Ísafjarðarsýslurajonsson/kennsla2003/verkefni... · Web viewRaunvísindadeild Byggðaþróun og...
Transcript of Ísafjarðarsýslurajonsson/kennsla2003/verkefni... · Web viewRaunvísindadeild Byggðaþróun og...
Háskóli Íslands
Raunvísindadeild
Byggðaþróun og atvinnulíf
Ísafjarðarsýslur
Höfundar:
Hrafnhildur Ýr Hafsteinsdóttir
Hrafnhildur Þórólfsdóttir
Hrefna Sylvía Sigurgeirsdóttir
Sara Óskarsdóttir
Reykjavík 25.mars 2003
Kennari: Ásgeir Jónsson
Efnisyfirlit:Inngangur.......................................................................................................................3
Landfræðileg sérkenni....................................................................................................3
Lega lands og þróun.................................................................................................4Samgöngur á láði og legi..........................................................................................5Krugman og “racetrack economy” líkanið............................................................5
Atvinnuvegir og atvinnuhættir.......................................................................................6
Þéttbýlismyndun og fólksflutningar.............................................................................10
Sagan og helstu staðir............................................................................................11Ísafjörður................................................................................................................11Súðavík....................................................................................................................12Bolungarvík............................................................................................................12Suðureyri.................................................................................................................13Flateyri....................................................................................................................13Þingeyri...................................................................................................................13Íbúaþróun...............................................................................................................14
Félagslegir og stjórnunarlegir þættir............................................................................15
Menning..................................................................................................................15Menntamál..............................................................................................................16Félagsmál................................................................................................................16Þróunarsetur Vestfjarða........................................................................................17
Framtíðin......................................................................................................................17
Heimildarskrá...............................................................................................................18
2
Inngangur
Hér á eftir munum við lýsa atvinnuháttum í Ísafjarðarsýslum og þróun seinustu árin.
Einnig munum við koma inn á félagslega þætti á svæðinu og byggðaþróun. Með þessu
verkefni erum við að skoða lýðfræðilegar og landfræðilegar aðstæður á norðanverðum
Vestfjörðum eins og þær eru í dag. Stiklað er á stóru um menningarstarsemi og
atvinnuhætti og að lokum munum við svo líta til framtíðar og reyna að sjá fyrir okkur
þróun byggðar í Ísafjarðarsýslum.
Landfræðileg sérkenni
Vestfjarðarkjálkinn er landslag andstæðna. Þar skiptast á hrikalegir klettaveggir sem
stundum kippa heilu byggðarlögunum úr sambandi á veturna, yfir í miklar sléttur, hátt
yfir sjávarmáli. Á sléttunum ofan klettaveggjanna eru einkum bóndabæir, margir
hverjir farnir í eyði í dag. En inn í fjörðum, við ströndina mynduðust frekar vísar að
byggðarkjörnum með verbúðum.
Aðaleinkenni vestfirska landslagsins eru þröngir og mjóir firðir með háum og
bröttum fjöllum sem ganga víða í sjó fram. Hálendi Vestfjarða einkennist hins vegar
af því hve flatt það og er engu líkara en almættið hafi skorið ofan af fjöllunum með
flugbeittum kuta. Þetta landslag veldur því að annaðhvort er gott aðgengi að landi, og
þá ekki að sjó eða öfugt. Þ.e. aðgengi að sjó en ekki að bújörðum.
Ísafjarðarsýslur taka yfir landsvæðið frá Langanesi í Arnarfirði allt norður í
Horn og þaðan í Geirólfsgnúp við sunnanverðan Reykjafjörð, þar sem sýslumörk
Ísafjarðar- og Strandasýslu eru. Frá Geirólfsgnúpi ná svo mörkin upp í Hrollleifsborg
á Drangjökli.
Ísafjarðardjúp tilheyrir Súðavíkurhreppi að botni Ísafjarðar innst í Djúpi, en
þaðan liggja mörk Barðastrandarsýslu yfir Glámuhálendið að Langanesi í Arnarfirði.
Allt þetta svæði tilheyrir nú þremur sveitafélögum, Bolungarvík, Súðarvíkurhreppi og
Ísafjarðarbæ sem er sameinað sveitafélag allra annara hreppa á norðanverðum
Vestfjörðum.
3
Lega lands og þróun
Landfræðileg lega Vestfjarða skiptir sköpum fyrir þá þróun á búsetu sem orðið hefur á
svæðinu. Sögulega séð er hægt að ganga út frá því að sjávarútvegur og landbúnaður
hafi að miklu leyti vegið hvort annað upp. Og sérstaklega hefur þó sjávarútvegur fyrr
á öldum verið háðari sambúð við búskap heldur en öfugt. Vegna þeirra gífurlegu
aðstæðna sem á þessu landsvæði ríkja er nokkuð ljóst að sú sambúð hefur ekki alltaf
gengið upp. Einnig skiptir miklu samgöngur og ör þróun þeirra á síðari tímum,
aðgengi að sjávarfangi og lítið undirlendi sem gerir erfitt að hafa sjávarútveg og
búskap í sambúð.
Búskapur er þó stundaður víðast hvar en þó í litlu mæli. Þar sem undirlendi á
Vestfjörðum er ekki mikið er þó hægt að segja að láglendið sé þó allt vel gróið og
einnig finnst kjarrlendi víða. En það hentar þó verr til landbúnaðar. Því hefur sá
búskapur að mestu leyti verið á hálendinu.
