Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...

DE CIV1TATE DEI L. . L 53

LIBER II.

CAPUT IDe modo, qui necessitati disputalionis adhibendus est. 6

Si ration! perspicuae verilatis innrmns hnmanae con·siietudinis sensus non auderct obsistere, sed doclrinaesalubri languorem suum tamquam medicinae subderet, do-nec divino adiutorio fide pielalis inpetranle sanarelur, nonmulto sermone opus esset ad convincendnm quemlibet 10vanae opinalionis crrorem bis, qui recte senliunt et sensavcrbis sufficientibus cxplicant. Nunc vero quoniam illecst maior et laetrior iiisipienlinm morbns animorum, quotnraüouabilfs molus suos, etiam post ralionem plene red-ditam, quanta bomini ab homine debetnr, sivc nimia cae- 16citate, qua nee aperla ccrnuntur, sive obslinalissima per·vicacia, qua et ea quae cernuntur non ferunlur, tamquamipsam ralionem verilatcmque defcndunt, fit ncccssitas co-piosius diccndi plerumque res ciaras, velut eas non spe-ctanlibus inluendas, sed quodam modo tangendas palpanti- 20bus et coniventibus olTeramus. Et tarnen quis dtsceptandilinis crit et loquendi modus, si respondendum esse respon-denlibus semper cxislimemus? Nam qui vel non possuntintellcgere quod dicilur, vel tarn duri sunt advcrsitatementis, ut, eliamsi inlcllexcrint, non oboedianl, respondent, 26ut scripdim est, et loquunlur iniquitatem atque infaliga·bililer vani sunl. Quorum dicta contraria si lotiens veli-

86 Pe. 93, 4

1l opinationie i 'AKbepqBß ed. princ Arg. v (cf. 170,22;II 524,14; CE 34,211,2} opinionis i 'ACF^ad seneü e14 plane CT lK'eß 8l cohibentibua C1<Nerff-Keß 82 et loq.]eloq. C

Brought to you by | Brown University Rockefeller LibraryAuthenticated | 128.148.252.35

Download Date | 6/18/14 2:43 PM

54 S. AUGUSTINI

rnus refellere, quotions obnixa fronte staluerinl noocogtlare quid dicant, dum quocumque modo noslris djs-putatiouilms conlradieant, quani sit iniiuituin et aerumno-sum et iiifructuosum vides. Quam ob rem nee te ipsum,

5 <mi> f i l t Marcelline, nee alios, quibus bic labor nosier inChristi caritate ulililer ac liberaUter servil, tales nieorumscriptorum velim iudices, qui rcsponsionem semper desi-derent, cum bis quae leguntur audierint aliquid contradici,ne iiani similes earum niuliercnlarum, quas cummemoral

l« apostolus semper discentes et nwnquam ad veritatis seien·tiam pervenienles.

CAPUT II.De his, quae primo volumine expedita sunt.

JSuperiore itaque libro; cnm de civitale Dei dicere15 inslituissem, uiide hoc Universum opus illo adinvante in

manus sumptum est, occurril mihi resistendum esse pri-milus eis; qui liaec beJIa, quibus mundiis iste conteritur,inaximeque Romauae urbis recentem a barbaris vaslalio-nem Christianae religioni tribuunt, qua prohibentiir ue-

20 fandis sacrificiis servirc daemonibus, cum potius hoc de*bereut tribuere Cbrislo, quod propler eins nomen conlrainsliluluin inoremque bellorum eis, quo conftigcrent, reli-giosa et amplissima loca barbari libera praebuerunl, atquein mullis famulatum deditum Christo non solum· veruni,

25 sed eliam liniore confictum sie honorarerunt, ut, quod ineos belli hire fieri licuisset, inlicilum sibi esse iudi-carent. Iiide incidit quaestio, cur baec divina beneficiaet ad impios ingratosque pervenerinl, et cur ilia ilidemdura, quae hostiliter lacta sunt, pios cum impiis pa-

30 riter adflixerinl? Quam quaestionem per multa diftusam2. Tim. 3, 7 ~~

l obnoxia C statuerunt q 2 co^itare mss curare v 6 mijcf. praef. p. X V 1 desiderant C 9 mulierc. ear. L1A 10 nutn-quam etc.] cf. praef. p. XIX U superiori K*F H q 10 resisten-dum mss (exe. q) ed. Arg respond, q ed princ. v 20 trib. deb.L1A 28 et ad t A T A F - f t d e f i ß etiam ad qv itid. illa L1A



DK CIVITATB DEI L. II. C. 8. 8. 55

(in omnibus enim cotidianis vel Dei muneribus vel honii-ourn cladibus, quorum utraqne benc ac male vivenlibuspermixte atque indiscrete saepe accidunt, solet multosmovere) ut pro suscepti operis necessitate dissolverem,aliquantum inmoratus sum maximc ad consolandas sanctas 6fcminas et pie castas, in quibus ab hoste aliquid perpe-tratum est, quod iiilulit verecundiae dolorem, etsi nonabstulit pudicitiae firmitatem, ne paenileat eas vilae, quasnon est unde possit paenitere nequitiae. Deinde paucadixi in eos, qui Chrisüanos adversis illis rebus adfectos 10et praecipue pudorem linmiliatarum feminarum quamviscastarum atque sanctarum protervilate itipudentissima ex-agilant, cum sint aequissimi el inreverenlissimi, longe abeis ipsis Romanis degeneres, quorum praeclara multalaudantur et Htterarum memoria celebranlur, immo illorum tögloriae veliemcnter adversi. Romam quippe partam vete-rum auctamque laboribus foediorem slantem fecerant quamruenlem, quando quidem in ruina eins lapides et ligna,in istonim autem vita omnia non murorum, sed morummunimeiita alque ornamenta ceciderunt, cum funestioribus 20eorum corda cupiditalibus quam ignibus tecta illius urbtsarderent. Quibus dictis primiim terminavi librum. Dein-ceps itaque dicere inslilui, quae mala civitas ilia perpessasrt ab origine sna sive apud se ipsam sive in provinciis8ibi iam subdilb, quae omnia Christianae religioni tribue- '26rent, si iam tune evangelica doctrina adversus falsos etfallaces deos eornm testiticaltoiie iiberrima personaret.

CAPÜT .De assumenda kistoria, qua oslendatur, quae malaacciderint Romanis, cum deos colerent, (mtequam 50

religio Christiana obcresceret.Memento aulem me ista commemorantem adbuc con-

tra inperitos agere, ex quorum inperilia illud quoque ortuuiemaleacbeneiM zsolet&^eqed.prtnc.v solent i.li'Bß

rell.ed,Arg. Hpudore£-4A Umultapraecl.Z,1^! 22primumo»i.AZldeoseovim]cf.praef.p,XV iBostenditurpq1 »0accideruntp



56 S- AÜOXJSTINI

est vulgäre prorcrbium: Pluvia defit, causa Chrisliani sunt.Nam qui coruin studiis liberalibus instiluti amant hislo-rlam, farillime ista nnvcriinl; sed ut no!>is ineruditorumturbas iiifestissimas reddant, se nosse dissimulant alque

6 hoc apud vulgtis con fir mare nilnntiir, clades, quibus percerta intcrvalla locorum et temporum genus humanumoportct adiligi, causa accidcre nominis Christian!, qtiodcontra deos suos ingenli fama et praeclarissima celebritalcper cuncla diflundilur. Ilecolant ergo nobiscum, ante*

10 quam Christus venisset in carne, antequam eins nomenea, cui fruslra invidenl, gloria populis innotesceret, quibuscalamitatibus res Homanae mulüpliciter varieque contritaesint, et in his defendant, si pnssunt, deos suos, si proptereacolunlur, ne ista mala pa t i anfur cultores eorum; quorum

15 si quid nunc passi fuerint, nohis inputanda esse conlendunt.Cur enim ea, quae diclurus sum, permiserunt accidere cul-loribus suis, anlequam eos declaralum Christi nonien oflen-deret corumque sacriiicia pruhiberel?

CAPUT IV.20 Quod cultores deorum nutta vmquam a diis suis praecepta

probifalis acceperint et in sacris eorvm turpiaquaeque celebraverint.

Primo ipsos mores ne pessimos haberent, quare diieorum curare nolueruiil? Deus euiin verus eos, a quibus

25 non colebalur, inerito neglcxit; dii aulem illi, a quorumcultu sc prohibt-ri homines ingralissiini coiujneruntur,cullores suos ad bene viveiidum quare nullis legibus ad-iuveruul? Ulique dignum erat, ut, quo modo isti illorumsacra, ita illi islorum facta curarent. Sed respondetur,quod voluntate propria quisque malus est. Quis hoc ne·

l christianitatis A*^e sunt. Nam qui iACFbxde :pß, aB*(om. sunt) (. Sunt) iamqui A (. Sunt) namque qui Z"b Ie*qB1v3 facillimeiJ.C'AK1ab1dpB iß qai fac. K'Fb^qB1 qua fac. v

nouerint A1 5 uulgum CFda'ß 11 ea om. A 15 inputan-dum CiB2v IB contend/// L (marg. mutil.) contenduntb d e p q B ß v contendant CK*F~i 84 enim om. Cl



DE CTV1TATE DEI L. II. C. 4. 57

gaverit? Verum tarnen pertinebat ad consultores deos vitaebonae praecepta non occullare populis cultoribus suis,sed clara praedicatione praebere, per vales etiam conve-nire atque arguere peccantes, palam minari poenas maleagentibus, praemia recte viventrbns polliceri. Quid um· 6quam tale in deorum illornm templis prompta et eminent!voce concrepuit? Veniebamiis etiam nos aliquando adu-lescentes ad spectacula ludibriaqne sacrilegiorum, specta-bamus arreplicios, andiebamus symplioniacos, ludis titrpis-simis, qui düs deabnsqne exbibebantur, obleclabamur, 10Caelesti virgini et Berecynthiae matri omnium, ante cuiuslecticam die sollemni lavationis eins talia per publicumcanlilabantur a nequissiinis scaenicis, qualia, non dicomatrem deornm, sed matrein qualiiimcumque senalorumvel quorumlibct honestorum virorum, immo vero qualia 16nee matrem ipsorum scaenicornm deceret audirc. Habetenim qniddam erga parentes humana verecundia, quodnee ipsa neqnitia possit anferre. Illain proinde turpitu-dinem obscenoruin dictorum atquc factor u in scacnicosipsos domi suae proludendi causa coram matribus suis 20agere puderet, quam per publicum agebant coram deummatre spectante atque audiente utriusque sexus frequen-(issima mulliludine. Quae si inlecla curiositate adessepotuit circnmfusa, saltern oifensa caslilale debuit abireconfusa. Quae snnt sacrilcgia, si ilia sunt sacra? aut 26quae inqninatio, si illa lavalio? Et haec fercula appella-har.lur, quasi celebraretur convivium, quo velut suis epulisiumunda daemonia pasccrentur. Quis enim non seutiatcuiiis modi spirilus talibus obscenitalibns deleclenlur, nisivel nesciens, iitrnm omnino sint ulli inmundi spiritns 30deorum nomine decipientes, vel talem ageus vilam, in quaistos poliiis quam Deum verura et optet propilios et for-midet iralos?

8 praeclara B a 8 aacrilegornm B et spect. A aspect, a19 obscenicorum AZ1F"i 2l deum JDAC*epv dum Cl deorumA F ab q B ed. princ. Arg.; cf. 14 «a atqne] cf. praef. p. X VIII26 erant aacra KFb'qBß ed. princ. Arg. erunt a. b1



58 ß· AUGUSTINI

CAPÜT V.De obscenitatibw, quibus mater deum a cultaribm suis

honorabatur.Nequaquam istos, qui flagitiosissimae consuetudinis

6 vitiis oblectari magis quam obluctari student, sed iliumipsiim Nasicain Scipionem, qui vir optimus a senatu electusest, cuius mauibus eiusdem daemonis simulacrum susce-ptum est in Urbeinque pervectum, habere de hac re iu-dicem vellem. Diceret nobis, utrum matrem suam tarn

10 optime de re publica vellet mereri, u t ei divini bonoresdecernereiitur; sicut et Graecos et Romanos aliasque gen-tes constat quibusdam decrevisse mortalibus, quorum ergase beneficia magnipeiiderant, eosque inmortales factosalque in deorum numerum receptos esse crediderant.

15 Profecto ille tantam felicitatem suae matri, si fieri posset,optaret. Porro si ab illo deinde quaereremus, utrum intereins divinos bonores vellet illa turpia celebrari: nonne semalle clamaret, ut sua mater sine ullo sensu mortua iace-ret, quam ad hoc dea viveret, ut illa libenter audiret?

