Sancti Aurelii Augustini episcopi de civitate dei libri XXII, Vol. II, Lib. XIV - XXII () || Liber...

L I B E R X I V .

CAPUT I .

Per inoboedtentiam primi hominis omnes in secundae mortis perpetuitatem ruituros fuisse, nisi muUos 5

Dei gratia liberaret.

Diximus iam superioribus libris ad humanum genus

non solum naturae similitudine sociandum, verum etiam

quadam cognationis necessitudine in unitatem concordem

p a d s vinculo conligandum ex homine uno Deiim voluisse 10

homines inst i tuere , neque hoc genus fuisse in singulis

quibusque moriturum, nisi duo primi, quorum creatus est

unus ex nullo, altera ex ilio, id inoboedientia meruissent,

a quibus admissum est tam grande peccatimi, ut in dete-

TÌUS eo natura mutaretur humana, etiam in posteros obli- 15 gatione peccati et mortis necessitate transmissa. Mortis

autem r e g n u m in homines usque adeo dominatimi est, ut

omnes in secundam quoque m o r t e m , cuius nulliis est

finis, poena debita praecipites ageret , nisi inde quosdam

indebita Dei gratia l iberaret. Ac per hoc factum est, ut, 20

cum tot tantaeque gentes per terrarum orbem diversis

r i l ibus moribusque viventes multiplici l inguaruni armorum

vestium sint varietate distinctae, non tarnen amplius quam

duo quaedam genera humanae societatis ex is terent , quas

civitates duas secundum scripturas nostras merito appel- 25 lare possemus. Una quippe est hominum secundum car-

7 Cf. lib. 12 cap. 22 ; 28

4 omnee otti, ρ 1 super. F A F β a ρ (cf. vol. 1 p. 233, 23 ; 511,28) in »up. G B H b e ed. Arg. ν (cf. p. 58, 3) » cognitionis Ε β 12 procreatuB H 18 alter H β ed. Arg. î e u n d e H 8β ροβ-eemuB F A F e p ed. Arg. poesumus B a b l 8 poasimue G ß l ' v unam Ï est om. Γ est hom.J petit hominem a ; appétit hominum b

Brought to you by | Brown University Rockefeller LibraryAuthenticated | 128.148.252.35

Download Date | 6/18/14 9:29 PM

4 S. AÜGÜSTINI

nein, altera secundum spiritimi vivere in sui cuiusque generis pace volentiuni et, cum id quod expetunt ad sequuntur, in sui cuiusque generis pace viventium.

CAPOT II.

6 De vita carnali, quae non ex corporis tantum, sed etiam ex animi intellcgenda sit vitiis.

Prius ergo videndum est, quid sit secundum cameni, quid secundum spiritum vivere. Quisquís enim hoc quod diximus prima fronte inspicit, vel non recolens vel minus

to advertens quem ad ìnodum scripturae sanctae foquantur, potest putare philosophes quidein Epicúreos secundum carnem vivere, quia sum'mum borium hominis in corporis voluptate posuerunt, et si qui alii sunt, qui quoquo modo corporis bouunt summum honum esse hominis opinati

is sunt, et eorum onme vulgus, qui non aliquo dogmate vel eo modo pliilosophanlur, sed proclives ad libidinem nisi ex voluptatilius, quas corporeis sensibile capiunt, gaudere nesciunt; Sínicos autem, qui summum bonum hominis in animo potiunt, secundum spiritum vivere, quia et hominis

20 animus quid est tiisi spirilus? Sed sicut loquitur scri-ptura divina, secundum carnem vivere ulrique monstran-tur. Carnem quippe appellai non solum corpus terreni atque mortalis animant is (veluti cum dicit: Non omnis caro eadem caro; alia quidem hominis, alia autem caro

25 pecoris, alia volucrum, alia piscium), sed et aliis multi? mod i s si»nifìcatione huiiis nominis liti tur, inter quos varios locutionis modos saepe ctiam ipsutn hominem, id est na lurarn hominis, carnem nuncupat, modo locutionis a parte totum, quale est: Ex operibus legis non iustificabitw

30 omnis caro. Quid enim voluit intellegi nisi omnis homo?

26 1. Cor. 16, 89 80 Rom. :¡, 20 1 alteram Fb 2 tissecuntur l'A F β adeec. Β ac sec. H

β sit intell, qv 16 et] ut Hß 17 corporis Β1 -res o 'B ' IS in animo om. 1 24 sed alia quidem • autem om. a caro om. 1 26 et FGHßabep; om. ΓΑΒΙν 28 aperte Hl1 ed. Arij.



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 2. 5 Quod apertius paulo post ait: In lege nemo iustificatur, et ad Galatas: Scientes autem quia non iustificatur homo ex operibus legis. Secundum hoc intellegitur: Et Ver-bum caro factum est, id est homo; quod non recte ac-cipientes quidam putaverunt Christo humanam animam 5 defuisse. Sicut enîm a toto pars accipitur, ubi Mariae Magdalenae verba in evangelio leguntur dicentis: Tulerunt Dominum meum et nescio ubi posuerunt eum, cum de sola Christi carne loqueretur, quam sepultam de monu-mento putabat ablatam: ita et a parte totum carne nomi- io nata intellegitur homo, siculi ea sunt quae supra com-memoravimus.

Cum igitur multis modis, quos perscrutari et col-ligere longum est, divina scriptura nuncupet carnem: quid sit secundum carnem vivere (quod profecto malum est, 15 cum ipsa carnis natura non sit malum) ut indagare possi-mus, inspiciamus diligente!· iilum locum epistulae Pauli apostoli quam scripsit ad Galatas, ubi ait: Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornicationes, inmunditiae, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, conten- 20 tiones, aemulationes, animositates, disensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comisationes et his similia; quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt regnum Dei non possidebunt. Iste totus epistulae aposto-licae locus, quantum ad rem praesentem satis esse vide- 25 bitiir, consideratile poterit hanc dissolvere quaestionem, quid sit secundum carnem vivere. In operibus namque carnis, quae manifesta esse dixit eaque commemorata

1 Gal. 3,11 Sib.2 ,16 4 l o . l , 1 4 8lo.20,13 <4 Gal.fi,19sqq.

1 nemo] non Β (sup. lin ) iuet. omnia homo Β iustificabitur A F Op ed. Artj. ï autem οηι. ν qmA iustificatur P G H ß a b el sec. G rate. -bi turAFB ρ ν 8 Et] ut e 7 magdalenes V -len//es 1 abstuleruntabv 10 aperte HI 11 sicut A GB Η β oled. Arg. IS pre-ecrut. F F le inuenirel 1 · adulterium (-ia v) forn. lv (0 luxu-ria Fe ρ ed. Arg. -iae veil, ν ï2 comisat. Vf comiseat. el comess. B a b y commese. AFG, H (conm-) 23 sicut F G B a b e p ed. Arg. sicut et A F H l v ; cf. p. 536,26



6 S. AUGUSTINI

damnavit, non illa tantum invenimus, quae ad voluptatem pertinent carnis, sicuti sunt fornicationes, inmunditiae, luxuria, ebrietates, comisationes; verum etiam illa, quibus animi vitia demonstrantur a vol up la te carnis aliena. Quis

5 enini servitutem, quae idolis exhibetur, veneficia, inimici-tias, contenliones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidias non potius intellegat animi vitia esse quam carnis? Quando quidem fieri potest, ut propter idololatriain vel haeresis alicuius errorem a voluptatibus

10 corporis temperetur; et tamen etiam tunc homo, quamvis carnis libídines continere atque cohibere videatur, secun-dum carnem vivere hac apostolica auctoritate convincitur, et in eo, quod abstinet a voluptatibus carnis, damnabilia opera carnis agere demonstratio. Quis inimicitias non in

l.r) animo habeat? aut quis ita loquatur, ut inimico suo vel quem putat inimicum dicat: „Malam carnem," ac non po-tius: „Malum animimi habes adversus me"? Postremo sicut carnalitates, ut ita dicam, si quis audisset, non dubi-taret carni tribuere, ita nemo dubitat animositates ad ani-

20 inum pertinere. Cur ergo liaec omnia et his similia doctor gentium in fide et veritate opera carnis appellai, nisi quia eo Iocutionis modo, quo totum significatur a parte, ipsum hominem vult nomine carnis intellegi?

C A P U T I I I .

25 Peccati causam ex anima, non ex carne prodisse, et corruptionem ex peccalo contractam non pecca-

tum esse, sed poenam.

Quod si quisquam dicit carnem causam esse in malis moribus quorumcumque vitiorum, eo quod anima carne

30 affecta sic vivit, profecto non universam hominis naturam diligenter advertit. Nam „corpus quidem corruptibile ad-

ii luxuriae (-e) BHßl ed Arg. comis. V comiss (comees., cómese., conmesa.) reìl. ν io corporis mss plerr. (cf. p. 632,10) corporeis H carnie Β ν 11 carnalie V li hic H 17 adversum Β H ed. Arg. ν 18 dubitaeeet ab ν 22 a om. Η aperte 1



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. S. 7

gravat animam." Unde etiam idem apostolus agens de hoc corruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat: Etsi exterior homo noster corrumpitur: Scimus, inquit, quia, si terrena nostra domus habitationis resolvalur, aedifi-cationem habemus ex Deo, domum non manu factam 6 aeternam in caelis. Etenim in hoc ingemescimus, habi-taculum nostrum quod de cáelo est superindui cupientes; si tarnen et induti, non nudi inveniamur. Etenim qui sumus in hac habitatione, ingemescimus gravati, in quo nolumus exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mor- io tale a vita. Et adgravamur ergo corruptibili corpore, et ipsius adgravationis causam non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem scientes nolumus corpore spoliari, sed eius inmortalitate vestiri. Et tunc enim erit, sed quia corruptibile non erit, non gravabit. Adgr,avat 15 ergo nunc animam corpus corruptibile, et deprimit ter-rena inhabitatio sensum multa cogitantem. Verum tarnen qui omnia mala animae ex corpore putant accidisse, in errore sunt.

Quamvis enim Vergilius Platonicam videatur lucu- 20 lentis versibus explicare sententiam dicens:

Igneus est ollis vigor et caelestis origo Öeminibus, quantum non noxia corpora tardant Terrenique hebetant artus moribundaque membra,

omnesque illas notissimas quattuor animi perturbationes, 25 cupiditatem timorem, laetitiam tristitiam, quasi origines omnium peccatorum atque vitiorum volens intellegi ex corpore accidere subiungat et dicat:

1 Sap. 9,16 8 2. Cor. 4,16. 11 lb. ó, lsqq. 17 Sap. 9,16 4 dom . nostra Β nostra om. a habitationis FA'Hablpv

huius babit. A'FGBße dissolu, a ed. Arg. ν β io cael. aet. 1 β et 8 ingemisc. Bapv s et om. Hl ed. Arg. et non E 9 in quo mss ed. Arg. eo quod ν io spoliari A OH e il et graua-murH Hapol. T'AFGHelp ex(a)pol. ab vE enim om. Al ìeanim. mala Bv 22 ollis AFav Ulis FGBßbelp ed. Arg. Hoffm. Wey. illi Η 28 adiungit et dicit Η



8 S. AUGUSTINI

Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, nec auras

Suspieiunt, clausae tenebrìa et carcere caeco: tarnen aliter se habet fides nostra. Nam corruptio cor-

6 poris, quae adgraval animam, non peccati primi est causa, sed poena; nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse c'orruptibilem carnem. Ex qua corruptione carnis licet existant quaedam incitamenta vitiorum et ipsa desideria vitiosa, non tarnen omnia vitae

10 iniquae vitia tr ibuenda sunt carni, ne ab his omnibus pur-gemus diabolum, qui non habet carnem. Etsi enim dia-bolus fornicator vel ebriosus vel si quid huius modi mali es t , quod ad carnis pertinet voluptates, non potest dici, cum sit etiam talium peccatorum suasor et instigator oc-

16 cultus: est tamen maxime superbus atque invidus. Quae ilium vitiositas sic obtinuit, ut propter hanc esset in car-ceribus caliginosi huius aeris aeterno supplicio destinatus. Haec autem vitia, quae tenent in diabolo principatum, carni tribuit apostolus, quam certum est diabolum noil

20 habere. Dicit enim inimicitias, contentiones, aemulationes, animositates, invidias opera esse carnis; quorum omnium matorum caput atque origo superbia est, quae sine came regnat in diabolo. Quis autem ilio est inimicior sanctis? Quis adversus eos contentiosior, animosior et magis ae-

25 mulus atque invidus inveni tur? At haec omnia cum habeat sine ca rne , quo modo sunt ista opera carnis , nisi quia opera sunt hominis, quem, sicut dixi, nomine carnis ap-pellat? Non enim habendo carnem, quam non habet día-bolas, sed vivendo secundum se ipsum, hoc est secundum

30 hominem, factus est homo similis diabolo; quia et ille se-cundum se ipsum vivere voluii, quando in veritate non stetit, u t non de Dei, sed de suo mendacium loqueretur,

8 Aen. 6, 730sqq. 21 Gal. 6, 20 82 Io. 8, 44 3 suscipiuut A Β Hb β1 4 hab. sealit. e 23 est OHI. a 24 aniruo-

eior om. AE 25 At Π 8 ad 1' Et AFGBHßepv; orni, ab omnia om.b habet a 2β hoc est — se ipsum (81) om. e1 SO est om. 1 ed. Arg.



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 3. 4. 9

qui non solum mendax, verum etiam mendacii pater est. Primus est quippe mentitus, et a quo peccatum, ab ilio coepit esse mendacium.

CAPUT I V .

Quid sit secundum hominem, quid autem secundum 5 Deum vivere.

Cum ergo vivit homo secundum hominem, non se-cundum Deum, similis est diabolo; quia nec angelo se-cundum angelum, sed secundum Deum vivendum fuit, ut staret in veritate et veritatem de illius, non de suo men- IO dacium loqueretur. Nam et de homine alio loco idem apostolus ail: Si autem Veritas Dei in meo mendacio abundavit. Nostrum dixit mendacium, veritatem Dei. Cum itaque vivit homo secundum veritatem, non vivit secundum se ipsum, seil secundum Deum. Deus est enim 15 qui dixit: Ego sum Veritas. Cum vero vivit secundum se ipsum, hoc est secundum hominem, non secundum Deum, profecto secundum mendacium vivit; non quia homo ipse mendacium est, cum sit eius auctor et creator Deus, qui non est utique auctor creatorque mendacii, sed 20 quia homo ita factus est rectus, ut non secundum se ipsum, sed secundum eum, a quo factus est, viveret, id est illius potius quam suam facer et voluntatem: non ita vivere, quem ad modum est factus ut viveret, hoc est mendacium. Beatus quippe vult esse etiam non sic vi- 25 vendo ut possit esse. Quid est ista volúntate mendacius? Unde non frustra dici potest omne peccatuni esse men-dacium. Non enim fit peccatum nisi ea volúntate, qua volumus ut bene sit nobis vel nolumus ut male sit nobis. Ergo mendacium est, quod, cum fiat ut bene sit nobis, 30

18 Rom. 3,7 1β Io. 14, 6 î Primus quidem ment, est H 6 quid autem F quid q1

quidue pq'v 11 et] ut b 18 habund. H ed. Arg. abundabit Fb nostrum] meum ρ ν 18 sed super profecto 1* Μ sed sec. eum om. 1 eum] deum Η 28 non FA F ~ Β β β 1 ρ ed. Arg. non autem OH ab ν 24 fact, est Η ed. Arg.



1 0 S. AUGUSTINI

hinc potius male est nobis, vel cum fiat, ut melius sit nobis, hinc potius peius est nobis. Unde hoc, nisi quia de Deo potest bene esse homini, quem delinquendo deserit, non de se ipso, secundum quem vivendo delinquit?