Íbúa-og atvinnuþróun almennt í þjóðfélaginu hefur mikið um stöðu
Vestfjarðanna að segja. Þegar til dæmis sjósamgöngur voru eina þjóðbraut landsins lá
svæðið vel við og var í alfaraleið. Vísir að þéttbýli fór að myndast á nokkrum stöðum
og fólk flykktist að til að þjónusta þennan hringveg landsins. Svæðið myndaði sér
einnig sérstöðu sem miðstöð dreifikerfis um alla Vestfirðikagann sjálfan. Þegar svo
vegasamgöngur komu og hringvegurinn færðist inn í landið var mjög auðvelt að sjá
þau áhrif sem sú þjóðbraut hafði í för með sér.
4
Skýringarmynd fyrir skipaleiðina kring um landið. (Axel, Ásgeir og Sveinn, 2002 bls 68).
Myndin hér að framan skýrir mjög margt varðandi byggðarþróun á Vestfjörðum. Þetta
er sem sé þjóðbraut Íslendinga fyrir tíma vegasamgangna og þar sést greinilega hve
Vestfirðirnir liggja vel við þeirri þjóðbraut. Ásamt nálægð við alfaraleið þá er þarna
gott aðgengi að miðunum sem er upphaflega forsenda fyrir því að fólk sest þarna að.
Þarna kemur svo sterkt inn í þilskipaútgerð sem átti sinn stóra þátt í fjölgun á
Vestfjörðunum um og upp úr 20. öldinni. Í þessu samhengi skiptir sem sagt
sjávarútvegur því höfuð máli. Það er, gott aðgengi að fiskimiðunum. Þetta hafði ekki
bara áhrfif á búsetu heldur einnig afkomu á svæðinu.
Samgöngur á láði og legi
Fyrir hinar almennu sjó samgöngur var engin föst byggð á Vestfjörðum, einstaka býli
var þarna og verbúðir en ekkert sem hélt í fólk ef illa áraði og byggð gat farið fljótt í
eyði ef svo bar undir. En svo um 1880, þegar sjósamgöngur hófust að fullum krafti
(Axel, Ásgeir og Sveinn, bls.102) má segja að Vestfirðir hafi fengið sinn hringveg, og
þéttbýlismyndun hafist fyrir alvöru.
Þegar svo sjósamgönguleiðin er borin saman við þá leið sem byggðist upp á
landi er hægt að sjá að Vestfirðirnir hafa nánast verið kliptir út af kortinu, svo gott
sem. Engar almennilegar samgöngur liggja þangað á landi enn þann dag í dag.
Flugsamgöngur hafa verið til lengi en mjög misjafnt er með aðflug á Ísafirði hvað
varðar veður (Trausti Valsson, 2000). Ferjusiglingar, og þá einna helst frá
Stykkishólmi, mynda svo aftur hringveg fyrir ferðamenn sem koma á svæðið. Þó svo
að flóabáturinn Baldur komi að suðurfjörðunum má líkum að því færa að Vestfirðir í
heild geti hagnast af siglingunum og þá sérstaklega þar sem bílafluttningur er
möguleiki. Ferðaþjónusta á svæðinu ætti til dæmis að koma þar sterkt inn í.
Krugman og “racetrack economy” líkanið
Ef við berum svo landfræðilega þróun Ísafjarðarsýslna saman við líkan Krugmans er
áhugavert að sjá hver útkoman er. Ef við berum líkanið við annars vegar
sjósamgöngur og hins vegar landsamgöngur er að mörgu leyti hægt að finna
hliðstæður. Við skulum kíkja lauslega á þetta.
Þegar sjósamgöngur eru skoðaðar í þessu samhengi þá er vel hægt að staðsetja
Ísafjörð á líkaninu og sést að þar hefur skapast togkraftur í nafni sjávarútvegs, ásamt
5
því að vera landshlutakjarni. Sú þjónusta væri meðal annars áðurnefnt dreifikerfi.
Þetta sést betur á því að árið 1890 bjuggu um 16% þjóðarinar á Vestfjörðum,
Reykjavík og nágrenni voru með 14% af þjóðinni og Eyjafjarðarsýsla með um 12%
(Axel, Ásgeir og Sveinn, 2002).
Eftir að hringvegurinn færist inn í landið misstu Vestfirðir þennan sterka
togkraft og urðu utan alfaraleiðar. Ennþá meiri hagræðing í samgöngum og enn meiri
lækkun flutningskostnaðar, ásamt því að aðgengi frá landi að Vestfjörðum var erfitt,
gerir það að verkum að samþjöppun og stærðarhagkvæmni fer í gang í stórum stíl.
Fyrirtæki taka að flytjast í burt og fólkið fylgir á eftir. Ef þetta er svo aftur borið
saman við búsetu árið 2000 þá kemur eftirfarandi í ljós: Höfuðborgarsvæðið er með
rúmlega 60% af mannfjöldanum hjá sér, Eyjafjarðarsýsla er með 10% en Vestfirðir
einungis um 3% á móti 16% árið 1890 (Axel, Ásgeir og Sveinn, 2002).
Atvinnuvegir og atvinnuhættir
Útgerð og fiskvinnsla er aðalatvinnuvegurinn í öllum byggðarfélögunum í
Ísafjarðarsýslum. Smá búskapur er stundaður en það er þó í litlu mæli.