20 Absit, ut senator populi Romani ea mente praeditus; quatheatrum aedificari in urbe fortium virorum prohibuit, sievellet coli matrem suam, ut talibus dea sacris propitiaretur,qualibus matrona verbis oflenderetur. Nee ullo modocrcderet verecundiam laudabilis feminae ita in contrarium

25 divinitate mutari, ut honoribus earn talibus advocarentcultores sui, qualibus conviciis in qiiempiam iaculatis, cuminter homines viveret, nisi aures clauderet seseque subtra-heret, erubescerent pro illa et propinqui et maritus etliberi. Proiiide talis mater deum, qualem habere matrem

30 puderet quemlibet etiam pessimum virum, Romanes oc-cupatura mentes quaesivit optimum virum, non quemmonendo et adiuvando faceret, sed quem fallendo decipe-ret, ei similis de qua scriptum est: Mulier autem viro-

11 et (prius) om. C 14 numero A 15 matris C 29 deumed. Arg. deorum A lKF"abeBß ed.princ. (cf. 57,21)



DE CIY1TATE DEI L. IL 0. 6. . 59

rum pretiosas animas captat, ut Hie magnae indolis ani-mus hoc velut divino testimonio sublimatus et vere seoptimum existimans verain pietatem ruligionemque nouquaereret, sine qua omne quamvis laudabile ingeniumsuperbia vancscit et dvudit. Quo modo igitur nisi insl· 6diose quaereret dea ilia optimum virum, cum taliu quae-rat in tmis sacris, qualia viri optimi abhorrent suis» ad-hibere conviviis?

CAPUT VT.Deos paganorum numquam bene vivendi sanxisse 10

doctrinam.Hinc esl quod de vita et moribus civitatum atque

populorum a quibus colebantur ilia numina non curarunt,ut tarn horrendis eos et deteslabilibus malis non in agroet vitibus, non in domo atque pecunia, non denique in ipso 15corpore, quod menti subdilur, sed in ipsa mente, in ipsorectore carnis aniino, eos impleri ac pessimos fieri sineulla sua terribili prohibitione permitterent. Aul si prohi-bebant, hoc osteudatur potius, hoc probetur. Nee nobi»nescio quos susurros paucissimorum atiribus anhelatos et 20arcana velut religione traditos iactent, quibus vilae probi-tas castitasque discatur; sed demonstrentur vel conimeniorenlur loca talibus aliquando conveiiliculis coiisecrata;non ubi Indi agerenlur obscenis voctbus et moiibus hi-strioiuim, nee nbi Fugalia celebrarentur effusa omni li- 26cenlia turpitudinum (et vere Fugalia, sed pudoris et houe-stalis); sed ubi populi audirenl quid du praeciperent decohibenda avaritia, ambitione frangenda, luxuria rel'renanda,ubi discerent miseri, quod discendum Persius increpat dicens:

i Prov. , 26a ßublimatue] subleuatueC1 7 adhiberiX"iv Ueosom.v

24 ager. ludi B a «6 frugalia B """·?· frigia B1 96 Fug.] fri-gidaB' t frigia t fügalia Bmarg. 27 praeciperent I^AK'Fidepv praeceperint CK'abqßB(perc.), ed.princ. Arg. 89 increpat

. Arg. increpuit ed.princ. increpamt Cv



60 S. AUGUSTINI

Diecite, o miseri, et cauaas cognoscite rerum,Quid sumus et quidnam victuri gignimur, ordoQuis datus aut metae qua mollis flexus et unde,Quis modns argenti, quid fas optare, quid asper

6 Utile nummus habet, patiiae carisque propinquisQuantum largiri deceat, quem te Deus esselussit et humana qua parte locatus es in re.

Dicatur in quibus locis haec docenlium deornm solebanlpraecepta recitari et a cultoribus eorum populis frequen-

10 ter audiri, sicut DOS oslendimiis ad hoc ecclesias ins ti tu las,quaqua versum religio Christiana diliundilur.

CAPÜT VH.Imitilia esse inventa philosophica sine aucioritate divina,

ttbi quemque ad vifia pronum magis movet quid dii16 fecerint, quam guid homines disputarinl.

An forte nobis philosophorum scholas dispulationes-que memorabunt? Primo haec non Romana, sed Graecasunt; aut si propterea iam flo.nana, quia et Graecia factaest Romana provincia, non deorum praecepta sunt, sed

20 hominum invenla, qui utcumque couali sunt ingeniis acu-tissimis praediti ratiocinando vesligare, quid in rerum na-lura lalitaret, quid in moribus adpelendum esset alqnefugiendum., quid in ipsis ratiocinandt regulis certa cone-xione traherelur, aut quid non esset consequens vel etiarn

26 rcptignaret. El quidam eorum quacdam magna, quantumdivinitus adiuti sunt, iiiveneriinl; quantum aulem hitmanl·Ins impcdili sunt, erraveruiil, maxime cum eorum super-biac iusle providenlia divina resisterel, ut viara pielatis

7 Sät. 3, 66 sqq.l agnoscite <7v (sed cf. Verg. Georg. 2,490) et mss aut v

uicturi C'AiaqBv uenturi iJ.^KFdepß 3 qua mollis LA<7Kdß ed. princ. v quä ollie Fe1 quam moll. Aae*pq qui m. Bqua flex, mollis ed. Arg. 4 argento (7'a* Pers. largiri JLJlCAK'ia 'bdepqBß largire F elargiri a*v Pers. mss plerr.14 quemque Cpq ed. princ. quemquam v 14 sq. quid C (cf.61,16) quod pq ed. princ. v scholae] cf.praef. p. XV



DE OIVITATK DEI Ι·. Π. Ο. 1. 6l

ab humilitate In superna surgentem etiam is tor u m com·paralione monstraret; unde poslca nobie erit in Dei veriDomini voluntate disquirendi ac disserendi locns. Verumtarnen si philosophi aliquid invenerunt, quod agendae bo-nae vitae bealaeque adipiscendae satis esse possit: quanto δiustius talibus divini lionores decernerenlur! Quanto me-llus et lionestius in Platonis tcmplo libri eius legerentur,quam in tempi is daemonum Galli absciderentur, moliesconsecrarenlur, insani sccarenlnr, et qnidquid aliud velcrudele vel turpe, vel turpitcr crudele vel crudeliter turpe 10In sacris talium deorurn celebrari solel! Quanto satiuserat ad erudiendam iustilia iuvenhilem publice rccitarileges deorum quam laudari inanitcr leges atque instilulamaiorum! Omnes enim cullores talium deorum, mox utcos libido perpulerit fervenli, ut ail Persiua, tincta veneno, 15magis iiiluentur quid luppiler feccrit, quam quid docueritPlato vel censuerit Cato. Ilinc apud Terentium flagitiosusadulcscens spectat labuiam quandam piclam in parict«,

ubi inerat pictura haec, lovemQuo pacto Danaae misisse aiunt quondam in gremium 20

imbrem aureum,atque ab hac tanta auctoritaie adhibet patrocinium turpi-tudini suae, cum in ea se iaclal imilari deum.

At quem deum!inquil; 26

qui templa caeli summo sonitu concutit.Kgo homuncio id non facerem? Ego vero illud feci

ao libens.U S t. S, 37 17 Aug. Conf. 1,16 (CE 33, 23, 12 sqq.)

88 Eun. 684eq.; 690 sq.12 erudiendum <7v iaetitia LlAKlZfp inatitiam

bd ed. Arg. v iustitiae A'K'Ti in iuetitia q ad iuetitiam a* ed.princ. ao danaae] cf. praef. p. XV quond. in grem.] cf. pfaef.p. XVIII iaturpitudiniei'C* » iactet B« 94at]adA*CAF e? idj hoc Cd τ; om. T«r.? ego homuncio non facerem

i ft τηid ed. princ. ae ac] iam F ac CK etiam



62 S. AUGU8TIN1

CAPUT ΥΠ!.De ludis scaenicis, in quibus dii non offenduntur editions

suarum lurpitudinum, sed, placantur.At eniiu non tradunlur isla sacris deorum, sed fabulis

5 poelarum. Nolo dicere illa mystica quam ista iheatricaesse lurpiora; hoc dico, quod neuntes nonvincit historia,eosdein illos ludos, in quibus regnant flgmenta poetarum,non per inperitum obsequram sacris deorum suorum in-tulisse Ilomanos, sed ipsos deos, ut sibi sollcmniter ede-

10 rentur et honori suo consecrarenlur, acerbe imperandoet quodam modo extorquendo fecisse; quod in primolibro brevi commemorationc perstrinxi. Nam ingravescentepcstilentia ludi scaenici auctoritate pontificum Rouiaeprimilus instituli suiit. Quis igilnr in agenda vita non ea

16 sibi polins sectanda arbitretur, qnae actitantur ludis -au-ctoritate divina institutis, quam ea, quae scriptitanturlegibtis humano consilio promulgatis? Adulterum loverasi poetae fallaciter prodidernnt, da utique casli, quia tan-turn nefas per hunianos ludos confictum est, non quia

20 neglectum, irasci ac vindicare debuerunt. Et haec sunt scaeni-corum tolerabiliora ludorum, comoediae scilicet et tragoediae,hoc est Tabulae poetarum agendae in spectaculis multa rerumturpitudine, sed nulla saltern, sicut alia multa, verborum obsce-nitate compositae; quas etiam inter studia, quae honesta ac

25 liberalia vocantuf, pueri legere et discere coguntur a senibus.

CAPUT IX.Quid Romani veteres de cohibenda poetica iicentia

senserint, quam Graeci deorum secuti iudiciumliberam esse volnenmt.

ao Quid autem hinc senserint Romani veteres, Cicerotestatur in libris, quos de re pubiica «cripsit, ubi Scipiodisputans ait: „Numquam comoediae, nisi conguetudo vitae

12 I C. 32

IfieecundaC aitolerabiliaCald SOautemhincjc/'.jjrae/'.p.XXiZ



DK CIVITATE DEI L. II. C. 9. 63

paleretur, probare sua thealris flagilia potuissent." EtGraeci quidem antiquiores vitiosae suae opinionis quan-dam convenienüam servarunt, apud quos ftiit etiam legeconcessum, ut quod vellel comoedia, de quo vellet, nonii-natim diceret, Itaquc, sicul in eisdem libris loquitur Afri- &carius, „quem illa non adiigit, vel potius quom non vexa-vit, cui pcpercit? Eslo, populäres homines inprobos, inre publica seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyperhohimlaesit. Patiamur, inquit, etsi eins modi cives a censoremclius esl q'uam a poeta notari. Sed Periclen, cum iam 10suae civitati maxima auctoritalc plnrimos annos douii etbelli praefuisset, violari versibus et eos agi in scaena nonplus decuit, quam sl Plautus, inquit, noster voluissetaut Naevius Publio et Gn. Scipioni aut Caecilius MarcoCatoni maledicere." Dein paulo post: „Nostrae, inqnit, con· 16tra duodecim tabulae cum perpaucas res capite sanxis·sent, in bis bane quoque sanciendam putaverunt, si quisocccnlavisset sive carmen condidisset, quod infamiam fa-ccret flagitiumve altcri. Praeclar«. Indiens enim magi-stratuum, disceplalionibus legilimis propositam vitam, non sopoetarum ingeniis habere debemus, nee probrum audirenisi ea lege, ut respondere liceat et iudicio defendere."Hacc ex Ciceronis quarto de re publica libro ad verbumexcerpenda arbilralus sinn, nonniillis propter facilioreminlellectum vel praetermissis vel paululum commutalis. 26Mullum enim ad rem porlinct, quain molior explicare,si potero. Dicit deinde alia et sie concludit hunc locum,ut ostendat veteribus displtcuisse Romanis vel laudariquemquam in scaena vivum hominem vel vituperari. Sed,ut dixi, boc Graeci quamquam iuverecundius, tarnen con· 80venicutius licere volueruiit, cum viderent due suis accepta

l Cic. de rep. 4, 10, II 88 C. 10, l lagS seruaberunt L seruaueruntBß 4 nom. de quo uelletKFn

beqBß ed. Arg. nom. uel de quo ed. princ. quem non] quemom. Ap 7 popti B* 9 patiar B*a* huiua Bb*q 10 periclemFv u aut] ut Fr. Schodl (Ann. philol. 119 p. 40); sed cf.67,11 Gn ] cf. praef. p. XX11I Caeliue B l 16 dein] cf. praef.p. XV 86 pertinet mss (Roensch It. p. 435) pertinent v



64 β. AUGUSTE«

et grata esse opprobria non tantum hominum, verum etipsorum deorum in scaenicis fabulis, sive a poetis essentilla conficta, sive flagitia eorum vera commemorarenluret agcreutur in Iheatris alque ab eorum cnlloribus ulinam

6 solo risu, ac non ctiara imitatione digna viderentur. Nimisenim superbum fuit famae parcere principum civilalis etcivium, ubi suae famae parci numina noluerunt.

CAPUT X.Qua nocendi arte daemones velint vel faha de se

10 crimina vel vera narrari.Nam quod adlertur pro defensione, non illa vera in

deos dici, sed falsa atque conficta, id ipsuni est sceles tis,si pietatem consulas religionis; si autem maliliam daemo-num cogites, quid astutius ad decipiendum atque callidiirs?

