c.0)

t5CD

CD><

CD-C

CD

ID

13WX'</)

•3Ca(fi

J>CD

CD

UJ

E

328

SARIKUMOCAHlDLER329

/

Hawetleri'nin bu bcyanatlanmn Islam Dunyasi'nda lehimize bUyukolcllde musbet tcsirlcr vlicuda gclirdigini daha iyi kavranz.

Halife Sultan Vahideddln ile Mustafa. Kemal arasinda baslamisbulunan buruklugu bUtUn gayrctine ragmen halJedemiyen SeyhSunftsi Hazretkri, mllnkesir bir kalb ile Ankara'dan aynlarak Aranmcrnleketlerinc gitmek uzcre yola koyulmustu. Hilafet mUessesesinTinand* Islam Birligi" icin son derece zarurt ve ehemmiyetli bir isti-nadgah kabul cdcn Seyh Sunusi Hazretleri bu mllesseseye kars. or-taya cikmaya baslayan mcnfi tavirlardan son derece muteessir olmus-tu. Kati olarak ifadc cdilcbilir ki, O'nun TUrkiye'yi terkedisi buyuzclcnd.r Hcnilz TUrkiyc'dcn aynlmadan bu mcv/udaki mOnakasalarbaslamis bulunmakia idi. Afyon Mebusu Siikru Hoca'nm (Cclikalay)Hiiaicti miidalaa cdcn vc yukanda bahsi gcccn Ri.sf.lcsi uzcrinc biitiinilcnci (! .) kalcmlcr taraf.ndan yayhm atcsi acdm.sti. Bunlann maka-lelcnn. biraraya toplayan "Hilafet ve Milli Hakimiyet"' isirrili eserdeSeyh Sunusi Hazretleri'nin "Yeni Gun" gazctcsindcn iktibas cdil-

'w bir beyanauna rasthyoru/..m

Bu kiuip Hiiafct alcyhindc muhteiifmakalcicn ihtiva etmcktc vc rcsmcn nesrcdilmig bulunmaktad.r Afy-on Mcb usu Siikrii Huca'nm munakasa cdilcn risalesi dolay.siylc fik-nm soran Gciibolu Mcb'usu Celal Nuri Bey 'c Seyh Siinust Hazretle-ri nin buradaki bcyanat. hiikumclin tutumunu dcstckicr mahiyettcdirBu Onun as! fikirlcrinc aykin olmakla berabcr du 5mandan heniizkurtulmus bulunan Tiirkiyc'dc idarccilcrin ikiyc aynlarak birbirieriylemucadclcyc girismcmclcri vc mcvcud nisbi bcrabcrligm dcvami icin-dir. Bclki dc boylc soylcmis. dcgildir.

Bahsi gcccn bcyanat sOyicdir:

?EYH StTNUSj HAZRETLERI'NIN

BEYANATLARI'•Cum'a gflnkti ntishamizda Jazd.gimiz ve^hile Seyh Ah-

medEs-Siinus? Hazretleri ewelsi gti„ ElCezire mmt.kasin

.236 - Hilafet ve Milli Hakimiyet - Ankara 1939, sh. 239.

330

SARIKUMOCAHlDLBR

da seyahat etmek ttzere Tarsus tarikiyle Diyarbekir'e mute-veooihen sehrimizden mttfarakat etmisferdi. Seyh Hazretle-n, Istasyonda bir Bando-Mizika ve bir mttfreze-i askeriye ta-rafindan «elamlanmis ve heyet-i vekile reiai R«uf BeyMudafaa-yi Milliye VekUi Kazim Pasa, Afgan Sefiri SultanAhmed Han, Minr Murahhaslanndan Abdulheyfili Bey ve di-ger birfok zevat tarafindan tesyi edilmistir.

Sflkrii Hoca Efendi'nin mahud "Hilafet-i tslamiye veTurkiye Biiyuk Millet Mecilisi" adindaki risalesinin munde-recat-i pahsiyesi malumdur.

Gelibolu Mebusu Celal Nuri Bey, bu risale iizerineeazinw islamiyeden Seyh Seyyid Ahmed Es-^erif Es-SiinusiHazretleri'ne miiracaatla bu hususta ne du^unduklerini is-tifsar t-tmist ir.

Siinusi Hazretleri cevaben demi§lerdir ki:

-Ehemm-i feraiz-i 9er'iyye namazdan sonra cihaddir.Hokum, sahib-i kuwet olamndir. Turkiye Biiyiik Millet Meclisi, ada-yl muhtelifoye kar9i miidafaada bulunup miilkiiIslami istiladan kurtardigindan me9ruiyeti her tiirliigaibenin fevkindedir. Butiin hukuk ve vezaif mechsindir.(Yeni Gun gazetesinde okunmustur).

Hatirlatmak gerckir ki, bu bcyanat Hilafct'in ilgasi degil, saltanat-tan aynlmasmin dogm olup olmiyacagi hususundaki mlinakasalar iizc-nne verilmistir. Ciinkii §ukrii Hoca'nin adi geccn brosiirii "Hilafetsaltanatsiz olmazL." tc/ini miidalaa ctmckteydi. Hatta daha sonraortaya cikan Hilafcfin ilgas.na aid sckil bile bazi ilcri gclen miislii-manlarca onun tamamcn ilgasi seklindc dcgil de Turkiye BUyilk Mil-let Mecl.si'nce icrS edilecegi tarzindaan!a§ilm.stir.Mesela bizi bu-tUnkuvvetiyledestcklcmis olan Pakistani kuruculanndan meshur

237 - Bkz: Muhammed ikbal

Tesekkulu - Istanbul 1964, sh. 176

Islam'da Din? Tefekkiirun Yeniden

331

Ankara'da Bursa yurdunun ayetlerle sOslU bayragi.

Esas sancaklardan baska boyle flama mahiyetindekl bayraklar

bile zafer ayatlerlyle donatiliyordu.

332

SARIKIJMOCAHlDLBR

Jkbal buna iyi bir misaklir. Ona gore Hilafet bir §ahistan ahnmis,bir heyete verilmi§tir. Bu hcyet, Turkiye Buyttk Millet Mecilisi'dirGcrccktcn Hilafcti ilga cdcn kanunun bu lar/da anlasilmaya musaidbulundugunu ifadc ctmek gcrckir.

mFakat arkadan gelccek "laisizm"

ile laik kanunlar kulliyati, adi gcccn kanunun boylc anlasihp tatbikinilmkansiz kilmi§ttr.

Her haliikarda §eyh Siinusi Hazretleri'nin Hilfct mcs'elesindekimenf. tutum yuzunden Tlirkiyc'yi tcrketmis bulundugu vc aynlirkendc Turk Millcti'nin mill! birligi endisesi ile harekct ettigi muhakkatir.

Ankara'dan aynlacaklan zaman scrcf'Icrinc vcrilen ziyafctte M.Kemal Pasa, uzun bir nutuk irad ederck Sunusiligin liirihini vc §eyhSunusi'nin hizmctlcrini nakil vc hikaycctmi$tir.

Scyh Hazrctlcri dc bu nutka mukabclc ederck tcsckkiir ve tcvee-ciihlcrini ifadc clmi$lcrdir.

Seyh Siinusi Hazretleri Tiirkiyc'dcn aynld.ktan sonra, once£am a gitu. Yaygin sohrcti vc hududsuz ziyarctcilcri yiiziinden ken-d.smdcn korkan Fransizlar, O'nu Sam', tcrkc zorladilar. Buradan '

Fi-hst.n'c gecu. Orada da lngilizlcr kendisinden ku$kular. ip> korktularIngiliz bask.si yuzUndcn "Mekke-yc gecti isc dc Ibni Suud'la anla-samadi. O da tahtmdan endisc ctli vc kendisinc rahat vermedi "Ye-men Imamlig," ile "Suud KralligY' arasinda tampon bir devlet olanAsir"c cckddi. Burada Slinusilcrin "aziz"lcrindcn tdris EI-Sunusi'mn torunu olan bir baska tdris El-Siinusi hiikumdardi An-cak "Asir"dc %ik oldugu hiisnii kabulu gorcbilcn §eyh Ahmed Es-Siinusi vefatina kadar burada kaldi.

1951 yihnda ailcsinin digcr fcrtleri "Libya Islam Devleti'ni kur-

238 - Hilafetin llgasina ve Hanedan-i Osmaninin Turkiye Cumhuri-yeti Memaliki Haricine cjkanlmasina Dair Kanun (Kanun Nu 431)Madde 1 - Halite hal edilmi§tir. Hilafet, Hiikumet ve Cumhuriyet manav© mefhumunda miindemic olduQundan Hilafet Makami mulgadir

333

KADlRMlSIROGLU

maga muvaffak oldular. Nihayet Kaddafi'nin gerceklc§tirdigi bir ih-

tilal sonunda Nasir'in paralclinde sosyalist (!) bir cumhuriyet (!) haline

gelcn Libya'mn bugUn, kendini kurtarmak uzerc bir arayis. devrini yasa-

digi goriilmcktedir. Bu kurtulus. cr veya gee mutlaka gerceklesecektir.

Cunkll bu bcldenin halki, ' Sunusilik Hareketi" sayesindc gayet imanh

fertlerden te§ekklll eden uyanik vc mllcadelcci bir topluluklur;

TUrk Millcti'ni, tslam'a yapugi hizmetler dolayisiyle ylirekten se-

ven §eyh Siinusi Hazretleri gibi diger SUnQsilcr dc; her seye rag-

men Islam DUnyasi'nin kurtulusunu yine Turklcrdcn bcklemekte ol-

duklanni her vesile ile ifadc ctmisterdir:

• "Artik anlasilmis oluyor ki; Miisliimanlar bugiin; her ne

kadar parpa -par9a bolgeler ve ayri ayn aileler halinde dagi-

nik bir vaziyette iseler de, bunlarin firsat tamamen elden

ka?madan bir vahdet halinde toplanmalari zarGridir. Cun-

kii iman cephesinin kuvvetlenmesi ve sevket-i islamiyenin

yeniden kemal bulmasi, ancak bu muhtesem vahdeti bekle-

mektedir.

Yeri gelmisken, sunu tarn bir ger9ek olarak arz ve itiraf

etmemiz lazimdir ki, bugiin, islam milletleri arasinda en

kuwetli ve hasmetlisi ve dini vahdet ve idare ybminden en

iimit vericisi TtiRK MtLLETt'dir. Binaenaleyh, biitiin islami

harekat ve dayanismamn kuwet merkezi Turkiye olmahdir.

Kahraman Turk Milleti'ni bu yakin alaka ve miizaherete ve

bu 90k muhim vazifeye ehil kilan bir9ok tarihi ve stratejik

imtiyazlar vardir. Hilafet'i teiasil etmis olmasi, biitiin Islam

Alemi'nin kalbgahi olan Haremeyn ve civariran hadim ve

hamisi olmak serefine sahip bulunmasi ve biitiin emanat-i

mukaddeseyi hala uhdesinde mahfuz bulundurmasi,asirlar

boyunca tslanun alemdarhgini yapmasi veonu, Rabbani bir

liitufla her tiirlii tehlike ve saldinstan korumasi ve nihayet

334

SARlKUMOCAHlDLRR

hall hazirdaki tutumunun hfila timid verioi olmasi gibi se-boplor, bu biiyflk millet! bugttn de tsliimi hareket ve daya-nipmanm ve Islam Alemi ipin dtistintip cirpindiginuz topy-ekOn bir kurtulusun yegane kuwoti, rehberi ve Iideriolmaya sevk etmektedir.

Tflrkiye'nin ve Islam Alemi'nin kurtulusu Allah'in izniy-le, ancak Miisltiman Tiirk MiUeti sayesinde miimkiln olabilirve boyle olacaktir!..." 239

KURTULU§ SAVA§I VE ISLAM ALEMt§eyh Siinusi Hazretleri'nin Tiirkiyc'dcki faaliyct vc

bcyanatlannin Diinya mtisllimanlari uzcrindc 90k dcrin akislcr vucudagclirdigini stiylcmijjiik. Bu vcsilc ilc Islam Dunyasi'nda Turk Millc-ti'nin mukaddcraiina karsj gttstcrilcn hassasiycitcn dc bir parca bahsct-

mcdcn gccmcyclim. O zaman Islam Diinyasi, Tiirk'iin, ?an vc §crcflcr-

lc bin yil dcvam ctLirdigi Islam tcmsilciliginin unutulma/ hatiralariylc

doluydu. Bu yUzdcn Tiirk Kurtulus Sava$i, Islam Dunyasi'mn her tara-

findan bliyiik bir alaka vc hassasiycllc takib cdilmi$tir.

Burada §u nokiayi da bclirtmck gcrckir ki: Birinci Cihan Harbisirasinda ilan cdilcn 'Cihad-i Mukaddes" in gereken alakayi gOrme-digi ve hatta mUsluman unsurlardan bir kisminm (Araplann) bLti ken-di silahlanmizla arkadan hanccrlcmis. olduklari hususundaki bir iladeile her zaman kar$ilasmz. Aslinda pek genis, olan vc asil mevzuumu-zun biraz da di§inda kalan bu mcs'clcyi gcrcgi kadar tafsil clmcgc bu-rada imkan yok isc de rjtcden bcri her ycrdc karsjianan bu fikre dairkisa bir izahat vcrmck istiyoruz:

Evvela §unu bclirtclim ki; "Cihad-i Mukaddes" azameUi Os-manh Dcvleti'ni maccradan maccraya sUrukleycn ittihatcilann is ba-smda bulunduklan bir sirada ilan cdilmisti. Bu itibarla ilk nazarda ta-

239-§eyh Ibrahim Bin Idrts Es-sQnilsl: Panldayan Nur (terc.All Ulvl Kurucu) - Orhun Basimevi 1 963, sh. 1 1

KADlR MISIROCLU335

mamen bir Alman tertibi idi. Cihad-i Mukaddes ilSni da Cihan Har-

bi'ne girisimiz gibi Alman menfaat ve tesirlerinin ortaya cikardigi bir

hadiseydi. Gerci bfjyle bile olsa ihanct gerekmczdi. Fakat unulmamak

gerekir ki, bize isyan elmis, olanlar, iddia edildigi gibi "Arablar" de-

gil, sadece "taht" vaadi almis. bir ailc, yani "§erifler"di. Bunda da In-

gilizler'in drjktUkleri paralann ve Entellicense Servisinin calismalan-

nin rolllnu hesaba katmak gerektir.

Lavrens gibi cevirdigi finldaklar cfsanelesmis, bir Ingiliz ajani-

nin faaliyetlerini unutmamak lazimdir. Salim du§unulurse, bu

mes'elcde blltlin Arapligi suclamaya imkan olmadigi gOrliliir. §erifler,

Ingiliz menfaatlcrinc tabi olmamn scmcrcsini "Hicaz" "Irak" ve "Ur.-

diin" Kralliklarma aid ilc "Tac"a nailiyetlc cldc ctmi$lcrdir. Kendilcri

hesabina bu kadar biiyiik bir mcni'aat icin bizc kar§i cikmisjardir. §up-

hesiz bu, yaptiklanni mazur gttstcrmcz. Ancak insaf ilc dusjuniirsck

gbruriiz ki, isyan cdcnlcr arasinda halis Tiirk olan ycrlcr dc vardir.

Mcscla Bolu, mcscla Duzcc.v.s. Bunlari kolayca unuian bizlcr, Arab-

lar'in harckctlcrini hala unutamiyoruz. Ciinkii diisman bOylc istiyor vc

bizi bu larzda bir du$iinccyc sevkctmck icin telkin yagmuruna tutuyor.

Maksad Tiirklcr'le Islam Dunyasi'mn arasim acik tutabilmektir. Oysa

ki, bu isyanlann Arabistandakileriyle Anadolu'dakilcri arasinda hie bir

fark yoktur. Hepsi de kismen sahislann menfaati ve kismen de i?tihad

farklannin eseridir.

Hcrseye ragmen, ilan cdilmis. bulunan,"Cihad-i Mukaddes"in

biitiin Islam DUnyasi tarafindan yckvilcud bir halde desteklenmesi ge-

rekirdi. Fakat yukarida beyan edilcn sebepler ylizunden bu destek

kismi olmu§tur. Yani Cihad-i Mukaddes iiamnin §imdiye kadar iddia

edildigi gibi. hie bir akis uyandirmarms, oldugu dogru degildir.

Bir kere Islam DUnyasi, Araplardan ibarctdegildi.

Kaldi ki, Araplar'da dahi ccsjtii kansikhklar meydana gelmis. ve

336

SARIKUMOCAHlDLBR

lngilizler bilhassa "Misir"da asayis. vc hakimjyetleri icin bliyUk glic-

Ittklerle Icarsdasmislardir. Fakat Cihad-i Mukaddes ilaniiun en muaz-zam tesiri, yuz milyonluk "Hind Muslumanlan" Ozerinde gorulmus-tU. Bize, §erefli tarihimiz ve Islam'a yapuguniz bUyUk hizmellerin

tcsiriyle candan bagli bulunan bu muazzam kitlenin, "Cihad-i Mu-kaddes" sebebiylc lngiliz Mttstemlckc Idarcsine cikardigi guclttkler,

mllstakil bir escri te§kil edccck kadar genis. bir mevzudur. O kadar ki;

Ingiltere, Hind MUslumanlan'nin idarcsinde acze du§mU§ ve yerlesmis.

usul ve an'anclcrinc ragmen mustcmlckc impartorlugunun yikiimasinasebcp olacak ilk ciddi manialarla karsdasmi$tir. Hind kit'asmi ba$tan-

ba$a isyan vc ihtilallcrc sahnc kilan bu dalgalanmalar, Birinci CihanHarbi'ndcn sonra da devam ederck Turk Kurtulu's. Sava$i sirasinda

Londra'ya kadar sirayct ctrnisUr.