5 Quod itaque diximus, hinc extitisse duas civitates diversas inter se atque contrarias, quod alii secundum carnem, alii secundum spiritum viverent: potest edam isto modo dici quod alii secundum hominem, alii secundum Deum vivant. Apertissime quippe <Paulus> ad Corinthios

10 dicit: Cum enim (sint) inter vos aemulatio et contentio, nonne carnales estis et secundum hominem ambulatisi Quod ergo est ambulare secundum hominem, hoc est esse carnalem, quod a came, id est a parte hominis, intellegi-tur homo. Eosdem ipsos quippe dixit superius animales,

15 quos postea carnales, ita loquens: Qui s enim seit, inquit, hominum, quae sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est? JSic et quae Dei sunt, nemo seit nisi spiri-tus Dei. Nos autem, inquit, non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae

20 a Deo donata sunt nobis; quae et loquimur, non in sa-pientiae humanae doctis verbis, sed doctis spiritu, spiri-talibus spiritalia comparantes. Animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus Dei; stultitia est enim illi. Talibus igitur, id est animalibus, paulo post dicit:

•25 Et ego, fratres, non potui loqui vobis quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus; et illud et hoc eodem loquendi modo, id est a parte totum. Et ab anima namque et a came, quae sunt partes hominis, potest totum significan, quod est homo; atque ita non est aliud animalis homo,

30 aliud carnalis, sed idem ipsum est utrumque, id est secun-dum hominem vivens homo; sicut non aliud quam homi-

11 1. Cor. 3, 3 24 Ib. 2 , 1 1 sqq. 2β Ib. 3 , 1

5 eia. duai Bv β diu. aduersua ee 1 aliqui 1 θ Paulus p y ; apto β ; om. V rell. Wey. (rede) chorint. Γ Η 10 siiit AF GBHßabp; om. F l Wey.see. Graec.(rede? cf. Cypr. CE3', 115,10; 428, 6) sit e inter uos sint ed. Arg. ν 15 inquit om. 1 21 docti uerbie Β doctis apir. Aelv sec. Graec. docti spir. F G B H a b p ed. Arg. doctrina sp. F 28 ea quae Hl 85 uob. loqui 1 ϊβ et



DE CIVITATIS DEI L. XIV. C. 4. 5. 11

nés significant»!*, sive ubi legitur: Ex operibus legis non iustificabUur omnis caro, sive quod scriptum est : Septua-ginta quinqué animae descenderunt cum Jacob in Aegy-ptum. E t ibi eniin per omnem carnem omnis homo ; et ibi per scptuaginta quinqué animas septuaginta quinqué 5 homines intelleguntur. E t quod dictum est : Non in sapientiae humanae doctis verbis, potuit dici: „Non in sapientiae earnalis"; sicut quod dictum est : Secundum hominem ambulatis, potuit dici: „Secundum carnem". Magis autem hoc apparuit in his quae subiunxit: Cum 10 enim quis dicat: Ego quidem sum Pauli, alius autem: Ego Apollo, nonne homines estis? Quod dicebat: Anima-les estis, e t : Carnales estis, expressius dixit: Homines estis, quod est: „Secundum hominem vivitis, non secun-dum Deuni, secundum quem si viveretis, dii essetis." 15

CAPUT V .

Quod de corporis animaeque natura tolerabilior quidem Platonicorum quam Manichaeorum sit opinio, sed

et ipsa reprobando, quoniam vitiorum omnium causas naturae carnis ascribit. 20

Non igitur opus est in peccatis vitiisque nostris ad Creatoris iniuriam carnis accusare naturam, quae in ge-nere atque ordine suo bona est; sed deserto Creatore bono vivere secundum creatum bonum non est bonum, sive quisque secundum carnem sive secundum animam 25 sive secundum totum hominem, qui ex anima constat et carne (unde et nomine solius animae et nomine solius carnis significari potest) eligat vivere. Nam qui velut summum bonum laudat animae naturam et tamquam ma-lum naturam carnis accusat, profecto et animam carnaliter 30

g Rom. 3, üO 4 Gen. 46, 27 12 1. Cor. 3, 4 hoc Vep ed. Arg. ex boc rell. ν ÏJ modo intelligitur ed. Ben. —

2 iuetificatur F B H e ed. Arg.; cf. 4,29 ê intelligitur H 8 scriptum est β i l quidem mss ed. Arg. ; om. ν 17 Quid V 19 ipsa reprobandaVipsireprobantur ρ qv omniumV;om.pqν 20ascri-bitOomb. aecripti V adscribuntpqviZo/f»». 28 bono Η 24 crea-turam bonam ed. Arg. 26 qui] qm Η 28 uelut ex uult corr. V



12 & AUGUSTIN!

adpetit et carnem carnaliter fugit, quoniam id vanitale sentit humana, non veritate divina. Non quidem Platonici sicut Manichaei desipiunt, lit tamquam mali naturam ter-rena corpora detestciitur, cum omnia elementa, quibus

6 iste mundus visibilis contrectabilisque compactus est, qua-litatesque eorum Deo artifici tribuant; verum tarnen ex terrenis artubus moribundisque membris sic affici animas opinantur, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et timorum et laetitiae sive tristitiae; quibus quattuor vel perturba-

lo tionibus, ut Cicero appellai, vel passionibus, ut plerique verbum e verbo Graeco exprimunt, omnis humanorum morum vitiositas continetur. Quod si ita est, quid est quod Aeneas apud Vergilium, cum audisset a patre apud inferos animas rursus ad corpora redituras, liane opinio-

16 nem miratur exclamans: Ό pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putan-

d u m est Sublimes animas iternmque ad tarda revertí Corpora? Quae lucis miseris tam dira cupido?

20 Numquidnam haec tam dira cupido ex terrenis artubus moribundisque membris adhuc inest animarum illi prae-dicatissimae purità ti? Nonne ab huius modi corporeis, ut dicit, pestibus omnibus eas asserit esse púrgalas, cum rursus incipiunt in corpora velie revertí? linde colligitur,

26 etiamsi ita se haberet, quod est omnino vanissimum, vi-cissim alternane incessabiliter euntium atque redeunlium animarum mundatio et inquinatio, non potuisse veraci ter dici omnes culpabiles atque vitiosos motus animarum eis ex terrenis corporibus inolescere, si quidem secundum

30 ipsos illa, ut locutor nobilis ait, dira cupido usque adeo non est ex corpore, ut ab omni corporea peste purgatam et extra omne corpus animam constitutam ipsa esse

10 Tusc. 4, 6 1» Aen. 6, 719eqq. Î4 Aen. 6, 761

141-ure. ad corp. owi.l b ine Β SO locuutu i Η ed. Arg. loqui tur β nobis Η β η ait] au t e ed. Arg. ac b 81 est om. 1 82 et om. V ipsa (seil, d i ra cupido) r ' F G H l Arg. ipeam V*AB(rell.?)vHoffin.



DE CIVITATE DKI L. XIV. 0 . 6. β. 13

compellat in corpore. Unde etiam illis fatentibus non ex carne tantum afficitur anima, ut cupiat metuat, laete-tur aegrescat, verum etiam ex se ipsa bis potest motibus agitari.

CAPUT V I . 6

De qualitate voluntatis humanae, sub cuius iudicio affe-ctiones animi aut pravae habentur aut rectae. Interest autem qualis sit voluntas hominis; quia si

perversa est, perversos habebit hos motus; si autem recta est, non solum inculpabiles, verum etiam Iaudabiles erunt. to Voluntas est quippe in omnibus; immo omnes nihil aliud quam voluntates sunt. Nam quid est cupiditas et laetitia nisi voluntas in eorum consensione quae volumus? E t quid est metus atque trislitia nisi voluntas in dissensione ab his quae nolumus? Sed cum consenlimus appetendo 16 ea quae volumus, cupiditas; cum autem consentimus fruendo his quae volumus, laetitia vocatur. Itemque cum dissenti-mus ab eo quod accidere nolumus, talis voluntas metus est ; cum autem dissentimue ab eo quod nolentibus acci-dit , talis voluntas trislitia est. E t omnino pro varietate so rerum, quae appetuntur atque fugiuntur, sicut allicitur vel oflenditur voluntas hominis, ita in hos vel illos aifectus mutatur et vertitur. Quapropter homo, qui secundum Deum, non secundum hominem vivit, oportet ut sit ama-tor boni; unde fit consequens ut malum oderit. E t quo- 26 niam nemo natura, sed quisquís malus est , vitio malus est : perfectum odium debet malis, qui secundum Deum vivit, ut nec propter Vitium oderit hominem nec amet Vitium propter hominem, sed oderit Vitium, amet homi-nem. Sanato enim vitio totum quod amare, nihil autem 30 quod debeat odisse remanebit.

28 Pb. 138,22

1 compellit e1 i ei'flc. β 7 pra.be V 8 qua ei F ' Ö ' H (quasi) IS sq. consensione .. dissensione tnss ed. Arg. consensio-nem . . diesensionem ν 17 itaqne · ' 87 babet malie He*



14 S. AUGUSTINI

C A P U T V I I .

Amorem et dilectionem indifferenter et in bono et in malo apud sacras litleras inveniri.

Nam cuius propositum est amare Deum et non se-5 cunduni hominem, sed secundum Deum amare proximum,

sicut etiam se ipsum: procul dubio propter hune amorem dicitur voluntatis bonae, quae usitatius in scripturis sanctis caritas appellatur; sed amor quoque secundum easdem sacras litteras dicitur. Nam et amatorem boni apostolus

io dicit esse debere, quem regendo populo praecipit eligen-dum, et ipse Dominus Petrum apostolum interrogans cum dixisset: Diligis me plus his? ille respondit: Domine, tu sets quia amo te; et iterum Dominus quaesivit, non utrum amare t , sed utrum diligeret eum Petrus; at ille

16 respondit iterum: Domine, tu scis quia amo te; tertia vero interrogatione et ipse lesus non ait: „Diligis m e ? " sed: Amas me? ubi secutus ait evangelista: Contristatus est Petrus, quia dixit ei tertio: Amas me? cum Dominus non tertio, sed semel dixerit: Amas me? bis autem dixerit:

20 Diligis me? Unde intellegimus, quod etiam cum dicebat Dominus: Diligis me? nihil aliud dicebat quam:· Amas me? Petrus autem non niulavil huius unius rei verbum, sed etiam tertio: Domine, inquit, tu omnia seis, tu scis quia amo te.

Hoc propterea commemorandum putavi, quia non-26 nulli arbitrantur aliud esse dilectionem sive caritatem,

aliud amorem. Dicunt enim dilectionem accipiendam esse Λΐ bono, amorem in malo. Sic autem nec ipsos auctores saecularium litterarum locutos esse certissimum est. Sed viderint philosophi utrum vel qua ratione ista discernant;.

30 amorem tarnen eos in bonis rebus et erga ipsum Deum

11 1. Tim. 3,1 sqq. 28 Io. 21,16sqq.

7 eanctia mss ed. Arg. eacris Β τ β et om. Β die. spost. Bv l i plus is V plue quam bi 71 16 iterum om. ß ιβ iesua] ei b; Dominus ν; om. e. me om. Η 18 est om. 1 Si mutabit VE unius huiue V ss tu scis] tu noeti 1 28 litter, om. 1



DE UIVITATE DEI L. XIV. C. 7. 15

magni pendere, libri eorum satis loquuntur. Sed scri-ptures religionis nostrae, quarum auctoritatem ceteris omnibus litteris anteponimus, non aliud dicere amorem, aliud dilectionem vel cari taten), insinuandum fuit. Nam et amorem in bono dici iam ostendimus. Sed ne quis 5 existimet amorem quidem et in malo et in bono, dilectio-nem autem non nisi in bono esse dicendam, illud adten-dat quod in psalmo scriptum est: Qui autem diligit in-iquitatem, odit animarti suam, et illud apostoli Iohannis: Si quis dilexerit mundum, non est dilectio Patris in ilio, io Ecce uno loco dilectio et in bono et in malo. Amorem autein in malo (quia in bono iam ostendimus) ne quis-quam flagitet, legat quod scriptum est: Erunt enim homines se ipsos amantes, amatores pecuniae. Recta itaque voluntas est bonus amor et voluntas perversa malus 15 amor. Amor ergo inhians habere quod amatur, cupiditas est, id autem habens eoque fruens laetilia; fugiens quod ei adversatur, timor est, idque si acciderit sentiens tristitia est. Proinde mala sunt ista, si malus amor est; bona, si bonus. Quod dicimus, de scripturis probemus. Conçu- 20 piscit apostolus dissolvi et esse cum Christo; et: Concu-piva anima mea desiderare iudicia tua, vel si accom-modatius dicitur: Desideravit anima mea concupiscere iudicia tua; et : Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum. Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut, si 25 cupiditas vel concupiscentia dicatur nec addatili- cuius rei sit, non nisi in malo possit intellegi. Laetitia in bono est: Laetamini in Domino et exult ate iusti; et : Dedist laetitiam in cor meum; et: Adìmplebis me laetitia cum vultu tuo. Timor in bono est apud apostolum, ubi ait: 30

9 Ps. 10,5(6) 10 1. Io. 2,15 14 2. Tim. 3, 2 81 Phil. 1, 23 24Pe. 118,20 85Sap.6,21 (LXX) 88Ps.31,ll íePs.4,8 8θΡβ.16,11

1 locuntur K î G H e l ed. Arg. 3 omnibus mss quibueqne ν β et in bono et in malo Β ed. Arg. ν 10 diligit A in eo a ed. Arg. ν 18 et legat 1 14 et recta a ΐβ inania ρ1 ed. Arg. 1J eoque] eo// b; atque E laetitia est GHav



16 S. AUGUSTINI

Cum timore et tremore vestram ipsoriim salulem opera-mini; et: Noli altvm sapere, sed time; et: Timeo autem, ne, sicut serpens Evam seduxit astutia sua, sic et vestrae mentes corrumpantur a castitate, quae est in Christo. De

6 tristitia vero, quam Cicero magis aegritudinem appellai, dolo-rem autem Vergilius, ubi ait: „Dolent gaudentque", (sed ideo malui tristitiam dicere, quia aegriludo vel dolor usitatius in corporibus dicitur), scrupulosior quaestio est, utrum inveniri possit in bono.

i o CAPUT V i l i .

De tribus perturbationibus, quas in animo sapientis Stoici esse voluerunt, excluso dolore sive tristitia, quam

virtus animi sentire non debeat. Quas eniin Graeci appellant ενπα&είας, Latine autem

15 Cicero constantias noininavit, Stoici tres esse voluerunt pro tribus perturbationibus in animo sapientis, pro cupi-ditate voluntatem, pro laetitia gaudium, pro metu cautio-nem; pro aegritudine vero vel dolore, quam nos vitaiidae ambiguitatis gratia tristitiam maluimus dicere, negaverunt

20 esse posse aliquid in animo sapientis. Voluntas quippe, inquiunt, appétit botami, quod facit sapiens; gaudium de bono adepto est, quod ubique adipiscitur sapiens; cautio devitat malum, quod debet sapiens devitare; tristitia porro quia de malo est, quod iam accidit, nullum autem malum

25 existimant posse accidere sapienti, nihil in eius animo pro illa esse posse dixerunt. Sic ergo illi loquuntur, ut velie gaudere cavere negent nisi sapicntem; stultum autem non nisi cupere laetari, metuere contristali; et illas tres esse constantias, lias autem quattuor perturbationes secun-

30 dum Ciceronem, secundum autem plurimos passiones. Graece autem illae tres, sicut disi, appellantur ενπά&ειαι; istae autem quattuor πάθη. Haec locutio utrum scripturis sanctis congruat, cum quaererem quantum potui diligen-

îPhil.2,12;Rom. 11,20 42.Cor.ll,3 5Tusc.3,10 oAen.6,733 19 excluais ρ 14(81) euphat. F ß e l 15 istoici V 20 aliq. esse

posee 1 Usq. acced. 1 so pluv. autem B v ss phatae (-e) Hel



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. β. 17

ter, illud inveni quod ait propheta: Non est gaudere im-piis, dicit Dominus; tamquam impii laetari possint polius quam gaudere de malis, quia gaudium proprie bonorum et piorum est. Item illud in evangelio: Quaecumque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite Ulis, ita di- 5 ctum videtur, tamquam nemo possit aliquid maie vel tur-piter velie, sed cupere. Denique propter consuetudinem locutionis nonnulli interpretes addiderunt „bona" et ita interpretati sunt: „Quaecumque vultis ut faciant vobis homines bona." Cavendum enini putaverunt, ne quisquam 10 inhonesta velit sibi fieri ab liominibus, ut de turpioribus taceam, certe Iuxuriosa convivía, in quibus se, si et ipse illis faciat, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco evangelio, unde in Latinum translatum est, non Iegitur „bona", sed: Quaecumque vultis ut faciant 16 vobis homines, haec et vos facite illis; credo propterea, quia in eo quod dixit vultis, iam voluit intellegi „bona" Ñon enim ait „cupitis".