16 Cum enim probrum iacilur in principem palriae bonumatque ulilem, nonne tanto est indignius, quanto a veritateremotius et a vita illius alieiiius? Quae igilur suppliciasufiiciunt, cum deo fit isla tarn nefaria, tarn insignis iniu-ria? Sed maligni spiritus, quos isti deos putanl,

so etiam flagitia, quae non admiserunt, de se dici volurit,dum tarnen humanas mentes liis opinionibus velut relibusinduant et ad praedeslinatum supplicium secum trahant,sive homines ista commiserint, quos deos haberi gaudent,qui humanis erroribus gaudent, pro quibtis se etiam co-

86 lendos mille nocendi falleridique artibus interpomml; siveetiam non ullorum hoininum illa crimina vera sint, quaetarnen de numinibus fingt libenter accipiunt fatlacissimispiritus, ut ad scelesta ac turpia perpetranda velut abipso caelo traduci in terras satis idonea videatur auclori-

30 las. Cum igilur Graeci talium numiniim servos se essesenlirenl, inter tot et tanta eorum theatrica opprobriaparcendum sibi a poetis nullo modo putaverunt, vel diis~ 26 Verg. Aen. 7, 338 __

l uerum etiam β 8 uera om. B commemorentur C 4 abo». B1 7 nomina A*C* M non ullorum] cf. praef. p. XIX



DE OIVITATB DJSI L. Π. C. 11. 66

etiam sie consimilari adpelentes, vel metuentes, nehonestiorem famam ipsi requirendo et eis se hoc modopraeferendo illos ad iracundiam provocarent.

CAPUT XI.De scaenicis apud Graecos m rei publicae administra- δ

tionem receptis, eo quod placatores deorum inhisteab hominibus spernerentur.

Ad hanc convenientiam pertinet, quod etiam scaeni-cos aclores earundem fabularum non parvo civitatis honoredignos existimarunt, si quidem, quod in eo quoque de re 10publica libro commemoratur, et Aeschines Alheniensis, vireloquenlissimus, cum adulescens tragoedias actitavisset,rem publicam capessivit et Aristodemum, tragicum itemactorem, maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Phi-lippum Athenienses saepe miserunt. Non enim consen- 16taneum putabatur, cum easdem artes cosdemque scaenicosludos etiam diis suis acceptos viderent, illos, per quosagerentur, infamium loco ac numero deputare. HaccGraeci tnrpiter quidem, sed sane diis suis omnino cou-gruenter, qui nee vitam civium lacerandam linguis poe- SOtarura et histrionum subtralicre ausi sunt, a quibus cerne-bant deorum vitam eisdem ipsis diis volentibus et liben-tibus carpi, et ipsos homines, per quos ista in theatrisagebantur, quae numinibus quibus subditi erant grata essecognoverant, non solnm minime spernendos in civitate, 26verum etiam maxime honorandos putarunt. Quid enimcausae reperire posscnt, cur sacerdotes honorarent, quiaper eos viclimas diis acceptabiles oflerebant, et scaenicosprobrosos haberent, per quos illam voluptatem sive hono-rem diis exhiberi petentibus et, nisi fieret, irascentibus 30

H Cic. de rep. 1.4 c. 11n et OMI. ed.princ. Hoff m. 14 auctorem A 17 cur] ut B1«

2· siue honorem die (diis) J//K7KFabdepqB v due sibi hon. A1

duesibi\A(=vd)hon.A*



66 s· Α.υαυβτηαeot'um admonilione didiccrant? cum praesertim Labeo,quern huiusce modi rerum perilissimum praedicant, uuminabona a iiuminibus mails ista etiam cultus diversitatedistiuguat, ut malos deos propitiari caedibus et tristibus

5 siipplicationibiis asserat, bonos autem obsequiis laetis atqueiucundis, qualia suut, ut ipse ait, ludi convivia lectisternia.Quod lotum quale sit, postea, si Deus invent, diligentiusdisseremus. Nunc ad rem praescntem quod adtinet, siveomnibus omnia tamquam bonis permixte tribuantur (neque

10 enim esse decet deos malos, cum potius isti, quia inmundisutit spiritus, omnes sint mali), sive certa discretione,sicut Labeoni visum est, illis ilia, istis ista distribuanturobsequia, competentissime Graeci utrosque honori ducunt,et sacerdotes, per quos victimae uiinistrantur, et scaeuicos,

16 per quos ludi exhibentur, ne vel omnibus diis suis, si etludi omnibus grati sunt, vel, quod est indignius, his, quosbonos putant, si ludi ab eis solis amanlur, tacere coiivincanturiniuriam.

CAP T XII.«0 Quod Romani auferendo libertatem poetis in homines,

quam dederunt in deos, mettus de se quam de diissuis senserint.

At Romani, sicut in ilia de re pubtica dispulationeScipio gloriatur, probris et iniuriis poelarum subiectam

26 vitam famamque habere nolueruni, capite etiam sancien-tes, tale carmen condere si quis auderet. Quod erga sequidem satis honeste cotistituerunt, sed erga deos suoss perbe et inreligiose; quos cum sei rent non solum pa-tienter, verum etiam libenter poetarum probris maledictis-

80 que lacerari, se potius quam illos huiusce modi inmriisindignos esse duxerunt seque ab eis etiam lege munienint,

1 Cornelius Labeo; cf. Pauly-Wisn. 4,1352sq. (Wey.)a huiuemodi B1 9 permixte] cf. praef. p. XVI 10 qui Cad

Wdld. 11 sunt mali L Ah. 18 honori due. L JLCKFa'bdepBhonori die. A honore due. q ed.princ. Arg. honore dignos (d. h. 1)due. "ia*v 20 in hominibus p 25 aancientes ivlC'AKFnabdepqB ed.princ. Arg. (cf. 63,16) plectendum aanc. CTiv



DE CIVJTATE DEI L. Π. Ο. 12. IS. 67

illorum au tern ista etiam sacris sollcmnitatibus miscuerunt.Itane tandem, Scipio, laudas hanc poelis Romania nega-tam esse licentiam, ut cuiquam opprobrium infligerentRomanorum, cum vidcas eos nulli deorum pepercisscvestrorum? Itane pluris tibi habende visa est existimatio δcuriae vestrae quam Capilolii, immo Romae unius quam caelilot ins, ut linguam maledicam in cives luos exercere poetaeeliam lege prohihcrentiir, el in deos luos securi tantaconvicia nullo senatore nullo censore, nullo principe nullopontiflcc prohibente iacularenlur? Indignum videlicet fuit, 10ut Plaulus aul Naevius Publio et On. Scipinni aut CaeciliusM. Catoni malediceret, el dignum fuit, ut Terentius vesterflagitio lovis optimi maximi adulescentium nequitiam con-citaret?

CAP T XIII. 15Debuisse intellegere Romanes, quod dii eorum, qui se

turpibus ludis colt expetebant, indigni essenf honoredivino.

Sed responderet mihi fortasse, si viveret: Quo modonos ista inpunila esse nollemus, quae ipsi dii sacra esse 20voluerunl, cum ludos scaenicos, ubi talia celebrantur dicti-tantur actilanlur, el Romanis moribus invexerunl et suishonoribus dicari exhibcrique iusserunl? Cur non ergohiuc magis ipsi inlellecti sunl non esse dii veri nee omninodigni, quibus divinos honores deferret ilia res pubiica? 26Quos enim coli minime deceret minimeque oporlerel, siludos cxpelerent agendos conviciis Romanorum, quo modoquacso colendi putati sunl, quo modo non deleslandispiritus intellect!, qui cupidilale fallend! inter suos honoressua celebrari crimina poposcerunt? Itemque Romani, 30quamvis iam superstilione noxla premerentur, ul illos

6 visa om. Hoffm. Welld. β immo] cf. praef. p. XVI1 exercere -L^i<7la*pq ed.princ. exerere C71AFia1bB ed. Arg.exeerere Κβ; sed cf. 8,17 11 Publio et om. LC; sed cf. 63,14Gn.] cf. praef. p. XX Caeliue CAa1 fceliue B1 20 nolimue I

28 non om. i1 ergo non A ed. prim, v 24 magifl hinc C



68 s.

deos colerent, quos videbaut sibi voluisse scaenicas tur-piludines consecrari, suae tarnen dignitalis metnores acpudoris actores talium fabularnm nequaquam honoraveruntmore Graecorum, eed, sicut apud Ciceronein idem Scipio

* loquitur, „cum artein ludicram scacuamque totam in pro-bro ducerent, genus id homiinitn non modo honore civiumreliquorum carere, sed etiam tribu moveri notatione cen-soria voluerunt." Praeclara sane et Roman is laudibusadnumeranda pmdentia; sed vellem se ipsa sequerelur,

10 se imitaretur. Ecce enim recte, quisquis civium Roina-norum esse scaenicus elegisset, non solum ei nullus adhonorem dabatnr locus, vernm etiam censoris nota Iribumlenere propriam minime sinebatur. 0 animuin civitatislaudis avidum germaneque llomanum! Sed re.spoudeatnr

16 mihi: qua conseutanea ralione homines scaenici ab omnibonore repeliuntur, et ludi scaenici deorum honoribusadmiscentur? Illas theatricas artes diu virtus Romana wonnoverat, quae si ad obiectamentum voluptatis humanaequaererentur, vitio inorum inreperent humanorum. Dii

SO eas sibi exhiberi petierunt: quo modo ergo abicitur scae-nicus, per quern colitnr Deus? et theatricae illius tur-pitudiais qua fronte notatur actor, si adoratur exactor?In hac controversia Graeci Romanique concertent. Graeciputant recte se honorare homines scaenicos, quia coin n t

86 ludorum scaenicorum flagilatores deos; Romani vero homi-nibus scaenicis nee plebeian! tribum, quanlo minus sena-toriatn cnriam dehonestari sinunt. In hac disceptationehuiusce modi raliocinatio summam quaestionis absolvit.Proponunt Graeci: Si dii tales colendi sunt, profecto etiam

80 tales homines honorandi. Adsuniuut Rouiani: Sed uuliomodo talcs homines honorandi sunt. Concludunt Christia-ni: Nullo modo igitur dii tales colendi sunl.

4 De rep. 4,10,10eauct.Be ocurB1 7 tri/bu///e/////mou. L tribuemou.JL tri-

bu//ntenereA1('c/'.J<?J) mouereB^moueriB* nationeA^ationeA*16 repell.] cf.praef.p.XXIII ίΛ concertantB* apqv contenduntB1

24 qniacolunt] cf.praef.p.XIX 88 huiuscemodi] cf.praef.p.XXII



DB 01V1TATE DEI L. . . 14. 69

CAPÜT XIV.Meliorem fttisse Platonem, qui poetis locum in bene moratattrbe non deden'f, quam hos deos, qni se htdis scaenicü

voluerint honorari.Deinde quaerimiis, ipsi poetae talium fabnlarura com- 6

positores, qui duodecim tabularuni lege prohibetilur faniamlaedere civium, tarn probrosa in deos convicia iaculantescur non ut scaenici habcantur inlionesti. Qua ratione re-ctum est, ut poeticorum figmentorum et ignominiosorumdcorum infamentur actores, honorentur auctores? An forte 10Graeco Platoni potius palma daoda est, qui cum rationeformaret, qualis esse civitas debeat, tamquam adversariesverilatis poetas censuit nrbe pellendos? Iste vero et deo-nun iniurias indigne tulit et fucari corrumpique figmentisnnimos civium noiuit. Confer mine Platonis humanitatem 16a civibus dccipiendis poetas urbe pellentem cum deorumdivinitate honori suo ludos sracincos expetente. Ille, netalia vel scriberenlnr, ctsi non persuasit disputando, tarnensuasit levitati lasciviaeque Graeconim; isti, ut talia etiamagcrentur, iubendo extorserunt gravitaü et modestiae Ro- 20manorum. Nee tantum liaec agi voluerunt, sed sibi dicari,sibi sacrari, sibi soltemnitcr exhiberi. Cui tandem bone·stius divinos honores decerneret ci?itas? utrum Platoniliaec turpia et nefanda probibenti, an daemonibus hachominum deceptione gaudentibus, quibus ill« rera persua- 26dere non potuil?

Hüne Platonem Labeo inter semideos commemoran-dum putavit, sicut Herculem, sicut Romulum. Semidcoaautem heroibus anteponil; sed utrosque inter numina con·locat. Veriim tarnen istum, quem appellat semideuin, non 30heroibus tantum, sed eliam das ipsis praefercndum essenou dubito. Propinquant autem Rumanorum leges dispu-tationibus Platonis, quando ille cuncta poetica figmenlacondemnat, isli autem poetis adimunt saltern in homines

l8Cf.Plat.derep.l.3,398A;607B;Cic.derep.4,5,6;TTi8c.2,ll,27IS verit.] ciuitatie A'K'e 21 dedicaii



70 8. AUGOSTINJ

inalediceudi licentiam; ille poetas ab urbis ipsius habita-tione, isti saltern actores poeticarum fabularura removenta socielate civitatis; et si contra deos ludorum scaenicorumexpetitores aliquid audereut, forte undique removerent.