(www.vestfirdir.is)
Við upphaf útgerðar í einhverjum mæli hér á landi þá myndaðist þéttbýli við
ströndina vegna nálægðar við fiskimiðin. En þar sem nýir framleiðsluhættir hafa
komið fram, samgöngur hafa bæst og skipakostur hefur breyst þá er ekki eins mikil
nauðsyn að vera staðsettur nálægt fiskimiðunum lengur. Einnig hefur samruni og
sameining fyrirtækja milli byggðarlaga og landshluta átt þátt í þessari þróun þar sem
sjávarútvegsfyrirtækin eru gjarnan með starfsemi á nokkrum stöðum og flytja oft
veiðiheimildir og vinnslu á milli allt eftir því hvað þykir hagkvæmast hverju sinni. Þó
eru fleiri þættir sem spila inní í þessa þróun eins og t.d. tilkoma frystitogara, öflugir
fiskmarkaðir, betri flutningstækni og betri geymslutækni þannig að hægt er að flytja
fisk landshorna á milli. Auk þess sem veiði smábáta hefur aukist og þeir færa sig
auðveldlega milli veiðisvæða. (Hjördís Sigursteinsdóttir, 2002)
Í allflestum sjávarbyggðum á Íslandi hefur atvinnutækifærum verið að fækka
og er fjölbreytni í atvinnulífinu mjög lítil almennt í þessum byggðum það sama er að
segja um byggðirnar á Vestfjörðum. (Dr. Bjarki Jóhannesson, 2000) Frá 1990 til 1997
fækkaði ársverkum á Vestfjörðum um 18,7%. Á þessu tímabili fækkaði ársverkum á
6
öllu landinu nema á Höfuðborgarsvæðinu og á Norðurlandi eystra eins og sjá má í
töflu 1.
Tafla 1. Fjöldi heildarársverka eftir landshlutum.
Ársverk 1983 1990 1997 % breyting 1990
% breyting 1997
Höfuðb.svæðið 60.175 70.863 76.879 15,1% 7,8%Suðurnes 6.476 7.245 7.220 11,9% -1,2%Vesturland 7.352 7.440 6.882 1,2% -8,1%Vestfirðir 5.218 5.171 4.357 -0,9% -18,7%Norðurl.vestra 5.525 5.268 4.484 -4,7% -3,8%Norðul.eystra 12.161 12.661 12.988 4,1% 2,5%Austurland 6.520 6.266 6.027 -3,9% -4,0%Suðurland 10.149 10.417 9.997 2,6% -4,0%Samtals 107.100 118.086 128.834 10,3% 8,3%Heimild: Hjördís Sigursteinsdóttir, 2002
Ársverk í sjávarútvegi sem hlutfall af heildarársverkum voru langflest á Vestfjörðum
eða rúm 35%, þar af eru ársverk í fiskvinnslu 956 eða 21,9%. (Hjördís
Sigursteinsdóttir, 2002)
Samkvæmt Dr. Bjarka Jóhannessyni eru einkum þrjár aðaláastæður fyrir fækkun
starfa í fiskvinnslu í sjávarbyggðum á landinu.
,,Í fyrsta lagi má nefna að aflaheimildir hafa í umtalsverðum mæli verið seldar
eða fluttar frá sjávarbyggðunum. Í öðru lagi má nefna að úrvinnsla landaðs
sjávarafla hefur oft verið flutt til annarra staða eða út á sjó með tilkomu
frystitogara. Sjóvinnsla hefur aukist á tímabilinu, auk þess sem töluverð fækkun
hefur orðið í rækjuvinnslu og mjöl- og lýsisvinnslu á undanförnum árum. Búseta
sjómanna er ekki heldur lengur bundin þeim stað sem skip eru skráð á (....) Í
þriðja lagi er svo heildarfækkun í greininni. Fækkun þeirra sem beinlínis hafa
atvinnu af sjávarútvegi stafar m.a. af hagræðingu og tækninýjungum í greininni
og tilfærslu starfa úr vinnslu í afleiddar greinar.”
(Dr. Bjarki Jóhannesson, 2000 bls 4)
Í upphafi 20.aldarinnar voru fiskveiðar frjálsar og gátu allir Íslendingar veitt eins
mikið og þeir gátu. En 1984 var kvótakerfið tekið upp og við það breyttist
starfsumhverfi íslensks sjávarútvegs mjög mikið. Árið 1990 var frjálst framsal á
aflaheimildum leyft með lögum. Í því fólst að hægt var að færa aflaheimildir milli
fyrirtækja, byggðarlaga og jafnvel landshluta. Fyrir þau byggðarlög sem byggja nær
7
eingöngu á sjávarútvegi eins og byggðirnar á Vestfjörðum þá getur þetta haft slæmar
afleiðingar. (Hjördís Sigursteinsdóttir, 2002) Þannig hefur kvótinn verið að minnka í
byggðarlögunum á Vestfjörðum þar sem bátar og skip hafa verið seld með kvótanum
til annarra landshluta.
Tafla 2. Heildarhlutdeild kjördæma í heildarkvóta botnsfisks
Kjördæmi 1985 1986 1990 1991 1999 2000 Breyting ’85-‘00
Breyting ’90-‘00
Breyting ’85-‘00
Höfuðb.svæðið 11,3% 10,8% 8,2% 7,9% 10,6% 10,8% -3,1% +2,6% -0,5%Suðurnes 18,0% 17,0% 15,9% 15,9% 13,9% 14,2% -2,1% -1,7% -3,8%Vesturland 9,0% 9,7% 9,0% 9,4% 11,8% 12,4% 0,0% +3,4% +3,4%Vestfirðir 13,6% 13,9% 14,0% 13,9% 10,2% 9,2% -0,4% -4,8% -4,4%Norðurl.vestra 6,2% 6,3% 7,6% 7,9% 7,4% 6,7% +1,4% -0,9% +0,5%Norðurl.eystra 15,2% 14,8% 17,2% 17,7% 21,5% 21,8% +2,0% +4,6% +6,6%Austurland 13,2% 13,7% 12,9% 12,5% 11,7% 12,0% -0,3% -0,9% -1,2%Suðurland 13,5% 13,8% 15,2% 14,8% 12,9% 13,0% +1,7% -2,2% -0,5%Samtals 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Heimild: Hjördís Sigursteinsdóttir, 2002
Í töflu 2 sést að Vestfirðingar tapa mestum aflaheimildum eftir að frjálst framsal
þeirra var gert leyfilegt. 1990 voru Vestfirðingar með 14,0% aflaheimilda en árið
2000 var aflaheimild þeirra dottin niður í 9,2%. Þetta er 4,8% minnkun sem er
töluvert. Fer þessi fækkun saman við þá fækkun sem hefur verið í störfum í
fiskvinnslu.