Non tarnen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est; et cum legi- 20 mus eos, quorum auctoritati resultare fas non est, ibi sunt intellegendae, ubi rectus sensus alium exilum non potest invenire; sicut ista sunt, quae exempli gratia par-tim ex propheta, partim ex evangelio commemoravimus. Quis enim nescit impios exultare laetitia? et tarnen: Non 25 est gaudere impiis, dicit Dominus. Unde, nisi quia gaudere aliud est, quando proprie signateque hoc verbum ponitur? Item quis negaverit non recte praecipi hominibus, ut quaecumque ab aliis sibi fieri cupiunt, haec eis et ipsi faciant; ne se invicem turpitudine inlicitae voluptatis ob- 30 lectent? et tarnen saluberrimum verissimumque prae-ceptum est: Quaecumque vultis ut faciant vobis homines,

8 Eeai. 67,21 5 Mt. 7,12

IS faciat] faciat similia • 16 eed — „bona" (17) om. 1 19 Iiis se A (hisce?) sa intellegendae Fy -da O ed. Arg. -di V ABH&belp 2« sibi ab aliis By Sí ut sup. lin. 1



18 S. AUGUSTINI

eadem et vos facite Ulis. Et hoc unde, nisi quia hoc loco modo quodam proprio voluntas posita est, quae in malo accipi non potest? Locutione vero usitatiore, quam frequentat maxime consuetude sermonis, non utique di-

6 ceretur: Noli velie mentiri omne mendacium, nisi esset et voluntas mala, a cuius pravitate illa distinguitur, quam praedicaverunt angeli dicentes: Pax in terra hominibus bonae voluntatis. Nam ex abundanti additum est „bonae", si esse non potest nisi bona. Quid autem magnum in

10 caritatis laudibus dixisset apostolus, quod non gaudeat super iniquitate, nisi quia ita malignitas gaudet? Et apud uictores saecularium litterarum talis istorum verborum indifTerentia reperitur. Ait enim Cicero orator amplissi-mus: „Cupio, patres conscripti, me esse dementem." Quia

15 id verbum in bono posui t, quis tam perverse doctus exi-stât, qui non eum „Cupio", sed „Volo" potius dicere de-buisse contendat? Porro apud Terentium flagitiosus adu-lescens insana flagrane cupidine:

Nihil volo aliud, inquit, nisi Philumenam. 20 Quam voluntatem fuisse libidinem responsio, quae ibi

servi eius sanioris inducitur, satis indicai. Ait namque domino suo:

Quanto satius est, Te id dare operam, qui istum amorem ex animo

25 amoveas tuo, Quam id loqui, quo magis libido frustra accenda-

tur tua? Gaudium vero eos et in malo posuisse ille ipse Vergilia-

Β Eccli. 7,13 8 Le. 2,14 i l i . Cor. 13,6 14 Cat. 1, 2, 4 27 Ter. Andr. 2,1, 6eqq. (v. 306 sqq.)

8 locutionem ..uaitatiorem 1 8 (h)abundanti FBlpv (cf. Quinta. 4,5,15; 5,6,1) (h)abundantia FAOHßabe ed. Arg. i l iniquitatem β Et om. H Nam et y 1· filomen. Β filiumen. e1 21 sanioris FAFBßab lp (opp. insana flagrape cupidin,e) seniorie ev gannionie ed. Arg. 8> quando 1 21 id] ei b ad id ρ qni T7"Ai'(?)Bl quo FG^ 'Habpv qui// e 28 idem ille 1



DB CIVITATE DEI L. XIV. C. 8. 19 nus testis est versus , ubi has quattuor perturbat iones summa brevitate complexus est:

Hinc metuunt cnpiuntque, dolent gaudentque. Dixit etiam idem auctor :

Mala mentis gaudia. 5

Proinde volunt cavent gaudent et boni et mali; atque u t eadem aliis verbis enuntiemus, cupiunt timent laetantur et boni et mali; sed illi bene, isti male, sicut hominibus sen recta seu perversa voluntas est. Ipsa quoque tristi-tia, pro qua Stoici nihil in animo sapientis inveniri posse io putaverunt , reperitili· in bono et maxime apud nostros. Nam laudat apostolus Corinthios, quod contristati fuerint secundum Deum. Sed fortasse qiiis dixerit illis apostolum fuisse congratulatum, quod contristati fuerint paenitendo, qualis tristi t ia, nisi eorum qui peccaverint, esse non pot- ir> est. Ita enim dicit: Video quod epistola illa, etsi ad horam, contristava vos; nunc gaudeo, non quia contristati est is, sed quia contristati estis in paenitentiam. Contri-stati enim estis secundum Deum. ut in nullo detrimen-tum patiamini ex nobis. Quae enim secundum Deum 20 est tristitia, paenitentiam in salutem inpaenitendam opera-tur; mundi autem tristitia mortem operatur. Ecce enim id ipsum secundum Deum contristan, quantam perfecit in vobis industriam. Ac per hoc possunt Stoici pro suis part ibus respondere , ad hoc videri utilem esse tristitiam, 25 ut peccasse paeniteat; in animo aiitem sapientis ideo esse non posse, quia nec peccatimi in eum cadit, cuius paeni-tentia contr is te tur , nec ullum aliud malum, quod perpe-tiendo et sentiendo sit tristis. Nam et Alcibiadem ferunt (si me de nomine hominis memoria non fallit), cum sibi 30

3 Aen. 6 ,733 6 Aen. 6 ,278 24 2. Cor. 7 ,8aqq.

10 (24) istoici V (et sic semper ; itemque A saepe) 12 chorint. H 15 peccauerunt H ed. Arg. ιβ illa om. b 'e ed. Arg. 18 quia om. 1 estia om. b Arg. in] ad G~ ν penitentia Η 21 trist, est Β 22 op mortem 1 morte V iîcce] haec b 28 dmE V contristan uos Γ perfecit r ' A F G B b e l sec. Graec. perficit F ' H ß a p v



20 S. AUGUSTINI

beatiis videretur, Socrate disputante et ei quam miser esset, quoniam stultus esset, demonstrante flevisse. Huic ergo stullitia fuit causa eliam huius utilis optandaeque tristitiae, qua liomo esse se dolet, quod esse non debet. Stoici autem non stultum, sed sapientem aiunt tristem esse non posse.

CAPUT I X .

Ve perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet vita iustorum.

Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem 10 de animi perturbationibus adtinet, iam respondimus in

nono huius operis libro, ostendentes eos non tam de re-bus, quam de verbis cupidiores esse contentionis quam veritatis. Apud nos autem iuxta scripturas sanctas sa-li a inque doctrinam cives sanctae civitatis Dei in huius

16 vitae peregrinatione secundum Deum viventes metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, et quia rectus est amor eorum, istas omnes aflectiones rectas habent. Metuunt poenam aeternam, cupiunt vitam aeternam; dolent in re, quia ipsi in semel ipsis adhuc ingemescunt adoptionem

20 expectantes, redemptionem corporis sui; gaudent in spe, quia flet sermo, qui scriptus est: Absorta est mors in victoriam. Item metuunt peccare, cupiunt perseverare; dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. Ut enim metuant peccare, audiunt: Quoniam abundabit iniquitas,

26 refrigescet caritas multorum; ut cupiant perseverare, audiunt quod scriptum est: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit; ut doleant in peccatis, audiunt: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos se-ducimus, et Veritas in nobis non est; ut gaudeant in operi-

8 Cie. Tuse. 3, 32 XI C. ¿Γ& SO Rom. 8, 23 M 1. Cor. 16, 64 85 Mt. 24,12 87 Mt. 10, 22 8» 1. Io. 1, 8

8 et quoD. 1 4 qua] quia H quam V cum 1 13 sacras y (cf. 14,7) 17 äff. omn. H 18 in se AGHabe in spe Β 19 adopt.] aboli tionem 1 so in re Β 81 absorta FAFGBßabelE Oros. (CE 5, 662,4); cf. CE 28", 500, 4; 33, 205,19; 57, 354, 21 app. 88 uictoria ΚΒΗΕϊρ Oros. 84 (h)abundauit β el ed. Arg. 85 re-frigescit ΠΗΕ ed. Arg. -scat β (sed cf. 368,27) ϊβ quoniam qui 1 87 fine V1 hic om. H 88 deeipimus Ev; cf. 23,28



DE Cl VITATE DEI L. XIV. C. 9. 21

bus bonis, audiunt: Hilarem àatorem dtligit Deus. Item sicuti se inßrmitas eorum firmitasque habuerit, metmint temptari, cupiunt temptari; dolent in temptationibus, gaudent in temptationibus. Ut enim metuant templari, audiunt: Si quis praeoccupatus fuerit in aliquo delicto, 5 vos, qui spiritales estis, instruite huius modi in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu tempteris; ut autem cupiant temptari, audiunt quendam vira m for-tem civitatis Dei dicentem: Proba me, Domine, et tempta me; ure renes meos et cor meum; ut doleant in tem- 10 ptationibus, vident Petrum Hentern; ut gaudeant in tem-ptationibus, audiunt Iacobum dicentem: Omne gaudium existímate, fratres mei, cum in temptationes varias in-cideritis.

Non solum autem propter se ipsos his moventur af- 15 fectibus, verum etiam propter eos, quos liberari cupiunt ut ne pereant metuunt, et dolent si pereunt et gaudent si liberantur. Illum quippe optimum et fortissimum virum, qui in suis infirmitatibus gloriatur, ut eum potissimum commemoremus, qui in ecclesiam Christi ex gentibus ve- 20 nimus, doctorem gentium in fide et veritate, qui et plus omnibus suis coapostolis laboravit et pluribus epistulis populos Dei, non eos tantum, qui praesentes ab ilio vide-bantur, verum etiam illos, qui futuri praevidebantur, in-struxit; illum, inquam, virum, athletam Christi, doclum 25 ab ilio, unctum de ilio, crucifixum cum ilio, gloriosum in ilio, in theatro huius mundi, cui spectaculum factus est et angelis et hominibus, legitime magnum agonem certan-tem et palmam supernae vocationis in anteriora sectantem, oculis (idei libentissime spectant gaudere cum gaudenti- 30

I 2. Cor. 9, 7 7 Gal. 6, 1 10 Pe. 26, 2 11 Mt. 26, 76 14 lac. 1,2 19 2. Cor. 12, 6 28 1. Cor. 16,10 M Gal. 1,12; 2. Cor. 1, 21; Gal. 2, 20 Î8 1. Cor. 4, 9 » Pbil. 3,14

1 hilarem enim F (— Vulg. sec. Graec) i se om. b 18 in temptationibus uariis A1ET 84 futuri erant praeu. 1 25 uerum Bi «euinctuml 28 magnum agonem FBHab VE' magno agone A F G e l p E ^ e d . Arg. 80 spectant F F Η ρ ν speotantem A G b e E ed. Arg. expectane 1 expectantem a spectamus Β



22 S. AUGUSTIN!

bus, fiere cum flentibus, Toris habenlem pugnas, intus timorés, cupientem dissolvi et esse cum Christo, desideran-tem videre Romanos, ut aliquem fructum habeat et in illis, sicut et in ceteris gentibus, aemulantem Corinthios et ipsa aemulatione meluentem, ne seducantur eorurn mentes a castitate, quae in Christo est, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis de Israelitis habentem, quod ignorantes Dei iustitiam et suam volentes constituere iu-stitiae Dei non essent subiecti; nec solum dolorem, verum

10 etiam luctum suum denuniiamem quibusdam, qui ante peccaverunt et non egerunt paenitentiam super ininunditia et fornicationibus suis.

Hi motus, hi afiectus de amore boni et de sancta caritate venientes si vitia vocanda sunt, sinamus, ut ea,

15 quae vere vitia sunt, virtutes vocentur. Sed cuín rectam rationem sequantur istae aiïecliones, quando ubi oportet adhibentur, quis eas tune morbos seu vitiosas passiones audeat dicere? Quam ob rem etiam ipse Dominus in forma servi agere vitam dignatus humanam, sed nullum

20 habens omnino peccatum adhibuit eas, ubi adhibendas esse iudieavit. Ncque enim, in quo verum erat hominis cor-pus et verus hominis animus, falsus erat humanus affectus. Cum ergo eius in evangelio ista referuntur, quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit, quod

25 dixerit: Gaudeo propter vos, ut credatis, quod Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod concupiverit cum diseipulis suis manducare pascha, quod propinquante pas-sione tristis fuerit anima eius: non falso utique referun-tur. Verum ille hos motus certae dispensationis gratia

1 Rom. 12,16 2 2. Cor. 7,6; Phil. 1,28 4 Rom. 1 ,11 ; 13 β 2. Cor. 11, 2sq. 7 Rom. 9,2 9 Rom. 10,3 Ii 2. Cor. 12,21 21 Mr. 3,5 25 Io. 11 ,15 2β Ib. 35 87 Le. 22,16 28 Mt. 26, 38

2 et] ut e esset β* 6 in ipsa A F β est in Χρο 1 9 esse β; sunt I E ' 11 inmunditiam FAI 1 (E) 18 carit. sancta 1 17 mo-ribue V1 mórbidas Βe'E 19 formam Hab serui] dei TrE; sed cf. vol. I p. 389, 5sq. 24 duritia FAPBßep duritiam Hablv Ed*'p 27 pasca Ved. Arg. 29 certe H E '



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 9. 23

ita cum voluit suscepil animo humano, ut cum voluit factus est homo.

