Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) ||...

A. AVGVSTINI DE CIVITATE DEI

Brought to you by | Brown University Rockefeller LibraryAuthenticated | 128.148.252.35

Download Date | 6/18/14 2:26 PM

SANCTI

AVRELII AVGVSTINIEPISCOPI

DE CIVITATE DEILIBRI XXII

RECOGNOVERVNT

BERNARDVS DOMBARTET ALFONSVS KALB

VOL. I

LIB. I-XIII

DVAS EPISTVLAS AD FIRMVMADDIDIT

JOHANNES DIVJAK

EDITIO QVINTA

S T V T G A R D I A E E T L I P S I A E

IN A E D I B V S B.C. T E V B N E R I M C M X C 111



EDITIO STEREOTYPA AVCTIOR EDITIONIS QVARTAEANNI MCMXXVIII

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme

Augustinus, Aurelius:[De civitate Dei]Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libri XXII /recogn. Bernardus Dombart et Alfonsus Kalb. —Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner.

(Bibliotheca scriptorum Graecorum et RomanorumTeubneriana)

NE: Dombart, Bernhard [Hrsg.]Vol. 1. Lib. I-XIII [u.a.]. -Ed. stereotypa ed. 5. (1981). -1993

ISBN 3-519-01104-2

Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheber-rechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engenGrenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung desVerlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders fürVervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen unddie Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischenSystemen.© B. G. Teubner, Stuttgart 1981, 1993Printed in GermanyDruck und Bindung: Wissenschaftliche Buchgesellschaft,Darmstadt



Cum bibliopolae amplissimo honestissimoque, qui mihi initioanni praeteriti opus Dombartianum quartwn recognoscendum ob-tulit, placuisset novam editionein artis photomechanicae quae di-citur opera ad tertiae editionis exemplar quantum fieri possetexcudere, editoris arbitrio ab initio certi arctique constituti erantfines non solum in ipsis Augustini verbis emendandis sed etiamin commentario critico componendo. Neque to/men textus funda-menta nova manuscriptorum materie collecta firmare omisi. Con-tigit mihi, ut decimum c ο diets C lib r u m in bibliothecapublica Leningradiensi adservatum et diu oblivione obrutum pri-mus conferr em, postquam auxilio benevolentissimo cum aediumTtubnerianarum et Martini Winkler i doctoris Begimontani turnOttonis Glauningii, summi bibliothecae Lipsiensis antistitis, illeliber Lipsias transmissus ibique effigies eius lucis ope in usummeum optime depicta est. Quae in his tabulis dubia relicta erant,Dr. Otto Glauning, amid adiuvandi studiosissimus, summa cur aac diligentia in ipso libro manuscripto identidem examinavit.Praeterea ires codices Bernenses (B, , D), qui mihi liberali-tate curatorum bibliothecae civitatis Bernensis bis Monachiummissi erant, in usum artis criticae converti. Etiam Dombarticodices Monacenses (A, F, Ε, "ι) hie illic non sine fructttdenuo inspexi. Lectiones porro ex editione ilia Argentora-tensi enotatas auxi; plura etiam ex Hoffmanni apparatucritico recepi, ut proprietates et mutuae necessitudines praestan-tiorum codicum facilius intellegi possint. E Caroli Weymanieditione, quae anno 1924 typis officinae Bremensis maxima cumsumptu ornatuque expressa est, me multum commodi cepisse li-benter grateque confiteor, cum in lectionibus diiudicandis haudraro sententiam illius viri in litteris posterioris latinitatts tarnquam qui maxime versati sequi et ex uberrima scientiae materia,quam in adnotatione et in indice operis sui couegit, nonnullain commentarium criticum recipere possem. Neque J. C. We li-do nii editionem eodem anno Londinii emissam frustra explo-ravi, quamvis neglegenter ille ipsa Augustini verba recensendatractaverit (cf. A.Souter in „The Classic.Rev." 39,1925,p. 135sqq.;A. Kalb in „Bayer. Bl. f. d. Gymn.-Sch.- W." 63, 1927, p. 159).Interdum mihi etiam S. Angus „The sources of the first tenbooks of Augustine's D. C. D." (Princeton 1906) et Alfredi



II PBAEPATIO

Schroederi interpretatio Germana (Camboduni 1911—16) usuierant. In praefatione autem Dombarti ipsius verba, ubi eiussententias prorsus secutus sum, retinere studui. Haud scio anindices a multis desiderates huic editioni, id quod animum in-duxi, fascicule separato postea adiungere liceat.

Gratias denique ago maximas viris doctissimis et illustris-simis, quorum consilio et auxilio usus sum, imprimis AlbertoRehm, Carolo Weyman, Theodora Dombart Monacensi-bus, item praefectis bibliothecarum publicarum Bernen-sis, Leningradiensis, Lipsiensis, Monacensis, praecipueOttoni Glauning Lipsiensi amicissimo et Alberto Hart-mann Monacensi, neque minus Carolo Hartmann gymnasiiBaruthini rectori, qui multis modis coepti fautorem se praebuit.

Baruthi, Kal. Sept. MCMXXVII.Alfonsus Kalb.

PRAEFATIO.PARS PRIOR.

De codicibus , quorum lectiones ex H o f f m a n n i (CSELvol. XL/1, 2), Dombar t i me i sque ipsius collationibus inhac quarta editione conficienda adhibui, haec praemittantur:

Veterrimi Civitatis Dei libri mss sunt LVC, quorumnullus totum opus complectitur, cum TJ tantummodo librosI—V, V XI—XVI, C I—X contineat. Praestantissimus autem

L est ί, qui numero 607 (olim 523 bis) insignitus in Lugdu-neneis civitatis bibliotheca adservatur. Is saeculo VI*) autVII**) litteris aemiuncialibus scriptus Leopoldi De l i alii***)

*) Hoffm. ed. I p. I; Traube Nona. sacr. p. 148.**) E. A. Lowe in Miscell. Ehrle IV p. 44; idem in 'Co-

dices Lugdunenses antiquissimi' (1924) p. 42.***) Cf. 'Notices et extraits des manuscrits de la biblio-

theque nationale etc. . . . public's par 1'Institut national deFrance' torn. XXIX, Paria 1880, p. 366—69; 397—401. Scrip-turae specimina reperiuntur in 'Album paloographique . . .par la Societe de l'ecole des chartes', Paris 1887, tab. VII;Lowe, Cod. Lugd. ant., tab. 26 et 27.



PBABPATIO III

merito una cum A, eiue apographo, a longa oblivione vindicatuaet ab Hoffmanno semel iterumque collatus est. Exhibet librosquinque priores non sine lacunis; desiderantur enim in eo foliisquibusdam quaternionibusve amissis hae editionis nostrae par-tes: pg. 3,10—25, 4; 124,25—125,28; 131,27—144,7; 163,30—174,29; 197,26—199,2; 240,3—242,3. Ea quoque, quaeetiamnunc restant folia (138), baud raro situ et umiditate muti-lata atque deformata sunt. Etsi L variis librarioram mendisnon vacat, interpolations certe immunis esse et Hoff-manno et Dombarto videbatur. Neque tarnen fidem plane tri-buendam esse censeo crebris vocabu lorum t ransposi t ioni -bus, quas prima codicis L· inanus — eamque eecutus Λ — aceteris HIBS discrepantee tradidit, cum transpositiones quaedaminveniantur in sous L1A (vel Λ, ubi L deest) manifesto pra-vae (cf. p. 56, 2 male ac bene; 75,10 Punicum bellum [item Λ133,14]; 80,15 adsensus est esse; 108,13 etiam Romana ipsa;186,16 est quoque; 191,8 est non instituta; 218,6 multa glo-riae mira atque praeclara cupiditate; 224, 7 pro libertate(m)pulchra; 227,18 iam consul bis), aliae non solum Dombarto,sed etiam Hoffmanno Weymanoque displicuerint, velut p. 64,9muliercularum earum; 55,14 multa praeclara; 105,32 suo dis-seretur diligentius; 138,9 Deinde bellum; 168,26 meritis bonis;172,23 adsumere adiutorem ; 27 inquit poterimus; 174,5 Feli-citas indignata; 26 Felicitati resieteret; 216,2 opus suum autem;237,18 castigatior est; 24 imperatores Christianos. — Primaemanus errores in codice L nonnunquam eadem vel aequali feremann correcti eunt; has correcturas Λ plenimque recepit (cf.Hoffm. I p. III). Posterioris autem manus cuiusdam emenda-tiones (L*) codice Λ aetate paulo inferiores esse docuit Dom- L·*bart (cf. p. XXIV et XXVI adnot.).

Codex Λ, saec. IX scriptus, ipse quoque Lugdunene ie , Anumero 606*) (olim 523) insignitus, libros I — XIV continet,quorum quinque priores e codice L descripti sunt exceptis sexprioribus foliis paulo recentiore manu exaratis, quae aliudexemplar secuta est. Indidem ea videntur petita esse, quae inA a sexto libro usque ad quartum decimum leguntur. Haepartes a compluribus librariie conscriptae ab Hoffmanno lit-tera 1 notantur. Post sextum vero folium, cuius extrema verba 1sunt: mul tos i n q u i f u n t ] (p. 20, 20), in cod. A (I) folium ex-cidit; post hanc lacunam codex A incipit a vocabulis [extrin]-secus sed ad (p. 23, 26), cum L in pag. 25, 4 ( fui t Daniel)demum initium capiat. Aliam quoque Lugduneneie vetustis-

*) Cf. Lowe, Cod. Lugd. ant. p. 43; numerus 608 legiturin Hoffmanni et Dombarti editionibus.



Γί PKAEFATIO

eimi lacunam (p. 197, 26—199,2) non codicis Λ, sed codicis llibrarium folio inserto supplevisse ab Hoffmanno monemur.

In codicibus L AI nulla eat capitum distinctio aut in-scriptio.

V Codex F, qui sexto aaeculo adtribnendus videtur*), inCapituli Veronensis bibliotheca numero XXVIII 26 notatuscustoditur. H ne codicem, qui uncialibus litteris scriptus librosXI —XVI exhibet, Hoff mann iam anno 1868 perscrutatuspostea a Dr. Guil. Weinberg ero denuo inspiciendum curavit;eundem Dr. Christ. Hoerner in secundae Dombarti editionisusum contulit. Dubium non est, quin hie ber mss, quamquamnon desant in eo errores scribaram et coniecturae parum pro-sperae correctorum litteras evanidas rescribentium, plerumquetarnen ainceritatia indicia prae se ferat. Panca enim inter-pola t ionis manifeatae exempla inveniuntur: in vol. I p. 472, 9curabo] conabor F"(B); 552,18 suaviter] sapienter V (cf. II62,9}-, 570,26 arduus] arduus carduus F(FGBelp); IIp.36,2non peccandi facilitas] in non peccando felicitas F(B)(cf. lin. 4 et 6); 49, 26 damnabilem] l audab i lem F; 83, 7quinta] quinta eexta F(0ba) (cf. 76,34 et 84,5); 184, 25 cor-poris] caro F. In codice F ipso singula capita non aunt dis-tincta; praemiseus tarnen ei est in prioribus sex foliis indexcapi tum librorum XI—XIV, saeculo X scriptus.

C Codex Corbeienais (C), saeculo VII**) vel ineunte VIII***)litteris semiuncialibus scriptus, olim in bibliotheca monasteriiS. Germani a pratis (S. Germain des Pres) numero 766 insigni-tus erat et libros I—X praemieso horum librorum indice capi-tulorum comprehenderat. Nunc in duaa partes dissectus exstat:maior pars l ibroa I — IX cum decem librorum indice conti-nens in bibliotheca publica Parisiensi n° 12214 notatus ad-servaturf); alteram partem, cui solus liber X inest, sub finem

*) Bum vetustiorem esse saeeuloVII, cui a e i f ferschei -dio (Wien. Sitzber. phil.-hist. Kl. Bd. 49, S. 8) vindicatus est,H o f f m a n n (ed. vol. I p. VII) et Dombart (ed.8 vol. I p. X)consentiunt; saeculo V eum adtribuit Lowe, Cod. Lugd. ant.p. 42.

**) H off m. Ι ρ. ΠΙ; Δ. C h a t e l a i n , Uncialis scriptura(Paris 1901) p. 150. L we (1. c.) codicem C saeculo VI ecrip-tum ease opinatur; V1 vel VI1 aaeculi eum aestimabant viridocti priorum temporum (cf. Nouv. Traito de Diplom. 1767torn. Ill p. 91).

***) Staerk (cf. quae paulo infra notata sunt).f) Cf. Chatelain L c. p. 148sqq. (in tab. LXXXII scrip-

turae apec imen est).



PKAEFATIO V

saeculi XVIII a codice Germanensi distractam anno 1800 Pe-trus Dubrowsky*), a secretis legati Rossici, Petropolim ab-duxit. Hanc partem, quae diu in oblivione iacuerat, inbiblio-theca Caeearea Petropol i tana, nunc publica Lenin-gradiensi, conditam esse nota Q. v. I Nr. 4 insignitam Anto-nius Staerk**) anno 1910 monuit; ipse eius imaginem ad verbumcontuli (cf. p. I). Ex ilia autem parte codicie C, quae Parisiis relictaerat, FridericuB Duebner , cum anno 1838 Maurinorum edi-tionem celeberrimam denuo emittendam curaret, in adnotationecritica multas egregias lectiones excerpsit, sed exiguum nume-rum in textum recipere ausue est (cf. edit. Duebn. p. XXII;Neue philol. Jahrb. XI [32] p. 68). Eandem codicis partem Hoff-mann identidem perscrutatus iudicavit librum Corbeiensem,cum ex optima origine manavisset et nitide Bcriptus esset, nontanti esse, quanti, priusquam Lugdnnenees in notitiam venis-sent, viris doctis visus esset. Multie enim exemplis aperte pro-bavit (cf. Hoffm. ed. I p. IV sqq.) non solum librariorum inem-ditorum erroribus, sed etiam doctiorum hominum interpola-tionibus ilium crebro esse deformatum. Cui iudicio assentirinon dubito codice Leningradiensi examinato. Nam hie quoquepraeter creberrima primae m anus menda, quae litteris permu-tatis, nominum et verborum tenninationibus confusis, vocumet eententiarum partibus omiBsis aliiaque erroribus orta sunt,perspicuae occurrunt interpolat iones: cf. p. 401,11 admini-culare] adiuuare C\ 16 beata esse non posset C; 403,10necessitudinibus] consuetudinibus (7; 408, 18 holocaustisautem non; 29 eis sibi sacrificiis C\ 413,11 quo temporeparere f i l inm nee; 416,10 empyria] in fe r i a <7; 425,4 isto-rum] illiusC1; 428,16 sunt illi qui C(Fv); 430,4 conlapsum]deiectum (sup. lin.) C. Accedunt t r anspos i t iones vocabu-lorum parnm probabiles (cf. 408,12; 411,24; 413,10; 416,26:421,24; 426,28; 428,9; 437,26; 441,21; 447,17sq.) et capi-tum numeri perperam alio tranelati, cum cap. VI proficisca-tur a verbis Quaecunqne igitur (p. 410,1), cap. IX a Namet Porphyr iue (415, 17), cap. XXIX a Gratia Dei non(448, 23).