Hlutfall þjónustustarfa er mest á Ísafirði samanborið við hina bæina á
Vestfjörðum. Ísafjörður er þjónustustaður norðanverðra Vestfjarða og í raun
Vestfjarða í heild þó svo að Patreksfjörður sé í raun þjónustustaður suðurfjarðanna að
miklum hluta. Samgöngur eru ekki mjög góðar á milli þessara svæða. Flest störf í
þjónustu og þjónustuiðnaði á Vestfjörðum standa nær öll og falla með
sjávarútveginum á einn eða annan hátt (Byggðastofnun, 2001).
Nú þegar sjávarútvegurinn hefur verið að minnka þá hefur ferðaþjónusta verið
að aukast og er nú boðið uppá margvíslega þjónustu við ferðamenn í
Ísafjaðarsýslunum. (www.vestfirdir.is) Tvær upplýsingamiðstöðvar eru á svæðinu,
önnur á Þingeyri en hin á Ísafirði. Þó nokkuð er af hótelum og gistihúsum á svæðinu
auk tjaldstæða. Sjá má í töflu 3 aukninguna á gistiheimilum og hótelum, herbergjum
og rúmum á árunum 2000-2001. Nokkur aukning hefur orðið, þó sker árið 2001 sig úr
með það að fækkun varð á herbergjum og fjölda rúma en árið 2002 varð aukning aftur
og er fjöldinn nú meiri en hann var árið 2000.
8
Tafla 3. Framboð gistirýmis á hótelum og gistiheimilum á Vestfjörðum 2001-2002
Ár Fjöldi hótel og gistiheimila
Fjöldi herbergja Fjöldi rúma
2000 20 283 6242001 21 264 5672002 25 340 773(Heimild: hagstofa.is)
Góð nýting er á gistiaðstöðunni yfir sumarmánuðina en lítið er að gera á veturna. Ef
við tökum sem dæmi gistinætur í janúar 2002 á móti gistinóttum í júní 2002 þá meira
en 20 faldast fjöldi gistinátta á þessu tímabili. Þó er meiri nýting í júlí og ágúst heldur
en í júní. Tölur um gistinætur á hótelum og gistiheimilum á Vestfjörðum frá árinu
1997-2002 sjást í töflu 4.
Tafla 4. Gistinætur á hótelum og gistiheimilum á Vestfjörðum 1997-2002
Mánuður 1997 1998 1999 2000 2001 2002Janúar 422 381 318 307 184 293Febrúar 456 376 442 296 310 298Mars 597 716 552 470 340 587Apríl 591 621 653 746 676 760Maí 1.595 1.471 1.897 1.342 1.305 1.532Júní 3.906 3.544 4.742 4.964 4.745 6.712Júlí 6.568 8.645 9.866 8.840 11.165 11.843Ágúst 6.880 5.897 5.768 5.824 7.531 8.033September 1.326 1.180 1.447 1.376 1.429 1.825Október 892 727 780 793 1.375 1.094Nóvember 686 455 561 392 589 857Desember 326 196 204 147 337 321(Heimild: hagstofa.is)
Eins og sést á þessari töflu þá er fjöldi gistinátta mjög sveiflukenndur milli ára og
sérstaklega er sveiflan mikil á milli sumars og veturs. En þrátt fyrir sveiflur í
atvinnugreininni þá hefur orðið aukning frá því sem áður var. Hugsanlega er
ferðaþjónustan það sem mun taka við af sjávarútveginum enda er náttúra Vestfjarða
mjög sérstök.
Atvinnuleysi á Vestfjörðum jókst mjög eftir 1991 eins og sést í töflu 5. Árið
1991 voru að meðaltali 23 einstaklingar atvinnulausir en árið 1993 voru að meðaltali
163 atvinnulausir. Atvinnuleysið minnkaði svo eftir árið 1993 en varð þó aldrei eins
lítið og það var árið 1991, lægst varð það 58 manns að meðaltali árið 1999. En eftir
árið 1999 hefur atvinnuleysi verið að aukast aftur og var 70 manns árið 2002.
9
Tafla 5. Skráð atvinnuleysi á Vestfjörðum frá 1991-2002
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002Meðaltal ársins
23 52 163 141 111 80 90 59 58 62 73 70
(Heimild: hagstofa.is)
Þess ber einnig að geta að allar þær töflur sem hér eru notaðar miðast við
Vestfirðina í heild sinni en ekki einungis við Ísafjarðarsýslurnar. Þannig er einhver
skekkja í þessum tölum.