Gerccktcn Hind Miisliimanlari, Yunan palikaryalanni dcstcklcy-

cn lngiliz idarcsini protcsto maksadiyla Hind Kit'asmdaki

niimayislcrlc yctinmiycrck Londra'da dahi bir miting tcrtipctmi§, Tiir-

kiyc'yc karsj bu Uivnn muslcmlckc camiasi hcsabina nc dcrin ih-

tilaflara sebcp olacagini gostcrmistfr. Mevlana Mehmed Ali Hanadinda bir biiyiik Tiirk dostu Hindli musliimamn riyascti alunda kuru-lan "Hind Hilafet Komitesi"nin cahsmalan, Turk Kurtulu$ Sava$idevresinde bize son dcrccc mticssir vc hayati bir destek saglamijur.Milli Kuvvetlcrc tarn tcchizauyla bir tumen kazandiran milyonlarca li-

ralik nakdi pardimlardan maada lngiliz Dcvlcii ij/.crindcki baskilansebebiylc dc Yunan palika.ryalarimn lngiliz destcginden mahrum kal-

rnalarini tcmin ctmisjerdir. Butiin bu hizmct vc faaliyctlcrin tefcrruati

bu cserin hacmi ile kabili tclif dcgildir. Bu yiizden, Tiirk Kurtuius. Sa-va§i sirasinda Hindistan'a kadar uzanan bir scyahatlc oralarda bize vegiri$tigimiz mlicadelcye kar§i mevcud olan hissiyati yeriridc tespit

eden bir TUrk Gazctecisinin roportajindan ornek olarak bir kag satir

naklctmek istiyoruz:

"...Agustosun birinci guniiydii. Hindistan'in her tarafin-da o gunku niimayise istirak icin ahali hazirlanmisti. Biitiin

337

KADlR MISIROGUJ

halk sokaklarda toplaniyor, lngiliz emtiasim yirtiyor, tngi-

liz elbiselerini iahkir ediyor, "Yasasin Hilafet!..." diye bagmy-

orlardi.

Numayi?i haarlayan komitonin merkezi "Bombay"da bu-

lundugu sebeple Borabay'daki numayis pek biiyiik mikyasla

yapiliyor, ahali bila tefriki Islam ve Hindu, "TUrk Bayraklan"

ictima ediliyor. Buyuk meydanlarda lngiliz mamuatmdan

bulunan elbiseleri meydanlara yigiyor, gaz dokerek yakiyor-

lardi. Bombay'in oniindeki o gunku hal gorulmege degerdi.

Niimayise istirak eden butiin otoraobilller Tiirk Bayraklari-

yle tezyin edilmis, halk heyecanh tezahiiratta bulunuyordu.

Cemiyetin maksadi ne idi. Malum oldugu iizere ekseriyeti

teskil eden hindular, Hind istiklali i9in 60 milyonu mii-

tecaviz musliimanlarin muavenetinc miiracaat ettiklerin-

den miisliimanlar, "Hilafet Meselesi"nde kendilerine

muavenet edilmek sartlarmi ileri surmiis ve bu hususta bin-

dularla ittifak-i tam hasil olmustur. Hindistan'da bulunan

miisliimanlar birkac biiyiik simamn irsadati ile sii ile siinni

meselelerini bertaraf ederek ve hindularla bilittifak asagi-

daki iki maddeyi Ingiltere Hiikumeti'nden istiyorlardi;

1- Hilafet mes'elesiain Turkler lehinde fash,

2- Anadolu arazisinde Ingiltere'nin bitarafhk ihtiyar et-

me si.

Hind Muslumanlar*inda nifak ve ittihadin tesisi icin 20

milyondan miitecaviz siilerin muhterem miictehidi Sikatu-

lislam Mirza Abdiirrahim Hazretleri Hindistan'in bir cok

merakizinde seyahatler ederek konferanslar vermi?, vaaz-

larda bulunraug §evket Ali ve Mehmed Ali vesfiir ruesamn

muaveneti ile ittihadi tam husule gebnigti.

Islam ruesasi hindularui milli reisi meshur Gandi ile it-

tifak ederek baladaki iki maddeyi tespit ve Ingiltere

338

SARIKUMOCAHlDLBR

Hflkflmetine matluplaruun adem-i is'afi neticeeinde Agua-tosun Birinci gnnii biitttn Hindirtan'da nlimayirfer* kararve icraya teeebbus edtyorlardi. Bombay'in zenginlerindenolup "ffiiafet MeclisTnin () kfitibi umumisi bulunan HaoiAhmed Sad* Efendi Kuhteri Cnmfamn terafmd|mfabrikalarinda (*•) mill! elbise i9in milli kumaslar yapihyor-du. Mirza Abdurrahim Hazretleri ilo miilakatlannda diyor-lardi ki: "Cenabi Hakkm derya-yj adaieti temevvu? ediyor ve ya-kinda etrafi ihata edecek. Buttin itikadatarnla Mustafa Kernal Pasa'mn m a gl u p o 1 a m ly a c a gi na eminim„Art,k bundanfazla mezellete Cenab-

i Hak razi o 1 m a z !."

Sevket Ali ile gorusiirken diyorlardi ki: Biz Diinya veyajahsiyct icin cihad etmiyoruz. Bizim cihadimiz hakikat i9in-dir. B.ze Ingilizler diyor ki: Tiirkler, Hindli degildir. Buhata-y, mahzd.r. Bence hak ve adalet aleminden baska biralem yoktur. Bugiin de o alem bir merkezde i9tima etmis:Ankara...Ben dliinceye kadar bu ugurda 9ahsmaktan sarfi-nazar etmem."

Bir ogle U8tu idi. Agustosun sonlarina dogru HilafetMechsi-ne gittim. Azadan bazalar, aghyordu. Cemiyetinkat.bi umum.si Ahmed S.dd.k Kuhteri ile gorustum. YunanOrdusununAnkara'ya girdigini soyledi. Muhterem muhata-

(*) - Bu mesele ile uQrasmak ve butun Hindistan'i bir merkezecm-etmek Sin "Hilafe! meclls." nammda Bombay* bir cemiyet te-

§ekkul etmi§, Roma'daki Caml Bey vasitas. ile miicahidinemuavenette bulunuyorlardi.

""".amaine

(") - Haci Ahmed Sadik Efendi Bombay'm en biiyuk eshab-i

USSZM<T: ba§Ka AWUpa "e btiyDk mikvas,a«°<" bu-lunur b.r boya fabrikas.n.n malikidir. Bu zafi muhterem Turk esirlerine

IZ^VtT* "* "** ""*"*»•«'• ** Chad-, ahireae edakarliklarda bulunmustur.

339

KADtRMlSIROOLU

bimin koderi pek buyttktii. Bu haberin tngili* ajaminin ver-

digini ilfive etti. Ne yapaoakmmz diye sordum: "Yapacaginuz

malum dedi. Sonuna kadar ugrasmak." O gunSevket Ali Efen-

di Hazretleri ile mulakatimda diyordu kit "Benlngiltere'yi ya-

kinda amana getirecegim. Biz IngUteretyi dlfihU degil beUd

Aleme medeni oldugumuzu ve haklanni muaalemet ve iktisat

ile istihsale muktedirbulundugumuzu ispat edecegim."

Eylulden birkac gun ge^misti. Ankara'nin Utilasi habe-

rinin bir sania oldugu anlasilmistir. Haci Ahmed Sadik'm

Hindistan'da kalmamdaki israrina ragmen Sevket Ali ile

veda i9in gorustum. Bu muhterem zat artik son saatlerin

yaklastigim soyliiyordu. Eyliiliin sonlarina dogru 15 giinluk

bir yolculuktan sonra "Suvey?"e 9ikmis ve Misir matbuatm-

dan Hindistan ihtilalinin basladigim ogrenmistim.

Tesriniewelde tstanbul'da idim. §evket Ali ile kardesi

Mehmed Ali'nin tevkif edildiklerini Avrupa gazeteleri yazay-

ordu.240

Burada ycri gclmi$kcn bir ba§ka Hindli muslumanin hizmct ve

yardimindan da birkag ciimlc ile bahsctmek isteriz. Bu Abbas Han

adinda bir mlicahiddir. Ta Kuvva-yi Milliyc safhasindan itibaren fulen

Turk MUcahidleri arasinda bulunuyor ve dU$mana kar§i onlarla birlikte

sava$iyordu. Aynca ordu dahilindc bir gazete de sikararak askerlen-

mizin maneviyatini yUkseltiyordu. Hatla bu gazctenin imkansizhklara

ragmen Ingilizce niishasini dahi labctmck suretiylc Hindistan'a kadar

gOnderiyordu. Bu surctlc Yunan vah^et vc mezalimini Hind mUslu-

manlarina duyuruyor vc Yunaniilara en bUylik destegi saglami§ bulu-

nan Ingilizler'e kar§i orada umumi fcvcrani k5rilklUyordu.

Bu Hindli mlislUman, TUrk askcrlcri Qzerinde son derece tcsir ha-, . 241

sil eden bir beyanname de ncsrctmisu.

240 - Naci KASIM: Zafer Kitabevleri - Istanbul 1341, sh. 161 ve

devami. _,. . tnr-

241 - Albay HOeameddln ERTURK: a.g.e. sh. 435

1

340

KSAD (iLKKt) IIOCA

Aslen Gumulcinelidir. Fiitt mlicfideleye Once orada girismi5tirDaha sonra TUrkiye'yc hicrct ctmistir. Vatan yolundaki hizmetincKurtulus Savasi'ndan cok Once baslamistir. Birinci Cihan HarbindeCihad-i Mukaddes ilan cdilincc halki irsad icin "Cihad-i Ekber" adin-da bir brosllr cikarmistir. Burada cihad hakkindaki ayet ve hadislerinzikir ve izahindan sonra:

"...Ey din kardcslcr! CUmlcnin malGmudur ki, Moskof, MUsltt-manhgm kadim dusmamdir. Ingiliz vc Fransizlar da son zamanlardaMusliimanlik alcminc karsi bir ccllat kcsildilcr. Ingiliz vc Fransizlar,Rusya gibi gaddar vc mUstcbit bir hlikumctlc clclc vcrcrck idarclcri ai-tinda bulunan mUsluman kardesicrimize yapmadik fcnalik birakmadi-lar. Gcfcn sene 'Rumeli fecayii" dc onlann zalimanc vc hfiinanc tcr-tibleri ncticcsindc idi. Istc onlann mczalimi bugtin saha-i cihanda vcliyyiiz milyon chli islam'in uyanmasmi vc ayaga kalkmasini mucip ol-du. Ha/a min lazli Rabbcna.

Bugiin Rus, Ingiliz, Fransiz ahitlisi bir araya gclsc, toplansa hii-kum vc csarcllcri altinda bulundurduklan chli islam'in yansmdan az-dir. Istc bugiin Aicm-i Islam' in en muthis vc mclanctkar diismanlan-yle muharebemiz var. Oyle diismanlar ki; idarcsi altinda dinkardcslerimiz cnvai mezalimc diicar oluyorlar. Lakin avn-i Hak'la odin kardcslcrimizin g5z yaslar. Hiikumct-i Muazzama'mizin ve sanhordumuzun tcdabir-i hakTmancsiylc vc Alcm-i Islam'in harekat vatan-pcrverancsiylc silincccklir.

Ehli Islam'in diismani ne kadar cok oiursa olsun, Alcm-i Islam'imahvedcmezler. Muhafaza-i din ve ve vatana aid ser'an mlikellef ol-dugumuz vazifeyi layiki ile ifa edcrsck akibet galebe ve niisrat bizim-dir. Envar-i Din-i Muhammedi sonmcz. Zalim diismanlar Din-i Islam'imahvetmek icin itilaf cdip, butUn mevcudiyetleriyle meydana cikiyor-lar. Halbuki diger laraftan bir itUfak gikiyor. Alem-i Islama mufid venlutn oluyorlar. Bunlar hep tecelliyat-i Haktir. Din-i Mubin-i Islam

341

ESAD HOCA

kiyamete kadar payidar olacaktir. Din-i Cclil-i Islam'in hamisi, Allahii

Teala vc §efii Resul-i Muctcba Efcndimiz hazrctlcridir.

AliahU Azimiissanin vc RcsQlii Muctcba'nm cmirlcri mucibince

hareket ve boyle cihad zamaninda malimizi ve canimizi fedaya gayret

edelim. Zira gOrdllgiimuz felakctlcr, ducar oldugumuz musibeder artik

cana dayandi. Lchiilhamd Dlinya yuzundcki Alem-i Islam uyandi.

Malumdur ki; Dlinya yuzundc ucyilz milyon mUslUman kardeslerimiz

var. Makam-i Mualla-yi Hilafct'in §cfkatli, merhametli sancagi altinda

mes'ud ve bahtiyar imrar-i hayat cden yirmi milyon nufus-i milslime

bulunuyor, Iran ve Efgan Hukumetleri'nin idarelerindeki onalti mily-

342

SARIKUMOCAHlDLBR

ondan maada, ikiyUz altmisdttrt milyonu ecnebilerin, dllsmanlann bo-yundurugu, idaresi altmdadir. Yazik dcgil mi? Allahu Tealayi bir, Pe-ygamberan-i Izami hak taniyan din karde§lcrimiz, hakki yikmagacali-§anlann esareti altinda bulunuyor, inliyor.

Islam mcmlckctlcrini bircok zamanlardan beri kaplayanfeiakctleri dusUnclim. Koca "Endiiliis" Devlct-i tslamiyesi ne oldu?Bir fert kalmayincaya kadar JslUmlar mahvoldu. Yuzli mUtecSvizvilflycti havi Makarr-i Saltanat-i Isiamiyc olan o koca mllslUmanmcmlckcti ne icin tslamlar'm clindcn cikti? UcyUz bin cSmii serifi

olan vc iicyiiz bin minbcrdc hutbc okunan o kit'a-i ccsimcnin Ispanya-

lilarin clinc dilsjhcjsi acaba ncdcndir? Hindustan Miisliimanlan ncdcncsarct altina girdi. Ncdcn her kabza-i hakindc ccdadimizm kanlannidokcrck aldiklan mcmlckcllcr dtlsmanlar clinc gcy.ti. Ncdcn olacak"Ki^iyc zulmcdcr mi hie mcvlasi, ki$inin cckligi kendi cczasi..."

Kur'an-i Kcrim'de... buyurulmu§lur. Mcali ijerifi: "Bir millcic, bir kav-

mc ihsan olunmus, mcmlckcti, nimcti Ccnabi Hak cllcrindcn almaz, ta-

gyir cylcmcz. Hatta ki; o millet, o kavim, o niam-i ilahiycnin kadrini

bilmcz kiymcl-i hakikiyesini takdir ctmcz, scfahala gidcr, ncl'sini tagy-

ir ederse, Hazrcti Allah cllcrindcn alir. tgtc su sirr-i cclil-i ilahi miislii-

manlar hakkmda zuhur ctmi$tir.

Allahu Azimlissan bizc tarik-i nccSti grjstcrmisUr. Kur'an Azi-

mujsanda " diycrck uzun uzun Ayct vc hadislcr zikredip halki birli-

gc ve ccpheye kosmaga davet ctmcktcydi. M2

Esad Hoca "Zafer tslammdir!..." srj/.uylc tarih du§UrUp zafer

beklerkcn Cihan Harbi'nin feci bir surcttc nihayctlcnmesi hadisesine

sahid oldu. tste o zaman bOylc vaaz clmck veya bro§iir ncsrctmeklc ik-

tifa edilmiycccgini gorcn Esad Hoca, siiaha sardarak ta Gtimulci-ne'den bcri Uynctlcrini cok iyi lanidigi Yunan palikaryalarinm kar§isi-

na gccU. Aydm havaiisindc $arpi§an Kuvva-yi Milliyeciler icinde

242 - GumQIclneli Eaad Hoca: Cihad-i Ekbor. Izmir 1332

yJ*Jj&< > £\2J>j£Uv* ' VOf,*<

.-, .Jb .4 -SSJ^>W

VCYt"•ivt^Jv^l*

"CIHAD-I EKBER" bro§uruniin kapagi

343

A^-:-

-'

344

SARIKIJMOCAHlDLBR

345

cidden 90k mllmtaz hizmctler iffl elti. Muntazam ordu te§ekkul cuik-tcn sonra da miltt ordunun "fahr! muftu'sU sifatiyla zafere kadarhitabcti ve silahiyla din ve vaian ugrunda fcdakarane pdigti. Esat Ho-ca'nin bu devredcki uzun vc tcfcrruath mlicadelesinin bir kismini ay-dmlatan, milll mUcadclc, Aydin ccphcsi kumandani ve Harekati Har-biye Reisi Tabir 6zbek Bey'in mektubunu nakledelim:

"...Milli Mucadelede, Aydin ve Odemis oepheleri ha-rokat-i harbiye reisi bulundugum oihetle pek muhterem di-ger bir hocamizdan da bahsetmek vacibedir. O da birinciBiiyiik Millet Meclisi'ndo Aydin mebusu olarak bulunmusolan Hoca Esad Efendi'dir. Aydm'da sultani mektebinde mu-allim ve Aydm Hilali Ahmer (K1Z1lay) reisi iken isgal iizerinesilaha sarilarak cephemize gelmis, suretini 9ikartip, takdimeyledigim fotografda goriildiigii iizere hakiki bir muharipolarak bizimle muharebelere istirak etmistir.

Yunan, Odemis'in Mendegxime iistundeki bayira 391k or-dugah kurmustu. Biz do Ko9ak Deresi agzinda yiiz elli mev-cudlu bir piyade taburu ve bu taburun saginda kirk kadarzeybek kizaniyle Mendegumeli Hasan Hiiseyin Efe, sol ce-nahdaki tepede bir kudretli cebel topu ve benim maiyetim-de yedi suvari (Muhterem Hoca Esad Efendi de dahil), bunamukabil dusman bir alay piyade ve dort toplu bir cebel ba-taryasindan miirekkep idi. Fecirle beraber savas basladi.Her neye mal olursa olsun Mendegume Havzasim diisman-dan geri almamiz csas gayemiz idi. Bunu da taarruz emirle-rimizde bildirmistik.