*) Cf. de eo P. Knoell in CSEL vol. XXXVI p. II; A. Kalbin 'Bayer. Blatt, f. d. Gymn.-8cb.ulw.' LXIII (1927) p. 162.

**) Ant. Staerk, Les manuacrits Latins du Ve au ΧΙΠ"siecle conserves la Bibliotheque imperiale de Saint-Peters-bourg, 1910, torn. I p. 23. Faciem codicis Q. v. I Nr. 4 ad Ot-tonis Glauningii observationes accuratius descripsi in 'Bayer.Bl. f. d. Gymn.-Schulw.' 1. c. p. 161 eqq.; ultimi folii effigiempraebet Staerk II, tab. XX.



VI PKAEFATIO

Scripturae lapsus et errores, quos prima manus in C ad-miserat, nonnnnquam ab eadem ipsa emendati sunt, saepius acorrectore paulo recentioris, ut videtur, aetatis, qui singulislibris rcontuli ' subscripsit, decimo insuper cex exemplar^i?)>

C1 contuli '; hie vero censor (Ca) non raro genninam lectionemcormpit ant falsam corrigendo novos errores commisit. Parsfoliorum codicis Q. v. I Nr. 4 (fol. 305 [27] — 314 [36]) in margineumiditate corroea est cum ipsorum verborum detrimento. Quaeamissa sunt, tertia manus (CtuPP1·) antiquam scripturam imi-tans inter lineas ant in calce columnae antecedents supplevitandacius saepe quam felicius. Margini codicis C notae glos-saeque compluribus manibuB adscriptae sunt; in fol. 311 [33]T

e. g. legitur ad lib. X cap. 29 (p. 449,14sqq.) adnotatum: 'sicbeatuB leo ad iulianum'. Ceterum codice C, cum integer etiamexstaret, patres Maurinos in editione conficienda (1685) inter-dum usos esse equidem persuasum habeo.*)

In recentioribus libris mss interpolationum vestigia,quae iam in veterrimis codicibus occurrunt, temporum decursuincrescunt. Neque tarnen eorum anxilium et in recensendislibris XVII—XXII, ubi antiquius fundamentum deficit, et incorrigendis codicum L VC mendis repndiare licet. In prioribuslibris soli codices A et p aliquantum cum Lugdunensibus (LA)conspirant; ceteri in his partibus illius stirpis, qua C ortus est,affinitatem prae Be ferunt (cf. p. XXIV sqq.).

Ex septem libris Parisinie (abcdefg), quibus Duebnerin editione sua conformanda praeter codicem C (libb. I—IX) ususest, H o f f m a n n quinque meliores elegit. Sunt autem hi:

a(=A 1. n. 2050, olim Colbertinus n. 437, membr., saec. X scriptus.Duebn.) In sex foliis ei praemissis rudi manu saeculi XIV vel XV

index capitulorum scriptus est.b(=B 2. n. 2051, membr., Baeculi X. De summario in hoc codiceDuebn.) libro XVIII praemisao cf. vol. II editionia nostrae praefa-

tionem (Hoffm. ed. I p. Xsqq.).d (= D 3. n. 2053, membr., saeculi X. Hie Corbeiensi vetustissimo ad-Duebn.) modum similis est neque tarnen ex hoc, sed ex alio aliquo

vetere codice videtur descriptus ease. In libro primo lacunaeet a nostrae editionis pag. 28,13 (in corpore alieno) usque

*) Cf. p. 101,13 ut ibi Cv (ubi rell.); 167,19 et mala essetet bona Cv (et b. e. et m.); 236,6 grauiora pati dignos Cv(pati om. rell.)-, 356,29 quo Cv (cum rell.); 387,2 ut et etiamCv; 406, 4 euavissimum . . incensum Cv; 421, 24 quoniamtarnen C ed. Sen.; 426,28 nee illi nee isti Cv; 437,26 sintapud eos Cv (ap. e. sint rell.); 440, 9 eorum Cv (illorum plerr.).



PKAEFATIO VII

ad pag. 42, 9 (omnibus ad |) pertinens. Eiusdem libri ca-pitibus XVI prioribus manu saeculi XII argumenta in mar-gine adscripta snnt.

4. n. 11638, olim Corbeiensis, deinde Germanen sis n. 268, membr., e (= Esaec. X. Duebn.)

5. n. 12 215, olim Corbeiensis, deinde Germanensis n. 767, membr., g (= Gsaec. X. Duebn.)

Codd. abe omnes, d octo priores, g septem posterioreslibros continent. Lect ionum sinceri tate codd. deg codici-bus ab praestant, neque tamen ullus eorum interpolationumindiciis caret.

Codices c (= C Duebn. — Paris, n. 2052) et f (= F Duebn. (c, i)— Paris, n. 11687), quorum alter decem priores, alter duo-decim posterioree libros exhibet, Hotfmanno indigni videban-tur quoe conferret. Ex capitum tantum inscriptionibus in li-bris posterioribus codicis f lectiones ab illo identidem enota-tae sunt.

Ex bibiiotheca Universitatis Patavinae Hoffmann duoscodd. in usum suum convertit, quorum unue (p) n. 14ti9, alter(q) n. 1490 insignitus eat. Uterque eornm omnes de civitate Deilibros et indices capitulorum exbibet.

Et p quidem, quamquam XIV demum saeculo scriptus et pmultis locis aut scribarum neglegentia aut interpolatorum au-dacia depravatus est, tamen saepe egregiis lectionibue a maiorecodicum parte differt. In prioribue quinque libris cum Lugdu-nensibus LA manifesto conspirat.

Cod. q, saec. XIII scriptus, olim Francisci Petrarcae poetae qfuisse fertur. Dubium non est, quin ex recentiore atque de-teriore fonte derivatus sit.*) Idem cum propter conpendiorummultitudinem et insolitam formam difficilis sit lectu, Hoff-mannus ex novem prioribus tantum libris et capitulorum in dicelectiones eius notavit.

Cod. Farfensis (r) n. 26 (Bibl. Vittor. Emman.) saec. XI rscriptus libros IV—XX c. 5 continet. Ex hoc Hoffmann lectionespaucas libri quarti c mir am inscitiam et neglegentiam librariiprodentes' in praefat. vol. I pag. XVI, satis multa ex libris XVet XVI in adnotatione exscripeit.

*) Hoffmannus monet codicem q ubique fere cum vulgataquam dicunt consentire, quod non mirum videtur, si verum est,id quod Dombart opinatus est (cf. pag. XII), editionem prin-cipem Sublaquei inpressam ex illo praecipue aut ex simillimoeius exemplari originem duxisse.



VIII PKAEFATIO

s Codices S. Crucis n. 138 (Bibl. Vitt. Emman.), qui librosVIII—X (s), et eiusdem bibliothecae n. 391, qui libros XI—XVI

t continet (t), initio saec. X eadem manu scripti unius quondamcodicis partes videntur fuisse.

Eorum lectiones crebrae ab Hoffmanno in librorum VIII— XII adnotatione adferuntur. Qui (in vol. I pag. XVI) rectecenset codices st codici p cognatione esse propinquos, quam-quam sinceritate eo inferiores sint; idem fere de codice r dicipoteet: cf. II 98,28 (Do.); 117, 13 etc. —

A Codex quondam Augua tanus (A), nunc Monacensis lat.n.3831, membr., saec. X, omnes libros complectens, quem Dom-bart contulit, in prioribus partibus ex optimo f nte fluxissevidetur (cf. p. XXXIIsq.); in posterioribus autem fides eius atqueauctoritas sensim minuitur et interpolationis indicia, inprimisin locis ex scriptura sancta allegatis, augentur. In fol. 122V

(lib. XI c. 9 sqq.) multa omissa sunt, cum post verba h ineexist imo (cf. p. 472,14sq.) continue subsequantur verba nisiaeterna est etc. (p. 477,24); ibidem glosaa fhic mirum' notisTironianis in margine adscripta eademque litteris ab interpretequodam super vocabula 'existimo nisi' posita est (cf. Domb.ed.3 II p. Vsq.). Altera lacuna in libri XVI cap. 8sqq. occurrit(fol. 196V), ubi nullo omissionis signo addito a verbis possuntoriginem (II p. 137, 6) statim transitur ad verba occul tasesse (p. 160, 7). Capitum inscr ip t iones inveniuntur in co-dice A a libri XI cap. l usque ad XIII c. 18 cum codd. Fpqfere concordantes; deinde autem tituli in A(F*i) a vulgaribusprordus differunt (cf. p. 579, 9 et Domb. ed.s II p. XV).

K Codex Coloniensis (K) n. 76 (Darmstadt. 2077), membr.,libros I—X continens, saeculo VIII scriptus esse fertur. Con-tulit eum Dombart anno 1876 eiusque auctoritatem a sextolibro usque ad decimum non parvi pendendam esse censebat,quamquam interpolatione saepius depravatus esset (cf. Jaffa etWattenbach, Eccles. metropol. Colon, codd. mss., p. 24).

Γ Codex Frisingensis (F) quondam, nunc Monacensis lat,n. 6267, membr., libros I—XVIII continens, saec. IX fere scrip-tus, e dissimilibus constat partibus. Medii enim sex libii (XII—XVII) vetustiore et diligentiore manu firmis formosisque lit-terarum ductibus exarati a folio 177 usque ad fol. 386 perti-nent et 26 quaterniones seorsum numerates complectuntur. Infolio 386T subscriptio est satis mira, de qua vide sis vol. IIp. 265. Haec media pars β paulo meliore archetypo originemduxisse videtur quam libri I—XI et liber XVIII. Neutra tarnencodicis pars interpolationibus vacat. Contulit eum Domb art.

"i Codex Eat isbonensis (*i), nunc Monac. lat. n. 13024,membr., saec. X exeunte scriptus, omnes de civitate Dei libros



PRAEFATIO IX

cotnplectitur. Etsi interpolationibus recentioribus crebro defor-mie est, tarnen generosioris originis indiciis non caret. Inlib. VI—IX et XI—XVII Augustano admodum eimilis eet. Iliaquidem lacuna in folio 122T codicis A obvia (cf. p. VIII) etiamin "ι invenitur ita, ut hie legatur exist imo hie mirum nisiaeterna eat , cum glossa in cod. A superscripta in ipsam tex-tum codicia "ι irrepserit. Saepe etiam falsas codicis A lectioneaprima codicis "i mann repetitas esee mnltis exemplis Dombartin ''ertia editione (vol. II p. VT) demonstravit. Sed ne in illisquidem partibus codicem "ι (*) ex A solo profectum eeee indeiam apparet, quod altera lacuna maior codicis A (fol. 196T; cf.p. VIII) in -ι prima manu alicunde expleta est. Etiam cam co-dice F, praecipue in libro XVIII, qui in F paulo recentioremanu scriptus est quam antecedentee partes, codicem 1 crebroconsentire Dombart (ed.s II p. VII) satis probavit. Enotavit igi-tur ille lectiones codicis "> accuratius us tan turn locis, ubi Aet F, genere codici I propinquos, aetate et auctoritate potiores,consulere non licuit.

Codex Sangallensis (G) n. 178*), membr., eaec. IX egre- Ggie scriptus, libros XI — XXII continet et a Dombar to col-latns est. Is eum non in optimis mss numerandum, sed illiuscodicum familiae, ad quam codices Parisini a et b (cf. p. VI sq.)pertinent, vel vetustissimum teetem esse cognovit. Quid mirum,quod G saepe etiam cum codice Bernensi 12/13 (B) conspirat(vide infra!), per quern multas illius familiae lectiones in edi-tionem Maurinam immigrasse suspicor? (cf. e. g. I p. 680,7 ferre]defer re Gab(soK); 8 et sistere] ex i e t e r eGab ; II p. 9, 23 non]non autem Gabv; 71,24 non GBabv (recte), om. rell.i 76,29atque in] atque ita in GBabv; 86,1 et 6 vicensima] uicesimadie GBabv; in pag. 217, 6 post eumus addunt codd. GBabet i terum exhibeat is (exib. B) inqui t (om. B) corporauestra hostiam uiuamj. —

Codex Bernensis n. 12/13 (B), membr.**), saeculo XI una, But videtur, manu maximam partem diligenter scriptus et pul-chris litteris initialibus ornatus, duobus con s tat voluminibus,quorum prius, n° 13 insignitum, foliis 110 libros I—XII con-tinet, alterum, n° 12, foliis 124 libros XIII—XXII. In duodeci-mi libri fine invenitur haec subscriptio: fHic est liber sancti////////***)i quern hato bibliothecharius fecit. Quern si quis furto

*) Cf. G. Scherrer , Verzeichn. d. Handschriften der Stifts-bibliothek von St. Gallen (Halle 1875) p. 63.

**) Cf. Herrn. Hagen, Catalogue codicum Bernensium (Ber-nae 1876) p. 9.

'Maximini ' eraaum esse afnrmat Hagen (1. c.).*")



X PBABFATIO

abstulerit uel uiolenter rapuerit, anathema sit. Amen.' Primum.autem folium membranaceum, quo involucre prius codicis vo-lumen (n. 13) obtectum est, f ragmentum libri XII (e capp. 3—5; inde a uelut naturaliter [p. 616, 9] usque ad quon-iam sunt [518, 4]) exhibet*); quod alterius exemplaris fo-lium reiectum existimo, cum ordine versuum non ad codicemΒ ipsum aptum sit, cuius ceteroquin et ecriptur et lectioni-

B" bus (B") simillimum est. Ipse codex B in libris I — X stirpelibrorum cum C cognatorum (ZFabe) ortus esse videtur; pro-piore quidem affinitate attingit codicem a**), quo tarnen melioriudicandus est, cum multis et protervis interpolationibus, qui-bus ille scatet, careat, longinquiore codicem e***), cui similisest etiam eo, quod crebro varias lectiones aut super lineam autin margine adscriptas exhibet. In libris XI—XVI vero codex Bcum V interdum mirum in modum consentit: in sous eoimcodicibus FB hae occurrunt lectiones: 1472,9 conabor ; 637,6peraguntur ; 546,4 habuer imus; 566,10 primo om.; 688,17t radi tus ow.; II 36, 2 in non peccando felicitas; 8 itaet; 63,21 sic; 71,27 enoc; 112,29 i l lorum (V1*); 148,25ad abraham factae p r o m i s s i o n e s Dei; 169,23 existi-maui; addo etiam: I 470, 19 cogn i t ionem FBE; 498, 10si fal lor om. FBe; 502,4 current i s FBt; 543,29 contexit-ne F, context ione B; 664,9 et iam F'Be; 676,26 no uti-quam FA'B'e; 695,11 pnoen Γ*Β1; 696,26 si om. FBG;597,24 r educ imus FBe*?; II 20,23 uictor ia FBE»P; 64,11archeo typo FBe; 73,1 cui FBe2; 116,13 melius FBbE;120,1 quo FBb*; 140,13 praeter FBb». Hue accedit, quodB, quamvis ait recentiorum temporum liber ab interpplatoribusfucatus sit, optimas quasdam lectiones solus vel fere soluaservavit, velut: 152,6 poterunt (= Donib. coniect.}; 264,27

*) Falso Hagen (1. c.) argumentis parum examinatie 'Trac-tatum theologicum de vitiis' in folio lr codici praemissum essecommemorat.