Proinde, quod fatendum esl, edam cum rectas et se-cundum Deum habemus has aflectiones, huiiis vitae sunt, non illius, quam futuram speramus, et saepe illis etiam 5 inviti cedimus. Itaque aliquando, quamvis non culpabili cupiditate, sed laudabili caritate moveamur, etiam dum noiumus flemus. Habemus ergo eas ex humanae condi-cionis infirmi tate; non autem ita Dominus Icsus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum vitae huius infir- 10 mitatem gerimus, si eas omnino millas liabeamus, tunc polius non recte vivimus. Vituperabat enim et detesta-batur apostolus quosdam, quos etiam esse dixit sine af-fectione. Culpavit etiam illos sacer psalmus, de quibus ait: Sustinui qui simul contristaretur, et non fuit. Nam 15 omnino non dolere, dum sumus in hoc loco miseriae, pre-fecto, sicut quidam etiam apud saeculi huius Iitteratos sensit et dixit, 'non sine magna mercede contingit inmani-tatis in animo, stuporis in corpore'. Quocirca ilia, quae ¿πά&εια Graece dicitur (quae si Latine posset inpassibi- 20 litas diceretur), si ita intellegenda est (in animo quippe, non in corpore accipitur), ut sine Iiis adectionibus viva-tur, quae contra rationem accidiint mentemque perturbant, bona plane et maxime optauda est, sed nec ipsa huius est vitae. Non enim qualiumcumque hominum vox est, sed 25 maxime pioruin multumque iustorum atque sanctorum: Si duerimus, quia peccatum mm habemus, nos ipsos seducimus et vertías in nobis non est. Tunc itaque ¿πά-θη«* ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. Nunc vero satis bene vivitur, <si> sine crimine ; sine pec- 30 cato autem qui se vivere exislimat, non id agit, ut pec-catum non habeat, sed ut veniam non accipiat. Porro

14 Rom. 1,31 15 Pe. C8.21 18 Ciò. Tuse. 3,6 g» 1. Io. 1,8 2 esset 1 8 has 0 ed. Arg. Θ autem om. Η ihc xpe H et

om. Η 18 dixit esse 1 18 magna om. 1 contigit HI SO aphatia FH 88 acced. 1 «7 quia V(corr .¿ApZ" (cf.20,28;446,2; 473,7; CE 60,462,9; 517,6; 523,28; 541,18al.) quoniam V(ab init.). F Β H frell. ^ τ Ε 4 " ' 80 uero] auteml eiB(e?)v; om. Vrell ed. Arg



24 S. AUGUSTINI

si άπά&εια illa dicenda est, cum animuni contiiigere omnino non potest ullus affectus, quis hunc stuporem non omnibus vitiis iudicet esse peiorem? Potest ergo non ab-surde dici perfectam beatitudinem sine stimulo timoris et

6 sine ulla tristitia futuram; non ibi autein futurum amorem gaudiumque quis dixerit, nisi omni modo a veritate seclu-sus? Si autem ¿ηά&εια illa est, ubi nec metus ullus exterret nec angit dolor, aversanda est in hac vita, si recle , hoc est secundum Deum, vivere volumus; in illa

10 vero beata, quae sempiterna promittitur, piane speranda est. Timor namque ille, de quo dicit apostolus lohannes:

Timor non est in caritate, sed perfecta caritas foras mit-tit timor em, quia timor poenam habet; qui autem timet, non est perfectus in caritate, non est eius generis timor,

15 cuius ille, quo timebat apostolus Paulus, ne Corinthii ser-pentina seducerentur astutia; hunc enim timorem habet caritas, inimo non habet nisi caritas; sed illius generis est timor qui non est in caritate, de quo ipse apostolus Paulus ait: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum

20 in timore. Timor vero ille castus permanens in saecii-lum saeculi, si erit et in futuro saeculo, (nam quo alio modo potest intellegi permanere in saeculum saeculi?) non est timor exterrens a malo quod accidere potest, sed tenens in bono quod amitti non potest. Ubi enim boni

25 adepti amor inmulabilis est, profecto, si dici potest, mali cavendi timor securus est. Timoris quippe casti nomine ea voluntas significata est, qua nos necesse erit nolle pec-care, et non sollicitudine iniirmilatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate caritatis cavere peccatum. Aut si nul-

30 lius omnino generis timor esse poterit in illa certissima seguitate perpetuorum feliciumque gaudiorum, sic est

14 1.1o. 4 ,18 1 « 8 . Cor. 11,3 Í0 Rom. 8, 16 21 Ps. 18,10

1 (Porro) autem ei F ' F animo F G H a b 8 non om. Hb iriabsorde H 8 anget 1 tangitH aduers. 1 9 est hoc H est sup. lin. V 17 est generis V (ab init.) ν 18 et ipse A F G Β el ρ ed. Arg. 20 timore V plerr. ed. Arg., ut eodd. Amiat. Fuld. timorem lv uero] enim Η 21 sic Η




dictum: Timor Domini castus permanens in saeculum saeculi, quem ad modum dictum est: Patientia pau-perum non peribit in aeternum. Neque enini aeterna erit ipsa patientia, quae necessaria non est, nisi ubi tole-randa sunt mala; sed aeternum erit, quo per patientiam 5 pervenitur. Ita fortasse timor castus in saeculum saeculi dictus est permanere, quia id permanebit, quo timor ipse perducit.

Quae cum ita sint, quoniam recta vita ducenda est, qua perveniendum sit ad beatarn, omnes aflectus istos vita 10 recta rectos habet, perversa perversos. Beata vero eadem-que aeterna amorem habebit et gaudium non solum re-ctum, verum etiam certum; timorem autem ac dolorem nullum. Unde iam apparet utcumque, quales esse debeant in hac peregrinatione cives civitatis Dei, viventes secun- 15 dum spiritum, non secundum carnem, hoc est secundum Deum, non secundum hominem, et quales in ilia, quo tendunt, inmortalitate futuri sint. Civitas porro, id est societas, impiorum non secundum Deum, sed secundum hominem viventium et in ipso cultu falsae contemptuque 20 verae divinitatis doctrinas hominum daemonumve sectan-tium his affectibus pravis tamquam morbis et perturba-tionibus quatitur. Et si quos cives habet, qui moderari talibus motibus et eos quasi temperare videantur, sic im-pietate superbi et elati sunt, ut hoc ipso sint in eis maio- 25 res tumores, quo minores dolores. Et si nonnulli tanto inmaniore, quanto rariore vanitate Hoc in se ipsis ad-amaverint, ut nullo prorsus erigantur et excitentur, nullo flectantur atque inclinentur affecta: humanitatem totam potius amittunt, quam veram adsequuntur tranquillitatem. 30 Non enim quia durum aliquid, ideo rectum, aut quia stu-piduin est, ideo sanum.

2 Pa. 18, 10 8 Pa. ^ 1 9

1 (aie) dictum est Β ν 18 et dolorem *(inmarg•) 18 hoc eat Β ίβ timorea Β1 Η ϊβ et om. 1 80 adaequuntur ö (ab el ρ ?) adaecuntur (aaa.) AFH ////quntur V adeequantur (ase.) Bv



26 S. AUGUSTINI

C A P U T Χ .

An primos homines in paradiso constituios ullis pertur-bationibus, priusquam delinquerent, affectos fuisse

credendum sit. 5 Sed utrum primus homo ve! primi homines (duorum

erat quippe coniugium) liabebant istos aflectus in corpore animali ante peccatum, quales in corpore spiritali non habebimus omni purgato finitoque peccato, non inmerito quaeritur. Si enim habebant, quo modo erant beati in

10 ilio memorabili beatitudinis loco, id est paradiso? Qui* tandem absolute dici beatus potest, qui timore affìcitui vel dolore? Quid autein timere aut dolere poterant illi homines in tantorum tanta afluentia bonorum, ubi nec mors metuebatur nec lilla corporis mala valetudo, nec

16 aberat quicquam, quod bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod cameni animumve hominis feliciter viventis offenderei? Amor erat inperturbatus in Deum atque inter se coniuguin fida et sincera societate viventium, et ex hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabatur ad

20 fruendum. Erat devitatio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino alicunde malum, quod contristerei, inrue-bat. An forte cupiebant prohibitum lignum ad vescendum contingere, sed mori metuebant, ac per hoc et cupiditas et metus iam tunc illos homines etiam in ilio perturbabat

25 loco? Absit ut hoc existimemus fuisse, uhi nullum erat omnino peccatum. Neque enim nullum peccatum est ea quae lex Dei prohibet concupiscere atque ab his abstinere timore poenae, non amore iustitiae. Absit, inquam, ut ante omne peccatum iam ibi fuerit tale peccatum, ut hoc

30 de Ugno admitterent, quod de muliere Dominus ait: Si quis viderit mulierem ad concupiscendum earn, iam moe-chatus est earn in corde suo. Quam igitur felices erant

ais Mt. 5,28 2 ullis Vf nullis qv 3 delinquerent Vf deliquerint qv

7 spirituali By 8 habemus V1 18 aBuentia VTp affi. rell. ν 10 dubitatio b ti alicunde F A ' F G ' e l p ed. Arg. aliunde A'G'B Habv 22 prohib. — metuebant om. 1 80 amitt. F I 1 si quia] qui Β si concupiscendam e eamom.I »ì erant FAFBe ' lp ed. Arg.



DIS CIVITATIS D E I L. XIV. C. 10. 11. 27

et nullis agitabantur perturbationibus animoruin, nullis corporum laedebantur incommodis: tarn felix universa so-cietas esset humana, si nec illi malum, quod etiam in posteros traicerent, nec quisquam ex eorum stirpe iniqui-tate committeret, quod damnatione reciperet; atque ista 5 permanente felicitate, donee per illam benedictionem, qua dictum est: Crescite et multiplicamini, praedestinatorum sanctorum numerus compleretur, alia maior daretur, quae beatissimis angelis data est, ubi iam esset certa securitas peccaturum neminem neminemque moriturum, et talis 10 esset vita sanctorum post nullum laboris doloris mortis ëxperimentum, qualis erit post liaec omnia in incorruptione corporum reddita resurrectione mortuorum.

C A P U T X I .

De lapsu primi hominis, in quo bene condita natura 16 vitiata est, nec polest nisi a sito auctore reparari.

Sed quia Deus cuneta praescivit et ideo quoque homi-nem peccaturum ignorare non potuit: secundum id, quod praescivit atque disposuit, civitatem sanctam debemus ad-serere, non secundum iilud, quod in nostram cognitionem 20 pervenire non potuit, quia in Dei dispositione non fuit. Ñeque enim homo peccato suo divinum potuit perturbare consilium, quasi Deum quod statuerat mutare conpulerit; cum Deus praesciendo utrumque praevenerit, id est, et homo, quem bonum ipse creavit, quam malus esset futu- ¿6 rus, et quid boni etiam sic de ilio esset ipse facturus.

J Gen. 1, 28

erant primi homines GHßabe 'v — 1 etj qui e* S si om.e 4 tra-iecerunt Hab ν ne a 'b ex eins b iniquitate P"AFG -tatem~B Hßabelpv 5 quod FAFGßbelp quo a quae Bv damnatione F A'FG -tionem A ' - B a b e l p ν i/o/fm (cf.p. 8, 4sqq.; 36,15sqq.; 44, 13 sqq. ; 49, δ sq.; 65,30; 67, 3 sq.) ita Hab β quia e 1β ui-tiata V; otn. pqv 1J et otn. F; cf. 401,20 hom. quoque Β ν ideoque hom.? Domi. 19 sanctam Fb ed. Lovan. sanctam eam FAG'Hßplerr. ν suam eam Β i l dispensatone a 22 Nec ν



28 S. AUGUSTINI

Deus enim etsi dicitur statuta mutare (linde tropica locu-tione in scripturis etiam paenituisse legitur Deum), iuxta id dicitur, quod homo speraverat vel naturalium causarum ordo gestabat, non iuxta id, quod se Omnipotens factum m

5 esse praesciverat. Fecit itaque Deus, sicut scriptum est, hominem rectum ac per hoc voluntatis bonae. Ñon enim rectus esset bonam non habens voluntatem. Bona igitur voluntas opus est Dei; cum ea quippe ab ilio factus est homo. Mala vero voluntas prima, quoniam omnia opera

io mala praecessit in homine, defectus potius fuit quidam ab opere Dei ad sua opera quam opus ullum, et ideo mala opera, quia secundum se, non secundum Deum; ut eorurn operum tamquam fructuum malorum voluntas ipsa esset velut arbor mala ant ipse homo in quantum malae

15 voluntatis. Porro mala voluntas quam vis non sit secun-dum naturam, sed contra naturam, quia Vitium est, tarnen eius naturae est , cuius est vitium, quod nisi in natura non potest esse: sed in ea, quam creavit ex nihilo, non quam genuit Creator de semet ipso, sicut genuit Verbum,

20 per quod facta sunt omnia; quia, etsi de terrae pulvere Deus finxit hominem, eadem terra omnisque terrena materies omnino de nihilo est, animamque de nihilo factam dedit corpori, cum factus est homo. Usque adeo autem mala vincuntur a bonis, ut , quamvis sinantur esse ad

25 demonstrandum quam possit et ipsis bene uti iustitia providentissima Creatoris, bona tarnen sine malis esse pos-sint, sicut Deus ipse verus et summits, sicut omnis super istum caliginosum aerem caelestis invisibilis visibilisque creatura; inala vero sine bonis esse non possint, quoniam

30 naturae, in quibus sunt, in quantum naturae sunt, utique bonae sunt. Detrahitiir porro malum non aliqua natura, quae accesserat, vel ulla eius parte sublata, sed ea, quae

8 Geii. 6, 6 1. Sam. (1. Reg.) 16,11 0 Eccle. 7, 30 ï scripturis sanctie B&v s separauerat H ed. Arg. 9sq. mala

op. ν 12 op. mala H qua 1 15 ait om. 1 1· est om. A1

18 eam e io de] e r A i 22 omni modo β 26 poseet F ' H e 28 inuisibiliaque (om. uiaibilia-) l1 ed.Lov. 29 posaunt F 1



Di! CIVITATE DEI h. XIV. C. II. 29

vitiata ac depravata fuerat, sanata atque correcta. Arbi-trium igitiir voluntatis tunc est vere liberum, cum vitiis peccatisqiie non servit. Tale datum est a Deo; quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, reddi non potest. Unde Veritas dicit: Si vos Filius liberaverit, tunc 5 vere liberi eritis. Id ipsum est autem, ac si diceret: „Si vos Filius salvos fecerit, tunc vere salvi eri t is ." Inde quippe liberator, linde salvator.

Vivebat itaque homo secundum Deum in paradiso et corporali et spiritali. Neque enim erat paradisus corpo- 10 ralis propter corporis bona et propter mentis non erat spiritalis; aut vero erat spiritalis quo per interiores et non erat corporalis quo per exteriores sensus homo frtie-retur. Erat plane utrumque propter utrumque. Postea vero quam superbus ille angelus ac per hoc invidus per 15 eandem superbiam a Deo ad semet ipsum conversus et quodam quasi tyrannico fa s tu gaudere subditis quam esse subditus eligens de spiritali paradiso cecidit (de cuius lapsu sociorumque e ius , qui ex angelis Dei angeli eius effecti sunt, in libris undécimo et duodecimo huius operis 20 satis, quantum potui, disputavi), malesuada versutia in hominis sensum serpere afïectans, cui utique stanti, quo-niam ipse ceciderat, invidebat, colubrum in paradiso cor-porali, ubi cuin duobus illis hominibus, inasculo et femina, animalia etiam terrestria cetera subdita et innoxia versa- 25 bantur, animai scilicet lubricum et tortuosis anfractibus mobile, operi suo congruum, per quem loqueretur, elegit; Roque per angelicam praesentiam praestantioremque na-tu ra m spiritali nequitia sibi subiecto et tamquam instru-mento abutens fallacia sermocinatus est feminae, a parte 30 scilicet inferiore illius humanae copulae incipiens, ut gra-datim perveniret ad totum, non existimans virum facile credulum nec errando posse decipi, sed dum alieno cedit

e Jo. 8, 36 8 peccatorum 1 a om. e 10 spirituali BHv 18 per om. V

le et om. abv 17 quasi, quodam Β 20 facti 1 21 male suaaa β m suadenda b m. suadendi H in om. o horn, in H 22 sensum F



30 8. AUGUSTIN!

errori. Sicut enim Aaron erranti populo ad idolum fabri-candiim non consensit inductus, sed cessit obstrictus nec Salomonem credibile est errore putasse idolis esse servi-endum, sed blanditiis femineis ad illa sacrilegia fuisse

6 conpulsum: ita credendum est ilium virum suae feminae, uni unum, hominem homini, coniugem coniugi, ad Dei legem transgrediendam non tamquam verum Ioquenti cre-didisse seductum, sed sociali necessitudine paruisse. Non enim frustra dixit apostolus: Et Adam non est seductus,

10 mulier autem seducía est, nisi quia ilia quod ei serpens Iocutus est, tamquam verum esset, accepit, ille autem ab unico noluit consortio dirimi nec in communione peccati; nec ideo minus reus, si sciens prudensque peccavit. Unde et apostolus non ait: „Non peccavit", sed: Non est sedu-

ti dus; nam utique ipsum óstendit, ubi dicit: Per unum hominem peccatum intravit in mundum, et paulo post apertius: In similitudine, inquit, praevaricationis Adae. Hos autem seductos intellegi voluit, qui id, quod faciunt, non putant esse peccatum; ille autem scivit Alioquin

80 quo modo verum erit: Adam non est seductus? Sed in-expertas divinae severitatis in eo falli potuit, ut veniale crederet esse commissum. Ac per hoc in eo quidem, quo mulier seducta est, non est ille seductus, sed eum fefellit, quo modo fuerat iudicandum quod erat dicturus: Mulier, quam

26 dedisti mecum, ipsa mihi dedit, et manducavi. Quid ergo pluribus? Etsi credendo non sunt ambo decepti, peccando tarnen ambo sunt capti el diaboli laqueis inplicali.

