Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...

DE CIVITATE DEI L. III. C. 31. L. IV. C. 1. 145

oppletam esse Siciliam, ut Catinensis urbis lecla obrutaet pressa dinieret; qua calamitate permoti misericord i tereiusdem anni tribnliim ei relaxavere Romani. Lucustarumetiam in Africa nuiUiludineiii prodigii similem fuisse, cumiam esset populi Romani provincia, lilteris mandaverunt; δconsumptis enim fruclibiis foliisque lignorum ingenli atqueinaestimabili inibe in m re dicunt esse deiectam; quamortua redditaque litoribus atque hinc aere corruptotantam or tarn pestilent iam, nt in solo regrio Masinissaeoc ngenta hominum milia perisse referantur et niulto 10amplius in terris litoribus proximis. Tunc Uticne ex tri-ginla milibus iuniorum, quae ibi erant, decem milia re-mansisse confirmant. Talis itaquc vanitas, qualem ferimuscique respondere compellimur, quid horum non Christi-anae religioni tribueret, si temporibus Chrislianis viderct? 15Et tarnen das suis ista non tribmmt, quorum cultnmideo requirunt, ne ista vel mitiora patiantur, cum eamaiora pertulerint a quibus antea colebantur.

L I B E R I V . 90

CAPUT I.De his, quae primo volumine disputata stint.

De civitate Dei dicere exorsus prius respondendnmputayi eius inimicis, qui terrena gaudia consectantes re- 26busque fugacibus inbiantes, quidquid in eis triste miseri-cordia potius admonentis Dei quam punientis severitatepatinntur, religioni increpitant Cbristianae, quae u na estsaluhris et vera religio. Et quoniam, cum sit in eis etiamvulgus indoctum, velut doctorum auctoritate in odium 30nostrum gravius inritantur, existimantibus inperilis ea,

8 oppreesa Baqv 8 luc. ΧΑι€ΆΚΓά loc. A'B abepqv12 milia L A CA B ; om. rell. τ 16 uiderent A K F ", β 28 inputant A

Brought to you by | Brown University Rockefeller LibraryAuthenticated | 128.148.252.35

Download Date | 6/18/14 8:56 PM

146 s. AUGUSTINI

quae suis tcmporibiis insolite accideritil, per aliä retrolempora acciderc non solere, corumque 'opinionem etiamhis, qui earn falsam esse noverunt, ut advcrsus nos iustamurmura habere videanlur, suae scientiac dissimulationo

6 firmantibiis: de libris, quos auclorcs eoruni ad cognoscen-dam praeteritorum tcmporum bistoriam memoriae man-daverunt, longe aliter esse quam putant demonstrandumfuit et simul docendum deos falsos, quos vel palam cole-haut vel occult« adhuc colmit, cos esse irimuudissimos

10 spiritus et malignissimos ac fallacissimos daemones, usqueadeo, ut aut veris aut fictis etiam, suis tarnen crtniinibusdelcctentur, quae sibi celehrari per sua festa voluerunt,at a perpetrandis damnabilibus faclis humana revocarinou possit infirmitas, du m ad haec imitanda velut divina

15 praebetur auctoritas. Haec non ex nostra conieclura pro-bavimus, sed par l im ex recenli mcmoria, quia et ipsi vi-dimus talia ac talibus numinibus oxhibcri, partim ex lit·teris eorum, qui non tamquam in contumeliani, sed tam-quam in honorem deorum suorum ista conscripta posteris

20 reliquerunt, ita ut vir doctissimus apud eos Varro et gra·vissimae auctoritatis, cum rerum humaiiarum alque divi-narum dispertitos faceret libros, alios humanis, alios divl·nis pro sua cuiusque rei dignitate distribuens non salternin rebus humanis, sed in rebus divinis ludos scaenicos

26 poneret, cum utique, si taulummodo boni et honestihomines in civitate cssent, nee in rebus humanis ludiscaenici esse debuissent. Quod profecto non auctoritatesua fecit, sed quoniam eos Romae natus et educatus indivinis rebus invenit. Et quoniam in fine primi libri,

80 quae deinceps dicenda essent, breviter posuimus et exhis quaedam in duobus consequenübus diximus, expecta-tion» legentium quae rest an t reddenda cognoscimus.

l acciderint I/-lCKFBabdep acciderent A acciderunt qv3 h'ueed. Arg. iis v adversum bßqv; cf. 135,14 iuetum mur-mur 8 uel quos C 20 relinquerunt LA1 (passim)



DE CIVJTATE DB1 L. IV. C. 8 147

CAPUT II.De his, quae libro secundo et tertio continenlur.

Promiseramus ergo quacdam nos esse dicturos ad-versus eos, qui Romanac rei publicac clades in religionemuostram rcferunt, et commemoraturos quaecumque et 6qiiantacumqne occurrere potuissent vel satis esse videren-tur mala, quae ilia civitas perlulit vel ad eius Imperiumprovinciae perlinentes, unlequam eorum sacrißcia prohibitaluissenl; quae omnia procul dubio uobis tribuerent, siiam vel illis clareret nostra religio vel ita eos a sacris 10sacrilegis prohiberet. Ilaec in secundo et tertio libro sa-tis, quantum existimo, absolvimus, in secundo agentes demalis morum, quae mala vel sola vel maxima depulandasunt, in tcrtio autem de his malis, quae stulti sola per*peti exhorrent, corporis videlicet externarumque renim, 16quae plerumque patiuntur et boni; ilia vero mala non dicopatienter, sed libenter habent, quibus ipsi fiunt mali. Etquam pauca dixi de sola ipsa civitatc atque eius imoerio!nee inde omnia usque ad Caesarem Augustum. Quid, sicommemorare voluissem et exaggerare ilia mala, quae non 20sibi invicem homines faciunl, sicut sunt vastationcs e?er-siones<|ue beildntum, sed ex ipsius mundi elementis terre-nis accidunt rebus (quae uno loco Apuleius breviter strin-git in eo libello quem de mundo scripsit, terrena omniadicens muialiones, conversiones et inleritus habere; nam- i5que inmodicis tremoribus terrarum, ut verbis eins utar,dissiluissc humum et interceptas urbes cum populis dtcit;abruptis etiam imbribus prolutas Iotas esse regiones; illaeetiam, quae prius fuerant conlioentes, hospitibus atque

24 C. 34; ed. Thomas p. 170, 2 sqq.

11 sacrilegiis LA1 14 malis mss\ om.v 18 de iUa eolaciu. 19 quid LjlCKA'F'^Bßa'bdepqv quod A'F'a* ed.Arg.Do.*** (cf.291, 32sqq.; 341,30sqq.) Insequentium verborum(listinctionem, mutavit Domb. 82 bellantium CbepqBv 88 in·etringit A peretr. b1 aetr. q 84 libro qv 29 fuerint Apul.



148 s. AUGUSTINI

advenis tluctibus itisulatas aliasque desidia maris pedeslriaccessu pervias factas; ventis ac>procellis eversas essecivilates; incendia de nubibus emicasse, quibus Orteiitisregiones conflagratae perierunt, et in Occidentis plagis

5 scalurrigines quasdam ac proluviones easdetn strages de-disse; sie ex Aetiiae verlicibus quondam effusis crateribusdivino incendio per dcclivia lorrcnlis vice flammarum flu-mina cucurrissc), — si haec atque huius modi, quaehabet historia, unde possem, colligere voluissem, quando

10 finissem? quae illis temporibus evenerunt, aulequam Christinomen ulla istorum vana et verae saluti peruiciosa con-primeret. Promiseram etiam me demonstraturum, quoscorum mores el quam ob cansam Deus verus ad augen-dum Imperium adiuvarc digtiatus est, in cuius poteslale

16 sunt regna omnia, quamque nihil eos adiuverint hi, quosdeos putant, et potius quantum decipiendo et fallendenocuerint: unde nunc mibi video esse dicendum, et magisde incrementis imperil Romani. Nam de noxia fallaciadacinoniini, quos velut deos colebant, quantum malorum

20 inrexerit moribus corum, in secuudo maxime libro nonpauca iam dicta sunt. Per omnes autem absolutes treslibros, ubi oportunum visum est, commendavimus, etiamin ipsis bellicis malis quantum solaciorum Deus perChristi nomen, cui tantum honoris barbari detulerunt

26 praeter bellorum morem, bonis malisque contulerit, quomodo gut facit solem situm oriri super bonos et maloset pluit super iustos ei iniuslos.

CAPUT III.An latitudo imperii, quae non nisi bellis adquiritur, in

30 bonis sive sapientium habenda sit sive felicium.Iam itaque videamns, qu le sit quod tantam lalilu-

dinem ac diuturnitatem imperii Romani illis diis audent12 Cf. p. 62,11 27 Mt. 5,45

5 scaturig. ~a 'deqv eexom. B crateribus or». B1 11 ullai^lC'KF^Bab'epq nullaC^Ab'd illa v 17 uid. mihi L1 A22 oport. (7A K Γ ι de B 20 altitude C 81 altitudinem L1



DB CIVITATE DEI L. IV. C. 3. 149

Iribuere, quos eliam per lurpium ludornm obseqnia el perturpium liominum ministcria se lioneste colnisse conten-dunt. Quamqnam vellem prins paululum inquirere, quaesit ratio; quae prudentia, ctun liominum felicilalem nonpossis ostenderc, semper in bellicis cladibus et in san- 6guine civili vel hostili, tarnen humano cum tenebroso limoreet crnenta cnpiditate vcrsanlium, ut vitrea laetitia com-paretur fragililer splendida, ctii tiniealur horribilius nerepente frangalur, de imperil latitudine ac magnitudinevelle gl riari. Hoc ut facilius diiudicetur, non vanescamus 10inani ventositate iactati atque obtundamus intenliouis aciemaltisonis vocabulis rerum, cum audimus populos rcgnaprovincias; sed duos consliluamus homines (nam singulusquisqne homo, ut in sermone tina littera, ita quasi ele-mentum est civitatis et regni, quantalibet terrarum occu- 16patione latissimi), ([iioruin duoruin liominum unum pau-perein vel potius mediocrem, alium praedivitem cogitemus;sed divilem timoribus anxiunT, maeroribus tabescentem,cupiditate flagrantem, numquam seen rum, semper inquie-lum, perpetuis inimieitianun contentionibus anhelantem, 20augentem sane his miseriis patrimonium suum in inmen-sum modum atque illis angmentis curas quoqne amarissi-mas aggerantem; mediocrem vero ilium re familiari parvaatque succincta sibi snflkienlem, carissimum suis, cumcognatis vicinis amicis dulcissima pace gandentem, pietate 26religiosum, benignum mcnte, sanum corpore, vita parcum,moribus cast um, conscientia securum. Nescio utmm quis-quam ita desipiat, nt audeat dubitare quem praeferat. Utergo in his duobus hominibus, ita in duabus familiis, itain duobus populis, ita in duobus regnis regula sequitur 30aequitalis, qua vigilauter adlubita si nostra intentio corri-gatur, facillime videbimus ubi habitet vanitas et ubi feli-citas. Quapropter si verus Deus colatur eique sacrisveracibus et bonis moribus serviatur, utile est ut boni

* uellem prius LA pr. u. CAB rell. ed. Arg. v β tre-more A 88 uerus deua Ζ,ΛΒν (cf.95,8) d: u. CA rell. ed. Arg.



150 8. AUGUSTINI

loiige laleque diu reguent; neque hoc tarn ipsis quamillis utile est, quibus regnant. Nam quantum ad ipsospertinet, pietas et probilas eoruui, quae magna Dei donasunt, sufficit eis ad veram felicitatem, qua et ista vita

6 bene agatur et postea percipiatur aeterna. In hac ergoterra regnum bonorum 11011 tarn iliis praestatur quamrebus humanis·, maloruiu vero regnum magis regnanlibusnocet, qui suos animos vastant sceleruni maiore licenlia;bis au lern, qui eis servicndu subduntur, non nocet nisi

10 propria iniquitas. Nam iustis quidquid malorum ab im-quis domiriis inrogatur, non est pocna crirninis, sed vir-tutis examen. Proinde bonus etiamsi serviat, ber est;malus autem etiamsi regnet, servus esl, nee unius honri-nis, sed, quod est gravius, tot domiuorum, quol vitiorum.

15 De quibus vitiis cum ageret scriptura divina: A quo enimquis, inquil, devictus esf, hitic et servus addicivs est.

CAP T IV.Ouarn simttia sint latrocinm regna absque imtitia.

Remote itaque iustitia quid sunt regna nisi magna20 latrocinia? quia et latrocinia quid sunt nisi parva regna?