**) Cf. e. g. Ba in vol.1 p. 11,2; 6; 32; 13,26; 24,1; 57,3;69,24; 84,26; 108,4; 156,11; 180,23; 183,21; 184,7; 264,28;273,4; 19; 276,33; 372,10; 386,2; 391,16; 393,1; 395,20; 401,1;403,10;23; 441,18; 499,24; 594,22; 595,8; vol. II 28,2; 39,13;67,29; 90,29; 140,15; 142,16 al.

***) Bae: vol. I 41, 2; 76, 2; 166, 27; 178,13; 202,8; 263,14;287,6; 379,1; 389,20; 412,4; 416,1; 423,25; 584,29. — Be:vol.1 43,11; 133,32; 156,2; 160,19; 218,7; 274,3; 301,26;314,1; 316,13; 331,30; 332,29; 362,3; 367, 3; 7; 364,26;368, 1; 408, 10; 427, 25; 433, 20; 440, 10; 460, 19; 485, 21;495,2; 600,7.



PBAEFATIO XI

ab (= Domb. coni); 302,4 uim; 334,13 ind idem (=1 etDomb. com".); 388,24 bonum; 483,25 ieta; 664,24 prae-missa; II 122,11 praecordia; 225,18 apertissima(=TFei/m.coniect.}; 292,11 or a (= E A1) aliasque. Hunc autem codicemipsam aut eiua geminum a patiibus Maur in is in editioneanni 1685 confieienda adhibitum esse pro certo habeo, cumpraeter crebras lectiones concordantes*) multae vocabulorumtranspositiones**), quae illorum editorum arbitrio et licen-tiae crimini dabantur, iam in codice B obveniant.

Ex altero codice Bernensi n. 134 (β), olim S. Benedict! βFloriacensis(Fleury)***), membr., saec. X, qui foliie 162 libros I—XXII continet, tantummodo libros I—III et X conferre potni;praeterea eum aliis locis quibusdain dnbiis inspexi. Et hieipse cognatus mihi visus est cum codd. OK F et simillimus co-dicis bf), neque tarnen eius apographus. Libro XVIII in cod. βidem capitum index praemissus est, quem Hoffmann et Dom-bart ff) e codicibus bF"i in lucem protulerunt. Duae autemlacunae maiores in cod. β exstant; deeunt enim bae editionienostrae partes: II p. 315,13 (lib. XVIII c. 39) inde a N e q u eenim (fol. 130r) usque ad finem libri XIX (p. 405, 7); II p. 447,32 (lib. XX c. 18) a verbis perii t ex (fol. 136) usque ad spi-r i tus meus (c. 23; p. 463, 26).

De Dombarti codice E (Monac. lat. n. 6259; lib. XV— EXXII) et de Bernens i n. 362 (D; lib. XIX—XXII), quem ipse Dtotum contuli, in alterius voluminis praefatione, quoad opuserit, disseram.

Ex Eugippi i excerptis (ed. P. Knoe l l CSEL vol. IX/1) Enonnullas lectiones in commentarium cviticum recipere Dom-bart non recusavit, quamquam eum non fugerat Eugippii codi-ces, tametsi quidam eorum iam saec. VII scripti sunt et cumoptimis Augustini mss baud raro consentiunt, tarnen adeo sca-tere mendis, ut si quis genuina Augustini verba inde eruere

*) Cf. ex.gr. vol.I 16,31; 88,22; 206,18; 388,24; 409,16;412,25; 419,7; 443,31; 456,34; 483,26; 509,21; 521,17; 534,10;538,28; 562, 29sq.; 592,1.

**) Cf. vol.I 37,5; 326,10; 327,20; 426,22; 430,10; 445,7;452,23; 453,4; 474, 27; 477, 17; 20; 486, 25 ; 487, 2; 503,12 etc.

***) Cf. Hagen, Catal. cod. Bern. p. 182.f) Cf. easdem codd. b lacunas: vol.I 304,21; 404,11;

408,21; 426,13; easdem lectiones 129,28; 131,11; 411,20;413,29; 414,4; 22; 415,25; 28; 417,7; 418,8; 11; 420,31;508,21 al.

ff) Domb. ed.s vol. II p. Xsqq.; Hoffm. ed. vol. I p. Xsqq.



XII PBAEFATIO

voluerit, illorum codicum lectionibns interdum magis impedia-tur quam adiuvetur.

Ad a rgumentorum indices vel titulos, qui singuliscapitibus praemissi sunt, conformandos usui erant lectionescodicum C (in lib. I-X), V (XI—XIV), ΑΊ (XI—XIII), P (XIILXVI, XVII), pq (Ι-ΧΧΠ), g (XVI—XXII), f (XVI-XXI). Ca-pitum autem distinctio et inscriptio vulgaris, quae in codd. L Aet V (ab initio) deest, ut non ab Augustino ipso, ita a doc-tie viris illiue aetatis vel paululo recentioris facta esse videtur(cf. Duebn. ed. p. XVIII sqq.). Illi enim titnli magie quam ipsaauctoris verba hac artem echolae*) iliac vulg rem posteriorumtemporum sermonem redolent; eos ne argumentie quidem ca-pitum ubique plane respondere exposuit Carolus Frick.**)

Retractat ionum libri II caput LXIX huic editionipraemissum e codicibue CB p(C7p ex Hoffm. adnot.) recensui. —

De edi t ionibus veteribus in adnotatione critica, prae-cipue librorum I et II, adhibitis Dombar t tarn prolixe quamlucide disseruit opusculo 'Zur Textgeschichte der CivitasDei Augustine' (Texte u. Unters, z. Gesch. d. altckr. Lit. ed.Harnack-Schmidt torn. 32 fasc. 2 a) 1908. Primarium inter eas

ed. Ar g .locum obtinet editio Argentoratensis anno 1468 vel priusin lohannis Mentelini officina excusa, cum non exiguum nu-

ed.princ. merum optimarum lectionnm ab editione principe quaedicitur, Sublaquei anno 1467 typis express , discordantium ex-hibeat. E vetustioribus enim et melioribus codicibus, quos cumAKF1, interdum etiam cum l aliquid rationis habere veriei-mile est, hausisse yidetur quam princeps ilia, quam e codice q.aut ex simillimo eins exemplari originem duxisse Dombart pro-babiliter***) est opinatus.

A. Ealb (sec. Dombarti ed.3 vol. I et II praeff.).

*) Enuntiatorum clausulas in titulis maiore legum me-tticarum cura quam in ipsius textus verbis compositas esseanimadvertit Gr. Reynolds 'The clausulae in the D. C. D. ofSt. Augustine', Washington 1924, p. 24.

**) 'Die Quellen August's im XVIII. Buch B. Schrift D. c. D.%1886, p. 79.

***) Cf. 'Zur Textgesch.' p. 3sq. et 42.



PRAEFATIO XIII

PARS ALTERA.*)Quaeri tur , quae sit in duobus primis de civitateDei libris codicum inter se cognatio ant diversitas.

Miretur quispiam, quod Emanuel Hoffmann optimamuberrimamque materiam, quam in editione sua arti criticaesuppeditavit, non per genera et species accurate digesseritvel etiam stemma quoddam confecerit, quo codicum automnium, qui adhuc collati sunt, aut certe complurium interse cognatio perspicue monstretur.

At peritum rerum existimatorem non fugiet huic tantaemoli vel doctissimi hominis vires inpares esse. Nulla autemhie difficultate magis laboratur quam librorum manuscrip-torum inconstantia, qua factum est, ut singuli non in om-nibus partibus suis ipsi sibi aequales sint, sed crebro varientet alibi aliam originem prae se ferant.

Ceterum quod in Universum nunc effici nequit, id inparticula saltern totius opens conari licebit, ut parva quae-dam fundamenta iaciantur, unde spes est paulatim ad ampli-orem altioremque structuram posse perveniri.

Exempli causa eligo primos duos libros de civitateDei et initium facio ab Augustano nostro (A)j de cuiuslectionibus quibusdam in altero tertiae editionis volumineextrema praefationis parte breviter egi.

Et primo quidem praetermissis capitibus I—XII primilibri, quae incodd. Lugdunensibus LA desunt, omnes ferecolligam locos, quibus A. solus (I) cum sous codd. LA aut(II) cum solo Patavino J>, deinde eos, quibus A solus (ΠΙ)cum LAp aut (IV) cum eisdem et Corbeiensi (C)

*) Haec praefationis pars a Dombarto composita e tertiaeditione (1908) hue translata est paucis admodum, quae respostulabat, mutatis et lectionibus codicum Bernensium(B et β) additis. Quae praeterea adiunxi, a Dombarti senten-tiis nomine meo subscripto distinxi. Kalb.



XIV PRAEFATIO

concordant; postremo solius Λ (V) cum LAC aut (VI)cum sous Cp aut (VII) cum solo C consensum exemplisostendam.

I.Consentit ergo Augustanus solus cum sous Lugdunen-

sibus aut certe cum altero eorum*) his locis:24, 23 desint AA1 (falso) deaunt rell. ed. princ. Arg. v**).25, 5 deserit L1AA (falso) deseruit rell. ed. princ. Arg. V.25, 9 suis L A A (recte) in suis rell. ed. princ. Arg. V.25,10 chitaristam LA cbytar. AB cithar. (cythar.) rell. V.25, 26 fuisse LAA (falso) esse rell. ed. princ. Arg. V.28, 23 eis] om. LAA. (perperam?] antecedit quisquis).28, 29 si] om. (L?)AAl (recte?).29, 9 nihil mali (L?)AAE (recte?) nihil tale η mail nihil

rell. ed. princ. Arg. v.30, 24 uitanda L1AlAi (falso) uitianda rell. V.35,7 de frutectis esse LAA esse de fr. rell. ed. princ.

Arg. V.36, 26 theobrutus LAA theobrotus CKP^ bepq ed.princ.

theotrotus B2 theobrocus ed. Arg. clemobrotus a demo-brotus B1 deibrotus B"1 ·̂ Cleombrotus V Do.2·3 [sedAugustinus cum Lactantio 'Theombrotus' scripsisse vide-twr; cf. CE 19, 238, 17. Klb.]

37, 18 ammonere LAA adm. rell. V.37, 21 mansiones aeternas LAA se mans. aet. CKF"ia2l)

epqB ed. princ. Arg. mans. aet. se V37, 22 esse promisit L esse se prom. A A se om. C(?)KF

ΊΒβ rell. V.37, 22 proponant LAA& (recte) opponant C(?)KF"lB2

rell. ed. Arg. V ponant ed. princ.

*) Interdum velut 25, 10; 29, 9; 37, 22; 39, 2; 46, 24;60,16; 75,8; 85,17; 89,32 ex recentioribus quoque mss unusalterve Augustano suffragatur.

**) L MC deest.



PBAEFATIO XV

39, 2 eorum eundem ilium CKFlB (eundem in marg. suppl.m. 1), ßbpq ed.princ. eorundem ilium LAA.B ed. Arg.eorundem illi ä eorum eidem illi V.

IV <^

39, 3 M. catoni regulum L A A. mcatoni mregulum C mmarco(s?c/) catoni marcum reg ß catoni m. regulum "ipmarco catoni marcum regulum Babe ed.princ. Arg. V.*)

40, 15 quisque /// (erasis 2 vel 3 litteris) L quisquä A(parum rede) quisque (AT) B ß r ell. V.

46, 24 quoniam omnes ( /?) A "l**)B ed. princ. Arg. (quiaomnes) sec. G-raec. (cf. 360, 31; 398, 22; II 398, 12}omnes om. Fß rell V (cf. CE 25 ̂ 579, 29}.

47, 11 sunt LA A. ed.princ. Arg. (rede) sint CKF "l B ß rell. V.47, 22 diruptaque LAA.~\ ed.princ. disrupt. CKFBß reU.

ed. Arg. v [dirrupta ? cf. CE 53, 445 Petschenig. Klb.]47, 29 liuido LA A1; cf. 54, 6.49, 17 constitui L AK (recte; cf. 137, 7; 8} construi CKF

rell. ed.princ. Arg. V; cf. 50, 11; 136, 28.54, 6 mij om. L,A1 A. (recte; cf. 3, 17} fili mi K8F"iq mi

fili CBß rell. ed.princ. Arg. V.54, 6 liueraliter Z/^iA.***)55, 11 pudore LAA. (falso) pudorem rell. V.55, 27 deos eorum LAA eor. deos rell. ed.princ. Arg. V.60, 16 scola//s L scolas .60, 27 superuiae XA1; cf. 54, 6.61, 14 malorum (L?} A A (falso) maiorum rell. V.61, 16 liuido LAAlt cf. 54, 6.61, 20 danae (sie!} L dianae A A dang B danagem ß da-

na//en b danaae rell. V (recte).63, 16 dein LAA dem q deinde rell. ed.princ. Arg. V.

*) Cf. Cic. Milon. § 18 cum ornatissimum equitem Bo-maoum F. C lod ius M. Papir ium occidisaet.

**) Gum "i partim ex A pendeat, assensus eius hie parvi estmomenti; cf. 47,22; 82,1; 85,13; 17; 29.

***) Litterae b et u in codd. t/A saepissime confunduntur.Eius modi error es identidem ad Augustanum pervenerunt.Cf. 47,29; 60,27; 61,15; 71,18; 86,32.



XVI PBAEFATIO

66, 11 sunt mali LA A. (falso) sint mali rell. ed. princ.

67, 6 immoromae (sic/) L immo non romae A (falso)immo non romae A1 immo romae rell. ed. princ. Arg. V(recte).