2 Exod. 32,3 eqq. 6 1. Reg. (3. Reg.) 11,4 10 1. Tim. 2,14 17 Rom. 6,12 sqq. 26 Gen. 3,12 ATGBelp ed. Arg. sensu Hab sensu» ν 23 temporali (ex corpor. corr.JV 80 fallacia AFGHpv fallaciamF(?)Babel ed. Arg. 81 inferioris 1 — 1 aron V β unum sup. Un. 1 hominem unum (OHI. homini) Η 9 Et Adam Ώοηιί). (progr. p. 7) sed ad am Ì'A FQBHel (marg), ed. Arg. sed et adam abv Adam ρ $ Ho ff m. il ille uero e* 18 reus est H si msa plerr. ed. Arg.·, sed Ην; um. ρ le intr. pece. Β ν 17 similitudinem V 18 eos abv 25 mecum FGe' lpv mihi AFBHßabe* ed. Arg. ipsa mi l 1 ed. Arg.



DB CIVITATE DEI L. XIV. C. 12. 13. 31

CAPUT X I I .

De qualitate peccati a primis hominibus admissi. Si quem vero movet, cur aliis peccatis sic natura

non mutetur humana, quem ad modum illa duorum pri-morum hominum praevaricatione mutata est , ut tanlae 5 corruption!, quantam videmus atque sentimus, et per hanc subiaceret et morti ac tot et tantis tamque inter sc con-trarile perturbaretur et fluctuaret affectibus, qualis in paradiso ante peccatum, licet in corpore animali esset, utique non fuit — si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo 10 debet existimare leve ac parvum illud fuisse commissum, quia in esca factum est, non quidem mala nec noxia, nisi quia prohibita; neque enim quicquam mali Deus in ilio tantae felicitatis loco crearet atque plantaret. Sed oboe-dientia commendata est in praecepto, quae virtus in crea- 15 tura rationali mater quodam modo est omnium custosque virtutum; quando quidem ita facta est, ut ei subditam esse sit utile; perniciosum autem suam, non eius a quo creata est facere voluntatem. Hoc itaque de uno cibi genere non edendo, ubi aliorum tanta copia subiacebat, 20 tam leve praeceptum ad observandum, tam breve ad me-moria retinendum, ubi praesertim nondum voluntati cupi-ditas resistebat, quod de poena transgressionis postea sub-secutum est , tanto maiore iniustitia violatum est , quanto faciliore posset observantia custodiri. 25

CAPUT X I I I . Quod in praevaricatione Adae opus malum voluntas

praecesserit mala. In occulto autem mali esse coeperunt, ut in apertam

inoboedientiam laberentur. Non enim ad malum opus 30

2 uted.V primi hominis peccati adruissi pq primi peccati per hominem adln, ν 7 et morti FAFGßelp ed. Arg. et om. BH ftbv et tot ac 1 8 conturb. 1 9 animalis Η 12 nisi] sed e* H e i s e 19 ciui V1 21 niemoriam He ed. Arg. 25 custodire 1 27 praebar. opus F ad opus pqv 28 praecesserit Ypraecessit ρqν



32 Β. AUGUSTINI

perveniretur, nisi praecessisset. voluntas mala. Porro malae voluntatis initium quae potuil esse nisi superbia? Initium enim omnis peccati superbia est. Quid est autem super-bia nisi perversae celsitudinis appetitile? Perversa enim

6 est celsitudo deserto e o , cui debet animus inhaerere, principio sibi quodam modo fieri atque esse principium. Hoc fit, cum sibi nimis placet. Sibi vero ita placet, cum ab ilio bono inmutabili deficit, quod ei magis piacere debuit quam ipse sibi. Spontaneus est autem iste defectus,

10 quoniam, si voluntas in amore supcrioris inmutabilis boni, a quo inlustrabatur ut videret et accendebatur ut amaret, stabilis permaneret, non inde ad sibi placendiim avertere-tur et ex hoc tenebresceret et frigesceret, ut vel ilia cre-derei verum dixisse serpentelli, vel ille Dei mandato

16 uxoris praeponeret voluntatem putaretque se venialiter transgressorem esse praecepti, si vitae suae sociam non desereret etiam in societate peccati. Non ergo malum opus factum est, id est ilia transgressio, ut cibo prohibito vescerentur, nisi ab eis qui iam mali erant. Neque enim

20 fieret ille fructus malus nisi ab arbore mala. Ut autem esset arbor mala, contra naturam factum est , quia nisi vitio voluntatis, quod contra naturam est, non utique fieret. Sed vitio depravari nisi ex nihilo facta natura non posset. Ac per hoc ut natura sit, ex eo habet quod a Deo facta

26 est ; ut autem ab eo quod est deficiat, ex hoc quod de nihilo facta est. Nec sic defecit homo, ut omnino nihil esset, sed ut inclinatus ad se ipsum minus esset, quam erat , cum ei qui summe est inhaerebat. Relicto itaque Deo esse in semet ipso, hoc est sibi piacere, non iam

30 nihil esse est , sed niliilo propinquare. Unde superbi se-cundum scripturas sanctas alio nomine appellantur sibi plácenles. Bonum est enim sursum habere cor; non tarnen ad se ipsum, quod est superbiae, sed ad Dominum,

3 Eccli. 10, 13 (16) 20 Mt. 7, 18 82 2. Peti' 2, 10 lperueuitnre 2 quae F A F B ß e l quid Gab quod Hpv 8 de-

ferite ei] et 1 10 bono 1 18 crederet om. e 1J deseret B 'e ergo] enim Β Η 28 inhaereret 1 80 est om. b ed. Arg. 38 deum 1 ed. Arg.




qnod est oboedientiae, quae nisi humilium non potest esse. Est igitur aliquid humilitatis miro modo quod sur-sum faciat cor, et est aliquid elationis quod deorsum fa-ciat cor. Hoc quidem quasi contrarium videtur, ut elatio sit deorsum et humilitas sursum. Sed pia humilitas fa- 5 cit subditum superiori; nihil est autem superius Deo; et ideo exaltat humilitas, quae facit subditum Deo. Elatio autem, quae in vitio est, eo ipso respuit subiectionem et cadit ab ilio, quo non est quicquam superius, et ex hoc erit inferius et fit quod scriptum est: Deiecisti eos, cum io extollerentur. Non enim ait: „Cum elati fuissent", ut prius extollerentur et postea deicerentur; sed cum extol-lerentur, tunc deiecti sunt. Ipsum quippe estolli iam deici est. Quapropter quod nunc in civitate Dei et civi-tati Dei in hoc peregrinanti saeculo maxime commendatur 16 humilitas et in eius rege, qui est Christus, maxime prae-dicatur contrariumque huic virtuti elationis vitiiim in eius adversario, qui est diabolus, maxime dominari sacris lit-teris edocetur: profecto ista est magna differentia, qua civitas, unde loquimur, utraque discernitur, una scilicet 20 societas pioium hominum, altera impiorum, singula quae-que cum angelis ad se pertinentibus, in quibus praecessit hac amor Dei, hac amor sui.

Manifesto ergo apertoque peccato, ubi factum est quod Deus fieri prohibuerat, diabolus hominem non ce- 25 pisset, nisi iam ille sibi ipsi piacere coepisset. Hinc enim et delecta vit quod dictum est: Eritis sicut dii. Quod melius esse possent summo veroque principio cohaerendo per oboedientiam, non suum sibi existendo principium per superbiam. Dii enim creati non sua veritate, sed Dei 30 veri participatione sunt dii. Plus autem appetendo minus es t , qui, dum sibi sufficere deligit, ab ilio, qui ei vere

11 Pb. 72, 18 27 Gen. 3, 6 3 aliquod V 5 Bueum V (1595,18) β est sup. lin. 1; om.

ed. Arg. 8 eo ipso quo resp. ν I 2 d e i e c e r e ' l 18 tum F 1 14 tunc H 22 in] cum 1 26 ipsi om. AH ed. Arg. hnnc ρ 27 sicnt om. 1 82 deíigit F A ' F (deligit — deficit; de infinitivo cf. vol. I



34 S. AUGUSTINI

sufficit, deficit. Illtid itaque malum, quo, cum sibi homo placet, tamquam sit et ipse lumen, avertitiir ab eo lumine quod ei si placeat et ipse fit lumen — illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut sequeretur hoc malum quod per-

5 petra tum est in aperto. Veruni est enim quod scriptum est: Ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humilia-tur. Illa prorsus ru ina , quae fit in occulto, praecedit ru inam, quae fit in manifesto, dum illa ruina esse non puta tur . Quis enim exaltationeni ruinam putat, cum iam

io ibi sit defectus, quo est relictus Excelsus? Quis autem ruinam esse non videat, quando fit mandati evidens atque indubitata transgressio? Propter hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defendi posset imagina-tione iustitiae. E t audeo dicere superbis esse utile ca-

15 dere in aliquod apertum manifestumque peccatuin, unde sibi displiceant, qui iam sibi piacendo ceciderant. Salu-brius enim Pe t rus sibi displicuit, quando flevit, quam sibi placuit, quando praesumpsit. Hoc dicit et sacer psalmus: Imple facies eorum ignomìnia, et quaerent nomen tuum,

20 Domine, id est , ut tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerant quaerendo suum

C A P U T X I Y .

De superbia transgressons, quae ipsa fuit transgressione deterior.

25 Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifestis sufiugium excusationis inquir i tur ; sicut illi primi homines, quorum et ilia dixit: Serpens seduxit me, et manducavi, et ille dixit: Mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a Ugno, et edi. Nusquam hie

7 Prov. 18,12 (16,18) 18 Mt. 26, 33; 75 20 Ps. 82,17

849,24) delegit A ' E · ed. Arg. diligit veli, ν eiom. λ — 1 defecit E" 6 ' ed. Arg. 3 ei sibi placet 1 β humilatur V 8 fit] est Τ 1

10 quod 1 ed. Arg. 13 poeeit 1 16 eeciderunt Γ ab 1» et] ut As quaerant AF quer e 20 ut et tu V'b ï l placuerunt BH »y 28 superuia V transgreseorie V (32,16) -greesionis pqv 29 mecum J^GHbelp 1 ν (30,25) mihi A F B a p ' a] e e comedie1




sonat petitio veniae, nusquam inploratio medicinae. Nam licet isti non sicut Cain quod commiserunt negent, adhuc tarnen superbia in aliud quaerit referre quod perperani fecit: superbia mulieris in serpentem, superbia viri in mulierem. Sed accusatio potius quam excusatio vera est, 5 ubi mandati divini est aperta transgressio. Neque enim hoc propterea non fecerunt, quia id millier serpente sua-dente, vir muliere inpertiente commisit, quasi quicquam Deo, cui vel crederetur vel cederetur, anteponendum fuit.

C A P U T X V . i o

De iustitia retributionis, quam primi homines pro sua inoboedientia receperunt.

Quia ergo contemptus est Deus iubens, qui creaverat, qui ad suam imaginein fecerat, qui ceteris auimalibus praeposuerat, qui in paradiso constituerai, qui rerum 15 omnium copiam salutisque praestiterat, qui praeceptis nec pluribus nec grandibus nec diflicilibus oneraverat, sed uno brevissimo atque levissimo ad oboedientiae salubrità· tem adminiculaverat, quo eam creaturam, cui libera servi-tile expediret, se esse Dominum commonebat: iusta da- 20 mnatio subsecuta est , taiisque damnatio, ut homo, qui custodiendo mandalum futurus fuerat etiam carne spiri-talis, fieret etiam mente carnalis e t , qui sua superbia sibi placuerat, Dei iustitia sibi donaretur; nec sic, ut in sua esset omnimodis potestate, sed a se ipse quoque dis- 25 sentiens sub ilio, cui peccando consensit, pro libertate, quam concupivi!, duram miseramque ageret servitutem, mortuus spiriti! volens et corpore moriturus invitus, de-sertor aeternae vitae etiam aeterna, nisi gratia liberarci, morte damnatus. Quisquís huius modi damnationem vel 30

4 Gen. 3, 1 2 s q .

2 Cain quod] ea in quod β; eam H S.alioa G alium B e ν 9 fuit mis plerr. ed. Arg. (cf. I, 134, 2) fuer i t G ' v 17 difficil ioribue Β honerau. 1 18 obaudient iae V 19 amminicu lum dederat, 1 22 mandato 1 25 a] ad 1 2β l i b e r e t F ' A Q l ; cf. 44,21sq. S O e i u s F '



36 S. AUGUSTINI

nimiam vel iniustam pu tat, metiri profecto nescit, quanta fuerit iniquitas in peccando, ubi tanta erat non peccandi facilitas. Sicut enim Abrahae non inmerito magna ob-oedientia praedicatur, quia, ut occideret filium, res difíicil-

6 lima est imperata: ita in paradiso tanto maior inoboedien-tia fuit, quanto id, quod praeceptum est, nullius difficul-tatis fuit. Et sicut oboedientia secundi hominis eo prae-dicabilior, quo factus est oboediens usque ad mortem: ita inoboedientia primi hominis eo detestabilior, quo factus

10 est inoboediens usque ad mortem. Ubi enim magna est inoboedientiae poena proposita et res a Creatore facilis imperata, quisnam satis explicet, quantum malum sit non oboedire in re facili et tantae potestatis imperio et tanto terrente supplicio?