Þéttbýlismyndun og fólksflutningar
Fólksflutningur er greinilegur frá landsbyggðinni til höfuðborgarsvæðisins og fer
hann frekar vaxandi en minnkandi. Fyrirbærið er reyndar ekki nýtt hér á landi. Mikið
var um flutninga um miðbik aldarinnar, en síðan dró úr þeim og virtist sem jafnvægi
hafi verið náð. Það hélst þó einungis um nokkuð skeið og hafa flutningar til
höfðuborgasvæðisins aukist enn á ný sérstaklega síðasta áratuginn.(bygg.is)
Árið 1901 bjuggu 2598 manns í þéttbýli á Vestfjörðum af 12.281 manns eða
tæp 21%. Árið 1910 voru alls skráðir 4.558 Vestfirðingar í þéttbýli, af 13.386 íbúum,
eða 34 %. Á þessum fyrsta áratug tuttugustu aldar fækkaði í strjálbýli á Vestfjörðum
um eitt þúsund íbúa, en fjölgun í þéttbýli var um tvö þúsund. Þannig fjölgaði
Vestfirðingum um eitt þúsund á þessu tímabili og fjölgaði sérstaklega í röðum
verkafólks og sjómanna. Með vélbátunum lengdist sá tími sem menn voru á sjó,
einkum þegar bátarnir urðu stærri og þá fylgdi föst búseta á útgerðarstaðnum. .
Ástæðan fyrir þessari fjölgun var vélvæðing báta og hefur sjávarútvegur verið helsti
atvinnuvegur Vestfirðinga síðan (bygg.is).
Á tímabilinu 1987-1997 var brottflutningur mestur á Vestfjörðum og í
Dalasýslu, um 20% og er enn í dag hvað mestur þaðan. Einu svæðin sem sýna fjölgun
á þeim tíma eru Höfuðborgarsvæðið, Reykjanes og Árnessýsla, þ.e. svæðin næst
höfuðborgarsvæðinu, auk Austur-Skaftafellssýslu. Þegar aldur er skoðaður í samhengi
sést að þetta er frekar yngra fólk sem er að flytja burt, í kringum þrítugt. Það er mjög
slæmt fyrir hvert bæjarfélag að missa frá sér unga fólkið. (Dr. Bjarki Jóhannesson,
1998). Ástæðan fyrir fólksflutningunum gæti helst verið aukið atvinnuleysi og fá
10
tækifæri til menntunar. Á öllum Vestfjörðum er aðeins einn menntaskóli en það er
menntaskólinn á Ísafirði og næstu háskólar eru háskólarnir í Reykjavík.
Tölur sýna að íbúar á Vestfjörðum voru í heildina 8.590 í áslok 1998 og
skiptust þannig að í Ísafjarðarsýslu bjuggu 5.761 (þar af á Ísafirði 4.474), í A-
Barðastrandarsýslu 309, í V-Barðastrandarsýslu 1.593 og í Strandasýslu 927.
( Bygg.is ). Nú búa um 8.300 á Vestfjörðum þar af 5.500 í Ísafjarðarsýslum.
Langflestir búa í þéttbýlisstöðunum, sérstaklega á Ísafirði, en sveitirnar eru býsna
strjálbýlar. Aðrir þéttbýlisstaðir á norðanverðum Vestfjörðum eru Hnífsdalur,
Bolungarvík, Suðureyri, Flateyri, Þingeyri og Súðavík. (vestfirðir.is).
Bændabýli eru fá og fækkar enn. Hvergi annars staðar á landinu hafa fleiri
þorp og bændabýli farið í eyði á 20. öldinni en á Vestfjörðum. (vestfirðir.is). Sem
dæmi mætti nefna að Súðarvíkurhreppur er stærsti hreppurinn á landinu en jafnframt
sá fámennasti. Gæti snjóflóðið verið ein ástæða þess að fólk vill ekki byggja þar í dag.
Fasteignarverð er mjög lágt á svæðinu og erfitt að losa sig eignir ef að fólk kýs svo. .
Sagan og helstu staðir.
Þéttbýlisstaðir í sýslunum eru Ísafjörður, Súðavík, Bolungarvík, Suðureyri, Flateyri
og Þingeyri
Ísafjörður
Verslunarumdæmi Ísafjarðar var það næstfjölmennasta á Vestfjörðum og náði alla
strandlengjuna frá Þaralátursfirði í norðri að Súgandafirði í suðri. Í dag er Ísafjörður
langfjölmennasti staðurinn.
Íbúar í Ísafjarðarkaupstað voru 1067 aldamótaárið 1900, og var bærinn þá
þriðji fjölmennasti kaupstaður landsins á eftir Reykjavík og Akureyri. Áratuginn á
undan hafði íbúum fjölgað um 237, enda var þetta blómatími þilskipanna og stóru
verslunarfyrirtækjanna í bænum, en líka tími vesturferða og harðæris á landinu öllu.
Næsta áratug 1901-1910 fjölgaði svo um heilar 787 manneskjur í kaupstaðnum
samkvæmt manntali og voru þá íbúar í bænum orðnir 1854. Það var einnig mikil
fjölgun 1920-1930 um 553 manns í kaupstaðnum Ísafirði en hún varð aldrei jafn mikil
og í kringum 1901-1910. Ástæðan fyrir því var vélbátaútgerðin. Á Ísafirði var vél sett
í sexæringinn Stanley í nóvember árið 1902. Þar með hófst vélvæðing íslenskra
fiskiskipa, sem oft er nefnd iðnbylting Íslendinga. (bb.is)
11
Iðnaðarmönnum fjölgaði líka í öðrum greinum á Ísafirði og atvinnulíf varð
fjölskrúðugra á fyrstu árum síðustu aldar. Tíu árum fyrr, um 1900, höfðu iðnaðarmenn
og fjölskyldur þeirra verið um 13,4 % íbúanna, svo þeim hafði fjölgað umtalsvert.