Manus et ipsa hominum est, tmperio principis regitur,pacto societatis aslringitur, placiti lege praeda dividitur.Hoc malum si in tantum perditorum hominum accessibuscrescit, ut et loca teneat scdes constituat, civitates occupet

6 populos subiuget, evidentius regni nomen adsumit, quodei iam in manifesto confert non dempta cupiditas, sedaddita inpunitas. Eleganter enim el veraciter Alexandrailli Magno quidam comprebensus pirata respondit. Namcum idem rex hominem iiiterrogaret, quid, el videretur,

ΐβ 2. Petr. 2,198 dona dei Αν 10 propr. in. LA in. propi. CAB rett.v

18 nee un. hom. (LA?) A ~ s B v nee un. nee hom. CKFi1^«20 et latr. mss et ipsa latr. v 81 est om. a Imperium Creg.] agitur 1 2β demta (dempta) mss (cf. 157,12; 186,27)adempta τ 29 interrogaret LA? interrogaeset CAB r eil» v



DB CIVITATE DEI L. IV. 0. 5. 151

ul inare haberet infeslum, ille libera contumacia: Quod tibi,inquit, ut orbem terrarum; sed quia <id> ego exiguo navi-gio facio, latro voror: quia tu magna classe, imperator.

CAPUT V.De fitffitivis giadiatoribus, quorum potentia similis fuerit 6

regiae diynitati.Proinde omillo quaerore quales Romulus eongregave-

i'il, quoniam multum eis consultiun est, ut ex ilia vitadato sibi cousortio civitatis poenas debitas cogitare desi-slerent, quaruni metus eos in maiora facinora propellebat, 10ut deinceps pacatiorcs esscnt rebus humanis. Hoc dico,quod ipsum Romnnum impcriinn iam magnum multis gen-tibus subiugatis ceterisquc lerribile acerbe sensu, gravitertimuit, uon parvo negotio devitandae ingentis cladis op-pressit, quando paucissimi gladiatores in Campania de ludo 15fugientes magnum exercitum compararunt, tres duceshabuerunt, Italiam lalissime et crudelissime vastavcrunt.Dicant; quis istos deus adinveril, ut x parvo et conlem-plibili latrocinio pervenirent ad regnuin tantis iain Roma-nis viribus arcibusque metucndum. An quia nou diu fue- Wrunt, ideo divinitus negabuiitur adiuti? Quasi vero ipsacuiusiibet hominis vita diuturna est. Isto ergo pacto ne-minem du adiuvant ud regiiandum, quoniam singuli quiquecito muriuntiir; nee bencficium deputandum est; quodexiguo tempore in nnoquoqne huinine ac per hoc singil- 26latim ulique in omnibus vice vaporis evanescit. Quidenim interest eorum, qui sub Koinulo deos coluerunt etolim sunt mortui, quod post eorum mortem Romanumtantum crevit Imperium, cum illi apud inferos causes suasagant? nimm bonas an malas, ad rem praesentem non 80pertinet. Hoc autem de omnibus intellegendum est, qui

2 Cic. de rep. 3,14, 24 16 sq. Sail. Hiat. III?. _ _ .

l hab. inf.] infestare C11 infeetare haberet C1 β ego L egoid

id Λ'ρ ego// A1 id ego CA.B rell. v ; id suspectum, cf, 61,27;90, IS; 95, 3; 129,16 β dignitati <7p q dignitatie ν



152 8· AUGUSTINI

per ipsum Imperium (quamvis decedentibus succedentibus-que mortalibus in longa spatia protendatur) paucis diebusvitae suae cursim raptimque transierunt, acluum suorumsarcinas baiulantes. Sin vero etiam ipsa brevissimi tem-

5 poris beneficia deorum adiutorio tribuenda sunt, nonparum adiuti sunt illi gladiatores: servilis condicionisvincla ruperunt, fugenint, evaserunt, exercilum magnumet fortissimum collegerunt, oboedientes regum suorumconsiüis et iussis multum Romanae celsitudini metuendi

10 et aliquot Romanis imperatoribus insuperabiles multa ce-perunt, potiti sunt victoriis plurimis, usi volnptalibus qui-bus voluerunt, quod suggessit libido fecerunt, postremodonee vincerentur, quod difficillime factuin est, sublimesregnantesque vixerunt. Sed ad maiora veniamus

16 CAPUT VI.De cupiditate Nini regis, qui ut latius dominaretur pri-

mus intulit bella finitimis.lustirius, qui Graecam vel potius peregrinam Trogum

Pompeium scculus non Latine tantum, sicul ille, verum20 etiam breviter scripsit historiam, opus librorum suorum

sie incipit: „Principio rerum gentium nationumque im-perium penes reges erat, quos ad fastigium buius maiestatisnon ambitio popularis, sed spectata inter bonos moderatioprovehebat. Populi nullis legibus tenebantur, fines imperil

25 fueri magis quam proferre mos erat, inlra suaui cuiquepatriam regna finiebantur. Primus omnium Ninus rexAssyriorum veterem et quasi avitum genlibus morem novaimperil cupiditate mulavit. Hie primus intulit bella fini-timis et rüdes adhuc ad resistendiim populos ad terminos

30 usque Libyae perdomuit." Et pauio post: „Ninus, inquit,magnitudinem quaesitae dominationis continue possessione

gladiatores: seruilie Hoffm. sec. codd. L A C^Fb »p glad, quieeru. C* (quiinmarg.) AB rell. gladiatorea, qui serv. v 19 lateB* 24 ut edit, mss plerr. ed. Arg.; tenebantur, arbitria princi-pum pro legibue erant. Fines etc. q1 ed. princ. v 87 abitum

habitum



DE CIVITATE DEI L. IV. C. 6. 7. 153

firmavit. Domitis igitur proximis cum accessione viriumfortior ad alios transiret et proxima (jnaeque victoria in-strumentum sequentis esset, totius Orientis populos sube-gil." Qualibet autein fide rerum vel iste vel Trogus scri-pserit (nam quaedam illos fuisse mentitos aliae fideliores 6lilterae ostendunt), constat tarnen et inter alios scriptoresregnum Assyriorum a Nino rege fuisse longe lateque por-rectum. Tarn diu autem perseveravit, ut Romanum non-dum sit eius aetatis. Nam sicut scribunt, qui chronicamhistoriam persecuti sunt, mille ducentos et quadragiuta 10annos ab anno primo, quo Niiius reguare coepit, perman-sit hoc rcgnum, donec translerrelur ad Medos. Inferreautem bella finitimis et in cetera inde procedere ac po-pulos sibi non moleslos sola regni cupiditate conterere etsubdere, quid aliud quam grande latrocinium nominan- 16dum est?

CAPUT VII.An regna terrena inter profectm suos atque defectvs

deorum iuventur vel deserantur auxilio.Si nullo deorum adiutorio lain magnum hoc regnum 80

et prolixum fuit, quare diis Rouianis tribuitur Romanumregnum locis amplum temporibusque diuturmim? Quae-cumque enim causa cst illa, eadem est etiam ista. Siautem et illud deorum adiutorio tribuenduin esse conleu-duut, quaero quorum. Non enim aliae gcntes, quas Ninus S6domuit et subegit, alios time colebant deos. Aut si pro·pries habuerunt Assyrii, quasi peritiores fabros imperilconstruendi atque servaridi, numquidnam mortui sunt,quando et ipsi Imperium perdiderunl; aut mercede nonsibi reddita vel alia maiore promissa ad Medos transire 90maluerunt, atque inde rursus ad Persas Cyro invitante etaliquid commodius pollicente? Quae gens non angustis

• Cf. Hieron. chron. p. 83 a, 9 sq. (Helm)2 et LC sup. lin. l» iuuentur Cp uel iuu. qv 84 et

sup. lin. Jj\ om. λ 2d cousticuendi e1



154 S. AUGUST!»!

Orientis finibus post Alcxandri Macedonia rogmim magnumlocis, sed brevissimum tcnipore in suo reg no adhuc usqueperdurat. Hoc si ila est, aut infidolos dii sunf, qui suosdeserunt et ad hostes transeunt (quod nee homo fecit

δ CamiHus, quando victor et expugnator adversissimae civi-tatis Romain, cui vicerat, sensit ingralam, quam tarnenpostea oblilus iniuriae, memor patriae a Gallis ile'rumliberavit), aut rion ita fortes sunt, ut deos esse fortesdecet, qui possunt humanis vel consiliis vel viribus vinci;

10 aut si. cum inter se belligerent, non dii ab hominibus,sed dii ab aliis diis forte vincuntur, qui sunt quarumqueproprii civitatum: habent ergo et ipsi inter se inimicitias,quas pro sua quisque part« suscipinnt. Non itaquc deossuos debuit colere civitas magis quam altos, a quibus

16 adumrentur sui. Poslremo quoquo modo se habeat deo-rum istc vel transitus vel fuga, vel migratio vel in pugnadefectio, nonduni illis tcinporibus atque in illis terrarumpartibus Christi nonicii fuerat praedicalum, quando iliaregna per ingcntes bellicas clades amissa atque translala

20 sunt. Nam si post mille ducentos et quod excurrit an-nos, quando regnum Assyriis ablatum est, — si iam ibi Christi-ana religio aliud regnum pracdicaret aclernum et deorumfalsorum cultus sacrilcgos inhibercf: quid aliud illius gen-tis vani homines dicerent, nisi, regnum, quod lam diu

26 conservatum est, nulla alia causa nisi suis religionibusdesertis et ilia recepta perire pottiisse? In qua voce va-nitatis, quae poterat esse, isti adtendant speculum suum,et similia conqueri, si ullus in eis pudor est, erubescent.Quamquam Romanum Imperium adflictum est potius quam

30 mutatum, quod et aliis ante Christi nomen temporibus eicontigil et ab ilia est adflictione recreatum, quod nee ististemporibus desperandum est. Quis euim de hac re novitToluntatem Dei?

18 utique € 16 imigratio C11 emigr. A*C*A.K"iBab de19 clad. bell. LA 20 si om. Λ ρ nam ////ost (quattuor litterisresciss.) L 81 si iam L A A p (cf. cum 339,5 ; 7; CE 341,6.1,22s%q.)iam C'FTB rell v



^'E CIV IT ATE PEl L. IV. C. 8. 155

CAPUT VIU.Quorum deorum praesidio pwtenl Romani imperium swim

auctum atque servatwn, cum smgulis vix singularumrerum iuifionent commitlendam esse crediderint.Deinde quaeramus, si placet, ex lanta deorum turba, 5

quam Romani colebant, quem potissimum vel quos deoscredant illud Imperium dilatasse alque servasse. Nequeenim in hoc tarn praeciaro opere et lantae plenissimo di-gnitatis audent aliquas paries deao Cluacinae tribuere autVolupiae, quae a voluptatc appellala est, aut Lubeiitinae, 10cuinomcn est a libidine, autVaticauo, quiinfantum vagitibuspraesidet, aut Cuninae, quae cuuas eorum adiniuistrat.Quando autem possunt uno loco libri Imius commemorariomnia nomina deorum et dearuui, quae ilJi grandibus vo-luminibus vix comprehendere poluerunt singulis rebus 10propria dispertienles officia nu minimi? Nee agronim mu-nus iini alicui deo coinmittendum arbitral! sunt, sed ruradeae Rusinae, iuga montium deo lugatino; collibus deaoiCollatinam, vallibus Valloniam praefecerunt. Nee saltempotuerunl imam Segeliam lalem invenire, cui seme! sege- 20tes commendarent, scd sala frumcnta, quaindiu sub terraessent, praepositam voluerunt habere deam Seiam; cumvero iam essent super terram et segctem facereut, deamSegeliam; frumentis vero colleclis alque reconditis, uttuto servarentur, deam Tutilinam praeposuerunt. Cui non 25sufficere videretur ilia Segetia, quamdiu seges ab iniliisherbidis \isquc ad aristas aridas perveniret? Non tarnensatis fuit hominibus deorum multitudinem amantibus, utanima misera daemoniorum turbae prostitueretur, uniusDei veri castum dedignata complexum Praefecerunt ergo 30Proserpinam frumentis germinantibus, geniculis nodisqueculmorum deum Nodutum, involumentis folliculorum deam

» cloac. ̂ »A 'Babpqv (cf.173,22) 10 lauent. LA~\ lud.<7lib. dep*q 11 uagitano B a U et] aut q ed. princ. v 85 re-seruar. C tullin. Cl tutelin. A tutulin. B tutilin. i tutilen. qa« nodot. CsKb*e nodat. FBaq nudut. d noditium p



156 s. AUGUSTINIVolutinam; cum folliculi patescunt, ut spica exeat, deamPatelanam, cum segetes novis aristis aequantur, quia vete-res aequare hoslire dixerunt, deam Hostilinam; florentibusfrumentis deam Floram, lactescentibus de um Laclurnum,

6 niaturesccntibus deam Maintain; cum runcantur, id est aterra auferuntur, deam Runcinam. Nee omnia commemoro,quia me pigct quod illos non pudel. Haoc autein paucissima ideo dixi, ut intellegeretur nullo modo eos dirercaudere ista numina Imperium constituisse anxisse con-

10 servasse Romanum, quae ita suis quaequc adhibebanlurofficiis, ut nihil Universum uni alicui crederetur. Quandoergo Segetia curaret Imperium, cui curam gerere simuiet segetibus et arboribus non licebat? Quando de armisCunina cogilaret, cuius praepositura parvulorum cunas

16 non perniittebaliir excedere? Quando Nodutus aditivaretin bello, qui nee ad folliculum spicae, sed tantum ad no-dum geniculi pertinebat? Unnm quisque domui suae po-nit ostiarium, et quia homo est, omnino sufßcit: tresdeos isti posuerunt, Forrulum foribus, Cardeam cardini,

20 Limeiitinum limini. Ita non poterat Forculus simul etcardinem limenque servare.

CAPUT IX.An imperil Romani amplitudo et diuturnitas lovi fuerit

adscribenda, guem summum dewn cultures ipsius16 opinantur.