15 Denique, ut breviter dicalur, in illius peccati poena quid inoboedientiae nisi inoboedientia retributa est? Nam quae hominis est alia miseria nisi aaversus eum ipsum inoboedientia eius ipsius, ut, quoniam noluit quod potuit, quod non potest velit? In paradiso enim etiamsi non

20 omnia poterat ante peccatum, quidquid lamen non poterat, non volebat, et ideo poterat omnia quae volebat; nunc vero sicut in eius stirpe cognoscimus et divina scriptura testatur, homo vanitati similis factus est. Quis enim enumerai, quam multa quae non potest velit, dum sibi

25 ipse, id est voluntati eius ipse animus eius eoque inferior caro eius, non obtemperat? Ipso namque invito et ani-mus plerumque turbatur et caro dolet et veterescit ef moritur, et quidquid aliud patimur, quod non pateremur inviti, si voluntati nostrae nostra natura omni modo atque

30 ex omnibus partibus obocdiret. At enim aliquid caro patitur, quo servire non sinitur. Quid interest unde, dum

5 Gen. 22,2 8 Phil. 2,8 88 Pu. 143,4 2 fuerit in pecc. iniq. Β ïsq. in non peccando felicitas V

{in expunctum), Β 8 quod 1 ita inob. — mortem (10) om. Ha 1 β1

ita et inoboed. T'B 10 enim] et Η 14 terrente Pe l terrent isÀ 1

FGp ed. Arg. terrenti A ' B a b v terrenis Η 23 uanitatis e 24 cum F 26 ipse (alter.) in marg. Β 2J veteraecit Β ν SOeialiq.p



D E CI VITATE DEI L . XIV. C. 15. 37

tarnen per iustitiam dominant is Dei, cui subditi servire noluimus, caro nostra nobis, quae subdita fuerat, non ser-viendo molesta sit, quamvis nos Deo non serviendo molesti nobis potuerimus esse, non illi? Ñeque enim sic ille nostro, ut nos servitio corporis indigemus, et ideo nostra 5 est quod recipimus, non illius poena quod fecimus. Do-lores porro, qui dicuntur carnis, animae sunt in carne et ex carne. Quid enim caro per se ipsam sine anima vel dolet vel concupiscit? Sed quod concupiscere caro dici-tur vel dolere, aut ipse homo est, sicut disseruimus, aut 10 aliquid animae, quod carnis alïicit passio, vel aspera, ut faciat dolorem, vel lenis, ut voluptatem. Sed dolor car-nis tantum modo offensio est animae ex carne et quae-dam ab eius passione dissensio, sicut animi dolor, quae tristitia nuncupatur, dissensio est ab his rebus, quae 15 nobis notentibus acciderunt. Sed tristiliam plerumque praecedit metus, qui et ipse in anima est, non in carne. Dolorem autem carnis non praecedit ullus quasi metus carnis, qui ante dolorem in carne sentiatur. Voluptatem vero praecedit appelitus quidam, qui sentitur in carne 20 quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis et ea, quae in genitalibus usitatius libido nominatur, cum hoc sit generale vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse quam ulciscendi libidinem veteres deßnierunt; quamvis nonnumquam homo, ubi vindictae nullus est sen- 25 sus, etiam rebus inanimis irascatur, et male scribentem stilum conlidat vel calamum frangat iratus. Verum et ista licet inrationabilior, tarnen quaedam ulciscendi libido est, et nescio qua, ut ita dixerim, quasi umbra retributionis, ut qui male faciunt, mala patiantur. Est igitur libido 30 ulciscendi, quae ira dicitur; est libido habendi pecuniam, quae avaritia; est libido quomodocumque vincendi, quae pervicacia; est libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur.

U Cie. Tusc. 3, 5, 1 1 ; 4,9,21

8 sit] est 1 nob. mol. 1 epereipl poen. noil ill. 1 7 et ont. e 1

9 quod otn. B ' a ' b e l 1 cum B* quando a8 10 ant dol. ue l l 11 carnia om.e 14 animae (-e) GB Ha ν 2β inanimatise'p inanibual inania-



38 S. AUGUSTINI

Sunt multae variaeque libídines, quaruin nonnullae habent etiam vocabula propria, quaedam vero non habent. Quis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominanti, quam tamen plurimum valere in tyrannorum animis etiam

5 civilia bella testantur?

CAPUT X V I .

De libidini s malo, cuius nome η cum mullís vitiis congruat, proprie tarnen motibus obsceni caloris ascribitur.

Cum igitur sint multarum libídines rerum, tamen, 10 cum libido dicitur ñeque cuius rei libido sit additur, non

fere adsolet animo occurrere nisi illa, qua obscenae par-tes corporis excitantur. Haec autem sibi non solum to-tum corpus nec solum extrinsecus, verum etiam intrin-secus vindicat totumque commovet hominem animi simul

15 aflectu cum carnis appetiti! coniuncto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis voluptatibus nulla est; ita ut momento ipso temporis, quo ad eius per-venitur extrémum, paene oinnis acies et quasi vigilia cogi-tationis obruatur. Quis autem amicus sapientiae sancto-

20 ruuique gaudiorum coniugalem agens vitam, sed, sicut apostolus monuit, sciens suum vas possidere in sanctifi-catione et honore, non in morbo desidera, sicut et gentes, quae ignorant Deum, non mallet, si posset, sine hac libi-dine filios procreare, ut etiam in hoc serendae prolis

26 officio sic eius menti ea, quae ad hoc opus creata sunt, quem ad modum cetera suis quaeque operibus distributa membra servirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed ncque ipsi ainatores huius voluptatis sive ad concubitus coniugales sive ad inmunditias flagitiornm

30 cum voluerint commoventi!!·; sed aliquando inportunus est

83 1. Thees. 4, 4sq.

simis V et r F H a b e l p ed. Arg. ut ABv 89 et Descio inssplerr.v sed η. Β ut η. Hoff'm. qua Vplerr. ed. Arg. quia Η quae ν — 8 obsceni caloris Y (cf. p. 54,7) obscenie corporis pqv 11 quç Β1 ιβ in uol. corp. Β 20 sed] et H; om. e' ed. Arg. 28 de-sid.] concupiscentiae 1 23 posait 1 8& ad huiic V (ex hue corr.)




¡Ile motus poscente nul lo , al iquando autem destituit in-h iantem, et cum in animo concupiscentia f e r v e a t , f r iget in c o r p o r e ; atque ita m i r u m in modum non solum gene-randi voluntati , v e r u m etiam lasciviendi libidini libido non servi t , et c u m tota plerumqiie menti cohibenti adversetur , 5 nonnumquam et adversus se ipsa div idi lur commotoque animo in commovendo corpore se ipsa non sequitur .

CAPUT X V I I .

De nuditate primorum hominum, quam post peccatum turpem pudendamque viderunt. IO

Merito liuiiis l ibidinis maxime pudet , merito et ipsa membra , quae suo quodam, ut ita d ixer im, i u r e , non omni modo ad arbi t r ium nostrum movet aut non movet, puden-da d icuntur , quod ante peccatum hominis non fuerunt . N a m sicut scr iptum e s t : Nudi erant, et non confundeban- 15

tur, non quod eis sua nuditas esset incognita, sed turp is nuditas nondum era t , quia nondum libido membra illa praeter arb i t r ium commovebat , nondum ad hominis in-oboedientiam redarguendam sua inoboedieutia caro quo-dam modo test imonium perhibebat . Neque enim caeci 20 creat i e r a n t , ut inper i tum vulgus opinatili-; quando qui-dem et ille vidit an imal ia , quibus nomina iuposuit , et de illa legitur: Vidit mulier quia bonum lignum in escam et quia placet oculis ad videndum. Patebant ergo oculi eorum, sed ad hoc non erant aperti , hoc est non adtenti, 25 ut cognoscerent quid eis indumento grat iae praes taretur , quando membra eorum voluntati r epugnare nesciebant. Qua gratia r e m o t a , ut poena rec iproca inoboedientia ple-cteretur , extitit in motu corpor i s quaedam inpudens novi-t a s ; unde esset indecens nuditas, et fecit adtentos reddi- 30

1β Gen. 2, 25 22 Ib. 20 24 lb. 3, 6

1 null. poec. B v G ipsa F A G B a ipsam H b e l p v Hoffm. 1 ipsam H 11 pudeat max. e máximo 1 13 mouent aut non mouent Β a mouentur pudenda β (m. 2 sup. lin. add. aut ñ mouent) ; sed cf. 17; 43,12sq. 22 i l l a l 1 i l l i c l * et de] de H 23 (a)esca VRled.Arg.



40 S. AUGUSTINI

ditque confusos. Hinc est quod, postea quam mandatiim Dei aperta t rasgressione violarunt, scriptum est de illis: Et aperti sunt oculi amborum et agnoverunt quia nudi erant, et consuerunt folia fici et fecerunt sibi campestria.

5 Aperti sunt, inquit, oculi amborum, non ad videndum, nam et antea videbant, sed ad discernendum inter bonum quod amiserant et malum quo ceciderant. Unde et ipsum lignum, eo quod istam faceret dinoscentiam, si ad vescen-dum contra vetitum tangeretur, ex ea re nomen accepit,

10 ut appellaretur lignum sciendi boni et mali. Experta enim morbi molestia evidentior fit etiam iucunditas sanitatis. Cognoverunt ergo quia nudi erant, nudati scilicet ea gra-tia, qua fiebat ut nuditas corporis nulla eos lege peccati menti eorum repugnante confunderet. Hoc itaque cogno-

15 veruni, quod felicius ignoraren!, si Deo credentes et oboe-dientes non committerent, quod eos cogeret experiri infi-delitas et inoboedientia quid noceret. Proinde confusi inoboe-dientia carnis suae, tamquam teste poena inoboedientiae suae, consuerunt folia fici et fecerunt sibi campestria,

20 id est succinctoria genitaiium. Nam quidam interpretes „succinctoria" posuerunt. Porro autem „campestria" Lati-num quidem verbum est, sed ex eo dictum, quod iuvenes, qui nudi exercebantur in campo, pudenda operiebant; unde qui ita succincti sunt, campestratos vulgus appellai.

26 Quod itaque adversus damnatam culpa inoboedientiae voluntatem libido inoboedienter movebat, verecundia pu-denter tegebat. Ex hoc omnes gentes, quoniam ab illa stirpe procreatae sunt, usque adeo tenent insitum pudenda velare, ut quidam barbari illas corporis partes nec in

30 balneis nudas habeant, sed cum earum tegimentis lavent. Per opacas quoque Indiae solitudines, cum quidam nudi philosophentur, unde gymnosophistae aominantur, adhibent

4 Gen. 3, 7 25 August. De nupt. et concup. c. 30 5 oc. eorttm Β cognou. Bv 1 (et 1·) ficus 1 1 quoj quod e

unde ips. 1 β (linose. FAFGBHel digcosc. ν Hojfm. 9 et ex VI 17 nocerentHv le coseuer. V Î0 auccintor. Ve 21 appel-lant Γ 80 balneoB 1 tegira. Vel ed. Arg. tegum. AFOBHv



DE CI VITATE DEI L. XIV. C. 17. 18. 41

tarnen genitalibus tegmina, quibus per cetera membrorum carent.

CAPUT X V I I I .

De pudore concúbitos non solum vulgaris, sed etiam coniugalis. 5

Opus vero ipsum, quod libidine tali peragitur, non solum in quibusque stupris, ubi latebrae ad subterfugien-da humana iudicia requiruntur, verum etiam in usu scor-torum, quam terrena civitas licitam turpitudinem fecit, quamvis id agatur, quod eius civitatis nulla lex vindicat, 10 devitat tarnen publicum etiam permisse atque inpunita li-bido conspectum, et verecundia naturali habeiit provisum lupanaria ipsa secretum faciliusque potuit inpudicitia non habere vincla prohibitionis, quam inpudentia removere latibula illius foeditatis. Sed hanc etiam ipsi turpes tur- 15 pitudinem vocant, cuius licet sint amatares, ostentatores esse non audent. Quid? concubilus coniugalis, qui secun-dum matrimonialium praescripta tabularum procreandorum fit causa liberorum, nonne et ipse quamquam sit licitus et honestus, remo tum ab arbitris cubile conquirit? Nonne 20 omnes fámulos atque ipsos etiam paranymphos et quos-cumque ingredi quaelibet necessitudo permiserat, ante mittit foras, quam vel blandiri coniux coniugi incipiat? Et quoniam, sicut ait etiam quidam „Romani maximus auctor eloquii", omnia recte facta in luce se conlocari 26 volunt, id est appetunt sciri: hoc recte factum sic appétit sciri, ut tamen erubescat videri. Quis enim nescit, ut filii procreentur, quid inter se coniuges agant? quando quidem ut id agatur, tanta celebritate ducuntur uxores; et tamen cum agitur, unde filii nascantur, nec ipsi filii, 30

25 Lucan. Phare. 7, 62 2β Cie. Tuse. 2, 26, 64

1 membra Β1 teq. ut editur V uulgari . . coniugali pqv 14 uincula OH ν so conquirit FAFOlp requirit Babev 21 et] ut 1 24 quidam etiam Β etiam om. ν quidem Η 25 eloqui V FI recta 1 luce™ V te hoc] quod e"x«>



42 S. AUGUSTIN!

si qui inde iam nati sunt, testes fieri permittuntur. Sic enim hoc recte factum ad sui notitiam lucem appétit ani-morum, ut tamen réfugiât oculorum. Unde hoc, nisi quia sic geritur quod deceat ex natura, ut etiam quod

5 pudeat comitetur ex poena?

C A P U T X I X .

Quod partes trae atque libidinis, quae in homine tam vitiose mover),tur, ut eus necesse sil fr ems sapientiae cohi-beri, in ilia ante peccalum naturae sanitate non, fuerint.

10 Hinc est quod et illi pliilosophi, qui ventati propius accesserunt, iram atque libidinem vitiosas animi partes esse confessi sunt, eo quod turbide atque inordinate mo-verentur ad ea etiam, quae sapientia perpetran vetat, ac per hoc opus habere moderatrice mente atque ratione.

15 Quam partem animi tertiam velut in arce quadam ad istas legendas perhibent conlocatam, ut illa imperante, istis

servientibus possit in homine iustitia ex omni animi parte servari. Hae igitur partes, quas et in homine sapiente ac temperante fatentur esse vitiosas, ut eas ab his rebus,

20 ad quas iniuste moventur, mens conpescendo et cohibendo refrenet ac revocet atque ad ea permittat, quae sapien-tiae lege concessa sunt (sicut iram ad exerendam iustam cohercitionem, sicut libidinem ad propagandae prolis offi-cium) — hae, inquam, partes in paradiso ante peccatum

25 vitiosae non erant. Non enim contra rectam voluntalem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas rationis tamquam frenis regentibus abstinere. Nam quod nunc ita moventur et ab eis, qui temperanter et inste et pie vivunt, alias facilius, alias difficilius, tamen cohibendo et

3 fugiat H 6 eömittetur ed. Arg. -niittitur 1 -mittatur H 7 ut ed. V(sed patef pro partes) quae in homine om. pqv 9 co-hiberep quae in i l l a qv quae nul la ρ fuerint V fuerunt pqv ioetom.1 1 2 e o ] e t F turbidae(turp.e)Be turpitereá.^rjr. lSper -petrare e uetat mss non vetat ν Wey ('nescio an rede, cf. 21sq.: quae sapientiae lege concessa siuit' Domb.'j 14 haberent e 22 exerendam F A B e ' l (cf. 1 337, 14) exercend. G H a b e ' p v Hofj'm. 23 cohercion. e ed. Arg. 20 est A F ed. Arg. rationes 1




repugnando modificantur, non est utique sanitas ex na-tura, sed languor ex culpa. Quod autem irae opera alia-rumque aflectionum in quibusque dictis atque facti? non sic abscondit verecundia, ut opera libidinis, quae fiunt ge-nitalibus membris , quid causae es t , nisi quia in ceter is 5 -membra corporis non ipsae affectiones, sed, cum eis con-senserit , voluntas movet , quae in usu eorum omnino do-m i n a t u r ? Nam quisquís verbum emittit iratus vel etiani quemquam percutit , non posset hoc facere, nisi lingua et /nanus iubente quodam modo volúntate moverentur ; quae 10 membra, etiam cum ira nulla est, moventur eadem volún-tate. At vero genitales corporis partes ita libido suo iuri quodam modo mancipavit , ut moveri non valeant, si ipsa defuerit et nisi ipsa vel ultro vel excitata surrexer i t . Hoc est quod pudet, hoc est quod intuentium oculos eru 15 bescendo devitat; magisque fert homo spectantium multi-tudinein, quando iniuste irascitur homini, quam vel uuius aspectum, et quando iuste miscetur uxori.

CAPUT X X .