5 Nequaquam igitur leges ad instituendos boiios aut corri-gendos malos mores a diis suis possent accipere seu spe-rare Romani, quos legibus suis vincunt atque convincunt.Fill enim honori suo deposcunt ludos scaenicos, isti abhonoribus omnibus repcllunt homines scaenicos; illi cele-

10 brari sibi iubeiit llginentis poeticis opprobria deoruni, istiab opprobriis liominum deterrent inpudeiiliam poetarum.Semideus autem ille Plato et talium deoruin libidini resli-tit, et ab indole Romanorum quid perficiendum essetosteudit, qui poetas ipsos vel pro arbitrio meutieuJes vel

15 hominibus miseris quasi deorum facia pessima imilandaproponents omnino in civitale bene institute vivere noluit.Nos quidcin Platonem nee deum nee semideuin perhibe-inus, nee ulli sancto angelo summi Dei nee veridico pro-phetae uec aposlolo alicui nee cuilibet Christi marlyri

20 uec cuiquam Christiane liomini comparamus; cuius nostraesentenliae ratio Deo prosperante suo loco explicabilur.Sed eum tarnen, quando quidem ipsi volunt fuisse semi-deuiu, praefereiidum esse censemus, si non Romulo etUerculi (quanivis islum nee fratrem occidisse, nee aliquod

26 perpelrasse flagitium qnisquam historicorum vel poetarumdixit aut liuxit), certe vel Priapo vel alicui Cynocephalo,postremo vel Febri, quae Rouiani numina partim peregriuareceperunt, par l im sua propria sacraverunt. Quo modoigilur tanta animi et morum mala bonis praeceptis et le-

30 gibus vel iuminentia prohiberent, vel insita extirpandacurarent dii tales, qui etiam seminauda et augeuda flagitiacnraverunt, talia vel sua vel quasi sua facia per thealricascdebritates populis inuotescere cupientes, ut tamquamauctoritate divina sua sponte nequissima libido accendere-

8δ tur humana, frustra hoc exclamante Cicerone, qui cum de85 De rep. 4, 9, 914 qui] quid C 2ecynocefalo(cin.)iJ.C'B 28euam propriamC1



DB CIVITATB DEI L. . . 16. 1 > 71

poetis ageret: „Ad quos cum accessit, inquit, clamor etadprobatio populi quasi cuiüsdam magni et sapientis raa-gislri, quas illi obducunt tenebras, quos invehunt metus,quas inflammant cupiditates!"

CAPUT XV. 6Quod Romani quosdam sibi deos non ratione, sed

adulatione instituerint.Quae autem illic eligendorum deorum etiam ipsonim

falsorum ratio ac nnii potius adulatio est? quaudo islumPlatonem, quem semidouni volunt, tantis disputationibus 10laborantem, ne animi malis, quae praecipue cavcnda sunt;mores corrumperentur humarii, nulla sacra aedicula dl·gnu m pulanmt, et Romulum suum das multis praelulerunt,quamvis et ipsum semideum potius quam deum velut se-crelior eornm doctrina commeiidet. Nam eliam Hauiinem 16illi instituerunt, quod sacerdotii genus adeo in Romanissacris testantc apice excelluit, ut tres solos flamines habe-rent tribus numinibus institutos, Dialem iovi; MartialemMarti, Quiriiialem Romulo. Nam benevolenlia civium velutreceptus in caelum Quirinus est postea nominatus. Ac per 20hoc et Nepturio et Plnloni, (Valribus lovis, et ipsi Saturno,patri eorum, isto Romulus honore praelatus est, ul promagno sacerdotium, quod lovi tribuerant, hoc etiam huictribuerent, et Marti taniquam patri eius forsitan propteripsum. 26

CAPÜT XVI.Quod, si diis ulla esset cura iustitiae, ab eis Romani

accipere debuerint praecepta vivendi potius quam legesab aliis hominibus mutuari.

Si autem a diis suis Romani vivendi leges accipere sopotuissent, non aliquot annos post Romam conditam ab

2 cuiued. mag.] cf.praef. p. XV 111 7 inetituerunt p 8 illic]cf. praef. p. XXIII 19 beniuol. i^CAdeBß ed. princ. Arg.28 t/ibuerant] cf. praef. p. X VIII 28 debnerunt p 29 mutari C



72 8. AUGUSTIfll

Atheniensibus mutuarentur leges Solonis, quas tarnen nonut acceperuiit <tenuerunt>, sed meliores et etnendatioresfacere conati sunt, quamvis Lycurgus Lacedaemoniis legesex Apollhiis auctoritate se instituisse confinxerit, quod

6 prudenter Romaui credere nolueruiil, propterea non indeacceperunt. Numa Pompilius, qui Romulo successit inregnum, quasdam leges, quae quidciu regendae civitatineqiiaquam sufficerent, condidisse fertur, qui eis mul'taetiam sacra constituil; non tarnen perhibetur easdem leges

10 a inimitiibus accepisse. Mala igitur animi, mala vitae,mala morum, quae ita magna snnt, ut his doctisshni co-rum viri etiam stantibus urbibus res publicas perire con·firment, dii eoriim, ne suis cultoribus acciderenl, minimecurarunt; iiiiino vero ut augerentur, sictit supra dispute·

16 turn est, omni modo curarunt.

CAPUT XVII.De raptu Sabinarum aliisque iniquitatibus, quae- in civi-

tate Romano, etiam laudatis viguere temporibus.An i'urle populo Romano propterea leges non sunt

20 a numinibus constilutae, quia, sicut Sallustius ait, „iusbonumque apud eos nou legibus magis quam nalura vale-bat"? Ex hoc hire ac bono credo rnptas Sabinas. Quidenim iustius et melius quam filias alienas fraude spectaculiindnctas nou a parenlibus accipi, sed vi, ut quisque pote-

26 ral; auferri? Nam si iuique facerent Sabini negare poslu-latas, quanto luit iniquius rapere non dalasl luslius autembei l u in cum ca gente geri potuit, (juae filias suas admatrimoniuni conregionalibus et confinalibus suis negasseipetitas, quam cum ea, quae repelebat ablatas. Illud ergo

30 potius fieret; ibi Mars filium suum pugnantem iuvaret,ut coniugiorum negatornm armis ulciscerelur iniuriam. el

1 Of. LIT. 3, 31, 8 4 Cic. de div. 1, 43, 96 20 Cat. 9,1l mutarentur C'1 A' (in A eadem m. u siiperscripstt) 2 accepe-

runt sed mss (recte?) accep. tenuerunt eed a*v 14 iinmo .. cura-runt] cf. praef. p. XXII 1» populo Romano] cf. praef. p. XVIs%.22 raptas mss rapt, esse v



DE CIVH'ATE DEI L. U. 0. 17 73

eo modo ad ferninas, quas voluerat, pervenireL Aliquoenim fortasse hire belli iniusle negatas iuste victor auferret;nullo autem hire pacis 11011 datas rapuit et iniustum bei-lum cuni earuni parenlilnis iuste suscensentibus gessit. Hocsane utilius feliciusque successit, quod, ctsi ad meinoriam 5IVaudis illius circeusiimi speclaculum mansit, facinoristarnen in illa civilatc et impcrio non placnit exempliim,faciliusque Romani in hoc erraverunt, ut post illam ini-quitatem deum sibi Ronuiluni consecrarent, quain ut infeminis rapiendis fact um eius tmitandum lege ulla vel 10more permilterent. Ex hoc hire ac botio post expulsumcum liberis suis regem Tarquinium, cuius filius Lucretiamstupro violenter oppresserat, lunius rulus consul LuciumTarquinium Collatinum, marituni eiusdem Lucretiae, col-legam suum, bonuin alque iimocentein virum, propter 16noinen et propinquitalem Tarquiiiioruin coegit magistratuse abdicare nee viverc in civitate permisit. Qnod scelusfavente vel patienle populo fecit, a quo populo consulatuinidem Collatinus sicut etiam ipse Brutus acceperat. Exhoc iure ac bono Marcus Camillus, illius temporis vir 20egregins, qui Veienles, gravissimos hostes populi Romain,post decennale bellum, quo Romaniis exercitus totiensmale pugnando graviter adlliclus est, tarn ipsa Roma desalute dubitante atque trepidante Facillime superavit eo-rumque urbem opulentissimam cepit, invidia obtreclatorum 26virlutis suae et insolenlia tribunorum plebis reus faclusest tamque ingratam sensit quam Itberaverat civitalem, utde sua damnalione certissimus in exilium sponle discederetet decem milia aeris absens etiam damnaretur, moxiterum a Gallis vindex patriae futurus ingratae. Mulla 90couimemorare iam piget t'oeda et iniusta, quibus agitabaturilia civitas, cum potentes plebem sibi subdere conarcnturplebsque illis subdi recusaret, et utriusque partis defen-sores magis studiis agerent amore vincendi, quam aeqiiiunet bonum quicquam cogitarent. 36

18 Luc.] cf.praef. p. ΧΧ1Π 20 Marc.] cf. praef. p. XVIII26 obtr. inu. uirt. LA inu. uirt. obtr. A 29 milia] cf.praef. p. XIX



74 S. AüGüSTUil

CAPUT XVIII.Qttae äe moribus Romanorwn aut meiu compressis auf

securitate resolutis Sallustii prodat historia.Itaque habebo mod um et ipsum Sallustium teslem

5 potius adhibebo, qui cum in lande Romanorum dixisset,node nobis isle sermo ortus est: „lus bontimque apudeos non legibus magis quam natura valebat," praedicansillud tempus, quo expulsis regibus incredibiliter civitasbrevi aetalis spatio phirimum crevit, idem tarnen in primo

10 historiae suae libro atque ipso eius exordio fatelur etiamtunc, cuui ad consults a regibus esset translate res -blica, post parvum intervallum iniurias validiorum et obeas discessionem plebis a patribus aliasque in Urbe dis-sensioues fuisse. Nam cnm optimis moribus et maxima

16 concordia populnm Romanum inter secundum et poslre-mnm bellum Carlhaginiense commemorasset egisse cau-samqne huius boni non amorem iustitiae, sed stante Car-thagine me l um pacis infidae fnisse dixisset (unde et Nasicaille ad reprimendam nequitiam servandosque istos mores

20 optimos, nt metu vitia cohiberentur, Carthaginem nolebateverti): continue subiecit idem Sallnstius et ait: „At dis-cordia et avaritia atque ambitio et cetera secundis rebusoriri sueta mala post Carthaginis excidium maxime auctasunt," ut inlellegeremus etiam ante<a et) oriri solere et

86 augeri. Unde subnectens cur hoc dixerit: „Nam iniuriae,inquit, validiorum et ob eas discessio plebis a patribusaliaeque dissensiones domi fuere iam inde a prinripio, ne-que amplius quam regibus exactis, dum metus a Tarquinioet bellum grave cum Etruria positum est, aequo et modesln

80 iure agitatum." Vides quem ad modum etiam illo temporebrevi, ut regibus exactis, id cst eiectis, alifjuantum ae-quo et modesto iure ageretur, metum dixit fuisse causam,quoniam metuebatur bellum, quod rex Tarquinius regno

7 Cat. 9, l 24 Hist, fr. I 11 (Maur.) 80 ibid.16 carthaginienee JD^lC'KFepBß carthaginenae A ' a b d q y

24 ante oriri] cf.praef.p.XXIII 80 temp, brevi] cf.praef.p,XVI



DE CIVITATE DEI L. II. C. 18. 75

atqiie Urbe pulsus Elruscis sociatus contra Romanes ge-rebat. Adtende itaque quid delude coutexat: „Dein, inquit,servili imperio patres piebem exercere, de vita atque tergoregio more consulere, agro pellere et ceteris expertibussoli in imperio agere. Quibus saevitiis et maxime faenore 6oppressa plebes cum assiduis bellis tributuin et miiitianisimul toleraret, armata montem sacrum alque Aventinuminsedit, tumque tribunos plebis et alia iura sibi paravit.Discordiarum et certaminis ulrimque finis fuit secundumbellum Punicum." Cernis ex quo tempore, id est parvo 10Intervalle post reges exactos, quales Romain fuerint, dequibus ait: „Ins bonuuiqne apud cos non legibus magisquam natura valebat."