Fecrin o issizhgi sirasinda ordu muftumiiz muhteremhocamiz Esad Efendi kendisi ve topcu askerleri tekbirler ge-tirerek ilk mermiyi biricik topumuzun namlusuna yerles-tirtti. Harp kmsti. A9ikca mevzi alan dusman topcusu Ko-cakderesi agzina dogru dort mermiatti. isaretimiz iizerine

Vatanm kurtulu§undaki iki asll mOessir:

"Sank" ve" Sllah"

ESAD HOCA muharip kiyaf etiyle

346

SARIKUMUCAHtDLER

bizim topumuzu avikta bulunan dtisman topcuauna tekbir-

lerle endaht etti. Tekbirlerle yerleftirilen bu mermi tarn

dtisman topunun bir tanesinin agzina isabet etti. Bunu mti-

teakip de bizim top dtisman toplan tizerine bes mermi dahayolladi. Dtisman toplan susup yalniz bizim topumuzun pat-

lamasi Yunanlilan sarsti, dtisman topousu mtihim zayiatla

poripan bir halde geriye kacti, bozuldular, ytizlerce 61ti bira-

karak kactilar. Bizim zayiatimiz, biri mtilazim olmak tizere

tic yaralidan ibaret idi. tki bupuk saat sonra Basoren, Kiicti-

koren, Mahmudlu koyleri tamamen dtismandan geri ahndi.Biz de muzafferen cephe karargahi olan Kosk'e dondtik.

Muhterem hocamizin gerek muharebe ve gerek siyaset

sahalarinda biiyiik hizmetleri vardir. Aydin muharebesin-den sonra Yunan mezalimini Istanbul Hukumeti'ne vet'tilaf Devletleri mumessillerine anlatmak iizere umum hal-

km miimessili olarak Aydin Belediye Reisi Resad Bey'le bir-

likte Rodos tarikiyle fstanbul'a gitmesi ve beynelmilel birtahkik heyetinin gelmesine ve lehimizde rapor verilmesinedair biiyiik hizmetlerine paha bicilmez, takdir ve tebcili ve-cibedir.

Milli MUcadele Aydin Cephesi Kumandam

ve Harekati Harbiye Reisi

Tahir6zer 243

Esad Hoca, Birinci Millet Mccilisi'ne "Aydin Meb'usu" olarak

katildigi zaman otu/.Uc ya§inda idi. lkinci devrede Mehtc§e (Mugla)Meb'usu oldu. Harb esnasida eephclcrde "Milli Ordu Fahri Miiftii-

sii" sifatiyla silahi vc hilabetiylc bir nefcr gibi her yerde yeti§erek hey-

243 - SebilOrre§ad C. Ill, Sayi 71, sh. 334siaw \- >

, .

347

ESAD HOCA'mn muharip kiyafetiy le baska bir pozu

ecanb vaazlar ve veciz irsadlaria askcrin maneviyatim yUkseltmek su-

348

SAR1KIJ MOCAHlDLBR

retiyle cok milium vazifclcr ink cdcn Esad Hoca, Meclis icinde de

son dcrccc faal idi.

Tahakkuku itin lie. scnc millctcc yckvucud birhaklc ve fedakarca

calisrian Misak-i Milliycyi tcscil cttiremiyen "Lozan Muahe-

denamesi'ne kar§i en hakh vc mukni tenkidi o yapmisu. Bu muahedc-

ye kirmizi rcy vcrcn ondtirfmuhaliftcn biri de Esad Hoca idi. Bil-

hassa Yunan eskiyalarmin tiynctlcrini cok iyi taniyan bir insan olmasi

dolayisiylc savas. meydaninda cldc cdilcn basannin sulh masasinda

harcandigini meclis kiirsiisunden en bclig bir surcttc ifade cden oydu.

"Ben Yunan palikaryalarini bilirim. Onlara teslim ettiginiz

Tiirkler'den bir gun gelecck ki; bir torba kemik bile alamiyacak-

siniz" diyor vc "Mora", "Girid" gibi bunun ccsitli mi.sallerini zikret-

mck suretiyle "Bati Trakya" Tiirklcri'nin mukadderati iizcrindcki ta-

vizkar siyascti kiniyordu. "Mcgcr Bali Trakya fiiciasma aradan otuz

scnc gectiktcn sonra bir yenisi cklcnccckmi§: "Kibris". Esad Ho-

ca'nin, mukadderati Yunan cskiyasina teslim cdilmis, bulunan Tiirkler

hakkindaki endiscsini bugiin bir de Kibris icin dikkate almah ve tevali

eden bu gafletten siynlarak artik Yunan "Megalo-ldea'si kar§isinda

kendimize gelmeliyiz. Yoksa O'nun Bati Trakya kaybcdildigi zamanki

aci tenkidiyle sicak gOz yasjanni unutursak, yarin Kibris karsisinda bir

ba§ka vatansevcrin ayni tenkid vc gttz yasjna §ahid oluruz.

Esad Hoca, Kurtulus, Sava§i devrcsinde yukanda bahsi gc^en

bro§iiriinden ba§ka birkac. klicUk kitab, daha $ikarmisur. Bunlar "Ah!!

Aydm" (Siir halinde bcySnnamc) "Verin Zavallilara", "Hilal-i Ah-

mer" gibi cesjtli risalclcrdir. TUrk Milletin'in Kuvva-yi Millt devri gi-

bi buhranh bir zamaninda halki birligc ve birbirine yardima tesvik

eden bu bro§urlcr son dcrece faydali olmustar.

Soyadi kanunundan sonra "tleri" soyadim alan Esad Hoca

KADtRMISlROCiLU

349

1921 Lozan Sulh Anla§masinin U/crinden hcnllz alti sene ge^dkten

sonra 1930 TQrk-Yunan Andlasmasiyla hayalperest Yunan palikarya-

lanna yeniden taviz ilstune taviz vcrildigini de gormek bcdbahtligma

ugramaktan kurtulamamisur. Omrunttn son yillarini, "lzmir"in, "Tor-

bali" kazasindamunzeviyanc gegircn Esad Hoca, 15 Nisan 1957 tari-

hinde vukQ bulan feci bir trafik kazasmda hayata gozlerini yummu§-

tur. O gun Torbali'dan otobUse binmij, Izmir "Kestane Pazari"

Camiinde vaaz vermeyc gidiyordu. "Necip Baba" mevkiinde

vukubulan trafik kazasi, hayatinin sonu oldu. Mevla Rahmet eylcye.

Uzun sender ya§iyarak, her gclcn Turk idarcsinin "Yunan"a daha faz-

la taviz vcrdigini clcmlc gflrdii. tn^allah bizlcr, yakin zamanda Yunan

palikaryalarina yeni tavizlcr vcrildigini gormiyceck vc Kibris hadisc-

lcrinin uyandirmasiyla Turk'un varhgina suikast hazirlayan Yunan

Mcgalo-idcasi'nin gormek manasinin kavrandigma sahid olaeagiz,

ALI RIZA (ACARA) EFENDt

Birinci Devrc Tiirkiyc Btiyiik Millet Mcclisi'nde"Batum

Meb'usu" olarak vazifc gttrcn Ali Riza Efendi, aslcn Batum'a bagh

"Acara"li oldugundan soyadi kanunundan sonra bu adi almis.Ur. Halen

Tilrkiye Biiyuk Millet Mcclisinin hayatta bulunan birka? azasmdan bi-

ridir.mBiiyuk Millet Mcclisi'nc iltihakindan Once Batum havalisinde ce-

sjtli diismanlarla, mucadelc ctmekte idi.

Bu bolgede Ruslar vc tngilizlcr'c kar§i Batum'un, Turkluk ve

Miislumanhgmi kurtarip, garantilcmck icjn giri§ilmis» bulunan bu

mticadelenin leferruatina girmiyoruz. Talihsiz vatan parcalanndan bin

244 - Bu aserin ilk tabi sirasinda hayatta olan Ali Riza Efendlye

maalesef ikinci tab'i bile gormek nasib olmami§, 1969 Agusios'unda

Ankara'da rahmet-i Rahmana kavu§mu?tur.

350

SARIKLIMOCAIItDLBR

olan "Batum'daki bu faaliyctlcrc tlAir birkac kelimc tie iktifa ediyo-

ruz. Burada Ruslar vc tngilizler'e kar§i girisUen mllcadelc ile ttn salan

Temur Pasa, Rus idarcsi zamamnda Jandarma Albayi idi. Batum'un

bi/c gccmcsindcn sonra Bab-i Alice kendisine "Mir-i Miran'lik riltbc-

si verilmis. vc tstanbul'a davct cdilmisti. Buna dair bir hadiseyi Sul-

tan Vahideddin mcsclcsi dolayisiylc birinci bOllimde zikretmistik.

Temur Pasa Saray'm davcti U/crinc Istanbul'a geldigi zaman kendisi-

ne her tUrlU rcsmi iglcrdc rehberlik eden Ali Riza Efendi'nin hizmct-

lcrindcn son dcrccc memnun oldugu igin Batum'a dondllgttnde O'nu

her tarafta mcthii scna ctmis. vc itibarini ylikseltmi§tir.

Ali Riza' Efendi 1332 dc "Mekteb-i Kuzat "tan mczun olunca

Batum'a gitmis. vc Temur Pasa'nm medhu scnasi sebebiyle muazzam

bir iltifal vc alaka gormiiijtii. O zaman miltarckc olmus. vc "Cenubi

Garbi Kafkas Hiikumeti" kurulmustu. Bu hiikumctin kurucu miitc

scbbislcri arasinda bulunan Ali Riza Efendi oradaki mucadclclcrdc

biiyiik vc scrcfli hizmcllcr il'a ctmi$tir. Harckcti, 1334-1336 senclcri

arasinda bizzat idarc ctmis, vc karsilanndaki onsckiz komiteye kar§i

parlak zafcrlcr cldc ctmistir. Tamamcn mahalli "Acara" elbisesi giydi-

rilmis bulunan milis askcrlcrlc bliyiik muvaffakiyctlcr cldc ctmistir.

Gcrcektcn Ali Riza Efendi kumandasmdaki kuvvctlcr, bir sava§ta

sekiz bin csir vc bircok da silah almisjardir. Kazim Karabekir Pasa

ile vaki muhabcrelcri iizcrinc, csirlcr scrbest birakilmis, malzeme dc

Karabekir Pasa cmrindcki kuvvctlcrc intikal cttirilmck iizcrc "Ho-

pa"ya kacinlmisur. Bu sirada artan Ingiliz baski vc sikishrmasi iizeri-

ne Ali Riza Efendi buradan kacmaya mecbur olmu§tur. Esasen Bi-

rinci Biiyiik Millet Mcclisi'nc Batum Mcb'usu secildiginden

cagnlmaktaydi. Fakat Batum'daki mUcadclc dolayisiylc Meclisc dort

ay gee iltihak ctmistir. Ba§indan sangim, sirtindan cUbbcsini cikararak

kendine bir sarhos. tavn vcrip paytonla Batum'dan kacmistir. Ilk olarak

gilzergahta Trabzon'a ugramis, ve burada MUdafaai Hukuk Cemiycti

351

Birinci devre meb'uslanndan Erzurum Meb'usu

NUSRET EFENDi

Reisi Barutcuzade Ahmed vc ulemadan Ibrahim Cudi Efendi'lerle

goru§iip konu§mu$ vc halka vaaz ve konfcranslar vererek, onlan Milli

MUcadeleye ve birligc tc§vik ctmistir.

Bu vaaz ve konfcranslarda Trabzon halkimn Ankara'ya kar$i iti-

mad ve bagliligini takviyc eden Ali Riza Efendi Meclis calismalann-

da da cok mUspet hizmetler ifa ctmistir. Ezcumle ilk "Teskilat-i

Esasiye Kanunu "na Dcvlctin rcsmi dininin "Islam" olduguna dair

352353

SARIKUMOCAHtDLBR

maruf maddcnin girmcsini lemin cdcn takriri Ali Riza Efendi imza-

layip vcrmi§tir.

Hem mcclis dahihndc parlamcnto faaliyctlcrinc i$tirak ctmck vc

hem dc ccphcdc silahli mucadclcye katilmak surctiyle din ve vatan ug-

runda fedakaranc calisan Ali Riza Efendi, Turk Kurtulus. Sava§inin

bliyuk sankli miicahkllcrindcn biridir. "deli" namtyla maruf Halid Pa-

§a'nin kuvvctleri mcyaninda gcrck silahi ve gerekse hitabeliyle emsal-

siz hizmctlcr ifa ctmi§tir. Yalova'dan Kars'a kadar "tekalif-i harbiye"

icin dolasip schir §ehir, cami cami vaaz vc konfcranslarla halkin Kur-

tulus Savasj'na tc$viki istikamctindc, tojbihtc hata olmazsa bir nevi Pi-

yer Lermit gjbi a/im vc scbatla calismisjir. Onalti ay liilcn silahi

clindc ccphcdc d(igii$mus, vc bir dcl'asmda "(iemlik*' daglannda yara-

lanmi$tir.

Ccphcdc bulundugu bir sirada ikdam Ga/ctcsi'nin muhabiri ken-

disinc birkac sual sormustu; Bu suallcrc vcrdigi ccvaplar O'nun

Ccnabihakkin lUtfu ihsaniyle tahakkuk cdccck zafcrc limit vc inancini

bclirtmcktcdir:

-ileriyi nasil goriiyorsunuz?

-Cok iyi olacak.

-Ingilizlcr Istanbul'dan gidcrlcr mi?

-Mccburen.

-Pck giic, bak Misir'dan gilmcdiler.

-Misir'm arkasi Sudan, istanbul'un arkasi isc Anaciolu'dur. Ana-

dolu'daki a/im vc iman, Ingiliz'i Istanbul'dan kovacak bir kudrctlcdir.

-Bunu nasil anhyorsunuz?

-Bu bir histir, bbyle seyler akli hesaplara uymaz. Bu millet

ila-yi kelimetullah davasina bin yil fedakarane hizmet etmis. biiy-

uk ve emsalsiz zaferler kazanmishr. Biz de o sehid ve gazilerin

evladlariyiz. Cenabihak bizi onlarin hizmetleri hiirmetine yardi-

ALl RIZA ACARA

Birinci devre Batum Meb'usu iken

mmdan mahrum etmiyecektir. Benimle birlikte biitiin Anadolu

halki, bu inanci tasimaktadir. tnaniyoruz, o halde zafer bizim-

dir."

"knik"ile "Mekece" arasinda Halid Pasa emrindeki bu kuvvet-

lere at ustUnde vaaz eden Ali Riza Efendi, burada vaaz ve irsadlany-

la erlerin maneviyatlanni yiikseltmek suretiyle zaferin en miiessir

amili olmustur. sirada bindigi at gayet aksi idi. Bir turlu zaptedile-

miyordu. Kumandan Halid Pa§a, O'na kendi atini gGnderdi. Evvela

yoklama yapildi. Biiliin efrad oradaydi. Ali Riza Efendi, efradi bir

1

354

SARIKLI MOCAHlDLER

ba§tan bir ba§a at ustiindc dola§mak surctiyle heyecanli bir nutuk irad

elti. O zaman gayct gene vc glir scsli idi. Heybetli siyah sakah ve ilim

vc fazilcl sembolu sangiyla ruhlara mchabct vc hcyecan vcriyor, erleri

co§luruyordu:

"-Askcrlcr! MtMrck dinimizin ana garllanndan biri de hacdir.

Hacilar hac maksadiyle mubarck Kabe'yc gittikleri zaman orada "Ha-

cer-iil Esved"c yiizlcrini, g5zlcrini siirmck surctiyle onu 5pcrler. Ciin-

kii, Haccr-ul Esvcd Ccn&b-i Rabbiilalcmin tarafindan Cennettcn gon-

dcrilmis, mubarck bir ta§tir. Siz dc bugiin Oylc §ercfli bir miicadele ve

hi/.mct uzcrindesiniz ki; Ccnabi Hakkin yardimiyla muvaffak olup, za-

fcr milyesscr olunca, biitiin millet, ihtiyar analanmiz, giingOrmus, ba-

balanmiz, gene kizlar, cocuklar, hasih bQtiin arkada biraktiklanmiz

Hacer-ul Esvcd'i Open hacilann hcyecan ve i§tiyakiylc sizi sanlip 5pe-

cek ve bagnna basacaktir. Siz bu milcadelcdc oliirscniz "§ehid" kalir-

saniz "gazi" olmak Surctiyle Ccnncti Ala'dan gonderilmis, bulunan Ha-

cer-ul Esved gibi bu mazlum milletin mukaddesatina dahil

olacaksiniz. Cenab-i Hak, nurlu ve acik ahnlariniz gibi bahtinizi da

acik cylesin ve yann ruz-u mahserde Peygamber Aleyhissalatii Ves-

selam Efendimizin iltifat vc §cfaatlerine mazhar kilacak zaferi lutfu ih-

san buyursun. Sizleri, Islam'in bin yillik vatani olan bu topraklarda

ezan seslerini devam eturecek bu sava§m galibiyetiyle sereflendirsin."

AH Riza Efendi'nin bOylccc devam cden heyecanli vaazi sonun-

da erlerden yedi ki§i fart-i hcyecan sebebiyle bayilmi§tir.

Bundan sonra taarruz basjadi. Erler, kukremi§ arslanlar gibi, du§-

mana saldiriyorlardi. Ali Riza Efendi de elinde silahi oldugu halde

onlann arasinda idi. Ccnabi Hakkin yardimi ile dii§man pQskurtUldti.

Esir vatan par9alarindan biri olan "Batum" Kurtulu§ Sava§i'nda

Ruslar'dan alinan bir parca hileli yardim kar§iligmda onlara terkedildi.

245 - Hamdolsun bu eser nesredilmis. ve kisa zamanda tOkenerek

bir kac kere yeniden basilmi§tir.

KADlRMISIROfiLU355

Biiytik ekseriyeti Turk ve mtisluman olan bu belde de emsali gibi ca-

bucak unutuldu.

Yakmda yayinlanacak olan "Moskof Mezfllimi"245

isimli eseri-

mizde tafsilatiyle anlatilmi§ oldugu tizere asilsiz bir efsane olan "Rus

yardirru"mn yegane kurbani Batum degildir. Mlistakil Azerbaycan

Cumhuriyeti de bu yardim bahanesiyle, Rus boyunduruguna yeniden

havale edilmi§ux. Ostelik "Rus yardimi" adiyle verilen paralar da Rus

parasi degildir.246

HAPIZ §EVKET (OZALP) EFENDI

1288 yihnda dogdugu Ergiri'de Ibtidai tahsilini gordlikten sonra

Istanbul'a gelerek Fatih Medresesini bitirmi§ ve ilk olarak "Geyve"de

dini ir§ad vazifesine ba§lami§ur. Bu sirada Yunanhlarin "Geyve Bo-

gazi"na dayanmalari tizerine kurulan mahalli Miidafaa-i Hukuk heye-

tine dahil olarak milis teskilatina girmis, ve daha sonra da bu teskil&un

kumandanhgini yapmi§ur.