71, 18 iobi LAl·1; cf. 54, 6.74, 30 illo tempore breui L1A A breui illo temp, β illo breui

temp. (C?)-L2B rell. ed. princ. Arg. V75,8 iura sibi Χ,ΛΑΒρ (cf. 121,27} sibi iura CKFl

abdeq ed. princ. Arg. v.76, 29 etiam ab illo ZiMA ed. princ. V ab illo et. C L* K

iB abdepq ed. Arg.81, 11 a bono rege X/^lA1"! (falso) a rege uno p ab uno

rege A2 B β rell. ed. princ. Arg. v.81, 32 uiri/que L (f eras} uirique Al1 uirisque rell. V.82, l quodam mihi JLAA.*\ mihi quod. CKPB reU. ed.

princ. Arg. v.82, 17 res JL1A1A~\ (falso) reis rell. v.85, 13 frenandis LAA~\ refren. CB rell. ed. princ. Arg. v.85, 17 ne Z/ylAlB2 ed. princ. Arg. nee CB^ reU. V.85, 29 instituerunt LAA.*\; falso.86, 32 liuerand. L AK1-, cf. 54, 6.89, 32 conflictione jL^Aq ed. Arg. (cf. pag. XIV adnot}

conflictatione rell. ed. princ. v.92, 24 illic LA1 A.1 (falso) illinc rell. ed. princ. Arg. V.95, 17 laudauiliter LA1 laudabiliter A (falso; sequitur na-

turaliter) laudabile rell. ed. princ. Arg. V.

[Addo leciiones quasdam Augustani, quae, etsi nonomnino pares sunt Lugdunensibus , manifesto tarnen indeoriginem duxerunt.34, 27 eomm A lorum X/1 illorum L? rell. V.66, 9 permixta A (falso) permixtae LA permixte B per-

mixte rell. V (recte).72, 19 vocabula populo Romano omisit cod. A; quod qui

potuerit fieri ex lec onibus codicwn LA apparet, ubi



PBAEFATIO XVII

populo Romano breviata forma sic scriptwm est: PRO,quod ante propterea facillime potuit exddere. Similiterp. 118,19 LA1C*· ante PRO (= populo Eomano) prae-positionem pro omiserunt; cf. etiam p. 413, 22, ubi incodd. Ceps pro ante populo deest.J

H.Consentit Augustanus solus cum solo Patavino (p):

37, 19 ille si hoc Ap (recfe?) si hoc ille XyfCKF^B abeq ed.princ. Arg. v.

43, 11 domino] XPO A p (perverse).47, 31 obtritos] obritos LA1 obrutos Ap (male).63, 6 quern non] quern om. Ap (satis apte).88, 6 prius] prior Ap1 (falso).

III.Consentit Augustanus cum sous Lugdunensibus et

Patavino (p):33, 20 testem mentis suae XyiAp m. s. t. CKFlB relL

ed. princ. Arg. V.37, 3 huius i^iAb1*)p ed. Arg. ad huius CKP"iB rell.

ed. princ. V (cf. Loefstedt, Z. Sprache Tertullians p. 62).38, 20 quid ergo ΧΛΑρ quid ergo est CKF"tB abeq ed.

Arg. (H rat. epist. II 3,355) quid est ergo ed. princ. V.40, 18 corpori eiusque concupiscentiae Χ./ίΑθ*)ρ (optime)

corpori concupiscentiaeque KPnB abC[ ed. Arg. cor-poris coneupiscentiae ed. princ. V corpori uoluptatique C(manifesta interpolatio).

41, 29 qualibet LA Alp (rede) qua (C?)KFnB rell. ed.princ. Arg. v.

45,3 deum credantLAAip cr.d.CKP"iB eqed.princ.Arg.V,49, 14 cogitare Ζ,ΛΑρ (recte*) considerare CKPnB abdeq

ed. princ. Arg. V.

*) Cf. adnot. in pag. XIV.



XVIII PRAEFATIO

49, 24 hac] om. LAAy (rede? cf. Suet. Caes. 60).57, 22 adque (atque) LA&.]> e tCKPlB rell. ed. princ.

Arg. V.61,20 quondam in gremium /Âbp (optime; cf. Ter.

Eun. 585} in grem. quond. CKPlB a'de cd. Arg. V(cf. Aug. Conf. l, 16, 36; G E 33, 23, 15} in gr. quen-dam q ed. princ.

71, 2 cuiusd. mag. /Λ4Αρ (rede; cf. K hn. Gramm. §224,5, 4) mag. cuiusd. CjL2KFnB rell. ed. princ. Arg. V.

71, 23 tribuerant Ζ/ΛΑρ tribuerent F 1 tribuerunt CKBabeq ed. princ. Arg. v.

73, 20 M. Z/Λ A p (rede)] om. C1 Marcus rell. V MarcusMarcellus (om. Camillas) B.

74, 24 ante oriri Z/^41Ap antea oriri Cl antea et oriri C2

^KFnB abdeq ed.princ. Arg. v (cf. p. XXIII).75, 8 iura sibi Χ,ΛΑΒρ (rede; cf. 121, 27} sibi iura CK

Fn abdeq ed.princ. Arg. V.77, 9 increpitant CKFB abdeq ed.princ. Arg. V (cf. 145,

28} increpant Ί inputant LAA.^ (idem antecedit 77,7;cf. 76, 7; 91, l).

78, 4 ug. semp. XAÂp semp. ug. ClA42KFnB reZi.erf. princ. Arg. v.

78, 16 nequiter ac om. LAA.]) (rede, utique concinnius);exkibent (C?)KFlB rell. ed.princ. Arg. V.

80, 17 quo possent JLÂp (rede?) et quo p. £7Λ2ΚΡ"!B β reW. ed. princ. Arg. v et quo posset a aut quo p. Cic.

83, 5 fuerit LA^ (cf. p. XV adnot} p fuit CKFB rell.ed. princ. Arg. v.

87, 10 iuste nemo reprehendit] om. ̂ 11Α1ρ1 (parum rede,ut viddur) iste n. repr. ed. Arg. n. repr. iuste ed. princ.

88, 20 significare uict. L A A.1]) (recte?) ei (tisb) sign. uict.mei

<7A2K"iB abdeq ed.Arg. V & sign. uict. F (mei m. 2}ei vict. sign. ed. princ.

90,28 christi iesu domini nostri LA^ (rede)] itemque Aomisso iesu; domini nostri i. ehr. C rell. cd. princ. Arg. V.



PKAEFATIO XIX

[Praeterea lectio codicis A ex lectione Lugduncnsium LA,quae in p quogue invenitur, saltern derivata est (cf. p. XVI):78, 18 iudicem LA]> indicium A iudices CK Ρ Ί Β β rett.vj

IV.Consentit Augustanus cum Lugdunensibus, Pata-

v ino (p), Corbeiensi:33, 8 in hoc ... exemplo C8KFlB abq ed. prim. Arg. V;

in om. L AC1 Δ.}) falso, ^^t videtur; antccedit tarnen,post quod in facile omitti potuit.

40, 11 libidini hostili A8KF")B abq ed.princ. Arg. v libi-dini (om. hostili) A1 solus recte; libidine (om. hostili)

41,3 quibuslibet Z/^CAp (recte; cf. progr. p. 15} cuius-libet KFiB abeq ed.princ. Arg. V.

50, 13 secures esse ab host, terrore _Ε/Λ(7Αρ ab host. terr.sec. esse KFlB abde ed.princ. Arg. V.

54, 10 numquam ad ueritatis scientiam Zi^iCAB p (sec.Graec. ut Cypr. CE 31, 225, 2} ad uer. sei. numq. KPlabdeq ed.princ. Arg. v

64, 26 non nullorum LACA1^ (falso) nullorum A 2KFlB β ab de ed.princ. Arg. ullorum (omisso non) q nonullorum V (recte).

68, 24 quia colunt Z/^CApV (recte) cum colant KFB beq ed.princ. Arg. cum colunt y!2na.

73, 29 milia LACKl\> [cf. W. Kalb, Juristenlatein (1888)p. 55] milibus A* B β ab de q ed.princ. Arg. v (cf. Liv.5, 32, 9}.

87, 22 adytis adque (atque) aris L/ACA.f) (recte) adytisarisque KFnB r eil. ed.princ. Arg. v.

92, 5 sensum honestatis amiserit LACA.^ (recte) amittats. h. KFnB abdeq ed.princ. Arg. V.

94, 13 deorum uel scelerate turpiterque facta uel sceleratius

*; -ne pro -ni Hoffmanni errore typogr.?



XX PBABFATIO

turpiusque conficta (eonfincta LA) LACA.l((*)iß (op-time) deorum facta uel (om. ed. princ.) sc. t. commissa(conficta ed.princ.; om. K1P) uel seel, turpiusque con-ficta (commissa ed.princ.} A2K8 lBßa abeq ed. Arg. V;deorum om. a1.

[Addo 84, 12, ubi codicibus LACA.^ etiam "iq acce-dwnt lectione deorum suorum; KFBß autem cum r ell. mss.et edd. princ. Arg. suorum deorum habent.J

V.Consentit Augus tanus solus cum Lugdunensibus et

Corbeiensi:25, 21 M. LC m A Marcus JKFlBß rell. V.30, 24 ad hoc LA1CA1 adhuc A2Bß rell. V (cf. 31, 2).30, 33 faciat LAiCiA. (falso) fiat rell. ed.princ. Arg. v.34, 32 huius modi L AC A. (cf. 227, 30} huiusce modi KP

" rell, ed.princ. Arg. V] cf. p. XXII (68, 28).36, 17 nominabitur L AC (recte) nominatur KPlBß rell.

ed. princ. Arg. v.44, 19 ammirari LA. admirari AC (recte) mirari KPlBß

abdepq ed. princ. Arg. v.45,30 inuocantes L AC1 (recte) ita inuoc. C 2 K F l B ß

rell. ed. princ. Arg. v.67, 11 GN. L AC A Gneo rell V.86, 19sq. perirent LAlCA.l(bis, falso) periret rell. ed.princ.

Arg. V.88, 22 luci L AC* A1 Lucii rell. v.91, 2 frequenter LAC^^A*^ ed. Arg. (falso) frequentet

rell. ed. princ. V.94, 30 ecclesiam L AC A (recte) ecclesias KP iB abdepq

ed. princ. Arg. v.

*) Cum d plerumque codicis C vestigia sequatur, ambounius testis loco sunt; cf. p. 61, 27.



PRAEFATIO XXI

95, 22 elegeres L legeres AC1 λ1 eligeres A2FlB reU.ed. princ. Arg. V (recte; cf. 19).

[Eisdem codicibus (LACK] solus b accedit p. 90,17,ubi hae notandae lectiones: celebrata et L AC1 A.1]) v cele-brata est ut K1 P celebr. ut C sK sae celebr. sunt ut A21Bq ed. prwc. Arg. (om. ut); celebrantur ut p]

VI.Consentit Augustanus solus cum Corbeiensi et

Patavino (p):89, 22 IllincJ Illic C r lAp (lectio haud inprobanda).

VII.Consentit Augustanus solus cum solo Corbeiensi:

32, 6 qui id] quid C^A1 (falso).72, l mutuarentur] mutarentur C1Ai (falso).

Quae supra proposui exempla, ea omnia societatemquandam Augustani cum optimis ant iquissimisquecodicibus testantur. Restat, ut a capite ΧΠΙ primi libriusque ad finem secundi eos quoque tractemus locos, quibusAugustanus cum plerisque recentiorum codicum aut asingulis aut a compluribus meliorum differ t.

Diversae igitur ab Augustano et reliquis codicibuslectiones inveniuntur

I. in solis LA*):32,14 inter illos scilicet LA scilicet int. ill. CAP 1B β

rell. ed. princ. Arg. V (cf. p. 33, 2}.32, 17 proicere LlAl (falso) proiecere rell. V.

*) Omittimus hie eas codicum LA lectiones, quibus HU alegitima scribendi ratione discedunt, velut ubi in eis litterae net b permutantur.



XXII PBAEFATIO

34, 12 aduersus se ipsum] se om. LA (parum recte).42, 26 potius] om. L1A1.45, 24 esse autem LA Hoffm. Wey. autem om. p1 autem

esseCAKFnB rell V.54, 9 mulierc. ear. LÂ ear. mulierc. (<7?)Ζ/2Ββ rell. v.54, 20 tribuere deb. L1A Hoff. Wey. deb.trib. CL*B β rell. V.54, 28 itid. ilia L1 A Hoffm. Wey. ilia itid. (C?)X2B reft.V.55, 2 male ac bene L1A bene vel male ed. princ. bene et

male ed. Arg. bene ac male (C?).L2B reft. V.62, 31 hinc autem LA Hoffm, Wey. autem hincCAKFlB

rell. ed. princ. Arg. V.77, 25 conp. tol. LA Hoffm. Wey. toi. conp. CAKFlB

reZZ. erf. princ. Arg. V.79, 9 si isti LA1 isti si (Λ2<?)ΔΚΊΒβ ed. princ. V istiT11

(si'c/) F isti se ed. Arg.80, 15 adsensus est esse L1A esse ads. est {Cf)Lz rell. V.84, 8 uita LA (falso) uitam rell. V.84,24 coll. sol. LA sol. coll. <7AKFB r<?ZZ. ed.princ. Arg.v.91,11 vaticiniorum — futurorum] ovn.LA1 (error ex homoeo-

teleuto ortus).91, 22 et 94, 14 confincta LA (recte'fy conficta rell. V.95, 21 diu. prou. iud. LÂ Hoffm. Wey. iud. diu. prou. CL*

AKFlB rell. ed.princ. Arg. V.[75, 6 Lugdunensibus solus K1 accedit: plebes LAK.1 (cf.

121, 24} plebe F plebf B plebs OAK2β rell. V.]

II. in sous Lugdunens ibus (vel certe altero eorum) etCorbeiensi :

34, 23 cum] om. LlCl (falso).35, 6 si] om. LÂC1 (falso).37, 29 satis] om. L1C; exhibent Ζ/(Λ?)Ββ rell. V.67, 11 Publio et] om. LC; sed cf. 63, 14.68, 28 huius modi L1 C(minus apte, uividetur) huiusce modi

LZA AKFnB abdepq ed.princ. Arg.V; cf.p. XX(34,32}.72, 14 immo — curarunt] om. L1A1C; exhibent

rell. V Wey.; incluserunt Hoffm. Welld.



PKAEFATIO XXIII

73, 13 L. L1 AC1 (rede?} Lucium (_L2?C2)AKFB rell V.81, 2 posse] om. L^C^^ex pone correxitA; exhibent(L*C*?)

B β r ell. V (recte, ut videtur; cf. 80, 8; 14; 20}.89, 6 solent L1 C (falso) solerent rell. V.