Porro si ilia tempora talia reperiuntur, quibus pul-cherrima atquc optima fuisse praedicatiir Romana res 16fmblica, quid iain de consequent! aetate dicenduni autcogitandum arbitramur, cuni „paulatim mutata, ut eins-dem historici verbis utar, ex pnlcherrima atque optimapessima ac flagitiosissiuia facta est/' post Carlbaginis vide-licet, ut commemoravit, excidium? Quae tempora ipse 20Sallustius quem ad modum breviter recolat et describat,in eins bistoria legi polest; quantis malis morum, quaesecundis rebus exorta sunt, usque ad bella civilia demon-stret esse perventum. „Ex quo teuipore, ut ait, maiorummores non paulatim ut antea, sed torrentis modo prae- 26cipitati, adeo iuventus luxu atque avaritia corrupta, utmerito dicatur genitos esse, qui uequc ipsi habere possentres familiäres neque alios pati." Dicit deinde plurn Sallustiusde Sullae vitiis ceteraque foeditate rei publicae, et alii scrip-fores in haec consentiunt, quamvis eloquio multum impari. 3<>

Cernis tarnen ; ut opinor, et quisquis adverterit, fa-10 Hiet. I 11; cf. 121,21 19 Cat. 5,9 28 Hist. I 16lgereb.]agebatC adfiiniACKa'bßdv deinde A P ~ p q ed.

princ.Arg. dehiacBa'e 6 solo B1 inom.B plebes] cf.praef.p. XXII % iura eibi] cf. praef. p. X VIII 10 pun. bell. L l A ' ; sedcf. 121,28 84 prouentnm C 87 poeeint A 29 eyllae (aill.B) mss v



76 8. AUOUSTINI

cillime perspicit, conlnvie morum pessimorum quo iliacivilas prolapsa fuerit ante nostri snperui regie adventum.Haec enini gesta sunt non solum antequam Christus incarne praesens docere coepisset, veruin cliaui antequam

5 de virgin« iialns essct. Cum igitur tot et lanta mala tern-pornni illorum vel tolerabiliora superius, vel post eversauiCarthaginem inloleranda et horrenda diis suis input arenon audeant, opiniones hnmanis mentibus, unde talia vitiasilvescerent, asliilia maligna inscrentibus: cur mala prae-

10 sentia Christo iuputanl, qui doctrina saluberrima et fal-sos ac fallaces deos cnli vetal el istas hominum noxiasflagitiosasque cupiditates divina aurtoritale detestaus atquecondemnans his malis labescenli ac labenti m undo ubiquefamiliam suam sensim sublrahit, qua condat aeternam et

16 non plausu vanitatis, sed indicio veritatis gloriosissimamci vita tern?

CAPUT XIX.De corruptione Romanae rei publicae, priusquam cuUwti

deorum Christus auferrel.20 Ecce Romana res publica (quod non ego primus dico.

sed auctores eorum, unde haec merrede didicimue, tanloante dixerunt ante Christi adventum) „paulatim mutata exputcherrima atque optima pessima ac flagitiosissima faciaest.a Ecce ante Cliristi advenlum, post deletam Car·

26 thaginem „maiorum mores non paulalim, ul antea; sedtorrentis modo praecipitati, adeo iuventus luxu atque ava-ritia corrupta esl." Legant uotis contra luxum et avari-tiam praecepta deorum suorum populo Romano data; cuiutinam tanlum casta et modesla reticercnt, ac non etiam

30 ab illo probrosa et ignominiosa deposcerent, quibusper falsam divinitatem perniciosam conciliarent auclori-tatem. Logant nostra et per prophetas et per sanctumevangclium, et per apostolicos actus et per epistulas tarn

20 primus Cev prius (i^l?)AKF-Bß rell. 28 ac] hac datque B 27 luxuriam B»««^· 2» ac] et p etiam ab illo] cf.praef. p. XVI aa per ante epist. om. KFBq ed. princ. Arg,



DE OmTATE DEI L. It Ο. 1». SO. 77

multa contra avaritiatn atqtie luxuriam ubique populis adhoc congregatis quam excellenter, quam divine non tarn·quam ex philosophoruin concertationibus strepere, scdtamquam ex oraculis et Dei nubibus intonare. Et tarnenluxu atque avaritia saevisque ac turpibus moribus ante 6adventum Christi rem publicam pessimam ac flagitiosissi-mam factam non inputanl diis suis; adQictionem veroeins, quauicumque isto tempore superbia deliciaeque eorumperpessae fuerint, rcligioni increpilant Ghrlstianae. Cuiuspraecepta de iustis probisque moribus si simul audirent 10atque cu raren t reges tcrrae et omnes populi, principes etomnes indices terrae, invenes et virgines, seniores cumiunioribus, aetas omnis capax et uterque sexus, et quosbaplista lohaunes adloquitur, exactores ipei atque inilites:el terras vitae praesentis ornaret sua felicitate res publica, 15et vilae aeternae culmen beatissime regnatura conscenderet.Sed quia iste audit, Hie contemtiit, pluresque vitiis maleblandienlibus quam utili virtutum asperitati sunt ainiciores:tolerare Christi famuli iubentur, sive eint reges sire prin-cipes give indices, sive milites sire .provinciates, sive di- «0vites sive patiperes, sive liberi sive servi, utriuslibet sexus,etiam pessimam, si ita necesse est, flagiliosissimamquerem publicam et in ilia angelorum quadam sanclissimaalque augustissima curia caelestique re publica, ubi Deivolunias lex est, clarissimum sibi locum eliam ista to- 86lerantia comparare.

CAPUT XX.Quafi velint felicitate gavdere et quibm moribus vivere,

gut tempora Christianae religionis incvsant,Verum tales col tores et dileclores deorum istoinim, 80

quorum etiam imitatores in sceleribus et flagitiis se esselaetantur, nullo modo curant pessimam ac flagitioeissimam

1» Pa. 148. llaq. 14 Lc. 8,12 sqq.B increp.J cf.praef. p. XVIII le colmen C1 colum

β 86 conpar. to l er. LA ffojfm. Wcy. 8« cnrantea



78 8. AUÖÜ8TINJ

[ ] esse rem publicam. „Tanlum stet, inqniunt, tan-lum floreat copiis referta, victoriis gloriose, vel, quod estfclicius, pace secura sit. Et quid ad nos? Immo id adnos magis pertinet, si divilias qnisque augeat semper, qnae

5 coüdianis eiTusionihus suppetant, per quas sibi etiam in-firmiores subdat quisque polentior. Obsequantur divitibuspaiipcres causa saluritatis atque ut eonim patrocinifo quietainertia perfniautnr, divites panprribus ad clienteles et adMinisterium sui fastus abutantur. Populi plaudant non

10 consultoribus nlilitaUim snarnm, sed largiloribns volnpta-luui. Non dura iuheanlur, non probibeantur inpura.Reges non cnrenl qnam bonis, sed quani subditis regnent.Provinciae regibus non tamquam rectoribus inorum, sed(anHjuam rernm dominaloribus et deliciarum suarum pro-

15 visoribns serviant, eosqne non sinceriter bonorent, sed(nequiter ac)> serviliter timeant. Quid alienae vineae potiusquam quid suae vitae quisque noceal, legibus adverlaturNullus ducatur ad iudicem, nisi qui alienae rei domui sa-luli vel cuiquam invito fiierit inpoiiunus aut noxius; cete-

20 mm de sui» vel cum suis vel cum quibusqiie volentibusfacial quisque quod Übet. Abundent publica scorta velpropter omnes, quibus frui placuerit, vel propter eos ma-xime, qui haberc privala non possunt. Exstruantur am-plissimae atque ornatissimac domus, opipara convivia fre-

26 qiicntentur, ubi cuique libuerit et potuerit, diu nocluqueludatur bibatur, vomalur (lifflualur. Saltationes undiqueconcrepent, tbeatra inhonestae laetitiae vocibus atque omnigenere sive crudelissiinae sive turpissimae voluptatis es·aestuent. Ill« sit piiblicus iiiiinicus, cui baec felicitas dis-

80 plicet; quisquis earn mutare vel aufcrre temptaverit, eumlibera mullitudo avertat ab auribus, evertat a sedibus,auferat a vivenlibus. HU babeantur du veri, qui hancadipiscendam populis procuravcrint adcptamque servaverint.

lnon(*suspectumtDo.i)om.'K.l'Be* noueeeeinliturat 4ang.eemp.] cf.praef. p. XVIII 11 dura] iura ß 16 nequ. ac om. LAAp uinaeC1 uitaeC* vitiv l7uitiF*"i 18 iudicem] cf. praef.p. XIX 20 quibuBCumque C'e 25 potuerit] placuerit A; cf. Loefst.Spätl. Stud. p. 61 sqq. diu] cf.praef. p. XXIII 8l a eed.] sed. q



DB CIVITATE DEI L. II. 0. *0. U. 79

Colanlur ut voluerint, ludos exposcant quales volucrlut,quos cum suis vel de suis possint habere cultoribus; tan-tiim efficient, ut tali felicitati nihil ab hoste, nihil a peste,nihil ab ulla clade limeatur." Quis banc rem publicamsauus, non dicam Romano imperio, sed domui Sardauapali 5comparaverit? qui quondam rex ita fuit voluptalibus de-ditus, ut in sepulcro suo scribi fecerit ca sola se haberemortuum, quae libido eius, etiam cum viveret, hauriendoconsumpserat. Quem regem si isti haberent sibi in talibusindulgentcm nee in eis cuiquam ulla severitate adversan- 10lern, huic übentius quam Romani veleres Romulo templumet flaminem consecrarent.

CAPÜT XXLQuae sententia fuerit Ciceronis de Romana re publica,

Sed si contemnitur qui Romanam rein publicam pes- 15shnam ac flagitiosissimam dixit, nee curant isti quantamorum pessimorum ac flagitiosissimorum labe ac dedecoreiuipleatur, sed tanlummodo ut consistal et maneat: au-diant earn non, ut Sallusüus narrat, pessimam ac flagitio-sissimam factam, sed, sicut Cicero disputat, iam tunc pror- 20sus perisse et nullam omnino remansisse rom publicam.Indncit enim Scipionem, eum ipsum qui Carlhaginem ex-linxerat, de re publica disputantem, quando praesentie-balur ea corrupüone, quam describit Sallustius, iam iam-que peritura. Eo quippe tempere disputatur, quo iam 25unus Gracchorum occisus fuit, a quo scribit seditionesgraves coepisse Sallusüus. Nam mortis eius fit in eisdeinlibris cominemoratio. Cum autem Scipio in secundi librifine dixissel, „ut in fidibus aut tibiis atque cantu ipsoac vocibus concentus est quidam tenendus ex dislinctis 30gonis, quem inmutatum aut discrepantem aures eruditae

0 Cf. Cic. Fin. 2, 32,106; Tuec. 6, 35,10 L 87 Hiet. I 179 si isti] cf. praef. p. XXII 17 flagitiosissimorum Halm

flagitiosorum mss v; cf. II19'5,5sq. prosperrime ac mirabiliter;I 510,18 86 perit. erat L*A* 29 aut in tib. a



80 s. AUOUSTINI

ferre non possunt, isque conccnius ex dissimülimarum vocummoderatione concors tarnen efficitur et congruens: sie exsuminis et infimis et mediis intcriectis ordinibus, ut sonis,moderate ratione civitatem consen^u dissimiliimorum con·

6 cinere, et quae harmonia a musicis dicitur in cantu, earnesse in civitate concordiam, artissimum atque optimumomni in rc publics vinculuin incolumitaüs, eamquc sineiustitia millo pacto esse posse/' ac deinde cum aliquantolatius et uberiiis disseruisset, qnanlum prodcssel iustitia

10 civitali quantiimque obesset, st afuisset, snscepit deindePhilus, unus corum qui disputation! adcrant, et poposcit,ut haec ipsa quaestio diligentius tractarctnr ac de iustitiaplura dicerenlur, propter illud, quod iam vulgo fercbalurrem publicam regi sine iniuria non posse. Hanc proinde

16 quaestionem discuticndam et enodandam esse adsensus estScipio respondilque nihil esse, quod adliuc de re publicadictum putaret, quo possent longius progredi, nisi essetcontirmatum non modo falsnm esse illud, sine iniuria nonposse, scd hoc verissimum esse, sine summa iustitia rcm

SO publicam regi non posse. Cuius quaestionis explicatiocum in diem consequentem dilata esset, in tertio libromagna conflictione res acta est. Suscepil enim Philusipse dispulalioiiem eornm, qui sentirent sine iniustilia gorinon possc rem publicam, purgans praecipue, ne hoc ipse

25 sentire crederetur, egitque sedulo pro iniustilia contraiustitiam, ut haue esse utilem ret publicae, illam veroinutilem, veri similibus rationibus et exemplis velnt cona-retur ostendere. Turn Laeüus rogantibus omnibus iastl·tiam defendere adgressus est adseruitque, quantum potuif,

8 De rep. 2,42 sq. 20 ibid. 2,44(?)lietequeC'i?) loabfn.A*K*Fab>qed[.j)rtnc.v anfn.B net

22 pilus mss ed.princ. Arg. U et W regi] geri ? cf. 23; 81,2 15 ade.eat ease L1A l? putaret mss putarent J)o.*'* (quod .. dictumputetnus Palimps. Fat.) quo possent] cf.praef.p. X VIII 20 regii/ACAb'depq ed.princ. geri KF-ial) lBß Vat.ed. Arg. 22 con-flictatione Baep'qv 28 ipeam ^mary. geri tJ.CAKrab'pBßed. Arg. (cf. 81,2) regi b'deg ed.princ. v 26 pro iuetitia C



DE CIVITATB J)El L. II. C. 81. 81

nihil tarn inimicum quam iriiustitiam civilati iiec omninouisi magna iustilia geri aut stare posse rem publicam.