Adapazari'nda ve Izmit Cuhahane semtinde emrindeki milis kuv-

vederiyle Yunanhlar'la carpi§arak bUyuk muvaffakiyet elde etmi§tir.

Mare§al Fevzi Cakmak Meclis KUrsiisiin'den bu hizmeti §oyle ifade

etmi§ti:

"Tiirkiye'nin kaderi Nazifpasa'da cozlilecekti.Halil Nuri, 9 Tem-

muzda Pazarcik'a geldi. Kuvvetlerini, Nazif Pa§a hattinda mevzie

soktu.

Geyveli Hafiz §evket, tekbirler getiriyor, zafcr ayetleri okuyor;

mehter takimi cenk havalari cahyor, vatan fedailerini yiiz binler onun-

de destanlar yaratmaya davet ediyordu.

246 - Bkz: Kadir Misiroglu - Moskof Mezalimi, C. I. Istanbul 1672

sh.317s ;

247-Sadi BORAK: Kurtulus Savasindan Bir Sayfa - Hayat Tarih

Mecmuasi, Istanbul Temmuz 1967

356

kad1rmisiro6lu357

GEYVELi HAFIZ §EVKET EFENDl

Boylece, bu vatan icin ba§ini koymus. olanlar, misli gSrulmemis.

bir inatla, dii§man sclini \lg giin durdurdular ve Tiirk ordusunun, inonii

hattma ula$masim sagladilar.

Neticede memlekctin dii§mana tcslim olmasma engel oldular."M7

Hatta Mustafa Kemal Pa§a bile "...Malum-i aliniz, kuwetleri-

mizi ln6nii havalisinde toplamaya ba§ladik, diisman, oraya kadar gel-

di. Fakat, Nazif Pa$a mcvkiindc ve sonra Pazarcik mevkiinde daima

248 - Zabit Ceridesi, C. 7, sh. 339

bir taburdan ibaret olan gayet kuciik kuvvetler, btittm bu diisman ordu-

suna iki uc gun kadar vakil zayi eltirdi"M8 diye ifade etrhek suretiyle

bu hizmeti lakdir etmi§tir.Yakinlannin kendisinden dinlediklerini nak-

lettiklerine gore elli kisjlik bir milis kuvvetiyle bir kac bin dii§man as-

kerini tcslim almisur. Esir dtt§man askerlerine soruldugunda kar§ila-

nnda elli ki§ilik bir kuvvetin bulundugunu ve bu kadar az silah ve

cephanesi olan bir kuvvete teslim olduklarini kabul etmemi§lerdir.

Ikinci defa olarak Izmit dolaylarinda f^uhahane iistil mevkiinde

Tabur Kumandam olarak dii§manla fiilen carpismi§tir. Diisman kuvve-

tiyle yaptigi miisademede zahire dolu bir treni baskina ugratmaktan

kurtararak Karacan'a (Dogan £ay) ulasmasini temin etmisti. Merhu-

mun anlattigma gore bu sava§larda achk ve cephanesizlikten o hale

gelmi§lerdi ki biitiin efrad tarlalardaki henliz olgunla§mami§ cig misir-

lan yiyerek ya§iyabilmi§lerdir. Fiilen harb hatunda hizmet gorenlere

mahsus olmak uzere verilen kirmizi kurdelah istiklal madalyasmm

4352 numaralisi ile taltif edilen merhum, 1945 yilinda dar-i bekaya in-

tikal eylemi§tir.

DiGERLEM

Bu bolilmti bitirirken bir kere daha belirtmek isteriz ki, Tiirk Kur-

tulu§ Savasmda hizmet ve fedakarhklan gorUlen din adamlari bizim

nakil ve hikaye ettiklerimizden ibaret dcgildir. Bilhassa Kuvva-yi Mil-

liye devri dedigimiz devrede kurulmus, bulunan Odemi§, Ayvalik, Ala-

§ehir, Bergama, Soma, Akhisar, Salihli, Bozdag, Karadeniz, Zongul-

dak, Toros, Kilis v.s. gibi cesjtli cephelerde hizmeti gecmis. din

adamlarimn tarn kadro halinde degil hizmetlerini hikaye etmek, isim-

lerini eksiksiz olarak siralamak bile imkansizdir. Biitiin bu cephelerin

hemen hemen hepsinin kurucusu ve yurutuculerinin din adamlan ol-

dugu hesaba katihrsa bunlarin hepsinin hizmetlerini nakletmek cildler-

le eser telifini icabettirir. §unu da belirtmek gerektir ki, zaferden sonra

dine ve din adamlanna kar§i takmilan menfi tavir yiiziinden sankh

358359

Sarikh meb'uslardan

Karahisar-i Sahip Meb'usu MUSTAFA HULUSl EFENDi (sagda)

ile Karahisar-i Sahip Meb'usu NEBlL EFENDi (solda)

miicahidlerin pek cogu bir kenarda mllnzeviyane bir surette Omiirlerini

tuketmi§ler, bu suretle onlann hizmet ve kahramanhklari da unutulup

gitmisUr: Bu itibarla hepsinin zikir ve tadadma imkan yoktur. Bununla

bcraber birkac isim daha vermekle bu bahsi kapiyoruz.

MUSTAFA FEHMl (GERgEKLER) EFENDi

Birinci Biiyuk Millet Meclisi'nde "Bursa Meb'usu" olarak bu-

lunmu§tur. 1284 tarihinde Mihahccikta (Karacabey) dogmu§tur.

Klasik medrese tahsilirii tslanbul'da tamamladiktan soma 1313 yihnda

Alasonyah Hoca Ali Efendi'den icazet"almi§ur. 1326 da Karacabey

. Ulemadan meb'uslar

Kutahya meb'usu SEYH SEYFl EFENDi (saQda),

Icel Meb'usu NAlM EFENDi (solda)

Muftiisii olmu§tur. Bu vazifede bulunurken Kuwa-yi Milliye icin o

derece milessir bir cahsma gostermigtir ki; tstanbul'daki Birinci Orfi.

Idare Divani, idamina karar vermistir. Istanbul, o.zaman sureta mua-

hedeye sadik goriinmek ve mill! mucadeleye zaman kazandrrmak

mecburiyetinde idi. Bu sebeple boyle tatbik kabiliyeti olmayan karar-

larla i§gal ordulan mensuplarinin gozleri boyanmaya cah§iliyordu.

Mustafa Fehmi Efendi, Bursa Meb'usu olarak vazife gbrdilgu Buyuk

Millet Meclisi'nde 1 Mayis 1336 tarihinde "§er'iye ve Evkaf Vekili"

secrtmijtir. 1921 de Maresal Fevzi Qakmak'iRcepheye gitmesi ttze-

rine onun yerine hey'eti vekileye reislik de!etrhiStir..MeeliS^»ndeki

360

du&i merasimlcrde One o sUrUltir vc dua O'na yapunhrdi. Alim ve§air bir zalti. 1944 de "Hilye-i Fahr-i Alem" adinda bir sjir kitabi cik-

mi§tir. 1950 yihnda Ankara'da vcfat ctmi§tir.

KUMBASARZADE SULEYMAN SIRRI EFENDl

Ayan Reisi Asim Efendi' den icazet almis, bulunan SiileymanSirri Efendi, Kurtulus, Sava§i boyunca cepheden cepheye kosmus.ve emsalsiz hizinctlcr ila eLmijtir. UlemS kisvesini cikararak, Kara-deniz Mill! kiyafctine girmis, ve lalcttayin bir nefer gibi zafere ka-dar canla ba§la cali§mi§ur.

1296 tarihindc 'Heni§in"e bagh "Cimil" Nahiyesin'de dogmu§-

SOLEYMAN SIRRI EFENDl ile birlikte qele sava§ma katilan

Lazistan Meb'usu HOCA NECATi EFENDi

361

KADlRMISKOCLU

tur. Bu nahiyeye bagh bulunan Baskoy'den Haci Kadir Aga'mn

ogludur. Once Erzurumlu meshur Yetim Hoca'dan okumu§, sonra

ruus imtihanina girerek Islanbul'a gelmi§, Asim Efendi'den oku-

mus, ve dersiam olmusmr. Bir ara son seyhtilislamlardan Mustafa

Sabri Efendi'den de muhtelif islami ilimlcr okumu§tur.Bilhassa

Dogu Karadeniz ve Erzurum havalisindeki Rus i§gali ve Ermeni

harekati sirasinda emsalsiz hizmetler ifa etmi§tir.Birinci devre

Lazistan meb'usu Necati Efendi ile kurduklan cete, bolgeye un salmis,

ve diismana aman dedirtmisUr. Hcle bir defasmda Ruslar'i dar bir bo-

gazda, adamakilh sikiptmp, hirpalayarak cekilmege mecbur etmi§tir.

Halbuki 800 piyade 200 siivari vc dSrt toplan ibarct diisman kuvvetine

karsriik kendisinin sadece otuz arkada§i vardi. 1960 ydinda kulak kan-

serinden vefat etmisdr.

YOZGAT MUFrUSU MEHMED HULUSt EFENDI

Birinci M.M. Meclisinde Yozgat Meb'usu idi. Fakat bliyiik vatan-

sever AH §ukrii Bey'in caniyane bir surette sehid edilmesi Uzerine

meb'usluktan nefretle, istifa eylcmi§lir. Buna ragmen zafer icin koy

koy dola§arak halkin cepheye kosmasim temin edecek vaazlar vermi§-

tir. Ankara'da tanzim edilen meshur fetvayi imza edenlerdendir. Mec-

lisin acihsmda Haci Bayram'dan, Meclis'e kadar ba§ iistiinde tasman

"lihye-i saadef'i bir milddet de ta§imisu.

1961 yihnda Diyanet Isteri Baskanhgi Mu§avere Heyeti azasi

iken vefat etmistir.

MUFTU HAFIZ iBRAHtM (AKGUN) EFENDt

1885 tarihinde Kutahya'da dogmu§tur. Ilk tahsilini Kiitahya med-

reselerinde okuduktan sonra Islanbul'a gelerck, Medreset-ul-Kuzat'a

(Hukuk Fakttltesi'ne) girmistir. Birinci Dunya Harbi 9ikmca tahsili bi-

rakarak ihuyat zabiti olmak Uzere'Harbiye'yc girmis ve kisa bir miid-

362

SARIKU MOCAIIlDLER

det sonra cepheye g5nderilmi§lir.

Birinci DQnya Harbi'nc i§lirak eden Hftfiz Ibrahim Efendi, bu

hizmet ve faaliyellcrine, Kurlulus, Sava§i csnasmda da devam etmi§tir.

Temmuz 1920 dc KUtahya Mill! Alayi'na kaulmi§, daha sonra bu alay-

in Iagvi Uzcrinc Birinci Ordu Dinar Menzil Mintikasi'nda bulunarak

Zaferc kadar fiilen carpi§mis. vc Istiklal madalyasiyla taltif olunmu§tur.

Zaferden sonra sirasiyle Dar-Ul Hilafe Medresesi muderrisligi,

KUtahya Imam Hatip Mcktcbi muallimligi KUtahya MUftUlugU gibi

vazifclcrdc bulunarak 1959 yihnda tckaUde aynlmi§Ur. 17 Nisan 1966

tarihindc KUtahyada irlihal-i dar-i beka eylemi§lir.M9^

REFAHlYE MUFTUSU §EVKt (YURTBA§I) EFENDI

1296 tarihindc Refahiyc'dc dogmu§tur. Ilk medresc tahsilini dog-

dugu §ehirde ikmal cttiktcn sonra, once Kayscri'ye giden ve sonra da

Istanbul'a gecen §evki Efendi SUlcymaniyc Medresesini "Aliyyul

ala" derccesiyle bitirerek icazetname almi§tir.

Once Refahiyc'dc actigi bir medresede ders okutmaya ba§lami§,

sonra Kurucay MuftUlUgUne tayin cdilmi§tir.

Mill! Mucade devrinde Sivas Kongresine davet edilmis, ve bizzat

i§tirak etligi bu kongreden sonra Rcfahiyc'ye gelerek kadihga basja-

mi§tir. Bilahare ortaya cikan "Kocgiri tsyani"nda Refahiye kayma-

kam vekili sifatiyle cok faydah hizmctlcr ifa ederek isyancilarin yati-

§ip dagilmalamni tcmin euni§tir. Bundan sonra muhtelif yerlerde

kadihk, hakimlik vc muftulUk vazifclcri ifa eden §evki Efendi 1949

ydmda Hakkm rahmctinc kavu§mu§tur.250

249 - Fazla bilgi icjn bkz: Diyanet Isleri ReisliQi Dergisi, Ankara,

Hazian 1966 tarihli sayi.

250 - Fazla bilgi icjn bkz: Diyanet isjeri Reisligj Dergisi, Ankara

Haziran 1966 tarihli sayi.

363

DORDUNCU BOLUM

ZAFER VE SONRASI

Y RI:

I- ARAYI§ VE TEREDDUDLER DEV-

tLK TAVIRLAR

ukandan beri hikaye edilcnlcr, TUrk Kurtulus. Sava§i'nda zaferin bir

numarali amilinin din oldugunu gttstermi§tir. Toptan tufekten ziya-

de, halkin imam sayesinde cedn bir mucadele, muvaffakiyede neti-

celenmis ve du$man , Ege sahillerinden denize dokUlmusftr.251

251 - Burada Yunan askerleri icjn bizim de me§hura itibar ederek

kullandiejimiz "denize d 6 k u I m e" tabiri yerinde degildir. Hakikatte

Anadolu ortalanna kadar sokulan Yunan askerine karsj ciddi bir imha mu-

harebesiyapmayamuvaffakolunamamisjir. MeselaDumlupmarMeydan

Muharebesi'nin bir imha' muharebesi halinde gerQeklestirilmemesi §a-

364SARlKUMOCAHlDLBR

kapanig konugmalan tcikik cdilincc sttzlcrin daima Ccnab-i Hakka ni-

yaz ilc bilmckte oklugii gOriilmcktcdir. Erzurum Kongrcsi, Sivas

Kongresi acih§ vc kapani§ konu§malanyIa, Turkiyc Biiyiik Millci

Mcclisi'nin aydisjnda M. Kemal Pa§a tarafmdan yapilmi; olan ilk

konusmanm satht birsurcttc uihlili bu hakikati ortaya koyar.

Zafcrdcn sonra bu hava 90k kisa bir miiddcl daha dcvam cimi§tir.

Filhakika Biiyiik Millet Mcclisi'nin biinycsindc muhafazakar tulumlu

insanlann M. Kemal Pa$a'dan §Uphe cttiklcrini ve fiilcn onun kar§i-

sinda bir grup lc§kil cylediklcrini biliyoruz. Fakat M. Kemal Pa§a

da sirasinda ohlardan daha muhafazakar vc dindar gttziikmcklc idi.

Dinin, zafcrdcn sonra giinUmiizc kadar maruz kaldigi muamelc-

nin hikaycsi bu cscrin hacmini cok'asacagi gibi bugiinkii mcvzuat mu-

yan-i dikkattir. Bunun askeri olmaktan ziyade siyasi olan sebebleri uze-

rine egllmek mevzuumuz haricidir. Fakat su kadanni soyleyelim ki, ka-

cjrilan ve imha edilemeyen bu dusman askerleri, Lozan Sulhu boyunca

bize karsj bir tehdid vasilasi olarak kullanilmak uzere Trakya hududu-

muzda bekletilmistir.

Kurtulus Savasj'nin bugOne kadar kiralik kalemler tarafmdan yuru-

tiilen meddah edebiyatini bir tarafa birakarak yeniden degerlendirilme-

sinde gee. kalmmi§tir. Buyuk Turk tarihi icinde Kurtulus Sava§inin iddia

edildigi gibi cok ehemmiyetli bir yeri yoktur. Kuvvetlerin a§aQi yukan

musavi bulunmasina, arazi ahali ve ikmal sartlarimn dusmanm aleyhi-

ne bizim lehimize olmasma rahmen harbin ug sene surmesi bu hukmu-

muzu dogrulayan fiilii vakialardir. Buna ragmen Kurtulu§ Savasi'ndan

yilda be§ on bayram gikaran inkilabgilar, on bin §ehid ve otuz bin yara-

liya mal olan Kurtulu§ Savasj'na mukabil iki yiiz elli bin sehid ve yuz elli

bin yaraliya mal olan Qanakkale'yi hatirlamak luzumunu hissetmemek-

tedir. O Qanakkale ki; Kurtulu§ Savasj gibi dort yuz sene bir vilayetiniz

olarak yasamis kucuk bir devlet olan Yunanistan'a karsi degil, Dunya-

nin en buyiik devletlerine karsj muvaffakiyetle neticelendirilmif ve

Kurtulus Savasi'ndaki gibi Anadolu'nun en mamur sehir ve kasabalan-

nin yakilip yikilmasma ve ahalinin hunharca katledilmesine sebebiyet

KADIR MISlROflLU365

vacchesindc hakkiyle bclirulmcsi dc imkansiz bir kcyfiycltir. ^iinkii

zafcrdcn hemen soma dine vc din adamlarma kar§i dcgi§cn baki§, Tiir-

kiyc'dc cok partili hayaia gccinccyc kadar gitgidc sjddetlcncn bir men-

filik kazanmis, vc bu Uilum kanunlar ve cczai miicyyidclcrlc dc takviy-

c olunmuslur. Fakat, Kurtulus, Savasjndaki dint atmosfcrin aynen

dcvam ettigi kisa devre icinde denilebilir ki, sava§ csnasinda oldu-

gundan daha ziyade vc hatta ifralkar dindarlik tezahiirlcri gSrulmiisUir.