III. in solis Lugdunensibus et Patavino (p):95, 8 ueri dei ΖλΛρ ed. princ. Arg. V (recte; cf. 149, 33)

dei ueriCJD2AKFn rell

IV. in solis Lugdunensibus, Corbeiensi, Patavino (p):63, 14 GN. LACy (recte} gneo AKnB abdeq ed. princ.

Arg. igneo F Cneo v.[78, 26 diu LACytf die A K F B β rell. ed.princ. Arg. v.]

V. in solo Corbeiensi:29, 21 faciat C (falso) fiat rell. ed. princ. Arg. V.40, 18 corpori uoluptatique C (falso; cf. p. XVII: 40,18).49, 12 huius mundi C (falso) huius modi /j^A"iBabsp

eius modi K F β b1 θ q ed. princ. Arg. V.59, 2 subleuatus C (falso) sublimatus rell. ed. princ. Arg. V;

cf. II 188,7; 261,16; 373,17; 407,28; 558,22.60, l agnoscite C V (falso) cognoscite rell. ed. princ. Arg.;

cf. Pers. — Verg. Georg. 2, 490.61,12 erudiendum Cv (falso} erudiendam rell. ed. princ. Arg.61, 27 hoc Cd*) V idiJAKFnB abqecZ.^ln;.,· om.Ter.?68, 16 repelluntur Cv (recte, ut videtur; antecedit honore;

cf. 70,9; 191,3) pelluntur XviAKFlB abdep ed.princ. Arg. (cf. 69, 13).

71, 8 illis C1 ed. princ. (= Komanis; recte?) illic LAG*rell. ed. Arg. V.

74,24 antea oririC1 antea et oririy4zC'2KFnB abdeqeiZ.j3ri«c.Arg. V ante oriri LA1 A p [recte; cf. 4 53,25; 454,14 Klb.].

75, l agebat C gerebat rell. V.75, 24 prouentum C peruentum rell. V.

*) Cf. p. XIX: 94,13.



XXIV ΡΒΑΕΓΑΤΙΟ

His codicum lectionibus ex primis duobus de civitateDei libris allatis atque ia ordinem quendam digestis tempusest inquirere, quae de codicum singulorum natura, cogna-tione, auctoritate in de colligi possint. Sunt autem haec:

1. In manuscripts codicibus iam inde a sexto et sep-timo saeculo duae comparent stirpes ex eadem aliqua ignotaradice provenientes, quarum una codice X/, altera codice Cpraecipue repraesentatur. (Of. p. XXXIII.)

2. L (— Lugdunensis n. 607), omnium de civitate Deicodicum vetustissimus, a prima manu multis scatet mendisatque erroribus ex scribarura inscitia vel incuria profectis,at interpolatione caret; C autem, codice Ll aetate paulorecentior, ut levioribus mendis antiquitus traditis si nonliber, certe minus deformatus, ita in terpola torum au-dacia non raro fucatus est. (Of. inprimis p. XXIII: 29,21; 40, 18; 49, 12; 59, 2; 60, 1; 61, 27; 75, 1.)

3. Apparet ergo codicem C non solum vetustate, sedetiam sinceritate codici Jj1 cedere; neque tarnen ideo parvimomenti est, cum crebrae lectiones cum solo Z/1 ei communessive verae sive falsae propinquam amborum inter se cogna-tionem testentur (velut p. XXIIsq.: 34, 23; 35, 6; 37, 29;67,11; 72,14; 81, 2), interdum autem Corbeiensis codiciL egregiis lectionibus sive solus sive cum recentioribus mssbaud dubie etiam praestet (velut p. XVIII: 77, 9; p. XXII:91,11; p. XXIII: 68,16).

4. Ex ipso codice Z1, priusquam altera manus (= L?)eum multis locis correxit vel corrupit*), in prioribus quin-que libris de civitate Dei maior pars**) codicis Lugdunensisn. 608 [606 Klb.] insigniti (== A) et nono saeculo scriptimanavit (cf. p. Ill sq.). Etiam in codd. A et p permultae

*) Manum alteram codicis L aetate paulo inferiorem easecodice Λ eis locie ostenditur, quibue L1A concordant, L* autemalias lectiones exhibet, quae in C quoque inveniuntur, velutp. XVIII: 71, 2; 78, 4; p. XXII: 54, 9; 20; 28; 55, 2; 80, 15;95, 21; p. XXIII: 95, 8.

**) De minore particula, quae, ut eiusdem codicis libb.VI—XIV, littera I notatnr, cf. infra p. XXVI.



ΡΕΑΕΓΑΤΙΟ XXV

lectiones sive verae sive falsae originem ex L1 aperte etperspicue testantur (cf. p. XIV sqq.) 5 aliis locis, quibus Ceasdem lectiones exhibet, propagatio illorum ex L minuscerta, at satis verisimilis est (cf. p. XIX sq.).

5. Excepto codice A in primis saltern duobus librisnullus reliquorum ad codicis Ll similitudinem propiusaccedit quam A (cf. p. XIV — XVI), etsi ne in hoc quidemdepravationis recentioris indicia desunt.

6. Codices A et p non solum cum X/1, sed etiam interse praecipua quadam necessitudine cohaerent, ita quidem,ut appareat eos ab eodem aliquo exemplari descendisse,quod, codice Ll aetate posterius, codice A prius, hominumvel doctorum vel sciolorum coniecturis nonnumquam im-butum erat (cf. p. XVII: 43,11; 47,31; 88,6) et alteriusquoque stirpis lectionibus patuit, quae inde in A et p pene-traverunt (cf. p. XXI sq.).

7. Codices LACA.^ ubicumque vel omnes vel maioreex parte concordant, ibi lectionum praestantia raro dubiaesse solet (cf. p. XVII — XX),unde probatur communem illorumarchetypum (quem signo ii notamus), quamquam mendisnon carebat (cf. p. XVIII: 77, 9; p. XIX: 33, 8; 64, 26;p. XX: 30,33; 86,19), tarnen perbonum fuisse.

8. In eis autem locis, quibus Lugdunenses LA non con-cinente Augustano aut cum solo Corbeiensi (cf.p.XXII)aut cum solo Patavino aut cum Corbeiensi et Patavinosolis (cf. p. XXIII) consentiunt, lectiones manifesto genuinaenon ita crebro occurrunt, velut p. XXIII: 73,13; 95,8; 63, 14.

9. Eecent iorum codicum plerique in duobus primislibris de civitate Dei multis lectionibus, quas inter se com-munes habent, a codice JL1 eiusque affinitate longius rece-dunt. Sunt autem hi: KFnB abdeq (cf. p. XIX: 41, 3;50,13; 87,22; 92,5; p. XX: 30,33; 34,32; 36,17).Horum codicum pars melior est (K1de), pars deterior (K2

), neutra tarnen interpolationum inmunis.

*) De codd. Β β cf. p. IXsqq.



XXVI ΡΒΑΕΙΆΊΊΟ

Eisdem codicibus Corbeiensis vetustissinms, ubi acodice Z/1*) discrepat, multis locis persimilis est (velutp. XIV: 36, 26; 37, 21; 22sq.; p. XV: 47, 11; 49, 17;p. XVI: 74,30; 75,8; 76, 29; 82,1; 85,13; 17; p.XVII:33, 20; 37,3; 38,20; 45, 3; 49,14; p. XVIII: 57,22; 71,2;78,4; 88,20; 90,28; p. XXI: 32,14; p. XXII: 45,24; 54,9; 20; 62,31; 77,25; 84,24; p. XXIII: 95,8), et quoniameos aetate superat, opinetur quispiam ilium principiumatque fundamentum universae recentioris codicum familiaeesse. Quae opinio refellitur atque redarguitur eo, quodmanifestarum codicis C interpolationum, quarum supramentionem fecimus (cf. p. XXIV), in recentioribus illiscodicibus nee vola nee vestigium invenitur, unde pateteos ex alio aliquo vetusto libro, qui Corbeiensi admodumsimilis, sed illarum interpolationum expers fuit, pro-fectos esse.

Hactenus de eis praecipue primorum duorum librorumpartibus egimus, quae in codicibus Lugdunensibus LA le-guntur**); nunc ad eas transeamus partes, quas I codexexhibet. Hie quasi vicarius quidam codicis Λ, quamquamnon solum eadem aetate scriptus est, sed etiam eodem volu-mine continetur, tarnen, ut Hoff m anno videtur (cf. vol. Ipraefat. p. Ilsq.), non prorsus eadem est condicione. Qualisautem sit codicis l condicio et quae ratio ei intercedat cumreliquis codicibus, ut nunc diligentius inquiramus, primo easlectiones ex priore primi libri parte afferam, quae ad demon-strandam codicum inter se aut propinquitatem aut diver-sit te m plurimum valent.

Et eadem utens ratione, quam supra inde a pag. XIVsecutus sum, primo eos colligam locos, quibus Augustanus(A} noster solus (I) cum solo Lugdunensi I aut (II) cumsolo Patavino (j>); deinde eos, quibus A. (Ill) cum codd. lp,

*) i1 saepe diacedens a L1 codicem C coinitatur, quoinferior est aetate; cf. pag. XXIV adnot.

**) Cf. p. XIII.



PRAEFATIO XXVII

aut (IV) cum Ip etCorbeiensi(C); postremo eos, quibus(V) cum solis codd. Cl aut (VI) cum solis codd. Cp aut(VII) cum solo C easdem habet lectiones.

I.7, 4 horatii] horati A I1.

10, 16 deorum suorum] suorum om. Al (minus bene).10, 19 de quorum] de quibus Al (baud inepte).12, 6 illi AP (falso) nulli -|2ae8 ed. princ. ulli B rell. ed.

Arg. V (rede).[13, 30 preli] proeli AI β (falso) praeli Ce Hojfm.

9, 19 miserantibus] miser, hostibus AlB""""^*^ ed.princ.Arg.; cf. 12, 4sq.]

II.18, 10 moriens] mortuus A1 p 5 parum apte.

[Codicibus A p quoque inter dum unus alterve ccterorumaccedit, velut 8, 20: fuerant AEp (rede?) fuerunt rell. V;17, 15 quoniam A"lpc[ quia rell. V. — Similem, etsi noncandem lectionem habent A p pag. 13, 18. Ibi enim cumceteri codd. euidentissima exhibeant, A falso sapientissima,p non rectius scientissima habent. Utriusque depravationisorigo videtur fuisse geminata antecedentis vocabuli (peten-tibus) extrema littera, quo factum est, ut perverse scribereturseuidentissima, unde interpolationes scientissima et sapien-tissima natae sunt.J

III.5, l deberent potius Alp (satis commode) pot. deb. rell. ed.

princ. Arg. V.7, 11 prudenter Δ4ρ (recte? cf. 23} prudentes rell. ed.princ.

Arg. V.

*) In cod. B verba hue liberandi (lin. 19) — avaritia (lin. 20),quae in teoctu ipso omissa sunt, in margine inveniuntur. Klb.



XXVIII PBAEPATIO

[Accedunt codicibus Alp singuli alii codices:6, 1 uel in illo AP1!1? ß uel illo (7KBabl2q ed. Arg. V

et illo ed.princ.; om. 2 .10, 6 compleri Alpq ed. princ. ut Sallust. repleri CKPl

Bßabe ed. Arg. V.]IV.

3, 16 mea ad te promissioneCAlp (cf.progr.p. 14; vol. II198, 15) ad te ow. KFlBßbeq ed,princ. Arg. v.

5, l recti CAlpßV recte KFnBaq ed.princ. Arg.5, 2 prou. diu. CAlp diu. prou. KPlBßadeq ed. princ.

Arg. V.6,23 commisisse CAlp commendasse K P l B ß a b d e q ed.

princ. Arg. V (c/. 7, 12; 22}.8, 12 expediam CAlp expediam explicem explicem (em-

plicem P) KPnBßabdl^^-q ed. princ. Arg. v.13, 16 nunc pecc. CAl2p pecc. nunc rell. ed.princ. Arg. V,

[Ab his exemplis n on multum abhorrent ii loci, quibuspraeter quattuor codices CAlp ceteromm quoque maior acmelior pars genuinam lectionem exhibent, velut

8, 17 peruersitatis CAK^bdlpq ed.princ. (cf. 13} pro-teruitatis E^FlBß'^-ae ed. Arg. V.

18, 10 relictus CAK^ßbde^p ed. Arg. V relictis K2nBaeaq ed. princJ]

V.3, 10 hoc opere instituto C1 AI (= suscepto; cf. 4, 6; 511,

15} hoc opere ad te instituto P, "1 (ad te superscr), Bep1qed.princ. Arg. Hoffm. a te inst. KabdpsßV; idem a tein C superscriptum er at, quod alter a manu mutatum estin ac.

19, 16 praecabatur <7 1 prec. rell. V.[Codidbus CA1 accedunt alii guidam (non tarnen p):

17, 23 sumus CAl^FB^b2 ed. Arg. ut Fragm. Frising.(ed. Ziegler} simus K2"iB2ab1depq ed. princ. v.]



PRAEFATIO XXIX

VI.

19, 18 monstrauerat CApV monuerat KF^Bßabdelq ed.princ. Arg.

22, 24 id est] om. Ca.1^.VII.

8, 21 hostibus C^A1 ed. Arg. (falso; idem paulo anteloco legitur) hostilibus re II. ed. princ. V. patientia

12, 29 pa/t/i/entiam (t tt i prius in ras.} C penitentiam Apenitent! am ed. princ. Arg.

14, l präecantur C praecantur A; cf. 19, 15 (p. XXVIII}.14, 10 primum CA (recte) primoKFBß rell. ed. princ. Arg. V.16, 26 uoluntatem sint in melius mutari Cl uoluntate (-tern

ed. Arg.} sint in melius mutandi An ed. Arg. uolun-dl*) r

täte posint**) in melius mutari (72 uoluntatem (-te B2)sint in melius mutaturi KFB1ßabdelpq ed. princ. V;recte. ***)

17, 26 multa stultaj stulta om.CA. cd. princ. Arg. Wey.; cf.Aug.Ep. 130,12 (CE 44,53, 13 adn.crit.); Serm. 61,11;177, 6 (Morin in Rev. Sene'd. 36 [1924] p. 190); Cy-prian. CE 31, 165, 18; 245, 16.

20, 30 est. Hoc scio] est hoc. Scio CA; /aZso.f)21, 27 absumentes] in CA littera b ex d correcta.[7, 27 nomina C A1, guibus K1 (in ras.), B1 accedunt.]

*) di = dei? **) po in rasura litterae m.***) Genuinam lectionem hie recentiores codices servaverunt

itemque prima manus in cod. C, nisi quod haec per erroremmutari pro mutaturi scripsit, quam lectionem alter a manus tarninprudenter quam inprospere emendare conata est. Aliud reme-dium huic loco adhibuit A mutandi scribens, quern ut solet 1sequitur. Earn quoque coniecturam satis apparet substitutamesse in locum falsae lectionis mutari, quae in aliquo vetustioreexemplari, unde C it A propagati sunt, videtur fuisse.

t) Ex codice l hie et insequenti loco neque assensio nequediversitas notari potest, cum ille pag. 20, 20 desinat, autemnon ante pag. 23, 24 incipiat.