De vanissimo turpitudine Cynicorum. 20 Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non vide-

runt, preferentes contra humanam verecundiam quid aliud quam caninam, hoc est inmundam inpudentemque senlen-t i a m ? ut sc i l icet , quoniam iustum est quod fit in uxore, palam non pudeat id agere nec in vico aut platea qua- 25 l ibet coniugalem concubitum devitare. Vicit tamen pudor naturalis opinionem huiiis erroris . Nam etsi perhibent, lioc aliquando gloriabundum fecisse Diogenem, ita putan-tem sectam suain nobiliorem futuram, si in hominum memoria insignior eii-s inpudentia figeretur, postea tamen 30 a Cynicis fieri cessatum est, plusque valuit pudor, ut eru-bescerent homines hominibus, quam e r r o r , ut homines

1 repugnando mss ed. Arg. refrenando ν 2 aliar, op. e G membris e 9 possit 1 12 ita ora. 1 ιβ expect. 1 25 in plat, e 27 nam si β 30 ìnemoriam P"H1 insignitior Γ Ί



44 S. AUGUSTINI

canibus esse similes aflectarent. Unde et ilium vel illos, qui hoc fecisse referuntur, polius arbitrer concumbentium motus dedisse oculis hominum nescientium quid sub pal-lio gereretur, quam humano premente conspectu potuisse

5 illam peragi voluptatem. Ibi enim philosophi non erube-scebant videri se velie concumbere, ubi libido ipsa erube-sceret surgere. Et nunc videmiis adhuc esse philosophos Cynicos; hi enim sunt, qui non solum amiciuntur pallio, verum etiani clavam ferunt; nemo tamen eorum audet

10 hoc facere, quod si aliqui ausi essent, ut non dicam icti-bus lapidantium, certe conspuentiiim salivis obruerentur. Pudet igitur huius libidinis humanam sine ulla dubitatione naturam, et merito pudet. In eius quippe inoboedientia, quae genitalia corporis membra solis suis motibus subdi-

15 dit et potestati voluntatis eripuit, satis ostenditur, quid sit hominis illi primae inoboedientiae retributum; quod in ea parte maxime oportuit apparere, qua generatur ipsa natura, quae ilio primo et magno in deterius est mutata peccato; a cuius nexu nullus eruitur, nisi id, quod, cum

20 omnes in uno essent, in communem perniciem perpetra-timi est et Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expietur.

CAPUT X X I .

De benedictione multiplicandae fecunditatis humanae ante 25 peccatum data, quam praevaricatio non ademerit et cui

libidinis morbus accesserit. Absit itaque, ut credamus illos coniuges in paradiso

constitutes per hanc libidinem, de qua erubescendo eadem membra texeriint, impleturos fuisse quod in sua benedi-

30 ctione Deus dixit: Crescite et multiplicamini et replete terram. Post peccatum quippe orta est haec libido; post

Si Gen. 1, 28

; snrgeret β l i salibile β 19 nullns nexu e 22 expia-tum 1 25 data V; om. pqv ademerit Y adimeret pqv ϊβ li-uid. V 80 impiété ν 81 borta FA I I



DE C I V I T A T E D E I L. XIV. C. 21. 22. 45 peccatum earn natura non inpudens amissa potestate, cui corpus ex omni parte serviebat, sensit adtendit, erubuit operuit. Illa vero benedictio nuptiarum, ut coniugati cre-scerent et muitiplicarentur et implerent terram, quamvis et in delinquentibus manserit, tarnen antequam delinque- & rent data est, ut cognosceretur procreationem filioruin ad gloriam conubii, non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, profecto illius quae in paradiso fuit felici-tatis ignari, nisi per hoc, quod experti sunt, id est per libidinem, de qua videmus etiam ipsam honestatem erube- 10 scere nuptiarum, non potuisse gigni Alios opinantur, alii scriptures divinas, ubi legitur post peccatum puduisse nu-ditatis et pudenda esse contecta, prorsus non accipientes, sed infldeliter inridentes; alii vero quamvis eas accipiant et honorent, illud tarnen quod dictum est: Crescite et 15 multiplicamini, non secundum carnalem fecunditatem vo-lunt intellegi, quia et secundum animam legitur tale ali-quid dictum: Multiplicabis me in anima mea in virtute, ut id, quod in genesi sequitur: Et impiété terram et domi-namini eius, terram intellegant carnem, quam praesentia 20 sua implet anima eiusque maxime dominatur, cum in vir-tute multiplicatur; carnales autem fetus sine libidine, quae post peccatum exorta inspecta, confusa velata est, nec tunc nasci potuisse, sicut neqtte nunc possunt, nec in paradiso futuros fuisse, sed foris, sicut et factum est. 25 Nam postea quam inde dimissi sunt, ad gignendos fìlios coierunt eosque genuerunt.

CAPUT X X I I . De copula coniugali a Deo primitus instituto atque

benedicta. 30 Nos autem nullo modo dubitamus secundum bene-

dictionem Dei crescere et multiplicari et implere terram 18 Ps. 137, 3 β eognosceret 1 -ent Η io ips. etiam Β ν 18 m e o w . H a p in

uirtute F A F G {cf. 21) sec. cud. A lex. in uirtute tua 1 uirtute tua β ν uirtute Β b uirtutem H a ρ ed. Arg. u t j e t a b 2β demiaeil1 misai Η



46 S. AUGUSTINI

doniim esse nuptiarum, quas Deus ante peccatum hominis ab initio constituit, creando inasciilum et feminam, qui sexus evidens utique in carne est. Huic quippe operi Dei etiam benedictio ipsa subiuncta est. Nam cum scri-

5 ptura dixisset: Masculum et feminam fecit eos, continuo subdidit: Et benedixit eos Deus dicens: Crescite et mul-tiplie amini et impiété terram et dominamini eius, et ce-tera. Quae omnia quamquam non inconvenienter possint etiam ad intellectum spiritalem referri , masculum tamen

io et feminam non sicut simile aliquid etiam in homine uno intellegi potest, quia videlicet in eo aliud est quod regit, aliud quod regitiir; sed sicut evidentissime apparet in diversi sexus corporibus, masculum et feminam ita crea-tos, ut prolem generando crescerent et multiplicarentur

15 et implerent terram, magnae absurditatis est reluctari. Neque enim de spiritu qui imperai et carne quae obtem-pérât, aut de animo rationali qui regit et inrationali cupi-ditate quae regitur, aut de virtute contemplativa quae ex-cellit et de activa quae subditur, aut de intellectu mentis

20 et sensu corporis, sed aperte de vinculo coniugali, quo invicem sibi uterque sexus obstringitur, Dominus inter-rogatus utrum liceret quacumque causa dimitiere uxorem, quoniam propter duritiam cordis Israelitarum Moyses dari permisit libellum repudii , respondit atque ait: Non legi-

25 stis, quia, qui fecit ab initio, masculum et feminam fecit eos et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et ma-trem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una? Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet. Certum est

30 igitur masculum et feminam ita primitus institutos, ut nunc homines duos diversi sexus videmus et novimus, unum autem dici vel propter coniunctionem vel propter

J Gen. 1 ,27 ; 28 29 Mt 19, 4sqq.

3 euidene sup. lin. B s ut. euid. H ed. Arg. bine e 9 tamen mase. V' 16 qui] cum 1 20 quo/ V 22 quae, ex causa lv quame. ob causam H 29 iunexit 1 S2 unus He



DB CIVITATE DEI L. XIV. C. 22. 23. 47

originen) feminae, quae de masculi latere creata est. Nam et apostolus per hoc primum, quod Deo »istituente prae-cessit, exemplum singulos quosque admonet, ut viri uxores suas diligani.

CAPUT X X I I I . 5

An edam in paradiso generandum fuisset, si nemo pec-casset, vel ulrum contra aestum libidinis pugnatura

illic fuisset ratio castitatis. Quisquís auteni dicit non fuisse coituros nec genera-

turos, nisi peccassent, quid dicit, nisi propter numerosi- 10 tatem sanctorum necessarium hominis fuisse peccatum? S i enim non peccando soli remanerent, quia, sicut putant, nisi peccassent, generare non possent: prefecto ut non soli duo insti homines possent esse, sed multi, neces-sarium peccatum fuit. Quod si credere absurdum est, 15 illud potius est credendum, quod sanctorum numerus quantus conplendae illi sufficit beatissimae civitati, tantus existeret, etsi nemo peccasset, quantus nunc per Dei gra-tiam de multitudine colligitur peccatorum, quo usque iìlii saeculi huius générant et generantur. 20

E t ideo illae nuptiae dignae felicitate paradisi, si pec-catum non fuisset, et diligendam prolem gignerent et pu-deudam libidinem non haberent. Sed quo modo id fieri posset, nunc non est quo demonstretur exemplo. Nec ideo tamen incredibile debet videri etiam illud unum sine 25-ista libidine voluntati potuisse servire, cui tot membra nunc serviunt. An vero manus et pedes movemus, cum volumus, ad ea, quae his membris agenda sunt, sine ullo renisu, tanta facilitate, quanta et in nobis et in 'aliis vi-demus, maxime in artifìcibus quorumque operum corpo- 30

4 Eph. 5, 25; Col. 3, 19 20 Le. 20, 34

4 diligunt 1 7 aestum Fpq (38,27) actum ν 8 fuiss. ill. ρ ratio V traditio pqv 9 cohitur. VI ed. Arg. 17 ille 1 20 bui. saec. Bv 28 fieri om. e 24 possit Fl et nunc e quod Η 25 ideo om. β1 2β uolupt. 1 27 ped. et man. 1 29 felicitate e1



48 S. AUGUSTINI

raüum, ubi ad exercendam infirmiorem tardioremque naturai» agilior accessit industria; et non credimus ad opus generationis filiorum, si libido non fuisset, quae peccato inoboedientiae retributa est, oboedienter hominibus

6 ad voluntatis nutum similiter ut cetera potuisse illa mem-bra servire? Nonne Cicero in libris de re publica, cum de imperiorum differentia disputerei et buius rei simili-tudinem ex natura hominis adsumeret, ut filiis dixit im-perari corporis membris propter oboediendi facilitatem;

10 vitiosas vero animi partes ut servos asperiore imperio coherceri? Et utique ordine naturali animus anteponitur corpori, et tamen ipse animus imperat corpori facilius quam sibi. Verum tamen haec libido, de qua nunc dis-serimus, eo magis erubescenda extitit, quod animus in ea

15 nec sibi efficaciter imperai, ut omnino non libeat, nec omni modo corpori, ut pudenda membra voluntas potius quam libido commoveat; quod si ita esset, pudenda non essent. Nunc vero pudet animuin resisti sibi a corpore, quod ei natura inferiore subiectum est. In aliis quippe

20 aflectionibus cum sibi resistit, ideo minus pudet, quia, cum a se ipso vincitur, ipse se vincit; etsi inordinate at-que vitiose, quia ex his partibus, quae rationi subici de-bent, tamen a partibus suis ac per hoc, ut dictum est, a se ipso vincitur. Nam cum ordinate se animus vincit,

25 ut inrationabiles motus eius menti rationique subdantur, si tamen et illa Ileo subdita est , laudis atque virtutis est. Minus tamen pudet, cum sibi animus ex vitiosis suis partibus non obtemperat, quam cum ei corpus, quod aite-rum ab ilio est atque infra ilium est et cuius sine ilio

30 natura non vivit, volenti iubentique non cedit.

Sed cum alia membra retinentur voluntatis imperio, sine quibus ilia, quae contra voluntatem libidine concitan-

6 De rep- 3, 25, 37 1 ad exerc. om. e β nonne V1 AB elp ν nonne hoc F ' F G Hab

J imperatoria 1 14 extitit A F e » 1 ρ (39,39; 44,31 ; 45,23) exietit V QBabe'v 17 quoi 25 ut] tunca inrationabiles ρ (idem iam Bomb.' coil. vol. I p. 53,14; 370,11 ; 373,16) ; cf. CE 60,119,6 rônabilee



DE CIVITATE DEI L·. XIV. C. 83. 49 tur, id quod appetunt implere non possunt, pudicitia cu-s todier , non amissa, sed non permissa delectatione pec-cati. Hune renisum, hanc repugnantiam, hanc voluntatis et libidinis rixam vel certe ad voluntatis suffleientiam libi-dinis indigentiam procul dubio, nisi culpabilis inoboedien- 6 tia poenali inoboedientia plecteretur, in paradiso nuptiae non haberent, sed voluntati membra, ut cetera, ita cuncta servirent. Ita genitale arvum vas in hoc opus creatum seminaret, ut nunc terram manus, et quod modo de hac re nobis volentibus diligentius disputare verecundia resi- IO stit et compellit veniam honore praefato a pudicis auribus poscere, cur id fieret nulla causa esset, sed in omnia, quae de huius modi membris sensum cogitantis adtinge-rent, sine ullo timore obscenitatis liber sermo ferretur, nee ipsa verba essent, quae vocarentur obscena, sed quid- 15 quid inde diceretur, tarn honestum esset, quam de aliis cum loquimur corporis partibus. Quisquís ergo ad has litteras inpudicus accedit, culpam réfugiât, non naturam; facta denotet suae turpitudinis, non verba nostrae neces-sitatis; in quibus mihi facillime pudicus et religiosus lector 20 vel auditor ignoscit, donec infidelitatem refellam, non de fide rerum inexpertarum, sed de sensu expertarum argu-mentantem. Legit enim haec sine 0(Tensione, qui non ex-horret apostolum horrenda feminarum flagitia reprehen-dentem, quae inmutaverunt naturalem usura in eum usum, 25 qui est contra naturam, praecipue quia nos non damna-bilem obscenitatem nunc, sicut ille, commemoramus atque reprehendimus, sed in explicandis, quantum possumus, humanae generationis effectibus verba tarnen, sicut ille, obscena vitamus. 30

8 Y erg. Georg. 8,136 M Rom. 1, 26

{om. in-) ed. Arg. inrationales V reü. ν 28 ei] et 1 8g ulla 1 — 8 hunc peccati renie, 1 uolunt. — certe ad (4) om. 1 4 ad] hanc ρ 8 poen. inob. om. He1 J ut cetera ita mss illa ut ce-tera cf. 54,2 8 arvum] aliud H in uae in 1* 18 sensu β 16 uera F ti de om. V 88 damnab.] landabilem F



50 S. AUGUSTINI

CAPUT X X I V .

Quod insontes homines et merito oboedientiae in paradiso permanentes ita genitalibus membris usuri fuissent ad generationem prolis, sicut ceteris ad arbitrium voluntatis.

6 Seminaret igitur prolem vir, susciperet femina geni-talibus membris , quando id opus esset et quantum opus esse t , volúntate motis, non libidine concitatis. Ñeque enim ea sola membra movemus ad nutum, quae conpactis articula ta sunt ossibus, sicut manus et pedes et dígitos,

10 verum etiam ilia, quae mollibus remissa sunt nervis, cum volumus, movemus agitando et porrigendo producimus et torquendo flectimus et constringendo duranius, sicut ea sunt, quae in ore ac facie, quantum potest, voluntas mo-vet. Pulmones denique ipsi omnium, nisi medullarum,

lö mollissimi viscerum et ob hoc antro pectoris communiti, ad spirilum ducendum ac remittendum vocemque emilten-dam seu modiflcandam, sicut folles fabrorum vel organo-r u m , flantis, respirantis, loquentis, clamantis, cantantis serviunt voluntati. Omitto quod animalibus quibusdam

20 naturaliter inditum est, ut tegmen, quo corpus omne vestitur, si quid in quocumque loco eins senserint abigendum, ibi tantum moveant, ubi sentiunt, nec solum insidentes muscas, verum etiam haerentes hastas cutis tremore discutiant. Numquid quia id non potest homo, ideo Creator quibus

2ö voluit animantibus donare non potiiit? Sic ergo et ipse homo potuit oboedientiam etiam inferiorum habere mem-b r o r u m , quam sita inoboedientia perdidit. Neque enim Deo difficile fuit sic illuni condere, ut in eins carne etiam illud non nisi eius volúntate moveretur, quod nunc nisi

3 0 libidine non movetur.