Omissa igilui1 isla turba mtnutorum deornni vel all-quantum intermissa officium maiorum deorum debcmusinquirere, quo Roma tarn niagna facta est, ut tarn diu totgentibus impcraret. Nimirum ergo lovis hoc opus est.

so Ipsum eniin deorum omnium dcarumque regem volunt:

9 patelin. i1 a patelen. B*e 8 ho stire.. hoetilinam A (ho-etinam), B p v ostire.. ostilin. L A CKFi rell. K maturam B1

16 nodutus C (tu süp. Zin.), A. n v nodat. FB nodot. L AK rell.17 unue <7A IKia*b*e domui i^!Ä'K"iBab>epqv domi

CA1Fb td 18 ost.] historiarum B 19 isti deos B carneamcardineam i* 30 reg. esse vol. v



DB CmTATE DEI L. IV. 0. 9. 10. 157

hoc eius indicat sceplrum, hoc in alto colle Capitolinm.De isto deo quamvis a poeta dictum convenientissimepraedicanl:

lovis omnia plena.H ne Varro credit etiam ab liis coli, qui unura Deum so- 6him sine simulacro colunt, sed alio nomine iiuncuparlQuod si ita est, cur tarn male traclatus est Romae, sicutqnidem et in celeris gentibus, ul ei fieret simulacrum?Qnod ipsi etiam Varroni ita displicet, ut. cum tantaecivitalis perversa consuetudine premeretur, nequaquam 10tarnen dicere et scribere dubitaret, quod hi, qui populisinstituerunt simulacra, et nietum dempserunt et erroremaddiderunt.

CAPUT X.Quos opmt'ones secuti sint, qui diversos deos diversis 16

mvndi partibus praefecerunt.Cur illi etiam luno uxor adiungitur, quae dicatur

,,βοΓΟΓ et coniux"? Quia lovem, itiqniunt, in aethere ac-cipimiis, in acre Innonem, et haec dno elementa coniunctasunt, allerum superius, alterum inferius. Non est ergo 20ille, de quo dictum est „lovis omnia plena", si aliquampartem implct et luno. An uterque utrumque iinplet, etamho isti coniuges et in duobus istis elementis et insirigulis simul sunt? dir ergo aether datur lovi, aer lu-noni? Postremo ipsi duo satis essen t: quid est quod mare 95Neptuno tribuitur, terra Plutoni? El ne ipsi quoque sineconiugibus remanerent, additur Neptuno Salacia, PlutoniProserpina. Nam sicut inferiorem caeli partem, id estaerem, inquiunt, funo tenet, ita inreriorem maris Salaciaet terrae inferiorem Proserpina. Quaerunt quein ad mo- 30dum sarciant fabulas, nee inveniunt. Si enini haec ita

* Verg. Ecl. 3,60 18 Cf. Serr. in Aen. l, 46 sq.; p. 434,20l eius] enim q 12 et terrorem C 17 etiam illi AF

IS coniunx K1 2l si] aed A 25 ipei] superscripto si C



158 3- AUGUST1KI

esscnt, iria potius elementa mundi esse, non qualluor.eorum veteres proderenl, ut singula deorum coniugia di-viderentur singulis clemonlis. Nunc vero omni modo ad·firmaverutit aliud esse aetherem, aliud aerein. Aqua vero

6 sive superior sivc inferior utique aqua est; puta quiadissimilis: iiumquid in tanlum ut aqua non sit? Et in-ferior terra quid aliud potest esse quam terra quantalibetdiversitate dislincta? Deinde ecce iam lotus in his quat-tuor vel tribus elenienlis corporeus coniplctus est mun-

10 dus: Minerva ubi erit? quid tenebit? quid implebit? Si-mul enim cum his in Capitolio constitute est, cum istafilia nou sit amborum. Aut si aetheris partem superioremMinervain tenere dicunt el hac occasione fingere poetasquod de lovis capite nala sit: cur non ergo ipsa potiu«

15 deorum regina depulalur, quod sit love superior? Anquia indigiuim erat praeponere patri filiam? Cur non delove ipso erga Saturnum iustitia ista servnta est? Anquia victus est? Ergo pugnarunt? Absit, inquiuntj fabu-larum est ista garrulitas. Eccc fabulis non credatur el de

20 diis meliora scntianlur: cur ergo non data est patrilovis, etsi non sublimior, aequalis certe sedes honoris?Quia Sat u mus, inquiunt, temporis longitude est. Tempu«ergo colunt, qui Salurnum colunt, et rex deorum lup-piter insinuatur nalus ex tempore. Quid enim indignum

25 dicitur, cum iuppiter ct luno nati dicuntur ex tempore,si caeluin est ille ct ilia terra, cum facia sint utique caelum etterra? nam hoc quoquc in libris suis habent eorum doctiatque sapientes. Nequc dc figmentis poelicis, sed dephilosophorum libris a Vergilio dictum est:

80 Turn pater omnipoteus fecuudis imbribus aetherConiugis in gremium laetae descendit,

id est in gremium telluris aut terrae; quia et hie aliqua^differentias volunt esse atque in ipsa terra aliud Terr.im,

31 Georg. 2, 826 sq.8 in sing. L A; cf. Phil. Rundsch. a. 1900 p. 296 sqq. 28 ergo

i'p igitur ergo Λ igitur rett. ν 81 laet. grem. Cv gr. late d88 terra aliud terra LAC



DE C1VITATE DEI L. IV. C. 10. 159

a lind Tclhirem, aliud Tellumonem pulaiit, et hos oinnesdeos habent suis nomiriibus appellate«, suis officiis dis-linctos, suis aris sacrisquc vcneratos. Eundem terram ctiammatreih deum vocant, ut iam poetae loterabiliora con·finganl, si secundum istorum non poeticos, sed sacrorum &libros non sol u m luno, „soror et coniux", sed etiam ma-tcr est lovis. Eandem terrain Cererem, eandem etiamVestain voltint, cum tarnen saepius Vestani non nisi ignemesse perhibcant pertinentcm ad focos, sine quibus civitasesse non polest, et ideo illi virgines solere servire, quod 10sicut ex virgine, ita nihil ex igne nascatur. Quam totamvanitatem aboleri et extingui ulique ab illo oportuit, quiest nalus ex virgine. Quis enini ferat, quod, cuui tantumhonoris et quasi castitatis igni tribuerint, aliquando Vestaniuon erubescunt etiam Vonerem dicere, u t vanescat in an- 15ciilis eins honorata virginilas? Si enim Vesla Venus est,quo modo ei rite virgines u Veneris operibus abstiitendoserviernnt? An Veneres duae sunt, una virgo, altera inu-lier? An potius tres, una virginum, quau etiam Vesta est,alia coniugatarum, alia mcretricum? Cui etiam Phoenices 20doniini dabant de prostitution filiarum, antcquam easiungerent viris. Quac illarum est matrona Vulcani? Nonutique virgo, quoniam habet marilum. Absit autem utmeretrix, ne filio lunonis et cooperario Minervae facert·videamur iniuriam. Ergo haec ad coniugatas intellegitur 26pertinere: sed earn uohimus imitentur in eo quod fecitilia cum M rte. Kursus, inquiunt, ad fabulas redis. Quaeista iustitia est, nobis suscensere, quod talia dicimus dediis eoruni, rt sibi non suscensere, qui haec in theatrislibentissime spectant crimina deoruui suorum? Et (quod 30esset incredibile, nisi contestatissime probaretur) haec ipsatheatrica crimina deoruni in honorem instituta sunt eu-rundem deorum.

t suie off. dist., s. nom. appell. C 4 deorum FK'nBabep1 v β coniunx CBa'e 14 tribuerent C 17 ueneris Z/A'Apqueneriie J^CKFnBabde Venereia v 80 expectant AKF-ie81 contestant. A constant. LAlC*Kf 88 deor. euorum τ



160 8·

CAPUT XI.De muliis diis, quos doctiores paganowm unvm eundem·

que lovem esse defendant.Quodlibet igitur physicis rationibtis et disputationibus

5 adseranl: modo sit luppiter corporei huius rnundi animus,qui universatn istam molcm ex quattuor vel quot eis placetelementis constructam atque compactam implet et movet,modo indc suas partes sorori et fratribus cedat; modo sitaether, ut aerem lunonem subterfusam desuper amplecta-

10 tur, modo totum simul cum aerc sit ipse caelum, terrainyero tamquam coniugcm eandemque matrem (quia hocin divinis lurpe non est) fccundis imbribus et seminibusfetet; modo aulem (ne sit necesse per cuncta discurrere)dens unus, de quo multi a poeta nobilissimo dictum putant:

16 deurn namque ire per omnesTerrasque tractusque marie caelumque profundum;

ipse in aethere sit luppiter, ipse in aere Iiino, ipse inman Neptunus, in inferioribus etiam maris ipse Salacia,in terra Pluto, in terra inferiore Proserpina, in focis do-

ίο mesticis Vesta, in fabrorum fornace Viilcanus, in sideribussol et Inna et stellae, in divinantibus Apollo, in merceMercurius, in lano initiator, in Termino terminator, Sa-turnus in tempore, Mars et Bellona in bellis, Liber invineis, Ceres in frumentis, Diana in silvis, Minerva in in-

26 genus; ipse sit postremo etiam in ilia turba quasi plebe-iorum deorum; ipse praesit nomine Liberi virorum semini-bus et nomine Liberae feminarnm, ipse sit Diespater, quipartum perducat ad diem; ipse sit dea Mena, quam prae-fecerunt menstruis feminarnm, ipse Lucina, quae a par-

80 turientibusinvocetur; ipse opem feral nascentibus excipiendoΐβ Verg. Georg. 4, 221 eq.

2 doctiores C doctores pqv 4 quotl. L Hoffm. Quotquotbet a*v β quod Λ^ΑΡηΜβ 9 supterf. C eaperf. LA1

10 inferior! Be 27 dispater JD^lB1b£e dice pater Cc°rr-Kv diispater C1 V η b * d diespiter A ̂ mary. ft« ρ q diepit al 20 parientibus C



DB CIVITATB DEI L. IV. 0. 11. 161

eos sinu terrae et vocetur Opis, ipse in vagitu os aperiatet vocetur deus Vaticanus; ipse levet de terra et voceturdea Levana, ipse cunas tueatur et vocetur <^dea> Cunina;non sit alius, sed ipse in illis deabus, quae fata nascen-tibus canunt et vocantur Carmentes, praesit fortuitis voce- 6turque Fortuna; in diva Rumina mammam parvulo inmul-geat, quia rumam dixenmt veteres mammam,, in diva Potinapotionem ministret, in diva Educa escam praebeat; depavore infantum Paventia nuncupetur, de spe, quae venit,Venilia, de volnptate Volupia, de actu Agenoria; de sti- 10mulis, quibus ad nimium actum homo inpellitur, dea Sti-mula nominetur; Strenia dea sit strenuum faciendo, Nu-meria, quae numerare doceat, Camena, quae canere; ipsesft et deus Consus praebendo consilia et dea Sentia sen-tentias inspirando; ipse dea luventas, quae post praetex- 16tarn excipiat iuvenalis aetatis exordia, ipse sit et Fortunabarbala, quae adultos barba induat (quos honorare nolu-erunt, ut hoc qualecumque numen saltern masculum deumvel a barba Barbatum, sicut a nodis Nodutum, vel certenon Fortunain, sed quia barbas habet Fortunium nomi- ?0narent); ipse in lugatino deo coniuges iungat, et cum vir-gini uxori zona solvitur, ipse invocetur et dea Virginensisvocetur; ipse sit Mutunus vel Tutunus, qui est apud Grae-cosPriapus: si non pudet, haec oinnia quae dixi et quae-cumque non dixi (non enim omnia dicenda arbitratus sum), 26hi omnes du deaeque sit unus luppiter, sive sint, ut qui-dam volunt, omnia ista partes eins sive virtutes eius, sicuteis videtur, quibus cum placet esse mundi animum, quaesententia velut magnorum multumque doctorum est. Haecsi ita sunt (quod quäle sit, nonduin interim quaero), quid SOperderent, si uiium Deum colerent prudentiore compen-dio? Quid enim eins contemneretur, cum ipse coleretur?Si autem metuenduin fuit, ue praetermUsae sive neglectaeparies eius irascerentur: non ergo, ut volunt, velut uniue