Qua quaeslione, quantum satis visum est, pertractataScipio ad intcrmissa revertitur recolitque suam atquecommendat brevem rei publicae definitionem, qua dixerat 5earn esse rem populi. Populum autem 11011 oinnem coetummullitudinis, sed coetum iuris consensu et ulililatis com-munione socialum esse detcrminat. Docet deindc quantasit in disputando definilionis ulilitas, atque ex illis suisdefinitionibus colligit tuuc esse rem publicam, id est rem 10populi, cum bene ac iiiste gerilur sive ab uno rege sivea paucis optimatibus sive ab universe populo. Cum vcroiniiistus cst rex, quern tyrannnm more Graeco appellavil,aut iniusti optimales, quorum consensum dixit esse faclionein,aut iniustus ipse populus, cui noinen usitatum non rep- 16peril, nisi ul eliam ipsum tyrannum vocarel: non iamviliosam, sicul pridie fueral dispulalum, sed, sicut ratio exillis definitionibus concxa docuisset, omnino nullam esserem publicam, quoniam non esset res populi, cum tyran-nus earn factiove capesseret, nee ipsc populus iam populus 20esset, si esset iniustus, quoniam non esset multitudo iurisconsensu et uüli tat is communione sociata, sicut populusfuerat dciinilus.

Quando ergo res publica Komana lalis erat, qualemillam describil Sallustius, non iam pessima ac flagiliosis- 26sima, sicut ipse ait, sed omnino nulla erat secundum istamrationeni, quam disputatio de rc publica inter niagnos einsturn principes habita palcfecil. Sicut etiam ipse Tulliusnon Scipionis nee cuiusquam altorius, sed suo sermoneloquens in principle quinti libri commemorate prhis En- 80ni poetae versu, quo dixerat:

Moribus antiquis res stat Eomana virisque,„qucm quidem ille versum, inquit, vel brevilate vel veritaie

8 De rep. l, 25, 39 30 ibid. 5, l8posee]c/'.prae/!p.XXIII llabuno]cf.pr<ief.p.XVI I7pri-

dem C 20 factiove dp v (Morel) factione m-w jilerr. -nem



82 β. A GU8TUJJ

tamquam ex oraculo quodam mild esse eflalus videtiir.Nam neque viri, nisi ita morata civitas fuis'set, neque mo-res, nisi hi viri praefuissent, aut fundare aut tarn diu tenere potuissent tantam et tarn vastc latequc imperantem

5 rem publicam. Itaque ante noslram memoriam et mosipse patrius praestantes viros adhibebat, et veterem morem ac maiorum instituta retinebant excellcntes viri No-stra vero aetas cum rem publicam sicut picturam accepissetegregiam, sed evanescentem reinstate, rion modo earn

10 coloribus isdem quibus fueral rcnovare ncglexit, sed tieid quidem curayit, ut formam saltern eius et extrcma tam-quam liniamenta servaret. Quid enini manel ex antiquistnoribus, quibus ille dixil rem Blare Romaiiam, quos itaoblivionc obsoletes videmus, ut ιιοιι modo rion colantur.

15 sed iam ignorentur? Nam de viris quid dicam? Moreseiiim ipsi inlerierunt virorum penuria, cuius tanti malinon modo reddenda ratio nobis, sed etiam tamquam reiscapitis quodam modo diceuda causa est. Nostris enimvitiis, non casu aliquo, rem publicam verbo relinemus, re

*o ipsa vero iam pridem amisiraus."Haec Cicero Fatebalur, loiige quidem post mortem

African!, queui iu suis libris Cecil dc re publica disputare,adhuc tarnen ante advenlum Christi; quae si diffainata etpracvalescente religionc Christiana sentirentur atque dice-

βδ rcntur, quis non istorum ea Christianis inputanda essecenseret? Quam ob rem cur non curarunt du eorum, netune periret atque amitteretur ilia res publica, quam Cicerolonge, antequam Christus in came venisset, tarn lugubriterdeplorat amissam? Viderint laudatores eius etiam illis

BO antiquis viris el moribus qualts fuerit, utrum in ea viguerilvera iustitia an forte nee tune fuerit viva moribus, sedpicta coloribus; quod et ipse Cicero nesciens, cum earnpraeferret, expressit. Sed alias, si Deus voluerit, hocvidebimus. Enitar enim suo loco, ut ostendam secundum

iquod. mihi]cf.praef.p.XVl esse om. JD1/ cf. 338,1 sq. af-fatus a1 β effectus C 4 et tarn] etiam C uaete I. N. Ott iustemssplerr. (cf. II 260,29) ininete ϊ iuete longe lateque ?Hoffm.fuse Halm 10 hisdem b iied. v 16 iam] etiam A*



DE CIVITATE DKJ L. II. C. 21. Ϊ2. g$

defiuitiones ipsius Ciceronis, quihus quid sit res publicael quid sit populus loquente Scipione breviter posuit (ad-testautibus etiam multis sive ipsius sive eorum quos loquifecit in eadem disputatione sentenliis), numquam illarafuisse rem publicam, quia numquam in ea fuerit vera iustitia. 6Secundum probabiliores autem defini ones pro suo modoquodain res publica fuil, et melius ab antiqnioribus Bo·manis quam a posterioribus administrate est; vera autemiustitia non est nisi in ea re publica, cuius condilorrectorque Christus est, si et ipsam rem publicam placet 10dicere, quouiam earn rem populi esse negare non possu-mus. Si autem hoc nomen, quod alibi aliterque vulgatumest, ab iisu nostrac loculionis est forte remotius, in eacerte civitate est vera iustitia, de qua scripture sanctadicit: Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei. 16

CAPUT XXII.Quod diis Romanorum nulla umquam cura fuerit, ne

malis moribus res publica deperiret.Sed quod pertinet ad praesentem quaestionem, quam- so

libet laudabilem dicant istam fuisse vel csse rein publi-cam, secundum eorum auclores doclissimos iam longe anteChristi adventum pessima ar. flagitiosissima facta crat;immo vero nulla era! atque omnino perierat perditissimismoribus. Ut ergo non periret, du custodes eins populo 25cultori suo dare praecipue vilae ac morum praecepta de·buerunt, a quo tot templis, lot sacerdotibus et sacrificiorumgeneribus, tarn multiplicibus variisquc sacris, tot feslissollemnitatibus, tot tantorumque ludorum celebritalibuscolebantur; ubi nihil daemones nisi negotium suum ege- 89runt, non curanles qnem ad modum illi viverent, iramo

& Of. II p. 389sqq.; 400aq. (Lib. 19 c. 21; 24) 16 Ρβ. 8β, δ6 fuerit] cf. praef. p. XVIII 1 quondam J.lAK*ib1e

U aancta om .β 16 glorioea L A C A K P p q ed. princ. v (cf. 461,12)gloriosissima B abde ed. Arg. (cf. 412,16) de te dicta euntB beq 82 iam] tarn β K eacris om. β



84 B. AUGUSTINI

curantes ut etiani perdite viverent, dum tarnen houori suoilla omnia metu subditi iniuistrarent. Aut si dedenuit;proferatur ostendatur legating quas deornm leges illi civi-tati datas contempserint Gracchi, ut sedilionibus cuncla

5 turbarent, quas Marius et China et Garbo, ut in bellaetiain progrederentur civilia causis iniquissimis susceplaet crudeliter gesta crudeiiusque finita, quas denique Sullaipsc, cuius vitam mores facta describente Sallnstio aliisquescriptoribus historiae quis non exborreat? quis illam rem

10 publicam non tunc perisse fateatur?An forte propter huiusce modi civium mores Vergi-

lianam illam sentenliam, sicut solent, pro defensione deorumsuorum opponere audebunt:

Discessere o nines adytis arisque relictie16 Di, quibus Imperium hoc steterat?

Primum si ita est, non habent cur querantur de religioneChristiana, quod hac oftensi cos du sui deseruerint, quo-niam quidem maiores eorum iam pridem moribus suis abUrbis altaribus tarn multos ac minutos deos lamquam mu-

20 scas abegerunt. Sed tarnen haec numinum turba ubi erat,cum longe antequam mores corrumperentur antiqui aGallis Roma capla et inccnsa est? An praesentes fortedormicbant? Tunc enim tota Urbc in hostium potestatemredacta solus coin's Capitolinus remanserat, qui eliam ipse

26 caperetur, nisi saltern ansercs diis dormientibus vigilarent.Unde paene in superstitionem Aegypliorum beslias avesquecolentium Roma deciderat, cum anseri sollemnia celebra-bant. Verum de his adventiciis et corporis potius quamaniini malis, quae vel ab hostibus vcl alia clade accidunt.

80 nondum interim disputo: mine ago de labe morum, qui-bus primum paulatim decoloratis, deinde torrentis modo

16 Aen. 2, 351 sq. 22sqq. Liv. 5, 41 sq.8 uita LA 12 deor. suor.] cf. praef. p. XX 17 eos om. B1

urbem tmarg. deseruernnt A1·,1 24 coll. sol. LA 2 pene£r'^leIp poene ße1 bene Ba 27 romani deciderant KBaromani didicerant A'F1



DE CIVITATE DEI L·. Π. 0. ίί. 88. 85

praecipitatis tanta quainvis integris tectis uioenibusquefacta est ruina rei publicae, ut magni auctores eorum earntune amissam non dubitent dicere. Recte antem absces-serant, ut amitterelur, omnes adytis arisque relictis di,si eorum de bona vita atque iustitia civilas praecepta con- fttempserat. Nunc vero quales, quaeso, du fuerunt, si no·luerunt cum populo cultore suo vivere, quem male viven-tem non docuerant bene vivere?

CAPUT XXIII.Varietates rerum temporalium non ex favore aitt impu- 10gnatione daemonum, sed ex veri Dei pendere ivdicio.

Quid quod etiam videntur eorum adfuisse cupidita-tibus implendis, et ostenduntur non praeluisse <re)>frenan-dis, qui enim Maritim novum hominem et iguobilem, cruen-tissimum auctorem bellorura civilium atque gestorem, ut 16septiens consul fieret adiuverunt atque ut in septimo suocousiilatu moreretur, senex ue in manus Sullae fulurimox victoris inrueret. Si enim ad baec eum du eorumnon iuverunt, non paruin esl quod fatenlur eliam nonpropiliis diis suis posse accidei'e boinini istam temporalem, 20quam nimis diligunt, tantam felicitatem et posse homines,sicut fuit M r ins, salute viribus, opibus honoribus, digni-tate longaevitate cumnlari et perfrui diis iratis; posse eliamhomines, sicut fuit Regulus, captivitate servitute inopia,vigiliis doloribus excruciari et cmori diis amicis. Quod 25si ita esse concedunt, compendio nihil eos prodesse etcoli supcrfluo confitentur. Nain si virtutibus animi etprobitaii vitae, cuius praemia post mortem speranda sunt,magis contraria ut populus dtsceret institenint; si nihiletiam in his transeuntibus et temporalibus bonis vel eis 30quos oderunt nocent, vel eis quos diligunt prosunt, utquid coluntur, ut quid tanto studio colendi requirunlur?

22 Marius Priscua? Cf. luven. S t. 1,4918 profuisse A~b l frenand.J cf. praef. p. XVI 16 geeto-

rom Cl -rum Αϊ 17 ne] cf. praef. p. XVI moreretur aenex neein Hoffm. 24 eeruit. om. A «9 inetiterunt] cf, praef. p. XVI



86 8. AUGUBTINI

Cur laboriosis tristibusque temporibus, tamquam offensiabscesserint, murmuratur et propter eos Christiana religioconviciis indignissimis laedilur? Si autem habent in bisrebus vel beneflcii vel maleficii polestatem, cur in eis ad-

5 fueruot pessimo viro Mario, et ορίΐιυυ Regulo defuevunt?An ex hoc ipsi intelleguntur iniustissimi et pessimi? Quodsi propterea inagis metidi et colendi putantur: nequehoc putentur; neque enim minus eos invenitur Reguhiscoluisse quam Marius. Nee ideo vita pessima eligenda

10 videatur, quia magis Mario quam Regulo du favisse existi-mantur. Metellus enim Romanorum laudatissimus, quihabuit quinque fliios consulates, etiam rerum temporaliumfelix fuit, et Catilina pessimus oppressus iuopia et in beltosui sceleris prostratiis infelix. et verissiina atque certissima

16 felicitate praepollent boni Deum colentes, a quo solo con-ferri polest.

lila igitur res publica malis moribus cum periret,nihil du eorum pro dirigendis vel pro corrigendis egeruntmoribus, ne periret; imino depravandis et corrumpendis

80 addiderunt moribus, u t periret. Nee se bonos tingant,quod velut offensi civium iniquitate discesserint. Prorsusibi erant; produntur, convincuntur; nee sub venire prae-cipiendo nee latere tacendo potuerunt. Omilto quod Mariusa miserantibus Minturnensibus Maricae deae in luco eius

26 commendatus est, ut ei onmia prosperaret, et ex summadesperatione reversus incolumis in Urbem duxit crudelemcrudelis exercitum; ubi quam cruenla, quam incivilis ho-stilique inmanior eius victoria fuerit, eos qui scripseruntlegant qui volunt. Sed hoc, ut dixi, omilto, nee Maricae

30 nescio cui tribuo Marii sanguineam felicilatem, sed oc-cultae po us providentiac Dei ad istorum ora claiidendaeosque ab errore liberandos, qui nun studiis agunt, sedbaec prudenter advertunt, quia, etsi aliquid in his rebusdaemones possunt, tantum possunt, quantum secreto omni*

β ipso LA 10 fauisse] fui&seA 18 dilig. Bd dir. atquecolend. A1 d. a. pro corrig. A* d. a. corr. p l· periretj cf.praef.p. XX Ά dieceeaerunt Ae 83 prudentes C (cf. 7,11)



DE CIV1TATK DEI L. . . S3. >4. 87

pütentis arbilrio permittuntur, ne niagnipendamus terrenamfelicitatem, qnae sicut Mario malis eliam plerumque con-ceditur, nee eamrursus quasi malam arbilremur, cum eamultos etiam pios ac bonos unius veri Dei cultores in-vitis daemonibus praepolluisse videamus, nee eosdem in- 5mundissimos spiritus vel propter haec ipsa bona malaveterrena propitiandos aut limendos existimemus, quia, sicutipsi mali homines in terra, sic etiam illi non omnia quaevolunt facere possunt, nisi quantum illius ordinatione si-nitur, cuius plene iudicia nemo conprehendit, iuste nemo 10reprehend! t.