XXX PBAEFATIO

Addarn singulares quasdam lectiones, quibus I a ceteris»»55 differt:

4, 4 ciuitate terrena 1 terr. civ. rell. V.4, 14 manifeste l manifestos rell. V.4, 16 linguas suas I1 suas om. rell. V.4. 17 superuiunt I1 sol; cf. p. XV: 60, 27.8, 19 ei] eius 1; falso.9, 17 liuertas 1; cf. p. XV: 54, 6; p. XVI: 86, 32.

12, 26 the/saurizent 1; cf, infra 18, 25.13, 1 praeparare] properare 1; falso.13, 31 purgat l1 (falso} probat l7™^· rell V.14, 26 a.cmonendisl(recte?cf.l5,24) admon.(ammon.)rell.V.15, 17 aut] et l; minus bene.15, 21 infirmiores] infirmiorem 1; falso.16, 23 nollent] nolint 1 nolunt A1.17, 26 enim omnium malorum est 1 (sec. Graec. ut Vulg.)

enim est om. mal. CEBßäbdpq ed.princ. est enim om.mal. AP V (Radix) enim omnium est malorum ed. Arg.[est suspectum; cf. Aug. Ep. 130,12 (CE 44,53,15). Klb]

18, 7 ut] sicut 1; falso.18, 15 apostulum supra dixisse memoraui 1 (minus bene)

apostolum dixisse supra commemor. rell. V.18, 23 abundanter] afluenter 1; cf. 46, 27.18, 25 thensaurizent 1; cf. supra 12, 25.19, 28 mammonam 1 mammona rell. V.20, 9 et hii enim 1 (falso) enim om. rell V.

Hanc exemplorum seriem qui oculis atque rationelustraverit, inveniet:

1. codices CAlp*) in egregiis lectionibus identidem mi-rum in modum inter se congruere, a ceteris autem (KFlBßabdeq) aut omnibus aut pluribus discedere (cf. pag.XXVIII);

2. alias lectiones partim bonas partim dubias ternissaltern eorum (Alp pag. XXVIIsq.; (7Ap pag. XXIX) autsous aut paene solis esse communes;

*) Sicut aupra (pag. XXV) de codd. ZrACAp monuimus.



PEA.EFATIO XXXI

3. A codicem etiam cum singulis codicibus Clp, dis-crepantibus ceteris aut omnibus aut pluribus, saepius con-sonare, octies cum C (pag. XXIX), quater cum 1 (pag.XXVII),ter cum p (pag. XXVII) ;

4. I codicem solum uno loco probabilem exhibere lec-tionem (pag. XXX: 14,25), bis priscam scripturae formam(ibid.: 12, 25; 18, 25); non raro satis bonas vel dubiaslectiones (ibid.: 4, 4; 14; 16; 17, 26); interdum deterioresvel manifesto falsas, quae partim scribarum neglegentia velinscitia ortae sunt (ibid.: 8,19; 13,1; 15,17; 16,23;18, 15; 19, 28; quo pertinet etiam litterarum b et u con-fusio, velut pag. XXX: 4,17; 9,17*)), partim interpolatorumintempestivis et praeproperis conatibus (velut pag. XXX:13, 31; 15, 21; 18, 7; 23(?); 20, 9) debentur.

Ex his, quae modo memoravimus, hanc licet summamconficere, ut dicamus codicem £, quamquam in eo recentiorisdepravationis indicia comparent, quibus Lugdunenses vetereset inprimis L1 carent, tarnen non prorsus degenerem eorumprogeniem esse et in duodecim primis primi libri capitibuseandem fere cum codicibus CAp cognationem ostendere,quae in inferioribus priraorum librorum partibus inter eos-dem et Lugdunenses vetustiores LlAl conspicua est.

Mire se res habent in capitibus X — XIII libri primi,Nam cum in extrema capitis X parte (pag. 20, 20 Do.) I codexdesinat et A in capite XIII (pag. 23, 24), L vero in ca-pite XIV demum (pag. 25, 4) initium capiat, a pag. 20, 20usque ad pag. 23, 24 Lugdunensium auxilio prorsus desti-tuimur. Subsidio tarnen sunt aliqua ex parte ea, quaeAugustinus in libello suo, qui inscribitur De cura promor tu i s gerenda, c.4sq.(CSEL XXXXI pag.625, 5— 629,14 Zych.) ipse ex civitate Dei (cap. XII sq. p. 21, 25—24, 30)excerpsit. Hac enim in parte codices quosdam satis bonossaeculi IX, quorum lectiones in Zychae editione notantur,in testimonium vocare licet. Sunt autem hi:

*) Eiusmodi menda, ut supra vidimus, etiam in codd. LAcrebro occurrunt.



XXXII PKAEFATIO

B = Bruxellensis n. 10798, 1= Laudunensisn. 136,N= Bambergensisn.IV. 21(68), Z = Laudunensis n. 135.T = Trevericus n. 160,

Qui codices quatenus in lacuna ilia Lugdunensium ex-plenda cum reliquis de civitate Dei codicibus consentiant autab eis differant, lectionibus quibusdam inde allatis inquiramus.22, 6 (Do.3'4) Christus C'A'K'FlB ed.princ. V; om. C1^

K^ bdepq ed. Arg. et Zychae mdiores. Cf. II 10,9;33, 11; I 409, 12.

22, 7 quidCA2TB abdepq ed.princ. Arg. V et codd. Zychae(cf. 19 3 r 14) quod A1 K P Do.2'8 (cf. 11; 20, 8; 29, 5;II 585, 27}.

22, 16 escam AxKB a Sangerman. (Sabat.) ed. princ. Arg. etplures codd. Zychae meliorum elcarC escas A3K2F~ibpV.

22, 24 omnia ista "iq ed.princ. V ista orania A rell. ed. Arg.(Zychae quoque codd.?}.

22, 24 id est Α2ΚπΒ β ed. princ. Arg. V (Zychae quoque mell.codd.?} ide F; om. ΟΑ*ρ.

22,28 exhibuit (C?)A 2K 2F^Bb 2 ed.princ.; ow.A'K^ed. Arg. et Zychae cod. N (sequitur praebuit).

23, 19 sancte C^KFb (cf. 30, 8) sanctae codd. Zychaemell. NBVI sanctus "iBadepq ed. princ. Arg. V et codd.Zychae deteriores.

23, 27 cum^iCAF peicodci.Zychaemeliores dumK"iBaeqed. princ. Arg. V. a

23, 29 ettobiyi et Tobi Wey*} ettobisC & tobis (tobif A2) Aet tobis (super i parva lacuna) K et obis θ et tobias FΊΒ ed.princ Arg. V; plures melioris notae codd. Zychae(NBIZ) videntur tobis h here.

Ex bis quoque locis satis apparet Augustanum nostrum,quainquam interdum ad recentiorem codicum prosapiam

*) Genuina lectio videtur fuisse et tobi, forma Tobia autemnata esse ex geminatione litterae 8 unde vocabulum sepeliendoincipit. Dornb. [Sed cf. uidebat Tobis etiam CE 60, 337, 25sq.Tobis = Ta fid- ? Kalb.]



SIGLORUM INDEX XXXIII

declinat, tarnen ab initio ex optimo fonte fluxisse, cum nontantum identidem (velut 22, 6; 24; 23,19; 27; 29) cum op-timis reliquorum codicum, inprimis cum Corbeiensi congruat,sed ibi quoque, ubi cum hoc non vel non omnino consentit(velut 22,7; 16; 28), satis bonas praebeat lectiones. Eis autemlocis, quibus primo codicis./! lectiones notantur(23,27; 29),denuo confirmatur, quam arte in prima saltern totius operisparte Augustanus cum Lugdunensibus et Corbeiensi cohaereat.

lam commentatione nostra id adsecuti esse nobis vide-mur, ut stem m ate monstrare possimus, quae sit fere inprimis duobus libris codicum inter se necessitudo.

B. Bombart.

SIGLORUM INDEX.L = cod. Lugdun, n. 607, saec.VI, lib. I—V.A — cod. Lugdun. n. 606, saec. IX, lib. I—V.V = cod. Veron. n. 28, saec. VI, lib. XI—XVI.CT = cod. Corbeienais, eaec.VII, postea Germ. n. 766, lib. I—X;

nunc lib. I—IX = cod. Par. n. 12214, lib. X = cod. Lenin-grad. (Petropol.) Q. v. I Nr. 4.

A == cod. Monac. (August.) lat. n. 3831, saec. X, lib. I—XXII.



XXXIV SIGLOKUM INDEX

K = cod. Colon, n. 75 (Darmstadt. 2077), saec. VIII, lib. I—XF = cod. Monac. (Frising.) lat. n. 6267, saec. IX, lib. I—XVIII.G = cod. Sangall, n. 178, saec. IX, lib. XI—XXIIι = cod. Monac. (Ratisb.) lat. n. 13024, saec. X, lib. I—XXII.B = cod. Bernena. 12/13, saec. XI, lib. I—XXII.β = cod. Bernens. 134, saec. X, lib. I—XXII.a = cod. Par. n. 2050, saec. X, lib. I—XXII.b = cod. Par. n. 2051, saec. X, lib. I—XXII.d == cod. Par. n. 2053, saec. X, lib. I—VIII.e = cod. Par. n. 11638, saec. X, lib. I—XXII.1 = cod. Lugdun. n. 606, saec. IX, lib. I (in.); VI—XIV.ρ = cod. Patav. n. 1469, saec. XIV, lib. 1—XXII.q = cod. Patav. n. 1490, saec. XIII, lib. I—XXII.s = spec. cod. S. Crucis n. 138 (bibl. Vitt. Emm.), saec. X.t = spec. cod. S. Crucis n. 391 (bibl. Vitt. Emm.), saec. X.ed. princ. = ed. anno 1467 Sublaquei excusa.ed. Arg. = ed. Argentoratensis typis lohannis Mentelini anno

1468 (?) expressa.ed. Am. = ed. Amerbachi anno 1489 (1490) Basileae excusa.ed. Viv. = ed. Ludov. Vivis anno 1522 Basileae excnsa.ed. Lov. = ed. theologorum Lovaniensium Antverpiae anno 1576

impressa.ed. Ben. = ed. Benedictinorum ex congreg. S. Mauri, excusa

Parisiis anno 1685.v = ed. quae anno 1838 post recensionem Benedictinorum

Duebneri inprimis cura Parisiis prodiit.E = EugippiiExcerptaed.P.Knoell,Vindob. 1885 (CSELIX1). —

Ed = cod. Desnoyersii n. 1720, saec. VIII; E« = cod. Sangall,n. 176, eaec. IX; Em = cod. Cheltenh (Mediomont.) n. 12263,saec. VIII; EP = cod. Par. n. 11642, saec. IX; E* = cod. Par.n. 2109, olim Tellerianus, saec. IX; Ev = cod. Vat. n. 3375,saec. VII.

Hoffm. = ed. Eman. Hoffmanni, Vindob 1899/1900 (CSEL XLM*).Wey. = ed. Caroli Weymani, ex offic. Bremensi 1924.Welld. == ed. J. E. C. Welldonii, Londinii 1924.Do.1'*'* = edd. Dombarti I» (Lipsiae 1863), IIa (1877), I1IB

(1905/08).progr. = Dombarti programma gymnasii Norimbergensis a. 1862.CE = CSEL = Corpus scriptorum ecclesiastic. Latinor. (torn.,

pag., lin.).Uncorum angulatorum duae adbibitae sunt formae, qua-

rum un [ ] ea inclusa sunt, quae, quamquam a codicibus ex-hibentur, tarnen rationi repugnant, alter <( ^> ea, quae, etsi baudinepta videntur, librorum mss. auctoritate parum nrmantur.



Epistula ad Firmum*

DOMINO EXIMIO MERITOOUE HONORABILIAC SUSCIPIENDO FILIO FIRMO

AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM

Libros de ciuitate dei quos a me studiosissime flagitasti etiam5 mihi relectos sicut promiseram misi; quod ut fieret adiuuante

*Hanc epistulam Cyrillus Lambot in duobus codicibus (seil. Remensi403 et Parisino bibl. s. Genof. 2757) repertam primum edidit; cf. RevueBenedictine 51, 1939, 109-121. Post hanc editionem epistolam et ineditione ,civitatis Dei' (La Cite de Dieu, 1, Paris 1959,168-172, Biblio-theque Augustinienne Ser. 5, 33) et in Supplemente Patrologiae Lati-nae (PLS 2, 1373sq.) impressam invenimus. Cf. etiam B. E. V. Jones,The manuscript tradition of Augustin's de civitate dei, The Journal ofTheological Studies 51, 1965, 142-145, J. Divjak, Augustins ersterBrief an Firmus und die revidierte Ausgabe der Civitas Dei, Latinitätund Alte Kirche, Wien 1977, 56-70

Codices in quibus haec epistula servatur:R Remensis 403, s. XIP Parisinus S. Genofevae 2757, s. XIVN Parisinus bibl. nat. lat. 2056, s. XIIIC Parisinus bibl. nat. lat. 16 861 (olim codex monasterii Sancti Cigy-

ranni), s. XIIA Massiliensis bibl. publ. 209 (olim collegii Societatis lesu Aquen-

sis), s. XV. Qui codex inter annos 1455 et 1465 scriptus videturesse quod ex litteris initialibus perspici potest. Cf. praefationemeditionis epistularum S. Augustini, ed. Divjak, CSEL 88, Wien1980.

Incipit praefatio beati Augustini episcopi in libris de ciuitate Dei R In-cipit epistola sancti augustini ad amicum suum firmum C Incipit epi-stola sancti augustini ad amicum firmum A

l honorabili corr. ex venerabili C 5 relictos RPN



XXXVI

quidem deo filius meus germanus tuus Cyprianus uere sic instititquemadmodum mihi ut instaretur uolebam. quaterniones suntXXII quos in unum corpus redigere multum est; et si duos uis co-dices fieri, ita diuidendi sunt, ut decem libros habeat unus, alius

10 duodecim. decem quippe illis uanitates refutatae sunt impiorum,reliquis autem demonstrata atque defensa est nostra religio,quamuis et in illis hoc factum sit ubi oportunius fuit, et in istis illud.si autem corpora malueris esse plura quam duo, iam quinqueoportet codices facias, quorum primus contineat quinque libros

is priores quibus aduersus eos est disputatum qui felicitati uitaehuius non plane deorum sed daemoniorum cultum prodessecontendunt, secundus sequentes alios quinque qui uel tales uelqualescumque plurimos deos propter uitam quae post mortemfutura est per sacra et sacrificia colendos putant. iam tres alii co-

20 dices qui sequuntur quaternos libros habere debebunt; sic enima nobis pars eadem distributa est, ut quattuor ostenderent exor-tum illius ciuitatis totidemque procursum siue dicere malumusexcursum, quattuor uero ultimi debitos fines.