8 dea cun. C A K e q v deaow. £ )AFBßab dp 7 uet. lix. B10 Agonia UsenerKl.Sehr.IV, 1619 U sententiam LA 16iuuenta

-a l» nodot.-ErACabdep nodat. Bq 28 uirgineneie L A A.n p (cf. 264,22; 33} -niensie C reU. v 80 eunt] eint B > (om. ei), a



162 S. AUGUSTINI

animantis haec tola vita est, quac omnes continet deos;quasi suas virtutes vel membra vel paries; sed suam quae-que pars habet vitam a cetcris separatam, si praeter alte·ram irasci altera polest, et alia placari, alia concilari. Si

6 autem dicitur omnes simul, id est tolum ipsum lovem,potuisse oflendi, si paries eins non etiam singill tim miau-tatimqiie colerenliir, stirite dicilur. Mulla quippe illarumpraelermitteretur, cum ipse unus, qui haberet omnia, co-leretur. Nam ut alia omittam, quae sunt innumerabilia,

10 cum dicunt omuia sidera paries lovis esse et omnia vi-vere atque rationales animas habere, et ideo sine contro-versia deos esse, non vident quam multos non colunt,quain multis aedcs non construant, aras non statuant,quas tarnen paucissimis siderum statuendas esse putaverunt

16 et singillatim sacrificandum. Si igitnr irascuntur, qui nonsingillalim coluntur, non meluuril paucis placalis totocaelo iralo vivere? Si aulem siellas omnes ideo colunt,quia in love sunt quem colunt, isto compendio possenlin illo UDO omnibus supplicare (sic enim nemo irascere-

20 tur, cum in illo UDO nemo conlemneretur) polius quamcultis quibusdam iusta irascendi causa illis, qui praeter·missi essent, mullo numerosioribus praeberetur, praeser-tim cum eis de supcrua sede fulgeutibus lurpi nuditatedistenlus praeponeretur Priapus.

86 CAPUT XII.De opinione eorum, qui Deum animam mundi et mun·

dum corpus Dei esse putaverunt.Quid? illud norme debet movere acutos homines vel

qualescumque homines (non enim ad hoc ingeuii opus80 est excellent'»), ut deposito studio contenlionis adtendant,

si mundi animus Deus est eique animo mundus ut cor-pus est, ut sit unum animal constans ex animo et cor·

7 earum v 8 habet Cv ao post uno ed.princ. aliaeque vett,edd. addunt: omnibus supplicaretur, guae desunt in MSS et ined. Arg.; verum restituit ed. Ben. 24 et priap. -4*Ί β ut pr. Γ



DE OIVITATE DEI L. IV. 0. 18. U. 163

pore, atqne iste Deus est sinn qundam naturae in seipso conlinrns onniia, ut ex ipsius anima, qua vivificaturtola isla moles, vitae atqtie animae cunctorum viveiiliumpro cuiusque nascendi sorte siimantur, niliil omniuo re-mauere, quod non sit pars Dei. Quod si ita est, quis 6non videal quanta impielas et inreligiosilas consequatur,ut, quod calcaveril quisque, part em Dei calcet, el in onmianimante occidendo pars Dei trncidetiir? Nolo omnia di-cerc, quae possunt occurrere cogitantibus, dici autemsine verecundia non possunt. 10

CAPUT XIII.De his, qui sola ratwnalia animantia paries esse unhts

Dei asseruni.Si autem sola animalia rationalia, sicul sunt homines,

paries Dei esse conleudunl: non video quidem, si lotus 16inu ι id us est Deus, quo modo beslias ab eins partihus se-parent; sed obluclari quid opus est? De ipso rational!animaute, id est homiue, quid infeliciiis credi polcst, quamDei pa r t em vapubre, cum puer vapulal? lam vero pariesDei fieri lasdvas, iuiquas, impias alqun omnino damnabiles 20quis ferre possit, nisi qui prorsus insanil? Postremo quidirascilur eis, a quibus non colilur, cum a suis partibusnon colalur? Reslat ergo ul dicant omnes deos suas ha·bere vitas, sibi quemque vivere, nulium eorum esse par-tern cuiusquam, sed omnes colendos, qui cognosci et coli 26possunt, quia tarn mulli sunt, ut omnes non possiut.Quorum luppiter quia rex praesidel, ipsum credo ab eisputari regnum constiluisse vel auxisse Roinanum. Namsi hoc ipse non fecit, quern alium deum opus tarn magnumpotuisse adgredi credant, cum omnes occupati sint ofliciis BOet operihus propriis, nee alter inrual in allerius? A regeigitur deorum regnum hominum poluit propagari et augeri.

4 nascendi mss (praet. q) ed. Arg. nascentie q ed. princ. v16 est deus C plerr. v deua eat LA SO occupati eint] indein TJ lacuna est usque ad p. 174,29 (iuuentae) pertinens



164 S. AU0USTINI

CAPUT XIV.Augmente regnorwn lovi incongruenter adscribi, cum, si

Victoria ut volunt dea esf, ipsa huic negotio solasufficeret,

6 Hie priDHim quaere, cur non etiam ipeum regnunialiquis deus est? Cur enim non ita sit, si Victoria(lea est? Ant quid ipso love in hac causa opus est, siVictoria faveat sitque propitia et semper eat ad illos, quosmit esse victores? Hac dea favente et propitia, etiam

10 love vacante vel aliud agente, quae gcntes non subditaeremanerent? quae regna non cederent? An forte displicetbonis iniquissima inprobitate pugnare et finitimos quietosnullamque iniuriam facientes ad dilatandum regnum bellospontaneo provocare? Plane si ita sentiunt approbo et

t laudo.

CAPUT XV.An congruat bonis latius velle regnare.

Videant ergo ne forle non pertineat ad viros bonosgaudere de regni latitudiue. Iniquitas enim eoruin, cum

20 quibus iusta bella gesta sunt, regnum adiuvit ut cresceret,quod utiquc parviun esset, si qnies et iustitia finilitno-rum contra se belluin geri nulla provocaret ininria ac siefelicioribus rebus humanis omnia regna parva essent con·cordi vicinitate laetantia et ita essenl in mundo regna

26 plurima gentium, ul sunt in urbe domus pluriuiae civium.Proinde belligerare et perdomitis gentibus dilatare regnuminalis videlur felicitas, bonis necessitas. Sed quia peiusesset, ut iniuriosi iustioribus douiinarentur, ideo non in-congrue dicitur etiam ista felicilas. Sed procul dubio

80 felicitas maior est vicinum bonum habere concordein quamvicinum malum subiugare bellanlem. Mala vota suntoptare habere quem oderis vel quem timeas, ut possitesse quem vincas. Si ergo iusta gerendo bella, non im·

2 inconuenienter p si ut uol. dea e uict. p 9 et] uel Λ23 rebus om. Λ 82 poasia habere quem C



DE C1VITATE DEI L. IV. 0. 15. 18.

pia, non iniqua, Romani imperium lam magnum adquirerepotuerunt, niimquid tamquam aliqua dea colenda est eisetiam iniquitas aliena? Mullum enim ad istam lalitudinemimperil earn cooperatam videtnus, quac faciebat iniuriosos,ut cssenl cum qulbus insta bella gererentur et augerclur &imperium. dir aulem et iniquitas dea non sit vel exter-narum genlium, si Pavor et Pallor et Febris du Romaniesse menierunt? His igitur duabus, id est aliena iniqui-tale et dea Victoria, dum bellorum causas iniquitas excital,Victoria eadem bella feliciler terminal, eliam feriato love 10crcvit Imperium. Quas enim hie paries luppiter haberet,cum ea, quae possent bcneficia eins putari, du habentur,du vocantur, du colunlur, ipsi pro suis partibus invocan-lur? Haberet hin autcm eliam ille aliquam par torn, si Re-giuim etiam ipse appcllarelur, sicul appellatur üla Victoria. 16Aul si regnum munus est lovis, cur non et victoria munuseins habeatur? Quod profecto haberetur, si non lapis inCapitolio, sed verus rex reguin et dominus dominantiumcognosceretur atque coleretur.

CAPUT XVI. soQuid fueril quod Romani omnibus rebus el omnibus moti-

bus deos singulos deputantes aedem Quietis extraportas esse voluerunt.

Miror autem plurimum, quod, cum deos singulos sin-gulis rebus et paene singulis motibus adtribuerent, vo- S5caverunt deam Agenoriam, quae ad agendum excilaret,deam Stimulam, quae ad agendum ultra mod urn stimti-laret, deam Murciam, quae praeter modum non moveretac faceret hominem, ut ait Pomponius, murcidum, id estnimis desidiosum et inactuosum, deam Streniam, quae Fa· soceret strenuum, his omnibus diis et deabus publica sacrafacere susceperunt, Quietem vero appellant es; quae fa-

is Apoc. 19,16 20 L. Pomponius Bononienaia14 haberet etiam ille hie A Hab. autem hie etiam ille



166 8. AUGUßTINI

ceret quielum, cum aedem haberet extra portatn Collinam,puhlice illam suscipere noluerunt. Utrnm indicium fuitaiiimi inqnieti, an polius ita sign i Pica t um est, qui illamturbam colere perseveraret non plane deorum, sed daemo-

6 niorum, eum quieteni habere non posse? ad quam vocalverus medicus dicens: Discite a me, quoniam mitis sumet humifis corde, et invenietis requiem animabus vestris.

CAPÜT XVII.An, si lovis summa potestas est, etiam Victoria dea

10 debuerit aestimari.An forte dien n t, quod deam Victoriam luppiter mit-

tat atqne ilia lamquam regi deorum obtemperans ad quosiusserit veniat et in eorum parte considal? Hoc vere di-citur non de illo love, quem deorum regem pro stia

15 opinione contingunl, sed de illo vero rege sacculorum,qnod mittat non Victoriam, qnae nnlla snbstantia est, sedangelum sunm et facial vincere quem volueril; cuins con-silium occultum esse polest, iniquum non potesl. Namsi vicloria dea est, cur non deus est et triumplius, et

80 victoriae iungitur vel inarilus vel frater vel filius? Taliaquippe isti de diis opinati sunt, qualia si poetae fingerentatque a nobis exagilarenlur, respnnderent isti ridendaesse flgmenta poetarum, non veris adtribnenda numinibus';el tarnen se ipsi non ridebant, cutn talia delirainenta non

25 apud poetas legebant, sed in tempüs colebant. lovemigitur de omnibus rogarent, ei uni tantummodo suppli-carent. Non enim, quo misisset Victoriam, si dea est etsub illo rege est, posset ei audere resistere et suampotius facere voluntatem.