Þeir sem lifðu á handverki og iðnaði á Ísafirði árið 1910 voru 382, sem voru 20%
bæjarbúa. Á fiskveiðum og fiskvinnslu lifðu 755, eða rúm 40% íbúanna, auk þess sem
daglaunamenn voru 11% af íbúum bæjarins. Af verslun og skyldri þjónustu lifðu 11 af
hundraði, en embættismenn og þeirra fjölskyldur voru aðeins 4% íbúanna, eða það
sem kallað var í manntalinu „ólíkamleg atvinna“. Þá vantar að flokka niður
heimilishjú sem voru um 10% íbúanna. Verslunarmenn voru rétt 10% sem hafði þá
haldist nokkuð óbreytt. Sjómenn og vinnufólk var þá 76% bæjarbúa (hafa þarf í huga
að allar tölur er erfitt að bera saman, vegna mismunandi flokkunar). (bb.is).
Nú er Ísafjörður langfjölmennasti kaupstaður Vestfjarða og þar búa um 2800 manns
Aðalatvinnuvegur þeirra er enn sjávarútvegur.
Súðavík
Fyrr á öldum var Álftafjörður sem Súðavík stendur við mikilvægur verslunarstaður og
eru til heimildir um verslun við Lýbíkumenn á 16. öld. Einokunarverslunin tók fyrir
þau viðskipti. Þannig hefur staðsetning þéttbýlisins þar líklegast fyrst komið til
sögunnar. (vestfirdir.is)
Á fyrri tíð voru jarðir Súðavíkur eftirsóttar og töldust ábúendur hennar til betri
bænda. Þéttbýli fór fyrst að myndast þegar Norðmenn hófu stórtæka útgerð í Súðavík.
Árið 1882 kom norskur hvalveiðimaður að nafni Svend Foyn til landsins í þeim
tilgangi að finna heppilegan stað undir hvalveiðistöð. Eftir að hafa ferðast um
Vestfirði valdi hann Langeyri í Álftafirði til að reisa veiðistöðina og var hún rekin í
næstum tvo áratugi eða fram til ársins 1904. Súðavíkurhreppur er stærsti hreppur
Vestfjarða að flatarmáli. Í dag búa þó ekki nema um 200 manns þar og byggja afkomu
sína á sjávarútvegi og þjónustu.
Bolungarvík
Ef við lítum til Vestfjarða og skoðum þéttbýlisþróun sker Bolungarvík sig úr þar sem
hún var hvað hröðust þar. Í Bolungarvík var ein stærsta verstöð landsins og eins og
tíðkaðist með þær höfðu ekki margir fasta búsetu til að vinna þar heldur komu á
háannatímum. Þetta breyttist svo með tilkomu vélbátanna, sérstaklega á Bolungarvík.
Árið 1910 voru um 815 íbúar í þéttbýli í Bolungarvík. Eins og áður kom fram var
12
einnig fjölgun hjá öðrum stöðum. Íbúatölur voru þessar. Nú búa þar um 950 manns.
Árið 1890 var sett á stofn verslun í Bolungarvík þegar föst byggð var að myndast.
Þrettán árum síðar varð Bolungarvík löggiltur verslunarstaður, en kaupstaðarréttindi
fékk staðurinn 5. apríl 1974.
Nú hafa þeir sett á svið sögu sína þar sem skammt innan við kaupstaðinn er Ósvör.
Ósvör er endurgerð sjóbúð og minjasafn um lífið í verstöðvunum á tímum
árabátaútgerðar. Þetta safn er einstakt í sinni röð og sérlega vel heppnað. (vestfirdir.is)
Suðureyri
Suðureyri varð löggiltur verslunarstaður 1899, en um aldamótin 1900 voru
íbúðarhúsin á staðnum aðeins tvö. Fólki fjölgaði ört upp úr því
Fyrsti vélbáturinn kom árið 1906 og fimm árum síðar var íbúatalan komin í 255. Þar
eru nú á fjórða hundrað íbúar. Löggilt höfn er á Suðureyri. Ásgeirsverslun á Ísafirði
reisti þar salthús og kom sér upp verslunarútibúi.
Í Botnsdal, sem gengur upp af fjarðarbotninum, var áður unnin surtarbrandur
en surtarbrandslög eru víða í firðinum og steingervingar af amerískri eik hafa fundist
þar.
Flateyri
Flateyri sker sig úr, þar sem skútuútgerð var öflug fyrir 1900, en fækkun varð eftir að
vélbátarnir komu til sögunnar. Árið 1901 voru íbúar bæjarins 249. Mikil
þilskipaútgerð var frá Flateyri þegar hákarlaveiðar voru sem mestar. Skipstjórar og
sjómenn settust þar að og þorp tók að myndast. Enn í dag er sjávarútvegur undirstaða
atvinnulífsins, enda eru hafnaraðstæður góðar frá náttúrunnar hendi.
Árið 1889 kom Norðmaður að nafni Hans Ellefsen til Önundarfjarðar og hóf
rekstur hvalveiðistöðvarinnar Sólbakka. Stöðin veitti fjölda manns atvinnu á sumrin
en hún brann til kaldra kola 12 árum síðar. (vestfirdir.is)
Þingeyri
Þingeyri stendur miðja vegu við sunnanverðan Dýrafjörð og er elsti verslunarstaður á
Vestfjörðum og reyndar einn sá elsti á landinu öllu. Náði hann um tíma frá
Ísafjarðardjúpi og yfir alla Vestur-Barðastrandarsýslu. Verslun hélt áfram í Dýrafirði
næstu aldirnar. Á eftir Norðmönnum fylgdi verslun Englendinga, síðan Þjóðverja og
að lokum Dana sem einokuðu verslunina í valdi konungs.