Nam et hominum quorundam naturas novimus mul-tum ceteris dispares et ipsa raritate mirabiles nonnulla

8 fuisB. us. pqv é uolunt. om. ρ 9 ped. et man. Β ν (cf. 47, 27) 16 ob hoc] ab H arto β8 28 inhaer. A; sed cf. I 168,1 astas V aristas a* — p. 51, 9 quorumque libet V1 i l possunt




ut volunt de corpore facientium, quae alii nullo modo possunt et audita vix credunt. Sunt enim, qui et aures moveant vel singulas vel ambas simul. Sunt qui totam caesariem capite inmoto, quantum capilli occupant, de-ponunt ad frontem revocantque cum volunt. Sunt qui 5 eorum quae voraverint incredibiliter plurima et varia pau-luliim praecordiis contrectatis tamquam de sacculo quod placuerit integerrimum proferunt. Quidam voces avium pecorumque et aliorum quorumlibet hominum sic imitan-tur atque exprimunt, u t , nisi videantur, discerni omnino io non possint. Nonnulli ab imo sine paedore «Ilo ita nume-rosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte cantare videantur. Ipse sum expertus sudare hominem solere, cum vellet. Notum est quosdam fiere, cum volimi, atque ubertim lacrimas fundere. Iam illnd multo est in- 15 credibilius, quod plerique fratres memoria recentissima experti sunt. Presbyter fuit quidam Restitiitus nomine in paroecia Calamensis ecclesiae. Quando ei placebat (rogabatur autem ut hoc faceret ab eis, qui rein mirabi-lern coram scire cupiebant), ad imitatas quasi Iamentantis 20 cuiuslibet hominis voces ita se auferebat a sensibus et iacebat simillimus mortilo, ut non solum vellicantes atque pungentes minime sentiret, sed aliquando etiam igne ure-retur admoto sine tillo doloris sensu nisi postmodum ex vulnere; non autem obnitendo, sed non sentiendo non 25 movere corpus eo probabatur, quod tamquam in defuncto nullus inveniebatur anhelitus; hominum tamen voces, si clarius loquerentur, tamquam de longinquo se audire post-ea referebat. Cum itaque corpus etiam nunc quibus-dam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam ducen- 30 tibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus extra usitatum naturae modum mirabiliter serviat: quid causae est , ut non credamus ante inoboedientiae pecca-

ΓΗ 1 paedoreFlav pedore A ' F B pudore A s Habe ed. Arg. pu-tOTe G* (ut in ras.) ρ Hoffm. 18 paroecia F ' e v paroechia b l

parech. B 1 parrech. B ' paroc. V F l ' paroch. AG'b l l *p parroch. G'Ha quando F A F G l B a e qui quando G'Hblpv ei om. e 22 bellic. B8H ed. Arg. 28 pugnantes Η ed. Arg. 2β probatur B 'H



52 S. AUGUSTINI

tum corruptionisque supplicium ad propagandam prolem sine ulla libidine servire voliintati humanae humana mem-bra potuisse? Donatus est itaque homo sibi, quia deseruit Deum piacendo sibi, et non oboediens Deo non potuit

5 oboedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret; sed nec sic tarnen esset, si turpiter viveret.

CAPUT X X V .

De vera beatitudine, quam temporalis vita non obtinet.

10 Quamquam si diligentius adtendamus, nisi beatus non vivit ut vult, et niillus beatus nisi iustus. Sed etiam ipse iustus non vivet ut vult, nisi eo pervenerit, ubi mori falli offendi omnino non possit eique sit certum ita semper futurum. Hoc enim natura expetit, nec piene atque per-

15 fecte beata erit nisi adepta quod expetit. Nunc vero quis hominum potest ut vult vivere, quando ipsum vivere non est in potestate? Vivere enim vult, mori cogitur. Quo modo ergo vivit ut vult, qui non vivit quamdiu vult ? Quod si mori voluerit, quo modo potest ut vult vivere,

20 qui non vult vivere? Et si ideo mori velit, non quo nolit vivere, sed ut post mortem melius vivat: nondum ergo ut vult vivit, sed cum ad id quod vult moriendo per-venerit. Verum ecce vivat ut vult, quoniam sibi extorsit sibique imperavit non velie quod non potest, atque hoc

25 velie quod potest (sicut ait Terentius:

Quoniam non potest id fieri quod vis. Id velis quod possis):

num ideo beatus est, quia patienter miser est? Beata quippe vita si non amatur, non habetur. Porro si amatur

27 Ter. Andr. 2,1, 5 (v. 805 sq) 8 sibi homo e t quia b β ut si β uiuere V1 10 ei om. 1

11 etnullug—nuit (12) om. B'b 12 uiuetFAFep uiuit GBHablv 16 ipsnd l 1 17 et mori 1 20 non quod AFp si vivat] uiuere possiti S7 poseis msspìerr. possit Bv 29 porro si tantum am. Β *



DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 25. 26. 53 et habetur, ceteris omnibus rebus excellentes necesse est ametur, quoniam propter hanc amandum est quidquid aliud amatur. Porro si tantum amatur, quantum amari digna est (non enim beatus est, a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est): fieri non potest, ut earn, qui 5 sic amat, non aeternam velit. Tunc igitur beata erit, quando aeterna erit.

CAPUT X X V I .

Quod felicitas in paradiso viventium sine erubescendo appetitu generandi officium credendo sit implere potuisse. 10

Vivebat itaque homo in paradiso siciit volebat, quam-diu hoc volebat quod Deus iusserat; vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus; vivebat sine ulta egestate, ita semper vivere habens in potestate. Cibus aderat ne esu-riret, potus ne sitiret, lignum vitae ne ilium senecta dis- 15 solveret. Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore lillas molestias ullis eins sensibus ingerebat. Nullus in-trinsecus morbus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas, in animo tota tranquillitas. Sicut in paradiso nullus aestus aut frigus, sic in eius habitatore 20 nulla ex cupiditate vel timore accidebat bonae voluntatis ofiensio. Nihil omnino triste, nihil erat inaniter laetum. Gaudium verum perpetuabatur ex Deo, in quem ílagrabat caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta, atque inter se coniiigum fida ex honesto amore so- 26 cietas, concors mentis corporisque vigilia et mandati sine labore custodia. Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus premebat invitum. In tanta facilitate rerum et felicitate hominum absit ut suspicemur non potuisse pro-

25 1. Tim. 1, 5 1 ut habeatur Β 15 senectus 1 17 ullasj nul las F e 19 anima

ed. Arg. ν 20 sic F ? ita AFGHabelp ν habitatori (owi. in eius) b 21 accidebat FA F Ο Β b β ed. Arg. (cf. I 374,17) acced. Halpy 28 perpetueb. e ed. Arg. ex] in 1 28 felicitate He1 ed. Arg.



54 S. AUGUSTIN!

lem seri sine libidinis morbo, sed eo voluntatis nutu moverentur membra ilia quo cetera, et sine ardoris in-lecebroso stimulo cum tranquillitate animi et corporis nulla corruptione integritatis infunderetur gremio maritus

5 uxoris. IVeque enim quia experientia probari non potest, ideo credendum non est, quando illas corporis partes non ageret turbidus calor, sed spontanea potestas, sicut opus esset, adhiberet, ita tunc potuisse utero coniugis salva in-tegritate feminei genitalis virile semen inmitti, sicut nunc

10 potest eadem integritate salva ex utero virginis fluxus menstrui cruoris emitti. Eadem quippe via posset illud inici, qua hoc potest eici. Ut enim ad pariendum non doloris genii tus, sed maturitatis inpulsus femínea viscera relaxaret, sic ad fetanduin et concipiendum non libidinis

15 appetitus, sed voluntarius usus naturam iitramque con-iungeret. De rebus loquimur nunc pudendis et ideo, quamvis, antequam earum puderet, quales esse potuissent coniciamus ut possumus, tarnen necesse est , ut nostra disputatio magis frene tur ea, quae nos revocai, verecun-

20 dia, quam eloquentia, quae nobis parum suppetit, adiuve-tur. Nam cum id quod dico nec ipsi experti fuerint, qui experiri potuerunt (quoniam praeoccupante peccato exilium de paradiso ante meruerunt, quam sibi in opere serendae propaginis tranquillo arbitrio convenirent), quo modo nunc,

25 cum ista commemorantur, sensibus occurrit humanis nisi experientia libidinis turbidae, non coniectura placidae volun-tatis? Hinc est quod inpedit loquentem pudor, etsi non deficiat ratio cogitantem. Verum tarnen omnipotenti Deo, summo ac summe bono creatori omnium naturarum, vo-

30 luiitatum autem bonarum adiutori et remuneratori, mala-rum autem relictori et damnatori, utrarumque ordinatori, non defuit utique consilium, quo certuni numerum civium in sua sapientia praedestinatum etiam ex damnato genere humano suae civitatis impleret, non eos iam meritis,

35 quando quidem universa massa tamquam in vitiata radice damnata est, sed gratia discernens et liberatis non solum

1 eo] i d e o F " 2 i l i a m e m b r a Β ν S cum] iu 1 1 t u r p i d u s F F esset sed 1 8 a d h i b e r e F ; a d h e r e r e t B 1 s a c r a e i n t e g r i t a t e m V



DE « V I T A T E DEI L. XIV. C. 2C. 27. 55 de ipsis, verum etiam de non liberatis, quid eis Iargiatur, ostendens. Non enim dél i ta , sed gratuita bonitate tunc sc quisque agnoscit erutum malis, cum ab eorum homi-num consortio fit inmunis, cum quibus illi iuste esset poena communis. Cur ergo non crearet Deus, quos pec- 6 caluros esse praescivit, quando quidem in eis et ex eis, et quid eorum culpa mereretur, et quid sua gratia donare-tur , posset estendere, nec sub ilio creatore ac disposi-tore perversa inordinado delinquentium rectum perver-teret ordinem rerum? 10

C A P U T X X V I I .

De peccatoribus, et angelis et hominibus, quorum perver· sitas non perturbât providentiam.

Proinde peccatores, et angeli et homines, nihil agunt, quo inpediantur magna opera Domini, exquisita in omries 15 voluntates eius, quoniam qui providenter atque omnipo-tenter sua cuique distribuit, non solum bonis, verum etiam malis bene uti novit. Ac per hoc propter meritum primae malae voluntatis ita damnato atque obdurato an-gelo malo, ut iain bonam voluntatem ulterius non haberet, 20 bene utens Deus cur non permitteret, ut ab ilio primus homo, qui rectus, hoc est bonae voluntatis, creatus fuerat, temptaretur? Quando quidem sic erat institutus, ut , si de adiutorio Dei iìderet bonus homo, malum angelum vincerei; si autem creatorem atque adiutorem Deum su- 26 perbe sibi piacendo desereret, vinceretur; meritum bonum habens in adiuta divinitus volúntate recta, malum vero in deserente Deum volúntate perversa. Quia et ipsum fidere de adiutorio Dei non quidem posset sine adiutorio Dei, nec tamen ideo ab his divinae gratiae beneficiis sibi pia- 30

16 Ps. 110, 2 11 posait F I 1 16 utrumque Vili* 81 relect.l — 1 de se ips. e ed. Arg. 4 cum — communia (5) om He1 iuste A ius taFF GBab β" lpv Hoffm. Wey. (ef. 56, 7) 6 quod e1 peccatores Hl β'et ex] nel ex F 8 hostenderet (om. posset) l· is prouidentiam V prou. Dei pqv 39 possit l 1 80 his ideo (om. ab) 1



56 8. AUGUSTINI

cendo recedere non habebat in potestate. Nam sicut in hac carne vivere sine adiumentis alimentorum in potestate non est, non autem in ea vivere in potestate est, quod faciunt qui se ipsos necant: ita bene vivere sine adiutorio

δ Dei etiam in paradiso non erat in potestate; erat autem in potestate male vivere, sed beatitudine non permansura et poena ¡ustissima secutura. Cum igitur huius futuri casus humani Deus non esset ignarus, cur eum non sineret invidi angeli malignilate templari? nullo modo quidem

10 quod vinceretur incertus, sed nihilo minus praescius quod ab eius semine adiuto sua gratia idem ipse diabolus fuerat sanctorum gloria maiore vincendus. Ita factum est, ut nec Deum aliquid futurorum lateret, nec praesciendo quemquam peccare conpelleret et, quid interesset inter

15 propriam cuiusque praesumptionem et suam tuitionem, angelicae et humanae rationali creaturae consequenti ex-perientia demonstraret. Quis enim audeat credere aut dicere, ut neque angelus neque homo cadcret, in Dei potestate non fuisse? Sed hoc eorum potestati maluit

20 non auferre atque ita, et quantum mali eorum superbia et quantum boni sua gratia valeret, ostendere.

CAPUT XXVIII. De qualitate duarum civitatum, terrenae atque caelestis.

Fecerunt itaque civitates duas amores duo, terrenam 25 scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, caelestem

vero amor Dei usque ad contemptum sui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatili'. Illa enim quaerit ab hominibus gloriam; bilie autem Deus conscientiae testis maxima est gloria. Illa in gloria sua exaltat caput suum;

30 haec dicit Deo suo: Gloria mea et exaìtans caput meum. Uli in principibus eius vel in eis quas subiugat nationibus

27 Cf. 2. Cor. 10, 17 30 Pb. 3, 4 1 potestatem V 8 eum] enim β ιβ experientiae V 20 non

sup. Un. Β ; am. ed. Arg. ti Dei om.V1 27 ipsa om. e1 28 ab omnibus He 30 et om. 1 ed. Arg. exaltas A Γ ed. Arg. esultane



DB «VITATE DEI L. XIV. C. 28. L. XV. C. 1. 57

dominandi libido dominatur; in hac serviunt invicem in caritate et praepositi consulendo et subditi obtemperando, lila in suis potentibus diligit virtù l em suam; haec dicit Deo suo: Diligam te, Domine, virtus mea. Ideoque in illa sapientes eius secundum hominem viventes aut cor- 5 poris aut animi sui bona aut utriusque sectati sunt, aut qui potuerunt cognoscere Deum, non ut Deum honora-verunt aut grattas egerunt, sed evanuerunt in cogitatio-nibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum; dicentes se esse sapientes (id est dominante sibi superbia in sua io sapientia sese extollentes) stulti facti sunt et inmutave-runt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum et ser-pentium (ad huiusce modi enim simulacra adoranda vel duces populorum vel sectatores fuerunt), et coluerunt 15 atque servierunt creaturae potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula; in hac autem nulla est homi-nis sapientia nisi pietas, qua recte colitur verus Deus, id expectans praemium in societate sanctorum non solum hominum, verum etiam angelorum, ut sit Deus omnia in 20 omnibus.

L I B E R X V .

CAPUT I. 25

De duobus ordinibus generationis humanae in diversos fines ab initio procurrentis.

De felicitate paradisi vel de ipso paradiso et de vita ibi primorum hominum eorumque peccato atque supplicio multi multa senserunt, multa dixerunt, multa litteris man- 30

4 Pa. 17,2 17 Rom. 1,21 sqq. 21 1. Cor. 15,28 V1 81 subiungat e — 5 aut] a Γ 7 honorificauerunt e 8 aut FAFBlp uel OHabev 9 et oro. I1 die. enim Β 12 similitudine V 17 hoc V1 20 et angel. 1 i l omnibus, amen. F Gel ed. Arg. Hic desinit cod. 1 80 multa multi e



Sancti Aurelii Augustini episcopi de civitate dei libri XXII, Vol. II, Lib. XIV - XXII () || Liber...

Documents

Transcript of Sancti Aurelii Augustini episcopi de civitate dei libri XXII, Vol. II, Lib. XIV - XXII () || Liber...