7 Mt. 11, 29

8 an] etiam C quia aqv 10 aeetim. Cqv dea extimaridebuit p (cf. 228,11) 18 partem CA 16 uero om. C 18 ini-quum esse 10 deus est] est om. A1 SO iuogatur A1

84 uideb. ^ICAF-ie 26 ei] et 27 quo] cum e quo mis.]cömieiesent B a1 eet et] esset B^ 28 est om. B1 possit C



DE CIVITATB DEI L. IV. C. 18. 167

CAPÜT XVIII.Feticitatem et Fortunam qui deas pulant, qua ratione

seccrnunt,Quid, quod et Felicitas ilea esl? Aedem accepit, aram

mernil, sacra congrua persoltita simt. Ipsa ergo sola co- 6leretnr. Ubi enim ipsa esset, quid boui non essel? Sedquid sibi vult, qund et Fortuna dea piitatur et colilur?An aliud est felirilas, aliitd fortima? Qnia Corinna polestesse et mala; felicitas autem si mala fuerit, felicitas nonerit Gerte omnes deos utrinsqiie sexus (si et sexum 10habent) nori nisi bonos exislimare debcmus. Hoc Platodicit, hoc alii philosophi, hoc excellcnles rei pnblicae po-pulonim<|ue rectores. Quo modo ergo dea Fortuna all·qnando bona est, aliqnando mala? An Torte qnando malaest, dea non est, sed in malignum daemonem repente 15converlitur? Qnot snnt ergo deae istae? Profecto quot-qnol homines fortnnati, hoc est bonae fortunae. Naracum sint et alii plnrimi simul, hoc est urio tempore, malaefortunae, numquid, si ipsa esset, simul et bona esset etmala; his aliud, illis aliiid? An ilia, quae dea est, semper 20est bona? Ipsa est ergo Felicitas: cur adhibentur diversanomina? Sed hoc ferendnm est; solet eriim et una resdnobus nominibus appellari. Quid diversae aedes, diver·säe arae, diversa sacra? Est causa, inqniunt, quia felici-tas ilia esl, qtiam boni ha he n t praecedentibus meritis; 26Fortuna vero, quae dicitur bona, sine nllo examine meri-torum fortutlo accidit hominibus et bonis et malis, undeeliam Fortuna nominatui. Quo modo ergo bona est, quaesine ullo iudicio venit et ad bonos et ad malos? Ut quidautem colitur, quae ita caeca est passim in quoslihet in- 30currens, ut suos cullores plerumque praetereat et suis

3 secernant? Domb. 5 congr. A C'A'K'FB ß a b ' d p eicongr. A i K*ib*eqv 10 erit] est A certe enim K 19 et malaesset et bona Cv 20 illis] et his C 2l diuersa A C'AKF"iB d e p q ed. princ. duo v; ntraque lectio in codd. ab 22 sed ethoc Aib1 27 fortuj*o A fortuitu Bdv accedit AC* » etmalos A



168 β. AUGUSTINIcontemptoribus haereat? Aut si aliquid proflchint cultoreseius, ut ab illa videantur et amentur, iam merita sequi-tur, non fortuito venit, Ubi est definitio illa Fortunae?Ubi est quod a fortuitis etiam nomen accepit? Nihil enim

5 prodest earn colere, si fortuna est. Si autem suos cultoresdiscernit, ut prosit, fortuna non est. An et ipsam, quovoluerit, luppiter mittit? Colatur ergo ipsc solus; noneniin polest ei iubenti et cam quo voluerit mittenti For-tuna resistere. Aut certe istam mali colant, qui noluat

10 babere merita, quibus dea possit Felicitas invitari,

CAPUT XIX.De Fortuna muliebri.

Tantum saue huic velut numini tribunal, quam For·tunani voran i, ut simulacrum eius, quod a matronis dedi'

15 calum est et appellata est Fortuna muliebris, etiam locu-tum esse memoriae commendaverint alque dixisse nonsemel, sed herum, quod earn rite malronae dedicaverint.Quod quidem si verum sit, mirari nos non oportet. Nonenim malignis daemonibus etiam sic difficile est fallere,

20 quorum artes alque versulias hinc potius is adverteredebiierunt, quod illa dca locula est, quae fortuito accidil,non quae mentis vcnit. Fuit enim Fortuna loquax etmuta Felicitas, ut quid aliiid, nisi ut homines rccte vivereuon curarent conciliata sibi Fortuna, quae illos sine ullis

86 bonis meritis facerel forlunalos? El certe si Fortuna lo-quitur, non saltern muliebris, sed virilis potius loqueretur,ut non ipsae, quae simulacrum dedicaverunl, putarenturtantum miraculum muliebri loquacilale Gnxissc.

l autj et β 3 fortuito ^ C A K ' a d e fortuitu K * F l B b p q v ;cf.21; 167,27; 188,8 est mss est ergo v 21 fortuitu iBb'qy

accedit A C1 (cf. 167,27) 26 meritie bon. A 27 ut] et βv

dedicauerint A



DE CiVITATE DEI L. IV. C. 20. 169

CAPUT XX.De Virtute et Fide, quas pagani templis et sacris honora-verunt praetermittentes alia bona, quac similiter colenda

fuerunt, si recte illis divinitas tribuebatur.Virtutem quoque deam feccrunt; quae quidem si dea 6

esset, inullis fuerat praeferenda. El nunc quia dea nonest, sed doimm Dei est, ipsa ab illo impetretur, a quosolo dari polest, el omnis falsorum deorum lurha vane-scel. Sed cur el Fides dea credila est et accepit etiamipsa templuin et altare? Quam quisquis prudenter agnoscit, 10habitaculiiin illi se ipsum facit. Undc aulein sciunt illiquid sit fides, cuius primum el maximum officium est,ill in verum credatur Deum? Sed cur non sufieceralVirtus? Nonne ibi est el Fides? Quando quidem virlutemin quattuor species dislribuendam esse viderunt, pr den- 1&liam, iuslitiam, fortitudinem, temperaniiam; et quoniamet istae singulae species suas habent, in parlibus iusliliaefides esl maximumque locum apud nos habet, quicumquesciinus quid sit, quod iusius ex fide vivit. Sed illosmiror adpetitores multitudiiiis deorum, si fides dea est, 20quare aliis lam multis deabus iniuriam fecerint praeter-mitlendo eas, quibus similiter aedes et aras dedicare po-tuerunt? Cur temperanlia dea cssc non ineruit, cum eiusnomine noiinulli Roman! principes non parvam gloriamcompararint? Cur denique forlitudo dea non est, quae 26adfuit Mucio, cum dexlcram porrcxit in flammas; quaeadfuit Curlio, cum se pro patria in abruplam lerrampraecipilem dedit; quae adfuit Decio patri et Decio (ilio,cum pro exercitu sc voverunt? Si tarnen his omnibus

W Abac. 2,4; Rom. 1,17; Gal. 3,11; Hebr. 10,38

8 alia enyn bona C 4 fuerunt p q τ fuerint C Hoffm.illis Duebner aliis Cρ q ν Hoffm. 8 uaneacet CK^'b^ vuaneecit Λ A'F'Ba uauescat A*K i ib>eq 14 et uirtus A Hoffm.leetom. A'b 17 etietae jlC'AKiBa^q etow. Fa*ev habent—fides om. Λ1 1« quid sit oui. C1 is cum eius] cuiue A



170 s. AuoDSTnn

vera inorat fortitude, node modo non agilur. Quareprudeulia, quare sapientia nnlla numinum loca mernerunt?An quia in nomine generali ipsius virtutis omnes colun-tur? Sie ergo possei et units Dens coli, cuius partes

6 ceteri du pu tan tu r. Sed in illa nna virtute et Tides estet pudicilia, qnae tarnen extra in aedibus propriis altariameruerunt

CAP T XXLQuod unum non intellegentes Deum Virtute saltern et

10 Felicitate debuerint esse contenti.Has deas non veritas, sed vanitas facit; haec enim

veri Dei mimera sunt, non ipsae snnt deae. Verum tarnenubi est virtus et felicitas, quid aliud quaeritur? Quid eisufficit, cui virtus felicitasque non sufKicil? Omnia quippe

15 agenda complectitur virtus, omnia optanda felicitas. Slluppiter, ut haec daret, ideo colcbatur, quia, si bonumaliquid est latitudo regni atque diuttirnitas, ad eandempertinet felicitatem: cur non inlelleclum est dona Deiesse, non deas? Si autem putatae sunt deae, saltern alia

20 tanta deorum turba non quaereretur. Consideratis enimofiiciis deorum dearumque omnium, quae sicut volueruntpro sua opinatione fiiixenuit, inveniant si possunt aliquid,quod praestari ab aliquo deo possit bomini babenti vir-tutem, habenti felicitatem. Quid doctrinae vel a Mercurio

26 vel a Minerva petendum esset, cum virtus omnia secumbaberet? Ars quippe ipsa bene recteque vivendi virtus aveteribus definita est. Unde ab eo, quod Graece άςιτήdicitur virtus, nomcn artis Latinos traduxisse putaverunt.Sed si virtus non nisi ad ingeniosum posset venire, quid

30 opus erat deo Catio patre, qui catos, id est acutos faceret,

4 poseit A1 A 5 ceteri deput. A1C1L1; cf. 19; 147,13;158,15; 180,29; 255,25 et ante fides om. A 9 ut editur Cpqed. princ., cf. 4; 173,1; Quod dona non intell. Dei v, cf. 18;172, 6 virtutem Cq, et om. Cq 18 est om. A1 intellegunt A*10 non] quam A1; cf. 262,32 88 opinatione CFB a b d e p vcf. 53,11} opinione ^lAq 88 traxisse A1 89 poesit Λ λ



DE CIVITATE DEI L. IV. C. 8l. 171

cum hoc posset conferre felicitas? Ingeniosnm quippenasci felicitatis est, unde, etiamsi non pnluit a nondumnato coli dea Felicitas, u t Iioc ei conciliate donaret, con-ferret hoc parentibus eins cultoribus suis, «t eis irigeniosifilii nascercntur. Quid opus erat parluricnlibus invocare 5Luctnam, cum, si adesset Felicitas, non solum bene pare-rent, sed etiam bonos? Quid necesse erat Opi deae com·mendare nascentcs, deo Vaticano vagientes, dcae Cuninaeiacenles, deae Ruminae sugentes, deo Slatilino stantes,deae Adeonae adeimles, Abeonae abeuntes; dcae Men , 10ut bonam baberent menleni, deo Volumno et deae Volum-nae, ut bona vellent; diis nuptialibns, ut bene coniuga-rentur, diis agrestibus, ut fructus uberrimos caperent, etmaxime ipsi divae Frucleseae; Marti et Bellonae, ut benebelligerarenl, deae Victoriae, ut vincerent; deo Honori, 15ut honorarentur, deae Pecnniae, ut pecuniosi essent, deoAesculano et filio eins Argenliiio, ut haberent aeream ar-genteamque pecuniam? Main ideo patrein Argentini Aescu-lanum posucrunt, quia prius aerea pccunia in usu coepitesse, post argenlea. Miror autein, quod Argentiniis non 80genuit A u rinn m, quia et aurea subsecula est. Quem dcnniisti si baberent, sicut Satunio lovem, ita et patri Argen-tine et avo Aesculano Au rinn m praeponerent. Quid ergoerat necesse propler haec bona vel animi vel corporis veiexterna tantam deorum turbam colere et invocare (quos 25neque omnes commemoravi, nee ipsi potueruot omnibusbonis humanis minutalim singillalinique digeslis deos mi-nutos et singulos providere), cum posset magno Taciliquecompendio una dea Felicitas cuncta conferre, nee solumad bona capienda quisquam alius, sed neque ad depcllen- 80da mala quaereretur? dir euim esset invocanda propterfessos diva Fessona, propter hostes depellendos diva Pel-lonia, propter aegros medicus vel Apollo vel Aesculapiusvel ambo simul, quando esset grande periculum? Nee

8 uagitano B1 11 uolumio. A bis 14 fructeseaea dp v fructeeae A fruges Γι ed. Arg. U honorino A ed. Arg.

17, 18, es aeecol. C\ sed cf. 181, 21 l» poeuer.] putauerunt B1

88 feseona C A * a b p B β fessonia J .A 1KFideqv ω aeecol. C1 A



172 8· AUGUSTINI

deus Spiniensis, ul spinas ex agris eradicuret; nee deaRobigo, ut non acccderct; rogarctur: una Felicitate prae-sente et tuente vel nulla mala exorercutur, vel facillimepellercntnr. Postremo quoniam de duabus istis deahus

5 Virtute et Felicitate tractamus: si felicitas virtutis cstpraemium, non dea, sed Dei donum est; si aulem deaest, cur non dicatur et virlutem ipsa conferre, quandoquidem etiam virtutem consequi felicitas magna est?

CAPUT XXII.10 De scientia colendorum deorum, quam a se Varro glo-

riatw conlatam esse Romanis.Quid est ergo, quod pro ingenti beneficio Varro iactat

praestare se civibus suis, quia non solum commemoratdeos, quos coli oporteat a Romains, verum ctiam dicit

15 quid ad quemqiie perlineat? Quoniam nihil prodest, inquit, hominis alicuius medici nomen formamque nosse, etquod sit medicus ignorarc: ita dicit nihil prodesse sciredeum esse Acsculapium, st nescias eum valetudini opilulariatque ita ignores cur <>i debeas supplicare. Hoc ctiam

20 alia similitudinc adfirmat diccns, non modo bene vivere,sed vivere omnino ncmincm posse, si ignoret quisnam sitfaber, quis pislor, quis lector, a quo quid utensile peterepossit, quem adiutorem adsumerc, quem ducem, quejndoctorem; eo modo nulli dubium esse asserens ita esse

26 utilem cognitioncm deorum, si scialur quam quisque deusvim et facultatem ac potestatem cuiusquc rei habeat. „Exeo enim poterimus, inquit, scirc quem cuiusquc causadeum advocare atque invocare debeamus, ne faciamus, utmimi solent, fet optemus a Libero aquam, a Lymphis vi-

80 num." Magna sane utilitas. Quis non huic gratias ageret,l spinensis Α'Γα β robigo ClA.l6 rub. AC*A iB rell. v

3 eiorerentur J.'^K'b1 exhorer. p exorir. -l'Cr*AKiF"iB reu. v7 ipsam C B a b d q v 15 ad quem. A1 (cf. 22) ad quemquam

Λ 2l eed vivere om. C1A. 23 adaum. adiut. A 27 inquitpoter. A 29 ut editur A K F n B a b d e p q v aduoc. et inuoc.A inu. atque adu. (7/>ο.1·8



DB C1V1TATE DEI L. IV. C. 2i. 23. 173

si vera monstraret, et si unum venim Deum, a quo essentomnia bona, hominibus colendum doceret?