13
Þá hafði mikilvægum höfnum vítt og breitt um Vestfirði fjölgað, en Þingeyri
hélt áfram að vera mikilvægasta fiskihöfnin á Vestfjörðum með verslunarumdæmi
sem taldi á þriðja þúsund manns á svæði sem náði frá Önundarfirði að Suðurfjörðum
Arnarfjarðar.
Föst búseta hefur verið á Þingeyri frá lokum 18. aldar, en þéttbýli byrjaði fyrst
að myndast þegar Daninn N. Chr. Gram keypti Þingeyrarverslun árið 1866. Hann var
mikill athafnamaður og byggði mörg af fyrstu húsum kauptúnsins, m.a. myndarlegt
verslunarhús árið 1872 sem nú hýsir Kaupfélag Dýrfirðinga. Gram var jafnframt
konsúll Norðmanna, Bandaríkjamanna og Frakka. Á þessum árum var m.a. rekið
seglsaumaverkstæði og lýsisbræðsla á Þingeyri og jafnan voru tvær skútur gerðar út á
hákarl. Á síðasta áratug 19. aldar stunduðu Bandaríkjamenn lúðuveiðar hér við land
og höfðu bækistöðvar fyrir skip sín á Þingeyri. Franskar duggur voru tíðir gestir og
Norðmenn settu upp hvalstöð í Framnesi andspænis Þingeyri.
Íbúaþróun
Á þessari töflu sést íbúaþróun greinilega og mikil aukning á fólki milli 1870 til 1910,
þegar vélvæðing báta gekk í garð. Eftir það hefur fólki fækkað ört á Vestfjörðum og
sést í samanburði að á öllum hinum stöðunum hefur verið aukning.
Eins og sést á myndinni hér að neðan var fólksflótti mestur frá Vestfjörðum en
þar var flutningstíðnin neikvæð um nær 20 af 1.000 íbúum. Norðurland vestra fylgdi
14
fast í kjölfarið og á Austurlandi voru brottfluttir umfram aðflutta ennfremur talsvert
margir. Tölur frá árinu 2001 sýna að 579 manns eru aðfluttir á móti 795 brottfluttra.
(Hagstofan 2002 ).
Félagslegir og stjórnunarlegir þættirVissulega hefur sameining sveitarfélaga í Ísafjarðarsýslum haft áhrif á búsetu á
svæðinu. Eftir sameiningu lækkaði kostnaður við skóla, vegi, sorphirðu oþh. vegna
hagræðingar og meiri skilvirkni.
Ísafjarðarbær með 3500 íbúa kom inn í sameiningu sveitarfélaganna með jafn
miklar skuldir og hin fimm sveitarfélögin til samans. En í þeim bjuggu aðeins 1000
íbúar. (Dr. Bjarki Jóhannesson, 2001a)
Menning
Fólk af erlendum uppruna er hlutfallslega fjölmennara á Vestfjörðum en annars staðar
á landinu. Vestfirðingar hafa verið duglegir við að virkja þessa nýju íbúa og nýta
þeirra bakgrunn til að auðga vestfirska menningu. Fjölmenningarsamfélagið býður
upp á margar nýjar hugmyndir og fjölbreyttari menningu en áður var. Árlega (síðan
1998) er haldin þjóðahátíð á Vestfjörðum þar sem saman koma íbúar úr öllum
byggðum og kynna upprunaland sitt og menningu.
Ísafjörður hefur talsverða möguleika á uppbyggingu þjónustu af ýmsu tagi
vegna fjarlægðarverndar frá Reykjavík. (Dr. Bjarki Jóhannesson, 2001a)
Vegna fjarlægðarinnar frá öðrum stærri kjörnum á landinu og lakra
samgangna, er á Ísafirði ýmis og fjölbreytt þjónusta. Ísafjarðarbær hefur lengi verið
þekktur fyrir öflugt menningarlíf. Tónlistarskóli Ísafjarðar fer þar fremstur en hann er
15
fyrsti tólistarskóli á Íslandi, stofnaður árið 1911. Auk hans er þar byggðasafn, gallerí,
tónleikasalur og kaffihús. Árlegar hátíðir eru nokkrar, Sólarkaffi MÍ, Skíðavika um
páskana, á Ísafirði, og þjóðahátíðin fyrrnefnda, en hún er haldin um alla Vestfirði.
Stefnt er að því að opna Gamla sjúkrahúsið nú í sumar sem safnahús Ísfirðinga. Í
húsinu verða Bókasafnið á Ísafirði, Héraðsskjalasafnið, Listasafn Ísafjarðar og
Ljósmyndasafnið á Ísafirði. Þar að auki er bíó á Ísafirði (bb.is).
Rétt innan við Bolungarvík er Ósvör sem er minjasafn um lífið á verstöðvum á
tímum árabátaútgerðar (vestfirdir.is).
Menntamál
Réttindakennurum hefur verið að fjölga síðustu ár, bæði í grunnskólum og
menntaskólanum. En laun leikskólakennara hafa því miður ekki virkað sem hvatning
á starfsmenn á leikskólum til að sækja sér aukna menntun. Árangur 10. bekkinga á
Vestfjörðum í samræmdum prófum hefur batnað mjög á síðustu árum.
Á Ísafirði er eini menntaskólinn á Vestfjörðum. Yfir helmingur þeirra sem
hefja nám þar ljúka ekki prófi, a.m.k. ekki þaðan. Heimavistin við skólann er vannýtt,
en ein ástæða þess er að daglegar rútuferðir eru fyrir nemendur á milli Ísafjarðar og
Bolungarvíkur. Auk þess sem Vestfjarðagöngin gerðu samgöngur við Suðureyri,
Þingeyri og Flateyri auðveldari yfir háveturinn. Þaðan eru líka reglulegar rútuferðir til
Ísafjarðar. Einnig er hægt að stunda fjarnám á háskólastigi í fræðslumiðstöð
Vestfjarða, bæði frá Háskóla Íslands og Háskólanum á Akureyri.