Bunun sebebini anlamak gcrccktcn kolay degildir. Qi'mku 90k kisa za-

man fasilalanyla oyle /.ikzaklar cizilmisjir ki, bunlan M. Kemal Pa-

§a'nin ard du^iincc vc planli harckct cxii^iylc dahi izah miimkiin degil-

dir. Gcrci inkilapcilar hep bOylc iddia cdegclmisjcrdir.

Saltanat'in ortadan kakhnlmasi bahis mcvzu edildigi zamanlarda

bile clinic alaka yoniinden salianala kabil-i kiyas olmiyan Hjlafct mii-

essescsi aksine sjddclli bir surcile miidafaa cdilmi§tir. Bu sirada

umfimTyclle iclkin vc lesis cdilcn nokui-i nazar Erzurum Kongre-

si'ndcn ilibarcn ortaya cikmi? bulunan "Hakimiyet-i Milliye" fikri ile

Hilafct'i iclif cunckli. Yani Sallanat mefhumunda miindemic olan siy-

asi iktidan Millct'c ve O'nun vckillcri bulunan Mcclis'c malctmck su-

rctiyle Hilafct vc Saltanat'i birbirinden ayirmak ve Hilafct'i dcvam et-

tirmckti. Bu sirada "Me§ruti" bir idarcyi tcrvic eden bircok kimse de

mevcuttur. Kuvvctli §ahsiyctiylc, Istanbul Baro Reisi Liitfi Fikri

Bey bunlann ba§indaydi. Bununla bcrabcr bu grup, boyle bir

dii§unceyi dc sjddctle reddcdccck kadar kesin bir muhalefetle kar§ila

verilmede.n basanlabilmistir.

Kurtulus Savasimn tarihimizde binlerce buyuk ve cihansumul mu-

harebelerden daha buyiik ve serefli gbsterilmesi igin girisilen sunt ve

resmi gayreter, bilahare yapilacak olan inkiiaplann amillerine mitolojik

bir §ahsiyet ve otorite sarjlamak igindi.

Kanaatimizce M. KemakPa§a'nin §uur alti da Kurtulu§ Savasj'na

aid bu gercekle dolu bulundugundan hilafetin ilgasi, laiklik ve harf inki-

labi gibi - musbet veya menfi - gapi askeri vak'alan 50k a§an bir takim

tesebbLislere girismistir.

366

Bursa'nin du§mandan temizlendigi giin kurbanlar kesllirken bir

din adami heyecan ve sevincinf [f§de ediyor.

367

Hocalarin arasinda ve ayni kiyafette M.Kemai Pa§a, iizerinde de

O'nun eliyle yazilmi? "MefkOre Hatirasi" yazisi

mak luzumunu duymamisjardir. Nihayct Osmanogullan "Halife" sifa-

tiyle Meclis'in de ustunde ve Islam Alcmi'ne samil bir iktidara sahip

bulunacaklar, Mcclis de eskisi gibi vazifcsini ifa edip gidccck diye dil-

Siinulmusjtu. Filhakika Rauf Bey gibi "Ben Hancdan-i Al-i Osman'm

nan-u nimetiyle perverde olmus, bir ailcnin evladiyim" diyen bir kimse

bile nihayet bu mlilahazalara inamp salianaUn ilgasini hukumct teklifi

olarak Meclis'e getirmi§tir. Filhakika muhafazakar mcb'uslarin boyle

diisunmeleri ve orlaya atilan lrkrc inamp guvenmeleri cok normaldi.

Cunku en cok korktuklan M. Kemal Pa§a, kah iyilikle kah da tehdid-

le bu fikri, tamamcn yayip ycrle§Lirmi§ti: "...Burada toplanmi§ olan-

lar, Meclis ve herkes meseleyi tabit goriirse fikrimce muvafik

368SAR1KLI MOCAHlDLER

olur. Aksi takdirde yiiie hakikAt usulii dairesinde ifade olunacak-

tir. Fakat ihtimal bazi kafalar kesilecektir."2sa

gibi ifadeleriyle

M. Kcmal Pa§a cirafi her istcdiginde sindirecek bir meiod lakip et-

mekleydi.

Bir taraftan da saltanali ilga ctmckle bcraber, Hilafcti

muhafazakarlardan daha mutaassibanc bir surette miidafaa ediyordu.

O'nun bu mevzuda sOylcdiklcri ortadogunun hala yegane biiyiik devle-

ti olan bu gunkii TUrkiyc bakimmdan tekrar hatirlanmaga deger bir va-

sif ta§imaktadir.

"...Arkadaslar! Yine malumdur ki: Diinya yiiziinde yiiz

milyonluk bir Arap kiitlcsi vardir ve bunlarin asyai kismi

Ceziretiilarabda miitekasif olarak arz-i mevcudiyet eder.

Mazhar-i niibiivvet ve risalet olan Fahrialem Efendimiz

bu Kiitle-i Arab i9inde, Mekke'de Diinya'ya gelmis birviicu-

du miibarek idi.

Ey Arkadaslar! Tanri birdir, Biiyuktiir. Adat-i

ilahiyenin tecelliyatina bakarak diyebiliriz ki; insanlar iki

simfta, iki devirde mutalaa olunabilir. tlk devir, be?eriyetin

sabavet ve sebabet devridir. Ikinci devir, be?eriyetih tipki

bir gene gibi yakindan ve maddi vasitalarla kendisiyle i§-

tigal edilmeyi istilzam eder. Allah, kullarinin lazim olan

nokta-i tekemmiile viisuliine kadar iclerinden vasitalarla

dahi kullariyla istigali lazime-i uluhiyetten addeylemistir.

Onlara Hazret-i Adem Aleyhisselamdan itibaren mazbut ve

gayri mazbut namutenahi denecek kadar 90k nebiler, pey-

gamberler ve resuller gondcrmi^tir. Fakat; Peygamberimiz

vasitasiyla en son hakayik-i diniye ve medeniyeyi verdikten

sonra artik beseriyetle bilvasita temasta bulunmaga liizum

gormemistir. Beseriyetin derece-i idrak, tenewiir ve tekem-

miilii her kulun dogrudan dogruya ilhamat-i ilahiyye ile

252 - Mustafa Kemal - Nutuk - Ankara 1927, sh. 421

KADIRMISIR06LU369

temas kabiliyetine vasil oldugunu kabul buyurmustur ve bu

sebepledir ki, Cenab-i Peygamber, Hatemulenbiya olmustur

ve kitabi ekmeldir. Son peygamber olan Muhammed Musta-

fa (Sallallahii Aleyhi VeseUem) 1394 sene ewel rumi Nisan

i9inde Rebiiilevvel aymm on ikinci Pazartesi gecesi sabaha

dogru tanyeri agarirken dogdu, giin dogmadan...

Bugiin o giindur, tnsaallah biiyiik tesaduftiir (Insallah!

sesleri) Filhakika arabi tarihiyle bu aksam yevmi veladetin

sene-i devriyesine tesaduf ediyor. Hazret-i Muhammed

eyyam-i sabavet ve sebabeti ge9irdi. Fakat heniiz peygam-

ber olmadi. Yiizii nurani, s6zu ruhani, riist ve reviyette bibe-

del, soziinde sadik ve halim ve muruwet9e saire faik olan

Muhammed Mustafa, ewela bu evsaf-i mahsusa ve mu-

temayizesiyle kabilesi i9inde "Muhammed-ul-Emin"oldu.

Muhammed Mustafa, Peygamber olmadan ewel kavmi-

nin muhabbetine, hiirmetine, itimadina mazhar oldu. Ondan

sonra ancak kirk yasinda niibiivvet ve kirk u.9 yasmda risa-

let geldi. Fahrialem Efendimiz namutenahi tehlikeler i9in,

bipayan mihnetler ve mesakketler karsismda yirmi sene 9a-

hftl ve Dini tslam'i tesise aid vazife-i peygamberiyesini

ifaya muvaffak olduktan sonra vasil-i ala-yi illiyin oldu.

Kendisinin mazhar-i irsadati olan biitiin miislimin ve bilhas-

sa Ashabi giizin bir 90k goz yaslari doktuler. Fakat mukte-

za-yi beseriyet olan bu hal-i teessurxin bifaide oldugunu der-

hal idrak eden erbab-i fetanet, Peygamberin arkasindan

aglamak degil, mesalih-i iimmeti bir an ewel hiisnii temsiye-

te mazhar edecek tedbir almak kanaatiyle toplandilar.

Resulii Ekreme halife olacak bir emir intihabi mevzuu bahis

edildi. Zat-i Risaletpenahi, yarigari olan Hazret-i Ebubc-

kir'den sahsen hoslanirdi ve enfas-i vapesini yasarken Ebu-

bekir'in kendisine halef olmasi muvafii olacagini muhtehf

tarzlarda isaret dahi buyurmu§lardi. Buna nazaran topla-

370SARIKLI MOCAHlDLER

nip resmen bir intihap yapmaktan baska bir is kalmamis ol-

duguna hukmolunabilir.

Halbuki bu intihap keyfiyeti o kadar basit olmadi.

Bilakis mesele 90k muzakerelere, 90k miinakasalara ve 90k

esash ihtilaflara maruz kaldi. Emr-i intihapta miihim ola-

rak, U9 muhtelif nokta-i nazar tebaruz etti. Bu nokta-i na-• zarlardan birisi Makam-i Hilafet'e istihkak, mesalih-i umme-te riiyet cdebilmek i9in lazim olan kudret ve kifayetin kaideittihazi idi. Buna nazaran Makam-i Hilafet en kuwetli ve ennufuzlu ve en resit kavmin olacakti. Bu nokta-i nazar cum-

~ huru sahabenin idi.

Ikinci nokta-i nazar; o giine kadar nusret-i Islam'a hiz-

met eden kavmin Hilafet'e miistahak addelilmesiydi. Bu, en-

sarin nokta-i nazanydi.

t^uncii fikir ise kuvvet-i karabeti iltizam etti. Bu daHasimiler'in nokta-i nazan idi. Bu U9 nokta-i nazardan itti-

fak-i ara ile birini tercih etmek ve emri intihabi inta9 eyle-

mek miimkiin olmadi. En nihayet tesettii ve fetretin derhal

online ge9mek liizumuna kani olan Hazret-i Omer'in tesiriy-

le Hazret-i Ebubekir'e biat olundu. Goruliiyor ki, ilk halife-

nin intihabina temayiilat-i umiimiyenin tabii temerkiiziin-

den ziyade sahsi tesir, tesbit-i sekletmistir.

Efendiler! Bu muhalcfet ve miinakasatin nabemahal ol-

dugunu zannetmeyelim. Hakikatte emr-i Hilafet-i nebeviye,

Islam arasmda bir rabita olan bir emarettir. Ve ehl-i

Islam'in kelime-i vahide iizere i^limalarin j temin eden bir

emarettir. Emaret ise, Cenab-i Hakk'm bir sir ve hikmeti-

dir ki, teessiisii, daima satvet ve kuvvetle mesruttur. Ve an-

dan maksadi asli de defi fesat ve hifz-u asayis-i bilad ve tan-

zim-i umur-u cihad ile mesalih-i ammeyi hiismi tanzim vetesviyeden ibarettir. Bu dahi ancak satvet ve kuvvete me-

>

371

§er'iye Vekili

MUSTAFA FEHMl EFENDi

nuttur. Adetullah bu ve9hile cari ola gelmistir.

Buna nazaran yukanda izah ettigim 119 muhtelif nokta-i

nazardan birincisinin -ki kuweti ve niifuzu olan kavmin,

milletin varis-i Hilafet olmasi noktasiydi- diger mukat-i na-

zara mureccah ve galip olmasi tabiidir ve Hazret-i Ebube-

kir'in bittesir Makam-i Hilafet'i isgal etmesi isabet oldu. tste

bu suretle Zaman-i Saadetten sonra Hilafet unvaniyle bu

emaret-i tslamiye tesekkiil etti.

Fakat efendiler, Peygamberin vefatiyle derhal her taraf-

ta irtidat basladi, irtica basladi, isyan basladi. Hazret-i Ebu-

bekir bunlari bortaraf etti. Vaziyete hakim oldu. Bir taraf-

tan da tevsi-i hudud-u emaret-i islamiyeyeye tevessul eyledi.

372SARIKUMOCAHlDLER

Ebubekir eon demlerine yaklasinca, kendi intihabindaki

muskulatr tahattur etti ve Hazret-i Omer'i vasiyetname ile

bizzat intihap ve millete takdim eyledi.

Hazret-i Omer'in zaman-i hilafetinde memalik-i islamiye

fevkalade denecek derecede sur'atle tevessii etti. Servet 90-

galdi. Halbuki; bir milletin icinde servet ve gma husulii bey-

nennas agraz-i diinyeviyenin hudusunu ve bu da ihtilal ve

fitnenin zuhurunu Mis olmak bu alem-i kevn-u fesadmmukteza-yi ahvalindendir. Iste bu nokta; Hazret-i Omer'in

zihnini tahdis ediyordu. Bir de Hazret-i Omer tahattur ediy-

ordu ki; Resulu Ekrem, mahrem-i esrari olan havassi ashabi-

na sunu demisti: "tFmmetim, dusmanlarina galebe edecek.

Mekke, Yemen, Kudus ve §am'i fethedecek, Kisra ve Kayserin

hazinelerini taksim eyliyecektir ve fakat ondan sonra arala-

rinda fitne ve ihtilal ve nefsaniyetler hadis olarak muluk-i

salife meslegine gireceklerdir."

Hazret-i Omer, birgiin Huzeyfe Ibni Yeman (Radiyallahii-

anh) Hazretleri'ne deniz gibi temevvuc edecek fitneyi sorr

dugu zaman aldigi cevapta: "Senin i9in andan beis yok, se-

nin zamamnda anin arasinda kapah bir kapi vardir." dedi.

Hazret-i Omer sordu:

-Bu kapi kirilacak mi, yoksa acilacak mi?

Huzeyfe: "Kirilacak!" dedi.

Hazret-i Omer: "Oyle ise artik kapanmaz" dedi. Ve izhar-i

teessiif etti. Hakikaten kapi kirilmak mukadderdi. ^iinkii

memalik-i islamiye viis'at bulmustu, is 90galmisti. Bu sekl-i

emaret ve bu tarzi idare ile her yerde adalet-i kamile icrasi

miiskiil olmustu. Hazreti Omer, bunu idrak ediyor ve sikihy-

or ve Allahina yalvararak diyordu ki:

-Yarap! Ruhumu kabzet!

KADlRMISIROCLU373

Omer bir gun aglarken sobebi soruldu: "Nasil aglamayim ki,

Firat kenarmda bir oglak zayi olsa korkarun ki Omer'den

sorulur." diye cevap verdi. Evet; Hazret-i Omer (Radiyal-

lahiianh) artik, Hilafet unvani altmdaki tarz-i emaretin bir

devlet idaresine nakafi oldugunu, bir zatm kendi faziletin-

de, kendi kudretinde ve hatta kendi mehabetinde olsa dahi

bir devletin idaresine nakafi oldugunu butiin mana-yi

samiliyle idrak eylemisti. Hatta, bu endise ile idi ki; Omer,

kendisinden sonra artik bir halifo dusiinemez oldu. Kendisi-

ne oglunu tavsiye ettikleri zaman "Bir haneden bir kurban yeti-

sir" dedi. Abdurrahman bin Avf 'i 9agirdi.

'Ben, seni veliahd eylemek istiyorum." dedi. O da: "Bana

kabul et, deyu rey ve nasihat eyler misin?" dedikte Omer:

'Edemem ya Avfl 1

' dedi.

Abdurrahman, "Vallahi ben de ebediyen bu ise giremem"

dedi. En nihayet Omer, en makul noktaya temas etti.

Emanet, devlet ve millet isini mesverete havale etti.

Omer'den sonra eshab-i sura ve biitiin halk, mescidi lebalep

doldurmustu. Ve orada bazi sayan-i dikkat vaziyetlerle yine

idare-i iimmeti intihab ettikleri bir halifeye tevdi ettiler.

Hazret-i Osman, halife oldu. Fakat kirilmaga mahkum

olan kapi artik kirihnisti. Memalik-i tslamiye'nin her tara-

finda bin tiirlii kiyl-u kal ve adem-i hosnudi basladi. Zavalh

Osman, aciz ve naciz bir vaziyete diistii. O kadar ki, §am

Valisi Muaviye, O'nun hayatini muhafaza etmek i9in nezdi

himayekarisine davet etti. Buna muvafakat edemiyen Haz-

ret-i Osman, taraf-i velayetpenahiden, muhafaza-i nefs i9in

asker gondermeyi teklif etti. Bunlarin hi9 birisine meydan

kalmadi. Her tarafta isyan eden muhtelif nuntikalar halki

Medine'de evinin i9inde Hazret-i Osman'i taht-i muhsaraya

aldi. Ve zevce-i muhteremesinin yaninda sehid oldu. Bir^ok

374SARIKLI MOCAHlDLBR

giirultii ve kanh vekayiden sonra Hazreti Ali (Kerremalla-

hiiveche) Makam-i Hilafet'e getirildi. Tekrar edelim ki, kapi

kirilmisti.

Ayni irktan olmakla bcraber, Irak baska bir sey, Yemenbaska bir sey, Suriye baska bir sey ve Hitta-i Hicaziye de

bambaska bir seydi. Hicaz'da bir halife, Suriye'de kuweteistinaden bir vali ile Siffin'de karsi karsiya gelmege mecburoldu. Muaviye, Hazret-i Ali (Kerremallahuveche) nin

hilafetini tanimiyor ve bilakis O'nu hun-i Osman ile itham

ediyordu..." 2 "'3

. Bundan sonva Hilafet'in tarihf seyvini uzun uzun anlatan M.