CAPUT ΧΧΠΙ.De Felicitate, quam Romani, multorum veneratores deo-

rum, diu non coluerunt honore divino, cum pro 6omnibus sola sufficeret.

Sed (unde nunc agitur) si libri et sacra eorutn verasunt et Felicitas dea est, dur non ipsa una quae colere-tur constitute est, quae posset universe conferre et com·pendio facere felicem? Quis enim optat aliquid propter 10aliud quara ut felix fiat? Cur denique tarn sero huictantae deae post tot Romanes principes Lucullus aedemconstituit? Cur ipsc Romulus felicem cupiens conderecivilatem non huic templum potissimum struxit nee pro-pter aliquid diis ceteris supplicavit, quando nihil deesset, 16si haec adesset? Nam et ipse ncc prius rex, nee ut pulantpostea deus fieret, si hanc deam propitiam non haberet.Ut quid ergo conslituit Romanis deos lanum, lovem, Mar-tern, Picum, Faunum, Tiberiuum, Herculem et si quosalios? Ul quid Titus Tatius addidit Saturnum, Opern, 20Solem. Lunam, Vulcanum, Lucein et quoscumque aliosaddidit, inter quos etiain deam Cluacinam, Felicitate neg-lecta? Ut quid Numa tot deos et tot deas sine ista?An earn forte in tanta turba videre non potuit? Hostiliuscerte rex deos et ipse novos Pavorem atque Paliorem 26propitiandos non introduceret, si deam istam nosset autcolerel. Praesente quippe Felicitate omnis pavor et pal-lor non propitiatus abscederet, sed pulsus aufugeret.

Deinde quid est hoc, quod iam Romanum Imperiumlouge lateque crescebat, et adhuc nemo Felicitatem cole- SObat? An ideo grandius Imperium quam felicius fuit? Namquo modo ibi esset vera felicitas, ubi vera non erat pie-

9 poseit Λ A1 14 instruxit Λ A; cf. 118,12; 130,16 ΐβ si]sie Duebn. Migne 22 cluac. CKF (cf. 155,9; 174,7) cloac. Λ AnBapqv cluat. d clueac. β 24 in tanta forte A1 W iam om. A1



174 s. AUGUSTINI

las? Pielas cst cnim verax vcri Dei cultns, non cultusfalsoruni tot deornm, quot daemoniorum. Sed et posteaiam in deorum mimenim Felicitate suscepta mngna bello-rum rivilium infelicilas subsecula est. An forle iuste est

6 indignata Felicilas, quod et tarn sero et non ad honorem.eed ad contumeliam polius invitata est, ut cum ea colcre-tur Priapus et Cliiacina et Pavor et Pallor et Febrfo etcetera rion tiumina colendorum, sed crimina colentinm?

Ad extremum si cum lurha indignissima lanta dea10 colenda visa est, cur non vel inliistrius ceteris colebatur?

Quis euim ferat, quod neque inter deos Conserites, quosdien n t in consilinm lovis adhiburi, nee inter dros, quosselector vocant, Fclicilas consliluta cst? Templum aliquodei fieret, quod et loci subliniilate et operis dignilate prae-

16 mineret. dir cnim non aliquid melius quani ipsi lovi?Nam quae etiam lovi regnum nisi Felicitas dedil? si tarnencum regnaret felix fuil. Et potior cst felicitas regno,Nemo enim dubital facile inveniri bominem, qui se timeatfieri regem; rtullus autem invenilur, qui se nolit esse feil·

20 cem. Ipsi ergo du si per auguria vel quolibet modo eosposse consul! putant, de bac re consulercnlur, utrum vel·lent Feliritati loco cedcre, si forte aliorum aedibus velaltaribus iam fuisset locus occupalus, ubi aedes maior at-que sublimior Felicitati constnicretur; eliam ipse luppiter

26 cederet, ut ipsum verlicem collis Capitolini Felicilas potiusobtineret. Non enim quispiam resisteret Felicitati, nisi,qiiod fieri non polest, qui esse vellel infelix. Nullo mo-do omnino, si consuleretur, faceret luppiter, quod eifecerunl tres du, Mars, Terminus et luvcnlas, qui maiori

80 et regi suo nullo modo cedere loco voluerunt. Namsicut habent eorum litterae, cum rex Tarquinius Capito-lium fabricari vellet eumqne locum, qui ei dignior aptior-que videbatur, ab diis aliis cerneret praeoccupatum, nonaudens aliquid contra eorum facere arbitrium et credeos

5 fel.ind. A 7cluac. C'A^P coac.C11 clocianaA cloac. Ereil?8 nominal1 AK XF iiconsentienteeC'A'FBa iselectos^lC'AKFnBa'b^ep 26 fei. res. A »uelit^l 29 qui] hinc redit L ea f a-



DB CIVITATE DEI L. IV. C. i». 175

eos tanto mimini suoque principi volnntate cessuros, qnianuilli erant illic, ubi Capilo iim conslilutum est, per au-gnrium quaesivit, nimm concedere locum vellent lovi;atque ipsi inde crclere omnes voluernnt praeter illosquos commemoravi, Martern, Terminum, luventalein; atque 6ideo Capitolium ita conslruclnm est, ut etiam isti tresintus essent tarn obscuris signis, ut hoc vix hominesdoctissimi scirent. Nnllo modo igilur Fdicilatem luppiteripse conlemneret, sicut a Termine, M rte, luventate con·templus est. Sed ipsi etiam, qui non cesserant lovi, 10profecto cederent Felicitali, quae illis regem feceral Fo-vem. Aul si non cedrrenl, non id contemptu eins facerent,sed quod in domo Felicitatis ohscuri esse malient quamsine illa in locis propriis eminere.

Ita dea Felicitate in loco amplissimo et celshsimo 16constilnla discerent cive», unde omnis honi voti pctendnmesset anxilium, ac sie ipsa suadenle natura aliorum deo-rum superflua muUUndine derelicla colerelnr una Felici-las, uni supplicarelur, unius templum frequentaretur acivihus qui felices esse vellent, quorum esset nemo qui 20nollet, atque ita ipsa a se ipsa pelerelur, quae ab omni-bus petebalur. Quis enim aliquid ab ali(|uo deo nisi feli-citalem velit accipere vel quod ad feiicitatem exislimatperlinere? Proinde si fclicitas habet in poles late cum quohomine sit (habet autem, si dea est): quae tandem still- 25titia est ab aliquo earn deo pelere, quam possis a se ipsaimpelrare? Haue ergo deam super deos ceteros honorareetiam loci dignitate debiierunt. Sicut enim apnd ipsoslegilur, Romani veteres nescio quem Summanum, cui no·cturua Γηΐιηίηβ tribuebanl, coluerunt magis quam lovem, 30ad quem diurna fulniina pertinerent. Sed post<juam lovitemplum insigtie ac sublime constructum est, propter aedisdigiiitalem sie ad eum multitiido confluxit, ut vix invenia-tur qui Suminani uomen, quod audire iaui non polest, sebricare C' 'adqv 8 loco Ll\ cf. 174,22 β inetructum C1

12 id] ideo Λ 18 ut obec. eesent A uel obsc. eese ~ e q 14 emi-nerent B1 2β poesit C a so = ab ea 82 ac] adque A



176 s. AUÖUSTINI

«altem legisse meminerit. Si autem felicitas dea non est,quoniam, quod verum est, munus est Dei: ille Deus quae-ratiir, qui earn dare possit, et falsorum deorum multitudonoxia relinquatur, quam stultorum hominum multitudo

5 vana sectalur, Dei dona deos sibi faciens et ipsum, cuiusea dona sunt, obstinatione superbae voluntatis offendens.Sie enim carere non polest infelicitale, qui tamquam deamfelicitalem colit et Deum datorem felicitatis relinquit, sicntcarere non polest fame, qui panem pictum Jingit et ab

10 nomine, qui verum habet, non petit.

CAPUT XXIV.

Qua ratione defendant pagani, quod inter deos colantipsa dona divina.

Libet autem eoruni considerare ratioues. Usque16 adeone, inquiunt, maiores nostros insipienles fuisse cre·

dendum est, ut haec nescirent munera divina esse, nondeos? Sed quoniam sciebant ncmini talia nisi aliquo deolargiente concedi, quorum deorum nomina non invenie-bant, earum rerum nominibus appellabant deos, quas ab

20 eis sentiebant dari, aliqua vocabula inde flectentes, sicuta bello Bellonam nuncupaverunt, non Bellum; sicut a cu-nis Cuninam, non Cunam; sicut a segetibus Segetiam, nonSegetem, <sicut> a pomis Pomonam, non Pomum; sicut abubus Bubonam, nonBovem: aut certe nnlla vocabuli de-

25 cünatione sicut res ipsae nominantnr, ut Pecunia dictaest dea, quae dat pecuniam; non omnino pecunia deaipsa pulata est; ita Virlus, quae dat virtutem, Honor, quihonorem, Concordia, quae concordiam, Victoria, quae dalvictoriam. Ila, inquiunt, cum Felicitas dea dicitur, non

30 ipsa quae datur, sed numen illud adttndilur a quo felici-tas dalur.

ea om. Cl 28 a pom. i .dAKPBßbep eicut a. p. Crell. 87 qnae] quia



DE CIVITATE DEI L. IV. C. 86. 177

CAPUT XXV.De uno tanlum colendo Deo, qui licet nomine ignoretur,

tarnen felicitatis dalor esse sentitur.

fsta nobis reddita ralioue multo facilius eis, quorumcor non nimis obduruit, persuadebimus fortasse quod vo- 6lumus. Si enim iam huniana infirmitas sensit non nisiah aliquo deo dari posse felicilatem, et hoc senserunthomines, qui tarn mnltos colebant deos, in quibus et ip-sum eoruni regem lovem: quia nomen eins, a quo dare-tur felicitas, ignorabant, ideo ipsius rei nomine, quam 10credebant ab illo dari, eum appellare voluerunt, satis ergoindicarunt nee ab ipso love dari posse felicitatem, quemiam colebant, sed utique ab illo, quem nomine ipsiusfelicitatis colendum esse censebant. Confirmo prorsus aquodam deo, quem nesciebant, eos credidisse dari felici- 16tatem: ipse ergo quaeratur, ipse colatnr, ct sufficit. Re-pudietur strepitus innnmerabiliiim daemoniorum; illi nonsufficiat hie deus, cui non sufficit munus eins. Illi, in-quam, non sufficiat ad colendum Deus dator felicitatis,cui non sufficit ad accipiendum ipsa felicitas. Cui aulem 20sufficit (non enim habet homo quid amplius optare debeat),serviat uni Deo datori felicilatis. Non est ipse, quemuominant lovem. Nam si eum datorem felicitatis agno-scerenl, non ulique alium vel aliam, a qua daretur felicitas,nomine ipsius felicitatis inqnirerent, neqne ipsum lovem 25cum tantis iniuriis colendum putarent. Iste alienarumdicilur adulter uxorum, iste pueri pulchri inpudicus ama-tor et raptor.

5 obdurauit A 10 ideo mss ed. Arg. v (cf. 115,24; II401,20)et ideo ed. princ. aliaeque (cf. 199,19) 11 appellare iAKFBa b d e p q v appellari AC~\ 12 indicarunt a, ut coniec. Do.'coll 185,30; 407,26; II 110,3 indicant q ed. princ. iudicaruntTjACBft rell. ν ΐβ repudientur β 27 adulter mss plerr, ed.Arg. τ adultor d adulterator ed. princ. aliaeque



178 8· AUGÜSTIJNI

CAPÜT XXVI.De ludis scaenicis, quos sibi du celebrari a suls culto·

ribus exegerunt.Sed „fingcbat haec Homerus, ait Tullius, et humana

6 ad deos translerebat: divina mallem ad nos." Merito dis-plicuit viro gravi divinorum criminum poeta confictor.dir ergo ludi scaenici, ubi haec dictilanlur cantitanturactitantur, deorum honoribus exhibentur, inter res divi-nas a doctissimis conscribuntur? Hie exclamet Cicero non

10 contra figmenta poetarum, sed contra instittita maiorum,an exclamarent et illi: Quid nos fecimus! Ipsi du istaeuis honoribus exhibenda flagitaverunt, atrociter impera-runt, cladera uisi fieret praenuniiarunt, quia neglectum eslaliquid, severissime vindicarunt, quia id quod npglectum

16 fuerat factum est, placatos se esse monstrarunt Intereorum commemoratur virtutes et miranda facta quod dl·cam. Tito Lalinio rustico Romano patri families dictumest in somnis, in senatum nuntiaret, ut ludi Romani in-staurarenlur, quod primo eorum die in quodam scelerato,

20 qui populo spectante ad supplicium duci iussus est, nu-miuibus videlicet ex ludis hilaritatem quaerentibus tristedisplicuisset Imperium. Cum ergo ille qui soinnio com-monitus erat postero die iussa facere non ausus esset,secunda nocte hoc idem rursus severius imperatum est:

U amisit filium, quia non fecit. Tertia nocte dictum esthomini, quod maior ei poena, si non faceret, inmineret.Cum eliam sie non änderet, in morbum incidit acrem ethorribilem. Turn vero ex amicorum sententia ad magi-etratus rera detulit atque in lectica allatus est in senatum

80 expositoque somiiio recepta continuo yaletudine pedibus

4 Cic. Tusc. l, 26, 66. 17 Cf. Cic. de diy. 1,56,56; Liv. 2, 36;Val. Max. l, 7, 4; Lact. Div. Inst. 2, 7, 20 sq. (CE 19,128, l eqq.)