Si ut fuisti diligens ad habendos hos libros ita fueris ad legen-25 dos, quantum adiuuent experimento potius tuo quam mea pro-

missione cognosces, quos tarnen nostri fratres ibi apud Cartha-ginem ad hoc opus pertinentes quod est de ciuitate dei nondum

10 decem - impiorum cf. retr. II 69 (CSEL 36, 182,1 sq.) 13-19quinque-putantcf. ep 184A III 5 (CSEL 44, 735,10-18);cf. civ. DeiVI praef. 14-17 quinque - contendunt cf. retr. II 69 (CSEL 36,181,10-12); civ. Dei X 32 17-19 secundus - putant cf. retr. II 69(CSEL 36, 181,14-18); cf. civ. Dei VI12; X 32 19-23 iam-finescf. retr. II 69 (CSEL 36, 182,7-11) 21-23 quattuor - fines cf. civ.Dei X 32,49 XIIA 11 demonstrata ex demonstrandas corr. C 13 pluras. /.add. P 14 codices om. P 15 felicitatem (-te corr. N) NCA huius uitae P 16 deorum] qui eorum N cultuCA 20secuntur C pars a nobis P 22 malumus] maluimus codd. (cf. V.Bulhart, Textkritisches, Rev. Ben. 61, 1951, 259) 24 Si ut] Sicut RNCA 26 tarnen om. CA Cart- RP



XXXVII

habent, rogo ut petentibus ad describendum dignanter libenter-que concedas. non enim multis dabis sed uix uni uel duobus et

30 ipsi iam ceteris dabunt; amicis uero tuis siue in populo Christianese desiderent instrui, siue qualibet superstitione teneantur, undeuidebuntur posse per hunc laborem nostrum dei gratia liberari,quomodo impertias ipse uideris.

Ergo scriptis meis, si dominus uoluerit, crebro curabo requi-35 rere quantum accesseris in legendo; non te autem latet ut erudi-

tum uirum quantum adiuuet ad cognoscendum quod legitur re-petitio lectionis: aut enim nulla aut certe minima est intelligendidifficultas ubi est legendi facilitas quae tanto maior fit quantomagis iteratur, ut assiduitate {****} fuerat immaturum, domine

40 eximie meritoque honorabilis ac suscipiende fili. ad eos sane li-bros quos de academicis recenti nostra conuersatione conscrip-si, quoniam eximietati tuae prioribus ad me litteris innotuissemonstrasti, quomodo perueneris quaeso rescribas. quantum au-tem collegerit uiginti duorum librorum conscriptio missus

45 breuiculus indicabit.

41 cf. c. acad. (CSEL 63,3)

32 nostrum laborem RPN 39 hanc lacunam supplere conatus est D.Lambot (Rev. Ben. 51, 1939, 111): aliquid excidit ut puta maturescatquod indiligentia 40 meritoque ex merique corr. C 42 innotuis-ses CA 43 quaeso] quero RN 45 ... cabit (lac.) N

Explicit prologue N Explicit deest in C Explicit epistola sanctiaugustini ad firmum A



Ep.2*

DOMINO MERITO INSIGNI SINCERAEDILECTIONIS AFFECTU MULTUM MIHI

HONORANDO FILIO FIRMO AUGUSTINUSIN DOMINO SALUTEM

5 Ut tardius rescripta rependerem, cura necessitatum mearum,non tuae qui ea religiose desiderabas uoluntatis contemptus ef-fecit. neque hoc impedimentum finitum est, ut uacaret ali-quando rescribere, sed potius disruptum, ut inter ipsa quae mo-lestissime obstabant id quod gratissime instabat arriperem, ne

10 nimius huius debiti dilator forem, quod mihi optanti factum estut deberem. non autem hoc sum soluere aggressus nisi prius in-spectis epistolis tuis, una quam post missos a me libros de ciui-tate dei gratissimam reddidisti, alia quam mihi presbyter Laza-rus attulit, ubi distulisti mittere filii nostri quam petiueram dic-

15 tionem, tertia quam cum eadem dictione misisti.De his trinis litteris tuis his unis meis institui loqui tecum. in ea

ergo quam prius commemoraui de uiginti et duobus decem prae-

Sigla codicum:

C Parisinus bibl. nat. lat. 16861, s. XIIA Massiliensis bibl. publ. 209, s. XV

2 cf. Possid. Indie. Xs 147 Wilmart; cf. ep. ad Firmum/>. XXXV

Incipit epistola sancti augustini episcopi ad firmum C Incipit itemepistola augustini ad eundem firmum A1 merito ex meritoque corr. C 6 qui ea] que CA contentusC 12 unam A 13 presbiter CA 14sq. dictionem] dilectio-nem A



XXXIX

cedentes libros te legisse dixisti et de his ita rescripsisti, ut eosquam bene legeris appareret; duodecim autem qui sequuntur

20 quod tune nondum legeras scio, sed utrum iam legeris nescio;fieri enim potuit, ut beniuolentia ductus ante ad describendumomnes amicis dares, quam omnes legendo percurreres datosquenondum reciperes aut de receptis et lectis ad me iam tacendumputares satis esse existimans, quod de illis decem non transeun-

25 ter rescripsisti, sed diligenter quodam modo disputasti. potuistietiam uelle experiri, utrum ego ad flagitandam partem tui debitianimum intenderem quam nondum redditam esse sentirem, anhuius rei nequaquam uel aduertere uel reposcere complementacurarem. en igitur quod minus abs te factum est et scio et repeto:

30 de duodecim posterioribus libris redde quod debes!In his est ille textus huius operis octauus decimus, quem no-

biscum pomeridiano continue triduo cum legeretur attentus au-disti; et ex hoc omnes ut haberes studio flagrantissimo accensuses neque, donee ad id peruenires, instare cessasti. non sim,

35 quaeso, molestus frugis exactor qui sementem copiosissimamfeci. nam quod in alia tua epistola te ab accipiendo sacramentoregenerationis excusas, totum tot librorum quos amas fructumrecusas; neque enim ille fructus est eorum, quod delectant le-gentem, nee ille, quod multa faciunt scire nescientem, sed ille,

40 quod ciuitatem dei persuadent uel incunctanter intrandam uelperseueranter habitandam; quorum duorum primum regenera-tione, secundum iustitiae dilectione confertur. haec in eis a qui-bus leguntur atque laudantur si non agunt, quid agunt? horum

36 cf. ep. 122,1 (CSEL 34,2, 743,16)

20 legeris ex legeras corr. C 22post omnes interpunx. A percur-reres ex proc- corr. C 32 pomeridiano] meridiano C add. pro s.1.), pro meridiano A; de confusione inter po(st)meridiano etpromeridianoc/. reg. ecd. Carth. exc. can. 41 (CC149,185,104: prome-ridiano tempore) et brev. Hipp. 28 (CC 149, 41,162: postmeridianotempore) 36 ab om. C sacramenta CA 42 dilectione ex di-lectionem corr. C



XL

igitur quantum ad te ipsum attinet, quando nee illud quod prius45 est in te agere potuerunt, quantumlibet eos praedices, nihil ad-

huc egerunt.,At enim tanti ponderis sarcina non potest infirmis adhuc et

non corroboratis uiribus sustineri.' haec est enim prima causaexcusationis tuae; nee attenditis, uiri quicumque istam sarci-

50 nam formidatis, facillime in ea portanda uos a feminis uinci,quarum fidelium atque castarum religiosa multitudine fructiferafecundat ecclesia. nam si attenderetis, necessario pudore timo-rem superfluum pelleretis. earum est una — talem quippe illamcredere debeo — de qua iam gaudeo, coniunx tua. non enim me-

ss tuo ne te offendam, cum exemplo feminae ciuitatem dei te ex-hortor intrare: nam si res est difficilis, iam ibi est sexus infirmior,si autem facilis, nulla causa est, ut non ibi sit fortior. non ergopudendum est uiro in earn rem quae uires mentis exposcit in-trantem feminam sequi, sed potius pudendum est nee ilia in-

60 tränte saltern sequi et ilia intus posita, ubi capitur uirtus ueraesalutis atque pietatis, te capaciorem uirtutis remorari foris. neesane cum intraueris, etiam ibi earn secuturus es, sed ipsa te; prae-ibis enim uirtute quam sequeris tempore. nam credo, quodetiam quamquam fideli catechumenus insinues tamen aliqua ad

65 religionem pertinentia quae legisti et ipsa non legit; quae autemseit ilia et adhuc nescis tibi non potest pandere. mysteria quipperegenerationis recte atque ordinate non nisi accipientibus inno-tescunt; ita cum tu doctrina repperiaris instructior, Sacramentoest ilia securior.

TO Quid prodest autem scientia etiam ipsius summi boni, si nonaccipitur quo solo euaditur quidquid est mali? sed uidelicet (et)difficile est [et] sarcinam nouarum sustinere uirtutum et facileest premi ueterum sarcina peccatorum. haec sunt potius oneraformidanda quae obruendis et in aeternum mergendis homini-48 corroborasti C 50 portanda ex portenda corr. C 52 adten-deritis A 53 earum est una] earum estu. Nam CA (hunc locum A.Primmer secutus emendavi) 54 coniuge tua corr. C (al. man.?) inras. 64 catec- C 71 et transponendum est 73 premi ex primicorr. C



XLI

75 bus alligantur nee ullo alio modo nisi in Christo regenerationesoluuntur, ut fiat homo mediatoris capitis membrum qui, cumesset diuina maiestate discretus a nobis, dignatus est fieri hu-mana infirmitate proximus nobis.

,Et religioni', inquis, ,hac tarditate proficitur. nam maioremso fidei reuerentiam pollicetur qui in augusta sacri mysterii secreta

uenturus ad remotiora cunctanter accedit.' hanc enim alteramcausam esse dixisti dilationis tuae. sed nusquam nisi intus est tu-tum in religione proficere, cum iam propter aeternam uitam nontimentur uitae huius incerta. non enim uana atque damnabili cu-

ss riositate sciscitandum est quando quisque moriatur aut utrummorbo dissoluatur hoc corpus an inde anima ui aliqua repentinaet inopinata inruente rapiatur. proinde sicut cogitatur diuina iliasententia quae in euangelio scripta est: Nisi quis renatus fuerit exaqua et spiritu, non intrabit in regnum del, ita etiam ut rena-

90 tus iuste uiuat, ilia altera cogitanda est, quia et ipsa Christi oreprocessit: Nisi abundauerit iustitia uestraplus quam scribarum etpharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum. scribas autemet pharisaeos alio loco ipse demonstrat solere bona esse doctri-na, nee tarnen bona quae dicerent facere; ac per hoc plus

95 quam illorum abundat iustitia in eis qui et bona dicunt propterueritatem doctrinae et bona faciunt propter iustitiae caritatem,sicut ait apostolus lacobus: Fides sine operibus mortua est in se-metipsa, quia et daemones credunt et contremiscunt, sicutidem ipse dixit. non tamen utique salui erunt, quoniam mala

100 semper operantur. propter quod etiam apostolus Paulus earnmembrorum Christi definiuit fidem quae per dilectionem opera-tur. in ea ergo intus proficiendum est; saeculi quippe huius male-

88sq.Io. 3,5 91sq.Matth. 5,20 92-94scribas-facerecf. Matth.23,2sqq. 97sq. lac. 2,17 (seil. 20) 98 lac. 2,19 lOlsq. Gal.5,684 uitae huius ex huius uitae con. C 85 quando ex quanduo corr.C 90 uiuat ex ueniat corr. C 93 esse bona doctrina A 96 ka-ritatem C



XLII

suada cupiditas crescente dei caritate minuitur, perfecta dei ca-ritate consumitur. sic intus proficientem quern compre-

105 henderit qualicumque morte uaporeae uitae huius ultimus dies,quidquid perfection! eius defuit ex iustitia, impletur ex gratia,propter eos uero qui differendum putant quod bonum esse nonnegant, ilia est diuinarum scripturarum terribiliter intonata sen-tentia: ne tardes conuerti ad dominum neque differas de die in

no diem!subito enim ueniet ira eius et in tempore uindictae disperdette. hoc quaeso te, ut absit a te. rumpe moras omnes et munita ar-ripe castra, non quae tu expugnes, sed ubi tutus contra inimicumfortiter pugnes qui criminando (tune), nuncetiam subdole lau-dando christianam religionem ab eius susceptione deterret; qui

us enim tune suggerebat mentibus hominum tantum [uel bonum]malum esse, (ut ****, nunc autem tantum bonum esse,) utcoeptum difficillime impleatur: insidiosa est ista laudatio. cauelupum ouina pelle uestitum! ad aggredienda quae ut aspera ti-mes in deo sit spes tua et fient lenia.

120 Nam et illud tertio loco abs te positum excusationis tuae, quodin his rebus eius maxime expectanda uoluntas est, cuius in appe-titus omnes uoluntate compellimur; ubi addidisti earum rerumhominibus rationem non esse reddendam quas nobis deus ut ue-limus insinuat, siquidem sine eo neque actum fuisse quidquam

105 uaporae uitae cf. lac. 4,14 109sqq. Eccli. 5,8sq. 118 caue -uestitum Matth. 7,15 (cf. etiam Lact. inst. 5,3,23)103 karitate C bis 104 quern ex quam corr. C 105 uaporee exuapore corr. C 107 qui ex quid corr. C 109 de die in die (in diepostea del.) in diem C 112 expugnes ex expugnas corr. C totusCA 113 tune vel ante velpost verbum ,criminando' supplendum vi-detur esse, cf. lin. 115 114 deteret C a. corr. 115sq. [uel bonum]fortasse annotatio in margine scripta in textum irrepsit 118 pelle inras. C (al. man.?) 122 compellimur in ras. ex compelluntur corr.C 124 quicquam ex quemquam corr. C



XLIII

las neque fieri posse omnes docti indoctique (con)sentiunt. hocergo totum non ita cogitare debes, ut uoluntatem dei tibi facereuidearis, cum eius praecepta facere non uis, quorum et hocunum est quod modo commemoraui: ne tar des conuerti ad do-minum neque differas de die in diem, sed ita potius ista consi-

130 dera, ut non tuis uiribus quod ille praecepit ad tuam sempiter-nam salutem, sed ipsius adiutorio te facturum esse confidas etideo te non tibi, Firme, infirmo, sed ei potenti qui omnia potestad mutandam in melius uitam et suscipiendam regenerationisgratiam sine dilatione committas, nee expectes quando uelit,

IBS quasi offensurus eum, si ante tu uelis, cum ipso adiuuante atqueoperante uelis, quandocumque uolueris. praeuenit quidem temisericordia eius, ut uelis, sed cum uoles, tu utique uoles: nam sinos non uolumus, quando uolumus, non ergo nobis aliquid illeconfert, cum efficit ut uelimus. ego certe quid ago, cum haec tibi

HO loquor, nisi ut uelis? sed ego aliter, ille aliter; ego forinsecus, illeintrinsecus; ego, cum audis aut legis, ille, cum cogites et ut cogi-tes; ego fando, ille ineffabili modo; ego nonnisi donante ipso,ille per se ipsum; ego tamquam eius minister et ab ipso habenshoc ministerium, ille tamquam ministro non indigens et opifex

145 etiam ministrorum et ad hoc utens ministris fidelibus, ut etiamipsis largiatur huius operis bonum; postremo ego tamquamhomo qui plerumque neque suadere possum, ille tamquam deuscui subest, cum uolet, posse.