CAFUT XXIV.De Sullanis actibvs, quorum se daemones ostentaverint

adiutores.Sulla certe ipse, curas tempora talia fuerunt, ut suis

periora, quorum vindex esse videbalur, illorum compara-tione quaererentur, cum primum ad Urbem contra Mariumcastra movisset, adeo laeta exta immolanti fuisse scribilLivius, ut custodiri se Postumius haruspex voluerit capi-lis supplicium subitunis, nisi ea, quae in animo Sulla 20haberet, diis iuvantihus implevisset. Ecce non discesserantadytis atque aris relictis di, quando de renim eventu praedicebant nihilque de ipsius Sullae correctione curabant.Promillebant praesagando felicitatem magnam nee malamcupiditatem minando frangebant. Deinde cum esset in 26Asia bellum Mithridalicum gerens, per Luciiim Tilium eimandalum est a love, quod esset Mithridatem superalurus,et factum est. Ac postea molienli redire in Urbem etsuas amicorumque iniiirias civili sanguine ulcisci, iterum

19 L. 779 sinitur mss plerr. ed. Arg. sinuntnr q ed. princ. v 10 laste

.. reprehendit] cf.praef. p. XVIII 18 oetentauerint C -ueruntpq ed. princ. v 10 illine C'deBß 22 adytia atque aris] cf.praef. p. XIX U praeeagiendo a*v M L. C titü B 29 in-luriae] eibi ortasinas K1 sibi ortas ininriaa K1" iniuriae eub-ortae B eibi ortae m. 2 in mär g. C



gg S. AUGUSTINI

mandatum est ab codem love per militem qiiendam legio-nis sextae, prius se de Mithridate praennntiasse victoriain,et tunc promiltere daturum se potestatem, qua recuperaretab iriimicis rem publicam non sine multo sanguine. Turn

6 percontatus Sulla, qtiae forma milili visa fuerit, cum illeindicasset, earn rccordatus est, quam prius ab illo audierat,qui de Mithridalica victoria ab eodcm mandata pertulerat.Quid hie responderi polest, quare du curaverint velutfclicia ista nuntiare, et niillus eorum curavcrit Sullam

10 monendo corrigere mala tanta facturum scelestis armiscivilibus, qualia non focdarent, sed auferrent omnino rempublicam? Nempe intelleguntur daemones, sicut saepe dixinotumque nobis est in littcris sacris resque ipsae satisindicant, negotiiim siium agere, ut pro diis habeantur et

16 colanlur, ut ea illis exhibeantur,quibus hi qui cxln'bent social!unam pessimam cansam cum eis habeant in iiidicio Dei.

Deinde cum venisset Tarentum Sulla atque ibi sacri-ßcasset, vidit in capile vitnlini iecoris similitudincm co-ronae aureae. Tunc Postumius haruspex illc respondit

20 praeclaram significare victoriam iussitque ut exlis illissolus vesceretur. Postea parvo intervallo serviis cuiusdamLuci Pontii valicinando clamavit: „A Bellona nuntius veiu'o.victoria tua est, Sulla". Deinde adiecit arsurum esse Ca-pitoliiim. Hoc cum dixisset, continuo egressus e castris

26 pöstero die concitalior reversus est et Capitolinm arsisseclamavit. Arserat autein re vera Capitolinm. Quod qui-dem daemoni et praevidere facile fuit et celerrime nun-tiare. IHud sane intende, quod ad causam maxime per-tiuet, sub qualibus diis esse cupiant, qui blasphemant

30 Salvatorem voluntates fidelium a dominatu daemonum libe-rantem. Clamavit homo vaticinando: „Victoria tua est,Sulla", atque ut id divino spirilu clamare crederelur, nun-tiavit etiam aliquid et prope fulurum et mox factum, unde

4 (et 11) rem populi A tunc C B a d v prior A p l 12 saepeiam€2Ba 14 et] ut KF"iBbe l ö e t e a O a d e v hü K*pq ed.Arg. iiB^ 20 a\gn.]cf.praef.p. XVIII eignificaremssjp/err.v-cari Bq ed. princ. Arg.; cf. Loefst. Z. Spr. Tert. p. 55 22 Lu-cii B v 26 postera q ed. princ. Arg. v 29 esee se



DE CIVITATB DEI L. II. C. 34. 95. 89

longe aberat per quem ille Spiritus loquebatur; noa tarnenclamavit: „Ab sceleribus parce, Sulla", quae illic victorlam horrenda commisit, cui corona aurea ipsius victoriaeiiiliistrissimiim signtim in vitulino iecore apparuit, qualiasigna si <lii iusli dare solerent ac non daemoiics impii, 6profecto illis extis nefaria potius atque ipsi Sullae graviternoxia mala futura monstrarent. Neque enim eius digni-lati tantuin profnit ilia victoria, quantum nocuit cupiditati;qua factum est, ut inmoderalis inhians et secundis rebusclatus ac praecipitatus magis ipsc pcriret in moribus, quam 10inimicos in corporibus perderet. Hacc illi du vere tristiavereque lugenda non extis, non auguriis, non cuiusquamsomnio vel vaticiuio praenuntiabant. Magis enim timebantne corrigeretur quam ne vinceretur. Immo satis agebant,ut victor civium gloriosus victus atque captivus nefaudis 16viliis et per haec ipsis etiam daemonibus multo obstrictiussubderetur.

CAPDT XXV.Quantum maligni spirilus ad flagitia incitent homines,cum in committendis sceleribus quasi divinam exempli 90

sui interponunt auctoritatem.lllinc vero quis non inlellegat, quis non videat, nisi

qui tales deos imitari magis elegit quam divina gratia abeorum societatc separari, quantum moliantur maligni istispiritus exemplo suo vclul divinam auctoritatem praebere 26sceleribus? quod etiam in quadam Campaniae lata planitie,ubi non multo post civiles acies nefario proelio conflixe-runt, ipsi inter se prius pugnare visi sunt. Namque ibiauditi sunt primum ingenies fragores, moxque multi sevidisse nuntiarunt per aliquot dies duas acies proeliari. 30Quae pugna vibi destitit, vestigia quoque velut hominumet equorum, quanta de illa condictatione exprimi poterant,invenerunt. Si ergo veraciter inter se numina pugnaverun^iam bella civilia excusantur humana; consideretur tarnenquae sit talium deorum vel malitia vel miser ia: si autem 35

2 scelere B"**rg. 20 in o»n. p quamquam mitt. C 82 ll-linc] cf. praef. p. XXI 88 conflict.] cf. praef. p. XVI



90 8. AUGUSTINI

se pngnasse finxerunt, quid aliud egerunt, nisi ut sibiRomani bellando civiliter tamquam deorum exemplo nul-lum oefas admittere viderentnr? lam enim coeperantbella civilia, et aliquot nefandorum proeliomm strages

δ execranda praecesserat. lam multos moverat, quod milesquidam, dum occiso spolia detraheret, fratrem nudato ca-davere agnovit ac detestatus bella civilia se ipsum ibiperimens fraterno corpori adiunxit. Ut ergo huius tantimali minime taederel, sed armorum scetestorum magis

10 inagisque ardor increscerct, noxii daemones, quos i Hi deosputantes colendos et venerandos arbitrabantur, inter sepugnantes hominibus apparere voltierunt, ne imilari talespugnas civica trepidaret affeclio, sed potius bumanumscelus divino excusaretur exemplo. Hac asliitia maligni

16 spiritns etiam hidos, unde multa iam dixi, scaenicos sibidicari sacrarique iusserunt, ubi tanta deorum flagitia thea-tricis canticis atque fabularum actionibus celebrata etquisquis eos fecisse crederet et quisquis non crederet,sed tarnen illos libentissime sibi talia exhiberi cerneret,

80 securus imitaretur. Ne quis itaque existimaret in decscomicia potius quam eis dignnm aliquid scriptitasse, ubi-cumque illos inter se pugnasse poetae commemorarunt,ipsi ad decipiendos homines poetarum carmina firmaverunl,pugnas videlicet suas non solum per scaenicos in theatro,

86 verum etiam per se ipsos in campo humanis oculis exhibentesHaec dicere compnlsi sumus, quoniam pessimis mori-

bus civium Romanam rem publicam iam antea perditamfuisse nullamque remansisse ante adventnni Christi Jesudomint nostri auctores eorum dicere et scribere minime

80 dubitarunt. Quam perditionem diis suis non inputant,qui mala transitoria, quibits boni; seu vivant sen morian-

8 Cf. Liv. Perioch. 79; Gran. Lie. ed. Flem. p. 20, 2 sqq.16 ubi/// (bi m. 3 in ras.) L ubi nies rell. v ut Do.3 17 cele-

brata] cf. praef. p. XXI 18 eos talia fee. C'A^K-Bat^eqv19 illos libentisaime sibi talia exb. mss ed. Arg. talia seclitsit Do.3illos lib. s. t. uelle exh. ed. princ. v illis libentissimis ibi t. exh.Do.« (cf. 65,22) 28 ante] ate L Λ1 Christi] cf. praef. p. X VIII



DE CIVITATB DEI L. U. C. 85. M. 91

tur, perire non possunt, Christo nostro inputant: cumChristus nosler tanta frequenlet pro moribus opfimis prae-cepta contra perditos mores; du vero ipsorum nullis tali-bus praeceptis egerint aliquid cum suo citltore populo proilla re publica, ne periret; immo eosdem mores velut suis δexemplis aucloritate noxia corrumpendo egerunt potius,ut periret. Quam non ideo tunc perisse quisquam, ut ar-bitror, iam dicere audcbit, quia „discessere omnes adytisarisque reliclis di", velut amici virtulibus, cum vitiis ho·minum oflenderentur; quia tot signis extorum auguriorum 10vaticiniorum, quibus se tamquain praescios fulurorum ad-iutoresque proeliorum iactare et commendare gestiebaiit,convincuntur fuisse pracsentes; qui si vere abscessissent,mitius Romani in bella civilia suis cupiditatibus quam U·lorum instigationibns exarsissent. 16

CAPUT XXVIDe $ecretis daemonum monitis, quae pertinebant ad

bonos mores, cum palam in sacr eorvm omnisneyuitia disceretur.

Quae cum ita sint, cum palam aperteque turpitudines 20crudelitatibus mixtae, opprobria numinum et crimina, siveprodita sive conficta, ipsis exposcentibus et nisi fieret ira-ecentibus etiam certis et statutis sollemnitatibus consecrataUlis et dicata claruerint atquc ad omnium oculos, ut imi-tanda proponerentur, spectanda processerint: quid est, 25quod idem ipsi daemones, qui se huiusce modi voluptati-bus inmundos esse spii-itus confitentur, qui suis flagitiiset facinoribus, sive indlcatis sive simulatis, eorumque sibicelebratione petita ab inpudentibus, extorta a pudeotibusauctores se vitae scelestae inmundaeque testantur, perhi- sobentur tarnen in adytis suis secretisque penetralibus darequaedam bona praecepta de inoribus quibusdam velut

2 frequentet] cf. praef. p. XX 11 vatic. - fat.] cf.praef.p. XXII8l mixtae ed. prtnc. v mixta L1 n' mixtae L·1 Λ CA. F ·,J d e β ed. Arg.mixte, eunt a m. eint B 23 etatie vHoffm. 24 dedic. bv (cf. 5,9)



92 8. AUGUSTINI

electis sacratis suis? Quod si ita est, hoc ipso calltdioradvertenda est et convincenda malitia spirituum noxio-rum. Tanta enim vis est probitatis et caslitalis, ut omnisvel paene omnis eins lande moveatur humana natura, nee

ft usque adeo sit turpitiuline vitiosa,, ut totum sensnra ho·nestalis amiserit. Proinde malignitas dacmonum, nisi all·cubi $e, quem ad modum scriptum in uostris litteris no-vimus, transfiguret in angelos Incis, non implet negotinnideceptionis. Foris itaqtie popnlis celeberrimo strepitu

10 impietas impnra circumsonat, et intus paucis castitas si-uiulata vix sonat; praebentnr propatnla piidcndis et secretalaudandis; decns latet et dedecus palet; quod malumgeritur omnes convocat spectatores, quod bonum diciturvix aliquos invenit auditores, tamquam lionesla erubescenda

15 sint et inhonesta glorianda. Sed ubi hoc nisi in daemo-num templis? ubi nisi in fallaciae diversoriis? (Und enimfit, ut honestiores, qui pauci sunt, capiantur; hoc auteni,ne plures, qui sunt turpissimi, corrigantur.