11 an non qv; cf. 351,28 ipsi om. 18 fierent Baepraenuntiauerunt A 15 inonstrauerunt A 17 latino CA " qlanio ß1 28 magistratuin A



DB OIVITATE DEI L. IV. Ο. ίβ. «7. 179

suis sanus abscessit. Tanto slupefactus miraculo senatusquadruplicata pecunia ludos censuit inslaurari. Quis nonvidoat, qui sanuin sapil, subdilos homines malignis dae-monibus, a quorum dominalione non liberal nisi gratiaDei per lesum Christum dominum nostrum, vi compulsos 6esse exhibere lalibus diis, quae recto consilio poterantlurpia iudicari? In illis certe hidis poetica numintim cri-mina frequenlanlur, qui ludi cogentibus miminibus iiissusenatus instaurabanlur. In illis ludis corruptorem pudi-ciliae lovein turpissimi hislrioncs cantabant agebant place- 10bant. Si illud flngebalur, ille irasceretur; si autem suiscriminibus etiam iictis delectabalur, quando coleretur, nisidiabolo servirelur? Ilane isle Romaiuim conderet dilataretconservaret Imperium, quovis Romano, cui talia displice·baut, homine abiectior? Iste daret felicitatem, qui tarn 16infeliciter colebatur, et nisi ita coleretur, infelioius irasce-batur?

CAPUT XXVII.De tribm ffeneribus deorum, de quibus Scaevola pontifex

disputavit. 20Relatum est in lilteras doctissimum pontiflcem Scae-

volam di^putasse iria genera tradila deorum: unum apoctis, alterum a philosophis, tertium a principibus civita-lis. Primum genus nugatorium dicit esse, quod mulla dediis flugantur indigna; secundum non congrucre civitati- 26bus, quod habeat aliqua supervacua, aliqua etiam quaeobsit populis nosse. De supervacuis non magna causaest; sok'l enim et a iiiris peril is dici: Superflua non no-cent. Quae sunt, aulem illa, quae prolata in multitudinemnocenl? „Haec, inqitit, non esse deos Herculem, Aescu- 30lapium, Castorem, Pollucem; proditur enim ab doc s, quodhomines fuerint et humana condicione defecerint." Quid

«8 Cod. 6,23 L. 17 (Wey.) " ~-.n.10 placabant A'^ia'e* 12 iictis L factie b 18 diabulo C

eub diabulo A 16 ita om. C 19 de ante quibue om. C 81 lit-teris A*A IBab*e 81 ab A (cf. 174,33; 180,19; 348,15;II279, 30) a L (sup. lin.), C reu. v



180 8. AUGÜSTINI

aliud? „Quod corum qui sinl du non habeant civitalesvera simulacra, quod verus Deus nee scxum habeat neeaetalem nee definita corporis membra." Haec pontifexnosse populos non vult; nam falsa esse non putat. Ex·

6 pedire igitur existimat falli in religione civitates. Quoddicere etiam in Hbris rerum divinarum Varro ipse nondubitat. Praeclara religio, quo confugiat liberandus in-firmus, et cum veritatem qua liberetur inquirat, credaturei expedirc quod fallitur. Poeticum sane deorum genus

10 cur Scaevola respuat, eisdeui litteris non tacetur: quiasic videlicet deos deformant, ut nee bonis homiriibus com-parentur, cum aliuin faciant furari, alium adulterare, sieitem aliquid aliter turpitcr alque itieptc dicere ac facere;Ires inter se deas ccrtasse de praemio pulchritudinis.

16 victas duas a Venere Troiam everüsse: lovem ipsum con-verti in bovem aut cygnum, ut cum aliqua concumbat;deam homini nubere, SaUirnum liberos dcvorare: nihildeiiiquc posse conßngi miraculorum atque vitioruin, quodnon ibi reperiatur atque ab deorum natura longe absit.

20 0 Scaevola pontifex maxiinc, ludos tolle, si potes; prae-cipe populis, ne tales honores diis inmortalibus deferant;ubi crimina deorum libcat mirari et quae fieri possuntplaceat imitari. Si aulem tibi respondent populus: Vosnobis iinportastis ista poutifices: deos ipsos roga, quibus

26 insligantibus ista iussistis, ne talia sibi iubeant exhiberi.Quae si mala sunt et propterea nullo modo de deorummaiestate credenda, maior est deorum iniuria, de quibusinpune fingtintur. Sed non te audiunt, dacmones sunt,prava docent, turpibus gaudent: non solum non deputant

80 iniuriam, si de illis ista fingantur, sed cam potius iniuriamferre non possunt, si per eorum sollemnia non agantur.lam vero si adversus eos lovem interpelles, maxime obearn causam, quia eins plura crimina ludis scaenicis acti-lantur: nonne etiamst Deum lovem nuncupatis, a quo

5 ciuitatis Cd; om. a1 12 faciant LAf -unt relL ad-ulterari C'A*-^1 18 ac] aut Aq ie ab eorum 1 a deo-rum A'A'e 28 respondeat A -det B a 29 non ante depu-tant om. TjlCl 88 plnrima A



DB CIVITATE DEI L. IV. C. 27. 88. 89. 181

regitur totus atque admiiiislratur hie miimlus, eo illi illa vobis maxima iniuria, quod cum cum istis colendumputatis eorumque regem esse perhibetis?

CAPUT XXVin.An ad obtinendwn dilatandumque regnwn profuerit 6

Romanis cultus deorwn.Nullo igitur modo du tales, qui talibus placantur vel

poüus acciisantur honoribus, ut mains sit crimen quodeis falsis oblectantur, quam si dc illis vera dicerentur,Romauum Imperium augere el conservare poluissent. 10Hoc enim si possent, Graecis polius donum lam grandeconferrent, qui eos in huiusce modi rebus divinis, hocest ludis scaenicis, honorabilius digniusque colnerunt,quando et a morsibus poetarum, quibus deos dilacerarividebant, se non subtraxerunt, dando eis licentiam male 16tractandi homines quos liberet, ct ipsos scaenicos nonlurpes iudicaverunt, sed dignos eliam praeclaris honoribnshabuerunt. Sicut autem poliierunt anream pecuniam lia-bere Romani, quatnvis deum Aurinum non colerent: sicet argenleam haberc poluerunt ct aeream, si nee Argen- 20tinum nee eius palrem colerent Aesculanum, et sie omniaqnae reteiere piget. Sic ergo et rcgnum invito quidemDeo vero nullo modo haberc possent; diis vero istis falsiset mullis ignoratis sive contemptis atque illo uno cognitoet fide sincera ac moribus culto et melius hie regnum 26haberent, quantumcumque haberent, el post haec accipcrentsempiternum, sive hie haberent sive non haberent.

CAPUT XXIX.De falsitate auspicii, quo Romani regni fortitudo et

stabililas visa est indicari. soNam illud quale est quod pulcherrimum auspicuim

fuisse dixerunt, quod paulo ante commemoravi, Martern21 aeacul. mss omnes; cf. 171,17 89 felicitate p et etab. om. p



182 θ. AUOUSTINl

et Terminum et luventatem nee Ιοτΐ regi deorum lococedere voluisse? Sie enim, inquiunt, significatum est, M r·liam gentem, id est Romanam, nemini locum qucm teneretdaturam, Romanes quoque terminos propter deuin Termi-

6 num nemiuem commoturuni, iuventutem etiaua Romanampropter deam luventatem nemini esse cessnram. Videautergo quo modo habeant istum regem deorum suorum etdatorem regni sui, ut enm auspicia ista pro adversarioponercnt, cui non cedere pulchrum esset. Quamquam

10 haec si vera sunt, non habent oinnino quid timeant. Nonenim confessuri sunt, quod du cesserint Christo, qui lovicedere noluerunt; salvis quippe imperil fiuibus Christocedere potuerunt et de sedibus locorum et inaxitne decorde credentium. Sed antequam Christus venisset in

16 carne, antequam denique ista scribereiitur, quae de libriseorum proferhnus, sed tarnen postea quam factum estsub rege Tarquinio illud auspicium, aliquotiens Romanusexercitus fusus est, hoc est versus in fugam, falsumqueostendit auspicium, quo lurentas illa non cesserat lovi,

90 et gens Martia superantibus atque inrumpenlibus Gallisin ipsa Urbe contrita est, et termini imperil deficientibnsmullis ad Hannibalem civitatibus in angustum fuerantcoartati. Ita evacuata est pulchritudo auspiciorum, reman-sit contra lovem contumacia, non deorum, sed daemoniorum.

26 Aliud est enim non cessissc, aliud unde cesseras redisse.Quam(|uain et postea in orientalibus partibus Hadrianivoluntale mutati sunt termini iniperii Romani. Ille nam-que tres provincias nobiles, Anncniam, Mesopolamiam,Assyriam, Persarum concessit imperio, ut deus ille Ter-

80 minus, qui Romanos terminos secundum istos tuebatur etper illud pulcherrimum auspicium loco non cesserat lovi,plus Hadrianum regem hominum quam regem deorumtimuisse videatur. Receptis quoque alio tempore provin-ciis memoratis nostra paene memoria retrorsus Terminus

8 eum radendo in ei mutatum C ei A1 F" β 14 uenissetZ-^CAKF-Babdep ueniret L1 qv 29 annibalemB(cf. 128,20)



DE OIYITATE DEI L. IV. C. 89. 30. 183

cessit, quando lulianus deorum illorum oraculis deditusinmoderato ausu naves iussit incendi, quibus alimoniaportabatur; qua exercitus destitutus mox etiam ipso hostilivulnere extinclo in tan tarn est redactus inopiam, ut indenullus evaderet undique hostibus incursantibus militem im- 5peratoris morte turbatum, nisi placito pads illic imperilfines constituerentur, ubi hodieque persistuut, non quidemtanto detrimento, quantum concesserat Hadrianus, sedmedia tarnen compositione defixi. Vano igitur augtiriodeus Terminus non cessit lovi, qui cessit Hadriani volun- 10tali, cessit etiam luliani temeritati et loviani necessitati.Viderunt haec intellegentiores gravioresquc Romain; sedcontra consuetudinem civitatis, quae daumonicis rilibusfuerat obligate, paruui valebant, quia et ipsi, etiamsi illavana esse senticbant, naturae tarnen rerum sub unius 16veri Dei regimine alquc impcrio constilutae religiosumcultum, qni Deo del)«tur; exbibcnditm putabant, servientes,ut ait apostolus, creaturae potius quam creatori, qui estbenedictus in saecula. Iluius Dei veri erat auxilium ne-cessarium, a quo mitterentur sancti viri et veraciler pii, 20qui pro vcra religione morerenlur, ut faJsae a viventibustollerentur.

CAPUT XXX.Quaha de diis gentium etiam cultures eorum se sentire

fateantur. 25Cicero augur inridet auguria et iniidet homines corvi

et corniculae vocibus vitae consilia moderantes, Sediste Academicus, qui omnia esse contendit incerta, in-dignus est qui habeat ullam in his rebus auctoritatem.Disputat apud eum Quintus Lucilius Baibus in secundo de 80

19 Born, l, 26 86 De divin. 2, 37 (78)5 militem .. turbatum iAC"K lBbdepv milite .. turbato

C'AK'Faq ed.princ. Arg. 13 daemoniacie v 20 a quo] ut A2l false uiuentibus B a1 20 inridet auguria et inridet LA1}Hoffm. inr. äug. et reprehendit A*C rell. v; cf. 184,31; 185,8

so quintua mss Q.