Hoc enim de illo sacrae litterae loquuntur et mens quantula-150 cumque imbuta pietate. quis enim nisi nimium auersus a uero

128sq. Eccli 5,8sq. 148 cui - posse cf. Sap. 12,18

125 (con)sentiunt cf. lin. 211 126 ut s. 1. add. C 127 facerepraecepta C et ex ex corr. C 131 post confidas interpunx.A 132 Firme] formo CA 137 uoles2 Primmer] uoletCA 143 se ipsum ex teipsum corr. C minister ex magister corr.C habens om. A 147 neque] equum CA 148 uolletA 149 locuntur C



XLIV

audeat sentire uel credere deum quidquam uelle persuadere etnon posse? persuadet ergo tibi, cum uolet, siue per nostrum mi-nisterium siue alio quali uult modo; quod ut facial sic a me oran-dus est, ut et tu sis hortandus. nam ueris salubribusque praecep-

155 tis si obtemperes, eius est gratiae, si non obtemperas, tuae cul-pae; a qua culpa quoscumque liberal, misericordia facit - in qui-bus esse le uolo iamque ul uelis el horlor et ipsum rogo - quosautem non liberal, iudicio facit. iudicia porro eius multa occullanescimus; hoc tarnen scimus, quod nullum eorum esse possit

160 iniuslum. non sane parum suis bene inlelligentibus prodesse uo-luil ad diem regeneralionis non differendum, quod fecil diemmortis incertum. in omnes ergo appetitus nos eius uolunlalecompelli esl ila ul dicis. omnes quippe appelilus earum rerumintelligo, de quibus ut hoc diceres loquebaris. dixisti enim, quod

165 in his rebus, ad quas le ulique horlabar el quas differendas pu-las, eius maxime expeclanda uolunlas esl, cuius in appelilusomnes uolunlale compellimur, el addidisti: ,Νοη esl enim ea-rum rerum hominibus reddenda ralio, quas nobis deus ul ueli-mus insinual.' si ergo earum rerum appelilus inlelligas, uerum

no esl; in omnes namque appelilus, eliam impios, eius nos uolun-lale compelli uerum non esl; aul si hoc ideo senties, quia eiusuoluntale fieri non absurde dici uidelur quod nisi eo permillentenon fieret, non est refutanda sentenlia. nihil enim prorsus fit,nisi quod aut ipse facil aut fieri ipse permitlil, el quoniam uolens

ITS facil, uolens el permillil, nihil fil omnino, si nolil. uere lamen di-cilur quidquid ei displicel contra eius fieri uolunlalem. permillillamen, ul fianl mala, quia potens esl eliam de malis non suis suafacere bona. bonum esl quippe omne quod iuslum esl, el iuslumesl punire peccala: bonum esl igilur punire peccala; bonum esl

180 el donare peccala; bonum esl ulilia hominibus liberandis facere:ila bonum esl, ne ullra progredianlur, cohibere peccala, bonumest eorum uel aliena peccala ^****) a peccatis et a peccatorummeritis liberare. alia ilaque puniendo, alia dimillendo, alia in

179 pugnire A 182 post peccata aliquid excidisse videtur 183pugniendo A



XLV

IBS utilitates piorum atque adiumenta uertendo, his omnibus bonade malis facit qui fieri mala permittit. nee deus omnis boni effec-tor potentissimus appareret, si mala esse non sineret, quam-quam de illis quid boni faceret inuenire non possum, ea tarnen aregno beatorum ingenti separatione demouit ac per hoc nee inmalis, quae permisit ut fierent, ab omni operatione defecit et,

190 ubi uoluit ut nulla sint, fecit; quod si ubique fecisset, non omniabona in rebus essent, quoniam bona quae de malis facere pote-rat utique non fuissent. nee tarnen propterea deo prosumus ma-lis nostris quae de mali uel angeli uel hominis uoluntate descen-dunt, tamquam bonis eius operibus numerum addiderimus:

195 quid enim prosumus etiam quando boni sumus? nobis ergo pro-fuisset, si numquam fuissemus mali, non deo qui etiam de malisbenefacere nouit. porro si bonitas nostra etiam semper fuisset,nihil deo profuisset; quanto minus ei prodest nostra malitia,quamuis de ilia per omnipotentiam bonitatis suae bona potuerit

200 operari, quae tarnen bona non fuissent, si mala nostra non prae-cessissent, sed etsi non fuissent, nee melius nee peius illi essetcui nullum malum potest accidere nee bonum accedere, quia neeminuitur eius beatitudo ullo malo nee augetur ullo bono. pro-inde sic omnia dicamus eius fieri uoluntate, ut discernamus

205 permittentem a faciente, quia eum negare non possumus iudi-cem. numquid autem iudicans et reddens unicuique secundumopera eius propter ilia opera quae ipse in eo fecit quemquamdamnauit? absit; uerumtamen propter ilia quae ut fierent ipsepermisit; nam prorsus sine omnipotente non fierent quae ne-

210 scire non potuit.Ubi ergo dixisti omnes doctos indoctosque consentire neque

factum fuisse sine illo quidquam neque fieri posse, nihil con-trouersiae de indoctorum omnium consensione faciendum est,

206sq. cf. 2 Tim. 4,14

184 omnibus] omnia CA 188 nee add. s. L C 207 opera eius exopera sua corr. C



XL VI

ne nobis, quae inter nos nulla est, mora(m) disputationis im-215 portet, quandoquidem siue omnes consentiant siue quidam dis-

sentiant; uerumtamen dixisse concedes, si modo ut ammonuifacientem a permittente discernas, quoniam uerissime diciturnee quidquam fuisse factum neque fieri posse sine omnipotentedeo siue permittente siue faciente. proinde peccata fieri permit-

220 tit ille, non facit; etsi pro aliorum peccatorum meritis tradit ali-quos in desideria cordis eorum, ut faciant quae non conueniant,uel deserens eos, uel angelos quoque malignos ad eorum decep-tionem siue mittens siue permittens, etiam tale omne peccatumad eos pertinet qui ut sic peccarent tradi meruerunt per diuinum

225 iustumque iudicium, ad deum uero non ibi pertinet nisi ipsaquae iusta est uindicta peccati.

Ergo quisque ad illicitos appetitus pellitur concupiscentia suaabstractus et illectus, a quo malo deus quando liberal miseretur,quando non liberal iudicat, cui misericordiam et iudicium cantat

230 ecclesia; quando autem illud, quando illud facial, arbitrium at-que consilium penes ipsum esl; ad quod eius consilium eliamhoc perlinel, quod ista nescimus el sane semper nos exislimonesciluros. quisquis aulem dicit ut homo peccaret ab illo nondebuisse permitti, parum attendit earn naturam quae peccare

235 non debet et peccare iam potest sine dubio esse meliorem, sipermissa quam si non permissa non peccat. quapropter ille bo-nus et iustus et talem fecit ab initio quae permissa non peccaret,si peccare noluisset, et peccantem sic puniuit, ut peccatis domi-nantibus seruiens malis etiam sit angelis subdita quae sui domini

240 noluit seruire iustitiae bonis angelis coaequanda. hinc sunt istiquos uidemus errores aerumnaeque mortalium quibus haec uita

220sq. tradit - eorum cf. Rom. 1,24 228sq. cf. Rom. 9,18 229Ps. 100,1214 mora(m) disputationis importet] scripsi A. Primmer secu-tus, mora disputationis imploret CA 225 iudicium que (quepostea del.) C 230 quando illud om. A 238 pugniuit A 241aerumnaeque] erumpne que CA



XL VII

humana completa est, ubi amatoribus suis peius nocet falsa feli-citas, qua perfrui cupientes aggerant peccata peccatis, quamdura et aspera miseria quam ferre omnes uolunt nee omnes

245 sciunt; non enim caret ea quisquam nisi post mortem, si hanc piegesserit uitam, quoniam sicut diuina eloquia sese habent, graueiugum est super filios Adam a die exitus de uentre matris eorumusque in diem sepulturae in matrem omnium usque adeo, ut(nee) baptizati paruuli, quibus quod solum de damnata stirpe

250 traxerunt ablutum et ablatum est per lauacrum regenerationisoriginale peccatum, ab hac sententia repperiantur immunes,quod enim homines hie accipiunt per gratiam Christi, non huiussaeculi munus est, sed pignus futuri; generatio quippe ista exAdam tota damnata est; quae damnatio, ut possit euadere rege-

255 neratio, est instituta. hanc autem damnationem quantum attinetad miserias huius saeculi, nemo uel piorum finit nisi post mor-tem, impii uero nee post mortem; immo et augentur impiis malapost resolutionem huius corporis et post receptionem subtractiseis quibus hie male utebantur bonis. haec autem regeneratio cur

260 non solum aetate maioribus, uerum etiam paruulis aliis donetur,aliis non donetur, inscrutabilia sunt iudica dei, sed in eis nihil oc-cultum est quod non sit et iustum. ad hanc regenerationem sus-cipiendam cum te exhortor, noli expectare ut deus uelit, sed facquod praecipit; et hinc tibi potius innotescat uoluisse, quia fa-

265 cere non potuisses nisi ipse uoluisset. caritas enim qua es id fac-turus ex deo est, concupiscentia uero, qua id ut nondum facias

246-248 Eccli. 40,1 261 inscrutabilia - dei cf. Rom 11,33244 aperta ex aspera corr. C, aperta A 245 ea s. 1. add. C nisi s.1. add. C post] per A 249 (nee) hoc loco A. Primmer secutussupplevi 250 straxerunt A 252 gratiam Christi ex Christi gra-tiam corr. C 258 substractis C 261 inscrutabilia ex inscrutibiliacorr. C 265 karitas C



XL VIII

detineris, non est ex deo. proinde quamdiu non facis, quia uitiotuo uel nesciens deciperis uel sciens uinceris, non deo sed tibitribue; cum uero feceris, deum tibi affuisse, quoniam uerissi-

270 mum est, crede et hoc diuinum adiutorium noli differendo ex-pectare sed potius experire faciendo.

Nunc iam de Graeco nostro, de quo tola est posterior epistola,eximietati tuae dicam quod mihi uideo esse dicendum. impleuitenim me magno gaudio magna indoles eius magno excellens in-

275 genio et multum überall eruditione prouecta. haec autem bonaquo referantur magni interesse optime nosti. quod si in talibusdictionibus appareret, in qualibus nunc exercitationis necessi-tate uersatur, non me eius ingenii potius quam animi iudicemesse uoluisses, ut sepositis rationibus quae sibi materiae necessi-

280 tas uindicauit de sola ferrem facultate sententiam. ha[e]c tua pe-titione ipse quodammodo iudicasti, quod me nunc iudicare no-luisti. ego uero quanto magis eius delector ingenio et egregia fa-cultate dicendi, tanto sollicitior sum propensius eum diligensquali animo haec tanta bona eius inseruiant, quibus ut scis et

285 bene et male uti homines possunt, nee approbo necfiiif uolo, utnon se melioribus uelit probare quam plurimis, quam conditio-nem oratoriae artis esse dixisti. haec enim opinio more inuete-rato quidem sed non recto generis humani non ex fonte ueritatisemanauit. quod si ipse nescires, non diceres: ,haec ipsius artis

290 uidetur esse condicio', sed diceres: haec est artis ipsius condicio.uidetur ergo esse et non est et eis uidetur qui meliores eiusdemartis auctores aut non legunt aut non bene intelligunt aut lectisintellectisque non credunt. nam omnino illud est uerum quodeiusdem facultatis doctor et copiosissimus et ornatissimus dixit:

267 post deo add. proinde non est ex deo C 268 sciens ex nescienscon. C 279 matherie A 280 ha[e]c] haec CA 283 solliciciorex sollicior corr. C 285 uti s. 1. add. C nee fi'itt CA, loc.corr. 288 quidem] qui A 289sq. haec - diceres om. A 294uerum s. 1. add. C



XLIX

3oo eloquentiam cum sapientia plurimum prodesse ciuitatibus, elo-quentiam uero sine sapientia nimium obesse plerumque, prod-esse numquam. unde non eloquentem — potest enim esse elo-quentia sine sapientia - sed ipsum oratorem ita definiendum ue-teres arbitrati sunt, ut eum esse dicerent uirum bonum dicendi

300 peritum. ex qua definitione si quod priore loco positum est aufe-ratur, illud quod obest nimium relinquetur propter quod sense-runt atque dixerunt, cum insipientibus dantur praecepta di-cendi, non eos oratores effici, sed arma quaedam furentibusdari.

305 Graecus ergo noster uolo, opto, exhortor ut, ubi nullum de-trimentum est honestatis, placere studeat et bonis et plurimis,ubi autem propter plurimorum peruersitatem utrisque non pot-est, eligat bonis potius placere quam plurimis et hoc non solumin uerbis atque dictionibus, uerum etiam in uita et actibus; unde

3io maxime scire cupio, de qualibus eius moribus gratuleris, ut mequoque de illo facias tuorum participem gaudiorum. non enimdubito, quod eum uelis in omnibus te ipso esse meliorem; quotannorum etiam ducat aetatem, quas apud magistros utriusquelinguae litteras legerit, quas apud te uel etiam tecum, quas forte

315 apud se ipsum et quibus nunc operam studiosae mentis impen-dat, non curiosus sed eius curam non ut puto improbe gerens tuarescriptione nosse desidero.

295-297 Cic. inv. 1,1 (cf. doctr. chr. IV 5,7 [CSEL80,122,4sqq.]) 299sq. Cato ad fil. frg. 14 302sqq. cf. Cic. deorat. 3,55

300 definicione ex diff- corr. C 306 bonis ex bonum corr. C 317rescripsione AExplicit deest in C Explicit epistola sancti augustini ad firmum A



Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) ||...

Documents

Transcript of Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) ||...