Kema] Pasja, nihayet bu meselede asil iizerinde durmak istedigi

noktaya gelmistiv:

"... Beyanatnna mukaddeme olarak izah etmistim ki;

bundan 1500 sene evvel, yani Hicret-i Nebeviden iki bucukasir evvel, Orta Asyada muazzam bir Tiirkiye Devleti mev-

cuddu. Kablelislam mevcud olan bu devletlerin sahibi Tiirk-

ler, bundan bin sene evvel Islam-i kabul ettiler. Ewela sar-

ka dogru tevsi-i memalik ederek Cin hududuna kadar icra-

yi niifuz eylediler. Hulefa-yi Abbasiyenin taht-i idaresinde

bulunan yerlerde iktisab-i niifuz ettiler. En yuksek idare ve

emr-i kumanda makamatina irtika eylediler. Dordiincu asr-i

hicride idi ki, "Selfuk Hiikumeti" nami altinda muazzam bir

Turk Devleti tesekkul etti. Bu devletin nami altinda icra-yi

faaliyet eden Turkler, bir taraftan Kafkasya'ya diger taraf-

tan cenubi Iran ve Irak'a ve Suriye'ye ve Garba, Anadolu'ya

niifuz eyledi. Bagdat'ta oturan Hulefa-yi Abbasiye, bu Tiirk

Devlet-i Muazzamasi'mn dairc-i niifuzuna girmisti. Filhaki-

ka bu Tiirk devleti besinci asir evasitinda Maveraiinnehr ve

253 - Ataturk'un Soylev ve Demegleri, C. I, istanbul 1945, sh. 261

vedevami.

375.

Sankli Meb'uslardan :'

Sivas Meb'usu MUSTAFA TAKi EFENDi (solda)

ve Adana Meb'usu MEHMED HAMDI EFENDi

Harezmi, Sam ve Misir'i vc Anadolu kitasinin cogunu ve

bircok memaliki zapt ile hududunu Kasgardan ve Seyhun

Mecrasi'ndan Akdeniz ve Bahri Ahmer'e ve Bahri Umman'a

kadar tevsi etti ve Bagdat'ta bulunan Hulefa-yi Abbasiye'yi,

yed-i ihtiyar ve idaresine aldi.

Bagdat'ta, ayni merkezde Meliksah nammda Turk

hakimiyetini temsil eden bir zatla halife nanum tasiyan

Muktedibillah yan yana oturdular ve akraba oldular.

376SARIKU MOCAHlDUUR

377

Bu vaziyeti ve bu manzarayi biraz tahlil etmek isterim:

Tiirk Hakaiu ki, muazzam bir Tiirk Devleti'nin

hakimiyet ve saltanatini tcmsil ediyor, yaninda bir Iiilafet

Makami'mn ayrica mahfuziyctindc bir beis gormiiyor. Egerboyle bir mahzur gorseydi zaten yed-i idaresine aldigi ma-kami ortadan kaldirmak ve o makama aid sifat ve salahiyati

kendi makaminda memzuc bulundurmak mumkiindii. Haz-

ret-i Selim' in takriben bes asir sonra Misir'da yaptigini eger

isteseydi Meliksah, daha o zaman Bagdat'ta yapmis olurdu.

Miisariinileyhin belki yanhs diisiindugii bir sey var idiy-

se, o da Tiirkiye Selcuk Devleli'ne daha sadik ve Makam-iHilafet'e elyak diger birinin Halife Muktedibillah'a halef ol-

masini t cm null.

Filhakika Muktedibillah'm veliahdi olan oglunu azil ve

O'nun yerine kendi torununu ikame i9in halifeyi tazyik etti.

Meliksah olmeseydi bu, boyle olacakti.

Simdi efendiler, Makam-i Iiilafet mahfuz olarak O'nunyaninda hakimiyet ve saltanati milliye makami ki, -Tiirkiye

Biiyiik Millet Meclisi'dir. Cunkii biitiin Tiirkiye halki, biitiin

kuvvasiyle o Makam-i Hilafet'in istinadgahi olmayi dogru-

dan dogruya yalniz ve dini bir vazife olarak taahhiid ve te-

keffiil ediyor..."254

Bundan sonra Sultan Vahideddin'e ve Makam-i Saltanat'a

tarizkai- beyanlarda bulunarak tekrar din ve Hilafet'e avdet ediliy-

or:

"Efendiler! Hulefa-yi Abbasiye devrinde Bagdatta ve

ondan sonra Misir'da Iiilafet Makami'mn, asirlarca miiddet

Saltanat Makami'yla yan yana ve fakat ayri ayn bulundu-giiiiu gordiik. Bu giin dahi saltanat ve hakimiyet makamiy-le Makam-i Hilafet'in yan yana bulunabilmesi en tabii

254 - a.g.e. sh. 266 ve devami.

Diyarbekir Meb'usu HAMDi EFENDi (solda)

ile Koqgiri (Cankiri) Meb'usu TEVFiK EFENDI (sagda)

halattandir. Su farkla ki, Bagdat'ta ve Misir'da Saltanat

Makami'nda bir sahis oturuyordu. Tiirkiye'de o makamdaasil olan millctin kendisi oturuyor. Makam-i Hilafette dahi

Bagdat ve Misir'da oldugu gibi bikudret. veya multeci bir

sahs-i aciz degil, istinadgahi Tiirkiye Devleti olan bir sahsi

ali oturacaktir.

Bu suretle bir taraftan Tiirkiye halki asri bir devlet-i

miitemeddine halinde hergiin daha cok insanhgmi ve benli-

gini anlayacak, eshasin himayeti tehlikesine kendisini

378SARIKUMGCAHlDLliR

maruz buhmdurmayacak ve diger taraftan Makam-i Hilafet

de biitiin Alemi Islam'm rah ve vicdanmm ve imanimn nok-

ta-i rabitasi, kulub-i islamiyenin badi-i insirahi o.Iabilecek

bir izzet ve ulviyette tecelli edecektir.

Efendiler! Tiirkiye Devleti'nin, Tiirkiye Biiyiik Millet

Meclisi ve O'nun hiikiimeti mefhumlarinm millet ve memle-

ketimiz icin ne kadar kuvvet ve feyzi halasi saadet

vadettigini izaha liizum gormem. Oc senelik tecarib-i fiiliye

ve bunun semerat-i mes'udesi kafi fikir ve kanaat verebilir

itikadmdayim. Bundan sonra Makam-i Hilafet'in dahi Tiirki-

ye Devleti icin biitiin Alemi Islam icin ne kadar feyizkar ola-

cagim da istikbal biitiin vuzuhiyle gosterecektir. (Insallah

sadalari)

Tiirk ve Islam Tiirkiye Devleti iki saadetin, tecelli ve

tezahiiriine memba ve mense olmakla Diinyanm en bahtiyar

bir devleti olacaktir." (Insallah sadalari).2i,n

M. Kemal Pagil bununla da ikiil'a ctmiycrck daha da ileri git-

miijtir. Bunu Balikcsir "Pa§a Camii" minbcrindcn halka hitabcn yapti-

gi konusmadan aldigimiz $u saurlar, daha bariz bir surctie gostermek-

icdir:

"Ey millet, Allah birdir! §am buyiiktur! Allahin selameti,

atifeti ve hayri iizerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz

Hazretlex-i, Cenabihak taraftndan insanlara hakayik-i

diniyeyi toblige memur ve Resul olmustur. Kanunu esasisi,

ciimlemizce malumdur ki, Kur'an-i azimiissandaki nusustur.

Insanlara feyz ruhu vermis olan dinimiz, son dindir. Ekmel

dindir. Ciinkti dinimiz akla, mantiga, hakikate tevafuk et-

memxs olsaydi, bununla diger kavanin-i tabiiye-i ilahiye bey-

ninde tezat olmasi icabederdi. ^iinkii bilcumle kavanin-i

kevniyeyi yapan Cenab-i Haktir."2d6

255 - a.g.e. sh. 270

256 - a.g.e. Cilt 2, sh. 94

KADlR MISIROtfLU379

Acaba M. Kemal Pasa, Sallanat'i kciliilcrkcn, Hilafet'i nedcn bu

kadar skklcilc miidafaa cdiyordu. Bu iizerinde durulup degerlendiril-

mcsi la/.im gclcn bir nokladir. Cok kisa bir zam'an Once Mcclis'le Mii-

dafa-i Hukuk Grupunu kurdugu zaman Erzurumlular kendisinc ccphe

alarak Miidafaa-i Hukuk Ccmiycli'ni Ankara'dan ayinp, yeni bir sekle

sokmak istcmisjerdi. Ccmiyclin unvanina "Muliafaza-i Mukaddesat"

iinvanini ilfive edcrck, Ankara'ya ccphe aliyor ve Erzurum'u tamamen

Erzurumlulara mahsus bir idare alunda yiiruimck isiikamciindc bir ar-

zu orlaya koymus. bulunuyorlardi. Bu le$cbbiisiin ba§inda bulunan

Kadi Raif Kfendi, bir bcyannSmc nc^rcdcrck Ankara'daki kadronun

Erzurum ve Sivas Kongrclcri'nc zid islikamctlerc dogru gitmclerindcn

dolayi kendilcrindcn aynldtgini bcyan cdiyordu. Bu beyannamenin

ana fikirlerini hiilasa clnick surctiylc bir yaziya cklcyip Ankara'ya bil-

dirmi§ olan Kazim Karabekir'e M. Kemal Pasa'mn g5ndcrdigi ce-

vapta:

"Hilafet ve Saltanat mesele-yi esasiye olarak mevcud de-

gildir. Tiirkiye'nin basinda Halife-i Islam olacak ve bir hii-

kiimdar sultan bulunacaktir. Mevzubahis olan mes'ele, hii-

kiimdarin hukuku olup, tayin ve tahdidi i9in son birkac

asrin tecriibe ve devlet mefhumundaki millet hukukununmana-yi hakikisi amil olmahdir. Bu esas iizerinde heniiz tes-

bit edilmis kat'i bir diisturumuz yoktur. " 2B7diyordu. Kadi Ra-

if Efendi'nin beyannamesinde isc "Biiyiik Millet Meclisinde te§ekkiil

eden mezkur grupun maksad ve gayesi, DevlcL'in §ckl-i idaresini biis-

biiliin degi§lircn siyasi. bir gayeyi islihdaf etmckte ve Sivas Kongre-

si'nin tesbit ettigi esasata nazaran Hilafet ve Padisaha aid higbir kaydi

mevzubahis etmeyen Teskilat-i Esasiye Kanununu, rchber-i faaliyet

olarak kabul eylcmekledir. "Anadolu ve Rumeli Miidafaa-i HukukGrupu" ismini takman bu firkanin sahsiyet-i maneviyc ve hukukiyesi

mezkur cemiyet iinvaninin sahibi hakikisi olan Miidafaa-i Hukuk Te§-

kilatlarinm vaziyet-i umumiyclcri ile bir tczat leskil eder. Bu itibarla

257 - Kazim KARABEKIR: a.g.e. - sh. 984

3808ARDOI MOCAHlDLER

Anadolu vc Rumcli MUdafaa-i Hukuk Tcskil&u'nin mensuplan kcndi-

Icrinin hi<,-bir rcyi, muvaf'akati alinmadan Ankara'da vticuda gctirilen

bir hcycl-i idarcnin mukarrcralma adcm-i itlibada mAzurdur.

Velhasil bu islahati halk idaresinin hakimiyet ve inkisa-

fina miisaid surette Kanun-i Esasi'de yapilacak tadilat ile te-

min ve hukuk-i padiijahiyi tahdid edecek tarzda yaparak,

memleket ve Alemi Islam'in hayat-i hazira ve miistakbelesi

i9in azim teseddiid ve mahzurlar davet edecek Cumhuriyet

seklinden kat'iyyen sakinmak lazimdir."

Buna ccvap olarak M. Kemal Pasa'nin, Kazim Karabekir Pa-

ga'ya gondordigi yukanda bahsi gcfcn ya/.ida:

"...Bu kanunda mana-yi cumhuriyet ifade eden hi9 bir fey

mevcud olmadigi gibi Miidafaa-i Hukuk grupunun maksad-i

esasisinde de kat'iyyen boyle bir netice mevcud degildir.

Binaenaleyh Itaif Efendi'nin Saltanat seklinin Cumhuri-

yetcilige kalbi mahsus oldugu hakkindaki fikri bir vehm-i

mahzdan baska bir §ey olamaz. it 269 dcniliyordu.

Kisa zamanda bu dcgisjkligin scbebi ne idi? Bu mcsele iizerinde

imali fikrctmcdcn 5nce bu dugiimiin fOzUlmesine yanyacagi iijin za-

fcrdcn sonra Istanbul ahalisinc kar§i "§er'iye Vekaleti" tarafindan

nc§rcdilcn bcyannamcyi dc nazarlariniza takdim clmek isterim:

tstanbul ahalisme kar$i $er'iye Vekaletinin

beyannamesi:

'Istahbul'da adab-i milliye ve siar-i Islamiye ile hi9 bir

zaman telif edilmiyecek bir takim hareketlerin meydan aldi-

gim ve son zamanlarda o miibalatsizhgin pek firkin bir sek-

le girdigini Biiyuk Millet Meclisi kemal-i esefle isitiyor. Mxis-

Itimari namini tasiyan bazi kadmlar namus ve iffet nami

alt iihI.i takdis ettigimiz iki muazzam vazifeye kar§u tama

258 - Kazim KARABEKiR: a.g.e. sh. 980-81

259 - Kazim KARABEKiR: a.g.e. sh. 983

381

"KurtulusSavasjnm temeli Erzurum Kongresi" nin toplanmasma

sebebolan ve mukeddesatgi beyanlariyla Ankara'yi titretip

sigaya geken ulemadan KADI RAiF EFENDi

382SARIKU MOCAHlDLER

miyle lakayt kalarak fezaletlerini kendilerine yabanci er-

keklerle hususi vo umumi yerlerde dans etmek derecesine

kadar ileriye gotiiruyorlarmis. Biiyiik Millet Meclisi yakinen

bilir ki, bu senaatleri biperva irtikab eden ak?ak fitneler pek

kiifiik bir ekalliyetden ibarettir. Yoksa o miibarek memleke-

tin ekseriyet-i kahiresi diyanetine, milliyetine has olan sece-

yay-i bergiizedeyi tamamiyle rauhafaza etmektedir. Veahlak-i kerimanesine ve an'anat-i mukaddesesine vuku bu-

lan bu tecaviizlerin de vakifi olmak itibariyle bizlerden

ziyade miiteessirdir. Fakat emri bilmaruf nehyi anilmxinker

farizasiyle biitiin miisliimanlarin miikellef bulunduklari hi9-

bir zaman hatirdan fikmamahdir. Bilhassa oradaki

ahalimize miirsidlik vazifesini deruhte eden havas tarafin-

dan umur-i millete bu derecelerde miisamahakarlik gosteril-

mesi elbette mazur goriilemez. Biitiin Anadolu halki 9olugu-

yle, 9ocuguyle, kadiniyle, erkegiyle, mahyle, camyle, disiyle,

tirnagiyle dusmanlara karsi miicadele ediyorken Istan-

bul'daki halkin hi9 olmazsa bu mukaddes cihada kalben is-

tirak etmesi icab etmez mi?

Milletimizin istikbali olan gen9ler ve istikbali kurtar-

mak i9in hayirh evlatlar yetistirecek kiz ve kadmlar diisun-

melidir ki; bu giin kendilerinin Anadolu'daki dindaslari on-

lann hayatim, namusunu, serefini, istiklalini kurtarmak

azmiyle ugrasiyorlar. Karlarin altinda, 9amurlarin ustunde,

sarp daglarin tepesinde, engin ovalarin i9erisinde, miibarek

kanlarim dokiiyorlar. Bu mukaddes gaye ugrunda canlarini

feda ediyorlar. Namusunu serefini her seyden iistiin selabet-

i imanina azamet-i vicdamna Diinya'lari hayran eden mille-

timiz arasinda bu fezahetler ve bu fezahati irtikab edecek

kadar sefil fitratlar acaba nasil oluyor da bulunuyor. Hi9

siiphe yoktur ki; bu senaatler bizim ruh-i milliyetimizden bi-

zim terbiye-yi millimizden dogmamis, bunlarda yabanci bir

ruh, zehirnak bir terbiye amil olmustur. Bu yabanci ruhu ve

zehirnak terbiycyi oldiirmek biisbutiin viicudunu kaldir-

KAD1RMISIR06LU383

mak ivin biitun millet rehberlerinin biitun millet matbuati-

nin el birligiyle 9ahsmalari en mukaddes vazifeleridir. Zira

ahlaksiz bir millet i9in imkan-i hayat tasavvur olunamaz.

Ahlakm sukutu biinyan-i milliyenin inhizamidir. Millet sa-

hislar gibi turlii tiirlii ukbelere ugrar.

Lakin biitiin bu istiraplari, biitiin bu ukbeleri muvaffa-

kiyetle atlayanlar ancak ahlakim sukutdan muhafaza eden-

lerdir. Binaenaleyh mekarimi ahlaki itmam i9in gonderihnis

bir dinin muhafaza-i esasiyesini kendilerinde umde ittihaz

eden, bu hisle tstanbul'daki sukut-i ahlakiden son derece

miiteessir bulunan Biiyiik Millet Meclisi biitiin ruhuyle te-

menni eder ki; inayet-i Hak'la tstanbul'u tahhs ettigi zaman

orada velev pek ku9uk bir ekalliyet tarafmdan irtikab edil-

mis olsun biitiin bir ekseriyetin namusunu lekeliyebilecek

bu kabil fezahatleri gormesin, bilakis necabet-i milliye ve

islamiyemimizin her tiirlii ilcaati miihacemata ragmen saf-

fet-i ezeliyesiyle payidar oldugunu miisahade etsin.

Bununla beraber Biiyiik Millet Meclisi Istanbul'un na-

muslu, hamiyetli, faziletli evladina istiyaklanm iblag eder-

ken sunu da ilave ederiz ki; kadin olsun erkek olsun mille-

tin mukaddesatini hi9e sayan namusunu lekeleyen nefsi

hevasina esir bir takim erazil emin olsunlar yakinda hare-

ketlerinin hesabini vermekten kurtulamiyacaklardir. Veyl o

kimselere ki, mevcudiyet-i milliyede elim rahneler atfarak.

ceza-yi sezalarmi Diinya'da, ezlan-i ukbada sermedi bir hiis-

ran suretinde goriirler. Febessiiruhum ibadellezine yes-

meunel iikul feyettebiune ahsenehu.