184 8. AUGUSTINI

deorum natura libro, et cum ipse supersütiones ex naturarerum velut physicas et philosophicas inserat, indignaturtarnen institution! simulacrorum et opinionibus fabulosisita loquens: „Videtisne igitur, ut a physicis rebus bene

5 alque utiliter inventis ratio sit tracta ad cominenticios etiictos deos? Quae res genuit falsas opiniones erroresqueturbulentos et superstitiones paene aniles. Et formaeenim nobis deorum et aetates et vestitus ornatusque nolisunt, genera praeterea, coniugia, cognationes, omniaque

10 traducta ad similitudinem imbecillitatis humanae. Namet perturbatis animis inducuntur; accepimus enim deorumcupiditates aegritudines iracundias. Nee vero, ut fabulacfcrunt, du bellis proeliisque caruerunt; nee solum, utapud Homerum, cum duos cxercitus contrarios alii du

16 ex alia parte defenderent, sed etiam (ut cum Titanis autcum Gigantibus) sua propria bella gesserunt. Haec etdicuntur et creduntur slullissime et plena sunt vanitalitsummaeque levitatis." Ecce interim quae confitcntur quidefendant deos gentium. Deinde cum haec ad superstl·

20 tionem perünere dical, ad rcligioneni vero, quac ipscsecundum Sloicos videlur docere: „non enim philosophisolum, inquit, veruni etiam maiores nostri supcrstitioncma religione separaverunt; nam qui tolos dies precaban-tur, inquit, et immolabant, ut sibi sui liberi superstites

26 essent, superslitiosi sunt appellati." Quis non intellegateum conari, diim consuetudinem civitalis limet, reiigionemlaudare maiorum eamque a superstitione vellc seimigere,sed quo modo id possil non in venire? Si enim a maio-ribus illi sunt appellati snpersliliosi, qui (otos dies preca-

80 bantur et immolabanl, numquid et illi, qui instituerunt(quod iste rcprehendit) deurum simulacra diverse aetateet veste disüncta, deorum genera coniugia cognationes?Haec utique cum lamquam superstiliosa culpantur, inplicat

1 C. 28 14 II. 20, CTsqq.

2 inferat B2 fictos L ünctos (cf. 179, 12) 1 Formaeetenitn Ba 11 induuntur B! 15 ex altera parte q 23 aepa-rauerant LA1C separauerunt rell. v Cic.



DE CIVITATB DEI L. IV. C. SO. 31. J85

ista culpa maiores talium simulacrorum institutores atquecu l tores; inplicat et ipsutn, qui, quantolibet eloquio se inItbertalem nitatui* evolvere, necesse habebat ista venerari;nee quod in liac disputatione discrtus insonat, muttirenderet in populi conlione. Againns itaque Christian! 6

Domino Deo nostro gratias, non caelo et terrae, sicut istedisputat, sed ei qui fecit caelum et terram, qui has super-stiliones, quas iste Baibus velut balbutiens vix reprehen-dit, per altissimam Christi hnmilitalem, per apostolorumpraedicationem, per fidem martyrum pro veritate morien- 10tinrn et cum veritate viventium non solum in cordibusreligiosis, vcrum etiam in acdibus supersliliosis liberasuorum servitule subvertit.

CAPUT XXXI.De opinionibus Varronis, qui reprobata persuasione po- 16pulari, licet ad notitiam veri Dei non pervenerit, unum

tarnen Deum colendum esse censuerit.Quid ipse Varro, queni dolcmus in rebus divinis

ludos scaenicos, quamvis non iudicio proprio, posuisse,cum ad deos colcndos mullis locis velut religiosus horte- 20tur, nonnc ita confitelnr non se illa iudicio suo sequi,quae civitalem Romanam inslituisse Qommcmorat, ut, siearn civitalem novam coiistilucrel, ex naturae poliiis for-mula deos nominaque eoruni sc fuisse dedicaturum nondubilet confiteri? Sed iam quoniam in vetere populo 26esset, accept am ab anliquis nominum et cognominumhistoriam tenere, ut tradila est, debere se dicit, et ade\im finein illa scribere ac perscrulari, ut polius eos magiscolere quam despiccre vulgus velit. Quilnis verbis homoacutissimus satis indicat non se aperire omnia, quae non 80sibi tantum contemptui essen!, sed eliani ipsi vulgo de-spicienda viderentur, nisi taccrentur. Ego ista contcere

3 babebit Σί*Λ* 83 eorum] deorutn A se numinum A



186 8. AUGUSTINI

putari debui, nisi evidenter alio loco ipse diceret dereligionibus loquens multa esse vera, quae non modo vul-go scire non sit utile, sed eliam, tametsi falsa suril, aliterexistimare populum expediat, et ideo Graecos teletas ac

6 mysteria taciturnitatc parielibusque clausisse. Hie certetotum consilium prodidit velut sapientium, per quos civi-tates et populi regerentur. Hac tamen fallacia miris modismaligni daemones delectantur, qui et deceplores et deceptoapariter possident, a quorum dominatione non liberal nisi

10 gratia Dei per Icsum Christum dominum nostrum.Dicit etiam idem auctor acutissimus atque doclissi-

mus, quod hi soli ei videantur animadvertisse quid essetDeus, qui crediderunl eum esse animam motu ac rationemundum gubernanlem, ac per boc, etsi nondtim tenebat

lö quod veritas habet (Deus eniin verus non anima, sed ani-mae qnoque est effector et conditor), tamen si contrapraeiudicia consuetudinis über esse posset, unum Denmcolendum fateretur atque suaderet, motu ac ralione mun-dum gubcrnantem, ut ea cum illo de hac re quaeslio re-

20 maueret, quod cum diceret esse animam, non potius etanimae creatorem. Dicit etiam antiquos Romanos plusannos centum et septuaginta deos sine simulacro coluisse.„Quod si adhuc, inquit, mansisset, castius du observaren-tur." Cui senteriliac suae tcstem adbibel inier cetera

26 ctiam gentem ludaeam; nee dubital cum locum ita con-cludere, ut dicat, qui primi simulacra deorum populisposuerunl, eos civitatibus suis el mctuin dempsissc eterrorem addidisse, prudenter existimans deos facile possein simulacrorum stoliditate contemni. Quod vero non ait

30 „errorem Iradiderunl", sed „addiderunl": iam utique fuisseeliam sine simulacris vult inlellegi errorem. Quaproplercum solos dicit animadverlisse quid esset Deus, qui eumcrederent animam mundum gubernantem, casliusque existi-mat sine simulacris observari religionem, quis uou videat

7miseriemodisA iiidemowi. JD1 lähiJhiiB ei ouidebantur IjA animum adu. LA1 animo adu. p animaduert.

rell. v; cf. 32 16 eet quoque LA 25 etiam om. L1



DB CIVITATE DEI L. IV. C. 81. 38. lg?

quantum propmquaverit veritati? Si enini aliquid contravetustatem tanti posset erroris, profecto et unum Deura,a quo mundum crederet gubernari, et sine simulacro co-lendum esse censeret; atque in tarn proximo inventus fa-cile fortasse de atümae mutabilitate commoneretur, nt 6naturam potius incominulabilem, quae ipsam quoque ani-inain condidisset, Dcum verum esse sentiret. Haec cumita sint, quaecumque tales viri in suis litteris multorumdeorum ludibria posuerunt, conOteri ea potius occulta Deivoluntate compulsi sunt quam persuadere conati. Si qua 10igitur a nobis inde testimonia proferunlur, ad eos redar-guendos proferuntur, qui nolunt advertere de quanta etquam maligna daemonum potestate nos liberet singularesacriflcium tarn sancli sanguinis fusi et donum Spiritusimpertiti. 16

CAPUT XXXII.Ob quam speciem ulititatis principes gentium apud

subiectos sibi populos falsas rettgiones volueruntpermanere,

Dicit etiain de generationibus deorum niagis ad poe- 20las quam ad physicos fuisse populos inclinatos, et ideoet sexum et generationes deorum maiores suos, id est ve-teres credidisse Romanos et eorum constiluisse coniugia.Quod utique non aliam ob causam factuin videtur, nisiquia hominum velut prudentium et sapienlium ncgotium 26fuit populum in religionibus fallere et in eo ipso nonsolum colere, sed imitari etiam daemones, quibus maximaest fallendi cupiditas. Sicut enim daemones nisi eos,quos fallende deceperint, possidere non possunt, sie ethomines principes, non sane iusti, sed daemonum similes, 80ea, quae vana esse noverant, religionis nomine populistamquain vera suadebant, hoc modo eos civili societal!velut aptius alliganles, quo simititer subditos possiderent.

18 noluerint p uolueriut? Do.1 88 aptiuea b j d p artius Ab*eq ed. princ. Arg. v



188 8· AUGUSTINI

Quis autein infirmus et indoclus evaderel simul fallaceset principes civitatis et dacmones?

CAPUT XXXI1J.Quod hidicio et potestate Dei veri omnium regwn atque

6 regnorum ordinata sint tempora.Deus igilur ille felicitatis auctor et dator, quia solus

est verus Deus, ipsc dat rcgna terrena et honis et malis,neque hoc temere et quasi forluito, quia Deus est, nonFortuna, sed pro rerum ordine ac temporum occulto

10 nohis, notissimo sibi; cui tarnen ordini temporum nonsubditus servil, sed eum ipsc tamquam dominus regitmoderatorque disponit: felicitatem vero non dat nisi bonis.Haue enim possunt et non habere et habere servientes,possunt et non habere et habere regnantes; quae tarnen

15 plena in ea vita erit, ubi nemo iam serviet. Et ideoregna terrena et bonis ab illo dantur et malis, ne eiuscnitores adhuc in provectu animi parvuli haec ab eonumera quasi magnum aliquid concupiscant. Et hoc estsacramentum veteris testament!, ubi occultum erat novum,

20 quod illic promissa et dona terrena sunt, inlellegeutibuset tunc spiritalibus, quamvis nondum in mauifestationepraedicantibus, et quae illis temporalibus rebus signifi-caretur aeternitas, et in quibus Dei donis esset verafelicitas.

26 CAPÜT XXXIV.De regno ludaeorum, quod ab uno et vero Deo insti-

tulum atque servatum est, donec in vera reli-gione manserunt.

Itaque ut cognosceretur etiam illa terrena bona, qui-30 bus solis inhiant qui meliora cogitare non possunt, in

ipsius unius Dei esse posita potestate, non in multorum8 fortuitu - Bab*qv (cf. 168,3) 18 et habere om. A1 17 haec

ab eo om. C1 29 cognoeceretur IjACV" dp cognoecerenturA B ß a b e q v



DB CrVITATE DEI L. IV. C. 3i. 189

falsorum, quos colendos Romani antea crediderunt, po-pulum suum in Aegypto de paucissimis nmltiplicavit etinde signis mirabilibus liberavit. Nee Lucinam mulie-rcs illae invocaverunt, quando earum partus, ut mirismodis multiplicarentur et gens ilia iucredibililer cresceret, 5ab Aegyptiorum persequenlium et infantes omnes ne-care volentiuni manibus ipse servavit. Sine dea Huminasuxerunt, sine Cunina in cunis fuerunt, sine Educa etPotina escam potumque sumpserunt, sine tot diis puerili-bus cducati sunt, sine diis coniugalibus coniugati, sine 10cullu Priapi coniugibus mixti; sine invocatione Neptunimäre transeuntibus divisuin patuit et sequentes eoruininimicos fluctibus in se redeuntibus obruit. Nee con-eecraverunt aliquant deam Manniam, quando de caelo mannasumpserunt; nee quando sitientibus aquam percussa petra 15profudit, Nymphas Lympbasque coluerunt. Sine insanissacris Mär t is et Bellonae bella gessertmt, et sine victoriaquidem non vicerunt, non earn tarnen deam. sed Dei suimunus habuerunt. Sine Segetia segetes sine Bubona bo-ves, mella sine Mcllona poma sine Pomona, et prorsus 20oinnia, pro quibus tantae (alsorum deorum turbae Romanisupplicandum putarunt, ab uno vero Deo multo feliciusacceperunt. Et si non in t-um peccassent, impia curiosi-täte tamquam magicis arlibus seducti ad alieuos deos etad idola defluendo, et postremo Christum occidendo: in 26eodem regno etsi non spaliosiore, tarnen feliciore man-sissent. Et nunc quod per omnes fere terras gentesquedispersi sunt, illins unius veri Oei providentia est, ut,quod deorum falsorum usquequaque simulacra arae, lucitempla evertuntur et sacrificia probibenlur, de codicibus 30eoruui probetur, quem ad modum hoc fuerit tanto anteprophetatum; ne forte, cum legeretur in nostris, a nobisputaretur esse conllctum. lam quod sequitur in voluminesequenti videndum est, et Mo dandus huius prolixitati modus.

7 manibus om. A F ~ e ed. Arg. man. ipee liberauit ipseseruauit a1 ed. princ. v a« putarunt iAAF"B putaueruntCK (reu.?) v 84 prolixitati AK1 (cf. II255, 9sq.; ad huiuesupple: Toluminis) prolixitatis F-,K»B (rell?) v



Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...

Documents

Transcript of Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...