Vegna þess hversu margir nemendur í skólum í Ísafjarðarsýslum eru af
erlendum uppruna þarf mikla sérkennslu en þær stöður hefur verið erfitt að manna.
(Dr. Bjarki Jóhannesson, 2001a)
Félagsmál
Í Ísafjarðarbæ starfar félagsmálanefnd sem hefur yfirumsjón með félagsmálum
sveitarfélagsins. Hún hefur m.a. sett sér skýr markmið í jafnréttis- og
barnaverndarmálum. Vímuvarnir er mál sem mikið hefur verið unnið að í
sveitarfélaginu, en það er málaflokkur sem hefur stækkað mjög á síðustu árum vegna
vitundarvakningar um það mál.
Ísafjarðarbær er sjálfu sér nægur sem mannfélagsleg eining. Bærinn er það stór
að hægt er að halda uppi allskyns menningarstarfssemi. Auðvitað háir fjárskortur
flestum verkefnum eins og annars staðar. En bærinn hefur lagt mikið af mörkum til
16
menningar, t.d. með byggingu tónleikasalar og nú væntanlegri opnun Gamla
sjúkrahússins.
Þróunarsetur Vestfjarða
Í þróunarsetri Vestfjarða hafa aðsetur nokkur fyrirtæki og stofnanir.
Rannsóknarstofnun fiskiðnaðarins og Hafrannsóknarstofnun eru með útibú á Ísafirði
og eru þau staðsett í þróunarsetrinu.
Atvinnuþróunarfélag Vestfjarða: ,,Tilgangur félagsins er að efla atvinnulíf á
Vestfjörðum og að styrkja forsendur byggðar með því að bæta jarðveg viðskipta til
framtíðar. Félagið býður einstaklingum, fyrirtækjum, stofnunum og sveitarfélögum
fjölbreytta þjónustu á sviði viðskiptaráðgjafar og rannsókna” (www.atvest.is).
Félagið stóð fyrir sýningunni Perlan Vestfirðir í Perlunni í fyrravor.
FramtíðinHugleiðingar um framtíð Ísafjarðarsýsla:
Það þarf fleiri og fjölbreyttari atvinnutækifæri í sýslurnar. Svæðið treystir of mikið á
eina atvinnugrein. Nýsköpun í atvinnulífinu gæti fært svæðinu mikið, íbúarnir þurfa
að finna einhverja aðra grein en sjávarútveg sem þeir hafa hlutfallslega yfirburði í.
Kannski eitthvað sem tengist útvegi eða fiskiðnaði, en jafnvel eitthvað allt annað. Til
að fá brottflutta til að flytjast aftur heim að loknu námi þarf störf fyrir menntafólk á
svæðið.
Samgöngur milli Ísafjarðarsýsla og annarra landshluta þarf að bæta til að
fyrirtæki sjái sér hag í að flytja starfssemi sína þangað. Ef Vestfirðingar eiga að geta
byggt upp ferðaþjónustu er líka mikilvægt að samgöngur batni bæði innan sýslanna og
við aðra landshluta.
Það eru það margir íbúar í Ísafjarðarbæ að það er í sjálfu sér næg ástæða til að
ýta undir og hjálpa til við frekari uppbyggingu á svæðinu. Með bættum samgöngum
innan svæðisins styrkist Ísafjörður þar sem bærinn getur þá þjónustað
nágrannabyggðirnar enn betur.
17
Heimildarskrá
Axel Hall, Ásgeir Jónsson og Sveinn Agnarsson. 2002. Byggðir og Búseta,
Þéttbýlismyndun á Íslandi. Hagfræðistofnun Háskóla Íslands. Reykjavík.
Trausti Valsson. 2000. Vegakerfið og ferðamálin. Vegagerðin. Reykjavík.
Netheimildir:
http://www.atvest.is [skoðað 20.mars 2003]
http://www.bb.is/fullfrett.php?uid=19620&fl=1 [skoðað 20.mars 2003]
http://www.bygg.is [skoðað 6.mars 2003]
http://www.hagstofa.is [skoðað 14.mars 2003]
http://www.travelnet.is/isl/Journey/sv_vf/index.html [skoðað 5.mars 2003]
http://www.vestfirdir.is [skoðað 11.mars 2003]
http://www.vestfirdir.is/isafj/isbolungarv.html [skoðað 20.mars 2003]
http://www.vestfirdir.is/isafj/isindex.html Skoðað 3.mars 2003
Skýrslur teknar af vef Byggðastofnunar, www.bygg.is:
Byggðastofnun, þróunarsvið. 2001. Áhrif Kvótasetningar aukategunda hjá
krókabátum á byggð á Vestfjörðum.
Dr. Bjarki Jóhannesson. 1998. Forsendur stefnumótandi byggðaáætlunar 1998-2002
Ástand og horfur í þróun byggðar og atvinnulífs.
Dr. Bjarki Jóhannesson. 2000 Fiskvinnsla og búseta.
Dr. Bjarki Jóhannesson ofl. 2001b. Byggðarlög í sókn og vörn - 1. Sjávarbyggðir.
Dr. Bjarki Jóhannesson ofl. 2001a. Byggðarlög í sókn og vörn - 2. Landshlutakjarnar.
18
Hjördís Sigursteinsdóttir. 2002. Stoðgreinar útgerðar og fiskvinnslu – skipting starfa
milli landsbyggðar og höfuðborgarsvæðis.
19