Biiyiik Millet Meclisi Namina

Umuru §er'iye Vekili

Mustafa Fehmi 26°

260 - Kazim KARABEKiR: a.g.e. sh. 105 8

384SARIKU M0CAH1DLER

Kisa fasilalarla ortaya cikan bu beyan ve hareketlerin manasi ne-

dir? Acaba M. Kemal Pa§a, Sallanat ve Hiiafet meselesinde nasil bir

tavir almasi lazim gcldiginde tercddUd mu ctmektedir? Veyahud da

adim adim bir plan uzcrinde mi ytirUmektedir. Bizce birinci tez daha

kuvvctlidir. Filhakika Saltanat'in ilgasim tcmin cden bashca amil

Hilafet'in muhafaza edilccegi zanni olmusmr. Fakat sonradan §iddede

aleyhe gecmek hcsapta olsaydi, sirf muvakkad bir zan hasil etmek

icin, Hilafeti muuiassibane mUdafaa mevkiinc gecmezdi. Bunun man-

tiken boylc olmasi geekir. §u halde Hilafet'e dair bu devredeki miida-

faalari, samirni tclakki ctmck lazimdir. §u §artla ki: Hilafet'in "Hane-

dan-i Al-i Osman" da dcgil kcndinde devam etmesi bahis mevzuudur.

Ctinkii yukanda mevzubahis cttigimiz Kazim Karabekir Pa§a'ya

gOnderilmis bulunan ccvapta: "Tiirkiye'nin basinda Halife-i Islam

olacak ve bir Hukiimdar Sultan bulunacaktir" diyor. Fakat bu si-

fadarin veya hie olmazsa sirf Hilafet'in Al-i Osmanda devam edecegi-

ni s5ylemiyordu. Bu mescleye zihni takdan Kazim Karabekir Pasa:

"Mustafa Kemal Pa§a'nin ccvabindaki "Cumhuriyet olmaya-

cak, Tiirkiye'nin basmda Halife-i Islam olacak ve bir Hukiimdar Sul-

tan bulunacaktir" kaydi beni diisundurdii. Istanbul Cumhuriyet yapiy-

orlar diye endi§e edcrck, propaganda yapiyordu. Padi§ah ve

taraftarlan bundan iirkuyordu. Bcnim bugUn anladigim ise, daha kor-

kun?tu. O da Mustafa Kemal'in bir muzafferiyet nedcesi Hiiafet ve

Saltanat'i almasi idi. Bu ibareyi bir kac kere okudum. Hanedan-i Os-

mandan bahis yok. (Tiirkiye'nin basmda Halife-i Islam olacak ve bir

Hukumdar Sultan bulunacak) diyor. Herhalde yeni fikirden Cumhuriy-

et tesisi daha az korkuludur. Bakahm isukbal ne gOsterecektir."261

di|

yor.

Bu hususu Kazim Karabekir Pa§a yukarida dercettigimiz

beyannameyi naklcttiktcn sonra aynca §u iki dipnotla da tavzih etmek-

tedir:

261 - Kazim KARABEKIR: a.g.e. sh. 978

kadIrmiseroGlu385

"1. Mustafa Kemal Pasa'nm Hilafet'in liizumu hakkindu-

ki Bahkesir'deki hutbesi ve Meclisdeki nutku ve bubeyanname bir araya getirilir ve ba^larina da mefkure hati-

rati hocalar grupu ortasmda ve aym kisvede Mustafa KemalPasa'nm resmi konursa vaziyet daha iyi anlasi.hr. Gazi'nin

biiyiik bir taassupla Hiiafet ve Saltanati sahsuia almak iste-

digi goruliir. Buna muvaffak olamayinca da 180 derece aksi-

ne yurudugii miithis garabetdir. ifrat ve tefritten bir tiirlu

kurtulamiyoruz. Bu tamim ne kadar liizumsuz ve hatta za-

rarh ise sulhden sonra mutezayiden giden iiptimai tahribat

da o kadar felaketdir. ihtarnameyi yazan Mustafa FehmiEfendi'nin de reyi ile melon sapka ve latin hurufatiyle Istan-

bul'un asri plajlarinda medeniyet yolunun yolculanm ara

sira seyrederek bu sabik yazilanna mi yoksa hale mi acir

acaba? Bihnem pek merakh bir seydir."262

2-"Gazinin vakit vakit yaptigi emrivakileri de kabul ile

tstiklal Harbi pek sanh ve ferefli kabuledildi. Fakat sonrasi

hie de boyle olmadi. Mustafa Kemal Pasa bir ssaman hoca-

lardan mutaassip bir halde hutbe ve nutuklarla Hiiafet ve

Saltanat'i almaga ugrasti. Muvaffak olamayinca miithis sola

kaydi. Dini ve an'anevi varhklari kanla yikti.Terakki vetekamiil taraftari olan arkadaslari bu saga sola hareketler-

de artik birlikte yiiriimediler, hatta muhalefete geftiler.

Bunlari kaybetmekle sukut da basladi ve devam ediyor. " 263

Gerfekten M. Kemal Pasa ve cirafmdakiler bu devrede Salta-

nat'i kotiilemisterse de Hilafet'i var kuvvetleriyle mQdafaa etmi§lerdir.

Saltanatm ilgasi kararindan sonra hakkmda Ankara'nin iyi du§iinmedi-

ftini anlayan Sultan Vahideddin, Tiirkiye'den aynhnca yerine Veli-

nhd Abdiilmecid Efendi'yi Halife segtiler. Bununla Meclis daha dog-

rusu M. Kemal Pasa arasindaki yazi§malar hayli calib-i dikkattir.

Munlar da Hilafet'in muhafaza edilmek istendigine delil teskil edecek

Ijir Uslflp tajimakta idi. Fakat...

262 - a.g.e! sh. 978263 - a.g.e. sh. 978

386

LOZANIN GETlRDlGl DAR GEgtT

BQtUn lavirlar ve beyanlar HilSfefin muhafazasi istikametinde

gclisjrkcn "Lozan Konferansi" agildi. Bu konferansin ba§ansizliga

ugrayarak kcsilmcsine kadar siircn birinci devrcsinde de bu hissiyat

dcvam ctti. Hatta Lozan zabitlannda acikca gorQldugii iizere inonii

bile, mesele Hilafet'e taalluk etukce cciadetle mudafaalarda bulunuy-

ordu. Ve helc "Muslim Standart Gazetesi"nin muhabiri Abdiilke-

rim Efendi'yc vcrdigi ccvapta:

"...Tiirkiye'de HilAfet masundur ve iktidara sahiptir." demis.

ve yukanda Saltanat'in ilgasi dolayisiyle naklettigimiz M.Kemal Pa-

sa'nin mUdafaasina e§ bir ifadc kullanmistir. Fakat konferans cikmaza

girip isteklerimiz rcddcdilincc, ba$ka bir eserimizde'm

tafsilatim ver-

digimiz Uzcrc mejhur Yahudi Hahamba§i Hayim Naum Efendi sah-

ncye cikmisur. O'nun aracihgi ile Tllrkiye'nin ba§ta Hilafet olmak uze-

re bircok tavizler vermesine sebcp olan Lozan anlasmasinin me§hur

yirmidort maddclik gizli kismi tanzim edilmisur.

' Hayim Naum Efendi, otedenberi Hilafeti yikmaga ugra§an "in-

gilizler" ve hatta "Papahk" ile "Ankara" arasinda mekik dokumaya

baslayinca M. Kemal Pasa, Hilafeti almak kadar, yikmanm da bir

kuvvct gostcrisi olabilcccgini du$UnmUs. ve bu suretle yurt gezilerinde

Hilafet'in alcyhinde konusmaya baslami§ur. Gercekten Hilafet'i kaldir-

mak bahasina basanh bir sulh muahedesi ortaya cikanlabilseydi bu da

Oncmli bir niifuz gOstcrisi imkani saglayabilirdi. Fakat henuz muahe-

de imza edilmeden Turk Ordusu'nun biiyiik bir kismini terhis etmek

ve acikca Makam-i Hilafet aleyhine konusmak suretiyle tavizler pesjn

verilmis. oldugundan, hi? olmazsa buna mukabil olarak her hangi

birtaviz de nc yazik ki, alinamami§tir! inonii, muanzlanndan bir

taviz koparmak §oyle dursun kendisi taviz ustiine taviz vermek sureti-

yle ortaya "M i s a k -i Mill!" den bir cok noktalarda feragati ifade

eden carpik bir sulh muahedesi cikarmi§tir. Ciinkii batiblann bizim 1s-

387

264*- Kadir MISIR06LU: Lozan Zafer mi, Hezimet mi? C.

tanbul 1971 VE C.lll, Istanbul 1977

Is-

Dine ve Din Muesseselerine karsi tutumuyla

sohre t yapan bir sankl i meb'us :

Antalya Meb'usu RASiH HOCA (KAPLAN)

liklal hakkimizi dahi tammiyacaklan zannina kapilarak iki de bir Tiirki-

ye'nin istiklalindcn soz acmak suretiyle biitiin zaafini aciga vurmu§tur.

Bu konferansin uzun ve tefermath hikayesine girmiyoruz. YalmzKuvva-yi Milliye ruhundan doniisun burada basjadigina i§aretle iktifa

cdiyoruz. O derecc ki, ismet Pasa, Lozan'in getirdigi- Ǥartlar

muvacehesinde ve gizli muahedenin taahhiidleri istikametindeyear bir

Tiirkiye viicuda gctirmek icin kendisi ba§ mimar olmak Qzere hamaratbir surette Baswkillik Makami'na oturmu§tur. M. Kemal Pa§a , dakendisini Lozan'a §ahsen gondermis. olmak dolayisiyle O'nu ve getir-

; f :*f.'

388

SARIKUMOCAHlDLERKADlRMISUlOftLU 389

digi kotil nclicclcri mlldafaa mevkiindc kalmi§tir. Fakat Nutkun Lozan'i mudafaa eden sayfalannda bu mUdafaanm ancak olii dogmus. bu-

1

lunan "Sevr Sulli Projesi"nc kiyascn yaprlabildigi dikkatlen kacmamaktadir. Burada M. Kemal Pasa, diger bir cok miidafilcr gibiLozan Muahcdenamcsi'nin ancak Sevr'c nazaran iisliin oldugunu s5ylcycbilmcktcdir. Halbuki bu kiyas bauldir. Sevr Sulh projesi tanzim,cdilirkcn kimsc bizc fikrimizi sormami§, Lozan ise karsjlikh uzun mil-

1

naka§aiardan sonra ortaya cikmi§tir. Ostclik bir de Sevr hukuken te

kcmmiil etmemjg gayri mutcbcr bir "muahede projesi" dir. 26S Onusadcce Yunahistan tasdik ctmistir. Sevr'le Lozan'in kiyasi bir kelimey-1c soylcmck gcrckirse "caiz'-' degildir. Ihtimal bu ylizden

, inbnii devaki tenkidlcre hie bir zaman ccvap vermemi§, sadece Lozan yildO-.numlcrindc birtakim nlimayisji toplantilarla yetinmi§tir. MiistakbelTurk GOCuklanmn iki ayagimizi bir papuca sokan Lozan Mu§-

j

hcdcnamcsi'ni bir gun rcddccekleri muhakkaktir. Turk Mill! Suuru, ar-

tik, kayip topraklanrn Musul, Bati Trakya, Adalar v.s.'yi yad ellerdeesir, mahkum vc zillet icinde birakmiyacak bir uyaniklik gostcrmek i

iizcrc dine ve mill! tariliine donus. devresine gelmi§tir!...

II - INKILABLAR DEVRI

Lozan Muahedcnamesi'nin imzalanmasindan sonra basjayacakolan bu yeni devrin, Tiirkiye'yi kurtarmis. ve ekseriyeti dindarmeb'uslardan mutc§ckkil bulunan Birinci Meclis'in kadrosuyla yiirii-

tiilmesine imkan gortilmiiyordu. Bu yuzden M. Kemal Pasa, OnceMeclisi yenilemek hususunda bir karar islihsaline muvaffak oldu.Ciinkii Birinci Meclis'in Lozan'i tasvib etmesine fiilen ve mantikenimkan yo'ktu. ikinci Mcclis, yeni kurulan "Halk Firkasi" mensupranarasmdan M. Kemal Pa§a'mn §ahsen tayini ile secilmis. meb'uslardan

265 - Bkz: Dr. Charles CROZAT: devletler Umumi Hukuku, Istan-bul 1950, 1, sh. 399

tesekkiil etii. Bu mcclisin Hilafcl'in ilgftsmdan sapkaya ve latin harfie-nne kadar bUtun inkilaplar elrafindaki faaliyetleri mevzuumuzun di-Sindadir. Fakat sadeec bu yeni devir vc ink.lapcilarm kisa bir tahlilivleiktifa ctmek istiyoruz.

Lozan'dan sonra, Hilafcl'in ilgasmdan basjamak suretiyle yavasyavas dinle alakali her mes'eledc ondan uzaklasm kacmayi ifade edentavir ve hareketlere tevcssul cdilmi§ ve bu durum, TUrkiye'de cok par-uli hayatm baslad.g. devre kadar devam etmistir. Sayan-i teessurdiirtaj dm suuruna z,d olan inkilap hareketlcrinin bas mUrevvici olan baziadamlar maalesef Sankh Hoca Efendiler arasmdan 91km 1§ur. Bunlarabir ifa m,sal vermek gerckirse Hilafetin ilgasim teklif eden soztim onauemadan Urfa Meb'usu Seyh Saffet Efendi olmustur. Eskiseh.;Mebusu Abdullah Azmi Efendi ile Konya Meb'usu Musa Kaz.mEfendi ler de Seriye Vekaleti yani din hiikumlerini yurtitmekle mukel-lcf vekalet kaldmlirkcn tcklifin bas mUdafii kesildiler. Dini, hiikumetve idare hayatindan tardeden bu karan ona kars, cikmasi gereken kim-seler destekliyordu.

Esasen kanun layihasimn altinda da bir sariklmin imzas. vardrSiirt Meb'usu Hali! Hulki Efendi. Bu menfi tutumlu hocalar icin-de eniilen g.denlerden birisi de Antalya Meb'usu Rasih Hoca (Kap-an) idi. Buna muhafazakar meb'uslar alay i9in "Parsik Efendi" diyor-lardi. Bunlar Siirt Meb'usu Halil Hulki Efendi'yc "Hayik Efendi"'dcrlerdi. Bu kadroya bir de Sebinkarahisar Meb'usu Sururi Efendi'yi.lave etmek laz.mdir. Buna mukabil Hilafetin ilgasmda celadetlemudafaada bulunan ve asla biikiiJmeyen Gumiishane Meb'usuZek, Bey, ulemadan degildi. Galatasaray Lisesi mezunu idi. HattaMechse dahil olmadig. halde Hilafeti cesurane bir surettc miidafaa et-

r1

!«*VyUzden bk hayli eza vc ceraya u^ram «§ bulunan Baro Reisi

Lutfi Fikn Bey de ulemadan sayilmazdi. Paris'te okumu§tu.

Dini mudafaa etmesi lazim geldigi halde,onu sondurmeye matufkararlarin ba§ murevvici kesilcn sankhlar bunlardan ibaret degildir.

<«•«*&

390

SARIKIJMOCAHIDLER

c

SEssat-bu rcfa

"^~^~*

:

ifin uiKdim ctmcdcn geyemiyoruz: •

1928yihnda llahiyat Fakiiltesi profesorlerindon h<

nylc bajhca k, marnara goste.iyor. Biriacisi; Biitiin ictiJ

:::.r.:rLtw:"i"e5

B:: rr BMn **^

na tta

riir

va

in

t

k',5b

KiSanda

' ***** hukukta>ik«-«a, Jnatta yaptigi biitiin tahavviillerin ™^- • ,

****** ve mm Hayat, fcy^n2** ^seler

2"!?^f^ ** mtteS8esedi- ™** ictimai muesse

in kt ama

irmTf"?ihe katlanmak

> ^kamiiian seyrmi Kovalamak mecburiyetindedir

^^,^:a~j^-:-—demokrasisinde din do muhtac oldugu inkisafi17 *gostermelidir.

g lnKl?afl ve *ayatiyet|

kadirmislroGlu391

3- Boyle bir jslahat imkam mevcud olmakla beraber bu-nu sirrilerin laakli ve fevrf olan teessiirlerinden beklemekbugiinkii cemiyetlerin ?artlarma gore bir imkansizhktir.Dini hayat da ahlaki ve iktisadi hayat gibi ancak ilmi tefek-kiirler ve ilmi ueullerle hemahenk bir Burette hususi vesahsi feyzini verebilsin. Bu islahat icin enciimenimizin ta-

savvur ettigi tedbirler sunlardir:

tbadetin seklinde:

!$&£<

Adi ge$en raporun serlevhasi

392KADlR MlSlROfiLU

393

SAKIKUMOCAHlDLBR

Mabedlerimiz temiz,muntazam, kabil-i ziyaret ve kabil-i

iskan bir hale getirilmolidir. Mabedlerde siralar, elbiselik-

ler tesis edilmeli ve temiz ayakkabilarla mabetlere girilmesi

tercih edilmelidir. Bu, din£ lslahatm ibadete aid olan sihhi

sartidir.

Ibadet dilinde:

Ibadet lisani Tiirkce olmahdir. Ayetlerin, dualann, hut-

belerin Tiirkce sekilleri kabul ve istimal edilmelidir. Bunlar,

yalmz hafizamn sermayesi olarak degil, mektup ve muhar-

rer olarak dahi istimal edilmelidir ve mabedlerde bu esasta

teskilat yapmahdir.

Ibadet sifatmda:

Ibadetlerin son derece bedii.miiheyyic bir sekilde yapil-

masi temin edilmelidir. Bunun icin usul dairesinde teganni-

ye miisaid muezzinler, imamlar yetistirmek lazimdir. Aynca

mabetlere musiki aletlerin kabulii dahi lazim gelir. Mabed-

lerde ilahi mahiyetinde asri ve (enstriimantal) musikiye

kat'i ihtiyap vardir.

Ibadetin fikriyatinda.

Hutbelerin matbu sekilleri kafi degildir.Hitabet kiraat-

ten ayn bir seydir. Hutbelerde miihim olan mahiyet dogru-

dan dogruya ilmi, yahud iktisadi fikirler degil, dogrudan

dogruya dini olan kiymetler ve muakaledir.