Ubi et quando sarrat i Caelestis audiebanl castitatis20 praecepla, nescimus; ante rpsum tarnen delubrum, ubi

simulacrum illud locatum conspiciebamus, universi undique confluentes et uhi quisquc poterat stantes ludos quiagebantnr inlenlissime spectabamus, iiUuentes alternanteconspeclu hinc meretriciam ponipam, illinc virginem deam:

26 illam suppliciter adorari, ante illam lurpia celebrari; nonibi pudibundos mimos, nullam verecundiorem scaenicamvidimus; cuneta obscenitaüs implcbantur officia. Sciebaturvirginali numini quid placeret, et exhibcbatur quod detemplo domum matrona doclior reportaret. Nonnullae

30 pudentiores avertebant faciem ab impuris motibus scaeni-corum et arlem flagitii furtiva intentione discebant. Ho-minibus namque verecundabanlur, ne auderent impudicos

8 2. Gor. 11, 14 2l Cf. p. 57,115 sene. hon. amiserit] cf.praef. p. XIX 16 diuers. LA AF1

- abepqBß ed. princ. Arg. v diuojs. K deuere. CF'd 22 quaeag. LA1 23 intentieeime LAA.6 intentiesimi rell. ed. princ.Arg. v 2* illic LA1A.1



DE CIV1TATK DEI L. . 0. 26. 27. 93

gestus ore libero cernere; sed nnillo minus audebant sacraeins, quam veiicrabantur, casto corde damnare. Hoc ta-rnen palam disccndum pniebebatur in templo, ad quodperpetrandum saltern secret um quaerebatur in domo, mi-raute nimium, si ullus ibi era l, pudore mortalium, quod 6humana flagitia 11011 libcrc homines coniinitterent, quaeapud deos eliain religiöse discerent iratos habituri, nisietiam exhibere curarcnt. Quis enim alius spiritus occultoinslinctu nequissimas agitans nienies et instat facicndisadulleriis et pascilur faclis, nisi qui etiam sacris lalibus 10oblectalur, constiluens in lemplis simulacra dacmonum,amans in ludis simulacra vitiorum, susurrans in occultoverba iuslitiac ad decipiendos etiam paucos bonos, fre-quentans in aperto invitamenta nequiliae ad possidendosinnumerabiles malos? 16

CAPUT XXVII.Quanta everswne pitblicae disciplinae Romani diis suis

placandis sacraverint obscena ludonun.Vir gravis et philosophaster Tullius aedilis futurus

clainal in auribus civilatis, inter cetera sui magistratus 20officia sibi Floram malrem ludorum celebritate placandam;qui ludt lanto devotius, quanto lurpius cclebrari soleut.Dicit alio loco iani consul in extremis periculis civilatis,et ludos per decem dies lactos, iieque rem ullam quaead placandos deos perlineret praetermissam; quasi non 26satius erat tales deos inritare temperantia quam placarehixuria, et eos honcstate etiam ad inimicilias provocarequam tanta deformitate lenire. Neque enim gravius hieran)quamlibet crudelissiuia inmanitate tiociluri bomines, propler

19 Verr. 6,14 28 Cat. 3, 84 mirum A*e1 5 pudor A te1B 10 philosopliaster tullius

iAC'Kp'v philosophus tertullius C*AF"p*Bß rell. ed. princ.Arg. 20 clamat ^ytC'A^'ab^epBß clamabated. princ. Arg. v



94 8. AUÖUSTINI

quos placabantur, quam nocebanl ipsi, cum viliositate foe-dissima placarentur. Quando quidcm ut averteretur quodmetuebatur ab hoste in corporibus, eo modo du concilia-banlur, quo virtus debellaretur in mentibus, qui non op-

6 ponerentur dcfensores oppugnalorihiis moenium, nisi priusfierent expugnatores morum bonorum. Hanc talium numi-num piacationem petnlantissimam inpurissimam inpuden-tissimain nequissimam iumundissimam, cuius aclores lau·danda Romanae virtulis indoles honore privavit tribu movit,

10 agnovit turpes fecit infames, baue, inquam, pudendamveraeque religioni aversandam et deteslandam talium nu-minum placationem, fabulas in deos inlecebrosas atquecriminosas, baec ignominiosa deonim vel scelerate tur-piterque facta vel sceleralius turpiusque conficta oculis et

16 auribus publicis civilas tota disrebat, haec commissa nu·minibus placere cernebat, et ideo non solum illis exhi-benda, sed sibi quoque imitanda crcdebat, non illud nescioquid velut bonum et honeslum, quod tarn paucis et tarnocculte dicebatur (si tarnen dicebalur), ut magis ne in·

20 notesceret, quam ne non fleret, timeretur.

CAPUT XXVIII.De Christianae religionis salubritate.

U Ab istarum inmundissimarum potestatum tartareoiugo et societate poenali erui per Christi nomen homineset in lucem saluberrimae pie tat is ab illa perniciosissimaeimpietatis nocte transfrrri queruntur et murmurant iniquiet ingrati et illo nefario spiritu allius obstrictiusque pos-

80 sessi, quia populi confliumt ad ecclesiam casta celebritate,honesta utriusque sexus discretione, ubi audiant quambene hie ad tempus vivere debeant, ut post hanc vitoro

7 inpniiaa.o»t.C(1dß 8 auctoreeBp*abfe « amouitC'*A1-eed.princ. (tributa) amouit ed. Arg. 11 aduersand. C'a1 M fa-bulae i^lAKF-Bßbep ed. Arg. has fab. C(?) ed.princ. v (ef.L. Wohleb B. ph. W. 1915 col. 477) 18 deorum .. conficta] cf.praef. p. XIXsq. 80 ecclesiam] cf. praef. p. XX



DB C1VITATE DEI L. Π. C. K. W. 95

beate semperque vivere mereantur, ubi sancta scripturaiustitiaeque doclrina de superiore loco in conspectu om-nium personante et qui faciunt audiant ad praemium, etqui non faciunt audiant ad iudicium. Quo etsi veniuntquidaui talium praeceptorum inrisores, omnis eorum pc- 6tulantia aut repentina mutationc deponilur, aut timore velpudore coniprimitur. Nihil enim eis turpe ac flagiliosumspectandum imitandumque proponitur, ubi veri Dei autpraecepta insinuantur aut miracula narrantur, aut donalaudantur aut beneficia postulai ur. 10

OAPUT XXIX.De abiciendo cultu deorum cohorfatio ad Romanes.

Haec potius concupisce, o indoles Romaiia laudabilis,o progenies Regulorum Scaevolarum, Scipionum Fabricio-rum; baec potius concupisce, haec ab illa turpissima vani- ΐδt te et fallacissima daemonum malignitate discerne. Siquid in te laii'labile naturalitcr emiuet, non nisi verapietate purgatur atque perficitur, impietate autem disper-ditur et punitur. Nunc iam elige quid sequaris, ut nonin te, sed in Deo vero sine ullo errore lauderis. Tunc SOenim Ubi gloria popularis adfuit, sed occulto iudicio divi-nae providentiae vera religio quam eligcres defuit. Ex-pergiscere, dies est, sicut experrccta es in quibusdam, dequorum virtute perfecla et pro tide vera etiam passionibusgloriamur, qui usquequaque adversus poteslates inimicissi- 45mas confligentes casque forliter moriendo vincentes 'san-guine nobis haue patriam peperere suo*. Ad quam patriamte invttamus et exborlamur, ut eius adiciaris numerocivium, cuius quodam modo asylum est vera remissiopeccatorum. Non audias degeneres tuos Cbristo Cbris a- sonisve detraheotes et accusantes velut tempora mala, cum

27 Verg. Aen. 11,24 sq. 29 Of. Lib. I cap. 844 quod Λ* «immntat. ν 8 ueri dei] cf.praef.p. XXIII 17 lau-

dabiliter(-uil-) LA1A 19 ponitur Petechenig,Wicn.St, 3,305 perimi-turWey. (recte?) ildiu.prou.iud.Z1^! &e g.]cf.praef.p.XXI



96 S. AUGUSTINI

quaerant tempora, quibus iion sit quieta vita, sed potiussccura nequitia. Ilaec tibi numquam nee pro terrenapatria placuerunt. Nunc iam caelestem arripe, pro quaminimum lahorabis, et in ea veraciter semperquc regna-

6 bis. Illic cnim tibi non Vestalis focus, non lapis Capito-liniis, scd Deus unus et verus

nee ine t äs rerum nee tempora pouit,Imperium sine fine dabit.Noli deos falsos fallaccsque requirere; abice potius

10 atque contemne in veram emicans libertatem. Non suntdu, maligni sunt spiritus, qiiibus aeterna tua felicitas poenaest. Non tarn Inno Troianis, a quibus carnalem origincmducis, arces videtur invidisse Komanas, quam isti dacmo-nes, quos adliuc deos putas, omni gcneri homirium sedes

16 invident sempitarnas. Et tu ipsa non parva ex parte detalibus spiritibus iudicasti, quando ludis eos placasti, etper quos homines eosdem ludos fecisti, infames essevoluisli. Patere asseri libcrlalem luam adversus inmundosSpiritus, qui luis cervicibus inposuerant sacrandam sibi

20 et celebrandam ignominiam suam. Actores criminum divi-norum removisti ab honoribus luis: supplica Deo vero, uta tc removeat illos deos, qui delectanlur crimiuibus stiis,sen veils, quod ignominiosissimum esl, sen falsis, quodmalitiosissimnm <est>. Bene, quod tua sponte histrionibus

26 et scaenicis societatem civilalis patere nolnisli; cvigilaplenius! Nullo modo bis at'libns placatur divina maiestas.quibus bumana dignitas inquinutur. Quo igilur pacto deos^qui talibus delectantur obsequiis, baberi putas in nunicrosauctarum caelestium poteslatum, cum bomines, per quos

30 eadem agunlur obsequia, non putasti habendos in nuineroqualiumcumque civium Romauoruni? Incomparabilitcr su-

5 =IuppiterLapie? Cf. Cic.adfam.7,12; Gell, l,21; Apul.dedeo Socr. c.ö (p. 13, 9 Thom.) 8 Verg. Aen. l,278sq. 13 ib. 4,234

7 ponit mss plerr. ed. Arg. ponet B q. ed. princ. v 18 ad-uersue Z,'Bßabepqv -sumi^C'A 19 inposuerant A<7Keqßv-runt AF~Babp inposuer// (marg. corros.) L 24 malitiosisei-mum LAlCJl6f (recte) malit. est rell.



DE CIVITATE OKI L. II. C. S». L. III. 0. 1. 97

perna est civitas clarior, ubi victoria veritas, ubi dignitassanctitas, ubi pax felicitas, ubi vita aeternitas. Multominus habet in sua societate tales deos, si tu in tua taleshomines habere eriibuisti. Proinde si ad beatam perve-nire desideras civitatem, devita daemomun societatem. 6Indigne ab honestis coluntur, qui per turpes placanlur.Sie isti a tua pietate removeantur purgalione Christiana,quo modo illi a tua diguitate remoti sunt notatione cen-soria. De bouis autem carnalibus, quibus solis mali per-frui voluut, et de malis carnalibus, quae sola perpeti 10nolunt, quod neque in his habeant quam putantur habereisti daemones polestatem (quamquam si haberent, debere·nius polius etiam ista contemnere, quam propter ista illoscolere et eos colendo ad illa, quae nobis invident, per-venire non posse), — tarnen nee in istis eos hoc valere, 16quod hi pulant, qui propter hacc eos coli oportere conten*dunt, deinceps videbimus, ut hie sit Imius voluminis modus.

L I B E R III.20

CAPUT I.De adversitatibus, qttas solas malt metuunt et quas semper

passus est mundus, cum deos coleret.lam satis dictum arbitror de morum malis et animo-

rum, quae praecipue cavenda sunt; nihil deos falsos po- 26pulo cultori suo, quo minus eorum malorum aggere pre-meretur, subvenire curasse, sed potius, ut maxime pre-meretur, egisse. Nunc de illis malis video dicondum, quaesola isti perpeti nolunt, qualia sunt fames morbus, bellumexspoliatio, captivitas tracidatio, et si qua siinilia iam in 30primo libro comniemoravimus. Haec enim sola mali depu-tant mala, quae non faciunt inalos; nee erubescunt interbona, quae laudant, ipsi mali esse qui laudaut, magisque

22 aolae C (cf. 29; 31; 98 3) soli pqv



Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...

Documents

Transcript of Sancti Avrelii Avgvstini episcopi de civitate dei libri XXII (Volumen I: Libri I-XIII) || S. AURELII...