Bunu verebilecek olan insanlar, hitabete muktedir dinj

filozoHaridir. Bu mertebede hatiplerimiz Ilahiyat Fakultesij

vasitasiyle kafi miktarda yetisinceye kadar harifte mevcud

olan din mutefekkirlerinden ve din filozoflarindan istifade

etmek lazimdir. Bunlar haricinde yapilacak hizmet, din ede

biyatimn ve din felsefesinin tesisidir.

Bu maksadi eski sekli ile ne dogrudan dogruya ilm-

kelam, no dogrudan dogruya tasavvuf temin edemez. Asi

miihim olan sey ne Kur'an-i Kerim'in Tflrkpesi ne de buTurkcenin tasnif ve tensik edilmis seklidir. Miihim olan seyKur'an'in ve tslam Dini'nin beser£ ve mutlak mahiyetini gos-teren felsefi bir ruyettir. ^imdiye kadar bu yapilmamistir.Kur'an-i Kerim bu gozle goriiliip kuvvetli bir zeka ile anla-sibnadikpa akh mahz ve mantiki miicerret ile anlasilamaz.

Biitiin lslahatin tahakkuku ipin ilmi bir merkez tarafin-dan viicude getirilecek olan tatbikat projesinin ihzari lazimgelir. Bu ilim merkezi Ilahiyat Fakiiltesidir.

Tiirk inkilabi bu Fakiilteyi viicude getirmekle bu ihtiya-ci tesbit etmis oluyor. Fakultemiz, iic senelik ilmi tedris tec-riibeleri neticesinde Turk Cemiyeti icin hayirh veserefli ola-cagma kani bulundugu bu lslahat kanaatine vasil olmustur.

Ezciimle ayinlerin sihhilesmesi, turkcelesmesi, be-diilesmesi, felsefilesmesi hususundaki tekliflerin cihet-i tat-

bikiyesini ve ameliyesini tafsil edecegiz.

Bu surette yeni Tiirkiye, din sahasinda yalniz yeni birvicdan intihabimn degil, biitiin esir ve geri olan tslam kavim-lerinin hiirriyet ve terakkisinin de bir miirsidi olabilecektir.

tmzalar ,'

Prof. Kopriiliizade Fuad,Prof, tsmail Hakki (Baltacioglu)

Prof, izmirli Ismail HakkiProf. Halil Halid

Prof. Halil NimetullahProf. Mehmet Ali AyniProf. §erafeddin (Yaltkaya)

Prof. Arapkirli Hiiseyin AvniProf. Hilmi OmerProf.YusufZiya

(Babanzade Nairn Bey'le Ferid Kam imzadan istinkaf et-

mis ve hey'eti terketmislerdir).

J

394SARTKUMOCAIIlDLRR

Lozan sonrast idaresinin islamiyet'c bakismin en aldatmaz delili

olan bu vcsikaya bir kclime dahi ilavc elmeye ltizum gormiiyoruz.

"Tevhid-i Tedrisat Kanunu" ile medrcselerin kaldinlmasim ve

bunu Uikibcn dc dint bir atmosfcrin dcvfimina medar olacak her§eyin

dcgisUrilmcsinc aid tcfcrruauan kat'annazar inkilabin ruhi vc fikri isti-

kamctinc dair birka? soz soylcmck surcliylc bu bahsi kapamak istiyo-

ruz: Zira inkilabin kronolojik muhtcvasi bilincn bir seydir.

TUrk inkilabi scrbcsl dii$unccyc vc tcnkidc imkan vcrmedigi i?in

bugiine kadar saglam bir tcnkidi yapilabilmis, degildir. Ilk defa bu

mcvzu iizcrindc cgilcn mcrhum Peyami Safa'nin "Tiirk inkilabina

Bakisjar" isimli cscri dc maalcscf 90k cksik ve yanlisjiklarla birlikte

nievzuata rii$vct olmak lizcre iiavc edildigi daha ilk baki§ta farkedilen

bir hayli miiicnakiz bcyan ihtiva ctmcktcdir. ^unku aradan yanm asra

yakin bir zaman gccmi§ olmasina ragmen, bugun bile gcrek M. Ke>

mal Pa§a vc gcrcksc inkilaplar tizcrindeki taassup devam etmcktedir.

Bir kcrc M. Kemal Paga'yl, her turlQ tenkid ve tarizden koru

mak icin 25.7.1951 tarih vc 5816 numarah hususi bir kanun cikanl

mi§tir. Bu da yctmiyormus. gibi 1961 Anayasasina, inkilaplarla alakali

kanunlann Anayasaya mugaycrcti iddia olunamaz diyc bir madde

ilavc edilmi§Ur. Gcrccktcn mezkflr kanunun 153. maddesi inkilaplark

alakali kanunlan siralamak surctiyle bunlann Anayasayi

mugaycrelinin iddia cdilcmiycccgini bildirmcktcdir. Bu beyan kanur

vazn tarafindan, bu kanunlann anayasaya mugayir oldugunu tescil de

mcklir. Bttylcsinc pc^in bir tedbir bundan ba§ka bir mana ta§imaz.

Halbuki orada zikrolunan kanunlardan bazilanm yeni kanunlai

degil, hayaun .kendisi ilga eimi§tir. Buna misal vermek gerekirse

mczkur maddenin ycdinci fikrasini teskil eden:

"26 T e§r i n i s a n i 1934 t a r i h 1 i ve 2590say 1I1 Efendi, Bey, Pasa gibi lakab ve

unvanlarin kaldinldigina dair kanun "uzik

. redpbiririz. Nc dcrsiniz, bu kanun kabul edildigi zaman basvekil olan

Ismet inonii'ye bugun soziimona mer'iyette bulunan bu kanu

kad1rmisiro6lu395

muvacehesinde "Pa§a" demck sue mudur? Fakat her halde, kendisine

tsmet Paga ycrinc "ismet General" dense, isminin bir yanmi frenk-

le§mi§ olacagi i?in daha memnun kalacagi muhakkaktir.

Tiirk Kanunu Mcdcnisi Esbab-i Mucibesinde, Tiirk Milleti'nin

mutckid bulundugu Islamiyet'c afikca hakaret edildigi gibi bugiine ka-

dar bircok resmi vc hususi bcyanlar da bu istikamette, Islami rencide

edegclmi§tir. Hatta, daha dun, Allaha ve Peygambere kufredenler hak-

kinda cczalar derpi§ c<lcn bir kanunla, Allah ve Peygamber'e inanip

muhabbctlc bagh bulunanlann vicdanlanni dinsizlerin taarruzundan

korumak istikamctindc ortaya atilmi§ olan temenniler -esefle belirt-

mck gcrckir ki- Tiirk Parlamcntosunda makes bulamami§tir. Buna rag-

men M. Kemal Pa§a'nin da bir giin her fani gib imullaka afaki olarak

tahlil cdilecck olan ^ahsiyetini kanunla zirhlandirmaktan iclinap etme-

yen Parlamento, Miisltiman halkin inan?lanni korumak hususunda her

nedense kiskanc davranmi§nr.

Cumhuriyct tarihinin objektif bir tahlili yapilmadikca bugun ve

hatta yarini anlamaya ve hatasiz bir surcttc istikametlendirmeye imkan

yoktur. Fakat resmi otorite bugiine kadar boyle bir tahlile imkan ver-

meyecek bir g5riinii§ arzctmi§tir. Ancak bundan boyle aym sakum

yolda devam edemeyecektir.

Biitiin kaanuni cngcllcrc ragmen yakin bir gelecekte M.Kemal

ve inkilaplann hakiki bir tahlilini "Miisliiman Tiirk Gencligi"ne yine

in§aalah biz arz edecegiz.'Truva'nin Yeni Ati" adiyla bu kangrene

ne§teri vuracak olan escrimiz - timid ve tcmenni ederiz ki - 90k gecik-

meyeccktir.

§imdi Mehmed Kaplan'in bahsi ge?en "Nesillerin Ruhu" 266

266 - Mehmed Kaplan'in eski makalelerini ihtiva eden bu eserde-

ki bir cok fikir ne yazik ki, O'nun daha sonra ne§redilen "Buyiik Turkiye

Ruyasi" isimli yeni eserinde tamamen nakzedilmi§tir. Eskiyi de az 50k

takdir etmekle beramer "Tanzimat" tan itibaren bizi "biz" olmaktan 9ika-

an inkilab hamielerinin amillerini goklere 9tkaran bu yeni ve §a§itici

eseriyle Kaplan -her ne tesirle ise- butun bu eski soyledikleririi geri al-

mi§ gibidir.

396

SARIKUMOCAHlDLBR KADlRMISIROftLU397

adll cscrindcn ahnmis, §u satirlarla sizi basba§a birakarak bu esere ni-

hayel vcriyoruz:

"...Olmck Uzere olan bir adama bakarak, bu adam biitiin hayatm-

,ca bOylc hasta ve bitkindi dcmck nc kadar yanhs. ise, imparatorlugun

gttkme anini gttrerek, i§tc sizin mazi dediginiz budur, demek de o ka-

dar yanlis. olur. Her millet gibi bizim mazimizin dc iyi ve kotii taraflan

vardir. Her millet gibi, bizim dc asirlarca ya§anmi§ hayatimizm bir

manSsi vc degeri olmak icap eder. ana has tariht sardar, Cumhuriyet

ncslinin bu basit hakikati gOrmcsinc mani oluyordu.

Dilz vc ciplak sahada yeni bir yapi kurulmak isteniyordu."Issiz

bozkirlar ortasmda kiiciik bir Amerikan §ehri gibi yiikselen An-kara" bu zihniycti 90k giizel tcmsil eder. Ankara, sun'i bir sehirdir.

Dcgil harap koy vc kOyliilerdcn ibarct Anadolu ile, kendi dar tabit mu-hiti ile bile miinascbeti yoktur. Bu §ehir, tarihi, cografi ve igtimai §art-

larin dismda, bir tasvvurun sembolii gibidir. Bunda kahramanca bir

sey oldugu inkar olunamaz. Tarihe, cografyaya ve ictimat §ardara me-ydan okumak, onlarin empoze cttigi zaruretler dismda bir alem kurma-

ga gahsrnak, esine ancak masallarda rasUanan bir tahayytil ve iradenin

ifadesidir. Bu zaman zarfinda Tiirkiye'de yapilan harekcder.derinlik

ve genisjik baknnindan olgiiliirsc, hayal edilen ve istenilenin yanmdacok dar ve sig kahr.

Biitiin harcketleri, maziye kar§i toptan bir reaksiyon olan Cumhu-riyet nesli'nin ya§ama, dii§unme ve duyma tarzlannda derin tezadlar

bulunur. Ilk Cumhuriyet ncsli, "istibdat ve Me§rutiyet" devrinde ye-

ti§mi§ insanlardan miirekkepti. Maziye aid kiymeder, onlann sahsiyet-

lcrinin tcmelini tcskilediyordu. §imdi onlar inkilap yapmak i?in bu ki-

ymedcri inkar clmck vc yikmak mecburiyetinde idilcr. Bu ancak zorla

olabilirdi. Fakat zorlamanin da bir hududu vardi. Bu hududa gelince,

ahnan yeni istikamcttcn doniilmek istenilmezsc kendi kendini mahvet-

mek vcya aldatmaklan baska gare yoktur.

tgtima? hayatta vc bizzat inkdapci neslin biinyesinde yasaiyan

maziye aid kiymetlcrse, kurulmak istenilcn yeni hayata aid kiymeder,

zorlama ncticesi, gizli veya acik bir gatisma vUcuda getirdi. Bu cati?-

manm neticelcrini siyasct vc kUlttir sahasinda sivrilmis. §ahsiyederimi-

zin en kiiciik harcketlerindc dahi gOrebilirsiniz. Atatiirk alaturka mu-sikiyi sever, fakat alafranga musikiyi yerle§tirmek icin kendini, radyove mcktepleri zorlar. Ataturk, Osmanh tarihini 90k iyi bilir, eski

kahramanlanmizdan bir goguna hayrandir; fakat saraya kar§i nefreti

dolayisiyle ve yakin tarihin milled geriye gckeceginden korkarak, Sii-

merler devrine aid 90k eski bir mAzi hayali yaratir. Eski harflerle do-kuz asirlik bir Turk edebiyati vardir; fakat bunlann hepsi maziyeaid kiymetleri ihtiva ettigi igin, harf inkiiabi ile araya kalm bir

perde gekilir. Bosnian milli kiitiiphdne terciime eserlerle dolduru-lur. Daha ileriye gidilir: Asirlarm mahsulii olan Tiirkge begenil-

mez, yepyeni bir dil viicuda getirilmek istenilir. Maziye kar§i bukadar giddetli ve bu kadar cesaretli bir te§ebbiise bagka yerlerde

rastlanmaz.

Milli hayatinuz igin 90k muhim olan bu merhale, bu zamanhakkinda serbest surette du§unmenin zamani gelmi§tir. Birkagyddanberi, 1918'den onceki kiymet hiikiimlerinden yavas. yavas.

aynldigimizi kimse inkar edemez. Eger tuttugumuz yeni is-

tikamette esasli adimlar atmak istiyorsak, §imdiye kadar yapilan-

Ian tarafsiz ve dikkatli bir gozle tetkik etmemiz lazimdir. Nesil-

Her arasinda mevcud oldugunu sdyledigimiz reaksiyon prensibi,

zaruri olarak bizi gun gegtik^e onceki nesillere kar§i bir tavir al-

maga zorlayacaktir. itiraf edilsin, edilmesin bu hareket §imdidenba§lami§tir.

Tenkitsiz devirler yasadik. Bunu tenkid devrinin takip etmesi

gayet tabiidir. Unutmayahm ki, daima bir ideal olarak one surdii-

giimuz Bati medeniyeti, tenkid sayesinde geli§mi§tir. Descartes

"En bediht olan seylerden dahi, prensip itibariyle §uphe etmek ve

onlan dikkatle yoklamak lazimdir" der.

398

SARIKUMOCAHlDLER KADlRMISlROGLU 399

Icinde ya§adigimiz dcvrin tczatlarmi belirtmek maksadi ile, bii-

yiik Fransiz tarihgisi, millcfckkiri Andre Siegrifd'in Garp medeniyc-

tin esaslanna dair ortaya koydugu cok vazih dil§iincclcri OI9U olarak

clc alacagim.

Andre Siegfrid, Garp mcdcniyetini iic tcmcl uzerine istinat etti-

riyor: 1- Eski Yunan'dan intikal cdcn akil (scrbcsl tcnkid), 2- Hnstiy-

anhk'tan gclen insan §ahsma hiirmet duygusu (Roma bunu hu-

kukilc§tiriyor; Fransiz ihtilali siyasi umdclcr halinc getiriyor), 3-

Onsckizinci vc Ondokuzuncu asirda geliscn biiyiik sanayi.

Bu prcnsiplcrc dayanarak yirrni bcs, scnelik garphlasma hareketi-

mizc bakarsak, Cumhuriyci ncsillcrinin Garbi, asla garphlann anladigi

sekildc anlamadiklarmi goriiriiz.

Fransiz mtltcfckkirinin Garb'm tcmcl lcrinden bin saydigi akil, ki;

scrbcst tcnkidi icap cttirir vc ancak scrbcst tcnkid sayesindc yasar, budcvirdc hie dc ytiksck bir deger olarak taninmamis. vc scvilmemi§tir.

Bilakis aklm Inkis&fina engel olan kuvvetli bir sansiir bu devri ka-

rakterize eder. Itiraf ctmck lazimdir ki, Mesrutiyet devri, bu bakim-

dan Cumhuriyct devrine nazaran cok ileridir. Serbest tcnkid olmayan

ycrdc aklin hakim oldugunu kirn iddia cdcbilir? Her §eyi yoklayan

Sokrat'i ortadan kaklinn, eski Yunan medeniyetinden degerli olarak

nc kahr? Dikkat edilirsc, Cumhuriyet devrinde gercekten miitefek-

kir adini alacak hie bir buyuk §ahsiyet yeti§memi§tir.

Andre Siegfrid'in Hristiyanliktan gcldigini sOyledigi insan §ahsi-

yetinc hiirmet duygusu, eskiden halis Islamiyeti'n hakim oldugu cag-

larda, bizim ccmiyetimizde dc vardi. Islamiyet'e gOre insan §ahsiyeti-

ne hiirmet duygusunun ne oldugunu ogrenmek isteyenler, YunusEmre'nin §iirlerini okusunlar. Orada Tann'nin bir parcasi olarak gorii-

len insanm ulviyetini bulacaklardir. Fakat, Iran ve Bizans'tan gelen is-

tibdat an'anesi, islamiyelin cevherinde olan bu asil i§igi karatmis. ve

bu nur sadece gercekten dindar olan kalplerde kalmi§tir.

Cumhuriyct devrinde, dini duygular, yine tarihi zaruretler

dolayisiyle ihmal edildigi ve bilhassa Garb'i taklid ederken bu fik-re deger verilmedigi icin, insan sahsina hiirmet duygusu, cok zaa-fa ugramis, ictimai hayatimizda otoriteler hakiki sahsiyetler ol-maktan ziyade, hie bir sahsiyeti olmayan kole ve dalkavuklarbulmaktan hoslannuslardir. Bu devirde, korkunc bir "aydinlarihanett-ne rastlanz. Kalbini ve kafasin. yitiren,etten robotlar etra-n sarar.

Garb medeniyctinin tcmcllcrindcn ilcilnciisti olan biiyiik sanayimeselesi uzcrindc fazla durmaga liizum gormiiyoruz. Zira henuz yolla-nm yaptirmamis, iptidai ziraat tckniginden kurtulmarms bir milletinboyle bir davaya kalkmasi giiliinc olur.

Biitun bu tezatlann en fecii siiphesiz, yaptiklanmizi serbestbir §ek.lde tenkid etmekten korkarak kendi kendimizi aldatmay-a cali§mami/.dir. Garph asla bunu yapmaz. Zira bu bir milledhayal kinkl.gma dogru gotiiren en k.sa yoldur. Serbest tenkidolrmyan bir memlekette i§lerin iyi gittiginden yiizde viiz siipheedebihrsiniz." 2°'

mi1 ,

11,. ,„

267 - Mehmed KAPLAN: Nesillerin Ruhu - Istanbul 1967. sh. 15ve devami

• clutuO